Azra Erhat Mitoloji Szl

Remzi Kitabevi A.. Selvili Mescit S. 3 34440 Caaloglu-lstanbul Tlf: 522 7248 - 522 0583, Fax: 522 9055 www.iskenderiyekutuphanesi.com

ONSOZ
MYTHOS VEMYTH0L0G1A
lkin Sz vard, der Kitap. Bunu Platon duysa, sz m, hangi sz, diye sorar. nk eski Yunan dilinde sz kavramn vermek iin bir deil, szck vardr: Biri "mythos", br "epos", ncs "logos". Mythos sylenen veya duyulan szdr, masal, yk, efsane anlamna gelir. Ama mythos'a pek gven olmaz, nk insanlar grdklerini, duyduklarn anlatrken birok yalanlarla sslerler. Bu yzdendir ki Herodot gibi bir tarihi mythos'a tarih deeri olmayan gvenilmez sylenti der, Platon gibi bir filozof da mythos'u gereklerle ilikisiz, uydurma, bo ve gln bir masal diye tanmlar. Epos daha deiik bir anlam tar: Belli bir dzen ve lye gre sylenen, okunan szdr, epos insana tanr armaandr, gzelim ssl szleri bir araya getirerek byler dinleyicilerini bir ozan. Ozann szn tanmlayan epos bylece iir, destan, ezgi anlamna gelmi ve o gn bugn epik ve epope diye Batl dillerin hepsinde yerini almtr. Mythos'la epos arasnda ilkinden bir yaknlk vardr, mythos sylenen szn, anlatlan yknn ierii ise, epos da onun doal olarak ald ll, ssl ve dengeli biimidir. Epos ne kadar gzelse, mythos o kadar etkili olur, epos'la mythos'un bu baarl evlenmesidir ki, ilkadan kalma efsanelerin rn vere vere gnmze dek yaamasn ve mythos kavramnn alar ve uluslararas bir nitelik kazanarak lmezlie kavumasn salamtr. Ama bir de logos vard. Onun szcn bata Herakleitos olmak zere lonya dnrleri eski deyimiyle "physiologoi", yani doa bilginleri yapmtr. Onlara gre logos gerein insan szyle dile gelmesidir. Logos bir yasal dzeni yanstr, insann bedeninde ve ruhunda bir logos bulunduu gibi, evrenin ve doann da logos'u vardr. Logos insanda dnce, doada kanundur, her yerde ve her eyde vardr, ortaklaa ve tanrsaldr. Logos'u bulmak, srlarn gz nne sermek, insan szyle dile getirmek dnrn asl devidir. Logos kavramyla alan bu r dosdoru bilime varm, yle ki logos-logia bugn herhangi bir aratrma dalnda bilgini ve bilimi dile getirmek iin kullanlan birer ek olmutur. Mythos'la epos uyumlu bir btn iinde birletikleri halde, onlarla logos arasnda ilkinden ve gn getike kesinleen bir kartlk ba gstermitir. Birbirine zt iki akm alm yrmtr. Ege kylarnda filiz veren destanlar, vgler, ezgilerin yannda, gene tonya'da doup gelien bilim kollar: Fizik Tiatematik, yer ve gk bilimi, tarih ve corafya. Bilginler mythos'un uydurduu epos'un dile getirdii tanr masallarn hor grr, yerdike yerer, evreni ve

insan anlatmakta bu trn yalanc ve zararl yollara saptn ileri srer dururlar. Ne var ki evren tanmn dile getirmek iin bu bilginlerin ou da epos biimine, yani destana zg heksametron lsne bavurmaktan alamazlar kendilerini. Yalnz Herakleitos dzyazyla dile getirir dncesini.

Platon'un tutumu daha da ibret vericidir. Homeros'u tanrlar stne yalanlar uydurdu, topluma zararl efsaneler dzd-diye sulamakla bamz iiren bu filozof "Devlet", ya da "Gorgias" gibi en nemli dialoglannn sonunda gerein gereini, tanrlar katndaki hakikati gzmzn nne sermek, fizikst kantlarla tanmlamak istedi mi, bir mythos uydurur. Ne yapsn ki mythos'tan ayr dnemez, dncesi mythos kalbna kendiliinden girer. Mythos Yunan dncesiyle zdetir denebilir hem yalnz Yunan m, insan dncesi ve onun rettii dille zde olsa gerek ki, Homeros'tan bugne dnya sanatlar mythos'u kendilerine tkenmez bir esin kayna olarak almlardr. Ama "mythologia" szcnde mythos'la logos'un, kart bu iki kavramn birletiini grmyor muyuz? Mythologia efsaneler bilimi anlamna gelmez mi? Hem gelir, hem de gelmez. Erken ilkada "mythologein" diye bir fiil vardr, masal anlatmak demektir, szl gelenekle dilden dile aktarlan efsanelerin ozan-larca srdrlmesini de belirtir. Mythologia kavram da ayn anlama gelir. Hem masal ve efsanelerin topland kitap iin, hem de ilkan sonlarnda "mythographos", yani mythos yazar denilen derleyicilerin yapt i iin kullanlr. Ama mythologia bugn tad geni ve kapsayc anlama gelmemitir ilkan hibir dneminde. Mythos, ok tanrl bir dinin tanrlar stne anlatlan efsane, mythologia da bu efsanelerin bir araya geldii kitap olduuna gre, mythologia ilkan din kitab olmak gerek, oysa deildir ve hibir zaman olmamtr. nk bu efsaneler nan - tek tanrl dinlerde sz konusu edilen inan - dzeyine ykselmemitir. Szl ya da yazl yazn ve sanat kollarnn hepsinde durmadan konu edinilip ilenen ve ilendike deien mythos'lar ne kadar ozan, yazar, sanat varsa, o kadar biim alm, bu nedenle hibir zaman belli bir dinin tek kitab halinde toplanamamtr. Byle bir eitlilik, bylesine reti ve yntem yokluu, bu tr baboluk, zgrlk ve zerklik baka hibir din ve efsanelerinde grlmemitir. lka mythos'u layiktir, din adamnn deil, sanatnn uradr, onun anlam, yn ve biimi din alannda verilmez, sanat alannda verilir. Asl yaratcs da szdr ve sz ustasdr. Mythos, epos, giderek logos bile birlemilerdir onun doup gelimesine. Gerekle ilikisi olup olmadna gelince, mythos'un gereini szn dnda aramak bounadr. Asl gerek insan sznn iinde, znde, iirindedir. Bunu anlad iindir ki, ilka insan szle birbirinden renkli, byleyici ve inandrc yaptlar yaratabilmi ve szn bir kitap iinde donmasn nleyerek, adan aa, insan kan gibi scak scak akmasn, bylece canlln sonsuzlua dek aktarmasn salamtr.

MYTHOS YARA TICILARI

Herodot der ki, tanr soylarn sayp dken, tanrlara adlarn veren, niteliklerini tanmlayan ve efsanelerini anlatan, Homeros'la Hesiodos'tur. Yani ok tanrl ilka dininin yaratclar, peygamberleridir onlar demeye getirir. Ne var ki bu yaratcln neye yarayacan bilmez, bilemez Herodot. Yunan mythos'unun yazna vurulmas, evet, Homerosve Hesiodos'la balar, ama orada kalmaz, Homeros'la Hesiodos'un yarattklar tanr soylarna ve efsanelerine ki bu konuda ilk iki yaratcnn bile syledikleri birbirini tutmaz - ekler, katklar yaplr, yazn trleri oaldka mythoslar da yeni anlatmlar ve yorumlarla zenginleir. Destan an onya'da da, Yunanistan'da da "melos" denilen lirik iir trleri izler,

alg eliiyle Irk klflnln, ya da bir koronun syledii bu ezgilerde de mythos nemli bir yer hl<r, "hymnos" denilen vglerde balca konudur. Hele tragedya ile mythos yeniden doar, tragedya yazarlarnn elinde bir daha yitiremeye-cegi bir z ve anlamla yklenir: nsanlk dramnn aynas, simgesi oluverir. Konusunu gerek olaylardan alan bir iki tragedya dnda - ki bunlar da byk tepkiyle karlanm ve tutunamamtr - tragedyann tek kayna mythos'tur. Destandan tragedyaya tr ve gr ayrlnn gerektirdii byk bir farkllk vardr. Destanda barol oynayan tanrlar arka plana itilir, yeni tanrlar, yeni kahramanlar n plana alnp tragedya yazarnn seyircilerine yaatmak istedii dramn gereklerine gre aydnlanr. Dram insan dramdr ama pleri gene de tanrlarn elindedir, onlar destanda olduu gibi bir dan tepesinden sava ynetir ya da bir insann lm kalmn tartya vurur grmeyiz, ama ve eylemleri sakl kalr, anlalmad oranda da korkutur; tragedya tanrlar, bilerek ya da bilmeyerek iledii bir su iin insan ykma gtren amansz yazgy, lanete uram btn bir soyun zincirleme su ve cezasn simgeler. Tragedyann bu adan aydnlatt mythos bylece alabildiine zenginleir, ama i bununla da bitmez: Bin bir kent devletine ayrlm olan Yunanistan'n her blgesi yerli mythos'unu yaratmak ve yaatmak hevesindedir. Koruyucu olarak setii bir tanr stne kendi blgesiyle lgili efsaneler uydurmakta ya da olan efsaneleri kendi din ve devlet politikasna gre yorumlayp deitirmektedir. Efsane emberleri bylece geniledike geniler: Troya sava emberine Atina, Thebai, Korinthos emberleri katlr, Odysseus'un servenleri destanna Argonaut'lar destan eklenir, Dor rkl boylar lon mythos'unun kiileriyle boy lecek bir destan kahraman yaratp btn efsanelerini Herakles diye bir yar tanrnn evresinde toplarlar. Mythos bylece inden klmaz girift ve karmak bir toplam oluverir. Bu okluu aydnla kavuturmak iin gerekten bir mythos bilimine gerek vardr: O srada, yani Yunan'n klasik denilen parlak a sona erip de yaratcl azald, sanat gcnn tkenmeye yz tuttuu Helle-nistik denilen dnemde efsaneleri toplama ve derleme iine giriilir. skenderiye ve Bergama kitaplklarnn kurulup almaya ald elyazmalarnn alabildiine oaltlp eletirildii dnemdir. Bu dnemde treyen mythos yazarlar bir yandan bata Homeros olmak zere byk yazn yaptlarn erhler, notlar ve aklamalarla kopya etmeye, bir yandan da efsaneler toplayp kitaplar yazmaya koyulurlar. Bunlarn efsane derlemeleri bizim iin nemli bir kaynaktr. Roma imparatorluu dneminde de efsane dzme sreci canldr. Roma, Yunan mythos'undan esinlenerek kendi din ve mitolojisini kurmak hevesine kaplr. Yunan tanrlarn kendi yerli tanrlaryla bir tutarak adlarn deitirir, efsanelerin kimini benimser, kimini atar, kimini yerli efsaneleriyle kartm. Ta ilkan sonuna kadar bu byle gider. Yunan-Roma mitolojisi dediimiz btn bu kaynaklardan ve daha sayamadmz bakalarndan alnm, toplanm, zetlenmi efsane, masal ve yklerin toplamdr.

AKDENZ MTOLOJS
imdi sorarm size: Mitoloji diye bir kitap yazmaya giriince bu bin bir kaynak arasndan hangisini seip de anlatsn ada bir yazar? Kald ki mitoloji deyince bata Yunan-Roma mitolojisi diye bir kavram akla gelir. Bu anlay da hataldr.

Aslnda bir Akdeniz evresi efsaneler topluluu vardr, onu Yunanistan ve Ro-ma'ya mal etmemiz, bu efsanelerin Yunanistan ve Roma uyruklu yazarlarn kalemiyle Yunanca ve Latince olarak yazlm olmasndan ileri gelir. Oysa bu efsanelerin k yeri ne Yunanistandr, ne de talya, Anadolu'dur, Girit'tir, Mezopotamya'dr, Fenike, Msr'dr, ya da btn bu yerlerdeki szl geleneklerin karmndan ortaya km bir btndr. Yunanl ya da Romal kaynak yazarlar anlattklar efsanenin asl kaynan aratrmazlar, onu bilseler bile kimi zaman siyasal amalar gderek saklarlar, bile bile deitirirler. Hem ozanlar ve yazarlar zgr mdrler? Kimin iin yazdklar, kime hizmet ettikleri belli olur. En byk iki destan yazar buna rnektir: Homeros lonya'ldr, gnl Troya'dan yanadr, ama efendileri Troya savan kazanm, Anadolu'nun kilit noktas olan Darda-nos kalesini ykm Akhalardr, onlar kahraman gstermek zorundadr, oysa asl insankahraman Hektor'dur Ilyada'da. Vergilius ise Augustus ann kltr politikasna hizmet etmekle grevlidir, Roma'ya bir kahramanlk gemii yaratmak amacyla yazar Aeneis destann ve Homeros'un tam tersine asl gc kuvveti Troyallarda gstermeye alr. Bu a ve erek farklar mythos anlatmnda da farkllklara yol aar. kinci bir glk mythos anlaynda gn getike artan deiik grlerdir. Son yllara dek "Yunan mucizesi" diye bir balon uup dururdu. Bat dnyas insan deerlerinin dile geldii ve byk sanat yaptlaryla lmszlk kazand tek kaynan Yunan-Roma uygarl ve kltr olduuna inanrd. Bu dar grl adan baklnca Yunan mucizesini yaratan asl kaynak ve etkenlerin ne olduu aratrlmaz, grmezlikten gelinir, bu inanc sarsacak bir bulut ortaya kt m, bile bile ve bilimsellie aykr bir tek ynllkle tartmaya, giderek kavgaya giriilirdi. Troya'nn anakkale yresinde olmadn, Schliemann-Drpfeld-Blegen lsnn gn na kardklar koca uygarlk merkezinin Homeros'un llyada'syla bir ilikisi bulunmadn ileri srmekte direnen szm ona bilginler bugn bile ortalkta dolar ve kr grlerini kitaplara aktarmak yolunu bulurlar. Arkeolojinin son bulular tarihle ilgili bilim kollarn gz kamatrc bir kla aydnlatmaktadr ama Anadolu arkeolojisi daha yenidir, Hititlere ancak son on, on be yl iinde yazlm kitaplarda yer verilir, yzylmzn balangcnda yaymlanm bir mitoljide bakarsnz ki Ana Tanra Kybele'ye ancak yarm stunluk bir yer ayrlmtr. Apollon ya da Artemis'i Trkiye'nin Ege blgesinde topraktan karlan antlarn nda yorumlamak, deerlendirmek daha hibir derli toplu mitoloji kitabna erek ve grev olmamtr. Ksacas ilkan yazl kaynaklaryla gnmzn bulularn bir araya getirerek ok ynl bir grle toplamaya daha pek az bilgin girimektedir. Bu yolda Halikarnas Balks r ac, yol gstericidir, yani Yunan', Trk' olmayan, uluslararas tek bilimsel gerei aramaya koyulan gerek bir bilgindir. Onun at yoldan gitmekle birlikte eski yazn kaynaklarna da hakkn vermek "Mitoloji Szl" adyla okuyucuya sunduumuz bu kitabn tek amacdr. Hemen syleyelim ki bu kitap bir denemedir, eksiklerini, yetersizliklerini bile bile yaymlamaya giritiimiz bir deneme. Yukarda szn ettiimiz sorunlar bir dereceye kadar zmleyebilmek iin bu "Mitoloji Szlg"n hem bir szlk, hem de bir antoloji olarak dzenlemek yolunu setik. Efsanelik kiilerden kim sz ediyorsa Homeros mu, Hesiodos mu, tragedya yazarlar m, onlarn anlatmn elden geldii kadar kendi metinlerinden vermeyi denedik. Burada Trkiye'de Trke olarak bulunan kaynaklarn

okluu bizi sevindirdi Tercme Brosunun at r ve Milli Egitim Bakanl nn yaymlad lk klasikleri evirilerinden bu yana ok allm ve; Yunan-Latin yaznnn ana yaptlar bugn okunur bir dille kazandrlm bulunmaktadr. Daha teye gidilmi, mitolojik ykler ve kiiler Bat yaznna olduu gibi bizim de iirimize konu olmutur. Bizden nce Trke mitolojiler de yaymlanmtr. Elimize geenleri almamza ortak ettik. Bu apta bir mitoloji szl bir tek kiinin yapaca i deildi. Bat kaynakl bir tek mitoloji kitabn evirmektense, kendi olanaklarmzla, kendi yazl kaynaklarmzdan faydalanarak zgn bir deneme yapmay yeg grdk. Hangi kaynaklardan nasl faydalandmz, bu kitab nasl hazrlayp hangi yntemlere gre dizdiimizi kitabn sonuna eklediimiz Sonsz'de belirtmekteyiz. Okuyucu bu blmde, szl nasl kullanacan da bulabilecektir. Szn ksas ben burada tek bama deil, yaptlar ve almalar elime geen birok yazarlarla birlikte ortaya kmak istedim. Bu kaynaklar bulmada ve deerlendirmede ister istemez kiisel eilimlerime gre bir seme yaptm. Okuyucu bunu bana balasn ve eletirilerini, yergilerini, nerilerini benden esirgemesin. abamn tek dl bu olabilir. Borcum byktr: En bata hocam Prof. Dr. Georg Rohde'yi anmak isterim. Mythos ve mythologia'nm ne olduunu, byle bir almann bilimsel yollardan nasl srdrleceini de gstermitir. Bu kitaptaki "Kybele" maddesini onun 1937'deki Trk Tarih Kongresinde verdii teblie borluyum. Ama asl esin kaynam sevgili ustam ve dostum Halikarnas Balks'dr. Yurdumuzun esiz deerlerine saygy ve sevgiyi o alad bana. ok borlu olduum bir kii de, birlikte evirdiimiz llyada ve Odysseia'y gzelim iir diliyle Trkeye kazandran arkadam A. Kadir'dir. Bu kitap Homeros'la doludur, nasl olmasn ki Bat uygarlnn ilk ve en byk ozan yurttamz Homeros burcu burucu Anadolu kokar. Azra Erhat stanbul, 1972

Abas. (1) lyada'da ad geen Abant'lar boyuna adn veren kahraman. Poseidon ile su perisi Arethusa'nun olu. (2) Aigyptos oullan amcalar Danaos'un kzlaryla zorla evlenince, gerdee girdikleri gece kanlar tarafndan ldrlrler. Yalnz Hypermestra kocas Lynkeus'u esirger, ikisinin birlemesinden Abas adl bir erkek ocuk doar (Tab. 10). Abas Argos'ta kral olur, evlenerek Akrisios'la Proitos'u meydana getirir. Akrisios'tan Danae, Danae'den Perseus doar. Acca Larentia. (1) Roma'nn kurulu efsa-nesi'nde sz geen oban Faustulus'un kars. Kocasnn dada bulduu Romulus ve Re-mus bebeklerini benimser ve kendi on M ocuuyla birlikte bytr (Romulus). (2) Roma'nn kurulu dnemlerinde gzelliiyle n salm bir kz. Bir bayram gn Hercules tapnanda tanr ile tapnak bekisi bahse giriirler, zar oyununda kim kazana-' caksa "tekine bir ziyafet ekecek ve bu gzel kzla yatmasn salayacaktr. Oyunu Hercules kazanr ve Acca ile seviir. Kz sonralar zengin bir Etrsk'le evlenir ve yal kocas lnce btn varln Roma halkna balar. Admete. Bir Samos (Sisam) efsanesine gre, Perseus soyundan olan Admete Argos'ta tanra Hera tapnann rahibesiymi. Elli sekiz yl bu tapnaa hizmet ettikten sonra, babas Eurystheus lnce Argos'tan kamak zorunda kalm. Tanrann heykelini yanna alarak Sisam adasna snm. Bir sre sonra Argos'lularn parayla tuttuklar korsanlar Hera heykelini karmaya kalkmlar, ama gemiye bindirilen heykel yelkenlerin almasna engel olmu, tanra bylelikle Samos'ta kalmak istediini belli etmi. Samos Hera's diye anlan nl bir heykel lka arkaik sanatnn en nemli yaptlanndan saylr. Sisamllar Hera ve Admete adna ylda bir bayram yaparlard. Admetos. Pherai (bugn Elestino) ehrinin kral. Delikanl olarak Kalydon avna ve Ar-

gonaut'lar seferine katlm. Kyklop'lar ldrd diye bir yl Olympos'tan srlen Apol-lon'u srtma olarak kullanm (Apotlon, Kyklop lar). Pelias'n kz Alkestis'e gnl veren Admetos onu elde etmek iin arabasna bir aslan; bir de yaban domuzu komak zorunda kalnca Apollon tanr ona yardm etmi ve Admetos Alkestis'i alm, ne var ki dn gn Artemis'e kurban kesmeyi unuttuu iin, tanra gerdeini ylanlarla doldurmu. Apollon Admetos'u bu beladan kurtarm, bununla da kalmayp Admetos'un kaderini de deitirmeyi baarm: Kader Admetos'un lm iin saptad gn Pherai kral yerine lecek baka birini bulursa ertelemeye raz olmu. Ama o gn gelince Admetos yerini alacak kimseyi bulamam: Ne anas, ne babas, ne ua, kimse lmek istememi, yalnz gen kars Alkestis kendisini feda etmi. Alkestis Hades'e indikten sonra Herakles tarafndan kurtarlr (Herakles). Deli Dumrul efsanesine de konu olan bu motifi Euripides "Alkestis" adl tragedyasnda ilemitir (Alkestis). Adonis. Kken ve kaynaklar gney Akdeniz evresine uzanan tipik bir Anadolu efsanesi. Kybele-Attis mythos'unun bir baka anlatmn veren Adonis efsanesi bir toprak-be-reket yksdr. Birok iir ve masal yazarlarnn zene bezene iledikleri bu yk yle zetlenebilir: Suriye kral Theias, ya da Kbrs kral Kiny-ras'n Myrrha ya da Smyma adnda bir kz varm, tanra Aphrodite'in lanetine urayan bu kz babasna tutulmu, onunla sevimek istemi. Dadsnn kurduu bir dzenle babasnn yatana girmi ve on M gece onunla sevimi, son gecesi de gebe kalm. O gece babas, yannda yatan kadnn kendi kz olduunu anlam ve bu korkun gnah temizlemek iin, klcyla kznn stne yryp onu ldrmek istemi. Ama tanrlar Myrrha'ya acmlar ve onu babasnn elinden kurtarmak iin bir mersin aacna evirmiler. On ay kadar sonra aacn kabuu atlam, gvdesinden dnya gzeli bir bebek km. ocuun gzelliine vurulan Aphrodite onu bytsn diye yeralt tanras Persepho-ne'ye vermi. Ama Persephone de ocua

II

tutulmu, onu Aphrodite'ye bir daha geri vermeye yaramam. Tanralar arasnda kopan kavgaya yarglk eden Zeus, Adonis'in yln drt ayn Persephone'nin, drt ayn da Aphrodite'nin yannda geireceine, geri kalan zamanda da istedii yerde yaayabileceine karar vermi. Adonis sekiz ay Aphrodite'nin yannda kalmay seince, tanrann gzel delikanlya olan akn kskanan br tanrlar (Ares ya da Artemis) Adonis'in stne bir yaban domuzu salmlar, kasndan yaralanan Adonis'de kanaya kanaya can vermi. Topra sulayan kanndan Manisa lalesi denilen bahar iekleri bitmi, te yandan sevgilisinin yardmna koan Aphrodite'nin ayana diken batm, syrndan akan bir damla kan tanrann iei olan beyaz gl krmzya boyam. Kn yeraltnda saklanan, baharla birlikte yeryzne dnen ve ak cmb iinde f-krp gelien bitkisel varl simgeleyen Ado-nis'e Suriye'de zellikle kadnlar tapnrlardi: Ylda bir bahar bayramlar yaparlar, sakslara, sepetlere tohum dikerler, onlar scak sularla sularlard, bylece hzla byyen bu bitkiler ksa zamanda solup lrlerdi. Adonis baheleri denilen bu ieklerin karsnda kadnlar yas tutar ve "O ton Odonin" (Vah Adonis!) lklaryle dvnrlerdi. Adonis efsanesi Smer ve Hitit kaynaklarndan gelmedir. Adonis brance "efendi" anlamna gelen Tammuz (Trke Temmuz) adnn yunancalatrlm karldr. Tam-muzAdonis efsanesiyle Hitit bereket tanrs Telepinu efsanesi arasnda iliki ve benzerlik gze arpmaktadr (Kinyas). Adrastos. Talos'un olu, Argos kral (Tab. 23). Efsanesi Thebai'ye kar Yediler seferiyle ilgilidir. Bir aile kavgas yznden yurdunu brakp, dedesi Sikyon kral Polybos'un yanna snmak zorunda kalr. Bir sre sonra da onun vrisi olarak tahta kar, ama babasn ldren Amphiaros'la grnte banarak, kz kardei Eriphyle'yi ona verir ve Argos krallna dner (Amphiaraos, Eriphylej. Bu arada Oidipus oullarndan Eteokles, kardei Polyneikes'i Thebai'den srnce, bir yandan Polyneikes, te yandan da adam ldrd iin Kalydon'dan srlen Tydeus,

Argos'a snrlar. Adrastos kzlarndan birini Polyneikes'e, br Deipyle'yi de Tydeus'a verir ve Polyneikes'le birlikte Thebai'ye kar Yediler seferine nayak olur. Falc ve bilici olan Amphiaraos bu savata btn nderlerin leceini, bir Adrastos'un sa kalacan ngrmt. Gerekten de yle olur, byk yenilgiden sonra, Adrastos lmsz atna binerek Argos'a kaar. Sonra, len nderlerin oullaryla Thebai'ye kar Epikon'lar seferine katlr ve bu kez zaferi kazanr, ama savata yitirdii ogulunun yasna dayanamayp lr. Aedon. (Yun. Blbl). (1) lka yazarlarn ok etkileyen bu efsaneye ilkin Homeros'ta rastlanr. Odysseia'da (XIX, 518) anlatldna gre, Aedon Pandareos'un kz ve Thebai-li Zethos'un kardr. Zethos'un kardei Amphion Niobe ile evlenip ok ocuu olduu halde, Aedon'la Zethos'un yalnz bir ocuklar olur: Itylos. Aedon eltisini kskanr ve bir gece en byk olunu uykusunda ldrmeye kalkr, ne var ki yanlr, karanlkta Ni-obe'nin olunu deil de kendi ocuunu ldrr. Tanrlar Aedon'a acyp onu bir blble dntrrler. (2) Miletos efsanesi yledir: Aedon Milet'li Pandareos'un kz ve Polytekhnos adl sanatnn kardr. Kocasyla birlikte Kolophon' da mutlu gnler yaarlar, tys adnda bir oullar olur. Ama mutluluklar balarna vurur, gurura kaplrlar-. Zeus ile Hera'dan daha mutlu bir ift olmakla vndkleri iin, Hera ceza olarak kavga tanras Eris'i sokar aralarna. Kar koca birbirleriyle yarmaya giriirler, Polytekhnos araba yapmakta, Aedon kuma dokumakta. Kim daha abuk bitirecek-se, brne bir hizmeti bulup getirecektir. Yarmay Aedon kazanr, kocas da gider Efes'ten onun kz kardei Khelidon'u (Yun. Krlang) alr, yolda onu kirletir, salarn kesip kle klna sokar ve kz kardeine kim olduunu bildirirse, onu ldreceini syleyerek Aedon'a verir. Aedon kz kardeinin bir gn eme banda dert yandn duyunca, onu tanr. ki kz karde almaya karar verirler, tys'i ldrp piirirler ve babasna yedirirler. Polytekhnos iin farkna varnca lgna dner, M kz kardei ldrmek ister. Zeus

araya girer ve birini blbl, brn krlang haline sokar. (3) Atina efsanesi: Tragedya yazarlarnn ve zellikle Sophokles'in yitik "Tereus" traged yasnda anlatld gibi, Prokne ile Philomela Atina kral Pandion'un kzlardr. Prokne Trakya kral Tereus'la evlenir ve tys adl bir oullar olur. Ama Tereus Philomela ile de seviir ve olup biteni kz kardeine anlatmasn diye dilini koparr. ki kz karde tys'i kesip babasna yedirmekle alrlar. Tanrlar Prokne'yi blbl, Philomela'y krlang (baka bir anlatma gre ad gzel sesli anlamna gelen Philomela blbl olur), Tereus'u da htht kuuna dntrrler. Aristophanes "Kular" komedyasnda bu dram Htht'n azndan yle anlatr: yan garip blblm, uyan, z tanrsal dilini, Dk yreinde ki aclan,
Kzl boynundan su gibi aksn Olumuzun adn inleyen sesin,

hazine odasn, bir tan yerinden oynatp kolayca karabilecekleri biimde yapmlar Geceleri buraya girer, hazineden bir eyler araklarlarm. Varlnn gn getike eksildiini gren kral Girit'ten nl mimar Daida-los'u arm. Bir tuzak kurmular ve M hrsz tam yakalayacakken, Trophonios Agamedes'in kafasn keserek kam. Baka bir anlatma gre, Agamedes ile Trophonios Delphoi tapnan bitirince, tanrdan cretlerini istemiler, Apollon da alt gn yiyip iip elenmelerini, yedinci gn emeklerinin karln alacaklarn bildirmi. yle olmu, yedinci gece uykuya dalnca M mimar bir daha uyanmamlar. Tann onlara en byk dl diye tatl bir lm balam. Agamemnon. Agamemnon Yunan mythos'unda tektir, esiz bir tiptir, yalnz lya-da'da deil, efsaneler boyunca onun simgeledii kavram onun kadar etkin ve belirgin niteliklerle canlandran baka bir kii yoktur. Agamemnon kraldr, krallar kraldr, her biri bir blgenin ynetimini elinde tutan birok derebeylerinin banda, onlar ordularyla birlikte yneten bakomutandr. Buyruuna tek snr, blgesel krallarn toplantsnda izilir, bu kurultayda da balca kural danmadr. Yunan mythos'u tanrlar tanrs Zeus'un stnde, ondan stn bir g bulunduunu gsterdii gibi, krallar kral Agamemnon'un kiiliinde de kralln hem erdemlerim, hem de eksik ve zayf ynlerini nmze serer. Bu bakmdan destana olduu kadar, tragedyaya da esin konusu olmutur Agamemnon. lyada'nn nc blmnde Helene surlarn stne dizilmi, sava alanna bakan Tro-yal ihtiyarlara en bata eski enitesi Aga-memnon'u "hem iyi bir kral, hem gl bir sava" olarak tantr. Agamemnon'un krallk yetkisi Zeus'tan gelmitir. Homeros onun asasnn, kral deneinin tarihesini izerken (l. 11, 100 vd.), soyunu Pelops'a kadar gtrr, baka bir efsane koluna gre Agamemnon'un ilk atas Tantalos'tu. (Tab. 14 ve 15). lyada'da Pelops oullarnn kan davasndan sz edilmez, krallk normal yoldan Pelops'tan Atreus'a, Atreus'tan Thyestes'e ve ondan Agamemnon'a aktarlr; Atreus ile Thyestes arasndaki karde dmanl ve onun sonu
I !

Anlat o kutsal atlarnla

Olumuzffys'in banagelenleri.

Apollon, altn sal tanr Alsn fildii algsn,

Sk fundalklardan gklere ykselsin,

Duyup bu ac yanklar,

Karlk versin sana, Tanr korolar kursun yukarda, Ve lmsz dudaklarndan kan ezgiler Karsn sesine mutlu yceliklerde. Aello. Harpya'lardan biri. Ad Kasrga anlamna gelir (Harpyalar).
Aerope. Girit kral Katreus'un kz (Tab. 15). Girit'ten srlp Argos'a gelir ve ilkin Pleisthenes ile evlenir, sonra Atreus'un kars olur. Aerope, Agamemnon ve Menelaos'un analar olarak gsterilir. Atreus'la Thyestes arasndaki karde kavgasnda lr (Atreus). Agamedes. Agamedes vey olu Trophoni-os'la birlikte Yunanistan'n en nl mimarla-rndanm. Delphoi ve Thebai ehirlerinde yaptklar antlar parmakla gsterilirmi: Delphoi'de Apollon, Arkadya'da Poseidon tapnaklar ve Thebai'de Alkmene'nin yatak odas ellerinden km. Boiotia kral da onlara hazinesini saklamak iin salam bir yap smarlam. Para hrsna kaplan M mimar da

cunda lenen korkun sular daha ok tragedyaya konu olmutur (Atreus). Ama destan Agamemnon'u bir krala zg btn nitelikleriyle canlandrr. Bu kral portresi stnde durmaya deer. tlyada'nn konusu, Agamemnori ile Akhille-s arasndaki kavga Agamemnon yznden kopar. Ve bu kavgada krallar kralnn tutumu, karakteri ve kiilii btn aklyla ortaya serilir. Agamemnon kraldr ve her kral gidi kendi karn, istek ve buyruklarn emrindeki insanlannkinden stn grmekte ve bu nana gre davranmaktadr. Tutsa Khry-sels'i geri vermek istememesi, vermek zorunda kalnca Akhilleus'unkini almakta hibir saknca grmemesi kavgann asl nedenidir. Bu olayda karsna kan kim olursa olsun paylar, tersler, hie sayar (l. I, 102 vd.). ... Kalkt hrsla gc yaygn Agamemnon, yiit Atreus olu, kapkara bir fkeyle doluydu yrei, yanyordu iki gz yalm yalm... Apollon'un Akha'lara gnderdii salgnn nedenini bilen Kalkhas bu fke karsnda ekinir gerei sylemeye (l. I, 78 vd.). Kzdracam biliyorum Akha'lartn sayd adam , o adamn btn Argos'lulara her yerde sz gee r. Kral azgn olur kznca ayak takmndan birin e, bir zaman fkesini yenerse de, unutamaz kinin i, dar vurana dek tar yreinde onu. Ama Agamemnon ne Kalkhas' dinler, ne de onun szlerine uyulmasn salk veren Ak-hilleus'u, bildiini yapar. Bu davran tepki uyandrr. Tepkinin, yalnz kavgaya tututuu Akhilleus'tan gelmemesi, ordunun alt tabakasn simgeleyen bir askerin de kral en ar szlerle knamas dikkati eker. Halkn yneticisini eletirmesi dnya yaznnda ilk kez grlmektedir burada. Bu eletiri Akhilleus'un azndan yle dile gelir.

mas (Thersitesj. Bu eletiri yalnz kral degil, feodal Akha dzeninin tmn kapsamaktadr (l. II, 225 vd.).

Gene mi bir fistein var, Atreus olu? Barakalarn tunla, kadnla dolu. Bir ehri alr almaz biz Akha 'lar onlar sana verdiydik ilk pein. Bir de altn m istiyor cann imdi? Tutup getirelim Troya'Mardan birini, gelsin babas kurtulmalk versin sana, altnla versin sana, yle mi? Taze bir kadn m istiyorsun yoksa, dp kalkmaya , btn gzlerden uzakta, kapatmaya kendine ? Babusun, yakk almaz Akha oullarn ykma srklemen. Size diyorum Akha oullar, hey, Akha oullar denmez size artk, Akha kadnlar demeli, sizi aalk herifler sizi, Hadi yurda dnelim gemilerimizle, tek bana brakalm Troya'da onu, otursun onur paynn stne. Yardm etmeyelim de grsn sonunu, Saygszlk etti Akhllleus'a, en stn yiidimize, ald onur payn, yoksun brakt onu. Akhilleus'un iinde byk bir kin yok gene de; hem gevek davranmasayd sana, Atreus olu, bu senin son kfrn olurdu ona.
Bu sorunu Akha ordusunun nasl zmledii de ilgintir. Athena'nn verdii esinle Odysseus sralar dolap yle yattrr herkesi (l. II, 193vd.):

"Ey doymak bilmek adam... Seni gidi edepsiz, karma dkn yrek... Seni arap fs, seni it gzl, seni geyik yrekli... Halkn kemiren bir kralsn sen". (l. I, 122, vd.). Ama yiidin szlerinden daha da artcdr Thersites'in, halktan bir adamn kral kna14

...bilemezsin Atreus olunun niyeti ne? Akha oullarn yokluyor imdi o, ama ezecek yaknda balarn... fkelenip de Akha'lara ykm getirmesin sakn , Zeus'un besledii krallarn amanszdr fkesi... daha gldr onlar senden. Sense savatan anlamaz korkan birisin. Ne kurultayda geer szn, ne savata geer. Hem biz burada hepimiz kral deiliz ki. Her taraftan bir ses karsa iyi olmaz, bir tek ba olmal, bir tek kral. Kurnaz Kronis olu u denekle btn yetkile ri size krallk etsin diye verdi Agamemnon 'al

At i

Agamemnon gene de bir zorba olarak gsterilmez llyada'da, aslnda talihsiz bir adamdr: Akhilleus'u krdna bin piman olur, barmak iin dn vermeye razdr. Yiidin olumsuz tepkisiyle karlatktan sonra, bir daha ayn uysall gsterir ve zr dileyerek barr (l. XIX, 85 vd.). Her davrannda sanki bir sakarlk vardr Agamemnon'uh: Au-lis'te avlanrken Artemis'i kzdrmas, bu yzden kz phigeneia'y kurban etmek zorunda kal bu kraln hatalarn ne kadar pahalya dediini gsterir (phigeneia). Karsnn ve onun olan kendi amcaoglunun elinden ldrlmesi bile ayn yar komik, yar trajik kaderin belirtisidir (Klytaimestra, Aigisthos). lyada onun kahramanlklar ve ldrd Troyal yiitlerin adyla doludur, ama Agamemnon burada da tam baarl deildir, ne savata bir Akhilleus ya da bir Aias olabilir, ne de kurultayda bir Nestor ya da Odysseus gibi stn bir akl gsterebilir. Onun kiiliinde Homeros ve yolunu izleyen btn ozanlar krallk kurumunun kusur ve eksikliklerini ortaya sermek istemilerdir sanki. Agaue. Kadmos ile Harmonia'nn kz, Jno ile Semele'nin kardei, Pentheus'un anas (Tab. 18). Zeus'la Semele'nin ak stne dedikodu yapt iin, Semele'nin olu tanr Di-onysos anasnn cn alm. Bakhalar srsne katlan Agaue, olu Pentheus'u bir vahi hayvan sanarak kendi eliyle paralam. Bu konu Euripides'in "Bakkha'lar" tragedyasnda ilenmitir (Pentheus, Bakkha 'lar). Agdistis. Pausanias'n anlatt Agdistis efsanesi ana tanra Kybele'nin Pessinus'taki kltne ilikin bir efsanedir. Zeus bir gece d grerek tohumunu yeryzne dker. Bundan hnsa bir varlk doar: Agdistis. Hem kadn, hem erkek olan bu yarat tanrlar ele geirir ve erkeklik uzvunu kesip atarlar, uzuvdan bir badem aac meydana gelir, rmak tanr Sangarios'un (Sakarya) kz bu aatan bir badem koparp gsne saklar, bundan gebe kalarak Attes (baka kaynaklara gre Attis) adl bir olan dourur. Onu daa brakr. Attes byynce yle yakkl, yle esiz gzellikte bir delikanl olur ki o zaman salt kadn olan Agdistis ona k olur. Ne var

ki Attes Agdistls'ten kamak in Pesslnus'a gider ve orada kraln kzyla evlenmeye k.lk r. Tam dn gecesi dn ezgileri sylenmektedir ki Agdistis birdenbire kagelir. Attes onu grnce ldrr ve erkekliini keser, Pessnus kral da ayn eyi yapar. Attes lr, Agdistis de sevgilisinin bedeninin bozulmamasn salar. Bu efsanenin baka bir anlatm da yledir: Phyrgia ilinin snrlarnda Agdos adl ssz bir kaya varm, orada Kybele tanraya bir ta biiminde taplrm. Zeus tanraya tutulmu, onunla birlemeyi baaramaynca tohumunu bir kayann stne brakm. Bu tohumdan Agdistis domu, hnsa imi, Agdis-tis'i Dionysos sarho ederek erkekliinden etmi; uzvundan bir badem aac km, bunun meyvesini Sangarios rmann kz Nana gsne alm, gebe kalp Attes'i dourmu. Sangarios Nana'ya ocuu daa brakmasn buyurmu. Bebek gelen geenin ilgisini ekmi, onu bir tekenin style beslemiler, tekenin st olamayaca halde, adnn Phrygi a dilinde teke anlamna gelen "artagus" teke ile ilikisini gstermektedir. Ne var ki bu artagus szc "gzel" anlamna da gelebilir. Her neyse Agdistis ile Kybele ikisi birden gnl vermiler bu gzel delikanlya, ama Phrygia kral Midas onu kendi kzna almak istiyormu. Derken Agdistis Attes'i ldrtm, delikanl bir am aacnn dibinde erkekliini keserek can vermi. Kybele tanra onu gmm, topraa akan kanndan biten menekeler dibinde ld am epeevre sarmlar. Midas'n kz da umutsuzlua derek canna kym, Kybele onu da gmm ve onun mezar stnde de menekeler bitmi. Ayrca mezar stnde bir badem aac bym. Agdistis Zeus'a yalvarm Attis'in bedeni hi bozulmadan kalsn, rmesin diye, Zeus da bu dileini yerine getirmi. Attis'in salar bymeye, kk parma da oynamaya devam edecekmi. Bu sz aldktan sonra Ag-diss sevgilisinin lsn Pessinus'a gtrm, orada gmm ve ansna bir bayram ile bir rahip heyeti kurmu. Bu efsanelerde Agdistis ile ana tanra Kybele birbirine karmaktadr. Motifleri toprak bereketini ve bitkinin ldkten sonra yeniden dirilmesini simgeleyen bu efsaneler da-

ha ok alegorik birer anlam tar. Bunlardan ama, Pessinus'taki Kybele kltnde rahiplerin belli zamanlarda ve trenlerde erkeklik uzuvlarn kesmelerinin nedenini ve kaynan anlatmaktadr. Kybele tanrann ise Anadolu'da ve evrede tarih ncesi alardan Roma devrine dein eitli adlarla tapm grd herkese bilinmektedir (Kybele). Agenor. Epaphos'un olu, lo'nun torunu olan Agenor tanr Zeus'un soyundandr (Tab. 10). Io inek klnda dnyay dolatktan sonra Msr'a gelir, orada Zeus'tan olan olu Epaphos'u dourur, Epaphos da Nil tanrs Neilos'un kz Memphis'le evlenir ve Libya adnda bir kzlar olur. Afrika'nn bir blgesine adn veren bu kz tanr Poseidon'la birleerek ikiz dourur: Agenor ile Belos. Belos Msr'a, Agenor ise Fenike'ye yerleir. Tyr ile Sidon kentlerinin kral olur. Kz Europe tanr Zeus tarafndan karlnca Agenor oullar Kadmos, Phoiniks ve Kiliks'i kz kardelerini aramaya gnderir, bulup getirmedike dnmemelerini buyurur. Hi biri de geri gelmez, Akdeniz evresinde kentler kurup yerleirler (o, Epaphos, Belos, Europe). Aglaie. Ad parlak anlamna gelen Aglaie Zeus ile Eurynome'den domu Kharit tanrann biridir (Kharit'ler). Hesiodos'a gre Aglaie Kharit'lerin en gencidir ve tanr Hephaistos'la evlenmitir. Aglauros (yahut Agraulos). Atina kral Kekrops'un kzndan biri. Tanra Athena, iinde Erikthonoios'u saklad sepeti ona verip sakn amamasn syler. Ama kardeleri Herse ve Pandrosos'la birlikte Aglauros merakn yenemez ve sepeti aarlar, iinde ylanlarla sarl bir bebek grnce korkudan l-drarak Atina Akropolnden aaya atarlar kendilerini (Erikhthonios). Agron. Kos (Istanky) adasnda Byssa ve Meropis adl M kz kardeiyle yaayan ve yalnz toprak ileriyle uraan bir delikanl. Bu karde toprak tanrasndan baka hibir tanrya sayg gstermedikleri iin ceza olarak ku biimine sokuldular: Meropis bayku oldu, Byssa mart oldu, Agron da yagmurkuu haline dntrld. 16

Aia. Yun. "aia" veya "gaia" toprak demektir. Aia, Kolkhis lkesinin eski addr (Argo-naut'lar). Aiaie. Odysseia'da byc tanra Kirke'nin adasna verilen ad (Kirke). Aiakos. Yunanllarn en drst, en dindar diye anlan Aiakos, Zeus'la su perisi Aigi-na'nn oludur (Tab. 21). Anasnn adn alan Aigina adasnda kral iken uyruklarnn hepsi vebadan lm, Aiakos da babas Zeus'a yalvarm ki adada bol sayda bulunan karncalar insana dntrsn. Batanr olunun bu dileini yerine getirmi. Karncalardan dogma bu adamlara Myrmidon'lar (Yunanca "myrmeks" karnca demektir) denmi. Aia-kos'un torunu Akhilleus sonralar Myrmidon'lar kendi ordusu olarak Troya seferine gtrmtr. Tanrlarn ok sevdii Aiakos'tan Yunanllar bir dilekte bulunmular: lkelerini kasp kavuran kurakla son vermesi iin Zeus'a yakarmasn istemiler ve Zeus bu dilei de yerine getirmi. Aiakos'un Aigina'dan Telamon ile Peleus, bir denizkz olan Psamathe'den (Yun. Kum) Phokos (Yun. Fok bal) adl bir 03lu olmu. Phokos'un atletik yarmalarda baarlarn kskanan aabeyleri Telamon ile Peleus kafasna bir disk atarak ldrmlejr onu. Aiakos da hak yerine gelsin diye srm oullarn Aigina'dan. Bu hakseverlii ona ldkten sonra Hades lkesinde yarg olmay salam. Geri Ho-meros destanlarnda Aiakos'un byle bir sfat yoktur, ama Platon onu ller yargc olarak gsterir ve Asya'l Minos ile Rhadamanthys'in yanbanda Avrupa'dan gelen ruhlar yargladn ileri srer (Gorgias, 524a). Aiakosolu. llyada'da verilen soyad (Tab. 21). Akhilleus'a

Aias. lyada'da M Aias'n ad geer, biri, "kk Aias" Oileus'un oludur ve Lok-ris'lilerin nderi olarak gelmitir Troya savana, teki, "byk Aias" Telamon'un olu, Akhilleus'un amca ocuu ve Salamis adasnn kraldr (Tab. 14 ve 21). Bu M Aias birbirinden ok ayr kiilerdir, ama hep omuz om-

za savarlar. Bu dayanmay yle tanmlar Homeros (l. XIII, 702 vd.).

Oileus'un evik olu Alas hi, ama hi ayrlamaz Telamon'un olu Aias'tan, yeni srlen tarlada arap rengi ki kz nasl gnlde olur da ekerlerse saban; boynuzlarnn kk bol bol ter dker, gittikleri zaman yark boyunca uca doru yalnz cilal boyunduruk ayrr onlar birbirinden, ite Aias 'lar da tpk yle, omuz omza destek oluyordu birbirine.
Bu iki yiit Akha ordusunun can cieridir, katlmadklar hibir sava, baaramayacaklar hibir yiitlik yoktur. Aias'lar arasndaki bu birlik, beraberliin asl nedenini, bu iki yiidin nitelikleri ve kaderleriyle birbirinden ok deiik olmalarnda aramal. Bunu daha iyi anlamak iin her birini ayr ayr incelemeliyiz. (1) AAS OLEUS OLU . Aias lyada'da yle kar karmza (l. II, 526 vd.). Lokris 'lilere Oileus olu evik Aias komuta eder, Telamon'un olu Aias'mki kadar deil boyu bou ondan ufak, hem ok ufak, 'kendirden bir zrh giymi kmencik bir adamdr ama, btn Hellen'leri, Akha'lar karg atmakta geer. Aias krk tane kara gemiyle gelmitir Tro-ya'ya, ama onun komuta ettii blkler hi benzemez br savalara: Okular Lok-ris'liler, hafif silahlar kullanmakta ustadrlar, teye de hi gidemezler (l. XIII, 712 vd.). Aias Hektor'a kar teke tek savaa da hazrdr, gemilerin yanndaki etin boumaya katlr. Patroklos'un lsn Troyallarn elinden kurtarmaya da yardm eder. Ama sert, kavgac ve kimi zaman kabadr; Patroklos'un ls iin yaplan araba yarmasnda Aias domeneus'la kavgaya tutuur, Girit'lilerin nderi de yle tanmlar onu (l. XXIII, 483 vd.). Aias, kavgac ba, aklsz adam, Akha'lardan geri kalrsn her te, senin aklnda hi eviklik yok.

Aralarn sonunda Akhilleus bulur, yattrr Aias' bu kt huyu Aias'm bana bela olacaktr. llyada'daki olaylardan sonrasn an talan destanlarda Aiasnm ledii byk bir su sz konusudur: Troya ehrinin dt, Akha'lann eline getii srada Priamos'un kz Kassandra Athena tapnana snm, tanrann heykeline smsk sarlmtr. Aias kz snandan ayrmak, dar ekmek ister ve dinsel treleri hie sayarak bu ii baarr. Akha'lar bu gnah kendisine detmek iin Aias' talamaya koyulurlar. Ne var ki bu kez kendi de Athena sunana snp yalvarr. Tanra yiidi bylece lmden korumu olur, ama cezasz brakmaz: Dn yolculuunda Akha'lar korkun bir frtnaya tutulurlar, Aias'm gemisi batar, Poseidon yiidi kurtarr, ama bu kez Aias Athena'nn fkesine karn kurtulduuna bbrlendii iin tanra Zeus'un yldrmn alarak kendi ldrr aklsz yiidi. Aias'n iledii gnahlarn cezasn yurdu da eker: Yiit ldkten sonra bile uzun bir sre Lokris topra verimsiz kalr, ikide bir salgnlar ba gsterir. Delphoi'ye are sorulduunda, tanr szcs u cevab verir: Kassand ra'nn karlp rzna geilmesinin kefareti olarak her yl Lokris'ten Troya'ya iki gen ki/ gnderilmeli ve Athena tapnana kurban edilmelidir. Bu tre de bin yl srdrlmelidir. Lokris'liler bunu yapmlar, ikinci ylndan sonra kzlar kurban edilmeyip Athena rahibesi olarak Troya'da alkonulmular. (2) AAS TELAMON OLU Telamon'un olu Salamis'li Aias Troya savana yalnz on iki gemi getirdii halde, Akha'lann, Akhilleus'tan sonra en yiit sava-sdr. Grn, boyu bosuyla kk Aias'n tam kartdr. Akha'lann kalesi diye anlan Aias' Priamos surlarn stnden grnce, yanndaki Helene'ye sorar (l. m, 226 vd.).

Kim o, br Akha 'l, soylu, Irlyar yiit, Argos'lular bayla, geni omuzlaryla

aan?

Helene de bu yiidin "ei grlmedik Aias" olduunu syler. Savaa hazrlanrken yle tanmlanr Alas (l. VII, 206 vd.).

M 1 .;'

17

I \U

l\

/ I I I U O

Aiasgiydi sldaym tun zrhn, silahlarla sarp sarmalad bedenini, frlad, tpk devyaplAres gibi yrd, Kronos olunun, yrek kemiren sava gcyle birbirleri stne saldrtt erler arasnda savaa giden Aresgibi tpk. te byle atld ne o, dev yapl Aias, Akha 'larm kalesi. Korkun yznde bir glmseme. Geni admlar atyordu altnda ayaklar, uzun glgeli kargs sallanyordu.
Aias kalkanyla dikkati eker Akha'lar arasnda. Korkun diye nitelenen bu kalkan yedi kat deri, bir kat da tuntan yaplmtr. Hek-tor'la savata Troya'l yiidin kargs alt kat deriyi geer, son katna saplanr kalr, derken Hektor, "ovada duran, kara, prtkl, iri" bir kaya paras alr ve Aias'n kalkann tam gbeinden vurur. Ama Aias daha byk bir kayayla onu saf d eder (l. VII, 268 vd.). Aias Hektor'u alt etmekle kalmaz, Tro-ya'nn saysz yiidini tepeler, ldrr; saldrda da, savunmada da hep bata gelir, nde yrr, Akra'larn gevediini grd m, hemen koar, kkrtr onlar, glerine g katar. Aias kendi karn hi dnmeyen lkc bir kahramandr, savan en etin anlarnda aslan gibi dvr, sorumluluk duygusu Agamemnon'unkinden daha stndr, Akhil-leus'un bir kz uruna savatan ekilmesini, sava arkadalarn hie saymasn sert szlerle knar. yle ki tanrlar bile derin bir sayg beslerler Aias'a, Akha'lara sz geirmek iin ona ba vururlar. lyada'da en erdemli yiit olarak karmza kan Telamon olu Aias'n adna birok efsaneler daha kurulmutur. Bunlarn arasnda air Sophokles'in "Aias" adl tragedyasnda ele ald yrekler acs dram stnde duralm: Akhilleus ldkten, Troya sava da bittikten sonra, Thetis'in tanr Hephaistos'a yaptrp oluna getirdii silahlar kime kalacak diye kavga kopar Akha komutanlar arasnda. Thetis ister ki Akhilleus'tan sonra en yaman sava kimse o alsn silahlar. O adam da Telamon olu Aias'tr, ama Agamemnon ile Menelaos ne yapp yapp silahlan Odysse-us'a verirler. Aias ileden km, kk drlm, n, deeri hie saylp ar bir haka-

rete uramtr. O srada bir bunalm geirir, bizim bugnk deyimlerimizle bir izofreni ya da paronaya krizi, bir gece pusu kurar, elinde klcyla Akha ordusunu yok edeceim diye bir sr srsne saldrr, hayvanlarn hepsini bir bir ldrr, soykalar adrna tar, aldm diye enlik yapar. Bu ite tanr parma vardr, Aias' tanra Athena bu korkun yanlgya drr. Aias kendine gelip ne yaptn, kimleri ldrdn grnce dmanlarnn karsnda rezil olmaya dayanamaz. ektii ac korkuntur. Bunca byk bir kahramann byle gln bir duruma dmesi Aias'n katlanaca bir knt deildir: Klcnn stne atar kendini ve canna kyar. Sophokles'in bu tragedyasnda nn mrnn sonuna kadar koruyamayan byk adamn dram dile getirilmitir. Aidoneus. Yeralt tanrs baka bir ad (Hades). Hades'in

Aietes. Gne tanr Helios ile Okeanos kz Perseis'in olu (Tab. 8). nce Korinthos tahtna kar, sonra Karadeniz'in gney-dogu k-ylannda, Kafkas dann eteklerinde bulunan Kolkhis (bugnk Grcistan) lkesine kral olur. Byc Kirke'nin ve Minos'un kars Pasiphae'nin kardei ve Medeia ile Apsyr-tos'un babasdr. Kz kardei Helle ile Asya'ya kaan Phrik-sos Kolkhis'e snm ve stnde utuu kanatl kou Zeus'a kurban ettikten sonra, altn postunu Aietes'e armaan etmi. Kral da onu tanr Ares'e adanm ormandaki bir mee aacna asm ve beki olarak nne korkun bir ejder dikmi, lason Argonaut'larla birlikte altn postu almaya gelince, Aietes ona birok snamalar baarrsa postu vereceini sylemi. Medeia'nn yardmyla altn postu alp kaan Argonaut'larn peine taklmsa da olu Apsyrtos'un, Medeia'nn kesip denize serptii paralarn toplamakla vakit geirmi ve umutsuzlua kaplarak Kolkhis'e dnm. Orada da tahtndan olmu, yllar sonra yurduna dnen kz Medeia'nn yardmyla tacn yeni batan elde edebilmi (Argonaut'lar). Aigeus. Atina kral Pandion'un olu, These-us'un babas (Tab. 24). Pandion bir devrim sonucu Atina'dan srlnce, Aigreus onu

AGYPTO S kardeleriyle birlikte yeniden tahta karmay baarr. Aigeus M kez evlendii halde ocuu olmaz. Bunun nedenini Delphoi tapnanda tanr szcsne sormaya gider. Ald cevab pek anlamaz ama, dn yolunda Troizen'de kalr ve ora kralnn kz Aithra ile birleir. Aithra'ya, bir olu olursa, babasnn adn bildirmeden bytmesini syler. Aithra bir ocuk dourur. Bu ocuk kahraman These-us'tur. Delikanllk ana gelince, Theseus Atina'ya dner ve amcas Pallas'n tahta gz dikmi elli olunu alt edip babasna kendini tantr (Aithra). Ama Aigeus mutsuz bir kraldr. Bunca dertten sonra, Panathenaia bayramnda yaran Girit atleti Androgeos'u ldrtt iin kral Minos'un korkun isteklerine uymak zorunda kalr: Her yl Atina genliinden yedi erkek ve yedi kz Minotauros'a yedirilmek zere Girit'e gnderilmektedir. Theseus bu duruma bir son vermek zere canavar ldrmeye gider. Yola kmadan nce babasna sz verir ki zaferle dnerse, gemisine bir beyaz yelken ekecektir. Dnte bu szn unutur ve gemisi kara yelkenleriyle girer limana. Theseus'un yolunu gzleyen Aigeus kara yelkenleri grnce olunu ld sanarak kendini denize atar. inde boulduu denize ad verilerek Aigaios Pontos (Ege denizi) denmitir. Aigina. Irmak tanr Asopos'un kz (Tab. 21). Aigina'ya tutulan Zeus onu Oinone adasna karr. Aigina bu adada Aiakos'u dourur. Sonradan Aktor'la evlenip, Patroklos'un babas olacak Menoitios'u dnyaya getirir. Aiakos bir sre sonra adaya bir Pelasg soyu yerletirip Oinone'ye anasnn adn vererek Aigina der (Aiakos). Aigis. Homeros destanlarnda tanr Zeus ve Athena'nn kalp sfatlarndan biri de "aigis tayan"dr. Aigis, Zeus'un Girit maarasnda kendisini emziren kei Amaltheia'nn derisiy-le yapt bir kalkandr. Ylanlarla evrili, ortasnda bir Gorgo kafas bulunan aigis kalkan korku salarak ordular bozguna ugratrm. Zeus'un Titanlara kar savanda kulland ve kendisinden baka yalnz Athena'ya verdii bu kalkan kudretin bir simgesi olmutur. Aigisthos. Thyestes'ln olu (Tab. 14 ve 15). Atreus ile Thyestes arasndaki karde kavgasn srdrr. Atreus Thyestes'ln oul larn ldrp kendisini Mykenai'den kovun ca, Thyestes kardeinden almak arelerini arar. Bir tanr szcs ona ancak z kzndan bir olu olursa, Atreus'u ldrebileceini bildirir. Thyestes de bir gece gizlice kz Pelopeia'nn koynuna girer ve onu gebe braktktan sonra kaar. Pelopeia Aigisthos'u dourur. Kimden olduunu bilmedii bu ocuu krlara brakr, bir sre sonra da kendisini tanmayan amcas Atreus'la evlenir. obanlarn kei style besleyip byttkleri Aigisthos (ad Yun. kei anlamndaki "aix"ten tremedir) Mykenai sarayna gelir. Atreus onu iyi karlar, kendi ogluymu gibi benimseyerek yetitirir. Sonra da Thyestes'i ldrmekle grevlendirir. Ama Aigisthos Thyestes'in kendi z babas olduunu anlar ve onun yerine Atreus'u ldrr. Bir sre baba-ogul Mykenai'clc hkm srerler, sonra Atreus'un olu Aga memnon tarafndan kovulurlar. Agamemnor Troya seferine knca Aigisthos Mykenai'ye dner, kraln kars Klytaimestra'y batan karr. Agamemnon Troya'dan dnnce ikisi birden kahpece vururlar onu. Aigisthos, yedi yl hkm srdkten sonra Agamemnon'un olu Orestes tarafndan ldrlr. Kuaktan kuaa sregiden bu kan davas tragedya airlerine tkenmez bir esin kayna olmutur. Aiskhylos'un "Agamemnon" ile balayan "Oresteia" ls, Sophokles'in "Elektra", Euripides'in "Elektra" ve "Orestes" adl tragedyalar bu aile dramn eitli ayrntlaryla ve baka baka alardan ele alarak canlandrrlar. Aigisthos adnn "Odyssei-a" da da sk sk gemesi, Atreus oullar efsanesinin Homeros destanlar kadar eski olduunu gsterir. (Od. I, 32-43; m, 256-275; IV, 518-537). Aigyptos. Belos'la Ankhinoe'nin olu (Tab. 10). Aigyptos ile ikiz kardei Danaos'un dedeleri tann Poseidon, atalar da Zeus'la lo' dan doma Epaphos'tur. Afrika ktasna egemen olan Belos olu Danaos'a Libya'y, Algyptos'a da Arabistan' verir, ama Aigyptos gider, "Melampodes" (kara ayaklar) iktllnl, yani Msr' fetheder ve oraya adn varl

Aigyptos'un elli olu, Danaos'un da elli kz olmu. Aigyptos bu kzlar oullarna almak istemi. Bu konuda M kardein aras alm ve Danaos elli kzyla birlikte Afrika'dan kap, soylarnn kayna olan Argos'a sgnnu. Danaos kzlar, kendilerini kovalayan Aigyptos oullaryla evlenmek zorunda kalmlar, ama dn gecesi kocalarn ldrmler. Tek bana desteksiz kalan Aigyptos da zntden lm (Danaos, Danaos Kzlar). Aineias (Lat. Aeneas). Tanra Aphrodite ile Troya'l prens Ankhises'in olu Aineias Homeros'un lyada destannda nemli bir rol oynamakla kalmam, klasik Latin airlerinin en by olan Vergilius'a da bir destan esin-lemitir. "Aeneis", yani Aeneas destan Troya'l yiidin Troya yangnndan sonra Anadolu'dan gmesi ve talya'ya yerleerek Roma _ ehrine temel olacak yeni bir yurt kurmasn anlatr. Aineias'n bu M destanda da beliren ok ynl kiiliini incelemek gerekir: Soy aalarndan da belli olduu gibi (Tab. 17) Troya kral soyunun ilk atas Zeus ile Elektra'nn olu Dardanos'tur, Troya'nn kurucusu Tros ile kral soyu M dala ayrlr: los ile Assarakos, los'un torunu olan Priamos Troya kral, Assarakos'tan reme Ankhises ise Dardanie ehrinin yneticisidir. Ankhises ile Priamos ve Hektor ile Aineias ayn kuaktan amcaogullardr. Ama Aineias'n Priamos oullarndan stnl bir tanrann olu olmasndan gelir (l. II, 819vd.). Dandanie llerin banda Aineias var, Ankhises 'in olu, tanrsal Aphrodite dourdu onu Ankhises't en; bakmad tanraltna, birleti lda eteklerinde bir lmlyle. Babas nasl tda dann eteklerinde yaamsa (Ankhises), Aineias'n ocukluu, delikanll da oralarda geer, AkhiUeus'la ilk atmas da orada olur (l. XX, 90 vd.). Troya savanda Aineias Priamos oullarn-dan hi geri kalmaz, Hektor'la denk gider, kimi zaman Hektor'u bile ap ona t vermek durumuna gelir (l. XVII, 335 vd.). Hektor kadar yiite savar Akha'larn en gl kahramanlarna kar, ama her kezinde

de bir tanr korur, kurtarr onu. Sava meydannda grelim onu (l. V, 296 vd.).

Kocaman kargs, kalkanmla Aineias yere atlad, Akhalaralp gtrmesin/er diye ly gcne guenen aslan gibi dolat evresind e, nnde kargsn, yuvarlak kalkann tutuyordu , ldrmek iin yanyordu karsna kan, korkun lklar atyordu.
Derken Diomedes kocaman bir ta atar stne, Aineias' kalasndan vurur, yiit der, o srada anas Aphrodite'nin telan grmeli (I.V, 311 vd.). Aphrodite bu yzden yaralanr. Aineias' Apollon Troya kalesindeki tapnaa kararak kurtarr. br tanrlar da katlrlar bu abaya. Aineias'n Troya nnde lmeyecei, Dardanos soyunu srdrmekle grevli olduu tanr Poseidon'un azndan sylenir lya-da'da (l. XX, 292 vd.). ... Kaderi kurtulmaktr Aineias 'n tohum ekmeden, iz brakmadan lmemeli, yok olmamal Dardanos soyu, lml kadnlarn verdii ocuklar arasnda Kronos olu Dardanos'u seuerdi en ok. reniyordu artk Priamos 'un soyundan, gl Aineias kral olacak Troya 'llara, kral olacak ocuklarnn ocuklar. Bu szler, bizi dosdoru Vergilius'un Aene-is'ine gtrr. Aineias lyada'da pek rol oynamaz artk, Troya'nn ykmndan sonraki olaylardaki rol btn ayrntlaryla Aeneis'te anlatlr. lyada sonras efsanelerinin ou bu destanda anlatlmtr: Tahta atn ehre alnmas ve Laokoon faciasndan sonra (Laokoon), Aineias babas Ankhises'i omuzlarna alarak ve olu Askanios'u da elinden tutarak da dana kaar. Troya'nn kutsal heykellerinden Palladion'u da yklenerek yola koyulur, kars Kreusa arkalarndan gelirken birden ana tanra Kaybele tarafndan karlr (Kreusa,). Ei de, dnde grd Hektor'un tayf da Ae-neas'a batda Hesperia lkesine gidip Troya' yi orada yaatmasn buyururlar. Odysseia' nn servenleri rnek alnarak anlatlan bu yolculuk Trakya, Girit ve kuzeybat Yunanis-

20

)S
tan kylarndan Sicilya'ya geile balar, Ankhises orada lr, sonra korkun bir frt-na Aeneas' Libya kylarna atar. Kartaca kraliesi Dido epizodu Odysseus'un Alkino-os'un saraynda yapt gibi, Aeneas'n o gne kadar olan servenlerini anlatmasna fr-sat verir. Aeneas'a gnln kaptran Dido onu Afrika'da alkoymak istedii halde, tanrlar Aeneas'n bir an nce yeni Troya'y kurmak grevine dnmesini buyururlar. Yiit arkadalaryla yola koyulur, Dido canna kyar (Dido). Gney talya'da Cumae ehrine vanrlar, Romallarn inanlarna gre burada yeralt lkesine alan Avernus gl vardr. Cu-mae'nin tanr szcs Sibylla Aeneas' ller lkesine gtrr. Burada Aeneas, babas Ankhises'le grr ve kendisini bekleyen parlak kaderi onun azndan renir. Home-ros'la Dante'nin yeralt dnyas anlatm arasnda yer alan bu para ilka yaznnn en belirgin, en nl sayfalarmdandr. Btn bu bilgileri edindikten sonra Aeneas yeryzne dner, talya kylarn kuzeybatya doru izleyip Tiber rmann arzna varr. Orann yerlileri, Rutul'larla savaa giriir ve arkadalarn rmak aznda brakp ieriye doru Pallantea ehrinin bulunduu yere varr. Buras Palantinus tepesiyle Roma ehrinin ilerde kurulaca yerdir. Yunanistan'dan gme olan kral Evandrus Aeneas' iyi karlar, banda olu Pallas'n bulunduu bir blk askerle arkadalannn yanna gnderir. Bu arada Rutul'larn kral Turnus Troya'llara saldrmtr. Aeneas Turnus'u teke tek savata ldrr. Destan Aeneas'n bu zaferiyle kapanr. On M blmlk Aeneis destan bitmi deildir. Vergilius onu sona erdiremeden lm, eserini bitiremedii iin onun yaklmasn da buyurmutu. Roma'nm kuruluuna kadar olan olaylarla efsaneler tarihilere konu olmu ve uzun uzadya anlatlmtr. Vergili-us'un Aeneis destanyla en byk' baars kendi ann ulusal kltrne bir kaynak bulmu olmas, Roma'nn gemiini ta Anadolu'nun byk uygarlk merkezi Troya'ya kadar gtrmekle ona uluslararas bir derinlik vermi bulunmasdr. Byk Latin airinin amac Augustus'un damgasn bast ann dnya ve nsan grln* bir ufuk amasyd. nce lulius Caesar, sonra Augustus'un da soyu olan lul'lerin Troyal Aeneas ve Ankhi-ses'le tanra Aphrodite'de kaynak buldukla rn, Roma'nn Akdeniz'in en soylu haneda nnca kurulduktan sonra dman olarak bili nen bat ile douyu byk bir birlik iinde bartrm olmasn gstermek, kendisinin de Homeros gibi ozanlarn ozanna dayanp onun yolunda, ondan esinlenerek destan yazdn dile getirmekle Aeneis destan gerekten r am, ilkala ortaa arasnda kpr kurmutur. Aeneas' da yeni bir tip insan olarak canlandrm olmas stnde durmaya deer. "Pius Aenas" (dindar Aenas) diye anlan kahramann tutum ve davran Homeros destanlarndaki yiitlerinkinden farkldr. "Pietas" diye tanmlanan kavram dine saygy da aan bir erdemdir, Augustus'un ve Augustus a insannn lk bildii gemie, gemiin deerlerine ballk, ulusal tarih ve kltre sonsuz sayg ile onu soylulatrmak iin baka, yabanc da olsa benimsenen kaynaklara balama abas, kltre hizmet iin en byk rnekleri gz nnde tutarak yarat alkta onlara ulama amac ve bu uurda sonsuz bir sorumluluk duygusu, btn bunlar "pietas" denilen kavramn ierdii ve Aeneis destannda canlandrlan Aeneas tipinin tam bir baaryla simgeledii erdemlerdir. Aolos. (1) Yunan ulusunun efsanelik atas saylan Hellen ile Orseis adl Nympha'nn olu, Tufan kahramanlar Deukalion ile Pyrrha' nn torunu, Doros ile Ksuthos'un kardei ve Sisyphos, Arthamas, Kretheus ile Salmone-us'un babas (Tab. 20). Aiolos, anakkale yarmadasndan Mende res rmana kadar uzanp, Midilli adasn d. iine alan Aiolis ky blgesine ve onlarda oturan soyla, onun konutuu Aiol diline adn vermitir. (2) Deniz tanr Poseidon'un olu, yellerin yneticisi, Aiolos Notos, Boreas, Euros ile Zephyros adl drt byk yeli bir tulum iinde kapal tutar ve ancak Zeus'tan ald buyruklarla ortaya salar. Odysseia destannda Odysseus'un Aio-los'un adasna var anlatlr, bu ada yle ni-Irlrni:

Aiolos konanda bir dzine ocuu ile yiyip imekte, len yapp gnl elendirmektedir. Yeller tanrs, Odysseus'u iyi karlar, tam bir ay konukladktan sonra iine azgn yelleri smsk balad sr derisinden bir tulum verir ona ve arkasndan tatl bir Zephy-ros yeli salarak uurlar gemisini. Bylece dokuz gn dokuz gece giderler, thaka topraklarna yaklarlar ki, Odysseus uykuya dalar, onu kskanan yoldalar da teknenin dibindeki tulumu alp zerler. Yeller hep birden darya frlar, korkun bir frtna kopar. Frtna Odysseus'un gemisini gerisin geri Aiolia adasna atar, ama bu kez tanr onu sert szlerle kovar, tanrlarn lanetine uram bir adam tutmaktan ekinir. Odysseia'nn X. blmnde (1-79) anlatlan bu serven destann en renkli yklerinden biridir.

Yklmaz tuntan bir duvarla evriliydi bu yzden ada, ehir oturtulmutu ge ykselen bir kayann zerine.

boyu len yaparlar. Bu yzden de Zeus, Po-seidon ve ris gibi Olympos tanrlar lkelerine sk sk urar, lenlerine katlrlar. Troya savann lyada'dan sonraki blmlerini anlatan "Aithiopis" destan (kayptr) adn bu ulustan ald gibi, ba kahraman da Eos'la Tithonos'tan doma Aithiopia kral Memnon'dur (Memnon). Aithra. Troizen kral Pittheus'un kz. Aige-us ksrl konusunda khine danmaya gittii Delphoi'den dnerken Troizen'de bir gece kalm ve tanrnn cevabn doru yorumlayan Pittheus onun kzyla yatmasn salam, bu birlemeden de Theseus domutu. Ne var ki o gn Aithra tanrlara sunu sunarken Posddion'a rastlam ve deniz tanr ile seviip kzln yitirmiti. Bu yzden Theseus'un tanr olu mu, insan olu mu olduu belli deildir. Aithra'y Aigeus'la birlikte yaad Atti-ka'dan Dioskur'lar karmlar ve kardeleri gzel Helena'nn yanna hizmeti olarak vermiler. Bir sylentiye gre Helena'y Paris'le kamaya iten bu kadnm. Troya dtkten sonra torunlar Aithra'y kurtarmlar, ama Theseus'un lm haberini alnca Aithra canna kym (Aigeus, Theseus). Aius Locutius. Lat. "aio" ve "loquor" sz sylemek, "aius locutus" ise sylenmi sz anlamna gelir. Galya ordular Brennus komutanlnda Ro-ma'ya doru ilerlerken (.. 390) gkten gelen bir ses, ehrin yaban ellerin saldrsna urayacan bildirmi. Kimse bu sese kulak vermemi, ama sesin dedii doru km: Gal-yallar Roma'ya saldrm, ehri yakp ykmlar, yama etmiler. Romallar dman kovduktan sonra, diktatr Camlus tanr sesinin duyulduu yerde bir tapnak yaplmasn buyurmu ve Palatinus tepesinin kuzey eteinde 'Aius Locutius" denilen tanrsal varla tapnak dikilmiti. Akademos. Attika'l kahraman. Akademos, Theseus gzel Helena'y karp Afrika'da alkoyunca, kz kardelerini aramaya gelen Dioskur'lara kzn sakland yeri bildirmi. Akademos'un mezar Atina'nn dolaylarnda, Kerameikos denilen blgenin tesindey-

Aison. Kretheus'la Tyro'nun olu, ason'un babas (Tab. 22). Kretheus'un Tesalya'da kurduu olkos ehri kendisine miras kalr, ama vey kardei Pelias onu tahtndan atp tutuklar, stelik de olu ason'u Kolkhis'e altn postu almaya gnderir, bu tehlikeli seferden sa dnmeyeceine inanarak (Argona-ut'lar). Gerekten de bir sre sonra lason'un ld haberi gelir. Pelias artk kardeini korkusuzca ldrmeyi gze alr. Ancak, Ai-son'un boa kan ierek kendi kendini zehirlemesine izin verir. Latin airi Ovidius'a gre, ason Medeia ile birlikte Yunanistan'a dnnce, byc kadn Aison'u diriltmekle kalmam, onu bir iksirle genletirmi de. Aithcr. Esir, yani dnyay saran hava tabakasnn stndeki ar ve kl gk. Hesio-dos'a gre Aither, Erebos ile Nyks, yani yeralt karanlyla, yeryz karanlndan dogmadr. Aithiopcs. (Yun. yz yanklar demek). Ho-meros destanlarnda sk sk ad geen bu efV sanelik ulus Okeanos kylarnda, gnein doup batt usuz bucaksz bir lkede oturur. Gnee byle yakn olduklar iin yzleri yanm ve esmerlemitir. Sonsuz bir mutluluk iinde yaarlar, tanrlara kurbanlar kesip gn

99

AKi n I (x IS
di. Kutsal bir ormanla evrili bu blge de Platon "Akademeia" adyla anlan nlu okulunu kurmutu. "Akademi" oradan gelir. Akakallis. Kral Minos'un kzlarndan biri. Tanr Apollon ile sevimi ve Miletos'u dourmu (Miletos). Akamas. (1) Antenor'la Theano'nun olu, lyada'da ad geen Troya'l yiit. Akha'larn kampna saldrda nemli bir rol oynar. Meri-ones tarafndan ldrlr. kars Peleus'a tutulur, onu batan karmaya urar, baaramaynca, yiidi namusuna gz dikmi olmakla sular. Akastos konukluk yasalarn inememek in Pe-leus'u kendi eliyle ldrmek stemez. Bir ge-

(2) Gene lyada'da ad geen ve Troya'llar safnda dven Trakya'l nder. Telamon olu Aias tarafndan vurulur. (3) Theseus'la Phaidra'nm olu, Troya sa vanda rol oynayan, ama lyada'da ad ge meyen Akha yiidi. Paris Helena'y karn ca, Akamas gzel kadn geri istemek iin Troya'ya eli olarak gnderilir. Sonu verme yen grmeler srasnda Priamos'un kz Laodikeia ile tanr ve seviir, bir oullar bile olur. Troya'nn dmesine yol aan tahta atla giren sekiz Akha yiidinden biridir.
Akarnan. Alkmaion ile su perisi Kallirhoe'nin olu, nl khin Amphiaraos'un torunu (Tab. 23). Kendisi daha ocukken, babas, Arkadya kral Phegeus tarafndan ldrlnce, anas tanr Zeus'tan olunun abuk bymesini dilemi, Akarnan birka ay iinde erginlik ana ermi ve Phegeus'la ocuklarn ldrerek alm. Sonra da bat Yunanistan'da adn tayan Akarnania lkesini kurmu. Akastos. olkos kral Pelias'n olu (Tab. 22). Argonaut'lar seferine ve Kalydon avna katlr. Pelias'n kzlar Medeia'nn tlerine uyarak babalarn kesip kazanda kaynatnca, Akastos kral olur ve ason'la Medeia'y ol-kos'tan srer (Pelias). Kalydon av srasnda Akastos'un ba derde girer: Arkada Peleus kaza ile kaynatas Eurytion'u ldrr ve bu sutan kendini arndrmak iin Akastos'un sarayna snr. Akastos'un

ce av yorgunluguyla uykuya dalm olan konugunu dag banda silahsz olarak vahi hay vanlara yem olsun diye brakr. Ama at adam Kheiron Peleus'u kurtarr. Peleus da fkesine kaplp gider, Akastos'la karsn ldrr. Akhalar. Homeros destanlarnda ve zellikle lyada'da Yunanistan yarmadasndan gelip Troya seferine katlan savalarn hepsine birden "Akhaioi", "Danaoi" ya da "Argeioi" denmektedir. lk M isim bir lke adna dayan -mayp, yalnz bir rk ya da ulus ad olarak kullanldndan, lyada evirisinde "Akhalar" ve "Danaolar" diye karlanm, Argos diye bir kent bulunduundan, Argos ad da genellikle btn Peloponez'e verildiinden, "Argeioi" deyimi "Argoslular" diye verilmitir. Bu konu iin lyada evirisinin nsznde daha ayrnt-l bilgi bulunabilir (s. 25). Akhates. Aineias'n kara gn dostu. Troya yangnndan kaan Aineias'n yanndan ayrlmam, onunla birlikte talya'ya kadar gitmi ve btn servenlerini paylam. Latince "Fidus Achtes" diye anlan ad, sadk, vefal dost anlamna gelen bir deyim olmutur. Akheloos. Bat Yunanistan'n Akarnania ile Aitolia blgeleri arasnda akan en uzun rma. Hesiodos'ta (Theog. 340) ve Homeros'ta (l. XII, 84) ad geen Akheloos Okeanos'la Tethys'ten dogma bin rman en by ve rmak tannlann kral imi. Akheloos'un birok ykleri vardr: Herak-les destanyla ilgili bir efsaneye gre, Akheloos Kalydon kralnn kz Deianeira'ya akm, ama rmak tanrnn biimden biime girme, kimi zaman boa, kimi zaman ejder olma yetisinden rken kz Herakles'Ie evlenmeyi yeg grm. Bu yzden gl yiitle rmak tanr arasnda yaman bir gre balam. lk karlamada yenilen Akheloos koca bir ylan klna girmi, Herakles onu tam boacakken de azgn bir boa oluvermi. Bu kez yiit boann bir boynuzunu kopararak alt etmi Akheloos'u. Irmak tanr Deianeira'dan vazgemi, ama boynuzu geri almak iin Herak-les'e Zeus'un keisi Amaltheia'nn iek ve yemi saan bolluk boynuzunu vermi; baka bir ykye gre, nl bereket boynuzu rmak tanrnn kendi boynuzuymus, nk yaygn

AM-ltKUlN topraklar sulayan rmaklar bereketin simgesidir (Deianeira, Herakles). Akheron. Yeralt dnyasn, ller lkesini bize ilk anlatan Homeros'tur. Onun ardndan Vergilius gelir ilkada, sonra da ortaan en byk iiriyle Dante. Ama Home-ros'un tasla, adlar kavramlaryla o gn bugn hep yeni filiz veren bir aa gibi yaar. Yeraltnda akan rmaklar yle tanmlar Ho-meros (Od. X, 508): (1) SOYU VE DOUU. Soy aalarndan (Tab. 21) belli olduu gibi Akhilleus, Pele-us'la Thetis'in oludur. Thetis, bir Nereus kz, yani bir deniz tanrasdr (Tab. 6), ama Akhilleus ana tarafndan olduu kadar baba tarafndan da tanrlara ve en byk tanrlara baldr: Dedesi Aiakos, Zeus'la Aigina'nn oludur, Aigina ise rmak tanr Asopos'un kz ve Okeanos ile Tethys'in torunudur. Akhilleus'un. douu stne anlatlan efsane udur: Nereus kz Thetis'e tanrlar tanrs Zeus da, deniz tanr Poseidon da ktrlar, o kadar ki Zeus onunla evlenmeyi bile dnr, ama bir khin (bir anlatma gre tanra Themis, bir bakasna gre Prometheus) Zeus'a haber verirler ki, Thetis'ten doacak olan ocuk kaderin buyruuna gre babasndan daha gl olacaktr; bunun zerine tanrlar Thetis'i bir lml ile evlendirmekten baka are bulamazlar ve kendisine koca olarak Phthia kral Peleus'u seerler. Thetis bu evlenmeyi olu Akhilleus iin silah istemeye gittii Hephaistos'a yana yakla yle anlatr (l. XVIII, 429 vd.):

Ama getiin zaman Okeanos'u geminle, Orada alak kp var ve Persephone 'nin
l e r, derin anaforlu Okeanos 'un kysnda ek karaya gemini, sonra kyola, Hades bataklna doru, orada Akheron 'a Pyriphlegeton ve Kokytos akar , Styks 'ten gelen sular da dklr oraya.

uzun uzun kavaklar greceksin, ksr

Aeneas destannda da (Aen. VI, 295) anlatlan Akheron amurlu sularn kaynayp- bur-galandg dipsiz bir bataktr. Kharon'un ka-ygyla bu amur rman getikten sonradr ki varlr asl Hades'e (Hades). Akheron Yunanistan'n Epir blgesinde akan bir rman da addr. Belki ssz bir blgede derin bir yarn iine dalp kapkara bir batak olarak denize dkld iindir ki, ilka bu rman yeralt dnyasna aktna inanmt. Yanl bir etimoloji adn "Aclar Irma" (akhos, Yun. ac demek) diye tanmlard. Efsaneye gre Akheron Helios'la Gaia'nn (gnele topran) oludur. Olympos tanrla-ryla Titan'lar arasndaki savata susuzluktan yanan devlere su iirdii iin Zeus'un lanetine uram ve yeralt lkesine kapatlmtr. Akhilleus. Akhilleus Yunan mythos'una en ok konu olmu kiidir. Homeros'un byk lyada destan aslnda lyon, yani Troya ehrinin destan deil, Akhilleus'un destandr, bu kahramann bir eylemiyle balar, bir eylemiyle biter. Ne var ki lyada'da anlatlan olaylar Akhilleus efsanesinin ancak ok ksa bir blmdr. Bu kahraman stne ilkan bandan sonuna dek uydurulan efsane ve masallar o kadar oktur ki, onlar kapsayarak zetlemek iin, blm blm ayrmak gerekir.

Syle, Hephaistos, Olympos 'taki tanralar arasnda, yrei benim gibi acl biri var m ? Zeus bunlar arasnda bir bana verdi aclar, bunca deniz tanralarndan bir beni verdi lml kocaya, Aiakos olu Peleus 'a, katlandm bir adamn yatana girmeye, istemeye istemeye, tiksine tiksine.

Thetis ile Peleus'un dn Tesalya'da Pe-lion dann tepesinde kutlanr, tanrlarn hepsi de hazr bulunurlar. Kavga tanras Eris'in dne arlmad diye kzp masann stne bir altn elma atmas tanra arasndaki gzellik yarmasna yol aar (Paris). Uursuz balayan bu evlilik uursuz gider. Geri Thetis'in birok ocuklar olur, ama bir lml ile evlendiine zlen ve ocuklarn kendisi gibi lmsz klmak isteyen Thetis geceleri kalkar, onlar atein stne tutarm, bundan ama gvdelerindeki lmllk tohumlarn yok etmekmi. Birok ocuu bylece yanarak ldkten sonra, bir gece Peleus uyanm, bakm ki kars olacak deniz kz kk Akhilleus'u topuundan tutmu, aleve vermi. Tepesi atm, ocuu kapt gibi, Thetis'i evinden kovmu, bir lmlyle dp

kalkmaktan holanmayan tanra da denizin dibine dalm, bir daha varmam kocasnn yanna. Peleus yedinci ocuu olan Akhille-us'u bylece kurtarm, ama ocuun dudaklar ve sa ayann ak kemii yanm, Peleus hekimlikte usta olan at adam Kheiron'a vermi Akhilleus'u, o da yanan kemii, komakta stne olmayan bir devin iskeletinden ald bir kemikle deitirmi (Kheiron), A-khilleus da bu yzden byle hzl bir koucu olmu. Baka bir efsaneye gre Thetis olunu ate stne tutmam da, Styks rmana batrm, bylece gvdesini silah ilemez hale getirmi, ama topuundan tuttuu iin bir orasndan yara alabilirmi. Nitekim Akhilleus sonradan bu yerinden vurulup ldrlm. (2)OCUKLUU. At adamn yannda Akhilleus bytlr ve eitilir. Kheiron'un ana s da, kars da ocua bakmlar, biraz yeti ince at adam ona retmediini brakma m: At yetitirmesini, saz alp ezgi syleme sini, gzel konumasn ve her eyden nce de karg atmakta, savamakta, dvmekte, araba srmekte ve komakta kimseden geri kalmamasn, an yiitlerinin hepsinden s tn olmasn. Erdemlerin her eidine de al trm: Acya dayanmay, yalan sylememeyi, ll ve dayankl olmay hep Kheiron'dan renmi. Akhilleus Kheiron'dan rendii hekimlii ve edindii ilalan Troya savanda yarallar stnde kullanr. Kheiron'un yann da Pelion danda ne kadar kald belli deil dir, lyada'da Kheiron'dan eitim grd geri sylenir, ama Troya'ya kendisiyle gelen lalas Phoiniks onu nasl byttn yle anlatmaktadr (l. XI, 485 vd.): Tanrya benzer Akhilleus, seniben getirdim bu hale, canm gibi sevdim, yetitirdim seni bensiz ne lene gitmek isterdi cann, nede evde yemek

yemek isterdi, oturturdum seni dizlerimin stne, etini keser, azna verir, dudaklarna uzatrdm arab, gsmde gmleimi slatrdm boyuna, arszlk eder, arabpskrtrdn azndan, senin yznden neler ektim ben, neler.
(3)ALN YAZS. Akhalarn en byk kahra man Akhllleus'un, Troya savann baar ve

baarszlk anslarn elinde tutan o yenilnez savann trajik bir yazgs vardr, bunu kendisi de, anas Thetis de yle dile getirirler (l I, 352 ve 414):

"Anaml Ksack bir mr srmek iin dourdunsa beni..." "Uzun deil, ksack bir mr verdi kader
sana."

Akhilleus geri kaderini kendi seebilir, Thetis M kk yle dile getirmiti oluna (Il.. IX,411vd.):

ki ayr kader gtrecek beni lme: Burada kalr, savarsam Troya evresinde, tkenmez bir n var, dn yok. Dnersem yurduma, sevgili baba toprana, nm olmasa da okyaayacam, lm yle abucak gelip atmayacak.
Akhilleus az yaasa da nl yaamay semi ve bunun iin Troya savana katlmaya karar vermiti, ama anas (ya da babas) onun lmesini nlemek iin baz dzenler kurum lard. Bu konuda anlatlan ve lyada'da izine rastlanmayan efsane yledir: Akha ndetL ri Troya seferine gitmek zere hazrla balaynca, o zaman gen bir delikanl olan Akhilleus sefere katlmamak in Yunanistan'n karsndaki Skyros adasna gnderilir ve orada kral Lykomedes'in saraynda konuklanr. Ne var ki Akhilleus kz klna girmi ve kraln kzlar arasna karmtr. Haremde yaayan Akhilleus'a Pyrrha (kzl sal) ad verilmi, bir sylentiye gre de Lykomedes'in kzlarnn biriyle sevimi ve ileride ad geecek olu Neoptolemos (Pyrrhus) da ondan domutu. te yandan Akhalarn khini Kalkhas'n Akhilleus sefere katlmazsa Tro-ya'nn alnamayacan bildirmesi zerine, Odysseus yiidi aramaya kar, Skyros'a varnca kurnazca bir dzen tasarlar, gezgin satc klna girip Lykomedes'in haremine sokulur ve kzlarn, kadnlarn nnde bohasn ap bir sr kuma dokuma ve ileme serer nlerine, ama bohann dibinde birka kymetli silah da vardr, Pyrrha klndakl Akhilleus bunlar grnce dayanamaz, onlar almaya, kullanmaya can atar, bylece kimli ini aa vurur. Odysseus da onu peine tak)) Akha ordusunun topland Aulls'e getirir.

AKHLLEUS (4) TROYA SEFER. lk karmann Tro-ya'nn ok gneyinde Mysia blgesine olduu anlatlr. Akhalar Troas'a vardklann sanarak hemen yamaya koyulurlar. Mysia'ya yerlemi olan Herakles'in olu Telephos onlar karlar, aralarnda sava balar. AkhiUe-us kargsyla Telephos'u yaralar. Sonra da saldrganlar yanl blgeye ktklarn anlayarak denize alrlar, ama bir frtna onlar gerisingeri Yunanistan kylarna atar. Bu kez Au-lis'ten deil, Argos'tan yola kmaya hazrlanrken, Telephos kagelir, Akhilleus'tan ald yara iyilemi deildir, tanr szc bu yaray ancak Akhilleus'un iyi edebileceini bildirmitir (Telephos). Akha donanmas Argos'tan Aulis'e varr. Burada rzgrlarn esmesini salamak iin phigeneia'nn kurban edilmesine karar verilir. Akhillus bilmeden bu ie alet olur, Aga-memnon kzn gya Akhilleus'a nianlamak iin getirtir Aulis'e. Akhlleus durumu anlaynca, nlemeye alr, ama baaramaz (Ip-higeneia). Akhilleus'un iyiletirdii Telephos'un klavuzluunda gene Anadolu kylarna doru yola klr ve Tenedos adasnda durak yaphr. Bir efsaneye gre, Akhillus orada Agamem-non'la ilk kez kavgaya tutuur ve Apollon'un olu Tenes'i ldrr (Tenes). Anas Thetis'in bildirdii bir tanr buyaguna gre, Akhillus Apollon olunu ldrrse Troya nnde silahla ldrlmekten kurtulamayacaktr. Troya nnde dokuz yl kalnr. Bu srada Akhilleus'un komu blgelere yapt apulculuk seferleri lyada'da ayrntlaryle anlatlr: Mysia'nn Thebe ehrinde Andromakhe'nin babas Eetion'u ldrp, ehri yama eder, Lyrnessos'tan Briseis'i, Khryse'den Khryse-is'i tutsak olarak alr, getirir, bu arada Patrok-los ile birkte Ida dandaki Troyal srlere saldrr, obanlar Aineis'le kavgaya tutuur. Bu dokuz yl byle getikten sonra, savan onuncu ylnda Ilyada destanna konu olacak olaylar ba gsterir. lyada'nn konusu, bilindii gibi, Akhilleus'un fkesi, ksp savatan ekilmesi ve Patrokolos'un lmnden sonra gene savaa dnp Hektor'u ldrmesidir. Bu olaylarn birbirini nasl izledii lyada maddesinde anlatlmtr. Biz burada Akhilleus'un kiilii ve karakteri stnde duralm. (5) AKHLLEUS'UN DRAMI. AkhiUeus, Ho-meros destannn ba kahraman, kollarn-dan, bacaklarndan g ve canllk fkran, tanra olu ve tanrlara denk AkhiUeus yalnz kaba kuvveti mi simgeler? Kimsenin kar gelemedii, dmanlarn titreten, insafszca kesip bien, saldrya geti mi "ovada bir yldz gibi parlayan" Akhillus yalnz stn bir sava ve stnln bildii iin de gururlu, onurlu, inat ve alngan, etin, hrsl, zaUm ve duygusuz bir adam gibi mi gsterilir lyada'da? Homeros yiitlerin yiidini geri bu vasflarla donatm, bize hem olumlu, hem olumsuz grnen bu nitelikleri en parlak ve arpc renklerle belirtmitir, nk sanat ondan yanadr, ama yrei ondan yana deil, yrei yurdunu savunan durgun, ll, erdemli kahraman insan Hektor'dan yanadr Homeros'un. Gene de, tpk bir romanc gibi Akhilleus'u bir insan olarak canlandrmay ama edinir ve akla karay gereince kartrarak, eine az rastlanr bir ustalk ve dnyann baka hibir destannda grlmeyen eletirici bir anlayla onu hem iyi, hem kt bir adam olarak karr karmza. Akhillus bylece iinde kart eilimlerin arpt gerek bir insan oluverir, yaants da gerek bir dram olarak canlanr gzmzde. Akhilleus'un Agamemnon'a kar fkesinin asl nedeni smrye kar ayaklanmadr: Kendisi hibir kar gtmeden savar, didinir, pay bakomutan alr (l. I, 165 vd.):

Kyasya savata benim kollarm grr en byk ii, ama blmede payn en okkals sana gider,

Hem onur paymdan olaym, hem burada kalaym, ha, mal, mlk sahibi edeyim diye seni?
Agamemnon zr dileyip enden ald Briseis'i geri vermeye raz olunca, Akhillus dnmek istemez, erkektir, yaplan hakszl unutamaz. Bu krgnln da u basit, insanca szlerle dile getirir (l. IX, 340 vd.):

BirAtreus oullar m sever karlarm ? Sever, korur karsn duygulu, akll her adam. Ben de yrekten seviyorum benimkini, kazanmm onu ben kendi kargmla.

AKKIMt) !

Agarnemnon oyun oynad bana, ald onur paym, beni bir daha kandrmaya kalkmasn sakml Ac ar basnca bir ocuk gibi alar dvnr Akhilleus, anasna yalvarr gelsin kurtarsn, are bulsun, avutsun diye. Briseis gtr-lnce arr onu, Patroklos lnce arr onu. Yrtnr canndan ok sevdii dostunu koruyamad diye. Bin piman olur insann akln bandan alan fkeye, insanlar birbirine dren kavgaya. Ama bu kez Patroklos'un cn alacam diye kudurr, rmak banda dorad yzlerce dmann kanndan kara toprak kzl rmaa dner, tanrlar bile dayanamaz bu manzarann dehetine (l. XXI). Ayn acmak bilmez azgnlkla cann almaktadr yere serdii Hektor'un, yalvarmalarna yle karlk verir (l. XXII, 345 vd.): Dizlerime sarlma, kpek, yalvarma bana anan, baban admal Gnlm, yreim kkrtyor beni, diyor, unun etini parala, i i ye, senin bana bu yaptklarndan sonra, kimse uzaklatrmaz bandan kpekleri, getirseler bana kurtulmaln on katn, yirmi katn, tartsalar urada, daha ok veririz deseler, Dardanos olu altn koa teraziye senin arlnc a, deine yatrp alamayacak sana seni douran , kpekler, kular yiyecek btn bedenini,
Ama tutmaz szn, bir tanrnn barakasna getirdii ihtiyar Priamos'u grnce arr, yrei dayanamaz bahtsz kraln alamalarna, kendi babasn hatrlar, Patroklos'a alar, M dman hkra hkra dvnrler kar karya, sonra (l. XXIV, 514vd.):

senin. Demirden bir yrek varm gsnde,

Akhilleus oturduu yerden birdenbire kalkt, tuttu elinden kaldrd ihtiyar, acmt aksakalna, aarm bana. Kanatl szlerle seslendi ona dedi ki: "Talihsiz adam, ne aclar ekmi yrein! Nasl gze aldn gemilere gelmeyi tek bana, nasl gze aldn benim gzme grnmeyi? Ben ki ldrdm nice soylu oullarn

Hadi gel, otur stne u iskemlenin, ko uyusun barnda aclar. Ne yapalm yasmz ok bykse, ne kar yrek donduran iniltilerden! Talihsiz lmllere tanrlar u kaderi dokudu : Yaayacak insanlar ac iinde ". Priamos'u avutmak, konuklamakla kalmaz, gider, Hektor'un lsn kendi ykar, hazrlar ve babasna verir. Gen, yiit ve ihtiyar baba bakarlar birbirlerine doya doya, sevgiyle diyeceim, nk ihtiyar, gen adamda kendi olunu, gen adam da ihtiyarda kendi babasn grr gibi olur. Sava, dmanlk, kin ve fke yok olup gitmitir, M insandr kar karya.
(6) AKHLLEUS'UN Memnon, Pentbesileia. LM. bk.

Akontios. Keos adasnda yaayan ok yakkl bir delikanltym. Gnn birinde Artemis enliklerine Delos'a gitmi ve yolda Atina'nn en soylu ailelerinden birinin kz olan Kydip-pe'ye rastlam. Grr grmez de tutulmu ona. Ama soylu olmad iin kz kendisine vermeyeceklerini bilen Akontios bir dzene ba vurmu, bir ayva alp stne u szleri kazm: "Artemis tapna zerine ant iiyorum ki ben Akontios'a varacam!" ve ayvay kzn nne atm. Ayvay eline alan Kydippe stndeki yazlar yksek sesle okumu, meyveyi sonra da frlatm atm, ama yemini yemin saylm. Atina'ya dndkten sonra babas kzn kez nianlam, ama tanra Artemis hep bir hastalk kararak kzn evlenmesine engel olmu. Delphoi tanr szcs Akontios'un dzenini aa vurunca Kydip-pe'yi Akontios'a vermekten baka are kalmam. Akrisios. Abas'n Proitos ile Akrisios adnda ikiz oullan olmutu (Tab. 10). Atalar Aigyptos ile Danaos'un dmanln zlerinde tayan bu ikizler daha ana karnndayken dvmeye balamlar. Babalan lnce Ar-gos'ta kimin kral olaca konusunda birbirlerine girmiler. Uzun bir savatan sonra stn gelen Akrisios Proitos'u Lykia'ya srerek tahta oturmu. Proitos da Anadolu kylarnda kral lobates'in kz Anteia ile evlenmi, k.yn.il,sndan ald bir ordu ile Yunanis-

tan'a dnm ve Kyklop'larn koca talardan bir surla evirdikleri Tiryns'e kral olmu. kiz kardeler de bir anlamaya varmlar. Argos ilini ikiye blerek hkm srmler. Akrisios'un Danae adl bir kz vard, bir olu da olsun diye Delphoi tapnana bavurduunda, tanr szcs Danae'nin bir erkek ocuk douracan, ama torununun kendisini ldreceini bildirmi Akrisios'a. Telaa den kral, kznn herhangi bir erkekle iliki kurmasn nlemek iin epeevre tunla rtl bir odaya kapatm onu. Ama Zeus gnl vermimi Danae'ye, arasini bulmu, altn yamuru halinde akm at aralndan Danae'nin iine kadar. Danae Perseus'u dourmu. Olup bitene akl erdiremeyen Akrisi-os kzyla torununu bir sanda kapatarak denize atm. Ana-oul Seriphos adasnda karaya kmlar. Perseus binbir kahramanlk yaptktan sonra Argos'a dnmek istemi. Haberi alan kral Tesalya'da Larissa ehrine kam. Kader gene de yakasn brakmam: Bir rastlantyla Larissa'da dzenlenen yarmalara katlan Perseus disk atarken, yel alm att diski Akrisios'un kafasna indirmi, Argos kral da bylece lm (Danae, Perseus). Aktaion. oban Aristaios'la Autonoe'nin olu, Thebai'li bir avc (Tab. 18). At adam Kheiron'un Kithairon dalarnda yetitirdii Aktaion yle yaman bir avc olmu ki, onun stne yokmu btn blgede. Gurura kaplm Aktaion, tanra Artemis'ten de usta avc olmakla vnm, bununla da kalmayp gnn birinde tanray derede ykanrken plak grm. Bu kstahla ierleyen tanra Aktaion'u bir geyik haline dntrm ve elli kpeini de stne salm. Paraladklar geyiin kendi efendileri olduunu anlamayan kpekler uluyarak Aktaion'u aramaya koyulmular, bylece Kheiron'un maarasna kadar gelmiler. At adam da hayvanlar avutmak iin Aktaion'a benzer bir heykel yapp nlerine dikmi (Kheiron). Aleksandros. Priamos'un olu Paris'in baka bir ad (Paris). Alekto. tanralar Erinys'lerin biri. Ad "fkesi dinmez, barmak bilmez" anlamna gelir (Erinys),

Alkaios. Perseus ile Andromeda'nn olu, Amphitryon'un babas (Tab. 13). Amphitr-yon yiit Herakles'in lml babas olduundan, Herakles'e ilkin Alkaios olu anlamna gelen Alkides ad verilmi, sonra deitirilmiti (Herakles). Yiit birok iirlerde bu isimle anlr. Alkathoos. Pelops ile Hippodameia'nn olu. Atreus ile Thyestes'in kardei (Tab. 14). Oullarndan biri bir aslan tarafndan paralanan kral Megareus kzn canavarn hakkndan gelecek adama vereceini bildirince. Alkathoos bu ie talip olmu ve aslan ldrm. Bylece kzla birlikte krall da elde etmi. Kaynatas Megareus'un kurduu Megaira ehri Girit'lilerin saldrsna uraynca, yklan surlar yeniden yapmakta tanr Apollon Alkathoos'a yardm etmi. Tanr bu ii yaparken lyra'sn bir taa dayam, o ta tarihsel alarda da, stne vurulduu zaman ses karlm. Alkestis. Pelias'n kz, Admetos'un kars (Tab. 22). Kadnlar arasnda yiitlik ve fedakrlk rnei olarak gsterilen Alkestis Euri-pides'e en gzel tragedyalarndan birini esinlemitir. Gen ve gzel Alkestis kocas Admetos uruna lmeye raz olur (Admetos). Zehri imi, can vermi ve cenazesi mezara indirilmitir ki, atlarla, iniltilerle nlayan saraya Admetos'un dostu Herakles kagelir. Alkes-tis'in ldn duyunca, lm tanr Thana-tos'un peine der, onunla bouur ve Al-kestis'i kollar arasndan koparp Admetos'a geri getirir. Bir baka anlatma gre, ller lkesinin acma nedir bilmeyen tanras Per-sephone Alkestis'i grnce yumuam ve onu daha gen ve daha gzel olarak yeryzne, diriler arama geri gndermi. Alkides. Herakles'e verilen bir addr (Alkaios, Herakles). Alkidike. Salmoneus'un kars, Aison ile ason'un atalar (Tab. 22). Alkimede. Aison'un kars, lason'un anas (Tab. 22). Alkinoos. Agamemnon sevimsiz kralysa, Odysseia'nn sevimli, kolyada'nn Alkinoos

28

nuksever, uygar ve halkseve kratd Bugn Korfu adas olduu genellikle benimsenen Sklerie'ye yerlemi, denizci bl ulus olan Phaiak'larn badr. Alkinoos, lkesinin nderleri, danmanlar ile birlikte ynetir ulusunu, on M kraln on ncs sayar kendini. Ama biz Alkinoos'u Homeros'un arzndan dinleyelim, Odysseia'da bundan daha gzel, daha cana yakn, tadna doyulmaz bir para yoktur. Phaiak'lar yle anlatr (Od. VI, 4 vd.):

Eskiden Phaiak 'lar engin Hypereia 'da otururdu, gte stn, zorba Tepegzlere yakn, Tepegzler onlarn topraklarm boyuna yama ederlerdi. Tanr yzl Nausithoos on/ar kaldrd, gtrd, yerletirdi Skherie 'ye, aln teriyle yaayan insanlardan uzaa. Drt yandan surla evirmiti kenti, evler kurmu, tapnaklar yapmt tanrlara, tekmil topraklar datmt. Ama o oktan boylamt Hades lkesini, dnceleri tanrlardan gelen Alkinoos krald imdi.
(Od. VII, 11):

Alkinoos sarayinin i dzeni daha az parlak deildir: iir, oyun, yarma Phalak'lann yaamnda byk yer tutan uralard Ozan Demodokos'un Troya savandan sz amas zerinedir ki, Odysseus kimliini aa vur mak zorunda kalr ve servenlerini anlatmaya giriir (Demodokos). Ama Alkinoos'un dnya gr ve insanlk anlay sanata sayg le de bitmez. zgrle olan eilimi ilk ve orta alan ok aan modern denebilecek bir nitelik tar. Konukluk kurallarna uyarak Odysse-us'u hemen, kim olduunu, nereden geldiini sormadan benimser, istedii an gemileriyle onu yurduna gndermeye hazr olduunu bildirir ve bu szn hi gecikmeden yerine getirir. Odysseus'u yle beenmitir ki, kendisine damat edinmeyi zler, ama en ufak bir baskda bulunmaz, giderek, konuuna klavuzluk etmedi diye kz Nausikaa'y knar (Od. VII, 299 vd.):

Tekmil Phaiak'lar ynetirdi Alkinoos halk sayard onu bir tanr gibi.
Ama bu saygnn asl nedeni Arete ile evlenmi olmasdr. Arete erdem demek, bakn Alkinoos eini nasl ba tac eder (Od. VII, 67 vd.):

Benim kzm devini tam yapmam, konuum, madem hizmetilerivardyannda, ve madem sen yalvardty dm ona ilkin, ne diye evimize getirmedi alp seni?
Kars Arete'ye saygs da Homeros destanlarnda grlen kadna deer vermenin daha yksek bir aamasn yanstr. Kadn, ad stnde Erdem'in kendisidir ve erkein baaramad baz edimleri daha bir incelikle, duyarlkla, insanseverlikle yerine getirebilir diye saymakta, sevmektedir onu. Phaiak'larn saraynda asl onun sz gemektedir. Nausika-a da bunu bildii iindir ki, Odysseus'un saraya varnca dosdoru Arete'nin dizlerine kapanmasn salk verir ona (Od. VI, 310 vd.). Konukseverlikte de, cmertlikte de ilk imar veren Arete'dir, yalnz Alkinoos deil, btn Phaiak nderleri de danmanlar da uyarlar szne. Yata o yapar, sand o hazrlar, rahatn o salar konuun. Anasnn kz olan Nausikaa da kurtarmam myd Odysseus'u lmden? (Nausikaa). Erkei kadnsz olarak dnmek olanakszdr Homeros destanlarnda. Kadn erkein mutluluudur. Odysseia'ya stn uygarlk havasn veren kiiler Arete, Nausikaa, Penelope gibi insanl gn daha ince, daha duyarl ve becerikli yn n simgeleyen kadnlardr.

Alkinoos kendine kar ald onu. Arete 'yi yle sayd, yle sayd ki, hibir kadn byle saylmad yeryznde, erkeinin buyruunda, evindeyaayan hibirkad n, hem kocas, hem ocuklar sayd onu yrekten, halk da bir tanra gibi bakt ona, tatl szlerle selam verirlerdi ehre inince o, ok akllyd, iyi yrekliydi de ondan, yattrrdt btn kavgalarn erkeklerin!
yle bir cennettir ki Alkinoos'un lkesi, Bat yaznnda ilk "topya" diye tanmlayabiliriz onu. ve d dzeni Odysseus'a bile parmak srtacak gibidir. Homeros bir mimarlk ba eseri olan bu saray anlatmakla bitiremez (Od. VI, 263 vd.).

ALKMAON Alkmaion. Argos'lu khin. Amphiaraos. ile Eriphyle'nin olu (Tab. 23). Amphiaraos, leceini bildii Thebai seferine katlmadan nce, oullarna analarn cezalandrmak grevini yklemiti. Epigon'lar diye anlan Yediler'in oullar ikinci Thebai seferine nder olarak Alkmaion'u semilerdi, bir tanr sz Alkmaion balarna geerse zafer kazanacaklarn bildirmiti nk. Gene de ikircikliydi. Alkmaion, babasnn can verdii kente gitmekten ekiniyordu. Bu kez de Eriphyle ie kart: Harmonia'nn gerdanlndan sonra, tanr armaan nl "peplos"unu da rvet alarak olunun sefere kmasn salad. Savata Epigon'lar stn geldiler. Alkmaion Eteokles'in olu Thebai kral Laoda-mas' kendi eliyle ldrd ve Polyneikes'in olu Thersandros'u tahta oturttu (Epigon' lar). Dnte Alkmaion Delphoi'ye urad, anasn ldrmek grevini yerine getirmenin gerekli olup olmadn sordu, tanrdan olumlu cevap alnca Argos'a dnd ve Eriphyle'yi ldrd. Ama perisi Erinys'ler hemen takldlar peine, lkeden lkeye kovaladlar onu. nce Arkadya'da Oikles'in yanna snr, orada da rahat bulamaynca, Psophis kral Phegeus'un sarayna varr. Phegeus onu suundan arndrr ve kz Arsinoe'yle evlendirir. Ne var ki Psophis topraklarnda korkun bir kuraklk ba gsterir, gene Delphoi tapnana ba vurulur ve tanr szcs Alkrnai-on'un ikinci bir kez arndrlmas gerektiini bildirir. Gene yollara den ana katili rmak tanr Akheloos'un yanna varr. Orada, rmak aznda anasnn lmnden sonra meydana gelmi bir toprak stnde rmak tanr Alkmaion'u bir daha arndrr. Akheloos da ona kz Kallirhoe'yi verir, ama kz ona varmak iin Harmonia'nn gerdanl ile peplos'unu art koar. Alkmaion gene Psophis'e dnp Phe-geus'tan ister bunlar, Apollon'un tapnana adayacan syler. Yalan meydana knca Phegeus konukluk kurallarn bozmamak iin Alkmaion'u kendi eliyle deil, oullarnn eliyle ldrr. Kallirhoe'nin yakarmas zerine abuk yetien olu Akarnan kan davasn srdrerek Phegeus'un oullarn ldrr, Harmonia'nn uursuz sslerini de Apollon'a adak olarak Delphoi tapmana verirler. Alkmene. Mykene kral Elektryon'un kz (Tab. 13). Kaza ile babasn ldren amca olu Amphitryon'la evlenmeye raz olur, ama nce, kardelerini ldren Taphos'lular cezalandrmasn ister ondan. Amphitryon bu ii yapmaya gitmiken, Zeus Amphitryon klnda Alkmene'nin yatana girer, birleir onunla. Sylentiye gre, bu sevime tam gn srm, Zeus gnee bu sre dolmadan grnmemesini buyurmumu nk. Tanr bu sre iinde Herakles'i ana rahmine yerletirmi. Ayn gece sabaha kar seferden dnen Amphitryon da gzel karsna kavuur. Ne var ki kocasnn biraz nce bo brakt yataa gene dndn grnce Alkmene de, karsndan fazla bir iltifat grmeyince Amphitryon da amlar. Daha sonra aldatldn renen Amphitryon Alkene' yi diri diri yakmak istemi, ama Zeus odun ynn, stne yamur yadrarak sndrm. Amphitryon da tanr buyruuna boyun eerek, karsnn bir gece aralkla dourduu Herak-les'le phikles'i barna basm. Kocas lnce, Alkmene oullarnn izinden gitmi. He-rakles tanrlara karnca, Eurystheus'un hmndan kurtulmak iin Atina'ya snm, sonra da oluna bunca eziyet yapan o kral da can verince, gzlerini oymu. mrnn son gnlerini gene Thebai'de geirmi, ok yal olarak len sevgilisini Zeus Mutlular Adasna gtrp, yeralt yargc Rhadamanthys'le evlendirmi. Onun stne hibir lml kadnla da iliki kurmam Zeus (Amphitryon, He-

rakies).

Alkyone. Rzgrlar kral Aiolos'un kz Alk-yone Sabah Yldznn olu Keyks'le evlenmi. Kar-koca yle mutluymular ki Zeus ile Hera'ya benzetirlermi kendilerini. Tanrlar kskanm bu mutlu yuvay, Alkyone ile Keyks'i birer deniz kuu haline getirmiler. Alkyon denilen bu masal kuu, yuvasn dalgalar stnde kuran bir eit mart imi. Ovidius bu yky biraz deiik biimde anlatr: Gnn birinde Keyks denizar bir tapnaa gidecek olmu. Alkyone yalvarm gitmesin diye, ama dinletememi. Yolda Keyks korkun bir frtnaya tutulmu, gemisi batm, kendisi de boulmu. Dalgalar lsn kyya, dnn gzleyen Alkyone'nin nne

Al II IAIA

atm. Alkyone de kendini dalgalara braknca tanrlar acm bu karkocaya, ikisini de deniz kuu yapmlar. Diisinin de denizde kulukaya yatabilmesi iin Zeus Aiolos'a k dnmnden yedi gn nce ve sonra yelleri dindirmesini buyurmu. Alkyoneus. (1) Gk ile Toprak tanrlarn meydana getirdikleri devler arasnda en gllerinden biri. Hesiodos'un Theogonia'snda ad gemez, Makedonya'daki devler savana katlm, ama onu yere sermek olanakszm, nk anas Topran stne dtke dorulur, kalkarm. Herakles bu yzden onu srtlanp baka bir lkeye gtrm ve bir okla ldrm (Herakles). (2) Delphoi'li gzel bir delikanl. lkeyi kana boyayan Lamia canavarna yem olmak zere seilmi. Yolda rastlad bir baka delikanl onun yerine kurban olmay kabul etmi, canavarn maarasna girmi, onu kafasndan yakalayarak yere alm ve ezmi (Lamia). Aloeusoullar. Aloeus'un kars phimede-ia tanr Poseidon'a akm, her gn deniz kysna gider, eliyle su alp gsne dkermi. Sonunda tanr birlemi onunla, iki oullar olmu: Otos ile Ephialtes. lml babalar Aloeus olduu iin Aloeusoullar deniyor bunlara. Devmi her ikiside: Her yl bir kar enine, bir kula da boyuna giderlermi, yle ki dokuz yana vardklar zaman tanrlara sava amaya karar vermiler. Bunun iin de Ossa dan Olympos'un stne bindirip tepesine de Pelion dan oturtarak ge trmanacaklarn, denizleri topraklarla rtp kurutacaklarn, denizle karann yerini deitireceklerini bildirmiler. stelik de k ol-duklar Hera ile Artemis'i karmay tasarlamlar. Tanrlarn bana atklar dertlerden birini Homeros yle anlatr Ilyada'da (V, 385): Ares de buyzden ok aclar ekti, Otos 'ia gl Ephialtes, Aloeus 'un iki olu, vurdular onu kaln zincirlere, tun bir kpte kapal kald tam on ay! Hermes kurtarr Ares'i, ama sava tanr bitkin durumdadr. Tanrlarn canna tak der sonunda, cezalarn verirler bu azmanlarn. Rl

anlatma gre Zeus yldrmla arpar, Mk. bir anlatma gre Apollon okl.ryl. ldrl onlar. Cezalan Hades'te de srdrlr! Ylanlarla bir stuna bal olduklar halde bir baykuun durmadan ulayarak tmesini dinlemek zorundadrlar. Alpheios. Peloponez'de, Elis ile Arkadya blgeleri arasnda akan bir rmak. Btn rmaklar gibi Okeanos ile Tethys'in olu saylr. Artemis ve nympha'lara saldrlar masal konusu olmutur: Gnn birinde Artemis nympha'larla rmak aznda enlik yaparken, Alpheios onlara yaklamak istemi, periler de yzlerine amur srerek kendilerini tannmaz hale getirmiler. Alpheios su perisi Arethusa'ya da tutkunmu, onu Sicilya'ya dek kovalam (Arethusa). Alphesiboia. Dionysos'un tutkun olduu Asya'l nympha. Tanr onu elde etmek iin binbir are dnm, sonunda bir kaplan olup kz kovalamaya balam. Koa koa bir rman kysna gelmiler, kz rma geebil mek iin tanrnn kollan arasna girmeye raz olmu. Dionysos'tan gebe kalp Medos'u dourmu. Medos, Med'ler boyuna adn verdii gibi, geilen rmaa da Tgris (Dicle) yani Kaplan rma denmi. Alpos. Sicilya'da yaayan korkun bir dev. Yolcular pusuya drr, kayalar altnda ezer, sonra yermi. Bu devi tanr Dionysos ldrm: Thyrsos deneini boynuna atnca, dev arplp denize, altnda Typhon devinin bulunduu adann yanna dm. Althaia. Kalydon kral Oineus'un kars, Me-leagrosve Deianeira'nn anas. Olu Meleag-ros yedi gnlk iken Kader tanralar Althai-a'ya gelmiler ve ocaktaki bir odunu gstererek, bu odun yanp kl olunca Meleagros da lecek demiler. Bunu duyunca Althaia oca hemen sndrm ve odunu alarak bir sanda saklam. Ne var ki Meleagros Kalydon av srasnda Althaia'nn kardeleri olan day larn ldrm. Anas da fkeye kaplarak saklad yar yanm odunu alp atein iine atm. Odun abucak tutuup kl olmu, Mr leagros da o saat lm. Althaia yaptna bin piman olup canna kym (Melcautoa).

/\ r .
Altis. Olympia ehrinin yresinde Zeus'a adanm kutsal orman. nl yontucu Pheidi-as'n atelyesi bu korulukta imi. Amaltheia. Birok efsanelere gre, Amal-theia Rheia'nn, ocuklann doar domaz yutan Kronos'tan kurtulup Girit'e kard Zeus'a dadlk eden nymphann addr. Amaltheia ocuu da dandaki bir maaraya gtrm ve orada bir keinin style beslemi. Bu kei Helios'tan dogma korkun bir yaratkm, Titanlar ondan ylesine korkarlarm ki Gaia onu Girit maaralarnda saklamak zorunda kalm. Zeus sonradan bu keinin postu ile Aigis kalkann yapm. Baka bir gelenee gre Amaltheia asl bu keinin addr. Tanr ocuk o kadar glym ki stnine-sinin bir boynuzunu krm ve bunu kendisine bakan nympha'lara verip iini diledikleri gibi doldurabileceklerini sylemi. Bylece her trl yemile dolan boynuz "Bolluk Boynuzu" oluvermi. Amata. Latium kral Latinus'un ei. Kz La-vinia'y Rutul'lar kral Turnus'a vermek istiyordu. Ne var ki Aeneas talya'ya ayak basnca kral Latinus kzn onunla evlendirmeye karar verdi. Troya'llara dman olan Amata Turnus'u Aeneas'a sava amaya itti. Sava Rutul'lar iin korkun bir yenilgi ile sonulanp Turnus da lnce, Amata kendi canna kyd. Roma'da Vesta rahibeleri, barahip Ponti-fex Maximus tarafndan grev bana getirildikleri gn Amata adyla anlrlard. Amazon. Anadolu'nun mythos'a katklar salt efsane, uydurulmu masal deildir. Anadolu kaynakl efsanelerin hemen hepsi olmu olaylar yanstr, yaam kiileri konu alr. Bu yzdendir ki bir gerek pay ve tarihsel bir nitelik tarlar. zlerine destanlarda olduu kadar, tarihilerin ve corafyaclarn eserlerinde rastlamamz bunu kantlar. Amazon'lar bu gerein en belirgin rneidir, nk efsaneleri yalnz bir olay deil, btn bir dzeni dile getirir. Anadolu bin yllarca anaerkil bir toplum dzeni iinde yaam ve bu dzenin simgesi olan Ana Tanra'ya deiik adlarla ta-pnmtr. Amazon'lar ite bu dzenin kalnt-lardr, babaerkil zellikte ve nitelikte olan Yunan mythos'unu bu kadar etkilemi olmalar da ondandr. Amazon'lardan dem vuran en eski kaynak Homeros'tur: "Erkek gibi Amazon'lar" der ve Bellerophontes'in onlar yendiini belirtir (Bellerophontes). Troya'nn nndeki bir tepede mezar bulunan Myrrhine ise tanrla-m bir kahramana benzer, nk halk arasnda ad baka, tanrlarca bakadr (Myrina). Efsaneye gre Amazon'lar sava tanr Ares ile Harmonia'nn (ya da Aphrodite'nin) kzlar saylr. Sava karakterleri bylece kaynaklarndan da belli olan bu kadnlar ok ve yaydan baka bir de "labrys" denilen iki azl baltay silah olarak kullanrlar. Bu baltaya hem Girit'te, hem Hitit kabartmalarnda rastlanr. Amazon'larn at stnde savamalar, at yalnz arabaya komak iin kullanan ilk Yunanllar zellikle etkilemi olsa gerek. Ho-meros'ta Myrina'ya "ok zplayan, yksek atlayan" denmesi acaba atl bir tanra olmasndan mdr? Amazon'larn yayld blgelerle Hitit'lerin bulunduu blgelerin birbirini tutmas da dikkati ekmekte. Amazon'larn Anadolu topraklarnda bir Hitit kalnts, ya da Hitit'lerle ilgili bir an olabilecei varsaymn baz bilginlerde, zellikle Halikarnas Ba-lks'nda uyandrmtr. Amazon adnn kkeni de yazarlarca yle aklanr: A-mazon, yani memesiz demekmi, adn nedeni de bu sava kadnlarn yay gslerine rahata dayayabilmek iin bir memelerini kesip karmalar imi. Amazon'larn erkek gibi oluu, sava bir kadn topluluu olmalarndan ileri gelir. Balarnda hibir erkek bulunmadan kendi kendilerini yneten Amazon'lar nder olarak bir kralie tanrlar, nitekim birok kralielerinin ad geer efsanede. Erkekleri yanlarnda kle ya da uak olarak bulundururlar, onlarla cinsel alveri kurup ocuk doururlar, ama erkek ocuklarn sakat eder ya da ldrrler, yalnz kz ocuklarn yetitirip aralarna alrlar. Bu tutum Anadolu'ya gelen Yunanllar ok artt iindir ki, Amazon'lar anlatmakla bitiremezler. Yurtlan stne kaynaklar birbirlerini pek tutmaz. ou efsanelerde Amazon'lar Karadeniz'de Thermodon (Terme) aynn kysnda Themiskyra ehrini kurmular ve orada

oturmaktadrlar. Bu ehir bugnk Fatsa ya da Ordu yaknnda olsa gerek Argonaut'lar Kolkhis'e varmadan onlarla karlarlar. Ba ka kaynaklar onlar Kafkas eteklerine, Trakya'ya ya da gney skitya'da Tuna azna yerletirirler. Anadolu'da hemen her yerde adlarna rastlanmas bu kaynaklan yalanc karmaktadr. Amazon'larn tarih ncesi alarda Bat Anadolu'ya yayldktan sonra Yunanistan'a dek sokulduklar ve Atina nnde savatklan anlalmaktadr. Ege kylarnda Amazon kralieleri tarafndan kurulduklar sylenen ehirler unlardr: Pitane, Myrina, Kyme, Gryneion, Smyrna. Ephesos ve Ptiene'nin ilk yerleme yeri. Bir tanra saylan Myrina'nn Lesbos (Midilli) adasna gp orann bakenti Mytilene'yi de kurduu sylenir. Birok Amazon'un byk efsane yiitleriyle ilikisi olmutur: Hippolyte'nin Herakles, an-tiope'nin Theseus, Penthesileia'nn Akhilleus efsanesinde ad geer (bkz. bu adlar). Ephesos ve Smyrna ehirlerinin birer Amazon tarafndan kurulduu anlatlr. Bu sava kadnlar kimi ozanlarn ezgilerinde Efes Arte-mis'i ile ilikili olarak gsterilir: skenderiye airi Kallimakhos Artemis tanraya vgsnde cenki Amazon'larn Ephesos kysnda tanraya bir heykel diktiklerini ve evresinde sava raks yaptklarn, birbirine vuran kalkanlarnn ta Sardes'te dek yanklandn yazar. Amazon'lar Ephesos'taki nl Artemis tapna ile de ilikilidirler. Dnyann yedi harikasndan biri olan bu tapna Amazon'larn yapt ya da orada rahibelik ettikleri anlatlr. Anadolu'nun ana tanras Kybele ile sk skya ilikili olduklar apak belli olan Amazon'larn efsaneleri de, tarihsel kimlik ve kiilikleri de ana tanra stne olan bilgilerimiz deerlendirildike aklk ve kesinlik kazanacaktr (Artemis, Kybele). Ambrosia. Homeros destanlarnda Olym-pos tanrlar "ambrosia" ve "nektar" ile beslenirler. lmsz anlamna gelen ambrosia birok iek zlerinin katld bir eit bal-m. Ambrosia ile beslenen tanrlar yaralanmaz olurlar, bu byl bal insanlara da iirildi mi, onlara genlik, mutluluk ve lmszlk salarm,

Amores. Latince ak anlamna gelen Amor (yahut Cupido) Roma imparatorluu dneminde, elinde yayla okluk bulunan tombul, kanatl bir ocuk olarak canlandrlmtr. Sanatta oaltlan bu figr Vens'n evresinde uuur gsterilir. Pompei fresklerinin mitolojik sahnelerinde ok geen Amores figrleri Bat sanatna Rnesans'la girmi ve Rokoko slubunun bir zellii olarak XIX. yzyla kadar tutunmutur. Ampelos. Ad zm kt anlamna gelen Ampelos bir satyr'le bir nympha'dan doma imi. Tanr Dionysos bu gzel delikanlya gnl vermi ve bir karaaa dalndan salkm salkm sarkan asmay ona armaan etmi. Ampelos aaca trmanp bir salkm zm koparacakken dm ve lm. Dionysos sevgilisini gkte bir yldz haline dntrm. Amphiaraos. yks Thebai efsaneler zincirine bal Melampus soyundan nl bir khin. Oikles ile Hypermestra'nn olu, Alkma-ion ile Amphilokhos'un babas (Tab. 23). Gelecei bilen, her edimin douraca sonucu nceden gren tanr szclerinin hayat yrekler acsdr okluk. Amphiaraos'un da yle, anlaysz kimselerin karlarna kurban gitmitir. Argos ili, kral Proitos zamannda e blnmt: Bir blmn kendisi alr, brn ayn soydan olan Bias ile Melampus arasnda bler. Bu soylarn vrisleri arasnda kavga kar gnn birinde: Melampus soyundan Amphiaraos, Bias soyundan Adrastos'un babas Talaos'u ldrr. Adrastos Sikyon'a, ana tarafndan dedesi Polybos'un yanna snr (Adrastos) ve o lnce kral olur. Bir sre sonra Amphiaraos ile Adrastos barrlar, Amphiaraos bu bar candan ister, Adrastos ise art dncelerle karlar. Amphiaraos'un kendisine kar olarak verdii Eriphyle'yi bir artla alr: Kaynatasyla arasnda bir anlamazlk kacak olursa, yargln Eriphyle yapacaktr. Amphiaraos bu art da kabul eder. Amphiaraos Kalydon avna ve Argonaut'lar seferine katldktan sonra, Adrastos onun Thebai'ye sava aan Yediler'den olmasn ster. O srada Thebal'den kaidesi

Eteokles'in srd Polyneikes Adrastos'un konuudur ve kardeinden almak iin yardm istemektedir. Amphiaraos bu seferin ykmla sonulanacan, kendisinin de sa dnmeyeceini bilir, hem katlmak istemez, hem de Adrastos'u vazgeirmeye alr. Ama Polyneikes Eriphyle'yi batan karr: Kadmos'la evlenirken Harmonia'ya tanrlarn dn hediyesi olarak verdikleri gerdanl armaan eder ona. Kadn bsbtn Polynei-kes'le Adrastos'tan yana dner, kocasn zorlar sefere katlmaya. Amphiaraos verdii sz tutmak zorundadr, sefere kar. Ama gitmeden nce oullarna yemin ettirir: Analarndan alacaklardr. Yolda balarna gelen baz olaylardan (Hypsipyle, Ophettes) sonra, Yedilerin dzenledikleri Nemea yarmalarnda Amphiaraos atlama ve disk atmada birinci gelir. The-bai'ye varnca nderlerin her biri ehrin bir kapsna dayanr. Aiskhylos'un lmez eseri "Thebai'ye Kar Yediler" tragedyasnda Amphiaraos hem akll, hem yiit bir adam olarak tanmlanr (576 vd.):

hasmlar gndermelisin derim ben: Tanrlara saygl olandan korkulur.

Dman kardeler Eteokles ile Polyneikes birbirlerini ldrnce, ehir kurtulur, ama korkun bir bozgun balamtr. Amphiaraos tsmenos rmann kylarna doru kaar ve tam dman Periklymenos ona yetiecekken, Zeus'un sald bir imekle toprak yarlr ve nl khini atlar, arabasyla yutar. Amphiaraos'un topraa gmld yer Pa-usanias zamannda da gsterilirmi. Zeus bu tanr szcsne lmszlk balam: Atti-ka'da Oropos denilen bir yerde khinliini srdrrm. Amphiktyon. Deukalion ile Pyrrha'nn olu, Hellen'in kardei (Tab. 20). Kzyla evlendii Atina'l kral Kranaos'u tahtndan atarak yerine gemi, on yl krallk ettikten sonra kendisi de Erikhthonios tarafndan srlm. Efsaneye gre Attika bakentini tanra A-thena'ya adayp ona Atina adn veren ve Dionysos'u Attika'da ilk konuklayan bu kraldr. Yunan kentleri arasnda dinsel birlikler halinde kurulup, belli zamanlarda btn kentlerin elilerini bir araya getiren "amphiktyoni-a"lara adn veren de oymu. Amphilokhos. nl khin Amphiaraos ile Eriphyle'nin olu, Aikmaion'un kk kardei (Tab. 23). Epigon'lar seferine katld, ama anas Eriphyle'nin ldrlmesinde bir rol oynamad sanlr, nk Alkmaion gibi Erinys'lerin saldrsna uramaz (Alkmaion). Ad Ilyada'da gemedii halde, Troya seferine katld ve zellikle dn efsanelerinde rol oynad grlr: Troya dtkten sonra, babas gibi tanr szcs ve falc olan Amphilokhos Anadolu'da kalr, Kalkhas'la birlikte birok kehanet merkezleri kurarlar (Kalkhas). Efsaneye gre Amphilokhos Kilikya'da (Seyhan blgesinde) Mallos ehrini kurar, ama orann kralln kendisi gibi khin olan Mop-sos ile paylaamadndan, onunla kavgaya tutuur. Bu arpmada her ikisi de can verir (Mopsos). Amphinomos. Penelopeia'nn talipleri arasnda en akl banda olandr. Durgun ve l-

Sonra kardeine, gl Polyneikes 'e evirir b aklarn ; iki kez arr onu adn heceleyerek ve u szler dklr azndan: "Gzeli dorusu buyaptn, tanrlarn sevecei, torunlarnn vnecekle ri anl erefli bir i: Bir yabanc orduyu stlerine salp atalarnn yurdunu, soyunun tanrlarn perian etmek! Hangi dava insana ana stn kurutma hakkn verir? Klla fethedecein yurt topra m destek olacak senin davana ? Bana gelince, ben dman lkesinde sakl khin, ben bu topra besleyeceim l bedenimle. arpalm: erefsiz olmayacak beni. bekleyen lm!" Byle syledi khin, kaln tun kalkann kaldrp gsne. Hibir arma yoktu kalkannda; nk o kahraman grnmek deil, kahraman olmak istiyordu. Derin kazyoryreinin derin dnceler yetitiren topran. Bylesi bir insana hem akll, hem yiit

34

l bir adamdr, Telemakhos'un ldrlmesine kar kar (Od. XVI, 394 vd ) br talipler gibi dilenci klndaki Odysse-us'a kt davranmaz, dvlmesine kar gelir, talipleri yattrmaya alr (XVIII, 121 vd.). Gene de taliplerin kaderini paylamaktan kurtulamaz ve Telemakhos'un kargsyla vurulur (Od. XXII, 90 vd.). Amphion. Zeus ile Antiope'nin olu, Zethos'un ikiz kardei (Tab. 9). Antiope ikiz ocuklarn dourunca, amcas Lykos onlar Kithairon dana brakp, Antio-pe'yi de kars Dirke'ye kle olarak verir. kizler dada obanlar arasnda byr, Amphi-on'un mzie yeteneini fark eden tanr Apol-lon (ya da Hermes) ona bir lyra armaan etmiti. Gnn birinde Dirke'nin yanndan kaan Antiope gelir, dada oullarn bulur ve cn almaya iter onlar. kizler Thebai'ye dnerler, Lykos'u ldrp, Dirke'yi azgn bir boann boynuzlarna salaryla balayarak salverirler hayvan. Dirke kayalar stnde paralanp can verir. ls bir rmaa atlr, o rmaa Dirke ad verilmitir sonradan. Ze-us'un buyruuyla Thebai ehrinin ynetimi bundan sonra Amphion'la Zethos'a geer. kizler kentin surlarn kurmaya koyulurlar. kizler birbirlerine hi benzemiyorlar, sert ya-ratl Zethos avc ve sava idi, Amphion ise tam tersine yumuak, sevimli bir sanatyd. Surlar yaparken Zethos srtnda kocaman kaya paralan tayor, Amphion ise lyra alyor, algnn gzel ve byleyici seslerine kendilerini kaptran talar yerlerinden kmldyor, istenilen sraya girip yan yana diziliyorlard. Amphion Tantalos'un kz Niobe ile evlenmi, Apollon'la Artemis Niobe'nin ocuklar-n oklaryla vururken Amphios'u da kstah bir soy yaratt diye ldrmler (Niobe).

kardeleriyle oynarken grm ve g z e l l i i n e vurulmu. Ama kz ok utangam tanrdan kam ve Atlas'n dnyay omuzlarnda tad uzak lkelere varm. Poseidon da bir yu nus bal gndermi peinden, yunus An phitrite'yi srtlad gibi, getirmi deniz kralna vermi. Evlenmiler ve o gn bugn mutlu bir ift olarak yaamlar. Denizden olma bir sr yaratn banda, kpkler arasnda kayan bir arabada oturur gsterilen denizler kraliesi Poseidon'a vefal bir e olmu, kimi efsaneciye gre ocuu olmam, ama Hesiodos onun Triton'u dourduunu yle anlatr (Theog. 230 vd.):

Topra sarsp gmbrdeten Poseidon Amphitrite .tanrayla eulendi ve onlarn sevimelerinden byk Triton dodu, gc kuvveti sonsuz, o Triton ki dalgalarn dibinde, anasnn ve soylu babasnn yannda altndan bir sarayda oturur korkular saarak evreye.
Amphitryon. Tirnys kral Alkaios'un olu (Tab. 13). Kaza ile amcas Elektryon'u ld rr. Yurdundan srlp Thebai'ye snr, ora kral Kreon onu bu suundan arndrr. Amphitryon kendisiyle birlikte Thebai'ye gelen amcakz gzel Alkmene'ye talip olur, ama Alkmene bu evlenme iin bir art koar: Amphitryon, bir zamanlar kral Pterelaos'un oullarnca ldrlen kardelerinin cn almaldr. Kreon da bu ie yardm etmeye sz verir, yeter ki Dionysos'un Thebai lkesine sald Teumessos tilkisinden kurtarsn blgeyi. Amphitryon bu ii baarr, sonra da Alkmene'nin isteini yerine getirmek iin yola kar. Alkmene'nin kardelerini Taphos adasndan gelme bir ordu ldrmt, bu adann kentini almak ise kral Pterelaos'u ldrmeye balyd, o da olanaksz, nk kraln sanda onu lmsz klan bir altn tel varm. Amphitryon'a tutulan kral kz Komaitho babasnn bandan altn teli koparm. Pterelaos lnce, Amphitryon da Taphos'u ele geirmi ve kralln sefere kalan arkada Atlna'l Kephalos'a vermi. Ama Komaitho'ya kran beslemek yle dursun, onu ldrm ve Taphos'u yama ettikten sonra Thllpti'yi (Inm (Alkmene).

Amphissos. Bkz. Dryope.

Amphitrite. Okeanos kz Doris'in deniz tanr Nereus'la birlemesinden Nereides diye anlan elli kz doar. Ahenkli isimlerini dize dize saymakla bitiremez Hesiodos (Theog. 240 vd.). Amphitrite de bunlardan biridir, yks, maceras yoktur her nedense. Gtl inin birinde Poseldon onu bir kumsalda kz

V,

JU1 I I\> l

Ne var ki o srada Zeus Amphitryon klnda Alkmene'nin koynuna girer, onu yiit He-rakles'e gebe brakr. O gece sabaha kar Amphitryon da savatan dner ve karsna kavuup Iphikles'i retir. Amphitryon Alkmene'nin macerasn renince, ona ceza vermeyi dnr nce, ama Zeus buna engel olur. Alkmene bir gn arayla Herakles'i, sonra da Iphikles'i dourur. Amphitryon hangisinin kendi olu olduunu bilmek iin ocuklarn odasna M koca ylan koyar, phikles rker, sekiz aylk Herakles ise oynayarak boar canavarlar. Amphitryon bylece lmsz ocuun hangisi, lmlnn hangisi olduunu anlar. Baka bir anlatma gre, bu ii Amphitryon deil de Zeus'u kskanan Hera yapm. Amphitryon M ocuu birlikte yetitirmi ve Herakles'in yanbanda Minyen'lere kar bir savata can vermi. Amphitryon Bat yaznnda ilk aldatlan koca olarak yaar. Ne var ki ad Homeros destanlarnda getike, ok saygdeer, giderek mutlu bir kii olarak tanmlanr, nk byk tanr Zeus tarafndan aldatlmak zl deil, eref saylr Homerik alarda. Sonralar grler deimi: Yunan ilkanda Euripides'in "Alkmene" (kayp) adl bir tragedyas olduuna gre, konu komik saylmamt daha, yeni komedya denilen Hellenistik ag tiyatrosu AmphitryonAlkmene servenini ilemeye balar, Latin komedya yazan Plautus "Amphitruo" adl oyununda aldatlm koca motifini btn plaklyla ele alr, Amphitr-yon'un benzeri Sosias tipini de yaratarak Mo-liere'in tadna doyulmaz "Amphitryon" komedyasna rnek olur. Amykos. Poseidon'un oullarndan bir dev. Bursa'dan Karadeniz'e uzanan Bithynia blgesinde Bebrykes adl bir boyun kralym. Yumruk dvnde pek usta olan bu dev hem plak yumrukla, hem de kestos denilen kurunlu bir eldivenle yarrm, lkesine her geleni kendisiyle boy lmeye zorlar, ou zaman yener ve ldrrm. Argonaut'lar Bebryk'lerin ilinde Khalkedon'a (Kadky) vardklar zaman, Zeus olu Polydeukes onunla gremeyi gze alm ve korkun devi yenerek yolculara kar bu insafszca davranmasna son vermi (Argonaut'lar).

Amymone. Danaos'un elli kzndan biri. Amymone babasyla birlikte Argos iline gelir. Orada korkun bir kuraklkla karlarlar, nedeni de Poseidon'un fkesidir: Gz koyduu Argos'un Hera'ya verilmesine kzmtr. Danaos, kzlarn su aramaya gnderir. Amymone btn bir gn krlarda dolatktan sonra yorgun dp uykuya dalar. O srada bir satyr'in saldrsna urar, kz uyanr, avaz kt kadar barr ve Poseidon'a yakarr. Tanr kagelir, satyr'i kovar, yabasn kayaya vurup bir kaynak fkrtr. Bu kaynak sonradan Amymone adn alr. Gzel kza gnl veren Poseidon onunla birleir ve Nauplios adl bir oullar olur. Nauplios Argos ilinin gneyinde Nauplia ehrinin kurucusudur. "Amymone" Aiskhylos'un "Yalvarc Kadnlar" ile balayan ve Danaos kzlar ile Ai-gyptosogullarnn dramn anlatan trilogia'ya eklenmi bir satyr oyununun (kayp) ad olsa gerek. Anadyomene. Tanra Aphrodite'ye verilen bir sfat. "Su yzne kan, dalgalardan doan" anlamna gelir. Tanrann, Ura-nos'un denize savrulan atmgyla meydana gelmi kpkl dalgalardan doduunu belirtir (Uranos, Aphrodite). Anaksarete. Kbrs'l bir kz: Gze', ama duygusuz ve kalpsizml. phis adl bir delikanl ona delice k olmu, karlk grmeyince, kzn kapsna asm kendini. Anaksarete buna da aldrmam, delikanlnn cenazesi evinin nnden geerken pencereye kp kaygszca seyretmi. Tanra Aphrodite de bu kadar kat yreklilie kzarak Anaksarete'yi bir heykele dntrm. Androgeos. Minos ile Pasiphae'nin olu, nl bir atlet. Atina'da Panathenaia bayramlarnda dzenlenen btn yarmalar kazand iin kral Aigeus onu kskanm ve Mara-thon ovasnda korku salan bir boay ldrmeye gndermi. Androgeos bu ii baara-mayp lm. Minos da almas iin tanr Zeus'a yalvarm. Tanr Afrika'ya ktlk salm, ktl nlemek iin Aigeus her yl Girit'e Atina'dan yedi delikanl ile yedi gen kz gndermek zorunda kalm. Minotauros'a yem

u.

olan bu genleri kurtarmak ini Theseus ba-arm (Aigeus, Theseus). Androklos. Atina kral Kodros'un olu. Ef-saneye gre Efes blgesine yerlemi Le-leg'lerle Karia'llar kovan lon gmenlerinin nderi olan Androklos Ephesos ehrinin kurucusudur. Samos (Sisam) adasn da o ele geirmi. on gmenlerine bir tann szcs kuracaklar ehrin yerini kendilerine bir yaban domuzunun gstereceini bildirmi. Bir gece on'lar ormanda balk kzartrken, balk sram, bir ate kvlcm da korulua dm, aalarn arasndan bir yaban domuzu km. Androklos hayvan orackta ldrm ve tanr buyruunun gerekletiini anlayarak Ephesos ehrini o korulukta kurmu. Andromakhe. Andromakhe, Mysia blgesinde Thebai ehrinin kral olan Eetion'un kzdr. Eetion kral Priamos'a dostluk balaryla baldr. Saraynda yedi olu ile bytt tek kz sevimli, uslu, akll Adromakhe'yi Pri-amos'un en deerli olu Hektor'a verir. Dn dernek nasl olmu? Andromakhe, Priamos'un oullar ve gelinleri iin yaplm n revakl evlerin birine nasl gelin girmi? Bunu airler bize anlatmaz. Mutlu gnlerini bilmeyiz bu gzel karkocann. Hektor'la Andromakhe ancak ykm gelip att zaman, lya-da'da anlatlan savan dokuzuncu ylnda Troya sahnesine karlar. Arada, bir ocukla-n olmutur: Astyanaks. Troya'llar Hektor'un oluna "ehrin efendisi anlamna gelen bu ad, ocuk byr de bir gn Troya'ya kral olur umuduyla takmlardr. Ama Hektor'un lmnden birka gn nce Astyanaks dadsnn kollarnda dolatrlan bir bebektir. Andromakhe'nin anadan, babadan, kardeten yz glmemiti. Uursuz sava Anadolu kylarna gelip atnca, Troya yresinde rahat kalmamt. Akha ordusu dokuz yldr Troya kaplar nnde pinekliyor, dremiyorlard bir trl Anadolu'nun kutsal kalesini. Hele ii iine smayan gen ve atlgan Akhil-leus ok sabrszlanyordu. ehirden kp, dada, bayrda davarlarn otlamaya giden, atlarn emeye sren tek tk Troya'llar her frsatta kovalayp ldrmekle bile duyuramyordu kana susamlgn. Blgede apulculuk seferlerine km Aklllles, Mysia'ya varm

ti. Kral Eetion'un saraynda yapmadn brakmam, yal bal kral ldrm, yedi O lunun insafszca canlarna kymt. Andromakhe'nin anasn da esirgememiti. "Ormanlk Plakos daginn eteinde kralieydi anam" diyor Andromakhe yana yakla; kralieyi de Akhilleus esir srsne katm, Troya'ya getirmi, sonra byk bir kurtulmalk karlnda serbest brakmt, ama zavall kadn, Homeros'un dedii gibi, "hr gnn" grr grmez lmt. Andromakhe Troya saraynda kadnlar dairesinde, hizmetileri arasnda nak ilemekle, mekik dokumakla vakit geirir. Her geen gn bir ikencedir, nk korku kaplamtr yreini, ne kadar yiit de olsa Hektor'un bir gn dman kargs altnda can vereceinden korkar. Troya ovasnda yiitler bouurken, rahat durmaz, drt duvar arasnda. kide bir sava gzlemek iin ocuunu dadya verip bat kapsnn stndeki kuleye kar. Bir gn Hektor savatan ara bulup ehre gelir, kars-n evde arar, yok, yiit, bat kaplarna koar, uzaktan Andromakhe'yi ve yavrusunu grn ce, glmser. Andromakhe gzyalar dke rek ellerine sarlr (l. 407 vd.). Ah kocacm, bu hrs yiyecek seni, yavruna, talihsiz karna acma yok sende, dul kalmama, biliyorum, azgnvar, Akha 'lar stne saldrp ldrecekler seni. Sensiz kalmaktansa toprak yutsun beni daha iyi Benim senden baka dayanam yok, alp gtrd zaman lm seni yalnz aclar kalacak bana, Ne babam var benim, ne ulu anam... Sen bana bir babasn, Hektor, Ulu anamsm benim, kardeimsin, arkadasn scak deimin. Burada, kalede kal, ac bana, yetim koma yavrumuzu, karn dulkoma. Hektor acr kansna, ne yapsn, bir korkak gibi ekilecek deil ya savatan Troya ordusunun destei, dayanadr. Gnler geer, Hektor ile Akhilleus arasnda teke tek sava balar. lmkalm sava, I-yada destannn en dramatik sahnesi. Hektor'un lmne karar vermitir tanrlar. Yiit e dverek can verir. Troya surlarndan bir lktr kopar, Andromakhe odasnda mekik dokurken duyar bu vaveylay, del gibi frlar

ruvun\jmcuf\
darya; Akhillus'un arabasna balayp toz toprak iinde srkledii Hektor'un lsn grnce, der, baylr. Bu ikence dokuz gn srecektir: Her sabah Akhilleus ly arabasna balayp srkler. Onuncu gn akam kral Priatnos Ak-hiUeus'un barakasna gider, yumuatr yreini ve ly alr, getirir. Hektor'un cenaze treninde grrz imdi de Andromakhe'yi. Ozanlar arasnda ada balar, yle der (l. XXIV, 725 vd.): Andromeda. Aithiopia kral Kepheus'la Kassiepeia'nn kz. Anas, Nereus kzlarnn hepsinden daha gzel olmakla vnm. Nereus kzlar da Poseidon'a dert yanmlar, almasn istemiler. Tanr korkun bir ejder salm Kepheus'un lkesine, kasp kavuruyormu ortal. Zeus-Ammon tapnann khinine bavuran kral kzn canavara kurban ederse lkesinin ejderden kurtulaca cevabn alm. Halk da Kepheus'u kzn feda etmeye zorlam. Sonunda Andromeda'y bir kayaya balamlar. Canavar da onu paralamak zere yaklarken, birden yiit Perseus gkten inmi at Pergasos stnde, Gor-go'yu ldrm, kafasn eline alm, dn-yormu ki, kayaya bal gzel kz grm. Tutulmu da hemen ona, babasna gitmi, demi ki, kzn bana verirsen, canavardan kurtarr, canavar da ldrrm. yle olmu, Perseus ejderi ldrp kz alm. Sonra da evlenmiler, ne var ki Andromeda amcasna Pliineus'a szlyrn, Phineus adamlarn toplam, dn gecesi saldrm Perseus'a. Ama yiit Gorgo kafasn tutmu karlarna, hepsi birden tatan adam olmular (Perseus). Ankhises. Troya kral soyundan olan Asra-kos'un olu Ankhises tanra Aphrodite ile sevimi ve Aineias'n babas olmutur (Tab. 17). Homerik denilen vglerden Aphrodite' ye ayrlm olan, bu sevimeyi en ufak ayrn-tlarna dek anlatr: Tanra Ankhises'i 1da yamalarnda srlarn otlatrken grr, delikanlnn gzelliine vurulur ve daa iner. vgde "canavarlarn anas, binbir pnarl" diye tanmlanan da dana Aphrodite'nin inii, peinde vahi hayvanlar srkleyen ana tanrann geliine benzetilmi, tanrann bysne kaplan hayvanlarn ormanlarda, fundalklarda sevimesi gsterilmitir. Tanra Ph-rygial bir gen kz klna girer de yle grnr Ankhises'e. Troyal prens arzu ile yanp tutuarak tanraya yaklar. Sevimelerinin sonunda glmser tanra, sevgilisine yle seslenir:

Erkeim benim, gp gittin geny anda, gittin, evimizde dul braktn beni, ocuumuz da ufack, krpecik, bizden olan, kara talihli ikimizden, bilmem, genlik ama erer mi ki, buehiryerle bir olacak batan aa, sen ldn, onun koruyucusu bekisi, sen, soylu analarn, ocuklar ayakta tutan. Dile gelmez aclar braktn, Hektor, anana, babana, ama bana kald gene en byk ac. lm deinde uzatmadn ellerini bana, yle gzel bir sz sylemedin ki, gzya dke dke gece gndz anaym onu
Gerekten de ilesi bitmez Androma-khe'nin. Euripides'in "Andromakhe" adl tragedyasnda, AkhiUeus'un olu Neoptole-mos'un saraynda grrz onu, Neoptole-mos kz Hermione ile evlenmitir, ama ocuu olmamtr, oysa tutsak olarak konana getirdii Andromakhe ona oulla bir kz vermitir. Hermione bu Troya'l kadn fena kskanr, Neoptolemos'un Delphoi'ye gidiinden faydalanarak, Andromakhe ile olunu ldrmek ister, Themis tapnana sndklar halde, onlara kyacaklardr ki, son dakikada kurtulurlar. Euripides'ten ok daha gzel, ok daha insanca bir Andromakhe tipi yaratan air XVII. yzyl Fransz airi Racine'dir. Hektor'u bir trl unutamayan, Neoptolemos'un (Fransz tragedyasnda ad Pyrrhus'tur) akna karlk vermeyen ve Hermione'nin kskanln boa karan, yiit ve bilinli bir kadn, efkatli bir ana tipidir. Jean Anouilh'in "La Guerre de Troie n'aura pas lieu" (Troya sava olmayacaktr) piyesinde de Andromakhe ilgin, ekici bir tip olarak canlanr gzmzn nnde.
Q8

Senin bir olun doacak, Troya 'Ilara kral olacaktr o Ve ocuklarna ocuklar doacaktr sonsuzlua dek!

AINI I II 1 K

Tanra douraca olan bytmek iin nympha'lara vereceini, onu be yanda ha basna tantacan ve ocuun kimin okluu sorulursa sakn Aphrodite'nin olu olduunu lildirmernesini, yoksa Zeus'un yldrmna arplacan syler ve Ankhises'i brakp gider. Bir efsaneye gre Ankhises tanrann szn tutmaz, fazlaca itii bir gn Aphrodite ile sevimi olmakla vnr ve arplr. Bunun sonucunda topal - ya da kr - kald, Troya'dan kaarken Aineias'n onu srtna almasnn nedeni bu olduu anlatlr. Troya' dan ayrlrken seksen yanda olduu da sylenir. Vergilius'un Aeneis'inde Ankhises'in Sicilya'da Drepanon burnunda ld ve Ae-neas'n babas erefine oyunlar tertiplendii sylenir. Roma'da tarihsel alara dek oynanan Troya oyunlar Aenas'n kurduu bu yarmalara dayanrm (Aineias), Ankhuros. Phrygia kral Midas'n olu. Bakentinin yanbanda byk bir toprak kaymas olmu, derin bir yark alm, yle ki ehir de iine yuvarlanp yklacaa benzediinden Ankhuros bir tanr szcsne ne yapacan sormu. Uuruma en deerli nen varsa, onu atacaksn, demi szc. Kral da tutmu, altn, elmas, en kymetli eyalarn atm, ama yark bir trl kapanmam. Ankhuros sonunda kendini atm uuruma, atar atmaz da yark kapanm. Anna Perenna. Roma'nn biraz kuzeyinde Via Fiaminia'ya alan kutsal bir koruluk vard. Bu koruluk ok eski bir tanraya adanmt. htiyar bir kadn olarak canlandrlan Anna Perenna stne eitli efsaneler anlatlrd. Biri u: Roma'da kan bir i sava sonunda snflar arasnda bir blnme olmu ve Plebs, yani halk Mons Sacer denilen kutsal tepeye ekilmiti. Halkn orada a kalmamas iin Anna adl bir kadn her gn kendi eliyle yapt rekleri getirir, ucuz ucuz sararm halka. Anlamazlk sona erip halk ehre dndkten sonra Roma halk kurtarcs sayd bu kadn tanrlatrm. Antaios. Poseidon le Gaia'dan doma bir dev, Efsanesi Alkyoneus efsanesinin tpksdr. (Alkyoneus).

Anteia. Homeros'un Antela (l. VI, 164), tragedya yazarlarnn Stheneloia diye adlandr-diklar bu kadn Lykia kral lobates'ln kzdr Kardei Akrisios tarafndan Korinthos'tan srlp Lykia'ya snan Proitos'la evlidir. Anteia Tiryns'e gelen Bellerophontes'e tutulur ve ondan yz grmeyince ykmn kurar (Bel-

lerophontes).

Antenor. Troya'l ihtiyar, Priamos'un arkada ve danman, Bat kapsnda ihtiyarlar derneinde bulunur ve Troya savandan nce karlan Helene'yi geri almak iin eli gnderilen Odysseus'la Menelaos'u evinde nasl konukladn anlatr. Antenor sava srasnda da ii tatlya balamaktan, Helena'y mallaryla Akha'lara geri vermekten yanadr. Menelos'la Paris arasndaki teke tek arpmada yarglk eder. Troya dtkten sonra Antenor ve oullar Akha'larca korunur. Sylentiye gre Antenor'un evinin kapsna bir pars postu konmu, bylece bir zamanlar Ak ha'lara konukluk eden bu soy esirgenmitir. Troya efsanelerinden sonra meydan gelen efsanelerde Antenor vatann satan bir hain olarak grnr: Tahta atn ehre alnmasna, Palladion'un alnmasna yardm ettii sylenir. Sonra da Antenor Trakya yoluyla ve oullaryla birlikte kuzey talya'ya gm ve Po vadisine yerlemi. Venet'ler boyunun atas saylrd. Anteros. Eros tanrya karlk olarak gsterilen tanrsal varlk. Daha ok erkekler arasndaki sevgide ad geer ve "seveni bahtl eden, sevgiye karlk veren" anlamna gelir. Bir baka yoruma gre Anteros Eros'un kartdr, kat yrekli ve duygusuzdur, ama doa d sevgileri nleyerek bir dzen esi olarak rol oynar. Antheus. Antheus, Halikarnassos'un (Bodrum) kral soyundan bir genmi, Miletos zorbas Phobios'un saraynda yayormu ki, Phobios'un kars, ona gnl vermi, ama de-likanky kandrarriam bir trl. Yakalanacaklarndan korktuunu, ya da konukluk ku-rallarna kar gelmekten ekindiini leri srerek kralieyi oyalyor, bulumalarn ertell-yorrnu. Gnn birinde kralienin sabr tkenmi almaya kara vermi. Bir altn tas

ANTCSONL

derin bir kuyunun iine atarak,. Antheus'a inip tas karmasn buyurmu, delikanl kuyunun dibine varnca stne kocaman bir ta atp onu ezmi. Sonra da ne byk bir su ilediini anlam ve pimanlk duyarak kendini asm. Antigone. Oidipus'un kendi anas okas-te'den dogma kz (Tab. 19). Antigone tragedya kahramanlarnn en cana yakn, hayat hikyesi bize en ok dokunandr. Davran, eylemiyle bugn bile zmlenememi bir toplum sorununu dile getirdii iindir ki, ada insan derin derin etkileyen, sonsuzca dndren bir kiilik tar. Sophokles'ie ilenmeye balayan Antigone dram canlln bugne dek yitirmemi ve Anouilh gibi Batnn en sekin tiyatro yazarlarna konu olmu ve olmaktadr. Khin Teiresias'n aklamalarndan ne korkun bir su ilediini anlaynca, Oidipus gzlerini kr ettikten sonra, Thebai'den ayrlr, yollara der. Yurdu da, oullar da lanet okumulardr ona. Yalnz kz Antigone bahtsz kahraman elinden tutup, ona hem destek, hem de klavuz olur. Kentten kente srnp dilenen babasyla birlikte Attika ilesi Kolonos'a varr, orada halk acndrmay ve kral Theseus karsnda babasn savunmay baarr. Bylece Oidipus'a bir snak bulup, onun perileri Erinys'lerden kurtularak rahat bir lme kavumasn salar. Sophok-les'in "Oidipus Kolonos'ta" adl bu tragedyasnda Antigone'nin gl kiilii belirmekte, ilerde ne korkusuz bir yrekle ne yaman bir eyleme giriecei sezilmektedir. Oidipus'un lmnden sonra Antigone Thebai'ye dner. Thebai'de krall paylaa-mayan kardeleri Eteokles ile Polyneikes birbirlerine kar amansz bir sava amlardr. Aiskhylos'un "Thebai'ye Kar Yediler" tragedyasna konu olan bu savata iki dman karde birbirleriyle dvrken can verirler. Bu kez tahta kan Kreon Eteokles'in yurdunu savunurken ld iin kahraman saylp trenle gmlmesini, yurduna yabanclarn yardmyla saldran Polyneikes'in de mezarsz kalarak, lsnn stne toprak serpmeyi bile yasaklandrarak byle bir ie giriecek olan lmle cezalandracan bildirir.

Sophokles'in lmsz "Antigone"sinin konusu ite budur. Antigone Kreon'un bu emrine kar gelir, kardeini gmer ve eyleminin su deil, tersine bor olduunu ileri srerek, ynetmene ba kaldrr, bununla da kalmaz, su ve devlet ynetimi konularnda ynetmenin kendisiyle tartmaya kalkr. Sophokles'in eriilmez bir baaryla dile getirdii bu tartmadan baz paralar aaya alyoruz (M.Eg.B. Yaynlar, S. Ali evirisi): Antigone Ben yaptm itiraf ediyorum, hibir eyi inkr etmiyorum. Kreon Bu ii yasak eden emrimi bilmiyor muydun ? Antigone Biliyordum. Nasl bilmem ? Her-kese ilan edildi. Kreon Demek buna ramen benim emrime kar gelmeye cret ettin ? Antigone Fakat bana bu emri veren Zeus deildi, Hades 'te hkm sren Dike de bizfa-nilere byle bir nizam yklememiti. Ve senin emirlerinde, insan szlerini tanrlarnyazlmam, deimez kanunlarndan daha stn yapacak bir kudret bulunduunu zannetmiyorum. nk bu kanunlar yalnz dn ve bugn yaamyorlar, bunlar ebediyen menidirlerve ne zamandan beri mevcut olduklarn bilen yoktur. Kreon Thebai'liler arasnda bunu byle gren yalnzsensin. Antigone Hepsi byle gryorlar, fakat korkudan dillerini tutuyorlar. Kreon Bunlardan ayr dndn iin utanmyor musun ? Antigone z kardeime sayg gstermekte utanacak ne var? Krneon Onunla dvp len de bir kardein deil miydi? Antigone Ayn anann ve ayn babann oluydu. Kreon tekine kar alka gstermekle buna kar gnaha girmiyor musun Antigone Mezarnda yatan l byle hkm vermeyecektir. Kreon Fakat sen bir gnahkra kar ayn h rmeti gsteriyorsun. Antigone Onunla beraber len bir kardeti, bir kle deil. Kreon Birinin koruduu bu memleketi br harap ediyordu. Antigone Olsun, Hades ikisi iin de ayn mezar hakkn tanr.

Kreon Ama orada da yi odam, kt adamla msavi muamele grmeyi istemez. Antigone lm diyarnda da byle bir kaide olduunu bana kim syleyebilir? Kreon Dmanmz bizim in hibir zaman, hatta lmnden sonra bile, dost deildir. Antigone Ben dnyaya kin deil, sevgi paylamaya geldim. Devletin basksna kar kii zgrln savunan Antigone sonunda tam bir zafer kazanr. Geri Kreon ceza olarak onu kayalklara diri diri kapatr, ama Kreon'un olu ve Antigone'nin nianls Haimon babasn sert szlerle knadktan sonra, nianlsn kurtarmaya koar, Antigone'nin kendini asm olduunu grnce, kederinden Haimon da canna kyar. Anas Eurydike buna dayanamaz, kendini ldrr. Devlet yasanda ve cezasnda kaytsz, artsz, sertlii simgeleyen Kreon artk yklm, km bir adamdr (Kreon, Haimon). Antikleia. thaka kral Laertes'in kars, Odysseus'un anas. nsanlarn en kurnaz Au-tolykos'un kzdr. Autolykos Sisyphos'un srlerini alm, Sisyphos da bu yzden gelmi, Autolykos'un sarayna yerlemiti. Bir sylentiye gre, Antikleia bu srada onunla iliki kurmu, sonra evlenmi Laertes'le. Odysseus'u Sisyphos'un olu sayan efsaneler vardr. Antikleia olu Odysseus Troya seferine kp dnmeyince, hasretine dayanamayp canna kym. Odysseia'da anlatlan (XI, 85 vd.) ana olun bulumas destann en gzel paralarndan biridir. Baz blmlerini buraya alyoruz: Birde baktm gemi, gm anamn ruhu kageldi, ulu yrekli Autolykos'un kz Antikleia 'nn ruhu , oysa kutsallly on 'a giderken sa brakmtm onu, grnce bir acdm, bir aladm... Odysseus l ruhlar diriltip konuturacak kandan nce Teiresias'a iirir. Sonra Odysseus olan biteni ve Hades'e neden indisini bildirir, Antikleia da Ithake sarayndaki durumu anlatr. Aralarnda ili bir konuma olur. Sonunda Odysseus anasna sarl-mak ister. (Od XI, Z03vd)i

O byle konutu, benim gnlmse bir tek ey istiyordu Kucaklamak gemi, gm anamn ruhun u, sefer atldm stne, ah dedim anama birsarlsa m, seferinde de utu, gitti kollarmn arasndan, seferinde de bir glge oldu, d gibi, yreimdeki keskin ac her seferinde byd. Antilokhos. Nestor'un oullarndan biri. Troya savana katlr ve eviklii, yigitligiyle dikkati eker. Akhilleus ile Patrolos'un en yakn arkadadr. Patroklos lnce ok zlr ve ac haberi Akhilleus'a verme grevini stne alr. Antilokhos'un lyada'da sonuna kadar savat grlr, ama Odysseia'da afak tanra Eos'un olu Memnon'un eliyle ldrldn reniriz. Antinoos. Eupeithes'in olu Antinoos ma rk, tembel, gz doymaz, Odysseus'un mal n, mlkn vur patlasn, al oynasn tkcl meye kararl taliplerin bata geleni, en kstah, en terbiyesiz ve en ahlaksz olandr. Saldrgandr, yksekten atarak konuur, ona, buna atar, asl ekemedii kimse de amalarnn gereklemesini nleyen Telemakhos' tur. Ona kar kurulan kumpaslarn, pusularn fikir babas hep Antinoos'tur: Pylos'tan dnnde Telemakhos'u ldrmek iin pusuya yatmaya nay ak olur (Od. VI, 669 vd.), bu plan gereklemeyince, ok ierler ve daha kt eyler kurmaya balar (XVI, 362 vd.). Penelopeia tiksinir ondan, yle der (XVII, 499):

renirim bunlardan, dad, hep ktlk kurarlar, ama Antinoos hepsinden beter, bu adam kara lm cadsna benzer.
Kavgac, sert, kaba ve zalim bir adamdr: Odysseus'un bana ilk tokma atan, dilenciyi galiz kfrlerle kovan odur. ros'la Odysseus'u gretirmek ve M dilencinin ilesinden elenmek fikri de ondan gelmedir. Anti-noos'un tutum ve davran talipler arasnda bile tepki ile karlanr. Yay germe oyununu nce kabul eder, yarmann yaplmas iin nayak olur, sonra kimsenin baaramadn

grnce, bugn bayram, kutsal gnde yarma olmaz diye vazgeirmeye alr, Odysseus denemek isteyince, sert szlerle kt ona, ama Penelopeia ile Telemakhos araya girince, nleyemez yay almasn (Od. XXI). lm okunu Odysseus ilkin Antinoos'a kar yneltir ve btn talipleri sra ile ldrr. Her ey olup bittikten sonra thake'lileri ayaklandran, almaya kkrtan Antinoos'un babas Eupeithes'tir. Ne var ki karlarna tanra Athena knca, thake'liler korku ile karlar (XXIV, 421-547). Antiope. Irmak tanr Asopos ya da Thebai kral Nykteus'un kz. Antiope ok gzel olduu iin Zeus ona k olup bir satyr biiminde yanar (Tab. 9). Amphion ile Zethos'a gebe kalan Antiope babasnn fkesinden korkup evden kaar ve Sikyon kral Epopeus'un yanna snr, sonra da onunla evlenir. Babas Nykteus zntsnden canna kym, ama lmeden kardei Lykos'a Antiope'yi bulup cezalandrmasn buyurmu. Lykos Sikyon'a saldrr, Epopeus'u ldrr ve Antiope'yi tutuklu olarak Thebai'ye geri getirir. Antiope Amphion'la Zethos'u yolda dourur. Amcalarnn buyruu zerine daa braklan ikizler obanlarca yetitirilirler (Amphion). Theba-i'de Lykos'la kars Dirke'nin zincire vurup eziyet ettikleri Antiope tanrlarn yardmyla zincirlerini zer ve kap ikizlerinin yanna snr. Ne var ki Amphion'la Zethos nceleri analarn tanmazlar, onu Dirke'ye gerir verirler, sonra obanlardan kim olduunu renince analarn kurtarrlar ve Dirke ile Lykos' tan da alrlar. Sonralar Antiope Diony-sos'n fkesine urayarak ldrr, Yunanistan !da bir yerden bir yere atar kendini, ama gnn birinde akl bana gelir ve Phokos'a kar olur (Phokos). Aphroditc. (1) DOUU. Ak ve gzellik tanras Aphrodite'nin douu zerine M ayr kaynamz vardr: Biri Hesiodos, br Homeros. Hesiodos Thegonia'da bu tanrann denizin kpkl dalgalarndan doduunu anlatr (Yun. Aphros kpk demek): Ura-nos, Gaia'dan doan ocuklarn, doar domaz topran barna soktuu iin Toprak Ana imekte ve korkun sanclarla kvranmaktadr, bu yzden son olu Kronos'a bir 42

trpan verir, Kronos da o trpanla babasnn hayalarn keser ve denize atar (Theog. 160 -206):

Dalgal denize atar atmazonlar Gittiler engine doru uzun zaman, Ak kpkler kt/ordu tanrsal uzuvdan-. Bir kztrey iverdi, bu ak kpkten, nce kutsalKythera 'ya urad bu kz Oradan da denizle evrili Kbrs 'agitti, Orada karaya kt gzeller gzeli tanra, Yrdke yeil imenlerfkryordu Narin ayaklarnn bast yerden. Aphrodte dediler ona tanrlarve nsanlar, Bir kpkten domu olduu iin.
Homeros'a gre, Aphrodite Zeus ile Okea-nos kz Dione'den dogmadr. lyada'da yiit Diomedes'le arpp yaralanan Aphrodite'yi anas Dione kollarna alr, sever, okar ve bileinden akan z silerek yarasn iyiletirir, aclarn dindirir (l. V.370 vd.). Dert yanan kzn da yle avutur Zeus:

Byle dedi o, glmsedi insanlarn, tanrlarn babas, ard yanma altn Aphrodite 'yi, dedi ki:. "Cenk ileri sana vergi deil, yavrum, sen evliliin gnl aan ilerine ver kendini, evik Ares'le Athena uraacak savala. "
(2) KL. Altn Aphrodite diyor Homeros bu tanraya, altn bir deer ls olmak zere. Daha baka sfatlarla niteler onu airler: Bu gzeller gzeli tanra hep "glmser"dir, iveli, cilveli ve gnl alcdr. Bunun srrn Homeros tanrann ak kpklerden olma bedeninde tad bir byl mernelikte grr. Zeus'un akln elmeyi aklna koyan Hera bu memeligl ister gnn birinde Aph-rodite'den, yle seslenir ona (l. XIV, 197 vd.):

Sende u sevgi, u alm var ya, yaniu lmszleri, lmlleri alt ettiin, ite onlar bana ver bugnlk. ...zd gsnden nakl memeliini, alacal bulacak bir kurdeleydi bu, alml ne varsa hepsi onun iindeydi, sevgi onun iindeydi, istek onun iinde, cilveleme, akalama onun iinde, en akll insan ayartan ak onun iinde. Sevgiyi, sevimeyi simgeleyen bu tanra bu byy kendi kendine deil, evresini saran baka tanrsal varlklarn araclyla ger-

ekletirir. Eros baz efsanelere gre onun oludur, ama Theogonia'da Eros Aphrodi-te'den ok nce domu ever.el bil gtr, sonradan katlr Aphrodite'nin alayna (The-og. 201 vd.):

Doup da yrynce tanrlara doru Eros la Himeros (arzu) takldlar hemen peine. lk gnden bu oldu onun tanrlkpay nsanlar arasnda da, lmszler arasnda da; Ona dt kz cilveleri, glmeleri oynamalar . Sevmenin, sevimenin tad, bys.
Gzellii, zarafeti ve bereketi simgeleyen Kharit'ler, Hora'lar ve dn alaylarnn banda giden Hymenaios da Aphrodite'nin evresindeki tanrlardr. Ne var ki ak tanrasnn kiilii elikili ve belirsiz olarak canlandrlmaktadr efsanede. Sava tanr Ares'le birlemesinden (ki bu birleme de anlamldr) Phobos (bozgun) ve Deimos (korku), bir de Harmonia doar. Ahenk, uyum anlamna gelen Harmonia'nn yanbanda korku ve bozgun Aphrodite'nin kiiligindeki olumlu ve olumsuz yanlar ve elikileri simgelerler. Bu ikilii en kesin bir tanmlama ile Platon "len" adl diyalogunda dile getirir. Sokrates'in de bulunduu bu lene katlanlardan Pausa-nias yle der (Plat. l. 180 d-e):

ballandra anlatrlar. Bu yklerin banda Homeros'un Odysseia'sndaki serven gelir Bu serveni kr ozan Demodokos anlatr Al kineos'un saraynda toplanm konuklara Ares'le Aphrodite'nin sevitiklerini gne tanr grr ve Hephaistos'a haber verir, nl demirci tanr da krlmaz, zlmez zincirlerden byl bir a rer, yerletirir onu yatann altna, sonra da yalancktan Lemnos adasna gider. ki tanr seviirlerken demir an iinde tutklu kalrlar, onlar sust yakalayan Hephaistos da ac ac barr, sahneye seyirci olan tanrlar arasnda da dinmez bir kahkaha kopar (Od. VIII, 295 vd.). Aphrodite'nin baka sevgilileri de olur, bunlardan biri Adonis (Adonis), br Troya kral soyundan Aineias'm babas Ankhises'tlr (Ankhises, Aineias). Tanr Hermes ile sevien Aphrodite'nin Hermaphroditos diye bir olu olur, efsane yazarlarnn kimine gre M tanr da, yani Kazdagnn tepesinde sevi misler, orada doup ikisinin de adn alan ocuu da nympha'lar bytm, baka bir anlatma gre Halikarnassos kentinin batsn daki bir yarda biri Hermes'in teki Aphrodl te'nin birer tapma varm, tanrlar orada seviip birlemi ve orada doup byyen ocuklar Hermaphroditos'un bana Salmakls adl su perisi ile olan serveni gelmi (Hermaphroditos, Salmakis). Aphrodite'nin fkeleri, almalar korkuntur: afak tanra Eos'a, Phaidra ve Pa-siphae'ya belal aklar esinler, kendilerine yeterince tapnmayan Lemnos kadnlarna ceza olarak kocalarnn bile dayanamadg bir koku verir, Kinyras'n kzlarn kendilerini yabanclara satmaya zorlar. Gzeller yarmasnda oynad rol ve Paris'le Helena'nn bana getirdii bela, dillere destan olmutur. lyada destannda olu Aineias'm koruyucusu olarak oynad rol bu kii ile ilgili blmde anlatlr. Roma'da Vens Genetrix olarak Ae-neas destanyla ilgili rol Vens blmnde aklanr. Eros ile Psykhe masalnda da ad geer. Kiilii Hellenistik adan sonra Rnesans sanatna da tkenmez bir konu olmu, resim ve heykelde ilendike ilenmitir. Kulardan gvercin ve sere, ieklerden gl ve mersin tanraya adanm saylr (inim kadar airleri esinleyen bir tanra da

"Herkes bilir ki, sevgi (Eros) Aphrodite 'den ayrlmaz. Aphrodite tek olsayd, sevgi de tek olurdu, ama madem ki iki Aphrodite var, Sevginin de iki olmas gerek. Hem bu tanrnn ikilii nasl inkr edilebilir? Biri, yani en eskisi, gksel dediimiz Aphrodite ana karnn-dan domu deil, gn kzdr. Daha sonra gelen bir bakas var ki, Zeus 'la Dione 'nin kzdr, ona orta mal Aphrodite diyoruz. Bu tanrlarla ilgili iki trl sevgi de olacak ister istemez, birine orta mal, brne gksel diyeceiz"
(3) EFSANELER. Kiilii ile tanrlar arasnda bunca nemli bir yer tutan Aphrodite'nin efsaneleri azdr, daha dorusu kendine zg ykler az da, bakalarnn ba kahraman olduklar yklerde kendisine ikinci derecede bir rol dmektedir. Aphrodite topal tanr Hephaistos'la evlendirilir, nasl ve nedeni belli deil, ama airler onun irkin kocasn aldatmasn ballandra

APOLLON ha yoktur, ama hibir air de Aphrodite'yi Midilli'li kadn air Sappho kadar gzel dile getirmemitir. Apollon. lkada Yunan denilen varlkla Akdeniz evresindeki uygarlk topluluuna bir yenilik gelmi olduu su gtrmez bir gerektir. Bu olaya geen yzylda bir ad da takld, Yunan mucizesi dendi. Mucize gibi gerekst bir terim kullanlmas, bu olayn nedenlerinin de, kkenlerinin de o zamanlar pek aydnlanamam olmasndan, ksacas bilgi yoksulluundan gelmekteydi. Yunandan kalma yaptlarn, zellikle yaz tantlarnn okluu, bunlarn Bat uygarlnn bir balangc diye karmza kmas ve gerek doa, gerekse insan stne dncesinin o gnden bugne kesintisiz olarak sregelmesi bu olayn bir balang saylmasna yol am, bilimi bir eit yetinmeye gtrm, bir eit coku ile asl yolu olan inceleme, daha ncesini arama ve anlama abasndan saptrmtr. Ne var ki o gn bugn ok ileri gidilmi ve elde edilen bulgularla olayn hi de mucize olmad, aklla alglanabilecek tutarl tarihsel bir sre olduu anlalmaya balanmtr. Bilimin de bugn asl cokusunu yaratan neden, mucizeyi aydnlatmak yolunda saysz ipularnn hemen hepsinin Anadolu topraklarnda bulunmas, aydnln bir kez daha "Anadolu" denilen gnein doduu lkeden gelmi olduunu gsterir. pularn izlemek, bulgular oaltmak ve deerlendirmek durumundayz bugn. Bundan trdr ki yeni bilimsel gereklerin nda yeni yorumlar yaparak denemelerimizi nermekten daha ileri gidemeyiz. Ama bu da az ekici bir i deildir. Byle bir denemeyi bu szlkte Apollon tanrnn kkenleri ve kiilii stne yapmak istiyoruz. Bu tr denemelere bizden nce girienlerden esinlenerek ve elimizdeki bilgi ve grglerden faydalanarak Apollon'un bir Anadolu tanrs olduunu tantlamaya alacaz. Friedrich Nietzsche'nin "Tragedyann Douu" adl eserinde yapt Yunan varl stne yorum bugn de geerlidir sanyoruz. Yalnz tragedyada deil, ilkan Yunan denilen yaratclnda birbirinden ayr M eyi ayrmak doru olsa gerek: Bu yaratclk M tanrnn simgeledii M kart varln birlemesinden domutur. Bu M tanr da Apollon'la Dionysos'tur. Apollon aydn, durgun, ll gc simgeler, ktr, doay grme, varl aklla alglama ve akl yetisine dayanan yntemlerle biimlendirme gc ve yeteneidir, Apollon plastik sanattr, ama ayn zamanda da ngrmedir, anlama ve kavramadr, n doay bir projektr gibi aydnlatp karanlk kalan srlarn zmlemesidir. Ama bu g, insan bir seyirci ve bir takliti olmaktan da ileri gtremez, yaratclk insann doaya bir baka trl cokuyla karmasn art koar, karanlk glerin gizemine ermesini. te bu gc de Dionysos, arap tanr simgeler. Dionysos doann kendisi deil, bir ana tanra deil de, insana doayla birlemeyi salayan bir aratr sanki. nsan iin dnlm, yaratlm bir tanrdr. Nitekim insan diisinden domadr, insana karr ve insan ilesini eker, ta ki takn gcnn ne denli bir nimet olduunu anlatabilsin insana. Dionysos'un doudan geldiini, Anadolu'dan kp Yunanistan'a g bela girebildiini efsane bara bara dile getirir. Nietzsche'nin Yunan varlna zg en artc yapt sayd tragedyay balayana kadar akla karay semitir bu tanr. Ama Apollon, durgun akl gc, btn dallan ve bunlar esinleyen pe-rileriyle Apollon z Hellen varl saylrd, Nietzsche'nin de bundan phesi yoktur herhalde. Delphoi tanrs Apollon bunca bilicilik merkezleri, tapnaklar ve efsaneleriyle zbez Yunan, yani Yunanistan kkenliydi. Bu yanll bilim Homeros'tan balamak zere metinleri iyice okumam olduu iin ilemitir. Arkeolojinin katklar da eklenirse, gerein gn na yaknda kaca umulur. Bizimkisi yalnz bir deneme.
1

(1) ADI VE EK ADLARI. Apollon adnn Yunanca olmad artk herkese bilinir. Ama asl kayna bugne kadar aklanamamtr. Acaba bu ad, kimi Hitit yaztlarnda rasgeli-nen Apulunas tanrnn adyla bir olmasn? lkadan beri bu adn kken ve anlamn aklamak iin bouna abalar gsterilmi: "Apollon" yani cezalandrmak, ya da "apello" defetmek, ktl nleyip korumak anlamna gelen fiillerden, ya da baka kkenlerden t-

reml oldugi ileri srlmtr, Ne var ki Yu nanllar bile bu ad anlamam olacaklar ki, tanrnn zn belirtmek iin bir ek ad takmlar ona: Phoibos demiler. Phoibos'un anlam belli, parlak demektir ve tanrnn k saan aydnlk varln dile getirir. Kald ki bu adn Apollon tanrnn byk annesi olarak gsterilen dii Titan Phoibe (Tab. 4) ile de bir ilikisi vardr. Yalnz una da dikkat edilsin ki hibir kaynak ya da efsanede Phoibos Apollon asl gnei simgeleyen Helios tanr ve onun soyundan gelen tanrsal varlklarla ilikide gsterilmemektedir. Bunun nedeni de Apollon'un gne olmad, gnei simgele-medigidir. Apollon gne tanr deildir, ne ad, ne de nitelikleri Yunan mythos'unda Gne tanr ile bir tutulduunu belli etmez. Apollon kaynanda ve znde bambaka bir varlktr. Bu varl bize ilk niteleyen metin de Homeros'un lyada'sidir. lyada'da tanrnn ad Apollon ya da Phoibos Apollon diye geer, bu ada eklenen sfat okluk oku, hedefi vuran ya da gm, yayldr, bir, M yerde de kendisine "Lykegenes" denmektedir. Bizim "Lykil" diye evirdimiz ni sfat baka metinlerde geen "Lykios" ve "Lykeios" sfatlar da gz nnde tutulursa, lanrnn Lykia blgesiyle ilikisini dile getirmektedir. Lykia'l olduklar bilinen Sarpedon, Glaukos ve Pandaros'la ilgili metinlerde yle bir deyim geer tanr iin (l. IV,101,119): "n salm oku Lykia'l Apollon" (Pandaros). Tanrnn Lykia ile yakn ilikisi bilindii halde bu sfatn k ya da kurt anlamna gelen -lyk kknden treme olup olmayaca tartma konusu edilmitir. Byle bir tartmann yersizlii uradan belli ki Lykia blgesinin ad da -lyk kknden gelme, bu kk ise Latince "lux"ta grlen k anlaml kken olarak alnrsa bu anlam tanrnn sfatnda da, Lykia ilinin adnda da vardr. Kald ki "Lykegenes" sfatndaki -geneki soyu yanstr, Lykia soylu, Lykia'da domu anlamna gelir ster istemez. Ama bu da Hitit ivi yaztlarnd geen "Lukka" blgesiyle bir tutulabilir mi ve tutulursa Lykia'nn adndaki Luk- kkeni Yunancada olduu gibi k anlamn erir mi, o baka bir sorundur. Lykia'nn ad nereden geline olursa olsun, Apollon I nme ros destanlarnda I.ykla'ya sk skya bal,

bu yzden de merkezi Anadolu'da, zellikli Troya'da olan bir tanr olarak kar karm za. (2) ANADOLULU TANR. lyada'da Lykia sz geince, M yer dile getirilir: Biri "anaforlu Ksanthos'un kylarnda, uzak ve semiz Lykia topraklar" teki Troas blgesine, zellikle Pandaros'un yurdu olan Zeleie'ye yerlemi Lykia'llarn ili. Sarpedon'la Glaukos Ksonthos Lykia'sndan, Pandaros ise Alse-pos Lykia'sndan gelmilerdir. Tanrnn Tro-ya evresindeki ehirlerde de nemi byktr, nitekim rahibi Khryses lyasa'nn banda yle seslenir tanrsna (l. I,- 37 vd.):

EyKhryse'yi, kutsalKilla 'y, koruya gm yayl, Tenedos'ungl kral, Srnintheus, dinle beni...
Yerleri bugn kesinlikle belli deilse de, Ze-leie, Killa, Khryse da dann eteindi-ki kentlerdir, Tenedos ise Bozcaada. SmlntheUl ad bu blgede tanrnn bambaka bir isimle de anldn gsterir. Bunun dnda Apollon Troya ehrinin iine yerlemi gibidir.Troy. kalesi Pergamos tepesinden seslenir ovada dvenlere (l. IV, 507 vd.):

fkelendi Apollon, Pergamos tepesinden bard Troya 'hlara, dedi ki: Atlar iyi sren Troya 'llar, atln ileri, haydi, kalmayn Argos'lulardan aa, onlarn derilerine ta, ne demir, dayanamazlar et delen tun karglara.
Diomedes tanra Aphrodite'yi yaraladktan sonra, Apollon'un koruduu Aineias'a da saldrmaktan alamaz kendini (l. V, 432 vd.). Apollon da, anas ve kardei de Troya kalesinin i tapmanda oturur gibidirler. Zelei-e'den Pandaros'u savaa gtrmek, Sarpe-don'un lsn yurdu Lykia'ya tamak hep Apollon'a der. Troya ile ilikisi ok eskidir Apollon tanrnn, Laomedon'a nl lyon surunu yapp da Poseidon'la birlikte cret almayarak ekildikleri gnden balar (Laome-don), ne var ki deniz tanr kin tuttuu halde, Apollon btn yreiyle Troya'llardan yana dr. Bunu ak ak syler, tartmaya da girer Alhena Olympos'tan llyon'a frlayp gelir (L V, 20 vd.):

Apollon birden onu karlad. Grmt tanray Pergamos kalesinden, istiyordu zafer Troya 'llarn olsun. Karlad mee aac altnda. nceZeus 'un olu kral Apollon dedi ki: Ne diye geldin Olympos 'tan ulu Zeus 'un kz, Syle hadi, niyetin ne, nereye gtrr seni ulu yrein ? Oymak zaferi mi vermek istersin Danaolara ? Krlan Troya 'llara acmazsn, bilirim, Gel, dinle beni, en hayrls bu: Gel de gnlk savaa ara verelim... Aklnza esmi, lmsz tanralar, belli, Gnlnz bu ehri yok etmek ister. Apollon Hektor'a gnlden klavuz ve koruyucu olur, Athena'nn Troya'l yiidi aldatarak ldrmek iin kurduu pis dzen karsnda Apollon'un tutumu yle isnacadr ki, baya dokunur insana. Hektor'Ia yz yze gelir, baka kla girmek, kendini saklamak gereksinmesini duymaz. Hektor gvenle sorar ona (l. V, 247 vd.): Kimsin sen, sevgili tanr, kimsin sen?.. da 'dan bir sava orta gnderdi sana Kronos olu, yannda durup seni koruyacak, kendine gel hadi, Altn kll PhoibosApollon 'ugnderdi, na buradaym, gr, bak ite, teden beri korurum seni de, yksek kentini de. Hektor'Ia Akhilleus arasndaki son ve korkun arpma balaynca drt dner Hek-tor'un evresinde, onu kurtarmak iin (l. XX,443vd.): Akhileus korkun lklarla atld ne, Hektor'u ldrmek iin yanp tutuuyordu. Ama Phoibos Apollon kard Hektor'u, saklad koyu birbulutun arkasna, bir tanr iin iten bile deildi bu. Zeus Akhilleus'la Hektor'un ecelini tartya koyup Hektor'un lm ar basnca, Apollon da Hektor'u kaderine brakmak zorunda kalr ve tanrlara kar bir tanr azndan hi duyulmam bu esiz eletiriyi dile getirir (l XXIV, 33 vd.): Phoibos Apollon lmszlere yle dedi: Amansz tanrlar, iinizgcnz ktlkte, lyken bile yreiniz varmyor onu kurtarmaya,

onu grmesin mi kars, anas, ocuu, grmesin mi babas Priamos, Troya halk, alp sayg gstermesinler mi lsne, yakmasnlar, ate payn vermesinler mi? Sizu uursuz Akhilleus 'u tu tuyorsu nuz demek Oysa bilmez o tresince dnmesini, yumuar bir yrek tamazgsnde, azgn bir aslan gibidir tpk, bir gzel doyurmak iin karnn, gelir saldrr insan kuzusuna. Akhilleus da syrld tpk onun gibi her trl acma duygusundan, insanlara saygdan ekti kendini... yi bir ey mi bu, gzel bir ey mi ?
Bu gzelim uygarca szlere Hera gene bir sr safsata ile karlk verir: "Oymak tanr, ktlerin dostu" der. Tanrlar arasnda bu eine rastlanmaz iyilik, ktlk tartmas da k tanrnn yenilgisiyle biter. Apollon ne yapsn, Aphrodite le birlikte Hektor'un lsn korumaktan baka are bulamaz (II. XXII, 185 vd.):

Aphrodite kovuyordu kpekleri yanndan, Zeus 'un kz, gece, gndz,

lnn bedenine, Akhilleus onu srklerken yzlmesin diye derisi. Phoibos Apollon, gkten ovaya onun iin kara bir bulut indirmiti, gzden karmt lnn kaplad yeri, gnein gc, gvdesini saran deriyi vakitsiz kurutsun stemiyordu.
Apollon'un llyada'da oynad bu rol onu OIympos tanrlarndan bsbtn ayrmakta, bambaka bir ahlak gr olan bir dnyann, yani Anadolu'nun tanrs olarak karmza karmaktadr. Lykia'da srdrlen arkeolojik aratrmalar bu tezi gn getike pekitirmektedir. Ksan-thos, Patara ve birok antlar gn na yeni karlp, Apollon'la Artemis'in anas Le-to'nun blgede byk bir yer tuttuunu aa vuran Letoon kutsal merkezi bu tanrnn Anadolu topraklarna ne denli kk saldn kantlar. Lykia yazsnn zm de bir gn baarlrsa, varsaymlarmzn hepsinin somut birer gerek olaca umulabilir. Ama bir baka ynden de baklnca k tanr Apollon'la Lykia arasnda sk skya balant kurulabilir.

gl kokulu tanrsal bir ya srmt

Apollon Musa'larn yneticisi, alg ve ezgiyi, iir ve dans, ksacas her trden sanat esinleyen byk yaratc tanrdr. lkadan bugne lirik iirlerin hepsinde belli bir hava iinde canlandrlr. te bu hava Lykia'da sezilir, kla dokunmu, mzikle yorulmu gibi bir iir havasdr bu. Gndz gm yayl tanrya bir altn taht kuran, gece atr atr yldzlarla birlikte kz kardei Aya doru ykselen yaln doruklar bu hava sarar, ak ller gibi mavi engine kadar yaylan dalga dalga kumlarn arasndan szlerek, renk renk akllar stnde alayan dereler de satyr'lere, nympha' lara yemyeil birer yunak olmaktadr. Kylarnda dolatnz m, Debussy'nin mziini duyar, aznda kavalyla bir Pan ya da Mars-yas'n korularda hoplaya hoplaya oynadn grr gibi olursunuz. Hele Fethiye'nin grkemli kral mezarlarndan balayp, Kekova, Ka, Demre, Olympos ve hepsi Anadolu'ya zg adar tayan daha nice kentler boyunca, her biri birer tapnak gibi karmza kan, kayalara oyulu ya da denizde yzen o esiz mezarlar, lahitleri grdk m, buras Apol-lon'un lkesidir demekten alamayz kendimizi. Buralarda akla kara, kla karanlk arasnda yaman bir sava verilmekte ve bin yllardan beri sregelen bu sava insan akl ve sanat kazanmaktadr. Anadolu bu zaferi Apollon tanr ile simgelemi. Apollon Lykia denilen o k lkesinde de yaar, ta uzak douda Nemrut dann tepesindeki sivri klhl dev tanr heykelleri arasnda da ba yeri tutar. Homeros'tan Roma andan sonraki Kom-magene krallarnn zamanna dek hep ayn Anadolu'lu tanrdr Apollon. (3) DOUU. lyada'nm ilk dizelerinde yle tantlr Apollon (l. 1,9 ve 36): "Lete ile Ze-us'un olu", "gzel sal Leto'nun dourduu". Titan kz Leto ile batanr Zeus'un birlemesinden domutur Apollon ve onun kz kardei Artemis (Tab. 5), ama bu doum yle olaan bir doum deildir, anlatmakla bitiremez onu airler. Homerik denilen hymnos, yani vgler arasnda Apollon'a ayrlm M vg vardr, biri Delos'lu Apollon'a, teki Delphoi tanrsna. Bilim bu M vg arasnda bir zaman ayrm saptam, besbelli ki Delos vgs daha eski, Delphoi'ninki ok daha ye-

nidir ve sonradan eklenmitir birincisine. Av rntya girmeden unu syleyelim ki aratr malarn verdii sonu u.- Apollon tanrnn asl dou yeri Anadolu kylar, yani Lykia ve zellikle Lykia'da tanrnn doduu kent saylan Patara'dr, ama sonradan nce adalarda, sonra Yunanistan'da klt yaylnca birok yerler (tpk Homeros iin olduu gibi) tanrya beik olma erefini elde etmek iin efsaneler dzdrmlerdir, bunlarn arasnda bata gelen ve en ok da tutunan Delos efsanesi. Ze-us'tan gebe kalan Leto tanrann ocuunu dourmak iin yer aramas, Hera'nn hmna urad iin hibir yerde snak bulamamas bu vgnn konusudur ve Leto maddesinde ayrntl olarak incelenecektir (Leto). Burada u noktaya dikkat edelim ki Apol-lo'nun doumu bir "kral tanr"nn doumu saylmakta, Homeros destanlarnda da "anaks" efendi, kral diye nitelenir Apollon, vgdeyse yle deniyor-.

... Titrer tanrlar tepeden trnaa Zeus 'un saraynda o bir yrd m, yaklap parlaky ayn bir gerdi mi o, btn tanrlar frlar ayaa.,.
Delos adac da korkar byle gl bir tanrya snak olduktan sonra, Apollon onu hor grp denizin iine gmer diye. Doum yle anlatlr:

dayad imenlere dizlerini, ve ocuk gn na kverdi, Sevin lklar kopard tanralar hep bir azdan . te o zaman, ey Phoibos, ykad seni tanralar kutsal elleriyle ar, duru bir suda, yepyeni bir kundaa sardlar, incecik, kar gibi ak bir kundaa, sonra bana altn eritler doladlar, anas emzirmedi altn kll Apollon'u, Themis tanra nektar sundu ona ve bal gibi ambrosia sundu lmsz elleriyl e. Dile gelmez bir sevin kaplad yreini Leto' nun. ... iekler iindeydi imdi, iekler iinde Delos, tpk ormanlarla kapl bir da doruu gibi. Ey uza vuran Apollon, ey gm yayl, kimi vakit karsn kayal Kynthos 'un doruuna,

(Letoj ki koluyla Fenike aacna sarlarak

AI'OI I .ON

Bu vgde Yunanistan'la tanr arasnda balant kuracak bir tek sz yok. Olympos doruunda tanrlar toplantsna varp da ar bir saygyla karland zaman bile Apollon sanki baka bir diyardan gelmektedir Olympos'lu tanrlar arasna. Bu gl tanrnn Le-to'nun olu olduu, Leto'nun da Lykia'da Le-da yahut Lat adyla anlan Anadolu'nun Ana Tanrasndan bakas olmad gz nne alnrsa, Yunan tanr dnyasna sonradan katlan ve ad bile Yunanca olmayan Apollon'un Kybele'nin olu Attis'le bir tutulmas gerekmez mi? Bu konuda Halikarnas Balksnn klavuzluuna dayandm ve Z. Talk-loglu'nun "Tanr Apollon ve Anadolu ile Mnasebeti" (stanbul 1954) adl aratrmasndan faydalandm belirtmek isterim.

atklarda dolarsn, nsanlar arasnda kimi vakit, sensin efendisiLykia 'nn, sevimli Maionia 'nn efendisi Miletos da senindi, kydaki o byl ehir senin maln, nice tapnaklarn oldu senin, nice kutsal korularn oldu; yce da balar enin oldu, ovalara bakan da balar, senin oldu denize dklen nice rmaklar; ama gnln sevindiren yer, ey tanr, Delos'tu.asl.

pek tutunmu ve Delphoi bu politikay benimseye-

(4) BLCLK MERKEZLER. Apollon'un esinledii ngrme yetisiyle insanlar, kadn ya da erkek "mantis" yani bilici, falc, khin olur. Biliciligm ilkada nail gelitiini ve ne byk bir rol oynadn tarihiler anlatmakla bitiremez. Bu sanat, bilicilik merkezlerine tkenmez bir gelir kayna olmu. Delos vgsnde Leto kurak ve kayalk adaca parlak bir gelecek mjdeler: Senin olursa oku tanr Apollon 'un tapma, grrsn, insanlar yzlk kurbanlarla nasl burayagelir, nasl toplanr insanlar burada ve dumanlar tter yanan yal etlerden, hi durmadan; madem si'nin topranda hi bereket yok, sen de beslenir semirirsin baka elden. Bir tanrann azndan dile gelen bu modern turizm anlay Yunanistan'da

rek gz kamatrc bir zenginlik toplam, br bilicilik merkezlerini zamanla glgede brakmtr. Ne var ki bu sonradan olmu, ilk ve en eski bilicilik merkezleriyse Anadolu'dadr. Boazlardan balayarak btn Ege ve Akdeniz kylar Apollon'un bilicilik merkezlerinden bir elenkle evrilmi gibidir. Bunlarn kiminin izi silinmi, Didyma tapna gibi, kimisi de akllara durgunluk veren koca bir ant gibi dikilir karmzda. Ama bunlar saymakla bitiremeyiz; Troya'nn yanbanda Thymbra' l Apollon tapna vardr ki, tanr orada He-lenos'la Kassandra'ya esinlemi biliciligi, La-okoon o tapnan rahibidir (Helenos, Kas-sandra, Laokoon). Biraz tede Khryse, Killa, Zeleia var, yerleri pek bilinmeyen bu merkezlerin de nemli olduu anlalr lyada'dan. Sonra srayla bugn de bilinen merkezler: Gryneion, Erythrai, Klaros, Didyma ve tanrnn asl doum yeri ve yurdu saylan Patara, bunlarn arasnda daha bir sr kutsaklar ve Ksanthos (Kocaay) vadisiyle Pamphylia'ya kadar uzanan btn Lykia kylar vardr. Biliciligin de bu merkezlerden kp Yunanistan'a yayld hem efsane, hem de arkeolojik bulgularla kantlanr. Helenos'la Kassand-ra bir yana, Milletos'un kurduu byk Didyma tapna ve onu ileten Brankhos oullar (Brankhos) da bir yana, Erythrai (ildir) bilicisi Sibylla adyla dnyaya n salmt. Bu bilicilerin en nls Herophile, tpk lyada'nn ilk dizelerinde ad geen Khryses gibi Srnintheus Apollon'un tapcs bir kadndr. Srnintheus ek ad, fare ve san kovan anlamna gelir ve Apollon tanrnn "aleksikakos", yani ktlkleri defetme gcn dile getirir. Erythrai bili-cisiyse, Anadolu'dan Gney talya'ya gp orada kent kuran Kyme'lilerin Sibylla'syla birlikte ilka dnyasnn en nl drt kadn bilicilerinden biri saylrd. O kadar ki Rapha-el Vatikan'daki Sixtina kilisesinin tavanna yapt freskin bir kesine Erythrai, bir kesine de Cumae Sibylla'sn oturtmutur. Herophile adl Sibylla, Pausanias'a gre, da'l bir nympha'nn kzym. Btn bunlardan anlalan u ki, Apollon tanryla ilgili bilicilik Anadolu'dan km ve yaylmtr. Kalkhas ve Mopsos gibi efsanelik kiilerin serveni de ayn gerei kantlar (Kalkhas, Mopsos).

Yunanistan'da Delphol merkezinin kuruluuna degin efsaneden de ayn sonu karlabilir. Delos'lu Apollon vgsnden epey sonra ve onun rnei zerine kaleme alnm Delphoi'li Apollon vgsnde u efsane anlatlr: Apollon doar domaz, bann stnde kuu kular uumaya balam, tanr Zeus da oluna kuularn ektii bir araba, bana bir altn klah ve eline de bir rebap vermi, gidip Yunanistan'da bir tapnak kurmasn buyurmu. Ama kuular onu Hyperbore'liler lkesine uurmular (Hyperboreoi). Orada bayram ve enlikler iinde yaam, sonra Yunanistan'a gelmi. nce Boiotia'da Tel-phusa pnarnn yanbanda kurmak istemi tapnan, periden izin alamaynca (Telphu-sa), Korintos krfezinin kuzeyinde, Parnassos dann eteinde yer yer ormanlarla rtl yemyeil bir ovaya inmi, burada tanra Themis'e adanm bir sunak varm, tanra kehanet verirmi o sunakta. Ne var ki blgeyi bir ejder kasp kavurmakta, Python denilen bir canavar ekinlerin hepsini yok etmektey-mi. Efsaneye gre bu ejderi Hera salmm Leto ile ocuklarnn bana. Apollon Py-thon'u ldrr ve byk bilicilik merkezini de ejderi ldrd yerde kurar. Pytho diye anlan bu merkez sonradan Delphoi adn almtr. Tanr canavar da olsa bir cana kyd iin arnmak zorunda kalm, bir sre Tesalya'da Admetos'a srtmalk etmi (Admetos); baka bir anlatma gre Admetos'un yanndaki uakl Kyklops'u ldrdnden dolaydr (Kyklop'lar); dnnde de Pytho yarmalarn kurmu. Delphoi tapnanda dnyann gbei (Yun. Omphalos) saylan bir ukurun stne bir ayak yerletirilmi, tanrnn bilici kadn Pythia bu ayak stne oturarak ve ukurdan ykselen gazlarla kendinden geerek fal verirmi. Bu falclk, bilicilik sanatyla Delphoi tapnann ne hazineler toplad dillere destan olmutu. Pythia tpk Sibylla gibi tanr szlerini ya da buyruklarn insanlara Homerik destanlarn vezni olan hexametron ile aktarr. Bu vezin ise Daktyl'ler ve Kybele kltyle iliki grnmektedir (Daktyl'ler). Bu nokta bir de Delphoi'nin dnyann gbei saylmas ve omphalos kavramyla Kybele kltne zg bir motifi benimsemesi (Kybele), Andolu'lu

Apollon'la Anadolu'lu Ana Tanra ile bir ba kurmay esinler. Kald ki anas Leto ve kz kardei Artemis de dorudan doruya Kybele ile balantldrlar ('Artemis, Leto). (5) NTEL VE EFSANELER. Apollon lya-da'nn ilk dizelerinde oku tanr olarak kar karmza. Oku ve yaman oku oluu onun dou ile ilikisini daha da pekitirir; Olym-pos'a ilk ayak bast gn br tanrlarn korkuyla yerlerinden frlamalar da bundan, kar-gc Yunanllarn dleri kopard nk Doulu okulardan. lyada'nn konusu Agamemnon'la Akhilleus arasndaki kavga ise, bu kavgann nedeni de Apollon'un fkesidir. Tanrnn asl niteliini aa vuran bu dizeleri aaya alalm (l. 1,45 vd.):

Omuzlarnda yay, ilci ucu (apal okluu.

... ndi Olympos 'un doruklarndan, kprm, fkeli.

Kmldand m, oklar omzunda angr dyordu, kzgn tanr yryordu gece gibi. Yerleti gemilerin ardna, sald okunu, bin vnlama kt gm yaydan, korkun, ac. nce katrlarn, kpeklerin dt peine, sonra saldbirsiuri olc insanlarn stne. Kavruluyordu birbiri pei sra bir yn l. Ordu iine tanrnn oklaryad tam dokuz gn.
Kz kardei Artemis'le paylat bu yetenek tanrya byk bir stnlk salar. Apollon ya da Artemis'in okuyla lmek anszn tatl bir lme kavumak anlamna gelir. Leto'dan doma M oku tanr bu yetilerinden birok efsanelerde faydalanrlar (Niobe). Apollon'un sanat ve mzik yetenei zerine de birok efsaneler anlatlr. Musa'larn yneticisi olarak n YunanLatin iirinden balamak zere Bat iirinde bugne dek gklere amtr (Musa 'lar). Mzik alannda baka tanrlar ve lmllerle giritii yarmalar da birok efsanelere konu olmutur (Her-mes, Pan, Marsyas). Ikl tanrnn aklar da nemli bir rol oynar efsanelerinde. Gzel delikanllara olduu kadar, doay simgeleyen perilere de ynelmi bu aklarn ou sonu vermeyen bahtsz sevgiler diye nitelenir (Daphne, Kassandra,

Marpessa, Hyakinthos).

/I'I

Apollon birok ozanlarn babas saylr (Li-nos, Orpheus, Aristaios). Hekim tanr olarak ad genellikle olu Ask-lepios'unkiyle birlikte anlr (Asklepios, Pai-an). Adnn getii saysz efsaneler iin yukarda gsterilen adlarla ilgili maddelere baknz.

Apsyrtos. Bkz. Argonaut'lar.

Ara. Lanet, beddua, ilenme anlamna gelen yunanca kelime. Tragedyalarda bu kavramlar simgeleyen tanra. Kimi zaman oul olarak gsterilip perileri Erinys'lerle bir tutulur (Erinys). Arakhne. El sanatlarnda Anadolu'nun Yunanistan zerine stnln dile getiren bir efsanedir Arakhne efsanesi. Arakhne Lydia'l bir kzm, babas dmon Kolophon kentinde kuma boyacl yaparm, kz da i ilemede, nak yapmada, kilim dokumada ylesine usta, yle becerikliymi ki, yokmu onun stne btn blgede. Dadan, ormandan periler bile gelir, aakalrlarm yapt ilere. Lydia kzlar, kadnlar bilinli, giderek gururlu olurmu. Arakhne de lmllere elilerinin hepsini retmi olmakla geinen Atina'nn ba tanras Athe-na ile gergefte boy lebileceini ileri srer dururmu. Tanra buna kzm, bir kocakar klna girip km Arakhne'nin karsna. tler vermi, daha alakgnll olmasn, tanrlarla boy lmekten saknmasn salk vermi. Ama Arakhne hi oral olmam, Atheria isterse gelsin nakta yaralm demi. Tanra da o zaman kim olduunu aklayarak balamlar gergef banda yarma-ya. Athena Olympos'un on M byk tanrsn ilemi naksna, Arakhne ise tanrlarn pek anl olmayan servenlerini canlandrm:' Zeus'un Europe'yi karmasn, Danae'ye yaklamasn filan. lerini bitirince Athena bakm ki kzn naks kusursuz, kendininkin-den aa kalmyor, geiyor bile. Derken byk bir fkeye kaplp krm Arakhne'nin gergefini, yrtm naksn. Lydia'l kz zntsnden kendini asm. Ama tanra hamarat sanaty bir rmcek klna sokmu ki, sonsuzlua dek tozlu duvar kelerinde ag rsn de hibir faydasn grmesin.

Ares. Sava tanr Ares'in Roma'da karl Mars'tr. Roma devleti bu tanrya ne kadar deer vermi, sayg gstermise, Yunan dnyas onu o kadar hor grm, sevimsiz, giderek gln bir kii olarak canlandrmtr. Hele Homeros destanlarnda kaba kuvveti simgeleyen Ares'e eklenmedik aalayc sfat kalmamtr. Azgn, lgn deli, uursuz olarak nitelendirilen Ares insanlarn ba belas, elleri kanl, kaleler ykan olumsuz bir varlktr. Douunu dizede yle anlatan Hesiodos (Theog. 921) bir daha pek sz etmez bu tanrdan (Tab. 5):

Hera grkemli son ei oldu Zeus 'un Seviti tanrlarn ve insanlarn kralyla Hebe 'yi, Ares 'i ve Eileithya 'y dourdu

Hera

Ares'in anas Hera ile herhangi bir ilikisine pek rastlanmaz destanlarda, hele babas Zeus'un ondan holanmad besbellidir. Tro-ya savanda yiit Diomedes Athena'nn yardmyla karnndan yaralar Ares'i, o da Zeus'un yanna snp alar. Tanrlar babasnn bu szlanmalara verdii karlk udur (l. V, 889 vd.):

Byle alap durma dizimin dibinde,dnek Olympos 'ta oturan tanrlar arasnda benim irendiim tanrsn sen, hep hrgr, kavga, sava iin gcn, eleavuca smaz huysuzluun, biliyorum, anadan gelme sana, Hera 'dan ben de ona zorla dinletirim szm.
Apollon'la Athena Ares'i knarlar (l. V, 30; 830): Ares, insanlarn ba belas Ares, ey kalelerykan, ellerin kanl. yle

Yakla ona, saldrgan Ares 'ten ekinme, delinin biridir, ktnn ktsdro, bir o yana dner, bir bu yana.
Asl ekimesi de Athena iledir, nk A-thena akln ynettii sava, Ares ise aklszca, kr krne arpmay simgeler. Bu atmada elbette ki akl stn gelecek. Zeus'un kafasndan kma, Zeus'un kalkanyla dven Athena zaferi kazanacaktr. lyada'nm beinci blmnde tanrlar da Akha'larla Troya'llar arasndaki kyasya savaa katlnca, Apollon nce Ares'in ie karmamas

iin onu Skamandros rmannkysna oturtur, ama iler atallap Aphrodite de yaralannca, Ares kagelir; sava yle anlatlr (l. V, 855 vd.): Grnarah Diomedes de atld tun kargsnla, PaliasAthene tutup yneltti kargy tam Ares'in gbei altna, karmlm baland yere tam; vurdu onu, yaralad karnndan, sonra derisini yrtp kargy ekti kard. Ares kavgasna tutumu dokuz, on bin kii, savata nasl barr arrsa, tun Ares de yle bard. Akha 'larla Troya 'llar yakalad bir titreme. Savaa doymaz Ares ylesine barmt. Bu dev tanr Homeros destanlarnda yrekli ve yiit olarak bile gsterilmiyor. Dneklii zaferi kimi zaman ona, kimi zaman buna vermesinden ileri gelmiyorsa da, ba konusu sava olan bir destanda sava tanrnn bu kadar hor grlmesi alacak bir eydir. Ares'in Aphrodite ile birlemesinden Pho-bos (Bozgun), Deimos (Korku) ve bir de Har-monia doar. Phobos'la Deimos ayrlmazlar babalarnn yanndan, Enyo adndaki kz da tanr neredeyse oradadr. Ona kimi zaman Eri (Kavga) de katlr. Odysseia'da anlatlan ak macerasnda (Aphrodite) Ares Hephaistos'un ana dp yakalandktan sonra hi ses karmaz, sklm pklm Trakya'ya doru yol alr (Od. VIII, 359 vd.). Ares'in yabani Trakya boylarnn yannda oturmaktan holand ve bir gelenee gre kzlar olan Amazonlarn da oradan kaynak bulduu sylenir. Thebai'de de Kadmos'un atas olarak tapm grdn, bir ejderin bekledii bir suyun kendisine adanm olduunu anlatr (Kadmos). Herakles destannda Ares, olu Kyknos'u yiitle olan savanda korumak ister, Athena araya girip Kaderin Kyknos'un yenilmesine karar verdiini, buna kar gelmenin akl kr olmayacan syler, ama Ares akl ve mantk dinlemez, gene atlr kr krne savaa ve Herakles'ten yara alarak gene utana utana dner Olympos'a. Atina'da adam ldrmelerin ve dinsel sularn yargland Areopagos, yani Ares tepesi diye bir yer vardr. Efsaneye gre, bu tepe-

nin eteinde bir kaynak fkrr, bu kaynan dibinde de gnn birinde Ares, Aglauros tan olma kz Alkippe'ye Poseidon'un olu Ha-lirrhotios'un saldrdn grm ve fkeye kaplarak ldrm saldran. Derken Posel-don Olympos tanrlarn tepede toplam ve Ares'in bu suunu yarglamalarn istemi. Tanrlar mahkemede Ares'in beraatna karar vermi. Arete. Bkz. Alkinoos. Arethusa. Artemis'in evresindeki avc kzlardan Arethusa gnn birinde ay yorgunluunu gidermek iin rmaa girmi, ykanyor-mu. rlplak yzerken birdenbire rmaktan ykselen bir erkek sesi duymu. Kza tutulan rmak tanr Alpheios'un sesiymi bu. Kz sudan darya frlayp olduu gibi komaya balam. O komu, rmak kovalam, sonunda gc tkenen Arethusa Artemis'e ya-karm onu kurtarsn diye. Tanra da nce kz bir buluta sarm, sonra bir kaynaa d ntrm, ama Alpheios gelip sularn sula rina kartrmasn diye, Arethusa yeralln. dalm ve ancak Sicilya'da Ortyga adasnd. gene yeryzne km (Alpheios). Bu efsane, biri Elis'te, br Sicilya'da Arethusa adl M kaynan varln aklamak iin uydurulmu olsa gerek. Argcs. Uranos (Gk) ile Gaia'nn (Toprak) birlemesinden doan tek gzl devlerden biri. Ad "k saan" anlamna gelen Arges Ze-us'a yldrm armaan eden Kyklops'tur. (Kyklopes). Argonaut'lar (Argo Gemicileri). lkan byk destansal yklerinden biri olan Argonaut'lar servenini bize bir tm olarak Ro-doslu Apollonios anlatmtr. .. III. yzylda yaayan Apollonios nl bir mythos yazardr. Bu konuyu kendisinden sonra Apollodo-ros ve nce de byk Dor airi Pindaros ilemitir. Medeia ile ason efsaneleri ise tragedya yazarlarna ve zellikle Euripides'le Sene ca'ya konu olmutur. Bu uzun yky, eitli blmlerini balklarla gstererek zetlemeye alalm. ARGO GEMS. Ad "hzl" anlamna gelen Argo gemisi Karadeniz'in Kolkhis lkesinde
fil

Altn Postu aramaya giden kahramanlar iin yaplm elli be krekli bir gemiymi. Onu yapan ustann ad da Argos imi. ARGONAUTLAR KMLERDR? Sefere katlanlar Troya efsanesi kahramanlarndan nceki kuaktan kiilerdir. Mythos yazarlarnn bunlar stne verdikleri listeler birbirini tutmaz, ama genellikle en nl kahramanlar unlardr: ason, gemi ustas Argos, dmenci Tiphys, ozan Orpheus, dmon, Amphiaraos ve Mopsos adl biliciler, Boreas'n oullar Kalais'le Zetes, Kastor'la Polydeukes, Pele-us'la Telamon, Meleagros, Herakles ve daha bakalar. ALTIN POST. Altn Post, bir zamanlar A-thamas'n ocuklar Phriksos'la Helle'yi srtna alp Yunanistan'dan Karadeniz'deki Kol-khis lkesine karan kanatl koun pstekisidir. Kz kardei Helle Boazlar geerken denize dtkten sonra, Phriksos tek bana Kolkhis'e varr ve kendisini iyi karlayan Ale-tes'e Zeus'a kurban ettii koun altndan olan postunu verir. Aietes de bu esiz postu tanr Ares'e adanm bir korulukta saklar (Athamas, Phriksos, Helle, Aietes). SEFERtN NEDEN. lolkos kral Aison tahtn vey kardei Pelias'a kaptrmt. Aison'un olu ason delikanllk ana gelince Peli-as'm karsna kp tahtn geri ister. Pelias da ondan kurtulmak iin nce Kolkhis'e gidip Phriksos'un orada brakt altn postu getirmesini buyurur. ason bu sefere kmak zorunda kalr, Yunanistan'da ne kadar gz pek, atlgan yiit varsa hepsini toplar ve Phriksos'un olu nl usta Argos'a bir gemi yaptrdktan, bu ite tanra Athena'dan da yardm grdkten sonra yola kar (Aison, Pelias, iason). YOLCULUK. Argo gemisi Tesalya'daki bir limandan denize indirildi. Tanr Apollon'a yaplan kurbanlar bilici dmon tarafndan iyiye yorumland: dmon'un kendisinden baka yolcularn hepsi geri dnecekti. LEMNOS ADASI. Birinci durak Lemnos adayd. Adann kadnlar kocalann ldrmlerdi. Adada erkek olmadndan Lemnos kadnlar Argonaut'lar iyi karladlar ve

onlarla sevierek gebe kaldlar (Thoas, Hyp-sipyle). SEMENDREK, KYZlKOS. anakkale Boga-z'na girmeden Samothrake (Semendirek) adasna vardlar ve ozan Orpheus'un dne uyarak adadaki gizemlere erdirildiler. Oradan da Marmara denizine girdiler ve Kapdag yarmadasna vardlar. Delion'Iar kral Kyzi-kos'u yanllkla ldrdler (Kyzikos). MYSA'DA HYLAS'IN KAYBOLMASI. Mysia kylarna vardklarnda (Mudanya limanna km olacaklar) Herakles ormana dalp krd kreinin yerine yenisini kesmeye gitti, yannda Hylas adl ok sevdii bir gen vard. Delikanly tatl su aramaya gndermilerdi. Geri gelmeyince Herakles onu aramaya koyuldu ve afak skerken hl dnmediklerinden gemi Herakles'i Mysia'da brakarak yoluna devam etti (Hylas, Herakles). AMYKOS, PHNEUS. Kadky'e yerlemi dev Amykos'u Polydeukes'in yenmesi zerine yelken aan Argo gemisini frtna Boazdan uzaklara Trakya kylarna atar. Orada Poseidon'un olu kr kral Phineus'a rastlarlar. Bu kral Harpya'lar belasna uramtr. Kanatl, kadn yzl canavarlar olan Harp-ya'lar rzgr tanr Boreas'n oullar Kalais ile Zetes yener ve kovarlar. Bu iyilie karlk Phineus Argonaut'lara ilerde karlarna kacak tehlikeleri nasl atlatabileceklerini bildirir (Amykos, Harpya'lar, Kalais ile Zetes). ARPIAN KAYALAR. Karadeniz'e kma-dana Symplegad'lar yani arpan kayalardan gemeleri gerektiini Phineus syler Argonaut'lara. Mavi Kayalar diye de tanmlanan bu M kaya aralarndan bir gemi geti mi, yerlerinden oynar ve birleerek kapanr, ara-larnda ne varsa parampara olurmu. Phineus Argonaut'lara yle bir denemede bulunmalarn salk verir: Bir gvercin uursunlar kayalarn arasndan, gvercin geebilirse, kendileri de arkasndan gemeye kalksnlar, yoksa vazgeip gerisin geri Yunanistan'a dnsnler. ason kuyruundan birka tyn yitirerek kar yne geer, arkasndan Argo gemisi Symplegad'larn arasna girer ve ku gibi ancak pupas biraz zedelenerek geer. Bundan sonra da arpan Kayalarn arp-

maktan vazgetikleri ve yerlerine mhlandk-lan anlatlr. stanbul Boaznda aknt yznden oynak kayalar m vard, yoksa Boazn olaanst anafor ve akntlar efsaneye byle bir imgeyle mi yanstld? Her neyse bu engeli de atktan sonra Argonaut'lar Yunanllarn Pontos Eukseinos yani konuksever deniz dedikleri Karadeniz'e karlar. AMAZONLAR VE KOLKHS'E VARI. lk durak Maryandyn'lerin lkesidir. Kral Lykos onlar iyi karlar, ama bir yaban domuzu avnda bilici dmon ve dmenci Tiphys lrler. Argonaut'lar daha teye gidip Amazon'lar lkesine karlar. Amazon'larn lkesi Thermodon (Terme ay) ve Themiskyra (Terme) ehriyle merkezlenir efsanede. Durak yapmadan Kafkas dalarnn grnd kylara doru ilerler ve Phasis rmana (Pasinus) yani Kolkhis (Grcistan) lkesine varrlar (Amazon 'lar). MEDEA, ALTIN POST'UN ALINMASI. Argonaut'lar Altn Post'u geri istemek iin kral Aietes'in karsna ktklarnda, kraln kz Medeia iason'u grr ve byk bir akla ona tutulur. Gl bir byc olan Medeia bundan byle Argonaut'larn ve ason'un btn ilerini eline alr ve dilegince ynetir. Kral Ai-etes grnte Altn Post'u vermeye razdr, ama bir ejderi ldrmesini, ate pskren, tun ayakl M boay boyundurua koup ldrlen ejderin dilerini ekmesini art koar, fason ister istemez bu koullara evet der. Medeia araya girer, ason'a kendisini e olarak almaya sz verirse yardm edeceini bildirir. Sonra da yiide byl bir merhem hazrlar. Bedene srld m bu merhem deriyi silah gemez hale sokar, bir gn boyunca ne yaralanr, ne de lr. Ejderhann dilerini topraa ektikten sonra silahl adamlar biteceini, aralarna bir ta atarsa, bunlarn kavgaya tutuup birbirlerini ldreceklerini de syler. Me-deia'nn dedii gibi olur, ason boalar boyunduruk altna sokmay ejderin dilerini tarlaya ekip stnde fkran silahl adamlar birbirlerine ldrtmeyi barr. Ne var ki Aietes gene de Altn Post'u vermeye raz olmaz. Argo gemisini yakmaya ve Argonaut'lar ldrmeye kalkar, ama Medeia daha hzl davranm, ason'la el ele vererek Altn Post'u bek-

leyen ejderi uyutmu ve koun pstekislnl alp Argo gemisine karmlardr. Ertesi sabah Argo gemisi afak skmeden yola kar. Medeia babasnn kendilerine yetiememesi iin korkun bir areye bavurmutu: Yanna ald kk kardei Apsyrtos'u kesip dorad ve paralarn yol boyunca serperek uzaklatlar, arkalarndan gelen Aietes'le adamlar Apsyrtos'un paralarn toplamakla vakit kaybettiler, bu yzden Argonaut'lara yetiemediler. DN YOLCULUU. Destann bu blm de karktr. Bir anlatma gre Argo Karadeniz'de stros (Tuna) rmann azna varr ve rmak yoluyla Adriyatik denizine kar (o zamanki corafya grlerine gre Tuna Karadeniz'i Adriyatik denizine balayan bir su yoluydu) , ama Zeus'un fkesine urayp frtnaya tutulurlar, Medeia'nn halas olan byc Kirke'yi bulmaya giderler, Kirke Me-deia'y kardeini ldrm olma suundan arndrr ama, ason'u konuklamak istemez; Argonaut'lar Seiren'ler adasnn nnden geerken ozan Orpheus canavarlar byler, syledii ezgi o kadar gzeldir ki gemiciler Seiren'lerin sesine kulak vermezler. Hera'nn koruyuculuu altnda Kharybdis'le Skylla uurumlarn da geerler. Bu kez frtna onlar Libya kylarna atar, oradan Girit'e geerler. Girit'te eski tun soyundan kalma Talos adnda bir dev yaar, Talos tepeden trnaa tuntandr, yalnz ayak bileklerinden biri etten olup iinde bir kan damar bulunmaktayd. Hephaistos'un yapt bu robot adama Girit kral Minos aday koruma grevini vermiti. Argonaut'lar Girit'e yaklanca Talos koca bir kaya alp Argo gemisinin stne frlatacak oldu, ama Medeia onu byledi, dev birden ayan burkarak bileini syrd ve damann-dan akmaya balayan kan bir daha durmad, Talos bylece can verdi (Talos). YUNANSTAN'A VARI. ason Altn Post'u amcas Pelias'a vermek zere olkos'a dner. Babas Aison'un ld haberini alr. Peli-as'm da taht geri vermeye hi de yanamadn grr. Burada Medeia'nn tyler rpertici bir oyunu yer almaktadr: Pelias'n kzlaryla arkadalk kurar, ihtiyarlamakta olan baba larn genletirmenin aresini kendilerine

reteceini syler ve rnek vermek zere yal bir ko alarak keser, byl otlarla kaynayan bir kazana atar, birden krpe bir kuzu ktn gsterir. Pelias'n kzlar bu dzene kanarak babalann ldrp kazana atarlar. Dirilmedigini grnce lgna dnerler ve yurtlarndan srlrler (Pelias). MEDElA'NIN SONU. ason'la Medeia bu suu iledikten sonra Pelias'n olu tarafndan olkos'tan kovulurlar. Korinthos kral Kreon onlar iyi karlar, ama bir sre saraynda alkoyduktan sonra, Medeia'y uzaklatrmak arelerini arar. lason da korkun karsndan bkma benzer, Kreon'un kz Kreusa ile evlenmek zere Medeia'y boamaya ve Kol-khis'e geri gndermeye kalkar. O srada byc kadn mrnn en korkun suunu iler: Kreusa'ya gya dn hediyesi olarak bir elbise gnderir, kz onu giyer giymez yanmaya balar, bu iler olup biterken ason'dan olan M olunu boar ve babalarna llerini gsterir. Bundan sonra atas Helios'un kendisine gnderdii bir uan arabayla Atina'ya uar. Orada Aigeus'a kendisiyle evlenirse ocuk douracan syler, Theseus'u ldrmeye alr, Atina'dan da srlr. Kolkhis'e dnd ve daha birok su ve servenlerden sonra babas Aietes'le bart baz efsanelerde anlatlr (Medeia). Argos. (1) Zeus ile Niobe'nin olu. Niobe Zeus'un sevdii ilk lml kadndr. Argos'a Zeus Peloponez kralln vermi, bu yzden de Argos denmi btn yarmadaya. Sonralar Argos ad yalnz batsndaki Argos kentine ve Argolis denilen blgeye ayrlm. Argos 11-yada destannda Yunanistan'dan gelip Tro-ya'ya saldranlarn tmnn yurdu olarak gsterilir, Argos'lu ise Akha'larn hepsine verilen genel bir sfattr.

de, ikisi

(2) Argonaut'larn gemisi Argo'yu (argos, hzl demek) yapan ve ona adn veren usta. (3) Homeros destanlarnda tanr Hermes "Argos u ldren" "Argeiphontes" ek adyla anlr. Tartmal yorumlara yol aan bu sfa tn anlamnda bilginler karar klm gibidir. nk byle bir efsane vardr: Hermes'in l drd Argos yz gzl bir devdir. Baka bir anlatma gre, Argos'un yz deil

kafasnn nnde, ikisi arkasnda yalnz drt gz varm. stn bir gc olan bu dev Ar-kadya blgesini yabani bir boadan kurtarm, Tartaros'la Gaia'dan dogma Ekhidna canavarn ldrm, sonra da Zeus'un inek biimine soktuu sevgilisi lo'nun bana Hera tarafndan beki olarak dikilmi. Argos inei bir aaca balayarak gece, gndz gzlyor-mu, uyuduu zaman bile gzlerinin hepsi kapanmaz, ne kadar kapanrsa, o kadar ak kalp bakarm. Ama Zeus Hermes'e o'yu kurtarmay buyurmu ve Hermes de Argos'u ldrmeyi baarm. Bunu nasl yapt konusunda sylentiler eitlidir: Kimine gre uzaktan att bir tala yere sermi Argos'u, kimine gre Pan'n kavaln alarak devi bylemi ve btn gzlerinin birden kapanmasn salam, ya da byl bir denekle Argos'u bir daha uyanmayaca bir uykuya daldrm. Nasl olmusa olmu ama Argos lm, Hera da gzlerini kendisine zg ve ok sevdii tavus kuunun tylerine yerletirmi. Ariadne. Minos'la Pasiphae'nin kz (Tab. 11). Theseus Girit'e Minotauros'la arpmaya geldiinde Ariadne yiidi
,/I

grm ve grr grmez de ona tutulmutu. Minotauros'un bulunduu bin bir dehlizli Labyrinthos maarasnda kaybolmamas iin eline bir yumak iplik vermiti. Theseus da kark ve karanlk dehlizlerden ilerledike yuma ap iplii yere brakyormu. Canavar ldrdkten sonra k yolunu ona bu iplik gstermi. Sonra da Ariadne'yi karp Naksos adasna varmlar. Ama Theseus kz o adada brakp gitmi, bir gece kz uyurken gizlice kam. Ariadne uyanp bakm ki adada yapayalnz, ama zlmeye vakit kalmadan tanr Dionysos gelmi, kzn gzelliine vurulmu ve onu alp Olym-pos'a gtrm. Dn hediyesi olarak Ari-adne'ye Hephaistos'un yapt altn bir ta vermi, sonra da ta gkte bir yldz olmu (Theseus, Dionysos). Arima. Gneydou Anadolu'nun Kilikya blgesinde bulunan dalk blgenin ad. Efsaneye gre bu dalarn altnda M ejder yatmaktadr: Homeros'a gre Typhoeus'un ini buradadr (l. II, 782), Hesiodos da Ekhidna canavarnn orada kapal olduunu anlatr (Typhon, Ekhidna).

ARKAS Arion. Herodotos'un anlatt masallar arasnda Arion'un masal kadar sevimlisi yoktur. Hem tarihi onu bir masal diye deil, gerekten olmu alacak bir olay diye anlatr: airler anas Lesbos'ta Arion adl bir ozan yaarm. Dili yle tatl, algs yle dokunakl ki, n Midilli'den ok telere yaylm. Gnn birinde adas dar gelmi Arion'a dnya greyim deyip Korinthos'a gm. Ora halkn da bylemi, stelik Korinthos'un yneticisi Periandros'u da dost edinmi kendine. "Gitar almakta ei yoktu, diyor Herodot hemeri-miz, duyduuma gre de, Dithyrambosu ilk syleyen odur". Dithyrambos, tanr Diony-sos'a bir vgdr, bu tr, tragedyann kayna saylr. Arion onu yarattysa, tragedyann babas odur demek (Dionysos). Her neyse, Arion sanatyla yalnz n deil, ok para da kazanm, talya'y, Sicilya'y gezmek hevesine kaplm. Orada da bir sre kalp, servetler topladktan sonra, dost Peri-andros'un yanna dnecek olmu. Taran-to'dan gemiye binmi, yolculuk iin Korinthos'lu bir geminin tayfasyla pazarla girimi, nk en ok bu ehir adamlarna gve-nirmi. Ne var ki denize alnca, gemiciler onu suya atp paralarnn stne oturmay kurmular. Arion fiskoslarn duymu ve varm youmu aln, bana hayatm balayn diye yalvarm. Bir gece nce dnde Apol-lon'u grmm Arion. Gvenmi tanrya ve bakm ki baka kurtulu yok, en gzel rubalarn giyip son bir kez gvertede denize kar saz almay dilemi. Sonra da denize atacak-m kendini. yle gzel alm, yle dokunakl sylemi ki, Apollon'un kutsal hayvanlar yunus balklar belirmi evrede: Toplanm, dinliyorlarm ozan. Arion ezgisini bitirince denize atlam, hemen yunus balnn biri onu srtna alm ve Yunanistan'a kadar gtrm. Hain gemiciler Korinthos'a varnca, Periandros airin ne olduunu sormu, denize dp boulduunu sylemiler. O sra Arion birdenbire kagelmez mi! Periandros gemicileri armha gerdirmi, tanr Apollon da Arion'un sazyla stnde yolculuk ettii yunus baln gkte birer burca dntrm. Aristaios. Tesalya'l Peneus'un tonnu olan nympha'y tanr rmak tanr Kyrene adl Apollon grm ve sevmi, alp onu Libya'ya karm ve orada Aristaios adl bir ocuklar olmu. ocuu krlarda at adam Kheiron ve nympha'lar bytm. Aristaios tarm ve hayvanclkla ilgili bilgilerin hepsini renmi, zeytincilik, hayvanclk ve zellikle arclkta ondan stn yokmu. Aristaios sonradan Kadmos'un kz Auto-noe ile evlenir ve Aktaoin adl bir olu olur. Babas gibi dada, bayrda yetien Ataion usta bir avcdr. Aristaios'a Vergilius "Georgica" adl tarmsal konular ele alan eserinde uzun bir para ayrmtr. Servenini yle anlatr: Dag ve su perilerini kovalamaktan holanan Aristaios gnn birinde ozan Orpheus'un kars Eurydike'nin peine taklr, kaarken Eurydike'nin ayan ylan sokar, gzel kadn dp lr. Tanrlar da Aristaios'u cezalandrmak iin salgn drrler ar kovanlarna, arlarnn hepsi lr. Bu ykm karsnda Aristaios anas Kyrene'ye dert yanar, Kyrene oluna deniz ihtiyar diye anlan khin Proteus'a ba vurmasn salk verir. Aristaios da Odysseia'da Meneloas'un yapt gibi (Od. IV, 365 vd.) gidip Msr'da fok balklar arasnda yaayan Proteus'u bulur ve onu smsk balayarak kehanetini azndan alr: Drt boa ile drt dve kurban edecek, sonra derdine are bulacaktr. Aristaios khinin dediini yapar, kestii kurbanlar dokuz gn sonra yoklaynca, lelerinden binlerce ar ktn grr. Balandn anlar. Yunanistan'n baz blgelerinde, zellikle Tesalya, Boiotia ve Arkadya'da Aristaios bir kr tanrs olarak sayg grrd (Eurydike, Orpheus). Arkas. Zeus'la Artemis'in avc kzlarndan Kallisto'nun olu, Arkadya blgesinin efsane-lik atas. Zeus'un gebe brakt Kallisto dourup da ldkten yahut ay klna sokulduktan sonra, Zeus Arkas' bytmek zere Hermes'in anas Maia'ya vermi. Arkas ana tarafndan Lykaon'un torunuydu. Bu kral Zeus'u snamak istemi, torununu dorayp paralarn tanrnn sofrasna karm. Ama Zeus aldan-mam, sofray devirdii gibi, Lykaon'un konana yldrm yadrm, kraln kendisini de

bir kurt haline sokmu. Arkas'n paralarn bir araya getirip ocuu yeni batan diriltmi. Arkas delikanllk ama gelmi, avlanyor-mu ki, ay olan anasna rastlam, balam onu kovalamaya ve hayvann snd Zeus tapnana onun arkasndan girmi. lkenin yasalarna gre, tapnaa giren lm cezasna arptrlm. Ama Zeus acm ana ola ve ikisini de ge alarak birer yldz yapm.- Kal-listo Bykay, ya da yunanca bir deyimle "Araba" olmu, Arkas da Arkturos yani arabann srcs. Arkas Lykaon'un olundan kendisine miras kalan kralla adn vermi, Arkadya denmi bu blgeye. ok yararl bir kral olmu: Uyruklarna buday ekmesini, ekmek yourmasn ve yn eirmesini retmi. lnce Arkadya olu arasnda paylalm. Artemis. Artemis, Akdeniz evresinde bin yllarca tutunmu bir tanraya belli bir sre iinde ve belli bir blgede verilen addr. Kayna Orta Anadolu'da bulunduu en son arkeoloji kazlarndan kesinlikle anlalan ve genel olarak Ana Tanra diye tanmlanabilen bu tanrsal varlk Yunan din ve efsanelerinde Artemis adyla anlr. Bu tanrann klt Anadolu'dan Mezopotamya'ya, Suriye, Lbnan ve Filistin yoluyla Msr'a ve Ege adala-ryla Girit'e kadar btn Akdeniz kylarn kaplad gibi, Yunanistan ve talya'ya da yaylm, ayrca kuzeyde skandinav lkelerine dek sokularak iz brakmtr. Toprak ve bereketi simgeleyen bu tanraya her a ve her blgede baka baka adlarla ve ayr ayr biimlerde tapnld, btn bu deiik ad ve biimlerin ardnda hep ayn gr ve inan zne rastland artk yadsnmaz bir gerek olmutur. Ne var ki isim ve biim bolluu tanrann geirdii evreyi izlemeyi gletirmekte, bu karmak varl bir btn olarak grp incelemeyi bilimin daha iyice zmleyemedii bir sorun haline getirmektedir. atalh-yk ve Haclar kazlarnda elde edilen bulgular ise Ana Tanrann gelimesinde balang noktasn sa'dan nce 6100 yllarna kadar indirmekle bu evreye k tutmakta ve daha sonraki aamalarn belli bir adan incelenmesini kolaylatrmaktadr. Efes'te bulunan Artemis heykelleri de Anadolu'nun

Yunanla ilgili alarnda bu tanrann ald biimi ortaya sermekle erken ta anda balayp Roma imparatorluunun putperestlikten Hristiyanla geiine kadar olan srede tutarl bir gelimeyi izlemek olanan vermektedir. Ad ne olursa olsun toprak ve bereket tanras ancak uzun ve yaygn bir gelime sreci iindeki aamalarn saym ve dkmn Ana Tanrann Anadolu'daki balca simgesi olan Kybele'ye ayrdmz blme brakarak, burada yalnz Artemis'i tantma abasna girielim. Yunan kaynaklarnda adna rastlanan Artemis de zaman ve mekn iinde bir gelimenin rndr. Homeros metinlerinde sz geen Artemis'ten Latin yaznndaki Diana'ya varmak iin nice nice deiimlere uramtr bu tanrsal figr. Bun-lar zetlemek iin yazl kaynaklardan, Efes'li Artemis'i tanmlamak iin de Seluk mzesinde gzmzle grmek mutluluuna eritiimiz esiz heykellerden faydalanacaz. Ana Tanrann gerek Kybele, gerekse Artemis adyla tam anlamna varmak bugne bugn pek az bilginin baarabildii bir itir. Bu ite nclk, bizim tarih ve din tarihi bilginimiz Halikarnas Balks'ndadr. Aadaki inceleme, onun bulgularnn, tanmlarnn ve artc bir kavrama ve balant kurma gcyle aydnlatp canlandrd gereklerin bir derlemesi saylabilir. (1) ADI VE EK ADLARI. Artemis'in ad tpk Apollon'unki gibi Yunanca deildir. Dokunulmam, bozulmam anlamna yakn gelen "artemes" sfatndan reme olduunu kantlamak gtr. Artemis'in Apollon'un olduu gibi parlaklk gsteren bir ek ad da yoktur. Adna taklan yzlerce yersel sfat ise onun tapnld eitli lke ve blgeleri aa vurmaktan baka bir ie yaramaz. Tek stnde durulmas gereken ve kiiliinin zn yanstan sfatlar ilkin Homeros destanlarnda, sonra ilka yazn boyunca rastlanan okulukla ilgili sfatlardr. lyada'da bu tanraya okluk "ok tayan, ok saan, oku tanra" denir, kardei Apolln gm yayl olduu halde, Artemis iin Altn sfatnn kullanlmas dikkati eker. lyada'da Artemis iin "altn yayl, altn tahtl ve dizginleri altn kakmal" deyimlerine rastlanr, oysa ayla ilikili bir tan-

naya altn biz daha ok yaktrabiliri*. Ba ka bir sfat ise onun Apollon'l. l.glcinl sn daha aka belirtmektedir. Delos'lu Apol-lon'un bir tpks olan Artemis'e vgde yle deniyor:

Artemis'i velim, Musa, oku tanrnn kz kardei ni Apollon 'la birliktebymtrokatan o kz olan kz, atlarnayoun sazl Meles rmandan su

Yabani hayvanlar tanras diye evrilen "potnia theron" Ana Tanra Kybele'nln w ona zg bir sfattr, llyada'da Artemis'in bu nitelikle adlandrlmas dikkati eker, Artemis'in Anadolu'yla ilikisini bir daha aklar, Efes'li Artemis'le ilikiyi kurar. Hele bundan sonra Hera'nn tartmaya karp Troya'dan yana olduu iin Artemis'e kar fkelenmesi bsbtn anlamldr (l. XXI, 381 vd.):

ve Smyrna 'dan hzla geerek srer altn arabasn balk Klaros'a doru, ki orada taht kurmutur gm yayl tanr-, orada bekler hedefi vuran tanr kardei oku tanrann gelmesini.

iirir

Homerik denilen bu vgnn balangcndaki bu dizeler M bakmdan ilgi ekicidir: Biri Artemis'in zmir, Klarosve Homeros'un atas saylan zmir'deki Meles suyuyla ilikisini aa vurur, burada her M tanrnn da Ege blgesinden olduklar, oradan kaynak alp oraya yerletikleri anlalr; ikincisi Apollon iin kullanlan "Hekatos" ve "Hekatebolos" ek adlardr ki bunlar "oku, okuyla hedefi vuran" diye evirdiimiz halde tam anlam ve kaynaklarn bilmemekteyiz. lerde grlecei gibi Artemis'le Helios soyundan bir ay ve by tanras olan Hekate arasnda yaknlk, benzerlik vardr, o kadar ki bu M tanra kimi yerde birbirine karr. Hekate'nin ad da Hekatos gibi zmlenmemi bir kkendendir. Bu aydnlanmam kken Apollon, Artemis, Hekate lsnn Anadolu ile daha bir ilikisini mi dile getirir acaba? Ilyada'nn XXI. blmnde Akhilleus'un eli atanda can veren Hektor'u savunup savunmamak konusunda tanrlar arasnda tartma vardr. Apollon bezmitir, insanlar kendi kaderlerine brakmak dncesindedir. Derken Artemis, kardeine serte kr (l. XXI, 470 vd.):

Bana kar komak m imdi niyetin, utanmaz kpek ? istersenyay taycs ol sen, kadnlara kar aslan yapmsa da seni Zeu s istediini ldrmek gcn vermisede sana, zor lersin gcn benim gcmle. Git dalara, yaban keilerini ldr, kendinden glyle savamaktansa bu daha iyi.
Aada tanrann niteliklerini ele alrken incelediimiz bu paralar Artemis'in ad, sanyla bir Anadolu'lu tanra olarak karmza ktn belirler. (2) DOUU. Delos'lu vgde yle denir: Apollon'a

Selam sana, ey ulu Leto, Bu parlak ocuklarn anas, mutlu ana, sensin kral Apollon 'u, oku Artemis 'i douran, kayal Delos 'ta dourduydun olunu, vermitin srtn koca daa, Kynthos 'un sarp eteklerine, kzn Ortygie 'de dourduydun, tnopos akntlarnn orada, bir Fenike aac dibinde.
Bu metinden aka anlalan u ki Leto nce Apollon'u Delos'ta, sonra da Artemis'i Ortygie, ya da Ortygia denilen yerde dourdu. "Ortyks" Yunanca bldrcn demek olduuna gre, bu bldrcn yeri, ya da adas neredeydi? Bu da tartma konusu. lkada birok yerler Ortygia adyla anlmakta, hepsi de Artemis'e yurt olmak hevesini gtmekteydi. Bir aklamaya gre Ortygia Delos adasnn eski adym, stnde doduktan sonra Apollon adn Delos, yani Parlak Ada olarak deitirmi. Ne var ki bu aklama vgde sy1 lenene uymuyor, vgde Delos'la Ortygia ayr yerler olarak gsteriliyor, u farkla ki Ino

Ama kzkardei, yabani hayvanlar tanras, kt ona, konutu avc Artemis, kk drd onu: "Kayorsun demek, oku tanr, Poseidon 'a brakyorsun zaferi bsbtn, hak etmedii bir n veriyorsun ona, Ne diye bir yayn varsentn, aptal, yaramadktan sonra o yay ine ?".

pos deresi, szlklerde Delos adasnn bir suyudur deniyor. Ortygia adl Sicilya'da bir ada var, ama o sz konusu olamayacana gre, kalyor Efes yresindeki Ortygia. Bu konuda Halikamas Balks'nn tanklna bavurmalyz (Hey Koca Yurt, s. 219):

de bu yerle ilgili bulunmas Ortygia denilen yerin bu olduu grn pekitirir. Yunanistan'da birok yerler kendilerine zg bir Artemis klt edindikleri ve tanraya blgesel adlar verdikleri halde, hi biri doum yerini deitirmek yoluna gitmemi, veya gitmise de baaramamtr. ... mparator Tiberius zamannda Artemis'lerin okluu tanrann asl Anadolu' da, her iki admda bir, kutsal unutursa bile, Efes'li yerler ve tapnaklar varm. Katili olsun, kaynan Artemis'in bu adl btn tanrsal hrsz olsun, bu yerlerin dokunulmazlna kolayca imgelere kaynak ve rnek olduu snabildiklerinden, lkede gvenlik apaktr.

kalmamt. Onun iin, Anadolu 'daki kutsal yerlerin temsilcileri Roma 'ya senatoya arlmlar ki, bu yerlerin gereiyle yalancs ayrlabilsin... Herkesten nce Efesliler huzura ktlar ve unlar sylediler: Apollon 'la Artemisgenellikle sanld gibi Delos 'ta domu deillerdir. Kendi lkelerinde Kenkreios adl bir su varm ve bir de Ortygia denilen bir koruluk, Leto doum sanclaryla kvrannca oraya gelmi ve bugne bugn orada duran bir zeytin aacna dayanarak dourmu bu iki tanry. Bunun zerine o koru tanr buyruuyla kut-sallanm, yle ki Apollon bile Kyklop 'lar ldrdkten sonra Zeus'un fkesinden orada korunmu, yine orada Liberbaba (tanr Bacc-hus) savata baar kazannca tapmak evresine sman Amazon 'lar balam. Tapman kutsall Hercules 'in Lydia 'ya egemen olduu zamanda bu yiidin izniyle daha da artm ve bu hak Perslerin zamannda bile kaldrlmam.

(3) NTELKLER VE EFSANELER. Home-ros destanlarnda Artemis'in rol Apol-lon'unki kadar byk deildir. Anas Leto, kardei Apollon, Ares, Aphrodite ve rmak tanr Ksanthos'la birlikte Troya'llar tutar, onlar savunmada geveyen Apollon'u azarlar. lyada'da Artemis'e verilen sfatlar tanrann deimez nitelikleri olarak kalr. Artemis ok, yay, at ve arabayla yakndan ilgilidir, ama bu ara ve silahlar sonraki yaznda olduu gibi av ve avlanma amacyla deil, ok daha nemli bir i iin kullanr: Apollon gibi Artemis de insanlar oklaryla vurup ldrr. Anszn lm erkekler iin Apollon'un, kadnlar iin Artemis'in oklaryla olur, bu eit lm ise tatl bir lm saylr. Andromakhe' nin anas, Niobe'nin kzlar, daha baka kadnlar hep bu oklarla can verir, kimi zaman Artemis Bu Kenkreios denilen su, suyun ldrc okunu ya da ceza amacyla yanban-daki Krknca (kyn bugn ad atar (Niobe), ne var ki destanlarda irince'dir) denilen kyn suyudur. kardeiyle paylat bu stn g baka Krknca'llar sularn oradan alrlar hi bir tanrya vergi deildir. ocuk (s.221): doururken len kadnlarn lm de Ortygia denilenyer, Solmissos (Blbl) Artemis'ten gelmedir. Bu yzdendir ki dann kuzeyinde, Arvaliya vadisindedir. doumla dorudan doruya ilgili bir O yer imdi Meryemana'nm evi olmutur. Kenkreios suyu da Meryemana tanra olarak Hera Artemis'e "Sen kadnlar iin bir aslansn" der (l. XXI 'nm kutsal suyu oldu. Anadolu kurak 483) ve Zeus babann kzna bu yetkiyi olduundan, su balar eskiden beri verdiine yaknr. kutsal saylrd. Prof. J. Garstang

"Hitit mparatorluu " adl yaptnda, Hitit kabartmalarnn su balarnda olduklarn yazar. Nitekim Sipylos (Manisa) dann kuzey eteklerindeki Hitit tanras Hepa, yan i Havva 'nn nnde de su akar. Bizans anda, su kaynaklarnn, ayazma olarak kutsal saylmas srdrlmtr.

Bu tez her bakmdan tutarldr: Artemis vgsnde tanrann zmir ve Klaros'la ilikisi, Efes'li Artemis'e yurt olarak Efes'e ok yakn bir yerin seilmesi, Meryem Ana efsanesinin

lyada'da sz edilen baka efsanelerde de Artemis doa glerini ve zellikle hayvanlar elinde tutan "potnia theron" olarak gsterilir, Meleagros'un babas Oineus'a kzd iin lkesine korkun bir yaban domuzu salar (Me-leagros), Agamemnon avlanrken kutsal bir geyiini ldrp bbrlendii iin phigeneia kurbann art koar, bylece Troya savann da, Akha'larn bakomutan Agamemnon'un da kaderini dilegirice saptar (Agamemnon, phigeneia).

Artemis'in avc kz ve kesinlikle kiz olan kz olarak nitelikleri Homeros destanlarnda pek belirtilmi deildir. Yalnz Odysseia'da denizden kurtulan Odysseus Phaiak'lar kralnn kz Nausikaa'y hizmetilerinin arasnda grrken yle seslenir (Od. VI, 149 vd.):

Yalvarrm, kraliem sana, ister tanr ol, isterinsan. Yaygn gklerde ki tanrlardansn. u/uZeus 'un kzArtemis olmalsn, grnn, boyun bosun,dipdiri bedeninle tpk osun.
Burada Odysseus'un demek istedii u: Tanralarn da, kadnlarn da en gzelisin. Nitekim birok yerlerde Artemis "Kalliste" (en gzeli) adyla anlr. Doada egemen, canllarn lm, kalmn elinde tutan gl tanra kavramndan doann iinde hayvanlarla birlikte yaayan, ormanlarda derelerde aa ve su perileriyle dolap elenen avc kz ve zellikle kz olan kz tanra kavramna gei, yani Efes'li Artemis'ten Hellenistik ve Latin iirindeki Diana'ya gei kolayca anlalr doal ve olaan bir geitir. Srekli bir evre iinde grdmz Artemis figr bylece avclk ve bakirelikle ilgili efsane ve masallarda rol alm (Aktaion) ve ay tanras Selene, gecenin karanlk glerine egemen Hekate ile bir tutulmutur. Biz yalnz unu belirtmek isteriz ki, mythos'un kayna saylan Homeros destanlarnda karmza kan Artemis sonraki yaznn avc tanrasndan ok kiiliinde dii yaratn aamasn, yani kzlk, kadnlk ve analk aamalarn da birletiren byk Efes'li tanraya benzemektedir. Bur-dan kan sonu da u ki, Yunan din ve efsa-nesindeki Artemis kaynan Anadolulu tanradan almaktadr-, birok mythos yazarlarnn bugne dek ileri srdkleri tezin tersine Yunan asll olan Artemis sonradan Asia'l Ana Tanra ile birletirilmi deildir. Bu tanrann baka nemli bir kayna da Girit'tir. Britomartis ve Diktynna diye anlan Girit' li Artemis'ten bu adlar altnda sz edilecek, Efes'li Artemis ise ayr bir blme konu olacaktr. (4) EFESL ARTEMS. Ephesos kazlar srasnda bulunan biri byk, ikisi kk Arte mis heykeli arkeolojide olduu kadar, dnya

din tarihinde de r amtr, nk ok memeli Artemis figrlerinden daha nce ortaya kp Avrupa mzelerinde korunan tek tk rnekler var idiyse de, bu tanra tipinin Efes'e zg olduu ve Efes'te yapld kesinlikle bilinmiyor, yahut bilinse bile Ege tarih ve sanatna k tutmak amacyla deerlendiril miyordu. Bugn bu Artemis heykellerini canl canl karmzda grmekle, yalnz bu tanray deil, onunla ilgili btn bir tanr dnyasn, arkasnda da koca bir tarih am aydnlatabiliyor, gizli ya da karanlk kalm birok bilimsel sorunun zmne gidebiliyoruz. Dahas var, deeri paha biilmez, gzellii dillere destan Artemis Ege'nin ann dnyaya yayarak Trkiye turizmine ok nemli bir ileri adm artrmtr. Halikarnas Balks Cevat akir'in ngilizce olarak yazd ve zmir Tercman Rehber Derneince 1971'de yaymlanan "Asia Minr" adl bror Efes'li Artemis stne btn bilgileri toplamakta ve tanrann bugne dek yaplmam bir tanmn yapmaktadr. Aadaki yazda bu brorden fay dalanlmtr: a) Kayna. Efes'li Artemis'in kayna hi phe yok ki Anadolulu Ana Tanradr. Smer'lerden nce var olduu atalhyk kazlarndan anlalan ve Smer'lerce M ya da Marienna, Hitti'lerce Kupapa, Kubaba ya da Hepa, Suriye'den Arabistan'a kadar olan blgede Lat, Girit'te Rhea, Phrygia'da Kybele, Lykia'da Leto olarak adlandrlan bu byk bereket tanrasnn Efes'e ne zaman geldii, orada Artemis adyla kltnn ne zaman balad kesinlikle saptanamazsa da, bu tanrann Phrygia, Lydia ve Minoen Girit kltlerinin etkisi altnda eitli evreler geirerek yukarda adlar saylan tanralardan ayrld ve bugn Efes'li Artemis bimine girdii apaktr. Bu evreyi a ana izleyemezsek de, arkeolojik bulgularla yazl metinlerin karlatrlmasndan Efes'li Artemis'in sa'dan nce II. bin ylda Efes yresine yerlemi olduu kansna varlabilir. b) mgesi. Ana Tanra'nn btn Akdeniz evresinde ve zellikle Orta Anadolu'da bu lunmu eitli imgeleri, idol, figrin ve kk heykelleri arasnda Efes'li Artemis apayr bir yer tutar. Efes'teki Artemislon adl tapnan-

da ok memeli, ba tal, gvdesi birok figrlerle rtl, ayakta duran, byk boy heykeli herhalde ok eski, ilkel bir imgenin gelitirilmi biimidir. Bu ilkel imge ise bir "ksoa-non", yani hemen de hi yontulmam bir tahta heykel, ya da Pessinus'taki Kybele iin olduu gibi bir "diopetes" yani gkten dm saylan bir tat. Zamanla tanrann imgesi zengileerek, Artemis'in btn niteliklerini dile getiren ykl ve ssl bir heykel olmutur. Bu haliyle Artemis heykeli tanrann doaya egemenliini de, uygarln her trlsnde yneticiliini de simgeler: Bann stnde kat kule biiminde tapnak tar, bununla krlar olduu kadar ehirleri de koruduu gsterilir; derin ve ciddi baklar sonsuzlua dikilidir, tanrann ulu gcn yanstr, ensesi dolunay biiminde bir diskle evrilidir, alnnda hill tar, bylece ay tanras olduu belirlenir, diskin her M yannda beer grif-fon, yani kartal bal aslan vardr ve boynunda zodiak iaretlerinden rlm kaln bir gerdanlk sarkar. Onun altnda da drt kat meme grlr. "Polymastos" yani ok memeli diye tanmlanan heykelin meme says 17 ile 40 arasnda deiir. Ama bu memelerin ucu olmadndan kimi bilginler bunlar hurma ya da erkek ar gvdeleri diye yorumlamak yoluna gitmilerdir. Tanrann An Kraliesi unvanyla ilgili grlen bu sarkntlar ne olursa olsun, Artemis'in bolluk ve bereket simgeleridir. Etei alt kat drtgen biiminde plaklara blnmtr, her drtgenin iinde kabartma aslanlar, keiler, boalar, grif-fon'lar, sfenks'ler ve arlar grlr, bunlarn ortada olanlar er er dizilmitir. Gvdesini saran btn bu simgesel ssler tanrann kutsal tahta yonutuna zaman zaman giydirilen birer giysi niteliinde olsa gerek. Nitekim Efes'te tanrann giysilerini korumakla grevli soylu gen kzlar bulunduu, bunlarn kz olan kz olduklar srece hizmet grdkleri, evlenince ayrlp yerlerini baka kzlara braktklar bilinir. Tanra heykelinin deimez kutsal simgelerinden biri de saysdr. Bu say ile Artemis'in l karakteri dile gelmekte, hem kz, hem evli kadn, hem de ana olarak yaam srecinin btnne egemenlii simgelenmektedir. Tanra evrenseldir: S-

rekli deiim halinde olan ay etkisi altnda tutar, doum yeri ok dourgan diye bilinen bldrcnla ilgilidir, arlarn kraliesi, uygarln koruyucusudur, gkte ve yeryzndeki gerek ve gerekst btn yaratklar onun buyrugundadr. nsanlarn da, hayvanlarn da ecesi, btn doann yneticisidir. Efes'li Artemis'in Ana Tanra ile paylat bu nitelikleri onya'ya zg bir biimde ve Prygia'da tapnlan Kybele'ninkilerden ayr motif ve simgelerle dile getirrriesi, stnde durulmas gereken bir zellikti/, lonya, dnrleri ve sanatlaryla uygarlk dnyasna nasl nclk etmise, Ana Tanra imgesini yaratmakta da baka hibir lke ve yrede eriilemeyen bir yetkinlie ulam, gz kamatrc bir baar ortaya karmtr. Bu esiz sanat antyla r ac esiz bir dncenin taycs olan Efes'li Herakleitos arasnda iliki kurmamak iin kr olmal. Kald ki doada ak grp evreyi ilk dile getiren byk filozofun dncesini Artemis tapnanda tanrann imgesine baka baka gelitirdiini de biliyoruz. c) Tapma. Artemis'in Efes'teki tapna Artemision dnyann yedi harikalarndan biriydi. lka yazarlar onu anlatmakla bitiremezler. 190 metre boyunda, 55 metre enindeki yap onya slubunda 127 stun stne kurulmutu. 15 metre ykseklikteki bu stunlarn 36's kabartmalarla sslyd, bunlarn biri nl heykeltra Skopas'n elinden kmt. Suna Praksiteles'in eseriydi, iinde bulunan Amazon'lar antnn heykellerinin yaplmasnda Polykleitos, Pheidias, Kresilas, Kydon gibi Yunan ilkann en byk sanatlar alm, resimleri Efes yurtta olan Apelles'in elinden kmt. En parlak anda Artemision Atina'daki Parthenon'dan drt kat byk olup akllara durgunluk veren bir yapyd. Artemis'e adanm kutsal bir alanda I.. 652 ylnda bitirilen ilk ta tapnak Kim-mer'lerin Anadolu'ya saldrsnda yklm ve .. 564-546 yllarnda, bir dnya harikas saylan asl Artemision kurulmutu. Byk skender zamanna kadar tapnak olduu gibi kalm ve Ege yresini ele geiren yabanc idarelerce de sayg grmt. skender'in

doduu t.. 356 ylnda l.pn.k lli'iostr. tos denilen ve bir deli olduu iter! tirten bir Efes'imin eliyle yaklm. Bu kadar koca bir yapnn bir adam tarafndan nasl yok edilebilecei bir sr olarak kald gibi, bu ite tapnan paha biilmez hazinelerini ele geirmeyi dnen rahiplerin parma olduu sanlr. 30 yl sonra tapnan yeniden yaplmasna balanm ve Lydia krallar gibi iskender de yapmna byk balarla katlmtr. Yunan ve Roma ilka boyunca uygar dnyann hayranln stne eken Artemision barndrd saysz rahip ve grevli heyetleriyle bal bana bir idare haline gelmi, para basm, kredi ve bankaclk ilemlerine nayak olmu ve bu yolda uluslararas bir alveri kurumu meydana getirmitir. Bu dnya harikasnn yerinde yeller esmesi, ngiliz ukuru denilen bir bataklk haline dnmesi Hristiyanlkla balayan korkun bir apulculuk hareketinin sonucudur. Aziz Pau-lus'un Efes'e geliinde yeni dine kar direnen Efes'tiler Bizans imparatorluunun yamaclna kar koyamamlar, zamanla dnya harikasnn talar bir bir sklerek Aya-sofya'nn yapmna yaramtr. Esiz mermer ve talarn geri kalan da Efes'teki Sen Jan kilisesinde kullanlmtr. ki yzyl nce Bri-tLh Museum'un Efes'e yollad bir arkeolog grubu da ne bulduysa ngiltere'ye aktarm, bylece Artemis'in dillere destan tapna boyuna tap ehri sular altnda brakan Kays-tros'un (Kk Menderes) da yardmyla kurbaalarn tp oynat bir batak haline gelmitir. Artemision'da grevli bulunan eitli rahip heyetleri ve tapnan Ege'nin yaamndaki engin rol stne burada daha ok ayrntya gidemeyeceimizden Halikarnas Balks'nn yukarda sz geen "Asia Minr" adl kitabna bavurulmasn salk veririz. Bu heyetlerden Kybele blmnde de sz edilecektir. d) Etkisi. Ana Tanrann bir simgesi olan Efes'li Artemis'in Phrygia'l tanra Kybele kadar etkisi olduu ve ad ortadan silindikten sonra da baka tanrsal varlklarn arkasnda gizli bir yaam srdrd bir gerektir. Artemis'i srdren en belirli tanr kiilii hi phesiz ki Meryem Ana'dr. Aziz Paulus'u Efes

tiyatrosunda dinledikten sonra ilkin direle karlayan ve isa ya da Meryem'den bize ne, bizim tanramz byk Artemis'tir diyen Efes'liler zamanla gevemiler, denemez. Onlar, kltr srelerinde ei az grlen bir transposition rnei vermiler, yani inandklar, tapndklar byk tanra kendilerine yasak edilince, inanlar yznden akla, hayale smaz kence ve saldrlara uraynca Meryem diye karlarna karlan ve zorla kabul ettirilen tanrsal varla Artemis'in btn niteliklerini aktarmlar, bylece inanlarnn z korunduu gibi Meryem Ana'y yceltmiler, onu da byk bir ana, byk bir tanra nitelikleriyle dnyada tutulabilen bir varlk olarak yaratmlardr. Onun iindir ki Meryem Ana' nn Efes'e getirilmesi, Efes'te Blbl dandaki tap yerinde yaayp lmesi olay bir gerek olsun ya da olmasn, Meryem Ana imgesi Efes'le yakndan ilgilidir, Meryem Ana Anadolu'nun ve zellikle Efes'in bir yarats, bir baarsdr denebilir. Tarihte bir kltr srecinin kesintisizce korunmasn baarmak, insanla kk salm birka inancn alar boyunca ve gelip geen saysz uluslar, ynetimler, deimelere karn srdrlmesini salamak uygarlk denilen byk kavramn bir belirtisidir. Bu yzdendir ki Efesli Artemis bugn karmzda olanca canllyla yaamaktadr. Asia. Okeanos'la Tethys'in saysz kzlarndan biri. Bir kaynaa gre, Asia Titan ape-tos'la evlenip Atlas, Prometheus, Epimethe-us ve Menoitios'u dourmutur. Baka kaynaklar bunun Asia deil, Klymene olduunu ileri srerler (Tab. 3). Bu Okeanos kz adn Asya ktasna vermitir. Ne var ki Homeros destanlarnda Asia btn ktann deil, yalnz Bat Anadolu'nun addr. zellikle, lyada'nn nl dizeleri (l. II, 459 vd.) eski Maionia, yani Gediz ovas iin kullanlmaktadr. Askalaphos. (1) Ares'in olu. talya'da anlatldna gre, Aktor'un kz Astyokhe sava tanryla gizlice seviir ve Askalaphos'la alme-nos'u dourur. Boiotia'da Orkhomenos ehrinde hkm sren bu M karde Troya savana otuz gemiyle katlrlar (l. 11, 512-516). Sava bitince almenos Yunanistan'a dn-

(.1

rnez, Karadeniz kylarnda bir ehir kurup oraya yerleir. Askalaphos'la lalmenos Argo-naut'lar seferine de katlrlar. lalmenos Hele-ne'nin talipleri arasnda yer alr. (2) Yeralt rmaklarndan Akheron'un olu. Persephone ller lkesine indii zaman Ha-des tanraya oru tutup hibir ey yemezse gene yeryzne dnebileceini sylemiti. Ama Persephone dayanamayp bir nar srm, Askalaphos da bunu grm, gitmi, Hades'e haber vermi, Persephone'nin anas Demeter de fkesinden onu gece kuuna evirmi. Baka bir anlatma gre, Demeter Askalaphos'u kocaman bir kaya ile ezmi de, Herakles Hades'e indii zaman bu kayay kaldrm. Askalaphos o zaman bir gece kuu oluvermi. Askanios. Aineias'la Kreusa'nn olu (Tab. 17). Baka bir kaynaa gre, Askanios Tro-ya'da domam, babas talya'ya gtkten sonra Lavinia'dan olmutu. Oysa efsanelerin ou Aineias'n Troya yangn srasnda babas Ankhises'i omuzlarna alarak ve Askani-os'u elinden tutarak katn anlatrlar. Vergilius'un "Aeneis" destannda Askanios (Lat. Ascanius)'tan uzun boylu sz edilir. As-canius babasnn biricik umudu, bykannesi tanra Aphrodite'nin gzbebei, sevimli bir delikanldr. Aeneas ldkten sonra Ascanius Latin'lere kral olur, Etrsk'lere kar savaa giriir ve babas Lavinium ehrini kurduktan otuz yl sonra kendisi Alba Longa'y kurar. Lavinia'nn kurduu bir dzen sonucunda Ascanius Latin'lerin hmna urar ve Alba krall Lavinia'nin olu Silvius'a kalr. Aeneis'te Ascanius'un baka bir ad lu-lus'tur. Roma'ya imparatorlar veren ulii soyu (ulius Caesar da bu soydandr) Aeneas'n olundan ve dolaysyla tanra Venus'tan gelmekle vnrd. Asklepios. Yunan dnyasnda hekim tanr olarak byk bir n olan ve Roma'llarn da Aesculapius adyla benimseyip tapndklar Asklepios, Apollon'un oludur (Tab. 5). Ho-meros destanlarnda Apollon ordulara veba, kran salan olumsuz, korkun bir g diye canlandrld gibi, iyiletirici, derde deva bulan tanr anlamndaki Paian ek adyla da an-

lr. Destanlar boyunca ad geen hekimlerin hepsi (lyada'da Makhaon ve Podaleiros) bu Paian tanrnn oullar ve rencileri sayldna gre, Asklepios'un da kark bir serven sonucunda Apollon tanrdan domu olmas bir rastlant deildir.

(1)DOUU. Thessalia kral Phlegyas'm Koronis adl bir kz vardr. Apollon'la seviir ve ondan gebe kalr, ne var ki tanrnn dl n karnnda tarken Arkadya'dan gelme bir yabancy da yatana alr Koronis. Bu olay tanrya kutsal kuu kuzgun haber verir, tanr da fkesinden bembeyaz olan bu kuun tyle rini karaya boyar. air Pindaros bu masal benimsemez, k tanr Phoibos Apollon'un olay kendi gzyle grdn ile sreri Ko ronis korkun bir cezaya arptrlr: Bir odun ynnn stnde diri diri yanacaktr. Alevler Koronis'i yalamaya balar, kadn can vermek zeredir ki, Apollon kanndan olan ocuun yok olmasna katlanamaz, lnn karnndan dln karr ve bymesi iin at adam Kheiron'a teslim eder. Bu olay hekim tanrnn son anda kurtarc olarak yetimesinin simge sidir. Asklepios'a hekimlik sanatn reten Kheiron doann iinde yaayan, doann sr larna ermi bir varlktr. Saln kayna da doada olduuna gre Kheiron'un ak hava da, gnein altnda, ifal sulardan ve otlar dan faydalanma yollarn bilmesi alacak bir ey deildir. (2)EFSANES VE SANATI. Asklepios byle ce usta bir hekim olarak yetiir, hekimliin ve cerrahln btn bilgilerin edinir, ama bu nunla da kalmaz lleri diriltmek yoluna

bile sapar. Bunun srrn efsane yle aklar: Tanra Athena Gorgo canavar ld za man bedeninden akan kan toplam ve Ask lepios'a vermi. Gorgo'nun sa tarafndaki damarlarda dolaan kan zehirli, sol tarafnda ki damarlardaki ise faydalym. Bu ifal kan Asklepios lleri diriltmek iin

kullanrm. Epey adam da diriltmi, bunlarn arasnda Kapaneus, Lykurgos, Minos'un olu Glaukos ve Theseus'un olu Hippolytos da varm (Phaidra). Zeus doal dzeni bozan hekim tanrnn bu ar gcnden kuku duymaya balam, bu haddini bilmezlii cezasz brak-

d'A

mam, Asklepios'un stne bir yldrm salm, yakm, yok etmi onu. Ama Apollon da olunun cn alm, Zeus'a yldrm balayan Kyklop'lar ldrm, sonra da olu Asklepios'u gkte burlar arasna yerletirmi. Bir sre de ayrlm Olympos'tan (Ad-metos). Asklepios sanatn kz Hygieia (Yun. salk anlamna gelir) ve Asklepiades (yani Asklepios oullar) diye sk bir lonca dzeni iinde birleen hekimlerin aracyla ilka sonuna dek srdrm bir tanrdr. yle ki, hepsi halefleri, rahipleri, oullar saylan yaam hekimler bile onun efsanelik kiiliinden faydalanmlardr. rnein Kos (Istanky) adasnda hekimlik yapan Hippokrates'in bile hayatnn ne kadar gerek, ne kadar masal bilinmez bugn. (3) TAPINAKLARI. Asklepios tanrnn tapnaklarna " Asklepieion" denir. Bunlardan en nl birinin eski Pergamon, bugnk Bergama'da bulunuu hekim tanrya adanm bu tapnak hastanelerin ne biim yerler olduunu bize ak ak gstermektedir. Yunanistan'da en nl Asklepios tapna Epidauros'tadr. Bugn bile kullanlmakta olan tiyatrosu byk heykeltra Polyklei-tos'un planlarna gre yaplm. Hibir Asklepieion Bergama'nnki kadar yaygn ve ok ynl deildir. Hellenistik ada kurulmu olan bu kutsal alan Asklepios'tan baka tanra Hygieia'y ve herhalde Asklepios kltnden nce Anadolu'da bulunan Telesphoros'u bir araya getirmekte, ilkada ifal su, iyi hava, kaplca gibi fizik tedavilerin yanbanda telkin, elence ve kltr yoluyla hekimliin ne kadar ileri gittiini gz nne sermektedir. Anadolu'ya zg bir nitelik tayan bu Asklepieion'un baka hibir yerde benzeri olmad gibi, ne hazineler saklad da bsbtn ortaya km deildir. Simgeledii tm tedavi anlaynn ve ynteminin izlerine olsa olsa Seluk ve Osmanl aglarndaki benzeri yaptlarda rastlanr. Anadolu Asklepios efsanesine de bir katkda bulunmutur: nsanlar iyi ede de lme meydan okuyan Asklepios'u Zeus yldrmyla yere serince, nl hekimin son deminde yazd bir reete oradaki bir otun stne ditft)

vermi, yamur yam, yaznn z bylece ota karm ve her derde deva sarmsak meydana gelmi. Asopos. Korinthos krfezine dklen Pek/ 1 ponez rma; btn rmaklar gibi Okea-nos'la Tethys'in olu saylr. Metope adl bir rmak kzyla evlenip M oluyla yirmi kz olur. Bunlardan Aiginia'y (Tab. 21) Zeus kartal biimine girerek karr. Korinthos kral Sisyphos olay Asopos'a haber verir, o da fkesinden tap blgeyi altst eder. Zeus ceza olarak Sisyphos'u Hades'e atar, rmak tanrnn stne de yldrm salp sularn geri ekmeye zorlar (Sisyphos). Asterie. Titan ifti Koios'Ia Phoibe'nin kz, Perses'in ei ve Hekate'nin anas (Tab. 4). Zeus Asterie'ye k olup onu kovalamaya balar. Kz da bldrcn biimine girip habire kaar, sonunda kendini denize atp kayal bir ada haline gelir. Bldrcn anlamna gelen Yunanca ortyks kelimesinden bu adaya Ortygl. denmi. Sonralar Asterie'nin kz kardei Le to Apollon'la Artemis'i bu adada dourmu Ortygia adasnn Delos'un eski ad olduu ileri srlr (Artemis). Astraia. Baz mythos yazarlarna gre Ze-us'la Themis'in kz. Namuslu ve erdemli bir bakire olan Astraia dnyann altn alar yaad dnemde insanlar arasnda kalrm. Ama ahlakszlk yeryznde artnca, Astraia kz kardei Pudicitia (Utan) ile birlikte gkyzne km ve Bakire burcu olmu. Daha ok Latin yazarlarnda ad geer. Astyanaks. Hektor'la Andromakhe'nin olu. Adn Homeros, nl iftin bat kaplarnda bulutuklar srada yle aklar (l. VI, 399 vd.):

Andromakhe karlad Hektor'u dad da arkasndan geliyordu, memedekiyavrucaz tayordu kucanda, Hektor'un gzbebeiydi o, ldayan yldza benziyordu, Hektor Skamandros 'lu derdi ona, bakalar Astyanaks, ehrin kral, derdi, lyon 'u tek bana koruyan Hektor'du da ondan

Bebek babasnn sorgulu tun tolgasndan rkp alamaya balaynca, Hektor onu kol

. l

kollarna alr ve bir gn babas kadar nl olmas in yakarr. Hektor'un lmnden sonra, Andromakhe sevgili kocasna yakt atta Astyanaks'm yetim olarak ekecei ileyi tasarlayp dile getirir. Oysa onunla bile kalmaz, Akha'lar Troya'y yangna verdikleri gece yiitlerden biri (Odysseus ya da Akhilleus) Hektor'un ocuunu surlardan aa atp ldrr (Andromakhe).

kavram Trkemizde en iyi "gaflet" szcyle karlanabilir, ne var ki derin dinsel anlam ve insanlk dramnda bu kavramn oynad byk rol gene de yanstlm olmaz. En iyisi Yunan kaynaklarnn kavram nasl tanmladklarna bakmaktr. lkin Homeros'u alalm. lyada destannn asl konusu Akhille-us'la Agamemnon arasndaki kavga sona erince, krallar kral hata ettiini kabul eder ve yle der (l. XIX, 85):

At-Adam. Bkz. Kentauros.

Atalante. Arkadya (ya da Boiotia) blgelerinde Artemis'i simgeleyen bir avc kz. Ar-kas'm torunu, Lykurgos'un olu olan babas lasos erkek ocuu olsun istermi, Atalante kz olarak dounca, onu bir dag bana brakm. Bebei bir dii ay emzirmi, sonra da avclar alp bytmler, yaman bir avc olarak yetimi Atalante, kouda kimse gee-mezmi onu. Ama kz olan kz kalmak istedii iindir ki, rzna gemeye yeltenen M at adam ldrdkten sonra, taliplerini kendisiyle kouda yarmaya zorlar, hepsini geer ve sonra da kargsyla vurur ldrrm. Kaly-don avna da katlp orada byk bir baar kazanm olan Atalante'yi Melanion (ya da Hippomenes) yenmi, kouya balamadan nce yanna altn elma alm (bunlar Aph-rodite'nin Kbrs'taki tapnandan, ya da Bat Kzlarnn bahesinden gelmeymi), Atalan-te'nin yaklatn grnce elmalardan birini yere drr, kz da dayanamaz, eilip toplar, bylece geri kalrm. Melanion yar kazandktan sonra, Atalante'yle evlenmi, ama bir gn av dn kar-koca Zeus'un (ya da Kybele'nin) tapnana girmiler, orada sevimiler. Bu saygszla ierleyen tanrlar ikisini de aslana evirmiler (Meleagros). Ate. Eski Yunan dnne zg soyut bir kavram ve onu simgeleyen dii cinsten tanrsal bir varlk. Hesiodos'a gre Ate, kavga tanra Eris'ten domutur. Akl, insann gerei olduu gibi grmesini, iyiyi ktden ayrt etmesini salayan yetidir. Akl bandan alnr, gz karartlrsa, aldanr, basireti balanr ve gaflete dp hata iler, su iler, gnah iler. Bunun sonucunda da cezaya arplr. ada dillerde karl zor bulunan bu

Akhalar sk sk sylediler bana bunu, bana ktlar, ama sulu deilim ben, Zeus, Kader, karanlkta yryen Erinys o toplantda eldileraklm, drdler kt bir lgnla (Ate) aldm gn Akhilleus'un onur payn, benim elimden ne gelirdi ki ? Tanr getirir her eyin sonunu. nsanlar artan lgnlk byk kzdr Zeus 'un, uursuzun inceciktir ayaklar, basmazyere, konar insanlarn kafalarna, bela olur, onu bunu alr ann iine. Bir gn Zeus 'u bile artt o, insanlardan, tanrlardan stn Zeus 'u
Ate Zeus'u bile aldatmtr: Tanr Mykene kralln Perseus'un ilk doacak olan torununa vereceini syledi ve bunun Herakles ola-can sand, oysa Hera'nn bir oyunuyla He-rakles'ten nce Eurystheus dodu ve yiit bylece bu akrabasna kul, kle olmak zorunda kald. Zeus Ate'nin bu dzenine kzarak onu salarndan tutup tiksintiyle atar Olym-pos'tan aa, Ate de gelir yerleir insanlarn arasna. Ate Kader'in elinde bir oyuncaktr ve insana kendi eliyle bilmeden, istemeden nice nice sular iletir. Yunan tragedyasnn balca yrtcs bu amansz tanradr. Oidipus babas Laios'u ldrp anasyla evlendiini bilmez, Kaderce bile bile aldatlm, artl-mtr. Aiskhylos'un "Persler" tragedyasnda Kserkses de Ate'nin kurban olur. Ate kral btn ordusuyla Boazlar gemeye kandrr, Salamis'te ordu krlnca imparatorluk ker, su ilenmitir, geri dn yoktur. Ate bylece gz kararp su ve gnah ilemi bahtsz - ou kez tanrlarn lanetine uram - kiiyi tanralar Erinys'Ierin eline brakr. Kii kurtulacana, daha beter batar. ldrr ya da canna kyar. Bir tanr onu suundan arn-

drmak yolunu bulamazsa, yeraltnda da kurtulu yoktur onun iin. le byle zalim olarak canlandrlmtr Kader ve onun yardmcs Ate Yunan efsanesinde (Erinys'ler). Bir efsaneye gre, tanr Zeus'un fkelenerek yeryzne att belal tanra Anadolu'nun Phrygia blgesindeki bir tepeye dmtr. Ate tepesi (Gaflettepe) ad verilen bu tepenin stne sonralar los lion kentini kurmutur. lion (Troya)'un bana gelen btn belalar bundandr (los, Palladion). Athamas. Yeller tanrs Aiolos'un olu Boiotia kral Athamas bulut tanra Nephele ile evlenir, Phriksos'la Helle adl biri olan, br kz M ocuu olur. Athamas Nephele'yi boar, Kadmos'un kz no Nephele'nin o-cuklarn kskanr, lkede meydana gelen bir ktla son vermek iin kocasn Phriksos'u kurban etmeye zorlar. Nephele bunu nler ve ocuklarn altn postlu bir ko stnde Karadeniz'in Kolkhis lkesine karr. Ama yolda Helle denize dtnden Boazlara Hellespontos (Helle denizi) denmitir (Phrik-sos, Helle). Bir anlatma gre, Athamas'a kar byk bir hn besleyen tanra Hera onu delirtmi. Deliren Athamas kendi oullarndan birini ldrm ve kars tno'yu da ldrmek iin kovalamaya balam. no kaarak deniz kysna varm ve br ocuuyla birlikte denize atlam. Sulara karan no sonradan btn gemicilerin frtnaya tutulunca imdadna koan bir deniz tanras olmu. Odysseus'u kurtarmakta da byk bir rol oynayan (Od. V, 333 vd.) no'ya Leukothea (Ak tanra) da denir (no). Athamas, no, Phriksos tragedyalara konu olmular ne var ki bu tragedyalar yitik olduundan, hangi efsaneleri nasl iledikleri belli deildir (Argonaut'lar). Athena. (1) DOUU. Zeus Olympos tanrlarnn egemenliini kurduktan sonra ilkin Okeanos kz Metis tanrayla birleir (Tab. 9). Metis Yunanca akl, us, dnme gc demektir. Tanrlar tanrsnn kendine ilk e olarak Metis'i semesi anlamldr, ama onu gebe braktktan sonra dlyle birlikte kendi gvdesine almas daha da derin bir anlam tar: Akl gc ve ancak onun aracyla elde edilebilen dnya egemenlii batanrdan ayr-

lamamakta, rnleri de ancak onun kafaln dan kabilmektedir. Bu kavram ve dnceyi yle dile getirir Hesiodos (Theog. 886 vd.):

Tanr/arn kral Zeus ilk e olarak Metis'i, bilge tanray seti kendine. Metis en ok ey bilendir btn tanrlarve lmller arasnda. Ama bu tanra tam douraca srada akr gzl Athena 'yt. Zeus Topran ve Gn tlerine uyarak sevdal szlerle aldatp eini yuttu, gvdesinin iine ald onu. kinci sre olarak Athena'nn Zeus'un kafasndan kmas yle anlatlr (Theog. 924 vd.): Ve Zeus kard bir gn kendi kafasndan akr gzl yaman Athena 'yi o dnyay birbirine katan tanray, o hiyorulmadan ordular yneten, o cenk ve sava barmalarndan holanan yceler ycesi saylan tanray.
(2) AD VE EK ADLARI. Zeus'un kz ve n iki, Olympos tanrsnn biri olan Athena (Tab. 5) ou zaman ik adla, yani Pallas A thena diye anlr. Athena adinin kkeni bilin medigi gibi, Pallas'm kayna da tartma konusudur. Pallas adl bir Titan vardr, adnn Yunanca; "pallo", karg sallamak, atmak anlamna gelen bir kkenden tremi olduu sanlr; ayrca bir efsanede tanra Athena'nn Pallas adnda Attika'l bir devi ldrd de anlatlr (Pallas); Athena'nn ek ad bu devlerle ve karg sallamakla ilgili midir? Bilindii gibi, bir efsaneye gre, tanra Athena babas Zeus'un kafasndan silahl ve elinde kargs olarak kmtr. Yoksa Pallas ek ad, kz olan kz anlamna gelen bir sfattan m tremedir ve Pallas Athena m anlalmaktadr? Bunu bugn kesinlikle saptamak gtr. lyada'da Zeus sevgili kzna "Tritogeneia" diye seslenir, Triton'dan dogma anlamna gelebilen bu ad da ak deildir, deniz tanrs Triton'la Athena'nn bir ilikisi yoktur grnrde, Amphitrite ve Triton adlarnda geen bu "trit" kkeni denizin uultusunu yanstan bir ses benzetmesi olabilir, ama Athena'nn de nizle tek ilikisi, anas Metis'in bir Okeanos kz oluundandr. Acaba Tritogeneia ad bu na m armdr?

Sfatlar daha belirgin anlamldr: Aigis kalkann tayan "aigiokhos" (Aigis), gk gzl, akr gzl "glaukopis" sfat tanrann en sevdii ku olan "glauks", baykula ilgili grlmtr, olabilir; son olarak "obrimopatre" babas gl olan sfat dorudan doruya batanr Zeus'un kz oluundandr. (3) NTEL VE EFSANELER. lyada'da A-thena bir sava tanras olarak kar karmza, ama taraf tutar, Akha'lardan yanadr, A-khilleus, Diomedes, Odysseus ve Menelaos'u her frsatta korur, Troya'l yiitlere kar pis pis dzenler kurmaktan hi ekinmez. Aslnda irkin bir rol oynar lyada'da, bu erdem tanras hi haktan yana grnmez, davranlar hep hrs ve tutkularn etkisiyle olur: At-hena'nn Hera ve Poseidon'la birlikte babas Zeus'u nasl zincire vurmak istedii anlatlr (I, 400), sevmedii, kendisine rakip grd Aphrodite ve Ares'e kar turumu insafszdr, yenilip yaralanmalarna yardm eder, sonra da yksekten bakar onlara, babas Zeus karsnda da atp tutar, onu eletirmekten ekinmez: Akhilleus'Ia Hektor arasndaki savata lm kur'asn ekecek olan Zeus'u yle etkiler (l. XXII, 127 vd.):

nelope'ye, Nausikaa'ya yapaca ii, benimseyecei davran esinlemek iin bin bir kla girer, Mentes olur, Mentor olur, bir gen kz, bir kk ocuk olur, ama her an varlyla oluu etkiler ynetir. Odysseus'a kar davrannda da tutarl bir duygusu belirir tanrann: ok ile ekmi yiide acr, bunca akl ve dirayetin boa gitmesini istemez, lya-da'daki tutumunun tam tersine hakkn stn gelmesini ister. Onun iindir ki destan boyunca Athena'nn klavuz rolndeki eylem ve davranlarnn, konumalarnn anlatmna doyum olmaz, tanra bu sevimli rolyle baka destanlara, iirlere girmi, denebilir ki Ho-meros Odysseia'da Odysseus tipini yaratt gibi Athena tipini de yaratm ve lmszle-tirmitir. Pallas Athena'nn efsaneleri o kadar ok deildir, kz olan kz oluu ve bu niteliini yitirmekten ekinmesi, huylanmas tuhaf baz masallarn dogmasna yol amtr (Erikhto-nios, Aglauros). Odysseus'u tuttuu gibi Argonaut'lar da tutar ve Argo gemisinin yaplmasna yardm eder (Argonaut'lar). El iiliini ve el sanatlarn koruyan tanra olarak Arakhne efsanesinde rol oynar (Arakhne). Atina'nn kurucusu ve koruyucusu olarak tanrann oynad rol de ilgintir; Attika ilinin ve Atina ehrinin tanras olma hakkn yle kazanm diye anlatlr: Poseidon tanryla Pallas Athena bu yetkiyi kazanmak iin yarmaya girmiler, Olympos tanrlarn da yarg olarak almlar: Poseidon Atina akropolnn stnde tuzlu bir gl meydana getirmi, A-thena ise bir zeytin aac. Tanrlar, zeytin aacn tuz glnden daha yararl bularak yetkiyi Athena'ya balamlar, bylece Athena blge ve kentin ynetimini elde etmi. Baka ehirler de Athena'y koruyucu tanra olarak benimsemilerdir, bunlarn banda Troya gelir. Troya'nn en byk, en eski ve kutsal tapma bugn de kalntlar grlen Athena tapna olduu gibi, tanrann tahtadan yaplm ve Pallaidon diye anlan heykeli ehir varlnn simgesi saylrd. Bundan trdr ki Palladion'un karlmasyla ilgili birok efsaneler domutur (Palladion). Pallas Athena'nn biimiyle Atina'nn kendini gstermitir. klt en ilgin klasik anda

Kznn bu sert klarna yumuaka karlk verir tanrlarn babas, uyar isteklerine, gler, okar onu. Ve burada Athena Deiphobos klna girerek aldatr Hektor'u lme srkler(Hektor, Deiphobos). Odysseia'da Athena'nn rol bir bakadr ve anlamldr: Zeus'un kendi azndan duyuyoruz ki Odysseus "lmllerin en stndr akldan yana", bu akll adam akl ve erdem tanras Athena tutar, tutmas da doal grnr, lyada'da Zeus'un oynad ynetici rol, Odysseia'da Athena oynar: Odysse-us'un da, btn ailesinin de kaderi onun elindedir, ne kadar olay, eylem ve konuma varsa, hepsi Athena'nn buyruu, klavuzluguyla olur, tanra Odysseus'a Telemakhos'a, Pe-

yldnml! Kaderi oktan belli, lml bir adamdr bu, karmakm istersin onu canlara kyan lmden ? Yap yapacan ama, biztanrlar onaylamayzyaptn.

Ne diyorsun kara bulutlu babam, ak

Tanrann onuruna dzenlenen Panathenai bayram Hellen dnyasnda hem din, hem de kltr ve sanat bakmndan byk bir yer tutmu, Parthenon ve onun kabartmalar gibi ilkan en deerli yaptlarnn bazlarn esinlenmitir. Atlantis. Yunan ilkanda mythos yaratma iine koyulmam hibir yazar yoktur. Filozoflar bile bu abaya katlrlar, en bata da Platon. Baz diyologlarnm sonunda, gerekd ve gerekst bir dzeni rnek olarak gstermek iin canlandrd br dnya efsaneleri bir yana, Timaios ve Kritias diyaloglarnda, baka hibir kaynakta izine rastlanmayan bir yitik lke masal uydurur. Bunu niin yapar? Timaios'ta Atina'l devlet adam ve air So-lon'un Msr'a gidii anlatlr, Nil deltasnda bulunan Sais kentinin rahipleriyle konuur Solon, biri ona yle der (Tim. 22 b): Ey Solon, Solon, siz Hellen 'ler hep o cuk kalrsnz, yaslanm bir tek Hellen yok tur. T- Ne demek istiyorsun ? Ruhunuz gen hepinizin, nk eski bir gelenee dayanan ne birgrsnzvar, ne de zamanla kocalm bir bilginiz. Bu szn doruluu en iyi mythos'ta grlr, zaman kavram bilmez mythos, tarih d insan gereklerini yanstmak, canlandrmak ve Atina devletine dokuz bin yl ncesine kadar uzanan bir tarih yaratmak hevesine kaplm olsa gerek. Her neyse, gnmze dek romanlara, filmlere konu olan ve tarihilerle corafyaclarn stnde kafa patlattklar Atlantis efsanesi, Timaios diyalogunda balayp, bitmemi Kritias diyalogunda yanda kalyorsa da, yle zetlenebilir: Atlantis, Batda Herakles stunlar (Cebelitark) yoluyla Akdeniz'den Okeanos'a kld yerde karlalan byk bir ada ve evresindeki takmadalara verilen adm. Korkun depremler sonucunda sularn altna gmlen bu ada bir zamanlar Libya ile Asya'nn bir arada kapladklar alandan daha yaygnm. Dnyann kuruluunda tanrlar yeryzn aralarnda paylarken, Atina, tanrlardan A-thena ve Hephaistos'a, Atlantis de Poseidon'a dm. Atlantis yerlilerinden Eue-nor'un bir kz varm. Poseidon, bu kz sev-

mi, onu merkez adaya bir kaleye yerletir mi ve be kuak erkek ocuk yetitirimi onunla birlikte. Tanr sonra aday on blgeye blm, en byk olu Atlas' hepsinin kral olarak br oullar arasnda datt blgelerin bana getirmi. Atlantis bitkileri, hayvanlar ve zellikle madenleriyle ok zengin bir lkeymi: altn, bakr, demir ve "oreikhal-kos" (yani dag bakr) diye ate gibi parlak bir madeni varm; yneticiler surlar, kprler, kanallar ve tnellerle bezenmi kentler, limanlar kurarak lkeyi son derecede uygar bir hale sokmular. lkenin sosyal yaps, askerlik durumu stnde durup, bakentte ylda bir yaplan bir trene ve bu tren srasnda kesilen boa kurbanlarna deindikten sonra, Kritias diyalogu birdenbire kesilir. Ancak Timaios diyalogunda Msrl rahibin azndan renilen Atina'nn dokuz, on bin yl nce bu lkeyle savaa giritiidir. Atlantis fazla g kazanm ve Akdeniz'in byk uluslarn kle durumuna sokacak bir saldrya gemi de, Atina hem kenefini, hem de btn kom-ularn tek bana kurtarm bu afetten. Ne var ki, bir gece deprem Atlantis'i haritadan ilince, Atina'nn oraya gnderdii ordu At-lant'larla birlikte yok olur. Atina'nn bu eski tarihi stnde hibir bilgisi olmay, bu nl olay bir Msr'l rahibin azndan renmesi btn yky Platon'un uydurduu kansn uyandrmakla beraber, insanda tuhaf bir izlenim brakmaktadr. Hibir zaman zlememi bu gizdir ki, Timaios ile Kritias diyaloglarnn topya, yani hayal beldeleri anlatan ykler arasnda zl bir yer tutmasna yol aar. Atlas. (1) Titan lapetos Okeanos kz Klyme-ne (baka bir kaynaa gre Asia) ile evlenir ve Atlas, Menoitios, Prometheus, Epimen-theus diye drt olu olur (Tab.3). ki tanr kua arasnda bulunup Olympos'lulara ba kaldran bu dev yapl yaratklara eserlerinde zel bir yer ayran Hesiodos Theogonia'da (Theog. 507 vd.) onlar yle tanmlar-.

lapetos ald Klymene 'yi, gzel topuklu Okeanos kzn, girdi onunla gerdee ve bir olu oldu: Azgn yrekli Atlas tanr. lgnl ve ar gc yznden

Atlas zorlu bir bask altnda kald: Dnyann bittii bir yerlerde, gzel sesli akam perilerinin karsnda dimdik durup ayakta tutuyor g ba ve yorulmaz kollar stnde. Akll Zeus 'un ona ayrd kader bu. Homeros'a gre, Atlas g deil de, "yeri, g birbirinden ayran direkleri" tar omuzlarnda (Od. 1,54). Herodotos Atlas'n Kuzey Afrika'da bir dag olduunu syler (IV, 184). Bu dag yle meydana gelmi: Perseus Gorgo'yu ldrdkten sonra, Atlas'a canavarn kafasn gstererek onu bir kayaya evirmi. Atlas'n ok ocuu olmu: Pleione'den Pleiade's ve Hyades kzlar, Hesperis'ten Hes-perid'ler, yani akam perileri. Dione ve Kaly-pso da onun kzlar olarak gsterilir. Atlas Herakles efsanesinde de rol oynar (Herakles). (2) Atlantis'in yneticisi. apetos olu Atlas ile hibir ilikisi olmasa gerek (Atlantis).
Atreus. Pelops'la Hippodameia'nn olu, Thyestes'in kardei, Homeros destanlarnda Atreusogullar diye anlar Agamemnon'la Menelaos'un babas (Tab. 14 ve 15). Atreus ve Atreusoullarnn hayat hikyesi destanlara da, tragedyalara da sonsuz bir konu kayna olmutur. nsanlk d eylem ve tyler rpertici facialar canlandran bu ykler Yunan mythos'unun balca efsane emberlerinden biridir. Atreus'a degin ilk kaynamz Home-ros'tur. llyada'da (l. II, 100 vd.) Agamem-non'un kral denei yle tanmlanr: Gl Agamemnon, elinde denei, kalkt. Hephaistos yapmt didine didine o denei, vermiti onu Kronos olu kral Zeus 'a, Zeus da Argos 'u ldren yol gsterici Hermes 'e vermiti, atlar kamlayan kralPelops 'a vermiti o da, Pelops da erlerin gdcs Atreus 'a vermit i, Atreus da bol srs olan Thyestes 'e brakmt lrken, Thyestes de onu, tasn diye, Agamemnon 'a brakmt, Bunca adalarda, Argos 'ta boydan boya szn geirsin diye.

Belli ki Homeros Atreusogullarnn bana kuaktan kuaa sregelen laneti bilmiyor, daha dorusu tragedyann vazgeilmez konusu olan su ve lanet zincirlemesi destandan sonra efsaneye katlm bir motiftir. Atreusogullar efsanesi bu ilenme srecinin en parlak rneklerinden biridir. lk lanetleme Pelops'la balar: Atreus'la Thyestes babalar Pelops'un bir nympha'dan olan olu Khrysippos'u analar Hippodameia'nn yardmyla ldrrler. Pelops M oluna lanet okur, onlar srer. Atreus'la Thyestes Mykene'de kral Sthene-los'un yanna snrlar. Sthenelos'un olu Eurystheus dl brakmadan lnce, bir tanr sz Mykene'lilere Pelopsogullarndan birini kral olarak semeyi buyurur. te o andadr ki, M karde arasnda rekabetten doan korkun bir kin ve nefret balar. Her biri tekini ortadan kaldrp yerine geebilmek iin iren dzenler kurar. Atreus'un srsnde egemenlik simgesi altn postlu bir koyun vardr, bu hayvan Artemis'e kurban etmeye ant itii halde, sznde durmaz ve pstekiyi kendine saklar. Ne var M Thyestes Atreus'un kars Aerope'yi ayartr, kadn da altn postu gizlice kocasndan arp na verir. Myke-ne'liler kardelerden hangisini kral seeceklerini tartnca, Thyestes hangisi altn postu karabilirse diye neride bulunur. Pstekinin alndn bilmeyen Atreus art kabul eder. Thyestes altn postu ortaya koyup kral seilir. Ama Zeus Atreus'a dnde Hermes'i gnderir; gerek kraln baka bir tanr ima-ryla seilmesi konusunda Thyestes'le anlamasn buyurur; gne yolunu deitirirse Atreus'un kral olacan, yoksa Thyestes'in tahtta kalacan bildirir Hermes. Bu kez de Thyestes art kabul eder, ama o akam gne douda batacak olur. Tanrlarn Atreus'u tuttuklar, krall ona verdikleri besbellidir. Atreus tahta kar kmaz, Thyestes'i kovar. Ama daha sonra kars Aerope ile kardei arasndaki gnl macerasn renince bsbtn ileden kar, kardeiyle barr gibi olur, onu Mykene'ye arr. Tyestes'in ocuunu dorar, piirir ve babalarnn nne koyar. Tyestes farkna varmadan kendi" ocuklarn yer. Derken Atreus ocuklarn kesik kafalarn getirir, gsterir babalarna. Thyestes korkun lanetler savurarak masay

68

devirmi, sylentiye gre de gne o gln y leine rkm, ylesine tiksinmi ki gkteki yolunu tamamlamadan geri dnm. Dipsiz bir karanla bozulmu ortalk. Thyestes bu kez Sikyon'a snr. Su ve gnahlarn iyice izine dalar: Kendi kz Pelopeia ile kzn haberi olmadan birleir ve Aigisthos adl olunu retir. Sonra Pelopeia'y oluyla birlikte At-reus'un sarayna yollar, kral kadnn kim olduunu bilmeden onunla evlenir ve Aigis-thos'u da benimser. Ona gidip Thyestes'i ldrmek grevini verir, ama Aigisthos son dakikada bu dzenin farkna varr ve kendi babasn deil, Atreus'u ldrr. Atreus'un Aerope'den M olu olmutu: Agamemnon'la Menelaos, Atreusoullar diye anlan bu iki kahraman Homeros destan-rnda ba rol oynarlar. Atreusoullarnn laneti sregider. Aigisthos, amcas Atreus'un babasna kar iledii suun cn Agamem-non'dan alr (Agarnemnon, Aigisthos). Atropos. Kaderi simgeleyen tanralar tr. ne birden verilen ad. Moira ya da t Ker'dir. Hesiodos Theogonia'nn bir yerinde bu tanralarn Gece'den (Theog. 218), baka bir yerinde de Zeus'la Themis'ten domu olduklarn syler (Theog. 902 vd.). Ad "geri dnlmez" anlamna gelen Atropos mr ipliini bken Moira'lar arasnda eceli, lm simgeler (Moira).

oynar. Augias'n byk, zengin srleri varm, ama allarn temizlemeyi ihmal eltli iin, davarlar barnamaz olmu. Augias yiil Herakles'i arp allarnn temizlenmesini istemi, Herakles de bu ii bir gnde yapacan, ama karlnda srnn onda birini alacan bildirmi. Pazarlkta uyumular. Yiit de Alpheios'la Peneus rmaklarn yataklarn deitirerek sularn allardan geirmi ve bir gnde hepsini temizlemi. Ne var ki Augias verdii szde durmam, Herakles'e iin karln demek istememi, ayrca da onu kendi olu, Herakles'in arkada Phyle-os'la birlikte mahkemeye vermi. Yarg her ikisini de sulu bularak lkeden srm. Bir orduyla geri gelen Herakles Augias' ldrm, kentini ele geirip Phyleos'u babasnn tahtna oturtmu (Herakles). Aurora. afak tanra Eos'un Latince ad (Eos). Autolykos. Antikleia'nn babas, Odysse-us'un dedesi. Autolykos Hermes'in oludur ve yakalanmadan hrszlk yapma yeteneini babasndan almtr. Odysseia'da yle tantlr (Od. XIX, 395):

Attis. Bkz. Agdistis ueKybele.

Auge. Tegeia kral Aleos'un kz. Delphoi'deki tanr szcs Aleos'a kznn douraca bir ocuun amcalarn ldreceini bildirince, Aleos Auge'yi tanra Athena'nn tapnana adam. Ama yiit Herakles kz grp sevmi. Auge bir sre sonra Tele-phos'u dourmu. Babas bunu renince Auge'yle Telephos'u bir sanda kapatp denize atm, ya da kle olarak satm. Anadolu'nun Mysia kylarna kmlar. Auge kral Teuthras'la evlenmi. Telephos gerekten bir sre sonra amcalarn kaza ile ldrm (Telephos). Augias. Helios'un olu, Aktor'un kardei, Elis kral (Tab. 8). Argonaut'lar seferine katlmtr. Herakles efsanesinde nemli bir rol

Anasnn soylu babasyd Autolykos, hrszlkta veyalanyereyeminde stne yoktu. Hermeias tanrnn kendisi vermiti bu yetiyi ona, yakt kuzu ve olak butlarndan holanmt ok, hep yolda olurdu ona, bu yzden isterdi iy liini.
Odyseus'un stninesi Eurykleia'nn anlattna gre, Odysseus'a adn koyan dedesiy-mi. Odysseus byyp de Autolykos'un konana misafir gidince, dedesi ve amcalaryla birlikte Parnesos danda bir yaban domuzu avna katlm, canavar vurmu, ama bir yara almt. Yarasn iyiletiren de Autolykos olmu, sonralar bu yara izi Odysseus'un stninesi tarafndan tannmasna yol aar (Od. 386-407). Baka anlatmlara gre, Autolykos Amyn-tor'un kz derisinden yaplm salam tolgasn arm ve Odysseus'a vermiti. (l. IX, 261 vd.), Eurytos'un srlerini alm, Sisy phos'a da ayn eyi yapmak istemi, ama ba-

AUTOMEDON saramam. Sisyphos davarlarn geri almak iin konana gelince, Autolykos Laertes'e nianlad kz Antikleia'y nce Sisyphos'la birletirmi, bundan da amac doacak torununun Sisyphos gibi kurnaz olmasym. Bu anlatma gre, Odysseus Laertes'in deil de, Sisyphos'un oluymu. Homeros bu gre katlmaz. Baka kaynaklarda Autolykos'un Herak-les'e gre rettii, Argonaut'lar seferine katld ve ald hayvanlarn postunu boyayp onlar tannmaz hale getirmesini baard anlatlr. Automedon. lyada'da AkhiUeus'un arabasn sren yiit. Ege denizindeki adalarn birinden Troya savana katlmaya gelmi, sonradan Akhilleus'n seyisi olmutur: lmsz atlar Ksanthos'la Balios'a bakar. Patroklos'un lsn elde etmek iin yiite savaan Automedon Akhilleus'un en vefal arkadalarndan saylr (Balios).

B
Babys. Tann Apollon'la flt yarmasna girien satyr Marsyas'n kardei. Babys de kaval alarm, ama onun kaval tekborulu ilkel bir kaval olduundan Apollon Babys'e nem vermemi, bylece Babys Marsyas'n urad cezaya uramam (Marsyas). Bacchus. Dionysos'un Latince ad. Bkz. Di-onysos. Bakkha'lar. Tanr DionysosBakkhos'un dinsel trenlerini kutlayan kadnlar alay. Tpk tanrnn kendisi gibi plak bedenlerini neb-ris denilen benekli ceylan postlaryla rter, balarna sarmak elenkleri sarar ve ellerinde thyrsos, ucunda bir am kozala bulunan sarmak ve asma yapraklar sarl uzun denekleri ve Prometheus'un insanlara atei tad nartheks karnyla tanrnn peinden koarlar, geceleri dada, bayrda, ormanlarda kendilerinden geerek tanrya karrlar. O srada doa ile birlik olan Bakkha'lar stn bir gle nlerine gelen vahi hayvanlar paralarlar. Dionysos dinini benimsemi bu kadnlara olgun ermilik anlarnda Thyas (thyo, vecit halinde olmak), lgnca kendilerinden getikleri zaman da Mainas (mainomai, ldrmak, takn bir cokuya kaplmak) denir. Her iki hallerini ve zlerindeki nitelii canlandrmak iin Euripides'in "Bakkha'lar" tragedyasndan bir paray buraya almay en uygun bulduk. Euripides'in son eserlerinden biri olan bu oyunda koro hem Bakkha'lardan meydana gelmekte, hem de bir Bakkha olan Agaue'nin korkun dram canlandrlmaktadr. Bakkha'lar gren bir haberci onlar, Dionysos dinini Thebai'den srmeye kararl kral Pentheus'a yle anlatr (M. Eg. B. Yaynlar, S. Eyuboglu evirisi, s. 46):
Gne klaryla topra stmaya balarken, otlattm kz srsyle yksek dalarn banda dz ve kayalk bir yere varmtm. alay kadn, koro grdm; birinin banda Autonoe, birinin banda Agaue, senin anan, birinin banda da lno vard. Hepsi serilmi uyuyordu. Kimi srtn bir am ktne dayam, kimi ban topraa, mee yap-

raklarnn stne koymu; uslu, edepli yat mlard-, hi de, senin dediin gibi, arapla ve kaval sesleriyle sarho olmu, ssz ormanlar da Kypris'in peine dm deillerdi. Anan, boynuzlu kzlerin brdn duyar duymaz Bakkha'larn ortasndan ayaa kalkt; vcutlarn saran uykuyu kovmak iin keskin bir lk kopard. Bakkha'lar derin uykularn gzlerinden sildiler; gen, ihtiyar, bakire, hepsi birden, grlmedik bir dzenle frlayp kalktlar. nce salarn omuzlarna dktler; zlm nebris'lerini balayp sktrdlar; sonra

yanaklarn

postlarna kemer gibi sardlar. Bazlar, kollarnda tadklar geyik, kurt yavrularna bembeyaz bir st veriyordu; bunlar ocuklarn yeni dourup brakm, memeleri st dolu kadnlard. Nihayet hepsi sarmak, mee ve iekli saparna dallarndan elenklerini balarna geirdiler, ilerinden biri thyrsos'unu yakalayp bir kayaya vurdu: Kayadan sabahn i-yi kadar duru bir su fkrd. Baka biri nartheks'ini topraa dokundurdu: Tanr topraktan bir arap gzesi kaynatt. Can isteyen de st iiyordu: Parmaklaryla topra kaznca, topraktan oluk oluk st akyordu. Sarmakt thyrsos'lardan bal damlyordu. Ah, orada olup da bu mucizeleri greydin, inanmadn bu tanrya krler ederdin. Biz, kz ve koyun obanlar, hep bir araya gelip grdmz garip eyler zerinde konutuk. imizden, ehre gidip gelen ve konumasn bilen biri dedi ki: "Ey, yce da balarnda yaayanlar, gelin, Pentheus'un anas Agaue'nin ardna delim; onu Bakkha'lardan ayrp kralmzn gnln ho edelim". Bu dnceyi doru bulduk; allklarn arasna saklanp pusu kurduk. Bakkha'lar, vakit gelince, thyrsos 'larn sallayarak ayinlerine baladlar; hep bir azdan "lakkhos, Zeus'un olu Bromios" diye bardlar. O zaman dalar, talar Bakkha'larla bir olup cotu; vahi hayvanlar bile cmbe katld; yer yerinden oynad. Anszn Agaue'nin srayarak yanmdan getiini grdm; saklandm allktan frlayp onu yakalamak istedim. O zaman Agaue Bakkha'lara: "Hey, benim rzgr kanatl dii tazlarm; erkekler bize pusu kurmu. Gelin, gelin ardmdan, thyrsos'larnz sallayp koun!" diye bard. Kendimizi g kurtardk; kamasaydk Bakkha'lar bizi paralayacaklard. Bizi tutamaymca, taze ayrlarda otlayan srlere saldrdlar; ellerinde bak mak yoktu. Grmeliydin, Bakkha'lardan biri, nazik elleriyle, memeleri st dolu bir azgn inii nasl zaptedtyordu. Gen danalar para pal

yalayan

ylanlar

benekli

BAKKHOS

a ettiler. Kaburga kemikleri, trnakl ayaklar havada uuuyor; bazen amlara taklp kalyor; dallardan kan damlyordu. Bakkha'lara fkeyle saldran azgn boalar bir anda yere seriliyor; binlerce gen kadn eli boalar boynuzlarndan tutup srklyordu. Kralmn kirpikleri yle bir defa alp kapanmadan Bakkha'lar hayvanlarn derilerini yzp hepsini didik didik ettiler; sonra, havalanp giden ku srleri gibi dalgalardan sarma dola indiler; Asopos rmann kylarna, Theba-i'lilere bereketli baaklar veren ovalara rzgr gibi atldlar. Kithairon kayalklarnn eteklerindeki Hysia ve Erythra ehirlerine dman ordular gibi girdiler; her evin a/tn stne getirdiler. Evlerden ocuklar alp katlar. Omuzlarna attklar hibir ey artk kara topraa dmyor; tun ve demir bile bellerini bkmyordu. Alev alev yanan salar vcutlarn yakmyordu. Nihayet ehirlerin erkekleri Bakkha'larm her eyi alp gtrdklerini grnce fkeyle silahlarna sarldlar ve ite o zaman, kralm, hi grlmedik bir sahne grdk: Demir ulu oklar Bakkha'lardan bir damla kan aktmad; mutlak bir tanrdan yardm gren bu kadnlar thyros'laryla erkekleri yaraladlar ve nlerine katp kovaladlar. Sonra geldikleri yere dndler; tanrnn onlar iin yerden kaynatt sulara kotular; orada kana bulanm vcutlarn ykadlar. Ylanlar, yanaklarndan damlayan kanlar yalad; gne de vcutlarn kurutup parlatt. Kralm, bu tanr kim olursa olsun, brak bu ehre girsin; byk bir tanr bu. Dediklerine gre, lmllere keder datan arab veren oymu. arap olmazsa insanlar iin ne ak kalr, ne de baka bir ey.
Bakkhos.

Zeus acr onlara ve yle seslenir yreinde:

Zavallcklar, ne diye verdim sizi kral Peleus'a, ne diye bir lml insana verdim sizi. siz ki bilmezsiniz lm ne, yas ne, baht kara insanlarla ac ekmeniz iin mi? u dnyada soluk alan, yryen yaratklar arasnda insandan daha acnacak bir yaratk yok.
Zeus bylece yreklendirir atlar ve katlrlar Akhilleus'un Hektor'la olan savana (Ksanthos). (2) Akteon'un bir kpeinin ad. Batieia. Bkz. Myrina. Battos. (1) Tanr Hermes Apollon'dan ard srlar srerken dada Battos adl bir ihtiyara rastlam, kendisini ele verir korkusuyla ona demi ki, kimseye bir ey sylemezsen sana bir dve armaan edeceim. Sonra da hayvanlar saklam ve klk deitirerek ihtiyarn karsna km, yitirdii srleri arar gibi olmu. Battos da szn tutmayp hayvanlarn sakland yeri gstermi. Tanr fkesinden kayaya evirmi onu (Hermes). (2) Battos Libya'nn Kyrene kentinin kurucusu saylr. Asl ad, Aristoteles ya da Aristai-os imi de kekeme olduu iin Battos denmi ona. Ama tarihi Herodotos'a gre Battos Libya dilinde "kral" demekmi. Pausanias Battos'un Kyrene'yi kurduktan sonra, dzgn konumaya baladn anlatr. Baukis.

Bkz. Dionysos.

Bkz. Philemon.

Balios. (1) Yel tanr Zephyros'la Harpya Po-darge'den dogma M attan biri. Ksanthos'la Balios'u Poseidon Peleus'a Thetis'le evlendii gn dn hediyesi olarak vermi. Akhille-us da bu lmsz atlar Troya savana getirmiti. Homeros lyada'da onlar yle anlatr (l. XVI, 148 vd.): Automedon kotu tez giden atlar boyundurua, Yel gibi uan atlar, Ksanthos'la Balios'u, onlar Zephyros yeline kasrga Podarge dourmutu , otlarken bir ayrda, Okeanos rma kysnda. Patroklos lnce, Akhilleus'un atlar alar (l. XVII, 426 vd.):

Bebryk'ler. Anadolu'nun Bithynia blgesinde yaayan bir boy (Amykos). Bellerophontes. Bellerophontes efsanesi bugn de yaar bizim iin. Ate nasl yanar, alev nasl kzllk saarsa yle yaar. Mavi yolculukta geceyi korsanlar yata Ceneviz krfezinde geirdikten sonra, gemimiz masmavi bir denizin yarlarla kesilmi koyu yeil kylar boyunca gide gide Olympos kentine varr. ral derler bugn oraya. Alacal talar stnde gmbrdeyen bir ayn denize dkld bu lahitler kentinin n ak bir kumsaldr, ard da girift allklarla ykselen koca bir da. te bu dada ate yanar, toprak yer yer

BtLLtKumurN to
gazlar sap kendiliinden tutuur. Yanar Ta dedikleri bu yer Lykia'nn en eski, en gzel efsanesini bugn de canlandrr. Bu efsaneyi Homeros'un azndan duyalm: lyada'nn VI. blmnde Yunanistan'k Diomedes'le Anadolu'lu Glaukos arprken savaa ara verip soylarn soracak olurlar birbirlerine, Glaukos'un anlatt yk Lykia'nn en nemli efsanesini dile getirmekle kalmaz, M dman savay konuk ve dost olarak da birletirir (l. VI. 152-211): tanr soyundand o, insan deildi. n aslan, arkas ylan, ortas keiydi, yalml nefesiyle kt soluyordu. Bellerophontes uydu tanrlarn isteine, onu bir anda yere serdi. arpt sonra nl Solymo'larla. Girdii savalarn bu en etiniydi. Erkek gibi Amazon lan ldrd sonra. , Dnnde kral ona zorlu bir tuzak kurdu: Yaygn Lykia 'dan en iyi yiitleri seti gnderdi pusuya, ama onlar bir daha dnmediler evlerine, kusursuz Bellerophontes ldrmt hepsini . Kral da anlad onun tanr soyundan olduunu, alkoydu orada, verdi kzn, btn krallk onurlarn blt Lykia'llar da ayrdlar bahelik, budaylk bir tarla, ayrdlar en byk, en gzel bir topra. Kars ocuk dourdu bilgili Bellerophontes 'e: Isandros, Hippolokhos, Laodamela. Akll Zeus, koynuna girdi Laodameia'nn. Laodamela, dourdu tanrya denk tun silahl Sarpedon 'u. Ama bir gn tanrlar tiksindi Bellerophontes 'ten, Aleion ovasnda kald o tek bana, insan urandan uzakta yedi kendi kendini . Savaa doymayan Ares ldrd olu sandros'u, arprken nl Solymo 'larla. Kzd dizginleri altn kakmal Artemis, ald Laodameia'nn cann. Hippolokhos da baba oldu bana, ben vnrm onun olu olduum iin. Troya'ya gnderdi beni o, sk sk salk verdi bana: Hep yiite dveyim, stn olaym bakalarndan, utandrmayaym atalarmn soyunu, onlar ki Ephyra'da, yaygn Lykia'da en iyi, en nl kiilerdi. vnrm ite, bu soydan, bu kandan

At besleyen Argos'un bir bucanda Ephyre li uardr, Aiolos olu Sisyphos yaard orada, insanlarn en kurnazyd o, bir olu oldu, Glaukos'tu adi; Bellerophontes dodu ondan sonra, Glaukos'un kusursuz olu. Erkeklik, gzellik balad tanrlar ona. Ama Proitos geirdi gnlnden kt eyler, kendisi ondan ok daha glyd, srd onu Argos'lular arasndan; Zeus almt Bellerophontes'I Proitos'un eli altna. TanrsalAnteia, Proitos'un kars, yanp tutuuyord u, Belterophontes'le, diyordu, gizlice bir sarma dola olsam, ama birazck olsun kandramad onu, o sra akl bandayd Bellerophontes'in. Kadn bir yalan att kral Proitos'a, dedi ki: "Bellerophontes'i ldrmezsen lanet sana, o benim zorla koynuma girmek istedi". Byle dedi o, kral birden fke kaplad. Ama sayg besliyordu yreinde, Bellerophontes'e kyamad. Gnderdi onu Lykia'ya, Eline uursuz iaretler verdi, st ste katlanan bir levhaya yazd bir sr lm yazlar. Kaynatasna gstermesini buyurdu, bylece yok olacakt o. Bellerophontes tanrlarn eliyle vard oraya. Gelince Lykia'ya, Ksanthos nehrine, yaygn Lykia'nn kral onu sayd. Arlad onu tam dokuz gn, dokuz tane kz kurban etti. Gl parmakl afak grnnce onuncu gn. Bellerophontes'e sordu, damadmdan getirdiin iaret hani? dedi. Alr almaz damadnn iaretini, buyurdu nce azgn Khimaira'y ldrmesini;

olmakla.
Bu paradan rendiimize gre, Bellerophontes Korinthos (Ephyra Korinthos'un eski addr) kral ailesinden ve nl Sisyphos'un torunudur (Tab. 25). Ne var ki Glaukos Belle -rophontes'in "lml" babasdr, yiit aslnda Poseidon'un dlndendir. Tanrsal nitelikleri de oradan gelme. Homeros'un bize akla-

madg Bellerophontes'in ad ve niin Tiryns kral Proitos'un yanna snddr. Bellero-phontes Belleros'u ldren demek. Birok yiitler gibi Bellerophontes de kaza ile adam ldrm, ldrd bu Belleros'un kim olduu da pek bilinmiyor, ne var ki bu yzden yurdundan ayrlp kendisini suundan arndracak birinin yanna gitmesi gerekiyor. Bu adam da Proitos'tur. Anteia kocasna Bellerophontes'i sulaynca, Proitos konuunu kendi eliyle cezalandrmaktan ekinir ve onun iindir ki eline katlanm tabletler, yani bir mektup verip kaynatas lobates'e gnderir. Lykia kral da konukluk kurallarna saygldr ve ancak zorunlu kald zaman ar ilere koar Bellerophontes'i. Yiidin az ate saan Khimaira'y nasl ldrd Homeros'ta anlatlmamtr. Hesiodos'a gre (Theog. 324):

Bendis. Trakya'llarn ay tanras. Klt, Perikles zamannda Atina'ya yaylmt. Berckynthia. Ana tanra Kybele'nin ek adlarndan biri. Berekynthes Phrygia'da oturan bir boya verilen isimdir (Kybele). Bia. G, kuvvet anlamna gelen Kratos'la zor, zorbalk, iddet anlamna gelen Bia (ya da Bie) tanr ve kral yetkilerini simgeleyen birer kavramdr. Hesiodos bunlarn douunu yle anlatr (Theog. 383 vd.):

Okeanos kz Styks Pallas 'la seviti, Zetos 'la Nike 'yi dourdu, gzel topuklu, Sonra Kratos 'la Bie 'yl, o yaman ocuklar; Zeus nerede oturursa, onlar oradadr, Zeus nere de yrrse, ardndadr onlar, ayrlmazlargmbrtl Zeus 'tan.
Kratos'la Bie Aiskhylos'un "Zincire Vurulmu Prometheus" tragedyasnda nemli bir rol oynarlar: Oyunun banda Prometheus'u kollarndan tutarak Kafkas dana srklerler ve arkalarndan gelen Hephaistos Zeus'a ba kaldran insansever tanry bir kayaya mhlar. Bu sahnede Bie sessiz bir kii olarak bulunur. Hephaistos'la konumay Kratos yapar (Kratos). Bias. Khin Melampus'un kardei, onun servenlerine katlr (Melampus). Biton. Kydippe'nin kardei (Kleobis). olu, Kleobis'in

Pegaros hakkndan geldibu Khimaira'nn koca yiit Bellerophontes 'le birlikte.

Bir anlatma gre, yiit kanatl at Korin-thos'ta bir emede su ierken bulmu, sar-sna binip doru Khimaira'y ldrmeye gitmi onunla (Pegasos). Bellerophontes'in tan-rlarn fkesine uramasnn nedeni yle aklanr: Gurura kaplan yiit kanatl atnn srtnda Olympos'a kadar ykselmek istemi, Zeus da kzarak atm onu gkten aa yeryzne. Dt Aleion ovas da Kilikya'da bir blgedir. Bellerophontes'in kz Laodame-ia, lyada'da Lykia'llarn banda savaan Zeus olu Sarpedon'un anasdr (Proitos, Anteia, Khimaira, Sarpedon). Bellona. Romallarn sava tanras olarak simgelendirdikleri Bellona (Lat. Bellum sava demek) zamanla Yunanllarn Enyo tanra-syla bir tutulmutur. Mars'n ei olarak da gsterilir. Bir sava arabasnda, elinde bir kl, bir karg ya da yanan bir ra ile canlan-drlr, korku saan baklaryla Furia'lar andrr (Furia). Bellos. Libya adl nympha'nn tanrl Psei-don'dan dourduu ikiz kardelerden biri (Tab. 10). teki Agenor'dur. Agenor Suriye'ye yerleii halde, Belos Msr'da kalm ve Nil rmann kz Ankhihoe ile evlenmi; Aigyptos'Ia Danaos adl ikiz ocuklar olmu (Algyptos, Danaos).

Bona Dea. "yi tanra" anlamna gelen eski bir Latium tanras. Klt kr tanrs Fau-nus'Ia ilgilidir. Bu tanrnn kz ya da kars saylan Bona Dea'nn Roma'da Aventinus tepesinde bir tapna vard, orada belli gnlerde gizli ayinler yaplr, bunlara yalnz kadnlar katlrd (Faunus). Bona Fides. Verilen sz ve iilen and simgeleyen tanra, Roma tanrlar arasnda ok eskiden beri yer alan bu kavramsal yalln Palatinus tepesinde bir tapna vard. Orada bulunan resmi dnya kadar yal bir kocakar olarak gsterilir ve rahipleri de iilen and simgelemek zere ellerine beyaz bezler sararlard. Bona Fides, Roma'llarn, adna yemin ettikleri Dius Fidius'un dii karldr.

Boreas. Ad Trkeye poyraz diye geen kuzey rzgr, esi ynne gre bugn bizim yldz dediimiz yele karlktr. Hesiodos'a gre, afak tanrann olu olan Boreas, No-tos ve Zephyros'un kardeidir. airler Boreas' kara bulutlarla gkten saanak saanak kopan ve engin dalgalarla denizi allak bullak eden azgn bir yel, buz gibi esen bir kasrga olarak nitelerler. Odysseia'da nemli bir rol oynayan Boreas kimi zaman da arkadan pfr pfr esince, gemicileri dosdoru eree ulatran gzelim bir yel saylr (Rzgrlar). Efsaneye gre, Boreas Trakya'da oturan gr sakall, engin kanatl, gl kuvvetli bir yaratkm. Titanlar soyundan olduu iin, onlar gibi sert, dizginsiz ve azgnm. Bir gn Atina kral Erekhtheus'un kz Oreithya'y arkadalaryla rmak kysnda oynarken grm, ona vurulmu ve tozu dumana katarak stne yrm, onu kzl kanatlaryla sard gibi doru souk Trakya'ya karm ve Kala-is ile Zetes'e gebe brakm. Boreas bir at klna girerek Erikhthonis'in ksraklarna am ve on M tay retmi, bu taylar yle hafif, yle evikmi ki, buday tarlalar stnden geerken baaklar eilmez ve denizin stnden en ufak bir krk yapmadan uarm. Brankhos-Brankhosoullar. Brankhos' un kiilii ve efsanesi, Didyma'da kurulmu Apollon tapna ve bilicilik merkezinin nn ve yaygnln salamak iin uydurulmutur. Brankhos Miletos'lu bir delikanlym. Anas onu dourmadan nce bir d grm: Gne nlar azndan, boazndan girip karnna varyor ve bedenini dolatktan sonra gbeinden kyormu. Bu d hayra yoran biliciler doan ocua "Brankhos" yani boaz adn vermiler. Brankhos ok gzel bir delikanl olarak yetimi, ovada srlerini otlatrken bir gn tanr Apollon onu grm ve sevmi, bilicilik yetisini balam ona. Mile-tos'un gneyinde kurduu tapnakta bu ustalndan faydaland gibi, soyu sopu da Brankhidai, yani Brankhosogullar adyla falcl srdrmler. Didyma Yunanistan'da Delfi'ye rakip bir bilicilik merkezi olmu. Tarihi Herodotos, Lydia kral Kroisos'un Delfi'ye verdii kadar bol ve zengin armaanlar

Didyma'ya da baladn syler. Tapnak o kadar zenginmi ki, Milet Pers savalarna giriecekken, Didyma'nn hazinesiyle bir donanma kurmay dnm. Karadeniz'den Msr'a kadar doksana yakn smrge kuran Miletos ilek bir liman, bolluk iinde yaayan bir ehirdi. Milet'ten Didyma'nn liman Panormos'a gemiyle - karayolu yokmu o zaman oradan da kutsal yol boyunca Didyma'ya fal baktrmaya gelen devlet adamlar, iadamlar bilicileri elbette ki memnun ediyorlard, ama her mterinin nabzna gre erbet vermek, yani faln arzulad sonuca yneltmek de biliciye den grevdi. Kolay i deildi bu. Nitekim Lade yenilgisiyle Milet, Pers'lerin eline dnce, ehirde ne kadar erkek varsa hepsi ldrlp, kadnlar ve ocuklar klelie srklenince, Didyma tapna da yamaya uram. Brankhosogullar bu durumda Pers kralyla anlamay yeg grm olacaklar ki, tapnak hazinesini ve daha nemlisi, Apollon'un dev heykelini Serhas'a verip onunla birlikte ran'n Susa ehrine gmler. Bir gn skender'in kagelecegini bilememi Brankhosogullar. ssos savandan sonra Byk skender'in ilk ii Miletos'a gelmek olmu. Emeli, Anadolu'da Yunan uygarln kalkndrmakt. on ehirlerinin cn alacakt. Bu amala Mi-let'te kalm ne kadar Brankhosoglu varsa hepsini kesmi. in tuhaf, Milet'in bana gelecek ykm Delfi bilicileri nceden haber vermiti, hem Milet'lilerin kendilerine deil de, Argos ehrinin geleceini renmeye gelen Argos'lulara. Tarihilerin bize saklad aadaki dizelerden - kehanetler her zaman heksametron dizeleriyle dile getirilirdi - fk-ran sevin Delfi'nin Anadolu'daki zengin rakibi Didyma'y ne kadar kskandn belli etmiyor mu? Ve o gn, Miletos, ite o gn, sen ey kt dzenli kent, bereketli bir av olacaksn dmanlara, bir len sofras sr sr insanlara! Sal, sakall savalarn ayaklarm ykayacak kadnlarn. Ve senin de, ey Didyma, yabanclar el koyacak tapmana. Pers savalanndan sonra yeni batan kum lan Didyma tapna Roma imparatorluu za-

manna kadar nemini srdrm ve ortaada bir depremle ykldktan sonra dev kalntlar bugne kadar korunabilmitir (Didy-ma, Didymeion). Briareus. Uranos'la Gaia'nn yzer kollu ve ellier bal dev oullarndan biri, Kottos'la Gyes'in kardei (Tab. 2), (Yz Kollular). Briseis. Akhilleus'un Ege blgesine yapt apulculuk seferlerinden getirdii en deerli tutsak Briseis'tir. Asl ad Hippodameia olan Briseis Lyrnessos'a Apollon rahibi Brises'in kzdr. Brises'le, Khryse'nin Apollon rahibi Khryses kardetirler. Briseis evli barkl bir kadnd, AkhiUeus kocasn ldrdkten sonra ele geirir onu. Briseis de acsna katlanr, nk yklan yuvasna, yanan ehrine alarken, Akhilleus'un temiz yrekli arkada Patroklos onu tatl szlerle avutmu, Akhilleus'a kar olacana sz vermiti. Akhilleus'un barakasnda sessiz, sedasz yaamaktadr ki, gnn birinde Akhilleus'la Agamemnon arasnda kopan kavga altst eder hayatn. Apollon tanrnn fkesini ve salgn nlemek iin Khryseis'i babasna geri vermeye raz olunca Agamemnon yle konuur (l. I, 183 vd.):

madka Akha'lara zaferi vermesin diye. Ze-us szn tutar, yle ki, Agamemnon bile yaptna piman olur ve Akhilleus'la barmak iin eliler gnderir ona. Birok armaanlarla birlikte Briseis'i geri vereceini, zaten o kadna hi dokunmadn syletir. AkhiUeus gene deyumuamaz (l. IX, 336 vd.). Patroklos ld gn Briseis, Akhilleus'un yanna dner. ki sevgiliyi lnn stnde alar grrz. Sonra lyada'da pek sz gemez Briseis'in. Yalnz son blmde AkhiUeus insanlk duygularna uyarak Hektor'un lsn babas Priamos'a verdikten sonra, gece deine uzannca, uruna ok ac ektii kars Briseis de gelir, yanna yatar. Homeros'tan sonraki yklerde Briseis uzun boylu, esmer, kaln kal, parlak bakl bir kadn olarak tanmlanr. AkhiUeus ldkten sonra, ona son grevleri Briseis yapm

(Khryseis, Akhi Ueus).

Brises. Lyrnessos'ta Apollon tanrnn rahibi, Briseis'in babas. AkhiUeus kentini yama edip kzn gtrnce Brises canna kym (Briseis). Britomartis. Zeus'un kz olduu sylenen bir Girit tanras. Ad "atl bakire" anlamna gelen Britomartis Girit'in Gortyn ehrinde Artemis alayna katlrm. Kral Minos ona vurulup peine taklm ve dokuz ay sresince kovalam kz Girit'in dalarnda, ovalarnda. Sonunda yakalanacan gren Britomartis kendini denize atm, ama bir balk ana taklp kurtulmu. Bu yzden de ona Diktyn-na, yani adan kma kz ad verilmi. Artemis gibi o da avc klnda, kpeklerle dada, bayrda yalnz bana dolar ve erkeklerden kaar bir kz tanra olarak canlandrlr (A rtemis)., Bromios. Tanr Dionysos'a taklm bir ad. "Gmbrtl" anlamna gelen bu ek ad tanrya yldrmlar arasnda doduu iin verilmi olacak (Dionysos). Brontes. Uranos (gk) ile Gaia'nn (toprak) birlemesinden doan tek gzl devlerden biri (Tab. 2). Ad "grleyen" anlamna gelen Brontes Zeus'a gk grltsn armaan eden Kyklops olsa gerek (Kyklops).

Phoibos Apollon istiyorsa Khryseis 'i ille de, u gemimle, yoldalarmla gndereceim onu. Ama barakandan alacam kendim gelip senin onur payn, gzelyanakl Briseis 'i. Senden ne gl olduumu o zaman anla, gr. Korksun boy lmekten, ibret alsn kim benimle eit grmek isterse kendini.
AkhiUeus bu szlere ok fkelenir, klcn knndan karmak, Agamemnon'un stne yrmek zeredir ki, tanra Athena elini tutar. AkhiUeus da krallar kralna svp saydktan sonra, bir daha ne olursa olsun savaa katlmamaya ant iip adrna ekilir. Bu arada Agamemnon, Khryses'i bir gemiye bindirip, babasna gnderir, tanr Apollon'un fkesini yattrmak iin yz sgrlk kurbanlar kestirir. Ama bununla da kalmaz, M habercisini Akhilleus'un adnna yollar ve kadn aldrr. Akhilleus'un dilei zerine anas Thetis gider, Zeus'tan yalvarr Akhilleus savaa katl-

Busiris. Yunan efsanesine gre, Busiris ok zalim bir Msr kraldr. yle insafsz bir zorba imi ki, Nil blgesine yerlemi deniz tanr Proteus bile ondan kamak zorunda kalm. Busiris Bat kzlarn karmak iin bir haydut etesi kurmu, altn elmalar almaya gittii zaman Herakles bu eteye rastlam ve haydutlarn hepsini ldrm. Gnn birinde Msr'da ktlk olmu. Busiris Kbrs'tan gelme Phrasios adl bir biliciye ne yapmak gerektiini sormu, bilici de demi ki, ylda bir Zeus'un fkesini yattrmak iin, ona bir insan kurban kesmeli. Busiris de ie hemen Phrasi-os'u kurban etmekle balam. Herakles Msr'a uraynca, Busiris onun bana iek elenkleri koymu, kutsal sarglarla sarm kollarn ve sunaa gtrp kurban etmek istemi. Ama yiit sarglar zerek, Busiris'i de, olunu da, orada kim var, kim yok herkesi ldrm. Bir anlatma gre, Busiris Poseidon'un og-luymu ve onu Msr tahtna dnya seferine kan Osiris oturtmu. Belki Busiris Osiris adnn bozulmu bir biimidir. Byblis. Miletos'un kzym Byblis, Mile-tos'un kz olmakla da Apollon'un torunu. Anasnn kim olduu konusunda sylentiler eitli, en akla yakn u: Anas Maiandros, yani Bykmenderes rmann kz Kya-ne'dir. Masmavi, koyu mavi anlamna gelen Kyane, bir rmak kz iin gzel bir ad. Ama Byblis'in serveni ac: Bir ikiz kardei var Kaunos adnda. Byblis ikizini yle sever, yle beenirmi ki, doyamazm okamaya, pmeye. Bu sevginin karde sevgisinden te bir ey olduunun nasl farkna vardn uzun uzadya anlatyor bize Ovidius (Met. 451 vd.). Byblis anlar sevgisinin dogad olduunu, gene de dayanamaz, bir mektupla bildirir akn Kaunos'a. O da fkeyle, tiksintiyle knar bu ak, ikizini bir daha grmemek iin kaar yurdu Miletos'tan, gider, gider de Karia ile

Lykia snrnda Kaunos kentini kurar. Byblis ldrr, o da der yollara, deli gibi dolar Anadolu'yu boydan boya, rahat bulamaz hibir yerde. Sonunda yksek bir kayadan aaya atar kendini, ama nympha'lar acr ona, kz bir pnara evirirler, pnar Byblis'in alayan gzyalar gibi akar durur. Bu Ovidius'un anlatm. Baka bir anlatm ii tersine eviriyor: Dogad aka kaplan Byblis deil, Kaunos'mu. Kaunos bu yzden srlm, Byblis de bu yzden ldrm ve asm kendini. Adn M kente vermiler: Biri Karia'da Byblis, teki Fenike'de Byblos. Bu ykleri anlatanlar Kaunos ehrini grmemilerdi herhalde, yoksa yknn sonunu bambaka biimde getirirlerdi: Eski Kaunos ehrinin (bugnk Kyceiz Dalyan'nn) nnde gz alabildiine uzanan ve ancak oralar iyi bilen gemicilerin armadan aa bildikleri bir sazlk vardr. Bu bataklk nasl meydana geldi belli, Ege kylarndaki btn limanlar gibi bir rman tad millerle dol mutur, ama air gryle bu yol yol bat< gn Byblis'in tkenmez gzyalaryla meydana geldii dnlemez mi? (Kaunos). Byzas. Bizans'n kurucusu Byzas, tanr Po-seidon'la Keroessa'nn oludur. Keroessa da Zeus'un o'dan olan bir kz. o onu Bizans'a yakn bir yerde dnyaya getirmiti. Olu da ehri orada kurmu ve Apollon ve Poseidon tanrlardan yardm grerek surlarla evirmiti. Gnn birinde Trakya kral Haimos ehre saldrnca, Byzas onu teke tek savata yenmi ve Trakya'nn iine kadar kovalam. Kral yokken de Bizans skitlerin saldrsna uram, kuatlm boydan boya. Bu kez de Byzas'm kars Phidaleia kurtarm ehri: br kadnlarla birlik olup sryle ylan atmlar dman kararghna, bylece ekilmelerini salamlar.

Aeneas'a kar kahramanca savatktan sonra ldrlm. Cacus. Vulcanus'un olu, az ate saan bal dev. Aventinus tepesinin bir maarasnda oturup komu blgeleri yama ediyormu. Herakles Geyoneus'u ldrp srlarna el koyduktan sonra talya'ya gelince, Tiber nehrinin kysnda uzanm, kestiriyormu. Yiit uyurken, Cacus gelmi, birka hayvann arm, iz brakmamak iin de srlar kuyruklarndan ekerek geri geri gtrm. Herakles uyannca iin farkna varm. Maaradaki hayvanlarn brmesinden, ya da baka bir anlatma gre, kz kardeinin Cacus'u ele vermesinden, Herakles maaraya girmi ve ate alev saan Cacus'u boazlam. CamUla. Vergilius'un Aeneis destannda anlatlan Camilla efsanesi talya'nn halk masallarndan esinlenmi olsa gerek. Camilla Volsk'lar kral Metabus'un kzym. Dman-larnca tahtndan kovulan Metabus bebek yata olan kzn alarak kayormu ki, Latij um'da kk bir rman kenarna gelmiler. Dman da arkalarnda ha yetiti ha yetiecek. Metabus ocuu kaln kargsnn ucuna balayp kar kyya atmay dnd, ama Diana'ya yakararak, bu ii baarrsa kzn ona adamaya sz verdi. Camilla'y attktan sonra kendi de yzerek gemi rma. kisi de kurtulmular. Krlarda byyen Camilla gl kuvvetli bir gen kz olup Yunan Amazon'lar gibi avc ve sava olarak yetimi ve Carna. Roma'nn kurulduu krsal blgede yaayan bir nympha. Roma'llar Augustus ana kadar Carna'ya kutsal bir ormanda tap-nrlard. Efsanesi yledir: Kz olan kz olan Carna, gnn avlanmakla geirir, yanma erkek yaklatrmazm. Bir gnll kt m, onu peinden ormana srkler, yolunu ar-trm. Bir gn iki yzl tanr anus taklm peine ve sakland kayann arkasnda onu yakalayarak bozmu kzln. Karlk olarak da tanrsal bir g vermi ona: Evlerden her trl uursuzluu defeder, zellikle yeni domu bebekleri beikte kanlarn emen kulardan korurmu. Ccrcs. Yunan bereket tanras Demeter'in Latince karl. "Topraktan bitmek" anlamna gelen bir kkten tremi olan Ceres ad Latin'lerin de bu eit bir tanrsal varla ok eskiden beri tapndklarn gsteriyorsa da, Yunanistan'dan gelme tanra onun izlerini silmitir. Efsaneye gre, Etrsk'ler yeni kurulmu olan Roma cumhuriyetine saldrnca, ehirde ktlk ba gstermi, Roma'llar da Sibylla kitaplarna dannca, Demeter ve Dio-nysos kltnn Roma'ya alnmas gerektiini renmiler. .. 496 ylnda bu i olmu ve Ceres tapna Aventinus tepesine kurulmu

(Demeter).

Cupido. Yunan ak tanrs Eros'un Latince karl. Ad, arzu anlamna gelir (Eros).

D
Daidalos. Kekrops, yani Attika'nn kral soyundan gelme olduu syleyen Atina'l sanat. "Ustaca ilenmi ya da ileyen" anlamna gelen ad, eli her sanata yatkn olduu iin kendisine verilmi. Gerekten de Daidalos hem mimar, hem heykeltra, hem de her trl mekanik aralar yapan ve Platon'un Menon adl diyalogunda sz geen canl heykelleri (Men. 97d) bile meydana getiren ok ynl bir yaratcdr. Atina'daki iliinde yeeni Talos'la birlikte alrm. Ne var ki gnn birinde Talos l bir ylann dilerinden esinlenerek testereyi icat etmi, bunu fena kskanan Daidalos ran Akropol'den aa atarak ldrm. Davaya bakan Areo-pagos mahkemesi de Daidalos'u srgne mahkm etmi. Usta sanat Girit'e gidip kral Minos'un emrine girmi ve onun in trl iler grm: Bir boaya k olan Pasl-phae'ye iine girebilecei tahtadan bir inek yapm (Pasiphae), Minotauros'u barndracak Labyrinthos'u kurmu, Theseus'un buraya girip kmas iin de Ariadne'ye bir yumak iplik kullamas fikrini vermi. Theseus'un baarsnda Daidalos'un parma olduunu renince Minos ok kzm ve ustasn olu karos'la birlikte Labyrinthos'a kapatm. Ama Daidalos oradan kmak aresini de bulmu: karos'la kendisine birer ift kanat yapm, ikisi de bylece uup gitmiler. Ikaros babasnn szn dinlemedii iin denize dt halde, (karos) babas sa salim Sicilya'nn Cumae ehrine inmi ve kral Kokalos'un yannda saklanm. Daidalos'u Sicilya'ya kadar kovalayan ve sonunda da bulan Minos gene usta sanatnn uydurduu bir dzenle ldrldkten sonra, Daidalos Koka-los'a olan kran borcunu ona birbirinden gzel yaplar yapmakla demi. Daktyl'ler. "Daktylos" Yunanca parmak dernektir. Mitolojide ise bu adla anlan ve says deiik olan birtakm cinlerin sz geer. Daktyloi, yani parmak cinleri okluk da'l diye vasflandrlp Girit'li Zeus, anas Rhea, ya da Phrygia'l tanra Kybele'yle ilikili olarak

gsterilirler. Efsaneye gre, Daktyl'ler beltir ve doular yle olmutur.Tanra Rhea, Girit'in Diktys maarasnda Zeus'u dourmak iin sanc ekerken, ellerini topraa dayayarak knm ve topraktan doum sanclarn hafifletecek g alm. Sa elinin toprak stnde brakt izden be cin douvermi, bunlar tepeden trnaa silahl olarak kmlar ortaya ve kar kmaz da yeni doan Zeus tanrnn erefine hora tepmeye balamlar. Daktyller sonralar tanra Kybele'nin hizmetine girerek, onun kltnde rol oynamlar. Kaynaklarda bu cinler eitli alanlarda yararl olarak gsterilirler: Kureta'lar ya da Korybant'lar gibi batanr ve anasnn tapm ve gizemlerinde grltl rakslaryla yer alrlar, ayrca, adlarndan da belli olduu gibi elilerinde yaratc olurlar; Daktyl'ler bir efsaneye gre madenlerin ve maden ilemeciliinin buluculardr, bunun tesinde de, ok nemli bir r aarak "heksametron" denilen vezni kurmu olmakla n salmlardr. Bilindii gibi, alt ll destan vezni Homeros'un lyada ve Odysseia'snda kullanlmakla Yunan iirinin douuna yol amtr, bu ve-zinse daktylos denilen bir uzun, ki ksa heceli ayak, yani llerden meydana gelir. Bu vezne parmak vezni denmesi parmaklardaki bir uzun ve iki ksa boumdan ileri gelmektedir. Ne var ki Ege'de meydana geldii apak anlalan ve Yunan dilinin yapsna pek de uygun olmad gzle grlen bu vezin efsaneden de, arkeolojik buluntulardan da anlald gibi Ana Tanra kltyle sk skya balyd. Elin en ilkel insanlarda da by arac olarak ne byk bir deer tad teden beri bilinirdi, ama atalhyk'te meydana karlan fresklerden bu simgenin ne kadar geriye gittii, eski ta an bulduu grlmtr. Bu inan ve simgesi kesintisiz bir evrimle Phrygia'l Kybele ve Efes'li Artemis kltne gelmi ve orada hem tapmn temeli olan raks ve mziin doup gelimesine, hem de dnyada r aacak bir iir lsnn yaratmna yol am olabilir. Halikarnas Balks'nn birok eserlerinde nerdii bu gr bugne bugn bsbtn kantlanm deilse de, din tarihine de, yazn tarihine de k tutacak bir bulu olarak deerlendirilebilir. Buluun doruluu nu pekletiren kantlardan biri de bu vezinde

ut\rIN:3 Ben ne bir dal ne bir obanm Oklarndan saknlmaz tanrym Koca Zeus 'tur babam Gemii, bugn, gelecei Benimle bildi herkes, benimle bilir Saz tellerine ben verdim seslerini ilalar yaptm yabanl otlardan Ama bana are deil imdi hibiri Kimden kayorsun yle sen Asl sensin benim avcm Beni sen vurdun can evimden ". Tavan kouyor, durmadan kouyordu Ardnda av kpei ter iinde Boynunu uzatm, yetimek zere Birinde umut vard, birinde korku Tavan ensesinde nefesler duyuyordu nk k gibi saran tanry Sevinin kanatlaryd. Gc kalmamt artk Defne 'nin Koamyordu kaamyordu Sapsar, yalvard babasna Pene 'nin sular stnde gezdirip gzlerini Srlerini otlatrken Daphnis ya kaval alar, ya da kendi uydurduu trkleri agrrm. Ama gen yanda canna kym. Nedeni de u: Daphnis Nomia adl bir oban kzyla sevi-irmi. Nomla'ya mr olduka sadk kalacana sz vermi, ama kral kz gzel oban bir gece sarho edip batan karm, yatm onunla. fkeye kaplan Nomia sevgilisinin M gzn kr etmi. Daphnis de bir sr dokunakl yas trkleri arr, gzel dnyay gremediine bir trl katlanamazmt. yle ki, sonunda bir uuruma atm kendini ve lm. Sylentiye gre, babas Hermes bir kayaya ya da bir pnara dndrm onu. Her yl bu pnarn nnde sunular sunulurmu bu oban tanrya. Vergilius'un Beinci Srtma trksnde iki oban Mopsus'la Menalcas yle anarlar Daphnis'i (an yaynlar, 1. Z. Eyuboglu evirisi):

Irmaklarn gc de sen gibi tanrsalsa Ne yap yap deitir beni Baka bir biime koy baba ". Yalvarmas daha bitmemiti ki Bir geveklik sard her yerini rtld gs yaprakla Kollar, salar dal oluverdi. Avc kollarna ald zaman Kalbi arpyordu Defne 'nin Taze yapraklarn altndan. Yazk dedi tanr ok yazk Saramadan yitirdim seni Bari benim aacm ol da Yapraklarn elenk olsun kahramanlara Ezgilerde, trklerde anlsn bundan sonra Yan yana adlarmz Yazk dedi tanr ok yazk. Daphnis. ldkten sonra tannlatrlan Sicilyal srtma. oban iirinin kurucusu sayld iin, Theokritos da, Vergilius da onun adna iirler yazdklar gibi, Daphnis adn bu trn bir simgesi olarak da kullanrlar. yks udur: Daphnis tanr Hermes'le bir nympha'nn ogluymu. Doar domaz anas onu defne aalarndan bir korulua brakm, periler de alp bytmler, oban olarak yetitirmiler. Daphnis yle gzel, yle yakklym ki, nympha'lar da, kr tanrlar da tutkunmu ona. Pan Daphnis'e kaval almasn retmi, Apollon da sr dzmesini.

"Cezasn ekiyorum gzelliimin

Yok olmu artk Daphnis, nympha 'lar Onun yrekler acs lmne alamlar, Bir tekgdc bile o ac gnlerde Srmemiboalarn rmaklara, Souksulara, ey Daphnis. Evet, o gnler rmaktan ne biryudum su ien, Ne de bir tutam ot yiyen sr olmu Otlaklardan. Ey Daphnis, inlemi o gn senin lmne Afrika 'nn aslanlar bile.
Dardanos. Atlas'n kz Elektra ile Zeus'un olu (Tab. 16). Dardanos Samothrake (Se-mendirek) adasnda kardei lasion'la birlikte yaarm, ama lasion lp aday da su basnca, bir sal stnde karki kyya, yani Anadolu toprana gmek zorunda kalm. Orada kral olan Teuker iyi karlam onu. Teuker blgenin en byk rma Skamandros'la en byk da daia'nn ogluymu. Dardanos'a Teuker kz Batieia'y vermi ve ldkten sonra da tahtn. Dardanos kendi adn tayan bir ehir kurmu bugn anakkale'nin biraz tesinde Troya yolunda Dardanos tepesi diye bu tepe gsterilir - ve lkeye kral olduktan sonra btn blgeye Dardanos ad verilmi. Dardanos bylece Troya kral soyunun atas olmutur. Ayrca Samothrake'den Kabir'ler (Kabirler) myster'lerini, giderek Kybe-le kltn Phrygia'ya getirmi olduu syle-

nir. Pallas heykeli olan Palladion'u Arkad-ya'dan alarak Troya'ya yerletiren de oymu derler. Dardanos soyunun gelimesi lya-da'da Aineias'n azndan yle anlatlr (l. XX, 215 vd.):

Bulut deviren Zeus ilkin baba oldu Dardanos 'a, Dardanos kurdu Dardanie 'yi, O zamanlar kutsal tlyon yoktu, lml insanlarn byk ehri yoktu ovada. Dardanos 'lular okpmarl lda 'nm eteklerinde otururdu. Dardanos 'tan Erikhtonios dodu, kral oldu, en varlkl adam oldu lml insanlarn. On bin ksra otlard ayrlarda, sevinirlerdi krpe taylarna bakp. Boreas, otlarken grd onlar, vuruldu, bir at oldu karayeleli, bindi ksraklara, ksraklar gebe kald on iki tay dourdular, taylar bereketli tarlada hoplayp zpladlar, kotular baaklarn tepesinde, baaklara dokunmadlar, drt dndler denizin engin srtnda, alacal kpkler stnde drt dndler. Erikhtonios'tan Tros dodu, Troya'ltlarn kral. Kusursuz olu oldu Tros 'un da: llos, Assarakos, tanrya denk Ganymedes. En gzeliydi Ganymedes lml insanlarn, tanrlar kard onu Olympos 'a, Zeus 'a arap sunan olsun diye, dediler gzelliiyle yaasn tanrlar arasnda, llos 'un olu kusursuz Laomedon 'du. Tithonos 'la Priamos dodu Laomedon 'dan. Lampos, Klytios, Ares 'in dl Hiketaon dodu . Assarakos 'un olu Kapys, Kapys 'in olu Ankhises 'ti. Ankhises 'ten ben dodum, Priamos 'tan Hektor dodu. vnrm bu soydan, bu kandan olmakla.
Deianeira. Deianeira Kalydon kral Oine-us'la Althaia'nn kz ve Meleagros'un kz kardeidir. Asl babas Oineus deil de, bir ara Kalydon saraynda misafir kalan Diony-sos'mu. Deianeira kardei Meleagros gibi yiit bir kzdr, sava arabasn ve silahlarn kullanmasn bilirmi. Deianeira'nn ac yksn Sophokles "Trakhis Kadnlar" adl tragedyasna konu etmitir.

Herakles Hades'e iniinde Meleagros'un glgesine rastlar, Kalydon avnda can veren yiit ona kz kardei Deianeira ile evlenmesini salk verir. Herakles de yeryzne dndnde gzel kza gnl verir, ama onu alabilmek iin nce Akheloos rmayla dvmek zorunda kalr (Akheloos). Sonra Deianeira ile evlenir ve Hyllos adl bir ocuklar olur. Yiit bir sre sonra kars ve oluyla Kalydon'dan ayrlr. Yolda derin bir rma gemeleri gerekir, at adam Nessos'a rastlarlar, Nessos rma geirmek iin Daianeira'y srtna alr, o srada kadna yanamak ister. Karsnn lklarna koan Herakles at adam Lerna canavarnn kanna batrd zehirli oklarndan biriyle vurur. Nessos can ekimekteyken Deianeira'ya yarasndan akan kan alp by gibi kullanmasn tler. Bu iksirle kocasnn sevgisini her zaman iin koruyabileceini syler. Trakhis'e varrlar, Herakles Deianeira ile Hyllos'u oraya braktktan sonra baka ilere koar. Bir ara Oikhalia kral Eurytos'u yener, kz lole'yi tutsak olarak alr ve Deianeira'nn yanma gnderir. Zaferini kutlamak iin de karsndan yeni bir gmlek ister. Kocasnn tutsa olan gzel Io-le'ye k olduunu ve kendisini onunla aldattn haber alnca Deianeira korkun bir fkeye kaplr, kskanlk iini kemirmeye balar, o srada Nessos'un byl kan aklna gelir, yeni gmlei bu iksire batrarak Herakles'e gnderir. Yiit onu srtna giyer giymez gmlek derisine yapr ve korkun aclarla yakmaya balar. Gmlei karaym derken, derisi de yzlr. Bu dayanlmaz ikenceye son vermek iin Herakles Oita danda bir odun yn hazrlatr, kendini alevlerin iine atar. Deianeira da duyduu pimanla dayanamaz, canna kyar. Trakhis'te mezar varm, gelen gidene gsterirlermi (Herakles). Deimos. Sava tanr Ares'in yanndan ayrlmayan Deimos'la Phobos deheti, panik, korku ve onun sonucunda meydana gelen bozgunu simgeiendirirler. Hesiodos bu M tanry yle tanmlar (Theog. 933 vd.) (Ares, phrodite):

Bu arada kalkan delen Ares 'le Kbrsl Tanraphrodite'nln birlemesinden

iki ocuk douyodu, Phobos'la Deimos, Bozgun ve korku yaratan tanrlardr bunlar. Belal, korkun savalarda bu tanrlar iter kakarlard ordu birliklerini Yakp ykc Ares 'in yardmyla.
Deioneus. ksion'un kars olan Dia'nn babas. Deioneus kzn ksion'a verdikten sonra kendisine sunulmas gereken armaanlar isteyince, ksion onu ate dolu bir kuyuya atp ldrm (ksion). Deiphobos. Priamos'la Hekabe'nin olu (Tab. 16). Troya savunmasnda yiite arpan savalardan biridir. Gz pek ve akll olduu iin Hektor kardeleri arasnda en ok onu sever, ona gvenir ve bunun iindir ki tanrlar, zellikle Athena Hektor'un lmn salamak iin onu ara olarak kullanrlar. Akhilleus'la Hektor lm-kabm savana girimilerdir ki, tanrlar Hektor'un leceine karar verirler. Athena yeryzne iner ve nce Akhilleus'a grnp kendisiyle birlikte arptn, Hektor'u gidip kandracan syler, sonra Deiphobos'un klna girerek Hek-tor'a yaklar (l. XXII, 226 vd.). Deiphobos klnda Athena birka parlak szle iyice kandrr Hektor'u o da, gvenle saldrr dmana, atar kargsn (l. XXII, 289 vd.). Bundan sonraki sahne lyada'nn en dokunakl, insanca deeri en yksek olan sahnesi-dir. Deiphobos'un ad gemez artk lya-da'da. Ama sonraki efsaneler Paris ldkten sonra, onun Helene iin Helenos'la yarma-ya girdiini, kadn kazanp aldn, onunla evlendiini, sonra da Troya dnce Odysse-us'la Menelaos'un onun evine birlikte saldrdklarn, kendisini ldrp bedenini parampara ettiklerini anlatrlar. Homeros'un en gzel, en temiz kiilerinden birini kirletip lekelerler bylece. Biz onlara kulak vermeyelim, bizim iin Deiphobos lyada'nn Deiphobos'u kalsn, yani kaderin elinde oyuncak olup en sevdii aabeyisine kyan trajik bir kii. Deipyle. Adrastos'un kz, Tydeus'un kars, Diomedes'in anas (Tab. 23), (Adrcrstos, Tydeus). Deipylos. (1) lyada'da ad bir kere geen Akha'l bir sava. Sthenelos'un arkada.

(2) Troya'nn sava sonras efsanelerinde uydurulan bir kii. Deipylos, Trakya kral Polymestor'un Priamos'un byk kz lio-ne'den olan ogluymu. Ama kral Priamos en kk olu Polydoros'u ablasna emanet etmi ki, Troya'ya bir ey olursa onu korusun diye. lione kendi olu Deipylos'la kardei Polydoros'u kartrm ki, miras Polydoros'a deil de Deipylos'a kalsn. Ne var ki, Troya dnce, Agamemnon Polymestor'dan Polydoros'u ldrmesini istemi, Trakya kral bunu yapm, ama Polydoros'u ldrdn sanarak kendi olunu ldrm. Bir gn Deipylos, yani Polydoros, Delphoi kehanetine bavurunca, khin ona yurdunun yanp yok olduunu, anasyla babasnn da ldn bildirmi, lione'den gerei renen Polydoros ablasn kocas Polymestor'u kr edip ldrmeye zorlam. Polydoros stne lyada'da bambaka bir yk anlatlmaktadr (Polydoros, Polyrnestor, Hekabe). Delos. Efsaneye gre, Poseidon gnn birinde yabasyla denize vuracak olmu, vurduu yerden bir para toprak, bir ada kver-mi. Ama yaln kayalkm bu ada, stnde bir ot bile bitmezmi, stelik de denizlerde yzer, dalgalarla oradan oraya srnrm. Gel zaman, git zaman tanra Leto douracak bir yer aram (Leto, Apollon, Artemis). Zeus'tan gebe kald iin, Hera'nn hmna ugramm, bu yzden de hibir yer onu barndrmak istememi. Trakya'da Athos, Anadolu'da da dalarna, mbros, Lesbos, Sa-mos adalarna, Miletos ve Knidos ehirlerine bavurmu, ama ne da, ne ada, ne ehir, hibiri almam Leto'yu Hera korkusundan. Derken Leto gitmi, gitmi, karsna bir yzen ada km, ona seslenmi, demi ki -Deloslu Apollon'a Homerik hymnos'ta modern denebilecek turistik bir grle diyor ve ant iiyor ki - ada doumuna izin verirse, oraya yle bir tapnak yaptracak ki, btn geimini dnyann drt bucandan bu tapnaa gelecek olan gezginlerden, yakarlardan karabilecek. Ve adada douyor Apollon'la Artemis. Ne var ki dokuz gn, dokuz gece sanc ekiyor Leto, btn tanralar banda bulunduu halde douramyor bir trl, ta ki Hera'nn Olympos'ta alkoyduu kz

DEM II 1< ebe tanra Eileithyia yardma gelsin. O gelince, onuncu gn dnyaya geliyor ikiz tanrlar. Ondan sonra da Delos'a "parlak" anlamna gelen ad verilir ve Zeus onu topran dibine mhlar, Kyklad takmadalarndan biri oluverir. Ve hymnos drt ylda bir Delos'ta kutlanan Apollon trenlerini ye anlatr:

Nice tapmaklarn oldu, nice kutsal korularn oldu; yce da balar senin oldu, ovalara bakan da balar, senin oldu denize dklen nice rmaklar; ama gnln sevindiren ver, ey tanr Delos 'tu asl. Orada toplanrlar uzun etekli tyonya 'llarm senin, kadnlarn ve ocuklarn getirirler ilanlarnda. Sonra balanr oyunlara, sana bal olanlar gelirler ziyaretine, yumruk, ezgi, dans yarmalar sunarlar. Onlar oyunlarda gren sanr lmszdrler. Sanki onlar iin zaman denen ey yok, ya yok. Kim grse bu erkekleri, bu gzel kuakl kadnlar , hzl gemilerini ve btn varlklarn kim grse onlarn, seuin ve cokuyla dolaryrei.
Demeter. Homeros destanlarnda "gzel sal kralie", "gzel rgl Demeter" diye anlan toprak ve bereket tanras Demeter (adn "Gemeter" toprak ana olarak aklayanlar vardr) Hesiodos'a gre Kronos'la Rheia'nn kz, ikinci tanr kuagndandr (Tab. 5). Rheia'nn ilk kz Hestia'dan hemen sonra domutur. yksn ksaca yle anlatr Hesiodos (Theog. 911 vd.):

Demeter 'in de yatana girdi Zeus. Canllar doyuran, tarlalar tanrasnn. Ak kollu Persephone 'yi dourdu Demeter, yeralt tanrs Aidoneus kard onu anasnn koynundan ve bilge Zeus brakt kzn ona.
Demeter ekinleri ve zellikle buday simgeler, onun tek efsanesi mevsimleri simgeleyen bir efsanedir. Bu efsane Yunan dnyasnn daha ok buday reten blgelerinde gelimi, tutunmutur. En ok tapldg yerler Eleusis ve Sicilya ovalardr, ama tapmna

Girit'te, Trakya'da ve Peloponnesos'ta rastlanr. Demeter tapmnda da, efsanesinde de kz Persephone'den ayrlmaz. Kimi zaman "Kore" (gen kz) adyla anlan Persephone ile Demeter'e "iki tanra" denir. Persepho-ne'nin Aidoneus, yani yeralt tanrs Hades tarafndan karlmas Demeter kltnn de merkezindedir, tanrann Eleusis'te kutlanan myster'lerinde de bu efsanenin derin srlarna ermekle Demeter erenleri arasna karlrd. Bu efsaneyi E. Peterich'in "Kk Yunan Mitologyas"nda (M. Eg. B. yaynlar, eviren S. Baydur) anlatld gibi alalm: "Persephone bir gn oyun arkadalaryla birlikte ayrda iek toplarken birdenbire yer yarlm, tanr Hades arabasyla dar ka-gelmi, kz yakalad gibi kap gitmi. mitsizlikten ne yapacan bilmeyen tanr ana, kzn araya araya btn dnyada dolamadk yer brakmam. Sonunda her eyi gren ve bilen gne tanr Helios Kore'nin bulunduu yeri sylemi. Bunun zerine Demeter Olympos'tan kam, yrei szlayarak ssz bir yere ekilmi. Onun ksmesiyle topran bereketi kalmam, insanlar ktlk tehlikesine uramlar. Zeus bouna onu bartrmaya alm, bouna Hades'ten kz geri vermesini istemi: Tanr kadn yalvarmalara kulak vermiyor, kendisine Hades'in sunduu nar meyvesini yemi olan Persephone bu sevgi bysyle yeralt hakimine balanm bulunuyormu. Btn yalvarmalarnn boa gittiini gren Zeus, Persephone'nin yln te ikisini yani iek ama ve meyve zamann, anas Demeter'in, geri kalan te birini, yani k da kocas Hades'in yannda geirmesini kararlatrm. Bylelikle topraa yeniden bereket gelmi. Skntlarla dolu bu dolamalar srasnda Demeter bir kocakar klna girmi olarak Eleusis kral Keleos'un evine uram. Kraln kars Metaneira karsndakinin tanr olduunu anlayamam. Demeter'e olu Demophon'u bakmak, bytmek zere vermi. Demeter bir tanr besliyormu gibi ocuu nektar ve ambrosia ile beslemi. Bir gn Metaneira stnineyi ocuu alevler iine tutarken yakalam. ok korkmu olan kralieye tanra kim olduunu sylemi, byk bir i bozdu-

[)I:MOIX)KOS unu bildirmi: Demophon alevler iinde btn dnya balarndan kurtulup temizlenerek tanr olacakm; imdiyse bir lml olarak kalm. Baka masallara gre, Demophon'un erkek kardei Triptolemos tanrnn evlatlgy-m. Triptolemos kanatlan bulunan sihirli bir arabayla btn dnyay dolayor, insanlara tarla bakmn ve Demeter tapmn gretiyormu. Anlatldna gre, tanr kadnn kendisi Keleos'la oullarna Eleusis'teki Demeter tapnan kurmak dn vermi. Bu tapnan mysteria denilen gizli tapm btn eskia boyunca byk bir sayg gryordu" (Eleusis, Keleos, Metaneira, Triptolemos). Demeter'in asion adl bir lmlyle maceras da anlatlr. Bu macera tanralarn lml erkeklerle sevimelerine bir rnek olarak gsterilir (Od. V. 125) ve asion'dan zenginlii, bolluu simgeleyen Plutos adl bir olu olur (asion, Plutos). Atina'da her ekim aynda yalnz kadnlarn katldklar "Thesmophoria" bayram kutlanr ve M tanraya da "thesmophoriai" yani yasa getiren, insanlara doal yasalar reten tanralar denirdi. Aristophanes "Thesmophoria Bayramn Kutlayan Kadnlar" adyla bir komedya yazarak, kadnlarn nasl bu gizli trenler srasnda kadn dman Euripides'i suladklarn sahneye koymutur. Roma'llann tapndklar Ceres Deme-ter'den pek farkl deildir. Oysa Demeter'le Anadolu'nun bereket tanras Kybele arasnda hemen de hibir iliki kurulamaz. Demeter'e yazlm birok vgler vardr. Bunlarn en nemlilerinden biri Homerik denilen bir hymnos'tur, biri de skenderiye'n air Kallimakhos'tandr. Demodokos. Bunca bin dizelik Homeros destanlarnda ylesine usta bir ya da birka ozann sesini, szn dinler de, bir tekinin adn reniriz yalnzca, o da Demodo-kos'tur. Demodokos Phaiak kral Alkino-os'un saraynda grevli ozandr. Adndan da belli olduu gibi demos; halkla ilikilidir. Bu, ozan, halka syler, halktan sayg grr; deerlidir, halkn sayd ve sevdii bir kiidir. Odysseus kendisi yle tanmlar ozan (Od. VIII, 478 vd.):

Ozanlar sayg grrlerve deerli bilinirler bu yeryznde yaayan tekmil insanlar arasnd a, nk Musa retmitir onlara ezgi sylemey i, Musa ok sever ozanlar soyunu.
Kral Alkinoos da hibir leninden eksik etmez onu, lene oturulacak m, hemen arr (Od. VIII, 44 vd.). Gelince altn ivili bir koltuQa oturturlar ozan, yemek dolu bir masa ekerler nne, sazn asarlar bann stnde bir engele ve lende, oyunda, bedenin de, ruhun da devi-neklerini yneten bu ozandr (Od. VIII, 261 vd.). Ozan Demodokos birka kez sahneye kp ezgi syler. Odysseia'da, Ares'le Aphrodi-te'nin aklarn syler (Od. VIII, 267 vd.), ve Troya savan syler, destanlk yiitleri anar, o sra Odysseus duygulanr, kimliini aa vuracak bir dilekte bulunur, yle der ozan (Od.VIII, 487 vd.):

Daha ok sayarm, Demodokos, seni tekmil lmllerden. Sanatya Musa retti sana, ya da Apollon. Ne gzel syledin Akha 'larm destann, olduu gibi, neler yaptklarn ne gzel syledin, nelere katlandklarm, neler ektiklerini. Haydi imdi ge baka bir kon uya, u tahta at olayn anlat imdi bize, Athena 'nm yardmyla Epelos yapmt onu hani, getirmiAkropolis 'e dayamt tanrsal Odysseus da kurnazca, llyon 'u ykacak adamlarla doluydu ii. Anlatabilirsen bunlar, getirip bir biimine, bundan byle tekmil insanlara ben de diyeceim ki: Tanr sevdi onu, tanrsal bir iir balad ona. Odysseus 'un da yiyordu ii iini, yanaklarm slatyordu kirpiklerinden szan
yalar...
Yalnz Alkinoos farkna vanr Odysseus'un aladnn, susturur ozan ve sorar konuuna niin ac gzyalar dktn "dinlerken Argos'lularn ve lyon'un bana gelenleri".

I I VII K VI SAVAI

IAINKII AK

Odysseus da ite o zaman balar Odysseia' yi, yani geirdii btn servenleri anlatmaya. Demodokos Odysseia destannn en sevimli, en kl bir kiisidir. Homeros'un kendisi midir? Kr ozan stne nice sz sylendi, nice mrekkep dkld. Homeros kr myd, deil miydi diye tartld. Okuyucu kendi duygu ve izlenimine gre karar versin, ben bugne dek okuduum bunca yaptlarn hibirinde air Homeros'un gz gibi gren gz grmedim.

Titan tanrlarla Kronos oullar ki birileri, marur Titanlar, Othrys 'de, brleri, tm nimetleri verenler, Olympos'un tepesinde oturanlar, uzun zamandan beri savayorlard gl saldrlarla birbirlerine girerek. Yrekleri hnla dolup taarak tam on yi/ cenkleti durdular, bitip tkenmek bilmiyordu bu kavga, belli deildi kimin kazanaca. Demek ki Zeus Kronos'u

Demophon. Bkz. Demeter.

Deukalion. (1) Soylar mythos'unda Hesio-dos tun soylu insanlarn kendi elleriyle yok olduklarn, ad brakmadan br dnyaya gp Hades'in karanlklarna gmldklerini syler, ama bunun nasl olduunu anlatmaz. Tufan sz ve kavramna rastlanmaz en eski Yunan kaynaklarnda. Ne var ki Yunan mythos'unun Tufan kahramanlar Deukali-on'la Pyrrha'nn, insanln bana gelen y-kmlarnn kaynanda bulunan Prometheus ve Epimetheus soyundan olmalar (Tab. 3) hesiodos'un Smer, Babil ve Sam kaynaklarndan baz efsaneleri alp, bazlarn almadn gsterir. Yunanllarn Tufan efsanesi daha sonraki bir ada, belki Tesalya'da uydurulmu ve kahramanlar Deukalion'la Pyrrha Prometheus-Pandora mythos'una balanm olabilir. Bu efsane Hellen rknn atasn kurma iine de yaram, yle ki Tufan'dan kurtulan Deukalion'la Pyrrha'nn bir olu olur, ad Hellen, onun da olu olur: Doros, Ksuthos ve Aiolos. Doros'la Aiolos dorudan doruya Dor ve Aiol rklarnn atas, Ksuthos ise ocuklar Akhaios'la lon yoluyla Ak-ha'larn ve on'larn atas olur (Tab. 20; Tufan, Hellen). (2) lyada'da ad geen bir Deukalion daha vardr: Girit kral Minos'la Pasiphae'nin olu ve Troya savana katlan Meriones'in dedesi-dir (Meriones). Theseus'un dostu olan bu Deukalion Kalydon avnda da bulunmu.

yenmekle egemenlii hemen ele alamad, Olympos' klarn saltanat ancak kendilerinden nceki kuakla on yl sren bir savatan sonra kurulabildi. Bu baarnn da ancak Yz Kollu Devlerin yeraltndaki hapislerinden karlmalaryla salanabildii belirtilir. Othrys'le Olympos ikisi de Thessalia'nn birer yksek doruudur. Bu iki dan tepesinden srdrlen sava Theogonia'nn en renkli, en devinekli sahnelerinden-dir (Theog. 666-735):

ia). Hesiodos Olympos tanrlarna kadar birbirini izleyen soylar, kuaklar, saydktan sonra, yle der (Theog. 630 vd.)-.

Devler ve Tanrlar Sava (Titanomak-

Ogn tanr ve tanra hepsi azgn bir cenk havas estirdiler, Hepsi, Titan tanrlar, Kronos oullar ve Zeus 'un gn na kard glerine dayanlmaz azgn devler, Her birinin yzkolu vard onlarn omuzlarnda heybetle savrulan, her birinin elli de kafas vard gl bedenlerinin omuz balarnda. Dikildiler Titan 'lara kar korkun savata koca ellerinde yaln kayalarla. Titan 'lar da atlyordu evkle sra sra, her iki taraf gsteriyordu var gcn. evrede sonsuz deniz homurdanyordu, Toprak kkredi birden gr sesiyle, engin gkleryanklanp inildedi lmszlerin saldrlar altnda, koca Olympos sarslyordu temelinden, ar bir deprem iniyordu Tartaros'a kadar kararak gmbrtsne korkun saldrlarn savrulan kayalarn, grzlerin. Haykrlarla yklyd atlan her ey, iki tarafn birbirine karan sesleri ykseliyordu yldzl gklere kadar, korkun bir kargaaya dnerken boumalar. Zeus da artk tutmazoldu fkesini. Yrei dolar dolmaz fkesiyle btn gcn salveriyordu ortaya. imekler sayordu gkten ve Olympos't m. grbz elinden frlayp uuyordu yldrm

gk grltleri arasnda parl parl, sallayp savuruyordu kutsal alevi gittike sklaan imekleriyle. Drt bir yanda, atr atr yanyordu canllara can veren Ana Toprak, bar bar baryordu ate alan ormanlar, kaynyordu karalar ve ekinsiz denizler, yakc bir soluk saryordu yer olu Titan 'lan koskaca alevler karrken bulutlara; ne kadar gl de olsa Titan tanrlar kamayordu gzleri imek ve yldrmlarda n, akl almaz bir azgnlk sarmt evren boluunu, gzlerin grd, kulaklarn iittii gklerin yerle arpmasndan doabilecek grntlere ve seslere benziyordu. Daha byk olamazd gmbrt. Biri kerken teki stne dse onun. Bylesine bykt gmbrts birbiriyle cenkleen tanrlarn. Rzgrlar da karp bu kaynamaya savuruyorlard sarslan topra kartrp birbirine tozlar, imekleri, yldrmlar, gmbrtleri, byk Zeus'un bu sava silahlarn. Bir yandan br yana tayorlard savalarn bar arlarn. Yamand gmbrts bu korkun savan ve yamand gzlere smayan grntleri. Derken, herkes hmla birbirine girmiken sava duraklayverdi birdenbire. Ama n saftaki Kottos, Briareus, Gyes, savaa doymayan bu yz kollu devler azdrdlar yeni batan sava: yz ta birden frlad bu devlerin gl kollarndan. Kapkara saldrlarla ezdiler Titanlar, yol yol topran altna tktlar onlar, vurdular zincire yendiklerini ve gkler ne kadar uzaksa topraktan topran o kadar altna gmdler onlar. Bir rs gkten dse dokuz gn, dokuz gece ancak onuncu gn varabilirdi yeryzne ve tun bir rs dse yeryznden ancak dokuz gn, dokuz gece sonra varabilir Tartaros'a. Tuntan bir duvar evirmitir oray, kat karanlk sarar dar boazn, stnde kkleri bitege lmitir topran, ve ekinsiz, usuz bucaksz denizin. te orada sakldr Titan lar karanlkta bulutlar toplayan Zeus'un istemiyle. Gleri yetmez kmaya oradan Poseidon kapamtr tun kaplar,

drt bir yanda ykselir duvarlar. Kalkan tutan Zeus'un buyruuyla durur orada sadk birer beki gibi Gyes, Kottos ve cokun yrekli Briareus.

Dia. Deioneus'un kz, ksion'un kars (ksi-on). Diana. Erken alardan beri Yunan Arte-mis'iyle bir tutulan talya'l bir tanra. Dia-na'nn Roma'da anlatlan efsaneleri Yunan Artemis'inden esinlidir. Orestes talya'ya Ta-uris Artemis'ini getirmi ve Nemi'ye yerletirmi. Gerekten de Latium'un bu ehri evresinde bir gl, kutsal bir koru ve Diana'nn bir tapna vard. Tauris'te olduu gibi burada da tanraya insan kurban edilirdi. Tapnaa barahip olabilmek iin kendinden nceki barahibi tanraya kurban etmek gerekirmi bu tapnakta. Baka bir efsaneye gre, tanr Asklepios'un dirilttii Hippolytos Artemis'e karlp talya'ya getirilmi ve Virbius adyla tanrann kltne girmiti. Roma'llarn gznde Diana avc tanra deil de, daha ok Apollon'un kardei bir k tanras saylrd (Artemis). Dido. Kartaca kraliesi Dido'nun efsanesi Vergilius'un "Aeneis", destanna dokunakl bir sevda roman olarak girmezden nce de vard ve yle anlatlrd: Fenike kenti Tyros'un kral M ocuk brakarak lm, biri kz Elissa, br olu Pygmalion. Babas ld zaman Pygmalion ocukmu, ama halk onu kralla semi, amcas Sicharbas' da naip olarak saptam ve Elissa'y onunla evlendirmi. Ne var ki Pygmalion amcasnn definelerine gz dikerek Sicharbas' ldrtm. Bu korkun durum karsnda Elissa Tyros' tan gmeye karar vermi ve yanna kentin ileri gelenlerinden bir grupla Sicharbas'n definesini de alarak denize alm. Yolda giderken gemiden azna kadar dolu torbalar atyorlarm denize. Dido bu torbalarn iinde Sicharbas'n altnlar olduu kansyla kardeini aldatmaya girimi, oysa torbalar kumla doluymu. Gmenler, gide gide Afrika'nn Libya kylarna varmlar ve orada karaya kmlar. nce Kbrs'a urayp Aphrodite tapnandan seksen gen kz kararak kendilerine e edinmiler. Libya yerlileri Elissa ile

adamlarn iyi karlam, bir kzn psteki-sine sacak kadar topra seip oraya yerleebileceklerini sylemiler. Elissa da bir kz derisini yle ince eritler halinde kesmi ki, epey bir topra elde edip oraya bir kent kurmaya koyulmu. Bu kent sonradan Kartaca diye anlacak Roma'nn dman, byk Afrika kentidir. Elissa orada kralie olur, ne var ki yre krallarndan biri ona talip kar, evlenmek ister. Elissa bu istei tiksintiyle karlar, ama komu krala kar koyamayacan bildii iin, aylk bir dnme sresi ister, o srada len kocasnn ruhunu yattracan syler. ay sonra da bir odun ynnn stne karak kendini diri diri yakar. Vergilius'un bu efsaneyi kullanarak yaratt yk yledir: Elissa'nn ad Dido'ya evrilir, Sicharbas Sychaeus olur. Destan, Aene-as'm Kartaca topraklarna ayak basmasyla balar, kentini kurmakta olan kralie Troya'l kahraman grr grmez arplr, tanra Aphrodite'nin dzenlerine kurban gider. Ak ona her eyi unutturur, Vergilius kralienin Aeneas'a Troya savan nasl anlattrdn uzun uzadya gzmzn nne serdikten sonra, bir av srasnda frtna ve doludan kaan Troya'l kahramanla Kartaca'l kralienin nasl bir maaraya snp orda Eros'un oklarna dayanamadklarn, byk bir ak harla-yyla birbirinin olduklarn anlatr. Hemen Fama diye bir tanra kar ortaya, dedikoduyu simgeleyen, bu Fama gider dnyann drt bir yanna yayar haberi, Dido'nun Aeneas'la sevitii haberini; Zaman geer, Dido akn kz kardei Anna'ya aar, bu srada komu kral arbas Dido'nun bir yabancyla sevimesini rezalet sayarak Dido'y sktrr. Tanrlar da Odysseia misali araya girerler ve Aeneas'a haberci gnderirler ki, kaderi Dido'nun yannda keyif srmek deil, talya'ya gidip yeni bir kent, bir devlet kurmaktr. Aeneas boyun eer, gizlice kamaya hazrlanr, Dido farkna vanr, aralarnda sert bir tartma, byk bir kavga kopar, kralie sevgilisini alko-yamayacagn anlar ve canna kymay gze alr; bir odun yn hazrlatr, Aeneas'la birlik, beraberliklerini yanstan ne varsa hepsini oraya yar, gece yars gene tanrlarn drts zerine Troya'llar yelken atklarnda, Dido gidilerini gzler, sonra klcnn stne

atlarak kendini ldrr. Bylece hazrlanan odun yn lsnn yakld odun ygm olacaktr. Uzaklaan Aeneas ufukta sevgilisi-ninin yanan mezarndan ykselen dumanlar grr. Bu serven Latin airinin en gzel, en ili dizeleriyle dile gelmitir. Anna diye anlan kz kardei belki de ilerde Anna Perenna adyla taplan Roma tanrasyla bir tutulabilir (Aineias, Anna Perenna). Didyma-Didymeion. onya'nn en byk kenti Miletos'un Didyma denilen yerde kurduu Apollon tapnana "Didymeion" denirdi. lka yazarlar bu adn kaynam vermiyorlar; ikiz tapnak, ya da ikizler tapna anlamna gelen bu ad, M doruklu bir dadan, ya da tanr Apollon'un sevdii ikizlerden gelmedir diyenler var. Oysa Didymkk Yunanca deil, Anadolu'nun yer adlannn ou gibi, Yunan ncesi bir zamandan kalma olsa gerek. Nitekim Apollon'a - Apollon ad da Yunanca deil, onu Yunan diline balamak amacyla yaplan btn aklamalar yetersizdir - Greklerin Anadolu'ya gelmesinden nce tapndrd herhalde Didyma'da. Pers savalarndan sonra onya'nn yeniden kalknmasyla Miletos Didyma tapnan bir daha kurmak ve bilicilik merkezini canlandrmak yoluna gider. Bu i ok byk apta tutulur: Mimar olarak, Efes'te yanan Artemisi-on'u yeniden yapan Panionios'la Milet'li mimar Daphnis seilir. Bitince Didyma tapna dnyann sekizinci harikas olacaktr. Ne var ki yeni Didymeion 150 yl boyunca Milet'in hazinesini ypratt halde, bir trl tamamlanamam, tapnak hibir zaman doru drst bir atyla rtlememitir. Hristiyan ortaanda Didyma' nn hl orada durduu ve belki de canlln srdrd tapnan tabannda izili grlen halardan belli. Ik tanr Apollon'un gcn Hristiyanlar da kolay kolay sndrememi olacaklar ki, hemen arka-larndan gelen puta tapanlar halar birer daireyle evirmiler. Didymeion'a gelen duaclar, Panormos limannda karaya iner ve drt Idlometrelik, aslanlarla ssl yolu yryerek varrlard tapnaa. Delphoi'de olduu gibi Didyma'da da falclar kadnm. Ellerinde kutsal bir denek, bir kuyunun stnde oturur, kara sularda gr-

dkleri ltlar yorumlarlar ve bilicilere fsl-darlarm. Tanr sarholuuna kaplm kadnn azndan geliigzel dklen szleri vezinli dizeler halinde dile getirmek de bilici rahiplerin greviydi (Brankhos, Brankhosoul-lar). Dike. Dike, Themis'le Zeus'un kz ve Euno-mia ve Eirene'yle birlikte Hora'larn biridir. Ad Yunan dilinde birok anlamlara gelir; simgeledii balca soyut kavram hak, doruluk ve adalettir. Dike szc, adaletin uyguland mahkeme iin de kullanlr, mahkemede verilen hkm iin de; "diken didonai" deyimiyse ceza grmek anlamna gelir. Dike insanlar arasnda yaar, onun iindir ki, iirde de, dzyazda da ok ad geer. Dike kavramndan Yunanllarn ne anladn iyice kavramak iin balca kaynaklarmz He-siodos ve tragedya yazarlar olsun. Bu kavram incelemeye deer. Hesiodos'un ikinci byk eseri "ler ve Gnler"de Dike'ye 180 dizeye yakn uzun bir blm ayrlmtr. Bu blm Hesiodos'un btn hayat felsefesini verir. Yalnz Hesiodos'u tanmak bakmndan deil de, orta halli bir insann toplum iinde Dike tanrsal kavramn nasl grp, nereye yerletirdii asndan incelemek istiyoruz bu paray. Blm bir hayvan masalyla balar (i. 202 vd.); "krallara" yani kadlara, yarglara seslenen air hayvanlar dnyasnda kaba kuvvetin hkm srdn, ama insanlar dnyasnda yle olmadn syler. nsanlar arasnda Dike vardr. Dike tanr Zeus'tan gelir, Dike yani doruluk topluluklarn varln ve mutluluunu salar. Hesiodos burada tanra Dike'ye uzun bir vg yazar. Kardei Perses'ten hakszlk gren ve yarglarca korunmayp hakkn alamayan Hesiodos'un Dike'ye bu vgs patetik olmakla kalmaz, kendilerine yarg deyip de rvet alarak erilik yoluna sapan krallara da etkin bir derstir. Soylar mythos'u dnyay bir cehenneme evirmekle bitmiti. Yoksulluk, umutsuzluk sarmt ortal, insan Pandora'nn iledii su (ki buna da su denmez ya, bir tedbirsizlikti sadece) yznden ne kadar ktlk varsa, hepsini balarna bela etmilerdi. Bundan kurtuluu adalete gvenle, Dike'yi insanlarn

arasna almak, onu her ite uygulamakla grmek ve salk vermek Hesiodos'un Yunan dncesine en byk katksdr. Kratos'la Bia'y kendine balca yardmc eden Zeus burada bir zorba olmaktan kyor, insanla yarar ve iyilik getiren tanr, gerek bir tanr oluveriyor. Yeryz de yeni batan bir altn aa, bir cennete dnyor. Doruluk zerine kurulu bir insan cenneti. Hesiodos'un bu yce grn tragedya yazarlar da benimser, benimseyenlerin, dile getirenlerin banda da Aiskhylos gelir. Ahlak her eyden stn tutan bu air, dorularn ocaklarnda mutluluun rnleri bulunduunu syler (Aam. 750 vd.); Sophokles de Elektra tragedyasnda, ilenen suun hemen peinden Dike'nin tanrlar Erinys'lerle birlikte geldiini ileri srer (Elekt. 472 vd.). iirde bir tanrsal varlk olarak canlandrlan Doruluk gitgide soyutlar Yunan dzyazsnda ve sonunda Platon'un bunca diyalogunda, znn nitelikleri, toplum iinde yeri ve etkisi aratrlan "to dikaion" diye cinsiz bir felsefe kavramna dner.

Diktynna. Bkz.

Britomartis. Diktys. Bkz. Danae.

Diomedes. (1) Bir Trakya kral. lkesine gelen yabanclar atlarna yem olarak verirmi. Herakles, Diomedes'i kendi atlarna yedire-rek bu vahi treye son vermi (Herakles). (2) Tydeus'la Deipyle'nin olu, Troya nnde savaan Argos'lu yiitlerin en yaman (Tab. 23). Diomedes'e verilen sfatlar hep savata stnlk gsterir niteliktedir. Babas gibi nl, gl bir at srcs olmaya zenir Diomedes. Diomedes'e btn bir blm ay-rlmtr Ilyada'da, orada tanra Athena ona destek olup, her trl yiitle, giderek tanrlarla bile boy lmeye kkrtr onu. ki benzetmeyle Diomedes'in atlganl dile getirilir (l. V, 142):

Eriyen karlarla beslenip taan bir rmak gibi kpryordu Diomedes ovada. Zeus 'un yamuru yanca saanak saanak,

(l. V, 87 vd.):

Tpk bir aslan gibi kudurmutu ite dev yapl Diomedes, Troyahlara saldrnca.

DONYSO S

birdenbire kabarr, taar o rmak, akar hzla, ykar snrlarn, tutamaz onu st ste yl toprak, bol iekli bahelerin duvarlar tutamaz onu, gelir, yok eder insanlarn elemeini. Troya 'hlarm sralar Tydeus olunun elinde oluyordu iste byle darmadan, ok kalabalktlar, ama dayanamyorlardt.
Diomedes, Lykia'k yiit Pandaros tarafndan yaralannca bsbtn kudurur, art arda alt Troya'h ldrr, M esir aldktan sonra Pandaros'u da tepeler (V, 290 vd.), Ainei-as', M insann kaldramayaca kadar ar bir tala yaralar, o srada olunun yardmna koan Aphrodite ile arpr. Aphrodite ile yetinmez, Ares'i de yaralar Diomedes (V, 855 vd.). Destan boyunca savata da, karada da n planda grrz Dio-medes'i. Odysseus'la birlikte gece kefe kar, Troya'h gzc Dolon'u ldrrler (X, 272-279), ldrmeden nce de birok srlar alrlar azndan. Sonra Trakya'llarn kampndan geerken, korkun bir katliam yaparlar, nderlerleri Rhesos'u ldrp, atlarn alp gtrrler. Diomedes, takn canl da olsa, yasa, tre bilmez bir yiit deildir. Glaukos'la arpmaktan vazgemekle konukluk kurallarna saygsn belirtir (l. VI, 12 vd.) (Glaukos, Bel-lerophontes). llyada'dan sonraki destanlarda Odysseus'la birlikte Lemnos'a gidip Philokte-'tes'i aradklar anlatlr (Philoktetes). Troya sava bitip de Argos'a dnnce kendisini aldatan kars Aigialeia'nn kurduu tuzaktan zor kurtulmu. Bu ceza ona yaralad Aph-rodite'den gelmeymi. Diorfiedes "Thebai'ye Kar Yediler" destannda da rol oynar. Babas Tydeus Adras-tos'un damad olmak bakmndan bu seferde n planda savam ve byk bir n kazanmt. At adam Kheiron tarafndan yetitirilen Diomedes de dedesi Adrastos'tan Argos tahtn miras aldktan sonra, babasnn cn almak zere Epigon'lar seferine katlr. Diomedes gc kuvveti ve gzpekligiyle Yunan efsanesinde Herakles'ten hemen sonra gelen stn bir yiit saylr. Dione. Hesiodos Dione'yi Okeanos'la Tethys'ten dogma bin Okeanos kz ara-

snda sayar (Theog. 253). Homeros destanlarnda bu tanra Zeus'Ia evlenerek Aphrodi-te'nin anas olur. Gzellik tanras olu Al-neias'i korumak iin savaa karp da Diomedes'in kargsyla yaralannca, Dione onu tam bir ana efkatiyle sarar, tler verir, yarasn iyi eder (l. V, 370 vd.):

Aphrodite, anas Dione 'nin kapand dizlerine . Dione kollaryla sard kzn, okad diller dkt: "Hangi tanr kyd sana, yavrucuum, gzgregre bir ktlk m iledin ki?" Karlk verdi cilveli Aphrodite, dedi ki: "Tydeus olu, takn canl Diomedes vurdu beni, sevgili olumu, Alneias ' ekiyordum savatan ; tekmil insanlar arasnda onu severim en ok. Kavga Troya 'Ularla Akha 'lar arasnda deil artk, Danao 'lar balad lmszlerle arpmaya". Karlk verdi yce tanra Dione, dedi ki: "Aldrma kzm, sk diini, barna ta bas. Biz Olympos 'ta saray kurmu tanrlar ok ektik insanlardan, epey de ektirdik birbirimize... Diomedes 'i de gk gzl Athena sald senin stne. Ama unu bilmiyor Tydeus 'un o lgn olu: lmszlerle savaan insan ok yaamaz". Byle dedi, sildi iki eliyle Aphrodite 'nin bileindeki z, yara iyioldu, ar aclar dindi.
Dionysos. Dionysos adndaki tanrnn ilka din, efsane, sanat ve yaznnda ne denli bir yer tuttuunu Apollon'a ayrdmz blmn giriinde tanmlamaya altk. Sabahattin Eyuboglu'nun Fransz bilgini Mario Meunier'nin evirisinden dilimize aktard "Bak-kha'lar" kitabnn nsznde syledii gibi, "Euripides'in bu tragedyas eski Yunanistan' da Dionysos dininin ncil'i yerinde" idi. Biz de, dinsel kiilii dal budak salm, tapm eitli ve ayrntl inan ve grleri, insanln derine giden birok dncelerini bir araya toplayp yanstan bu tanrnn incelenmesine "Bakkha'lar" oyunundan aldmz bir parayla balamak istiyoruz. nanyoruz ki, bu parann gereince yorumlanmas bize Di-

onysos tanry btnyle kavramak ve doru yolda anlamak olanan verecektir: Tragedya'nn alnda Dionysos sahneye karak yle konuur:
Dionysos te ben, Zeus'un olu Dionysos, Kadmos'un kz Semele'nin yldrm dolu imekler iinde dourduu tanr, Thebai toprana ayak basyorum. Tanrlmdan soyunup insan suretine girdim... Ben Lydia'nm altn ovalarndan geliyorum. ran'n gneten kavrulan krlarn, Baktrla'nm uzun surlarm; Media'nm buzlarla rtl topraklarn, saadet diyar Arabistan', tuzlu denizin kylarnda uzanan btn Asya lkesini, Barbarlarla Hel-len'lerin kark yaad, gzel hisarlarla ssl ehirleri dolatm. Oralarda korolarm topladm; dinimi, ayinlerimi rettim; imdi kendimi Hellen'lere tantmak istiyorum. Hellen topranda Bakkha'larn keskin lklaryla nlattm, kadnlarnn plak vcutlarn ceylan postlaryla sarp ellerine thyrsos'u, sarmakt asay verdiim ilk ehir Thebai oldu.

Tanr Thebai'de gerekletirmek istedii amac da anlattktan sonra, Bakkha'lar korosu girer ve aadaki ezgiye balar: Bakkhalar korosu:
Asya topraklarndan geldim, yce Tmolos'u atm, tanrmz Bromios urunda durmadan, yorulmadan kouyorum. Euhoi diye bararak Bakkhos'un erefine. Kim o, yolda gezen ? Kim o, kim o, yolda gezen ? ekilsin herkes damnn altna, temizleyip kapansn btn azlar; imdi ben, Euhoi sesleriyle Dionysos'u kutluyorum. Ne mutlu baht ak olana, ne mutlu tanrlarn srlarna erene! Hayatn temizleyip gnahlardan ruhunu Bakkhos'a verene! Ykayp btn kirlerini dalarda Tanrnn delisi olana! Ne mutlu, yoluyla kutlayana Kybele anamzn cmblerini; ne mutlu, tyrsos'u sallayarak bana sarmakt elengi takarak Dionysos'un ardndan gidene! Haydi, Bakkha'lar, durmayn, indirin Bromios'u Phrygia dalarndan; getirin Dionysos'u, tanr babann tanr olunu,

Hellen lkesinin mutlu ehirlerine. O tanrlar ki bu, anas, eski bir zamanda, doum sanclar iinde, arpld Zeus'un yldrmlarna; can verdi drp karnndakini. O zaman Kronos'un olu Zeus ald den ocuu, grmesin diye kars Her a, sokup kendi baldrna altn kancalarla kancalad. Sonra, Moira'lar vakti doldurunca Zeus dourdu boa boynuzlu tanry; bana bir elenk takt ylanlardan. Onun iin Mainad'lar ylanlar toplar, salarna rerler. Ey Thebai, Semele'yi besleyen toprak, takn artk sarmak elenklerini Alsn iekleri, alsn gzel meyveli yeil saparnann! Brn yapraklarna meelerin, amlarn! Giyin benek benek ceylan postunu, sslen ak koyunlarn ynnden rglerle, yansn elinde narteks'lerin snmez atei! Yakndr yeryznn korolarla coup tamas. Bromios geliyor, olaylaryla, dadan daa, Dionysos delisi kadnlarn gergeflerini, mekiklerini brakp katklar dalara. Ey karanlk diyar Kureta'larm, Girit'te Zeus'un doduu kutsal maaralar, orada icat ettiler, benim iin, sorgutu mifer giyen Korybant'lar embere gerilen deriyi, Orada kart cokun davul sesleri Phrygia kavallarnn tatl nefeslerine. Korybant'lar davulu Rhea anamza verdiler Bakkha'larn lklar arasnda gmbrdesin diye. Onu cokun Satryr'ler Ana Tanradan aldlar, sesini korolara kartrdlar, Dionysos'a ho gelen Trieterit bayramlarnda Komak ne gzel, dalarda Bakkhos alaylarnn ardndan! Sarlp gezmek benekli ceylan postuna, serilip yatmak topraa! Yakalayp boazlamak yaban tekelerini. Kanlarn imek, i i yemek etlerini! Euhoi! diye barnca Bromios. atlmak Lydia'nm, Phrygia'nn dalarna! O zaman yeryznde derelerde st akar, derelerde arap akar, bal akar;

ykselir sanki yerden, Lbnan buhurunun dumanlar. Bakkho, elinde kzl alev saan narteks, sihirli gr salar rzgrda, koturur peinden dalara dm korolar. Ve haykrr ruhlar coturan sesiyle: ''HeyBakkha 'lar, koun, Irmandan altn akan Tmolos 'u enlendiren kadnlar! Kutlaym Dionysos 'u derin gmbrtl davullarnzla; Euhoi sesleriyle arn Euhios tanry! Phrygia 'dan kopup gelen gzel lklar karsn, sizi dadan daa koturan kavallarn tatl seslerine ". O zaman Bakkha, sevin iinde, srar, ayragiden bir tay gibi anasnn ardndan; atlr bir ok gibi ileri.
koun Bakkha 'larl

ad tayan birka dag ve Aydn yresinde Nysa (Sultanhisar) adl bir kentin ykntlar da grlr. Dionysos'un batanrs olduu da hangisidir? Herhalde zellikle hibiri, bu Nysa ad Olympos ve da gibi yksek dalara verilen bir genel ad olsa gerek, tanr da bir doa tanrs olarak yksek bir dan doruunda domu ve o dala simgelenmekte-dir. Dionysos adnn etimolojisi bylece aklanmad gibi (kimi mitograflar bu adn M kez doan anlamna geldiini ileri srerler, ne var ki bu aklama Yunancada desteksiz kalr) tanrya verilen br adlar da anlamszdr. Bakkhos ne demek? "Bakkheuo" diye bir fiil, "bakkheion" diye bir isim geer szlklerde, bunlar Bakkhos cokusuna kaplmak, Bakkhos gizemlerini kutlamak anlamn tar ve Bakkhos adnn kendisini aklamaz. Bakkhos adnn Trakya kaynakl olduu ileri srlse de, obakkhos olarak da karmza kmas dndrcdr ve Bromios, Euhios ve akkhos gibi, tanrnn br adlar gibi bir ses benzetmesi, bir nlemden tredii kansn uyandrr. Gerekten de Euhios, Bakkha'lar alay nn krda, bayrda kendinden gemi olarak tanr cokusu iinde kounca bard "Eu-hoy" ya da "Euhay" seslerinden tremedir,' akkhos ise lk anlamna gelen "iakkhe" szcnn erkek adna evrilmesidir. Bro-mios'a gelince, aka bir ses benzetmesidir ve grleyen, gmbrtl anlamndaki bu sfatn ve ondan treme su, ate, frtna ve davul grltsn yanstt grlr. Dionysos doayla karan, doay simgeleyen ve tanr olduuna gre, adlar da insann doa karsnda kard ses ve nlemlerle dile getirilir. Bu adlarnn ardnda ya da kaynanda insan dncesi ve mantyla kurulmu bir kavramsal szck arama bounadr. Dionysos cokusu, yani arap ve sarholuk insanlar iinde yaa-dklar kalplarn basksndan da kurtard iindir ki, bu tanrya Yunanca "Eleutheros", hr, zgr, zgrlk veren sfat taklm, Roma dininde de Dionysos'un Latince ad, tam bu anlama gelen Liber olmutur. (2) DOUU. Dionysos dardan gelme m tanrdr, hem yabanc, hem de Hellen pan-tleon'una aykr den bir tanrdr. Bu tanry

(1) ADLARI. Bu metinde de grld gibi tanrya bir adla deil, birok adlarla seslenil-mektedir: Dionysos, Bakkhos, Bromios ve Euhios, biraz tede Dithyrambos ve baka metinlerde de akkhos ve lobakkhos. Hibir Olympos tanrs bu kadar ok adla anlmaz, ok adllk olsa olsa Anadolu Ana Tanras Kybele ve onun benzeri Artemis'te grlr. Ayn kaynaktan olduu yukarda okunan para boyunca da anlalan Dionysos'un adlar anlamldr. Birincisi yani Dionysos ad bugne bugn bsbtn aklanm deildir. Dio-ve -nysos diye M kkenden katktr, DioZeus'un zneden gayr hallerinde grlen (Dios, Dia, Dii) kkeni tamakta, ki bu kken Latince Deus'ta grld gibi tanr anlamna gelmektedir, buna Nysa eklenince, Dionysos Nysa tanrs, giderek Nysa Ze-us'udur demek. Neymi bu Nysa? "Vahi hayvanlar yata Nysa da" deniyor Bakk-ha'larda, tpk da da iin Homeros metinlerinde sylendii gibi. Ama Nysa da ile bir tutulmuyor, aklamalarda Nysa, efsanelik bir da diye gsteriliyor: Hermes, Zeus'un buyruuyla Dionysos'u ocukken bu dan perilerine emanet etmi (tpk Zeus'un Girit maaralarnda nympha'larca bytld gibi), bu dag ise Homeros'un lyada'snda Trakya'da gsterilir (l. VI, 133), ama Tesalya'da, Makedonya'da, giderek Hindistan ve Arabistan'da da Nysa dalar vardr, Anadol'd. m

benimsemekte Yunanistan'n glk ektii, ona kar direndii Dionysos stne anlatlan efsane ve masallarda dile gelir. Denebilir ki, btn efsaneleri bir tek motif stne kuruludur: Tepki ve diren. Dou efsanesi buna rnektir: Anas Kad-mos kz Semele Zeus'la birleir, ama sevitii tanrnn gcne tam inanmamtr ki, onu btn ara ve gereleriyle grmek ister, bylece yldrmla arplp lr. Karnndaki yedi aylk ocuu da Zeus alp baldrna koyar ve ikinci bir doumla meydana karr. Bu ikinci doum motifini Athena'da da grmtk, u farkla ki Athena Zeus'un kafasndan, Dionysos ise baldrndan doar. Efsanenin anlam ve simgesi de udur: Hellen'lerin batanns Zeus'tur, dardan gelme bir tanrsal varl ne yapp yapp onun buyruuna sokmak, ondan km olarak gstermek gerekiyordu. Semele efsanesi ite bu amala uydurulmu, byle bir balant kurma abasnn rndr. Bu efsanenin merkezi olarak gsterilen blge de nemli: Boiotia ve bakenti Thebai Yunanistan'da en tutucu ve gerici bir yre saylrd, nitekim Semele'yle doum efsanesinden sonra, Pentheus tipi de buradan kmtr (Semele, Pentheus). Homeros destanlarnda ad bir tek kez geen Dionysos iin ayn tepkiyi dile getiren bir baka efsane anlatlr: Lykurgos efsanesi. Lykurgos Trakya'ldr, ama o da Pentheus gibi kovalamaya kalkar "Dionysos'un stninelerini", yani Bakkha'lar, bu yzden de ceza grr, kr edilir (Lykurgos). Ne var ki lya-da'daki bu parada Dionysos insandan korkup kaan ve denizin iindeki tanrlara snan bir dlek gibi gsterilir. Homeros destanlarnn zamanndan Euripides'in "Bak-kha'lar" yazd aa kadar ok ey deimi ve Dionysos, dardan gelme bu gl tanr Yunanistan'da epey tutunmutur besbelli. (3) KAYNAK VE NTELKLER. Sonradan ve bir amala uydurulduu besbelli olan Semele ve Thebai hanedanndan dou efsanesi, tanrnn kaynaklarn aa vuran anlatmlarda da tutarsz deiiklikler yaplmasna yol amtr. Dionysos Thebai'de Semele'den domusa, ta Hindistan ve Arabistan'dan gelii

ne oluyor? eliki yle zmlenmi: Yunanistan'da doduu halde tanrnn Uzakdogu-ya bir yolculuk yapt turistik bir gezi gibi bir ey - sonra da asma kt, arap ve kendisine tapnanlarn alayyla birlikte yurda dnd ve dardan getirdii bu armaanlar kendi yurttalarna (Pentheus Dionysos'un teyze ocuu olur) bin zorla benimsettii anlatlyor. Oysa Euripides'in tragedyasndan da Dionysos'un asl kayna aka ve btn ay-rntlaryla belli olmaktadr. Dionysos bir Lydia-Phrygia tanrsdr, Homeros destanlarnda dpedz Asia diye anlan yreden gelmedir. Bakkha'lar korosunun lk sz "Asia topraklarndan geliyorum" ve "Tmolos'u atm" deyimi, tanrnn kendini tantlamasna da tpatp uygundur: "Ben Lydia'nn altn ovalarndan geliyorum". Daha sonra da Pen-theus'la konuurken, "Vatanm Lydia'dr" der Dionysos. Kl kyafeti; tavrlaryla bu blgenin zelliklerini tar da ondandr ki kadnca grd bu tutumu yadrgar Pentheus. yle der: "Yabanc bir sihirbazdan da bahsediyorlar; Lydia'dan gelmi; kokulu salar, sar peremleri, mor yanaklar varm; siyah gzlerinde Aphrodite'nin sihri parlyormu". Davul, dmbelek, tef ve flt de Asya denilen blgenin trelerindendir. Dionysos'un Mani-saBozdag-Sarde yresiyle ilikisi dram boyunca sk sk belirtilir: Dionysos yle der Bakkha'lara: "... Aln Phrygia'dan getirdiimiz davullar, anamz Rhea ile benim iin icat edilmi olan davullar...", bu Rhea denilen tanra Manisa da eteklerinde kayaya oyulmu heykeli bulunan Ana Tanradan bakas deildir. Dionysos cmbleriyle Kybele'ninkilerin bir olduunu Bakkha'lar da syler (yuk. "Ne mutlu yoluyla kutlayana/Kybele anamzn cmblerini). Kybele ve Dionysos dinlerinin znde bulunan orgiastik coku, kendinden geme, vect karakteri her M tapmda ayn simgelere, ayn davranlara, ara ve gerelere bavurulmasyla da belirir, Bakkha'larn lgnl Kybele trelerinde kendilerini hadm eden Pessinus rahiplerinin tutumunu andrr. Kald ki gene ayn yukar-daki parada geen Korybant ve Kureta gibi deyimler Dionysos kltn hem Kybele, hem de Girit'li Zeus kltne balamaktadr. Her nn de Anadolu-Girit kaynandan

fkrdgna hi phe kalmamtr (Kybele, Zeus). Dionysos tanrnn niteliklerini ele alacak olursak, M byk alan ve akm kavrad gze arpar. IMn bir doa tanrsdr, topraktan fkran bitkileri ve bu bitkiler arasnda insan en ok etkileyenleri, yaamna yn verenleri simgeler. Kybele ve br doa tanrlar gibi, doay en belirgin biimlerle yanstan dalarda, ormanlarda, yabani hayvanlar ve yaratklarla bir arada yaar ve coar gsterilir. Osi-ris, Adonis, Attis gibi doann mevsim mevsim deimelerini de kiiliinde simgeler. Dionysos her bakmdan doaya evriktir, ama onun simgeledii asl byk kuvvet doann kendisi deil, insanla doa arasnda bir iliki, insan doann srlarna erdiren byl bir gtr. Yunan dili bu gce eren insann durumunu M szckle yanstmtr: "Mainomai" ve "enthousiasmos". Doa srlarna ve gcne ermek, yani tanrlamak, insan iin ulam en ok zlenen bir aamadr. Dionysos bu eree varmann yolunu herkes iin ve kolay kolay aar: Bu yol arap ve sarholuktur. Asma ktnn yeryzne yaylmasyla uygarln budaydan sonraki aamas gerekletirilmi, ama insanln evresinde de yalnz tarmla alamayan bir r almtr, insan ancak arab elde ettikten sonradr ki, yaratcln kkeninde bulunan deiim yapma gcne kavumutur. "Mainomai" de "enthousiasmos" da ite bu tanrya erme, tanryla karma ve tanrlama yetisini dile getirir. Adlan "mainomafden tremi olan Mainad'lar bir eit lgnlk iinde doay dolarlar, ama yaratcln bu tanrsal soluun darya vurmasyla elde edilebileceini anlamtr insan. Dionysos ite bu gerei, hem doal, hem de doast bir olay dile getirip simgeler. Dionysos'un br doa tanrlarndan daha etkili, dininin br sanat kollarndan daha stn, iirin en insancas saylacak bir yazn tr olan tragedyay esinlemi olmak bu tanrnn bir tek tanrsal g olarak deil de, kolektif bir g olarak gereklemesinden ileri gelir. Adndan ya da adlarndan da belli ki Dionysos bir deil, btn bir insanlk halidir. Bu yzden durgun deil, srekli devinim, deiim halindedir, evrensel yaamn zellikle in-

sann beden ve ruhu aracyla yansyp olu madr. Bakkha'lar tragedyasnda bu halin parlak bir belirtisi dile getirilmitir: Dionysos hem tanrdr, hem insan. Bakkha'lar yerine ve anna gre kadn kiiliinden vahi hayvana, yrtc azmana dnr, bylece gerein gerekstne ulamas ve geree gerisin geri inmesiyle doal bir kasrga olan hayatn dalgalan yanstlm olur. Bu dalgalanmann insanlk dnyasnda at yaralar, yaratt korkun dramlar, facialar, afetler tragedya denilen o artc, tyler rpertici hayat aynasnda grlr. Kiinin bilinst ve bilinaltna dek eriebilmesi bu tanrnn etkisiyle olmutur. Dionysos tanrnn insana verdii bu gc akl lsne vurup deerlendirmek Eu-ripides'in "Bakkha'lar" oyununun belli bal bir konusudur. Kaba akl simgeleyen Penthe-us Bakkha'larn lgnln bir ayp, trelere ve ahlaka kar ilenmi bir su sayar. Oysa tam tersine bu coku insan doayla birletiren, ona cenneti yeryznde yaratan bir mutluluktur. Asl akl yolu da bu mutlulua erimenin arelerini arayp bulmaktr. Bu gerek "Bakkha'lar" tragedyasnda kimi kez khin Teiresias'n, kimi kez de Bakkha'larn azndan yle dile getirilir: Teiresias Yalnz ikimiz doru dnyoruz; tekilerin akllar balarnda deil... En yksek zeklarn varaca hikmet bile onlar karsnda cizdir... Senin (Pentheus'un) szlerinde saduyudan eseryok... Senin alaya aldn bu yeni tanrnn Yunan dnyasnda ne byk bir yer tutacan anlatmaya benim gcm yetmez. Delikanl, insanlar iin en bata gelen iki tanr vardr: Biri Demeter tanra ya -hut toprak; ona dilediin ad verebilirsin; lmllerin kuru yiyeceklerini veren odur. teki de Semele 'nin oludur ve Demeter kadar kudretlidir: zm suyunu bulup insana veren odur. Bu iki dertlilerin derdini avutur; onu ienleri tanr uykuya kavuturur, onlara gnlk zntlerini unuttutur. nsanlarn dertlerine baka deva yoktur. Bu tanr, insanlarn tanrlar memnun etmekiin itikleri arabn kendisidir; bundan tr saadetimizi ona borluyuz... Bakkhos'un sarholuunda da, lgnlnda da gelecei grme kudreti sakldr... Azgn kadnlar Aphrodite'ye iten Dionysos deildir. Bu itili onlarn tabiatnda vardr; insann tabiatnda olan her ey deyse, bir h ikmet sakldr ".

Bakkha'lar korosu da yle nler:

Bromios, mutlu tanrlarn en mutlusu, gzelelenklilenlerin ba tacil Odur korolarn banda koan, kaval sesleriyle sevinip coan; odur tanr sofralarnda, kederleri datan, aknca arap testilerinden prl pr! z salkmn, dalnca insanlara uyku sarmakla bezenmi lenlerde. Zeus 'un olu Dionysos dkndr sevincine lenlerin! Sever Dionysos Bar ', insanlar rahata kavuturan, ocuklar besleyip byten tanray. Odur veren zengine de, fakire de keder datan arabn ferahln. Sevmez Dionysos, cmert gnlerin, gecelerin sevincine varamayan insan. Uyakln dediklerine, kaplma gurura ve derin dncelere; inan en basit halkn inandna onun yaad gibi yaa.
Bu szlerden Dionysos dininin Euripides'in bu son tragedyasn yazd . . V. yzyln sonlarnda Yunanistan'da ne kadar yaygn ve tutunmu olduunu gsterir. Btn insanlara seslenen Dionysos tapm bir halk dini olmutur. Kara kafallarn, Pentheus gibi yarm akll yobazlarn kovmaya uratklar bu tanr, bin bir ikenceyle daha da ycelttikleri bu ermi ilkada sa dinine rnek olmutur ve tpk Meryem Ana nasl Artemis'in ve Kybe-le'nin zelliklerini benimseyip tutunabilmise, sa da ancak Dionysos dinine srtn dayayarak yaylabilmitir geni halk kitleleri arasna. (4) ETKS. Dionysos dininden tragedyann nasl doduu, Dithyrambos denilen bu tanrya vgnn nasl geliip de akllara durgunluk verecek bu iir trn ortaya kardn anlatmak bu szlmn snrlarn amak olur. Biz Dionysos tanrnn mistik akmlar, tarikatlar stndeki etkisi ve zellikle bunun Anadolu'da gelien biimi stnde durmak istiyoruz. Bektailiin ve gnmze dek yaygnln yitirmeyen baka tarikatlarn kaynanda ilkan Dionysos dini bulunduu artk herkese grlen, ama daha etraflca incelenmece

digi iin bsbtn gn na kmam bir gerektir. Halikamas Balks'nn ortaya att bir gre gre zeybekler, ilkadan kalma "obakkhi" adl bir topluluktan tremedir. Dioskur'lar. "Dioskuroi" Zeus'un delikanl-lar anlamna gelir. Bu isim, Leda'nn oullar Kastor'la Polydeuskes'e (yahut Polluks) verilir. Tanr Zeus'un Leda'ya yaklat gece, Leda lml kocas Tyndareos'la da yatm. Zeus'tan Helena ile Polydeukes'i, Tyndare-os'tan da Kastor ile Klytaimestra'y dourmu (Tab. 12). Birbirinden hi ayrlmayan Kastor'la Polydeukes kardeliin ve dostluun simgesi olmulardr. Efsane, omuz omza vererek yaptklar kahramanlklar anlatr: Theseus kz kardeleri Helena'y karnca, Atina'ya kar sefere kmlar ve Theseus'un Hades lkesine indii bir srada onu geri almlar, ayrca da Theseus'un anas Aithra'y karp Sparta'ya getirmiler (Aithra); Kaly-don avna da, Argonaut'lar seferine de katlmlar (Argonaut'lar, Amykos) ve her M seferde yararlk gstermiler. Ne var ki Helena uruna alan Troya savanda bulunamamlard, nk daha nce talihsiz bir macerada can vermilerdi: Dioskur'lar Leukippos'un M kz Phoibe ile Hilaira'y kendilerine e olmalar iin karmak istemiler, ama bu kzlarn hem amca oullar, hem de nianllar olan Lynkeus'la das Dioskur'larn peine taklmlar, aralarnda kan kavgada Kastor can vermi, lmsz olan Polydeukes de yaralanmt. Zeus bu iki kardei birbirinden ayrmamak iin, ikisini de ge alp yldzlar arasna yerletirmi (kizler burcu). Sparta'nn Taygetos danda dnyaya geldikleri sylenen Dioskur'lar Dor rknn temsilcileridir, Dor uygarlnn merkezi Sparta'nn Atina'ya kar olan ezeli dmanln simgelerler. Dirke. Thebai kral Lykos'un kars. Amphi-on ile Zetos'a eziyet eder ve cezasn bulur (Amphionj. Dithyrambos. Dithyrambos, tanr Diony-sos'a verilen bir addr. "Bakkha'lar" tragedyasnn bir korosunda batanr Zeus'un azndan u szler sylenir:

DRYOPE

Gel, Dithyrambos, baldrma gir, bir erkein rahminde by. stiyorum ki, ey Bakkhos, Thebaiseni iki kere domu tanr diye ansn ve kutlasn.
Kaynann ne olduu bilinmeyen bu szcn, yukardaki Euripides dizelerine dayanarak ve bandaki diekine bakarak M kez domu anlamna geldii sanlm ve bilgin-lerce ileri srlmtr. Ama hibir aba szcn doru drst bir aklanmasn salayamam, Dithyrambos Yunancada Anadolu kkenli saylan birok szck gibi karanlk kalmtr. Ne var ki dithyrambos'un hem kullanlndan, hem "iambos" ve "thriambos" gibi mzik terimleriyle ilikisinden, Dionysos dinine zg bir terim olduu anlalmaktadr. ambos, Yunan iirinde ve zellikle tragedyada konuma blmleri iin kullanlan bir ldr, Yunan iirine ilkin hiciv tryle girmi, sonra da en yaygn bir vezin olmutur. Thri-ambos'a gelince, bu da Bakkhos alaylarnda tanr erefine sylenen bir ezginin, bir vgnn addr. Dithyrambos gibi bu szcklerin de Dionysos diniyle birlikte Anadolu'dan, zellikle Lydia-Phrygia'dan geldii phe gtrmez (Dionysos). Bakkhos tanrnn bir ses ve alg cmb iinde kendisini kutlamak iin kullanlan nlem ve arlar kendi adlar olarak benimsedii grlr. Dithyrambos'un kkenindeki anlam ne olursa olsun, tanr Di-onysos'u vmeye, kutlamaya yarayan bir szck olduu anlalr. Terim u bakmdan nemli ki, dithyrambos bir yazn tr ve zellikle tragedyaya dorudan doruya kaynak olmu bir tr olarak gsterilir. lk tiyatro denemeleri dithyrambos airlerinden domutur denir. Elimizde dithyrambos trnden birka rnek vardr, en ilginci Dor airi Pindaros'tan bilinen birka dizedir; bunlarn en dikkati eken yn de u ki, tanr Dionysos iin Olympos'ta Zeus'un bir enlik hazrlad anlatlr, byk Ana Tanrann yan banda davul ve dmbeleklerin alnd, bu arada vahi hayvanlaryla birlikte tanra Artemis'in de gelip raksa katld, am aalarnn altnda mealeler yanarak cmb yapld belirtilir. Bu dithyram-bos'tan da Dionysos dininin Anadolu'lu ana l.r.Lrn ikisiyle de ilikide olduu ortaya

kmaktadr. Dithyrambos trne gelince, alg, oyun ve sz bir arada birletirdii, bu terimle nn de dile geldii bellidir. Dolios. Odysseia'da, Laertes'in bana, bahesine bakan ihtiyar ve sadk bahvan. Odysseus Troya savana gidince, balarna eki)en yal Laertes'e bekilik eden odur. Odysseia'nn son blmnde Odysseus talipleri ldrp babas Laertes'i bulmaya gelince, onu Dolios ve alt olu sevinle karlarlar ve arlarlar. ldrlen taliplerin cn almaya gelen thaka'llar pskrtmeye yardm ederler (Od. XXIV). Dolon. Troyal haberci Eumedes'in olu Do-lon irkin, ama tez ayakl bir adamdr. Hek-tor onu Akha'llarn gemilerine gzc olarak gnderir, bu ii baarrsa ona Akhilleus'un atlaryla arabasn vereceine ant ier. Ama Dolon, gece kefe kan Odysseus'la Diome-des'in tuzana der ve yakalanr. ldrlmemek iin yalvarmalar yakarmalar, Tro-ya'llar ele vermeleri bounadr. Akha yiitleri onu amanszca ldrtkten sonra, lsn bir lgn aacna asarlar (l. X, 314-464) (Dio-medesj. Doris. Okeanos'un kz Doris, Pontos'un olu Nereus'la evlenir ve Nereus kzlar diye anlan elli kz olur (Tab. 6). Hesiodos Theo-gonia'da bu kzlarn bazlarnn adlarn sayar (Theog. 233-264). Dryades. "Drys" Yunanca aa ve zellikle mee aac anlamna gelir. Dryad da aa perilerine verilen addr. Bunlarn kimi aala birlikte biter ve onunla lr, kimi de lmszdr. Kardeleri Hamadryad'lar gibi Dryad'lar da bitkileri korur, aa salkl ve canl olduu zaman sevinir, yapraklarn yitirip kurumaya yz tuttuu zaman derin bir yasa kaplr. Orpheus'un ei Eurydike bir Dryad'dr

(Hamadryades).

Dryope. Drype, kral Dryops'un biricik kzdr. Oita dann yamalarnda babasnn srlerini otlatrken, aa perileri hamadryad'lar onu aralarna almlar, trk syleme .un, hora tepmesini retmiler. Kz gren Apollon da ona tutulmu. Dryope'ye yakla

mak iin bir kaplumbaa biimine girmi. Kz kaplumbaa ile oynamaya balam, onu kucana alm, derken tanr bir ylan olup kzla birlemi. Dryope korkmu, kam, olup biteni kimseye bildirmemi. Bir sre sonra da Andraimon adl bir adamla evlenmi ve Am-phissos adl bir ocuu olmu. Amphissos Oi-ta'nn eteinde ayn ad tayan bir ehir kurmu. Bir gn Dryope olunun kurduu Apol-lon tapnann yannda eski oyun arkadalan hamadryadlara sunu sunuybrmu ki, perileri onu kapp aralarna almlar. Karld yer-

de bir kavak aacyla bir kaynak ortaya km. Dryops. Ad aa, mee anlamna gelen kelimeyi andran Dryops, Yunanistan'da ilk yerlemi Dryops boyunun atas saylr. Kendisi Apollon'un oluymu derler. nce Parnas-sos dann eteklerine yerlemi olan soyu, Dorlarn saldrsna uraynca, drt bir yana dalm, kimi Euboia'ya, kimi Thessalia'ya, kimi Peloponessos'a yerlemiler. Kbrs adasna genler bile olmu.

E
Eetion. Mysia'da Thebe ehrinin kral, And-romakhe'nin babas. Akhilleus onu ok sayd iin, ldrd halde silahlarn almam, trenle gmmtr. Nympha'lar mezar stne bir karaaa fidan dikmiler (Androma-khe). Egeria. Romal su perisi. Egeria dindar kral Numa Pompilius'un kars ya da dostu olarak gsterilir. Geceleri onu ziyaret eder, din ve devlet ynetimi konusunda ona tler verir, yol gsterirmi. Numa ld zaman Egeria o kadar gzya dkm ki bir pnar oluvermi. Nemi'deki Diana kltyle ilgili olarak, Caelius tepesinin eteinde bir tapna varm. Eileithyia. Zeus'la Hera'nn kz, Ares, Hephaistos ve Hebe'nin kz kardei. Eileithyi-a doumlara bakan ebe tanradr. Hera'nn sznden ayrlmaz, onun buyruklarn harfi harfine yerine getirirmi. Nitekim Hera'nn hmna uram Leto ile Alkmene'nin doumlarnda bulunmamakla Zeus'un evlilik d ocuklarnn dogmasna engel olmaya alm (Leto, Alkmene). Ekhetos. Epeiros blgesinin efsanelik kral Ekhetos ktl, zalimligiyle n salmt. Bu kral, sevgilisiyle yatt diye kzn gzne tuntan ineleri sokarak kr etmi ve bir kuleye kapatm, gene tuntan arpa taneleri vermi, bunlar tr ve un yaparsa, gzlerinin alacan sylemi. Ekhidna. Ejderler soyunu sayarken Hesio-dos Ekhidna'ya uzun bir para ayrmtr. Bu azman yaratk, Pontos'la Gaia'nn dlnden Khrysaor'la Kallirhoe'den dogmadr (Tab. 6). Ekhidna yle tanmlanr (Theog. 295 vd.):

yar bedeniyse koskoca bir yland korkun, heryan benek benek amansz bir ylan.
Typhon'la iftletii ve yeraltnda, yeryznde ne kadar korkun kpek ve canavar varsa hepsini rettii anlatlr: Geryon'un kpei diye anlan Orthos, Hades bekisi Ker-beros, bataklklar canavar Hydra, az ate saan Khimaira ve sonra da kendi dl Orthos'la birleerek Phiks'i ve Nemeia aslann da dourmu. Ekhidna'nn ini efsaneye gre Arima dalar denen Kilikia'dadr. Kendi lmsz olduu iin yeraltnda hep yaar, ama dlleri Herakles ve Bellerophontes gibi yiitlerin elinden can vermilerdir (Typhon, Herakles, Bellerophontes). Ekhion. Kadmos'un Thebai ehrini kurarken topraa diktii ejder dilerinden doup da sag kalan be adamdan biridir. Kadmos'un kz Agaue ile evlenir ve Pentheus'un babas olur (Kadmos, Pentheus). Ekho. Yanky (Narkis-sos). simgeleyen nympha

Elektra. "Parlak" anlamna gelen bu ad, birok efsanelik kiilerin ad olmutur.

(1) Okeanos'la Tethys'in kz Elektra, Pon tos'la Gaia'nn olu Thaumas'a e olur (Tab. 6). Birlemelerinden u tanrsal varlklar mey dana gelir: ris (Gkkua), Harpya'lar ve Aello (Bora) ile Okypetes (Kasrga) diye ka natl iki yaratk (Hesiodos, Theog. 266). (2) Atlas'la Pleione'nin "Pleiades" adl yedi kzlarndan biri (Pleiades). Efsaneye gre Semendirek adasnda oturan Elektra, Zeus'la birleerek Dardanos'u asion'u ve Harmonia'y dourmu (Tab. 7). Ad Palladion efsane sine de karmtr: Zeus Elektra'y elde et mek isteyince, gen kz kutsal Palladion hey keline snarak tanrdan korunabileceini sanm, oysa Zeus buna ok kzm ve heyke li tuttuu gibi gkten aaya atm. Troya ovasna den Palladion Troya'daki tapnak ta saklanm. Baka bir anlatma gre, Palla-

Kallirhoeyenilmezbir ejderha dayaratt ne lmllere, ne de lmszlere benzey en. Bir maarada dodu bu azgmyrekli Ekhidna. Yar bedeni bir gen kzd onun, gzelyanakl ve gzlerifldr fldr,

dion'u Elektra, Troya ehrini korusun diye kendi vermi Dardanos'a (Palladion).

(3) Bu ad tayan en nl kii, Agamemnon'la KIytaimestra'nn kz Elektra'dr (Tab. 15). I lomeros destanlarnda ad gemeyen

Elektra, tragedyann en nl, en ok sz edilen bir kahramandr. Aiskhylos'un "Aga-memnon" lsnde, Sophokles'in "Elektra", Euripides'in de hem "Elektra" hem de "Orestes" tragedyalarnda rol alr. Antigone gibi insanlarst baz yasalar korumay, baz ilkeler adna kendi kendine eyleme gemeyi gze alan yiit bir kzdr. Ne var ki, eli kana bulandg, anasn ldrmek gibi korkun ve dogad bir sua kart iindir ki, Elektra -adnn tersine - karanlk ve karmak bir kiilikle canlanr gzmzn nnde. Hamlet sorununu ilka tragedyasnda dile getiren kiidir. Bu bakmdan tragedya yazarlarn ekmesi, bylemesi, karakterini eitli alardan ele almay esinlemesi alacak bir ey deildir. yks ksaca yledir-. Agamemnon Tro-ya savana kt zaman, Elis'te rzgrlarn esmesini salamak zorunda kalmtr. Bunu kocasna affedemeyen kars Klytaimestra, Atreusogullarnn ba dman Aigisthos'la kocasn aldatr ve yllar geip Agamemnon dnnce M k onu alaka baklarlar. Gene yllar geer, bu kez Elektra delikanllk ana gelen kardei Orestes'i babalarnn cn almak zere yetitirir. Kardeinin nce Ai-gisthos'u, sonra da Klytaimestra'yi ldrmesine yardm eder. Ana katili olduktan sonra, Orestes'in peine Erinys'ler taklr. Elekt-ra'nn rolyse burada biter. Herhangi bir pimanlk duyduu tragedyada sz konusu deildir. Elektra kan davasnn en belirgin simgelerinden biridir (Orestes). Elektryon. Perseus'la Andromeda'nn olu, Alkmene'nin babas (Alkmene). Elephenor. llyada'da ad geen Abant nderi. Abant'lar Euboia yarmadasna yerlemi bir kavimdir. Elephenor, Helena'nn eski taliplerinden olduu iin otuz gemiyle katlr Troya savana. Homeros'a gre Agenor'la savarken ldrlr (l. IV, 463-472). Baka bir efsane onun Troya'dan dnd ve nce Sicilya aklarnda, sonra da Epir'de ehir kurduunu anlatr. Eleusis. Eleusis ehrine adn veren efsane-lik kii. Hermes'in olu ve Triptolemos'un babas olduu sylenir. Demeter Triptole-

mos'u lmsz klmak iin atee daldrrken, Eleusis olaya tank olup bir lk atacak olmu, Demeter de buna kzarak onu ldrm (Triptolemos). Elpenor. Odysseus'un arkadalarndan biridir. Byc Kirke'nin konanda yiyip ier, keyfeder ve Odysseus ller lkesine gitmek zere yola kaca gece fazla arap imi olan Elpenor szd damdan aa der ve lr. Ruhu Hades'te Odysseus'a yalvarr kendisini gmsn diye. Empusa. Tanra Hekate'nin evresinde bulunan korkun bir grnt. Hekate'nin insanlar korkutmak iin yaratt bu canavar her eit kla girerek daha ok kadnlara ve ocuklara grnrm. Bir aya tuntanm, insan etiyle beslenir ve kurbanlarn avlamak iin ok gzel bir kadn klma girermi.

Endymion.

Parlak ayn evresinde sapzyldz nasly anarsa l l. Btn doruklar, sivri kayalar ve ayrlar naslserilirsegz nne, gkleryrtlp da alr, tekmil yldzlar grnr, ferahlaryrei obann...
rzgarszken duru gkyz

Endymion efsanesi Homeros'un bu birka dizesinden domu gibidir. Ama bu efsanenin asl kahraman eski adyla Latmos, bugn Beparmak diye anlan dadr. Beparmak dann eteinde Menderes rma kendi ova-snca akarak bin bir dolanla gmten aylar izer. Koca rmak Bafa glne ve batda Adalar denizine prl prl boanr. Geceleri Bafa gl tepsi dolusu gmtr. Beparmaklarn grkemi insan hayalini uzak gemilere, ktalar sarsp dalan birbirinin zerine yan byk yersarsntlan ana gtrr. Be doruunu bir elin be parma gibi ge uzatan bu daa bakarken o depremlerin grleyiini duyar gibi olur insan. Ama ay bu dalarn sertliini eker gibi eritir ve atk kalarn zer. O zaman insan bir dnya manzaras deil, yeryzne paldr kldr yklm bir cennet grm gibi olur. Endymion efsanesi ite bu dekor iinde dodu. Endymion, Beparmak danda sr-

10(1

I.OS lerini otlatan bir obanm. Kavalndan baka bir varl olmayan yoksul bir oban. Gndz kayadan kayaya hoplayan boynuzlu, sakall kara keilerini gzler, yamacn mis kokulu kekiklerini yiyen srnn titrek meleyilerine kulak kabartrd. Kaval Endymion'un biricik dostu, srdayd. Dalarda yapayalnz yaamann verdii hrlk, aklk duygusunu da, kalabalk ehirlerde oturan hemcinslerine zlemini de hep bu kavala sylerdi. Endymion'un kaval yalnz obann sevincini, zlemini sylemekle kalmaz, kara doruklarn, yeil imenlerin, bulut bulut yapraklaryla saa, sola serpilmi aalarn, cvl cvl akan sularn da seslerini duyururdu. Bu ssz dalarda Endymion'u ne gndz kavaln flerken, ne gece taze ayrn stne uzanp sere serpe uyurken kimsecikler grmezdi. Yalnz, ay grrd onun grbz bedenini, erkeke gzelliini. Ay tanras Selene, Endymion'a baka baka, gnl vermi ona. Her gece zerine eilir, gm yla onu sarp ayrn stne yatnca kollarn sevgilisine aard. Selene de gkte ne zaman doarsa, nerede doarsa, hemen obanna koar, gvdesini nlanyla sarar, perdi. Ne var ki, Selene baz gece daha ok, baz gece daha az kalrd sevgilisinin yannda. Ayn Endymion'la hi birlemedigi karanlk geceler de vard. Onlar Beparmaklarn doruklar gibi kara, korkulu bir bekleyi iinde geerdi. Ama bu bekleyi uzun srmez, ilk ay gkte gzkt m, Endymion'la Selene gene kavuurlar, denizden yeni km balklar kadar serin, diri, parltl gvdelerini birbirlerine degdirirlerdi. Her bulumada ilk defa buluu-yormu gibi olurlar, hi tatmadklar bir tad dudaklarnda eme eme duyamazlard. Her pte gvdeleri daha da aydnlanr, tepeden trnaa nur kesilirdi, Endymion'la Selene iin sevgi, n ta kendisiydi. lmsz tanrlar kimi zaman kskanr insanlarn mutluluunu. Sevgiyle insanlarn bir eit lmszle ermelerini, tanrlara denk gelmelerini istemezler de ondan. Ama tanrlarn tanrs Zeus, Selene ile Endymion'un bu hep yenilenen bitimsiz sevgilerinden holanm, Beparmak dalarnn yoksul obanna bir armaan vermeyi kurmu. Dile benden ne dilersen, demi ona. Endymion da ne dilesin, lmsz bir uykuyla uyumay dilemi. O gn bugn Beparmak doruklar ay nda karl gibi aarr. Ulu amlar uyuyan ve kl dler gren insanlara benzer. Nereden geldii belirsiz bir esintiyle yapraklar rperir, fsldar zaman zaman. Ay gklere parmak uzatan doruklardan aa u rlts gibi arl arl akar. Yamalarda obanlarn yakt ateler mavi mavi tellenen ince dumanlar salar. Endymion'un kaval yanklanr kayadan kayaya. Hep ayn sestir o, dalarn sszln, insanlarn zlemini syler. Ayn evresinde yldzlar kprdar. Gkler sanki yrtlm, almtr. Beparmak'larn oban Endymion'un kl, lmsz mutluluunu gzmzle grebiliriz. Entoria. Roma'da Saturnus tapnann kurulu nedenini aklamak iin Erigone rnei zerine uydurulmu bir efsane (Erigone). Tanr Saturnus, talya'da bulunduu Altn ada karios adl bir kylnn kz Entorlii ile birlemi, biri lanus, drt olu olmu. ka-rios'a da zm ktgyle arab balam. Ama Roma kylleri bunun kymetini bilme dikleri iin, tanr veba salm ortala, sonun da Roma'llar Capitolium tepesinin eteinde Saturnus'a bir tapnak kurmakla yattrmlar tanry (Saturnus, lanus). Enyalios. Sava adlarndan biri. tanr Ares'in ek

Enyo. Sava tanr Ares'in evresinde bulunan bir tanra. okluk, onun Ares'in kz olduu sylenir, Hesiodos, Phorkys'le Ke-to'nun kzlar Graia (Kocakar)'lardan biri sayar onu (Theog. 273). Homeros ise Ares' in yanndan ayrlmayan ve "iller ykan" bir tanra olarak tanmlar ve yle der (l. V, 592):

... Balarnda Ares vard, birde ulu Enyo, amansz kavgann dizginini elinde tutard o.
Eos. Homeros'un "gl parmakl" diye tanmlayp destanlarnn hemen her blmnn banda and afak tanra Eos'u, Hesiodos Titan soylu Theia ile Hyperion'un birlemesinden domu ve Helios (Gne) ile Selene (Ay) tanrlarn kardei olarak gsterir

.rnr cxs (Tab. 4). Eos'un evliliklerini yle anlatr He-siodos (Theog. 378 vd.): M kral soyunun atas olacak Epaphos da anas lo gibi tanra Hera'nn hncna urar (lo). ocuk doar domaz Hera'nn buyruuyla Kureta'lar onu alp karr. o bu kez olunu aramaya kar. Ama Zeus Kureta'lar ldrr ve o'yu Suriye'ye Epaphos'un bulunduu Byblos'a yneltir. lo Epaphos'u alp Msr'a dner. Epaphos manevi babas Telego-nos'tan sonra Msr tahtna konar ve Nil rmann kz Memphis'le evlenir. Kz Libya, torunlar da Agenor'la Belos'tur (Agenor). Hellen'ler Epaphos adnn "dokunma, stne el dedirme" anlamna geldiini ileri srerlerdi. o Msr'a gelince Zeus elini srtna deg-dirmi ve bylece gene kadn olmasn ve olunu dourmasn salam. Oluna da bu nedenle Epaphos ad konmu. Aslnda Epha-phos baz ilka yazarlarnn da belirttii gibi Msr'n kz biiminde simgeiendirilen Apis tanrnn Yunancalatrlm biimidir. Epeios. Troya savana otuz gemilik bir filo ile gelen Akha nderi. Savata pek baarl olmayan Epeios, baz alanlarda stn yararlk gstermitir: Patroklos iin dzenlenen yarmalarda yumruk dv birinciliini alr. Epeios'un baka bir yararl Troya'ya sokulacak olan tahta at yapm olmasdr. Onun sz Odysseia'da geer (Od. VIII, 493 vd.). Troya dnnde nderi Nestor'dan ayr den Epeios Gney talya'ya varr ve orada bir ehir kurar. Orada yaptrd bir Athena tapnana tahta at yapmak iin kulland btn avadanlklar tanraya adam derler. Ephialtes. Bkz. Aloeusoullar. Epigon'lar. Thebai'ye kar Yediler'in seferi baarszlkla sonulanmt. Bu kez Epigon'lar, yani birinci sefere katlan nderlerin oullar ikinci bir saldrya kalkmay dnrler. Delphoi bilicilerinden aldklar bilgi udur: Balarnda Amphiaraos'un olu Alkmaion bulunursa, zaferi kazanacaklardr. Ne var ki Alkmaion ikirciklidir. Anas Eriphyle, nasl bir zamanlar kocas Amphiaraos'u kandrm-sa, Polyneikes'in olu Thersandros'tan armaanlar alarak Alkmaion'u da kandrr (Eriphyle). Sefere katlanlar unlardr: Amphiaraos'un M olu Alkmaion'la Amphilokhos,

afak tanra Astraios la birleip coku yrekli rzgrlar dourdu, gkleri artan Zephyros 'u, azgn esiti Boreas ' ve Notos 'u. Rzgrlardan sonra afak tanra gnn mjdecisi afak yldzn dourdu ve gklerin elenk elenk yldzlarn.
Sonra Tithonos'la birleip Habeistan kral Memnon'u, Kephalos'la birleip Phaeton'u dourur. Efsaneye gre, Eos bir sabah Ares'le de sevimiti, onu kskanan Aphrodi-te gl parmakl tanray durmadan k olmakla cezalandrm. Eos sevgililerini karrm: Dev Orion'u Delos adasna karm, Kephalos'u Suriye'ye, los'un olu, yani Tro-ya soyundan olan Tithonos'u da Habeistan'a karm; Gne'in lkesi saylan Yz Yanklara Eos'un olu Memnon kral olmu, Memnon Troya savandan bir sonu alnmadn grnce, gelmi Akhilleus'a kar arpm ve onun elinden vurulmu (Memnon). Tithonos'a gelince, Eos onun iin lmszlk istemi Zeus'tan, tanr da balam ona bunu, ne var ki Eos srekli olarak gen kalmasn istemeyi unutmu, bu yzden yllar geince Tithonos burutuka buruuyor, kldke klyormu, Eos onu bir saraya kapatp kimselere gstermez olmu, ta ki sonunda onu bir ekirge haline sokmu (Tithonos). Epaphos. Epaphos, io'nun tanr Zeus'tan olan ocuudur (Tab. 10). inek biiminde dnyay dolatktan sonra lo Msr'a varr ve olunu orada dourur. "Zincire Vurulmu Prometheus"ta o'ya gelecei yle bildirir (Aisk. Prom. 846 vd.):

O lkede, karann bittii yerde, Nil'in tam aznda, bir set stnde Kanobos adnda bir ehir var dr. Zeus orada akl saln geri verecek bar elinin dokunuuyla. Douracan ocuun ad kara Epaphos olacak Zeus'un bir dokunuuyla doaca iin. te o toplayacak rnlerini takn Nil'in sulad topraklarn. Ondan sonraki beinci kuaktan elli kz Argos 'a istemeye istemeye dnecekler Yaknlaryla evlenmekten kurtulmak iin.

Adrastos'un olu Aigialeus, Tydeus'un olu yiit Diomedes, Parthenopaios'un olu Pro-makhos, Kapaneus'un olu Sthenelos, Poly-neikes'in olu Thersandros ve Mekisteus'un olu Euryalos. Epigon'lar saldrya Thebai evresindeki ky ve kasabalar yok etmekle balarlar. Thebai'liler, Eteokles'in olu Lao-damas'in nderliinde ehirden kp saldrya giriirler, ama Laodamas Alkmaion'un kargs altnda can verir, Thebai'liler de pskrtlr. O gece, bilici Teiresias'n verdii t zerine Thebai'liler ehri boaltrlar, ertesi sabah Epigon'lar girer ve Thebai'yi yama ederler, aldklar doyumluun bir blmn Delphoi'deki Apollon tapnana adarlar. Epimetheus. Titan apetos'la Klymene'nin olu, Atlas, Menoitios ve Prometheus'un kardei (Tab. 3). Epimetheus apetos oullarnn en aklsz ve bu bakmdan Prometheus'un tam kartdr. Zeus onu Prometheus'a kar kullanr: Prometheus'u ve onunla birlikte, destekledii insan soyunu yok etmek iin yaratt kadn Epimetheus'a armaan olarak yollar (Hes. i. 84 vd.), o da Prometheus'un Zeus'tan armaan alma dediini unutur ve tanrlarn zene bezene yarattklar Pando-ra'y alr, onunla evlenir (Pandora). Epimetheus Yunan mythos'unda Adem'in roln oynar, ne var ki ondan ok daha silik bir tip olarak kar karmza. Prometheus'la Pandora'nn kiilikleri onu bsbtn siler. Epimetheus'la Pandora'dan, Deukalion'un kars olacak Pyrrha doar. Erato. Zeus'la Mnemosyne'den dogma dokuz Musa'lardan biri. Sanatlardan lirik iiri ve zellikle ak iirini simgeler ve esinler (Musa 'lar). Erebos. Yeralt karanln simgeler. Erebos, yeryznde karanlk saan Nyks gibi Khaos'tan dogmadr. Erebos'la Nyks birleirler ve kl varlklar meydana getirirler: Ai-ther (Esr) ve Hemera (Gn, Gndz). Erekhteus. Atina kral, Pandion'un olu, Erikhthonios'un torunu (Tab 24). Dedesinin efsanesinden ayrlmayan efsanesi sonradan baka katklarla deitirilmitir. Erekhteus'u

birok ocuklar olmu, bunlardan yedi k/ birbirini o kadar ok severlermi ki, biri lr se, brleri de canlarna kyacaklarna ant imiler. Gnn birinde Atina Eleusis'le savac girmi ve Eleusis'e yardm eden Trakya kral Eumolpos'a kar koymak zorunda kalm. Bu sava nasl iyi bir sonuca eritirebilecegl sorusunu Delphoi bilicisine sormu. Ald cevap u: Kral yedi kzndan birini kurban ederse zaferi kazanacaktr. Erekhteus bir kzn kurban eder, br alts da intihar ederler. Savata, Poseidon'un bir olu olan Eumol-pos'u yenince deniz tanr fkelenir ve Zeus'tan Erekhteus'u ldrmesini ister. Zeus bahtsz kraln stne yldrmn salar. Erigonc. karios adl bir Atina'lnn kz. Tanr Dionysos Yunanistan'a ilk geldiinde karios'un evinde konuk kalm, buna karlk ona asma ktgyle arab armaan etmi. Kz Erigone'yle sevimi ve Staphylos (zm) adl bir oullar olmu. Bir gn tanr karios'a bir tulum dolusu arap vererek, komularn lene armasn ve onlara arab tattrm. sini sylemi. Ama sarho olan komular ka rios'un kendilerini zehirlediini sanmlar, onu sopalaryla vurup ldrdkten sonra, lsn gtrp bir yere atmlar. Kpei, Erigone'ye babasnn atld yeri gstermi, kz da zntsnden oradaki bir aaca asm kendini. Tanr Atinallar yle cezalandrm: Bir delilik salgn ba gstermi ehirde, gen kzlar ldrp asyorlarm kendilerini. Delphoi bilicisi bu olay karios ve Erigo-ne'nin lmleriyle ilgili gsterince, Atina'llar Erigone iin bir bayram dzenlemiler. Bu bayramn bir benzeri de Roma'da vard (En-toria). Erikhthonios. Atina'nn ilk krallarndan biri (Tab. 24). Ad "yn" ve "toprak" anlamna gelen M kkten tremedir. Efsaneye gre, Erikhthonios tanr Hephaistos'tan dogmadr. Gnn birinde tanra Athena Hephaistos'un iliine silah smarlamaya gelmi. Topal tanr birdenbire tutulmu ona, dayanlmaz bir istek duymu ve balam kaan tannay kovala maya. Topal olduu halde, yetimi ona ve sarlrken, spermasn bacana aktm. Ki/ olan kz tanra bir yn bezle spermay silip, likslnerek yere atm. Toprak ana dllenmi,

ERNYS'I R

bundan, bir erkek ocuk karm ortaya. A-thena da ocuu Kekrops'un kzlarna emanet etmi (Aglauros). Bebei sepette iki ylan arasnda gren Kekrops kzlar ldrarak kendilerini Akropolis'ten aaya attktan sonra, Erikhthonios - ki topraktan dogma btn yaratklar gibi ylan kuyrukluymu - Athena'nn tapnana kadar srnm ve kalkannn altna girerek bym. Kutsal alanda yetien bu gence kral Kekrops sonradan Atina kralln vermi. Bir Nympha ile evlenen Erikhthonios Pandion'u yaratm, Pandion'dan da Erekh-teus dolmu (Erekhteus).
Erikhthonios'un drt atl arabay kefettii ve Atina'ya para ve Panathenaia bayram gibi yenilikler getirdii sylenir. Erinys'ler. Kimi zaman bir, kimi zaman birok, kimi zaman da olarak gsterilen alma tanralar Erinys'lerin doumunu Hesi-odos yle anlatr: Kronos anas Gaia'nn verdii trpanla Uranos'un hayalarn keser (Theog.276vd.):

Koca Uranos geldi kara geceyle, indi yere arzudan yanp tutuarak, yaklap sard topra boydan boya. Ama pusuda bekleyen olu uzatt sol elini ve sa elindeki trpanla koskoca, upuzun, sivri dili trpanla biranda kesti babasnn hayalarn ve kaldrp att arkasndan bir yere. Ama bo deildi elinden savrulup giden: Kanlarfkrp sald iinden ve hepsi gmld kald topran barnda, ve bunlardan gebe kalan toprak yllar sonra dourdu yaman Erinys'leri, tanralarn.
Bu tanralarla birlikte Devlet ve Orman perileri domutur, der Hesiodos. Saylarn ve isimlerini vermez. Sonralar Erinys'lerin kadn ve adlarnn da Alekto, Tisiphone, Megaira olduu kabul edilmitir. Erinys'ler suu ileyenin ve zellikle adam ldrenin peine taklan kpekler diye dnlr; bu kpekler diidir, kan kokusunu hemen alp koarlar ve peine takldklar suluyu sonsuzca kovalayarak ldrtrlar. Erinys' lerin en ok rol oynadklar iir eseri Aiskhy-los'un "Agamemnon", "Khoephoroi" ve "Eumenldes" trilogia'sdr. Bu esiz tragedya antinda son oyun Erinys'lerin adn tamakta-

dr, ne var ki Yunanllarn sk sk bavurduu "euphemismos" denilen bir dil aresiyle Erinys'lere "Eumenides" yani "iyi niyetliler" ad taklmtr. Bundan ama, amansz tanr-alar yattrmak, ktl iyilie evirmelerini salamaktr. Ayn grle, sert ve tehlikeli olarak bilinen Karadeniz'e "Pontos Euksei-nos" yani konuksever deniz denirdi. Eumenides tragedyasnda babas Agamemnon'u ldren anas Klytaimestra'dan alan Ores-tes'in peine taklan Erinys'ler sonunda birer af tanrasna dnrler, Orestes de bylece suundan ve ektii vicdan azabndan arnm, kurtulmu olur. Bu srecin nasl sahneye konduu zerinde durmadan "su" kavramn incelememiz gerek. nsan ne zaman su iler, yani adam ldrr? Yunan efsanesinde adam ldrme okluk bir yanlg sonucunda olur: Ate tanra insan gaflete drr ve insan istemeyerek, kimi zaman bilmeyerek ldrr, kan dker. Bir de kan davas gderek, ksas kurallarn uygulayarak adam ldrr. Her M halde de suundan arnmak iin areler vardr, insan tanrlara yakarmak, kurbanlar kesmekle affn salayabilir. Zeus'un kzlar saylan Litai (Yalvan) tanralar sulular adna arac olurlar, Zeus'tan balamay elde ederler (Yalvarrlar). Sutan arnma yalnz tanrlar katnda deil, insanlar arasnda da mmkn olmalyd; Homeros dnyasnda bu suun cezas bizim hak ve hukuk anlaymza gre hafiftir: Yurdunda adam ldren yurdu iin bir pislik, bir uursuzluk saylr, bu yzden de srlr, kendisi gidip snacak bir yer bulmal, kendisini arndrmay gze alan bir temiz adam bulmal ve ona hizmet etmelidir. Homeros destanlarnda ad geen birok nl yiitler su ilemi kiilerdir. Srgnde yaarlar, ama konuklan seven ve koruyan Zeus tanrnn kolu kanad altnda bulunduklarndan srgnleri tatl gelir onlara. Bunlardan biri Patroklos, br de AkhiUeus'un lalas Phoiniks'tir. Her ikisi de yurtlarndan kovulmu, Peleus'un yanna snm kiilerdir (Patroklos, Phoiniks). Ne var ki iledikleri sular Erinys'lerin kovalamasn gerektirmez. kpekleri herhangi bir adam ldrenlerin peine taklmaz, onlar babasn ve zellikle anasn ldren suluyu kovalarlar. Yunan mythos'unda nl bir ba-

I.UNYS'l.l .K ba, bir de ana katili vardr: Oidipus'la Orestes. Oidipus babas Laios'u bilmeyerek ldrr, grd ceza korkuntur, oysa Orestes bile bile ldrr anas Klytaimestra'y. Alkmaion gibi o da babasnn kanna giren anasn ldrr, ama suu Alkmaion'unkinden daha da ardr, nk daha hesapb, daha bilinlidir (Alkmaion). Agamemnon tragedyasnda Mykene kralyla birlikte Troya'dan dnen bilici Kassandra, Aigisthos'la Klytaimestra'nn cinayet hazrladklarn sezer ve bu sezgiyi u szlerle dile getirir (Aam. 1186 vd.):

ben.

Bir koro var ki, hi ayrlmyorbu evden, tek sesli sylyor ezgilerini, ama sesi kulaa ho gelmiyor, vg deil nk syledikleri, insan kan imi yreklenmek iin, evet, insan kan imi bu evde oyalanan koro. Zoratarsm onu bu konaktan: Ayn soyun Erinys 'leri bunlar. Piyesin sonunda sahnede Agamemnon'la Kassandra'nn yan yana yatrlm lleri grlr. Mykene'de ynetimi ele alan ift kendi llerinin cn almak iin kral ve Troyal tutsan ldrmlerdir. Bunlarn cn alacak kuak da yetimekte, yedi yl sonrasn gsteren "Khoephoroi" (Sunu tayan kzlar) adl tragedyada Orestes alc olarak anasnn karsna dikilmektedir. Klytaimestra olunun ne amala geldiini anlaynca, urbasn yrtp memesini gsterir ve Orestes'in ayaklarna kapanarak yalvarr. Ana oul arasnda yle bir konuma geer (Khoe. 922 vd.):
Klyt. Anan m ldreceksin, yavrum benim ? Or. Seni ben deil, kendin ldreceksin. Klyt. Ama bak, anann kinli kpeklerinden sakn Or. Ya babamnkilerden nasl kaarm senden saknrsam ? Klyt. Diriyken bouna m yakaryorum bir mezara kar ? Or. Babam ldrdn ya, senin de lmen gerek . Klyt. Demek bir ylan dourmu, bytmm

Orestes anasn ldrr, daha nce Algis thos'u da vurmutu, sahnedeki kap alp ge ne ikisinin ls grlr. Orestes eylemini hakl gsterir: Evet, der, anam ldrdm, ama o da babam ldrmt, tanrlarn tiksindii pis bir kadnd anam, oysa benim elime g katan, Pytho tanrs Loksias'tr, yani Apollon'dur. Byle konuurken, birdenbire yan banda kara urbal kadnlar belirir, bakar ki Gorgo yzl, salar ylanlarla rlm Erinys'ler bunlar. Ellerinden taptaze kan damlamakta. Orestes barr, arr ve deli gibi atar kendini darya. Koro yaknr. Atreus' tan bu yana nc lm kasrgasdr bu. Sonu nereye varacak? Ate'nin fkesi dinecek mi? nc "Eumenides" tragedyas Delphoi tapnann nndeki bir sahneye alr: Apollon'a snm olan Orestes evrenin gbei saylan tan stne yklm, yalvarmaktadr. Erinys'ler korkun hrltlarla drt dnmektedir evresinde. Apollon gelir, onla r uyutur, derken Klytaimestra'nn tayf drter, uyandrr kpekleri, Apollon oklaryl onlar kovduktan sonra sahne deiir ve Ati-na'daki Akropolis grlr. Orestes'in davas Athena'nn tapna nnde grlecektir bu kez. Tam bir mahkeme sahnesidir bu. ki hak ve hukuk anlaynn arpt bir mahkeme: Geleneksel ksas kurallarn simgeleyen Erinys'ler, kendini ve eylemini savunan bir insanla kar karya gelip tartmaktadrlar, sonu mahkemenin verecei oylara baldr. Orestes Athena tanrann verdii bir oy fazlasyla beraat eder. Bylece tanr karar, kader arl yerine insanlarn mahkemesi, yani Areopagos kurulmu olur. Tragedyann sonunda yenilgiye urayan Erinys'ler korosu fkeyle ekilmek zeredir ki, Athena onlar Atina'nn koruyucular olarak ehirde kalmaya arr, buna karlk Atina halkndan sonsuz sayg greceklerdir. Erinys'ler deiir, iyi niyetliler diye karlar ortaya, bunun simgesi eski hukukla yeni hukuk anlaynn birlemesi olsa gerek. Erinys'ler bundan byle Atina'ya bet bereket saacak tanralar olarak intikam deil, adaleti gerekletireceklerdir. Aiskhylos'un, Atina din ve devlet anlayn yceltmekte ve yeni yeni kavramlar kurup, onlar canlandrmaktaki

ustal bu lde en yksek zirvesine erimitir. Zaman geince, Erinys'ler, insanlar yeraltnda cezalandran tanralar olarak grlmeye balar. Eski metinlerde beliren bu inan Vergilius'un "Aeneis" destannda dile gelmektedir: Erinys'leri Tartaros'un dibinde ruhlara ellerindeki kamlar ve ylanlarla korku salp eziyet eder grrz. Cehennem kavramna yaklaan bu grler Roma mythos ve iirinde Etrsk etkisiyle gelimi olabilir. Eriphylc. Argos kral Talaos'un kz ve Ad-rastos'un kzkardei. Thebai efsane emberiyle ilgili yks Adrastos, Amphiaraos ve Alkmaion adlar altnda anlatlmtr. Eri. Ne kadar belal tanr ve tanra varsa, lm ve ykm getiren ne kadar varlk varsa hepsi Nyks (Gece)'ten dogmadr. Kavga tanra Eri, hanet, Karasevda ve htiyarlk gibi tanrlam kavramlardan hemen sonra gelir doum srasnda. Hesiodos ona "azgn yrekli" der ve kendi dourduu varlklar sayar (Theog. 226 vd.). Sonra da ikinci eseri "ler ve Gnler" de iki kavga ayrr, biri insana zararl, biri faydal ve yle tanmlar ikisini de (i. 11 vd.):

i karar Paris'in yargsna braklr (Paris). Bu kavga Troya sava gibi yce bir atmann kaynadr. Eros. Eros, ilkan en eski metinlerinden beri evrende birleme ve retmeyi salayan doal bir g olarak karmza kar. Hesiodos yaratl anlatrken Khaos'tan hemen sonra Eros'u sayar, onun etkisini insan dnyasnda aka grdg'halde, ilk tanrlar arasna nasl yerletireceini iyice bilemez, ama bu evrensel ilkeyi gene de saym olmak iin yle der (Theog. 116 vd.):

Khaos 'tu hepsinden nce varolan, sonra geni gsl Caia, Ana Toprak... Ve sonra Eros, en gzeli lmsz tanrlarn, oEroskielini, ayanzer tanrlarn, ve insanlarn da, tanrlarn da ellerinden alr yreklerini, akl ve istem glerini.
Ama daha sonra, Eros'un devler, Titanlar gibi azman yaratklarn birlemesinde ne gibi bir rol oynadn tanmlamakta glk eker, giderek "parthenogenesis", yani kendi kendiliinden dourma ilkesini baz tanrsal varlklar iin srdrr. lkan en ili ve bilinli ak airi Sappho da Hesiodos'a benzer bir tanmlama verir: Gene Eros, elimi, kolumu zen, hem tatl hem ac Eros, o kar gelinmez yaratk sarsyor beni. Hesiodos'tan baka theogonia ve kosmo-gonia'larda da Eros'a yer ayrlr. Orfizm denilen ve air Orpheus'tan geldii ileri srlen mistik akmda da Eros'un dnyayla birlikte kaos'tan ktna, yahut da Gece'den dogma evren yumurtas ikiye blnp yar kabuundan gk, yar kabuundan toprak ortaya knca, Eros'un da doduuna inanlmaktadr. Platon'un "len" adl diyalogunda herkes kendine gre sevginin tanmlamasn yaptktan sonra, Sokrates bir kadn bilici, Mantinei-a'l Diotima'nn grlerini anlatr. Diotima'ya gre Eros bir tanr bile deildir, lmlyle lmsz aras bir varlk, Yunanllarn "daimon", bizim "cin" diyeceimiz bir yaratktr. Eros'un douunu anlatmak iin yepye-

ki trl kavga vardr bu dnyada, biri vlmeye deer, teki ktlemeye. zden apayrdr bu iki kavga, insan kanl savaa gtrr birisi, kts, hibir lml sevmez onu. Zorla girer bu kr dvne lmszlerin zoruyla, buyruuyla. teki kavgay daha nce dourdu yce Karanlk. Gklerdeki tahtnda oturan Kronos olu topran zne katt onu. nsanlara yararldr o kavga, O kavga ki eli tutmaz insanlar bile ie srkler.
Hesiodos'un bu kavgasna rekabet ya da ekmek kavgas demeli. Yaamn znde grr onu Hesiodos ve kardeine kt deil de iyi kavgadan yana gitmesini tler. Eri, Gzeller yarmasnda da bir rol oynar, Peleus'la Thetis'in dnne hr karmasn diye arlmad iin altn elmay tanrlarn dgtin sofrasna atar da, stne "en gzeline" yazd altn elmann kime verilece-

ni bir efsane uydurulur: Yoksulluk tanra (Penia) ile Bolluk tanr diye evirdiimiz, aslnda her derde deva, hner anlamna gelen Poros'un ogluymu. Sevgi'nin karakterini anasyla babas arasndaki kartln sonucu olarak yle anlatr: "BoUuk'la Yoksul-luk'tan doan Sevgi'nin talihi de ona gre olmu. Sevgi her eyden nce her zaman yoksuldur, oklarnn sand gibi hi de yle ince ve zarif deildir, tersine kabadr, pistir, evsiz barksz, yalnayaktr, akta, dada, bayrda, kap nlerinde, 'yol kelerinde yatar, kalkar. Ne yapsn, anasna ekmi, yoksulluktan kurtulamaz. Babasna eken tarafyla da hep gzelin, iyinin peindedir, yrekli, atlgan, dayankldr, yaman avcdr, hep tuzaklar kurar, fikirlere, bululara dkndr, byclkte esizdir. Aslnda ne lml, ne lmszdr. Bakarsn ayn gnde bolluk iinde geliir, yaar, birdenbire de lr, sonra yine babasnn tabiat gerei bir aresini bulup dirilir. Bir eyin eline gemesiyle elinden kamas bir olur. ylece Sevgi her zaman ne yokluk iindedir, ne de varlk iinde" (l. 203c, d). Sevgi'nin hibir zaman kanmad, hep arayan, arzulayan bir duygu olduu dile getirilmi oluyor bu parada. Baka efsanelerde Eros'un Aphrodite ile Hermes'in olu, ya da Eileithyia veya ris'in ocuu olduu sylenir. Uranos'lu Aphrodi-te'nin Hermes'le birlemesinden Eros domu, Dione'nin kz Aphrodite'den de Anteros (karlk ak). Bu efsaneler Eros'un zndeki ok ynll dile getirmek iin sonradan uydurulmutur. Ne var ki hibir tanr Eros gibi zaman ve mekna gre deiik biimlerde yanstlmamtr, hibir tanr Eros kadar airlere konu olmamtr. Bylece Eros tanr evrensel bir ilkeden, insanlar oklaryla kovalayan ve yaralayan kanatl, alayc ve yaramaz, giderek tehlikeli bir ocuk biimine girmi, bu biimle de gnmze kadar gelmitir. skenderiye sanatyla balayan bu Eros simgesi Roma'da Amor-Amores diye epey tutunmu, iirde olduu kadar resimde de iz brakm ve Rnesans'ta ikinci ve ok canl bir gelime grmtr. Eros'u ele alan en gzel efsanelerden biri Apuleius'un "Eros ile Psyklc" masaldr. Sem-

bolik bir anlam tayan bu masal Psykhr bal ligi altnda anlatlmtr. Eryks. stnde nl bir Aphrodite tapnatj bulunan Sicilya dana adn veren efsanelik kral. Aphrodite ile Poseidon'un olu olduu da sylenir. Ad Herakles efsanesine karmtr: Geryoneus'tan ard srleri gtrrken Herakles bu Eryks'e rastlam. Eryks yiide meydan okumu, gremiler ve Herakles Eryks'i ldrm, ama krallna el koymayp akrabalarndan birinin gnn birinde oraya yerleeceini sylemi ve yle olmu: Tarihsel alarda Dor'lardan bir grup Eryks dagma yerlemiler. Erymanthos. (1) Apollon tanrnn olu. Adonis'le sevitikten sonra Aphrodite'yi hamama girer grm, bu yzden gzleri kr olmu. Olunun cn almak iin Apollon da bir yaban domuzu olup Adonis'i vurup l drm. (2) Arkadya'da akan bir rmakla ayn blge deki bir dan ad. Yaban domuzlarnn ok olduu bu blgede Artemis avlanmay sevr (Od. VI, 103). Herakles de efsanelik yaban domuzunu ldrm (Herakles). Erysikhton. (1) Thessalia kral Triopas'n oQlu, ya da kardei. Tanrlardan korkmaz, takn bir adamm. Gnn birinde Deme-ter'e adanm bir koruluu kesmeye kalkm, tanrlar imarlarla onu alkoymaya altklar halde, Erysikhton hi aldrmam, aalar bir bir kesmi. Demeter de onu dinmeyen bir ala arpm. Erysikhton ne yese doymuyormu, varn younu yiyip bitirdikten sonra, kendi kendini de yemi. (2) Kekrops'la Aglauros'un olu, Atina'l kahraman. Delos'taki Apollon tapmana gitmi, Eileithyia' nn eski bir heykeliyle dnerken, yolda lm. Erythion. Geryon'un kzlerini bekleyen srtma. Herakles bu srleri almak iin Erythion'u da, srlerin bekisi kpek Or-thos'u da ldrr (Hes. Theog. 292). Esr. Bkz. Aither. Eteokles. Oidipus'la lokaste'nin olu, Poli-neikes'in kardei (Tab. 19). Kral Oldlpu

Thebal'dcn kovulunca, Eteokles'le Polynei-kes aralarnda bir anlama yaparlar: Her yl biri kral olacaktr. IMn tahta oturan Eteok-les'tir. Polyneikes de ehirden ayrlr. Bir yl sonra hakkn aramaya gelince, Eteokles ynetimi ona vermeye raz olmaz. Bunun zerine Polyneikes Argos kral Adrastos'a bavurur (Adrastos). Thebai'ye kar sefere hazrlanan Yediler ordusu saldrya balamadan aralarndan Tydeus'u eli olarak gnderirler, ama Eteokles gene anlamaya yanamaz. Bunun zerine saldr balar. Eteokles Poly-neikes'le teke tek savata can verdikten sonra, Thebai'de trenle gmlr, oysa Polyneikes mezardan yoksun braklr (Antigone). Epigon'larn Thebai'ye saldrs srasnda Ete-okles'in olu Laodamas kraldr. Euadne. phis'in kz Kapaneus'un kars, kocasnn odun ynna atlarak, onunla birlikte yanar (Kapaneus). Euenor. Atlantis'in yerlisi (Atlantis). Euenos. Tanr Ares'in olu, Aitolia kral. Kz Marpessa'ya bir talip ktka babas onu ldrr ve kafasn Poseidon tapnana asar-m. Sonunda Marpessa'y das karr, Euenos da peine taklr, ama das tanr Poseidon'dan kanatl bir araba ald iin onu yakalayamaz. Euenos atlarn vurduktan sonra kendini orada akan bir rmaa atar. Irmak Euneos adn alr (idas, Marpessa). Eumaios. Eumaios, Odysseia'da nemli bir rol oynayan thake'li bir domuz obandr. Odysseus uzun servenlerinden sonra yurduna ilk ayak bastnda Eumaios'un yapt ve ynettii ahrlara gider ve babasnn sadk ua olan bu "tanrsal" obanba ile buluur. Eumaios ihtiyar bir dilenci klnda olan Odysseus'u konuklamak, arlamakla kalmaz, konuunun zlemini ektii efendisi olduunu anladktan sonra da talipleri ldrmekte, maln, mlkn yeni batan ele geirmekte yardmc olur ona. Odysseus'un st-ninesi Eurykleia kadar sevimli, cmert ve akll bir kiidir. Odysseus'la aralarndaki konumalar Odysseia romannn gereki yann ve zamann yaama koullarn aa vurup yanstan deerli belgelerdir. m

Odysseus domuz obannn kulbesine gelince, Eumaios onu saygyla karlar, ona bir dek serer, yemek verir ve dilenci pozunda olan efendisinin uydurduu hayat hikyesini dinledikten sonra, kendisinin de bir kral oluyken nasl karlp thake'ye getirildiini anlatmaya koyulur. Eumaios'un anlatt bu yk ilgin bir roman ve o zamanki Akdeniz evresinde ise youn bir gidi geli olduunu aa vurur (Od. XV, 389 vd.j. Eumolpos. Poseidon'un olu, Trakya kral. Atina ile Eleusis arasnda kopan savaa kar-r, bu savata Atina kral Erekhteus elinden ldrlr (Erekhteus). Eumolpos Eleusis myster'lerinin kurucusu olarak tannr. Eleusis barahipleri "Eumolpides" adn benimsemi ve atalarnn Eumolpos olduunu kabul ederlerdi. Euneos. Euneos, lason'un Argonaut'lar seferinde Lemnos adasna varnca Hypsipy-le'den olan oludur (Argonaut'lar, Hypsipp-le). Troya savana kendi katlmad halde, Akha'lara Lemnos arab gnderir (l. VII, 467 72). Akhilleus esir ald Priamos olu Lykaon'u Euneos'a satar (Lykaon). Eunomia. Themis'le Zeus'un kz, Horalardan biri (Themis, Hora 'lar). Eunomos. Kalydon kral Oineus'un saraynda arap sunan delikanl. Herakles'in ellerini ykarken Eunomos yanllkla suyu yiidin ayaklarna dkm, Herakles de ocua bir tokat atacak olmu. Ama tokad o kadar sert indirmi ki ocuk lm. Babas yiidi balad halde, Herakles kendi kendine ceza vermi, kars Deianeira ve olu Hyllos'la birlikte Kalydon'dan gp Trakhis'e yerlemi. Euphrates. Frat nehrinin adn aklamak iin uydurulmu bir efsane: Euphrates adl bir adam varm, gnn birinde olunu karsnn yannda uyur grm ve onu bir yabanc sanarak ldrm, sonra da yanlln anlayarak kendini nehre atm. O zamana kadar Medos adn tayan nehre, iinde boulan Euphrates'in ad verilmi. Euphrosyne. Ad sevin, nee anlamna gelen Euphrosyne Kharit'lerden biridir (Kha-rit'ler).

Europa. Poseidon'la Libya'nn olu, Fenike kral Agenor'un kz Europa tanrlar tanrs Zeus'un sevgisini kazanmakla lmez bir n salm, btn bir ktaya adn vermitir (Tab. 11). Io'nun servenine benzer bir serven yaayan Europa'nn yksn Edith Hamil-ton'un lk Tamer'ce yaplm evirisinden okuyalm (Varlk yaynlar, s. 53). (Bu yk, III. yzylda yaam skenderiye'n bir airin, Moskhos'un iirinde anlatlr). Zeus'la sevimesi yznden ad corafyaya geen tek kadn o deildir; Europa'nn n daha da yaygndr. o'nun yllarca ac ekmesine karlk Europa, bir boa srtnda denizler avermenin yaratt birka saniyelik aknlk ve korku bir yana braklrsa, hi zl-mernitir denebilir. Europa'nn Zeus'la sevitii sralarda Hera nerelerdeydi, bilinmiyor. Bilinen bir ey var: Tanrlar tanrs, gamsz, tasasz, gnl ne dilerse onu yapyordu. Zeus bir ilkbahar sabah gkteki saraynda oturmu, tembel tembel yeryzn gzetliyordu. Gzleri, anszn, kendisi iin ok ilgi ekici bir yarata iliti. Gzel Europa, uykudan uyanm, grd d yorumlamaya alyordu. ki kta, kadn klnda, kendisini paylamak istemilerdi dnde. Europa'y dourduunu ileri sren Asya, onu kendisi almak istemiti. teki kta ise, Zeus'un Europa'y kendisine verdiini sylemiti. Grd bu garip d yorumlayamad Europa; kendi yandaki kz arkadalarn toplad; deniz kysndaki iek tarlasna gittiler. Orada oyunlar oynarlar, sepetlerini ieklerle doldururlard. Hepsi de bilirdi ki, en gzel sepet Europa'nn sepetidir... Hephaistos yapmt o sepeti. stnde o'nun yks, inek oluu, Argos'un ldrl, sonra Zeus'un o'yu yeniden kadn klna sokusu iziliydi. Yalnz sepetler mi, ilerini dolduran iekler de ne kadar gzeldir... Nergisler, smbller, menekeler, krmz yaban glleri... Ak tanras, Kharit'lerin arasnda nasl ldarsa, Europa da yatlar arasnda yle ldyordu. Zeus onu grnce dayanamad. Zaten ak tanras Aphrodite, olu Eros'a sylemi, o da oklarndan birini Zeus'un kalbine sapla-mt. Hera uzaklardayd o srada; ama Zeus yine de ne olur, ne olmaz diye korktu. Bir boa klna girdi, Koyu kahverengi, kalar

yerinde gm yaylar izili, boynuzlar yeni ayn grnne benzeyen gzel, ekici bir boa olup kt. iek toplayan kzlarn arasna indi. Yatlar gibi, Europa da boay grnce dayanamayp yanna geldi. Onu sevdi, okad. Hemen eildi boa. Sanki Europa'nn, srtna binmesini ister gibiydi: Srtna bindirip gezdirecek bizi, v/e tatl, yle gzel bir boa ki bu, Hi boaya benzemiyor, iyi bir insan gibi Yalnz konumuyor. Europa, glmseyerek, boann srtna oturdu. tekilerin de binmesine frsat vermedi Zeus frlatt yldrmlarn hzyla denize dald. O ilerledike dalgalar iki yana alyordu. Yanlarnda, nlerinde, arkalarnda garip deniz tanrlar Nereid'ler, borulann ttrerek Tritonlar ve Zeus'un kardei Poseidon gidiyordu. Sulardan, grd yaratklardan korkan Europa, dmemek iin bir eliyle boann kocaman boynuzunu tutarken, teki eliyle de, slanmasn diye mor eteini topluyordu. "Bu boa olsa olsa bir tanrdr" diye dnyordu. Sonunda dayanamad; kendisini ssz bir yerde tek bana brakmamas iin boaya yalvard. Boa, cevap vererek kendisinin tan-rlar tanrs Zeus olduunu, ona tutulduunu, Girit adasna gittiklerini syledi. Bir sre sonra Girit'e ayak bastlar. Orada Mevsim'ler karlad kendilerini. Sevitiler; ocuklar oldu. Europa'nn oullarndan ikisi, Minos ve Rhadamanthys, yeryznde yle tarafsz davrandlar ki, lmlerinden sonra ller lkesine yarg yapldlar. Ama Europa, mitologya'da oullarndan daha nemli bir yer tutar. Euros. afak tanra Eos'la Astraios, ya da Typhon'dan doduu sylenen drt ana rzgrdan biri. Gneybatdan eser, bizim keileme dediimiz rzgrdr. Eurybie. Hesiodos'un Theogonia'snda Pontos'la Gaia'dan, yani denizle topraktan domu,Eurybie, Nereus, Phorkys, Thaurnas ile Keto'nun kz kardeidir (Tab. 6). Tl tan'lardan Krios'la birleip, Astraios, Pallas ve Perses 'i dourur.

EURYDKE

Eurydike. Orpheus'un kars, aa perisi. Serveni iin bkz. Orpheus. Eurykleia. Odysseus'un stninesi. Odyssei-a'nn banda Telemakhos'u yatak odasna gtrrken yle tantlr bize (Od. I, 425 vd.):

Eurymakhos. Polybos'un olu Euryma-khos, Odysseus'un kars Penelopeia'nn talipleri arasnda bata gelenlerdendir. yle tanmlanr (Od. XV, 519 vd.):

Eurymakhos 'tu ad, yiit Polybos 'unparlak

Telemakhosgidiyordu yatmaya, dne dne. Eurykleia, Peisenorolu Ops 'un kz, evresinde onun drt dne dne, eralar tuttu yoluna prl prl, Onu Laertesparasyla satn almt ok eskiden , krpecik bir kzken almt yirmi sra karlk, sayard onu saraynda asl kars gibi, amayatana almamt bir kere olsun, d kopuyordu karsnn fkesinden. te bu Eurykleia 'yd era tutan, Telemakhos 'u en ok seven de oydu, bebekken dadla balamt Telemakhos 'a bakmt ta ocukluundan kocaman oluncaya dek.
Eurykleia, Odysseia'da gnlk hayat yanstan en canl baz sahnelerin kahramandr: Telemakhos'un yolculuunu o hazrlar, gittiini o bilir ve Penelopeia'dan saklar (Od. II, 347380); dilenci klnda thake sarayna gelen Odysseus'un ayaklarn ykarken eski bir yara izinden onu tanr (Od. XIX, 350-507); taliplerin ve zellikle hizmetilerin cezalandrlmasnda nemli bir rol oynar (Od. XXII, 391492). Evin khyas, bekisi, bydr, Odysseus'un saraynda oynayan dramn en sevimli kiisidir. Eurylokhos. Odysseus'un yoldalarndan biri. Kirke'nin konana gidecek grubun bana seilir, ama byc kadnn kurduu tuzaa dmez ve geri gelip Odysseus'a Kirke'nin arkadalarn domuza evirdiini haber verir (Od. X, 205 vd.); ller lkesinin ald ukur banda kurban keser (XI, 23 vd.); gemileri Seiren'lerin nnden geerken Odysse-us'u diree iki kat balar (XII, 95 vd.), ama Gne'in ineklerini yemeyi o salk verir arkadalarna ve bu yzden de tanrlarn lanetine urayarak Odysseus'un btn tayfasyla birlikte can verir (XII, 339 vd.).

olu , lthake' liler imdiden bir tanr gzyle bakarlaron a, taliplerin en iyisidirgene de.

Antinoos'la birlikte Eurymakhos taliplerin en ciddiye alnmas gerekenidir (Od. XV, 17):

Penelopeia 'y babas ve kardeleri kkrtrlar Eurymakhos 'a varsn diye, arl en ok talipler arasnda o artrr nk.
Antinoos'a kyasla biraz daha efendi, daha nazik ve terbiyeli bir adam gibi davranr: Pe-nelopeia'y yattrr, olunun canna kylmayacam syler (Od. XVI, 434 vd.), onu pohpohlar, en gzel armaanlardan birini verir (XVIII, 295 vd.) ama btn bunlar yalan ve yapmacktr, o da Odysseus'un varln s-mrmeyebakar, Telemakhos'u ilk frsatta ldrmeye ve Penelopeia'nn hizmetisi Me-lantho ile sevitii halde, bir an nce kralieyle evlenmeye. Dilenci klnda saraya gelen Odysseus'a o da kt davranr, kafasna bir tokmak atar (XVIII, 396). Yay germe yarmasnda Antinoos'la ikisi en sona kalrlar, ama baaramazlar (XXI, 186 vd.); Odysseus kendini belli edip meydan okuyunca, Eurymakhos nce btn suu Antinoos'a ykleyip pazarla girimek ister (Od. XXII, 60 vd.), Odysseus onu da bir okla yere serer ve ldrr. Eurymedon. lyada'da M Eurymedon'un sz edilir, biri Agamemnon'un seyisi, br Nestor'un seyisidir. Eurynome. (1) Okeanos'la Tethys'in says bini bulan kzlarndan biri. Hesiodos'un "Theogonia"snda anlatldna gre (Theog. 906-910):

Okeanos kz Eurynome ile evlendi Zeu s gzellii, grenleri byleyen uyum tanrayla ;

 kz oldu ondan, Kharit'ler, Gzeller: Aglaie, Euphrosyne ve sevimli Thalia, (Kharit'ler). (2) Penelopeia'nn yannda bulunan khya kadn. thake kraliesi onu yanndan ayrmaz, onunla konuur, ona dert dker, kendine bakmas iin tler verir. Penelopeia'nn evresinde asl hizmet gren odur, dilenci klnda uykuya yatt zaman Odysseus'un stn rter (Od. XX, 4), kendini tanttktan sonra yiidi ykayan, giydiren, Penelopeia ile gerdee girmeye hazrlayan odur (Od. XXIII. 154 vd.). Eurypylos. (1) Troya'da Akha'lardan yana savaan Thessalia'l nder. Troya'llardan Hypsenor, Melanthos ve Apisaon'u ldrr. Paris'in kargs altnda yaralanr, ama Patrok-los yardmna koar. (2) Kos (Istanky) adasnn kral. Poseidon'un ogluymu. Troya dnnde Herakles adaya uraynca Eurypylos ona kar gel mi, bu yzden de ldrlm. (3) Telephos'un olu. Telephos, yaras iyi leince, ne kendinin, ne de olunun Ak ra'lara kar savamayacana sz vermiti. Ama Priamos'un kz kardei olan kars, olu Eurypylos'u Troya'ya gitmeye kandrmt. Bunu bir armaan karl yapt sylenir. Eurypylos, Akhilleus'un olu Neoptolemos'a kar savar ve onun eliyle ldrlr. Bu ar pmann haberini, Odysseus ller lkesinde karlat Akhilleus'un ruhuna iletir (Od. XI, 519 vd.). Eurystheus. Argos kral Sthenelos'un olu. Herakles efsanesinde byk bir rol oynayan kt kii. Eurystheus, Amphitryon'un amca olu ve onun gibi Perseus'un torunudur. Ze-us, Alkmene'yi Herakles'ten gebe braknca, Perseus torunlarndan ilk doacak olann krallk elde edeceini bildirir. Hera da doacan bildii Herakles'in kral olmasn nlemek iin, Eurystheus'un yedi aylk domasn salar. Bylece Eurystheus Tiryns, Mykene ve Argolis blgesine kral olur ve Herakles'i buyruu altna alarak, onu bir sr g iler baarmaya zorlar.

Herakles byk kahramanlklarn hep Eurystheus'un emriyle ve Eurystheus'un k.rna yapar. Onu kskanan

aman vermez kral yiide eziyet etmekten holanmaktadr. Herakles ldkten sonra, Eurystheus soyunu Mykene'den kovar. Bir sre sonra Herakles oullarnn sava orta olan Atina'ya kar sefere kar, ama Ioalos tarafndan ldrlr. Zalim kraln kafas Alk-mene'ye getirilince, gzlerini oymu (Herakles, Alkmene). Eurythion. (1) Kentaur, yani at adamlardan biri. Lapith'lerden Peirithoos'un nianlsn kardndan, Kentaur'larla Lapith'ler savana yol amt (Kentaur'lar). (2) Kalydon savana katlan yiitlerden biri. Kardei Phokos'u ldrdkten sonra Pele-us Eurythion'un yanna snm, onun eliyle arnmt, ama Kalydon av srasnda kaynatasn da kaza ile ldrnce, baka yere gmek zorunda kalr (Peleus, Aiakos). Eurytos. (1) Nerede olduu iyice bilinmeyen Oikhalia ehrinin kral, Herakles efsanesinde nemli bir rol oynayan kii. Ok atmakta ok usta olan Eurytos'un drt olu, bir de ole adl kz varm. Ok atmakta kendisini yenecek olana kzn vermeye ant imi. Herakles onunla boy lp onu yenmi, ama Eury tos sznde durmam, yiidin, srlerini aldn ileri srm. Yalnz olu phitos Herakles'ten yana km. Ne var ki birden ldran Herakles phitos'u ldrm. Bunun cezas olarak da esir diye satlm ve Omphale'nin sarayna dm. zgrlne kavuunca, Eurytos'un sarayna dnp onu ldrm ve lole'yi ele geirmi (Herakles, phitos, ole).

(2) Bir devin ad (Gigant'lar).

Euterpc. Musa'lardan biri, ba elenkli, elinde bir fltle enliklere, bayramlara katlr, nee getirirmi. Dionysos alaylarnda da yeri vardr. Dithyrambos'u onun esinledii sylenir (Musa lar). Evandrus. Vergilius'un "Aeneis" destannda ad geen kahraman. Ro'mulus tepesinde Roma ehrini kurmadan orada Evandrus'un kurduu Pallantea kasabas vard. Buray da Yunanistan'n Arkadya blgesinden gelme Evandrus (Yun. Euandros, iyi adam anlamna gelir) kurmutu. Blgeye uygarlk getirmi, yerlilere okuma yazmay retmi, mzik ve

yararl baz sanatlar da yaymt. Ayrca LatlMaxima olaum Yunanistan'dan baz tanr kltlerini de Evandrus Aeneas', getirmiti. Hercules buralara gelince, Evandbalar kurmu rus onu Cacus'u ldrm olma suundan karlar ve olunu arndrm, tanr olu olduunu anlayarak emrine verip RuRoma'nn yedi tepesinden Aventinus'la Palaolmalarn satinus arasnda byk bir sunak kurmu. Onun

iin, bu sunak sonralar da Ara rak gsterilirdi (Cacus). babas Ankhises'le konukluk olduklarn hatrlayarak, iyi bir blk askerle birlikte tul'lere kar savata yardmc lar (Aeneas).

112

Fama. Roma mitolojisinde n, halk sesini ve dedikoduyu simgeleyen tanra. Fama, Vergilius'un "Aeneis" destannda yaratt bir simgesel varlktr. Dido'nun Aeneas'a olan gizli akn aa vurur (Aen. IV, 173-188). Fames. Al simgeleyen Fames Hesio-dos'un Eris'ten dogma olarak gsterdii Li-mos'un Latince karldr. Vergilius bu simgesel varl ller lkesi'nde Yoksulluk'la yan yana gsterir. Ovidius'a gre, Alk skitya'da kurak bir toprak stnde oturmaktadr. Erysikhton'a dinmez al veren odur (Ery-sikhthon). Fatutn. Roma mitolojisinde Kader'i simgeleyen tanrsal varlk. Fatum, sz sylemek, konumak anlamna gelen "fari"den treme olup, aslnda "tanr sz" demektir. Sonralar Yunan dinsel grlerinin etkisiyle Fatum, Kader, tanralaryla bir tutulmu ve Fatum szc dii cinse dnerek Fata olmutur. Roma'da Fata tanrasnn heykeli grlrd ki bu heykeller Sibylla'lan simgelerdi (Para, Stbylla). Franszca peri anlamna gelen "fee" bu Fa-ta'dan gelmitir. Halk arasnda dii cinsten Fata olduu gibi, erkek Fatus'larn da varl tasarland ve herkesin kendi cinsine gre kaderi, aln yazs bir genius, bir cin olarak simgelendi (Genius). Fauna. Roma tanrs Faunus'un hem kz kardei, hem de ei. Falc bir tanra olarak gsterilir ve Bona Dea ile bir tutulur (Bona Dea). Latin Hercules efsanesinde rol oynar; Fauna, kral Faunus'un ei, Hercules'le sevimi ve Latium'a adn verecek olan kral Latinus'u dourmu. Faunus gibi Fauna'nn ad da "quae favet" (iyilik eden, ltuf gsteren) anlamna gelir. Kadnlar ksrlktan korurmu. Faunus. Roma dininin en eski tanrlarndan biri. Ficus'un olu ve Saturnus'un torunu olarak gsterilir. Ad "qui favet" (iyilik eden, ltuf gsteren) anlamna gelen bu tanr bir yandan srlerin, tarlalarn koruyucusu olarak Yunan etkisi .lll. l.nn Pan ile bir tutul-

mu, te yandan ad Roma'nn kurulu efsanelerine karmtr. Arkadya'daki Euandros'un talya'ya geliiyle ilgili efsanelerde rol oynad iin (Evand-rus), klt Roma ehrinin en eski tepelerinden biri saylan Palatinus'a yerlemi ve Lu-percalia bayram (15 ubat) ile n kazanmtr. Faunus'un rahipleri Luperci'lerin kutladklar bu bahar ve bereket bayramnda delikanllar rlplak olarak dolar ve nlerine gelen kadnlara kamlaryla vururlard. Ksrl defetmek, topran verimliliini salamak ve halk kt glerin etkisinden kurtarmak amac gdlrd. Klasik alarda Faunus bir tanr olmaktan km ve Yunan Satyr'leri gibi kei ayakl, sakall, boynuzlu yaratklar olarak dada, ormanda, su kenarlarnda nym-pha'lar kovalar gsterilmilerdir. Roma kurulu efsanesinde bir tanr olarak deil de, Latium'un ilk krallarndan biri olarak gsterilir. Faustulus. Alba kral Amulius'un oban Faustulus Romulus'la Remus efsanesinde nemli bir rol oynar. Amulius kzlarnn dourduu ikiz ocuklar Tiber kenarna brakmay buyurunca, Faustulus bir dii kurdun emzirdii ikizleri bulmu ve kars Acca La-rentia'ya bytlmek zere gtrp vermitir (Acca Larentia). Sonradan Faustulus ocuklara kim olduklarn bildirmi, Romulus da tanr ve kral soyundan olduunu anlaynca, gidip Amulius'u ldrm. kiz kardeler kavgaya tututuklar zaman, Faustulus araya girmi ve ldrlm derler. Ad "faveo" fiilinden "uurlu, verimli" anlamna gelen Faustu-lus'un Forum'da mezar, Palatinus tepesinde de kulbesi gsterilirdi. Roma tanrlar arasnda sayg grrd (Romulus, Remus). Feronia. Etrsk asll bir tanra. Ormanlar ve kaynaklar koruyan bu tanrann klt orta talya'ya ve Etruria'ya yaylmt. Terraci-na'da bulunan tapnanda kleler azat edildii iin, Libertas, yani zgrl simgeleyen tanra ile bir tutulmutur. Fides. And, yemini simgeleyen tanra. u-piter'den daha yal, ak sal bir kocakar olarak simgelendirilmesi, verilen sze saygnn her trl toplum dzeninin temelinde olduu

anlamna gelir. Aeneas soyu ona Palatinus zerinde bir tapnak yaptrm. Fides'e kurban keser, sunu sunarken rahipleri sag ellerine bir beyaz sarg sararlard. Flora. iek ve bahar tanras Flora, Ro-ma'ya Sabin'lerden gelme bir tanradr. iek aan her bitkinin ynetimi onun elindedir. air Ovidius Flora stne Yunan my-thos s 'undan esinli bir yk anlatr (Fast. V. 20 vd.): Flora aslnda Khloris adl bir Nym-pha imi, rzgr tanr onu grp karm ve evlenmi onunla. Her trl bitki ve iek stnde egemenlii balam Flora'ya. Ama Flora'nn gc bununla da kalmam, tanr Mars'n dogmasna nemli bir etken olmu: Jpiter'in Minerva'y kendi kafasndan karmasna ierleyen uno erkek araya girmeden bir ocuk dourmak istemi tek bana, bunun iin Flora'ya bavurmu. Flora da bir kadna dokununca onu gebe brakan bir iek vermi uno'ya, tanra da kendi kendine Mars tanry getirmi meydana. Rma'llar yln ilk ayna Mars (mart) adn vererek onun Flora ve baharla ilikisini belli etmek istemilerdir. Flora'nn onuruna Roma'da Floralia enlikleri dzenlenirdi. Nisan sonunda balayp mays ayma kadar sren

bu enlikler kutlanrd.

byk

bir

cokunlukla

Fors. Rastlant, talih anlamna gelen Fors, Fortuna tanrann erkeidir. Roma'llar ok nem verdikleri bu tanrlar bir ift olarak grr ve Fors'la Fortuna'ya birlikte tapnrlar, yaknrlard. Fortuna. Roma'llarn en ok korktuklar, en ok tapndklar tanralardan biri kr talihi simgeleyen Fortuna'dr. Yunan Tykhe tan-rasyla bir tutulan Fortuna elinde bir dmen (insanlarn hayatn ynetir nk) ve bereket boynuzuyla, ou zaman da kr olarak can-landrlr. Tapmn Roma'ya getiren kral Ser-vius Tullius imi. Fortuna o kral o kadar sever ki, geceleri evine girermi. Fortuna'nn tapnanda Servius Tullius'un bir heykeli bu-Iunurmu. Yunan etkisi altnda Fortuna zamanla baka tanralarla, zellikle sis'le bir tutulmutur (Tykhe). Furia'lar. Roma'nn ilkel din grlerinde Furia'lar yeraltndan kp insanlarn peine taklan kt cinlerdir. En erken alardan beri Furia'lar Yunan mythos'unun Erinys'leriyle bir tutulmu ve efsaneleri birbirine karmtr

(Erinys 'ler).

IM

G
Gaia. Homeros'ta hi ad gemeyen Gaia, Hesiodos'un Theogonia'smda dnyay, yeri, evrensel bir ge olarak topra simgeler. Bir tanrdan ok kozmik bir varlktr Gaia, btn elerin kaynanda bulunan ana ilkedir. Hesiodos bu yolda doada ana ilkenin ne olduunu tanmlamaya alan onya dnrleri gibi davranr. "Btn lmszlerin srekli, salam taban" sayd Gaia, evreni bir dzen yntemine gre meydana getiren ve dzensiz boluktan ktktan sonra dii-erkek birleme yoluyla evrenin kendisini ve tanrlarn yaratr. Tab. l'de gsterildii gibi Gaia "parthe-nogenesis" (kendi kendine dourma) prensibine gre Gk', Da'lar ve Deniz'i yaratr; bu sreci yle anlatr Hesiodos (Theog. 126 vd.):

kaynaklarda ad geen Nereus'tan deniz var-lklarn meydana getirir. Ama Gaia'nn br ocuklar da aralarnda birleerek yersel ve gksel birok varlklarn dogmasn salarlar; Bunlarn kimisi yldz, yel ve gkkua gibi grlen varlklardr, kimisi de evrenin mitolojik yorumunun yaratt simgesel tanrlar dr. Gaia Uranos'un devrilmesini salad gibi, tahta kard olu Kronos'un da devrilmesini salar. nk Kronos babas Uranos gibi zorbaca davranr ve ocuklarn doar domaz yutar. Kars Rheia Zeus'a gebe kalnca Gaia ile Uranos'tan douraca ocuu kurtarma arelerini sorar. Bu kez de Gaia kzna kaderi bildirmekle kalmaz kader Uranos'un oluna yenildii gibi, Kronos'un da Zeus eliyle devrilmesidir Kronos'u aldatmak arelerini de gsterir ve Zeus'un Girit'te bir maarada gizlice domasn salar, Kronos'a da bir ta yutturulur (Kronos, Zeus). Gaia birinci k ak devrimini hazrladktan sonra, ikinci k ak devrimini de yrtr: Zeus'a ne yokl.n egemenlii elde edebileceini o retir; ara Kronos kuandan Titan'lar yenmek iin Kyklop'lar ve Hekatonkheir'leri kurtarp yardma armaktr. Zeus Gaia'nn dediini y. parak devlere kar sava gerekletirir ve Titan'lar devirerek dnya egemenliini ele geirir. Gaia son olarak Tartaros'la birlikte Typhon'u dourur (Typhon). Baka Theogo-nia'lara gre Tartaros'tan Ekhidna adl bir kz olmu ve Poseidon'la da birleerek Antaios devini dourmu (Antaios). Genellikle devler, azmanlar, canavarlar hep Gaia'dan doma saylr. Zamanla Gaia'nn mythos'ta yeri ve nemi deimi, kozmik nitelikteki Ana Toprak, dinde daha belirli birer tanra olarak grlen, bir yandan Demeter, te yandan Kybele gibi toprak ve bereket tanralarna yer vermitir. Gaia bylece daha kiisel ve insansal tanralarla ya birlemi, ya da kozmik e olarak felsefe alanna girmitir. Gaia Yunanistan'da birok kehanet merkezlerinin esin-leyicisi saylr, rnein Delphoi'ye Apol-lon'dan ok daha nce yerlemi bilimi (Apollon,

Toprak bir varlkyaratt kendine eit: Drt biryann saran Uranos, yldzl, Gk', mutlu tanrlarn srekli, salam yurdunu yksek dalar yaratt sonra, koyaklarnda tanrlar oturan dalar. Sonra denizi yaratt, ekin vermezdenizi: Azgn dalgalaryla i en Pontos 'u. Kimseyle seviip birlemedenyapt bunu.
Sonra ilkin Uranos'la birleip erkek ve dii Titan'lar, Kyklop'lar ve Hekatonkheir'leri dourur (Tab. 2). Bu dourma srecinden hemen sonra evrene egemenlik savann ilk belirtisi Uranos tanrnn doan ocuklarn Gaia'nn karnna gerisin geri tkmasyla ba gsterir (Theog. 154 vd.):

Bylesine korkuntu Toprakla Gk'n oullar. Babalan ilk gnden irenmiti onlardan, doar domaz gn nna karacak yerde topran barna saklamt onlar, ve Uranos srdrrken bu korkun oyunu koca Toprak inim inim inliyordu zorundan.
Son Titan olu Kronos'a babasnn erkeklik uzvunu kestirdikten sonra Gaia bu kez kendi dourduu Pontos'la birleir ve ondan Nere-us, Thaumas, Phorkys, Keto ve Eurybie'yi meydana gelini (Tab. 6). Hesiodos'tan gayr

Delphoi).

Galateia. (1) Homeros ve Hesiodos'da ad geen Nereus kzlarndan biri. Ad stbeyaz anlamna gelir. oban iirlerinin ustas The-okritos'un XI. iirinde sz geen bu Nereus kzna Sicilya'l Kyklops Polyphemos vurgundur. Ama irkinliinden tr yanamaz Galateia ona, Tepegz de iirde bu gzel kza olan akn ve aknn karlksz kalmasndan duyduu acy dile getirir. Galateia'nn yks udur: Polyphemos'tan kaan Nereus kz tanr Pan'n (ya da Faunus'un) olu Akis'i sever, onunla buluup konuurlar. Bir gn Tepegz Galateia'y sevgilisinin kollarnda uyur bulur, deliye dner, Akis'e kama frsatn vermeden koca bir kaya kaldrp kafasna indirir. Akis lr. Galateia da sevgilisinin bir rmak haline gelmesini salar. (2) Lampros adl bir adamla evli olan bir Girit'li kadn. Lampros ok fakirmi, karsnn gebe olduunu anlaynca, ona yalnz bir olu olursa besleyebileceini, yoksa daa brakmak zorunda kalacan bildirmi. Kocas yokken bir kz ocuk douran Galateia ocuunun cinsini kocasndan saklam ve kz erkek klna sokarak bytm. Adna da Le-ukippos demiler. Ne var ki gen kz olunca Leukippos o kadar gzelmi ki kz olduunu saklamak elden gelmezmi artk. Byk bir korkuya kaplan annesi onu Leto tapnana brakm ve tanradan kzn erkek yapmasn yalvarm. Tanra dilei yerine getirmi ve Leukippos'un cinsiyetini deitirmi (phis). Ganymedes. lmllerin en gzeli saylan Ganymedes Dardanos soyundan, Troya kral ailesindendir (Tab. 17). Homeros onun servenini yle anlatr (l. 230 vd.):

dann yamalarnda srlerini otlatrken grm de kuu kartal gndermi delikanly karp Olympos'a getirsin diye. Ya da kendi kartal biimine girmi ve olan penelerinin arasna alp karm. Her neyse, karlk olarak Zeus ocuun babasna lmez atlar armaan etmi, Ganymedes'i de tanrlar sofrasnda Hebe yerine arap sunucusu olarak kullanmtr.

Gece. Bkz. Nyks.

Genius. Trke "cin" szcnn kaynanda bulunan Latince "genius" kavram kiinin iinde doup gelien tinsel varlktr. Doum gn, Genius'un bayramdr. Ama yalnz insann deil, bir yerin, bir topluluun da geni-us'u olabilir. rnein zifaf yatann da genius'u vardr, grevi gerdee giren iftin retme gcn artrmaktr. nsandaki genius onu canl, neeli ve iyimser tutan gtr. nsan kendi ya da bakasnn genius'u stne yemin eder. mparatorluk anda, imparatorun genius'u korkulur, gl bir varlk saylr ve imparator nasl br insanlar zerine ege-mense, bu genius'un da btn br geni-us'lara hkmettiine inanlrd. Zamanla genius insanda lmeyen, lmden sonra var kalan tinsel varlk sayld (Manes). Geryoneus. Hesiodos Theogonia'nn M yerinde (Theog. 285-90; 280-85) kafal bu devden sz eder. Geryoneus, Posei-don'un olu Khrysaor'la Okeanos kz Kal-lirhoe'den domadr. Herakles Eurystheus' un buyruu zerine gelip onu adasnda ldrr. Erytheia adasnn nerede olduu tartma konusu olmutu. Kzl toprak anlamna gelen bu ada Bat kzlarnn birinin adn tayan spanya kylarnda bir ada olsa gerek (Herakles). Gigant'lar. Gigant'lan, yani Devleri, Ura-nos'la Gaia'nn birlemesinden doan Titan'lardan ayrmal. Theogonia'da Hesiodos, Uranos'un kesilen hayalanndan akan kann topraa damladn ve bir sre sonra Gaia' nm devleti "parlak zrhl ve uzun kargl" olarak meydana kardn yazar, sonra da sz etmez artk onlardan. Ama baka mythos ya-

kral. Kusursuz olu oldu Tros 'un da: los, Assarakos, tanrlara denkGanymedes. En gzeliydi Ganymedes lml insanlarn, tanrlar kard onu Olympos 'a Zeus 'a arap sunan olsun diye, dediler gzelliiyle yaasn tanrlar
arasnda.

Erikhthonios'tan Trosdodu, Troya'llarn

Ganymedes'e vurulup onu asl karan, ya da kartan tanr Zeus'tur. Ganymedes'I 1da

GLAUKOS zarlar ve zellikle plastik sanatlar, grlmemi boyda ve gte olup, bedenleri birer ylan kuyruguyla biten bu azmanlan konu edinmilerdir. Titan'lan yendikten sonra Olympos tanrlar bu yaratklara kar koymak zorunda kalmlar. nk Gigant'lar dalar st ste yarak Olympos'a saldrmlar. Bu kez de devleri yalnz bir lml insann yenebileceini bildiren bir kehanet var olduundan, tanrlar Herakles'e bavurmular. Herakles de bata Zeus ve Aigis kalkanyla Athena olmak zere, tanrlarn yardmyla Gigant'lar ldrm. Alkyoneus'u Herakles kendi ldrm (Alkyoneus), Ephialtes'i Apollon'un bir oku, Eurytos'u Dionysos'un thyrsos'u, Enkelados'a gelince, o kaabilmi, ama Athena stne Sicilya adasn atm. Tanra da Pal-las'm derisini yzp savata zrh olarak kullanm. Gigantomakhia, yani devler sava bir sylentiye gre Trakya'da, bir baka sylentiye gre Arkadya'da olmu. Bu konu Bergama'nn Zeus Sunanda en parlak bir biimde ilenmiti. Bergama'dan alnp Berlin Mzesine tanan ve orada yeni batan kurulan Zeus Sunann frizi dev boyda 118 kabartmadan meydana gelir; bu kabartmalarn her birinde Olympos tanrlaryla Gigant'lar arasndaki sava canlandrlr. Devler aslan ya da boa kafal ve ylan kuyruklu azmanlardr. Olympos tanrlarnda Zeus, A-thena, Leto, Apollon, Artemis, Dione, Aphrodite ve Nyks ile Moira'Iar savaa katlr. Devlerden Otos, Alkyoneus, Porphyrion ve daha adlar belirtilmeyen bakalar grlr. Kabartmalarda devlerin tanrlarn gc altnda ezildikleri, gvdeleri parampara edilip korkun aclar iinde kvrandklar an canlan-drlmtr. Bergama'ya zg patetik slupta ilenmi olan bu kabartmalar hellenistik denilen sanatn en grkemli rnei ve akllara durgunluk veren bir anttr. Glaukos. (1) Glaukos II (Tab. 25). Bellero-phontes'in torunu, Hippolokhos'un olu Glaukos, lyada'da parlak bir rol oynar. Home-ros, dnya gr stne en gzel szlerinden birkan onun azna vermi, Bellerophontes efsanesiyle Lykia'llarn Troya savandaki servenini onun killlflinde < al.d initir. Ik lkesinden delen ve ad ofln maviliini, parlakln yanstan bu yigit ne kadar da sevimli! Anadolu insan sanki o gnden kendini bulmu, yanstmtr onun kiiliinde. Anadolu'nun drt bir yanndan Troya'y savunmaya gelenlerin listesi yle biter (l. II, 876 vd.):

Lykia 'ltlara Sarpedon 'la kusursuzGlaukos komuta eder, gelmiler uzak Lykia lkelerinden, anaforlu Ksanthos 'tan gelmiler.

Altnc blme kadar Glaukos'un ad ge mez, sonra birdenbire Akha yiidi Diomedes ile kar karya grrz onu. Diomedes sald rr, ama birden durur, iine bir kuku girer bu parlak yiit bir tanr olmasn diye, korkar tan rlarla boy lmekten. Kimsin? diye sorar. Glaukos'un verdii karlk u (l. VI, 145 Vd.): \

Ulu canl Tydeus olu, soyumu ne sorarsn ? Yapraklar gibidir insan soyu. Bir yandan rzgr bakarsn onlar dker yere , biry andan bakarsn bahar gelir, yenilerini yetitirir, yeerir orman, bylece soylarn biri ger, biri doar, iyicene bilmek istersen soyumuzu - bilir onu birok kiiler Ve balar Bellerophontes'in esiz servenini, Lykia'ya gn anlatmaya (Bellero-phontes). Diomedes'te afak atar, anlar dmannn eski bir dost olduunu (l. VI, 214 vd.). Birbirleriyle dvmemeye karar verirler ve silahlarn deiirler (l. VI, 229 vd.):

Deielim gel silahlarmz, bellesinAkkha'larla Troya'llar atalarmzn konuk kardei olmasyla vndmz. Byle konuup atladlar arabalarndan, el skp ant itiler, Ama Kronos olu Zeus, tam o sra, Glaukos'un akln bandan ald, Tydeus olu Diomedes 'le deiti silahlarn: Altn tunla deiti, yz kzlk silah dokuz kzlk silahla.
Cmertlik Anadolu'da kalr. Diomedes ekilir, gider, Glaukos da Lykial nder Sarpe-don'la birlikte savaa dner.

"Kapkara fi t na" gibi saldrrlar ve "zorlu savata bek" olurlar Akha'lara. Glaukos yaralanr. O sr

da Sarpedon Patroklos'un kargsyla vurulup can vermek zereyken, Lykia'llarn kaderini Glaukos'un eline verir (Sarpedon). Ne yapsn Glaukos, yaraldr, eli, aya tutmaz, ite o zaman tanrs gelir aklna, Lykia'llarn byk tanrs, k tanr Apollon, ona yakarr (l. XV, 515 vd.). Apollon dinler onu, iyi eder yarasn. Glaukos da aslan gibi dvmeye koyulur yeni batan. Hektor'u bile knar, sava ortaklarn korumuyor diye. Engin bir yas kaplar Tro-ya'llar, Hektor utanr uzak illerden gelen cmert dostunu kurtaramad diye, o gle saldrr Patroklos'a ve ldrr onu, Glaukos'un da sz edilmez bir daha lyada'da (Hektor). (2) Glaukos I (Tab. 25). Sisyphos'un olu Glaukos, yukarda sz geen Glaukos'un atasdr. Sisyphos'un kurduu Ephyra (sonradan Korinthos olur) kentinde kraldr. lmyle n salmtr bu Glaukos: Pelias'n lm iin dzenlenen yarmalarda araba yarna katlr ve yenilir, arabas devrilince de atlar paralar, yer onu. Nedeni de Glaukos'un atlarna byl bir pnardan su iirmi, ya da Aphrodite'nin hmna uram olmasdr. nk daha hzl olsunlar diye hayvanlarnn iftlemesine engel oluyormu Glaukos. Bir baka anlatma gre Glaukos lmszlk veren bir pnardan su imi, lmsz olduuna kimseyi inandramad iin de kendini denize atm ve bir deniz tanrs olmu. Ama uursuz bir tanrym, onu gren denizcinin teknesi batar, kendisi bogulurmu. Gordias. Efsanelik Phrygia kral. Gordias Gordion ehrini kurmakla n salmt. ehrin kalesine Gordias bir araba yerletirmi, o arabann oku yle aprak bir dmle bagly-m ki, kimse zememi bu dm. Oysa tanr szcs bu dm kim zerse, Asya kralln onun elde edeceini sylemimi Gordias'a. Bunu bilen Byk skender Gordi-on'a gelince, klcn knndan karm ve dm keivermi. Bir efsaneye gre, Ana Tanra Kybele Gordias' sevmi, ondan gebe kalarak kral Midas' dourmu (Midas). Gorgo'lar. Plastik alabildiine faydalandklar Graia'lar gibi sanatlarn Gorgo'lar,

Phorkys'le Keton'un kzlardr (Tab. 6). Aralarnda Medusa'nn en ok n sald bu canavar kzlar Hesiodos yle tanmlar (Theog. 274 vd.):

Gorgo 'lar da douran Keto 'dur n bykOkeanos'un tesinde, geceyle gndzn snrlarnda otururlar ince sesli Bat kzlarnn yurdunda; Sthenno, Euryale ve bahtsz Medusa; Medusa lmlyd, oysaki kz kardei ne lm bileceklerdi, ne ihtiyarlk. Buna karlk yalnz Medusa girdi masmavi yeleli tanrnn koynuna Bahar iekleriyle dolu taze imenlerde.

ylanlarla rl, alnlarnda yaban domuzu dileri fkran, tun elleri ve umak iin altn kanatlar bulunan bu yaratklarn balca nitelii korku salmakt. Adlar bile korku veren bir ses benzetmesi olsa gerek. olduklar halde, efsaneye ad karan yalnz Medusa'dr. Onun Perseus'la servenini bu yiidin ad altnda okuyalm (Perseus). Sicilya'l Diodoros Gorgo'lar stne baka bir yorum verir: Gorgo'lar Amazon'lar gibi sava bir soymu, Atlant'lara (Atlantis) yakn bir uzak lkede otururlarm. Amazon'lar, kralieleri Myrina'nn (Myrina) ynetimi altnda Atlant'lan yendikten sonra, bunlar Amazon'lar Gorgo'lara saldrmaya itmi. Gorgo'lar yenildikleri halde, ksa zamanda davranabilmiler, ama sonra Perseus ve He-rakles eliyle alt edilmiler (Herakles). Graia'lar. Pontos'la Gaia'nn olu Phorkys ve kzlar Keto birbirleriyle evlenirler ve olaanst yaratklar meydana getirirler (Tab. 6): Graia'lar, yani Kocakar'lar ve Gorgo'lar. Hesiodos Graia'lar yle tanmlar (Theog. 270 vd.):

Ejderha kanatl Gorgo 'lar, o, insanlar korkudan korkuya salan, grenlerin soluunu kesen Gorgo 'lar. Salar

Aiskhylos da yle tanmlar onlar (Prom. 800):

Phorkys 'le birleen Keto Graia 'lar dourdu, gzel yzl, doutan ak saldr onlar, lmsz tanrlar da Kocakar der onlara, yeryznde dolaan insanlarda. Pemphredo 'nun gzel, Enyo 'nun san tlleri vard.

1 IH

nc Graia'nn adn sylemez, baka mythos yazclarna gre Dino imi. Grai-a'lar M deil de diye kabul eden bu efsanelere gre, Kocakarlarn bir tek dii, bir tek de gz varm ve aralarnda dei toku ederlermi bunlar. Graia'lar hi gne grmeyen batda yaarlarm. Graia'lann rol oynadklar tek efsane Perse-us efsanesidir. Bu yiit Medusa'y ldrmeye gidince, nce yol stnde bekilik eden Ko-cakan'lara rastlam. Gorgo'larn olduklar yere varmasn nlemekmi grevleri. Ama bir tek gzleri olduu iin, kim bekilik edecekse o gz takar ve yol azna dikilirmi. O srada brleri gider, uyurmu. Perseus bu tek gz almak ve Graia'larn n de uyutmak yolunu bulmu. Bylece Gorgo'lara yaklap Medusa'y ldrmeyi baarm. Gz de bir gle atm (Perseus). Granikos. Phrygia'da Adramyttion (Edremit) ehrinin kurucusu. Herakles Phrygia'ya geldiinde kz Thebe'yi yiide vermi, o da karsnn adna Mysia'da Thebe ehrini kurmu (Herakles).

Griffonlar. Aiskhylos'un Prometheus'unda (804) ve Herodot tarihinde (III, 116 ve IV, 13) sz geen efsanelik kulara yun. "Gryps", bat dillerinde de "Griffon" ad verilir. Aiskhylos bu yaratklar "havlamaz, uzun gagal, kanatl kpekler" olarak tanmlar. Baka bir sylenceye gre, gvdeleri aslan gvdesidir. Bu yaratklar Hyperboreliler lkesinde, skitlerin elinde bulunan kutsal altnlara bekilik etmektedirler. Oralarda bulunan tek gzl Arimaspes adl boy bu altnlan almak iin Griffon'lara saldrrlar. Aiskhylos'a gre Griffon'lar Zeus'un kutsal yaratklar, baka bir gelenee gre Apollon'un beki kpekleridir. Baka bir efsaneye gre Grif-fon'lar Hindistan'n kuzeyinde bulunan llerde altn arayclarna kar koymaktadrlar, nk yuvalarn altn madenlerinin bulunduu dalarn eteklerine kurmuturlar. Gne. Bkz. Helios. Gn I. Bkz.

Hemera.
Gycs. Uranos'la Gaia'nn yzer kollu ve ellier bal dev oullarndan biri (Yz Kollular).

H
Hades. (1) ADI. Yeraltndaki ller lkesinin tanrs Hades, Aidoneus ve Plton (zengin) adlaryla da anlr. "Grnmez" anlamna gelen Hades ad hem tanrnn kendisi, hem de egemen olduu ller lkesi iin kullanlr. Hades tanrnn bir zellii kendisini grnmez klan baldr. Kuzey mitolojilerinde geen ve Alman masallarnda "Tarnkappe" diye anlan bu bal Hades'ten baka Athe-na, Hermes ve Pereus'la Herakles de takmtr. (2) DOUU. Hades, Kronos'la Rheia'nn oludur (Tab. 5). Hesiodos douunu syle anlatr (Theog. 453 vd.):

Rheia Kronos'uny atana girince anl evlatlar dourdu ona: Hestia, Demeter, altn sandall Hera ve gl Hades, perin altnda oturan, yrei acmak nedir bilmeyen tanr.
Olympos'lular, yani nc kuak tanrlar egemenlii ele alnca, dnya yetkilerinin paylalmasnda Hades yeraltn alr (Hom. l. XV, 189 vd.): (Poseidon konuur):

(3) EFSANES. Hades stne anlatlan tek efsane, Demeter'in kz Persephone'yi karmasdr. Mevsim dnmn, topran ve bit kisel doann yazn canlanmasn, kn lme sini simgeleyen bu efsanede Hades'in rol, k olduu Persephone'yi kardktan sonra, bir daha yeryzne kmasn nlemek iin bir nar tanesi yedirmesinden ileri gitmez. na na gre, Hades lkesinde bir ey azna ko yan bir daha oradan ayrlamazd. Kzn ka rlmasnda pay olan Zeus Demeter'in yalvar malar zerine kzn alt ay yeraltnda, alt ay yeryznde kalmasn buyurur (Demeter, Persephone). (4) HADES LKES. Yunanca "Hadou domos" yani Hades'in evi, kona deyiminde, domos szcnn dmesiyle Hades, tanr Hades'in ynettii ller lkesinin de ad ol mutur. lka yaznnda yeraltnda, l ruhlarn oturduu tasarlanan karanlklar lkesini anlatmayan, canlandrmaya almayan air ve yazar pek yoktur. Homeros'la balayan bu gelenek, Latin iirinde Vergilius'un Aeneis destannda srdrlp en yksek aamasna karlm ve o yoldan ortaada Dante'nin byk eserini etkilemitir. Yunan mythos'unda canl olduklar halde Hades'e inip de d nen kahramanlar unlardr: Odysseus, Orpheus, Theseus ve Herakles. Sonradan Vergilius, Homeros'un Odysseia'sn rnek ala rak, Aeneis destannda kahraman Aeneas'n da yeraltna gidi ve dnn anlatmtr (Aen. VI), (ller lkesi). Hades lkesinin

Dnya e blnd, mzde aldk paymz, kura ekildi, kpkl deniz dt bana... Sisli karanlklar lkesi dt Hades 'ln payna...
Hades ve kars Persephone amansz, insafsz, yrekleri hibir yakar, hibir sunu ya da kurbanla yumuamayan korkun tanrlar saylar. Kendilerinden de, lkelerinden de tanrlar ve insanlar nefret eder (Theog. 810): "Tanrlar sevmez o kfl puslu yerleri" der Hesiodos, Homeros da "tanrlarn bile tiksindii irkef dolu lke" diye tanmlar Hades'i (l. XX, 65). Tanr Hades ise gn nn szmad karanlk lkesinden hi ayrlmaz, Olympos'lu tanrlar kuandan olduu halde, onlarn arasna karmaz, lenlerine katlmaz. Yalnz kendisini Paian tanrya baktrmak zere bir kez Olympos'a kmak zorunda kalr (l. V, 395-404).

en ksa tanmlanmasn Hesiodos yapar (The og. 767 vd.):

Orada ykselir yankl kona Gl Hades le korkun Persephone 'nin. Azgn bir kpek bekler kapsn, amansz, sinsilikler ustas bir kpek, girenlere yaltaklanr kuyruu kulaklaryla ama gireni bir daha brakmaz dar, pusuda bekleyip parampara eder kmak iin kapya gelenleri.
Bu kpek Kerberos'tur (Kerberos). Hesiodos sonra yeralt rma Styks'in adn da sayar (Styks), ne var ki Hades'le Tartaros'u bir tutar ve geceyle gndzn, lmle uykunun bulunduklar bu karanlk lkesini Hades'i anlattndan daha canl renklerle anlatr (Tarta-ros).

Odysseia'daki Hades anlatm: Homeros'un Hades anlatm ilka yaznnn ilki ve en canlsdr. Uzun bir sre byc Kirke tanrann adasnda kaldktan sonra, Odysseus artk thake'ye nasl varabileceini yeralt lkesinde bulunan bilici Teiresias'a sormak ister, Kirke de ona Hades lkesine gitmenin yolunu gsterir (Od. X, 512 vd.):
Getiin zaman Okeanos'u geminle, orada Alak Ky var ve Persephone'nin koruluu , uzun uzun kavaklar greceksin, ksr stle r, derin anaforlu Okeanos'un kpsnda ek karaya gemini, sonra k yola, Hades bataklarna doru, orada Akheron, Pyriphlegeton veKokytos akar , Styks'ten gelen sular da dklr oraya.

gne" adl tragedyasnda byk bir rol olan Haimon Antigone'nin nianlsdr. Kreon An-tigone'yi mezara diri diri kapattktan sonra Haimon kendini ldrr. Tragedyada Kre-on'la Haimon arasnda devlet ynetimi konusunda ilgin bir tartma yer alr: Tek kiinin buyruuna boyun emeyi ynetimin kanlmaz koulu sayan Kreon'a karn Haimon akl ve saduyuya dayanan halkoyunu savunur. nem ve canlln bugn de yitirmemi olan bu tartmadan birka paray aaya alyoruz (ev. Gngr Dilmen):
kanunsuz davranlarna gz yumacak olursam bakalar bsbtn azar... Hayr, devlet kimi getirmise baa ona boyun emek , kk, byk konularda ve hakl olsun olmasn, onu dinlemek gerekir. Yrekten sylyorum unu: taat etmesini bilen iyi ynetici olur ilerde, iyi babu iyi yurttatan yetiir... Anariden dahabyk bir ktlk yoktur, devleti grr, ocaklar sndrr. Anari paralar mttefikleri, hazrlar kanlmaz bozgunu. Oysa buyruklara boyun emek gvenliini salar ounluun. yleyse kurulu dzeni destekleyelim ve hibir zaman kadna yenilmeyelim... Haimon Tanr/arn en akldr insanlara... Halkn gzn yldrmsm, iitmek istemediin szler kulana gelmiyor, ama gizliden gizliye konuuyorlar , iitiyorum fsltlarn, lkede bu kza acmayan yok, en haksz bir cezaya arpld diye, oysa btn kadnlar iinde en az layk byle bir lme eyleminin ne soylu olduu dnlrse. Bu kz savata /en kardeinin cesedini kurda, kua kaptrmamak iin gmm onu, altn bir eref tac hak etmitir bu kz, lm deil. Byle karanlk sylentiler dolayor kentte.. . Kreon ayorum, bozguncular el '- stnde tutmak erdem saylyor demek?

Kreon Yakn akrabamn

Kirke'nin sayd bu drt yeralt rmana bir de Lethe katlr. Odysseus, Kirke'nin dedii gibi gemisiyle btn bir gn gittikten sonra (Od. XI, 8vd.):
Gne batarken ve kararrken tekmil yollar, vardk snrlarna derin akh Okeanos'un, oradadrKimmer'lerin lkesi ve kenti, oldum olas bol sisle ve bulutlarla rtl, parlak gne onlar nlaryla.gremez hibir vakit, ne ykseldii vakit yldzl ge, ne de gkten topraa dnd vakit. ylece serili durur bir uursuz gece bu zavall llerin stnde.

byk ba

Dnyann kuzeybat ucunda bulunduu sanlan Hades lkesinin ancak kaplarna varr Odysseus ve orada Kirke'nin buyruuna uyarak bir ukur kazar, iine ball st, tatl arap, su ve un dker ve kurbanlar kesip kanlarn ukura damlatr, ite o srada llerin ruhlar byk bir kalabalk halinde kan imeye gelirler. Teiresias kan itikten ve Odysseus'a gelecei akladktan sonradr ki, br ruhlar da kandan paylarn alrlar. Bu Hades anlatm -daha dorusu bu kan ime treni baka hibir metinde sz konusu edilmediine gre, Homeros'ta izi kalm ok eski ve ilkel bir yeralt tasarsnn kalnts olsa gerek. Haimon. Bu ad tayan birok efsanelik kii k-r arasnda en nemlisi, Thebai kral Kre-on'un oglu Halmon'dur. Sophokles'in "Anti-

Haimon Sulular el stnde tut demiyorum sana. Kreon Bu kzsulu deil mi imdi? Haimon Btn Thebai bir azdan hayr, sulu deil diyor. Kreon Vereceim buyruklar bana halk m retecek? Haimon ocuka konutuunun farknda msn? Kreon Ben miyim bu devleti yneten, halk m? Haimon Tek kiiyle devlet mi olurmu, despotluk bu seninki. Kreon Devlet ona hkim olanndr, anlald m? Haimon Sen ssz bir ln hkimi olmalymsm... Kreon Yasalar yrtmek mi suum? Haimon Tanrsal yasalar inemekle kendi iktidarn glgeliyorsun! Hamadryades. Adlarndan da belli olduu gibi (hama+dryas, aala birlikte demek) Ha-madryad perileri, kardeleri Dryad'lar gibi aalar ve ormanlar koruyan nympha'lar-dr. Aalarn yeermesinden, canl canl bitip bymesinden zevk, kesilmesinden ya da kurumasndan sonsuz bir yas duyarlar. Kimi zaman da aala birlikte lrler. Bylece lmszle lml aras varlklar saylrlar. Kimisi uzun mrl olur, "on palmiye mr" yani dokuz bin yedi yz yirmi yl yaarm. Aalarn kesilmesini nlemeye alan, baaramaynca da keseni korkun cezalara arptran aa perilerinin yks anlatlr. Bunlardan biri mee aacn kestii iin dinmeyen bir alkla cezalandrlan Erysikh-ton'un yksdr (Erysikhton). Harmonia. Harmonia ile ilgili M efsane vardr, biri Thebai efsaneler zincirine, br Dardanos soyuna baldr. Birinde Harmonia, Aphrodite ile Ares'in kz, ikincisinde Zeus ile Elektra'nn kz olarak gsterilir. Ama her ikisinde de Kadmos'un kardr (Tab. 18). Thebai efsanesinde Kadmos ile Harmonia' nn dn stnde durulur: Zeus Harmonia' yi kendi eliyle verir Kadmos'a ve Thebai kalesinde dnn yapar. Btn tanrlarn hazr bulunduklar bu dnde geline olaanst armaanlar verilir; biri Kharit'lerin dokuyup iledikleri bir elbisedir, bunu Harmonia'ya Athena (ya da Aphrodite) vermi derler, b 00

r nl bir gerdanlktr. Bu armaanlar Thebai ehrinin bana bela olmu, ehre kar M saldrya yol amtr (Ehphyle, Amphiaraos, Alkmaion). Efsaneye gre uursuzluun nedeni, Athena ile Hephaistos'un Harmonia'ya kar, Ares'le Aphrodite'nin kz olduundan tr, hn beslemeleridir. Thebai kral soyunun kaynanda bulunan Kadmos'la Harmo-nia'nn be ocuu olur, hepsinin de kaderi olaanstdr, bunlar no, Semele, Agaue, Autonoe ve Oidipus soyunun atas Polydo-ros'tur (no, Semele, Agaue, Aktaion, Lab-dakos). Dardanos'la lasion'un kz kardei olarak gsterilen Harmonia Semendirek efsanelerinde rol oynar. Kadmos ona Zeus'un kard kz kardei Europe'yi ararken Semendirek adasnda rastlam ve sevmitir. Dn de gene ayn grkemle Semendirek'te yaplmtr. Kadmos'un kars Harmonia, baz efsanelerde uyum, denge anlamna gelen adyla Kharit'lerin biri saylan Harmonia ile kartrlmtr. Harpya'lar. Adlar "kapp kaanlar" anlamna gelen Harpya'lar, kadn yzl, yaygn kanatl, sivri peneli bir eit yrtc kulardr. Okeanos kz Elektra'nn Thaumas'la birlemesinden doan Harpya'lar okluk iki olarak gsterilir: Birinin ad Aello (Kasrga), brnn Okypete (Hzl uan, Bora) dir; baz kaynaklarda sz geen Kelaino da frtnadan nceki gk kararmasn simgeler. Harpya'lar ocuklar karrlar ve llerin ruhlarn alp Hades'e gtrrler diye bir inan vard. Bu inanc en iyi canlandran ant, eski Lykia'nn Ksanthos (bugn Knk) ehrinde bulunan nl mezardr. Bu mezarn M yanndaki kabartmalarn her birinde bir Harpya bebek gibi kundaklanm bir ruhu kollarnda tar grnr. Harpya'lar asl Phineus efsanesinde rol oynarlar (Phineus). Trakya kral Phineus iledii bir suun cezas olarak kr olmutur, tanrlar bir de bela salmlardr bana; tabanda ne varsa, hepsini Harpya'lara kaptrr, yemee oturur oturmaz Harpya'lar uagelir ve tabaklarn boalttktan sonra, pisliklerini brakarak uarlar. Argonaut'lar Trakya'ya ura-

dklarnda Phineus Harpya'lardan kurtarlma-sn dilemi onlardan. Aralarnda Boreasogul-lar Kalais ile Zetes vard ve bilici olan Phineus Harpya'lann ancak Boreas'n oullarnca yakalanabileceklerini biliyordu. Bana karlk, Boreasogullar Harpya'lar yakalayamazlarsa, kendileri lecekti. Kovalamaca srasnda Harpya'lann biri Peloponez'de bir rmaa der, teki Ege denizinin bir adasna snr, ama tam yakalanacakken kz kardeleri ris Boreasogullarnn nne geer ve "Zeus'un hizmetileri" Harpya'lar ldrmelerini nler. Buna karlk Phineus'a rahat vermeye ve Girit'te bir maaraya saklanp bir daha grnmemeye sz verirler. Harpya'lar Pandareos efsanesinde de rol oynarlar (Pandareos). Bir efsaneye gre Harpya'lar rzgr tanr Zephryros'la birleip, Akhilleus'un lmsz atlar Ksanthos'la Balios'u meydana getirmiler (Ksanthos, Balios). Hcbe. Hebe, Yunanca genlik demektir. Ze-us'la Hera'nn bu ad tayan kzlar (Tab. 5) Olympos'ta eli her ie yatkn bir eit ev kzdr. Asl grevi tanrlara iki sunmaktr (l. IV, 1 vd.):

pek nemli bir rol oynamayan Hebe'nin Yunan ncesi bir tanra olduu sonucuna varlabilir. Hebe, Hitit yaztlarnda Hepa, Hepat ya da Hepatu diye adlandrlan byk gne tanra Arinna'nn Yunancalatrlm ad olsa gerek. Hitit yaztlarnda bu tanraya "sedir aalarnn lkesinde" tapnldg belirtilir. Sedir aalarnn lkesi Lbnan, Filistin'dir, Hepa-Hebe ise Tevrat'ta ilk insann, yani dem'in ei ve btn insanlarn anas olarak gsterilen Havva'nn ta kendisidir. Bu bakmdan Hepa-Hebe ile Ana Tanra arasnda dorudan bir iliki kurulabilir ve Hepa-Hebe adnn Kybele'nin eitli adlarndan biri olduu anlalr (Kybele). Heilebie. Karia'da Kaunos ehri kralnn kz. Dolayl olarak o efsanesine ad karr: Zeus o'yu karnca, babas nakhos kznn taliplerinden Lyrkos'a o'yu aramasn buyurur. Lyrkos dnyay dolap kz bulamaynca, Argos'a bo dnmekten ekinir ve Karia'da Kaunos ehrine yerleir. Orada kral kz Heilebie ile evlenir. ocuu olmaz. Kocas ksrlnn nedenini anlamak iin tanr szcsne bavurmak zere Kaunos'tan ayrlr ve yolculuu srasnda karsn aldatr. Kaunos kral onu dnnde lkeden kovmak ister, ama Heilebie kocasndan yana kp babasn alt etmesine yardm eder. Hekabe (Latince Hecuba). Hekabe Troya kral Priamos'un kars, Hektor, Paris, Kas-sandra ve daha birok ocuklarn anasdr (Tab. 16). Priamos Hektor'un lsn geri almak iin Akhilleus'un barakasna gittiinde kralieyi on dokuz ocuunun anas diye tantr (l. XXVI, 492 vd.): ; Oysa benim bahtm ne kadar kara, yiit oullar yetitirdim yaygn Troya 'da, ama kalmad bana onlarn hibiri. Geldii gn Akhaoullar buraya oullarm vard benim elli tane, on dokuzu birana karnndan domutu, tekileri saray kadnlar vermiti bana.. Hekabe ilka yaznnda dourgan ve bahtsz ana tipini canlandrr. Homeros destanlarnda beliren bu karakteri sonralar tragedya-larca daha da abartlm ve Hekabe ocuklarn bir bir yitirdikten, korkun ykm ve lkencelerine tank olduktan sonra, gz dnm,

Tanrlar toplanmt Zeus 'un evresinde, altn avluda. Ulu Hebe tanr bal dkyordu herbirine, onlarda Troya llarn ehrine bakyorlard tepeden, kaldryorlard altn taslar birbirlerinin erefine. Ama lyada'da onu Athena ile Hera'nn arabasn hazrlarken (l. V, 722-731) ya da sava dn kardei Ares'i ykarken (l. V, 905) grrz. Daha sonraki kaynaklarda He-be'nin nektar sunucusu olarak grevi Zeus'un kard gzel delikanl Ganymedes'e verilir (Ganymedes). Hebe'nin kendine zg bir efsanesi yoktur, yalnz Herakles efsanesinde ad geer: Gl yiit ldkten sonra Olympos'a varp lmszle kavuunca Hebe ile evlendirilir. Hebe ile Herakles'in evlenmesi simgesel bir anlam tayan bir "hieros gamos", yani kutsal evlenmedir. okluk en byk tanrlar arasnda ve Anadolu'lu kaynaklarda grlen bu kutsal evlenme motifinden, Yunan efsanesinde

kpek gibi kudurup saldran ana varln simgesi olmutur. Kimi efsanelerde onun evlat acsna dayanamayarak gece, gndz uluyan bir dii kpek haline dnt de ileri srlr. lyada'da ilk karmza ktnda He-kabe tatl dilli, cmert ve dini btn bir ana olarak gsterilir (l. VI, 253 vd.). Savatan ehre dnen Hektor'un biraz dinlenmesini, arap iip serinlemesini ister, ama olu buna yanamaynca, onun dileini yerine getirir: Athena tapnana sunu sunmaya gider. Sonra blmler boyunca Hekabe'nin sz gemez, ta ki Bat kaplarnn stnden Hek-tor'la Akhilleus'un savan gzlemeye gelir. O zaman da surlar dnda kalp tek bana dmana kar koyan olunu ieri almak iin yle seslenir (l. XXII, 83 vd.):

Troyal kadnlarn, erkeklerin gc, destei, bir tanr gibi selamlad yavrum onlar seni, sen onlarn byk anydn saken, ama yavrum, kaderle lmn elindesin imdi".
Aradan birka bin yl geti, ama Anadolu kadnlar gene bu szlerle at yakar len ana kuzularna. Hekabe dmana gidip yalvarmaya kalkan kral Priamos'u akl ve saduyu adna alkoymaya alr, baaramaynca gene tanrlara yakar ve sunu sunma yoluna gider, katlanr ve bekler. Gznn bebei, yiit olu Hektor'un ls karsna serilince de bagr-maz armaz, bir kpek gibi havlamaz da Anadolu kadnna zg bir arballk ve hayal gcyle canlandrr onu gznde (l. XXIV, 575 vd.):

"Hektor, yavrucuum, sayg gster bu memeye, onu azna uzattm gnleri getir aklna, unuturdun koynumda btn dertlerini, surlarmzn iindeyenmeye bak u domuzu , gir ieri, canm olum, darda dikilme karsna. ldrrse seni bu adam, ey kat yrekli, bir dek stne koymayacaz ln , ne ben alayacam senin nnde, seni douran , ne cmert karn alayacak, gzmn bebei, yiyecek seni evik kpekler, bizden uzak, gemilerin orada ".
Hektor anasnn, babasnn yalvarmalarn dinlemeyip de Akhilleus'la savata can verince, Troya'da bir lktr kopar, kral, kralie ve btn halk dvnmeye, alamaya balar, Priamos yas belirtisi olarak ban toza, topraa bular (l. XXII. 406 vd.):

imdi sen, szm duyarmgibi, yatyorsun evinde taptaze, benzersin Apollon 'un tatl okuyla vurduu
insanlara.

... Anas da salarn yolup duruyordu, frlatp atmt parlak bartsn, dvnyor, oluna baka baka haykryordu... Balad Hekabe kadnlar arasnda uzun bir ada: "Bak anana yavrum, talihsiz anana, senin acn greyim, ldn greyim de, bundan bylenasilyaayaym ben, nasl? Gece, gndzyreimin ydn bu ehirde,

zmir'li air Homeros byle canlandryor Hekabe'yi, Atina'I tragedya yazar Euripides ise onu "Troya'l Kadnlar" ve "Hekabe" adl tragedyalarnn ba kiisi yapm, dramn derinliine ilemitir. Bu oyunlarda Hekabe'yi Troya ykldktan sonra kle olarak orada, burada srnr grrz. Kralie grkemini ve erdemini srdrr, ama kz Polyksene'nin gzleri nnde Akhilleus'un ruhuna kurban edilmesini, stelik de Trakya kral Polymes-tor'a emanet edilen olu Polydoros'un da alaka ldrlp denize atldn grnce, korkun bir alma eylemine girer ve Poly-mestor'u kr edip, ocuklarn da ldrr. Ne var ki Euripides de Hekabe'yi akl ve hak yolundan ayrlmayan ulu bir kii olarak gsterir. Bu tragedyalarda Hekabe yalnz deildir, Troya'l kadnlarn topluluu iinde direnci yanstan byk bir varlk, doal analk gcnn simgesidir. Atina'I airin ona tragedya boyunca "Phrygia'l" demesi bouna deil, Phrygia' Ana Tanra Kybele'nin btn niteliklerini iinde tar ve dile getirir Hekabe (Polydoros, Polyksene,

Polymestor).

Hekabe'nin en kk olu Paris'le ilikisi ve onu karnnda tarken grd d iin bkz. Paris.

Hekamede. Gzel sal Hekamede Troya sava srasnda Akha'larn Tenedos'a (Bozcaada) yaptklar bir baskn srasnda esir al-dklar kzdr. Akha'lar bu kz Nestor'a kle olarak verirler ve lyada'da onu Nestor'un barakasnda hizmet eder grrz (il. XI, 624; XIV, 6). Hekate. Hekate, Olympos tanrlaryla ilikili olmayan, hibir efsaneye ad karmam, kiilii epey gizemli bir tanradr. Aslnda Hekate, Anadolu'ya zg bir tanra ve Efes'li Artemis'in belli bir niteliini yanstan ve baka adla anlan bir tpksdr (Artemis). Home-ros destanlarnda hi ad gemez, buna karlk Hesiodos'un Theogonia'snda byk bir yer tutar. Hekate, Titanlar arasnda Gne Soylular diye anlan tanrlar soyundandr (Tab. 8). Koios ile Phoibe'nin iki kzlar olur: Biri Leto (ki Zeus Leto'yu e edinip onunla iki byk Olympos tanrsn, Apollon ile Arte-mis'i retir), br Asterie'dir (Leto, Asteri-e). Asterie Perses ile birleip Hekate'yi dourur. Hekate'nin Titanlar kuanda ne denli ayr bir yer tuttuunu Hesiodos'un Theogonla'sndan renmekteyiz. Ozan, Titanlar kuan sayd parann sonunda Hekate'ye krk alt dizelik uzun bir vg dzmektedir (Theog. 404-450). Theogonia'nn balangcndaki Musa'lara vg'y andran bu parada, Zeus, deniyor, Hekate'yi "herkeslerden stn tuttu" ve evrende onur paylarn tanrlar arasnda paylarken, bu tanraya karalarda, denizlerde ve gklerde bir yetki pay ayrd. Metinde yle denir (415-450):

Kurultaylarda saygn krallarn yanndadr, nsanlar arasndaki yarmalarda Tanrsal gcyle ie karr, Zaferi kazanan alr gzel dl Ve eref kazandrr yaknlarna. Binicilerden de dilediine yardm eder. Belal engin denize alanlar da Bavururlar Hekate 'ye ve yeri sarsan tanrya, Bereketli av salar onlara soylu tanra, Ya da tam baaracaklar srada Avlarn alr elinden can isterse. Hermes 'le srleri retir allarda: kzleri, keileri, ak ynl koyunlar Azaltr ya da oaltr gnlnce. lmszler arasnda yeri byktr Hekate 'nin Zeus genliin besleyicisi yapmtr onu.
Hekate'ye Hesiodos pantheon'unda tannan ayrcaln nedeni bilginleri epey dndrmtr. Homeros destanlarnda sz bile edilmeyen bu tanra Theogonia'da ancak Ana Tanra Kybele ile kyaslanabilecek evrensel bir nitelik tamaktadr. Burada yceltilen tanrann kimi yerde Artemis, kimi yerde Diktynna ya da Britomartis diye anlan Ana Tanra'y bu denli andrmas Hesiodos'un ana yurdu ile ilgili grlmektedir. Bilindii gibi, eski Karia'da Stratonikeia'nm (Eskihisar) kuzeyinde, bugnk Yataan'a yakn olan Lagina'da (Lagina renine en yakn ile Turgut'tur) Hekate'nin ok nl bir tapna bulunmaktayd. Grkemli bir yap olan bu tapnan kalntlarndan birka, zellikle baz kabartmalar stanbul Arkeoloji Mzesinde korunmaktadr. Hesiodos ise babasnn Ege kentlerinden Kyme'den Yunanistan'a gm bir gmenin oludur. Yunanistan'a yerletii Askra kasabasnn yaknnda ise Thespiai'da bir Hekate klt bulunduunu biliyoruz. Acaba ozann ycelttii bu Hekate tapmn Hesiodos soyu Lagina'dan m Yunanistan'a getirmilerdir? Bu konu daha bilimce aydnlanmas gereken ve dorudan doruya Anadolu kltleriyle ilikisi olan bir sorundur. Bu konu iin bkz/ "Hesiodos, eseri ve kaynaklar" adl kitabn s. 53 ve 1. notuna. Bu tanrann karmak kiiliini aklamakta bugnk bilim de zorluk ekmektedir. Dikkati eken bir nokta da tanrann addr. He-

lml Hekate 'nin adn anar yakarlarnda, Kimin dileini iyi karlarsa o tanra Onun elde etmeyecei ey yoktur, Ona btn mutluluklar vermek elindedir. nl Gaia ile Uranos 'un btn ocuklar Kendi paylarndan pay vermilerdir ona... Kim houna giderse Hekate 'nin Yardm grr ondan, destek bulur onda. Meydanlarda, kalabalklar iinde Kimi isterse onu parlatr Hekate. lm-kalm savalarnda Hekate Diledii s av aya yardm eder. Dilediine verir hynv, san, erefi.

lmszlerin saygs byktr ona, Bugn yeryznde kurban kesen her

kate, Apollon'la Artemis'in balca sfatlarndan olan hekatos-hekatebolos, yani hedefi vuran anlamndaki kelimeyle ilgilidir (Apol-lon). Leto'nun kardei olmas da onun Yunan din ve efsanesine sonradan gelme bir tanra olduunu belli eder. Hekate Yunan varlna sonuna dek yabanc kalmtr, asl tapmma Roma'da rastlanr, burada ay tanras, geceye ve karanla egemen bir varlk, byk ve sihri elinde tutan bir kara gler ecesi olarak karmza kar. Vergilius'un "Aeneis" destannda Dido Aeneas' yannda alkoyamayacagn anlaynca, onu kendine by yoluyla balamaya alr (Aen. IV, 511 vd.): stnde kendi lsnn yanaca odun ynn hazrlattktan sonra, bir Hekate rahibesine by formlleri okutur; salar darmadan olan bu kadn yz tanrlar, Erebos, Khaos, biimli Hekate ve yzl bakire Diana adna balar yakara (Dido). Hekate' nin bu kl acaba ksrak, dii kpek ve dii kurt biimleri midir? Diana'nn kz, kadn ve ay tanras olarak biimde canlandrldn da biliriz. Hekate kimi blgelerde gvdeli bir heykel olarak imgelenir. Bu l karakteriyle Efesli Artemis'e ne kadar yakndan bal olduu, onun baka bir yan ve ynn simgeledii apaktr.

Hekatonkheir'ler. Bkz. Yz Kollular.

Hektor. Troya kral Priamos'la kralie He-kabe'nin en byk olu Hektor (Tab. 16) Anadolu'nun ilk ulusal kahramandr, nk Troya sava Homeros'un llyada destanndan da anlald gibi blgesel bir karlama deil, Bat dnyasnn anakkale Boazndan Mezopotamya'ya kadar uzanan Asya (bugn Kk Asya deniyor) ktasna ilk saldr, uygarlk ve zenginlikte Baty ok am olan Anadolu'yu ele geirmek iin ilk denemesi, giriimidir. Bunu ancak byle anladktan sonradr ki, Homeros destann gereince deerlendirebilir, Troya savann gerek niteliini anlayabilir ve Boazlarn kilit noktasnda arpan glerin asl amac aa vurulduktan sonra, savalarnn karakterine k tutarak onlar tarihteki benzerleriyle karlatrabiliriz. Hemen syleyelim ki , drt bin yl nceki Troya savayla yakn tarihin anakkale sava arasnda gze arpan bir benzerlik vardr

ve Hektor'u Mustafa Kemal'in atas olarak grmek yanl bir yorum deil, tersine tarihi doru deerlendirmenin bir rnei, bir belirtisi saylabilir. Troya'nn orta direi olan Hek-tor'un kiiliini incelemeye girimeden nce, Troya sava denilen byk atmaya btn Anadolu'nun katldn metinlere dayanarak gstermeliyiz. lyada'nn ikinci blmnde "Gemiler Katalogu" denilen bir para vardr ki, burada Tro-ya'ya saldran ordularn da, Troya'y savunan kuvvetlerin de saym, dkm yaplr. Destana sonradan katlm, zellikle lyada Atina'da ulusal destan olarak benimsenip de Atina'y yceletirme amacyla kaleme alnd sanlan bu listede Yunanistan'dan gelme kuvvetlere ok yer verilip, Troya'nn sava ortaklar ksa geildii halde, savunmaya Anadolu'nun hemen her tarafndan gler katld anlalr, llyada'da altm kadar dize tutan bu parada (l. II, 819-878) nceToros blgesindeki kentler ve ordu komutanlar saylr, sonra da Trakya'dan baka Mysia, Paphlagonia, Maionia ve Lykia'ya kadar bir yandan Karadeniz kylarna, te yandan Akdeniz'e kadar uzanan yaygn bir blgenin ad: geer. Yunanistan' yceltmek, Anadolu'y kmsemek amacyla dzldgT aka belli olan bu metin bile Troya savann Anadolu boylarnca ne denli benimsendiini aa vurmaktadr. Daha sonraki blmlerde de rnein Lykia'l nderlerin savunmada ne byk bir yer tuttuklar, giderek Hektor'u eletirip ona yol gsterdikleri grlr (Sarpedon, Pandaros). Troya'nn kaderini elinde tutan Hektor bu sava ortaklarna kar sorumludur, onlarn istek ve tlerine sayg gstermek, kendi karlarn dnd kadar onlarn da grlerini hesaba katmak zorundadr. Btn bu sorumluluk ve ykmllklerdi ki onu Anadolu'nun ulusal savunucusu olarak diker gzlerimizin nne. Bu grevi sonuna dek nasl yerine getirdii, stnde durulmaya deer bir konudur. lyada Hektor'u hem savata bir kahraman, hem de gnlk hayatnda bir insan olarak canlandrr gzmzn nnde. Destanda onun kadar derinliine ilenmi bir tip daha yoktur. Onun kiilii Akhilleus'unkinin tam kartdr: Duygularn darya vurmak, esin-

tilerine kaplp davranmak yle dursun, dram kendi iinde sessizce oluur ve bu dram tek bir kiinin deil de, btn bir ailenin, giderek btn bir toplumun sorunlarn ierdii iin, dall budakl, karmak ve etrefildir. Hektor Troya savunmasnn omuzlarna ykledii ar sorumlulukla kendi kiisel ve duygusal eilimlerini birbirleriyle badatrmakta ylesine glk eker ki, aa vurmaktan ekindii bu atma kendisinin modern anlamda bir tip, bir roman kiisi olarak karmza kmasna, i bunalmlarnn da destanda alacak bir belirti olan sessiz monologlarla dile gelmesine yol aar. Hektor'un esiz kiiliini kavrayabilmek iin onu hem insan, hem de kahraman olarak ele almal, incelemeliyiz. (1) NSAN HEKTOR. Destan kahramanlarnn hepsi gibi Hektor da belli niteliklerle tanmlanr: evik ayakl, oynak tolgaldr, tanrsal, Ares'in dengi, Zeus'un sevdii, giderek Zeus gibi aklldr. Tolgas ldar, silahlar da yle anlatlr (l. VI, 319, XIII, 802 vd):

dan ele alnmaya deer. Anasn da babasn da ok sever ve sayar Hektor, ne var ki onl.t duygusal nedenlerle onu grevinden alkoy maya altklar zaman, sessizce karlar nerilerini, ya da szlerini niin dinlemediini anlatr onlara. Surlar nndeki sahnede cevap bile vermez yalvarmalarna (l. XXII, 3890), ehre gelince dinlenip arap imek yle dursun, herkese grevini hatrlatmakla yetinir (l. VI, 264 vd.) Baba ve koca olarak Hektor'un esiz bir davran vardr, bu denli ince, sevimli, ok ynl bir insana rastlanmaz hibir destanda. Eine hem baba, hem ana, hem karde, hem de sevgili olduunu Andro-makhe'nin kendi azndan duyarz aa aa (l. VI, 429 vd.), (Andr'omakhe). En ince ayrntsna kadar anlad karsnn zntsn nasl paylatn da bir grelim (l. VI, 441 vd.):

.... On bir dirsek boyunda kargs elindeydi, tun temren dolanmt altn bir halkayla, nnde drt bir yana klar sayordu.

Ares 'e benzeyen Priamos olu Hektor balarndayd, yusyuvarlak kalkann tutuyordu nnde, kaim tunla rlm, sk deridendi bu kalkan. Parlak tolgas sallanyordu akaklarnda, sralar boyunca bir gidip bir geliyordu.
Troya ehrinin koruyucusudur Hektor, onun iindir ki oluna "Astyanaks" (ehrin efendisi) adn takmtr halk (Astyanaks). Gl ve merttir, yle ki o yaadka, savatka gven duyar kadn olsun, erkek olsun Troya'llann hepsi, o lecek olursa ehrin de tutunamayp deceine inanrlar. Bu gven ve bu inantr ki, Hektor'a kar byk bir sevgi uyandrmtr Troya 'ularda, topluca sevgi gsterilerinin de yalnz Hektor iin yapldn grrz destanda. Bu sevgiyi Hektor davranlaryla kazanmtr. Byn de, kn de yle sayar ve sever ki, rnek bir insan, ada anlamda olgun ve yetkin bir insan sayabiliriz Hektor'u likileri bu bakm-

Ben de dnyorum bunlar, karcm, ama savatan ekilirsem bir korkak gibi, Troya erkeklerinden utanrm, bakamam uzun entarili kadnlarn yzne, iimden de gelmez, neyapaym; n kazanmak iin hem babama, hem kendime, renmiim atlgan olmay, Troya 'llarla en nde dvmeyi renmiim. Kafama, yreime, komuum ben unu: Elbet bir gn yok olacak kutsal llyon, Priamos ve onun iyi karg kullanan halk. O vakit ne Troya llann acs umurumda olacak, ne Hekabe 'nin, ne kral Priamos 'un acs, ne de kardelerimin acs umurumda olacak. Benim zntm sensin asl, tun zrhl Akha 'llardan birialacakhr gnn, gtrecek sen i gzyalar iin de, dnyorum o zaman ekecein acy, bu yzden arkada kalacak gzm... Klelie srklenirken ln duymaktan sa dalar gibi toprak rtsn beni daha iyi.
Tolgasndan rken yavrusunu glerek kollarna alp perken de u dilekte bulunur koca Hektor, yurt iinde lmeyi gze alm bit kahramann azndan byle alakgnll, dokunakl szler duyunca gzyalarn tutamaz olur insan (l. VI, 476 vd.):

Ey Zeus, ey br tanrlar, benim olumun, Troya'llar arasnda, babas gibi kendini gstermesini nasip edin, babas gibi gl, mert olmasn, llyon'da btn gcyle hkm srmesini. Kanl silahlarla savatan dnerken o, babasndan ok daha stn bu desinler, mutlu olsun anasnn yrei. Hektor herkese kar yumuak davranr, bir kzd, azarlad Paris'tir, kafaszlgyla ehrin ykmna sebep olan adam. yle kr ona (l. III, 38 vd.): seni rz dman seni! Hi domaz olaydn keke, ya da kalaydn lmne dek evlenmeden, ne ba belas kesilirdin o zaman, ne de yz karas olurdun bakalarna.
Seni alak, seni parlak olan, seni apkn,

Hektor Helene'ye kar uygarca ve centilmence davranr. br Troyallar gibi o da kadn ayplamaz, sulamaz, gzel kadn da onu herkesten ok sayar ve sever. Paris'i savaa armak iin ehre geldiinde Helene onu alkoymak ister, onunla dertlemeye can atar, ama Hektor gzel kadnn uzatt iskemleye oturmaz, bir an nce karsn ve ocuunu bulmaya gider, nk giriecei savatan bir daha dnp dnmeyeceini bilmez (l. VI, 344 vd.):

gzbebei bu kahraman kaderiyle peneleir durur, lmnn yakn olduunu bilir. Tanrlara gvenmenin de ne kadar yersiz olduunu sezer, nitekim onu yalnz Apollon korur, ama Zeus'un buyruuyla o da kaderine brakmak zorundadr Hektor'u, br tannlarsa pis pis dzenlerle Hektor'u aldatmakta yarrlar deta. Ama bu konuyu Hektor'un kahramanln inceleyeceimiz blme brakalm. (2) KAHRAMAN HEKTOR. Ne kadar nankr bir grevi vardr Hektor'un Troya savanda! Ordulara yn vermek, gven alamak, g esinlemek hep ona der. Karar onun, sorumluluk ve ykmllk hep onun omuzla-rndadr, buna karlk da durmadan eletiriye urar, herkesi dinlemek, yattrmak, avutmak, sava ortaklarn ho tutmak, gcendirmemek onun tek bana grevidir. Oysa kendisi iin savamaz Hektor, bir apkn adamn, soyunun ve kentinin bana getirdii belay savmak iin dvr, bu belay sayamayacan, btn soyuyla birlikte canm kentinin de yok olacan bile bile. Buna karn gene de yiite dvr Hektor. Yiitlii Akhilleus'un bireyci, bencil, inat yiitliinden ne kadar stn, ne kadar bilinli ve insancadr! Hektor'un kahramanlk dram Sarpedon'un lmnden sonra balar asl. Patroklos Akhilleus'un silahlarn kuanp da lm samaya balaynca, Hektor bana gelecekleri anlar, savaa atlsn m, atlmasn m diye ikirciklidir, bir an arabasna binip kamaya bile koyulur. O zaman da ortaklarnn en ar ve insafsz eletirilerine urar. Lykia'llarn nderi Glaukos Patroklos ile Sarpedon arasndaki savata Hektor Sarpedon'un ldrlmesini nleyemedi diye onu knar, Troya'llar kk drr ve ortaklarnn artk bkp gitmeye hazr olduklarn bildirir (l. XVII, 140 vd.). Bu szler zerine Hektor savaa dner, Patroklos'u ldrr, korkun bir bouma iinde onun lsn karmak, silahlarn soymak ve kendisi kuandktan sonra Akhilleus'un karsna kmak yrekliliini gsterir. Oysa bu sava baka trl bir savatr. AkhilIeus tanr Hephaistos'un kendisine yapt yeni silahlarla Orion yldz gibi alev alev nlar saarak ilerlemektedir dmanna kar. Ve Hektor'u biraz nce ar yergilerle knayan sava ortaklar, yardmclar, kardeleri,

Ah kaynm benim, dayanlmaz ktlkler yapm bir kpeim

ben. Anamn beni dourduu gn, keke, bir korkun kasrga gelseydi, alsayd beni, bir dan tepesine atsayd, ya da braksayd uuldayan denizin iine... Gel, kaymam, otur u iskemleye, biliyorum, derdin en by senin banda...

Byk Hektor karlk verdi, dedi ki: Oturtma beni, Helene, beni ok sevsen de dinlemem seni, Troyallara yardm etmek istiyor yreim. Onlar benim yokluumdan yaknmlar... Ben gidip greceim evdekiler!, sevgili karm greceim, yavrumu, bir tanemi, bir daha da ya dnerim, ya dnmem. Akha'larn eliyle tanrlar belki de yok ederler beni. Bu lm dncesi bir an olsun Hektor'un aklndan kmaz. Troya'nn , halk. . . .

Troya'l savalarn hepsi il yavrusu gibi dalm, hepsi snmlardr Troya surlarnn iine (l. XXII, 5vd.):
Bir Hektor duruyordu olduu yerde, uursuz bir kader rmhlamt onu l/yon'un dnda Bat kaplarnn nne.

bakalm acyacak m bana, sayg gsterecek

Surlarn stnden ihtiyar Priamos, perian Hekabe bouna yalvarr dururlar bu kez Hek-tor'a lme meydan okumamas, kentini kurtarmak iin cann kurtarmas iin. Ama ses kmaz artk Hektor'dan, kendi iinde yapmaktadr artk tartmay, hesaplamay. Ve en azndan iki bin yl sonra doacak olan roman trnn belli bal bir esine rnek olacak monologuna yle balar Hektor (l. XXII, 99 vd.):
"Yazk bana, girersem surlarn iine, ilkin Pulydamas yadrr ayb bama, tanrsal Akhilleus'un ba kaldrd o uursuz gece buyurmutu bana, Troyallan ehrin iine al, demiti, dinlememitim onu, dinleseydim keke. lgnlk ettim de ne oldu, yok ettim ' halkm , Troya'nm erkeklerinden, kadnlarndan utanyorum. Benden deersiz biri bir gn ya derse ki: Gcne ok gvendi Hektor, kyd halkna. ok daha iyi olur kar durmak Akhilleus'a, ya ldrp onu dnerim geri, ya da onun elinden anla lrm ehrin nnde . Yoksa gbekli kalkanm, gl tolgam brakp bir yana, kargm da duvara dayayp, dosdoru ksam m kusursuz Akhilleus'un nne, sz versem, desem ki geri vereceiz Helene'yi de, tekmil mallarn da, vereceiz, koca karnl gemileriyle Aleksandros'un Troya'ya getirdii her eyi. -Bunlar kavgamzn ba deil mi?-Aln, diyeceim, gtrn bunlar Atreus oullarna. Bir de desem mi paylaalm hepsini bu ehirde nemiz var, nemiz yok. Ant iireceim, desem, Troyal ihtiyarlara, desem saklamayacaklar ehirde hibir eyi, ikiye blecekler, desem, btn mal, mlk. Ama yreim ne diye oyalanr byle eylerle ? Ona kar olduum gibi gidersem

Hektor byle dnrken Akhilleus yaklar. Onu grnce bir titremedir alr Hektor'u, balar komaya. lyada'nn en nl sahnelerinden biri de alr gzmzn nne: Hektor nde, Akhilleus arkada kez dolarlar Troya ehrini, binlerce korkulu gz nnde oluan bir lmkalm yar. O srada da dann tepesinde tanrlar dernek kurmu, gzlerler ve tartrlar olay. Zeus altn terazisini kurar, bir kefesine Hektor'un, bir kefesine Akhilleus'un lmn koyar, kaldrr teraziyi, bakarz ki Hektor'un kuras ar basyor. Hektor lecektir. Tanrlar ite o anda el ekerler Hektor'dan, yalnz Athena Hektor'un kardei Deiphobos'un klna girerek yiide yanar, kendisini destekleyecekmi gibi yapar. Hektor inanr, kar durur dmana, ama bir antlama yaplmasn ister ki kim l drecekse, lenin bedenini geri versin yaknlarna. Hakka, yasaya, insan saygsna gveni vardr Hektor'un son demine dek. Oysa nerede Akhilleus, yanamaz hibir antlamaya. Aslan gibi saldrr, Hektor Deiphobos'u arr, bakar ki yok, anlar aldatldn (l. XXII, 303 vd.):

mi? Silahsz gidersem byle rlplak, bir kadn gibi ldrebilir beni o. Byle enine, boyuna dnmek de ne. En iyisi tez elden paylamak kozumuzu. Bakalm Olympos'lu kime balar n".

Kaderim beni kskvrak balad ite. Gene de kyasya dvmek der bana, bir yiitlik gstereyim de yle leyim, ' duysun gelecekteki insanlar bile.

Can verirken bir daha yalvarr Hektor Akhilleus'a lsn Troya'llara geri versin diye. Ama Akhilleus'un ret cevabyla karlar (Akhilleus). Hektor'un son sz de udur:
"Senin ne olduun yznden belli, demirden bir yrein var gsnde. Ama uyank ol, uramayasm tanr lanetine, yiit de olsan, Paris'le Apollon bir gn seni, ldrecekler Bat kaplarnn nnde". Syler sylemez Hektor bu szleri, her eye son veren lm kaplad bedenini. Utu can gvdesinden, yolland Hades'e, gcnden, genliinden koptu, kaderine alaya alaya

Akhilleus'un, Hektor'un lsne ve seyirci kalan bahtsz Troya ehrine yapt ikence dillere destan olmutur: Hektor'u arabasna balar, yedi kez dolatrr Troya ehrinin evresinde, toz, toprak iinde. Bu korkun manzaraya tanrlar bile dayanamaz, Apollon, Aphrodite yalar srerler bedenine, gece, gndz bekilik ederler lsne, sonunda Pri-amos'u elinden tutarak gtrrler Akhille-s'a, azgn yiit de geri verir ly babasna (Apollon, Akhilleus, Priamos). Hektor'a yaklan atlar ve Hektor'un cenaze treniyle kapanr lyada. Dinleyin bakn, Boazlara kar ykselen Anadolu kalesine nasl gmmler Anadolu'nun bu ilk zgrlk kahramann (l. XXIV, 784 vd.):

Dokuz gn odun tadlar yn yn. lmllere parlak afak sknce onuncu gn, gzya iinde gtrdler Hektor'un lsn, koydular ynlarn tepesine, verdiler atee. Gl parmakl afak sabah erken parlaymca, nl Hektor'un ls evresinde topland btn halk. Hepsi geldi bir araya, topluluk kuruldu, parldayan arapla sndrdler odun ynn, sndrdler ate gcnn sard her eyi, sonra taplad kardeleri, dostlar ak kemikleri , hepsinin yanaklarndan iri yalar dklyordu . Kemikleri alp kodular bir altn kutuya, erguvan rengi yumuak rtlerle sardlar kutuyu. Sarar sarmaz indirdiler derin bir ukura, ekli kocaman talarla rdler stn. Sonra bir mezar tmsei yapmaya baladlar, gzcler diktiler epeevre, drt bir yana, mezar bitmeden Akha'lar saldrmasn diye. Bir mezar tmsei olunca toprak kabara kabara, gerisin geri dnd hepsi ehre, toplanp bir gzel kutladlar ok nl leni Zeusolu kral Priamos'un saraynda. te byle yapld atlar iyi sren Hektor'un cenaze treni.
Helena. Yunan efsanelik kiilerinin en nls, gzeller gzeli Helena (ya da Homeros'un deyimiyle Helene) bin bir masal ve ykye kahraman olmakla kalmam, kiilii de son-

suz tartmalara yol aarak, eitli gr ve ynlerden yorumlanmtr. Helena'nn kiiliinde ilka Yunan dnyasnn gzele dknl dile geldii gibi, gzel ve iyi, yani estetik deerlerle etik, ahlak deerleri arasndaki kartlk da yansmaktadr. Nitekim Home-ros'tan sonraki air ve yazarlar (aralarnda Platon da vardr) bir kadnn bunca savalara, Douyla Bat arasndaki bu apta bir atmaya etken olabilmesini ahlakd grp, Helena'nn karlmas olayn olduundan baka trl anlatmak yoluna gitmilerdir. Helena'yi yaratan Homeros'tur, bu tip en duru, en ar ve en canl olarak destanlarnda canlanmaktadr, yle ki sonraki yorumlar bile hep lyada ve Odysseia'da atlm anlatm temellerine dayanr. Onun iindir ki, Helena'nn yklerine, efsanelerine girimeden, bu gzelin Homeros destanlarnda nasl karmza ktn bir grelim. Troya ovasndaki savan en kzgn bir andr-. Menelaos'la Paris teke tek savaa giriecekler ve kazanan Helena'y alp gtrecektir, bylece bu bitmez tkenmez sava kendiliinden sona erecektir. Balarnda Troya kral Priamos olmak zere ihtiyarlar Bat kapsnn stndeki kulede sava seyretmektedir. Birden Helene grnr (l. 111, 154 vd.):

Helene'nin grnce ktn kuleye u kanatl szleri sylediler usulcack: "Troya'llarla Akha'lartn, byle bir kadn iin yllardr ac ekmeleri hi de ayp deil. Yzne bakan lmsz tanralara benzetir onu. Ama gene de binse gemiye keke gitse, gitse de, bizi, ocuklarmz belaya

sokmasa".

Priamos da tatl tatl konuur Helene ile, yle seslenir:

Buraya, yanma gel kzm, otur yle, gr bak ite, eski kocan, hsm, akraban, dostlarn. Bence sulu sen deilsin, tanrlar asl, onlar yd bama kan alatan sava.
Bundan daha uygarca, daha insanca bir gr, bir davran akla gelmez ve bylesini yaklak bin yl nceki bir metinde bulmak artr insan. Ne var ki bu uygarlk, bu in-

sanlk yalnz Troya'llara vergidir, Akha'larsa sert, kaba, hodbin, Yunan deyimiyle barbardrlar. Helene bir Troya'l gelin olmutur, odasnda hanm hanmck kuma dokuyan, gzelim naklar yaparken yurdunu, eski kocasn, kzn dnen ve zlem eken bir kadndr. Kendi kendini sular. Priamos'un szlerine yle karlk verir (l. III, 172 vd.):

an sayar, olaylarn da, kendinin de eletl meini yapar (Od. IV, 261 vd.). stn bir tavr, Telemakhos'u anlayan, aclarn paylaan insanca bir davran vardr, ona tekmil aclarn unutturacak bir ila verir, kendi eliyle iledii bir yamak verir ve sonunda byler delikanly, Telemakhos da Helene'ye bundan byle bir tanra gibi tapacan syler (Od. XV, 104 vd.). Homeros Helena stne sylenecek ne varsa hepsini sylemiti, Homeros'un izdii Helena portresine kimse bir ey ekleyememitir. Nesnel dnceyi, halkoyunu ve Helena'nn bakalarnca eletirilmesini de thake oban Eumaios'un azndan yapar (Od. XIV, 68): Afi u Helene btn soyu sopuyla yok olayd keke, bunca insann dizlerini kran bu kadnn kk kurusayd. te zetle Homeros'un Helene'si. Ama dediimiz gibi, her yazar Helena portresine bir ey katmak istemitir ve efsanesi aad. zetlenecei gibi bydke bymtr. (1) DOUU. Helene, Zeus'la Leda'nn ki zdr, "lml" babas Tyndareos'tur, Klytaimestra kz kardei ve Dioskur'lar, yani Kas torla Polydeukes erkek kardeleridir (Tab. 12). En eski metinlerde bu byledir. Sonralar efsane deimi ve Leda'nn yerini Neme-sis almtr. Zeus'tan kaan tanras Ne-mesis dnyay dolam ve biimden biime girmi, gnn birinde bir kaz oluvermi, Zeus da bir kuu kuuna dnp yaklam ona. Nemesis'in dourduu yumurtay obanlar bulup Leda'ya getirmiler. Yumurtadan kan kz Leda kendi ocuu gibi bytm. Efsanenin baka anlatmlar vardr: Zeus bir kuu kuu biiminde Leda'nn kendisine yanamtr, Leda bir (ya da M) yumurta dourmu, bundan Helene km, birinden Helene ile Polydeukes, tekinden Klytaimestra ile Kastor km diyenler de var, bir tek yumurtadan Helene, Kastorla Polydeukes'in doduu, Klytaimestra'nn da tanryla bir ilikisi olmayp Tyndareos'un kz olduu sylentisi de vardr (Leda, Nemesis, Dioskur'lar). (2) EFSANELER. Homeros destanlarnda bilinmeyen bir efsane, Helene'nin Lekadai-

Senden hem korkarm, hem saparm seni, sevgili kaytnbabam, olunla buraya gelmeseydim keke evimi barkm, o nazl byttm kzm, hsm akrabam, can yoldalarm brakmasayd m, kara lme raz olsaydm keke. Byle olmad ne yapalm ki, bak eriyip gidiyorum gzya dke dke.
"Kpek gzl" der kendine. Priamos'a olduu kadar Hektor'a da sevgisi ve saygs byktr. Ona da ayn pimanlkla yaknr (l. VI, 342 vd.). Helene tam bilinli bir insandr. Paris'i eletirir. Paris'i Menelaos'la teke tek savatan karan tanra Aphrodite'nin arsna uymak istemez, Paris'in yatana dnmekten tiksinir ve tanraya kar gelecek kadar yiit ve yreklidir, meydan okur ona (l. III, 399 vd.):

Gene mi sensin, tanra, neden hep batan karmak istersin beni? Sylesene, niyetin ne, beni daha uzaklara, Phrygia'ya, irin Meionia'nn bakml bir iline gtrmek mi ? Oralarda, lmllerden bir adamn m var ki?.. Paris'in yanna kendin git yerle hadi. k, ayrl tanrlar yolundan, bir daha ayak basma Olympos'a, ona bak, dert edin kendine onu, sonunda da kars yapsn seni, ya klesi.
Tanrya bylesi hakaret baka hibir metinde grlmemitir. Ancak Homeros'un romancdan farksz derin psikolojik gryle anlalabilir. Odysseia'da Helene saygn bir kralie, iyi bir ev kadn ve sevgi dolu bir ana gibi grlr. Telemakhos babasn aramaya kp Me-nelaos'un sarayna varnca, en scak, en candan konukseverlii Helene'den grr. Zeki kadn onu kendi ocgymu gibi kucaklar, sever, okar, babas Odysseus'la ilgili bir sr

mon'da Artemis'e sunu sunarken Atina yiidi Theseus'un saldrsna urad ve karld yksdr. Atina'llar Helene'yi kabul etmek istemedikleri iin, Theseus kz anas Aith-ra'nn yanna brakm (Aithra). Bir sre sonra, Theseus'la arkada Peirithoos'un yeralt lkesine inilerinden faydalanarak Dios-kur'lar gelip kz kardelerini geri almlar. Theseus'un Helene'yi kirletmedii sylenir, bir efsaneye gre ona bir ocuk yapm ve bu da Agamemnon'la Klytaimestra'nn kz diye geinen phigeneia imi (phigeneia). Yurduna dnnce,, babas Tyndareos bana i aacaa benzeyen kzn evlendirmek istemi. Talipler kalabalk gelmiler, bir sylentiye gre 29, bir bakasna gre 99 kiiymi-ler. Yunanistan'da ne kadar kral olu, ne kadar yiit varsa hepsi istemiler gzellerin gzelini. Yalnz Akhilleus daha evlenecek ada olmad iin talipler arasnda deilmi. Tyndareos arm, ne yapacan bilememi. Odysseus ona bir t vermi: Helene kocasn kendi sesin, ama semeden nce btn talipler seecei adam korumaya, gerekirse savunmaya ant isinler. yle olmu ve Helene Menelaos'u semi. Odysseus'a bu hizmetine karlk karios'un kz Penelo-peia'y vermiler (karios). Helene Lakedaimon'da mutlu bir mr srerken, Paris Troya'dan konuk gelmi Yunanistan'a. Gzeller yarmasnda Aphrodi-te Troya'l gence Helene'nin akn sz vermiti (Paris). Priamos'un en kk olu da armaann almaya gelmiti. Menelaos onu bir sre konuklar, sonra kendisi Girit'e, Katreus'un cenaze trenine gitmek zorunda kalr (Katreus), Paris de Helene ile ba baa kalnca, gzel kadn karr. Helene'yi kandrd m, Helene ona gnl verip karlmaya raz oldu mu? Homeros da, br yazarlar da bunu pek aklamazlar. Paris Helene'yi batan karmakta glk ekmemi olacak, nk arkasnda Aphrodite vard ve tanrann buyruu, istemiydi bu. Ne var ki Paris Helene'yi tek bana karmaz, yannda hazineler, gz kamatrc mallar da alp gtrr. Nitekim Helene'yi geri vermek sz konusu olunca hep bu mallardan da dem vurulmaktadr. ki sevgilinin Troya'ya kadar olan yolculuu stne kaynaklar eitlidir: gnde Anado ao

lu kylarna vardklar, yok Fenike'de Sidon ehrine uradklar, uzun bir sre Kbrs'ta kaldklar anlatlr. Ama asl artc bir efsane, Helene'nin Msr'da kal efsanesidir. Bunu Euripides "Helene" adl tragedyasnda ilemitir. Efsanenin amac Helena'nm namusunu kurtarmaktr. Szde Hera gzellik yarmasnda Aphrodite'ye yenilmeyi sindireme-mi, Paris'i Helena'dan yoksun etmek iin tpk Helena'ya benzeyen bir kadn yaratm ve Paris'i bu Helena grntsyle Troya'ya gndererek, gerek Helena'y Hermes'in klavuzluunda Msr'da kral Proteus'un yanna yollam. Helena da Troya savann sonuna kadar Msr'da kalm da, sonra Menelaos gelip onu alm. Tarihi Herodotos bu anlatm benimser. Homeros destanlarnda byle bir yknn izine bile rastlanmaz, yalnz Odysse-ia'da Helene'nin dn yolunda Menelaos'la birlikte Msr'a uradklarndan sz edilir (Od. IV, 219 vd.). Helena'nn Msr'da kald masal . . VI. yzylda yaayan air Stesikhoros'un "palinodia"sna, yani kendi bir iirini yalanlamasna dayanmaktadr. Sylentiye gre Stesikhoros Helena'y knayan bir iir yazm, sonra da gzleri kr olmu, anlam ki gnah ilemitir ve ilk iirini ikinci bir iirle dzelttikten sonra gzleri alm. Helena birok yerlerde tanra gibi tapm grrd. lyada'dan sonraki efsanelerde oynad rol onu Homeros destanlarndaki kiiliinden baka bir kiilikle gsterir. Bu efsanelerde Helena Yunanllarn karna yardm eden ve bu uurda Troya'ya her trl ktl yapan hain ve belal bir kadn rolndedir. Paris'ten sonra Deiphobos'la evlenir, sonra Menelaos'u evine alarak Deiphobos'u ldrr, Ak-ha'lara kaplar aar ve Troya katliamn krkler. Helena stne uydurulan mistik bir efsanede de Helena'nn Akhilleus'la evlendii ve lmszle kavuup Karadeniz'de Leuke (Beyaz) denilen bir adada yaad anlatlr. Btn bu uydurma efsaneler Homeros'un izdii Helena portresini kartrmak ve bozmaktan baka bir ie yaramamtr. Heienos. Priamos'la Hekabe'nin olu, Kas-sandra'nn ikiz kardei (Tab. 16). Kassandra gibi Heienos da Apollon tanrnn gzdesidir,

ikisine de tanr bilicilik yetisini vermitir. lya-da'da "bilicilerin en iyisi" diye sz geen Helenos, savata da, dinsel konularda da Hektor'a tler verir ve Hektor yaadka yiite arpr. Ama agabeysi ldkten sonra, Priamos onu da br oullar gibi hor grp tersler (l. VI, 76; VII, 44; XXIV, 249). Helenos'a degin efsaneler asl lyada'ya konu olan olaylardan sonra balar. Paris lnce, Helena'ya kimin koca olaca tartlm, Helenos'la kk kardei Deiphobos talip kmlar. Ama Priamos Deiphobos'u seince, Helenos ksm ve da dana ekilmi. Akha'larn bilicisi Kalkhas, Troya'nn ancak Helenos'un bildirecei koullar altnda deceini syleyince, Odysseus onu bulmak ve azndan sz almakla grevlendirilmi. Zora ve rvete dayanamayan Helenos u koulu bildirir: Akhilleus'un olu Neoptole-mos savaa katlr, Akha'lar Pelops'un kemiklerini ve Palladion'u ele geirirlerse, ehir decektir. Baka bir efsaneye gre tahta atn yaplp surlardan ieri alnmasn salk veren de Helenos'mu. Bundan sonraki ykleri de karktr: ehir dtkten sonra lmden kurtulmu. Hekabe ile birlikte Trakya'ya gitmi ve anas acsndan bir kpek haline gelince, onu Trakya Khersonnesos'unda (Gelibolu yarmadas) "Kpein mezar" denilen yerde gmm. Sonra Neoptolemos'un yanna snm, o lnce kars Andromakhe'yi alm da onunla bir olu olmu. Bunlar hep sonradan uydurulmu ve Troya kral soyuna leke getirmek iin Yunanistan'da dzlm masallardr. Vergilius "Aeneis" destannda Helenos'u Epir blgesinde kral olmu ve talya'ya gitmek zere oradan geen Troya'llar iyi karlar gsterir. Heliadai (Helios Kzlar). Gne tanr ile Okeanos kz Klymene'nin ocuklar, Phae-ton'un kz kardeleridir (Tab. 8). Phaeton Ze-us'un yldrmyla vurulunca Helios kzlar iine dt rmak kysnda gzya dke dke kavak aacna dnmlerdir. Gzyalarndan amber taneleri meydana gelmitir. Sylentiye gre Phaeton'a Gne'in arabasyla atlarn veren, bylece yok olmasna yol aan Helios kzlarym, dnmleri bu sonularnn cezas olmu (Phaeton).

Heliades (Heliosoullar). Heliosogullar Gne tanrnn Rhodos adl nympha'dan olan yedi oludur (Tab. 8). Hepsi usta gk bilginleriymi, ama gnn birinde aralarnda anlamazlk kp birbirlerine dtklerinden, bazlar Midilli, bazlar Istanky, bazlar da analarnn adn verdii Rodos adasnda kalarak orada Lindos, alysos ve Kamiros ehirlerini kurmular. Helikaon. Troya'l nder Antenor'un olu, Priamos'un kz Laodike'nin kocas. Helikaon kardeleriyle birlikte Troya ykmndan kurtulur ve Antenor ve Pulydamas'la birlikte kuzey talya'ya ger (Antenor). Helios. Gaia ile Uranos'un ocuklar Hype-rion ve Theia birleirler, gksel varlk meydana getirirler: Helios (Gne), Selene (Ay) ve Eos (afak) (Tab. 4 ve 8). Titanlar soyundan olan Helios, Olympos'lu Apol-lon'dan ayr bir tanr ya da doal bir g, yani gnein ta kendisi saylr. Helios, Okeanos'la Tethys'in kz Perseis'le evlenir, birok ocuu olur; herbirinin olaanst bir kiilii ya da talihi var bu ocuklarn: Byc Kirke, Kolkhis kral Aietes, Minos'un kars Pasipha-e, Aietes'i tahtndan atan, ama yeeni Mede-ia'nn eliyle ldrlen Perses. Helios'a Rhodos adl nympha Heliosogullarn dourur. Klymene de Helios kzlarn. Phaeton da He-lios'un olu saylr. Helios gl kuvvetli ve ok yakkl bir delikanl olarak canlandrlr. Ba, sa biiminde nlarla evrilir. En eski inanlara gre Helios ate saan ok hzl atlarn ektii arabasyla her sabah afak'tan hemen sonra Hindistan'dan yola kp gkteki yrngesine girer ve akam da Okeanos rmana dalar. Yorgun atlarn Okeanos sularnda ykadktan sonra doudan batya ayn yolu ertesi gn gene izler. Yeryz Okeanos rma stnde yzen bir tabak gibi tasarland iin Heli-os'un gece batda batp sabah doudan dogmas olaan saylrd. Gk bilimi ilerledike gnei simgeleyen Helios'un nemi azalmtr. Nitekim Homeros'un Odysseia destannda bile Helios yardmc bir tanr saylr ve Odysseus'un arkadalar srlarn kesince kendi cn kendi alamaz, Zeus'a bavur mak zorunda kalr (bkz. Od. XII, 260 373)

Helios dnyann gz saylr, o her eyi grr, rnein Aphrodite ile Ares'in gizlice sevitiklerini (Od. VIII, 270), krlerin gzn aar vb. (Orion). Helle. anakkale Boazna adn veren Hel-le'nin efsanesi Argonaut'lar blmnde anlatlmtr (Argonaut'lar). Bir anlatma gre Helle denize dtkten sonra tanr Poseidon tarafndan kurtarlmtr. Poseidon Helle'yi sevmi, onunla birleerek ocuk anas yapmtr onu. Hellen. Hellen'lerin, yani btn Yunan rk ve boylarnn atas saylan efsanelik kii. Hellen, Deukalion'la Pyrrha'nn oludur. Tufandan sonra Tesalya'ya yerleir ve bir da nympha's olan Orseis'le evlenir. Doros, Ksuthos ve Aiolos diye olu olur, bunlar da Dor, Aiol, on ve Akha boylarnn atalar saylr (Tab. 20).

(2) NTEL. Hephaistos hem topaldr, hem irkin. Bu niteliiyle Olympos tanrlar arasnda tektir, bu yzden de hor grlr tan-rlarca. Topallnn nedenini Ilyada'da kendi anlatr: Troya sava konusunda Zeus'la Hera arasnda kopan bir kavgay yattrmaya alr ve Hera'ya yle der (l. I, 586 vd.):

Aldrma anacm, sk diini, barna ta

Seni ok severim, grmek istemem dayak yediini.

Tepem atsa bile koamam yardmna; ne yapaym, Olympos'luya kar gelmek ok zor.

bas.

Bir gn sana yardm etmek istedimdi hani,

yakaladyd beni bacamdan,

attyd tanrsal eikten aa, yuvarlandm gittiydim tam bir gn. Dtydm Lemnos adasna, batan gnle, Hemera. Gndz ve gn n birazck canm kalmt, ha kt ha simgeleyen Hemera, Khaos'tan kma kacak. Erebos'la Nyks'in, yani Gece'nin Sintileryerden kaldrdlard orada kzdr. Aither (Esr) ise onun beni. kardeidir. Hesiodos'a gre Nyks ile Ama Hephaistos ayn yky baka Hemera Tartaros'ta, yani yeraltnda trl anlatr lyada'nn bir baka buluurlar (Theog. 748 vd.)-. blmnde: The-tis olu Akhilleus iin Orada buluup selamladr Gece'y/e yeni silahlar istemeye gelince demirci Gndz tuntan byk eie ayak tanrdan, topall yznden anas basarken, Biri konaa girerken teki Hera'dan neler ektiini anlatr. Hera kar, ikisi hi bir arada olmaz ieride: topal olundan utand iin onu dokuz Hep biri darda, yeryznde, teki yl Okeanos rmann yannda ieride, kmay beklemektedir. Biri saklamt (l. XVIII, 394 vd.). ellerinde gtrr sayszgzlerine Hephaistos bunun cn anasndan insanlarn, teki Uyku'yu tar alr: ine zincirler saklad bir taht kollarnda, lm 'n kardei Uyku 'yu, yapp, anasna gnderir, Hera da sisli karanla brl belal Gece. Hephaistos. (1) DOUU. Hephaistos, tahtn stne oturur, ama oturur oturmaz da zincirler onu kskvrak Ze-us ile Hera'nn oludur, ama bir sarar, kurtulamaz bir daha. Olympos efsaneye gre, Hera onu kendi tanrlar Hephaistos'u armak kendine dourmutur (Tab. 5). zorunda kalrlar. Dionysos'u Zeus'un Athena'y kafasndan arap tanr da karmasn kskanm da, Hephaistos'u gnderirler, Hephaistos'u bir eee bindirip yle yaratm. Hesiodos sreci ylegetirir Olympos'a, anlatr (Theog. 927 vd.): Tanrlar nl topal grnce Hera tanra kimseyle sevimeden, kahkahay atarlar (l. I, 599): yalnzfkeden ve kocasna hncndan nl Hephaistos 'u dourdu kendi Kojtu durdu oradan oraya soluya kendine. Ve Hephaistos en usta soluya, tanrlarda grl grl bir sanats oldu gklertanrs Uranos kahkaha (coptu. torunlarnn. Ama hibirinin elinden gelmeyen iler gelir Hephaistos'un elinden: Her trl madeni ileyip olaanst gzellikte eserler yaratmasn baarr topal tanr. Zeus'la Hera'nn yatak odas, Olympos tanrlarnn evleri onun usta ellerinden kmadr. Thetis Hephaistos'un evine gelince, ilii yle tanmlanr demirci tanrnn (l. XVIII, 369 vd.):

Gm ayakl Thetis Hephaistos'un evine vard, yok olmaz, tuntan, yaldzl bir evdi bu, stnd br lmszlerin evlerinden, arpk bacakl tanr yapmt bu evi. Hephalstos'u krkleri arasnda alr buldu , kan ter iinde gidip geliyordu o yandan bu yana, ayak yapyordu tam yirmi tane. Dayayacakt onlar saraynn dik duvarna, her ayan altna altn tekerlekler koymutu , kendi kendilerine girsinler diye tanrlarn toplantsna, sonra gene gerisin geri eve dnsnler diye, grlmeye deer eylerdi bunlar. Yirmi tane ayak bitmi, hazrd, bir ili halkalar vard taklacak, onlar yapyordu Hephaistos, dvyordu balarn. Hephaistos Akhilleus iin yeni silahlar yapmaya sz verince, ie koyulmas yle anlatlr (XVIII, 410 vd.): Soluyan topal yaratk rsten uzaklat, clz bacaklar seirtiyordu altnda. Krk/erin/atein iinden ekti, toplad tekmil aralar gm bir sandkta. Bir sngerle sildi iki elini, yzn, gl boynunu, kll gsn sildi, bir entari giydi, ald eline koca bir denek, kt topallaya topallaya kapdan dar.
Deil bir tanrnn, hibir alan insann byle canl bir tanmlanmas bulunmaz ilka yaznnda. Bu esiz paray, daha da stn ve artc bir metin olan Akhilleus'un silahlarnn anlatlmas izler. Hephaistos mucizeler yaratan bir ustadr. Daidalos insanlar arasnda neyse, Hephaistos tanrlar arasnda odur: Sanatn ve iiliin ycelii simgelenir onlarla. (3) EFSANELERl. Gzellikten hi nasip almayan Hephaistos aktan yana da pek talihli olmamtr. lyada'da Kharit'lerden Kharis, yani Zarafet'in kendisiyle evli olarak gsterilir (l. XVIII, 382), Hesiodos Kharit'lerin en k Aglaie (parlak anlamna gelir) ile evlendiini syler. Homeros'un Odysseia destannda ozan Demodokos Aphrodite ile evli olan Hephaistos'un bana gelenleri anlatr: Ares'le aldatldn bilen topal tanr bir zamanlar anas Hera'ya yapt taht gibi, bu sefer de ki sevgiliyi 'fll.il ine alacak bir yatak

yapar, Lemnos'a gidiyormu gibi evinden ayrlr ve dnnde Ares'le Aphrodite'yi ks kvrak bal bulur. nl topaln avaz avaz bararak dile getirdii fke onun kiiliini aa vuracak niteliktedir (Od. XVIII, 306 vd.): Zeus baba ve hep var olan br mutlu tanrlar gelin, u gln, baya ilere bir bakn! Zeus'un kz Aphrodite hor grd beni, topalm diye hor grd, sevdi Ares'i, sevdi onu, yakkl, evik ayakl diye, kabahat bende deil, sakat domusam, kabahat anamda, babamda, beni dnyaya getirmeselerdi! Hephaistos Erikhthonios efsanesinde de rol oynar (Erikhthonios). lk kadn Pando-ra'nn bedenini kilden yontan odur (Pandora). Prometheus'u Kafkas dann tepesine o kartr (Prometheus). Hera. Homeros destanlarnda "inek gzl", "ak kollu" ya da "altn tahtt" diye nitelenen Hera (yahut Here) tipik bir Grek tanrasdr, yani Yunanistan yarmadasnn rk, oy, din ve dnya grlerini, karlarn daha ileri bir kltrn simgesi Ege ve Anadolu'ya kar savunan, bu yzden kiilii ve efsaneleri hep bir kavga, kin, hn ve geimsizlik havas yanstan sevimsiz bir tanradr. Btn kusurlaryla kadn canlandrr Hera-. Drdrc, kskan, hrn, inatdr, dzen kurar, ama hibir ii ak deildir, hasr altndan su yrtr, gizli kapakl yapar ne yaparsa, sevgi ve nefretleri hibir manta dayanmaz, silah ve yetkilerini ktye kullanmaktan ekinmez, benzetmek gerekirse, her zaman ve zellikle zamanmzda rneklerine ok rastlanan varlkl ve benci! burjuva kadnn simgeler. Zeus'un ei, tanrlarn kraliesi ulu Hera'ya bu damgay basan Homeros'tur, ama ne tuhaf ki onya-l koca airin izdii Hera portresi tutunmu, Yunanistan'da yaratlan efsanelerinde ayn tiple karmza kmaktadr. Hera'y kocas Zeus'un azndan dinleyelim (l. VIII, 407):

ok deil Here'ye fkem, kinim, her iime engel olmak onun huyu.
Troya savan tuttuu Akha'lardan yana evirebilmek iin Zeus'u batan karp uyul tuktan sonra, birden uyanan tanr yle k r karsna (ti. XV, 14 vd.):

Amma da dzen kurdun, yola gelmez Here, sava d ettin tanrsalHektor'u, urattn orduyu bozguna. Bu ktln meyvesini sen toplayacaksn nce, seni bir gzel pataklayaym da gr.

ya'llarda olduunu grr, bunu nlemek iin, gidip dag banda onunla sevimeyi geirir aklndan, gider odasnda nce bir gzel sslenir, sonra Aphrodite'den sevgiyi tututuran byl memeligini ister, onu da gsne Unuttun mu seni havalarda astm gn, taktktan sonra Uyku tanry batan bir rs balamtm iki ayana, karr ve onunla birlikte Gargaros zlmez bir altn zincirvurmutum doruuna varr:

ellerine , asl kalmtn havalarda, bulutlar arasnda.

Zeus Hera'ya bu cezay Herakles'e ettii ktlk yznden vermitir. Tanrlarn tanrs olu Ares'te anasnn kusurlarnn tpksn grr (Ares). br tanrlar da aa yukar Zeus gibi dnrler. Anasn, babas Zeus'a kar korumaya alan Hephaistos bile Hera'dan neler ektiini unutamaz (Hephaistos). (1) DOUU, HAYAT YKS. Hera, Kronos'la Rheia'nm kz ve Zeus'la br Olympos'lu tanrlarn kz kardeidir (Tab. 5). Babas Kronos onu da doar domaz yutar, sonra da kusar. Zeus dnya egemenliini paylatktan sonra, Hera'y kendine e alr. Hesiodos'a gre, Zeus tanralar arasnda Hera ile son olarak evlenmitir. Hera ocukluunun dnyann ucunda, Okeanos'la Tethys tanrlarnn yannda getiini lyada'da kendi anlatr (l. XIV, 200 vd.). Anas Rheia Titan'lar sava srasnda inek gzl tanra Okeanos'la Tethys arasnda kan bir kavgay yattrmak iin bat kylarna gitmek ister. Zeus'la Hera evlenmeden de sevimilerdir, ama sonra da dnleri trenle kutlanmtr. En byk tanr ifti arasndaki kutsal dn (hieros gamos) efsanelerde de, kltte de sk sk tekrarlanr bir motiftir. Bir efsaneye gre bu dn Bat Kzlarnn (Hesperides) bahesinde olmutur, o baheden gelen altn elmalar da Gaia Hera'ya dn hediyesi olarak vermitir. Hera da Okeanos kylarnda bulunduu srada elmalar kendi eliyle Bat Kzlarnn bahesine ekmitir. lyada'da da dann Gargaros tepesindeki birleme sahnesi de byle bir kutsal dndr. Destann bu esiz parasn zetlemeye deer (l. XIV, 152-353): Hera kocas Zeus'un da dandan Tro-y, savan ynettii ve basann] Tro-

Bulutlar deviren Zeus onu grd, grr grmez ak sard dnceli kafasn, yle bir ak ilk birletikleri gn duymutu, ana, babalarndan gizli ktklar gn yataa...

Zeus eine nereye gittiini sorar, o da masum tavrlar taknarak, Okeanos kysnda deniz tanrlar iftini bartrmaya gittiini ve nce kocasna haber vermek, ondan izin almak iin buraya geldiini syler. Zeus dayanamaz, sava filan unutup aa vurur duygularn: Sonra da gidersin oraya, ne olur Here,

yatalm gel, sarma dola olalm yatakta, doyasya, bugne dek ne birtanraya, ne bir kadna kar yreime akan ak byle altst etmedi beni...
Sonra sayar bir bir yatt lml ve lmsz kadnlar, Hera ses karmaz, ama iine bal damlad besbellidir. Epey naz eder, utanga tavrlar taknr:

Korkun Kronos olu, ne biim sz kt azndan? Yataa yatp sevimemizi nasl istersin ida dann tepesinde, gzgregre ? Ya hep varolan bir tanr grrse bizi, biz uyurken gider, sylerse br tanrlara ? Bir daha ayak basarnam senin evine, ne yzle karm bu yataktan dar ?
Hera'nm sradan bir kadn gibi kendi kocasyla yatmaktan ekinmesini, dedikodudan korkmasn Zeus gibi biz de hayretle karlayalm. Her neyse, Zeus buna da are bulur:

Tanrlar, insanlar grecek diye korkma, altn gibi bir sisle rterim drt bir yanmz, gne bile onu geip gremez bizi, her eyi keskin klaryla gren gne bile. Byle dedi, ald karsn koynuna, sarld, tanrsal toprak yumuak bir imen sald, taptaze lotos bir hal serdi toprakla
aralarna,

safranlardan, smbllerden, tatl bir hal, uzanverdi ikisi de halnn stne,

sard onlar gzel bir altn bulut, buluttan iy damlalar akyordu prl prl.

Bugn de Kazdag'n tepesine kn, aralarnda otlar fkran tepsi gibi serilmi, kocaman, dmdz talar grrsnz ve bu akl yeilli hallarn stnde tanrlarn sevitiini geirirsiniz aklnzdan. (2) EFSANELER. Hera'nn dorudan doruya efsanesi yoktur, ama Zeus'un aklarnda rol oynar, onlara karr, hele bu aklardan doan ocuklarn yakasn brakmaz, mrleri boyunca kini, fkesiyle izler onlar. lk ve en byk kurban, Alkmene'nin Zeus'tan dourduu Herakles'tir. Gl yiidi st ste kahramanlklar yapmaya zorlayan Hera'dr. Ad Herakles'in bile "Hera'nm n" anlamna geldiini ileri srenler bile vardr (Herak-les). lo, Epaphos, no ve Athamas, Diony- sos ve Tityos efsanelerinde, Teiresias' kr etmekte rol oynar. Gzeller yarmasnda birincilii kazanamamas Paris'e ve Troya'ya dinmez kinin bir nedenidir, te yandan Akhil-leus'un anas Thetis'i kskand halde, onu bytt iin olu Akhilleus'u tutar (Thetis). Bir efsane Menelaos'u lmsz kldn anlatr (Menalaos). Devlere kar savaa katlmtr. Bu srada Porphyrion ona tutulmu ve elbisesinin ucunu yakalayarak onu kendine ekmek istemitir, o sra Zeus devi imekle yere sermi. k-sion da Hera ile birlemek istemi, ama Zeus Hera'nn buluttan bir grntsn yaparak onu aldatmtr (Prophyrion, ksion). Hera Argonaut'lar seferinde Argo gemicilerine yardmda bulunmu, tehlikeli geitleri gemelerini salamtr (Argonaut'lar). Kz Eileithyia ile doumlara gzclk eden tanra Hera'nn en sevdii ku tavus kuudur. Gz gz tyleri, tanrann lo'ya beki koyduu Argos'un yz gzn simgelermi (Argos). Yemi olarak nar, iek olarak zamba severmi. Roma'da Hera tanra uno ile bir tutuldu (tuno).

soylara verilmektedir (Tab. 13). Herakles ldkten sonra, Eurystheusogullarn da ezmeye alr. Heraklesoullar bu yzden oradan oraya srnr, sonunda Atina'da yiit Theseus'tan yardm grrler ve dmanlarn bir bir yenerek Yunanistan'da ve zellikle Pelopo-nez'de egemenlii ele geirirler. Herakleso-gullarnn Yunanistan'da tutunmas Dor rknn Peloponez'i ele geirmesinin efsane alanna yanksdr. Ne var ki yalnz Yunanistan kral aileleri deil, Anadolu ve talya'da da baz soylar Heraklesoglu adn almlard. rnein Lydia kral Kroisos (Karun), soyunun Herakles'in Omphale ile birlemesinden meydana geldiini ileri srer, Roma kral Tarquinius da Herakles'in bir olunu atas olarak kabul ederdi. Herakles. Helene kadn olarak neyse, Herakles de erkek olarak odur, yani Yunan ve Latin mythos yazarlarn sonsuzca esinleyen efsanelik bir kii. Ne var ki Grek boylarnn ve zellikle Dor'larn kahramanlk gr ve anlaylarn kiiliinde toplayan Herakles bir eit ulusal kahraman olmutur. nsann doaya kar yenilmez saldrma ve dayanma gcn simgeler. Yapt iler hep iyiye dnktr, doann insann bana sald afet ve musibetleri yok etmekle insanla sonsuz iyilii dokunur. Oysa kendisi trajik bir kiidir: Kahraman olmay kendi sememitir, tanr vergisi kuvvetinden de zevk duymaz, tersine onu dizgine vuramad iin, istemeyerek su iler ve dengeyi bir trl bulamayp kendinden geer, ldracak gibi olur. Herakles'e btn ileri, kahramanlklar zorla yaptrlr, Herakles kledir, insafsz bir efendinin buyruunda mr boyunca almak onun kara kaderidir. lk doduu gnden beri peini brakmayan Hera'nn kin ve fkesi son demine kadar da rahata kavuturmaz onu. Tam ileri bitmiken korkun bir yanllk yznden cayr cayr yanar ve lr. Ama bylece bsbtn arnp lmszle kavuur. (1) ADI. Asl ad Alkides, yani dedesi Alkai-os'tan gelme bir soyaddr. Sonra Pythia kahini adn deitirir, Herakles kor. Herakles adnn "Hera'nn n" anlamna geldiini le ri srerlerse de "heros" yani kahraman szc ile ilikisi daha akla yakndr.

Herakleidai, yahut Heraklesoullar. Bu

ad, yalnz Herakles'in oullarna ve torunlar -ne deil, yiidi ata olarak benimseyen birok

(2) SOYU. Herakles'in anas Alkmene de, iml babas Amphitryon da Perseus'la Andromeda soyundandrlar (Tab. 13). Zeus, Alkmene'nin atas Danae ile birletii gibi, Alkmene'yi de aldatarak elde eder. Ayn ge ce Alkmene Herakles ve phikles'e gebe kalr (Alkmene, Amphitryon). (3) HAYATI. Alkmene gebe kalr kalmaz tanra Hera ona kar korkun bir kskanlk beslemeye balar. Zeus'a sz verdirir ki Perseus soyundan ilk doacak ocuk, insanlar zerinde byk bir egemenlik kuracaktr. O srada Sthenelos'un kars yedi aylk gebeydi, Hera kz ebe tanra Eileithyia'ya onu yedi aylkken hemen dourtur ve Alkmene'nin do umunu geciktirir. Bylece Perseus soyun dan ilk doan erkek Herakles deil, Eurystheus olur (Eurystheus). Hera Herakles'in elinden haklarn almakla kalmaz, sekiz aylk olup ikizi phikles'le birlikte beiinde yatt bir gn M kocaman ylan gnderir ocuklar bomak iin. Iphikles avaz avaz bard halde, Herakles ylanlara sarlr ve her elinde bir ylan boazndan skp boar. Herakles stn bir eitim grr: Amphitryon ona araba kullanmasn, Eurytos ok atmasn, Linos da gzel saz almasn retirler. Delikanllk ana gelince boyu bou ve gc olaanstdr. On sekiz yanda Amphitr-yon'un srlerini beklerken, babasnn ve kral Thespios'un lkesinde korku salan Kit-hairon aslann ldrr. Thespios da karlk olarak elli kzyla yatmasn salar yiide. Ne var ki avdan her gece yorgun argn dnen yiit yatana giren kzlarn hep baka olduunu anlamam. Bu kzlardan elli tane olu olmu (Thespios).
Bundan sonra Thebai'lileri haraca kesen Orkhomenos kral Erginos'la dvp onu ldrm. Thebai kral Kreon dl olarak kz Megara'y vermi yiide. Bu kadndan da epey ocuu olmu Herakles'in, ama gnn birinde Hera yiidin cinnet getirmesini salam, kendi ocuklarn bir bir

ldrm. Yiit kendine gelince, Thespios'un yanna snm ve kendini bu sularndan arndrm, ama Hera bununla da yetinmemi, Apollon khini Pylli. araclyla yiidin gidip Eurys-

theus'un hizmetine girmesini bildirmi. Sularnn kefareti olacak bu on M yllk hizmeti baaryla sona erdirirse, lmszle kavua-cakm. (4) HERAKLES'N ON K . Aada sayacamz ileri Herakles yalnz kollarnn gc ve silah olarak elinden hi ayrmad topu-zuyla baarmtr: Nemea aslan. Typhon'la Ekhidna canavarlarndan doma bu aslan Yunanistan'da Nemea blgesini kasp kavuruyormu; yiit onu oklar ve topuzuyla alt edemeyince, kollar arasna alm ve elleriyle bomu. Bin zorla yzd postunu da kendine zrh etmi. Lerna ejderi. Dokuz kafal bir ylan olan "hydra" adl ejderi Hera Argos blgesindeki Lerna bataklna salmt. Herakles zehir saan kafalarn bir bir koparm ve lmsz olan kafasn da kocaman bir kayann altna gmm. Erymanthos yaban domuzu. Arkadia'nn Erymanthos danda korkun bir yaban domuzu varm, Eurystheus bu hayvann kendisine diri olarak getirilmesini buyurmu. Herakles de aylarca izlemi canavar; o srada da dadaki at adam Pholos'un konuu olmu. Bir gn at adamlarla tartmaya girip biroklarn ldrm. Sonra yaban domuzunun peine dp onu bir a iinde yakalam. Eurystheus hayvan grnce korkusundan bir fnn iine saklanm. Kyreneia geyii. Altn boynuzlu, tun ayakl bu geyik Apollon'la Artemis'in koruduu sihirli bir hayvanm. Herakles onu tam bir yl kovalam, sonunda okla yaralayarak onu yakalam ve omuzlarna yklenerek gtrm, Eurystheus'a vermi. Stymphalos glnn kular. Gene Arka-dia'da Stymphalos glnn stnde gagala-ryla peneleri tuntan, insan etiyle beslenen korkun kartallar varm; Athena tanra He-rakles'e bu kular rktmek iin ziller vermi, Herakles de oklaryla canavarlar ldrmeyi baarm. Augias'm ahrlar. Elis kral Augias'n ahr-lar da gibi st ste ylan gbreden kullanlmaz olmu ve gbresiz kalan topra da bet bereketini yitirmiti. Eurystheus yiidi kk drmek iin bu allar temizlemesini bu-

yurmu. Herakles de Alpheios'la Peneios rmaklarnn yataklarn deitirerek sularn oradan geirip temizlemi ortal. Ama bu i iin srlerinin onda birini vereceini syleyen Augias sznde durmam, Herakles de kral oullaryla birlikte ldrm. Girit boas. Girit kral Minos bir beyaz boasn Poseidon'a kurban etmek istememiti, tanr da almak iin bocay kudurtmutu. Hayvan Girit ekinlerini yok ediyor, lkeyi alkla kar karya brakyordu. Herakles bu azgn boay boynuzlarndan yakalayp Yunanistan'a gtrmeyi baarm. Orada boa serbest brakldktan sonra Marathon kaplarnda Theseus'un eline gemi.

Bat kzlarnn altn elmalar. Hera'nn Zeus'la evlenirken dn hediyesi olarak ald bu byl meyveleri Bat kzlarnn bahesinde nympha'lar ve bir ejder korumaktayd. Herakles Nereus'tan izlemesi gereken yolu rendikten sonra, Bat kzlarnn bahesini bulur, orada dnyay omuzlarnda tayan Atlas' bir sre bu yknden kurtarr ve elmalar almaya gnderir. Dev altn elmalar getirir, ama dnyann ykn bir daha omuzlarna almay istemez. Herakles onu aldatarak kaar ve elmalar Athena'ya adar. Kerberos'un ller lkesinden karlmas. Herakles'in baard en zor i budur. Her-mes ve Athena'nn yardmyla, hibir lmlnn geri gelmedii yeralt lkesine iner, orada bal bulunan Theseus'u kurtarr ve Ker-beros kpeini alp yeryzne karr. Eurys-theus bu azman grnce d kopar, yiit de kpei Hades'e geri gtrp brakr.
Bunlar Herakles'in balca on M iidir, ama baarlar bununla bitmez, ilesi de tken mez. Thebai'ye dnnde birinci kar Me-gara'y arkada Ioalos'a verir, sonra kral Eurytos'un dzenledii bir ok yarmasn kazanr, ama kral bu yarmann dl olan kz ole'yi ona vermez. Herakles fkeye kaplarak Eurytos'un olu phitos'u ldrr. Bu sutan arnmak iin Lydia kraliesi Ompha-le'nin hizmetine girer: Bu kadn Herakles'i kle haline getirir, kadn klna sokup yn eirmesini salar. Ne var ki bu srada yiit Kalydon avna ve Argonautlar seferine de katlabilir. Omphae'den kurtulunca Troya'ya gidip Laomedon'u ldrr. Olympos tanrlar-nn devlere kar savalarna katlr, Augias'tan cn alr, onu arndrmak istemeyen kral Neleus'a kar savar, Sparta'ya kar bir saldrya giriir vb. Sonra Kalydon'a gidip Deianeira ile evlenir, ama nce talibi rmak tanr Akheloos'Ia dvmek zorunda kalr. Kaynatas Oineus'un arap sunucusu Euno-mos'u kaza ile ldrdkten sonra, gene srgne gitmek durumuna der, giderken kars Deianeira at adam Nessos'un saldrsna urar. Yiit oklaryla onu yaralaynca Nessos l meden Deianeira'ya byl bir iksir verir Trakhis'e yerleen Herakles Eurytos ve oullarn ldrmekle sznde durmayankral ce-

Diomedes'in atlar. Trakya kral Diome-des'in insan eti yiyen atlar varm. Herakles Diomedes'le arpr, onu ldrp lsn atlarna yedirir. Sonra da ehlileen hayvanlar Mykenai'ye getirir, ya da baka bir anlatma gre Olympos danda vahi hayvanlara paralatr. Amazon'lar kraliesi Hlppotyte. Eurysthe-us'un kz Admete, yiitten Amazon'lar kraliesi Hippolyte'nin byl kemerini ister. Ares'in Hippolyte'ye armaan olan bu kemeri almak iin Herakles Amazon'lar kraliesini ldrmek zorunda kalr. Dnte yiit Troya'ya urar, Laomedon'un kz Hesio-ne'yi deniz canavarnn elinden kurtarr, ama Laomedon sz verdii atlar teslim etmeyince, yiit alacan syleyerek Troya'dan ayrlr (Laomedon, Hesione). Gervoneus'un srleri. Dnyann bat ucunda, Okeanos rmann bir adasnda Geryoneus byk sr srlerini otlatmaktayd. Herakles oralara kadar gelir, Cebelttark boazn geer ve an olarak geit yerine M stun diker (Cebelttark boazna Yunanllar Herakles stunlar derlerdi). Herakles Okeanos rman gemekte glk eker, Libya ln geerken Helios'a fazla scaktan tr kzd iin tanry oklaryla tehdit eder, Gne de ona Okeanos'u gemek iin altn sandaln verir. Yiit bylece dev Geryone-us'u, srlerin bekilerini ldrr ve srlan alp gtrr. Galya, talya ve Trakya yoluyla Yunanistan'a dner ve srleri Eurystheus'a verir (Geryoneus.)

zalandrm olur, kz lole'yi de alr. O srada Deianeira'dan yeni bir gmlek ister. Kskanlk iinde kvranan Deianeira da ona Nes-sos'un kanna bulanm iksirle slatt gmlei gnderir. Yiit gmlei srtna geirir geirmez korkun aclarla yanmaya balar, Deianeira haberi alnca kendini asar, olu Hyllos babasnn son buyruklarna uyarak yiidi Oita dann tepesinde kurulmu bir odun ynnda yakar. Zeus'un olu Herakles'i karp Olympos'a gtrd ve Hebe ile evlendirip lmszle kavuturduu anlatlr. Fizik ve moral gcn, kahramanln simgesi olan Herakles hem kahraman, hem de tanr olarak tapm grmtr. ok ien, ok yiyen canl ve iyi kalpli bir dev olarak tanmlanan Herakles Greklerin gznde ktleri, sznde durmayanlar cezalandran, insann bana gelen afet ve belalar alt edip yenen yiitlik ve yreklilik simgesidir. Heraklesogul-lar denilen dlleriyle btn Peloponez'e egemen olmu, bylece Yunanistan yarmadasnn atas saylmtr. Herakles'in ad hemen her destan ve iirde geerse de, kiiliini ozanlardan ok tragedya yazarlar ilemitir. Btn yklerini buraya almamza olanak bulunmayan Herakles'in rol oynad btn olaylar, adlar baka maddelerde geen kiilerle ilgili olarak anlatlmtr. Hercules. Herakles'in Latince ad. Roma efsanesinde Yunanllarn Herakles tipi olduu gibi benimsenmi, ancak yklerine yerli baz eler katlmtr. rnein Cacus adl devi ve lkesine gelen yabanclarn canna kyan kral Faunus'u ldrd anlatlrd. Roma kral Evandrus yiidi konuklarn ve erefine bir tapnak kurmu derlerdi. Hercules Roma efsanelerinde daha yumuak bir kahraman olarak canlandrlr, elinde bir sazla Musa'lara kart da grlrd (Evandrus). Hermaphroditos. Hermes'Ie Aphrodi-te'nin olu Hermaphroditos'un ad Salmakis efsanesinde gemektedir (Salmakis). Erkek ve dii cinsini kendinde birletiren Hermaphroditos tipinden insanlarn atas olarak Platon da sz etmektedir. "len" diyalogunda sz alan komedya airi Aristophanes, insanlarn en ilkel alarda hem erkek, hem de di-

i olduklarn, sonra bu yzden fazla g ka-zandklar iin tannlarca ikiye blndklerini anlatr, ki cins arasndaki tutku ve birbirleriyle birleme istei ok eski zamanlardaki bu birlikten dogma imi (Plat. len, 189eHermes. Hermes, Titanlar soyundan Atlas'la Pleione'nin kz Maia'nn Zeus'la birlemesinden domutur (Tab. 5), Tanrlarn ve zellikle Zeus'un habercisi olarak grev alan Hermes, Olympos tanrlarnn en renkli ve zgn kiilerinden biridir. DOUU VE EFSANELER. Hermes'in asl efsanesi douu ve mrnn ilk gnleriyle ilgilidir. Bu esiz ve artc, bir bakma da gldrc efsane homerik denilen, ama Home-ros destanlarndan birka yzyl sonra Yunanistan'n Peloponez blgesinde meydana geldii besbelli "Hermes'e vg" adl iirde uzun uzadya anlatlmtr. Zeus Maia ile Arkadia'nn gneyinde Kylle-ne dann bir maarasnda bulumakta ve sevimektedir. Glgeli maaraya snm olan nympha'y tanrlar tanrs geceleri kars Hera uykuya daldktan sonra gelip bulur. Bir sre sonra Maia bir ocuk dourur. ocuk kundaklanr, beie yatrlr, ama doduu gn Hermes olaanst ilere girimekle kafa gc ve yetenekleri tanrlarn hepsini aan stnlkte olduunu gsterir. Bebek Hermes beiinde kalmaz, akam olur olmaz kundan zer ve ayaklar stne basp olmayacak servenlere girimek zere yola kar: Maga-rnn nnde bir kaplumbaa grr, hemen aklna bir cin fikir doar, hayvan ldrr, kabuunu boaltr ve koyun barsandan yedi tel gererek bir gitar yapar, ondan gzel sesler karmakla elenir, sonra da gider, Gne tanrnn Pieria ovalarndaki inek srlerini bulur ve onlardan elli hayvan alar. Tutar inekleri Kyllene'ye doru srer, ama hrszl belli olmasn diye inekleri gerisin geri gtrr, kendi de oradaki al rpdan ayana tuhaf sandallar rerek izlerini gizler. Yolda bir ihtiyara rastlar, ona grdn kimseye sylememeye yemin ettirir, karlnda bir dve armaan edeceine sz verir (Battos). Kutsal inekleri bir maaraya kapattktan sonra, gider, gene masum bir bebek gibi kundana

girer. Sabah Apollon gnle birlikte dounca srlerinin eksikliinin farkna varr ve ihtiyar Battos' sorguya ekip gerei renir. Gelip Hermes'i beiinde bulur ve inekleri geri vermezse Tartaros'a atacan syler. Bebek pozundaki Hermes babas Zeus'un bana susuz olduuna ant ier, ama o srada Apollon onu kolundan tutup tartaklaynca birden yellenir, Apollon buna glmernezlik edemez, konuyu Zeus'un yarglna brakmaya karar verir. Karar udur: Hermes inekleri nerede sakladn gsterecektir. Apollon maaraya gelince Hermes'in yapt gitar grr, kard gzel seslere baylr, saz alp inekleri brakmaya raz olur. Bir sre sonra Hermes Pan kavaln icat eder, Apollon syrinks denilen bu gzelim kaval da ister, karlnda Hermes'e kerykeion denilen sihirli altn denei verip kaval alr. Bu denekle Hermes habercilerin ve hrszlarn kral olur. Oullar-nn en sivri aklls, en kurnaz ve en canls olan Hermes'i Zeus kendine ulak olarak seer. Bundan byle btn buyruklarn tanrlara da, insanlara da Hermes araclyla ulatracaktr. llerin ruhlarn Hades'e gtrmek de Hermes'in grevi olacaktr. Bu grevde Hermes'e Psykhopompos, yani ruhlar klavuzu ad verilir. Homeros destanlarnda Hermes'i bu grevinde grrz: Odysseia'da Odysseus'u yllardan beri maarasnda alkoyan Kalypso'ya Zeus haber ulatrr, yiide bir sal yapsn da onu yurduna gndersin diye. Bu haberi nympha'ya gtrmek iin Hermes yola kar (Od. V, 42 vd.): ... Gzelim sandallarm balad ayaklarna, o altn kakmal tanrsal sandallar tarlard onu denizin stnde, ya da snrsz topraklar stnde yel gibi

llyada'da ok gzel bir rol vardr kllavui tanrnn: htiyar kral Priamos'u Hektor'un lsn almak iin Akhilleus'un barakasna gtrr ve getirir. Akhilleus'un seyisi gen bir delikanl klna girdii halde, koruyucu tavrndan tanr olduunu anlar sonunda Pria-mos (11. XXIV, 331-469; 679694). Hermes'in birok efsanelerde rol vardr: da dana Gzeli o gtrr, Paris'e altn elmay verip yarglk etmesi buyruunu o ulatrr, Phriksos'la Helle'yi Yunanistan'dan Anadolu'ya gtrerek altn postlu kou Nephele'ye o verir, Odysseus'u Kalypso'nun ellerinden kurtarmak iin araya girdii gibi, Kirke'nin bylerine kar koyacak bitkiyi de o verir yiide (Od. X, 277-307). Adnn kart en nemli serven o efsanesinde geer: Hera, Zeus'un o'ya sevgisini kskanarak kz bir inee dntrm, bana d. beki olarak yz gzl Argos'u dikmiti. Ze-us'un buyruuyla Hermes Argos'u ldrl (Argos) ve bu baarsyla Homeros dest.nl. rnda ok geen, ama tam anlam zleni'' yen Argeiphontes ek adn alr. Gene Herann almak istedii c boa karmak iimdir ki, kk Dionysos'u karr ve nce Nysa dana, sonra da Athamas'n yanna brakr (Dionysos). Savalarda da yardm dokunur: Devler savanda Hades'in baln takp g rnmez hale gelir, bylece dev Hippolytos'u ldrr, Zeus'un Typhon'la arpmasnda bir dzen kurarak tanrlar tanrsn kurtarr (Typhon). Hermes hrszlarn olduu kadar, tccarlarn da koruyucusudur, ama asl yarar yolculara dokunur: Yollara dikilen Hermes heykelle ri - ki bunlar bir tanr bst ve phallos simgesini tayan yuvarlak kaidelerdi - ok kutsal saylan ilkan kilometre talardr. Hermes obanlarn bekisi olarak omuzlarnda bir koyun tayarak canlandrlrd. Efsaneye gre birok ocuklar olur: Biri Odysseus'un kaynatas Autolykos'tur, babas gibi kurnaz, hrszlkta becerikli bir adan

hzl. Ald eline deneini, isterse bylerdi onunla gzn insanlarn, isterse uyandrrd onlar derin uykudan. Ald onu eline gl tanr, utu gitti. Pierie'yi geip indi havadan denize, kayd dalgalarn stnde bir.mart gibi, balk aularken ar kanatlarn kpklere daldrr hani dipsiz kvrmlarnda ekin vermez denizin, Hermeias da bin bir dalgann stnde yle gidiyordu.

(Autolykos).

Pek gvenilmeyen bir kaynaa gre de, Hermes obanlar tanrs Pan'n da babasy-m, Arkadia dalarnda Odysseus'un karisi Penelope ile birleip retmi onu

Hermione. Menelaos'la Helene'nln kz (Tab. 15). Odysseia'da ad geer (Od. IV, 4-14)-. ... Baka ocuk vermemiti tanrlar Helene'ye , ilk batnda ay paras bir kz dourmutu o, yz altn Aphrodite'ye benzeyen Hermione'y i.

Telemakhos babasn aramak iin yapt yolculukta Lakedaimon'a vard zaman, Hermione'nin dn yaplmaktadr, Mene-laos Troya'da iken kzn Akhilleus'un olu Neoptolemos'a nianlamtr:

Tanrlar gerekletiriyordu imdi bu dn...

deniyor. Oysa tragedya yazarlar Hermione'nin Orestes'le nianlanp evlendiini kabul ederler. Bir anlatma gre Menelaos Troya'da iken bu dn olup bitmi de, sonra Akhilleus'a verdii sz tutmak iin babas onu Orestes'ten ayrp Neoptolemos'a vermi. Hermione ikisi arasnda kalm. Fransz tragedya yazarlar, zellikle Racine, Hermione'yi Neoptolemos'a nianl ve tutkun gsterir, oysa Akhilleus'un olu "tutsa Andromakhe'yi sevmektedir. Orestes ise amca kz Hermione'ye karlksz bir akla yanmaktadr (Orestes, Neoptolemos).
Hero ile Leandros. u her gn karmzda grdmz Boazii'nin gzelliini mjdeleyen Kzkulesi var ya, bir zamanlar bu kulede bir kz yaarm derler, ona k bir delikanl her gece Galata'dan kuleye yzer, sevgilisine kavuurmu... Bir gece frtna km, deniz delikanly alp gtrm, l gvdesini ertesi sabah kulenin dibine atm. Bu masal Kzkulesi iin anlatlr, oysa, Hero ile Leandros'un efsanesi aslnda Boazii'nde deil, anakkale Boaznda geer. Ama masal bu, sahnesi nerede olursa olsun, bir hayal, bir de hakikat pay tar. stanbul limannn ss bugn de dimdik ayakta duran sevimli Kzkulesi bu masal kendine yaktrm ya, doru veya yanl, varsn sahibi o olsun bundan byle. Bir varm, bir yokmu, anakkale Boaznn en dar olduu yerde biri Sestos, br Abydos diye M ehir varm. Abydos, Anadolu topraklarnda, Sestos da karda Trakya

kysndaym. Boazn en dar geidi, Nara-burnu yllar yl kahramanlk destanlarna sahne olmutur geri, ama insanln kara gnlerini dile getiren bu olaylar, dalgalarnn bir ak faciasna da sebep olduunu unutturmutur bize. Abydos'ta bir kral olu yaarm, ad Leandros, Sestos'ta ak tanras Aphrodite'nin bir rahibesi varm, ad Hero. Hero ile Leandros gnl vermiler birbirlerine. Neden vermiler, nasl vermiler? Masal aklamyor bunlar. Sevgililer birbirlerini niin sevdiklerini, sevgi kvlcmlarnn yreklerinde ne zaman aktn bilirler mi? Biz diyelim ki, bir bahar gn Sestos'ta bayram yaplm, Aphrodite'nin ok gen len sevgilisi Adonis'in erefine bir bayramm bu. Adonis, yahut Temmuz (temmuz aynn d oradan gelir) aa kabuundan domu, iek gibi krpe, canl bir ocukmu. Aphrodite onu grr grmez, gzelliine vurulmu, ocuu yeralt tanras Persephone'ye vermi, bytsn diye. Ne var ki, karanlk lkenin tanras da ocua tutulmu. Aphrodite'ye geri vermek istememi. Tanrlarn babas Zeus kzlarnn arasn bulmak iin Adonis yln te birini yeryznde Aphrodite ile, te birini yeraltnda Persephone ile, geri kalann da kendi nerede dilerse orada geirecek diye kesip atm. Ama Adonis yln sekiz ayn Aphrodite'nin yannda geiriyor, yalnz drt ay iniyormu karanlk lkeye, Persephone kskanlndan bir yaban domuzu salm ormanlara, hayvan Adonis'i avlanrken yaralam, ldrm. Can ekien sevgilisinin yanna koarken Aphrodite'nin ayana bir gl dikeni batm. O gne kadar beyaz olan gl, tanrann kanyla al renge boyanm. Tanra, Adonis'in gvdesinde ne kadar kan damlas varsa, o kadar gzya dkm, topraa dklen her damla kandan bir lale, her damla yatan bir krmz gl fkrm. Bundan byle bahar bayramnda kadnlar, "Ah Adonis! Vah Adonis!" diye barp dvnrler, tren yaparlar -m. Leandros, Hero'yu bu trenlerin birinde tepeden trnaa krmz gllerle donanm olarak grm belki. ieklerin kadife krmzs, kzn stbeyaz gzelliini daha da belirtiyordu. Abydos'lu kral olu Sestos'lu rahibeye ne

pahasna olursa olsun kavumak sledi. Ne yapsn ki, Hero rahibeydi, bir erkee varamazd, rahibe kaldka kzln korumalyd. ki sevgili baklaryla m anlatlar, yoksa mektuplatlar m, efsane bunu anlatmyor, ne var ki, Leandros Anadolu kysndan Ses-tos'a gemek iin yanp tutuuyordu. Bir gece dalgalara bakarken, Sestos'taki kulenin tepesinde bir atein yandn grd. Hero kuleye km, sevgilisine, "Gel, gel!" diye bir meale sallyordu. Deniz durgundu, ay suda hafife dalgalanan ltlaryla Leandros'a bir yol iziyor gibiydi. Leandros dayankl bir yzcyd.. Kar kyda Hero'ya varan k yolu ise ksa grnyordu. Dalgacklar, "Gel, biz seni gtrrz" der gibi f f ediyor, kuledeki meale aryordu. Leandros suya dald, var gcyle yzd. Boazn serin akntlar yanan gnlnn ateini dindireceine, sevgiyle hzlanan gvdesine arttka artan bir g katyordu. Hero'nun elinde sallanan meale gittike yaknlayordu. Adonis bayramnda grd pembe beyaz kz imdi gm ve altn rengi ltlar sayordu. Bir kula, bir kula daha, ona kavuacak, ince gvdesini kollarnda saracak, dudaklarn dudaklarna alp sevgisinin yumuakln tadacakt. Leandros artk yzmyor, su frtnas arasnda uuyordu. Son bir kulala karaya ayak bast, soluk bile almadan kumsaldan yukar kotu. Kulenin kaps akt, ieriye daldij merdivenleri trmand. lk defa birbirine sarlacak bir kadnla bir erkek nasl bir an duraklar, karlarna kan mutlulua nasl aknlkla inanmadan bakarlarsa, Hero ile Leandros da yle durakladlar, baktlar. Meale snd, Sestos kulesi kapkara bir ta yn gibi ykseldi gene ay nda. Bir gece, bir gece daha, her gece Leandros kulede sallanan mealeye doru yzyor, her gece Hero'ya kavuuyor ve her sabah doymadan, yaz gecelerinin ksalrna zlerek dn yolunu tutuyordu. Yaz gemi, boazda dondurucu poyrazlar esmeye balamt. Ne var ki, Sestos kulesinde mealenin yandn grd m, ne rzgr, ne dalga, ne souk durdurabiliyordu Leandros'u. Denize dalar dalmaz en yksek dalgalan yara yara yz-

yor, yorgunluunu duymadan varyordu kar yakaya. Hero korkmaya balamt, denizden kan sevgilisinin buz gibi bedenini sararken bir tehlike sezinleyerek rperiyordu. Hzla esen bora mealesini sndrecek gibi oluyordu baz geceler. Yine de gelme diyemiyordu Leandros'a. pmemek, kavumamak, biri boazn bir kysnda, br br kysnda btn bir gece ayr kalmak akla smayan, olmayacak bir eydi. Bir gece frtna daha sert esti, Hero'nun elindeki mealeyi sndrd, dag gibi ykselen dalgalar Leandros'un rpnan gvdesini dve dve Sestos'tan ok telere srdler. Delikanl btn gcyle kar koymaya alt, ama kulenin tepesindeki grmyordu ki, nereye doru yzeceini bilsin. Yol gsteren ay n kara bulutlar kaplamt. Leandros'un yreglndeki ate yanyordu daha, ama kollarnn, bacaklarnn gc tkenmiti. Buz gibi bir donukluk saryordu bedenini. Ne olduunu bilmeden brakt kendini denize. Sabaha kar dalga lsn att Sestos kyl. rina. Kurun gibi bir sabaht. Hero snen mealesini yine yakm, bitkin ellerinde tutuyordu. Kyya arpan ly grnce, ona lmde olsun kavumak iin kendini denize att. Herophile. Sibylla adl bilici kadnlarn ikincisi saylr (Sibylla). Herophile, da dann bir nympha'syla bir obann kzym. Troya blgesinde domu. Troya savandan ok nce, ehrin Sparta'dan gelme bir kadn yznden yklacan ngrp bildirmi. Pausanias'n anlattna gre, Herophile tanr Apollon'a bir vg yazm, bu vgde kendisinin tanrnn hem ei, hem de kz olduunu sylermi. Herophile gezgin bir biliciymi, yannda bir ta gtrr, tanr szcl yapt zaman bu tan stne karm. Bir sre Samos'ta kalm, ama Klaros, Delos ve Del-phoi'nin Apollon tapnaklarnda da grev alm. Troya blgesinde ld halde, Pausa-nias, Herophile'nin kulland byl tan Delphoi'deki Apollon tapnanda saklandn yazar. Herse. Atina kral Kekrops'un kzndan biri, Aglauros'la Pandrosos'un kz kardei Bir anlatma gre, Herse br kz kardeleri

nin Athena'ya kar ledikleri sua katlmam, bu yzden de onlar gibi ldrarak Atina akropolnden aaya atmam kendini. Tanr Hermes'le birleip Kephalos diye bir erkek ocuk dourmu (Aglauros, Erikhtonios, Kephalos). Hesione. Troya krab Laomedon'un kz, Priamos'un ablas. Hesione, Telamon'la evlenir ve Teuker adl bir olu olur. Bu evlenme korkun bir servenle ilgilidir: Laomedon Troya surlarn yapan tanr Poseidon'la Apol-lon'a sz verdii creti demekten kannca, deniz tanr Troya kylarna korkun bir canavar salar. Halkn kanna giren bu ejderden kurtulmann tek aresi kraln kz Hesione'yi canavara kurban etmektir, der tanr szcs. Leomedon da raz olur, kzn bir kayaya balayp brakr. O srada oradan geen Herak-les canavar ldrp kz kurtaracana sz verir, yeter ki Laomedon ona lmsz atlarn vermeye ant isin. Laomedon gene yemin eder, ama kz eline geince, atlar vermek istemez. Herakles de Troya'ya bir saldr hazrlar. lk surlar ap ehre giren arkada Tela-mon'dur. Herakles dl olarak kz Tela-mon'a verir. Herakles'in bu ilk Troya seferinden ald esirler arasnda Hesione'nin kk kardei Podarkes de vardr, Hesione onun serbest braklmasn salar. Podarkes Troya'ya dner ve Priamos ad altnda tahta kar. Bir anlatma gre Hesione Yunanistan'a giderken kam ve Anadolu kylarna dnp Miletos'a snm (Laomedon). Hesperid'ler. Hesperos, ya da Bat Kzlar diye anlan Hesperid'ler Hesiodos'a gre Okyanus rmann tesinde, geceyle gndzn snrlarnda oturan ince sesli perilerdir (The-og. 214 ve 275). Nyks, yani Gece tanra bunlar kendi kendine yaratmtr. Daha sonraki efsanelerde Zeus'la Themis'in, ya da Phorkys'le Keto'nun kzlar olduklar sylenir. Kimi efsanelerde Hesperid'lere baba olarak Atlas ya da Hesperos yldz verilir. okluk peri diye bilinirler ve adlar Aigle, Ery-thie ve Hesperarethusa'dr, bu son ad kimi .efsanede Hesperia ve Arethusa diye ikiye blnr ve Hesperid'ler drt olur. Hesperid'ler dnyann bat ucunda, Mutlular Adalarnn dolaylarnda otururlarm, ama zamanla co-

rafya bilgileri artnca, Hesperid'lerin yurdu Atlas dalarnn eteinde bir yer sayld. Hesperid'lerin balca grevi, altn elmala-rn bittii baheye bekilik etmekmi. Bir zamanlar Gaia tanrann Hera'ya dn hediyesi olarak verdii bu elmalar dnyann bat ucundaki bir baheye dikmiler ve balarna beki olarak Hesperid'lerden baka bir de ejder koymulard. Bat kzlar bu cennet bahesinde ezgi sylemekle ve tanr bal akan pnarlarn banda hora tepmekle vakit geirir-lermi. Altn elmalar lmszlk balayan bir yemitir. Herakles onlar koparmakla lmszle hak kazanm olur (Herakles). Altn elma motifi Gzeller ve Paris efsanesinde de geer. Hesperos. Homeros, ad akam anlamna gelen Hesperos'u yle tanmlar (l. XXII, 317):

Gecenin karanlnda, baka yldzlar arasnda, Akam Yldz denen bir yldzvardr hani, yldzlarn en parla, en gzeli.
Yldz olmadan nce Hesperos Atlas'n olu ya da kardeiymi derler. Atlas dann tepesine ilk kan oymu, yldzlara bakarken bir frtna alm gtrm onu, bir daha inmemi yeryzne. Gkte bir yldz olmu Hesperos, her akam insanlara geceyi getiren yararl bir yldzm o. Atlas stne anlatlan efsanelere gre, Hesperos'un Hesperis adl bir kz olmu, Hesperis de Atlas'la evlenip Hesperos kzlarn dourmu (Hesperid'ler). Hellenistik airler Hesperos'Ia Phosphoros yldzn bir tutmular, Romallar da bu yldzn adn Latinceye evirmiler, Lucifer yani k tayan demiler ona. Hestia. Oca simgeleyen Hestia, Kronos'la Rheia'nn birinci kz, Zeus'la Hera'nn kz kardeidir (Tab. 5). Poseidon ve Apollon ona talip olduklar halde, Hestia evlenmek istememi ve Zeus'tan mr boyunca kz olan kz kalma szn almtr. Ayrca tanrlar ve insanlar arasnda byk bir eref pay elde etmitir: Her tapmakta ve her evde suna vardr. Ocak, tanrlarn da, insanlarn da konutlarnda dinsel bir merkez saylr. br Olym-

144

pos tanrlar gidip geldikleri halde, Hestia hep yerinde kalr. Bu yzden ad hibir efsaneye karmaz. Kiilii olmayan soyut bir kavram olarak canlandrlr. Hiera. Mysia'h Telephos'un kars. Akha'lar ilk Troya seferinde Mysia'ya karma yapnca, Hiera lkesi kadnlarnn bana geip saldrganlara kar koymu ve Nireus'un eliyle ldrlm (Telephos, Nireus). Hiera'nn Helene'den de daha gzel olduu sylenir. Himeros. Ad arzu anlamna gelen ve ak isteini simgeleyen soyut bir kavram. Aphro-dite, Uranos tanrnn denize dklen spermasndan kpkler arasnda dounca, Eros'la birlikte Himeros da hemen peine taklr. Olympos'ta Musa'lar ve Kharit'lerle birlikte grlen Himeros'un ad hibir efsaneye karmaz. Hippodameia. At evcilletiren ya da alt eden anlamna gelen Hippodameia adl M efsanelik kadn vardr: (1) Biri ve en nls Elis blgesindeki Pisa kral Oinomaos'un kzdr. ok gzel olan bu kzn birok talipleri varm, ama onu kskanan, ayrca damad yznden tahtndan olacan bilen babas kzn ancak araba yarnda kendisini yenecek olan adama vereceini bildirmimi. Bylece talipleri bir bir yener, yendiklerinin de kafalarn keser, evinin kapsna asarm. Yarta yenilmesine de olanak yokmu, nk hem atlar ok hzlym, hem de Oinomaos taliplerin arasna Hippodamei-a'y bindirir, bylece onlarn dikkatini eker, artr, arabmn da daha ar olmasn salarm. Gnn birinde Hippodameia'ya Pe-lops talip olmu. Hippodameia Pelops'u grnce, ona hemen gnl vermi ve yar kazanmasn salam. Bunun iin de babasnn seyisi Myrtilos'un yardmn istemi. Bir anlatma gre Myrtilos k olduu Hippodameia ile bir gece yatma szn alarak Oinomaos'un arabasnn civatalarn gevetmi, bir sre sonra Oinomaos parampara olan arabasndan derek lm. Hippodameia, ya da Pelops'un arabac Myrtilos'a verdikleri sz zerine efsane kaynaklar eitli anlatmlar verir: Kiminde Pelops'un Myrtiios'u rvetle batan kard,

kiminde Hippodamela'nn kendisinin Pelops'u arabacyla aldatt sylenir. Her ney se, Pelops Hippodameia'y alp yurduna gtrrken yolda Myrtilos'u denize atm, arabac da lmeden nce Pelops soyuna lanet okumu. Pelops oullaryla Atreus oullar-nn bana gelen korkun belalarn kaynanda Myrtilos'un bu ilenmesi varm (Pelops, Myrtilos). Efsanelere gre Hippodameia'mn alt oluyla kz olur. Oullarnn en nlleri Atreus, Thyestes, Alkathoos ve Pleisthenes'tir. Enitesi Khrysippos'u Hippodameia kendi ldrm de o yzden Elis'ten kovulmu derler Pelops kars onuruna Olympia'da be ylda bir kutlanan bir Hera bayram dzenlemi (Pelops ue Olympia

(Khrysippos).

oyunlar).

(2) Hippodameia Adrastos'un kz, Peirit-hoos'un kardr. Kentaur'larla Lapith'ler sava onun yznden olmutur (Peirithoos). Hippokrene. At pnar anlamna gelen Hip-pokrene Helikon danda, Musa'larn kutsal korulugundaki bir pnardr. Kanatl at Pega-sos'un ayan yere vurmasndan fkran Hippokrene'nin evresinde Musa'lar toplanr, ezgi syler, hora teperlermi. Pnarn suyu airleri esinlermi. Hippolyte. Amazon'larn kraliesi. Kemerinin alnmas Herakles'in dokuzuncu ii olarak anlr (Herakles). Btn Amazon'lar gibi kendisi de Ares'in kz olan Hippolyte'nin These-us efsanesinde ad geer. Theseus'tan bir olu olmu ve ona kendisi gibi Hippolytos ad verilmi. Ama ou efsanelerde Herakles'in eli altnda can verdii kabul edilir. Hippolytos (1) Hippolytos, Theseus'la bir Amazon'un oludur, ama Amazon'un Mela-nippe mi, Antiope mi, yoksa Hippolyte mi olduu konusunda kaynaklar birbirini tutmaz. Hippolytos Amazon anasndan av ve sava merakn almtr, Artemis'e saygs byktr, Aphrodite'yi hor grr. Tanra da ondan alr: vey anas Phaidra'y ona k eder. Phaidra tutkusunu Hippolytos'a aar, ondan karlk grmeyince, Theseus'a yaknr, Hippolytos'un onu kirletmek istediini syln Theseus fkeye kaplr, ama olunu kendi

eliyle ldrmekten ekindii iin Poseidon'a yalvarr olunu cezalandrsn diye. These-us'un her dileini yerine getirmeye sz vermi olan tanr da bir deniz canavar gnderip Hippolytos'u paralatr. Delikanl Troizen'de bir araba yarna katlmken ejderin saldrsna urar ve dizginlerine dolaarak kayalarn stnde can verir. Phaidra haberi alnca kendini asar. Bu konuyu nce Euripides, sonra da Fransz targedya yazarlarndan Racine ilemitir. (2) Hippolytos devler savana katlan bir devin de addr. Savata Hades'in baln takp grnmez olan Hermes bu devin hakkndan gelmi. Hippomedon. Adrastos'la birlikte Thebai' ye kar ilk saldrya katlan yedi nderlerden biri. Dev boylu olan Hippomedon Thebai nnde Ismarios'un eliyle ldrlm, ama olu Polydoros Alkmaion'un ynetimindeki ikinci sefere katlm ve Epigon'larla birlikte Thebai'yi almtr (Thebai 'ye kar Yediler). Hipponenes. Melanlon adyla da anlan Hippomenes Atalante efsanesinde rol oynar (Ata lan te). Hora'lar. Hora'lar doada dzeni simgeleyen tanradr. Hora, Latince saat anlamna gelen "hora" ile bir tutulduu iin adlar "Saatler" diye evrilir. Bu eviri hem doru, hem yanltr, nk bu tanrsal varlklar bir l, bir dzeni yanstmakla zaman llerini de ierirler, ama etkileri bu insansal kavramlar ok aar. Homeros'un lyada'snda Hora'lar Olympos'ta grrz (l. V, 749 vd.):

iyi anlam oluruz: Birincisi Eunomia dzen ve dzensizlii, iyi yasalarla kurulmu bir toplum dzenini simgeler. Dike hak ve adalet anlamna gelir, Themis'in kzlar arasnda ister yaznda, ister yaamda ad en ok geen tanra odur. Eirene ise insanlara bereket ve mutluluk salayan bartr (Dike, Eirene). Bu tanralar doal ve insansal topluluklarn can damar, denge ve srekliliin balca etkenleridir. Hora'lar kimi zaman Aphrodite'nin alaynda Kharit'lerle birlikte, kimi zaman da Diony-sos alaynda, ya da Persephone'nin arkada-lar arasnda grrz. Ellerinde birer iek, ya da bir yemi olarak canlandrlrlar, ama okluk soyut kavramlar olarak tasarlanr ve efsanelerde rol almazlar. Horatius. Horatius ad, Roma'nn efsanesinde geer.

Tanralar arabalaryla Olympos'a dnnce (l. VII, 432 vd.): Saatler

Gkyznn kaplar kendiliinden gcrdad. Saatler gzetir o kaplar, yaygn gkle Olympos emanettir onlara, kaplar bir aarlar, koyu bulutlarla bir kaparlar.

(1) Roma'llar Etrsk'lere kar savarken her iki ordu ok adam yitirmiti, ama kimin yendii, kimin yenildii belli deildi. Bir ge er her iki ordu bir ormanda kar karya or dugh kurmuken, birdenbire ormanda tanr sal bir ses duyuldu, ses yle diyordu: "Etrsk'ler Roma'llardan bir adam fazla yitirdi ler, Roma'llar zaferi kazanmtr". Bunu du yan Etrsk'ler panie kaplp kamlar. Se siyle dman karan Horatius da o orman da tanrlatrlm. (2) Gene Etrsk'lerle sava srasnda tek gzl diye anlan Horatius Cocles Roma'y Tiber'in kar kysnda bulunan dmana kar korumak iin tek bana bir kpry tut mu. Sava srasnda bir ayan da yitirmi, ama Roma'nn dmesini nlemi. Horatius Cocles erefine Capitolium tepesinin etein de Roma'llar bir heykel dikmiler. (3) Roma ile Alba arasndaki savata rol alan Horatius kardeler Curiatius kar delerle teke tek savata arpmlar

gzel yeleli atlan zdler

koumdan, ektiler tanrsal ahrlara, ldayan bir duvara dayadlar arabay.

Ama Hora'larn teker teker adlarn ele alacak olursak, simgeledikleri varlklar da daha

ve zafe ri kazanmlard. Tarihsel bir olay saylan bu arpma herhalde eski bir efsaneye dayan maktadr. Tragedyalara konu oluu uradan

dr: Horatius kardelerin bir kz kardei Curi atius kardelerin biriyle nianldr, nianlsnn lmne alayan bu kz arpmadan sag

146

dnen Horatius ldrr, ama bu suu Ro-ma'y kurtard iin affedilir. Hyades. Hyad'lar gkte Pleiad yldzlarna yakn bulunan bir takmyldzdr, baharda yamur mevsiminin balamasyla grnrler, adlar da yamur yamak anlamna gelen "hyein" fiilinden tremedir. Gkte yldz olmadan nce Hyad'lar Atlas'la Okeanos kz Pleione'nin kzlar nympha'larm. Saylar M ile yedi arasnda deiir. "Nysa nympha'lar" diye anlan bu kzlar Dionysos'a dadlk etmiler (Dionysos), ama Hera'dan korktuklar iin tanrsal ocuu no'ya brakp kamlar. Ze-us onlar gkte birer yldz haline getirmi. Baka bir anlatma gre, kardeleri Hyas'n lmne dayanamayarak canlarna kymlar da sonra yldz olmular (Hyas). Hyakinthos. Latin airi Ovidius'un anlatt bir iek yksnn kahraman. Hyakinthos tanr ApoUon'un can cier arkadaym, M dost bir gn disk atmada yarrken tanrnn frlatt disk gelmi, Hyakinthos'un bana vurmu. Delikanlnn boynu bir iek sap gibi krlm, imenler al kana boyanm. Arkadan kollar arasna alan tanr da "Ah, senin yerine ben leyim!" demi, o anda imenler gene gvermi ve Hyakinthos'un ld yerde gzelim bir iek am. Hyakinthos, yani smbl demiler bu iee. Bir anlatma gre yel tanr Zephyros tanr ApoUon'un delikanlya sevgisini kskand iin hzla eserek diskin Hyakinthos'a arpmasn salam. Hyas. Atlas'la Pleione'nin olu, Hyad'lar ve Pleiad'larn kardei. Libya'da bulunduu bir srada bir ylan, bir aslan, ya da bir kaplan tarafndan ldrld sylenir. lmne alayan kz kardelerini Zeus'a gre birer bur haline sokmu (Hyades). Hybris. Yunan dncesinde byk bir yer tutan soyut bir kavramn simgesi. Hybris insan su ilemeye iteleyen lszlk, hrs ve kendine ar gvendir. Birok tragedya kiilerinin balarna gelen belalar hep bu Hybris yzndendir. Hybris, fazla varlk, doygunluk anlamna gelen Koros'un ya anas, ya da kz olarak simgelenir. Koros'u olduu kadar Hybris'i de Yunan dncesine zg birer kavram olarak baka dillere evirmek gtr.

Hydra. Ylan ya da ejder anlamna gelen Hydra, Typhon'la Ekhidna'nn kz ve Kerbe-ros Khimaira, Phiks gibi canavarlarn kz kardei saylr. Hesiodos Hydra'y yle tanmlar (Theog. 310-315):

(Ekhidna) Hydra 'y dourdu onlardan sonra, Hydra o bataklklar canavar ki tyler rpertir btn yaptklar, o Hydra ki ak kollu Hera tanra bytmt korkun hncm gidermek iin gller gls Herakles 'e kar.
Herakles ikinci i olarak bu canavar ldrr (Herakles) ve oklarn onun zehirli kanna batrr. At adam Nessos'un Deianeira'ya verdii iksire de bu canavarn kan karmtr derler, ayrca bir rmaa akan kan rmak sularnn zehirlenmesine ve blgeye le kokularnn yaylmasna yol am. Hygieia. Ad salk anlamna gelen Hygieia, hekim tanr Asklepios'un kz ve yardmcs-dr. Hygieia yalnz hasta insanlara deil, hayvanlara da bakar, dertlerine deva, hastalklarna ila bulur. Hekimlikle ilgili btn tanrlar gibi o da yeralt simgeleri tar ve zellikle yeralt yaratklarnn en zgr olan ylanla bir arada gsterilir. Hibir efsanesi yoktur (Asklepios). Hylas. Hylas, kahraman Herakles'in gnl verdii yakkl bir gentir. Yiitle birlikte Ar-gonaut'lar seferine katlr. Mysia blgesinde karaya ktklarnda Herakles krlm krei iin bir aa keserken, Hylas su bulmak iin ormana dalar ve kaybolur. Bir sylentiye gre nympha'lar bu gzel delikanlya tutulurlar ve onu lmsz klmak iin aralarna alrlar. Hylas'n kaybolduunun ilk farkna varan Polyphemos'tur. Avaz kt kadar Hylas, Hylas diye barr. Herakles de aramaya koyulur, ama delikanly bir trl bulamazlar. Bu arada Argonaut'lar onlar beklemeyerek demir alrlar. Polphemos Mysia'da kalr ve nce Kios, sonra Prusa adn alan bir ehir kurar. Bu bizim Bursa'dr. Herakles Mysia'llar Hylas' karm olmakla sulam ve onlardan tutsaklar alarak Hylas' arayp bulmalarn buyurmu. Hylas' arama, blgede yllk trenler haline gelmi: Rahipler daa kar

(da da Mysia Olympos'u, yani Uluda olsa gerek) ve kez Hylas diye bararak kutsal alaylar dzenlerlermi (Argonaut'lar). Hyllos. Herakles'le Deianeira'nn olu. Anas Deianeira Herakles'e sihirli gmlei gnderip de yiit korkun aclar iinde yanmaya balaynca Hyllos yanna gelir ve son isteklerini dinler. Herakles ldkten sonra da ple ile evlenir ve Herakles oullarnn bana geip Pelopenez'de tutunmalar iin savar. Hymenaios. Dn tanrs Hymenaios. Apollon ve bir nympha'nn, ya da Diony-sos'la Aphrodite'nin olu saylr. Dnlerde hazr bulunan bu tanr, lirik iirin ayr bir tr olan dn trklerinde de anlr. Dn trklerinde balama "O, Hymen, Hymenaios" diye bu tanrnn adyla biter. Bu dn tanrs stne eitli efsaneler anlatlrd, hepsi de gzelliini yceltmek amacn gderdi. Hymenaios o kadar gzelmi ki kzlar arasna girmi de erkek olduu anlalmam, sonra da kzlar korsanlar karnca, Hymenaios korsanlarn hepsini ldrm, kzlar kurtarm, ama onlar ana ve babalarna geri vermek iin, ok sevdii halde kendisine yz vermeyen kzla evlendirilmeyi art komu. Bir efsaneye gre, Hymenaios tanr Dionysos'la Ariadne'nin dnnde sesini yitirmi, onun iin dn trklerinde onun adn armak tre olmu. Baka bir efsaneye gre Akam Yldz Hesperos Hymenai-os'un gzelliine vurulmu, ondan ayrlmaz olmu. Dnle gecenin birlemesini simgeleyen bu efsaneye uygun olarak dn trklerinde Hesperos'un da ad sk sk anlr. Hymenaios elinde dn mealesi, kaval ve gl elenkleriyle canlandrlr. Hymnos. Phrygia'l bir obann ad. Hymnos Artemis'in yoldalarndan Nikaia adl bir nympha'ya tutkundur, ama Nikaia aktan tiksinir, yanna erkek vardrmaz. Gnn birinde Hymnos dayanamaz, kza tutkusunu bildirir, Nikaia da fkelenip bir okla vurur delikanly. Btn doa, giderek Artemis bile alam derler bu gzel obann lmne (Nikaia). Hyperboreo. Efsaneye gre, Boreas, yani kuzey rzgrnn tesinde Hyperboreoi deni-

len bir boy oturur. Dnyann kuzey ucundaki bu lkede gne hi batmaz, yl boyunca lk ve yumuak bir hava eser, insanlar mutluluk iinde yaar, lm ve hastalk nedir bilmezler. Yemyeil ormanlarda, imenli ovalarda mrlerini trk sylemek, hora tepmekle geirirler. Bu yzdendir ki, tanr Apollon bu cennet lkesini kendine yurt edinmi, her fr-satta oraya girmeye bakar. Gzn souklar balaynca beyaz kuularn ektii bir arabaya binip Hyperbore'liler lkesine uar, k orada geirir. Tarihi Herodotos bu lkeyi anlatmakla bitiremez (Her. Tar. IV, 32 vd.). Yiitlerden Perseus'la Herakles'in de Hyperbore'liler lkesine gittikleri anlatlr; kimi efsanelerde altn elmalarn bulunduu Bat Kzla-rnn bahesi de bu lkededir. Pythagoras'n mistik inanlaryla Hyperbore'liler lkesi daha da sslenmi, ylda M kez ekin veren topra, ok uzun mrl olan iyiliksever ve saf insanlaryla ilkan topyas haline gelmitir (Apollon). Hypcrion. Ad "yukarda giden, yani dnyann stnde dolaan" anlamna gelen Hyperi-on, Uranos'la Gaia'nn oludur. Kz kardei Theia ile evlenerek, Helios, Selene ve Eos'u meydana getirir (Tab. 8). Hyperion'un efsanesi yoktur. Hyperion ad baz metinlerde Helios'un kendisine bir sfat olarak taklr. Hypermestra. Danaos kzlarnn en k. Aigyptos'un elli oluyla evlenmek zorunda kalan Danaos'un elli kz babalarndan gerdee girerken kocalarn ldrmek emrini alnca Hypermestra'dan baka hepsi babalarna uyup kocalarn hanerlemilerdir, yalnz Hypermestra kocas Lynkeus'u esirgemi ve onunla birleerek Abas' dnyaya getirmitir. Babasna ba kaldrmak suundan yarglanan Hypermestra'nm Argos mahkemesinde beraat ettii anlatlr. Danaos kzlarnn dramn "Hiketides" adl tragedyasnda ileyen Aiskh-ylos'un "Hypermestra'nn yargs" adl kayp bir tragedya da yazd bilinir (Danaos kzlar, Lynkeus). Hypnos. Hesiodos'a gre Nyks (Gece) kendi bana Hypnos (Uyku) ve Thanatos (lm) tanrlarn yaratmtr. kisi de Tartaros'ta otururlar (Theog. 758 vd.):

14S

Orada oturur kara Gece 'nin ocuklar, Uyku 'yla lm, o korkun tanrlar. Gne onlara hi evirmez nlarn ne gklere karken, ne inerken, biri dolar srtnda topran ve denizin tatl bir huzur gtrerek insanlara, tekinin demirdendiryrei, tuntandr can. Yakalad insan kurtulmazhi elinden kin besler lmsz tanrlara bile.
Homeros Hypnos'un ok daha sevimli bir portresini izer; Hera da dann doruunda Zeus'la sevimeye karar verince, gelir Lem-nos adasnda Uyku'yu bulur, Zeus'u uyutsun diye diller dker, armaanlar sz verir. Tatl Uyku ise bir gn Herakles'i karrken Ze-us'tan yedii cezay unutamaz, ama Hera ona Kharit'lerin birini vermeye ant iince dayanamaz, Hera ile birlikte yola kar (l. XIV, 283 vd.j:

srece akn aa vurmam, gnn birinde Hypsikreon evde yokken konuk gelen Pro-medon'a alm ve onu zorla batan karm. Sonra da onunla birlikte Naksos adasna kap oradaki bir tapnaa snm. Hypsikreon karsn geri almak iin Naksos'a gidince, adallar kadn kandrabilirse geri alacan, yoksa zor kullanmasn yasak ettiklerini sylemitir. Hypsikreon da kadn kandra-madg iin Haksos'a Miletos'un sava amasn salam.

Hypsipyle. Lemnos kral Thoas'la Amazon Myrina'nn kz Hypsipyle tanr Dionysos'un torunuymu. Lemnos adasnn kadnlar Aph-rodite'ye gereince tapnmadklar iin tanra onlar cezalandrm: Bedenleri yle pis kokuyormu ki, kocalar onlardan kayor, baka kadnlarla sevimeyi yeg gryormu-lar. Lemnos kadnlar da bir gece adada ne kadar erkek varsa hepsini ldrmler. Yalnz Hypsipyle babas Thoas' ldrememi, onu bir Vardlar canavarlar anas okpnarl sanda kapatp denize brakm Ida 'ya, (Thoas). Kral kz olduundan kadnlar Lektos burnunda frladlar denizden, onu Lemnos'a kralie semiler. ayak bastlar bereketli topraa. Argonaut'lar adaya ktklarnda Ayaklar altnda ormanl doruklar titre Hypsipyle kralieymi, nce di. Argonaut'lara saldrdklar halde, Uyku duraklad orada, erkeklerin kendileriyle yatmaya raz grnmeden Zeus 'un gzne olduklarn grnce yumuamlar ve ok yksek bir amn stne kondu, Hypsipyle de ason'la birleerek ona lda 'da byyen en ulu amd bu, birisi Euneos olmak zere M oul havada yksele yksele ge dourmu (Euenos). Argonaut'lar varyordu. adadan ayrldktan sonra Lemnos Uyku orada, am dallar arasnda, kadnlar kral-lar Thoas'n kurtulmu bir ku oluvermiti, dalarda yaayan, olduunu grmler ve kralielerini ince sesli, ldrmek istemiler. Hypsipyle bir gece kam ve korsanlarn eline derek tanrlarn Khalkis, insanlarn Kymindis Nemea kral Lykurgos'a kle olarak dedikleri. satlm. Lykurgos'la kars Eurydike, Bir efsaneye gre, Hypnos Latmos Hypsipy-le'yi oullar Opheltes'e dad dalar-nn oban Endymion'a tutulmu olarak vermiler, ama bir gn Hypsipyle ve onun gzleri ak uyumasn salam ki oradan geen Yedilere yol gstermek sevgilisini gece de doyasya grebilsin iin ocuu yalnz braktnda bir ylan diye. Hypsikrcon. Hypsikreon'un gelmi, Opheltes'i bomu. Lykurgos'la serveni Mile-tos ykleri adyla ge kans Hypsipyle'ye lm cezas vermek ilkada yaratlan romanlarn birine istemiler, ama Yedilerden Amphia-raos konu olmutur. yk udur: Hypsikreon araya girmi ve Hypsipyle'nin Lemnos'a adl bir Miletos'lu Promedon adl bir dnmesini salam. Naksos'luyu evine konuk edermi. Hypsikreon'un kars Neaira da adal konuklarna tutkunmu, ama kocas evde olduu

I
akkhos. akkhos, Eleusis myster'lerinde rol oynayan bir tanrdr. Banda mersin dallarndan bir elenk, elinde bir meale ile kutsal erenler alayn yneten gen bir adam olarak gsterilir. Ad Bakkhos'un ad gibi gizli trenlerde atlan "akkhe" lklarndan tremi olabilir. Dionysos'la yakndan ilikisi vardr. yle ki akkhos, Anadolu'dan gelme tanr Di-onysos'un Yunanistan'da ve zellikle Eleu-sis'te yaratlm bir tpks saylabilir. Kayna stne sylentilerin eitlilii bu tanrnn kendine zg bir kiilii olmadn gsterir. Kimi efsanelere gre akkhos, tanra De-meter'in olu, ya da kocasdr. Kimine gre de Demeter'in deil de, onun kz Perse-phone'nin oludur. Zeus'la Persephone'nin birlemesinden domutur ve Zagreus'tur, Zagreus'un baka bir adla anlmasdr (Zagre-usj. Bambaka bir efsane onun kaynan Phrygia'da gsterir: Tanr Dionysos Phrygia nympha's Aura ile birlemi, Aura'nm tanrdan ikiz ocuklar olmu, biri de akkhos' mu, ama Aura gnn birinde ldrm ve ikizlerinin birini paralayp yemi, o srada Zeus'un sevdii baka bir Nympha akkhos'u karm ve Eleusis'teki Bakkha'lara gtrp brakm. Aura da kendini Sangarios (Sakarya) rmana atm, sonra da bir pnar olarak gene yeryzne km. Bu motif iin bkz. Agdistis ve Attis efsaneleri. almenos. Ares'in olu. lyada'da ad geer (Askalaphos). ambe. Kr tanrs Pan'la su perisi Ekho'nun kz saylan ambe, Eleusis kral Keleos'un evinde hizmet ediyormu ki, kz Persepho-ne'yi aramaya kan Demeter oraya uram. zntden yz glmeyen tanray ambe yapt akalarla gldrmeyi baarm. lkin Yunan talamalarnn, sonra da tragedya ve komedyalarda konuma vezni olan "iambos" veznine adn veren bu ambe imi. anus. Roma'ya zg bir tanr. Efsaneleri hep Roma dini ve uygarlyla ilikili olan a-

nus, Yunan tanrlarnn Latin dnyasna etkilerinden sonra da Roma'nm balca tanrs olarak kalm ve bir yerde uppiter'den daha nemli saylmtr. Roma ehrinin kuruluunda byk bir rol oynar. Baz efsane yazarlarna gre, anus talya' nn yerlisidir, bazlarna gre de talya'ya Te-salya'dan gm ve Roma'nn yedi tepesinden birinde aniculum diye kendi adn tayan bir ehir kurmutur. Tiber rmana adn veren de olu Tiber'dir. uppiter Saturnus'u kovup da bu tanr Latium'a snnca,, onu karlayan ve konuklayan anus'tur (Saturnus). anus'un krall talya'nn altn ana rastlar. anus zamannda insanlar hep iyi ve namuslu imi, tam bir bar ve uyum iinde yaarlar ve toprak da onlara her eyi kendiliinden baglarm. anus uygarlk yollarnn hepsini am onlara: Gemiler yapmasn, para basmasn retmi. ehirler kurdurup topra ilemeyi, yasalar karmay hep ta-nus'a borluymular. Saturnus, kendisini konuklayan anus'a gemi ve gelecei grme yetisini balad iindir ki, anus tanry Ro-ma'llar iki ehreli olarak canlandrrlar. Roma'nn altn paralar stnde tanrnn, biri saa, biri sola bakan iki ehreli bir profili grnrd. anus her balangcn tanrs saylrd, yln ilk ayna onun ad verilmi ve anua-rius denmiti. Kaplar bekleyen tanr saylr, nk kaplar da kendisi gibi M yana bakarlar. Roma'nn koruyucu ve kurtarcs olarak anus stne u efsane de anlatlr: Romulus'un ynetimindeki Roma'llar ehri kurduktan sonra Sabin'lerin karlarn karp kendilerine e ettikleri zaman, Sabin kral Titus Tatius bir gece yeni kurulan kente saldrm, Capito-lium tepesinin bekisi Tarpeia da kaleyi Sa-bin'lere teslim etmek zereymi ki, anus tan-n bir scak su kayna fkrtm, bylece dman korkutarak pskrtm. Bu mucizeyi anmak iin Roma'llar ondan sonra Forum' da yaptklar anus tapnann kapsn sava srasnda hep ak tutar, tanrnn ehri dmandan korumasn salarm. anus kaplar ancak bar zamannda kapanrm. anus kaps imparator Augustus'tan nce ancak bir kez (. . 237'de), Augustus anda ise kez kapatlm.

tanus su perisi utuma ile evlenmi ve ondan Fons, ya da Fontus adl pnar tanr olmu (luturna). apetos. Uranos'la Gaia'nn olu Titan a-petos, her biri belal bir efsanenin kahraman oullar meydana getirmitir (Tab. 3). Hesio-dos bu Titan'm dln yle tanmlar (Theog. 507 vd.): iapetos ald Klymene 'yi, gzel topuklu Okeanos kzn, girdi gerdee ve bir olu oldu:
Azgn yrekli Atlas tanr.

Sonra getirdi dnyaya Menoitios'u, o kendini ok beenen tanry; ve kvrak, cin fikirli Prometheus'u, sonra da yarm akll Epimetheus'u, o ki bela oldu ekmek yiyenlere Zeus'un yourduu bakireyi evine alarak.

Baka kaynaklara gre apetos Klymene ile deil de Asia ile evlenir (Asla). br Titan'Iar gibi apetos da Zeus'un eliyle Tartaros'a atlp yeraltna kapatlr. asion. Zeus'la Elektra'nn olu, Harmonia ve Dardanos'un kardei (Tab. 7). Dardanos gibi Samothrake'de oturur, baz kaynaklarda Giritli olduu sylenir. Efsanesinin en arpc yan Demeter'le olan akdr. Tanrann ona gnl verip vermedii konusunda efsanelerde ayrlk varsa da, Demeter'le birletii ve aklarndan Plutos'un doduunda kaynaklar birleir. Odysseia'da Kalypso tanralarn lmllerle olan aklarndan dem vururken yle der (Od. V, 125 vd.): Gzel rgl Demeter de gnl vermiti asion 'a sarma dola olmutu ikisi sevgiyle, yatmlard kezsrlm bir tarlada, ama Zeus o saat aidiydi bu haberi, erkei tepelediydigz kamatrc yldrmla. Diodoros'a gre asion Samothrake adasnn gizemlerine ermiti, kardei Harmoni-a'nn Kadmos'la dn srasnda Demeter'e rastlam ve tanra ona gnlyle birlikte buday tanelerini de armaan etmi. Sonra da asion Kybele ile sevimi ve Korybas diye bir oullar olmu. Korybas Korybant'lara adn vermi (Korybanl lar). tason. Argonautlar seferinin kahraman a-son, Kretheus'la Tyro'nun olu Aison'dan

dogmadr (Tab. 22). Amcas Pelias'la babas arasnda tahta kimin kaca kavgasnda a-son'un olkos sarayndan uzaklatrld ve ormanlarda at adam Kheiron tarafndan yetitirildii anlatlr. Yetikin aa gelince lason ehre dner. Kl Pelias'la arasnn almasna ve srlmesine yol aar (Pelias). Efsaneye gre Pelias'a bir tanr szcs tek ayakkabl adamdan korkmasn sylemimi, tanr Poseidon'a kurban kestii ve kalabalk bir tren kutlad bir gn lason srtnda bir pars postu ve her bir elinde bir karg ile ka-gelmi, stelik Pelion dann eteklerinde bir dereyi geerken sandallarndan birini yitirmimi, onu byle grnce Pelias aakalm, tanr szn ansm, stelik de ason babasnn tahtn isteyince, onu ne pahasna olursa olsun uzaklatrmak gerektii kanm-na varm. Bir anlatma gre, Pelias ason'a taht vermem dememi de yalnz yle bir soru sormu: Bir kral kendine kumpas kuran bir uyruuna ne yapmal? ason da, onu uzaklara srmeli cevabn vermi de onun zerine Pelias ason'a Kolkhis'ten altn postu gidip almasn buyurmu. Her neyse, ason bu servene hayr dememi ve Yunanistan'n en sekin yiitlerini bir araya getirerek Argo gemisini yaptrm ve nl Karadeniz seferine km. Bu noktadan sonra ason'un kaderi Argonaut'larn kaderiyle birleir (Argona-ut'lar). Yunanistan'a dnnde Medeia'nn bylerine kurban gider. Karadenizli bycden kurtulduktan sonra ason olkos'a dner, kendi ya da oullarndan biri bu ehirde krall ele geirir (Medeia). da. (1) Girit kral Melisseus'un kz. Rheia yeni dourduu Zeus'u Kronos'tan karp kundakta bebek olarak Girit'e gtrnce, da kendi adn tayan dada onu kz kardei Adrasteia ile birlikte bytr, besler (Zeus, Amaltheia). (2) Korybas'n kz, Girit kral Lykastos'la evlenir ve Minos adl bir olu olur. (3) anakkale blgesindeki Kazda'nn es ki ad. daia. da'l anlamna gelen bu ad Troya blgesindeki da da ile ilikisi olan M efsanelik kadnn addr:

(1) Skamandros rmann tanrsyla birleip Teuker adl bir oul douran bir Nympha (Teuker). (2) Dardanos'un bir kz. Trakya kral Phineus'la evlenir. Bir efsaneye gre Phineus'un bana bela getiren odur (Phineus). daios. Girit ya da Troas'taki da da ile ilikili birka kiinin adi: (1) Priamos'un bir olu. (2) Paris'le Helena'dan dogma bir oul. (3) Priamos'un arabacs. (4) Dares'in olu, Troya'l sava. (5) Korybant'lardan biri. (6) Dardanos efsanesinin bir anlatmna gre, Dardanos'un daios'la Dimas adl M olu olmu. daios Troya'nn gneyindeki da n eteine yerlemi ve tda adn daa ver mitir. Troya blgesine Ana Tanra Kybele'nin kltn getiren de oymu. das. Homeros das (destanda ad des olarak geer) stne yle der (l. IX, 557):

dmon. Argonaut'lar seferine katlan bilici. Aslnda Apollon tanrnn olu saylr, lml

des bir zamanlar en glsyd dnyadaki yiitlerin, ince bilekli gelin Marpessa uruna o Phoibos Apollon 'a bile kaldrmt yayn. das, birok efsanelerde ad geen bir kiidir: Kardei Lynkeus'la birlikte Kalydon avna ve Argonaut'lar seferine katlr, Anadolu'da Mysia'y ele geirecekken Telephos ona engel olur. Tanr Apollon ve Dios-kur'lara kar sava, efsanesinin en gze arpar yandr: das, Euenos'un kz Marpessa'ya k olur ve onu babasndan karr. Evlenirler, ama tanr Apollon da kadna tutkundur, onu das'n elinden almak ister, Apollon'la das birbirlerine girerler. Zeus are olarak unu buyurur: Marpessa ikisi arasndan sesin. Kadn kocasn seer. das bir srnn paylalmas konusunda Dioskur'larla kavgaya tutuur: das bir hileyle btn sry ele geirdiinden Kastor'la Polydeukes ona ve Lynkeus'a saldrrlar. arpma srasnda Kastor ldrlr, Zeus da Polydeukes'i kurtarmak iin araya girmek zorunda kalp das' imeiyle arpar (Lynke-us, Marpessa, Dioskur'lar).

babas ise, Melampus'un olu Abas'tr. Ad "gren" anlamna gelen dmon Argona-ut'larn yolculuunu ngr gcyle dzenledikten sonra bir anlatma gre de Mari-andyn'ler lkesindeki duraklarnda bir ava katlarak bir yaban domuzu tarafndan ldrlmtr (Argonaut'lar). domeneus. Deukalion'un olu ve Minos'un torunu, Troya savana katlan Girit kral. domeneus'un Molos diye bir vey kardei var, onun olu Meriones Troya savanda domeneus'un hem seyisi, hem de en yakn sava arkadadr. Homeros'un parlak sfatlarla nitelendirdii (tanr gibi, alev gibi saldran denir domene-us'a) bu yiit lyada'da "salarna kr dm" yalca bir adam olarak gsterilir. Ama kahramanlklar destanda byk bir yer tutar. Destan blmleri boyunca domeneus en sekin Troya yigitleriyle savap, ounu alt eder, Deiphobos'a, Aineias'a, giderek Hek-tor'a bile kar kar ve ok adam ldrr, l-dremediklerini de yaralar. Btn bu savalarnda Meriones her zaman yanbandadr ve onu destekler. lyada'da anlatlan olaylardan sonra, domeneus'un ehri almak iin yaplan tahta atta bulunan yiitlerden biri olduu ve Akhille-us'un l trenlerindeki yumruk yarnda birinci geldii anlatlr.

Ka yolda uarsa savatan kurtulan hepsini Girit 'e gtrebilm i dom eneus, denizyutmam onlarn hibirini.
Baka efsane yazarlar domeneus'un dn servenini bambaka biimde anlatrlar: Girit'e varmadan donanmas byk bir frtnaya tutulmu, domeneus da sag salim yurda varrsa ilk karsna kacak olan insan Poseidon'a kurban etmeyi adam. Karsna ilk kan kendi olu (ya da kz) olmu, domeneus szn tutmu, kann aktm, ama bir sre sonra Girit adasnda kan bir salgnn nedeni bu suta aranm ve domeneus yurdundan srlm. Gitmi gney talya'ya yerlemi. domeneus zerine u masal da anlatlr: Thetis'Ie Medeia bir gzellik yarmasna girimiler, domeneus'u da yarg olarak al-

mlar, Idomeneus dl Thetis'e vermi, Medeia buna ok kzarak btn Girit'lilerin yalanc olduu sylentisini yaym. Ayrca domeneus'la dlne lanet okuyarak bir daha szlerine gvenilmemesini salam. Bu masal "Girit'lilerin hepsi yalancdr" atasznn kaynanda olsa gerek. dyia. Okenos kzlarndan biri olan Idyia, Kolkhis kral Aietes'le evlenip Medeia'y dourmu. Baz efsanelerde Aietes'in ikinci kars, bazlarnda birinci kars olarak gsterilir (Aietes). kadios. Tanr Apollon'la Lykia adl Nympha'nn olu. Anadolu'nun Akdeniz kylarnda domu ve doduu blgeye anasnn adn vererek Lykia demi, ayrca orada Pata-ra ehrini kurmu. Apollon'a adanm bu ehirde yaptrd tapma bir bilicilik merkezi haline getiren de kadios'mu. Efsanesi Apollon kltnn Anadolu'lu kaynan belirtmek bakmndan ilgintir: kadios Lykia'da kalmayp talya'ya gidecek olmu, ama yolda bir fr-tnaya tutulan gemisi batm, kendisini bir yunus bal kurtarm da, Parnassos dann eteklerine kadar gtrm, kadios orada yunus baln anarak ehre Delphoi (delphis yunus demek) adn koymu (Apollon). tkarios. (1) Kral Pandion zamannda Yunanistan'a zm ban tantm olmakla n salan Atina'l kii, Erigone'nin babas (Erigone). (2) Tyndareos'un kardei ve zellikle Pene-lope'nin babas olarak tannan efsanelik kii. karios, kz Penelopeia'y tertipledii araba yarnda birinci gelene vereceini sylemi, zaferi Odysseus kazannca ona vermi. Baka bir anlatma gre, Odysseus Tyndareos'a He-lene'nin talipleri arasnda semek iin bir yol gsterince, Tyndareos ona dl olarak Penelopeia'y verdirmi karios'a. Kz Odysseus'la evlenince, karios iftin kendisiyle kalmasn istemi, Odysseus da hayr dememek iin seme hakkn Penelopeia'ya vermi. Kz da ban rtp kzarm, karios bylece Odysseus'la birlikte thake'ye gitmek istediini anlam. Odysseia'da taliplerle Telemakhos arasndaki tartmalarda, talipler Penelopeia' nn babas Ikarios'un yanna geri gnderilmesini ve Ikarios'un kendine yeni bir damat se-

mesini ileri srerler. ancak Pe-nelopeia'nn geer (Penelopeia).

karios'un ad babas olarak

karos. Girit'li mimar Daidalos'un olu ika-ros dnyada ilk uan adam olarak n brakmtr. Baba-ogul kral Minos'un emriyle Labyrinthos'a kapatlnca, Daidalos oradan kmak ve kap kurtulmak arelerini aram. Uzun uzun altktan sonra kendisi ve olu iin birer ift kanat yapm ve onlar balmumuyla omuzlarna yaptrm. Umadan nce de karos'a ne ok alaktan umasn, ne de fazla ykselip gnein nlarna yakn gelmesini salk vermi. Ne var ki havalandktan sonra karos babasnn bu szn unutmu, baarsndan dolay gurura kaplm, ya da hava sarholuuna tutularak ykseldike ykselmi, gnein nlarna aldrmam, giderek doay yenmek, zgrle kavumak sevinciyle Helios'u hor grme suunu da ilemi. Gne tanr onun kanatlarn tutan balmumu-nu eritmi, karos da tepetaklak denize dm ve boulmu. Ege'de Sisam adasnn evresindeki denize karos denizi denmitir bundan byle. karos'un esiz serveni her ada sanatlar esinlemi, bunlarn arasnda en etkili, ilgin eseri yaratan ortaa ressam Brueghel olmutur (Daidalos). ksion. ksion cehennemde sonsuzca cezaya arplan byk sululardan biridir. Tesalya'da Lapith'lerin kral iken, Deioneus'un kz Dia'ya talip olmu ve babasna birok armaanlar vermeye ant imi, ama evlendikten sonra szn tutmad gibi kaynatasn kor haline gelmi kmrlerle dolu bir kuyuya atp ldrm. Bylece yemin bozma suuna bir de ailesinden bir kiiyi ldrme suu katlnca, kimse ksion'u bu gnahlarndan arndrmak iin gereken treleri yapmaya yanamam. Bir gn Zeus ona acm, tutulduu lgnlktan ksion'u kurtarm, ne var ki ksion tanrya kar da olaanst bir nankrlk gstermi: Hera'ya vurulup tanray kirletmeye uram, derken Zeus (ya da Hera'nn kendisi) tanraya benzeyen bir grnt yapm, ksion da onu Hera sanarak onunla bir lemi. Bu birlemeden at adam Kentauroi domu. Bir anlatma gre bir at adam deil

de, ne kadar at adam varsa hepsi ksion'dan dogmaym. Ama Zeus bu korkun gnah cezasz brakmam, ksion'u cayr cayr yanp alevler saan bir tekerlee balam, onun sonsuzlua dek dnp yanmasn salam. Tanr ksion'a ayrca ambrosia yani lmszlk arab iirdigi iindir ki, ksion'un cezasndan lm yoluyla kurtulmas da olanakszdr. ksion, Theseus'un arkada Peirithoos'un babasdr. lia. Roma'nn kurucular Romulus'la Re-mus'un analar Rea SiMa'nn baka bir ad (Rea). los. Troya kral soyunda bu ada iki kez rastlanmaktadr: Birinci los, Dardanos'un ocuundan biridir, ama dl brakmadan lr. kincisi, Tros'la Kallirhoe'nin olu, lyon yani Troya ehrinin kurucusu ve Priamos'un dedesidir (Tab. 16 ve 17). los'un Laomedon adl olundan baka Themisthe adnda bir de kz olur, bu kz kendi amca olu Kapys'le evlenip Ankhises'i dourur, bylece los Troya kral soyunun hem Hektor kolu, hem de Aineias kolunun atasdr. los'un Troya ehrini kurmas yle anlatlr: Troas blgesinden olan los gnn birinde Phrygia'da ora kralnn dzenledii bir yar-maya katlr, birinci gelir ve dl olarak kz ve erkek elli kle ile yurduna dner, ama kral ona bir de kara benekli bir inek verir ve bilicilerin szne uyarak, inein ardndan gidip duraca yerde bir ehir kurmasn bildirir. nek kuzeye doru yol alr ve Ate tepesi denilen bir tepenin stnde durur. Zeus tarafndan atlnca Gaflet tanrann dt tepedir bu (Ate). los orada bir ehir kurup ona adn verir. Sonradan Troya adn da alacak olan lyon Skamandros'la Simoeis rmaklarnn arasndaki ovada olup, daha nce Dardanos'un da dann eteinde kurduu Dardania'dan pek uzak deildir. Bir sre sonra los tanr Zeus'tan giriiminin uurlu olup olmayacan gsteren bir imar diler, Zeus da gkten Palladion'u indirir lyon zerine. Palladion, tanra Pallas Athena'nn, sag elinde karg, sol elinde reke tutan dev boylu heykelidir. los heykelin dt yere Athena tapnan kurar. Baka bir efsaneye gre, los ehrin ta-

pnan kurmaktadr ki, gkten den Palladion yapnn ak atsndan ieri girip yerini alr. Daha baka bir efsane de los'un bir yangn srasnda Palladion'u alp kurtardn, ama tanrann yzn grd iin de kr olduunu anlatr. Athena yakarmalarna yumuam da los'un gzlerini sonradan am. Bir efsaneye gre los, olu Ganymedes'in Olympos'a karlmasndan sorumlu olan Tantalos'la Pelops'u Anadolu'dan kovmu (Tantalos). lyada. Homeros'un lias, ya da lyada adl byk destan lyon yani Troya destan adn tad halde, Troya sava efsanesinin ancak ksa bir blmn yanstr: Akhilleus'un ordularn yneticisi Agamemnon'a kar fkesi ve savatan ekilmesiyle balar, Akhille-us'un savaa dnmesi, Hektor'u ldrp Troya ehrinin evresinde srklemesi, sonra da lsn babas Priamos'a geri vermesiyle biter. Yirmi drt blml ve 16.000'den fazla dizeli bu destann bir zetini blmlere ayrarak balklaryla birlikte burada vermeyi faydal buluyoruz. Destann 24 blm el yazmalarnda Yunan alfabesinin harfleriyle gsterilmitir, okuyucularn bu saymaya rastlayabilecekleri dncesiyle, blmlerin Yunanca saylarn da parantez iinde gsteriyoruz: BLM I. (A) Sesleni -Akhilleus 'un fkesi. Ozan Musa'lara seslenip konusunu belirtir: Akhilleus'un fkesi, bu yzden Akha'lar arasnda beliren veba salgn. Akha'larn Troya ovasndaki gemi ordug-hmdaytz. Tanr ApoUon'un rahibi Khryses gelir, Agamemnon'un tutsak olarak alkoyduu kz Khryseis'i geri ister. Agamemnon kz vermedii iin tanr Apollon Akha ordusuna veba salar. Dokuz gn, dokuz gece ordu hastalktan krlr. Bilici Kalkhas kz geri vermeyi buyurur. Agamemnon kz vermeye raz olur, ama onun yerine Akhilleus'un tutsa Brise-is'i alr, ama Akhilleus da barakasna ekilir: Savaa artk katlmayacaktr. Anas deniz tanras Thetis'ten cn almasn ister. Thetis Olympos'a kp Zeus'tan yalvarr: Akhilleus savatan ,uzak durduka Akha'lar zaferi kazanamasnlar. Zeus sz verir, Akha'lardan yana

olan kars tanra Hera ile kavga ederler. Hephaistos tanr onlar yattrr. BLMII. (B) Agamemnon 'un D. Toplant. Gemilerin Saym. Zeus Agamemnon'a yalanc bir d gnderir: Troya'y alabileceini bildirir. Agamemnon Akha'lan toplantya arr, onlar denemek ister: Herkesin dokuz yllk savatan bktn, yurtlarna dnmek istediklerini anlar. Thetis olay. Ordu sava dzenine girer. Ozan bir daha Musa'ya seslenir ve Akha ordularnn, komutanlarnn ve ehirlerinin adlarn, gemilerinin saysyla saymaya koyulur. Ayn saym Troya'llar iin de yaplr. Troya ordusu da safa dizilir. BLM HL (r) Antlar. Surlarn stndeki Sahne Paris'le Menelaos'un Teke Tek Sava. ki ordu kar karyadr: Paris Menelaos'la teke tek savaa girimeyi teklif eder. Sava kazanan, Helena'y alacaktr. Teklif kabul edilir, Priamos'u armaya giderler. Sahne deiir: Priamos'la ihtiyarlar heyeti surlarn stnde dizilip teke tek sava gzetlerler. Helene gelir, onlara Akha yiitlerini tantr. Teke tek sava balar, Menelaos Paris'i alt etmek zereyken tanra Aphrodite araya girip Paris'i karr, Helene'yi de kocasnn yanna gtrr. Helene'nin Aphrodi-te'ye, sonra da kocasna kmas. BLM IV. (A) Yeminlerin Bozulmas Aga-memnon'un Ordular Teftii. Olympos'ta: Zeus, Hera ve Athena arasnda atma. Hera, Lykia'l Pandaros'un savamama andn bozmasn salar. Menelaos'un yaralanmas. Gene silaha sarlan orduyu Agamemnon gzden geirir. Sava balar: Akha yiitlerinden Antilokhos, Aias ve Odysseus birok Troya'ly ldrrler. BLM V. (E) Diomedes 'in Kahramanlklar. Btn blm Akha yiidi Diomedes'in kahramanlklarna ayrlmtr: Korkun bir bouma balar, tanrlardan Ares, Athena ve Aphrodite de savaa karrlar. Aineias'la Diomedes arasndaki sava. Aphrodite'nin araya girip yaralanmas, Diomedes sava tanr Ares'i yaralar.

BLM VL </.) Hektor'la Andrornakhe'nl Bulumas. Hektor ehre gelir, anas Hekabe'ye Athena tapnana sunular koymasn syler. Bu arada Diomedes Lykia'l Glaukos'la arprken, aralarnda konukluk balar olduu anlalr, savatan vazgeip silahlarn dei toku ederler. Bellerophontes efsanesinin anlatl mas. Hektor bat surlarnn nnde kars Andromakhe ile kk olu Astyanaks'a rastlar. Aralarndaki aile sahnesi. BLM ML (H) Hektor'la Aias Arasndaki arpma llerin Kaldrlmas. Hektor, Akha'larn en sekin yiitlerinden biri Telamonoglu Aias'la teke tek savar. Baa ba gelip ayrlrlar. lleri toplamak iin savaa ara verilir. Akha'larn ordugh bir sur ve bir hendekle evirmeleri. Olympos'ta tanrlar arasndaki tartma. BLM VQL (e) Zeus 'un 1da Dandan Savas Ynetmesi. Zeus Troya savann ynetimini ele alr, bunun iin de gelir, 1da dann doruun.* yerleir. stnlk Troyallardadr, Akha'Bl hendee kadar ekilirler. BLM K. (\) Akhilleus 'a Gnderilen Eltlm Yiidin Barakasndak Tartma. Akha'lar toplantsnda Akhilleus'un savaa dnmesini salamak iin ona eliler gnderme karar verilir. Aias'la Odysseus eli seilirler. Akhilleus onlar iyi karlar, arlar, ama savaa dnmeme kararn bildirir. Lalas Pho-iniks'in btn yakarmalar boa gider. Haberi alnca Akha'lar arasndaki znt. BLM X. (K) Odysseus7a Diomedes'in Kefe kmalar - Dolon. Gece toplanan kurultay: Akha'larn en yal nderi Nestor Troya'llar kampna gzc gnderilmesini salk verir. Odysseus'la Diomedes grevlendirilirler. Yolda Troya'llarn gzcs Dolon'a rastlarlar, azndan birok bilgi aldktan sonra onu ldrp dnerler. Trakya'llarn cins atlarn karrlar. BLMXI. (A) Agamemnon 'un Kahramanlklar. Destann yirmi altnc gnnde nc b yk atma. Hektor'la Agamemnon'un kar-

lamas, Agamemnon, Diomedes ve daha birok Akha yiidinin yaralanmas. Akha'lar-da tela. Nestor, AkhiUeus'un arkada Pat-roklos'a dert yanar. BLMXII. (M) Duvar Dibindeki Sava. Troya'llar duvara saldrr. Kyasya arpma. Lykia'llarn duvarda delik amalar. Korkun bouma. Akha'larn gemilere doru kamas. BLMXIII. (N) Gemilerin nndeki Sava. Akha'lardan yana olan tanr Poseidon sava Semendirek adasndan gzler. ki Aias' Troya saldrsna kar koymaya kkrtr. Her M tarafta da yararlk gsterenler olur, ama Troya'llar gemilere kadar sokulurlar. BLMXIV. (3) Zeus'unAldatlmas... Akha'larda aknlk. Hera, Zeus'u batan karmak iin bir dzen kurar. Tanra Aph-rodite'den cinsel istek uyandran memeligini alr, sslenir pslenir ve 1da danda Zeus'u bulup onunla sevimesini baarr. Tanr sevimeden sonra uykuya dalar, o srada Poseidon Akha'larn yardmna koar. BLM XV. (o) Duvara kinci Saldr. Zeus uyanr, Hera'ya kr. Poseidon uzaklar, Zeus Apollon tanry Hektor'a gnderir. Hektor gene duvara saldrr. Akha'lar gene gemilere kadar gerilerler. Durum Akha' lar iin ok ktdr. BLM XVI. (n) Patroklos Destan. Patroklos gelir, Akhilleus'a bu korkun durumu bildirir, Akhilleus gitmeyecekse, kendi savaa gidip dvmeye kararldr. Yiitten silahlarn ister. Akhilleus arkadana silahlar-n verir. Patroklos," AkhiUeus'un silahlaryla karlarna dikilince, Troya'llar nce bozguna urar, sonra Lykia'l nder Sarpedon Pat-roklos'la dvr ve lr. Batanr Zeus'un kadere boyun eerek olu Sarpedon'u feda etmesi. Sarpedon'un ls evresinde arpma. Patroklos Hektor'u bat kaplarna kadar kovalar. Apollon'un kkrtt Hektor, Patroklos'u vurur. Patroklos'un lm. BLMXVII. (P)Menelaos'un Kahramanl. Akha yiitleri Patroklos'un lsn Hek-tor'un elinden kurtarmak iin dvrler,

ama Hektor ly silahlarndan soymay baarr. Akhilleus'un lmsz atlarnn alamas. Zeus Troya'llara zaferi mjdeler. Akha' larn bozgunu. Patroklos'un ls alnr ve kara haber Akhilleus'a gtrlr. BLM XVIII. (X) Akhilleus'a Yeni Silahlar Yaplmas. AkhiUeus'un korkun yas. Deniz tanras Thetis'i arp yeni silahlar istemesi. The-tis'in demirci tanr Hephaistos'a bavurmas. Silahlar destan. BLM XIX. (T) Akhilleus'la Agamemnon Arasndaki Barma. Thetis silahlan oluna gtrr. Akha'larn toplantsnda Akhilleus'la Agamemnon barrlar. Ordular silah kuanr. Sava hazrlklar. Akhilleus iin kara belirtiler: Hektor'u ldrdkten sonra kendi lm de yakndr. BLMXX. (Y) Tanrlarn Savaa Karmas. Olympos'ta tanrlar toplants: Zeus izin verir, her tanr istedii gibi yardm edebilecektir savaa. Tanrlar M cepheye ayrlr: Hera, Athena, Poseidon, Hermes, Hephaistos A-kha'lardan yana, Ares, Apollon, Art emi, Le-to ve Aphrodite Troya'Mardan yanadr. A-khilleus'un Aineias'la karlamas, Aineias'n sava meydanndan karlmas. BLM XXI. (d>) Irmak Kylarnda Sava. Akhilleus kudurmu gibidir, nne gelen Troyaky insafszca tepeleyip Troya ovasnda akan Skamandros ve Simoeis rmaklarna atar. Kanlarla kzla boyanan rmaklar kabardka kabarr. rmak tanr Skamandros, fkelenir, yatandan kp Akhilleus'u kovalamaya balar. Derken ate tanr Hephaistos rmaklarn karsna dikilip alevleriyle onlar durdurur. Sahne Olympos'a ykselir: Tanrlar arasnda kavga, dv. Akhilleus Troya'llar pskrte pskrte Troya'nn surlar nne gelir. Troyallar surlarn iine snrlar. BLMXXII. (X)Hektor'un lm. Bir Hektor surlarn dnda kalr. Priamos'la Hekabe yalvarrlar ieriye girip korunsun diye, yiit anasna, babasna aldrmaz. Hek-tor'un i tartmas. Korkuya kaplmas. Tan-rlar seyircidir. Sonunda Zeus kader tartsn

IINU
kaldrr: Hektor'un lm kefesi ar basar. Apollon bile onu korumaktan vazgeer. Tanra Athena Troya'l yiit Deiphobos'un klna girip Hektor'u aldatr. Hektor Akhille-us'un karsna dikilir. arprlar. Hektor lr. Akhilleus lsn yedi kez Troya surlarnn evresinde srkler. Troya surlarndan seyredilen korkun sahne. Andromakhe'nin baylmas. BLM XXIII. () Patroklos'un lsne Dzenlenen Yarmalar. Akhilleus'un ordughnda Patroklos'a yaplan l trenleri. Akhilleus'un yas. Patroklos'un yaklmas. Yarmalar. BLM XXIV. (.)Priamos'un Hektor'un lsn Geri Almas -Hektor'a Atlar. Gece. Kral Priamos tanr Hermes'in klavuzluunda Hektor'un lsn geri almak iin Akhilleus'un barakasna gelir. Priamos'la Akhilleus arasndaki konuma. Akhilleus yumuar: Hektor'un lsn babasna geri verir. Priamos lyle Troya'ya dner. Hektor'a atlar yaklr. Dokuz gn Hektor'un ate yn iin odun tanr. Onuncu gn yaplan cenaze treniyle lyada kapanr. nakhos. Argos blgesindeki rman tanrs. Okeanos'la Tethys'in olu saylr. Bir efsaneye gre nakhos, Argos'a insanlarn yerlemesinden nce yaam, ya da tufandan artakalan insanlar toplayp rman kylarna yerletirmi. Hera ile Poseidon Argos'ta hangi tanrnn egemen olaca tartmasnda nakhos'u hakem almlar, fnakhos da He-ra'y seince, Poseidon fkelenip rman yatan kurutmu, ancak yamurlar mevsiminde suyu olacana karar vermi. nakhos en geerli efsanelere gre o'nun babasdr. o'nun Zeus tarafndan sevilmesi ve karlmas ona dert olmu, kzn reddetmek ya da tanrnn peine taklmak gibi ar davranlarda bulunduu iin, onu yldrm arpm, bylece Zeus nakhos rman suyundan yoksun etmitir (to). no. Kadmos'la Harmonia'nn kz, Semele ile Agaue'nin kz kardei (Tab. 18). Bir deniz tanrasna dnt zaman ad Leukothea, yani Ak Tanra olur ve denizin kpkl il,il galarn simgeler. no'nun M kiilii vardr: Athamas'n ikinci kars ve Phriksos'la Hel-le'nin vey anas olarak ikin bir rol oynad halde (Athamas, Argonaut'lar), Ak Tanra olarak frtnaya tutulmu gemicileri korumakta ve zellikle Odysseus'u kurtarmakta ok sevimli bir tanra olarak grlr. Poseidon korkun bir frtna ile Odysseus'un saln parampara edip kendisini azgn dalgalar iinde bomak zereyken, Leukothea kar yiidin karsna (Od. V, 333 vd.):

Grd onu gzel topuklu Ino, Kadrnos 'un kz , eskiden insan sesli ve lmlyd bu Ak Tanr a, deniz tanrlar arasnda saylr oldu sonralar. Grd neler ektiini, acd Odysseus'a, bir mart oldu, pr etti, kverdi sudan, geldi, oturdu saln stne, seslendi, dedi ki: "u Poseidon, yeri sarsan, ne ister senden zavallck, ne diye bunca belay salar senin bana ? Ta atlasa yok edemez o seni. Sen gel, yap ben ne dersem, hi benzemezsin aklsz bir adama: Hadi kar rubalarn srtndan, yeller gtrsn saln brak, ulamaya bakPhaiak'larn toprana olanca gcnle yze yze, orada kurtulmaktr kaderin senin. Al u tanrsal yama vereyim sana, gsnn altna dola onu, ne ac var artk, korkma, ne lm. Ama dedii zaman karaya ellerin, onu z, at arap rengi denize, uzaa, atar atmaz da dn gerisin geri".
Odysseus tanrann dediini yapar ve kurtulur. no'nun deniz tanrasna dnmesi stne de u efsane anlatlr-. Semele tanr Diony-sos'u dourup ldkten sonra no, kocas Athamas' ocuu almaya ve kendi ocuklar Melikertes ve Learkhos'la bytmeye kandrr. Ne var ki kskanlktan gz kararan tanra Hera Zeus'un olunu barndrdklar iin no ile Athamas'a fena kzar ve ikisini de ldrtr. no olu Melikertes'i bir kaynar su kazanma atp boar, Athamas da Learkhos'u bir geyik sanarak kargsyla vurur. Yaptn anlad zaman no Melikertes'in lsyle birlikli' denize atlar, ama deniz tanrlar ona acr

ve kendisini bir denizkzna, olunu da Palai-mon adyla kk bir tanrya dntrrler. Sisyphos'un dzenledii sthmos yarmalar bu tanr erefine yaplrm (Palaimos, Meli-kertes). Roma'da Leukothea, tapna limana yakn bulunan Mater Matuta ile, Palaimon da Por-tunus, limanlar tanrsyla bir tutulmutur. o. Io efsanesiyle Yunanistan yarmadas Akdeniz uygarlnn birok dinsel grlerini ve onlardan dogma efsaneleri kendine mal etme, asl kaynaklan Anadolu, Fenike ya da Msr'da bulunan bu olgular kendi topraklarnda merkezleme abasnn tipik bir rneini vermektedir. Bu gerei ilkan ilk tarihisi Herodot da sezinlemi olacak ki, Akdeniz'in dousuyla bats arasndaki atmay ele ald byk eserine o efsanesiyle, bu konu bir masal deil de, tarihsel bir olaym gibi balamaktadr. nek biimine girip, karnnda Hel-len'lerin batanrs Zeus'un tohumunu tayarak ktadan ktaya atlayan, getii yerlere adn veren o (stanbul Boaznn ad Bosporos, nek Geididir) ve onun servenleri, onun d-lyle ilgili olarak srdrlp anlatlan efsanelerin hepsi byle bir ama gdlerek kurulmua benzer. Herodot Perslerle Yunanllar, yani Asya ile Avrupa arasndaki savaa hep kz karma olaylarnn sebep olduunu, bunun o'nun karlmasyla baladn yazar (I, 1-5): Argos kral nakhos'un kz o deniz kysnda oynarken Fenike'li gemiciler tarafndan karlp Msr'a gtrlm. Buna misilleme olarak da Yunanllar Fenike'de Tyr kral Agenor'un (ki Agenor o'nun torunudur) kz Europe'yi karrlar, bununla da kalmazlar, Argonaut'lar seferini dzenleyip Kolkhis'li Medeia'y karrlar, bunun karl da Paris'in Helena'y karmas ve onun sonucunda Asya ile Avrupa'y ilk byk atmada kar karya getiren Troya savadr. Herodot bu yorumu Pers bilginlerinden aldn syler, ne tuhaftr ki szn ettii kii ve olaylarn efsanelik olduunu, gerek olsalar da Msr, Fenike, Karadeniz ve Ege kylar arasnda byle nemsiz olaylarla nasl bir iliki kurulabileceini aklamaz, bu tutarszlk stnde hi durmaz. Yalnz daha ileride Msr'dan sz ederken,

bir boa biiminde tapnlan Apis tanrnn ad Yunanca Epaphos'tur der (II, 153), bylece o'nun da, olu Epaphos'un da Msr'l tanrlarn Yunan karlklar olduunu kabul eder. Yunan kaynaklarnda o efsanesi yle anlatlr: o, Argos kral nakhos'un kzdr (Tab. 10), babas nakhos sonradan adn alan rman tanrs ve Okeanos'un olu saylr; kendisi de Argos ehrinin Hera tapnanda rahibedir. Gnn birinde Zeus o'yu grr, kzn gzelliine vurulup ona yanar. Hera bunu renince byk bir kskanla kaplr, batanr da sevgilisini karsnn fkesinden korumak iin onu beyaz bir inek haline dntrr ve bu hayvanla hibir ilikide bulunmadna Hera'ya yemin eder. Tanca inein kendisine verilmesini art koar, o'yu alp bana bin gzl dev Argos'u beki olarak diker. Zeus bu kez de Hermes'i gnderir, Argos'u byleyerek ldrmesini salar. Ama Hera bir atsinegi musallat eder inee, o deli gibi ktadan ktaya koar, atsineginden kurtulamaz bir trl. Bir denize, bir de boaza adn verdikten sonra, Kafkas dalarnda bir kayaya mhlanm olan Prometheus'un nnden geer. Aiskhylos "Zincire Vurulmu Prometheus" targedyasnda bu bulumay sahneye koyar: Orada o bana gelenleri yle anlatr (Prom. 640 vd.):

stiyorsunuzmadem, hayr diyemem: Aka anlataym her eyi size, Ama dorusu anlatmaya utanyorum da tanrsal bir kasrgann nasl allak bullak edip ben zavally, varlma yeni bir biim verdiimi Geceler gecesi yapayalnzken odamda yle szler duyuyordum dlerimde: "Ey mutlu gen kz, niin yalnzsn erkeklerin en ycesi zlerken seni? Zeusyanp tutuuyor senin iin, Aphrodite 'nin gerdeine girmek istiyor seninle. Zeus'un isteine kar koma sakn, kalk, gitLerna 'nn yeil ayrlarna, babann koyun, sr otlaklarna, git ki Zeus grsn orada seni, doysun seni grmeye Zeus 'un gz ". Ah! Hep bylesi dler grdm geceleri, ve bir gn canm diime alp syledim babama ne dler grdm.

O zaman babam Pytho'ya, Dodona'ya adam stne adam yollad renmek iin tanrlar ne istiyor, ne istemiyor diye. Ama gnderdii adamlar dnnce kark, karmakark szler ediyorlard. Sonunda gnn birinde anlalr bir sz geldi tnakhos'a, bu sz aka diyordu ki babama: At kzn evinden, yurdundan dar, gitsin, tanrlara bir kurbanlk gibi, dolap dursun dnyann drt bir yanma, yoksa Zeus yldrmlaryla arpp yok edecek senin soyunu. Apollon'dan gelen bu szleri dyunca babam, kovdu beni, att evinden dar Kendi iin de, benim iin de kt bir eydi bu, ama ne yapsn, Zeus'tu onu zorlayan. Biranda deiiverdi iim, dm, birden u boynuzlar kt bamdan. Kerkhne'nin, Lerna'nn tatl sularna doru. Argos adnda birini taktlar peime. Bu, Topran olu ask suratl oban adm adm izliyordu beni, saysz gzlerini dikerek stme. Beklenmedik biranda can verdi bu oban, bense hep o belal inenin zoruyla Bu topraktan o topraa kotum durdum.
o'nun kiiliine ve efsanesine daha bir kutsallk veren bu ykden sonra Prometheus o'ya kaderin kendisine neler hazrladn bildirir: Msr'a varacak, orada gene insan biimine girecek ve Zeus'un olu Epaphos'u douracaktr (Epaphos). Akdenizin gney ve dou kylarna yaylan iki dall bir kral soyunun atas olacaktr, dlleri soylarnn kayna olan Yunanistan'a dneceklerdir (Aigyptos, Danaos). Bir efsaneye gre, o'nun bana bir dert daha gelir: Kuret'ler Epaphos'u karrlar, ama Hera'nn bu dzeni de boa karldktan sonra o Msr'a dner ve orada bir tanra gibi tapm grr, to'nun Msr tanras sis'e benzetilmi efsanelik bir kii olduu besbellidir (sis). obates. Lykia kral, Akrisios ve Bellero-phontes efsanelerinde rol oynar: Proitos ikiz kardei tarafndan Argos'tan srlnce, Lyki-a'da obates'in yanna snr ve bir sre sonra kraln kz Anteia (ya da Stheneboia) ile evlenir. Sonra da obates'in yardmyla dner

Tiryns'te kral olur. Kars Anteia Bellero-phontes'e iftira edince, Proitos yiidi Home-ros'un dedii gibi "lm iaretleriyle" (l. VI, 169) obates'e gnderir, o da yiidin canna kymak iin ona Khimaira'y ldrmesini buyurur (Bellerophontes). Yiit obates'in ona ykledii btn ileri baardktan sonra, kraln kzyla evlenir ve obates lnce Lykia kral olur. okaste. Tragedya yazarlarnca Oidipus'un hem anas, hem kars olan kadnn ad. Destanda ad Epikaste olarak geer. okaste, Thebai'li Menoikos'un kz ve Kreon'un kz kardeidir. Thebai kral Laios'la evlenir ve Oidipus'u dourur. Laios'un ldrlmesinden sonra olu olduunu bilmedii Oidipus Thebai tahtna knca, okaste onunla evlenir ve ikisi erkek, ikisi kz drt ocuklar olur (Tab. 19). okaste iledii dogad suu renince kendini asar (Laios, Oidipus). olaos. Herakles'in vey kardei olan phik-les'in olu. olaos amcas Herakles'in yanba-nda yiidin btn ilerine katlm ve ona yardm etmitir. Herakles ldkten sonra oullarnn abasn desteklemi, efsaneye gre de Yunanistan'dan ayrlp Sardinya adasna yerlemi, orada birok ehirler kurmutur. Herakles kltn Sardinya'ya sokmu, kendisi de Eurystheus'u cezalandrd iin, Zeus'un sevgisini kazanm, Zeus onu ldkten sonra tanrlar arasna alp, Hebe eliyle genletirmitir. ole. Oikhalia kral Eurytos'un kz, Herakles'in lmne sebep olan kadn (Eurytos, Herakles). Eurytos kzn ok atmada birinci gelecek olana vereceini sylemi, yarmay Herakles kazannca, lole'yi yiide vermek istememitir: Herakles'in lgnla kaplp ole' den doacak ocuklar ldrmesinden korkuyordu. Yiit de ole'yi elde etmek iin Oikhalia ehrini almak ve kz karmak zorunda kalr. ole ile evlenmek hazrlklarna giriir, o srada Deianeira'dan yeni bir gmlek ister. Byl gmlek bedenini yakar ve yiit kendi yaptrd odun ynna kp lnce lole'yi olu Hyllos'a verir (Deianeira, Hyllos).

ton. on, Ege kylarna yerlemi, iaones adyla anlan boylara Yunanistan'dan gelme

bir kurucu ata bulmak amacyla, efsanesi Atina'da uydurulduu besbelli olan bir kiidir. Soy aacndan grld gibi (Tab. 20), Hel-len'lerin byk atas olarak gsterilen Hel-len'in olu vardr: Ksuthos, Doros ve Aio-los. Doros'la Aiolos, Dor ve Aiol soylarnn dorudan doruya isim babalar, Ksuthos ise olu on araclyla on'lar, ya da onyallar denilen soya ata olmutur. Bu sre stne efsane yazarlarndan hemen de hibir bilgi edinilmez, tarihilerse eitli amalarla eitli biimlerde anlatrlar on efsanesini. Herodo-tos yle der (Tar. VII, 94): "onyallar Pelo-ponez'de bugnk Akhaia'da oturduklar srece, yani Danaos'la Ksuthos Peloponez'e gelmeden nce, Hellen'lerin sylediine gre Pelasgoi Aigialees adn tarlard, Ksuthos olu on'dan sonra da onlara ones dendi". Efsane yledir: Ksuthos'u M kardei Doros'la Aiolos Tesalya'dan kovarlar, o da Atti-ka'da Atina iline yerleir, orada Atina kral Erekhtheus'un kz Kreusa ile evlenir (Erekh-teus), kral lnce Attika'dan srlr ve Pele-ponez'in kuzey kysna, sonradan Akhaia denilecek blgeye yerleir; o zamanlan bu blgede Aigialeos'un Pelasg soylar otururlard. Ksuthos lr, M olundan biri Akhios Te-salya'ya dner, teki on Aigialeas lkesine saldrmaya hazrlanr ki, kral Selinos kz He-like'yi ona verip kendisine halef seer. Selinos lnce, on Helike adl bir kent kurar ve halkna ones adn verir. O srada Atina'llar Eleusis'e kar savata kendilerine yardm etmesi iin on'u arrlar ve on Attika'da lr. Soyu bir sre Aigialeos blgesinde kaldktan sonra, Tesalya'dan gelen Akhaios'un saldrsna urar. Akhaios blgeyi alr, Akhai-a adn verir. Pausanias'n anlatt bu efsane belli ki Akhaia blgesinin, ones ve Akhaioi adlarn tayan boylarn kaynan aklamak amacyla kurulmutur. Strabon'un anlatm ise bakadr: Ksuthos Erekhteus'un kzyla evlendikten sonra Attika'da drt kentler antlamasn kurar (Tetrapolis), oullarndan Akhaios Peloponez'de Akhaia blgesini kurar, br olu on da Attika'ya kral seilir, blgeyi siyasal ve sosyal alanda dzene koyar ve soyunun denizar glere katlmasn salar. Tragedya airlerinden Euripides'in "on" adl oyununda on Ksuthos'un deil, Apol-

lon'un olu olarak gsterilir. Tanr Kreusa'y Atina akropolnn bir maarasnda gebe brakr, kadn on'u dourduktan sonra bebei bir sepet iine koyup kayalk bir yere brakr, Apollon onu tanr Hermes'e verip Delpho-i'ye gnderir. Orada tapnak rahibesi ocuu bytr. Ksuthos'la Kreusa evlendikten sonra bir trl ocuklar olmaz, Apollon tapmana bavurup bunun nedenini sorarlar, o srada Kreusa on'u grr, nce tanmak istemez, sonra kabul eder, tanr buyruuna uyarak genci alrlar, kendi oullar olarak bytrler, Atina krallna getirirler. Bu oyun Euripides'in mutlu bir sonuca balanan tragedyalarndan biridir ve byle olduu iin de pek tragedya saylmaz. Bunun da amac on-ya'llarn kaynan Atina'ya, stelik burada tanr Apollon'a balamaktr. phianassa. Homeros destanlarnda Aga-memnon'un kz phigeneia'ya verilen ad (1-phigeneia). phigeneia. Agamemnon'la Klytaimest-ra'nn kz, Elektra, Orestes ve Khrysothe-mis'in kardei (Tab. 15). Homeros destanlarnda fphigeneia'dan pek sz edilmez, ad phianassa olarak birka kez geer, efsanesi Troya savayla dorudan doruya ilgili olduu halde, Homeros ne Aulis'teki, ne Tau-ris'teki servenine dokunur. Bunun tam tersine tragedya yazarlar ve zellikle Euripides, ("phigeneia Aulis'te" ve "phigeneia Tau-ris'te" adl M tragedyas vardr) phigeneia tipine byk bir n kazandrm ve Troya savayla dorudan doruya ilikili tek kii olarak phigeneia bat yaznn da etkilemi, Racine ve Goethe'ye konu olmutur. Bizim burada anlatacamz efsanesi dorudan Euripides'in M tragedyasnn zeti olacaktr. Akha ordusunun Troya'ya varmak iin on yllk bir zaman yitirdii anlatlr. Bunun bir sresi savaa katlacak eitli filolarn Aulis'te toplanmasyla gemitir. Aulis Euboia yarmadasnn karsnda bir limandr. Akha'Iar orada toplandktan sonra gemilerin yola kmas iin uygun bir rzgr esmesini beklemilerdir. Ne var ki ortalk stliman, en ufak bir hava estii yok. Bunun nedeni ordunun bilicisi Kalkhas'a sorulunca, verdii cevap Aga-

memnon'u ileden karr: Artemis tanra krallar kral Agamemnon'a kar kin ve fke beslemektedir, avlanrken kendisine adanm kutsal bir geyii ldrd diye, bu yzden de yellerin esmesini nlemektedir. Tanra ancak Agamemnon kz phigeneia'y kendisine kurban verirse, fkesinden vazgeecek ve filonun yola kmasn salayacaktr. Bu haber Agamemnon'un tepesine balyoz gibi iner. nce byle bir ie hi yanamaz, ama nderlerin ve zellikle Menelaos'la Odysseus'un srarlar zerine umumun karn kendi karndan stn tutmaya yana yakla karar verir. Kraln ailesi Mykene'de kalmtr, Agamemnon kars Klytaimestra'ya haber gnderir, phigeneia'y alp gelmesini buyurur, gya kz Akhilleus'a nianlayacaktr. Klytaimestra sevine sevine gelir, kzn bekleyen kaderi ve Aulis'e aldatlarak getirildiini anlaynca, k-prr, Agamemnon'a kar dinmez bir hn yerleir yreinde. Kralie bunu hi unutmayacak ve kocasn Aigisthos'la aldatmasna da, Troya dn Agamemnon'u ldrmesine de bu kin sebep olacaktr. phigeneia kurban edilmek zere sunaa kar, bak tam boazna saplanaca anda, sylentiye gre, Artemis kza acr ve onu havalara kaldrp, kurban bann altna bir geyik koyar. Bunun zerine rzgrlar hemen esmeye balar, filo Troya'ya gitmek zere yola kar. phi-geneia'nm Aulis'teki serveni de burada biter. Tauris, yani bugnk Krm yarmadasnda phigeneia Tauris'li Artemis tapnanda rahibedir. Yllardan beri yerine getirdii dev, tapnakta bir eit kurban kesmektir: Gemileri batp Krm'a kan yabanclar hep phigeneia kurban eder Artemis'e. Gnn birinde tapmaa M yabanc gelir, bunlar phigenei-a'nn kardei Orestes'le arkada Pylades'tir, amalar Tauris'teki Artemis heykelini alp Yunanistan'a getirmektir, bu grevi onlara Delphoi'deki Apollon khini vermitir. phigeneia yabanclar tanr ve onlar kurban etmek yle dursun,.onlarla birlik olur, heykeli Barak Yunanistan'a kaarlar. Orestes kz kar-l-sini arkada Pylades'e verir. phigeneia, kz kardei Elektra'nn tam kart sessiz, yu-mis.k, saf ve sevimli bir gen kz tipidir (Agamennon, Klytaimestra).

phikles. iphikles Amphitryon'la Alkme ne'nin olu, Herakles'in ikiz kardeidir. Ama Herakles tanr Zeus'un tohumundan, phikles de Amphitryon'un tohumundan meydana gelmitir (Tab. 13). ki karde arasndaki fark hemen beikte yattklar ilk gnlerinden belli olur: Hera'nn gnderdii ylan grnce, phikles l basar, hayatta kalmay Herakles'e borludur. phikles, yiidin baz ilerine katlr. Onunla Orkhomenos'a kar savar ve kral Kreon dl olarak her M kardee kzlarndan birini verir. Ama Herakles anszn lgnla kaplnca phikles'in M olunu ve kendi ocuklarn da ldrr (Herakles). phiklos. Teselya kral Phylakos'un olu. Bana tuhaf bir serven geldii anlatlr: Gen yata iktidarszla uram, babas, akrabalar olan bilici Melampus'a nedenini sormu, Melampus da phiklos'u iyi etmek iin bir mee aacnn kabuu altnda saklanan bir ba bulmak gerektiini bildirmi. yle olmu, ban pasndan yaplan iksirle phik-los iyilemi ve Podarkes adnda bir olu olmu. tphiklos'un, Odysseia'da (Od. XI, 290, 296) zengin bir srnn sahibi ve Neleus'la Pero efsaneleriyle ilgili olarak ad geer (Ne-leus, Pero).

phimedeia. Bkz. Aloeusoullar.

phis. (1) Erkek ad olarak: Thebai'ye kar Yediler seferine katlan bir yiit ve Kbrs'l Anakserete efsanesinde ad geen bir kii (Anakserete). (2) Kz ad olarak: Girit'li bir masal kahramandr: phis'in babas ille de bir erkek ocuk istiyormu, karsna kz dourursa kendisine gstermemesini, hemen daa brakmasn buyurmu. Kadn da kz dourduu halde, ocuunu erkek olarak tantm kocasna, hem erkek, hem de kz ad olan phis adn koymu. phis bylece byyp gzel bir delikanl olmu, gnn birinde bir kz ona tutulmu, M genci nianlamlar. phis'in anas ne yapacan arm ve tanra sis'e yalvarp yardm dilemi. Tanra da phis'e acm, unu bir erkek yapm, bylece evlenmesini

salam (Galateia).

phitos. (1) Phokis blgesinden gelen askerlerin banda Troya savama katlan yiit. phitos Argonaut'lar seferine de km. (2) Oikhalia kral Eurytos'un olu, ole'nin kardei. Herakles efsanesinde rol oynar. Babas Eurytos gibi phitos da usta bir okudur. Odysseia destanna gre, Odysseus'la iphitos konukluk ve dostluk balaryla birbirine baldr, Penelope'nin taliplerini ldrmeye yarayacak kocaman yay Odysseus'a iphitos vermitir (Od. XXI, 13 vd.). ris. Thaumas'la Elektra'nn kz, Harp-ya'larn kz kardei. ris baba tarafndan Pon-tos'a, ana tarafndan da Okeanos'a baldr (Tab. 6). Gkkuan simgeler, gkkua da denizden karak gkle yeryz arasndaki ilikiyi kurar grnd iin, Olympos tanrlar ris'i de Hermes gibi ulak ve zellikle insanlara haber salmak iin kullanrlar. Kanatldr, gnete gkkuann renklerini yanstan ince bir tlle rtldr. ris, tanr Zeus ve zellikle Hera'nn hizmetindedir. "Aya tez", "yel gibi uan" diye vasflandrlan ris Homeros destanlarnda nemli bir rol oynar. Kendisine verilen buyruu harfi harfine tekrar etmek ris'in zelliklerlndendir. ros. ros Odysseia'da sz geen thakeli bir dilencidir. Odysseus dilenci klnda tha-ke'ye gelip taliplerin lenine karnca, elence ve maskarala dkn talipleri M dilenciyi birbirleriyle dvtrmeye giriirler. Odysseus soyunup iri bacaklar, geni omuzlar ve gl kollan ortaya knca, ros'u bir titremedir alr, kamaya alr, ama talipler yakasn brakmaz, Odysseus da bir yumru-guyla kemiklerini krp onu darya srkler atar. Talipler arasnda da bir kahkahadr kopar (Od. XVIII, 1-107). sis. Aslnda bir Msr tanras olan sis, sa'dan sonraki yzyllarda Yunan-Roma dnyasna girmi ve kiiliinde birok dii tanrlar toplayarak bir sre tek tanra olarak tapm grmtr. Msr efsanesine gre sis kral tanr Osi-ris'in kz kardei ve kars, gne tann Ho-rus'un anasdr. Karanlklar tanrs Set (Yun. Typhon) Osiris'i ldrnce sis kocasn aramaya kar, bulur ve oluna cn aldrtr

(Oslris). Bu efsane ile Yunan mythos'unda mevsimleri simgeleyen Adonis-Attis, ya da Demeter-Kore efsaneleri arasnda benzerlik olduu gibi, banda ay tayan bir inek biiminde imgelenen sis'le o arasnda da bir iliki kurulmu, bylece zamanla sis Yunan-Roma pantheon'unda ok nemli bir yer almtr. Yunanistan'n skender'den sonra, Roma'nn da Augustus zamannda Msr'a almas, puta taparlgm son demlerinde tek tanrya ve zellikle tek bir ana ve bereket tanrasna mistik bir eilimin ba gstermesiyle sis, tpk Ana Tanra tipini simgeleyen Ar-temisHekate ya da Kybele gibi, toprak, toprak rnleri, deniz ve yeralt lkesine egemen olup yaamla lm elinde tutan, ayrca by yoluyla doa glerini yneten bir tanra oluvermitir. sis'e zellikle Anadolu'da tapnld'' Efes ve Bergama'da adn tayan tapnaklarn kalntlarndan da anlalmaktadr.
smene. Oidipus'la okaste'nin kz, Antigo-ne, Eteokles ve Polyneikes'in kardei. sme-ne, Antigone'nin tam kart, ll, haddini bilir, ekingen bir gen kzdr. Sophokles'in "Antigone" adl tragedyasnda Antigone ile smene arasndaki diyalogda, smene yle konuur:

"Ah kardeim, dn bir kere, zalim talih babamz nasl zillet iinde elimizden ald, nasl kendi ayplarn kendiortaya dkerek kendi elleriyle kendi gzlerini kard; anas ve kars ikisi de ayn ahst - kendini asarak gnahkr hayatna nasl bir son verdi ve kardelerimizin ikisi de, ayn gnde, birbirlerinin eliyle nasl yrekler acs bir lme kavutular. imdi biz ikimiz kaldk. Bak, eer kanuna aykr hareket edip hkmdarn hkmne ve kudretine kar gelirsek ne korkun bir lm -le leceiz. Hayr, bize yakan, kadn olduumuz ve erkeklere kar mcadele iin yaratlmadmz dnmektir. Hem sonra byle bir hkmdarn tebaas olduumuziin bunlara, hatta daha beterlerine tahamml etmemiz lzmdr. Bunun iin, toprak altnda yatanlara yalvaracam ve zor karsnda byle yaptm iin beni affetmelerini dileyerek, bamzdakitere boyun eeceim. nk yapamayacan ilere kalkmak akl kr deildir. .. Devlete kar koymak elimden gelmez." (Antigone).

Italos. talya'ya adn veren kurucu kahraman. Italos'un asl kayna stne mythos yazarlar arasnda ayrlk vardr, Sicilya'dan, Yunanistan'n batsndaki adalardan, daha bata yarlerden geldii ileri srlr. ok iyi, hak ve barsever bir kralm, halkn yle uy-uygar bir hale getirmi ki, nce yalnz kuzeye verilen ltalia ad - gneye Ausonia denirdi -btn yarmadaya yaylm. Ithakos. thaka adasna adn veren kurucu kahraman. Zeus soyundandr, M kardeiyle birlikte Korfu adasndan thaka'ya ger ve .adada thaka ehrini kurar. Kentin balca emesinin kuruluu da ona atfedilir. Itylos. Thebai'de anlatlan blbl efsanesinde llylos, Aedon'la Thebai'li Zethos'un oludur. Aedon, eltisi Niobe'nin olunu ldrmek isterken kendi ocuu tylos'u ldrr ve mr boyunca dvndkten sonra blbl haline getirilip gene tylos diye alar (Aedon). tys. Ayn efsanenin Attika'da ve zellikle tragedya yazarlarnca anlatlnda ad geen ocuk, Itys, Prokne'nin oludur, babas da Thebai efsanesinde olduu gibi Zethos deil, Trakya kral Tereus'tur. Atina kral Pandi-on'un kz Prokne ile evlenir (Aedon). I ulus. Aeneas'n olu Ascanius'un (Yun. Askanos) italya'ya geldikten sonra ald ad. u-lus Caesar'n ve onun evlatlna girdii iin imparator Augustus'un da ye bulunduklar nl ulii soyunun atas saylr. ulus Ro-ma'nn metropol olan Alba Longa ehrini kurmutur. ulus adnn kayna yle aklanr: Aeneas ortadan kaybolup Latium blgesinde sava patlaynca, Ascanius Troya'dan gelme askerlerle Latium'dan devirme ordunun bana gemi ve Rutul'larla Etrsk'lere baaryla kar koymutur. dl olarak kendisine obum (ya da lolum) ad verilmi ki, bu da Iup-piter'in bir klmesi olsa gerek, yani "K-kk uppiter" olmu. Oradan da ulus km olsa gerek. luno. Hera ile bir tutulan Romal tanra. Aslnda luno ayn deiimlerini simgeleyen lbir tanradr ve luppiter, luno, Mnerva ls iinde Quirinalis sonra Capitolium

tepelerinde tapna olmutur, ono'nun daha baka tapnaklar da vardr: En nemlisi, Roma kalesinde uno Moneta'ya ayrlm olamy di (Moneta uyaran, hatrlatan demektir). I. O. 390 ylnda Roma bir gece Galya'llarn sald nsna uraynca, bu tapnan kutsal kazlar tleriyle halk uyandrmlar ve ehrin kurtulmasn salamlardr. uno'ya daha baka sfatlarla da tapndrd: uno Lucina douma bakmakta ve doumu kolaylatrmaktadr. uno Lucina'ya sunu yaplrken herkesin kemer ya da kuan zmesi gerekirdi, nk giyside herhangi bir dm gebe kadnn kurtuluunu nleyebilir inanc vardr. Roma'da uno genellikle kadnlarn konyu cusudur, kadnlar arasnda da meru yoldan evlenmi olanlarn tanrasdr. Mart aynn ilk gn kutlanan Matronalia bayramnda "matrones" yani evli barkl, ocuklu kadnlar hem uno'nun olu tanr Mars', hem de Sabin kadnlarnn karlmasndan sonra Romallarla Sabin'ler arasndaki barn kurul masn anarlard. Roma dininde her erkein "genius"u (Geni us) olduu gibi, her kadnn da "uno"su vard. Bu koruyucu uno yalnz lmllere degil, tanralara da bakard. Tanrann "luno So roria" (kz kardei koruyan uno) olarak Ho-ratius efsanesinde de rol vardr (Horatius). upiter (yahut uppiter). Ad Zeus baba, baba tanr ya da gk tanr anlamna gelen Dl-es-piter (yani Zeus pater)den tremi olan u-piter aslnda Roma pantheon'unun en eski, en byk tanrsdr. Yunan dininin etkisiyle sonradan Zeus'la bir tutulmutur. Roma di ninde upiter gk, gn , hava, yldrm ve imek gibi doal gleri simgeleyen tanrdr, bu yzden de Fulgurator, Fulminator (imek akan), Tonans, Tonitrualis (gk grleten), Pulvius (yamur yadran) sfatlaryla anlr. Doann byk yneticisi saylan bu tanrya Roma'nn kutsal tepesi Capitolium'da tapn-lrd. upiter Capitolinus'a dikilen tapnaa sonradan uno ve Minerva da alnm, bylece Capltolium ls adyla bu tanrlara tap-nlmtr. Ayn tepede iupiter Optimus Maxl-HIS (en yi, en byk iupiter) Roma devleti nin koruyucusu ve yneticisi olarak tapm g-

rrd. Konsullar greve balamadan gelip ona yakarmak zorundalard, zafer kazanan bakomutanlar zafer elenklerini ve ilk kurbanlarn (ki bunlar beyaz boalard) ona adarlard. upiter Roma'nn d ilikilerini ve uluslararas antlamalarn koruyan bir tanr saylrd. Tanrlar arasnda tam bir otorite kurduu gibi, devlet otoritesini ve disiplinini simgelerdi. Flamen dialis adyla grevlendirilen barahibi uno'nun barahibesiyle evlenerek tanrlar arasndaki kutsal birlii yanstm'akla ykmlyd. Jpiter'in siyasal rol bununla bitmez, Fe-retrius adyla Roma'nn sava alannda da batanr saylrd: Dmandan alnan btn silahlar, ldrlen dmanlarn soykalar bu upiter'e adanr, ayrca Stator unvanyla upi-ter'in dmana kar koyduu, Roma'ya sal-drlarn her trlsn durdurduu sanlrd. Durduran anlamna gelen Stator sfatnn kayna yle aklanrd: Roma'llaria Sabin' ler arasndaki savata Roma'llar Sabin'lerin karlarn kardktan sonra, bir ara Sabin'ler ar basm ve ehri almak zereymiler ki, Romulus klcn kaldrarak Forum'da upiter'e ant imi, dman durdurursa olduu yerde bir tapnak kurmaya yemin etmi. Tanr da Sabin'leri pskrterek Forum'da Palati-nus tepesinin dibinde upiter Stator'a adanm tapnaa kavumu. Roma mparatorlumu anda imparatorlar batanr upiter'le iliki kurmaya ve dorudan doruya upiter Optimus Maximus'un klavuzlumu ve koruyuculuu altnda olduklarn belirtmeye alrlard. Kimi Jpiter'i dnde grp ondan dorudan doruya esinlendiini ileri srer, kimi upiter'in sfatlarn kendi adna taktrrd. Tara kentlerinde ve ele geirilen yabana lkelerde Romallarn ilk ii Ro-ma'da Capitolium tepesindeki l tapnan bir tpksn kurmak, bylece upiter'in devlet tanrs olarak egemenliini kabul ettirmekti. Bu siyasal niteliini upiter Roma devletinin son demlerine dek koruyabilmitir. uturna. Eski ad Diuturna (diuturna srekli, lmsz demek) olan uturna bir su nympha'

siydi. Klt Latium blgesinden Roma'ya sonradan getirilmi ve Forum'da bulunan bir suya "uturna Havuzu" ad verilmitir. Bu pnarn ifal nitelii olduu gibi uturna da iyiletirici bir tanra saylrd. Mars Meydannda, sulak bir blgede bulunan tapma Augustus zamannda buralar kurutulunca kaldrlmtr. mparatorluk dnemi airleri uturna'y Ae-neas'n dman Turnus'un kz kardei sayarlar ve Turnus'la birlikte savaa katldn sylerler. upiter'in sevdii bu su perisine tanr lmszlk balam ve Latium 'daki btn sularn koruyuculuunu vermi. Ovidius Lara ve Lares tanrlardan sz ederken upiter'in uturna'ya olan akn, nympha'nn bin bir biime girerek tanrdan katn anlatr (Lara). Bir efsaneye gre de uturna tanr anus'un ei ve pnarlar tanrs Fontus'un anas olarak gsterilir (lanus, Fontus). ustitia. Roma'da adaletin simgesi. Yunan tanrlar arasnda Themis'e deil de, daha ok Dike'ye benzemektedir. ustitia Altn ada insanlar arasnda bulunurken (Soylar Efsanesi), insanlarn gitgide daha ok su ilemesi onun artk yeryznde tutunamamas-na yol amtr. Ge km ve burlar arasnda Bakire burcu olmutur. uventus. Genlii simgeleyen tanra. Roma'nn en eski alarnda Yunan tanras Hebe ile hibir ilikisi olmad halde, sonradan bu M tanra benzemilerdir. Ama tu-ventus'un asl grevi gen delikanllar ocuk elbisesini brakp "toga virilis" yani yetikin erkek toga'sn giydikleri zaman onlar korumaktr. uventus'a Capitolium'da upiter, u-no ve Athena lsne ayrlm tapnan iinde ve zellikle Athena'nn "cella"snda bir sunan ayrlm olmas bu tanrann eskiliine delildir. Roma mparatorluu zamannda uventus tanrann koruyuculuu altnda bir eit genlik dernekleri kurulmu, bunlarla imparatorluk politikasnn yaylmasna ve genlerin askerlik ncesi bir eitim grmelerine allmtr.

/./i

K
Kabir'ler. Kabeiroi diye anlan tanrsal varlklar. Kaynaklan ve gerek nitelikleri belli olmayan Kabir'lerin ad Dardanos efsanesinde geer: Semendirek adasnda gizlemleri bulunan bu cinleri Troya yresine Dardanos getirmi (Dardanos). Mitograflara gre babalar, ya da atalar Hephaistos, saylan da tr. Musalara ve Demeter, Persephone, Ha-des gibi tanrlara Kabir adnn sfat olarak taklmas dikkati eker. Roma anda lupiter, luno ve Minerva lne de Kabir denmektedir. Adlar efsanelere pek karmayan Kabir'le-rin Bergama akropolnde Zeus'un douuna tanklk ettikleri, sonra da Rhea'nn alaynda bulunan cinlere kartklan sylenir. Btn bu belgelerden Korybantlar ve Kuretalar gibi Ana Tanra tapmyla ilgili olduklar anlalmaktadr (Kybele).

Kader. Bkz. Moira.

Kadmos. Thebai ehrinin kurucusu Kad-mos, Thebai efsanelerinin banda, zellikle tragedyaya konu olmu birok kahramann atas olarak grlr. Efsanesi btn Akdeniz blgesine, Anadolu ve Afrika'ya yaylm, kiilii blgenin yerli tipleriyle kaynamtr. Kadmos, Agenor'la Telephassa'nn oludur, o soyundandr (Tab. 10). Europe, Phoi-niks ve Kiliks'in kardeidir. Europe karlnca, Agenor oullarn kz aramaya gnderir (Agenor). Anasn da birlikte gtren Kadmos bu aramann bo olduunu anlar ve bir sre Trakya'da kaldktan sonra, anas da lnce, Delphoi kehanetine ne yapacan sormaya gider. Tann szcs Eupore'nin izini aramaktansa, bir ehir kurmas gerektiini syler. Karsna kacak bir inein ardna taklacak ve inek nereye kerse orada ehir kuracaktr. Kadmos yola kar, biraz gittikten sonra bir inek srsne rastlar, inein biri her iki brnde ay simgeleyen M beyaz kre tamaktadr. Kadmos bu inein peine taklr, inek gider, gider, sonunda Boiotia blgesinde bir yere kp y.l.r. Kadmos seilen yerin br.s okluunu anlar, inei Athe-

na'ya kurban etmek ister, bunun in de arkadalarn su almaya gnderir. Ares Pnar adl emenin nnde bir ejderi tepeler. O srada tanra Athena ona grnr ve ejderin dile rini topraa ekmesini syler. Kadmos bunu yapnca topraktan birdenbire silahl adamlar kverir: Bunlara Spartoi, yani ekilmi adamlar ad verilir. Hepsi dev gibi yabani adamlardr. Doar donmaz birbirleriyle kavgaya tutuurlar, yalnz bei sag kalr, bunlar da Kad-mos'a ehri kurmak iin yardm ederler. Ne var ki Kadmos Ares'in kutsal ejderini ldrm olma suunun cezasn ekmelidir: Yedi yl boyunca tanrya kle olarak hizmet etmek zorunda kalr, sonra gelir Thebai'ye kral olur. Bata Athena olmak zere tannlar onu korur. Zeus Ares'le Aphrodite'nin kz Harmo-nia'y Kadmos'a e olarak verir ve dnleri parlak bir trenle kutlanr. Kadmos tepesi adn alan Thebai kalesine tanrlar armaan laryla birlikte gelmilerdir. Harmonia'ya verilen dn hediyeleri dillere destan olmu, sonra da Thebai hanedannn bana gelecek birok belalar dourmutur. Bunlarn en nemlisi Kharit tanralarn dokuduu bir ti bise ve demirci tanr Hephaistos'un yapt bir altn kolyedir. Sylentiye gre bu gerdan-lii Kadmos'a Zeus kendisi vermi, birine g re de Europe kardeine hediye etmiti. Her M armaann da sonraki efsanelerde sz geer (Harmonia, Amphiaraos,

Eriphyle, Alkmaion).

Kaeira. Kodros'un olu Neleus efsanesinde rol oynayan Milet'li bir mleki kz. Neleus Atina'dan gmeden, nereye yerlemesi gerektiini tanr szcsne sormu, ald cevapta yeni yurdunun bir gen kzn elinden suyla toprak alaca yerde bulunduu sylenmi. Neleus da dolaa dolaa Miletos blgesine gelmi, orada bir mhr izini almak iin yolda rastlad Kaeira adnda bir kzdan amur istemi, kz da topraa su kartrarak bunu yapnca tanr sz yerine gelmi. Neleus Miletos'ta kral olmu, ayrca da dolaylarnda ehir kurmu (Neleus 2). Kakasbos. Lykia ve Pisidia blgelerinde at stnde ayakta durur gsterilen bir tanr figr. Burdur'un Tefenni lesinde bu tanr ka yalara oyulmu olarak grlmektedir.

Kalais. Kalais ve kardei Zetes, rzgr tanr Boreas'n oullardr. Boreasogullar diye de anlrlar ve kanatl birer cin olarak canlandrlrlar. Argonaut'lar efsanesinde rol oynayan Kalais'le Zetes, kral Phineus'u Harpyalardan kurtarmlar (Argonaut'lar). Kalamos. Kam anlamna gelen Kalamos, rmak tanr Maiandros'un (Byk Menderes) oluymu. Rzgr tanr Zephyros'la Hora'larn birinin olu olan Karpos adl bir delikanlya tutkunmu. ki gen bir gn rmakta yzerken, Kalamos arkadan gemek istemi, Karpos bu yarmada boulmu. Kalamos buna o kadar zlm ki kuruya kuruya bir kam haline gelivermi. Ad meyve anlamna gelen Karpos da gzn lp ilkyazda dirilen tarla yemiine dnm. Karpuz szc oradan gelmedir. Kalkhas. Kalkhas Yunan efsanesinde, zellikle Troya destanlarnda ad geen en nl khinlerdendir. Homeros onu Ilyada'da yle tantr (l. 69 vd.):

Kalkhas, Thestor'un olu, tanr szclerinin en by, biliyordu her eyi, gemekte olan, gemii, gelecei. Phoibos Apollon verdiydi bu hneri ona, bu hnerle geldiydi ta llyon 'aAkha lann gemileri.

Troya savandan nce de, sonra da Kal-khas'n ynetmedii bir tek olay yoktur, gelecei grr, haber verir, szne uyulursa, doru yoldan gidilmi olur, uyulmazsa tanr belalaryla karlalr. Kalkhas'n rol oynad olaylar yle zetlenebilir: Alkhilleus dokuz yandayken, Kalkhas Troya'nn ancak Akhil-leus katlrsa alnabileceini, ama savata yiidin leceini bildirmi de bunun zerine Akhilleus'un anas Thetis onu kz klna sokarak Skyros kralnn kzlar arasna saklam (Akhilleus). Akha ordusunun Aulis'ten ilk yola knda Kalkhas sunak stnde bir ylann bir kuu yediini grnce, Troya ehrinin ancak on yllk bir abluka sonunda alnabileceini sylemi (Agamemnon). Ordunun ilk Mysia knda Telephos'un szlerini onaylam (Telephos). kinci Aulis duranda fphige-neia'nn kurban edilmesini salk vermi (Iphl-geneia). Troya savanda ordular ansnda M

vcl), knca, nedenini bildirmi ve Apollon rahibi Khryses'e kz Khryseis'in geri verilme-] si gerektiini bildirerek, Agamemnon'u kz drm, onunla Akhilleus arasnda kavga k masn ve lyada'da konu olacak Akhilleus'un fkesini kkrtm (bkz. lyada, birinci blm). Paris ldkten sonra, Troya'nn dmesi iin Helenos'u ele geirmek gerektiini de o sylemi (Helenos). Tahta atn yaplmasn ve ehre sokulmasn salk verdii gibi, kendisi de atn iine saklananlardandr. Dn efsanelerinde de Kalkhas'n rol byktr: Tanra Athena'nn Aias'a yaplan hak sizlik yznden Akha'lara kzdn, bu yzden dnlerine engel olacakn bildii iin (Aias), kendisi Akhalarla Yunanistan'a dnmek istememi; Amphiaraos'un olu bilici Amphilokhos'la birlikte gemiye binip, Anadolu kylarnda Kolophon ehrine km ve orada kalm (Amphilokhos). Kader Kalkhas'n Anadolu'da lmesini buyuruyor, khin de bunu biliyordu: Kendisinden daha usta bir biliciyle karlat gn Kalkhas'n mr sona erecek diye bir tanr sz varm, Kolophon'da Kalkhas khini Mopsos'u bulmu, birbirine sorular sormular, Mopsos hepsini bilmi, Lakhas bilememi. fkesinden canna kym ve Kolophon'un yaknnda Notion ehrine gmlm derler (Mopsos). Anadolu ile ilgili birok efsanelerde Kalkhas'n yanlglar anlatlr: Lykia kral bir sefere kacak olmu, sonucu stne Kalkhas'a da Mopsos'a da danm, Kalkhas zafer kazanacan, Mopsos yenileceini ngrm. Mopsos hakl knca, Kalkhas kendini ldrm. Aiolya blgesinde, Myrina yaknndaki bir kutsal korulua Kalkhas bir bag ekmi, ama ora bilici lerinden biri bann arabn iemeyeceini sylemi, arab imek zereyken Kalkhas bu sze yle glm ki boulmu ve arab ie-meden lm. Kalliope. Ad gzel sesli anlamna gelen Kalliope dokuz Musa'larn biridir. Hesiodos Theogonia'nn banda Musa'lara seslenip, hepsinin adn sayarken Kalliope iin "hepi| nin ba saylan Kalliope" der. Erken ilkalarda Musa'larn yetki alan s nrlanm deildir, ama iskenderiye iirinde Kalliope lirik iirin esin perisi saylr. Baka

kaynaklarda epik iirin denir. Kimi efsaneye gre Kalliope Seiren'lerin, ozan Linos'un ya da Rhesos'un anasdr (Linos, Rhesos). Kallrhoe. Gzel akl anlamna gelen Kal-lirhoe birok efsanelik kiilerin addr: (1) Okeanos'un, Tethys'in kz Khysaor'la birlemesinden M canavar, Geryoneus'la Ekhidna doar (Tab. 6). (2) Irmak tanr Akheloos'un kz. Alkmaion'la evlenir ve Akarnan' dourur (Alkmaion, Akarnan). (3) Irmak tanrs Skamandros'un kz. Tros'la evlenerek Ilos, Assarakos ve Ganymedes'i dourur (Tab. 17). (4) Libya kral Lykos'un kz. Bir efsaneye gre Troya savandan sonra Diomedes'in gemisi frtnaya urar ve Libya kylarna va rr. Lykos onu Ares tanrya kurban etmek is ter, ama Diomedes'e gnl vermi olan kz yiidi kurtarr. Kallirhoe, Diomedes'ten yz grmeyince kendini asar (Lyfcosj. Kalydon. Kalydon av (bkz. Meleagros). Kalypso. Odysseia'nn en sevimli kiilerinden Kalypso'yu bir gizem perdesi rter. Ad da yle: Yunanca saklamak, gizlemek anlamna gelen "kalyptein" fiilinden treme. Sakl tanra m, saklayan tanra m demeli Odysseus'u, ei Penelope'den sonra en ok seven bu kadna? Tanralg da bir tuhaf, Homeros ona Olympos tanralarnn en byklerine verdii "dia theaon" (yce tanra, tanralarn ycesi) unvann verir, te yandan da bir nympha olduunu syler. Baka mythos yazarlar, Atlas'la Pleione'nin kz, yani Pleiad'larn biri olduunu ileri srerler, kimi de der ki gne tanr Helios'la Perseis'in kzym. Hi nemi yok, Kalypso yle kanl canl olarak karmza kar ki, kimin nesi olduunu aratrmak aklmzdan bile gemez. Nausikaa, Penelopeia, Andromakhe gibi Ho-meros'un yaratt lmsz, unutulmaz kadn tiplerinden biridir. Odysseia'nn ilk dizelerinden yle tantlr bize (Od. I, 11 vd.):

lm uurumundan kurtulanlar kurtulmutu , savatan ve denizden dnenler dnmt,

birOdysseus kavumamt yurduna ve karsn a, oyuk maaralarda alkoymutu onu Kalypso yce tanra, yanp tutuuyordu, gzel peri, kocas olsun diy e.
Ama Odysseus yurduna ekmektedir (Od.V, 151 vd.): zlem

kokulu Bir tulum siyah arap vermiti yanm,

Kyda oturur buldu (Kalypso) onu, boyuna gzya akyordu gzlerinden, tketiyordu tatl mrn, dnn zleye z ley e, Nymphe 'den holanmyordu artk o, steksiz uzanyordu geceleri maarada onun yanma . Gn dzleri kayalarda, kumsallarda yer bitirirdi kendini gzyalar, hkrklar, iniltilerle bakard boyuna hasat vermez engine, bakard iki gz iki eme.
Sonunda tanrlar acr Odysseus'a, Zeus Hermes'i buyruklarla gnderir Kalypso'ya. Haberci tanr Ogygie adasnda gzel perinin oturduu maaraya uup gelir, grd manzara udur (Od. V, 55 vd.): Varnca ta uzaklardaki adaya, kt karaya meneke rengi denizden, yrd, gitti koca maaraya doru, o maarada gzel rgl Nymphe

otururd u. Buldu onu inde maarann. Kocaman bir ate vard ocakta, kokusu uzaklara yaylyor, saryordu oday atratryanan da servisinin, maz aacn n. Kalypso ierde altn mekikle tezghna gide gele .

Hermes Kalypso'ya Odysseus'u yurduna gndermesi gerektiini syleyince, yce Nympha'nn ilk tepkisi fke olur, tanrlara atar kendisinin lml bir erkekle sevimesini kskanyorlar diye, ama sonra da Odysseus'a tanrlarn kararn bildirir ve ona bir sal yapmasnda yardm edip yle uurlar sevgilisini (Od. V, 263 vd.):

Kalypso uurlad Odysseus 'u adadan beinci gn, onu ykam, urbalar giy dirmiti gzel

daha byk bir tulum dolusu da su, kopmutu kumanyay bir mein torbaya, her trl yiyecek vermi bol bol. Ardndan uurlu, tatl bir yel sald, Odysseus da sevin iinde at rzgra yelkeni.
Kalypso'nun bakaca da ad gemez destanda. imdi bakalm, tanrlardan uzak, denizle evrili ssz bir adada oturan ve Olym-pos'lular hor grmese de, onlardan ayr bir biimde yaayan, onlara ba kaldrmay gz alan bu sakl tanra kim? Odysseia'ya yazdmz nszde (s. 31) bu soruya cevap vermeye altk: Bilginler uzun aratrmalardan sonra Kalypso'nun Ogygie adasnn Malta olduu sonucuna vardlar. Malta mzesinde bizim Anadolu kazlarndan bol bol kan Ana Tanra heykelcikleri gibi geni kalal fig-rinler bulunmaktadr, Malta adasna ise ok eski zamanlarda Fenikelilerin ayak bast ve oraya Maleth, yani sakl liman, sakl koy adn verdikleri anlalmtr. Kalypso bu Maleth adnn Yunanca evirisi olsa gerek. Olympos tanr dnyasndan uzakta, baka bir tanr dzenini simgeleyen kadnn egemen olduu anaerkil bir dzenin tanras olan Kalypso, Kybele'nin, yani Anadolu'nun Ana Tanrasnn bir benzeri, baka adla bir tpks olmasn? Odysseus, servenleri srasnda M kez biri Kirke, teki Kalypso - kadn eline der, kurtulamaz onlarn etkisinden. Bu M kadn tanra tipik Ana Tanra nitelikleri tar. Bunun ilerde daha belirgin biimde aydnlanacana gvenilebilir (Kirke). Kapaneus. Thebai'ye kar Yediler seferine katlan Argos'lu nderlerden biri (Amphiara-os, Adratos). Kapaneus, dev boylu, yaman bir adamdr, tanrlardan ekinmez, Thebai'ye saldrda, ehri atee vermek ister, ama Zeus tam Kapaneus'un sura trmanaca anda onu yldrmyla vurur ve ldrr. Kars Euadne, lsnn yand odun ynna atar kendini ve onunla birlikte yanar. Olu Sthenelos Tro-ya savana katlr. Kaphene. Anadolu'nun Karia blgesiyle ilgili bir efsane. Kaphene, Karia ehri Kryas-sos'lu bir kzm, Melos adasndan gelen gmenler Nymphaios adl nderlerinin klavuzluunda gelip Karia'ya yerleince, Kaphene

Nymphaios'a gnl verir, ama Kryasos'lular bu gmenlerin fazla yaylmasndan korkarak onlar yok etmek arelerini dnrler. Me-los'lular byk bir lene arrlar, silahsz gelecekleri lende onlar topluca ldrmektir amalar. Ne var ki Kaphene Nymphaios'a ii haber verir, Meloslular da kendi trelerine gre karlarn da lene getirmek iin izin isterler. Yerliler bunu kabul eder, gmenlerin karlar elbiselerinin altnda kl, kama saklarlar, Kryassos'lular kocalarna saldrnca, gmenler silaha davranp hepsini ldrrler. Kryassos ehrini yerle bir ettikten sonra Yeni Kryassos diye bir ehir kurarlar, Kaphene'yle Nymphaios birer tanr gibi sayg grr. Plutarkhos'un anlatt bu masal besbelli ki Yunanl gmenlerin Karia yerlilerine yaptklar mezalimi rtmek iin uydurulmutur. Karkabos. Kuzey Yunanistan'da Trakya ve Makedonya blgelerinde hkm sren Trio-pas'n olu. Triopas yle zalim bir zorbaym ki, Karkabos yurdunu kurtarmak iin babasn ldrmek zorunda kalm, sonra da suundan arnmak iin kral Tros'un yanna, Troas blgesine snm. Troya krallar ona toprak vermiler, o da Zelela diye bir ehir kurmu (Erdek'in gneyinde, bugnk Sarky?), orada yerlemi. Karkabos, Troya savanda Troyallardan yana arpan Pandaros'un atasdr (Pandaros). Kassandra. Troya kral Priamos'la kars Hekabe'nin kz (Tab. 16). Kassandra, Troya-l kral iftinin, Hektor ve Paris'ten sonra, en ilgi verici evladdr. Bu gen kzn yrekler acs bir kaderi, trajik bir kiilii vardr. Gelecei grme gcyle ykmlar nlemeye alan, ama szn geiremedigi iin bana gelen belalardan M misli etkilenip zlen bilicinin dramn simgeler Kassandra; bugnn anlay ve deyimine gre uza gren bilinli bir insann dramn. Efsaneler Kassandra'nn bu gcn eitli yorumlarla anlatr. Birine gre, Kassand-ra'yla ikiz kardei Helenos bebekken, Priamos'la Hekabe Thymbral Apollon erefine, tanrnn ehir dnda bulunan tapnanda bir enlik dzenlemiler ve tren sonunda o-

cuklann tapnakta unutup gitmiler. Ertesi sabah almaya geldiklerinde korkun bir manzarayla karlamlar: Kassandra'yla Hele-nos beiklerinde uyuyorlar, ama M ylan evrelerini sarm, gzlerini, kulaklarn yalyordu. Bu eylemle ocuklarn duyular arnm, insanlarn gremedii, duyamad gereklerin algsna alm oluyordu. kisi de khin olmutu. Baka bir efsane Kassandra'nn biliciliini yle aklar: Tanr Apollon Priamos'un gzel kzna k olur, kendini verirse ona bilici-lik yetisini armaan edeceini syler, Kas-sandra kabul eder, ama tanrdan yetiyi aldktan sonra kendini vermeye yanamaz. Tanr da fkelenir, kzn aznn iine tkrr, bylece verdii armaann etkisiz kalmasn salar: Kassandra gelecei grebilecek, grdn de haykracak, ama kimseyi sylediklerinin doruluuna inandramayacaktr. Kassandra bylece Pythia ya da Sibylla gibi tanry iine alan, tanr gcyle dolarak kehanette bulunan bir szc olur, Helenos ise daha ok kularn uuuna ve d imarlara bakarak gelecei haber veren bir yorumcudur. Her ikisi de talihsizdir. Kassandra Troya tarihinin btn olaylarn nceden grm ve sylemitir: Paris, ocukken brakld 1da dandan dnnce, bu delikanlnn hemen ldrlmesini istemi, sonra Yunanistan yolculuu dnnde Helena'y getirdii zaman, bu kadnn Troya'nn ykmna yol aacan, geri gnderilmesi gerektiini bildirmi. Priamos Hektor'un lsyle Akhilleus'un barakasndan ktnda, daha Troya'da kimse farkna varmadan geldiini o haber vermi, ehrin ykmna yakn, tahta at surlarn nne dikildiinde, Laokoon'un da yardmyla atn ieriye alnmasn nlemeye almt. Troya yama edilirken Kassandra'nn Athena tapnana sndn, orada kk Aias'n saldrsna uradn anlatan bir efsane de vardr. Aias Kassandra'y sarl-d tanra heykelinden ekip uzaklatrr, ama gnah iledii iin Akha'larca talanmaktan zor kurtarr kendini fAias). Kassandra, Agamemnon'a kle olarak verilir sonunda, ama bununla bilici kzn asl ilesi balar. Agamemnon Priamos'un kzna vurulur, onu kendine e edip Mykene'dekl s.nyn.a q t -

rr. Kassandra o zamana kadar kz olan kz kalm, birok talipleri kt halde, evlenmemiti. Babas onu Othryoneus adl bir Anadolulu yiide verecekken, bu adamn savata lmesiyle Kassandra bekr kalmt (Othryoneus). Kassandra'nn Agamemnon'un tutsa olarak Yunanistan'a geli efsanesi tragedyaya konu olmu ve Aiskhylos'a en gl oyunlarndan biri olan "Agamemnon"u esinlemitir. Kassandra asl bu dramla kendini bsbtn dile getirmek frsatn bulur: Mykene saraynda Agamemnon'un da, kendinin de bana gelecekleri, Klytaimestra'nn eliyle ldrleceklerini ak ak grr, haykrr, barr, dvnr, ama hibir eyi nleyemedii gibi, bu ykm da, lm de nleyemez. Bunu anlaynca Apollon'un balad bilicilik hnerine lanet okur. Kassiepeia. Andromeda'nn anas Kassie-peia gzelliiyle fazla vnen bir kadnm, Nereus kzlar, ya da Hera'yla boy lecek olmu. Tanralar da Poseidon'dan lerini almasn istemiler. Deniz tanr bir ejder gn dermi, Kassiepeia kzn bu ejdere kurban el mek zorunda kalm, tam canavarn eline ge ecekken yiit Perseus kz kurtarm (Andro meda, Perseus). Kassiepeia'nn yurdu stnde mitograflar arasnda ayrlk vardr, kimi Suriyeli, kimi Ai-thiopial olduunu yazar. Efsanesinin gney Akdeniz kylaryla ilgili olduu bellidir. Kastalia. Delphoili bir gen kzn ad. Apollon tapmann yannda tanrnn saldrsna uraynca kendini orda fkran bir kaynan sularna atar. Kaynak, tanr Apollon'a adanm nl Kastalia pnar olur.

Kastor. Bkz. Dioskurlar.

Katreus. Minos'la Pasiphae'nin olu ve At-reus'un kars, Agamemnon'la Menelaos'un anas olan Aerope'nin babas (Tab. 15). Kaunos. Miletos ehrinin kurucusu Mile tos'un olu, Byblis'in ikiz kardei. ByllM-dogadiy ilikisi yznden Miletos'tan lrul un-,. ve gidip Karia'da Kaunos ehrini kut mu (Byblis).

Kaunos ehrinin ykntlar bugn Kyceiz Dalyannn nnde gz alabildiine bir sazln dibindedir. Kekrops. Merkezi Atina olan Attika blgesinin efsanelik kral (Tab. 24). Dorudan doruya topraktan fkrm olduu sylenen Kekrops, Attika'nn ilk kral saylr, bir zamanlar "Akte" (ky) diye anlan blgeye onun adna Kekropeia denmi. Kekrops, Aglauros'la evlenmi ve Erysikhton (Erysikh-ton) diye bir olu ve Erikhtonios efsanesinde rol oynayan kz olmu (Aglauros). Kekrops'un gvdesi onun topraktan domu olduunu yle belli edermi: st insan, alt ylan biimindeymi. Kekrops'un krall srasnda tanrlar yeryzndeki ehirleri aralarnda paylamaya kalkmlar. Atina'ya Poseidon ve Athena talip olmular ve armaanlar yarmasna girmiler, yarg olarak aldklar Kekrops da Poseidon'un akropol'n stnde yaratt tuz gln begenmeyip zeytin aacn diken Athe-na'ya dl verince, tanr fkesinden Afrika'y sular altnda brakm. Kekrops barsever, uygar bir kral olarak anlr.- ehir kurmasn, lleri gmmesini, giderek yaz yazmasn da o retmi yurttalarna (Athena). Keleos. Demeter efsanesinde rol oynayan efsanelik Eleusis kral (Demeter). Kentauroi (Kentaur'lar). Kentaur'lar, yani at adamlar yar insan, yan hayvan bedenli yaratklardr. nden baknca balar, gsleri ve kollan, kimi zaman da n bacaklar insan gibidir, karnlarndan arkas at biimindedir. Yeleleri, kuyruklar vardr. Dalarda, ormanlarda yaayan bu at adamlar ig et yer, okluk yabanl ve azgndr. Efsaneye gre, Kentauros (ya da Kenta-ur'larn hepsi) Hera'nm bir grntsn aan Iksion'dan dogmadr (ksion). Yalnz M at adamn kayna bakadr: Kheiron, Kro-nos'Ia Philyra'nn, Pholos ise Silenos'la bir orman perisinin birlemelerinden domutur (Kheiron A Pholos). Bu ikisi brlerine benzemez, insansever, konuksever, bilgili ve yararldrlar. Kentaur'lar Herakles efsanesinde rol oy-

nar: Herakles, Erymanthos yaban domuzum! avlarken Pholos'a konuk olmu, at adam yigide pimi etler ikram etmi, kendisi de i! et yiyecekken, Herakles arap istemi, Pholos Dionysos'un Kentaur'lara armaan ettiii bir testi arab bulunduunu, ama hepsinin mal olduu iin bunu amaya cesaret edemedigini sylemi, yiidin srar zerine getirmi ve imeye balamlar. Derken arap kokuuna gelen at adamlar kocaman talar ve am aalaryla Herakles'e saldrmlar. Yiit hepsinin hakkndan gelmi ve onlar kovalarken Kheiron'u da bir okuyla yaralam. He rakles bu yaray iyi etmeye alm, baaramam, lmsz olan Kheiron o kadar ac ekiyormu ki, lmek istemi, lmszln yklenecek birini aram. Prometheus bu ie raz olunca, Kheiron lmszl ona vererek lm. Kentaur'lar stne ok reva bulmu, zellikle birok nl kabartmalara konu olmu bir efsane de Kentaur'Iarla Lapith'ler arasndaki savatr. Parthenon tapnann byk heykeltra Phidias'n elinden kma metop ka-bartmalan ite bu sava canlandrr. Lapith'ler Thessalia'da oturan bir boydur. Bun-larn nderi Peirithoos Hippodameia ile evlenecekken, dnne Kentaur'lar da arr, arap imeye alk olmayan bu at adamlar dn leninde sarho olup gelini karmaya kalkrlar. Lapith'lerle Kentaur'lar arasnda korkun bir bouma balar. Sonunda Lapith'ler sava kazanr ve at adamlar blgeden kovarlar. Deianeira'y karmak isteyen, sonra da ona Herakles'in lmne sebep olacak iksiri veren at adam Nessos iin bkz. Nessos, Dei-aneira, Herakles. Kephalos. Kephalos'un kayna stne anlatlan efsaneler birbirini pek tutmamaktadr: Kimine gre Deukalion'un soyundandr, kimine gre Hermes'le Herse'nin yahut da Atina kral Pandion'un oludur. En nl efsanesi afak tanra Eos tarafndan karlmasdr. Eos onu Suriye'ye gtrr, orada seviirler ve tanra Phaethon'u dourur (Eos). Ama Kephalos tanrann yannda uzun zaman kalmaz, ondan ayrlp At-tika'ya gelir ve Prokris'le evlenir.

170

KfcK Prokris'le evlilii de hadiseli geer. Kepha-los'la Prokrls ok sevimektedirler, ama gnn birinde Kephalos karsn denemek hevesine kaplr, evden gidiyormu gibi yapp baka klkta karsnn yanna sokulur ve onu parlak armaanlarla elde etmeye alr. Prokris uzun zaman dayandktan sonra, kanacak gibi olur, o srada Kephalos kendini tantr. Prokris fkesinden daa kaar, Kephalos ardna der, sonunda barrlar. Ama i bununla bitmez: Bir gn Prokris kocasndan phe edecek olur: Avlanrken bir Nympha'y ard haberini kocasnn uandan alnca, gizlice onu izlemeye koyulur. Kephalos allklar arasnda atrtlar duyunca, hedefini amaz bir okla Prokris'i vurur. Prokris can ekimektedir, lmeden hatasn kabul eder. Kephalos Areopagos mahkemesinde yarglanr, sulu grlp srlr. Kephalos arkada Amphitryon'un yanna snr ve onun seferlerine, savalarna katlr (Amphtryon). Kepheus. (1) Arkadya kral, Argonaut'lar seferine katlr ve Herakles efsanesinde rol oynar. Kepheus ynetimi kz Sterope'ye brakarak Herakles'le birlikte Lakedaimon'a kar savaa giriir. O srada Sterope Gor-go'nun kafasndan kesilmi bir klla dman pskrtmek gcn elde eder. Ama Kepheus ve oullar savata lrler. (2) Aithiopia kral Belos'un olu, Kassiepei-a'nn kocas, Andromeda'nn babas. ldkten sonra yldzlar arasna katlr (Androme-da). Ker-Keres. Hesiodos'un Theogonia'snda Ker bir lm tanrasdr, yle tanmlanr (Theog. 211 vd.): ta, bu kavramn anlamda kullanld gze arpmaktadr. Ker, lm anlamna gelen bir cins ismidir, kara, uursuz ve belal gibi sfatlarla nitelenir ve "getirdi aklna lm", "kara lmden tiksinir" gibi deyimlerde kullanlr. Kimi yerde has isim olup, lm simgeleyen tanra - ya da tanralar - iin kullanlr (l. XVIII, 535 vd.):

Aralarnda Kavga, Bouma ve uursuz lm de vard, lm kimini yakalyordu yeni yaralanm, diri, kimini yarasz, beresizyakalyordu, bir sr ly de ekiyordu kargaalkta ayaklarnda n, srtnda bir elbise vard, erlerin kanyla kzla boyal.
Burada Ker, Thanatos tanrnn diisidir. Baka yerde Ker bir deil, biroktur (l. XI, 338):

... Gittiler kara lm tanralarnn pei sra...

Tpk Hesiodos gibi Homeros da lm simgeleyen tanralar insann kader ipliini bkp gnn birinde kesen Moira'lar (Moira, Lat. Para) gibi grr ve Ker'i, ister tekil, ister oul olarak bir insann, ya da btn bir ulusun aln yazs diye canlandrr: Akhilleus M ayr kaderle kar karyadr, birinden birini semek zorundadr. Ksa mrl olup byk bir n kazanmay seer. lri yazgs, ecel anlamna gelen bu Ker M dman simgeleyen birer tanra gibi de kar karmza. Akhalarla Troyallar arasn-daki savan en kzgn bir anndayz (l. VIII, 70 vd.):

Gece lm tanrs yaratt: KorkunMoros, karaKerve Thanatos'u Uyku 'yu ve sr sr D leri. Kimseyle yatmadan kendi bana yaratt onlar karanlk Gece.
Ne var ki, birka dize tede, Keres, yani lm tanralarndan oul olarak dem vurulur ve bunlar kader tanralar Moira'larla bir tutulur. Homeros destanlarnda, zellikle lyada'da Ker, Keres kavram sk sk karmza kmak-

Gkyznn tam ortasna gelince gn bir altn terazi kurdu baba tanr, birkefeye Troya 'llarm kara lmn kodu, bir kefeye Akha 'larm kara lmn.
Ker, yani ecelin tartlmas olay asl Hek-tor'la Akhilleus sz konusu olunca, dramatik bir nitelik kazanr (fi. XXII, 209 vd.):

... Bir altn terazi kurdu baba tanr ackl lmn iki tanrasn kodu kefelere, biri Akhilleus 'unkiydi, biri at srcs Hektor'un ki, ortasndan tuttu, kaldrd

teraziyi,

M KAMUS

ar bast Hektor'un kara gn, kefe dt, yuvarland Hades'e dek.

Ecel gelip atnca, hibir tanrnn Zeus'un bile elinden bir ey gelmez. Burada Apollon tanr Hektor'u korumaktan vazgemek zorunda kalr, Hektor her eylemiyle yava yava Ker'ine, yani eceline kavuacaktr. Homeros ve Hesiodos'tan sonraki klasik ada Ker'ler kendilerine zg kiilii yitirip Moira'larla karr, kimi zaman Erinys'lerden gzel eyleri bozan, kirleten bir eit kt kader diye sz eder, onlar bylece Harpya'lara benzetir. Halk geleneinde Ker'lerin llerin ruhlaryla bir tutulduu, bunlarn ktlnden korunmak iin onlara Anthesteria bayramlarnda kurbanlar kesildii grlr. Keramos. Atina'nn Kerameikos mahallesine adn veren efsanelik kii. Dionysos'la Ari-adne'nin olu saylan Keramos, adndan da anlald gibi, mlekilik sanatnn kurucusudur. Nitekim Kerameikos mahallesi gibi, Anadolu'da adn tayan btn blgeler (Ker-me krfezinde Keramos - bugn ren - ehri ve krfezin kendisi) seramik sanatnn merkezleridir. Kerberos. Hades'in kpei Kerberos, baka birka canavarla birlikte Typhon'la Ekhid-na'dan dogmadr (Tab. 6) der Hesiodos (The-og. 310 vd.):

girmesini ve bir girenin bir daha darya kmasn nlemektir. Kerberos okluk bal - kimi anlatmda elli, ya da yz kafal - bir kpek olarak gsterilir. Kuyruu kocaman bir ylandr, srtnda kara ylanlar dikilir. Bu korkun hali ve Hades'in giri kapsnda zincirlerle bal olduu yerden havlamalaryla l ruhlar dehete drr. Vergilius'un "Aeneis" destannda Ae-neas' yeraltna gtren Sibylla Kerberos kpeine uyuturucu bir besi atar da yle girebilirler ieriye (Aen. VI, 417 vd.). Kerberos'u yalnz Orpheus byleyip yumuatabilmitir

(Orpheus).

Keroessa. Bizans'n kurucusu Byzas'n anas olan Keroessa, o ile Zeus'un kz saylr. o, "altn boynuz" diye anlan Halic'i getikten sonra, orackta bir kz ocuk dourmu ve ocua boynuzla ilgili (keras boynuz demek) bir isim verilmi. Bu Nympha'nn yetitirdii Keroessa tanr Poseidon'la sevierek Byzas' dourmu. Byzas kral olduktan sonra Keroessa'nn baka bir olu kardeine ve Bizansllara kar sava am (Byzas). Kcto. Ad, Yunanca byk deniz yaratklar iin kullanlan (ketos balina demek) Keto, Ga-ia'nn, Pontos, yani Topran Denizle birlemesinden domutur (Tab. 6). Ayn anadan ve babadan olan kardei Phorkys'le birleerek nce Graia'lar ve Gorgo'lar dourur (Graia, Gorgo), sonra, Hesiodos'a gre, bir de ylan meydana getirir. ' Khaos. Yunan mitograflarnn hepsine gre, dnya var olmadan nce khaos vard. Khaos szc Yunanca ak, bo olmak anlamna gelen "khainein" fiilinden treme olsa gerek. Khaos'tan boluk, daha biime girmemi, varla kavumam elerin karm anlald aadaki tanmlardan bellidir. Hesiodos Theogonia'nn banda yle anlatr Khaos'u (Theog. 116 vd.):

Ekhidna bir azgn canavar daha dourmu: Ad dile alnmaz Kerberos 'u. Hades 'in o tun sesli, elli bal, o aman vermez, yrtc kpeini.
Odysseus ller lkesine gittiinde onunla dorudan doruya karlamaz, ama Herak-les'in ruhu ona yle anlatr (Od. XI, 623 vd.):

Bir ara buraya gndermiti beni o (yani Eurystheus), Kerberos kpeini al getir, demiti, aklnca bu onun bana ykledii en g iti, ama ben kpei alp karverdim Hades 'ten dar, fiermeias 'la gk gzl Atb ene bana klavuzluk etmiti.
Herakles'in on ikinci ii saylan bu baars efsanede esizdir (Herakles). Kerberos ller lkesinin bekisidir, grevi dirilerin ieriye

Khaos 'tu hepsinden nce varolan sonra geni gsl Gaia, Ana Toprak, srekli, salam taban btn lmszlerin, onlar ki tepelerinde otururlar karl Olympos 'un, ve yo!yol topran dibindeki karanlk

Tartaros'la...

Khaos 'tan Erebos ve kara gece dodu, Gece'dense Esir ve Gn dodu, Erebos 'la seviip birlemesinden.
Khaos'u ayrntlaryla anlatan bir baka air de Ovidius'tur. "Deiimler" adl eseri yle balar. (Met. I, 1 vd.; ev. . Z. Eyuboglu):

Anlatmak istiyorum deien nesnelerin yeni biimler alm. Sizin iiniz bun/ar, yardm edin bana baladm ite ey tanrla r! Ulatrn bu trkm doann balangcndan Gnmze dein, denizden, karadan btn bunla r kuatan gkyz var olmadan, tek grn m lym evren iinde doa, khaos deniyordu ona, kmldamaz, biimsiz, dzensiz ar bir yn, karmakarkm iinde nesnelerin trl trl eleri. Bundan sonra da elerin bir bir ayrlmasyla bir kosmogonia tasla yapar Ovidius.
Kharites (Kharit'lcr). Kharit'ler gze ho olan simgeleyen tanralardr, nitekim adlar da parlaklk, lt, gzellik anlamna gelen "kharis" szcyle ilgilidir. Yunan mythos'u-nun Gzeli'ni yle tanmlar Hesiodos (Theog. 907 vd.):

... Glmser Aphrodite de Kbrs 'a gitti, Paphos 'a kutsal bir koru tten sunaklar vardya, ite oraya, Gzeller ykadlar orada onu ve ovdular lmsz tanrlarn bedenini parlatan yalarla, gzelim rubalar giydirdiler, gzlere enlik. Tanna Thetis, olu Akhilleus'a yeni silahlar yaptrmak iin Hephaistos'un iliine gittiinde, tanrnn Kharis diye karsyla karlar (l. XVIII, 382), Hera da da danda Zeus'u uyutmay aklna koyunca, Hypnos, yani Uyku tanrya istediini yapmas iin bir Kharit tanra vermeye ant ier (l. XIV, 267). Bu Kharit'in ad Pasithea'dr. Kharon. Yeralt lkesinde llere Akheron rman geiren sandalc. Kharon abus eh reli, sert, kaba ve pinti bir ihtiyar olarak can landrlr. l ruhlarna rma geirtmek in para alr, onun iindir ki llerin azn.) bil obolos (metelik) konurdu. Para almazsa, Kharon ruhlar kovar, ta atlasa yumua mazd. Hele topraa gmlmeyen ruhlarn Hades batakln gemeleri olanakszd, onun iindir ki, llerin tek amac topra{Ja kavumaktr. Gmlemeyen ruhlarn yz yl havalarda serseri dolatklar, bu korkun ileden sonra kaderlerinin ne olaca konusunda bir karara varld sylenirdi. Bu inan destanda da, tragedyada da dramatik baz kiilerin ele alnmasna yol amtr (Elpenor, Polyneikes). Kharon Herakles efsanesinde rol oynar: Sandalc, yiidi te tarafa geirmek istemeyince, Herakles onu kregiyle dver, zorl. geirtir kendini, Kharon bu ie raz olduu iin bir yl boyunca Hades'ten srlr. Aene as Kharon'a Sibylla'nn kendisine verdii ve Proserpina'ya adanm bir altn dal sunmakla kat yrekli sandalcy yumuatmak yolunu bulur. Yunan efsanesinde pek belirli bir rol oynamayan Kharon'un Roma'da Etrsk etkisiyle nemli ve belirgin bir kiilik kazand; Etrsk mezarlarnda sk sk rastlanan simgesi, bu ki sinin lmekte olan insan yeralt lkesine .il makla tam anlamyla ldren bir cin olduu grlr.

Okeanos kz Eurynome 'yle evlendi Zeus, gzellii grenleri byleyen uyum tanrayla; kz oldu ondan, Kharit'ler, Gzeller: Aglaie, Euphrosyne ve sevimli Thalia.
Kharit'ler tanrlarn da, insanlarn da yreine nee ve sevin serpen tanralardr. Musa'larla birlikte Olympos'ta otururlar, Apol-lon'un alayna katlarak hora teperler, ezgi sylerler. Kharit'ler her eit sanat iini esinleyen ve koruyan, insanda ve tanrda yaratclk douran tanralardr. Harmonia'nn elbisesinin naklarn onlar yapmtr (Kadmos, Harmoniaj. Athena'nm yan banda grnrler, Aphrodite'yle Eros'un ve kimi zaman da Dionysos'un alayna katlrlar. Aphrodite doar domaz, Himeros'la birlikte onun ardna koyulduklar gibi unu ssle mcde hep grev banda gsteriliri*] (Od Vlll, 362vd.)

Kharon'un asl rol oynad bir yapt, Sam-satl (Malatya blgesinde) Lukianos'un "br Dnyada Konumalar"dr. Hermes'in klavuzluunda yeraltna inen birok ller - ve aralarnda filozoflar Kharon'la ve kendi kendileriyle konuurlar, lmden sonra her trl varln bo olduu sonucuna varrlar. Kharybdis. Efsaneye gre, Sicilya'y talya'dan ayran Messina Boaznda Khary-bdis'le Skylla diye iki canavar vardr. Odysse-us'un servenlerinde ok nemli bir rol oynayan bu canavarlarn n ataszlerine ve deyimlere geecek kadar yaygn olmutur, nitekim Bat dillerinde "Kharybdis'ten Skylla'ya dmek" diye bir sz vardr, yamurdan kaarken doluya tutulmak anlamna gelir. Odysseia destanndan nce Kharybdis'in ad Herakles efsanesiyle ilgili olarak geer: Kharybdis, Gaia ile Poseidon'un birlemesinden dogma lml bir yaratkm. ok obur-mu, ne yese doymazm. Herakles Geryoneus'tan ald srlerle nnden geerken Kharybdis hayvanlara saldrm ve hepsini yemi. Buna fkelenen Zeus. Kharybdis'in stne yldrmn salarak onu denizin dibine atm. Kharybdis bundan byle bir deniz canavar olmu. Byc Kirke Odysseus'la arkadalarn adasndan yola kard zaman, yolda karlaaca btn glkleri kendisine bir bir sayar. Atlatlmas gereken en byk bela Skylla ile Kharybdis kayalarnn arasndan gemektir. Skylla'yi anlattktan sonra (Skylla), Kharybdis'i yle tanmlar (Od. XII, 101 vd.):

n kurban vermeyi yeg grr. Ve geidi yle anlatr (Od. XI!, 234 vd.)-.

Bylece girdik dar boaza iimizi eke eke, Skylla biryanmzda, tanrsalKhraybdis biryanmzda. Ne korkuntur bu canavar yutarken denizin ac sularn, kustuu zaman da kaynayp gmbrder koca engin atein stnde dopdolu bir kazan gibi kpkler ykselir iki kayann doruklarna kada r, sonra doruklardan aa yuvarlanr bu kpkler. Bir daha yutunca ac sularn denizin, dibi grnr anaforlarn iinde. Sarslr gmbrtyle evresinde kayalar, dipteki masmavi kumlar frlar dar.
Odysseus btn arkadalarn yitirdikten sonra, batan gemisinin yelken direini omurgaya bir kayla balayarak, stne oturur ve Kharybdis'in nnden bir daha geer, bu kez sz geen incir aacna trmanr, anaforun saln yutup yeniden su yzne kmasn bekler. Sal birka saat sonra meydana knca, kendini brakp tam stne der. Bylece korkun tehlikeyi atlatr, ellerini krek gibi kullanarak oradan uzaklar. Homeros'un akllara durgunluk verecek bir dakiklik ve canllkla anlatt Kharybdis belki Messina boaznda bulunan zamanla efsanelemi bir aknt ve anafordur. Kheiron. Kronos'la Philyra'nn olu Khe-ron at adamlarn en iyisi, en nls, en bilginidir. Ad "Kheir", yani "el"den gelir, gerekten de eli her eye yatkndr. Bir doa adam olan Kheiron doadan ald derslerle en byk yiitleri yetitirmitir. Asklepios, ason, giderek tanr Apollon bile ondan ders almlardr. Ama Kheiron'un en nl rencisi Akhilleus'tur (Akhilleus). Kheiron'un, Akhil-leus'un babas Peleus'la zel bir ilikisi vardr, onu her frsatta korur, destekler: Akastos'un saraynda bana gelen servenden kurtarm (Akastos), deniz tanras Thetis'le evlenmesini salk vermi, dnde Peleus'a hedefini amaz bir karg armaan etmitir (Peleus, Thetis). Thetis kocasn brakp denize dnnce, Peleus olu Akhilleus'u Kheiron'a emanet eder (Akhilleus). Kheiron jjren

Greceksin, Odysseus, daha alak br kapa (yani Kharybdis), ok yaknlar birbirine bu kayalar, vurursun birinden brne bir okla, br incir aac var stnde, yaprak dolu, kocaman, tanrsal Kharybdis smrr, yutar kara sulan aacn altndan. kez kusar gnde ve eker iine smrr kez, sular yuttuu stra varaym deme oraya sakn, yeri sarsan tanr bile seni ykmdan kurtaramaz.
Odysseus Kharybdis'in nnden geip bsbtn yok olmaktansa, Skylla'ya alt arkada-

ni dillere destan olacak biimde yetitirir: Ona avlanmay ve savamay rettii gibi, mzik, ahlak ve hekimlik dersleri de verir. Akhilleus'un stn yeteneklerini, Tesalya'nn Pelion da eteklerindeki maarada hocas Kheiron'la geirdii eitim yllarna borludur. Kherion'un lm Herakles'in elinden olur. Kronos, deniz perisi Philyra'yla birlemek iin bir at biimine girmi derlerdi, Khei-ron'un da at adam olarak dogmas ondan-m. Ne var ki tanr olu olduundan lm-szm. Herakles kendisine saldran at adamlar pskrtnce oklarndan biri Khei-ron'un etine saplanm. Yarasnn iyilemeyeceini anlayan Kheiron da lmszl Prometheus'la deierek lmeyi ye grm (Kentauroi). Khimaira. kisi de yeralt yaratktan olan Typhon'la Ekhidna'nn birlemesinden Khimaira diye bir canavar doar. Hesiodos onu yle anlatr (Theog. 318 vd.):

bir uygunluk yoktur anlattklarnda, Plinius'a gre, "mons Chimaera" Phaselis'e yakndr, Skylax'n aklamas geree daha uygundur: "Dionysias adas, Siderus liman ve burnu; bunun stnde, dada Hephaistos mabedi ve topraktan kendiliinden fkran byk alev bulunmaktadr ki, hibir zaman snmemektedir". Her iki yazar da doal atein fkrd yerde Hephaistos'a bir tapnak bulunduunu sylemektedirler. Gerekten de bugn orada yap kalntlar ve Hristiyanlk ana kadar uzanan bir tapnak yeri olduunu gsteren yaztlar bulunmaktadr. Khrysaor. Khrysaor, Gorgo'lardan Medu-sa'nn olu saylr (Tab. 6). Doumunu yle anlatr Hesiodos (Theog. 280 vd.):

Perseus kestii zaman kafasn Khrysaor'la Pegasos kverdi kanndan. Biri deniz kysnda doduu iin, teki elinde altn kl tuttuu iin almlard Pegasos 'la Khrysaor adlarn
Khrysaor, Okeanos kz Kallirhoe ile evlenir ve Geryoneus'u retir. Kallirhoe'den Ekhkl na da doar

Khimaira 'y da dourdu Ekhidna, sndrlmez atei fleyen Khimaira 'yi, korkun ve byk, hzl ve gl, biryerine, kafal Khimaira 'yi: Biri azgn bakl aslan kafas, teki kei, teki ylan, ejderha kafas Pegasos hakkndan geldi bu Khimaira 'mn koca yiit Bellerophontes le birlikte.
Homeros aa yukar Hesiodos gibi tanmlad Khimaira'y Bellerophontes efsanesine balar (Bellerophontes). Homeros'la Hesio-dos'ta sz gemeyen bir anlatma gre, Bellerophontes Khimaira'ya saldrmak iin Pegasos atma binmekle kalmam, kargsnn ucuna (ya da kulland oklara) kurun koymu, canavarn azlarndan fkran atele eriyen kurunlar etini dalayp yakm, korkun ejderha da bylece can vermi. Khimaira'mn bulunduu yer Lykia'da Olym-pos (bugn ral) kentinin arkasndaki Ya-narta diye gsterilir. Burada ilkada olduu gibi bugn de dadan doal gazlar fkrr ve bunlar kendiliinden ya da bir kibritle tututurulup hi durmadan yanar. yle ki dada yer yer yanan ate denizden bile gzkp gemici lere klavuz olurmu. lka yazarlar da Khimalra ateini bilir, ne var ki yeri stnde

(Ekhidna).

Khryscis. Troya sava bir kadn yznden kmtr. Bu savata kadnlar nemli bir rol oynar. Hele ikisi, Helene'nin karlmasndan ok sonraki olaylar canlandran lyada'da Helene'den de daha byk bir yer tutarlar: Bunlar Khryseis'le Briseis'tir. Destan bir korku sahnesiyle alr: Akha ordusu salgndan krlmaktadr. Neden? Akha-lar Troya'y kuattktan sonra yllarca beklerler gl kentin surlar nnde: Troya dmez de dmez. Bu srada, Akhilleus bata olmak zere, saldrgan Akhalar apulculuk seferlerine girierek talan etmeye urarlar zengin Anadolu ehirlerini. Altn, tun, demir, deerli silahlar almakla kalmazlar, yama ettikleri ehirlerden sekin kzlar, kadnlar da karrlar. Yn yn mallar, sr sr'tut-saklar ortaya konup Akha yiitleri arasnda bllr. En byk pay her zaman krallar kral Agamemnon'a gider. Troas blgesine yapt bir karmada Akhilleus Khryse kentinin Apollon rahibi Kryses'in kz Khryseisi tutsak olarak alm, getirmitir. Onu barakasnda karisi gibi kullanr, giderek sever, ni

khl kars Klytaimestra'dan stn tutar onu. Ne var ki gnn birinde Khryses zengin kurtulmalklarla kzn geri almaya gelir, yalvarr, yakarr, Akha nderleri kz geri vermek isterler, yalnz Agamemnon kar koyar bu istee ve Khryses'i sert szlerle kovar. Bunun zerine rahip Apollon tanrya yakarr ve tanr Khryses'in cn alr (l. I, 43 vd.) (Apollon). Kikon'lar. Odysseus'un dn yolculuun-da,ilk ura Kikon'lar adl bir boyun oturduu smaros kentidir, Bu Trakya ehri bugnk Dedeaga olsa gerek. Oray Akhalar bir iyice talan ederler. Neden? Kikon'lar Troyal-larn sava orta olduklarndan m, yoksa giderayak bolca mal edinmek iin mi? Bu servenini anlatan Odysseus nedenini sylemez, ama oradan yedi kle altn, bir gm tas, on iki sarak dolusu da ismaros arab alr. Bir tasna yirmi tas su katlp iilen bu bal gibi arapla ileride Kyklops Polyphemos'u sarho edecektir Odysseus. Bu ileri yaptktan sonra arkadalarnn abuk gemilere dnmelerini buyurur, ama onlar arap iip, yemek yemekle oyalandklarndan dalardan inen atl Kikon'larn saldrsna urarlar. Sava, dv, gene de ucuz kurtulurlar: Alt l verip kaarlar (Od. IX, 38-61). Kiliks. Agenor'un olu, Europe, Kadmos, Thasos ve Poiniks'in kardei (Tab. 10). Kardeleriyle birlikte karlan Europe'yi aramaya gider, bulamaynca Kilikya blgesine yerleir ve buraya adn verir. Bir efsaneye gre Kiliks, Europe'nin Zeus'tan olan olu Sarpe-don'la birlikte komu Lykia'ya saldrr, zafer kazanr ve Sarpedon'a bu blgenin kralln verir (Sarpedon).

ne de gkten topraa dnd vakit. ylece seri/i durur bir uursuz gece bu zavall lmllerin stnde.
Kimmer'lerin nerede oturduu, gne grmeyen bu lkeyi batya m, kuzeye mi yerletirmek gerektii mythos yazarlar arasnda tartma konusu olmutur. Kimmer'ler diye bir ulusun varl ilkin Homeros'un Odyssei-a'snda getiine gre, onlar bizim dnya haritamza yerletirmek iin Homeros'un dnya haritasn gz nne getirmeli. Odysseia'nn nsznde belirtildii gibi (s. 22 vd.) Odysseia'ya gre dnya - ki o zaman tannan dnya yalnz Akdeniz dnyasyd yuvarlak bir disk biimindedir, bu diski Okeanos rma epeevre sarar. Gne bu rmakta batar - buraya bat denir -, gene rman kar tarafnda doar - oraya dou denir -. Kimmer'ler de Okeanos'un tesinde kuzeybatya rastlayan bir blgede dnlmelidir. Gne grmedii iin karanlk saylan bu lkenin karanln ta kendisi olan ller lkesiyle ilgili grlmesi doaldr. Homeros'tan sonraki efsane ve grlerde Kimmer'lerin, Kelt ya da skit boylarnn atalar olduklar ileri srlr. Roma dnyasnda ise ller lkesine giriin gney talya ehri Cumae'den olduu sanlrd. Bu gr Ver-gilius'un "Aeneis" destannda buluruz. Baka efsanelerde Kimmer'lerin yeraltnda galerilerde oturduklar anlatlr; burada belki bat Avrupa'da maden ileten ve Akdeniz'den gelme kervanlara bakrla tun satan uluslar sz konusudur. Tarihsel alarda (. . VII. yzyl) Kimmer'lerin Anadolu'ya saldrp Phrygia bakenti Gordion' yktklar bilinir. Kinyras. Kbrs kral Kinyras'n ad lyada'da geer: Troya savana katlmas iin Agamemnon ona Odysseus'la birlikte Talthybi-os'u gndermi, Kinyras da elli gemi yollamaya sz vermi, ama Akhalar aldatm: Bir gerek gemi donatm, krk dokuz tane de topraktan tekne yaptrp, hepsini denize indirmi, krk dokuzu batm, yalnz bir gemi varabilmi Aulis'e. Ama bylece Kinyras szn tuttu saylm. Kinyras Kbrs adasnn yerlisi deildir: Suriye'nin Byblos kentinden gelmedir. Kendi ve

Kimmerioi (Kimmer'ler). Kimmer'ler Odysseia'da ad geen efsanelik bir ulustur. Odysseus ller lkesine Kimmer'lerin oradan iner ve buray yle tanmlar (Od. XI, 14 vd.):

Gne batarken ve kararrken tekmilyollar vardk snrlarna deri nakl Okeanos 'un, oradadr Kimmer'lerin lkesi ve kenti, oldum olas bol sisle ve bulutlarla rtl, parlak gne onlar nlaryla gremez hibirvak it, ne ykseldii vakit yldzl ge,

176

olu Adonis'le ilgili efsanelerin Fenike kaynakl oluundan da bu kmaktadr. Kinyras Kbrs'a gelince Paphos kentini kurmu, Kbrs kral Pygmalion'un kzn alm ve Ado-nis'ten baka bir oluyla kz olmu. Tanra Aphrodite'nin fkesini zerlerine eken bu kzlar birer yosma olmular: Kbrs'a gelen, giden yabanclara verirlermi kendilerini. Sonunda da Msr'a gmler. Kinyras efsanesinin en ilgin yn, onun kz Myrrha'ya (ya da Smyrna) olan dogad akdr. Bu aktan Adonis doar (Adonis). Efsanenin baka bir dalnda Kinyras tanra Aphrodite'nin sayd ve sevdii bir kral olarak gsterilir. Kbrs'ta bu tanrann kltn kurmakla kalmam, usta bir bilici ve mziki olarak adaya sanatlar ve uygarl da getirmi. Fenike'den gelme "kinnor" adl bir sazla (Kinyras ad oradan tremeymi) tanr Apol-lon'la yarmaya girmi ve Marsyas gibi tanrnn gazabna uram. Kinyras Kbrs adasnda bakr madenlerini ortaya karan, tun ilemeciliini kuran ve adaya ilkadaki zenginliini kazandran kral olarak geinir. Aphrodite onu sevdii iin uzun mrllk balam, Kinyras da 160 yama kadar yaam. Kirke. Byc tanra Kirke tpk Kalypso gibi Odysseus'un servenlerinde balca rol oynayan kiilerdendir. Gne tanr Helios'la Okeanos kz Perseis'ten dogmadr denir kimi efsanelerde, kimine gre de Hekate'nin kzdr ve bycl ondan almtr. Kirke yalnz Odysseia'da deil, Argonaut'lar destannda da sz konusu olur, Kolkhis kral Aie-tes'in ve Giritli Minos'un kars Pasiphae'nin kz kardeidir (Tab. 8). Efsaneler Kirke'nin Aiaie adasnda oturduunu belirtirler. Bu adann nerede olduu az ok belli, nk bugn de italya'nn Sardunya karsndaki Etru-ria kylarnda Capo Circeo diye anlan bir yer var, ama bu bir ada deil, bir burundur. "Aia", "gaia" yani toprak anlamna geldiine gre, efsanenin bu konuda bu kadarck yanlmas doaldr. Aiolos'un adasndan kovulduktan, yamyam Laistrygonlara epey kurban verdikten sonra Odysseus'a arkadalar Kirke'nin Aiaie adasna varrlar( d X, L35 vd.):

Gide gide Akile adasna nardk sonunda, orada Kirke otururdu, gzelbelikli, insan sesli korkun tanra...
Odysseus arkadalanna besi salamak iin ava gider, kt tepeden Kirke'nin kon.agn grr uzakta, duman ttmektedir sk all gn, ormann tesinde. Korka korka birka arkadan gnderir oraya. Balarnda Eury-lokhos vardr (Od. X, 210 vd.). Odysseus'un arkadalar danya arrlar Kirke'yi, oysa tanra onlar ieri alr, yalnz Eurylokhos kukulanp darda kalr. Sonra da olan olur Odysseus'un arkadalarna: Kirke'nin onlar domuza dntrmesini yle anlatr Homeros (Od. X, 232 vd.):

Tanra onlar ieride tahtlara, iskemlelere oturtt u, peynir, sar bal ve arpa unu ezdiPramno; arabimi . saraa korkun ilalar kartrd bsbtn unutsunlar diye baba topran. Verdi onlara bu ikiyi, onlarda hemen d ikiller, onlar diker dikmez ikiyi, Kirke hepsine deneiyle vurdu ve kapatt yoldalarm domuz alma. imdi onlar tpk domuza benzemilerdl balar ve sesleri, kllar vegvdeleriyle, ama akl var d gene ilerinde eskisi gibi. Alar, szlar halde onlar kapad oraya, att nlerine kayn kozala, palamut, kzlck yemii, hep yedii eylerdi bunlaryerde srnen domuzlarn.
Tanr Hermes Odysseus'un yardmna koar; byc Kirke'yi nasl alt edeceini syler ona: Kirke ona zehirli arab iirecegi anda, iine tanrnn onun iin kopard "mal" diye sihirli bir bitkiyi atacak ve klcyla saldrp tanray alt edecek, kendisine ve arkadalar na bir ktlk yapmayacana ant iirecektir. yle olur, Kirke Odysseus'un gc karsn de aakalr, gzelliine, erkekliine vurulur ve onu yatana aldktan sonra, yoldalarm da insan klna sokar. Odysseus bylece Kir ke'nin konanda bir yl kalr, yiyip iip kayli srmekte, Kirke de tpk Kalypso gibi onu kendine koca etmek hevesiyle yanp tulu. maktadr. Ne var ki Odysseus'un arkadalar onu uyarrlar, yurda dnmek gerektiini hatrlatrlar ona. Kirke raz olur, ama nce l

ler lkesine gidip Teiresias'n ruhuna danmasnn gerektiini bildirir. Bundan sonra Odysseus'un Hades yolculuu anlatlr (Od. X, 307'den XI sonuna dek). Dnte Odys-seus gene Aiaie adasna urar, bu kez, Kirke ona ilerdeki yolculuun nasl dzenlenmesi gerektiini, Seirenlerden, Skylla ve Khary-bdis'ten nasl korunabileceini bildirir. Kirke' nin szleri tpatp doru kar ve Odysseus sonunda selameti byc tanrann tlerine borlu olur. Kirke'nin kimlii ve nitelikleri stnde bilginler ok durmu, dnmtr. Kirke'nin yeri, yurdu besbelli ki talya'dadr, bugn Ca-po Circeo'nun bulunduu blgede Roma alarnda Feronia adl tanraya tapld grlr. Bu tanrann "feri" yani vahi hayvan szcnden treme ad, vahi hayvanlar dizgine alan tanra anlamn tar. Bu Feronia ile Kirke arasnda balant kurmamak olanaksz. Blgenin Etruria yani Anadolu'dan gelme Etrsklerin yerletii yer olduu da akla getirilirse, Kirke'nin, daha sonra da Fero-nia'nn Anadolu'nun Ana Tanras Kybele ile ilikisi gze arpar. Kirke-Feronia, Arte-mis-Kybele gibi doaya hkim, hayvanlar evcilletirip arabasna koan tanrsal varl simgeler. Bu tanra diidir, diilik, dourganlk ve bereket kavramn erkei boyundurua almak, bylemek, herhangi bir hayvan haline getirmekle aa vurur. Motifleri Ana Tanra kltnn zelliklerini andran Kirke efsanesi Odysseia'da sz geen baka temalarda olduu gibi peri masal, enisi de tar. Btn bu eler Ana Tanna'nn kiilii ve yaygnl- tam bir aydnla kavuaca zaman gereince deerlendirilebilecektir. Odysseia'dan sonraki efsanelere gre Kirke'nin Odysseus'tan birok ocuklar olur, biri Telegonos, teki de Latinos'tur derler. Te-legonos'un talya'da TuSculum ehrini kurduu, Latinos'un da Latinlerin atas sayld hesaba katlrsa, Kirke-Odysseus macerasnn talya efsanesince ne kadar benimsendii grlr. Kleio. Ad, kutlamak, vmek anlamna gelen "kleio" fiilinden tremi olan Kleio (ya da Klio) Musalann biridir. nsanlarn unutulmamas gereken nl, anl eylemlerini dile ge-

tirdii iin, tarih alan ona ayrlm, tarih yazarlarn esinleyen peri saylmtr. Sa elinde boru, ya da gitar bulunur, kahramanlklar dile getirir bunlarla; kimi resimlerde elinde bir klepsydra, yani su saati vardr, olaylarn akn lmeyi simgeler. Kleobis. Arabay ekecek ineklerin olmad bir gnde, Argos'taki Hera tapna rahibesi olan anneleri Kydippe'nin arabasn, 45 menzil uzaktaki tapnaa kadar, Kleobis'le Biton gtrdler. Kydippe, tanradan, oullarna, insanlar iin en iyi eyi balamasn diledi. Hera da bu dilei yerine getirerek M olan uyuttu, ylece ldler. Argoslular M kardein heykelini Delphoi'ye adadlar. Bu yk Herodotos'un Tarihinde (I, 31) anlatlmtr. Atinal Solon zenginler zengini kral Kroisos'a konuk gidince, Kroisos ona bu dnyada en mutlu insann kim olduunu sorar. Solon ilk olarak yurdu iin can veren Tel-lus'u saydktan sonra ikinci rnek olarak da Kleobis'le Biton'u gsterir. Klotho. Zeus'le Themis'in kzlar olan kader tanralar Moira'larn biri. Ad bkmek, dokumak anlamna gelen Klotho hayat ipliini bken tanra saylrd (Moira 'lar). Klymene. Okeanos'la Tethys'in kz. Bir kaynaa gre apetos'la evlenip Atlas, Pro-metheus, Epimetheusve Menoithios'un anas olmutur (Tab. 3). Klytaimestra. Ad Klytaimestra ya da Klytaimnestra olarak geer. Tyndareos'la Le-da'nn kzdr. Leda kuu kuu haline girmi tanr Zeus'la birletikten sonra, M yumurta dourmu derler, birinden Helena ile Polyde-ukes, brnden Klytaimestra ile Kastor km, Helena ile Polydeukes Zeus'un dlleri, Klyaimestra ile Kastor lml Tyndareos'un ocuklarym (Tab. 12). Klytaimestra mythos'ta Helena kadar esiz bir rol oynar, su ileyen, adam ldren, ktye varan yollarn hepsini deneyen kadn olarak yazarlar sonsuzca esinleyen bir tip niteliini kazanmtr. Benliinde zt duygularn arpt br trajik kiiler gibi Klytaimestra' nn da destanda pek ad gemez, sz edilse de iledii sulann asl etkeni olarak gsterilmez, Klytaimestra a Aigisthos'un elinde

178

bir aratr. Ancak tragedya ledir ki, Klytai-mestra zgr bir kiilik kazanr ve dram daha derin, iindeki kart duygularn arpmas daha karmak olduundan Aigisthos-Klytai-mestra ikiliinde ba rol alr. Tragedya yazarlarndan Aiskhylos da, Sophokles de, Eu-ripides de Klytaimestra tipini kendi grlerine gre sonuna kadar ilemekten geri kalmamlardr. yle ki Klytaimestra nicelik ve nitelik bakmndan da efsanenin en gze arpan kiilerinden biri olarak karmza kar, yani rol oynad tragedyalar hem ok, hem de bu tragedyalarda oynad rol biricik ve esizdir. Btn bu tragedyalar bir bir ele alamayacamza gre, hepsinin birden esinledii Klytaimestra tipini zetlemeye alalm. Klytaimestra'nn iinde balca yeri tutan duygu, ada bir grle nitelenecek olursa, kskanlk diye adlandrlmaldr. Klytaimestra mrnn bandan sonuna kadar kskanlkla kvranm durmu, onu sua iten duygu da bu kskanlk olmutur. Helena'nn ikizi olmakla balar bu kompleks; geri Agamemnon'la evlenmeden Klytaimestra'y baz efsaneler Tantalos'la evli gsterir, bu Tantalos Thyestes'in oludur (Tab. 15). Agamemnon bu Tanta-lo'u da, ocuklarn da ldrr, Klytaimestra'nn kardeleri Dioskur'larn saldrsna uraynca Klytaimestra ile evlenmek zorunda kalr. Uursuzlukla balayan bu evlenme sonsuz bir kin ve su zincirinin birinci halkasdr. Agamemnon'la Klytaimestra mythos'ta gei-nemeyen, birbirini sevmeyen iftin ta kendisidir. lyada'da bile krallar kral tutsa Khryse-is'i meru kars Klytaimestra ile bir tutmak cretini gsterir (l. 1,112 vd.):

Ama Klytaimestra'nn kocasna olan asl hnc kadn yznden deildir. Onu koca, az daha evlat katili yapan kz phigeneia'nm kurban edilmesidir. Bunu Agamemnon'a bir trl affedemez. Bu yzden duyduu kini br ocuklarna da bulatrr: Elektra'dan, Orestes'ten nefret eder. Elektra anasyla sert tartmalarndan Klytaimestra'nn ileri srd bu phigeneia olaynn, aslnda sululuunu rtmek iin bir bahane olduunu yzne vurur. Gerekten de tragedyann sahneye koyduu Klytaimestra yreinde en ufak bir analk duygusu olmayan bir kadndr, Ores-tes'e anana kyma diye yalvarr, ama onun ld haberini alnca tanrlara kran adaklar adayacak kadar sevinir. Tragedyalarn bazlar Agamemnon'un ldrlmesinde Klytaimestra'y asl fail olarak gsterir, kiminde de Mykene'de yalnz kald iin Aigisthos'un zorlamasna dayanamayp kendini veren ve nn elinde bir ara gibi kullanlan bir zavall kadn pozundadr. Klytaimestra'nn ilgin ve karmak tipinin tamam bir portresini okumak iin Aiskhylos'un "Agamemnon", Sophokles'in "Elektra", Eu-ripides'in "Elektra" ve "Orestes" tragedyala-rn okumak gerekir. Kodros. Poseidon'un soyundan olan efsa-nelik Atina kral. Krall srasnda Atina Pe-loponez'lilerin saldrsna uram, Delphoi kehaneti de Peloponezliler Atina kraln ldrrlerse zafer kazanacaklarn bildirmi. Bunu haber alnca Kodros hayatn yurduna feda etmeye karar vermi ve dilenci klna girerek ehirden dar km. ki dmanla karlam ve onlarla kavgaya tutumu, birini ldrm, brnn eliyle de vurulup lm. Atinallar iin farkna vararak lsn Pelo-ponezlilerden istemiler. Onlar da kral ldrdklerini anlayarak saldrdan vazgemiler. Kodros'un mezar tarihsel alarda Atina kaplarnn birinin nnde gsterilirmi. Kodros ldkten sonra Atina tahtna olu Medon km. Kk olu Neleus da Miletos'a gm (Neleus 2). Koios. Uranos'la Gaia'nn olu, Titanlardan biri (Tab. 4). Erkek kardeleri Okeanos, Hyperion, apetos ve Kronos'tur, kz karde

Dorusunu isterseniz, asl karm Klytaimestra 'dan stn o kz, ondan aa deil yaps, boyu bou, akl, fikri yerinde, stelik ev kadn.
Khryseis'ten daha gl bir kuma da karr karsna: Troya'dan Kassandra'y sarayna getirince, Klytaimestra'ya ona iyi davranmasn tler. Kadnl bylece hor grlen Klytaimestra ister istemez kendini kardei Helena ile kyaslar, kadn ve e olarak bunca markl olan Helena'nn hi ceza grmediini, onun yznden kendi bana bunca belalar geldiini yana yakla dile getirir.

leri Theia, Rheia, Themis, Tethys, Mnemosy-ne ve Phoibe'dir. Koios'la Phoibe evlenirler, iki kzlar olur: Leto ve Asterie. I simgeleyen gksel varlklan meydana getiren Koios' la Phoibe Apollon ve Artemis'in atalardr. Kokalos. Sicilya'da Kamikos (sonradan Ag-rigentum olur) ehrinin kral. Daidalos havaya uarak Girit'ten kat zaman Kokalos'un yanna snm ve saklanm. Minos da Daidalos'u aramaya kp Sicilya'ya vardnda usta yapcy bulmak iin bir dzene bavurmu: Bir iplikle bir eytanminaresi alm, iplii bir ucundan br ucuna geirmesini baarana dl vereceini bildirmi. Kokalos dayanamayp bunun zmn Daidalos'a sormu, o da iplii bir karncaya balayp karncay eytanminaresinin iinden geirtmek gerektiini sylemi. Kokalos bu zm Mi-nos'a bildirince, Girit kral Daidalos'un burada saklandn anlam, Kokalos'u konuunu teslim etmeye zorlam, ne var ki Kokalos konukluk kurallarn inememek iin kzlarna Minos'u ldrmelerini buyurmu, onlar da kraln stne kaynar su dkerek lmne sebep olmular (Daidalos). Kokytos. niltiler rma anlamna gelen Kokytos ller lkesinde akan ve Akheron'a dklen bir rmaktr. Odysseus yeralt lkesine inecekken, byc tanra Kirke ona Ha-des haritasn yle izer (Od. X, 508 vd.):

Kore. Kore ya da Kora, gen kz anlamna gelir. Demeter'in kz Persephone'ye verilen ikinci bir isimdir (Demeter). Korinnos. Korinnos Troya'nm yerlisi bir ozanm. Homeros'tan nce ve Troya savann olduu sralarda llyada destann yazm. Yaz yazmasn da Palamedes'ten grenmi-mi (Palamedes). Homeros destanlarn yazmak iin onun eserlerinden esinlenmi. Korons. Lapith'ler kral Phlegyas'n kz, hekim tanr Askleplos'un anas (Asklepios). Korybant'Iar. Korybantes ve Kuretai diye yazn kaynaklarnda geen Ana Tanra'nn rahiplerini Euripides Bakkha'lar "tragedyasnda yle tanmlar:

Ama getiin zaman Okeanos'u geminle, orada Alakky var ve Persephone 'nin korulu u, uzun uzun kavaklar greceksin, ksr stle r, derin anaforlu Okeanos 'un kysnda ek karaya gemini, sonra kyola, Hades bataklarna doru, orada Akheron, Pyriphlegeton ve Kokytos akar , Styks 'ten gelen sular da dklr oraya.
Odysseus yeralt dnyasna inmek iin ukuru orada kazacaktr. Pyriphlegeton adndan da belli olduu gibi (pyr ate demek) kaynar sulu bir rmak olduu halde, Kokytos'un sular buz gibi diye tanmlanr. Komaitho. Bkz. Amphitryon.

Ey karanlk diyar Kureta 'larm. Girit'te Zeus 'un doduu kutsal maaralar! Orada icat ettiler, benim iin, sorgutu mifer giyen Korybant'Iar embere gerilen deriyi. Orada kart cokun davul sesleri Pbrygia kavallarnn tatl nefeslerine. Korybant'Iar davulu Rhea anamza verdiler Bakkha 'larm lklar arasnda gmbrdesin diye. Kureta'lar Giritli ana tanra Rhea'nn, Korybant'Iar da Phrygial ana tanra Kybe-le'nin rahipleridir. Burada iki ana tanrann ve onun hizmetinde bulunan efsanelik rahiplerin de birbirine kart grlr. Korybas Lydia ya da Phrygia dilinde ilkin Attis'e verilen bir addr. Kureta'lar ise Zeus efsanesinde rol oynayan cinlerdir. Topran oullar olduklar sylenir: Rhea Girit'in Lyktos magarasnda Zeus'u dourduu zaman onu Amaltheia adl nympha'ya teslim eder, Amaltheia da onu kei style besleyip bytr (Amaltheia), ama tanr bebein seslerini Kronos duyup da br ocuklar gibi Zeus'u da bulup yutmasn diye, Rhea ocuun evresinde Kureta'larm cokun rakslarla tun kalkanlarna vura vura grlt yapmalarn emretmi, bylece ocuun barmalarn tun sesleriyle boguyorlarm. Efsaneye gre Kureta'lar iki ya da dokuzmu. Sonradan Zeus, Kybele ve Dionysos tanrlannn kltleri birbirine karm ve Daktyl'ler, Korybant'Iar ve Kureta'lar, hepsi birden Ana Tanra

180

Kybele'nln kltne balanmtr. Bu rahipler Kybele ayinlerini ba dndrc rakslarla, barmalarla, flt, davul ve tef sesleriyle kutlarlar, gmbrtl bir vecit iinde kendilerinden geerek "enthousiasmos" denilen duruma girerek tanrya karmay salarlard

(l)aktyller, Dionysos).

Kottos. Uranos'la Gaia'nn yzer kollu ve ellier bal dev oullarndan birinin ad. (yes'le Briareus'un kardei (Yzkollular). Kanaos. Attika'nn ilk krallarndan biri. Kranaos da Kekrops gibi topraktan doma mi (Kekrops). Kekrops'tan sonra tahta kan o olmu ve Attikallara "Kranaos'lular", Alina'ya da Kranae denmi. Kranaos'un At-llis adl bir kz olmu. Attika blgesi bu kza gre adlandrlm. Kratos. Pallas'la Styks'in olu (Tab. 6), g ve kuvvet simgesi (Bia). Kreon. (1) Korinthos kral, ason'la Medeia efsanesinde rol oynar: olkhos'tan kovulunca ason'la Medeia Korinthos'a, Kreon'un yanna snrlar ve birka yl bar iinde yaarlar. Ama gnn birinde Kreon kz Kreusa (ya da Glauke)'yi ason'a vermeye kalkr, lason Medeia'y boayp Kreusa'y almaya raz olur. Medeia'nn korkun dram bu olayla balar: Byc kadn bu evlenmeye ses karmayacak gibi olur, kumasna armaan olarak bir gelinlik gnderir. Kreusa gelinlii alr, giyer, srtna geirir geirmez de cayr cayr yanmaya balar. Yanna varp onu kurtarmak steyen Kreon da ayn atele tutuup yanar (Medeia). (2) Menoikeus'un olu Kreon, okaste'nin kardei ve Thebai kral Laios'un kaynatasdr (Tab. 19). Ad Oidipus efsanesinde geer: Oidipus Thebai'den srlnce ehre kral olur. Oidipus'un lmnden sonra oullan Eteokles'le Polyneikes savaa tutuunca, Kreon Eteokles'in tarafn tutar, Polyneikes'i ehirden srer. Antigone dramnda byk bir rol oynar ve doann kanunlarn hesaba katmadan devlet kanunlarn yrrle koymaya alan yneticinin iflasn simgeler (Anti-ne, Oidipus, Halmon).

Kre. Giritlilere adn veren kurucu kahraman. Bir efsaneye gre tanr Zeus'la Ida da nn bir nympha'sndan domutur, baka birine gre de Girit toprandan domu ve Girit'in ilk konuklan Eteokretes, yani gerek Giritlilerin atasdr. Zeus bebekken babas Kronos'un elinden kurtarlmak iin Girit'e braklnca Kre adada hkm srmekteydi ve Zeus'u koruyan o olmutur. Minos'tan ok nce Girit'e yasalar vermi ve uygarlk getirmitir. Efsanenin biri Kres'i, Girit'i her trl karmaya kar koruyan Talos adl robotun babas sayar (Talos). Kretheus. Aiolos'la Enarete'nin olu. Tyro ile evlenir ve Aison'u dourur (Tab. 22). Kretheus, Tyro'nun tanr Poseidon'dan olan Neleus ve Pelias adl oullarn evlatla alr. Kretheus, lason ve Pelias'n ehri olan lol-kos'un kurucusudur (Tyro, Pelias). Kreusa. (1) Atina kral Erekhteus'un kz, on'un anas (lort). (2) Troya kral Priamos'la kars Heka-be'nin kz, Aineias'n kars (Tab. 17). En eski destanlarda Aineias'n karsnn ad Kreusa deil, Eurydike'dir. Vergilius Aeneis destannda Kreusa'nn Troya'nn ykld ve Aineias'n babas Ankhises'le olu Askanios'u alarak ehirden kat gece bir tanra (Aphro-dite ya da Kybele) tarafndan karldn anlatr. Aineias karsn aramak iin ehre geri dndnde, Kreusa'nn grnts karsna kp yeni bir yurt kurmaya gitmesi gerektiini bildirir (Aineias). Krinis. Mysia ehri Khryse'de bulunan Apollon Smintheus tapnann kurucusu. Il-yada'da Agamemnon'un tutsak tuttuu kz Khryseis'i almaya gelen Khryses bu tapnan rahibidir. Tapnan kurulmas efsaneye gre yle olmu: Krinis gnn birinde Apollon tanrnn fkesine uram, bu yzden de evi bark, tarlas, topra, nesi varsa sanla-rn saldrsna uram. Sandan geilmiyor, sanlar her eyi kemirip yok ediyormu. Ama tanr bir gn yeryzne inecek olmu, Krinis'ln srlerine bakan obana konuk olmu ve ondan ok memnun kald iin bl geyl sanlardan temizlemeye karar verini', oklaryla hepsini ldrm, bir yatdan da

Krinis'e Apollon Smintheus'a bir tapnak dikmesini buyurmu (Apollon Smintheus). Krios. Uranos'la Gaia'nn olu, Titanlardan biri. Eurybie ile birleir ve Astraios, Pallas ve Perses'i meydana getirir (Tab. 4). Kritheis. Ozan Homeros'un anas saylan efsanelik kii. Kritheis Ege blgesinin bir nympha'sym, zmir'de akan Meles rmayla sevimi ve birlemelerinden Homeros meydana gelmi. Baka bir efsaneye gre, Kritheis Kyme'li (zmir'in gneyinde Namurt) bir adamn kzym, bu adam lrken kzn kardei Maion'a brakm. Kritheis amcasn brakp Phemios adnda bir zmirliye kam, bir gn de Meles rmann kysnda amar ykamaya gitmimi ki Homeros'u dourmu. Bu efsane koca ozana verilen Melesigenes (Meles'ten dogma) adnn nereden geldiini anlatmaya yarar. Efsanenin baka bir anlatmnda Kritheis adal bir gen kzdr, Musalarla iliii olan bir cinle sevimi, ama sonra da korsanlar tarafndan karlp zmir'e gtrlmtr. Lydia kral Maion onunla evlenmi, Kritheis de Meles rmann kysnda Homeros'u dourup hemen sonra lmtr. Her iki efsanede de Maion adl birinin sz konusu edilmesi zellikle Latin airlerince Homeros'a verilen Maionides, yani Maion olu, ya da Maionial (Lydial) ek adnn aklanmas yaplyor. Kronos. (1) ADI. Kronos adnn zaman anlamna gelen "khronos" szcyle aslnda hibir iliii yoktur, ama sonraki efsane ve aklamalara gre bu iki kelime bir tutulmu ve Kronos tanrnn zaman, zamann akn, geiini simgeledii ileri srlp, imgelerinde elinde bir trpanla gsterilmitir. Oysa efsanesinden grlecei gibi Kronos'un bu yorumu bir zorlama rndr. (2) DOUU. Uranos'la Gaia'nn son oullar Kronos Titanlar soyundandr ve babas Uranos'u erkeklikten yoksun etmekle birinci kuak tanrlarnn egemenliine son verip, ikinci kua baa getirmitir (Tab. 4), (Ura-nos, Gaia, Aphrodite). Be erkek titan ve alt kz titan'n douundan sonra Kronos'un dnyaya geliini Hesiodos yle anlatr (The-og. 137 vd.):

Bunlardan sonra Kronos geldi dnyaya, o art dnceli tanr, en belals Toprakoullarnn. Ve Kronos di biledi yldzl babasna.
Kronos'tan sonra Toprak Ana Kykloplar ve Hekatonkheir'leri dourduu halde, Ura-nos hepsini gn na kar kmaz Gaia'nn karnna gerisin geri tkamakta, bylece onu inim inim inletmektedir. Gaia bir dzen kurar ve o dzeni olu Kronos eliyle gerekletirir. 3. EFSANELER. Kronos'la ilgili iki efsane de Hesiodos'un Theogonia'snda anlatlmaktadr. Homeros destanlarnda ad geer, Ze-us'la Hera'ya soyad olarak Kronides (Kronos olu) denir, Kronos'un Zeus eliyle yeraltna kapatldna da deinilir, ama efsane olarak anlatlmaz. Uranos, Kronos, Zeus efsanesinde iki kez grlen babann ola bask yapp olun ayaklanmas ve babasn alt ederek egemenliini elinden almas temas, hele doan varlklar yutmak gibi ilkel motiflerle Yunan mythos'una dardan katlm elerdir. Kayna gneydou Akdeniz evresinde bulunan bu efsanelerin Yunanllara Fenikeliler yoluyla getii sanlr. Homeros'un ton-ya'snda bunlar bilindii halde pek tutunma-dg da destanlardan belli olmaktadr. Hesiodos'un etki altnda kalarak uzun uzadya anlatt bu masallar Yunan mythos'unda tek rnek olmak bakmndan daha da ilgi ekicidir (Theogonia). Kronos'un, anas Gaia'nn eline verdii elik trpanla babas Uranos'un hayalarn kesmesi tanr kuaklar arasndaki ekimenin ilk aamasdr (Theog. 154-210). Uranos'un erkeklik aygtndan akan kanlardan Erinys'ler (Erinys) ve spermasndan da Aphrodite (Ah-rodite) do''ar. Hesiodos'un Theog. 453-506'da anlatt KronosZeus ekimesi Zeus maddesinde ele alnacaktr. Kronos'un Philyra ile birlemesinden at adam Kheiron domu (Kheiron). Baka efsanelerde de Hephaistos, ya da Aphrodi-te'nin babas olarak geer. Orfik tarikat geleneinde Kronos Zeus'la barm ve Mutlular Adalarnda yaar gibi gsterilir. Bu kaynaklara gre Kronos yeryznde iyilii ve bereketi kuran ilk tanrdr. Onun egemen olduu ag Altn ana rast-

la

lar. Hesiodos'un da anlatt alar Efsanesi Kronos'la ilikili olarak zellikle Roma'da tutunmu ve Saturnus a stne efsaneler birok airleri esinlemitir (Soylar Efsanesi, Saturnus). Ksanthos. Kula at anlamna gelen Ksan-thos Akhilleus'un lmsz atlarndan biridir. Patroklos'la Hektor arasndaki savaa Bali-os'la birlikte katlr (Balios) ve Patroklos ldkten sonra alar. Akhilleus'a Hektor'la savanda da yardm eden bu lmsz at dile gelerek efendisine yaknda leceini bildirir (Akhilleus).

Kreta'lar. Bkz. Korybant'lar.

Kyane. Irmak tanr Maiandros'un kz, Kau-nos'la Byblis'in anas (Byblis). Kybele. Tarih ncesinin en gerilerinden tek tanrl dinlerin yerletii dnemlere kadar uzanan ve Akdeniz yresini kapladktan sonra, bir yandan kuzey lkelerine, te yandan Asya'nn ilerine dek yaylan, birok ulus, uygarlk ve kltrlerde deiik adlarla anlp hep ayn prototipe indirgenebilen Ana Tanra dininin kayna Anadolu'dur. Bu su gtrmez gerek gn getike daha belirgin biimde gzmzn nne serildii halde, klt dal budak salm bu tanra figrnn deindii bilim dallar o kadar oktur ki, aratrmalar bir tek ilgi merkezinde toplamak, elde edilen verilerle bulgular bir adan inceleyip deerlendirmek yepyeni denebilecek bir uratr. Ana Tanra dinini aydnlatmak bugn arkeoloji, tarih, din tarihi, mitoloji ve sanatla yazn tarihinin katk grevi olmaldr. Btn bu kollarn abas bir araya geldikten sonradr ki, Ana Tanra'y gereince, gereklere uygun olarak tanyabileceiz ve anlayabileceiz. Son yllarda konuyu en ok aydnlatan bilim dal arkeoloji olmutur. atalhyk ve Haclar'da yaplan kazlar Ana Tanra figrnn !. . 6500-700 yllarna kadar uzandn ortaya koymutur. Smer'den de nceki bir kltr an yanstan bu tarihler Ana Tanra'nn Anadolu'nun yerlisi olduunu aa vurmaktadr. in en tuhaf ve dndrc yn de Ana Tanra yontularyla bir srada alalhyk'te bulunan izgi motifleri

nin Anadolu'nun geleneksel halk sanatlarn, rnein bugn bile yaayan kilim motiflerini yanstmasdr. Yontularn heykel, figrln ve idol biiminde olanlarna gelince, bunlar yazn kaynaklarndaki Ana Tanra tanmlarna tpatp uymakta, ok sonralar tarihsel alarda anlatlan efsanelerini bile dile getirmektedir. Oturmu durumda, kaim kalal, gbekli, dolgun memeli bir tanra, kollarnda ok daha ufak boyda bir erkek figr tamakta; bu figr gsne yapm, stne trmanm gibidir. Bu erkek, Tanrann hem ocuu, hem sevgilisidir, ilerde efsanesi anlatlacak Attis'in ta kendisidir. Oturmu, ya da dourmak pozunda olan tanra ise M yanndaki M aslana dayanmaktadr. Tpk ok sonraki heykellerinde grlecei gibi, "potnia the-ron" yani hayvanlarn kraliesi, doa stne sonsuz egemenliinin bir simgesi olarak aslan yanndan ayrmamaktadr. Kaln kala, meme, karn altnn bir gen biiminde belirtilmesi gibi motifler anal ve diilii simge lemek bakmndan Kybele'den Artemis'e k< dar byk ana tanra imgelerinde bulunmak tadr. Bir de arkeolojinin daha deinmedii, toprak stnde olduklar iin belki hi deinmeyecei Kybele antlar vardr ki, ilkada Phrygia diye tannan blgede yaygn bir alana dalm kr tapnaklardr. Eskiehir'le Afyon arasnda ulam zor bir yredeki bu antlardan en ok tannan Yazlkaya diye anlan Midas antdr. ou ormanlarda, yeillik arasnda bir kayaya yaslanm olarak, ya da dzlkte birka basamak stne kurulmu olan bu antlar birer cepheden ibarettir. gen biiminde bir at, altnda bir ta duvar, duvarn iinde de okluk bir ni oyulmutur ve nilerin kimisinde ayakta bir tanra heykeli grlmektedir. Tapnaklarn bazlarnda tanra heykelinin M yannda n bacaklarn tanraya dayam M aslan vardr, tanrann da, as-lanlann da seks yerleri zamanla anmtr. Buraya Ana Tanraya tapnmaya gelen dua-clarn Kybele'nin simgeledii bereket ve dourganlktan pay almak iin seks yerlerine dokunup onlar andrdklar bellidir. Ev biimindeki bu basit tapnaklar Phrygia'da Kybele dininin kentler dna da tatn, btn doaya yayldn gsterir Bu cephe tap

naklarnda dikkati eken bir nokta bunlarn Lykia'daki kaya mezarlarna ok benzemeleridir. stanbul niversitesi Film Merkezince evrilmi olan bir belgesel filmden tandmz bu Kybele antlarnn arkeoloji buluntularyla ve baka blgelerde rastlanan buluntularla karlatrlp deerlendirilmesi Ana Tanra dinini aydnlatmaya yarayabilir. Sz geen filmin asl deeri de Ana Tanray atalh-yk'ten Roma ana kadar her eit ant ve imgeleriyle ortaya sermekle kalmayp, Anadolu halk trelerinde bu inantan kalma iz ve etkileri de ortaya koymaya almasdr: Phrygia rma Sangarios'un kaynanda; suya iek ve zellikle meneke atmakla kutlanan Attis,, yani bahar enliklerinden bugn de bir eyler kalmtr. Kybele'nin tapm merkezlerinden olan Manisa'daki Mesir bayram ve bu bahar bayramnda camiden aaya halka bereket ve dourganlk salayan macunlarn atlmas Anadolu'nun yerlisi olan bir inancn sregelmesi olabilir. Yukarda szn ettiimiz bilim kollarnda ibirlii ve daha derine giden kyaslamak aratrmalar bu alanda ok yararl olabilir. Yazl kaynaklarmza gelince, Kybele gerek iir, gerek dzyazyla en ok sz edilen tanralardan biridir. Bu alanda bilgilerimiz Yunan yazarlarndan ok, Roma yazarlarndan gelmedir. (1) ADLARI VE SIFATLARI. Hibir mitolojide hibir tanr Ana Tanra kadar eitli adlarda adlandrlmamtr. Bu ad ve sfat okluu Ana Tanrann kayna Anadolu'da olmak zere uluslarst bir nitelik kazandn kantlamaya yeter. Kltepe tabletlerinde adna Kubaba olarak rastlanr, Lydia'da ad Kybebe, Phrygia'da Kybele olarak geer, Hitit kaynaklarnda Hepat diye adlandrlr. Komana Pontika (Tokat blgesinde Gmenek) ve Kayseri yresindeki Komana Kappadoki-ka (Kemer) kentlerinde ad ok eski bir Anadolu ad olan M'dr. Smer'de Marienna, Hitit'te Arinna, Msr'da sis, Syria'da Lat, Girit'te Rhea, Efes'te Artemis, talya'da Nemi gl blgesinde Vens, Ana Tanrann aldr deiik adlardr. Ayrca baz yer adlarndan reme sfatlara Yunanca meter, Latince mater szc eklenerek tanrann blgesel

nitelii de dile gelmektedir: Sipylene Sipylos (Manisa) dann, ldaia Girit'teki da ve Tro-ya'ya hkim Kazdagnn, Berekyntia Sakarya kysndaki eski bir kalenin, Steunene Ai-zani (avdarhisar) yresindeki Steunos (Ke-sikmagara) maarasnn tanras olduunu belirtir; bu sfatlar arasnda en yaygn olan da Dindi/mene addr ki Dindymos dann tanras anlamna gelir. Anadolu'da ise Dindymos adn tayan dag vardr, biri Phrygia' daki Murat da, br MysiaPhrygia snrndaki Kapdag, ncs de tanrann en nemli merkezi olan Pessinus'a yakn Gn-yz dadr. Pessinus da eski ad Justiniano-polis olan Sivrihisar'n biraz gneyinde, Gordium'un gneybatsndaki Balhisar'dr. Ana Tanrann Pessinus'tan da daha eski bir tapm merkezi Komana ehridir, ya da ehirleridir. Tarih kaynaklarndan burada tapnlan tanrann imek, topuz ve ift azl baltayla simgelenen bir sava ve zafer tanras olduu anlalr, Yunanllar bu tanray sava tanr Ares'in evresindeki Enyo ile, Romaliarsa Bellona ile bir tutmulardr. Bu niteliiyle Ana Tanra'nn kltyle Karadeniz blgesinde merkezlenen Amazonlarla ilikisi olduu sonucuna varlr ki, anaerkil bir toplumun rn olan sava Amazonlar efsanelerin hepsi ister Artemis, ister baka adlarla anlan Ana Tanrann hizmetinde, ya da onunla ilikili olarak gsterir (Amazonlar, Artemis). (2) NTEL VE EFSANES. Btn bu isim ve sfatlardan anlald gibi, tanra doay btn canll, verimligiyle simgeleyen evrensel bir nitelik tamaktadr. Toprak ve bereketin kaynanda olmaktan baka, her trl uygarln da etkeni olarak daha sonraki dnemlerde, Efes Artemis'inde grlen kuleli talar banda tamakla bir de meter turrita ya da turrigera (Lat. kuleli ya da kule tayan ana demektir) olur. Romallarn Magna Mater (Byk Ana) diye andklar tanra analk vasfn da yalnz insan alannda deil, doal ve evrensel bir ilke olarak canlandrr. Aslnda bir tek efsanesi vardr, bu efsanede hem tanrada analk kavramnn nasl anlald dile gelmekte, hem de tapannn biimi saptanmaktadr: Tanra Attis (ya da Attes)

184

adl bir delikanlya tutkundur (Agdistis), onu Pessinus kralnn (kimi kaynaklarda kral Mi-das'n) kzyla evlenmek zereyken dn yerinde birden karsna dikilerek ldrtr ve kendi kendini hadm etmesini salar. Attis kendi kestii hayalarndan akan kanla topra sular, bitkilerin fkrmasna yol aar ve bir am aacna dnr. Toprak-bereket efsanelerinin hepsinde, zellikle Adonis mythos'unda (Adonis) grlen bu lme-dirilme motifi, Kybele kltnde birtakm vecit, kendinden geme ve esrime hallerine kanmakta ve Ana Tanra tapm-nn znde olan bir eit kurban treniyle gereklemektedir. Attis erkekliini keserek kendini nasl tanraya kurban ettiyse, Kybe-le'nin barahibi de kanl bir trenle kendi eliyle kendini hadm etmek zorundayd. Attis efsanesinde simgelendigi gibi, akan kan ve yitirilen erkeklik gc daha evrensel bir nitelik kazanarak bereket ve canlln daha geni bir alana, yani btn doaya gemesini salamaktadr. Gizemli cmbler, enlikler arasnda yaplan bu eylem gene Anadolu'ya zg ve baz tarikatlarda bugn baka biimde de olsa yaayan bir trenin ilk rneidir. (3) TAPIMI VE TARH. Yazl kaynaklar bize Kybele'nin Pessinus'taki tapm stne ayrntl bilgi verir. Tanraya orada bir idol biiminde tapnlrd. Bu idol bir "diopetes" yani gkten dt ileri srlen bir meteorit, bir kara tat. Pessinus'taki tapna siyasal glerden bsbtn bamsz bir din merkezi olarak ynetilirdi. Bu dinsel ynetimin banda M barahip bulunur, bunlarn biri Attis adn tar, Megabyzos adyla anlan ikincisi dardan gelme olmas art koulan bir yabancyd. Bu M kralrahibin Attis efsanesinde anlatld gibi erkekliklerini tanraya adam olmas gerekiyordu. Galloi diye anlan br rahiplerin de vecit halinde hadm edilmeleri tredendi. Phrygia'da yerli bir klt olduu btn kaynaklardan belli olan bu rahip devleti zekligini bgeye gelip yerleen btn ynetimlere kar korumutur. Gerek Komana'da, gerekse Pessinus'taki tapm merkezleri Hititlerin Anadolu'da kurduklar egemenlik dneminde byk Hitit kralyla iyi ilikiler kurmu, rahip krallar byk kraln siyasal ynetimini

tanmakla birlikte onun din merkezlerine karmasna hibir zaman izin vermemiimin Phrygia dardan gelme uluslarn M kez saldrsna uramtr, biri . . 1200 yllarnda Friklerin, ikincisi 1. . 686 (ya da 676) sularnda Kimmerlerin blgeye yaylmasdr. Her M saldrda da Ana Tanrann tapm merkezi uluslarst niteliini koruyarak bamszln ve din devleti olarak etkisini srdrmek yolunu buluyor. Ayn sre Efes'teki Artemision'da da grlr, onyal kolonistler din merkezine dokunmak yle dursun, burada egemen olan tanray benimseyip tapmn srdrrler. Friklerle tanrann kaynamas dikkati eken bir sretir: Ana Tanra kltnn yerli olup Phrygia blgesini ele geiren ve yreye adn veren ulustan ok daha eski olduu btn kantlardan anlald halde, tanra bu yeni siyasal gc ve etnik toplulu gu ylesine etkilemi ki, tarihe Kybele bir Phrygia tanras olarak gemiti. Phrygia krallarndan Midas'n da, Marsyas'n da Ana Tanra ile yakn ilikileri tarihe gemitir. Midas tanrann olu olmakla, Pessinus'taki tapnan kurmakla vnld. Kimmerler de Phrygia devletini ykar, ama Ana Tanra kl tn ortadan kaldramazlar. Tersine bu tapn daha ok Lydia yresine kaydktan sonra, Metragyrtoi diye anlan dilenci rahipler Akdeniz evresine yaylr ve birer misyoner gibi davranarak Ana Tanrann mistik ve gizemli dinini drt bir yana tantrlar. yle M Ana Tanra klt Phrygiallardan ok eski olduu halde, bu dini benimseyen btn lkeler onu bir Phrygia tanras olarak tanrlar. Nitekim Yunan ve Roma anda Kybele klt btn treleriyle Phrygia uygarlna zg bir belirti saylr. Klasik alarda Yunanistan'n ve Anadolu'nun drt bir yanna dalan Phrygia kleleri ve dilenci rahipleri hor grld oranda gizemli bir din ve kltnn temsilcileri olmakla sayg ve gpta ile karlanrlar, nk Phrygia evrensel bir dinin merkezi olduu kadar Yunanllara yn veren bir sanatn, mziin ve bir de yaam biiminin, klk kyafetin kurucusu, ncsdr. Phrygia uygarl Ege kylarn kapladktan sonra, Phokalallarla Fransa'ya kadar da yaylr, Marsilya'y kuran gmenlerin yeni yurtlarna tadktan trele-

rin arasnda bugne dek Fransa cumhuriyetinin benimsedii Phrygia bal da yok mudur? Phrygial olmak kltr bakmndan yetkin, stn olmak anlamna gelir ve bu Roma imparatorluu ana kadar sregelecektir. lyada'da Kybele'nin ad hi gemedii halde, Phrygiallardan sz edilir: Bunlar Troya savanda Troyallara yardma gelir (l. II, 862):

Askanios ynetir Phrygia'llar, uzak Askania'dan gelmilerdir onlar...

Askania Limne hem Gemlik, hem de Burdur glnn addr. Uzak Askania dendiine gre bu savalarn geldii yre Burdur blgesi olsa gerek. Ana Tanra stne en zengin buluntular salayan Haclar da Burdur'a yakn deil midir? Phrygiallardan kral Priamos kendisi de sz eder, Helene'ye anlatr (l. , 184 vd.):

Eskiden balk, bahelik Phrygia'ya gitmiti m, atlar drtnalgiden bir sr Phrygia 'l grmtm... Ordular yaylmt Sakarya 'nn kylarna. Amazonlar gelmiti hani, erkek gibi, ite o gn, aralarna sava orta almlard beni...
Phrygia'nn bir Amazon saldrsna uramas, Priamos'un da Phrygiallarn yardmna komas anlaml, ama tlyada'dan sonraki metinlerde Troyallarn Phrygial diye anlmas bsbtn ilgin ve dikkat ekici bir yndr. Bir kltr taycs olarak Phrygiallarn Tro-yallar da simgelemek iin kullanlmalar ne zaman ve nasl balar? Herhalde airler, zel-likel tragedya yazarlar iir dilinde bu iki ulus adn kartrmlardr, ama bu olay sonradan ok nemli sonular dourmu, Roma'nn Aineas' kurucu ata olarak benimsemesiyle Phrygia uygarln da kltrnn kayna saym, Ana Tanrann da bu kltr gyle birlikte Roma'ya alnmasn salamtr. Mag-na Mater'in Roma'ya nakli din tarihinde eine rastlanmayan bir olaydr. Ondan nce Atina Ana Tanray arm, kltn snrlar iine almakla geirdii bir bunalma are bulunacana inanmtr: Peloponez sava denilen iki byk Yunan ehrinin, Atina ile Sparta'nm amansz ve sonsuz savanda Ati-

na'llar Phrygia'nn Ana Tanrasn getirterek ehirlerinde ona byk bir tapnak kurmular, onu Demeter'le birletirip bir devlet tanras olarak benimsemilerdir. O sralarda Delphoi tanrs Apollon'un rahipleri bu olay desteklemi olacak: Tanrnn khinleri, Sibyl-la'lar Anadolu'dan gelmeydi, iki tann ve iki din arasnda balantlar tarih ncesi alara dek uzanmaktayd (Sibylla). Gene Sibylla kitaplarnn nerisiyle Ana Tanra'nn Roma'ya getirilii derin siyasal sonular dourmutur. 1. . 204 ylnda Pes-sinus'taki meteorta trenle Roma'ya aktarlm ve Palatinus tepesine tapna kurulan Magna Mater'in erefine Megalensia denilen bayramlar kutlanmaya balamtr. Bu olay da kritik bir dneme rastlar: Roma Afrika seferlerine kmak zeredir, imparatorluu kurmaya yol aacak yaylma politikas yrrle girmektedir. O srada Roma'da bir ta yamuru olur, halk heyecana kaplr, yeni ve daha kkl inanlara zlem duyulmaktadr. Magna Mater bu gereksinmeyi karlam olacak ki, yeni dini kutlamakta airler az birlii ederler. Yeni efsaneler doar: Ana Tanra tan Tiber'den yukar tayan gemi birden karaya oturur, o srada Ana Tanrann sesi duyulur: Temiz, afif ellerle ehre alnmasn ister, derken Claudia Quinta adl bir kz ortaya kar ve tanraya yakarr, kirletildii, kz olan kz olmad ileri srlmektedir, tanra afifligini kantlamak iin gemisinin kendi eliyle ekilmesine izin versin. Gerekten de yle olur, Claudia halatlar eline alr ve gemiyi Tiber'den yukar Roma ehrine kadar eker. Kybele'nin Phrygia'dan gelme tef, zil ve davul gibi alglarla, cokun danslarla kutlanan trenleri, rahiplerinin hadm oluu, Attis efsanesinin bu trenlerde ve gizemlerde yinelenmesi Roma airlerini ylesine etkilemi, esinlendirmitir ki, Kybele-Attis efsanesini konu edindikleri iirlerinde tanrann Galli adl rahiplerine atfla "galliambus" diye cokun bir vezin de uydururlar. Ama Ana Tanra sanat ynnde r amakla kalmaz, Anadolu'nun kaplarn amtr, yalnz uygarlk ve kltr merkezi saylan Anadolu'nun deil, btn dou Akdeniz evresinin. Roma ile Anadolu arasnda kltr kprs kurulmutur, birka yl sonra Romal komutan Manlius

186

Sipylos eteindeki Magnesia'da (Manisa) Syria kral EL Antlokhos'u yenip Orta Anadolu'ya ordusuyla ayak basnca Romallar Pessinus tapnann rahipleri cokun sevin gsterileriyle karlar. Bundan sonradr ki Roma Bergama kralln miras yoluyla elde eder ve Anadolu'ya egemenliini kurmakla blgede r ac bir dnemin balamasn salar. Denebilir ki Romallara dounun kaplarn aan Anadolu'nun yerlisi ve simgesi olan Ana Tanradr. Onunla iliki kurup Bat ile Dou arasnda kpr atmak ve kltrnn yoksun olduu bir temeli kltr beii Anadolu'da arayp bulmak Roma'nn siyasal dehasna bir rnektir. Bata Augustus olmak zere imparatorlarn hepsi hi tkenmeyen bir z gelip Anadolu'dan almlardr. Esiz bir uygarlk ve kltr temeline oturtmay baardklar kltrleri bylece hem talya'da, hem Anadolu'da gelitike gelimitir. Bunun simgesi de binlerce yl ncesi gibi Roma'nn egemenlik anda da gene ayn tanra, hangi adla anlrsa anlsn, Anadolu'nun byk Ana Tanrasdr. Kydippe. Kleobis'le Biton'un anneleri, He-ra rahibesi (Kleobis). Kydnos. Kilikya'da bugn Tarsus ay diye anlan rman tanrs. Ana tarafndan ape-tos'un torunu saylr. Kydnos'un Parthenios adl bir olu varm, Kydnos rmann denize dkld yerde bir ehir kurup ona Parthe-nia demi. Bu ehir bugnk Tarsus'tur. Kyklopes (Kyklop'lar). Trkeye "Tepegz" diye evirebileceimiz Kyklop'lar tek yuvarlak gzl devlerdir. Yunan mythos'unda bu yaratklarn trnden sz edilir: Biri Gaia ile Uranos'un oullar gksel Kykloplar, brleri Odysseia'da ad geen Polyphemos gibi Sicilyal Kykloplar, sonuncular da kaynaklar Lykia'da bulunan duvarc Kykloplar-dr. Birinci trden Hesiodos Theogonia'da yle sz eder (Theog. 139 vd.):

Her bakmdan tanrya benziyordu burdur ama bir tek gzleri vard alnlarnda. Yuvarlak tek gzlerinden geliyordu adlar, zorlu, baarlydlar hep yaptklarnda.
Uranos'un yeraltna kapatt bu devleri hemsoylar Yzkollularla birlikte yeryzne karr ve Titanlara kar savata silah arkada olarak kullanr. Hades'e grnmez klan bal, Posel-don'a da dili yabay veren bu devlermi. Kykloplar zerine baka efsaneler de anlatlr: Apollon Kykloplara dman kesilir, nk olu Asklepios insanlar lmden kurtaryor diye Zeus'un fkesine urar ve Kykloplarn yldmmyla ldrlr. Apollon batanr Ze-us'a el kaldramad iin Kykloplar ldrmeye kalkr. Zeus buna kzar, bir an olu Apol-lon'u Tartaros'a atmay dnr, sonra bu kadar ar bir cezadan vazgeip onu bir yl iin srtma olarak Admetos'un yanna yol lar (Admetos, Asklepios, Apollon). Bu ef$8 nede Kykloplar lmsz tanrlar deil, lm l yaratklar olarak gsterilmitir. Sicilyal Kykloplar nce Homeros'un Odyi seia destannda, sonra da skenderiye iirindi sz geen yaratklardr. Odysseia bunlarn yerlerini, yurtlarn Homeros destanlarna zg kesinlikle belirtir: Kuzey talya ve Sicilya kylar ve adalar sz konusudur, nitekim Tepegz masallar oralarda tutunmu ve birok yerlere Tepegzlerin, zellikle Odysseia'da sz geen Polyphemos'un ad verilmitir (Polyphemos). Bu blgenin yanarda blgesi oluu, oralarda toprak altna kapatlan Tepegzlerin demircilikle uraan birer cin olarak canlandrlmalarna yol amtr: Bunlar He-phaistos'un iliinde - tpk talya'da (XVIII) Akhilleus'un silahlarnn yapld blmdeki gibi demir dverler, maden ilerler ve tanrlara silah yaparlar. Tek gzleri atein karsnda kor gibi parlar, kraterlerden fkran kvlcmlar onlarn rsnden frlayan atelerdir, yersarsntlar ve grltleriyle kendilerini belli ederler. Odysseia'da bunun tam tersine Kykloplar hayvanclkla geinen, koyun ve keileri bol olan allarda, maaralarda yaayan yamyam devler olarak gsterilir. Odysse-us Kykloplar lkesinde ve zellikle Polyphemos'un maarasndaI yaad serveni en

Sonra Toprak Kyklop 'lar dourdu, azgn yrekli, Brontes 'i, Steropes 'i ve belal Arges 'i (ki bunlar vermitir Zeus 'a imekleri, yldrm}

ufak ayrntsna kadar anlatr (Od. IX, 105 -567). Duvarc Kykloplarsa Anadolu'da, Yunanistan ve Sicilya'da iri talarla rlm kyklope-en denilen ne kadar sur varsa, hepsinin yapclar saylr. Bunlar ne cin, ne de tanrdr, tarih ncesi alarda ehir kalelerini yklmaz, almaz ve alnmaz duvarlarla evirmek iin efsanelik krallarn, nderlerin emrine giren btn bir ulustur. Efsane Kykloplann yardmyla surlarn yaptran krallar (Tiryns ehri iin) Proitos ve (Argos ehri iin) Perseus'tur. te yandan bu duvarc Kykloplann Anadolu'nun Lykia blgesinden gelme olduklar da efsanelerce belirtilir. Btn bu kantlar bu tek gzl devlerin yorumlanmasnda Hitit kabartmalarnn gz nne alnmas gereini pekletirmektedir. Halikarnas Balks'nn nerdii bu gr tutarl grnmektedir: Tek yuvarlak gzl devler Hitit kabartmalarnda profilden grlen kiiler olabilir, dev olulan ve ok iri duvarlarn yapclar saylmalar Anadolu'daki Hitit surlarnn kayaya oyulmu olmasyla aklanabilir. Kald ki efsane bu de-varc devlerin Anadolu'dan gelme, da kayalklarna mezarlar kazmakla n salm Lyki-a'dan gelme olduunu da ayrca belirtmektedir. Bu sorunun efsane bakmndan da, Anadolu ve zellikle Anadolu-Yunan ilikilerinin aydnla karlaca bir gelecekte zmlenebileceine inanyoruz. Kyknos. Kuu kuu anlamna gelen bu ad birok efsanelik kiilerin addr: (1) Poseidon'un bir olu. Efsanesi Troya'nn lyada'dan nceki olaylaryla ilgilidir. Troyahlardan yana olan Kyknos Akhalarn bo^az kylarna karma yapmalarna engel olmak istemi ve Akhilleus'la arpm. Ama babas tanr olduu iin Kyknos'un derisine silah ilemiyormu. Akhilleus onu kalkanla ite ite bir kayann altna kadar getirmi, ora da ezmeye alm. Poseidon da olunu bir kuu kuuna evirip kurtarm. (2) Poseidon'un Kyknos adnda bir olu da ha/varm, Troya'nn gneyinde, Bozcaa da'nn tam karsndaki bir ehrin kralym. Adann o zamanki ad Leukophrys'mi.

Ana s bu Kyknos'u dourunca deniz kysna b rakm, bebei bir kuu kuu bytm.

Kyknos sonralar Laomedon'un bir kzyla evlenir ve Tenes adl bir olu, bir de kz olur. Kars lnce Kyknos baka bir kar alm, ama vey annesi Kyknos'a iftira etmi, Kyknos da buna inanm, olunu bir sanda kapatarak denize atm. Tenes Bozcaada'ya km, sonralar adn vermi Leukophrys adasna. Kyknos bir sre sonra olunun susuz olduunu anlam ve iftiray yapan karsyla ona tanklk eden kavalcy gereince cezalandrm, sonra da Tenedos adasna oluyla barmaya gitmi, ne var ki Tenes babasnn kyya balad ipi bir keserle kesip gemisini aa atm (Tenes). Efsaneye gre Tenedos adasna kavalclarn gelmesi de yasak edilmi.

sndan yaralayarak Olympos'a dnmeye zor lam.

(4) Phaethon'un arkada Kyknos adl bir adam varm, Phaethon lnce yle gzel bir sesle at yakm ki Apollon tanr onu kuu kuuna dndrm. Kuu kularnn lmeden tmesi de ondanm.
Kylabras. Lykial bir oban. Phaselis (Tekir-ova) ehrinin kurulaca yerde tarlalar varm, oraya ehir kurmaya gelen Lakios bu tarlalar tuzlu balk karlnda satn alm (Lakios). Sonralar Phaselis halk Kylabras'a bir tapnak kurmu, sunu olarak da tuzlu balk adarlarm Kylabras'a. Kyrene. Kyrene, Peneus rmann torunu olan Tesalyal bir nympha'dr. Pindos dann eteklerinde srleri bekler ve yle gl kuvvetlidir ki, vahi hayvanlarla boy lr. Gnn birinde silahsz olarak bir aslanla dvp onu alt edince, gree tank olan Apollon Kyrene'ye k olur. Hemen Kentaur Kheiron'a gidip bu kzn kim olduunu renir ve Kyrene'yi altn arabasna bindirdii gibi Libya'ya kanr. Orada Kyrene adn alan

(3) Tanr Ares'le Pelias'n kz Pelopeia'nn olu. Kyknos, zalim bir ekya imi, Delphoi'ye gelen yolcular durdurur, ldrr ve l lerini babas Ares'e sunarm. Apollon bu i ten bkm ve yiit Herakles'i Kyknos'la ar pmaya gndermi. Herakles ekyann hak kndan gelmi, ama Ares olunun cn al mak zere yeryzne inince, onu da kala

188

bir altn saraya yerletirir. Kyrene'nin Apol-lon'dan bir olu olur, Aristaios adl bu ocuu Hera tanralarla Toprak Ana bytrler (Aristaios). Kythera'h. Aphrodite'ye verilen bir ek ad. Tanrann denizin kpklerinden dounca ilk vard yer Kythera adas olduu iin (Aphrodite). Kyzikos. Kapdag yarmadasnn bat koyunda bulunan Kyzikos ehri (bugn Balkz) ilkada Marmara'nn en zengin ve ilek limanlarndan biriydi. Kurucusu Kyzikos'un efsanesi Argonaut'lar seferiyle ilgili olarak anlatlr (Argonaut'lar). Kyzikos tanr Poseidon'dan tremi olan Dolionlarn kralym. Argonaut'lar ehre geldiklerinde kral, khin Merops'un kz Kleite ile yeni evlenmimi. Kyzikos Argonaut'lar iyi karlam, yedirmi, iirmi, yanlarna bol kumanya da vererek ugurlam. Ne var ki Argo gemisi yola

ktktan sonra byk bir frtnaya (utulmu, gece vakti bir karaya varmlar, ne bilsinler ki oras az nce ayrldklar Dolionlarn lkesi dir. Dolionlar bunlar korsan sanarak saldr ya gemiler, kyasya bir sava olmu, savaa kral Kyzikos da gelip katlm ve ason'un elinden can vermi. Sabah olunca bir de bak mlar ki korkun bir yanlgya dm herkes. Argonaut'lar gn, gece yas lul mular Kyzikos'un lsne, sonra trenle gmmler onu. Bu arada Kleite kederinden asm kendini. Kyzikos'un kral olduu selinde ad verilmi Kieite'nin lmne nympha' lar o kadat alamlar ki, gzyalarndan bir kaynak fkrm, ona da Kleite ad verilmi. lgin bir nokta da u ki, Argonautlar efsanesinde Kyzikos'tan ayrlmadan nce gemicilerin ehre hkim olan Dindymos (Kapdag) s tne bir Kybele heykeli diktikleri ve frtnay ancak bu yoldan dindirebildikleri sylenmektedir.

Labdakos. Kadmos'la Harmonia'nn torunu, Laios'un babas ve Oidipus'un dedesi (Tab. 19). Thebai kral olan Labdakos adn btn soyuna vermitir, Oidipus da Labdakos olu diye anlr. Labrandos. Labrandos Kuretalarn biridir. Arkadalar Panamoros ve Palaksos'la birlikte Karia blgesine gelir ve oradaki Labranda ehrine adn verir. Labranda bugn Selimiye'nin biraz kuzeyinde Trbe adl bir kasabann yerinde bulunuyordu. Labyrinthos. Labyrinthos, sonsuz ve girift dehlizlerden meydana gelen bir yapya verilen addr. Msr'da bu eit yaplar yeraltnda maaralar kazlarak yaplrd ve okluk kral mezar olarak kullanlrd. Yunan mythos'un-da bu kelime Girit kral Minos'un nl mimar Daidalos'a yaptrd ve iinde Minotauros'u saklad yap iin kullanlr. Labyrinthos kuruluundan da anlald gibi Yunanca bir kelime deil, Anadolu dillerinden remedir. Gi-rit'e de oradan gelmi olsa gerek. Girit Laby-rinthos'u yeraltnda deil, yer stnde yaplm bin bir oda ve koridordan kurulu aprak bir yapdr. Efsaneye gre Minotauros'u ldrmeye giden Theseus'a Ariadne bir yumak iplik vererek onun Labyrinthos'a girdikten sonra yolunu armadan kmasn da salamtr (Daidalos, Ariadne). Labyrinthos ad M azl balta anlamna gelen ve Girit din ve sanatnda olduu gibi Anadolu'da da izleri grlen "labrys" kelimesinden tremi olabilir. Lacrtes. Odysseus'un babas. Olu Troya savana gidip dnmeyince derin bir yas kaplar Laertes'in yreini, thake sarayndan ayrlr, gider balarnda herkesten uzak, obanlar ve bahvanlanyla birlikte yoksulluk iinde yaar. Odysseus'un ller lkesinde rastlad anas Antikleia oluna babas Laertes'in ne byk aclar iinde kvrandn anlatr (Antikleia). thake'de Laertes'in sz gemez bile, saraydaki rezalete karmaz, malnn, mlknn Penelopeia'nn taliplerince tketilip yok edilmesine kar koyacak gte

deildir. Hele kars Antikleia da canna kynca Laertes canl bir cenaze oluverir. Penelo-peia ona szde kefen dokur, her gn dokuduu ve gece skt bezin Laertes'e kefen olduunu syleyerek talipleri oyalar. Odysse-us dilenci klnda thake'ye ayak basnca babasnn yrekler acs halini oban ba Euma-ios'un azndan haber alr. Ama ona ancak talipleri ldkten sonra, Odysseia'nn yirmi drdnc ve son blmnde grnr. Home-ros bu bulumay yle anlatr (Od. XXIV, 226 vd.):

Odysseus yalnz babasn buldu bakml bahenin iinde, apalyordu ihtiyar adam bir aacn dibini, entarisi eski ve yamal vepimpisti, yamal sr derileri balamt bacaklarna, syrklardan korunmak iindi, dizlikyerine, ellerinde eldiven vard dikenler batmasn diye, banda da soua kar kei derisi bir takke,
Odysseus onu ihtiyarlktan km, gnl byk bir yas iinde grnce dayanamaz, alar. Kendini tantnca ihtiyar Laertes birdenbire dirilir, gidip ykanr, temiz bir entari giyer ve tanra Athene'nin yapt by ile birden gleir, genleir. yle ki ithake halk taliplerin lmnden dolay almaya gelince, Laertes de olu ve torunuyla birlikte silaha sarlr ve Eupeithes'i ldrr. Laios. Labdakos'un olu, Oidipus'un babas, Thebai kral (Tab. 19). Sophokles'in "Kral Oidipus" tragedyasna kaynak olarak ald efsaneye gre, Laios okaste ile evlenir ve bir olu olur. Ama ocuk dogmadan tanr szcs Laios'a doacak olan ocuun kendisini ldreceini bildirir. Bunun iindir ki kral ocuu doar donmaz bir uana verip daa braktrr. Ama tanr sz gene de gerekleir: Gnn birinde Laios Delphoi'ye giderken yolda bir yabancyla kavgaya tutuur, bu yabanc kendi olu Oidipus'tur. Oidipus Laios'u ldrr ve Thebai'ye vardktan sonra anas okaste ile evlenir. Oidipus'un, babasn ldrmek ve anasyla evlenmekle iledii korkun gnah nasl haber ald ve nasl cezaya arpld Oidipus efsanesi ve tragedyasnda anlatlmtr (Oidipus).

190

Laistrygon'lar. Odyssela'da ad geen efsanelik bir boy. Odysseus gemileriyle rzgr tanr Aiolos'un adasndan ayrlnca alt gn yol alr, sonra da Telepylos denilen ok gzel bir limana varr. Btn gemiler bu stliman koya girerler, yalnz Odysseus kendi gemisini liman dnda bir kayaya balar. arkadan da kente gnderir, ama Laistrygonlarn kral Antiphates'in kzna rastlayan bu adamlar nce bir dev anasnn evine gtrlrler, sonra da Antiphates adl dev kral onlan kesip yer, bununla da kalmaz, Laistrygonlar limanda demirlemi gemilere saldrr ve btn gemicileri ldrp ilerler. Bir Odysseus'un gemisi halatn zerek kap kurtulmak aresini bulur. Bylece Odysseus'un on M gemisinden on biri yok olur, bir tek gemisi kalr. Bu korkun macera Odysseia'nn onuncu blmnde anlatlmtr (Od. X, 80132). Lakedaimon. Zeus'la Taygete'nin olu, Pe-loponez'de Lakedaimon ya da Sparta olarak anlan nl ehrin kurucusu (Tab. 9). Efsaneye gre Lakedaimon adl kahraman blgede kral olan rmak tanr Eurotas'n Sparta adl kzyla evlenmi, Eurotas lnce de tahta km. Kentine karsnn adn vererek Sparta demi, ynettii halka da Lakedaimorilular diye kendi adn takm. Tarihsel alarda bu kent hem Sparta, hem de Lakedaimon diye anlr. Lakhesi. Zeus'la Themis'in kzlar saylan kader tanralar Moiralarn biri. Ad kader, aln yazs anlamna gelen Lakhesi Moiralarn ikincisidir (Moiralar). Lakios. Lakios'a Delphoi tanr szcs douya gidip bir ehir kurmasn buyurmu, Lakios da Anadolu'nun Lykia ile Pamphylia illerinin snrnda bulunan Phaselis ehrini kurmu. Bu ehri kurmak iin gereken topraklan tuzlu balk karlnda satn alm (Kylabras). Lamia. Komedya'da ad geen, kadn bal, eek bacakl bir canavar, ocuklara korkuluk olarak gsterilirdi. Bir efsaneye gre Lamia gzel bir kzm, Zeus ona gnl vermi, onunla birka kez gelip sevimi, ama Lamia'nn her ocuk douruunda kskan Hera gelir, doan ocuu ldrrm. Sonunda

Lamia gidip bir maaraya saklanm ve o-cuklan yaayan analara dman kesilmi. Geeleri gzne uyku girmedii iin gider, o cuklan karr, yermi. Ama Zeus ona acm, ok arap itii geceler gzlerini karp yatann yanndaki bir kaba koyarm, o zaman uyur ve ocuklar rahat brakrm. Lampetie. Helios'la Neaira'nn kz, Odys seia'da ad geen nympha. Lampetie kz kardei Phaethusa ile birlikte babalar Helios'un Thrinakie adasndaki kutsal srlarna bekilik etmektedirler. Odysseus'un arkadalarnn kutsal srlar kesip yediklerini Helios'a haber veren onlardr (Od. XII). Lampsake. Lampsakos (Lapseki) ehrine adn veren kadn. Lampsake Babrykler kral nn kzym. Boazlar blgesine Yunanis-. tan'dan gelen gmenler gnn birinde kra ln bulunmad bir zamanda yerlilerin saldn sna uramlar ve Lampsake araya girme eydi, hepsi ldrleceklermi. Ama kral ki gmenleri kurtarm, bunun iin de onla ehri aldktan sonra Lampsake'ye bir tanra gibi tapnmlar ve ehre adn vermilerdir. Laodamas. (1) Eteokles'in olu, Thebal kral. Thebai'ye kar Epigonlar seferine kar koyar ve ehrini savunurken lr (Alkmai-on). Baka bir anlatma gre Epigonlar ehri alnca Laodamas kaar ve kuzey Yunanistan'a snr. (2) Antenor'un olu, llyada'da ad geen Troyal sava. Aias tarafndan ldrlr. Laodameia. (1) Bellerophontes'in kz. Homeros lyada'da Laodameia'nn Zeus'la birletii ve Sarpedon'u dourduu sylenir (l. VI, 197vd.):

AkllZeus, koynuna girdi Laodameia 'nn. Laodameia dourdu tanrya denk tun silahl Sarpedon 'u.
Baka bir gelenee gre Sarpedon Zeus'la Europa'nn oludur (Tab. 11). Laoda ..................................................................la Artemis'in oklaryla lm. (2) Akastos'un kz, Protesilaos'un kars Protesilaos Trya kylarna kar kmaz len Akha yiididir. Kocas Troya seferine kmadan az nce evlenen Laodameia lm

haberini alnca tanrlardan Protesilaos'u kendisine saat iin balamalarn diler. Bu dilei yerine gelir, ama ei Hades'e indikten sonra da Laodameia canna kyar (Protesila-os). Bir anlatma gre Laodameia Protesila-os'un balmumundan bir heykelini yaptrm ve onu koynuna alrm. Babas bunun' farkna varnca heykeli atee atm, Laodameia da heykelin ardndan atlayarak diri diri yanm. Laodike. (1) Agamemnon'la Klytaimestra'nn kz. lyada'da Agamemnon'un kznn ad Khrysothemis, Laodike ve phianassa diye geer. Laodike tragedya yazarlarnn sonradan Elektra diye adlandrdklar kz olsa gerek. (2) Priamos'un kz (Tab. 16). lyada'da yle tanmlanr (il. , 124): "Gzellikten yana en stnyd Priamos

den kan ylanlarn Laokoon'u ve ocuklarn bomas ite bu tutumun cezasdr, heykel ise tanrlarn bir armaandr ve ehre alnmaldr. Casus Sinon'un da destekledii bu gr tutunur ve tahta at surlardan ieri alnr. Aeneis'te canlandrlan bu olay bugn Vatikan mzesinde grlen nl Laokoon ve oullar heykeline konu olmutur. Laomedon. Ilos'la Eurydike'nin olu Lao-medon Troya'nn ilk krallarndandr (Tab. 16, 17). Strymo ile evlenir ve Podarkes, yani Priamos'la Hesione'den baka birok ocuk-lar olur (Hesione). Tros'la llos'un kurduklar Troya ehrine surlar yaptrmak iin Apollon ve Posei-don'dan yardm gren Laomedon yemin bozmu, gvenilmez bir kral olarak geer efsanede. Bu gnah onun ve ehrinin bana birok belalar getirmitir. Bu yzden Troya'ya dman kesilen Poseidon olay Apollon'a yle hatrlatr (l. XXI, 441 vd.):

'un kzlar arasnda ".

Laokoon. Troyal Antenor'un olu saylan Laokoon, Thymbral Apollon tapnanda rahiptir. Ama tanrnn heykeli nnde karsyla sevitii iin gnah ilemi ve ApoIIon'un fkesini stne ekmitir. ki olu vardr. lyada'da ad gemeyen Laokoon Vergili-us'un "Aeneis" destannda Troya'nn ykl-yla ilgili olarak anlatlan korkun bir macerann kahramandr. Akhalar ii dolu tahta at Troya kaplarnn nne brakarak Tenedos adasnn arkasna saklandklarnda Troyallar poseidon tanrya kretmek iin on bir kurban kesmek grevini Laokoon'a verirler. Laokoon kocaman bir boay deniz tanrya adamak zeredir ki dalgalardan olaanst byklkte iki ylan kar, bunlar babalarna yardm etmekte olan Laookon'un iki oluna saldrrlar. Ylanlar ocuklarn gvdelerine sarlp onlar bomak zereyken Laokoon araya girer, oullarn kurtarmaya urar, ama bu kez ylanlar onu da boumlarnn arasna alrlar ve n de tyler rpertici biimde ldrrler. Troyallar bu manzaray dehetle seyrettikten sonra, Laokoon'un Apollon'a kar iledii gnah bilmedikleri iin, yle yorumlarlar: Apollon'un rahibi kap nne braklan tahta heykelin ehir iine alnmasna kar gelmi, giderek kargsyla atn karnna vurmu, oyuk olduu sonucuna varmt. Deniz-

Zeus buyurmutu ikimize demiti, soylu Laomedon 'a yardmc olun, belli bir karlkla kiralamt bizi bir yllna, i buyuruyordu bize, efendimizdi. Bir surla evirdim ben Troya'llarm ehrini, geni, ok gzel bir surdu bu, ehir bir trl ele geemez olmutu, sense, ok kvrml da 'nn ormanlk yarlarnd a kaypak kaypak yryen, boynuzlu srlarn gdyordun, ama gler yzl m evsim ler gelip geti, geldi yll demenin gn, yzsz Laomedon vermedi karln emeimizi n, meydan okudu birde utanmadan, bizi kovdu, dedi, ellerinizi, ayaklarnz balayacam, dedi, satacam sizi uzak adalara, stelik kulaklarmz tun klcyla kesecekti.
Poseidon bu hakaretten duyduu fkeyi bir trl unutamaz, Hesione'yi ldrecek bir deniz canavar gnderdii gibi, Troyallar tutmaktan da kanr. Laomedon*un Hesione'yi kurtard diye He-rakles'e verdii sz de tutmamas onun yiit

192

Herakles'in elinden ldrlmesine nedendir. Laomedon'un Herakles'e sz verdii atlar tanr Zeus'un Ganymedes'e karlk Tros'a armaan ettii atlardr (Ganymedes). Lapithai (Lapith'ler). Lapith'ler, hem efsane, hem de tarihte ad geen bir Tesalya boyudur. Kendilerinden nce blgede oturan Pelasglar kovarak, Pindos, Pelion ve Ossa dalarnn eteklerine yerlemiler. Ne var ki adlarna birbirinden ok uzak yerlerde, rnein Knidos ve Rhodos'ta da rastlanr. Lapith'lerin en bata gelen soyunun atas rmak tanr Peneus'tur. Peneus Kreusa (ya da Philyra) ile evlenmi, M olu, bir kz olmu, bu kz ApoUon tanrdan gebe kalarak bir oul dourmu, ad Lapithes. Bu Lapithes'in kendisi boyuna adn verir, baka baka blgelerde ehirler kuran drt olu olur: Phorbas, Periphas, Triopas ve Lesbos. Bir Lapith olduu bilinen ksion bir efsaneye gre Peri-phas'm, baka birine gre de Phlegyas'n oludur (ksion). Lapith'lerin sz edildikleri efsanelerin banda Kentaurlarla olan arpmalar gelir (Kentauroi). Kalydon avnda da bulunmular (Meleagros), Argonaut'lar seferine katlmlar: Theseus'un arkada Peirithoos, onun olu Polypoites, Mousos, Leonteus vb. Lapith olarak tannmtr. lyada'da ad geen bu boy "takn canl kargclar" diye nitelenir. Lara. Latin airi Ovidius'a gre Lara'nn asl ad geveze anlamna gelen "Lala"dr. Lati-um'un bir su perisi olan Lara upiter'in buyruklarna kar gelmi, tanr gnl verdii u-turna'y elde etmek iin btn nympha'lar-dan yardm istedii halde, Lara hem yardmdan kanm, hem de batanrnm bu tutkusunu uno'ya ve uturna'ya am. Buna fkelenen lupiter kzn dilini koparm, klavuz tanr Mecurius'a da bu geveze periyi ller lkesine gtrmesini buyurmu. Ama Mercu-rius Lara'ya yolda tutularak onu Lares tanrlara gebe brakm. Roma mitolojisinde Lara hem dedikodu, hem de tam sessizlii, yani lm simgeler. Lares. Etrsk asll tanrlar. Efsaneye gre Lara ile Mercurius'tan domadrlar. Lares

tanrlar yol azlarn, evlerin iini koruyan, cinlerdir. Her evde llerin ruhunu simgele yen bir Lar bulundurulur ve bu aile bekisinin heykeli kuaktan kuaa aktarlr. Ev Larla rndan baka kamu Larlar vardr, bunlar Roma halknn topluca yaad yerleri konr. Larlar bir ellerinde bereket boynuzu tayan, ksa rubal ve bir ayaklarnn stnde dnen delikanllar olarak gsterilir. Latinus. talya'nn yerlileri Aborigenes denilen boya adn veren Latinus stne M ayr kaynaktan gelme efsaneler anlatlr. Yunan kaynaklarna gre Latinus, Odysseus'la Kir-ke'nin oludur. Roma asll efsanelere gre de Latinlerin bu ilk kral Faunus'un olu ve Lavinia'nn babasdr. Kz Lavinia gnn birinde hi ac ekmeden yanp tutumaya balaynca Latinus tanr szcsne bu mucizenin nedenini sorar, ald cevapta kzn, talibi olan Ruteller kral Turnus'a deil de, Latin adn gklere karacak bir kahramana vermesi gerektii bildirilir. Latinus da Aeneas' Latium'a geldiini grnce, Laviria'y ona verir. ldkten sonra da upiter Latiaris adiy la tanrlatrlr (Lavinia). Lavinia. Kral Latinus'un kz. Aeneas Latium'a gelmeden nce Lavinia Rutullar kral Turnus'a nianldr, ama dedesi Faunus onun evlenmesine engel olur, kz dardan gelecek bir yabancya, Latinlerin egemenliini dnyaya yayacak olan bir kahramana vermek gerektiini bildirir. Bir sre sonra talya'ya ayak basan Aeneas' kral Latinus iyi karlayp kendisine damat olacak adamn bu olduu kansna varr ve Lavinia'y Aeneas'a verir. Ama Troya soyundan btn kiilere dman kesilen tanra uno Lavinia'nn anasnn Turnus'la birlik olup bu evlenmeye kar koymasn salar. Aeneas Turnus'la teke tek savaa girer, kazanr ve Lavinia ile evlenir (Latinus, Aenas). Leandros. Bkz. Hero. Leda. Leda'nn anas, babas stne kaynaklar birbirini tutmaz, genellikle Aitolia kral Thestios'un kz olduu kabul edilir. Lakedal-mon'd.n kovulan Tyndareos Aitolia 'ya snnca Thestios onaa kzn verir. Sonra da

Tyndareos Herakles'in yardmyla Sparta tahtn gene ele geirir ve Leda ile birlikte oraya yerleirler. Leda'nn ocuklar Helene ve Klytaimestra, Kastor'la Polydeukes'tir (Tab. 12). Efsaneye gre Zeus tanr Leda'ya k olmu ve bir kuu kuu biiminde ona yanam, Leda da bir yumurta yumurtlam, yumurtadan iki ikiz ocuk km: Zeus'un dlleri olan Helene ile Kastor ve Tyndareos'un ocuklar olan Klytaimestra ile Polydeukes. Baka bir efsaneye gre, tanrsal yumurtay yumurtlayan Leda deil, tanras Neme-sis'tir. Zeus Nemesis'e tutkunmu, ama tanra onu istemezmi, tanrdan kurtulmak iin bir kaz biimine girmi, ossaat tanr bir kuu kuu olup ona yanam. Nemesis'in yumurtlad yumurtay da Leda alp saklam. Bu yumurtadan yalnz Helene domu. ok gzel bir kz olduu iin Leda onu br ocuklaryla birlikte kendi kzym gibi bytm (Helene, Klytaimestra, Dioskurlar). Lesbos. Lapithes'in olu, Midilli adasna adn veren kahraman. Bir tanr buyruuna uyarak Yunanistan'dan ayrlp Midilli'ye ger, oradaki kraln kz Methymna ile evlenir. Kendisi kral olup adaya adn verdii gibi karsnn ad da adann byk ehirlerinden birine verilmitir (Lapithai). Lethe. Unutmak anlamna gelen bir fiilden tremi olan Lethe szcm allegorik bir tanrann addr. Hesiodos'a gre Lethe kavga tanras Eris'in kz ve Gece'nin torunudur. Lethe Hades lkesinde bir pnar olmutur, suyunu ien ruhlar gemi hayatlarn ve ektikleri aclar unutup yle girerler ller dnyasna. "Devlet" adl eserinin sonunda ruh gmn anlatan Platon Lethe'yi yle tanmlar (Dev. X, 621a): "Ruhlarboucu, korkun bir scan altnda Lethe ovasna gitmiler; ne aa, ne ot varm bu ovada. Akam olunca Ameles (kaygszlk anlamna gelir) rman kysnda konaklamlar. Bu rman suyu hibir kap iinde durmazm; oysa herkes de bu sudan biraz imek zorundaym. Baz ruhlar ly karp fazla iermi, ier imez de, her eyi unutur-mu". Platon ve neo-platonculugun etkisiyle

Lethe unutmay simgeleyen bir rmak ve sonra da soyut bir kavram haline gelmitir. Leto. Titanlardan Koios'la Phoibe'nin kz Leto, batanr Zeus'la birleerek Apollon'la Artemis'in anas olur (Tab. 5). Bir Anadolu tanras olduu adndan, efsanesinden ve tapnann yerleme yerlerinden belli olan Leto konusunda Apollon, Ari temis ve Kybele maddelerine baklmas. Leukippos. Lykial bir delikanl. Serveni ilkan ak romanlarndan birine konu ol-j mutur. Leukippos, Bellerophontes'in torun- j lanndan olan Ksanthios'un oludur. Lykia'da 1 stn bir sava olarak tannr, ama tanra Aphrodite'nin fkesine urayarak kendi kz kardeine gnl verir. Tutkusu gn getike artar, onu yenemeyeceini anlaynca, anasna derdini aar ve ondan yardm ister, yoksa klcyla kendini ldreceini syler. Anas iki kardein gizlice sevimesini salar, ama gnn birinde Ksanthios'a birisi kznn bir yabancyla yattn ihbar eder. Ksanthios gece kznn odasna girer, kz saklanr, baba da onu kznn sanarak klcyla vurur, kz ac bir lk atarak der, bu srada Leukippos da saldrann babas olduunu anlamayarak onu ldrr. Bu korkun hikye sonucunda Leukippos Lykia'dan ayrlmak zorunda kalr, Girit'e geip orada bir koloni kurar, ama oradan da kovulup Anadolu'ya dner, Miletos blgesinde bir ehir kurar. Maiandros (Menderes) kysndaki Magnesia (Manias) ehri kralnn kz bu Leukippos'a gnl vererek yurdunu onun emrindeki dmana teslim etmi. Leukothea. Bkz. no. Libcr. Orta talya'nn eski bir tanrs Liber, diisi Libera le birlikte bag, bahe ve tarlalarn bereketini saladklarndan Yunan tannla-rndan Bacchus ve Ceres'le bir tutulmulardr. Libya. Kuzey Afrika'ya adn veren nympha'. Epaphos'un kz olan Libya, o'nun torunu olur (Tab. 10). Bykannesi lo nasl Zeus tanryla birlemise, kendisi de Poseidon'la birleir ve Agenor'la Belos diye Fenike ile Msr'n efsanelik kurucularn dourur. Libya,

Agenor yoluyla Kadmos'la Europe'nin ninesi olur (Agenor, Belos, Europe). Likhas. Herakles'in arkada ve habercisi. Yiit onu Deianeira'dan yeni bir gmlek almaya gnderir ve kansnn yollad sihirli Gmlegi srtna geirip yanmaya balaynca btn suu Likhas'tan bilir. Korkun bir fke iinde aalar kklerinden sken, sunaklar deviren ve avaz avaz baran Herakles Li-khas' ayandan tutup denize frlatr. Bahtsz adam da Euboia yaknnda denize dp oradaki Likhades adalarna adn verir (Herakles). Linos. Linos efsanesi bir eit at yakma trenine bir kaynak bulmak amacyla uydurulmu olsa gerek.

Lityerses. Phrygia kral Midas'n olu. Ekin bimede onun stne yokmu ve babasnn kral olduu blgeye kim gelse onu yanmaya arr, istemese de onu dve dve almaya zorlarm. Eli ok abuk olduundan hasmlarnn hepsini yener, kafalarn keser, bedenlerini de ekin demetleri arasna baglarm. Herakles, Lydia kraliesi Omphale'nin yannda

(1) Argos'ta anlatlan efsane yledir: Li nos, kral kz Psamathe'nin Apollon'dan ge be kalarak dourduu bir ocuktu; kz baba sndan korktuu iin bebeini daa brakr, kpekler gelir, Linos'u paralarlar. Psamathe de yasn atlarla dile getirir. Babas iin far kna vararak kzn ldrr. Apollon tanr da bu korkun olayn cezas olarak Argos blge sine veba salar. Argoslular Delphoi bilicisin den aldklar t zerine Linos ve Psamathe adna bir yas treni dzenlerler, veba da by lece sona erer. Linos trenlerinde atlar oku nur, yolda rastlanan kpekler ldrlrd. (2) Boiotia'da anlatlan Linos efsanesi biraz deiiktir: Linos Musalarn birinin ocuudur. Mzikte usta olduu iin Herakles'i yetitir mekle grevlendirilmi, ama kula olmayan yiit hocasndan azar iittii bir gn fkelene rek onu ldrm. Daha baka bir anlatma gre Linos at sylemekte o kadar ustaym ki, Apollon'la boy lecek olmu da tanr onu lmle cezalandrm. Litai. Bkz. Yalvarlar

bulunduu srada Lityerses'le boy lmeye gelmi. Zorbann meydan okumasna hi, al drmadan onu gzel bir trkyle uyutmu ve kafasn kesmi. Phrygiallar ekin bierken Lityerses'in servenini dile getiren bir trk sylerlermi. Llt-yerse adl bir trkde bu biicinin ustal vlrm.

vurdum zincire

sz geen efsanelik boy. Troya'dan ayrldk tan sonra Trakya kylarna urayan Odysse-us'un gemileri, oradan yelken anca korkun bir poyraz frtnasna tutulurlar ve on gn denizde alkandktan sonra Lotosyiyen lerin lkesine varrlar. Bu lkenin kuzey Afrika'nn Trablusgarp kylarnn karsnda Cer-ba adas olduu teden beri bilginlerce kabul edilir. Odysseus bu esiz serveni yle anla tr (Od. IX, 82 vd.):

Lotophagoi (Lotosyiyenler). Odysseia'da

Tam dokuzgn lm rzgrlar balkl denizde alkalad bizi sonunda Lotosyiyenlerin toprana vardk onuncu gn, bir bu iei yer burann halk, orada karaya ktk ve bizgittik su almya. arkadalar da abucak hazr etti akam yemein i, oturup doyurduk karnmz tezgiden gemilerin dibinde. Yiyip itikten sonra doyasya, yolladm arkadalar, dedim gidin bakn, ekmekyiyen hangi insanlarn toprana ayak basmz. Setim iki kii, kattm yanlarna birde haber ci. Gittiler ossaat bulutular lotosyiyen adamlarl a, bizim dostlara hibir ktlk dnmedi ora halk, lotos bile verdiler onlara yesinler diye, bizimkilerden kiniyediyse totosun balgibi yemiin i, kendinden geti ve dnmeyi istemedi bir daha gemiye. Orada kalp lotos yemekten baka ey dnmediler, akllarn elmiti bu yemi, unutturmutu Ama bakmadm gzlerinin yana, srkledim gemiye onlun, teknede, kreki sralar altna ektim,
slay

Sonra byrdm br sevgili yoldalarma, haydi, dedim, binin tezgiden gemilere abuk , korktum, biri lotosyer, slay unutuverir diye . onlarda hemen bindilerve oturdular sralarn a, kreklere sarlp kprttler krl denizi.
Lucifer. Sabah yldz Phosphoros'un Latince ad (Phosphoros). Hristiyan edebiyatnda eytann bir ad. Luna. Ad ay anlamna gelen bir roma tanras. Aventinus tepesinde bir tapna vard, ama hibir efsanesi olmad gibi zamanla Di-ana tanrayla bir tutulmu Luna ad da iirde Yunanca Selene'yi evirmeye yaramtr. Lupercus. obanlarn ve srlerin kurtlara kar koruyucusu saylan eski bir talya tanrs. Sonradan Faunus'la bir tutulmu ve ad Faunus Lupercus olmutur. Yunan din ve tanrlarnn etkisiyle Lupercus Pan'a da benzetilmitir. Her yl 15 ubatta kutlanan Lu-percalia bayram bir bahar ve bereket enliidir: plak Lupercus rahipleri alay halinde Palatinus tepesini dolarlar ve kurban ettikleri bir keinin derisiyle yaplm kamlarla yolda rastladklar kadnlar dverlerdi. Bylece dvlen kadnlarn ksrlktan kurtulup dourgan olacaklarna inanlrd. Lydos. Lydia'llara adn veren kurucu kahraman. Tarihi Herodotos'a gre Lydos Atys'in olu, Atys de Manes'in oludur. Ma-nes ise tanr Zeus'la Okeanos kz Kallirhoe' den dogmadr. Lydos'un Tyrrhenos adl bir de kardei vardr. Lydos nasl Lydia'llara isim babas olmusa, Tyrrhenos da Tyrrheno-i, yani Etrsklere adn vermitir. Bu akrabalktan anlalyor ki, efsane de Etrsklerin Anadolulu kaynaktan olduklarn kantlamaktadr. Lykaon. (1) Priamos'la Laothoe'nin olu, Polydoros'un kardei. Kaderi onunki kadar acdr. Patroklos ldkten sonra, Akhilleus savaa katld zaman, Skamandros kysnda ldrp ldrp rmaa att kurbanlardan biri de Lykaon'dur (l. XXI, 34-135), (2) Pelasgos'un olu. Arkadya kral Lykaon elli oul babasym, ama tanr saygs, tanr

korkusu yokmu ne kendinde, ne oullarnda. Zeus onlar denemek istemi bir gn: Yoksul bir kyl klna girerek Lykaon'un sarayna konuk olmu, kral da bu adamn bir tanr olup olmadn anlamak iin insan etinden yemekler karm karsna. Batanr byk bir fkeye kaplarak masay devirmi ve imekler akarak Lykaon'un oullarn yldrmla arpm, yalnzbirini sa brakm, Lykaon'un kendisini de bir kurt haline getirdikten sonra sa kalan olunu tahta karm. Bu efsane Arkadya blgesinde Lykial Ze-us'un adna kutlanan trenlerde insan kurbanlarnn nedenini aklamaya yaramaktadr. (3) Pandaros'un babas. Troas blgesine yerlemi Lykial (Pandaros, Karkabos). Lykomedes. Skyros adasnn kral. Thetis olu Akhilleus'un Troya savana katlmasn nlemek iin onu Lykomedes'in sarayna gndermi, kraln kzlar arasna saklamt Lykomedes Theseis efsanesinde de rol oynar: Atinal yiit kendi lkesinde tutunamaynca Skyros adasna gider, akrabalk bala-ryla bal olduu Lykomedes'in yanna snr. Lykomedes de Theseus kendi kralln ele geirir korkusuyla onu bir kayaln stne gtrr ve uurumdan aa atar (Theseus). Lykos. (1) Kadmos soyundan olan Thebai kral. Antiope'nin amcas. Lykos, kars Dir-ke ile Antiope'ye eziyet ederler. Antiope'nin de Zeus'tan olan kizleri Amphion ve Zethos analarnn cn almak iin Lykos'u ldrrler (Antiope, Amphion). (2) Argonautlar efsanesinde ad geen Ma-ryandyn'ler kral. Lykos Argonautlan bat Ege kylarnda bulunan lkesine vardklarnda iyi karlar, konuklar ve len dmon'la Tiphys'i gmmelerine yardm eder, giderek kendi olunu len dmencinin yerini tutmak zere yanlarna verir. Argonautlarn Amy-kos'u ldrmeleri bu zorbann dman olan Lykos'un ok houna gitmiti (Argonautlar). Lykurgos. Trakya kral Lykurgos'tan lya-da'da sz edilmektedir. Sava srasnda Akha yiidi Diomedes karsnda Bellerophontes'in

(Akhilleus).

196

torunu Lykial yiit Galukos'u grnce bir tanr sanr onu ve tanrya kar savamann sakncalarna rnek olarak Lykurgos'un servenini anlatr (l. VI, 130 vd.):

Dryas 'm olu gl Lykurgos bile onlarla kavgaya tutuunca yaamad. O bir gn, kutsal Nysa danda kovalamaya kalkt Dionysos 'un stnineleri nl, dayakyedileryiit ldren Lykurgos 'un vendiresiyle, o vakit Dionysos'un d koptu, denizin dalgalarna att kendini, Lykurgos 'un homurtusundan bir titreme almt Dionysos 'u, Thetis de hemen ekti onu iine. Rahat yaayan tanrlar kzdlar o zaman. Kronos 'un olu kr etti Lykurgos 'u, stelik ok da yaamad o, lmszlerden tiksindirmiti kendini.
Dionysos'la ilgili birok efsaneler arap tanrnn ve kltnn benimsenmesine kar gs-

terilen tepkileri dile getirir (Pentheus). Anadolu'dan geldii aka belli olan bu klt zellikle kuzey Yunanistan'a yerlemekte glk ekmi olsa gerek. Tragedya yazarlarnn biraz deiik motiflerle ele aldklar Lukurgos efsanesi bu gerei dile getirmektedir. Lynkeus. Elli Aigyptosogullanndan biri. Da-naos kz Hypermestra'nn kocas. Babalarnn buyruu zerine Danaos kzlar gerdee girdikleri gece kocalarn hanerledikleri halde, yalnz Hypermestra Lynkeus'u ldrmez. Hypermestra'nn kocasn esirgemesinin nedeni eitli yorumlara uramtr: Kimine gre Hypermestra Lynkeus'a tutulmu, kimine gre de adam ldrmeyi baaramad ve Lynkeus kzlna sayg gsterdii iin ona kyamamtr. Danaos kz Hypermestra'y baba sz dinlemedi diye mahkemeye vermi, ama Aphrodite'nin yardmyla kz kurtulmu, Lynkeus'la evlenmi ve Abas' dourmutur (Hypermestra, Danaos Kzlar).

M
Maia. Atlas'la Pleione'nin kz. Pkiad yldzlarndan biri (Tab. 7). Maia, Arkadya'nn Kyllene danda tanr Zeus'la birleerek Her-mes'i dourmutur (Pleiad'lar, Hermes). Maia, Zeus'la Kallisto'dan dogma Arkas'a stni-nelik ettii iin Hera'nn hmna uram ve ancak yldz olarak ge ktktan sonra rahat etmitir (Arkas). Roma'da Maia adl eski bir tanraya tap-nrlard, bu tanra sonralar Yunan dininin etkisi altnda Hermes'in anas Maia ile bir tutulmu ve mays ay kendisine adanmtr. Maiandros. Maiandros, yani Byk Menderes ilka yaznnda en ok ad geen rmaklardan biridir. Btn byk su yollar gibi Maiandros da Okeanos'la Tethys'in olu saylr. Bu rmak tanrnn birok kz ve erkek ocuk-lar olmu derlerdi: Samos (Sisam) adasna adn veren Samia, Kaunos'la Byblis'in anala-n olan Kyane, Kallirhoe ve kendisi gibi bir rmak olan Marsyas ve Babys (Marsyas, Byblis). Maiandros'un ad ilkadan bu yana zel ad olmaktan km, kvrntl ak dolaysyla rman ad rmak, yol kvrnts ya da mimaride ylankavi motifler, dilde dolambal konumalar iin kuilanlagelmitir. Menderes rmann miller tayarak, eski zamanlarda denize alan limanlar olan birok ehri toprak altnda boduu bilinmektedir. Bugn bile gz gre gre izlenebilen bu sre ilkadan beri Ege ehirlerinin balca bir derdi saylmaktayd. Tarihsel alarda da bir tanr bilinen ve tanr gibi tapnlan Menderes'e kar Milet halknn ayakland ve tarlalarn bataklk, limanlarn da ova haline getiren bu insafsz tanrya kar dava at anlatlr. Davaya bakan yarg sulamay yerinde grm ve tanry Miletlilere ceza demeye mahkm etmi. Irmak tanrnn tapnanda para ok bol olduu iin bu cezay rahipleri tanr adna kolaylkla demiler,' ama koca rmak limanlar millerle bomay gene de srdrm. Mainad'lar. Mainas szc aslnda Yunanca "mainomai" fiilinden tremi bir sfat-

tr. Tanr etkisiyle kendinden geen, coup taan ve doaya, tanrya kararak br insanlarca ldrm gibi grnen bir kii, zellikle bir kadn iin kullanlr. Mainas, oulu Mainades, Dionysos alayn meydana getiren Bakkhalarn baka bir addr (Bakkhalar). Maion. lyada'da Lydia blgesinin ad iki yerde Maionia (Meionie) diye geer, kendinden sonraki airler de Homeros'a Maionides demektedirler. Bu soyad byk ozann Maion adnda bir atas olduunu mu, yoksa sadece Maionia yani zmir'i de iine alan Ege kylarnda doduunu mu belirler? Ge uydurulmu efsanelere gre Maion diye bir kii vardr, Homeros'u dourduu sylenen su perisi Kritheis'le evlidir, ya da onun babas, yani Homeros'un dedesi, baka bir sylentiye gre de manevi babasdr. Btn bu varsaymlar yersiz, Maionides soyad da Homeros'un doup byd blgeye atf olsa gerek. Makar. lyada'da ad geen Lesbos kral. Kimlii stne kaynaklar birbirini tutmaz: Kimine gre Makar, tanr Helios'un olu, kimine gre de Zeus'un soyundandr. Tufan'dan sonra bir lonyal gmen kafilesiyle Lesbos'a gelip yerlemi ve o zamanlar bo olan komu adalar da birer oturma yerine evirmi. Sonradan Lapithes'in olu Lesbos da Midilli'ye gnce Makar'la Lesbos iyi geinerek adalarda ortak egemenlik kurmular. Ma-kar'm M kz varm: Methymna ile Mytilene. Methymna Lesbos'la evlenmi, adann bir kentine adn verdii gibi, kz kardei Mytilene de sonradan bakent olacak ehri adlandrm. Makhaon. Asklepios tanrnn olu, kardei Podaleiros'la birlikte (Podaleiros) Troya savana Tesalya kentlerinden gelme otuz gemiyle katlr ve hekim olarak ok yararlk gsterir. Menelaos vurulduu zaman, Makhaon hemen yardma koar (l. IV, 211 vd.):

Tekmil yiitler sarmt Menelaos 'u. Tanrya denk hekim durdu ortalarnda, smsk kemerden ekip kard oku, krld okun sivrileri ekilirken dar doru. zd ldayan kemeri, altndan da kua, kuyumcularn iledii karml zd sonra. Kara okun yarasn grnce emdi kan,

ac dindiren ilalar ustaca serpti stne. Bir zamanlar Kheiron vermiti babasna o ilalar. Sava srasnda Makhaon Paris'in bir okuy-la yaralannca, Akhalar bir telatr alr, "bir sr insana bedel olan" bu hekimi Nestor arabasna bindirip kendi barakasna gtrr ve tutsa Hekamede'ye baktrr. Troya ordusunda nl bir hekim olarak geinen Makhaon daha ok cerrah olarak i grr, kardei Podaleiros ise tedavi ile urar. Makhaon Telephos'un ve zellikle Philoktetes'in yara-larn iyiletirmi olmakla n salmt (Tele-phos,

duu anlalan bu eit efsanelerden biridir (Apollon).

amal

Maron. Odysseia'da anlatldna gre Maron Odysseus'un ilk ura olan Trakya'nn smaros ehrinde Apollon rahibidir. Odysse-us bu kenti yama ederken Maron'u korur ve sayar, rahip de bunun karlnda ona birok armaanlar ve bal gibi tatl bir krmz arap verir. Odysseus bu arapla Tepegz Polyphe-mos'u sarho ederek tek gzn karr, bylece elinden kurtulur. Homeros Maron'un arabn yle tanmlar (Od. IX, 202 vd.):

Philoktetes).

Manto. Ad kehanet, falclk anlamna gelen Manto, nl bilici Teiresias'n kz saylr. Babas gibi gelecei grme yetisine sahiptir. Epigonlar Thebai'yi aldktan sonra, khin Te-iresias Delphoi'ye gitmek zere yola koyulur. Kr olduu iin kz Manto'ya dayanarak yrr, ama yolda ldkten sonra, Manto tek bana Apollon tapnana varr. Manto kendini tanrya adar ve yllarca Sibylla olarak grev yapar. Tanr gnn birinde ona Ege kylarna gidip orada bir tapmak kurmasn buyurur: Manto Klaros'u kurar. Argoslu Rhakios'la evlenip Mopsos'u dourmas eitli yorumlarla anlatlr: Birine gre Manto Apollon tanrdan gebe kaldktan sonra tapnaktan karken Rhakios'a rastlar ve tanrnn ona se-I ii bu lml kocayla birlikte Klaros'a gidip tapnak kurar. Baka bir anlatma gre Manto yalnz bana gider Klaros'a, yolda korsanlar tarafndan karlr, Rhakios adl reisleriyle evlenir ve Mopsos'u dourur. Klaros'ta Man-lo'nun kurduu tapnaa olu Mopsos bara-hip ve bilici olur (Mopsos). Manto efsanesi belli bir amala uydurulmu bir efsaneye benzer. Anlaldna gre, Anadolu'da bulunan Apollon tapnaklar ve kehanet merkezleri Yunanistan' dakilerden hem daha eski, hem daha stnd. Mopsos'la Kalkhas efsanesi de bu stnl aa vuur. Ama Yunanistan bu gerei tersine evirmek iin baz arelere bavurmu, Anado lu merkezlerinin Yunanistan'dan gelme efsa neler uydurmutur. Ege'nin en nl kehanet merkezlerinden olan Klaros'un Thebaili Teiresias'n kz ve adndan uyduma bir kii ol-

Yedi talant verdiydi, iyi ilenmi altndan, batan baa gm bir sarak verdiydi, ve on iki testi arap eklediydi bunlara, tatl, su katlmam, tanrsal bir ikiydi bu. Bu bal gibi tatl krmz arab iecein vakit kartr bir sarak dolusunu yirmi l suyla, ykselir bir de bakarsn saraktan bir tatl koku, yle bir tannsal koku ykselir ki, gel de ime. (Odysseus, Potyphemos).
Tragedya yazarlarna gre Maron Dionysos tanrnn torunu, ya da oludur, Silenos'la yol dalk eder ve onun gibi ok ier. Kimi yazarlar onu eli, aya titreyen, ama arap iti mi btn gcn bulan bir ihtiyar olarak tanmlarlar. Roma'da Maron'u ayya diye simgeleyen bir eme vard. Marpessa. Euenos'un kz, das'n kars. Kendisine k olan tanr Apollon'la kocas arasnda das' seer (das). Mars. Mars, Yunan tanrs Ares'in Roma dinindeki karldr. Efsaneleri de Ares'in efsanelerini yanstr, rnein Latin airi Lucre-tius'un "Doa stne" adl eserinin bana koyduu Vens'la Mars'n ak yks doru dari doruya Homeros'tan alnmadr. Mars Roma'nm sava tanrsdr ve sava tanrs olarak sayg ve tapk grr, ama yerli bir talya tanrs olarak sava niteliinden baka bir nitelik tad da grlr. Yln ilk ay saylan mart ay hem adn tar, hem de kendisine adanmtr. Bu ay iinde erefine kullanan bayramlarsa birer bahar bayramdr ve tanr burada toprak bereketim simgeler. Ne var ki

mart aynda sava mevsimi de balad iin Romallarn M kavram bir araya getirdikleri, bu tanryla hem doann yeniden douunu, hem de insanda yeni yeni kar koyma glerinin belirdiini simgelemek istedikleri sanla-bilir. Mars ayrca sava genliin de tanrs-dr. Kurt kendisine adanm bir hayvandr, Romulus'la Remus'u emziren dii kurdu da bu greve Mars tanr gnderdiinden Roma halknn atas saylr. Marsyas. Marsyas efsanesi Anadolu'ya zgdr ve asl anlam ancak iinde olutuu dekor gz nnde tutulursa anlalabilir. Aydn'dan Mula'ya gidildiinde ine ile Yataan arasnda Gkbel denilen bir yer vardr, manzaras akllara durgunluk veren bir yer: Yol orada 30 kilometrelik bir aray 380 viraj yaparak alr, gkten dm meteortalarna benzer kapkara, korkun biimlerle st ste yl kayalar arasnda ylan gibi srne srne, bin bir dneme yapa yapa ilerler. Kendinizi bu dnyada deil, gklerin sarsntsyla yeryzne dm bir gezegende sanrsnz. Gz alabildiine ne bir aa, ne bir ot, ard ardna dalar, kayalar, ta ynlar, yle ba dndrc, tyler rpertici bir evre ki, her dnemete bir cin, bir eytan, tarih ncesi alardan kalma bir srngenle karlaacanza inanrsnz ve korkudan soluunuz kesilir. Bu doa d karalt iinde uzaktan bir -rlt duyar gibi olursunuz, yaklar, bakarsnz ki bir yarn dibinde bir yeillik kmesi, pfr pfr esen kavaklar, yer yer pembe zakkumlar ve yemyeil bir su. Ne o? Bir rmak, ine ay, ilkan Marsyas' kavaln ttryor tatl tatl, ac ac, nk bu kavalcnnki kadar korkun bir aln yazs olmam baka hibir kavalcnn. Dinleyelim Marsyas'n servenini: Tanr Pan'n yapp kulland syrinks denilen yedi borulu kavala karn, Marsyas iki bo-ruiu kavaln bulucusu saylr. Bu yzden de kimi kaynaklarda Marsyas'n Kybele'nin alayndan olduu sylenir, nk Ana Tanra kltnde tefle birlikte bu kaval kullanlrd. Ama asl efsanesi yledir: Bu kaval bulan tanra Athena imi, gnn birinde kaval alarken bir derenin suyundan yzne bakacak olmu, kavaln yzn nasl buruturup irkinletirdiginl grm ve kaval fkeyle atp

dere kenarndan uzaklam. Bir baka anlatma gre Hera ile Aphrodite Athena'nn kaval aldn grerek onunla alay etmiler, tanra da Phrygia'ya giderek duru bir suda yznn gerekten irkin olduunu grm de kaval atarken, onu yerden toplayacak olan en byk cezalara arpacana ant imi, Marsyas bunu nerden bilsin, yerde bulduu kaval alm ve almaya koyulmu. Marsyas baylm sesine, o kadar sevmi ki dnyada bundan gzel ses veren saz olmadn ileri srm ve Apollon tanrnn lyra'syla yarmay bile gze alm. Tanr bu yarma iin bir art komu: Kim yenerse yenilene istediini yapacak. Yarg olarak Tmolos (Boz-dag) tanrsn almlar. Birinci yarma sonu vermemi, ikincisinde Apollon Marsyas'a meydan okuyarak kavaln tersine tutup almasn buyurmu, kendisi lyra'y ters tutunca ayn sesleri kard halde, Marsyas kavaln ttrememi, bu yzden de yenik dm. Yarmay gzleyen Phrygia kral Midas gene de kavaln lyra'dan stn olduunu syleyince tanr onun kulaklarn eek kulaklar haline getirmi (Midas). Ama bununla kalmam, Marsyas' tutmu, bir aaca balam ve derisini yzm. Marsyas bu korkun ikence iinde can vermi. Apollon sonradan yaptna piman olmu derler, lyra'sn yere atarak krm, Marsyas' da bir rmak haline getirmi. Gkbel'de akan ine ay ite bu rmak-m. Mater Matuta. Roma'da matronlar yani evli kadnlar ve analarn tapndklar eski bir tanra. Bayram Matralia adyla 11 haziranda kutlanrd. Matuta ad sonradan bu tanrann afak ve sabah gneiyle bir tutulup, Yunanistan'dan gelme no-Leukothea ile kartrlmasna yol amtr. Efsaneye gre no kendini denize attktan sonra bir denizkz olmu ve talya kylarna karak oraya snmtr (no). Mcdcia. Medeia efsanenin ve tragedyann kadn kahramanlar arasnda en gl, en arpc bir tiptir. Kiilii ve serveni hemen her ada zamann gr ve eilimlerine gre yorumlanarak edebiyata ve sanata konu olmu ve olmaktadr. Yerine gre egzotik ve ilkel karakteri stnde dmlr, kendi kardeini ke-

200

sip paralarn yol stne serpen, ondan da te kendi karnndan domu ocuklar ldrp babalarnn nne seren korkun bir byc kadn diye gsterilir, yerine gre de seven ve hor grlen, zverisi karlksz kalan, yabanclk, itilmilik, kskanlk duyan bir kadnn dram canlandrlr gzmzn nnde. Medeia Kolkhis kral Aietes'in kz, tanr Helios'un torunu ve tanra Hekate'nin yeenidir, Gne soylulardandr, akrabalar olan Kirke ve Pasiphae gibi doa d, tyler rpertici servenlerin kahramandr (Tab. 8). Bu servenlerin canlandrlmasnda oynad rol ilkel bir macera roman kahramannn roldr. Argonaut'lar destan Odysseia'daki olaylardan daha eskilerini dile getirmekle ok daha yeni bir ada kaleme alnmtr. Bunun iin bu destann, daha dorusu ilk macera romannn kahramanlar arpc renklerle izilmi, canlandrlmtr. Medeia'nn hem Argonaut'lar destannda, hem de tragedyalarda sz geen servenleri u adlar altnda anlatlmtr: Argonaut'lar, lason, Aietes, Peli-as. Medeios. Medeia ile ason'un olu. At adam Kheiron tarafndan yetitirildii sylenir. Bakaca efsanesi yoktur. Medos. Medeia'nn bir olu. Bir kaynaa gre Medos, Kolkhisli bycnn Atina kral Aigeus'tan olan bir ocuudur, baka bir kaynak Meneia'nn Atina'dan Theseus'un gelmesiyle kovulunca Asya'ya gtn ve ora krallanndan biriyle evlenerek Medos'u dourduunu ileri srer. Her iki kaynaa gre Medos, Medlerin atas saylr. Medusa. Gorgolardan biri, Perseus kafasn kesince akan kanndan Pegasos'la Khrysaor doar (Perseus). Megaira. Erinys'lerden biri (Erinys). Melampus. Ad kara, esmer ayakl anlamna gelen Melampus, Amythaon'un olu, Kretheus'le Tyro'nun torunu ve birok bilici ve falc kuann arasdr (Tab. 23) Doar domaz anas Melampus'un gvdesini glgeye koymu, ama ayaklarn gnete brakm. Bu nedenle Melampus demiler ona. Bilicilii

Melampus yle bir olaya borluymus: o cukken l bir ylan bulmu, bir insan ls gibi alm onu bir odun ynnn stne koyarak yakm ve cenaze trenini yapm, sonra da yavrulann bytm. Ylanlar da kran borcu olarak gzlerini, kulaklarn yalayp arndrmlar, bylece grme ve iitme yetisi br insanlarnkinden ok stn olmu. Melampus kularn ve br hayvanlarn dilini anlar, onlarla konuurmu. Bundan baka hekimlikte, hastalan byyle iyi etmekte ondan stn yokmu. Melampus'la kardei Bias yurtlar olan Te-salya'dan ayrlp, Pylos'ta amcalar Neleus'un yanna snmlar. Bias Orada Neleus'un kzyla evlenmek istiyormu, ama Neleus kzn Bias'a ancak Phylakos'un srlerini getirirse vereceini sylemi. Bu srnn bekisi ne insan, ne hayvan hibir canlnn yaklaamad bir kpekmi. Bias, onu alt etmeyi kardei Melampus'tan istemi, o da ancak bir yl hapiste kaldktan sonra sry alabileceini bildirmi. Gerekten de yle olmu: Sry almaya giden Melampus'u bir tahta kulbeye kapatmlar, o da kulbenin damndaki bceklerin konumasna kulak misafiri olmu, anlam ki kiriler kmek zeredir, aradan da bir yl gemimi, bunu kendisini tutuklayan Phylakos'a bildirmi, kulbeden karlr ka-rlmaz da dam km. Phylakos bu alacak adamdan olu phiklos'un iktidarszlna are bulmasn istemi, bunu da baarnca Me-lampus'a srlerini vermi. ki karde bunlar Neleus'a gtrmler, Bias da kzla evlenmi. Daha sonra Argos kral Proitos'un ard Melampus bu kraln kzlarn delilikten kurtarm. Kzlar hep birden ldrp kendilerini inek sanrlar ve bylece Pelepnez'i dolar-larm. Melampus onlar iyi etmek iin Proitos'tan lkesinin te birini istemi, kral vermeyince yapmam demi ve kzlar beter olmu, sonunda Melampus lkenin bir eyreini kendisi, bir eyreini de kardei iin istemi, Proitos da bu art kabul etmek zorunda kalm. Melampus kzlar stnde trl byler uygulayarak onlar iyiletirmi, sonra da kzlarn birini kar olarak alm ve Argos kralln kardei Bias'la paylam. Melanion. Bkz. Atalante

seia'da sz geen thakeli kei oban, hizmeti Melantho'nun kardei. Kz kardei gibi kendisi de efendisine kar nankrlk eder, yolda dilenci klnda rastlad Odysseus'u hrpalar, taliplerin tarafn tutar, onlarla Odys-seus arasndaki arpmada yardm iin koup hazine odasndan silah getirmeye yelte-nir, derken Odysseus'la Eumaios'un bir dzeniyle orada kskvrak balanr ve hizmetiler asldktan sonra Melanthios da avluya getirilip kulaklar ve burnu kesilir, erkeklii koparlp kpeklere atlr ve en sonunda elleri, ayaklan da kesilerek olduu yerde braklr. Melantho. Gzel yanakl Melantho Odysse-us'un saraynda, Penelopeia'nm hizmetinde bulunan elli hizmetiden biridir. Hanm onu yetitirdii, martt halde, Melantho haindir, taliplerden Eurymakhos'la seviir. Dilenci klnda karsna kan Odysseus'a sver. Namussuz hizmetilerle birlikte ceza grr ve taliplerin lmnden sonra aslr (Od. 420 -473). Meleagros. Meleagros, Kalydon Av diye anlan bir servenin kahramandr. Efsanesinin iki anlatm vardr. Birini Akhilleus'un lalas Phoiniks Agamemnon'un gnderdii elileri geri evirip fkesinden vazgemek istemeyen yiide ibret dersi olsun diye anlatr. yledir: Aitolia'da Kalydon blgesinin kral Oineus'la kars Althaia'nm Meleagros diye bir oullar olur. Oineus tanra Artemis'e kar su iler, hasat bayramnda btn tanrlara kurban kestii halde, Artemis'i unutur. Bunun cezas olarak tanra Kalydon blgesine korkun bir yaban domuzu salar. Ekinleri yok eden bu canavar yznden lke alk ve ktlkla kar karyadr. Meleagros bu hayvan avlamaya kalkr ve bu ite btn komu lkelerden yardm grr. Kalydon Avna nl, sanl btn yiitler katlr. Aitollarn komular Kuretler de yardma gelirler ve av iyi bir sonu verir, canavar ldrlr. Ama Arte-mis kininden vazgemez, avn paylalmasnda Aitollarla Kuretler arasnda kavga kartr, avclar birbirlerine girerler, Meleagros bu srada daylarn ldrr. Anas Althaia bunun zerine oluna lanet okur ve perileri Eri-nysleri salar stne. Meleagros savatan eki-

Melanthios (yahut Melantheus). Odys

lir. Derken Kuretler Aitollarn kentini yakp ykmaktadr, kars, anas, btn dostlar Me-leagros'a fkesinden vazgeip yurdunu savunmas iin yalvarrlar. Meleagros sonunda savaa dner ve Kuretleri Kalydon'dan kovar. Ayn efsanenin br anlatmnda Meleag-ros'un anas Althaia'nn olunun mryle yakndan ilikisi olan odunu yakp yakmamas temas stnde durulur (Althaia). Kalydon avna kz kahraman Atalante de katlmtr, av sona erince Meleagros yaban domuzunun postunu Atalante'ye vermek ister. br avclar buna kar koyar, zellikle bir kadnn kendilerinden stn tutulmasna kzan Meleag-ros'un daylar meydan okurken yiit onlar vurup ldrr, anas Althaia da odunu atee atarak olunun mrne son verir.

Melikertes. Bkz. no.

Melpomene. Musalardan biri, okluk tragedyay simgeler (Musa). Memnon. afak tanra Eos'la Troya kral soyundan olan Tithonos'un olu (Eos). Memnon Troya savann lyada'da anlatlan blmnn sonrasn ele alan "Aithiopis" adl destann kahramandr. Yazar Miletoslu Ark-tinos olan bu destan yitiktir, ama konusunu biliriz. Habeistan kral Memnon Hektor ldkten sonra Troya'ya yardmc gelir. Srtnda Hephaistos'un yapt silahlar vardr. lkin Aias'la karlar, bu sava sonu vermez, sonra Nestor'a satar, Nestor'un olu Anti-lokhos babasn savunurken Memnon'un elinden ldrlr. Derken AkhiUeus araya girer. nk Patroklos ldkten sonra Antilokhos onun en iyi dostu olmutur. AkhiUeus Antilo-khos'un cn almak ister, ama Thetis, olunun Memnon'u ldrdkten hemen sonra lmesi gerektiini bilir, onun iin Akhilleus'u bu savatan alkoymaya urar. AkhiUeus sz dinlemez, almak iin yanp tutuur. Bu kez iki tanra Eos'la Thetis tanr Zeus'a bavururlar, her ikisi de kendi olu iin yalvarr. Zeus Hektor'la AkhiUeus iin yapt gibi ii kader tartsna vurur: Memnon lecektir. Olu A-khilleus'un elinden can verince, Eos lsn er meydanndan alp gney topraklarna doru tam, yolda da bol bol gzya dkm.

Gn dounca bitkiler stnde grlen iy taneleri ite bu gzyalarndan gelmeymi. lka plastik sanatnn konu edindii Mem-non motifi Marmara'ya dklen Aisepos, ya; ni Gnen ay ile de ilgilidir. Bir efsaneye gre Memnon'un mezar Marmara klylarnday-m, her yl Memnon'un kular Gnen aynn azna gelir, orada Habe yiidine alar-larm. Memnon'un savata len arkadalarnn ruhlarn tayan, yahut da kendisinin lmszlemi kllerinden domu olan bu kular iki gruba ayrlr, birbirleriyle dvr-lermi, arpma da ancak bir grup bsbtn yok olduktan sonra sona erermi. Msr'da nc Amenotep'in diktii heykele Mem-non heykeli denmesi, her sabah afak sknce bu heykelin tatl ezgilerle gn douunu selamlad sylentisi, Memnon kltnn Msr'da da, Anadolu'da da yerlemi olduunu belirtir. Men. Phrygia kltlerinde ad geen bir ay tanrs, Anadolu'ya zg bir tanrsal varlktr. Menelaos. Agamemnon'un kardei Mene-laos, babas Atreus tarafndan Pelops ve Tan-talos soyundan, anas Aerope tarafndan da Giritli Minos'un, yani tanr Zeus'la Euro-pa'nm dldr (Tab. 15). Tanr lanetine uram bahtsz bir soydan olduu halde bana gelen belalarn hibiri kendi iledii bir su yznden deildir, Menelaos'un kendisi temiz, drst, yrekli, olsa olsa biraz yumuak bir insandr. Kars gzel Helena'nn evinde konuklad Paris tarafndan bir yn malla birlikte karlmas Menelaos'a kar yaplm byk bir hakszlk, efsaneye aldatlm koca olarak girmesi de bir bahtszlk saylabilir. Menelaos etken deilse de balca edilgen kahraman olduu lyada destannda en parlak sfatlarla nitelenir: Ares'in sevdii, Ze-us'un besledii, gr naral, yiit Menelaos' tur, sarn olduu, bacaklarnn biimli, bileklerinin gzel olduu belirtilir. Helena bile bin pimandr onu braktna, yle der kocas iin (Od. IV, 263): "Ne akldan yoksundu kocam benim, ne gzellikten yoksundu". Menelaos Akha yiitlerinin en sekinlerin-dendir, Paris'le kozunu paylamak iin onunla teke tek savaa girmeye can atar (l. III, 16 vd,)

kt tanr yzl Aleksandros Troyallarn

klc. Ucu tuntan iki kargsn sallayarak zorlu savata ard karsna cenge, Argoslularn en yiitlerini. Ares'in sevdii Menelaos, kalabaln iinde onun uzun admlarla ne atldn grnce, sevindi kocaman bir ava gz ilien aslan gibi. Menelaos aslan gibi savar, bu arada da tanrlara yalvarr (l. III, 352 vd.). Ama tanrlar dinlemez szn, Menelaos tam Paris'in hal<kndan gelecekken Aphrodite tutar karr onu, Menelaos dvnr, ama ne yapsn, gene de gevetmez abay, Akhalan cenge kkrtr (L VE, 9vd.): Sizi dlekler sizi, Akha erkekleri denmez size, Akha kadnlar demeli. BirArgoslu kmazsa Hektor'un karsna bizim iin tam bir yz karas olacak bu. Kendi gze alr Hektor'a kar dvmeyi, ama Agamemnon bu lgnlktan alkor kardeini. Menelaos n srada savamaya, kendi davas uruna kendi kendini savunmaya ve bu yolda n kazanmaya can atar, ama talihsizlii uradadr ki, ne yapsa fayda vermez, hep ikinci planda kalr, savata da, kurultayda da dizginler bakalarnn elindedir. Menelaos'un destanda, tragedyada ve baka trden yaptlarda sz geen efsanesi bir tm olarak yle zetlenebilir: Agamem-non'la Menelaos babalar Atreus'la amcalar Thyestes arasnda sregelen kan davas srasnda Mykene'den srlp Sparta kral Tyndareos'un yanna snrlar (Atreus, Ai-gisthos). Tyndareos M kardee iki kzn verir. Helena'nn talipleri arasnda Menelaos'u semesi, br taliplerin de bu evlilii korumaya ant imeleri zerine kar-koca Sparta'ya yerleirler. Tyndareos'un lmnden sonra Agamennon Mykene, Menelaos da Sparta tahtna kar. Menelaos'la Helene dokuz yl kadar rahat ve mutlu yaarlar, Hermione diye bir kz ocuklar olur. Bu srada Paris Menelaos'un sarayna konuk gelir. Menelaos'un Asya'dan gelme konuunu arlad ve bir sre onunla birlikte Sparta'da kald anlat-

omuzlarnda bir pars derisi, kvrkyay,

en nne,

lir, ama bu arada Girit'te bulunan bykbabas Katreus lr, Menelaos Paris'i Sparta'da brakarak cenaze treni iin Girit'e gider. Paris de konukluk kurallarnn hepsini ineyerek Helena'y karr (Helena). Ac haberi alp Sparta'ya dnnce Menelaos aabeysi Agamemnon'u, sonra da Nestor, Palamedes ve Odysseus'u yardma arr. Helena'nn yeminli btn taliplerini toplamak ve Troya seferini hazrlamak iine koyulurlar. Bu, kolay olmaz, nk birok Akha kral ve nderi uzun srecei ve zor olaca belli olan savatan kanmak isterler (Odysseus, Akhilleus). Sonunda donanma Aulis limannda toplanr, Agamemnon bakomutanl ele alr, ne var ki eitli engeller Akha ordusunun Troya'ya varmasn geciktirir (Agamemnon, Iphigenei-a). Anadolu toprana ayak bastklarnda Menelaos'la Odysseus Troya'ya eli olarak gnderilirler, ama Helena'y geri istemek ve sava nlemektir. Elileri Troyal Antenor karlar ve sorunu kurultayn nne getirir, ama Paris bask yaparak kadnn ve mallarnn geri verilmesini nler (Antenor). Sava balar ve bilindii gibi on yl srer. Menelaos'un savata oynad rol lyada'da ayrntlaryla anlatlmtr. Menelaos'un servenleri sava sonras efsanelerinde de byk bir yer tutar. Tahta atn iindeki yiitlerdendir, Troya yangn ve yamas srasnda Helena'y snd sunan dibinde ldrmek ister, klcn kaldrr, tam vuracakken gzel kadnn perian halini, plak memesini grnce yumuar, onu balar. Hemen gemilerine binip denize alrlar. Bir frtna onlar Girit kylarna atar. Menelaos burada birok gemisini yitirir, ikinci yola knda da Msr kylarna atlr. Menelaos, kendisini Sparta'da grmeye gelen Odysseus olu Telemakhos'a Msr'da be yl kaldn anlatr. Gene yola knca bu kez Nil azndaki Pharos adasnda alkonur ve ancak deniz ihtiyar Proteus'u balayp ondan t aldktan sonradr ki yurduna dnmeyi baarr (Od. IV, 351-593). Bylece Menelaos Troya seferine gitmek zere Sparta'dan ayrldktan on sekiz yl sonra yurduna dnm olur. Aga-memnon'un tersine aksiliklerle karlamaz, Sparta'daki tahtna oturur, ei ve ocuklary-la birlikte rahat bir mr srer. Telema-khos'u konuklayan, ona yol gsteren, arma-

ganlar verip gnderen Menelaos grm, geirmi, olgun ve babacan bir adamdr. Ei Helena da uslanm, yumuak ve tatl bir e ve bir anne olmutur. Menoitios. (1) apetos'la Klymene'nin olu, Prometheus, Epimetheus ve Atlas'n kardei (Tab. 3). Bu Titan br kardeleri gibi gururlu ve kendini beenmitir. Bu yzden Zeus onu, "duman duman yldrmlaryla vurarak Erebos'un karanlklarna yollar" (Hes. Theog. 510-515). (2) Aktor'la Aigina'nn olu, Patroklos'un babas (Tab. 21). Aigina tanr Zeus'tan Aia-kos'u dourduktan sonra Aktor'la evlenip Menoitios'u dnyaya getirir, bylece Aia-kos'la Menoitios vey karde olurlar. Akhilleus'la can yolda Patroklos arasndaki kan akrabal da buradan gelmedir. Menoitios, olu Patroklos kaza ile bir arkadan ldrnce onu Peleus'un yanna gnderir. Akhilleus'la Patroklos da bir arada byyp yetiirler

(Patroklos).

Mentor. Odysseia'da sk sk ad geen bir thakeli, Odysseus'un sadk dostu. Odysseus Troya seferine kmadan nce evini ve ailesini ona emanet eder. Mentor da onun karlarn taliplere kar korumaya alr, ama baaramaz. Tanra Athena Odysseia'da Telemakhos'a klavuzluk etmek, ya da Odysse-us'a taliplerin hakkndan gelmek iin yardmc olmak istedike Mentor klna girer. Bu yzden Mentor bir has isim olmaktan km ve yol gsterici, klavuz rehber anlamna kullanlagelmitir. Mercurius. Hermes tanrnn Roma dininde karl. Efsaneleri de Hermes'inkilerle bir tutulmutur (Hermes). Meriones. lyada'da ad geen Giritli nder. Idomeneus'un arkada (Idomeneus). Merope. Pleiadlardan biri. Korinthos kral Sisyphos'la evlenir ve Glaukos'a ana olur (Pleiadlar). Metaneira. Eleusis kral Keleos'un kars. Demeter'i evinde hizmeti olarak altrr (Demeter). Metis. Ad akl, us, bilgelik anlamna gelen Metis, Okeanos'la Tethys'in kz, yani ikinci

kuak tanrlardandr (Tab. 4). Zeus'un ilk ei olmutur! Bir efsaneye gre Kronos'un yuttuu ocuklar kusmasn salayan ilac Zeus'a veren odur. Zeus onunla birleip Athena'dan gebe braknca, Uranos'la Gaia tanry uyarmlar, Metis'ten doacak bir erkek ocuunun kendisini tahttan atp yerine geebileceini bildirmiler, bunun zerine de Zeus Metis tanray yutmaya karar vermi. Yuttuktan sonra Athena'y kafasndan dourmu (Atheua). Midas. Midas efsanede olduu kadar tarih ve arkeoloji kaynaklarnda da ad geen bir Phrygia kraldr. Phrygia'da bulunmu birok antlar bugn de onun adn tar, birok efsane ve masallar ansn yanstr. Bu efsanelerin hepsi blgeye zg nitelikte ve Ana Tanra Kybele'nin kltyle ilgili grnmektedir. Herodot'a gre Midas, Phrygia'nn birinci kral ve Gordium'un kurucusu saylan Gordi-as'n oludur. Gordias'n Ana Tanra ile birlemesinden, doduu sylenen Midas byynce Kybele'nin barahibi olmu ve tanrann Pessinus'taki byk tapnan kurmu. Midas'm ilikisi yalnz Kybele ile de deildir, Kybele gibi Anadolu toprana zg arap tanrs Dionysos'a da yakndan baldr. Midas stne anlatlan efsanelerin hepsinde bu Phrygia kral Dionysos'un balad nimetlerden fazlasyla pay alm, tanrnn peinden giden alaya karm, srlarna ermi, yoluna ba koymu ve blgesel trelerini savunan bir kii olarak canlandrlmaktadr. Bu efsanelerin yalnz Phrygia'y deil, Lydia ve Karia gibi Ege'nin geni bir blgesini kapladklar da dikkati eker. Ovidius'un "Deiimler"de anlatt bir efsanesi yledir: Silenos tanr Dionysos'un alaynda ihtiyar, sarho bir satyr'dir, bir gn tanr Phrygia ve Lydia dag ve koruluklarnda dolat srada Silenos uyuyakalr ve Bakkha-larla Satyr'ler onu szd yerde brakarak uzaklarlar. Kyller onu bulur ve boynunda tad iek elenkleriyle balayarak kral Midas'a gtrrler. Bakkha srlarna ermi olan Midas Silenos'u hemen tanr ve onu on gn, on gece saraynda konuklayp yedirir, iirir, sonra da htiyar yoldan tanrya gt rr, verir. Dioysos buna o kadar sevinir ki

Midas'a dilediini vereceini syler. Mid.s da her dokunduu eyin altn olmasn diler. Tanr bu dilein ne kadar yersiz ve tehlikeli olduunu anlar, ama sz vermitir bir kere. Midas sarayna dnerken yolda kopard bir dal altn olur, yerden toplad bir akl ta altn olur, kopard bir buday baandan altn taneleri dklr, buna fazlasyla sevinir, ne var ki sofrasna oturup ekmei azna gtrp, arab dudaklarna degdirince ekmek de, arap da altn klesine dnr ve bu byle gider, ta ki kral dileinden vazgeip tanrya bir daha yakarsn. Bakkhos Midas' balar, ona Sardes'e gitmesini, Paktolos (Sart) deresinin kaynana dek kmasn ve topraktan fkran sularla ban ve ellerini ykamasn buyurur. Kral da yle yapar ve ir mak sularnda arnr, ama o gn bugn Paktolos altn pullar srklemektedir, altn diyar Sardes'in zenginlii de oradan. Plutarkhos bu efsaneyi biraz baka biimde anlatr: Midas lkesinin uzak bir ilini gezmeye gitmi, bir ln ortasna dm, iecek bir damla su bulamam, Toprak Ana acnr, ona, ln ortasnda bir kaynak fkrtm, ama Midas kaynaa yaklap su imeye yelte nince suyun altna dntn grm. Bu kez kral tanr Dionysos'a yakarm, Dionysos da kaynaktan saydam bir su akmasn salam. Bu kaynaa Midas Pnar denmi. Kral Midas' asl nl klan masal kulaklary-la ilgili masaldr. Ovidius bunu tanr Pan'n Apollon'la yarmasna atf yaparak anlatr, baka efsanelerde Apollon'la yapsan Pan deil, Marsyas'tr. Kral Midas bir gn Tmolos (Bozdag) dann yamalarnda dolarken Apollon'la Pan'n (ya da Marsyas'n) yartklarn ve bu yarmaya yarg olarak dag tanrs Tmolos'u setiklerini grr. Midas Apol-lon'un lyra'sn da, Pan'n (ya da Marsyas'n) kavaln da dinler. Ne yapsn ki kaval sesini daha ok beenir. Bozdag eteklerinde bir dolatnz m, Sardes tapmann karsnda ykselen o bakr rengi daa hi baktnz m bilmem, ama orann havasn, evresini biliyorsanz, siz de Apollon'un sazna degll, Marsyas'n kavalna dl verirsiniz eminim O evreye baka ses yakmaz nk, doa kvr kvr koyun srlerini de, kavalyla obann da kendiliinden yaratr gibidir. Her ney-

se Tmolos Apollon'a vermi dl, ama yarmaya tank olan Midas hi gerekmezken kaval daha ok beendiini sylemi. Apol-lon tanr cezay Marsyas'a vermi, ama Midas'tan da cn alm: Kraln kulaklarn uzatp uzatp eek kulana evirmi. Midas eek kulaklarn Phrygiallarn sivri klah altnda bir sre gizlemi olsa gerek, berberi olmasa, belki sonuna dek gizleyebilecekti, ama her gn san, sakaln tra eden berber grm eek kulaklarn, kimseye amad bu srdan kurtulmak iin topraa bir delik kazm ve iine eilerek, "Midas'n kulaklar eek kulaklardr" diye fsldam. Ama kazma vurduu yerin evresinde ossaat otlar, kamlar bitmi, bunlar yel estike dile gelerek, "Midas'n kulaklar eek kulaklardr" diye yanklanmaya balamlar. Bu efsanenin yle yerli bir havas var ki ada tiyatro yazarlarmzdan Gngr Dil-men'e bir piyes esinlemi. "Midas'n Kulaklarmda Dilmen eski efsaneye bir motif daha katar, Midas kulaklarndan korkmakta, utanmaktadr, ama ne zaman ki bu korkuyu yenerek halknn karsna kar, uzun kulaklar bir ayp deil, bir mucize, bir stnlk oluverir halknn gznde. Onun iindir ki sonunda Apollon tanr Midas'n uzun kulaklarn kurutup normal insan kula biimine sokunca, Midas halkn gznde bir kahraman olmaktan kar, halk aldatan bir yalanc oluverir. yle ki bahtsz kral yerlere kapanp tanrdan eek kulaklarn geri istemek zorunda kalr. Dilmen'in piyesi bir efsanenin nasl yeni yeni yorumlarla geniletilip yaatlabilecegine rnektir. Milctos. Milet ehrinin kurucu kahraman. Efsaneye gre Apollon'un oludur. Girit'te domu ve Minos onu Girit'ten srm, Anadolu'ya gelince de Maiandros rmak tanrnn kzyla evlenmi. Kaunos'la Biblys'in babas saylr. Bakaca bir efsanesi yoktur. Minerva. Tanra Athena'nn Latince ad. Minerva talya'nn yerlisi olmasa gerek. IMn Etrsklerin, sonra da Yunanllarn etkisiyle Roma'nn balca tanrsndan biri olmutur. upiter, uno ve Minerva Capitolium ls diye anlrd. Kendine zg bir efsanesi yoktur.

Minos. Zeus'la Europe'nin olu, Sarpe-don'la Rhadamanthys'in kardei saylan efsa-nelik Girit kral (Tab. 11 ve 15). Minos Girit tahtna kmak isteyince karde arasnda kavga kopmu, ama Minos tan-rlarn kendisinden yana olduklarn ileri srm, bunu tantlamak zere de Poseidon tanrdan bir dilek dilemi, denizden bir boa karmasn istemi, bu boay da sonra gene tanrya kurban etmeye sz vermi. Diledii gibi olmu, denizden kpkler gibi ak bir boa kagelmi. Minos boay alm, tahta oturmu, ama hayvan tanrya kurban etmeyi unutmu. Gzelim ak boay srlerinin arasna damzlk olarak gndermi. Bu duruma ok kzan deniz tanr ak boay Minos'un bana bela etmi, bir efsaneye gre hayvan kudurmu, ortal kasp kavurduu bir srada Herakles'in elinden ldrlm, ama i bununla da kalmam, kraln kars Pasiphae bu boaya dogad bir akla tutulmu ve onunla birlemi. Kral Minos gne tanr Helios'un kzlarndan Pasiphae ile evlenmiti. Bir zamanlar Europe gibi boaya vurulan Pasiphae ak boayla birleebilmek iin Daidalos'a bir inek heykeli yaptrr, iine girer ve gebe kalarak Minotauros'u dourur (Daidalos, Pasiphae). Ondan sonra da Girit saraynn yaam karmakark olur. Helios dllerinin hepsi gibi Pasiphae de bycdr, sevitii boay ldrtt diye Minos'u byler, yatandan ylanlar, yanlar, akrepler kmasn salar, bunlar ii apknla vuran Minos'un yatama giren her kadn sokup ldrmekteymiler. Minos'un erkeklerle ak maceralar olduu da ileri srlr. Pasiphae'den olan M kz Ariadne ile Phaidra'nn mrleri de garip servenlerle gemitir (Ariadne, Phaidra). Bu masallara karn Minos efsaneye ilkel alarn en doru ve haksever kral diye gemitir. Tanr Zeus'tan esinlenerek yasalar kartt iin ldkten sona Hades'teki yargcn biri olmu. Minos arkeolojide adn tayan alarda Girit'in komu adalar ve kylar zerindeki egemenliini simgeleyen Atina ile sava ve oradan ylda (ya da ylda) bir yedi delikanlyla yedi gen kzn Minotauros'a kurban olarak verilmesi efsanesi de byle bir durumun dile gelmesidir. Masala gre Minos'un bu seferi kardei Androgeos'un lmnden

 almak iindir (Androjnon). Ama Mlnos yalnz Yunanistan yarmadasna deil, Anadolu kylaryla Sicilya'ya kadar da uzanm derler. Karya'ya geldii, Sicilya'ya ise Daida-los'u kovalad sylenir (Daidalos). Buralarda Giritlilerin koloniler kurduklar anlatlr. Minotauros. Ad Minos'un boas anlamna gelen Minotauros insan bedenli, boa bal bir canavarm. Tanr Poseidon'un kral Mi-nos'a gnderdii bir boa ile Minos'un kars Pasiphae'den dogmaym. Minos bu korkun yarat saklamak iin mimar Daidalos'a Labyrinthos sarayn yaptrm (Pasiphae, Labyrinthos). Theseus Minos'un kz Ariad-ne'nin yardmyla Minotauros'u ldrm (Ariadne, Theseus). Minotauros Girit sanatnda derin izler brakm olan Girit'e zg bir boa kltnn simgesi olsa gerek. Mnemosyne. Ad bellek anlamna gelen Mnemosyne Uranos'la Gaia'nn kzdr (Tab. 4). Efsaneye gre Zeus Pieria dalarnda dokuz gece yatm ve Mnemosyne de dokuz Musalar dourmu. Moira'lar. Moira, pay ya da pay veren anlamna gelir. Efsanede olarak gsterilen Moira, yani kader tanralar Hesiodos'ta "yaama paylarmz dzenleyenler" diye tanmlanr. Aln yazs ve kader stne Yunan ilkann gr udur: nsan ana karnndan doar domaz kader onun mr ipliini bkmeye koyulur, Moira her insann ipliini bker dururlar, gnn birinde de keserler, o anda insan lr. Ilyada'da dven bir sava iin yle deniyor (l. IV, 517): Bitti mr yuma tam o srada!... Moira denince, okluk ecel, lm akla gelir, onun iindir ki Homeros destanlarnda kader diye evrilen Moira uursuz ve zorlu olarak nitelenir. Ne var ki Moira Zeus'tan da daha gl ve stndr. Tanrlar babas ona kar gelemez, onun kararn deitiremez. Sava alannda olu Sarpedon yaralannca Zeus ikirciklidir, sevgili olunu alp karmay geirir aklndan, ama Hera kaderi ileri srerek dikilir karsna (Sarpedon). Homeros'ta bir ya da birka Moira'dan sz edilir, ama adlar sylenmez, Hesiodos bun-

lan kz karde diye tantr ve adlarn verir. Moiralar Zeus'la Themis'in kzlar, Horalarn kardeleridir (Theog. 905 vd.): ... Klotho, Lakhesis, Atropos tanralar ki bilge Zeus byk stnlk vermiti onlara, ki onlar verir yalnz insanlara mutluya da mutsuzyaamapaylarn. Burada Moiralar yalnz mr payn deil, bir de mutluluk ve mutsuzluk payn veriyor demektir insanlara. Kimi yerde Kederle bir tutulan Moiralarn efsanesi yoktur (Kerter). Onlar yar dinsel, yar filozofik bir grn canlandrlm imgeleridir. Platon da Dev-let'in son blmnde, yeniden yeryzne kacak olan ruhlarn Moiralara bavurduunu anlatr (Dev. X, 620d-e): "Btn ruhlar hayatlarn, getikten sonra gene o srayla Lakhesis 'e yaklamlar. Lakhesis her birine kendi perisini vermi; bu peri hayat boyunca ona hizmet edecek, setii kadere gre yaatacakm onu. Bu peri ilkin ruhu Klotho 'ya gtrp onun eli altndan ve dndrd kirmenden geiriyormu; bylece ruh setii kadere ba lanyormu. Ondan sonra Airopos, Klotho 'nun eirdii kaderi llmez hale sokuyor, sonunda ruh hi arkasna dnmeden Kaderin taht nne gelip duruyor, sonra te yanma geiyormu ". Moneta. Haber veren, uyaran anlamna gelen Moneta, tapna Roma'da Capitolium tepesinde bulunan tanra uno'nun bir ek addr. Bu adn nedeni . . 390 ylnda Ro-ma'nn Galyallarn basknna urad srada bu tapnan kazlarnn gece terek dmann geliini haber vermesidir. Mopsos. kisi de tanr szcs olan M efsa-nelik kiinin ad. (1) dmon'la birlikte Argonaut'lar seferine katlr ve Argo gemisinde khin olarak grev yapar. Seferin sonunda Libya'ya varldnda Mopsos bir ylan tarafndan srlp lr (Ar gonaut'lar). (2) Teiresia'n torunu, Manto'nun olu. Babasnn kimlii stne kaynaklar ayrlr: Btn khinler gibi Apollon'dan doma oldu u sylenir, lml babas ise Argoslu Rhakios imi (Manto, Rhakios). Mopsos'un

Kolophon ehrini kurduu anlatlr. Anas Man-

to'nun Klaros'taki Apollon tapnan kurmas zerine Mopsos orann tanr szcs olur, bu sfatla zamann en byk khini Kal-khas'la yarmaya giriir, Akhalarn bakhi-nini her bakmdan yener, stnl meydana knca, Kalkhas fkesinden canna kyar (Kalkhas). Mopsos bundan sonra yine Tro-ya'dan dnen Amphilokhos'la birlikte Kilik-ya'da Malsos ehrini kurarlar, teke tek kavgada birbirlerini ldrrler (Amphilokhos). Morpheus. Uyku tanrs Hypnos'un bin ocuundan biri saylan Morpheus'un ad biim anlamna gelen "morphe" (Lat. forma) den tremedir. Morpheus insanlara uykuda eitli biimlerde grnen dleri simgeler. Uyku ve d tanrlarnn hepsi gibi Morpheus da kanatldr. Kocaman, hzl kanatlaryla dnyann bir ucundan br ucuna p diye uarm. Mucius Scaevola. Tarquinius krallar Ro-ma'dan kovulunca Porsenna adnda bir Et-rsk kral ehri kuatm. Mucius adl bir Romal da dman kararghna girip Porsen-na'y ldrmek istemi, ama kral tanmad iin yanlarak bir bakasn ldrm. Yakalanp Porsenna'nn nne getirilince Mucius orada bulunan bir ocaa sag elini koyup bsbtn yanncaya kadar karmam. Bu eyleme aan Porsenna Mucius'a klcnn geri verilmesini buyurmu, kendisine de bunu niin yaptn sormu. Mucius kendi elinin yanmasnn nemsiz olduunu, nk kendisi gibi kurban olmaya hazr yz Romal bulunduu sylemi. Korkuya kaplan Porsenna hemen Roma ile bar anlamasna girimeyi yeg grm. Mucius'a da artk sag elini kullanamad iin solak anlamna gelen Scaevola ad taklm. Musalar. lka yaznnda bir tanrsal varlk vardr ki ondan sz ederken her ozan, her yazar duygulanr, sesi bir baka itenlik ve dokunakllkla nlar kulaklarmzda. Bu varlk Yunanca "mousa", Latince "mua" diye adlandrlp bat dillerinin hepsine giren esin perisidir. Ama Musa yalnz airlere iirler esinleyen bir peri de deildir, etki alan ok daha genitir. Adnn kkeni asl kimliinin aklanmasna yardm eder: "Mousa" Yunanca

akl, dnce, yaratclk gc kavramlarn ieren "men" kknden gelmedir. Bu kk Zeus'un Musalar retmek iin birletii Titan tanra Mnemosyne'nin adnda da grlr, Athena'ya gebe kalan Metis'in adnda da (Tab. 4). O da demektir ki, kaba gleri yenip baa getikten sonra kendi egemenliini kurabilmek iin Zeus tanrnn ilk ii dzenli ve ll olduklar oranda yaratc olan gleri benimsemek olmutur. Musalar ite bu gcn rn ve simgesidir. Bu g ise tanrya olduu kadar insana da vergidir, giderek Olym-pos tanrlar insanst doa glerinden uzaklap insana yaklamay ama edindikleri zaman benimsedikleri bir gtr. Musalar bylece insan ve tanr aras birer varlk olarak dnlebilir; insan tanr, tanry insan yapar Musalar. Onun iindir ki byle duygulanr airler de onlardan sz ederken. nsana yaamann asl tadn balayan bu tanrsal varl her alana, zellikle sanat alanna yerletirmi olmak ilka dncesinin bir parltsdr. Kuru bir air diye tannan Hesiodos bile bakn nasl coar Musalardan dem vurunca. Hesiodos kendi anlatr ki Helikon dann yamalarnda srlerini otlatan bir obanm, "dnyann yz karas zavall bir yaratk" iken Musalar onu grr, iek aan bir defneden kopardk-lar bir dal ona asa diye verir (Theog. 31 vd.):

Sonra tanrsal sesler flediler iime olacaklar ve olmular yceltmek iin, ve hele vmek iin kendilerini her sylediim destann banda ve

sonunda.

Hesiodos bylece air olunca, u szlerle tanmlar Musalar (Theog. 52 vd.):

Olympos'lu Musalar, koca kalkanl Zeus'un kzlar. Eleutheros yamalarnn kraliesi

Mnemosyne Kronos oluyla birleip Pieria 'da getirdi onlar dnyaya belalar unutturmak ve kayglar dindirmek iin. Dokuzgece bulutu onunla kutsal yatanda engin akll Zeus lmszlerden uzakta. Gnler, aylar geip bir yl tamam olunca dokuz kzgetirdi dnyaya Mnemosyne.

Dokuz e yrekli kzdr bunlar ezgiler sylemektir btn leri, haka hibir kayg yoktur yreklerinde. Karl Olympos'un en yksek tepesinde, oradadr korolar ue gzelim yurtlar, Kharitler de Himeros da balarnda ykselir gzel sesleri havalarda, vurur dururlar Olympos yolunda, tanrsal bir ezgi sarar drt bir yan, kara toprak yanklanr tanr vgleriyle, Inyl bir ses ykselir admlarndan yrrken yce babalarna doru... te byle seslenir Olympos'lu Musalar dokuz tanrsal kz ulu Zeus'un: Kilo, Euterpe, Thalia, Melpomene, Terpslkhore, Erato, Polhymnia, Urania ve hepsinin ba saylan Kalliope... te budur Musalarn insanlara verdii, Musalardan ve oku Apollon'dan gelir yeryzndeki ozanlar ve algclar nasl Zeus'tan gelirse krallar. Ne mutlu Musalarn sevdii insana bal akar onun dudaklar arasndan. Bir insann dertsiz bana dert mi dt, zntden kan m kurudu yreinde, Musalarn sevgilisi bir ozan anlatnca eski insanlarn destanlarn, vnce Olympos'un mutlu tanrlarn unutuverir hemen dertlerini, kar, gider aklndan zntleri enletir onu tanralarn bys.
Homeros'un iki byk destan da Musalara seslenile balar, ama burada ozan tek bir Musa'ya seslenir ve ona tanra der sadece: Syle, tanra, Peleus olu Akhilleus'un fkesini syle... Anlat bana, tanra, bin bir dzenli yaman adam... Musalarn sevgilisi ozann toplumda ne ka- sayg ve sevgi grd Odysseia'da canlandrlan Demodokos tipinden bellidir (Demodokos). Bu tutum ve davran Homeros'la balar, ilkan son demlerine kadar sregi-der, Musalarn yetki alanlar alar ve airlere gre deiir. Genellikle yle bir blmleme yaplr: Kalliope, destan airi ya da lirik iir; Kilo, tarih; Polhymnia, pantomim; Euterpe, fltl; Terpsikhore, dans; Erato, korolu iir; Melpomene, tragedya; Thalia, komedya; Uranla, gkbilimi. Musalarn kendilerine zg efsaneleri yoktur , tanrlarn btn enliklerinde ezgi syler, dans ederler, Thetis'le Peleus'un, Kadmos'la

Harmola'un dnlerinde bulunmulard) Adlarnn gemedii hemen de iir yoktur, Musaios. Ad Musalarla ilgili efsanelik bir ozan. Yerine gre Orpheus'un arkada, <">g rencisi ya da olu saylan Musaios Attika el sanesinde Orpheus'a karlk yaratlm bir tip olsa gerek: Mistik nitelikteki ezgileri Eleu-sis gizemleriyle ilikili derlerdi. Mygdon. lyada'da ad geen bir Phrygla kral, Sangarios (Sakarya) rma kylarnda otururmu da gnn birinde Amazonlarn saldrsna uram. O zaman kral Priamos onun yardmna kotuundan Mygdon da Troya savunmasna katlr (l. III, 181 vd.). Myrina. lyada'da Troya ehrinin topografyas stne ok az bilgi verilir. Verilenlerden biri Amazonlar kraliesi Myrina ile ilgilidir (l. II, 811 vd.): ehrin nnde sarp bir tepe var, klr ovann drt bir yanndan tepeye, Batieia adn takmtr ona halk, lmszlerse yksek atlayan Myrrhine'nln mezar der. Bu bilgi ak seik deildir, bu Batieia bir tanra m ki lmszler ona baka bir ad veriyorlar? Bir kaynaa gre Myrina ya da Bati eia Troas blgesinin eski kral Teuker'in kzdr (Tab. 16). Teuker onu lkesine konuk gelen Dardanos'a verir, bylece Myrina Troya kral soyunun dii atas olur. Myrina stne anlatlan br efsaneler unlardr: Amazonlar kraliesi Myrina Okeanos kylarnda bulunan Atlantis lkesine saldrm ve yaya bin, atl yirmi bin sava kadnn banda Atlantis lkesinin bakentini alm. Erkeklerin hepsini kltan geirmi, kadnlar da kle etmi. br Atlantlar teslim olmular, Myrina da cmert davranarak onlara bir kent kurmu, bu kente Myrina ad verilmi. Sonra da onlarla birlikte Gorgolara kar sava am. Gorgolan yenerek birounu esir alm, ama gece esirler bekilerine sakl rp byk sayda Amazon ldrmler. Ama zonlar bunlarn hakkndan gelip, len arka dalarna byk mezarlar yapmlar. Gorgo-lar da sonradan Perseus ve Herakles'ln elleri allnda yenilmiler (Gorgo, Perseus). Efsaneye gre Myrina bu savalarla kalma mi. I hya ve Msr', gemi, oralar da ele
'M'I

geirdikten sonra Arabistan ve Suriye yoluyla Anadolu'ya gelmi ve Kilikyahlara boyun edirmi. Toros dalarn da atktan sonra Phrygia'dan geerek Kaikos (Bakray) kylarna gelmi ve orada (yani Bergama ovasnda) yerlemi. Myrina'y ldren kral Mopsos'mu. Efsane niteliini tamayan bu olaylar tarihsel baz olaylara gre kurulmu olsa gerek (Amazonlar). Myrmeks. Ad karnca anlamna gelen Myrmeks hamarat, becerikli bir Atinal kzm. Athena da bu yzden onu sever, tutar -m, ama gnn birinde Myrmeks tannann bulgusu olan sapan bulmu olmakla vnm, Athena da bu yalana kazarak onu bir karncaya dntrm.

Myrmidon. Akhilleus ve babas Peleus'un ynettikleri Tesalyal boya adn veren kahraman. Zeus'un olu olmakla geinir. Myrrha. Kbrs kral Kinyras'm kz (Kiny-ras, Adonis, Smyrna), Myrtilos. Pelops'la Hippodameia efsanesinde ad geen arabac. Myrtilos Oinomaos'un arabasnn cvatalarn gevetmi, bylece Pelops'un yar kazanmasn ve Hippodameia ile kamasn salam. Hippodameia'ya k olduu ya da ondan yapt ie karlk bir gece yatma sz ald sylenen Myrtilos'u Pe-lops denize atm, Myrtilos da can verirken Pelops ve soyuna lanet okumu, Pelopsogul-larnn bana gelen btn belalarn nedeni de buymu (Hippodameia, Pelops, Oinomaos).

210

N
Naiades. Naisler ya da Naiaslar, adlar yzmek anlamna gelen fiilden tremi olan su perileridir. Aa perileri (Drysa, Hamadryas) gibi uzun mrl olurlar, ama lmsz deildirler. Yaamlar, iinde bulunduklar kaynak, dere ya da rmaa baldr. Kaynaklar efsanelere gre deiir, Home-ros bunlarn btn nympha'lar gibi Zeus'un kzlar olduunu syler. Kimi mythos yazar onlar Okeanos soyuna balar. Asopos gibi rmaklarn perileri, rman kzlar saylr. Her suyun kendine zg bir Naias' vardr, kiminin ad efsaneye gemitir (Arethusa, Salmakis). Naiaslarn, sularn ien ya da sularna dalan hastalar iyiletirme gleri vardr. Tersine kimi inanlara gre Naiaslar sularnda ykanan insanlar ldrtm, ya da gizli baz hastalklara arptrmtr (Nympha). Naksos. Kyklad takmadalarndan Naksos adasna adn veren kurucu kahraman. Bir efsaneye gre Naksos Karyal gmenlerin banda eskiden Dia adn tayan bu adaya gelmi, yerlemi ve ona adn vermitir. Bu olay Theseus'tan kuak nce olmutur. Baka bir kaynakta onun Endymion'la Se-lene'nin olu olduu, daha bakasnda da Apollon'la Akallis'ten doduu sylenir (Akallis). Efsanelerin birletii bir nokta Naksos adasnn Anadolu'dan gelme gmenlerle meydana getirildiidir. Nana. Sangarios (Sakarya) rmann kz, Agdistis-Attis efsanesinde ad geer. Hali-karnas Balks servenini yle anlatr (Hey Koca Yurt, s. 23): "Sakarya rmann kz, su perisi Nana, scak bir gnn akam serinlemek iin, kendini Sakarya suyuna atm. pr pr ykanrken, bir badem aacnn dal zerine eilmi. Su perisi bademi krp soymu. Beyaz badem ini yemeden nce, her nedense, badem iinin akln, teninin akl zerine tutmu. Badem iini, yumuak M gs arasnda tutai ken, hayret ve hayranlkla bakakalan gzleri nnde tuhaf bir eyler olmaya balam: Sanki badem iinin ve gsnn akl eriye-

rek birbirine karmaya koyulmu. Nana by le bakadururken, iine tatl bir baygnlk yayl m. O sralarda gne, pembe pembe bat-maktaym, btn dnya pespembe bir boluk olmu. Uyandnda yldzlar prl prl-m. Tatl tatl esnerken, gebe kalm olduu nun farkna varm. Dokuz ay sonra, yzne; baklmayacak gzellikte bir olan dourmu". Nannakos. Masala gre, Nannakos ok eski zamanlarda, Deukalioh tufanndan nce yaam bir Phrygia kraldr. Tufan olacan ngrm ve olmamas iin topluca yakarmalar, yalvarmalar dzenlemi. Bu dualar srasnda da Nannakos habire gzya dker mi. Bu yzden "Nannakos'un gzyalar" diye bir deyim kalmtr. Baka bir efsaneye gre, Nannakos yzyl yaam, lnce de btn halknn yok ol. can bildiren bir tanr sz varm, ld gn halk topluca alamaya koyulmu, bira/ sonra da tufan olmu, bylece tanr sz g<tl eklemi. Bu masallar Tufan efsanesinin Anadolu kaynakl olduunu aa vurmaktadr. Narkissos. Nerkis ieine adn veren Nar-kissos'un yks hemen her ada airleri esinlemi bir ykdr. Onu en gzel anlatanlar arasnda da Latin airi Ovidius nde gelir. Ovidius, Narkissos'la Ekho efsanelerini birletirerek iki insann ak uruna harcadklar bouna abalar bir tek dram olarak canlandrr. Onun ustaca anlatmndan birka paray aaya almay uygun grdk. Verdiimiz eviri, 1944 yl Tercme Mecmuas'nda kan Can Ycel'in evirisidir:

Ekho grnce Narkissos'u bir ssz krda dolarke n arzu sard gnln, dt gizlenerek izlerinin ardna; bir rann ucuna srlm yanc kkrt beri getirilen alevi nasl kaparsa Ekho da yaklatka ona daha yakndan yanyordu akla. Ka kere okayc gzlerle ona sokulmak, ka kere yumuak dileklerini ona sunmak yaradl vermedi izin sze balamaya, bekleyebilirdi ancak szleri ki onlara cevap
e.ledl.

yollaya ak

NAUPLIOS Narkissos'la Ekho arasnda anlamsz diyalog yle srdrlr:

Bard: "Orada kim var?", "Var" diye cevap verdi yank.

Narkissos, "Burada bulualm" der, Ekho da koa koa kar ormandan, ama olan kz grnce kamaya koyulur:

Anlyorum, o benim, aldatmyor beni artk hayalim.

"lmek yedir" diye baryordu "olacaksa senin her eyim ". Ekho baka bir ey sylemedi: "Senin her eyim ".
Bundan sonra efsanesi balar: da asl Narkissos

Berrak bir pnar vard, dalgalarnda gmler oynar, Ona ulaan ne bir oban, ne otlayan bir kei, ne bir sr, Ne vahi bir hayvan, ne aatan den bir dal ; tek bir ku bile yoktu onun sknunu bozan. evresinde en yakn suyla beslenir bir ayr, ve orann gne yla snmasna engel olan orman. Pnar ve yerin gzellii eker onu kendine, uzanr Narkissos av yorgunluu ve scan verdii arlkla yere. Gidermek isterken susuzluunu, artyordu bir yandan susuzluu; itike suya vuran gzelliine hayran, seviyordu tensiz bir hayali, vcut sanyordu sulardaki ni Donakald Paros mermerinden bir heykele benzeyen o ayn yzle kmldamakszm, bakyordu kendine kendi akn akn... Bilmeden kendini arzuluyor, severken onu kendini seviyor, isterken kendini istiyordu, iini yakan atei tututuran da kendiydi. Ka kere faydasz pckler sundu aldatan pnara... Ellerini ka kere daldrd, boa kavutu kollar sularda. Neyi grdn bilmiyor, fakat yanyordu onunla , gzleri aldatan hayal onu coturuyordu.
Narkissos anlar bana geleni ve yle dile getirir:

Tututuran da ben, yanan da. Kendime olan sevgimle yanyorum. Ne yapaym ?steneyim mi?lsteyeyim mi? stenecek ne kald artk? Beni yoksul ediyor varlm; arzuladm benimle . Ayrlabilsem vcudumdan; garip bir dilek seven iin ama, sevdiim uzak olsa keke. Kemirsin artk gcm ac, ve gledi son gnleri mrmn, gyorum hayatmn baharnda. lm gelmeyecek bana ar dinecekse aclarm. Sevdiim daha mrl olsun dilerim. Ve imdi can verelim ikimiz bir solukta...
Narkissos gn getike eriyip gider, Ekho da uzaktan seyreder sevdiini, tekrarlar durur iniltilerini ve bu gzelim iir u dizelerle sona

Nauplios' kt ilerde kul-

unlar oldu son szleri, gzlerini ayrmadan sulara bakan Narkissos'un: "Ey bo yere sevdiim ocuk"; yer tekrar iletti dediklerini. "Elveda"deyince o, bard Ekho: "Elveda". Yorgun ban dayad sk ayrla, lm kapad efendilerinin gzelliine hayran gzlerini. Hl bakyordu kendine, yeraltna gtkten sonra bile; bakyordu Styks sularna. Dvndler baclar Naias'lar kesik salarn yan bana koydular; dvndler Dryas'lar, Ekho da katld onlara. Tam sedyeyi, odun ynn, titreyen mealeleri hazrladlar, vcut yoktu hibir yerde, yerinde sar gbeini beyaz yapraklarn kucaklad bir iek buldular.
Nauplios. (1) Tanr Poseidon'la Danaoskz Amymone'nin olu, Peloponez'in nl limanlarndan olan Nauplia'nn kurucusu (Amymone). (2) Yukarda ad geen Nauplios'un kk torunu. Argonaut'lar seferine katlr ve dmenci Tiphys ldkten sonra, onun yerine geer (Argonaut'lar). Nauplios Palamedes'in babas olarak Palamedes efsanesinde rol oynar (Palamedes). Nauplios usta bir denizcidir, kimi efsanelerde krallarn, bu yeteneinden faydalanarak

landklar anlatlr: Aleos, kz Atge'yl denizde bomak grevini Nauplios'a verir, Nauplios kz kurtarr, Mysial gemicilere satar, Au-ge de Anadolu'ya varnca Telephos'u dourur (Auge). Girit kral Katreus kzlar Aerope ile Klymene'yi ayn amala Nauplios'a verir, Nauplios bu kzlar da kurtarr ve Aerope'yi Atreus'la evlendirir, kendisi de Klymene'yi alr (Aerope). Olu Palamedes, Akhalardan hakszlk grp talannca, Nauplios Akhalardan alma iine kovulur ve Troya savanda bulunan yiitlerin karlarn batan karmaya urar, bata Klytaimestra olmak zere biroklarnn klar tutup kocalarn aldatmalarn salar, yalnz Penelopeia stne yapt deneme sonu vermez. Akha yiitlerinin yurda dnlerinde can vermeleri iin de giriimde bulunur ve Oileus olu Aias'n gemisinin kayalara arparak paralanmasn salar. Mi-tograflar kendisinin de ayn biimde ldrldn ileri srerler. Nausikaa. Odysseia birok yklerden rlm uzun bir romandr. Bu yklerin en sevimlisi de Phaiak prensesi Nausikaa'nn yarda kalm roman olsa gerek. Homeros bu gzel kz bize tanttktan ve Odysseus'la tantrp onunla olan gnl macerasna dokunduktan hemen sonra, bu M insan ayrr ve bize gen kzn urad hayal krkln sezdirmekle yetinir. O ana kadar da Nausikaa'yi hayata alan, sevebilecei bir erkei bulup onunla evlenmeyi zleyen bir kzn btn duygularn ince bir gereklikle canlandrr bize. Odysseia' nnVI. blmnde Phaiak prensesini yatak odasnda uyur grr, tanra Athe-na kzn bir arkada klnda dne girer (Od. VI, 15vd.):

Ne de kaygsz dourmu, Nausikaa,

anan olacak kadn seni/ Gzel rubalarn kalm yzst, oysa geldi att evlenecein gn, hazrlk yapmalsn dne, gzelce giyinip kuanmaksn, seni sevenler de giyinip kuanmak. Dillere destan olur byle dnler, mutluluk getirir babana, ulu anana. Tan aarrken gidelim yumaya, geleyim ben de, tutaym ii bir ucundan, abucak olsun bitsin bu i, uzun zaman kz kalamazsn nasl olsa.
Nausikaa afakla birlikte kalkar, babasndan katr arabasn ister, rmaa gidip amar ykamak istediini syler. Bu ie niin giritiini de sylemez, ama Alkinoos anlar her naslsa kznn dn hazrl yaptn. Arabann hazrlanmas, kralie Arete'nin kzlara ykanacak gzel rubalarla birlikte kokulu yalar ve bir sepet iinde gnlk kumanyalarn vermesi ayrntlaryla anlatlr. amarlar ykanp durulanr, gnee serilir, kzlar oturup yemeklerini yerler, sonra da top oynamaya koyulurlar. Top rman gerisindeki korulua der, orada gnlerce denizde yzmekten bitkin dm uyuyan Odysseus'u uyandrr. Odysseus bakar ki gen kzlar oynayor rmak kysnda. Bol yaprakl bir dalla rter erkekliini, kar Nausikaa'nn karsna yalvarr. Hizmeti kzlar karlar, yalnz Nausikaa rkmez yosunlarla rtl plak erkei grnce, Odysseus'un szleri de yreine iler:

Doru yrd ok ssl yatak odasna, bir kzyatyordu orada, boyu bou, grn tanrlara denk, Nauslkaa'ydbu, ulu yrekli Alkinoos'un kz, biryannda bir hizmeti yatyordu, bir yannda bir hizmeti, ipirin, cana yaknd ikisi de, prlprl kap kanatlar kapalydlar.
Tanra kzn yatana yel gibi varr ve u szlerle kkrtr.

Yalvarrm, kraliem sana, ister tanr ol, ister insan. Yaygngklerdeki tanrlardansan, ulu Zeus'un kzArtemis olmalsn, grnn, boyun boun, dipdiri bedeninle tpk osunl Sonra da anasnn, babasnn mutluluunu ver, ama asl mutlu olacak insan bu gzel kz alp evine gtrecek kocadr, der. Bu szlere dayanlr m, Nausikaa hizmetilerini a-rr, Odysseus'u ykamalarn, giydirmelerini buyurur. Odysseus ykandktan sonra daha bir yakkl ve alml olur: Zeus 'tan doma tanra Athena daha iri, daha kocaman grnmesini salad, salar dklyordu basndan kur kvr, tpk smbl iekleri gibi,

Olan olmutur, Nausikaa gnln kaptrmtr; yle der kendi kendine:

Deminyzne baklmaz gibi geldi bana, imdiyse tanrlara benzer, engin gkte oturanlara. Ne olur, bylesine bir gn kocam desem, kalsa burada, otursa bizim yanmzda...

(1) Poseidon tanrnn olu Nausithoos Phaiaklarn ilk kraldr. Odysseus'ta Phaiak ili bi ze yle tantlr (Od. VI, 4 vd.):

Odysseus'la tatl tatl konuur, onu ehre gtrrken aklna saplanm olan konuya deinir, bir arada grnmeyelim der, nk dedikodu olur, kral kz kendine bir yabanc koca bulmu derler, biz Phaiaklar dururken alm onu yanna yryor diye halknca knanmaktan korktuunu ileri srer. Bu konu dmez azndan. Kurnaz Odysseus da bozuntuya vermez, Alkinoos'un sarayna gitmek zere kzdan ayrlnca Nausikaa'y bir koca bulmu olma umudu, sevinci inde brakr. ok gemeden ac yanlgsn anlar: Odysseus kimliini aa vurur, tek amacnn tha-ke'ye karsnn yanna dnmek olduunu syler. Nausikaa'nn roman yklr. Odysseus yola kmak zere hazrlklarn yapm, hamamdan gzel urbalar giyinmi olarak kmakta ve lene gitmektedir ki prensesle karlar (Od. VIII, 458 vd\):

Eskiden Phaiak 'lar engin Hypereia 'da otururd u, Tepegzler onlarn topraklarn boyuna yama ederdiler. Tanr yzl Nausithoos onlar kaldrd, gtrd, yerletirdi Skherie 'ye, aln teriyle yaayan insanlardan uzaa. Drt yandan surla evirmiti kenti, evler kurmu, tapmaklar yapmt tanrlara, tekmil topraklar datmt. Ama o oktan boylamt Hades lkesini.
Bu kral Alkinoos'un babas ve Alkinoos'un hem yeeni, hem de ei olan Arete'nin dede-sidir. (2) Theseus'u Girit'e gtren geminin d mencisi de Nausithoos adn tar. (3) Odysseus'un Kalypso'dan olma bir o lu. Neikos. Eris'ten dogma simgesel bir varla verilen ad. Neikos atma, kavga anlamna gelir (Eri). Neleus. (1) Tyro ile Poseidon'un olu, Peli-as'n ikiz kardei (Tab. 22). Tyro tanr Posei-don'dan dourduu ocuklar daa braknca, onlarn ksraklarca bytldkleri anlatlr. kizler yetiip lml babalar Kretheus'un kral olduu olkos'a dnnce analar Tyro'nun vey anas Sidero'nun hmna uradn ve ok hrpalandn grrler, Side-ro'yu ldrmeye kalkarlar, kadn Hera tapnana snd halde Pelias onu vurur. Sonra kardeiyle taht konusunda kavgaya tutuur. olkos'tan kovulur ve gelir Peloponez'in Messenia blgesinde Pylos ehrini kurar. Neleus'un on M olu olur, Herakles'in at bir savata on bir tanesi lr, yalnz Nestor kurtulur. Nestor'un Troya sava ve lyada'daki rol nemlidir (Nestor). (2) Atina kral Kodros'un olu Neleus efsaneye gre bir blk Attikal ve Messenial ile birlikte onya'ya gm ve orada Miletos ehrini kurmu (Kadros). Nemeia. Herakles efsanesinde sz geen Nemeia aslan, Pontos'la Gaia soyundan E-khidna'nn Orthas', kpegiyle birleerek mey-

Salam yapl kapnn aralnda Nausikaa dikildi karsna, gzgzegeldi Odysseus la ylece ona bakt, sonra seslendi, kanatl szlerle, dedi ki: "Sa, esen kal, konuumuz, sa, esen kal, baba toprana dndnde unutma, an beni, sen ilkin bana borlusun kurtuluunu ". ok akll Odysseus karlk verdi ona, dedi ki: "Ulu yrekli Alkinoos'un kz, Nausikaa, Zeus, Here'nin uzaktan grleyen kocas, eer isterse, dneceksem benyurduma, greceksem sla gnm, bir tanr gibi tapacam sana orada, hervakit, sabahtan akama dek, gn boyunc a, can verdin bana sen, ey gen kz, can!"
Perde bylece kapanr, bir daha da Nausikaa'nn, o erdemli kral kznn ad anlmaz Odysseia'da. Nausithoos. Hzl gemici anlamna gelen Nausithoos birok efsanelik kiilerin addr:

ilana getirdii canavarlardan biridir (Tab. 6): Hesiodos'a gre, Hera'nn besledii bu aslan Nemela blgesine korku salmaktayd ki, He-rakles onun hakkndan geldi (Ekhldna, He-nkles). Nemesis. Nemesis hem soyut bir kavram simgeler, hem de tanrsal bir varlk olarak canlandrlr. Hesiodos'a gre Gece tanra Nyks'in kzdr. Zeus ona tutulur, ama Nemesis tanrdan kamak iin bin bir biime girer, sonunda bir kaz olur, tanr da kuu kuu biiminde onunla birleir. Nemesis'ten doan yumurtann Leda'nn eline getii ve Helene ile Dioskurlarn bu yumurtadan ktklar anlatlr (Leda). ' Kavram olarak Nemesis tanrsal c simgeler, kimi zaman Erinyslere karr, ama okluk nsanlarda lszl, kendine ve talihine an gveni cezalandran varlk olarak gsterilir. Ate ile Hybris'in hemen ardndan gelir. Bu nitelik de tragedyada byk bir rol oynar. Marathon'a yakn kk bir Attika kentinde Nemesis'in bir tapna varm, tapnaktaki tanra heykelini nl heykeltra Pheidias Paros mermerinden yontmu. Bu mermeri Persler Atina'y aldktan sonar zafer ant olarak dikmeye hazrlanrken, Nemesis lsz gururlarn cezalandrm; mermer de bylece tanrann heykelini yontmaya yaram. Neoptolemos. Ad yeni sava anlamna gelen Neoptolemos Akhilleus'un oludur. Onu kz klnda Skyros kral Lykomedes'in hareminde bulunduu sralarda retmiti. Akhilleus orada Pyrrha adyla sakland iin, oluna Neoptolemos'tan baka Pyrrhos (yani kzl sal) ad verilmi (Akhileus). Babas Troya savana gidince, Neoptolemos' u dedesi Lykomedes yetitirir. Akhileus ldkten sonra da Troya ehrinin ancak olu lavaa katlrsa decei stne bir fal km, delikanly alp getirmek zere de eliler gnderilmi. Bunlar Neoptolemos'la birlikte Iroya'ya giderken Lemnos adasnda durak vermiler, orada Akhilleus'un olu hasta olan Philoktetes'i Troya'ya gelmeye kandrm (Philokktetes). Troya'da Akha ordusu Neo-plolemos'u cokuyla karlam, yiit babas gibi yararlk gstererek Telephos'nn olu Euryplos'u ldrm ve adn tayan bir sa-

va oyunu (pyrrhike) dzenlemi. Troya .ln da bulunup ehrin ele gemesine yardm eden savalardandr. ehir dtkten sonra Hektor'un olu Astyanaks' surdan aa atarak ldrr ve Andromakhe'yi esir olarak alr (Andromakhe). Babasn anmak zere de mezar stnde Priamos kz Polyksene'yi kurban eder (Polyksene). Neoptolemos sava dn Epir blgesine yerleir. Peleus'un lkesine dnmeyip de Epir'e yerlemesinin nedeni stne efsaneler birbirini tutmaz. Neoptolemos birok efsanelerde Hermione'nin kocas olarak gsterilir. Ama Menelaos kzndan ocuu olmad halde, Andormakhe'den olu olmu. Bunu kskanan Hermione'nin teyze olu ve nianls Orestes eliyle Neoptolemos'u ldrmesi tragedya yazarlarnn iledikleri bir motif olmutur (Hermione, Orestes). Nephele. (1) Athamas'n birinci kars, Phriksos'la Helle'nin analar (Atharnas). A-thamas lno ile evlenmek iin Nephele'yl b< > ar, bulut tanra da ocuklarn kurtaracak altn postlu kou gnderir onlara (Helle). (2) Bulutu simgeleyen bir varlk olarak 1W phele'nin ksion efsanesinde ad geer. ksi on, Hera'ya ktr, muradna ermemesi iin Zeus Hera biiminde bir bulut yaratr ve ksi on'un onunla birlemesini salar. Bu Nephe le Kentaur'larn anas olur (ksion, Kentaur' lar). (3) Aristophanes'in "Nephelai" (Bulutlar) adl komedyasnda bulutlar birer kadn olarak simgelenmitir, bunlar Okeanos kzlardr, ki mi zaman Olympos'un tepesinde, kimi za man Okeanos'un kylarnda, Bat Kzlar'nn bahlerinde otururlar. Sokrates ve genellikle filozoflarla alay ettii bu oyunda Aristophanes belki de halk masallarndan ve onlardan alnm motiflerden esinlenmitir. Nereus - Nereus Kzlar. Nereus Deniz htiyarlarndan biridir, Gaia'nn Pontos'la yani Toprak'n Deniz'le

birlemesinden domutur (Tab. 6). Hesiodos yle tantr onu (Theog. 233 vd.):

DEniz doru szl Nereus 'u yaratt: En bydr o btn ocuklarnn, babacan tanr derler ona

nk hem drst, hem yumuak huyludur, doruluktan hi ayrlmaz dnceleri, hep doruluktan, iyiden yanadr.
Nereus Okeanos kz Doris'le evlenir, Doris de, "ekin vermeyen denizin ortasnda" tam elli kz dourur Nereus'a. Bunlara Nereus kzlar denir ve Homeros da, Hesiodos da ballandra ballandra sayarlar adlarn (l. XVIII, 38-49 ve Theog. 240-264), nk denizin kpkl dalgalarn, renklerini ve eitli hallerini simgeledikleri gibi bu kzlar, efsanelerde nemli yer tutup rol oynayan kiiler de kmtr aralarndan: AkhiUeus'un anas Thetis bir Nereus kz, Poseidon tanrnn ei Am-phitrite de bir denizkzdr. Nereus kzlar, babalaryla birlikte denizin dibindeki bir sarayda yaarlar. Bu saray da Ege denizinde, Knidos, yani Tekirburnu aklarndaki bir magaradaym. Orada altn taht-lann stnde otururmu Nereus'un birbirinden gzel elli kz. Su yzne pek kmazlar-m, Nereus kimi kez yze karm, beline kadar. te o zaman, elli denizkz, deniz yznde oynayan ve koro halinde trk syleyen bir dans ve ezgi emberi, ya da elengiy-le sararlarm onu epeevre. Nereus kzlar gnlerini iplik dokumak, nak yapmak ve ark sylemekle geirirler, dalgalarla oynarlar, yunus balklar ve efsanelik deniz yaratklaryla birlikte yzp gezerlermi. Nereus kzlar Amphitrite'nin alaynda yer alrlar. Kimi zaman bir olaya karp yeryzne geldikleri de grlr. Akhilleus arkada Patroklos lnce derin bir yasa kaplr, anas Thetis'i yardma arr, o da kz kardeleri Nereus kzlarna dert yanar (l. XVIII, 38 vd.): ... Ulu anas bir lk att, balad inlemeye, denizin dibinde ne kadar Nereus kz varsa.. . tekmil tanralar sard evresini, (Birka dize adlar saylr): Denizin dibinde daha ne kadar Nerus kz varsa doldurmular gm nlarla maaray, hepsi de durmadan dvyorlard gslerini. Thetis'in ardndan, dalgalar yara yara Tro-ya'ya giderler ve orada kyya ktklar bile grlr.

Nereus, btn deniz tanrlar gibi biim deitirmek yetisine sahiptir. Herakles Nere-us'tan Bat kzlarnn bahesine varmak iin yolu sorunca, Deniz htiyar cevap vermemek iin bir sr hayvan biimine girer, Nereus kzlar da yiide yardm ederler ve babalarndan istedii bilgileri nasl alabileceini retirler ona (Herakles). Nessos. Herakles efsanesinde nemli bir rol oynayan at adam. Herakles Pholos'la birlikte Kentaur'larn saldrsna uraynca Nessos'a I kar da savam ve onu pskrtmt. At adam da Euenos rma kysna snm, orada yolculara rma geirtiyordu. Yiit ka- i rs Deianeira ile bu rma geecek olunca, Nessos srtna ald Deianeira'nn rzna gemek istemi. Herakles'in att bir okla can I verdii srada Deianeira'ya bir iksir vermesi, kadnn Herakles'e bu iksire batrd bir gmlek gndermesi, yiidin de bu gmlei giyer giymez korkun aclar iinde yanp tutumas ve sonunda da lmesi Deianeira ve Herakles maddelerinde anlatlmtr (Pholos, -Euenos). Nestor. Akhalarn danman, Pylos kral ihtiyar Nestor Homeros'un yaratt esiz bir 1 tiptir. Bylesi ihtiyar tipine ilka yaznnda bir daha rastlanmaz, bir eini daha bulmak iin Shakespeare'leri, Balzac'lan beklemek gerekir. Nestor ihtiyardr, ama mutlu bir ihtiyardr, ok grm, geirmi, bilgisi, grgs yznden de yle bir stnlk duyar ki, geilmez ukalalndan. Saa, sola tler verir, bitmez tkenmez anlar anlatr, her kssadan hisse alr ve durmadan nutuk eker, herkes de sabrla dinler onu. lkan bir zellii olan yaa ve yalya sayg duygusunun ne kadar derine gittii Homeros destanlarnda Nestor'a verilen nem ve deerle llebilir. Nestor Neleus'la Khioris'in en kk oludur (Tab. 22). Herakles'in ldrd Neleus-ogullarndan bir o sag kalmtr. Ayrca anas Khloris bir Niobe kzdr, kardelerinin Apol-lon'la Artemis'in oklanyla ldrlmesini grmtr. ApoIIon bu soya acm ve bu kadar ok lme karn Nestor'a ok uzun bir mr balanmasn salam. Pylos kral da bylece kuak boyunca yaam.

Troya savana gelmeden nce Lapith'lerle Kentaur'lar arasndaki savaa, Kalydon avna, kimi kaynaklara gre Argonautlar seferine katlm. Bunlar ve daha baka yaantlarn ballandra ballandra anlatr lyada boyunca. Kars Helene karlnca Menelaos'un ilk i Nestor'u gidip bulmak olur, sava planlayan odur. Ayrca doksan tane gemiyle sefere katlr. Agamemnon'la Akhilleus arasndaki kavgada hemen arabuluculuk iine giriir (l. I, 248vd.):

Kalkt ayaa gzel konuan Nestor, Pylos 'un gr sesli szcs. Dilinden szler akard baldan tatl, lml iki insan kuann yaayp gtn grm t, tanrsal Pylos'ta doup bymlerdi beraber ce. imdi nc kuan bandayd o.

rldgn anlatrlar. Akhilleus arkadann cn alarak Memnon'u ldrr (Antilokhos, Memnon). Nestor rahat bir dn yolculuu yapar. Pylos'ta ynetimi yeni batan eline alr ve oullar arasnda zevkli bir mr srer. Odys-seia'da Telemakhos'un babasndan haber almak ve thake'deki kark duruma bir are bulmak iin Nestor'a danmaya gittiini grrz. Pylos'taki saraynda Nestor yine o Nestor'dur, Troya anlarn Telemakhos'un gz nnde canlandrmakla kalmaz, ona tutaca yolu gsterir, bir baba gibi ona bakar ve yanna kendi olu Thrasymedes'i verip bir arabayla Lakedaimon'a, Menelaos'un yanma gnderir. Odysseia'nn EL blmnde anlatlan bu buluma destann en canl paralarndandr. Nikaia. Ge ilkan mitograflarnn yazd bir efsaneye gre, Nikaia Sangarios (Sakar ya) rma ile tanra Kybele'nin kzdr. Kiz olan kz kalmaya ant ien bu nympha erkek ten kaar, yalnz avclktan holanrm. Hymnos adl bir oban gnl vermi ona, ama Nikaia delikanly yanna yaklatrma m, kar koymaya alt bir anda da att bir okla onu yere serip ldrm. Tanr Eros kzn bu davranna ok ierlemi ve Diony-sos'a alt olacana karar vermi. Nikaia'y derede ykanrken plak gren arap tanr kza tutulmu, kendisini Hymnos gibi ldrmeyi kurduunu anlaynca da, Nikaia'nn su itii bir rmaa arap kartrm. Kz sarho olunca Dionysos muradna ermi. Nikaia gebe kalm. nce canna kymay denemi, ama sonra tanrya boyun emi ve ona birok ocuklar dourmu. Dionysos da Hindistan'a yapt yolculuk dnnde Nikaia'nn erefine bir ehir kurup ona sevgilisinin adn vermi. Bu ehir ilkada Nikaia, bugn znik diye anlan ehirdir. Nike. Nike zaferi simgeleyen bir tanradr. Kanatl, hzla uan bir kz olarak canlandrlr. Hesiodos'a gre, Nike Pontos'lular soyundan Pallas'la Okeanos kz Styks'ten dogmadr (Tab. 6). Olympos tanrlarndan nceki kuaktan olduu halde, kimi mitograflar onu Athena'nn oyun arkada olarak gsterirler. Nike tanra Athena'nn bir ek ad olduu gi-

En doru d verir, herkes de hakl olduunu kabul eder, ama kavga gene de srp gider. Nestor yalnz dncede deil, komutanlkta da stndr, ordulan savaa kkrtmada Agamemnon'un hayranln kazanr (l. IV, 310vd.):

Bir zamanlar savata ok usta olan bu yal adam, ite byle gven veriyordu onlara. Sevindi kral Agamemnon grnce onu, seslendi u kanatl szlerle, dedi ki: "ihtiyar, sende bu neyrek byle, bu g bacaklarnda da olsa keke, dizlerin de yreine tpatp uysa. Oysa kanlmaz ihtiyarlk kemiriyor seni. Keke baka bir ihtiyar olsa senin yerine, sen de delikanllar arasna kanabllsen hani.

Szyle, eylemiyle Nestor bir an olsun Troya savandan uzaklamaz, onun gsterdii varl pek az yiit gsterebilir. Hemen her blmde rol vardr, Akhalarm byk giriimleri hep onun kafasndan kar. Bunlar desteklemek iin gsterdii rnekler birok eski zaman olaylarnn canl canl anlatlmasna yol aar. Nestor Troya savana iki olu Antilokhos ve Thrasymedes'le gelir. Savata oullarnn yararlk gstermesini salar, llyada'da bu ihti-yarn bana bir dert gelmez, ama ilyada'dan sonraki olaylar anlatan destanlar Antilokhos'un Memnon'un saldrsna urayp ld

bi Atina'da Zafer Athena'nn saylrd.

tapna

da

Niobe. Niobe, babas Tantalos ve kardei Pelops gibi (Tab. 14) Anadolu'ya zg efsa-nelik bir tiptir. Bu kiinin efsanesi de Anadolu'da kaynak bulur, oradan Yunanistan'a yaylr ve yerli Yunan efsanesi gibi gsterilir. Niobe babas Tantalos'un kral olduu Sipy-los (Manisa) dann yresinde domu ve yaamaktadr. Tanra Leto ile birlikte bym, onunla arkadalk etmi olmas hayatnn bu dnemine rastlar herhalde. Ama efsaneye gre Niobe Thebai kral Amphion'la evlenmi ve ondan birok ocuklar olmutur (Amphion). Dram ok ocuklu olmasndan ileri gelir. Her eit sanatya tkenmez bir esin kayna olan Niobe'nin yksn en ak seik biimde Homeros anlatr: Priamos olu Hektor'un lsn almak iin Akhilleus'a geldiinde, Akha yiidi ly geri vermeye raz olur ve ihtiyar kral barakasnda konuklar, ama afak skp de lyle birlikte Troya'ya dnmeden nce de biraz yemek yemesini ister, onu kandrmak iin de Niobe'yi rnek olarak gsterir (l. XXIV, 603 vd.):

Gzel sal Niobe 'nin de i/emekgeldi aklna, oysa on iki ocuu lmt saraynda, alt kz, ergen alt olu. Apollon fkelenmiti Niobe 'ye, ldrmt oullarn gm yayyla, kzlarn da oku Artemis ldrmt, Niobe gzel yanakl Leto ile bir tutuyordu kendini, diyordu Leto iki ocuk dourdu, bense bir dzine , iki kii, Apollon 'la Artemis, ldrd hepsini. lleryatp kaldlar kanlar iinde, kimsecikler yoktu onlar gmecek, herkesi taa evirm iti Kronos olu. Gkl tanrlar gmd lleri onuncu gn, ite o gn yemek geldi Niobe 'nin aklna, gzya dkmekten yorgun dmt. Bugn Sipylos kayalarnda, ssz doruklarnd a, Akheloos rma kysnda oynaan su perilerinin Yataklar var derler ya, ite oralarda, tanr buyruuyla ta olmutur Niobe, yreine sindirir durur aclarn.

Niobe gerekten de ta kesilmitir. Efsanesi bugn de yaar: Manisa'da kadn yz biiminde bir kaya vardr, bir derenin stne sarkan kapkara, prtk prtk bir kaya, gz yerindeki oyuklanndan su szar; Niobe'nin gzyalar derlerdi ve derler. Alar durur yal ana yitirdii bunca ocuklarna. Ama birka kilometre tede, Sipylos dann yamalarnda, allklar arasnda baka bir kaya, Ana' Tanra Kybele'nin ant vardr Manisa'da. Kybele ana, Niobe ana, bir de alan, analkta her lmlden stn olduunu aa vuran Leto ana. Bunlar hep ayn inan ve efsane zincirinin halkalardr. Niobe kayasnn biraz tesinde Mesir bayram kutlanr bugn de Manisa'da, bir bahar ve bereket bayramdr bu, camiden aa halka atlan kutsal macunlar ksrl nler, dourganl kamlarm. Kybele, Leto, Niobe ayn simgenin baka baka kiilerde canlandrlmasdr. Niobe efsanesi zbez Anadolu efsanesidir, Thebai ile Amphion'la hibir ilikisi yoktur gerekte. Nitekim Niobe'nin asl dram yurdu olan Sipylos dann eteklerinde geer ve ocukla-rnn babas olan Amphion'dan hibir sz edilmez, giderek Amphion'un tanrlarca ldrlen ocuklarn babas olduu bile belirtilmez. Anadolulu Ana Tanra klt anaerkil bir toplum dzenine dayanr, retilen varln babas aranmaz, retme nemlidir ve ana varlk tar ocuun yaam boyunca sorumluluunu ve gururunu. Nitekim Leto - ki Kybele'nin Lykia yresindeki bir tpksdr -Zeus'tan gebe kalm der efsane - bu efsanenin de babaerkil dzen yerletikten sonra uydurulduu ak - ama Apollon'la Artemis'in doumlarnda da, sonraki eylemlerinde de baba tanrnn hibir rol yoktur (Leto, Kybele). Niobe dram tragedya yazarlarn olduu kadar plastik sanatlar da esinlemitir: Dnya mzelerinin biroklarnda tanrlarca ldrlen Niobe ocuklarnn heykelleri sergilenmitir. Ne tuhaf ki hibiri Manisa'daki gzlerinden p p yalar damlayan kara kaya kadar dokunakl deildir. (2) Ge alarda Yunanistan kaynakl bir Niobe daha uydurulmutur: Peloponez'de yaam ilk adamn kz olarak gsterilir, yani ilk kadn, bir eit Havva, btn canllarn anas-

218

dr. Zeus tanr onunla birleerek Argos ve Pe-lasgos'u retmi (Tab. 9). Bu Niobe, Zeus'un yaklat ilk lml kadnm. Bu efsaneden Ana Tanra imgesinin yaygnl ortaya kar: Yunanistan da kurucu kahramanlarna, Argos ve Pelasgos gibi yerli atalarna bir ana bulmak hevesine dm ve ilk kadnla ana tanra motiflerini birletirerek Niobe adl bir efsane kiisi uydurmutur. Nomia. Bkz. Daphnis. Notos. Ad Trke Lodos diye anlan gney rzgr. Hosiodos'a gre btn rzgrlar gibi Notos da Astraios'la Eos'un oludur (Tab. 6; Rzgrlar). Numa Pompilius. Sabin kaynakl Numa Roma'nn kurulu efsanesinde ikinci kral olarak gsterilir. Kendisi Romulus'un Roma'y kurduu gn dnyaya gelmi, tahta knca da Romulus'a bir tanr gibi tapnlmasn salam (Romulus). Tanrlara saygl dindar bir kral olarak geinir: Roma pantheon'una birok tanr katt gibi, rahip heyetleri de kurmu. Din konusunda yapt btn bu yenilikleri kendisine Egeria adl nympha esinlemi (Egeria). Numa aya dayanan ve uurlu ile uursuz gnleri sayan bir yeni takvim de yapm, mucize yaratmak, sofralar nefis yemekler ve araplarla donatmak, pnarlardan bal aktmak gcne de sahipmi. ok yal olarak ld zaman aniculus tepesinde dikilen mezarna iki tabut koymular, birinin iinde kendi ls, brnde kendi eliyle yazd kutsal kitaplar bulunuyormu. Mezar drt yzyl kadar sonra alnca kitaplar olduu gibi bulunmu, kendi lsnn sakland ta-butsa bomu. Numitor. Numitor Romulus'la Remus'un dedesi ve Roma kral soyunun atasdr. Alba kralnn M olu varm: Numitor'la Amulius. Babalar lnce Amulius tahta geip kardei Numitor'u kovmu, hak aramayacandan emin olmak iin de olunu ldrm, kz Rea Silvia'y da evlenemesin diye Vesta tanrasna rahibe yapm. Tanr Mars'tan gebe kalan Rea, Romulus'la Remus'u dourur, ikizlerin Tiber kysna braklmas ve orada bir dii ay tarafndan emzirilip bytlmeleri Romulus maddesinde anlatlmtr. Romulus

kendisini yetitiren oban Faustulus'tan douu hakkndaki gerei renince saraya baskn yapar, amcas Amulius'un ldrp dedesi Numitor'u tahta oturtur. Nyks (Gece). Ad gece anlamna gelip yeryz karanln simgeleyen Nyks, Hesio-dos'un Theogonia'snda nemli bir rol oynar. lk elerin dou sreci yle anlatlr Theonogia'da: Khaos'tan nce Gaia, sonra Erebos'la Nyks, yani yeraltve yeryz ka-ranlklar kar. Nyks'le Erebos seviip birleirler, bu birlemeden Aither'le Hemera, Esr'le Gn, yani ksal varlklar doar. Sonra Nyks kendi kendine retmeye koyulur, ortaya kard varlklar ktl, al, ykm ve lm simgeleyen karanlk glerdir: lm tanrs Moros, Ker, Thanatos, Hypnos (Uyku) ve Oneiros (D); Hesperides, yani Batl Gece Kzlar; Kader tanralar Klotho, Lakhesis, Atropos; tanras Nemesis ve kavga tanras Eri; bir de her trl kavga, dv, katil, ekime, didimeyi simgeleyen tanrlar; gaflet tanras Ate, bellei uyuturan Lethe rma ve en sonunda "belalarn en kts olan ant tanr Horkos". Hesiodos Ha-des dnyasn anlatrken, Gece'ye ve ondan domu varlklara byk bir yer ayrr ller arasnda. Btn bu adlara ayr ayr baknz. Nykteus. Antiope'nin babas, Thebai kral (Antiope). Nympha. Aslnda ba rtl, yani gelin anlamna gelen nympha krlarda, sularda, ormanlarda yaayan doal ve tanrsal varlklarn dii olanlarna verilen addr. Homeros'a gre nympha'lar Zeus'un kzlardr. Olympos'ta toplantya arlnca tanrlar, nympha' lar da gelir katlrlar (l. XX, 6 vd.):

Themis drt bir yana gidip buyurdu tanrlara, gelip, Zeus'un evinde toplann dedi. Okeanos 'tan baka hibir rmak gelmemezlik etmedi, gelmemezlik etmedi hibir nymphe, ne gzel korularda, ne dere kaynaklarnda oturanla r, nede yeeren ayrlarda oturanlar.
Nympha'lar ikinci derecede nemli tanralar saylmakla birlikte, doa ve insanlar st

ne etkili ve gl bilinirler, bu yzden de byk tanralar gibi "yce" ve "ulu" sfatlaryla anlrlar: Doadaki yerlerine gre adlan deiir: Dryas, Hamadryas, Naias, Oreas adl periler birer nympha saylr, Nereus kzlar da denizde yaayan nympha'lardr. Nympha'larn Zeus, Hermes, Apollon, Di-onysos gibi byk tanrlarla ilikileri olduu, Kirke ve Kalypso gibi nympha'larn Odysse-us gibi bir lmlye gnl verdikleri masal ve efsanelerde uzun uzadya anlatlr. Doa iinde yaadklar iin asl erkek arkadalar Pan, Satyr'ler, Silen'ler ve Priapos'tur. Bu cinlerle trl ilikiler kurarlar, ama nympha'lar okluk erkekten kaar, erkek dman perilerse

Artemis'in avc kzlar arasnda yer alr. eitli nymphalar ve efsaneleri iin adlarna baknz.

Nysa. Bkz. Dionysos.

Nysos. Ge alarda uydurulan bir efsaneye gre Nysos Dionysos'un lalasdr. Nysos adn tanr vermitir ona. Dionysos Hindistan'a yapt yolculuk srasnda Nysos'a Thebai ehrinin ynetimini vermi, dnnde kenti tanrya geri vermek istememi. Dionysos da lalasyla tartmaya girimemi, bir frsat kollam. ehirde Bakkhos enliklerini kutlama gn gelince Dionysos Bakkha'lar alayyla birlikte Nysos'u tahtndan devirip kovmular.

o
Odysseia. Ilyada bir olayn, Odysseia bir kiinin destandr. ada okuyucu destan da demez Odyss ia'ya, onu daha ok bir romana, bir filme benzetir. Gerekten de konusuyla roman, kuruluuyla filmi andrr Odysseia. Troya destannda olaylar dz akl bir anlatmla ortaya serilmitir. Odysseia'da tam tersine olaylar zaman iinde gelitikleri gibi anlatlmaz, geriye dnmeler, anlar, atlamalar, sahne deitirmelerle canlandrlr. Destan be ana blmden olumaktadr. Bunlar birbirinden ayr, bamsz yklerdir: 1. Telemakhia (I-IV) II. Kalypso'nun adasnda (V) III. Phaiak'larn lkesinde (VI-IX) IV. Odysseus'un servenleri - kendi azn dan -(IX-XII) V. thake'de (Xm-XXIV). Bu ana blmlerin destann blmne gre dizilii yledir: XXIV

rar verirler. Limanda pusu kurmalan Penelopeia'nn znts ve d.

V. (r) kinci tann toplants Hermes'in Kalypso'nun adasna gnderilmesi Her-

I. (a) Tanraya sesleni - Konunun bildiril mesi - Tanrlar toplantsnda Odysseus'un Kalypso'nun yanndan ayrlmas gerektiine karar verilmesi - Tanra Athene'nin Mentes klnda thake'ye gelmesi ve Telemakhos'u uyarmas - thake saraynda taliplerin leni. II. (P) thakelilerin toplants Telemakhos'la talipler arasndaki tartma Telemakhos babasn aramak zere yola kmaya ka rar verir - Hazrlk - Yola k. EL (7) Pylos'a, Nestor'un sarayna var -Konuklanma - Nestor'un anlarn ve bildiklerini anlatmas Telemakhos'un Nestor'un olu Peisistratos'la birlikte Lakedaimon'a gidii.

IV. (S) Menelaos'un sarayna var Menelaos'la Helene'nin Telemakhos'u arlamalar - Msr yolculuklarn ve Proteus'u anlatmala r. Sahne deimesi: thake'de talipler Tele makhos'u yolculuk dnnde ldrmeye ka

mes'le Kalypso'nun konumas Odysseus'un gitmesi iin bir saln hazrlanmas - Yola k ve on yedi gnlk yolculuk Frtna -Saln parampara oluu - Tanra no ile buluma - Odysseus'un M gn, M gece yzp Phaiak'lar toprana ayak basmas - allkta uykuya dalmas.

d ntrlmesi - Kirke'nin yannda geen yl ller lkesine gidi iin hazrlk.

VI. (Q Phaiak kral Alkinoos'un saraynda: Nausikaa'nn d - Yunaklara gidi Odys seus'un uyuduu alln yan banda kzla rn amar ykamas - Odysseus'un uyanma s, Nausikaa'ya yalvarmas, ykanp giydiril mesi - ehre gitmek zere yola koyulmalan. VII. On) Tanra Athena ile Phaiak kz kl nda Odysseus'u Alkinoos'un sarayna gt rr - Sarayn tanmlanmas Odysseus'un Alkinoos ve kars Arete tarafndan iyi karlan mas - Alkinoos'un Odysseus'u yurduna gn dereceine sz vermesi - Odysseus gerek kimliini aklamadan Phaiak iline nasl geldi ini anlatr.
VIII. (9) len - Ozan Demodokos'un Tro ya savandan menkbeler anlatmas Yar malar - Odysseus'un disk atmas Demodo kos'un azndan Ares'le Aphrodite'nin sevi mesi - Odysseus'un yol hazrlklar Kimliini aklamas. IX. (t) Odysseus servenlerini anlatmaya balar. Kikonlar - Frtna ve lotos yiyenler l kesi - Kyklops Polyphemos'un magarasndaki dram - Kurtulu.

XI. (X) ller lkesine var Odysseus'un anas Antikleia'nn ruhu ve ana-ogul arasn daki konuma - Bilici Teiresias Odysseus'a thake'ye dnmenin arelerini syler lle rin geit resmi: Kadnlar, erkekler Dn.
XII. (u) Kirke adasna var Elpenor'un ce nazesi - Skylla ile Kharybdis geidi Gne tanrnn kutsal srlar - Tayfann iledii b yk su - Kasrgada hepsinin boulmas -

X. (K) Rzgr tanr Aiolos'un adas Rz grlarn kapand tulumun almas Frtna - Laistrygonlar kentinde on bir geminin yok oluu - Odysseus'un tek gemiyle Kirke'nin adasna var - Arkadalarnn domuza

Odysseus tek bana Kalypso'nun adasna kar. Servenlerini anlatmas burada biter. XIII. (v) Odysseus'un Phaiak ilinden uur lanmas - Uyku - thake'ye var Athene'nin Odysseus'u oban Eumaios'un kulbesine gtrmesi - Telemakhos'u geri getirmek iin Lakedaimon'a gitmesi. XIV. (E,) Eumaios'un dilenci klndaki Odys seus'u iyi karlamas - Odysseus'un uydurdu u masallar - obanlarla birlikte akam ye mei. XV. (o) Telemakhos'un Lakedaimon'dan ayrlmas - Denize al. Sahne deiir: Odysseus Eumaios'a sorular sorar; babasnn durumunu renir - Eumaios'un hayat hik yesi - Telemakhos'un gemisi thake'ye varr: Konuu bilici Theoklymenos'u ehre gnde rip kendinin Eumaios'un kulbesine kmas. XVI. (n) Telemakhos'un Eumaios'un kul besinde sevinle karlanmas - Eumaios Penelopeia'ya olunun dndn haber ver meye gider, baba-otjul allarda yalnz kalrlar - Odysseus kim olduunu aklar - Babaogul sevinle birbirlerine sarlrlar, taliplerin hak kndan gelmek iin plan kurarlar Telema khos'un gemisi limana girer: Taliplerin fkesi - Penelopeia ile talipler arasnda sert konu ma - Kralieye mjdeyi veren Eumaios adlla ra dner. XVII. (p) Telemakhos saraya gelir, yolculu unu anasna ve dadsna anlatr Sarayda len hazrl - Odysseus dilenci klnda Eumaios'la saraya gider - htiyar kpeinin ken disini tanmas - Talipler dilenciyi

hrpalar Penelopeia onu korur ve yanna artr. XVIII.(a) Saray dilencisi ros'la Odysseus arasndaki gre - Taliplerin Odysseus'u hor lamalar - Penelopeia'nn bir koca seeceini bildirmesi - Gece herkesin yatmas. XIX. (T) Telemakhos silahlar saklar Odys seus Penelopeia ile buluur - Dads Eurykleia ayaklarn ykarken onu yara izinden tanr Odysseus karsna kendini tantmadan onun grd bir d yorumlar - Ayrlp yatmaya giderler. XX. (v) kisinin de uyku tutturamamas Tanr imarlar - Sabahki toplant Evde te-

rnizlik - obanlarn Odysseus'a davran -Telemakhos'la talipler arasndaki atma -len. XXI. (<p) Penelopeia Odysseus'un byk ya yn getirip yarmay balatr Taliplerin hi biri yay geremez - Odysseus dener ve yay gerer - Taliplerin aknl. XXII. (%) Odysseus'un talipleri bir bir ldr mesi - Silahlarn hazine odasndan getirilmesi - Athene'nin ie karmas - Ozan Phemios'la haberci Medon'dan baka herkesin ldrl mesi - Sulu hizmetilerin aslmas Penelo peia'nn arlmas. XXIII. (y) Penelopeia nce Odysseus'u ta nmaz, ekingen davranp onu dener Karkoca birbirlerine kavuup odalarna ekilirler, ektiklerini birbirlerine anlatrlar Ertesi sa bah Odysseus babas Laertes'e gider. XXIV. (co) Taliplerin ruhlar Hades lkesine iner. Sahne deiir: Odysseus'un babasyla
999

bulumas, obanlarn sevinci - Sahne dei ir: Taliplerin ldkleri haberi yaylr, akrabalar almaya gelir - Athene araya girip bar salar. Son. Odysseus. Odysseus Yunan mythos'undan gnmze kalm en nl kahramandr. Uluslararas bir kii olmutur denebilir, nk servenleri zamanmzda ok tutunan macera romanna r at gibi, kendisi de modern insanda aranan erdem ve nitelikleri kiiliinde toplad iin uygarlk, insanlk tarihine bir prototip, bir ilk rnek olarak girmitir. Servenlerinin anlatld Odysseia ise "Odise" diye dillere girmi, almaz engellerle dolu, sonu gelmeyen yolculuklarn ad ve sfat oluvermitir. Servenlerinin anlatmna girimeden kiiliinin eitli nitelikleri stnde durmalyz Odysseus'un. Homeros destanlarnda bu ok ynl, ok bilmi, ok akll ve grm, geirmi yiide verilen eitli sfatlar arasnda stnde durmaya deer: "Polymetis", "poly-mekhanos", "polytlas". nn de banda ok anlamna gelen "poly" eki bulunmaktadr. Odysseus'un kiiliinde oka bulunan niteliklerin birincisi akl, ikincisi are bulma yetisi, ncs de sabrdr. Cin fikirli, yani ok aklldr, kurnazdr, g durumlarn iin-

den syrlmak iin bin bir dzen ve are dnr, durmadan dnr, iinde btn olanaklar tartp durur Odysseus, istedii amaca varmak iin de gerekince yalan sylemesini, masal uydurmasn, ellemi kandrmasn ve en etin, en etrefil durumlarn en korkun tehlikelerin iinden yadan kl ekercesine syrlmasn bilir. Bunun dnda ylesine bir kar koyma, bir dayanma gc vardr ki, akllara durgunluk. Odysseus hibir yiidin karlamad glklerle karlar. Geri Herakles doann eitli canavarlarn alt etmi, ktl simgeleyen gleri yenip iyilerinin zaferini salamt ou kez, ama Odysseus'un karsna kan doal glkler doa unsurlarnn kendileridir: Odysseus denizle penelemek zorundadr. ledii ve destanlarda da nemi belirtilmeyen, bizce bsbtn nemsiz bir su yznden deniz tanr Posei-don (destanlarda ad Poseidaon'dur) ona amansz bir kin ve garez balamtr, yiidin btn abalarn boa karmak, onu denizde bomak, yok etmek ister. Poseidon Yunan insanlarnn dman saydklar halde hakkndan gelmeye uratklar denizi simgeler; onunla savanda da Odysseus doada en tehlikeli gce kar koyup onu yenmenin yollarn bulan insan. Bu bakmdan Odysseus esiz bir kahramandr, macera kahraman deil de, amzn byk keiflerine yol aan arayc, bulucu ve yaratc zeky simgeleyen insan tipi. Bu bilin ve akl gc ona kendi amacna varmak, kendi karn salamak iin iledii, ya da ilemek .zorunda kald birok ktlkleri, insafszlklar, ahlak bakmndan su gtrr davranlar affettirir. Odysseus kafa stnlyle kalmaz, bedence de stndr. Gzel ve gldr bir kere, kadnlarn ona bayldklar, balandklar birok rneklerde grlr: Penelopeia kocasn otuz yl bekleyecek kadar sadk bir kardr, Kalypso ile Kirke tanra olduklar halde Odysseus'u severler, koca olarak almaya can atarlar, ya Nausikaa, gencecik yanda denizden km o korkun yarata gnl verir de ac bir hayal krklna urar. Odysseus'un gc ve gzellii erkekleri de akna evirecek niteliktedir: Phaiaklar ilinde yarmaya balaynca herkesi yener, dilenci klnda kollarn bacaklarn at m, korku salar orta-

la, hele yay germesinde, kimsenin yerden bile kaldramad yay gerip okunu tam hedefine vurmasnda ne yaman atlet olduu ortaya kar. Odysseus gen de deildir stelik bu baary kazand zaman: Otuz yllk sava, denizlerde srnme, bin bir acya katlanma onu ypratmtr. Bu olgun ve yetkin yiidin yine de bu kadar stn bir direnme gc gstermesi, onun kiiliinde ilkan insan idealinin dile geldiini gsterir. Bakalm imdi mythos bu ideal insan tipini ne gibi masallarla donatm, sslemitir. (1) AD VE DOUU. Odysseus adnn kay nan aklamak iin ta ilkada yaplan a balar sonu vermemi, adn asl anlam anla lamamtr. Bat dillerindeki Ulysse'nin tredii Latince Ulyxes'e gelince, yiidin bir Yu nan lehesinden alnm addr. Odysseus, kuzeybat Yunanistan kylarnn karsnda bulunan thaka (Horneros destanlarnda thake diye geer) adasnda domutur. Babasnn ad Laertes, anasnn ki Antik-leia'dr. Yalan dolanda usta Autolykos'un kz olan Antikleia'nn Laertes'le evlenmeden nce Sisyphos'la yatt, Odysseus'un bu birlemeden doduu konusunda Antikleia ve Au-tolykos maddelerine baknz. (2) ODYSSEUS'UN GENL. Efsane yii din delikanllk yllar stne pek fazla bilgi vermez. Akhilleus gibi Odysseus'un da Kheiron'a mez olduu sylenir. Odysseia'da genliiyle ilgili bir tek olayn sz geer: De desi Autolykos'a konuk gitmesi, bir yaban domuzu avna katlmas ve orada bacandan yaralanmas, ki bu yara izi thake'ye dn nde dads Eurykleia tarafndan tannmas na yol aar (Eurykleia). Yunanistan'da kara yolculuklar yapt da bilinir: Bunlarn birin de Lakedaimon'a gitmi de konuu phitos'la karlam, phitos da ona Eurytos'un nl yayn vermemi, ki bu yayla Odysseus talip

leri ldrecektir (Eurytos, phitos). Troya savana katlmadan Odysseus thake tahtna kar. Babas Laertes'in - sonradan Odysseia'da grlecei gibi - bir devlfi adamndan ok srleri, allar, ba ve bah eleriyle ilgili bir adamdr, - varl da oradan gelmedir - olunu nasl tahta geirdii anla tlmaz, ama delikanlnn kral olunca bir

semesi epey olayl geer: Odysseus Yunanistan'n birok kral oullar ve derebeyleri gibi Helena'ya talip olur, ama gzel kza taliplerin fazlalndan rkerek ondan vazgeip karios'un kz Penelopeia'y ister. karios, Helene'nin babas Tyndareos'un kardeidir. Odysseus Tyndareos'u kendine dost edinmek iin, taliplere Helene'nin seecei kocaya arka olmaya ant iirmesini nerir. Herkese benimsenen bu neri ilerde Troya seferine yol aacaktr. Odysseus Penelopeia ile evlenir. Telema-khos diye bir erkek ocuklar olur, ama ocuk daha kundaktadr ki, Helena'nn karld, kocas Menelaos'un yardm istedii haberi duyulur. Odysseus savaa gitmemek iin elinden geleni yapar: Delirmi gibi davranr, ama Palamedes yalann yzne vurur, yiit de Pa-lamedes'e kar ilerde korkun bir almayla sonulanacak derin bir kin besleyerek sefere kmak zorunda kalr (Palamedes). Atreusogullarnn davasn benimser: Bir efsaneye gre Helene'yi geri istemek iin Tro-ya'ya gider, bu elilik baarszlkla sonulannca Lykomedes'in saraynda saklanan A-khilleus'u bulup getirmek iin yola kar ve kurduu dzenle gen yiidin savaa katlmasn salar (Akhilleus). Kbrs kral Kinyras'a eli giden de odur (Kinyras). (3) TROYA SAVAI, (llyada). Mysia'ya karma ile sonulanan ilk seferde Odysseus byk bir rol oynamaz: Telephos'un yarasnn, yaray aan kimse onun eliyle iyiletirilmesi gerektiine ilikin tanr szn yorumlamakla kalr (Telephos). kinci seferin banda Aulis'te phigeneia'nn kurban edilmesine nayak olur (phigeneia). Troya nndeki on yllk sava sresi boyunca Odysseus'un hem sava, ordu komutan, hem danman, eli, arabulucu olarak oynad rol, gsterdii canllk ve atlganlk anlatlmakla bitmez. lyada'nn hemen her sayfasnda ad geer. Savalarn hepsine katlr, sryle Troyal ldrr, soyka alr, bakalarn savaa srmekte, onlara yardm etmekte herkesi geer, gece kefe kmak gibi tehlikeli grevler yklenir ve hepsinden nemlisi, Troya ehrinin savala ele geirilemeyeceini anlayarak, tahta at fikrini ileri srer ve bu d-

zenin gereklemesinde nayak olur. Odysseus'un bu yiitlikleri, yararlklar Ilyada'da btn ayrntlaryla anlatlmtr (llyada). lyada'da sz gemeyen, tragedya gibi daha sonraki kaynaklarda anlatlan baka olay ve efsaneler iin de Aias, Hekabe, Helerte, Deiphobos vb. maddelere baknz. (4) DN YOLCULUU (Odysseia). Odys-seia adyla anlan Odysseus'un dn destann bundan nceki maddede zetledik. Ne J var ki Odysseia'nn kuruluu etrefil olduundan efsaneleri burada zaman akna gre bir daha ele almakta fayda vardr. Troya savana hazrlk on yl srer, Troya sava da bilindii gibi o kadar bir zaman kaplar. Sava bittikten sonra yurtlarna dnen Akha yiitleri belli sreler iinde yurtlarna varrlar. Yalnz Odysseus thake adasna bir trl ulaamaz, bir on yl daha denizlerde srnr ve Akdeniz'i boydan boya dolatktan, bir sr kyya, adaya ktktan ve akla, hayale smaz servenler yaadktan sonra, on M gemisinin ve yoldalarnn hepsini yitirir ve tek bana, yabanc bir tekneyle thake'ye braklr. Troya'dan ayrl bir filo halinde olmaz, yola k gn stne Agamemnon'la Menelaos arasnda gr ayrl vardr, Menelaos Nes-tor'la birlikte denize alr, Odysseus arkalarndan gelir, Tenedos'ta onlardan ayrlr, Tro- i ya'ya dner ve Agamemnon'un filosuna katlr. Denize aldklarnda bir frtna onlar ayrr. Odysseus on M gemisiyle Trakya'da Kikonlarn lkesine kar. smaros kentini alr, halkn ldrr, yalnz Apollon rahibi Maron'u esirger, ondan on M kp smaros arab armaan alr. Bu arap sonralar Tepegz Po-lyphemos'u sarho etmeye yarayacaktr. Gece dadan inen Kikonlarn saldrsna urarlar, Odysseus alt adamn yitirip denize alr. Gneye doru yol alp Mora yarmadasnn ucuna varmak zeredir ki, sert bir poyraz fr-tnas onu nce Kythera adasna atar. Lotos yiyenlerin lkesine karlar. Yerliler Odysseus'un arkadalarna lotos denilen yemiten yedirir, bu yemi onlara slay unutturur, orada kalmak isterler, Odysseus onlar zorla gemilere bindirir. Kuzeye doru yol alrlar ve keilerle dolu bir adaya karlar. Orada et kumanyas yaparlar. Odysseus yanna on M

yoldan alarak bu adann biraz tesinde bulunan Kykloplar, yani Tepegzler iline geer. Bir maaraya girerler, burann zengin bir mandra olduunu grrler. Akam olunca Tepegz srleriyle dner, maarann kapsna kocaman bir kaya dayar ve Odysseus'un arkadalarn ikier ikier yemeye koyulur. Odysseus'un kurnazca dzenleri burada balar: Tepegz' sarho edip, gzn karr, adnn Kimse olduunu syledii devin yardm alp kendisini kovalamasn nler ve maaradan kmak iin srlerin altna girip saklanmay baarr. Ama tanr Poseidon'un amansz fkesini de stne eker, nk Tepegz tanrnn oludur. lkadan beri Sicilya ile bir tutulan Tepegzler ilinden yeller tanrs Aiolos'un adasna varrlar. Aiolos Odysseus'u iyi karlar, arladktan sonra ona btn yellerin iinde kapal bulunduklar bir tulum verir, arkasndan da tatl bir yel salarak gemileri uurlar. Odysse-us uykuya dalnca tayfalar tulumu aarlar, btn yellerin dar frlamasyla korkun bir frtna kopar. Aiolos adasna ikinci bir klarnda kovulurlar. Odysseus'un filosu alt gn krek ekerek kuzey ynnde yol alr ve La-istrygonlarn lkesine varr. Korsika olduu ileri srlen bu lkenin Telepylos adl limannda kraln kz olan bir dev anasyla karlarlar. Kz babasna haber salar, Odysseus'un tayfas bu kez dev yamyamlarn saldrsna urar, limana girmi olan gemiler paralanp iindekiler ldrlr, yalnz liman dnda demirlemi olan Odysseus'un gemisi kurtulur. Tek gemiyle daha kuzeye doru giderek Ai-aie adasna karlar. Byc Kirke'nin topradr buras. Latium kylarnda bugn Capo Circeo diye anlan yer olduu ileri srlr. Odysseus'un Kirke ile olan maceras iin Kirke maddesine baknz. Yiidin Kirke'nin yannda bir ay ya da bir yl kald sylenir. Ondan Telegonos adl bir olu, ya da Telegonos ve Nausithoos diye M olu olmu. Kirke Odysseus'u bilici Teiresias'n ruhunu bulmak ve ondan thake'ye dn yolunun ne olacan renmek iin ller lkesine yollar. Yiit bu olaanst yolculuu baardktan sonra Kirke'nin yanna dner. Bu kez Kirke ona karsna kacak olan tehlikeleri sayar. Denize alnca Kirke'nin dedikleri

olur: Seirenlerin nnden geerler, Kharyb-dis'le Skylla canavarlarnn nne gelirler, Odysseus birka yoldan feda ederek bu tehlikeyi de aar. Gne tanr Helios'un beyaz srlarnn otlad Thrinakie adasna ularlar. Yel esmedii iin orada karaya kmak zorunda kalrlar. Odysseus adamlarna srlara dokunmamalarn syler, ama kumanyalar tkendii iin tayfann kendisi yokken hayvanlardan birkan kesmelerini nleyemez. Teiresias'n da bildirdii gibi bu su onlarn lmne sebep olacaktr. Gemi yola kar kmaz Tanr Zeus'un sald bir imekle parampara olur, tayfalarn hepsi boulur, Odysseus yelken direinin stnde dalgalara gs germek, akntya kaplp Khrybdis geidini bir daha amak ve dokuz gn denizde alkandktan sonra Kalypso'nun adasna kmak yolunu bulur (Seirenler, Kharybdis, Skylla, Kalypso). Malta olduu sanlan Ogygie adasnda geirdii zaman belli deil: 10, 8, 5, 1 yl diyenler var. Sonunda tanra Athena'nn yalvarmas zerine Zeus Odysseus'u kurtarmaya karar verir: Hermes'i yiidi brakmas iin Kalypso'ya gnderir. Ulu nympha Odysse-us'a bir sal yapmakta yardm eder, yanna her trl kumanya vererek onu uurlar. Yldzlara baka baka yol alrken tanr Poseidon Odysseus'un saln grr, bir frtna salarak batrr. Tanra no'dan yardm gren Odysseus yze yze Phaiak'larn topranda karaya kar. Nausikaa ile bulumas, Alkinoos'un saraynda konuklanmas ve bir Phaiak gemisiyle thake'ye gnderilmesi iin Nausikaa, Alkinoos, Eumaios vb. maddelere baknz. Bundan sonras zaman srasyla anlatlr Odysseia'da: Odysseus'un tannmas (Euryk-leia), taliplerden almas (Antinoos), kars Penelopeia'ya kavumas (Penelopeia) bu szlkte, yukarda gsterilen adlar altnda anlatlmtr. Odysseus'un yurduna dnp, tahtna kavutuktan, maln, mlkn smren asalaklardan alp evini ve ailesini dzene kavuturduktan sonra ne yapt Odysseia'da bildirilmez. Daha ge dnemlerden kalma metinlerde Odysseus'un efsanesi alabildiine uzatlr, ama kaynak deeri olmayan bu metinleri hesaba katmak doru olmaz.

MK R

225

Oidipus. Oidipus Yunan mythos'unun en trajik kahramandr. Onun kiiliinde tragedyann z ve trajik kavramnnn asl anlam belirir. Trajik kii tek bana ya da btn so-yuyla birlikte tanr lanetine uram kiidir, kaderin oyunca olur ve istemeyerek, bilmeyerek su ve gnah iler, bundan tr de ya dardan ya da iinden gelen korkun belalara urar. Oidipus insann tyler rpertici bir dramn dile getirdii iindir ki, ad tp ve ruh-bilime varncaya kadar insanla ilgili btn bilim ve sanat dallarna karm, her alanda derin iz brakmtr. Serveni yle zetlenebilir: Oidipus The-bai kral soyundandr (Tab. 18, 19). Kad-mos'la Hormania'da kaynak bulan bu soyu bir tanr yetitirmi, ama belki bu tanrya, Di-onysos'a kar koyduu iin lanete uram, akl almayacak ykm ve aclarn birbirini izlemesini grmtr. Oidipus, Thebai kral Lai-os'un olu, Labdakos'un torunudur. Anas baz kaynaklarda Epikaste diye anlan okas-te'dir. lokaste gebe iken bir d grr, Teiresias bu d yle yorumlar: Kralienin ka-nnda tad ocuk babasn ldrecektir. Doar domaz bebek daa braklr, ayak bilekleri delinmi, iinden bir kay geirilmitir. Aya i anlamna gelen Oidipus ad da ondan. ocuu bir oban bulur, gtrr Korinthos kral Polybos'a verir. Polybos'la kars Priboia'nn ocuklar olmamtr, Oidipus'u z evlat gibi bytrler, ocuk da onlar ana-baba bilir. Delikanllk ana gelince bir dedikodu iitir: Kraln olu deil de, bulunmu bir ocukmu diye. Gerei tanr Apollon'dan renmek zere Delphoi tapnana doru yola koyulur. Thebai'ye yakn dar bir geitte arabal bir adama rastlar, kimin ekilip yol verecei konusunda kavgaya tutuurlar. Oidipus adam ve arabacsn ldrr. Bir anlatma gre, Oidipus Laios'a rastlad srada Delphoi'den dnmekteydi. Tanr bilicisi ona kendi babasn ldrp anasyla evleneceini bildirmiti. Oidipus sarslm, ileden kmt, Korinthos'a bir daha dnmemeye kararlyd. O srada kavgaya tututuu adam gz karararak ldrmesi doald. Bu olaydan sonra Thebai'ye vanr. Sphinks denilen canavar ehirde korku salmakta, sor1 duu bilmecelere cevap veremeyenleri para-

layp yemektedir. Sorular da unlardr: Kimi zaman iki, kimi zaman , kimi zaman drt ayak stnde yryen ve doal yasalara kart olarak en ok aya olduu zaman en gsz olan yaratk hangisidir? ki kz kardetirler, biri tekisini dourur ve ikincisi birincisinden domadr. Oidipus birinci bilmeyece insan, ikincisine de Gn ve Gece diyerek doru cevaplan vermi. Sphinks kendini tnedii kayadan aa uuruma atarak lm. Thebai halk da rahat bir nefes alm ve kurtarcs bildii Oidipus'a Laios'tan bo kalan tala birlikte dul kars okaste'yi vermi. Oidipus ; bir daha Korinthos'a anasnn, babasnn yanna dnmemek amacyla Thebai'ye kral olmu ve okaste ile birleerek drt ocuk retmi: Eteokles, Polyneikes, Antigone, s e - ne. Yllar geer, Thebai ehrinde veba ba gsterir. Salgnn nedenini renmek iin Oidipus kayn Kreon'u Delphoi'ye gnderir. Gelen cevap udur: Kral Laios'un katili bulunmal ve ehirden srlmelidir. Oidipus hemen aratrmaya koyulur ve suluya kar korkun tehditler savurur. Bilici Teiresias'a | katilin kim olduunu sorar. Khin cevap ver-" mekten ekinir. Oidipus, Teiresias ve Kreon arasnda kavga kopar. okaste araya girer ve ; bir zamanlar grd de, Laios'un da dar 1 bir geitte ldrldne deinecek olur. Bu szleri duyunca Oidipus'un iine kuku girer. Bu srada Korinthos'tan bir ulak gelir, Polybos'un ldn, Oidipus'un kral olmak zere Korinthos'a arldn bildirir. Oidipus gene de ikirciklidir: Babasnn lm kendi elinden olmamtr, ama anasnn bulunduu yere gitmekten ekinir. Derken ulak kendisinin Polymos'la Periboia'nn olu olmadn, saraya bir oban tarafndan bulunup getirildiini syler. oban da getirilip gerei aa vurunca Oidipus'la iokaste'nin artk pheleri kalmaz. Kralie sarayn iine snp canna kyar, Oidipus da anas ve kars olan kadnn inesiyle gzlerini kr eder. Sophokles'in "Kral Oidipus" tragedyasnda dile getirilen bu dram Oidipus'un Thebai'den srlmesi, kz Antigone'ye yaslanarak Atti-ka'da Kolonos iline gelmesi ve orada lmesiyle sonulanr. Oidipus'un lecei toprak tanrlarca kutlanaca haberi yaylnca Kreon'

la Polyneikes Oldipus'un Thebai'ye geri gelmesini isterler, ama kr kral Attlka'da kalp, lmeyi seer. Kendisini sren oullarnn ikisine de, yurdu Thebai'ye de lanet okur. Olunun iden sonra oullar arasnda kopan kavga v Thebai ehrinin stne ken ykmlar bu ilenmenin sonucudur (Antigone, Eteokles, Kreon). Oileus. Lokrislilerin kral Oileus "kk" Ai-as'n babasdr (Aias). Argonaut'lar seferine katlm ve Stymphalos glnn bir kuundan alnm tyle yaralanp lm. Uineus. Kalydon kral, Meleagros'la Deia-neira'nn babas. Herakles efsanesinde rol oynar. Herakles, Meleagros maddelerine baknz. Oinomaos. Tanr Ares'in olu, Elis kral Oi-nomaos gzel Hippodameia'nn babasdr. Kzna kan talipleri Oinomaos araba yarnda denemeyi art kouyordu. Yar balaynca Elis kral Zeus tapnanda bir ko kurban ediyor, bu srada rakibinin yol almasna izin veriyordu, ama atlar lmsz olduundan, yara balar balamaz brne yetiiyor, onu geiyor ve kim olursa olsun kafasn keserek evinin kapsna asyordu. Bylece on iki kuru kafay dizmi bulunuyordu. Sonunda Hippodameia'ya talip olarak Pelops kagel-di. Kz bu talibe gnl verdi ve ikisi birden Oi-nomaos'un arabacs Myrtilos'u batan kararak Pelops'un yar kazanmasn saladlar. Oinomaos arabadan yere derek dizginlere dolat ve ld, ya da Pelops'un elinden ldrld (Hippodameia, Pelops, Myrtilos). Oinone. Oinone da dann nymphalarn-dan biridir. Priamosoglu Paris daa braklp obanlarca yetitirildii srada Oinone ile tanr ve seviir, ama Gzeller yarmasnda yarglk ettikten sonra da ehre inmek zere Oinone'den ayrlr. Gelecei bilen Oinone onu vazgeirmeye urar, baaramaz, ancak bir gn yaralanrsa onu gelip bulmasn syler. Apollon tanrnn kendisine verdii ifal otlar vardr. Paris Troya savann sonlarnda Philoktetes'in att bir okla yaralannca Olnona'nlr) bu szn hatrlar, ona haber gnderir, ,ama nympha yardma gelmez. Pa-

ris lnce Oinone piman olup canna kyar (Paris). Okeanos. Hesiodos'a gre, Toprak ana Gaia Khaos'tan kar kmaz kendi kendine Uranos'la Pontos'u, yani Gk'le Deniz'i yaratr, sonra da Uranos'la "sarmap kucaklap dourdu derin anaforlu Okeanos'u" (Tab. 1, 2). Okeanos, Gaia'nn on iki Titan evladndan birincisidir. Ama Titanlar arasnda ayr bir rol oynar, tanr kuaklarnn kavgasna karmam, dnyann ucuna ekilip oraya yerlemitir. Yunan erken ilkann dnya grne gre, yeryz yuvarlak ve yass bir diske benzer, Okeanos bu diski epeevre sarar. Okeanos aslnda bir deniz gibi deil, evrensel bir rmak ve rmaklarn babas olarak tasarlanr. Derin anaforlu, burgal diye nite lenmesi akan bir su olduundandr. ntan dnyann ucuna doru hangi ynden giderse; gitsin Okeanos'a batar, ertesi sabah gene Okeanos sularndan doup ykselir. Bal Ki/ larnn bahesi Okeanos kylarndadr (Ih-rakles). Odysseus ller lkesine vannt iin Okeanos kylarna gelir. Anas Antlklela aar buraya kadar gelebildiine (Od. XI, 155 vd.):

Nasl geldin, ocuum, sisli karanlklar lkesine, diri diri? Yaayan insanlar kolay kolay gremez buralar, byk rmaklar var arada, korkun akntlar var -. nce Okeanos var, bulamazsn bir s yerin/ , salam yapl bir gemin yoksa aamazsn onu.
Sonralar corafya bilgileri artnca, Okeanos byk denizlere, zellikle batda Atlantik Okyanusuna verilen ad olmutur. Hesiodos Theogonia'da Okeanos'un Titan kz kardei Tethys'le evlendiini syler. Denizde dii unsuru simgeleyen Tethys'in retti gi yaratklar saylmakla bitmez. Okeanos'la Tethys'ten, nce btn rmaklar meydana gelir. Bunlarn birka saylr Theogonia'da, toplamnn bin olduu sylenir. Okeanos'la Tethis'ten dogma bin dii varlk da vardr: Okeanos kzlar. Bunlarn arasnda Metis, Dione, Thetis, Euirynome

Phlyra gibi tanr ya da kahramanlarla birlemi nl kiiler bulunur. Okeanos'la Tethys tanrlardan uzak, kendilerine gre bir hayat srerler. Olympos tanrlarndan bazlarn saraylarnda konuk ettikleri de olur. lyada'da Hera yle anlatr (l. XIV, 200 vd.):

Gidiyorum bol besi veren topran bir ucuna , tanrlarn atas Okeanos 'la, ana Tethys 'i grmeye, onlar almlard beniRheia 'nn elinden, saraylarnda iyice beslemiler, bytmlerdi.
Aiskhylos'un Prometheus tragedyasnda Okeanos Zeus'a kar ayaklanan Titan' Olympos tanrlaryla bantrmaya uraan bir arabulucu rolnde kar karmza. Koro da Okeanos kzlarndan meydana gelmitir. Okeanos'un uzlatrc tutumu Prometheus tarafndan iddetle knanr, tanr da abala-rndan vazgeerek yatana dner. Olympos. Olympos Yunanca bir kelime deildir. Bu adn kayna ve anlam bsbtn aklanmamsa da, eski Anadolu dillerinden geldii ve genellikle yksek dag anlamna kullanld anlalmaktadr. Doruklar gkte bulutlara karan ulu dalarn tanrlara konut olduu inanc Yunan'a Smer'den gelmi olabilir. Nitekim Olympos tanrlar diye anlan Zeus kua yalnz Olympos danda grlmez - ki asl Olympos da yanl bir dnceye gre Makedonya-Tesalya'da bilinir - da da gibi baka yksek dalarda da toplanrlard. Ayrca Anadolu'da says yirmiye varan Olympos adl dalar olduu gibi, Girit'te, Kbrs'ta ve Yunanistan'da bu ad tayan dalar oktur. Homeros destanlarnda tanrlar Olympos danda len yapar, insan so-runlarn tartr, toplantlarda aralarnda sohbet ya da kavga eder gsterilirler. Olympos daha ok gk tanr Zeus'un merkezidir, Apol-lon ve Musalar gibi daha ok oyun ve ezgiden holanan tanrlar Parnassos ya da Helikon dalarnda toplanmaktadrlar. Olympos adn tayan efsanelik kiiler de vardr.(1) Girit'e adn veren Kres'in olu. Kronos bu Olympos'a Zeus'u emanet etmi ve tanr-

yi kendi bytt halde, devlere onu tahtndan etmelerini nermi. Zeus da fkelenerek Olympos'un stne imek akm. ldrdkten sonra piman olmu ve Olympos'un mezar bulunduu daa adn vermi. (2) Kybele'nin kocas olarak gsterilen bir Olympos vardr. Mysia Olympos'una (Ulu da) adn veren oymu. (3) nl bir flt algcs. Marsyas'n olu ya da mezi olarak gsterilir. Apollon'un l drd Marsyas' gmm, ona at yak m. Omphale. Herakies efsanesinde rol oynayan Lydia kraliesi. Herakies ldrp phi-tos'u istemeyerek ldrnce, bu sutan nasl arnacan renmek iin Delphoi'deki Apollon tapnana bavurur. Bilici de yl kle olarak almas gerektiini bildirir. Lydia kral Tmolos'un dul kars Omphale yiidi satn alr, ona birok iler grdrr, ayrca koca olarak da kullanr. Sanatlar Herakles'i uzun Lydia entarisi giymi olarak Ompha-le'nin dizlerinde iplik bkerek gsterirler. Kralie de aslan postuna brnm, yiidin topuzunu onun kafasnda sallamaktadr. Arnma sresi sona erince Herakies Ompha-le'den ayrlr ve lmeden daha birok iler grr (Herakies). Oneiros. Bkz. Nyks. Opheltes. Bkz.

Hypsipyle.
Ophion. Orfik grlere dayanan bir kaynaa gre Ophion ei Okeanos kz Eurynome ile birlikte Titanlara hkmedermi, sonra Kro-nos'la Rheia ynetimi ele almlar ve Ophi-on'la Eurynome'yi Tartaros'a kapatmlar. Ops. Roma dininde bolluu simgeleyen tan-ra. Saturnus'un dii kart olarak gsterilir ve Sabin kaynakl olduu sylenirdi. Ops'un Capitolium tepesinde bir tapna vard. Orcus. Romallarn halk inanlarna gre Orcus lm simgeleyen cin ya da ller lkesinin kendisidir. Etrsk mezarlarnda uzun sal, sakall bir tanr olarak gsterilen Orcus sonradan Yunan tanrlarnn etkisi altnda Plton ya da Dis Pater adn almsa da, Orcus gnlk dilde anlan bir tanr olarak kalmtr.

998

Oreithyia. Atina kral Erekhteus'un kz. rmak kysnda oynarken rzgr tanr Boreas tarafndan Trakya'ya karlr. Kalais'le Ze-tes'il dourur (Boreas, Kalais veZetes). Orestes. Agamemnon'la Klytaimestra'nn olu. Elektra, phigeneia, Khrysothemis'in kardei (Tab. 15). Orestes, Atreusogullarn zincirleme sularn anasn ldrmekle srdrr, ama tanr lanetini de kendi dramyla sona erdirir. Elektra maddesinde belirtildii gi--i, byk tragedya yazar birok oyunlarnda Orestes'e ba rol ya da ok nemli bir rol vermilerdir. Orestes efsanesi de balca bu kaynaklara dayanr. Troya sava efsanesinde Orestes'in ad A-khalarn Mysia'ya ilk klar ve Telephos'la Ilgili olarak geer: Telephos Akhilleus'un elinden yaralanp, yarasn ancak Akhilleus'un iyi edebileceini renince, Aulis'te kinci sefere hazrlanan Akha ordusuna gel----. Bir casus olarak yakalanmak zerey--- orada bulunan kk Orestes'i rehin olarak, alm ve bylece istediini elde etmiti (Telephos). Troya savandan sonra Agamemnon yurduna dner dnmez ldrlnce, Elektra tonik kardei Orestes'i kanr ve Phokis kral Strophios'un sarayna gnderir. Orestes orada byr, kraln olu Pylades'le birlikte Mykene sarayna gelirler. Klytaimestra'ya Phokis'ten gelme M haberci olduklarn, kendisine Orestes'in ldn bildirmeye geldiklerini sylerler. Kralie sevincinden tanrlara sunlar sunmaya gitmiken Orestes kendini Eleklra'ya tantr ve Klytaimestra ile Aigis-thos'un ldrlmesini birlikte planlarlar. Aigisthos krdan dner, pusuya drlerek ldrlr. Klytaimestra oluna yalvarr, ama Orestes onu da Aigisthos'un ls stnde baklar, Ana kan dker dkmez perileri Erinysler Orestes'in peine taklrlar. Orestes ldrr ve Erinyslerden kurtulmak iin oradan oraya atar kendini. Sonunda Atina'nn Oreo-pagos mahkemesi onu suundan arndrr. Kan davas da burada biter. Beraatndan sonra Orestes Apollontanrya ne yapmas gerektiini sorar. Pythia onun Tauris'e Artemis heykelini almaya gitilmesini buyurur. Orastesles Tauris'e gider ve orada kz

kardei phigeneia le buluur. Eripides'ln, sonra da Goethe'nin "iphigeneia Tauris'te" dramlarna konu olan serven udur: Ores-tes'le Pylades Tauris'e varnca tanraya kur ban edilmek zere tutuklanrlar. lkenin kral Thoas onlar Artemis tanrann rahibesine teslim eder, bu rahibe de phigeneia'dr. ki karde -birbirlerini tanrlar, phigeneia onlar kurtarmaya ve Artemis heykelini de alp onlarla kamaya karar verir. Yabanclar ve heykelle birlikte denize alabilmek iin bir dzen kurar, Thoas' aldatarak kaarlar. Attika'ya varrlar, Artemis'e bir tapnak yapp iine heykeli koyarlar. Orestes efsanesinin son blm Hermione ile evlenmesine degindir. Orestes'le Herml one'yi babalar daha ocukken nianlamlar di, ama Troya savandan sonra Menelaos ki zm Neoptolemos'a verir. Tauris dnnde Orestes nianlsn karmaya kalkar, Nao ptolemos'la kavgaya tutuurlar, bir ayaklan ma olur, Akhilleus'un olu lr. Orestes d( Hermione'yle evienir, Argos'a kral olur ve ok uzun bir mr srer. Orion. Orion, tann Poseidon'un olu, dev bir avcdr. Btn devler gibi Toprak'tan dogma olduu sylenir, ama babas deniz tanr gibi dalgalarn stnde yrme gc de var m. ok yakkl olduu iin kadnlardan sevgi grm. IMn Side adl ok gzel bir kzla evlenmi, ama Side Hera ile boy lmeye kalknca, tanra onu Tartaros'a atm. Merope adl ikinci bir kadnla olan maceras Orion'un kr olmas, sonra da karanlktan anszn gnee bakmasyla gzlerinin yeniden almasyla sonulanr. Sonunda da afak tanra gnl verir ona. Tanra sevgilisini Delos'a gtrr, brakr. Ama orada gzel delikanl Artemis elinden ldrlr, nedeni tanrann kendisine, ya da bir avc kzna yanamak istemesidir. Artemis Orion'un st ne bir akrep salar, akrep delikanly topuun dan sokar. Artemis de akrebi bir bur, Ori-on'u da gkte bir yldz haline getirir. Orion yldznn Akrep burcundan her zaman u/.ak lamas bundandr. Orman Perileri. Bkz. Nympha 'lar. Orpheus. Orpheus dillere destan olmu bil ozandr. lkada n orfizm denilen mistik

bir akm yaratacak kadar ok yaylm, kiilii stne anlatlan masallar her trden sanaty esinlemiti. algs vahi hayvanlar byleyen, ezgisiyle lm bile alt eden bu ozan biz burada kuru kuru anlatmak istemedik. Latin airi Vergilius'un "Georgica" adl eserinden alnm bir parayla tantalm dedik. Aadaki A. Kadir'in Trkeletirdigi para kitabn IV. blmnde Aristaios'Ia ilgilidir; an yetitirmekte olan Aristaios Orpheus'un ei Eurydike'nin lmne sebep olmutu (Aristaios, Eurydike).

Yabana atlmaz bir tanr fkelenmi kovalar seni; bir su iledin sen, byk bir su, ekersin bugn onun cezasn: Bir belaya attyd Orpheus, kara bahtl, imdi senin stne bindirmeye alr o belay, kader engel olamazsa, bindirecek de. Deliye dnd Orpheus, karlnca kars, kudurdu. Irmak boyu palas pandras kaarken senden o kadn, kaarken bir uuruma atar gibi kendini tepetaklak, dolanverdi bacaklarna korkun bir ylan. mr o kadarm kadnn, grmedi boylu imen ler yznden oralara sinen zehirli yarat. Yatlar, da perileri, baladlar bir azdan, en yce dalar lklaryla doldurdular... Orpheus, oyuk kaplumbaa kabuundan sazyla yasl sevgisini avuttu durdu. Hep seni sylerdi, tatl ei, hep seni, onunla ba haaydn ya hani yalnz kylarda, gn doar seni sylerdi, gn batar seni. Gitti sokuldu Taenarius dann boazlarna kadar, yksek kaplarnn oraya yeralt tanrs Dis'in . girdi kapkara bir korkuyla glgelenmi ormana, l ruhlarn ve titreten krallarn karsna dikildi, insan yakarlaryla yumuamayah yreklerin dikildi karsna. Ve Erebus konutlarnn en kuytu yerlerinde n hafif ruhlar kageldi, onun ezgileriyle sarslan,

ve grntleri kageldi ktan yoksun olanlarn , yapraklar arasnda saklanan kular kadar oktula r, gecenin ya da kasrgann dalardan savurduu kular kadar ok. Artk Orpheus, btn belalardan kurtulmu, geri dnyordu, ve kendisine geri verilen Eurydike, gelmekteyke n, Proserpina 'mn kotuu arta uyarak kocasnn ardndan yrye yrye havann daha yksek katlarna doru, Orpheus birden bir lgnlk etti, bo bulundu, lm tanrlar balamasn bilseler, balanr bir lgnlkt bu: Eurydike'si n altna tam kt kacakke n, unutup duruverdi, gnlne yenildi dnd bakt arkasna. te biranda btn abalar orackta utu gitt i, bir anda kopuverdi amansz zorbayla yaplan anlamalar, bir gmbrtdr ykseldi, hem de kez, Avernus batandan. Haykrd Eurydike: "Bu ne, Orpheus, bu ne ? Bu ne lgnlk byle, seni de yok eden, zavall beni de? ite gene geri arr beni zalim kader, uyku kapatr kararan gzlerimi, drt yanm saran gece gtrr beni, elveda! Giderim te uzata uzata ellerimi sana, artk senin olmayan gsz ellerimi", dedi ve birdenbire bir duman gibi kart hafif yellere, gitti kart yne doru, grnmez oldu, ve Orpheus gremedi bir daha ruhlara tutunup dil dkmeye alan Eurydike'y i. Yeralt sandalcs da aradaki batakl bir daha komad gesin. Ne yapsmd? Nereye gitsindi? Kime bavursundu ? kinci kez karlmt karc. Bir daha l ruhlar nasl yumuatrd, tanrlar nasl? Eurydike, buz kesilmi, gidiyordu ite, Styks sandahyla uuyordu uzaklara. Ya Orpheus ne oldu?Derler ki onun iin: Issz Strymon rma kysnda alam tam yedi ay, havada asl bir kayann altnda alam,

230

buz gibi maaralarda anlatm durmu bandan geeni, kaplanlar bylemi, ayaklandrm mee aalarn ezgileriyle; bir kauak aacnn glgesinde bir blbl vardr hani, arar durur kaybolan yavrularn ii yana yana, yuvay gzetleyen kat yrekli bir ifti n/rp gtrmtr yavrular daha kanatlar kmadan, blblde btn gece durmadanfr dner alar, konar bir dala, balaryeniden ezgilerine yankyank, lutar ackl iniltileriyle drtbiryan, ta uzaklara kadar. Ne bir tutku yumuatm Orpheus 'un yreini, m- de bir evlilik ba yumuatm, ufirgidermi kuzeyin buzlarnda bir bana, hrl Tanais rma kysnda yrr yrr gidermi dvne dvne Eurydike 'nin karlna, Dis'in bo armaanlarna dvne dvne. O kadar balyd ki Orpheus Eurydike 'ye, Ktkonlarm btn kadnlarm hor grd. On lar da parampara ettiler sonunda delikanly kutsal tren lerde ve gece en liklerin de Eacchus'un , satlar paralarn ta uzaklara, tarlalara, krlara. Ama Orpheus 'un boynundan kopan mermer gibi ba Herhrus rmann ters akntlar arasnda alkalanp giderken bile soumu diliyle arp durdu Eurydike 'yi, can da "Ah kara bahtl Eury dikel" diye bard uarken, "Ah kara bahtl Eury dikel" Ve ardndan rman btn kylar Eurydike! Eury dikel Eury dikel" diye yankland durdu, rman btn kylar batan baa.
Or phik (ya da Orfeizm, yani Orpheus

Tarikat). Bu konuda Behet Necatlgll'ln l00 Soruda Mitologya'snda kan zeti buraya almay uygun grdk. "Bir din hareketi olan Orphik; arkc,kahin byc Orpheus'a balanr: Orpheus .

Orphik dinin kurucusu saylr. Trakya'da do gan bu hareket, oradan VI. yzylda Yunanls tan'a ve aa talya'ya geti. Orphik diony-sik-mistik bir kurtulu dinidir. Homeros'takl tanrlarn dindiremedikleri bir ruh ihtiyacn karlar, giderir. Orphik elinin myrhos'u yledir: Balangta Khronos (Zaman) evreni yaratt. Evrenden tanr Phanes dodu. Hem erkek, hem dii olan Phanes, Nyks (Gece)'l dourdu; onunla birleerek Gaia (Toprak), Uranos (Gk) ve Khronos'u dnyaya getirdi. Khronos'un olu Zeus, Phanes'i yutarak dnya egemenliini ele geirdi. Zeus, kz Persephone-Demeter'le birleip Dionysos Zagreus'u yaratt. Dionysos-Zagreus, Titanlar tarafndan paraland, yutuldu. Bunun zeri ne Zeus, yldrmlarnn alevleriyle Titanlar mahvetti. Ama Titanlarn klnden insan soyu vcuda geldi. nsan soyundan Titanlarn kt, yutulmu Dionysos ocuun tanrsal yi huylan birleti. Athena, paralanan ocukun sonra da Dionysos-Lyseus (Kurtarc)'u yaral ti... nsandaki tanrsal ruh, bedende (soma) bir mezarda (sema) gibi hapistir, te dnyaya kavumaya abalar. Dionysik taraf, Titanlk unsurlardan temizlenmek ister. Bunun iin de ruh, gnahndan temizlenmek zere, birok vcutlarda dolar. Arnma, drst bir yaay, canllarn verdikleri besinlerden (et, yu murta) el eki sayesinde olacaktr. yileri mutlu bir te dnya bekler, ktlerse ller hkiminin karsna kacaklar, Tartaros bataklna gtrleceklerdir... Orphikilerin retileri, filozof Pythagoras (. . VI. yzylcn felsefesine derin bir etki yapt". Osirs. Osiris bir Msr tanrsdr. Yunan mi-tolojisiyle dorudan doruya ilikisi yoktur. Ama efsanesi ve kiilii Yunan mythos'unu etkilemekle kalmam, evresindeki baz tanrsal varlklar Yunan-Roma pantheon'una gir mi ve tutunmutur; rnein sis (lsis). Osiris efsanesi Akdeniz yresine zg bir doa bereket efsanesidir. Bu bakmdan Adonls-Aphrodite, Attis-Kybele ve Demeter-Kore ef-sanelerlyle benzerlikler gsterir. Soylar ve kuaklar arasnda arpma, inek ve boa bi iminde tanra ve tanr motifleri de Hesio-dos'un Thegonia'snda ve o Epaphos efsa

nelerinde rastlanan motif ve imgelerdir. Bunlarn Msr kaynakl olduklar ve Yunan Mythos'una Fenike yoluyla girdikleri sanlr. Osiris ayrca Msr'da ok tutunmu tanr kral inancn ve insann lmnden sonra mum-yalap yaamn srdrd grn yanstr. Efsanesi yle zetlenebilir: Krallk kurumunun tipik bir simgesi olan tanr Gebeb yetkilerini olu Osiris'e brakr. Osiris de kz kardei ve ei olan sis'in yardmyla bu grevi en iyi biimde srdrr: nsanlarn iyilii iin alr, onlara tarm, bacl ve eitli el sanatlarn retir. Ne var ki kardei Set (Yun. Typhon) onu kskanr, ldrmeye karar verir. Bir gn lene arr, yakalar, bir sanda kapatp rmaa atar. Haberi alan sis ossaat sand aramaya kar ve uzun dolamalardan sonra Fenike'nin Byblos kentinde bulur. Ora kral bu sand yaptrmakta olduu sarayna tahta olarak kullanmaktadr, fsis sandn kendisine geri verilmesini salar, onunla Msr'a dner. Set bir kez daha Osiris'in gvdesini ele geirir, onu on drt para halinde dograyarak oraya buraya serper, sis paralar toplamaya koyulur, erkeklik uzvundan baka btn paralarn bir araya getirip baka tanrlarn yardmyla ilk mumyay hazrlar... Kocas ldkten sonra fsis Nil deltasnda Ho-rus'u dourur, onu Set'ten korumak iin gizlice bytr, yetitirir, babasnn cn almak grevini ykler ona. Horus da Set'le teke tek savaa giriir, bu dvmede dmannn erkekliini koparr, Set de Horus'un gzn oyar. Hekim tanr Thot her ikisini de iyi eder, tanrlar mahkeme kurar, Set'i Horus'a gzn vermeye mahkm ederler, Horus da gz babas Osiris'e verir, kendisi de gznn yerine bir ylan koyar. Bu ylan (ad Ura-

eus'tur) krallk simgelerinden biridir. Osiris de egemenlii oluna braktktan sonra Mutlular lkesine ger. Bu efsaneyi anlatrken yazar Plutarkhosl Set'in Yunanllarn Typhon'uyla bir tutulmas gerektiini bildirmitir (Typhon). Orthos. Ejder soyundan Ekhidna vef Typhon'dan doan bir kpein ad (Tab. 6)J Bu kpek Geryoneus'un kzlerini beklerken? Herakles'in eliyle ldrlr (Herakles). Othryoneus. anakkale Boaznda olduu? sanlan Kabesos ehrinin nderi Othryoneus Troya'ya Priamos kz Kassandra'y istemeye gelmi, buna karlk ehri Akhalardan kurta- \ racagn sz vermiti Priamos'a. Kral da kzn vereceine ant imiti, ama dn gerek-1 lemeden Akha yiidi domeneus onu ld-1 rr, ldrdkten sonra da yle alay eder onunla (l. XIII,374y.):

iin, I yerinegetirirsen Priamos 'a verdiin sz, tekmil lmller arasnda verim seni. Ama biz de biliriz byle sz tutmasn, Atreus olunun gzellikte stn kzn veririz sana. Argos 'a gtrr ev eririz sen i, dzenli llyon 'ugel bizimle yok et, denizleri aan gemilerimize gidelim, gel hadi, gidelim dnelim u evlenmeyi. Elimiz ok aktr eyizden yana.
Dmann lsyle bu eitten alaya Ho-meros destanlarnda sk sk rastlanr, ilkel bir kat yreklilii dile getiren bu alaylarn hep Akhalarn azndan duyulduu da ayrca dikkati eker. Otos. Bkz. Aloeusoullar.

Othryoneus, o gzel kz kendine almak

232

Paian. Bkz. Asklepios. Paktolos. Lydia'da akan art aynn tanrs. Zeus'un olu ve Pelops'un dedesi olur. Gnn birinde tanra Aphrodite'nin gizli trenleri kutlanrken kendi kz kardeini kirletmi, bundan dolay orada akan ve altn srkledii iin Khrysorrhoas adn tayan dereye atm kendini, o gnden sonra da bu dereye Paktolos denmi. Palaimon. Bkz. no. Palamedes. Nauplios'la Klymene'nin olu (Nauplios). Homeros destanlarnda ad gemedii halde, Troya- sava efsanelerinde nemli bir rol oynar: Helene karlnca akrabas Menelaos'u avutmaya alr, kadn bar yollarla geri almak iin Troya'ya eli gider. Bu abalar sonu vermeyip Akha ordusu hazrlk yapmaya balaynca, Menelaos'la birlikte Odysseus'u armaya giderler. Ama kurnaz yiit savaa gitmek niyetinde deildir, delilik taslar: Bir tarlada sabana bir kzle bir eek komu, topraa tuz ekmektedir. Palamedes dzeni anlar, Odysseus'un gerekten deli olup olmadn denemek iin olu kk Telemakhos'u sabann nne atar. Odysseus da saban hemen durdurmakla deli olmadn aa vurmu olur. Sefere katlr, ama Palamedes'e kar korkun bir fke ve kin balar. Bu kin sonradan Palamedes'in lmne sebep olacaktr. Odysseus yle alr: Ele geirdii bir Troyalya zorla bir mektup yazdrr, szde Priamos'un yazd bu mektuptan Palamedes'in Troyallara casusluk teklifinde bulunduu anlalmaktadr. Mektubu Akha ordughnda bir yere atar, ayrca da Palamedes'in bir klesini satn alarak, efendisinin yata altna bir torba altn koymasn salar. Her eyi ortaya vurur, Akhalar Palamedes'i lin ederler. Palamedes'in bu haksz lm dillere destan olmutur. te yandan kaynaklar Palamedes'in kurnaz Odysseus'tan daha yararl, daha deerli bir kii olduunu da belirtirler: Ad avu, el anlamna gelen palame'den tremi olan Palame-

des Yunan alfabesine birok harfler katm. Alfabeyi Kadmos tantm Yunanistan'a ama Palamedes kularn uuuna bakarak Hellen-lere zg bir harf olan Y (psilon)'u bulmu. Ayrca saylar tantt, aylarn sresini yldzlara gre saptad, para kullanmasn, dama oyununu ve zarlar kefettii sylenir. Babas Nauplios Palamedes'in cn alr, ama o da korkun biimde lr. Palinurus. Palinurus, Aeneas'n dmencisi -dir. Vergilius'un Aeneis destannda anlattna gre Troyallarn filosu Sicilya'dan talya'ya doru yol aldnda tanra Vens bir tek adamn leceini, ama buna karlk herkesin kurtulacan bildirmiti. Gece dmendeyken tanrlar Palinurus'un gzlerine uyku dkerler, dalarken bir dalga alr, gtrr onu. Aeneas uyanr, dmencisinin yok olduunu grr. znts byktr. Sonralar Aeneas yeraltna gittiinde Palinurus'un ruhuna rastlar. l dmenci gmlmek ister, bunun iin de lsnn hangi kyya atldn bildirir Ae-neas'a. O da dnte ly bulur, gmer ve o kyya Palinurus burnu adn verir. Palladion. Palladion, Pallas Athena'nn sihirli nitelikler tayan heykeline verilen addr. Troya ehrinin tarihine sk skya bal olan bu heykelin Homeros destanlarnda ad gemez. Palladion daha sonralar ve zellikle Roma'nn kurulu efsanelerinde rol oynar. Bu heykel arkaik sanatta rnekleri grlen bir ksoanon, yani tahtadan yaplm ayakta bir kadn heykeli olsa gerek. Ne var ki lyada'da sz konusu olan Athena tapmagndaki heykel oturmu olarak canlandrlr: Hektor sava alanndan ayrlp anas Hekabe'ye Athe-na'ya sunular sunmasn sylemek iin ehre geldiinde yle konuur (l. VI, 270 vd.):

Ama sen, elinde sunularla topla yallar, git doyumluk toplayan Athena 'nn tapman a, Evindeki en gzel, en byk rt hangisiys e, hangi rtye en ok deer veriyorsan al onu, rt gzel sal Athene 'nin dizlerine...
Daha sonraki efsanelere gre,

Palladion Troya ehrini koruyan, o var

olduka ehrin

233

dmesini, dman eline gemesini nleyen bir tabudur. Bata Roma olmak zere birok ehirler Palladion'a sahip olduklarn ileri srmler, bylece Palladion adl heykeller oaldka kaynaklarn anlatan efsaneler de oalm ve giriftlemitir. Bunlar yle zetleyebiliriz: Tanra Athena ocukken deniz tanrs Tri-ton'un yannda bym (Tritogeneia ad bununla ilgili olabilir), Triton'un da Pallas adl bir kk kz varm, M kz ocuk sava oyunlar oynarm, ama gnn birinde birbirlerine darlmlar, Athena Pallas' dvmek zereymi ki Zeus kz iin telalanp aigis kalkann Pallas'n nne dikmi, ocuk korku iinde donakalm ve Athena'nn att kargdan korunamayp yaralanm, dm ve lm. O srada pimanlk duyan Athena arkadana tpatp benzeyen bir heykel yapm ve ona aigis kalkann giydirmi. Athena bu yapt Olympos'ta Zeus'un yan banda dikmi, bir tanrym gibi tapnlrm ona. Palladion orada kalm, ta ki gnn birinde Zeus'un kovalad Elektra heykele sarlm, tanr da fkelenerek heykeli alp Troya blgesinde Ate tepesi denilen yere atm (Elektra 2, Ate). los o srada kendi adn tayacak olan llion (Troya) ehrini kurmaktaym, byle bir heykelin gkten dmesi hayra yorulmu, ehre getirilip Athena tapnana yerletirilmi. Bu efsaneyi anlatan mitograflar Palladion'un kar boyunda olduunu, sag elinde bir karg, sol elinde de bir reke ile bir ig tadn yazarlar. Baka efsanelere gre Palladion'u Dardanos Semendirek adasndan getirmi ve kaynatas Teukros'a armaan etmi (Dardanos). Troyallarn bu kutsal yaptn bir tpksn yaptklar, alnmasn diye asl Palladion'u tapnan mahzenine kapatp, sahte heykeli darya oturttuklar da anlatlr. Bir efsaneye gre, Troyallarn khini Helenos Palladion heykeli ehirde kaldka, Troya'nn alnamayacan bildirmi, bu sze dayanarak da Odysseus'la Diomedes gece gizlice ehre girmiler, heykeli alp gtrmler. Bu ite gzel Helena Akhal yiitlere yardm etmi (Helenos, Helena).

trm, sonra talya'ya da alm. Sihirli heykel bylece Roma'da Vesta tapnana getirilip braklm. Roma'nn kutsal ateini koruyan Vesta rahibeleri Palladion'a tapnmakla grevliydiler. Palladion Kassandra efsanesinde de geer, Kassandra'nn Troya yamasnda bu heykele sarlp snd ve Oileus olu Aias'n onu oradan ekerek byk bir gnah iledii anlatlr (Aias). Atina'da da Palladion heykelinin Atina'ya geldiini ileri sren bir efsane vardr.

oullar, Atina kral Pandion'un torunlar ve Aigeus'un yeenleri. Aigeus'un dl olmadn sanarak Atina tahtna talip olurlar, ama Troizen'de byyen Theseus Atina'ya gelip babas Aigeus tarafndan tannnca, bunu protesto etmeye kalkarlar. Atinallar These-us'u kral seince de babalar Pallas'la birlikte Theseus'a kar sava aarlar ve ldrlrler. Theseus elli amca olunu ve amcas Pallas' da ldrd iin bir yl Troizen'de gnll srgn olarak kalr. Baka bir anlatma gre Atina mahkemesi Theseus'u beraat ettirir (Aigeus, Theseus). Pallas. Tanra Athena'nn adnn bana taklan bir ad. Bu adn Athena ile ilgisi stne efsaneler pek birbirini tutmaz (Athena, Palladion). (1) Titanlardan Krios'la Eurybie'nin olu, Astraios'la Perses'in kardei (Tab. 4). Hesiodos'un Theogonia'sma gre Pallas, Okeanos kz Styks'le birleir ve Zetos'la Nike'yi, bir de Kratos'la Bie'yi meydana getirir.

Pallantidai 5'in

(Pallasoullan).

Pallas

(2) Arkadya kral Lykao'nun olu. Bir efsa neye gre bu Pallas kzn Troya kral soyu nun atas Dardanos'la evlendirmi ve Palladi on'u ona vermi (Dardanos, Palladion).

(3) Vergilius'un Aeneis destannda ad ge Baka kaynaklara gre, Palladion en Pallas Evandrus'un oludur. heykeli Troya'da kalm ve Troya Aeneas'la yangnnda Aineias 1da dana birlikte talyal Turnus'a kar savam ve sndnda onu beraberinde g onun elinden ldrlmtr. Roma'nn Palatinus tepesine adn veren bu Pallas'm (Euandrus).
dev.

(4) Attika efsanelerinde ad geen bir

Tanra Athena bu devi ldrm ve derisini

yzp ona brnm, bu devin kanatlarn da ayaklarna balam (Athena). (5) Gene Attika efsanesinde rol oynayan bir kii Pandion'un oludur ve Pallantidai adnda 50 tane olu vardr, bunlarla birlikte The-seus'a kar gelir, oullaryla birlikte These-us un elinden ldrlr (Theseus). Pan. Tanr Pan, efsanesi ve kiilii hakknda Behet Necatigil'in "100 Soruda Mitologya" d.a ki anlatmn aaya alyoruz: "Dalk Arkadia'da kkba hayvanlarn, obanlarn tanrs. Kei ayakl Pan, Her-s'in oludur. Tanrlarn, okluk, insan kl--nda deil de hayvan klnda dnld ilk zamanlarda Pan da kei kafalyd; sonradan bu kei kafasndan sadece boynuzlar ve sakal alkonarak, yz insan yz oldu. Pan oban kavaln sever, azgn tekeler gibi gzel nymphalarn peine derdi. nsanlarn, hayranlarn uyuduu kzgn, ssz yaz lelerinde birdenbire, beklenmedik grltler koparr, drt bir yana 'panik' korkular saard. Mara-thon sava gecesi Persleri bu ekilde panie uratt iin, Atinallar savatan sonra tanr Pan'a Akrppolis eteinde bir tapnak yaptlar. Pan sz Yunancada 'btn' anlamna geldiinden mistikler, sonralar Pan' her ey yapabilir bir tanr payesine kardlar. Plu-tarkhos, Korfu'nun gneyinde sefer eden bir gemideki gemicilerin, Paksos adasndan gelen bir ses duyduklarn anlatr. Gemi dmencisinin adn syleyen bu ses, dmenciye 'Ulu P'an ld!' haberini vermi, dmenci ald bu haberi emredilen yerde karaya doru seslenince, karadan korkun bir inilti, bir feryat duyulmu, Pan'n lmnden tr tabiat yas tutmaya balamt. Bu haber imparator Ti-berius (I. S. 1437) zamannda olmutu. Latin mitologyasnda Pan'n yerini tanr Faunus tutar" (Faunus). Pandareos. Odysseia'da Penelope ok bunald bir gece, cann alsn diye tanra Ar-lemis'e yakarr, o srada da Pandareos ve kzlarnn bana geleni anmsar ve anlatr (Od. XX, 65 vd.): y/e kalmam myd kasrgalar Pandareos ' kzlarm ?

Daha nce tanrlar ana babalarn yok etmitller ve ksz brakmtlar kzlar konaklarnda, o zaman tanrsal Apbrodite beslemiti onlar, Here onlara gzellik ve aklvermiti, tekmil kadnlara verdiinden daha ok. UluArtemis balamt boyubou. Athene de re tm iti gze l iler ilemeyi. Ama bir gn Aphro dite kmt koca Olympos 'a, bu kzlara iyi bir ksmet balamasn dilemit i, iyi bir koca dilemiti yldrm seven Zeus 'tan, ite o zaman Harpyalargelip bu kzlar kardla r, hizmet etsinler diye verdiler uursuz Erinyslere. Pandareos efsanesi Girit ve Anadolu ile ilgili bir efsanedir. yle anlatlr: Rheia yeni do gan Zeus'u Kronos'tan karmak iin Girit'teki maaraya kapatnca beki olarak ba na bir altn kpek dikmi, Kronos devrilip Zeus egemen olunca bu kpek Girit'teki Zeus tapnana braklm. Pandareos kpei tapnaktan alm, Lydia'da Sipylos dana gtrm ve Tantalos'a emanet etmi. Derken Zeus ikisine de fkelenerek, hrszlk ettii iin Pandareos'u taa evirmi, yalan yere yemin ettii iin de Tantalos'u Sipylos dann altna tkm (Tantalos).
Pandaros. Pandaros'un ad lyada'da Troas blgesine yerlemi Lykiallarm nderi olarak geer. 1da dann eteinde bulunan Zeleia kentinden gelmi nl bir okudur Pandaros. Babas, Karkabos'un olu Lykaon'dur (Kar-kabos). Troya savana katl yle anlatlr (l. II, 824 vd.): Sonra Zeleia 'da oturanlar gelir, Ida 'nm ta dibind e, Aisepos 'un kara sularn ien zengin Troyallar. Balarnda Lykaon 'unnl olu Pandaros var , Apollon kendisi vermitir Pandaros 'a yayn. Pandaros'u tanr Apollon'un koruduu yiidin Akha yiidi Diomedes'e meydan okurken syledii szlerden belli (l. V, 102 vd.):

Ulu canl Troyallar, atlar mahmu/. lav an erler kalkn,

vuruldu ite Akhalarn en yiidi, Lykia 'dan ktmda yola, Zeus 'un olu gerekten srdyse beni ne, sanmam dayansn zorlu okuma bu adam. Ok at lyada'nn ilk blmnde tanr Apollon'un Akha ordusuna veba salmak iin ok atn ne kadar andrr (l. IV, 116 vd.): Kaldrd okluun kapan Pandaros tam o sra, hi atlmam kanatl bir ok kard, kara aclar kaynayd bu ok. Kiriin zerine yerletirdi yakc oku. Yurduna, kutsalZeleie ehrine dnnde deerli kurbanlar kesmeyi adad, ilk kuzulardan, n salm oku Lykial Apollon 'a. Oku arka kanatlarndan, kiriinden tuttu, yaklatrd kirii memesine, demiri yaya. Yusyuvarlak gerilince gcrdad koca yay. Kiri inledi, sivri ok frlad birden, utu kalabala doru, vnlaya vmlaya. Anadolulu tanr Apollon'un tuttuu bu yiit Troya dman tanrlarn elinde bir oyuncak olur ama, Paris'le Menelaos arasndaki teke tek sava balayp, br savalar ie karmamaya ant iince, Athena Pandaros'u kkrtr and bozmaya. Bir okla yaralar Menela-os'u. Diomedes'le karlamasnn iyi sonu vermemesi de bu nl okunun Troya savana yaya gelmi olmasndan, arabas bulunmamasndandr. lmnn nedeni olacak bu duruma yle yaknr (l. V, 193 vd.): Atlarm, arabam da yok ki bineyim. Ama Lykaon 'un saraynda on bir araba durur, yepyeni, kzgibi arabalar, rtler serilmi, zerlerine, her araba nnde iki tane at, kzlca buday, akarpayiyen atlar, karg atan yal Lykaon demiti bana ktm gn derli toplu evinden, atlara, arabaya bin demiti, nderlik et zorlu savata Troyallara, atlar dndm de dinlemedim onu -dinleseydim ne iyi olurdu -edemezler, dedim, karnlarn doyurmadan, dmanla kuatlm insanlar arasnda yemsizkalmasnlar, dedim. Braktm onlar, tlyon 'a yaya geldim, gvenmitim yayma. Oysa yaym hi yaramayacakm iime. Bir gn dnersem yurduma, gzlerimle grrsem topram, karm,

yksek atl byk evimi grrsem, gelsin ogn koparsn bam biryabanc adam, u oku elimle krp atmazsam yanan atee. Benimle bo yere gelmi o.
Pandaros kargyla vurur Diomedes'i, ne var ki Lykial yiidin kargs delemez AkhaJnn zrhn, tanra Athena'nn ynelttii Diome-des'in kargsyla cann alr Pandaros'un. Bu korkun arpmada ise koruyucu Apollon Aineias' kurtarmak zorundadr, kendi yeti-: tirdigi nl okuyu feda etmekten baka are bulamaz (l. V, 216-280). Pandion. Pandion M Atina kralnn addr (Tab. 24). (1) Pandion I. Erikhthonios'un olu, Erekhtheus'un, Prokne ve Philomela'nn babasdr. Prokne'yi Trakya kral Tereus'a o vermi, kzlarnn bana gelenlere zntsnden l m (Aedon). (2) Pandion II. Yukarda ad geen Pandion'un kk torunu, Aigeus'un babas, Theseus'un dedesi. Pandora. Hesiodos'un hem "Theogonia", hem de "ler ve Gnler" adl eserlerinde uzun uzadya anlatt Pandora efsanesi Ortadou ve zellikle Sam kaynakl olsa gerek, nk ilk kadnn yaratl, yani dem'le Havva efsanesinin Yunan mythos'una aktarlm bir kopyasna benzer. Kadn her ktln, her dert ve belann balangcnda grmek Yunan grlerine pek uymaz, nitekim Hesiodos'tan sonra bu efsaneyi ileyen pek olmamtr. Yunan yaznnda Homeros iiri ve onun dile getirdii iyimser, glmser dnya gr a'lr basm, karamsarl olduu kadar kadn dmanln da silip sprmtr. Hesiodos'un yanstt akm baka ag ve lkelerin sanatn etkiledii iindir ki, Pandora efsanesini buraya almay uygun grdk. Aadaki anlatm, "ler ve Gnler"deki anlatmdr, Pandora ile Prometheus efsanelerinin bir karmn verir:

Tanrlar yeraltna gizlemi besinleri. Yoksa insan bir gn alp rzkn salar, sonra bir yl srt st yatard, asr brakrd sabann ocak banda, gzerdi iftini ubuunu, kzlerini.

236

Zes kznca Prometheua'a, kendlnl aldatan o sivri akllya, saklad varn younu insanlardan, o gn bugndr dertlere bodu insanolunu, Zeus gizledi besini insandan. Ama lapetos'un gl olu Prometheus ald Zeus'un ateini insanlar iin, saklad onu narthex kamnn iinde. Kzd bulut deviren Zeus, dedi ki ona: apetos olu, sivri akll kii, seviniyorsun atei aldn, beni aldattn diye, ama bil ki dert atn kendi bana da: aldn atee karlk birbela yle birbela salacam ki insanlara, sevmeye, okamaya doymayacaklar bu \ belay", Byle dedi ve kah kah gld insanlarn ve tanrlarn babas. Naml anl Hephaistos'u ard hemen: Bir para toprak al, suyla kartr dedi, ine insan sesi koy, insan gc koy, bir varlk yap ki yz lmsz tanralara benzesin, Bedeni gzelim gen kzlara. Athena, sen de ona el ilerini ret dedi, renk renk kumalar dokumasn ret. Nur topu Aphrodite, sen de bylerinle kuat onu, istekler, arzularla tututur gnln. Yz gzl devi ldren Hermeias, sen de bir kpek yrei, bir tilki huyu koy iine". Byle dedi Zeus, onlar da yaptlar dediini: Koca Hephaistos, topal tanr hemen bir kz biimine soktu topra. Gk gzl Athena ssl kuan sarverdi beline. O canm Kharitler ve o gzelim Peitho altn gerdanlklar taktlar boynuna. Horalar bahar iekleriyle donattlar salarn, Hermeias doldurdu gsne yalan dolan, uzaktan grleyen Zeus'un oluyordu istei. Ses koydu iine o tanrlar klavuzu Pandora adn takt. Pandora demek btn tanrlarn armaan demekt i, nk btn Olymposlular insanlarn bana bela etmiti onu. Tanrlarn babas kurunca bu dzeni, Epimetheus'a gnderdi Pandora 'y klavuz tanr Hermeias'la. Epimetheus unuttu Prometheus'un dediini : Zeus'tan armaan alma demiti ona Prometheus,

alrsan, lmlleri derde sokarsn demiti. Armaan ald ve alnca anlad bana bela aldn. Eskiden insanoullar bu dnyada dertlerden, kayglardan uzak yaarlard, bilmezlerdi lm getiren hastalklar. Pandora anca kutunun kapan, datt insanlara aclar, dertleri. Bir tek umut kald dar kmadk kapa alan dert kutusundan. Umut tam kacakken Pandora kapamt kapa, byle istemiti bulutlar deviren Zeus. O gn bugndr insanlarn ba dertte, toprak bela doludur, deniz bela dolu, geceler dert doludur, gndzler dert dolu, belalar babo dolar sessizce lmllerin evresinde, derin dnceli Zeus ses vermedi onlara sessizce gelilerini duymasn diye insanlar. Gryorsun ya Zeus'un dilediine kar konmaz.
Pandrosos. Atina kral Kekrops'un ki zindan biri (Aglauros, Erikhtonios). Parcac (Parkalar). Roma dininde kader ve lm simgeleyen tanralar, Moiralarla bir tutulmutur. lk zamanlar Para douma da bakan bir tanra saylr, sonra Yunan etkileri pekleince Romallar Para olduuna, birinin douma, ikincisinin evlenmeye, ncsnn lme baktna inanrlard. Forum' da bulunan heykel (Tria Fata) olarak simgele -nirlerdi. Paris. Paris, br adyla Aleksandros, Troya kral Priamos'la kars Hekabe'nin en kk oludur (Tab. 16). Kralie onu dourmadan birka gn nce uykusunda bir d grm: Karnndan kan bir alev Troya surlarn saryor, btn ehri yangna veriyormu. Falclar bu d ktye yorumlamlar, doacak olan ocuk ehri ykma gtrecek demiler. Bebek dounca da Priamos onu da dana brakmak zere bir uana vermi. Uak Paris'i daa brakm, vahi hayvanlar hakkn dan gelir diye dnm. Ama yle olmam, bir dii ay gelip bebei emzirmi. Bir sre bu byle gitmi, sonra ocuu Agelaos adndaki bir oban bulmu, evine gtrm ve kendi ocuklaryla bir arada bytm. Paris obanlar arasnda gzellii, yararllyla dikkati ekermi.. srlerine ok yi bakt in,ona

koruyucu anlamna gelen Aleksandros adn takmlar. Dada Oinone adl bir nympha ile sevimi. Evlenmiler, ama mutluluklar uzun srmemi (Oinone). Paris efsanesine burada Gzeller masal karr. Peleus'la Thetis'in Olympos'ta kutlanan dnnde, kavga tanra Eris'in, arlmadna kzarak, ortaya bir altn elma atmas, stnde "en gzeline" diye yazlan bu elmay kime vereceini bilemedii iin Zeus'un yarg olarak Paris'i semesi dal obann hayatn altst eder. byk tanra, Hera, Athena, Aphrodite bu gzellik yarmasna katlrlar, ama Zeus her nedense karar bir lmlnn vermesini yeg grr ve tanralar Hermes'le birlikte da dana gnderir. Bu greve neden Paris'in seildii hibir efsanede belirtilmez. Priamos olunun aln yazs bunu gerektiriyordu herhalde. Yarmann bir pazarlk konusu olduu ayrca dikkati eker: Tanralarn de elmaya karlk Paris'e bir bata bulunmaya sz verirler. Hera Asya kralln, Athena sonsuz akl ve baar, Aphrodite ise Spartal Helena'nn akn veririm demi, o kadar. Paris altn elmay Aphro-dite'ye verir, tanralar arasnda en gzeli olduundan m, yoksa Helena'nn akn her eyden stn tuttuundan m, efsane bunu da aklamaz. Bundan byle Paris'in akl fikri tanrann verdii szn gereklemesindedir. da'dan ehre iner, orada kendini kral Priamos'a tantr. Bu konuda anlatlan efsane yledir: Tro-ya'da yarmalar dzenlenir, bu yarmalarn dl da danda yetitirilmi bir boadr. Paris boa ile birlikte ehre gider ve yarmalara katlp birinci gelir, o srada kendisini kskanan kardeleri onu ldrmeye kalkarlar, Paris Zeus sunana snr ve kz kardei bilici Kassandra onun kim olduunu anlar, Pria-mos'la Hekabe l sandklar oullarn sevinle kucaklarlar. Troya saraynda yaamaya baladktan bir sre sonra Paris Yunanistan'a gitmek zere gemiler hazrlatr ve muradna ermek iin Sparta'ya varr. Bundan sonras Helene bal altnda anlatlmtr. Troya sava srasnda Paris'in tutum ve davran pek parlak deildir. lyada'da zayf, korkak, bencil, tembel ve sorumsuz bir insan olarak gsterilir. Hektor'un tam kartdr.

Agabeysi onu ar szlerle azarlad, Mene laos'la kozunu paylamak iin teke tek savaa kkrtt halde, Paris her frsatta kamak yolunu bulur (Hektor, Helene). Gene de yakskl, gzel silahl, evik bir sava olarak canlandrlr ve birok Akhalan nasl alt ettii anlatlr. Akhilleus'un lm Paris efsanesinin son blmdr. Hektor lmeden Akhille-us'a kendisinin de Apollon'un yardmyla Pa ris'in elinden ldrlecei gnn uzak olm-dgn bildirmiti. yle olur: Akhilleus Memnon'u ldrr ve Troyallar gene surlarn i-ne snmaya zorlar, tam o srada Paris'in att bir ok Akha yiidinin tek silah geer yeri ne, yani topuuna saplanr. Ama Akhilleus ldkten hemen sonra da Paris Philokte-tes'in bir okuyla kasndan vurulur. Can ekiirken Oinone'yi arr. Kadn geImeyince lr Parthenopaios. Thebai'ye kar Yediler seferine katlan nderlerden biri. Atalante ile Meleagros'un olu olduu sylenir. Kz oglan kz anlamna gelen parthenos'tan tremi olan adnn kendisine anasnn uzun yllar evlenmediginden verildii ileri srlr. Boyu boslu, yakkl, yiit bir erkek olarak canlan-dirilir. Thebai surlar nnde ldrlr. Pasiphae. Girit kral Minos'un kars Pasi phae, tanr Helios'la Perseis'in kz, Perses Aietes ve byc Kirke'nin kardeidir (Tab 8). Pasiphae'nin Minos'la evlenmesi, Girit kralna Poseidon'un balad boa ile birlemesi ve Minotauros'u dourmas hakknda Mlnos, Daidalos, Minotauros maddelerine baknz. Gne soylulardan Pasiphae kardeleri ve yeenleri (Hekate ve Medeia) gibi do-3a d ya da doa st glerden faydalanan gizemli bir kiidir. Kzlar Pheidra ve Ariadne de analar gibi talihsiz aklara arplrlar. Patroklos. Menoitios'un olu Patroklos A-khilleus'un can yolda, en yakn arkadadr. kisi de Aktr ve Aigina'nn soyundan olmakla akraba saylrlar (Tab. 21), ama arkadalklar Patroklos'un Akhilleus'la birlikte Peleus'un saraynda bym olmasndan ileri gelir. Patroklos'un ruhu nasl bir adam ldrerek Peleus'un yanna sndn lyada'da yle anlatr (l. XXIII, 83 vd.):

Birlikti bymeml miydik, Akhilleus, slzin evde. Opotls'ten beni size Menoitios getirmiti, ufaktm, bir kaza kmt elimden, Idrmtm Amphidamas 'n ocuunu, yapmtm bu delilii istemeye istemeye, fkeye kaplmtm ak oynarken. At srcs Peleus enine almt beni, zene bezene bytm, seyis yapmt
sana.

Ilyada'da Patroklos her an Akhilleus'un yanndadr, onu sevgisiyle, gtleriyle destekler. Yiit fkeyle savatan ayrlp bir daha dvmek istemeyince, Patroklos onu yola ge-li inek iin bouna urar, Agamemnon'un gnderdii elileri kabul eder, kskn arkadann taknd yakksz tavr rtmeye alr. Aklalarn ok kt duruma dtn grnce, dayanamaz, Akhilleus'tan silahlarn .ter. nl yiidin yerine kendisi savaacak-Iir. tlyada'nn Patroklos'un yiitliklerine ayrlm XVI. blmnde saysz Troyal ldrr, bu arada Zeus olu Sarpedon'un kaderi de Patroklos'un elinden can vermektir (Sarpe-don). Apollon Patroklos'un yapt bu kyma son verir: Patroklos Hektor'la arpr ve ldrlr. Patroklos son nefesini verirken I lektor'a lmnn yakn olduunu bildirir. AkhiUeus barakasndadr, sava meydannda )lup bitenlerden haberi yoktur. O srada Patroklos'un lsn almak ve onun tad Akhilleus'un silahlarna sahip kmak iin korkun bir bouma balar. Akhalar btn abalarna karn Patroklos'un lsn Tro-y.llara kaptrrlar. Nestor'un olu Antilokhos ac haberi Akhilleus'a getirir. O srada yiidin yas yle dile getirilir (l. XVIII, 1 vd.):

larn elinden kurtarmt, .ama Patroklos bu nunla yetinmez, ruhu Akhilleus'a grnp gmlmek istediini, kemiklerinin arkadan. \ ayrlm altn anakta korunmas gerektiini bildirir. AkhiUeus da dostuna yle cevap verir (l. XXIII, 94 vd.): Buraya ne geldin, iki gzm, btn bunlar ne sylersin bana ? Bilmi ol, yapacam her dediini, hadiyakla bana, sarlalm birbirimize, biranck da olsa alayalm doya doya. Byle dedi, uzatt dost ellerini, ama hibir ey tutamad eliyle, ruh kamt bir duman gibi yerin altna, slk ala ala. AkhiUeus Patroklos'un ansna yarmalar dzenler, bunlarn yaplmas iin de savaa bir sre ara veriUr. Patroklos'un cenaze treninden sonradr ki Priamos Akhilleus'tan Hektor'un lsn istemeye gider. Pedasos. Ksanthos ve Balios gibi, Akhllle us'un lmsz atlarndan biri. Sarpedon tara fmdan ldrlr (l. XVI, 153 vd.). Pegasos. Medusa'nm kanndan dogma ka natl at. Perseus ve Bellerophontes efsanele rinde nemli bir rol oynar. Hesiodos Pega sos'un douunu yle anlatr (Theog. 270 vd.):

Byle dedi, Akhilleus 'u kapkara biryas bulutu kaplad. ki eliyle ald ocan kllerini, dkt bann stne, kirletti gzelim yzn . Sonra uzand boylu boyunca tozun, topran iine, elleriyle ekip kopard, kirletti salarn. Akhilleus bir daha anas Thetis'i arr, Hephaistos'a yeni silahlar yaptrmak iin gitmeini ister ve dilei yerine gelince savaa katlr (Hephalstos, Akhilleus, Thetis.) Akhl leus Hektor'u ldrmekle Patroklos'un c n alm olur, lsn de daha nce Troyal

Phorkys 'le birleen Keto Graialan dourdu... Gorgolar da douran Keto 'dur... Sthenno, Euryale ue bahtsz Medusa... Perseus kestiizaman kafasn Khrysaor'la Pegasos kverdi kanndan. Biri Okeanos 'un kaynaklarndan doduu iin, teki elinde altn kl tuttuu iin almlard Pegasos la Khrysaor adlarn. Pegasos brakp davarlar anas topra havaland gitti lmszlere doru. Zeus 'un saraynda oturur imdi imekle yldrm tayp onun adna. Ad, kaynak anlamna gelen Yunanca "pe-ge" szcnden tremi saylan Pegasos pnar ve eme balarnda bulunmaktan hola nrm. Bir gn ayan yere vurarak Helikon dann eteinde Hippokrene, at emesini meydana getirdii anlatlr (Medusa, Perseus, Bellerophontes). Pegasos gkte bir bur haline getlrilmitir.

Peirithoos. llyada'ya gre Dia'nn Zeus'tan olan, baka kaynaklara gre kson'dan olan olu, nl Lapith. Lapithlerle Kentaurlar savana katlr, Hippodameia ile evlenir ve Theseus'un en yakn dostu olarak yiidin btn servenlerine katlr (Hippodameia, The-seus). Pelasgos. Akdeniz yresiyle Yunanistan'da oturan en eski soyun ad Pelasgoi, Pelasglar-d. Zeus'la Niobe'den domu olduu sylenilen Pelasgos da bu soyun atas olarak gsterilir (Niobe2). Peleus. Aiakos'un olu Peleus, Telamon'un kardei ve Akhilleus'un babasdr (Tab. 21). mr olaylarla dolu gemitir: Telamon'la birlikte vey kardeleri Phokos'u ldrdkleri iin yurtlarndan srlrler (Aiakos). Peleus Tesalya'ya Phthia kral Eurytion'un yanna snr. Kral onu suundan arndrd gibi kz Antigone'yi de ona kar olarak verir. Ama Peleus'un bana bir bela daha gelir: Kalydon av srasnda kaynatasn istemeyerek ldrr ve gene yollara der. Bu kez folkos'ta kral Akastos'un sarayna gider, ama orada da kraln karsyla ba derde girer (Akastos). Kars lnce tanrlar onu Thetis'e koca olmak iin seerler. Nereus kz nce Peleus'la evlenmemek iin bin bir kla girer, ama Peleus, arkada olan at adam Kheiron'un yardmyla onun hakkndan gelir. Dn yaplr, pek uurlu olmad hemen meydana kar (Akhilleus, Paris). Akhilleus Troya savana gittii zaman Peleus Phthia'daki saraynda onu uzun zaman bekler, ihtiyar Pria-mos da Akhilleus'u yumuatmak, Hektor'un lsn ellerinden alabilmek iin babasnn ansn getirir gzlerinin nne (l. XXIV, 486 vd.).-

Akastos'un oullar onu tahtndan atp Istan-j ky adasna srerler. Pelias. Tryro ile Poseidon'un olu, Nele-us'un ikiz kardei (Tab. 22). lml babas Kretheus olduu iin Pelias, ason'un babasj Aison'un vey kardeidir (Aison). Tyro tanrdan gebe kaldn saklam ve-dourduu ikizleri daa brakm. Nasl bytlp krallk iin kavgaya tututuklar konusunda efsaneler birbirini tutmaz, ama Pelias'n kardei Nele-us'u tahttan att, onun da gp Pylos'a yerletii anlatlr (Neleus). Pelias, Aison'un olu ason'la da kozunu paylaamaz ve a-son'dan kurtulmak iin onu Karadeniz'in Kolkhis lkesine altn postu almaya gnderir, lason Medeia ile birlikte dnnce, byc prenses Pelias'n kzlarn babalarn szde genletirmek amacyla kesip bir kazana atmaya kandrr. Bu korkun ilemden sonra Pelias'n olu Akastos ason'la Medeia'y lol-kos'tan srer (Argonaut'lar, lason, Akastos). Pelopeia. Thyestes'in kz (Tab. 14, 15). Bilmeden babasyla yatar ve Aigisthos'u dourur. Sonradan Atreus'a kar olur, bylece Pelopsogullarnn zincirleme su ve ilenme srecine karr (Atreus, Aigisthos). Pclops. Tantalos'un olu, tanr Zeus'un torunu, Yunan efsanesinin en ilgi ekici kahramanlarndan biridir (Tab. 14, 15). Anasnn Ege rmaklarndan Ksanthos, ya da Paktolos'un kz olduu ileri srlr. Pelops babas Tantalos gibi Anadolu'da domu, bymtr, onun Yunanistan'a gmesi uygarln Yunan yarmadasna Anadolu'dan geldiini kantlayan bir belirtidir. Efsaneye gre tanrlarla har neir olan Tantalos onlar denemek iin bir lende onlara kesip dorad olu Pelops'u yiyecek olarak verir, tanrlarn hepsi bu korkun oyunun farkna varrlar, yalnz kzn yitirmi olmann acsyla dalgn olan Demeter Pelops'un bir omzunu yer. Zeus tanr ocuun bedenini yeni batan yaratp diriltir, Deme-ter'in yedii omuz yerine de fildiinden bir omuz koyar Pelops'a. Tanr Poseidon Pe-lops'a gnl verir, bir sre arap sunucusu olarak kullanr, sonra gene yeryzne gnderir ve kanatl atlar armaan ederek Oinoma-

Tanrsal Akhilleus, getir aklna baban. imdi olmal o da benim yamda, varmtr uursuz ihtiyarln eiine. Belki evresinde bugn komular zer onu, belay savacak kimsesi yoktur yannda. Ama duyar hi olmazsa yaadn senin, olum dnecek Troya 'dan, greceim onu, der. Oysa, bilindii gibi, Akhilleus Troya'dan dnmez, orada lr. Bir efsaneye gre Peleus'un Akhilleus Troya'dayken ldrd

kar yara girimeyi buyurur. Bilindii gibi Elis kral Oinomaos kz Hippodameia'y ancak kendisini araba yarnda yenecek olana vermeye ant imiti. Pelops Oinomaos'u yener ve Hippodameia ile evlenir (Oinomaos Hlppodameia). Pelops yerli kahramanIardan ne kadar stn olduunu bylece tantlam olmakla kalmaz. Olympos oyunlarn kurar ve Yunanistan'da bu yoldan byk bir r aar. Mora yarmadasna adnn verilmi olmas Ege'den gelme bu gmenin efsanede gsterilen yerinden de daha byk bir yer tuttuunu, daha derin bir r atn aa vurmaktadr. Pelops'un Hippodameia'dan olan oullar-nn tanr lanetine uram olmalan Pelops'un kendisine yardm etmi olan arabac Myrti-los'u denize atp ldrmekle iledii sutan leri geldii sylenir (Myrtilos). Pemphredo. (Gra-lalar). Phorkys'le Keton'un kz

Penates. Roma'da yurdu ve aile ocan koruyan tanrdr. Her evde Vesta ve Lares tan-rlaryla birlikte Penatlara da tapldg gibi, kltleri kamu alanna yaylm, kylerden ehirlere kadar her yerin Penates tanrlar olmutur. Penelope. Homeros destanlarnda ad Pe-nelopeia diye geen karios'un kz, Odysse-us'ur kars Penelope Yunan mythos'unun en nl kiilerindendir. Einden ayr kald yirmi, otuz yl srece baka kocaya varmamak iin ayak diremesi, Odysseus'a sadk kalmas onu evlilikte vefa ve sevginin simgesi haline sokmutur. Onun ad kadar, yllar yl gndz dokuyup gece skt bez de dillere destan olmutur. Odysseus Tyndareos'un kz Helene'ye talip olacakken, ondan vazgeer ve akrabas penelope ile evlenir (Odysseus). Bu mutlu iftin Telemakhos diye bir ocuklar olur, ama Telemakhos daha kundakta bebekken babaas Troya savana gitmek zorunda kabr. Penelopeia'nn ilesi o zaman balar. Bunu kaynanas Antikleia'nn azndan duyarz (Od, XI, 181 vd.); Karn byk bir sabrla beklerseni evindi', Gndzlerl alaya alaya tketir kendini, bir geceleler geirir ki dman bona 4

Odyssela destan balad srada thake sa raynn Penelope'ye taliplerle dolduunu grrz, adann, komu lkelerin ileri gelenleri hep kocasz kalan gzel kadn almak isterler, daha dorusu Odysseus'un mal mlk dolu, srleriyle zengin kralln ele geirmektir amalar. stelik de saray sahipsiz kald, Laertes ihtiyarladndan tr, Telemakhos da ocuk olduundan kar koyamadklar iin talipler saraya yerlemiler, Odysseus'un nesi var, nesi yoksa hepsini smrp tketmektedirler. Telemakhos'la aralarnda bir tartmadr gider, Penelopeia'nn bu kadar yl sonra bir koca semesini ister talipler, bunun gereklemesi iin de babasna eyiziyle birlikte geri verilmesini, babasnn da uygun grecei bir kocay kzna semesini. Telemakhos anasn korur, evinden etmek istemez. O bir yandan talipleri oyalad gibi, Penelo peia da ikide bir taliplerin karsna kar, tatil umutlarla onlar aldatr. thake sarayna dilen ci klnda gelen Odysseus'a Penelope yle anlatr bu ii (Od. XIX, 137 vd.):

Tanr birbezdokumay kodu aklma ilkin, kocaman bir tezgh kurmutum odamda, arn arn bez dokuyordum habire, taliplere de yle laf ediyordum arada bir: "Delikanllar, madem tanrsal Odysseus ld, aresizvaracam iinizden birine, ama ne olur, bekleyin bir para daha, bitsin bu dokuma, boa gitmesin bunca iplik, bir kefen dokuyorum yiit Laertes 'e, gngelirde, lm onuyeresererse upuzun, Akhal kadnlar ne der sonra bana ". Byle derdim, kanard bu szlere takn yrekleri. Oysa ben, gndzleri dokuduum koca bezi birera nnde skerdim geceleri. Kandrdm onlar ite byle tam yl, ama drdnc yl balayp atnca ilkyaz, bir hizmeti, saygsz bir kpek, duyurur onlara bunu, geldiler yakaladlar beni, bardlar, ardlar.
Penelope Odysseus kadar kurnaz ve dzenbazdr. Son are olarak talipleri bir yarma ya sokmak gelir aklna: Odysseus'un byk yayn getirtecek, onu gerip ok atmay kim baarrsa ona varaca karar n Odysseus'a

bildirir. Bylece Odysseia'nn son sahnesine, yani taliplerin ldrlmesine yol aan areyi dnm olur. Odysseus taliplerden aldktan sonra kendini Penelope'ye tantmakta epey glk eker. Bu adamn kocas Odysseus olduuna bir trl inanmaz ve onu habire denemeye koyulur. O kadar ki Telemakhos bile anasnn tutumuna u szlerle ierler (Od. XXIII, 97 yd.J:

meine yobazca direnir. Ne korkun bir cezaj grd, kendi anasnn elleriyle nasl para;) landg Euripides'in "Bakkha'lar" tragedyasn da sahneye konmutur (Bakkhalar, Agaue). \ Pergamos. Pergamon (Bergama) ehrinin kurucusu saylan kahraman. Bir kaynaa gre Akhilleus'un olu Neoptolemos'la Andro-makhe'den dogmadr. Yunanistan'dan Ana dolu'ya kaar ve Bergama'nn bulundug yerdeki kral ldrp kral olur, ehre de ken di adn verir. Pero. Neleus'la Khloris'in kz. ok gzel olduu iin birok talipleri varm, ama kzndan ayrlmak istemeyen Neleus onu kendine phiklos'un srlerini getirecek olan adama vereceini sylemi, kardei Melampos'un yardmyla Bias bunlar karp kzla evlenmek hakkn elde etmi (Metampus, phik-los). Perscis. Okeanos kz Perseis tanr Heli-os'la birleir ve Kirke, Aietes, Pasiphae ve Perseis'i dourur (Tab. 8). Pcrscphone. Zeus'la Demeter'in kz (Tab. 5). Kore, gen kz adyla da anlan Persepho-ne'nin Hades tarafndan yeraltna karlmas, Demeter'in yas ve Persephone'nin ller lkesinin tanras olarak Hades'te kalmas iin Demeter, Hades, Adonis maddelerine baknz. Perses. Bir kaynaa gre Titanlardan Kri-os'la Eurybie'nin oludur (Tab. 4), Asteria ile evlenir, Hekate'yi retir. Baka bir kaynak Helios'la Perseis'in olu, Kirke, Aietes ve Pa-siphae'nin kardei olduunu ileri srer (Tab. 8). Perseus. Zeus'la Danae'nin olu Perseus (Tab. 10, 13) o'nun dllerindendir. Dedesi Akrisios'un kzndan doacak torununu yok etmek iin Danae'yi nasl tunla rtl bir odaya kapatt, Zeus'un bir altn yamuru biiminde ieri yap kz gebe brakt, Perseus doduktan sonra anasyla birlikte bir sanda kapatlarak denize atl, Seriphos adasna k, ora kralnn Danae'ye gz koymas Akrisios ve Danae maddelerinde anlatlmtr.

Ana, kt ana, yrei tatan anal Ne diye byle uzak durursun babamdan, ne diyeyanma oturup konumaz, sorular sormazsn ki? Kim dayanr senden baka, hangi kadnn yre i baba toprana dnen kocasndan byle uzak durmaya, srne dilene yirmi yl sonra dnen kocasndan ? Oldum olas tatan katdr bilirim yrein senin.
Oysa bu szler, Odysseus'un ok houna gider, karsnn ne kadar pheci ve akll olduunu anlar. Kavumalar da o oranda tatl olur (Od. XXIII, 209 vd.). Penia. Yoksulluu simgeleyen bir tanrsal varlk. Platon'un "len "inde anlatld gibi Penia bir gece Poros'la birlemek yolunu bulmu ve Eros'a gebe kalmtr (Eros). Penthesileia. Ad Akhilleus efsanesine karan nl Amazon kraliesi. Efsaneye gre, br Amazonlar gibi Penthesileia da Ares'ln kzym, Kaystros (Kk Menderes) adl bir olu, Ephesos diye bir torunu olmu. Hektor ldkten sonra Penthesileia bir blk Amazon'la Priamos'un yardmna koar ve ok yararlk gsterir. Akhilleus'a kar koymay gze alr, savata sag memesinden vurulur ve lr. Ama Akhilleus can ekiirken Penthesileia'nn gzelliine vurulmu ve onu bir trl unutamam. Thersites de yiidin bu tutkusuyla alay etmi de bu yzden Akhilleus onu ldrm (Thersites). Pentheus. Agaue'nin olu, Kadmos'un torunu Pentheus (Tab. 18) arap tann Diony-sos'un teyze oludur, ne var ki Bakkhos dininin Yunanistan'a ve zellikle Thebai'ye gir-

242

Perseus efsanesi dnyann baka birok folklorlarnda bulunan masal motifleriyle ss ldr. Bu efsane yle zetlenebilir: Seri-phos kral Danae'yi elde etmek ister, bu amala da Perseus'u bandan atmaya alr. Delikanly Medusa'nn kafasn kesmeye gnderir. Perseus yola koyulur, tannlardan Hermes'le Athena onu Gorgolara bekilik eden Graialarn yanna gtrrler (Graialar), Perseus bunlan uyutup Gorgolara yaklamak yolunu bulur. Bu i ancak kanatl sandallar giymek ve bana Hades baln geirerek grnmez hale gelmekle olur. Tanrlar Per-seus'a keskin elikten bir orak da verirler, bylece Gorgolarn karna kar (Gorgo-lar). Gorgo'dan yalnz Medusa lmldr. brlerine satamadan onu bulup ldrmek gerek. Perseus canavar uyur bulur, kanatl sandallaryla havaya uar ve Athenann Medusa'nn stnde bir kalkan ayna gibi tutmasndan faydalanarak canavarn kafasn uurur. Medusa'nn kesik boynundan Pegasos atyla Khrysaor fkrr (Pergasos, Khrysaor). Dn yolunda Perseus Habeistan'dan geer ve bir kayaya bal olarak kurban edilmek zere bulunan Andromeda'y kurtarr (Andromeda). Babasnn ve amcasnn isteine karn kar olarak ald Andormeda ile birlik--- Seriphos'a dner, anasna gz koymu olan kral Gorgo bayla taa evirir ve Seri-phos kralln kendisini kurtaran Diktys'e braklktan sonra asl yurdu olan Argos'a dner. Bir disk atma yarnda Akrisios'u kaza ile ldrr, ldrd adamn dedesi olduunu anlaynca, ok zlr, Argos tahtna kmay kabul etmez, Tiryns'e kral olan akrabas Megapenthes'e Argos'u verip kendisi Ti-ryns'i alr. Perseus'la Andromeda'nn birok ocuklar olur. Phaethon. Phaethon, bir kaynaa gre Eoss'la Kephalos'un, baka bir kaynaa gre de Gne tanr Helios'la Okeanos kz Klymene'nin oludur (Tab. 8). Ad parlak, prldayan anlamna gelen bu delikanlnn yks en iyi Ovidius'un "Deiimler" adl eserinde anlatlmtr. Bu yky zetleyen E. Ha millon'un anlatn (ev. lk Tamer) aa da veriyoruz:

"Gne'in saray prl prl bir yerdi. Boy dan boya yaldzlar iinde ldard gece, gndz. Deil lmller, baz tanrlar bile gire mezlerdi o saraya. Gnlerden bir gn, ana yanndan lml olan bir delikanl Gne'in lkesine admn att. Gidip Gne'in kendisiyle konumak istiyordu. Bunu gerekletirmek iin de, yapamayaca ey yoktu. Uzaktan grnen saray, gzleri kamatryordu. Yine de yrd, yrd, sarayn merdivenlerini trmanp nne ilk gelen odaya girdi. Rastlantya bakn siz, girdii odada Gne oturuyordu. Artk dayanamad delikanl, gzlerini kapad. Gne'in gznden bir ey kaar m hi? Yakla yanma delikanl' dedi, 'sarayma neden geldin, syle bana'. Delikanl, 'renmek istediim bir ey var' dedi, 'onun iin geldim. Anneme baklrsa benim babam senmisin. nce inanmadm, ama annem yle steledi ki gelip sana sormaya karar verdim'. Gne, parlayan tacn kard bandan. 'Gel otur uraya Phaeton' dedi, 'annen doru sylemi. Ben gerekten senin babanm. Szme inanmazsn belki; onun iin bir ey dile benden, dileini hemen yerine getireyim. Bylece inanrsn baban olduuma. Styks rma stne yemin ediyorum, ne istersen yapacam'. Phaeton, her gn gkyznde kl arabasn sren Gne'e bakar, "u arabay bir gn de ben srebilsem' derdi. Babas Styks stne yemin etmiti bir kere, artk cayamaz-di; hemen dileini syledi. 'Bugn araban ben srmek istiyorum, tek dileim bu'. te o zaman, Gne tann, yapt yanll anlad. 'Olum', dedi, 'sen lml bir kiisin. Benim arabam ise tanrlar bile kullanamaz. Zeus'un bile elinden gelmez bu. Yolu dn bir kere. Denizden tepelere kan yoku yle dik, yle yalndr ki dersin. Atlar desen azgn m azgn. le vakti aaya bakamazsn, o kadar yksekte olursun. ni yolu da diktir. Ben bile zor iniyorum o yolu. Yukarda neler var diye merak ediyorsun herhalde. Ben sana syleyeyim neler var. Korkun yaralkl.n v.n bir kere, Boa var, Aslan var, Akrep var, Yenge var hepsi seni ldrmeye kalkarlar.

Gel vazge bu dilekten, baka bir ey iste, hemen yapaym'. Phaethon bu szleri duymad bile; kafas azgn'atlarla kl arabadayd. Zaten yldzlar, gkyznden ekilmeye balamlard artk, afak her yan gl pembesine boyamt. Atlar kapda hazr bekliyorlard. Tartmaya vaktileri yoktu. Gne baba, olunun dileini istemeye istemeye kabul etti. imek gibi frladlar kapdan. Atlar, srclerinin acemi birisi olduunu anlamlard; iyice azdlar. Yokuu yle hzla ktlar ki, seyredenlerin dleri koptu. Phaethon da korkular iindeydi. Heyecandan dizginleri brakverdi. Barda taran son damla oldu bu. Atlar, Dou Rzgrn da geerek yeryzne inmeye baladlar. Arabann scaklndan da, Helikon, Parnassos ve Olympos tepeleri tutuu-verdi. Vadileri ate sard. Irmaklar buhar oluverdi. Nil rma kaacak delik arad, sonunda ban bir yere sokuverdi. O gn bugndr Nil'in kayna nerededir, bilinmez. Tanrlar tanrs Zeus bakt ki, i rndan kyor. Hemen yldrmn ald eline, Phae-thon'a doru frlad. Yldrm gidip, gen srcye arpt; delikanl arabadan dp Eri-danos rmann sularna gmld. Irmak, gvdesinden fkran alevleri sndrd, onun iini serinletti. Korulardan naiadlar geldiler, byk bir zntyle Phaethon'u gmp mezar banda yas tuttular. Gne Helios kzlar da geldiler mezar bana; ama gelir gelmez de hemen birer kavak aac oluverdiler. O gnden beri Eridanos kylarnda yel estike usul usul sallanr dururlar". Phaethusa. Helios'un kz, Odysseia'da ad geen nympha. Kz kardei Lampetie ile birlikte Gne'in srlarna bekilik eder (Lampetie). Phaaklar. Odysseus yllarca denizlerde srndkten sonra Skherie denilen bir adaya kar. Buras denizci bir boy olan Phaiaklarn lkesidir. Nausithoos'un olu Alkinoos'tur bu lkenin kral (Nausithoos, Alkinoos). Phai-ak'lar uygar, iyi mimar ve stn denizcidirler. Tanr Athena yle tanmlar onlar (Od. V, 32 vd.):

iyi karlanmaz burada yabanclar, gler yz gsterilmez dardan gelene, tez giden gemilerdir tek gvendikleri, yeri sarsan tanrnn armaandr onlara, koca enginleri aarlar bu gemilerle, gemiler kanat kadar, dnce kadar hzldr.
Nitekim Odysseus'u bir sre konuklayp, servenlerinin yksn dinledikten sonra Phaiak'lar onu bir gemiye bindirip, bir gece iinde thake'ye brakrlar. Uykuda geirdii bu yolculuk Odysseus'a bir d gibi gelir, Phaiak gemicileri onu kyya mallarya birlikte brakp gitmilerdir nk. Ama Poseidon ba dman Odysseus'un kurtulduuna ierler, Phaiak gemisinin thake'den dndn grnce, Zeus'la yle bir konuma geer aralarnda (Od. XIII, 149 vd.):

'isterdim imdi de Phaiaklarn u gzel gemisini parampara etmek klavuzluktan dnerken sisli denizde, anlasnlar ne demekmi klavuzluk etmek ona, buna, isterim sarlsn ehirleri koskoca bir dala'. Bulutlan deviren Zeus ona karlk verdi, dedi ki: 'Benim de gnlme, karde, en uygun grnen u: Gemiyi olduu gibi grnce ehir halk, taa evir onu kyya yakn bir yerde, nsanlar ap kalsn bir gemiye benzeyen kay<.ya , ve koskaca bir dala sarver ehirlerini'.
yle olur, Phaiaklarn' gemisi taa evrilir ve Alkinoos'u ehirlerinin liman olmasn nleyecek dan nlerine dikilmemesi iin tanrlara yakarr grrz. nl Skherie adasnn bugnk Korfu olduu genellikle kabul edilir. Phaidra. Girit kral Minos'un kz, Ariad-ne'nin kz kardei (Tab. 11). Phaidra Atina kralyken Theseus'un kars olur, oysa yiit daha nce Amazonlardan biriyle evlenmi ve Hippolytos adnda bir olu olmutu (Hip-polytos). Phaidra Theseus'tan iki ocuk dourduktan sonra vey olu Hippolytos'a k olur ve ona akn amak cretinde bulunur. Delikanlnn, bu doa d sevgiyi nefretle karladn grnce, onu Theseus'a sular,

babasnn kovduu Hippolytos da arabasndan derek lr. Phaidra bu suu iledikten sonra zntsnden canna kyar. Phaon. Lesbos (Midilli) adasnda anlatlan bu efsanenin kahraman: Phaon yal, yoksul irkin bir salcym, gnn birinde salna tanra Aphrodite'yi bindirmi. htiyar bir ka---- klnda olan tanra ona cret niyetine ufack bir ie vermi. Phaon ienin iindeki iksiri srdke genleir, gzelleirmi. O kadar yakkl olmu ki gnl vermi ona adann btn kadnlar. Bir efsaneye gre air Sappho da ona k olmu, Phaon yanamadg iin kendini bir kayadan denize atarak ldrm. Philemon. Philemon'la Baukis efsanesi Bergama'ya zg bir efsanedir. Bu gzel yky Halikarnas Balks'ndan esinlenerek yazlm bir anlatmla veriyoruz: Evvel zaman iinde, Bergama denilen ehrin bulunduu yeil ovann bir kesinde ulu bir aa varm; bu aa nar, st, mee, gren veya hlamur aalarnn hibirine benzemezmi; benzemez, nk hem nar, hem de hlamur agacym. ri gvdesinden fkran M koca dal birbirine dolanr, dm olup kenetlendikten sonra biri bir yana nar yapraklar, br br yana hlamur yapraklar salar, yayldka yaylrm. Her bahar dallar yeni zlerle beslenip ien, yapraklarnn yeil kubbesi hrtl bir glgeyle topra serinleten bu ei grlmedik aacn bir masal varm. Bu masal size anlataym: Bir varm bir yokmu, Philemon'la Baukis adnda bir kan-koca varm. kisi de yal, ok y. slym. Bunca yllk kankoca olduklar halde Philemon'la Baukis ilk evlendikleri gnk kadar seviirlermi. Gvdelerini arlatran, yzlerini kr kr eden ya gnllerinin tazeliini almam, sevgilerinin ateini sndrmeni iti. Yoksul evcegizlerinde mutluluk hi solmayan bir iek gibi aar, serpilirmi. Gndz Philemon tarlada, Baukis ocak banda alrlar, gnlk ekmeklerini karrlar, ufak varlklarnn hem efendileri, hem uaklar Olup tek balarna buyruk yaarlarm. Kat yrekli, para canl adamlar evrelerini sa ini. Ama Philemon'la Baukis komularn.! aldr etmezler, kendi ocaklarnn crmert

ateinde snp, sevgi ve mutlulukla dokurlar-m mrlerini. Gnn birinde tanrlar tanrs Zeus yce Olympos dandan yeryzne inmeyi kurar. Olu klavuz tann Hermes'e: "Gel u Frigya ovasna gidelim de, lml insanlarn nasl yaadklarn bir grelim, der. Kesilen kurbanlarn duman oktandr ge ykselmiyor. nsanlarda tanr saygs, sevgisi kalmad m yoksa?". Ayaklan kanatl tanr Hermes bu yolculua dnden hazrdr. ki tanr tannmamak iin eski psk rubalar giyip hemencecik yola koyulurlar. Bergama ovasna inince, tanr misafiriyiz diye birok evlerin kapsn alarlar. Ama ev sahipleri: "Yolunuza gidin, sizi misafir edecek yerimiz yok!" diye karlk verirler. Bylece aldklar her kap ev sahiplerinin yrekleri gibi kapal kalr tanrlara. Enikonu taban teptikten sonra, M tanr, dam yerden az ykselen Philemon'un yoksul kl besine varrlar. Kap hemen alr ve tanrlar kck evin kapsndan eilerek girerler. Philemon'la Baukis misafirleri iten gelen bir sevinle karlarlar. Onlar arlamak iin alak sedirin stne saman dolu torbalar ki yarlar. Baukis ocaktaki klleri eeleyip, atee kuru yapraklarla aa kabuklar katar. Uzun uzun fler, sonra alev dillerini rk zeytin kkleriyle rter. Philemon da baheden bir lahana getirir. Baukis lahanay ayklayp atee koyarken, kocas asl duran kuru etten bir dilim keser. Yemek piedursun, kan-koca bir tahta kaba su koyup atein yannda strlar ve misafirlerinin ayaklarn ykarlar. Kaba, ama tertemiz havlularla silerler. Yemek piince, kan-koca titrek elleriyle masaya mis gibi kokan yabani nane srttler. Philemon bir aya ksa olan masann altna krk bir anak paras koydu. Sonra da zeytin, krmz turp, salat ve klde pimi yumur talar dizdi sofraya. ki tanr doya doya yiyor lard. Philemon da arada bir tahta testiden sirkeye benzer bir arap dolduruyordu tanrlara. Ne var ki, taslar dolduka, testideki arap ek sileceine, oalyordu. Philemon'la Baukis bu mucizeye nce aakaldlar, sonra evlerine gelen tanr misafirlerinin gerekten tanr olduklarn anladlar. Dize gelip, yakardlar. Zeus ayaa kalkt. Gelin, dedi Philemon'la Baukis'e. Tanrlar nde, ihtiyarlar arkada, bir

yamaca trmandlar. Bir de dnp baktlar ki, ehir sulara boulmu, yalnz kendi kulbelerinin bulunduu tepecik yzyor, yoksul ev-ceglzlerinin yerine de pnl prl beyaz mermerden bir tapnak ykseliyormu. Tanrlar tanrs dile geldi: "Ey iyi insanlar, dedi, dileyin benden ne dilerseniz. yiliiniz, cmertliiniz karlksz kalmayacak". Yal kar-koca birbirlerine bir eyler fsldamlar, sonra Phi-lemon yle demi tanrya: "Tanrm, senden ne dileyelim? Biz bugne dein bir yastkta kocadk, yediimiz yemek, itiimiz su ayr gitmedi. Bugnden sonra da bizi ayrma, birimiz nce lp, tekini kollaryla mezara tamak acsn ekmesin. Daha ne kadar yaayacaksak, yan yana yaayalm, sonra da ikimiz birlikte can verip lelim." Zeus bu dilei kabul etmi, Philemon'la Ba-ukis'i Frigya ovasnn yceliinde kalan tapnaa beki yapm. Aradan birka yl daha gemi. Bir gn ihtiyar kar-koca tapnan eiinde gneleyip, Philemon Baukis'e, Ba-ukis de Philemon'a sevgi dolu gzlerle bakarken, birbirlerinin kollarndan taze dallar, yeil yapraklar fkrdn grmler. kisinin de ayaklar topraa gmlmekte, gvdelerini kabuk sarmaktayd. Kollarn birbirlerine dola-yp son bir ple vedalamlar. Aa kabuu dudaklarn artk rtyormu ki, oradan geen bir yolcu bir daln br dala seslendiini iitmi. Ne oluyoruz, aalar m konuuyor? diye duraklam, kulak vermi, ama rzgrda tatl tatl sallanan yapraklarn fslday-ndan baka bir ey duymam. Philoktetes. Philoktetes'ten lyada'da yle sz edilir (l. il; 717vd.):

yi ok atan Philoktetes 'in buyruunda yirmi gemi var, binmi her gemiye elli kreki, hepsi de okla iyi savamasn bilen erler. Ama Philoktetes kutsalLemnos adasnda yatyor korkun aclar iin de; Akhaoullar braktlar adada onu, bacandan yara am uursuz birdeniz ylan, kvranr durur orada acdan. zleyecekler birazdan kral Philoktetes'i Argoslular.
satrla dramn

phokles'e bir tragedya esinlemitir. Philoktetes Herakles'in arkadadr, yiit lrken oklarn ona brakr, nk stnde can verdii odun ynn Philoktetes tututurmutu. Ama Herakles arkadandan nerede ldnn bil-dirilmemesini ister. Sonralar Philoktetes birok sorularla karlanca, ayayla stne basarak odun ynnn yerini belli eder, bylece yeminini bozmu olur. Sonradan bana gelen belalar da bundan trym. Philoktetes Helene'nin taliplerindendir. Troya seferine hemen katlr, ama Troya'ya varmadan Tenedos'ta kurban kestii srada bir ylan sokar ayan. Yara irinlenir, derinliine iledike iler, stelik yle pis kokar ki Philoktetes'in yannda kalnmaz olur. Odys-seus br Akha yiitlerini Philoktetes'i Lemnos adasna brakmaya kandrr. Yaral kral bombo adada tam on yl kalr ve oklanyla avlad kularla beslenir. On yl geip Troya dmeyince, Akhalarn ele geirdikleri khin Helenos onlara Philoktetes'i getirmezlerse ehri alamayacaklarn bildirir. Bu kez Lemnos'a eliler gnderilir. Bata Odysseus vardr, yannda da Akhilleus'un olu Neoptole-mos, ya da Diomedes. Philoktetes nce direnir, gelmek istemez, ama Odysseus yeni bir dzenle elinden oklarn alnca Troya'ya gitmekten baka aresi kalmaz. Orada ordu hekimlerinden Podaleiros (ya da Makhaon) yarasn ameliyat eder. Apollon tanr hastay derin bir uykuya daldrr, o uyurken hekimler yarasn rm etlerden ve irinden temizlerler, at adam Kheiron'dan aldklar bir ot koyarlar stne. Bylece Philoktetes ksa bir zamanda iyileir. Troya savandan sonra Philoktetes yurduna sag salim dner, Odysseia'da mutlu bir dn yolculuu yapan savalar arasnda ad geer. Philomeides. Aphrodite'ye verilen bir sfat. Glmekten holanan, glck seven anlamna gelir. Philomela. Bkz. Aedon. Philyra. At adam Kheiron'un anas (Khei-ron). Efsaneye gre Pronos ona gnl vermi, ama kars Rheia'nn kskanlndan korktuu iin at klna girmi ve Philyra ile

Homeros bu birka Philoktetes'in btn zetlemi olur. Bu yk Soy/i

yle birlemi, onun iin de Kheiron yan at, yan insan olarak domu. Baka bir anlatmda Philyra'nn tanrdan kamak iin ksrak olduu, Kronos'un da ona bir at biiminde yaklat sylenir. Kheiron'un doduu Pelion danda oluyla oturan Philyra ona mezlerini yetitirmede yardm edermi (Akhilleus).

Phineus. Bkz. Argonaut'lar, Harpyalar.

Phlcgeton, Ad alev anlamna gelen bir kkten tremi olan Phlegeton, Pyriphlege-ton adyla da anlr. Kokytos'la birlikte yeralt lkesinde akan bir rmak olarak gsterilir. Bir ate rma olduu adndan belli. Phlegyas. lksion'un babas. Asklepios'u douran kz Koronis'in rzna geen Apollon tanrdan almak iin Delphoi'deki tapnan ykmak istemi. Phlegyas bu suundan dolay Hades'te byk bir cezaya arplm.

balk adnn verilmesi bir Nereus kz olan anas Psamathe'nin insan olan Aiakos'tan kamak iin fok klna girmesinden ileri gelmi. Phokos doduu Aigina adasndan ayrlp orta Yunanistan'da Phokis blgesini kurmu, sonra yurduna dnte kendisini kskanan kardeleri Peleus'la Telamon tarafndan ldrlm. Anas Psamathe Peleus'un srld Tesalya'daki davarlarn yiyip yok eden bir kurt salm peine, sonra da Thetis'in dileine uyarak kurdu bir ta heykel haline getirmi (Peleus, Telamon). Pholos. Herakles efsanesinde, zellikle Ery-manthos domuzu avnda rol oynayan at adam. Herakles bu ava ktnda Pholos'un inine konuk olmu, at adam onu arlam, kendisi ig et yedii halde, yiide etler kzartp yedirmi; bir ara Herakles arap isteyecek olmu, Pholos da bir f arabm var, ama bu Kentaurlarn kamu maldr demi.'Yiit yine de atrm fy. arap kokusuna gelen at adamlar talar, dallar ve yanan eraglarla saldrmlar, kavga km ve at adamlar birok l verdikten sonra ekilmiler, ne var ki Pholos bir lnn gvdesinden kard oku aya stne drp yaralanm. Pholos bu yaradan dolay can verince Herakles ok zlp onu trenle gmm (Herakles). Phorkys. Pontos'la Gaia'nm olu, Nereus, Thaumas, Keto ve Eurybie'nin kardei (Tab. 6). Keto ile evlenen Phorkys Graialarve Gor-golarn babasdr. Phosphoros. Sabah yldzna verilen ad; k getiren anlamna gelir. Ad Latinceye Lu-cifer olarak evrilmitir. afa haber veren yldz olarak iirde ad sk sk geer. Phriksos. Athamas'la Nephele'nin olu. vey anas no Phriksos'la Helle'yi bir sandk iinde denize atnca Nephele ocuklarn bir altn postlu koun srtna bindirip karr. Hel-le denize dp boulur, Phriksos ise Kol-khis'e varr ve kou Zeus'a kurban ettikten sonra postunu kendisini konuklayan kral Aietes'e armaan eder (Argonautlar, Athamas, Nephele). Phrygios. Ad Phrygial anlamna gelen Phrygios bir Miletos kraldr. Miletos krallg-

Phobos. Bkz. Deimos.

Phoiniks. (1) Agenor'un olu, Europe, Ki-liks ve Kadmos'un kardei (Tab. 10). Babas onu da br kardeleri gibi, karlan Euro-pe'yi aramaya gnderir. Phoiniks Fenike'ye yerleir ve Sidon ehrini kurar. Fenike ad onun adndan gelmedir (Agenor, Europe). (2) Akhilleus'un lalas. bret verici hayat hikyesini llyada'da kendi azndan duyarz (l. IX, 44 vd.): Phoiniks Boiotia kral Amyn-tor'un ogluymu, babas, anasn bir kapatmayla aldatrm, anas da u kapatmayla yat da, ihtiyar babandan souun demi ona, Phoiniks yle yapm, ama babasnn lanetine urayp yurdundan srlm. Peleus'un yanna sagnm, Myrmidonlarn kral da onu dosta karlayp Akhilleus'a ynetici olarak vermi. Phoiniks Troya savanda Akhilleus'un yanndan ayrlmaz, yiit fkeyle barakasna ekilince, ona tler, rnekler vererek yola getirmeye alr. Patroklos lnce Akhilleus'un derin yasna katlr. Akhilleus lnce Phoiniks Neoptolemos'u almaya gider ve onunla Troya'ya dnmek zeredir ki yolda lr. Neoptolemos onu trenle gmer

(Akhilleus):

Phokos. Ad fok bal anlamna gelen Pho-kos Aiakos'la Psamathe'nin olu, Peleus ve Telamon'un kardei (Tab. 21). Kendisine bir

na Phobios'tan sonra geer (Antheus), Mile-tos'ta bir Artemis enliinde grd Myus (bugn Afartepe) zorbasnn kzna k olur, bylece Miletos'Ia Myus ehirleri arasndaki savaa son verir. Picus. Ad, aakakan anlamna gelen Picus Latium'un en eski krallarndan ve yerli saylan boydandr. Faunus'un babas, kral Lati-nus'un dedesi olduuna inanlrd. Picus nl bir biliciymi, bunun iin de gelecei grme yetisine sahip aakakan kuunu hep yannda tarm. Efsane yazarlar byc Kir-ke'nin kral Picus'u bir aakakan kuuna dntrdn ileri srerler. Bu ku Roma dininde nemli bir rol oynar, Mars'a adanm bir hayvan olup Romulus'la Remus'un kurtarlmalarnda dii kurt kadar rol oynam. Pitane. Mysia'da Pitane (andarl) kentini kuran Amazon'un ad. Kyme ve Priene ehirlerinin kurulmasna da katlm. Pleiad'Iar. Gkte yedi yldza evrilen yedi kz karde. Yunanllarn "Pleiades" dedikleri bu yedi yldzl bur, yedi kandilli Sreyya, yani lker burcudur. Efsaneye gre, Pleiadlar, Atlas'la Pleione'nin kzlanym (Tab. 7). Adlar da u: Alkyone, Merope, Kelaino, Elektra, Sterope, Taygete, Maia. Bu kzlarn drd Zeus, ikisi Poseidon, biri Ares'le evlenir, yalnz Merope lml bir erkee, Sisyphos'a e olur. Onun iin de Merope lker burcunun en snk yldzym derler. Hesiodos "ler ve Gnler"de yle sz eder Pleiadlardan(i. 383vd.):

mesine fazlaca zlmler de ondan dnmler. Bir anlatma gre, Troya dt zaman, Dardanos soyunun atas Elektra ar bir zntye kaplp kz kardelerinden ayrlm ve gkte gezegen oluvermi (Elektra). Pleione. Zeus'la Tethys'in kz. Pleiadlardan baka bir de Hyadlar adl be kz ve Hyas adl bir olu olmu. Kzlaryla birlikte yldz olmu (Pleiadlar, Hyas). Plutos. Ad zengin, zenginlik anlamna gelen Plutos, Demeter'le asion'un olu saylr. Hesiodos Theogonia'da yle tanmlar onu (Theog. 970 vd.): Yceler ycesi tanra Demeter seviip kahraman lasion 'la bereketli Girit'in nadasl tarlalarnda cmert Plutos 'u getirdi dnyaya. Btn karalar, denizleri dolar Plutos, kime rastlar, kimin eline derse, zengin eder onu, berekete boar.

Daha sonralan Plutos bereket tanras De-meter'in grubundan ayrlarak soyut bir kavram simgeleyen bir tanr olmutur. Aristopha-nes'in "Plutos" adl komedyasnda kr olarak canlandrlr.
Podaleiros. Tanr Asklepios'uh olu, Ma-khaon'un kardei, llyada'da ad geen hekim. Makhaon'la Podaleiros gzel Helena'ya talip olmulard, Troya savana da bu yzden Te- salya'dan gelme otuz gemiyle katlmlar ve her ikisi de sava ve hekim olarak yararlk gstermilerdi (Makhaon). Efsaneye gre Podaleiros Troya savandan diri kar ve ehir dtkten sonra khin Kalkhas'la kara yolundan Kolophon'a gider. Kalkhas orada lnce Podaleiros, Delphoi'ye gidip nereye yerlemesi gerektiini tanrya sormu, ald cevap da u olmu: yle bir lke se ki gk yklsa sen altnda kalmayasn. Bu lkeyse epeevre yksek dalarla evrili Karia Khersonessos'u, yani Data yarmadasym. Karia'ya gelii stne bir efsane daha anlatlr: Gemisi frtnaya tutulup Data yarmadasna atlm. Podaleiros'u oradaki bir kei oban kurtarp lkenin kralna gtrm. Bu kraln kz Syrna damdan dp kemiklerini krmm, Podaleiros onu iyi etmi,

Ekinini bi, grnce gkte Pleiadyldzlarm, Atlas'n kzlarn. Grnmez olduklar zaman da ek topran. O yldzlar kaybolur krk gn, krk gece. Bir efsaneye gre, yedi kz karde analar Pleione ile birlikte Boiotia'da gezinirken, avcj Orion'a rastlamlar, Orion tutulmu onlara, be yl kovalam Pleiadlar, sonunda kzlar birer gvercin olup umular, Zeus da hallerine acyarak ge alm onlar. Deiimlerinin nedeni baka trl de aklanr: Zeus babalar Atlas'a gk kubbesini ykleyince, ya da kz kardeleri Hyadlarla birlikte kardeleri Hyas'n bir ylan tarafndan sokulup ldrl248

karlk olarak kz da, yarmaday da ele geirmi. Einin adna Syrnos diye bir kent kurmu bu yarmadada. Podarge. Harpyalardan biridir, yel tanr Zephyros'la birleip, Akhilleus'un lmsz atlar Ksanthos'la Balios'u dourur (Balios). Podarkes. (1) Podarkes, Troya kral Pria-mos'un genliinde tad ad; aya abuk, hzl anlamna gelir. (2) lyada'da ad geen Tesalyal yiit, phik-los'un olu, Protesilaos'un kardei. Poias. Philoktetes'in babas. Argonaut'lar seferine katlm ve usta bir oku olarak He-rakles'in ilerinde yiide yardmc olmu. Bir efsaneye gre Herakles'in odun ynn tututuran odur, yiit oklann da Philoktetes'e deil, Poias'a vermitir (Phihktetes). Polluks. Dioskurlardan Polydeukes kimi zaman Polluks diye de anlr. zellikle Latin kaynaklarnda ad daima Pollux'tur (Dioskur-lar). Polybos. Oidipus efsanesinde sz geen Korinthos kral. ocuu olmad iin Oidi-pus'u kendi oluymu gibi benimser ve lnce de tahtn ona brakr (Oidipus). Polydamas. Ad lyada'da Pulydamas olarak geen Troyal bir yiit. Savata Hek-tor'un yan banda arpr, byk yararlk gsterir, Akha duvarna saldr plann hazrlar ve Troyallann surlarn iine snmalarn salk verir. Hektor ldkten sonra Hele-ne'nin geri verilip savatan vazgeilmesini isteyen de odur. Polydeukes. Bkz. Dioskurlar. Polydoros. (1) Kadmos'la Harmonia'nn olu. Nykteis'le evlenerek Labdakos'un babas ve Oidipus'un dedesi olur (Tab. 19). (2) Homeros destanlarnda ve tragedyada ad geen Polydoros, Priamos'la Laothoe'nin olu olarak gsterilir. Kiilii ve yks destana gre baka, tragedyaya gre bakadr. lyada'da Polydoros Priamos'un en kk olu olarak tanmlanr. ok gen olduu in babas onun Troya savana karmasn istemez, gene de Polydoros bir yolunu bularak

Akhilleus'un karsna dikilir, onunla savar ve lr (il. XX, 407 vd.). Polydoros, Euripides'in "Hekabe" adl tragedyasnda nemli bir rol oynar: Dram Poly-doros'un grntsnn sahneye kmasyla balar. Gen Troyal yrekler acs servenini kendi anlatr: Priamos'la Hekabe'nin olu dur, Troya sava kznca, babas onu birok altnla birlikte Trakya kral Polymestor'a emanet etmitir. Troya dnce, Polymestor altnlara el koymak iin kendisini ldrm, lsn de denize atmtr. Dalgalar imdi topraktan, mezardan yoksun l bedenini kydan kyya atmaktadrlar. O srada Hekabe Troyal kadnlarla birlikte Trakya kylarna snr, tek kalan ocuu Polyksene ile avunur. Oysa Akhilleus'un ruhu Polyksene'nin kendisine kurban edilmesini ister, bu istei Aga memnon gelir Polymestor'a bildirir. Kz kur ban ederler. Hekabe kznn ls stnde alar, dvnrken, birden daha korkun bir haber alr: Polydors'un ls kyya vurmu tur. Bahtsz kralie birden glenir ve cn tyler rpertici bir vahetle alr. Polymes torla M oluna pusu kurar, ocuklar babalarnn gz nnde ldrdkten sonra, kral da gzlerine ine batrarak kr eder (Poly ksene, Hekabe, Polymestor, Deiphylos). Vergilius'un "Aeneis" destanna gre, Polymestor Priamos'un olunu ldrdkten sonra, Trakya kylarnda bir yere gmmtr. Aeneas Trakya kylanna uraynca, tanrlara sunu sunmak iin bir aacn dallarn koparr ve bakar ki dallardan kan damlalar akmakta ve topraktan ykselen bir ses stnde bulunduklan hyn Polydoros'un mezar olduunu sylemektedir. Bunun zerine Aeneas akrabasna gereken l trenlerini yapar ve yle ayrlr Trakya'dan (Aen. 111, 40 vd.). Polyksene. Priamos'la Hekabe'nin en kk kzlar (Tab. 16). lyada'da ad gemez, ama sonraki destanlarda, zellikle Akhilleus efsanesinde nemli bir rol oynar: Kardei Troilos atlarna su almaya gelir, o srada A khilleus Troilos'a saldrp onu ldrr, ama kovalayp da eline geiremedli Polyksene'ye akla tutuur. Kimi efsane bu yky yle uzatr: Akhilleus Polyksene ile evlenebilmek in Priamos'a Akha ordusundan ayrlmaya

sz vermi, bu iin pazarlsn yapmak iin de Thymbral Apollon tapnana gitmi, Paris onu okuyla orada ldrm. Baka destanlarda Polyksene'nin Troya yangn srasnda Diomedes, ya da Odysseus tarafndan yaraland ve ld anlatlr. Ama Polyksene stne en dokunakl yk Euripides'in "Hekabe" adl tragedyasnda sahneye konandr: Neoptolemos babas Akhilleus'u dnde grr, yiit fkelidir, Polyksene'nin mezar stnde kurban edilmesini ister. Akhalar bu emri yerine getirirler. Gen kz anas Hekabe'nin yalvarmalarna, direnmelerine kar kurban edilir. Bu kurbandan ama yalnz Akhilleus'un fkeli ruhunu yattrmak deil, ayn zamanda Akhalara uurlu bir dn salamaktr (Hekabe). Polymestor. Trakya kral, Priamos'un arkada, Troya kralnn kendisine emanet ettii Polydoros'u kahpece ldrr, Hekabe'nin elinden cezasn grr (Hekabe, Polydoros). Polymnia. Musalardan biri, pantomimi simgeler (Musalar). Polyneikes. Oidipus'un ogulllarndan biri (Tab. 19). Ad ok kavgac anlamna gelen Polyneikes kardei Eteokles'le Thebai taht iin arpr, nce ehirden Kreon'un gcyle kovulur, Thebai'ye kar Yediler seferinde Eteokles'i ldrerek kardeinin elinden lr ve ls Kreon'un koyduu yasaa karn Antigone tarafndan gmlr (Antigone). Polyphemos. Polyphemos, Odysseia'da anlatlan esiz ve ok nl bir peri masalnn kahramandr. Kyklops Polyphemos, deniz tanr Poseidon'un olu olarak gsterilir, tanrnn Odysseus'a kar dinmez bir hn, amansz bir kin beslemesi de bu olunun tek gzn kr ettiinden dolaydr (Odysseus). Odysseia'da btn bir blm kaplayan (Bl. IX) bu masal ancak romanlarda rastlanabilecek tabiat tasvirleriyle balar: Tepe-gz'n adas, maaras, allar tadna doyulmaz bir anlatmla canlanr gzmzde. Odysseus birka arkadayla maaraya girmi, Tepegz' beklemektedir, dev adam akam olup da srleriyle dnnce Odysseus kendisini ona gemisi batm bir yolcu olarak tantr

ve konukseverliine snarak yalvarr. Sonra da yle anlatr Odysseus (Od. IX, 287 vd.):

Byle dedim, hi karglk vermedi bu kat yrek, ellerini ap atld arkadalarmn zerine, yakalad ikisini, arpt kafalarn yere eniklergibi, ossaatbeyinlerifkrd, slatt drt bir yan, ayrd onlar para para, hazrlad yemeini, dada bym bir aslan gibi, hepsini yedi, bitirdi, ne barsak kodu, ne et kodu, nede ilikli kemik. Odysseus tanr ve insan yasalarna saygs olmayan bu azman yarata kar baka trl davranmak gerektiini hemen anlar ve bir dzen kurmaya koyulur. kp kamak olanakszdr, nk Tepegz maarann azn yerinden oynatlmayacak kadar ar bir kayayla rtmtr. Odysseus baka bir are dnr: Ertesi sabah Polyphemos srleriyle yaylaya ktktan sonra, orada bulunan bir uzun sopay alr, ucunu sivriltir ve atee koyup kzdrr. Akam dev gene gelir ve akam yemeini hazrlamak zere Odysseus'un M arkadan daha alr. Bu korkun yemeini hazrlarken Odysseus'a adn sorar, kurnaz yiit yle cevap verir (Od. IX, 366): Benim adm Kimse, beni byle arr anam, babam ve btn arkadalarm.
O srada yanma alm olduu arap tulumundan sunar Tepegz'e, dev kana kana ier, siyah arab ok beenir ve bu armaana karlk yle der Odysseus'a:

Tekmil arkadalarndan sonra yiyeceim Kimse 'yi, hepsini yiyip bitireceim, sonra onu, bu da konukluk armaanm olacak sana.
Ama arap etkisini yapmaktadr: Tepegz srt st devrilip szar, o srada Odysseus arkadalaryla birlikte kaz ateten karrlar ve yatt yerde gegire gegire kusan, azndan insan etleri ve arap dklen szm devin tek gzne batrrlar. Manzaray yle anlatr Homeros (Od. IX, 389 vd.):

Czrdayp ttyordu gzkapaklar ve kirpikleri

kklerine dek atr atr yanan gzbebeinin iinde... H\r canavar gibi uludu, yankland koca kayalar, girecek delik aradk korkudan hepimiz. ekti kard gznden kana bulanm ldrm elleriyle frlatt, att uzaa, balad hay kra hay kra komusu Tepegz' armaya. Ne var ki onlar dardan ne olduunu solunca, "Kimse"nin kendisine ikence yaptn syler, devler de arkadalarnn ldrdna inanp uzaklarlar. Ama Odysseus'un dzeni Iumunla bitmez: Tepegz'n sabah maara dan kmak yolunu bulacan ve elleriyle or.l yoklayarak Odysseus'la arkadalarn llup kstracan bilir, onun iin arkadala rndan kalanlar besili kolarn altna balar, kendisi de en gzel kou seer, karnnn alt14 dolgun yapasna tutunarak aslr, byle e sabah Tepegz srlerini maaradan ka ca,srtlarn yoklad halde Odysseus'la ar kadalar kurtulur. Koa koa gemilerine gi dip binerler ve denize alrken yle seslenir Odysseus yamyam Polyphemos'a (Od. IX, 502 vd.): lml insanlardan biri, Tepegz sorarsa sana, nasl oldu da byle kr oldu gzn, dersin ki, Odysseus kr etti beni, kentler ykan, yurdu thake 'de olan Odysseus Laertes 'in olu. Polyphemos kudurmu gibidir, arkalarndan koca kayalar frlatr denize, ama bununla l. kalmaz, babas Poseidon'a yakanr Odysseus'tan cn alsn diye. Ve deniz tanr onu dinler, dileini yerine getirmektir derdi gn, II gnden sonra da rahat yoktur artk deniz li ide ileke kahraman iin, yoldalarnn hepsini yitirecek, yaban ellerde dilenecek de .ncak ondan sonra tek bana varabilecektir

yurduna. Polypoites. Troya savana Tesalya ehirlerinden gelme blklerin banda katlan Poly-polte'ten yada'da yle sz edilir (l. II, 738 Vd.):

Argissa'da, Gyrtone'de, Orthe'de, Eleone 'de ,st beyaz Oloosson 'da otururlar.

ylmaz saua Polypoites 'in buyruundular. lmszZeus 'un olu Pelrithoos 'tur onun babas. nl Hippodam eia sevim iti Peirithoos 'la, kll azmanlar tepeleyip, Pelion dandan Aithklere doru srd gn dourmutu onu. Peirithoos'un lmnden sonra olu Polypoites kral olur, Helena'nn talipleri arasnda bulunduundan, Troya savana katlr ve yada'da birok yiitleri ldrd gsterilir: Krk gemiyle geldii savata arkada Leonte-us'un yan banda arpr. Patroklos'un lsne yaplan oyunlara da, tahta ata giren yiitlere de katlr. Troya dtkten sonra Le-onteus'la birlikte bilici Kalkhas' Kolophon'a gtrr (Kalkhas). Pomona. Roma mitolojisinde meyveleri ge litiren nympha. Roma'dan Ostia'ya giden yol stnde kutsal bir koruluu vard. airlere gre Pomona ya da Picus'la bir ak maceras yaam, ya da kendisi gibi bir bereket tanrs olan Vertumnus'un kars olmutur. Pontos. Ad deniz anlamna gelen Pontos, Pesiodos'un Theogonia'sna gre, Gaia'nn tek bana meydana getirdii bir tanrsal varlktr (Tab. 1). Gaia sonra Pontos'la birleir ve Nereus, Thaumas, Phorkys, Keto ile Eurybie' yi dourur (Tab. 6). Efsanelerde rol oynamaz. Portunus. ok eski bir Roma tanrs, ilkin geitleri koruduuna, sonra da limanlarn tanrs olduuna inanlr, Roma'nn limanna yakn bir tapna bulunur ve yolda bir bayram kutlanrda Mater Matuta'nn olu saylrd. Poseidon. Olymposlu tanrlar arasnda denizi simgeleyen ve denizin mutlak hkimi saylan Poseidon Homeros destanlarnda Pose-idaon diye anlr; Poti-dan'dan treme bu ad baka HintAvrupa dillerindeki biimiyle karlatrlacak olursa, "denizin efendisi" anlamna gelir. Hesiodos'un Theogonia'snda Poseidon, Kronos'la Rhela'nn olu olarak gsterilir (Tab. 5). Kronos br ocuklar gibi Poseidon'u da doar domaz yutar, sonra Zeus anas Rheia'nn yardmyla karlp babasna br kardelerini kusturunca Poseidon'a da deniz egemenliini verir. Poseidon sonra Amphitrite ile evlenir ve Triton'u re-

tir. Destanlarda Poseidon'a verilen sfat "Enosigaios" yani yeri sarsan, titretendir. Poseidon elinde tuttuu l yabayla yalnz dalgalar kabartp denizi altst etmekle kalmaz, epeevre sard topraklan da sarsar. Gl bir tanrdr, Zeus'la boy lmekten ekinmez, onun buyruklarna ba emekten holanmad gibi, br tanrlarla birlik olup tanrlar babasn zincire vurmaya bile kalkmtr (l. I, 400). Troya savanda keyfine gre kimi zaman Akhalar, kimi zaman Troyallar tutar ve Zeus'a yle meydan okur (l. XV, 185 vd.):

yaamam ben Zeus 'un keyfince, gc varsa, rahat otursun kendi paynda, lkesinde, korkutmasn elleriyle, alakyerine komasn beni.
Olympos'ta oturmaktan da pek holanmaz, ok daha byk bir rol oynad Odysseia destannda onu Habeistan'a gider ve gelir grrz (Od. I, 22 vd.): Poseidon uzakta oturan Yz Yanklara

itmiti o gn, dnyann en ucundaki insanlardr Yz anklar, ikiye blnmler, kimi batan gnde turur, kimi doan gnde, kurbanlk boa ile ko almaya gitmiti

pay var, bu yzden

Poseidon Odysseus'a kar dinmez bir kin besler. Bunun h nedeni de olu kmeden Hades Polyphe-mos'un 'i, dnya e blnd, mz tek gzn kr etmesidir de aldk paymz, (Polyphe-mos). Yz Yanklardan kura ekildi, kpkl deniz dnnde deniz dt bana, her tanr Odysseus'u zaman orada bir sal stnde oturaym diye... grr, kendi Zeus 'a bulutlar kendine fkeli arasnda engin fkeli gk dt. Ama konutuktan sonra toprakla koca eyleme geer Olympos 'tan (Od. V, 291 vd.): herkesin

Yiitliine yiittir, bilirim onu (Zeus 'u), ama beni kmsemek ne oluyor eitim ben onunla, bana zorla ba edirecek olan omu? Rhea dourduZeu s'u, beni, llere

raya, orada dalmt lende gnl elendirmeye.

Byle dedi, yd bulutlar st ste biranda allak bullak etti denizi, lyabasn tutuyordu elinde, salverdi eitli yellerin kasrgasn tekmil, topra, denizi kaplad bulutlarla, karanlk boand gklerden, Euros 'la Notos ve uluyan Zephyros, ve koca dalgalarla ak gkten kopan oreas estiler drt biryandan boua boua.
Zeus'un buyruuyla Odysseus'un thake'ye dnmesini nleyemeyince, bu kez onu kurtaran Phaiaklar stne yadrr fkesini (Phai-aklar). Adnn getii balca efsaneler unlardr: Apollon'la birlikte Troya surunun yaplmasn zerine alr, Laomedon szleilen creti de'' meyince denizden bir canavar salar kylara (Laomedon, Hesione). Laokoon'un lmne de gene bir deniz canavar sebep olur (Laokoon). Poseidon yaknlarnn ya da tuttuu kimselerin yakarmalarn dinler, dileklerini hi amadan gerekletirir (Hippolytos). Birok ehirlerin koruyucusu olmak iin baka tanrlarla yarmaya girdii

ve okluk onlara yenildii grlr: rnein Atina halk Poseidon'un tuzlu gl yerine Athena'nn zeytin aacn seer (Kekrops). Poseidon'un aklar da efsane konusu olmutur. Asl kars Amphitrite ile denizin altndaki sarayda - ki bu saray Ege kylarnda mroz B ya da Tenedos'un dip yarlarnda bilinir - rahat bir mr srer. Ne var ki rettii dller hep dev, azman ya da yamyamdr. Amphitrite'den ocuu olmamtr. Priamos. Laomedon'un olu, Troya kral Priamos kral olarak da, baba olarak da byk bir rol oynar Ilyada destannda. Kars Heka-be kadar nl, dram onunki kadar dokunakldr. Troya kral soyunun dorudan doruya vrisidir Priamos (Tab. 16), babas Laomedon, anas da rmak tann Skamandros'un kz olarak gsterilen Strymo'dur. Ama atalaryla deil, asl kendi saysz oul ve kzlaryla da n salmtr. Olu Hektor'un lsn istemek iin Akhilleus'a gittiinde kendi syler elli ocuk yetitirdiini ve hepsinin gz nnde bir bir ldn (l. XXIV, 495-500).

252

Priamos'un ocukluu stne bir efsane kz kardei Hesione ile ilgilidir (Hesione). Bu efsanede adnn ilkin Podarkes olduu, sonra da Priamos'a evrildii anlatlr. Satlm anlamna gelen bu ad, ablas Hesione'nin dn hediyesi olarak Herakles'ten kk kardeinin serbest braklmasn istemesine dayanr. Priamos'un genlii stne bir ey anlatlmaz. Troya savanda kar karmza, o srada da yal, ok yal bir kraldr. Yandan dolay savaa katlamad halde, ihtiyarlar derneinin banda erdemi, onuruyla ynetir btn eylemleri. Helene davasnn Menela-os'la Paris arasnda tek tek savata zmleneceine karar verilince, ant treninin yaplmas iin Priamos arlr ve onu Bat kapsndaki kulede grrz (l. III, 149 vd.):

Priamos 'un evresinde kurmulard ihtiyarlar derneini. htiyarlk onlar savatan alkoyuyordu, ama ok iyi konuan adamlardlar, ormanda, aalar dolana dolana incecik ten austosbceklerigibi tpk. Kulede byle oturuyordu Troyal ulular.
Helen'yi arr ve yle der ona (l. III, 162 vd.):

Buraya, yanma gel kzm, otur yle, gr bak ite, eski kocan, hsm akraban, dostlarn. Bence sulu sen deilsin tanrlar asl, onlaryd bama kan alatan sava...
Bu birka sz Priamos'u nitelemeye yeter. Uygardr, akll ve yetkindir, hibir fke, giderek hibir ac bile glge drmez insanca olgunluuna. Hektor Akhilleus'la savaa girmek zereyken oluna kulenin stnden seslenip ieri snmasn salk verdiinde gereki bir gr dile getirir (l. XXII, 38 vd.):

ihtiyarca. Oullarnn nasl ldrldn anmsar, kzlarnn, gelinlerinin esir olarak gtrleceklerini, kendisinin de ldrlp leinin kpeklere atlacan ngrr. Hektor'un bu szlere, ei Hekabe'nin yalvarmalarna karn olu surlara snmaynca, donakalr ve sonuna kadar seyreder ikencesini, sonra da hkra hkra alar, toz, toprak stnde yuvarlanr, ama ilk tepkisi kendini dar atmak, Akhalara gidip olunun lsn kurtarmaktr. Gitmeye karar verir ve hibir engel alkoyamaz onu. Hekabe'nin gitme diye yalvarmalarna, hazrlk yapmada ar davranan oullarna bir ihtiyara yakacak biimde serte davranr, yle azarlar onlar (l. XXIV, 218 vd.): Sarayn uursuz kuu musun ne ? Gideceim, alkoyamazsn beni, kandramazsn benine desen... Hadi abuk olun, dlekler, ba belalar, siz teydin iz keke Hektor leceine, teydinizhzlgemilerin nnde, topunuz birdenl Sonra da tanrlarn yardmyla Akhilleus'un barakasna varr, grnmeden ieri girer ve Akhilleus'un dizlerine, ellerine sarlarak yle der (l. XXIV, 486 vd.): Tanrsal Akhilleus, getir aklna baban. imdi olmal o da benim yamda, varmtr uursuz ihtiyarln eiine. Belki evresinde komularbugn zer onu, belay savacak kimsesi yokturyannda. Ama duyar hi olmazsa yaadn senin, gn boyunca sevinir gnlnde, olum dnecek Troya 'dan, greceim onu, der.
Ve bu szlerle ancak insan sznn yaratabilecei mucizeyi yaratr: Akhilleus'un elik gibi sert, acmak bilmez yrei birden yumu-ayverir. Gznden yalar boanr, kalkar, ihtiyar elinden tutup kaldrr, kendi babasy-m gibi kar, avutur, yedirir, iirir ve olunun lsn kendi eliyle ykayp hazrladktan sonra ona verir. htiyar da acsnn onurlu sevinci inde alr, gtrr onu Troyallara. Hektor qbi Priamos da Anadolulu bir kahraman insandr, Kz, tanr szcs Kassandra

Bana da ac, u talihsiz babana, bunca acdan bir para akl kalm

Hektor, yavrum, dostlarndan uzak durma yle, eriirsin kaderine, bekleme bu adam, senden ok stndr Peleusolu, o kat yrekli adam alt eder seni.
Akhilleus'un elinden can veren br oullarn sayar ve yle der:

Ama sen, Akhilleus 'a alt olup lmezsen, halkmz daha abuk unutur bu acy

yle seslenir onu grnce (l. XXIV, 703 vd.):

Gelin, Troyal erkekler, kadnlar, gelin, gelin, grn Hektor'u, gelin, saken, savatan dnerken o nasl sevinirdiniz nasl, gelin hadi, grn ehrimizin n, Hektor'umuzu, tekmil halkn n gelin, grn.
Pfiapos. Boaz kylarnda Lampsakos (Lapseki) ehrinin byk tanrs Priapos Yunan mitolojisine sonradan girmi ve epey yer etmi tanrsal bir varlktr. Balar, baheleri kem gzlere kar koruyan bu tanrnn en gze arpan nitelii phallos'u, yani erkeklik uzvuydu. Yamr yumru bir adamck olarak imgelenen Priapos'un phallos'u neredeyse kendisi kadar uzun ve yukarya doru kvrk olarak gsterilirdi. Bununla bereketi simgeler ve bitkilere eriilecek bir rnek diye dikilirdi. Bu haliyle Priapos Dionysos alayna girmi, gvdesi ve tutumuyla Satyrlere, Silenlere benzedii iin bu tanrlara karmtr. Efsane onun tanr Dionysos'Ia tanra Aphrodite'den dogma olduunu da ileri srerdi. Dionysos alaynda bir eek stnde canlandrlmas da yle aklanrd: Bir Bakkhos treni srasnda Priapos ok imi ve alayda rastlad Lo-tis adl bir nympha'ya k olmutu. Gece Bakkhalar uykuya dalnca Lotis'in yanna sokulan Priapos tam muradna ermek zereyken bir eek anrm, kz uyanm ve kam. Priapos da olduu yerde ve durumda kalakalm, herkese alay konusu olmu. Roma'da efsane Lotis'in yerine Vesta'y koyar, eein anrmas da tanray tehlikede olduunu bildirerek uyarmas iinmi. Vesta bayramnda eeklerin iek elenkleriyle sslenmesi de oradanm. Aphrodite'nin Priapos'u dourmas stne de yle bir masal anlatlyor: Aphrodite Olympos tanrlar arasna gelince gzelliiyle hepsini bylemi, o kadar ki Zeus bile k olup onunla sevimi. Aphrodite gebe kalm, ama Hera doacak ocuk babas gibi gl, anas gibi gzel olur da btn br tanrlarn hakkndan gelir korkusuyla Aphrodite'nin karnna kem gz koymu, ocuun sakat dogmasn salam. Priapos kocaman bir phallos'la dnyaya gelince, tanra olun-

dan utanm, tanrlara gstermemek iin de onu krlarda brakm. Priapos'u obanlar bulup bytmler ve erkekliine tapnr olmular. Priapos'un bir kr tanrs olmas bu yz-denmi. Baka kaynaklarda Priapos Aphrodite ildi Adonis'in olu olarak gsterilir. Mythos yazarlarndan Diodoros Priapos'la Osiris'i karlatrr, Lapsekili tannyla Msr tanrs ve onun efsanesi arasnda bir bag kurar: sis kol cas Osiris'in erkeklik uzvunu bulunca onu biri tanr haline sokmu, bu tanr da Priapos, mu. Gene Diodoros Priapos'la Hermaphro-ditos'u bir tutar. Btn bu olgulardan kacak sonu Priapos'un bir Anadolu tanrs olduu ve byle olmakla Adonis, Osiris, Isis, giderek Dionysos ve Aphrodite gibi Yunan mythos'u-na sonradan girdii sonucu kar. Trkiye mzelerinde Priapos heykelleri oktur. Proitos. Bkz. Bellerophon-tes.

Abas,

Akrisios,

Proitos Kzlar. Bkz.

Melampus. Prokne. Bkz. Aedon. Prokris. Bkz. Kephalos.

Prokrustes. Atina ile Megara yolu stnde bulunan bir haydut. Biri kk, biri byk M yata varm ve gelen, geen yolcular soyduktan sonra uzun boylular kk yataa yatrr, ayaklarn keser, ksalar byk yataa yatrr, ayaklarndan eker, uzatrm. Bu korkun ekyay Theseus ldrm (Theseus). Prometheus. Prometheus, Titanlar soyun-dandr: Hesiodos'a gre apetos'la Okeanos kz Klymene'nin oludur. Bu Titan iftinin drt olu olur: Atlas, Menoitios, Prometheus ve Epimetheus. Drdnn de kaderi tyler rperticidir: Zeus, Atlas' dnyann ucuna dikip gk kubbesini omuzlarna ykler, Menoi-tios'u yldrmla arparak yerin dibine kapatr, Prometheus'u zincirlerle bir stuna balar ve karacierini bir kartala yedirir, Epimethe-us'un bana kadn belasn salar. Neden bu ei grlmedik, olaanst cezalar? apetoso-gullar Titan soyundan olduklar iin mi? Hayr. Zeus'un apetosogullarna zel bir hnc vardr, bu hncn asl nedenini de onlara verilen sfatlardan anlyonz: Bu Titanlarn drd

254

da kafa gcnden pay almlardr, akldan yana stndrler ve bu stnlkleriyle vnp Zeus'a kar gelmeye yeltenirler. Akl gcy-se Zeus'un tekelindedir, o bu gle ele geirmii ir dnya egemenliini. Bu gc bakasnda grmek dinmez bir fke dourur iinde. Prometheus da bu fkeyi krkler durur: Sivri akln, gelecei nceden grme gcn Ze-us'u aldatmak, kukulandrmak, kk drmek iin kullanr. Burada Hesiodos'un pek stnde durmad, Aiskhylos'un alabildiine iledii bir temaya k tutmalyz: nc devrimin hazrlanmas. Ad "nceden gren" anlamna gelen Prometheus khindir ve Gaia, Kronos'a nasl devrileceini haber verdiyse, Prometheus da Zeus'n bir gn tahtndan deceini bilir. Aiskhylos'a gre Prometheus, Klymene'nin deil, baka bir ad Themis (Adalet) olan Gaia'nn oludur. Bu bilgiden edindii stnlkle P'rometheus, Zeus'u srekli bir kukunun basks altnda tutar. "Prometheus" tragedyasnn ekseni olan bu tema Hesiodos'ta da sezilir. Ancak onu gz nnde tutarsak, Mekone olayn gereince anlayabiliriz. "Theogoni-,"da (535-560) anlatlan bu efsane etiolojik, yani aklayc bir nitelik tar: Kurban trenlerindeki baz geleneklerin nereden geldiini bildirir; ama bizim iin asl nemi ZeusPrometheus kavgasn bambaka bir motif stne kurmasdr: Prometheus balangtan beri insanlardan yana gemitir, onlara dayanarak Titanlarn cn almak ve Olymposlu-larn egemenlii yerine insanlarn egemenlisini getirmek emelindedir. Yeni bir devrimin hazrlaycsdr. Zeus'u aldatmakla onu insanlara kar kkrtr. Kurduu dzen tanrlar in kk drcdr. Zeus bile bile aldanr, ama oldu bittiyi nleyemez. Bu onur yarasndan almak iindir ki atei vermez olur nsanlara. Prometheus da tanry bir daha aldatr ve atei alp gtrr, insanlara verir. ki kez kk drlen tanrlar tanrs artk kaba kuvvete bavurmak zorundadr: Ei grlmedik, korkun cezalar salacaktr Prome-theus'un bana. Hesiodos'un yksnde Aiskhylos'un Pro meiheus'unu, giderek Goethe'nin verdii Prometheus yorumunun tohumlarn bile bu labliriz: Zeus . aldatlm, nsanlarn gznde

kk drlm, gln olmu bir tanrdr. Egemenlii gerek bir gce dayanmaz, nk akl gc tanrlardan insanlara gemitir. Devrim, nc ve son devrim olmu bitmi tir: nsan kendi gcnn bilincine varr,., tanrya kar ayaklanmtr. Ona isterse tapar, isterse hie sayar onu, gsz ya da g l olduu oranda tapar ya da hie sayar. Tanr, insann elinde bir oyuncaktr, asl tan r, yani asl yaratc insann kendisidir. Aiskhylos'un "Prometheus"unda yalnz tan rlann rol oynad belirtilir durur. Oysa bu tragedya btn koullar ve sorunlaryla nsanlk dramn yanstr, demitik. Prometheus insann temsilcisidir, iinde rpnd olaylar da gnmzn deyimiyle politik diye nitele nebilecek insan toplumlarna zg olaylardr. Ama Prometheus ne bakmdan insandr ve dram niin insanln dram oluyor? Prometheus atei tanrlardan alm ve in sanlara vermi, tanrlarn kurmu olduu dzene kar geldii iin de zincire vurulmu yaman bir ceza ekmektedir. Mhlanm oldu u kayadan bize seslenip, eylemini, eylemi nin uyandrd tepkiyi, kendini ve karsnda kileri eletirip deerlendirmektedir. Prometheus olayn bugn bir tiyatro yazar ele alsa, karmza bir yarglama sahnesi koyar ve tu tuklusu, tanklar, yarglaryla bir durumay canlandrrd. Biz de rnein Kafka'nn "Du ruma"sn inceler gibi inceleyelim "Zincire Vurulmu Prometheus"u. Anlayna, gn mzn gzyle ancak bu yoldan varabiliriz. Prometheus savunuyor ve ne diyor bu savunmada? ki kavram stnde durup direni yor, deer olarak benimsedii M kavram: Bilin ve zgrlk. Bilin ve zgrlk insana zg deimez deerler olarak her zaman ve uygar her toplumda benimsenegelmili Bunlar savunurken Prometheus bugn de bir sann durumada bavuraca kanlla maya bavuruyor: Ne yaptrma, diyor, bile bile yaptm. Eyleminin uzun bir dnme ve tartma sonucu .bilinli ve istemli bir eylem olduunu ileri srerek, bu eylemin su olarak yorumlanmasndan doacak btn tepkilin sonuna kadar katlanmaya hazr olduunu bil diliyor. Bu bilin hem gurur, hem bir katlan mi duygusu douruyor inde. u szlerle di le getiriyor duygularn

Ama ben biliyordum bama gelecek olan: Bile bile, isteye isteye su iledim. Bana gelince, ben bu ileme katlanacam. ilesine katlanamayp, lmeyi zleyen o'ya Prometheus yle der: Benim aclarma hi katlanamazdn demek! Kader lmeme de izin vermiyor benim: Yalnz lm kurtarabilirdi beni, oysa benim ikencelerimin sonu yok Zeus tahtndan dmedike.
Hibir umuda yer vermeden dnce ve davrannda direnen Prometheus'un bu bilinli tutumunu bakalar anlamaz ve gurur ya da kibir diye nitelerler. Koro yle der:

Szn saknmyorsun, bana gelen boyun edirmiyor sana.

Okeanos da yle: yine de uslanm deilsin, diretiyorsun, dertlerine dert katmaktan korkmuyorsun. Benden t dinlersen, dikine gitme. "Szn saknmyorsun" diye evirdiimiz Yunan "aan eleutherostomeis" deyimi, "dilin fazla zgr" anlamna gelir. Prometheus'a bilinci zgrlk salamaktadr. Dramn z de bu zgrlk-kle sorunudur. Onun asl nemini de biz ancak tragedyann yazld a gz nnde tutmakla anlayabiliriz. V. yzyl Atina'snda klelik de, zorbalk da yasalara uygun canl kurumlard. Prometheus herhangi bir kle gibi "desmotes", yani zincire vurulmutur; ikencesenin bykl zincire vurulmu olmasnda deil, bir tanr iken kle durumuna drlp, kleliinin bu kadar kt koullar iinde gemesindedir. Ne var ki klelii doal ve olaan sayan bir ortamda ZeusPrometheus ilikisini bir sorun olarak ortaya atmak, yarglarcasna tartmak ve hakkn kleden yana olduunu belirterek, zorbal btn ayrntlaryla eletirip yermek Aiskhylos'un tek bana giritii ve baaryla sonulandrd koca bir itir. Tragedyasna esiz bir deer veren bu sorunu adm adm inceleyebiliriz "Prometheus"ta. Titanlar yenip ynetimi ele aldktan sonra, Zeus bir dzen kurmaya girimitir. Bu dzende kendine krallk tahtn ayrdg halde, br tanrlara da eref paylar, egemenlik alanlar datmtr. Ne var ki btn tanrlar

paylarna den alan ynetirken Zeus'un buyruuna uymak zorundadrlar. Piyeste karmza kan tanrlarn hepsi bu dzeni benimsemi, Zeus'un buyruklarn isteyerek yada istemeyerek yerine getirmektedirler. Tek ba kaldran Prometheus'tur. Kavga Zeus'la Prometheus arasndadr ve bir zgrlk-klelik kavgasdr. Evreni yneten, tanrlarn ve insanlarn egemeni Zeus zgrdr, prangaya vurulmu, ssz bir kayalkta sonsuzlua dek ikencelere mahkm, lmsz olduu iin canna kyma zgrlnden de yoksun Prometheus kledir. Ama bakalm gerekten de yle mi? Prometheus'u kayaya akan Kratos (G) yle diyor:

Her varlk oktan bir kaderle ykmlenmi, Tanrlarn badr yalnz ykml olmayan: "Zeus 'tan bakas zgr deildir ".
Olaylar da Kratos'un bu szn dorulamaktadr: Sert, amansz, insafsz bir zorba gibi dnyay keyfine gre yneten Zeus her isteini yzde yz gerekletirmektedir. Evren "Prometheus" tragedyasnda Prometheus ve o gibi Zeus'un kurbanlar, Kratos, Bia, He-phaistos'la Hermes gibi Zeus'un uaklar ve Okeanos gibi Zeus'un dalkavuklaryla dolmutur. Gemii yendikten sonra, Zeus bugn ve yarn da yasalarnn tekeline geirmie benzer. Oysa gerek tam tersinedir: Gerekte Zeus kle, Prometheus zgrdr. Bu zgrl Prometheus nasl ele geirmitir? Burada efsaneyi bir yana itip, kendi amzn egemenlik kavgalarna bakabiliriz: Ynetimi ele geirmi nice iktidar sahibi kii ya da partiler vardr ki, karlarna dikilip direnen tek tk dnce sahiplerini susturup yok edebileceklerini sanrlar, oysa sonu umduklarnn tersine kar: ktidar sahipleri devrilir gider, dnce sahipleri yener ve kalr. nsan toplumunun bu deimez yasasnn bilincine varan Aiskhylos onu Prometheus diye bir ef-sanelik kiinin azndan bildiriyor bize dek: Akl gc kaba gten stndr, dnceye gem vurulamaz, zgr dnce tutuklanamaz, susturulamaz, alt edilemez, olaylar nasl geliirse gelisin, gelecekte egemenlik kaba kuvvetin deil, zgr dncenindir. Aiskhylos toplumlarn yneliminde, gemi, hal ve

?5fi

gelecei bu adan eletirerek, bize esiz deerde bir politika dersi veriyor bu tragedya-syla Akl gcnn kaba kuvveti nasl yendiini adm adm izledikten sonra, akl gc stne kurulan ynetimin akla ve zgr dnceye saygy elden brakp, ona srt evirince, nasl zayfladn ve devrilmek tehlikesiyle k.r karya geldiini gsteriyor. Zeus btn kurbanlar, uaklar, dalkavuklarna karn bir ocuk gibi zayf ve aresizdir: Onu ykmdan kurtaracak tek kii akl gcnn taycs l'rometheus'tur. Zeus tutuklad dmannn elinde tutukludur aslnda. Efsane, Prometheus'a, gelecei ngren bilici der, agmzsa biliciye inanmaz, ama dnrn akl gcyle gelecei ngrdn, insanla yapt bu hizmete karlk kr iktidarlarn basksna urayp olmadk cezalara arpldn da bilir. Aiskhylos'un tragedyasn bu adan okuyun, greceksiniz ki amzn dramn yanslr. Bu kadaryla "Prometheus" politik piyesin la kendisidir, ama Aiskhylos politika anlaynn en derinini yanstmakla kalmam, uygarlk deerlerinin ne olduunu kavrayp dile getirmekle insanc eserin en zlsn de vermitir. Atei tanrlardan alp insanlara vermek ne demektir? Bakalarnn bir efsane niteliinden teye gtremedikleri bu sembol Aiskhylos insanlk asndan ele alp, uygarln tarihesini izmek gibi tiyatro eserlerinde eine rastlanmayan g bir ii baarmaktadr. Dncesi gnmzn olaylarn aydnlatacak kadar derine giden bu yazarn sanat ustal da artcdr: Okuyucu dikkat etti mi ki balangta Zeus'un uaklar Prometheus'u kaba gce bavurarak tutukladklar sahnede, Prometheus bir tek sz sylemez: Kayaya aklmasna, zincire vurulmasna ve Kratos'un svp saymalarna sessizce katlanr, ama tragedyann sonunda Zeus'un casusu Her-mes'le klelik-zgrlk tartmasnda tanrlar be paralk ettikten sonra, bana saldklar doal belalar bir bir izleyip diliyle canlandrr gzmzn nnde, dnya bana yklp koruyla birlikte gmlp yok olana dek konumakta direnir Prometheus. Son szn syler ve sonra lr. Kyamet de kopsa son sz zgr dncenindir, demek istiyor Aiskhylos.

Proscrpina. Roma dininde ller lkesi tanras Persephone'nin karkg. Yunan mitolojisinin etkisi altnda kalmadan nce bir kr tanras olsa gerek. Protesilaos. Troya savanda rol oynayan Tesalyal nder, phiklos'un olu ve Podar-kes'in agabeyisidir. Troya savana krk gemiyle katlr, ama Anadolu kysna ayak basar basmaz ldrlr. Homeros yle anlatr bu ackl serveni (l. II, 695vd.):

Sonra Phylake 'de oturanlar gelir... Eskiden onlar cenki Protesilaos 'un buyruundaydla r, kara toprakyuttu imdi Protesilaos'u, yarm kalm bir saray brakt Phylake 'de. birde iki yanan yrtan bir kar. br Akhalardan ok nce atlaynca gemisinden karaya, bir Dardanoslu ldrd onu.

Protesilaos'un yeni evlendii kars Laoda meia'ya doyamadan lmesi onun ackl aln yazsdr (Laodameia). Bir efsaneye gre gen kadnn byle vakitsiz dul kalmas kan kocann tanrlara bor olan trenleri yapma dan gerdee girmelerindendir. Proteus. Deniz ihtiyar Proteus, Odyssei-a'da uzun boylu anlatld gibi, Msr'da Nil rmann azndaki Pharos adasna yerlemi bir tanrdr. Grevi Poseidon'un fok balklarna ve br deniz yaratklarna bekilik etmektir. Onun olaanst kiiliini Telemakhos'a Menelaos tanmlar. Troya dn Menelaos Helene ile birlikte Msr'a vardklarnda uzun bir sre denize almazlar. Bir tanr yollarn balamaktadr, Menelaos bunun kim olduunu ve nasl yola kabileceini renmek iin Proteus'a bavurmak zorunda kalr. Ne var ki denizin tekmil girdisini ktsn bilen bu lmsz, pusuya drlmeden srlarn aklamaya yanamaz. Proteus'un kz babasn nasl konumaya zorlayacan yle anlatr Menelaos'a (Od. IV, 400 vd.):

Gn dolanp varnca gn ortasna, kar dalgann srtna denizin yalan bilmez ihtiyar, saklanr Zephyros 'un karayeli altnda, sonra gider, oyuk maaralara uzanr, Alacal enginde kp sryle yatarlar

gzel deniz tanrasnn yzen ayakl fok balklan , derinlerin eki deniz kokusunu yayarlar ortal a. htiyarn tekmil dzenlerini anlataym imdi sana: En nce foklar sayacak o, sonra ayracak onlar beer beer, uzanacak aralarna srdeki oban gibi. Grr grmez siz onun uykuya daldn, ossaatsaldrn var gcnzle, ne yaparsa yapsn koyuvermeyin, tutun smsk. Her klta girecek, her biimi alacak, benzeyecek yerde srnen tekmil hayvanlara, su olup akacak, ate olup yakacak, brakmayn sakn, tutun daha sk. Ne zaman dile gelip balarsa konumaya, zoru brakn, zn balarn, sor ona, yiidim, bana bu dertleri ren kim, sor nasl dneceini balkl denizde.
Menelaos ve arkadalar bu denizkznn getirdii drt fok derisinin altna yatarlar, yeni yzlm bu deriler yle pis kokar ki neredeyse baylacak olurlar, ama dayanrlar ve Proteus foklarnn arasna yatp uykuya dalacakken onu yakalarlar, Proteus aslan, ejderha, pars, domuz klna girer, fayda vermeyince, su olur, aa olur, ama sonunda srlarn aar ve Menelaos'a yolu gsterir. Bu masal tragedya yazar Euripides ve Latin airi Vergilius tarafndan da ilenmitir. Psamathe. (1) Ad kum anlamna gelen Psamathe Nereus kzlarndan biridir. Kendisine vurulan Aiakos'la sevimek istemez, bir fok bal klna girer, ama Aiakos gene de ona yanap Phokos'a gebe brakr (Aiakos, Phokos). Phokos vey kardeleri Peleus ve Telamon tarafndan ldrlnce Psamathe Peleus'un srlerine korkun bir kurt saldrtr (Peleus). (2) Linos'un anas, Apollon'un sevgilisi (Li-nosj. Psykhe. Ruh anlamna gelen Psykhe Latin yazar Apuleius'un "Dnmler" adl eserinde anlatt "Eros'la Psykhe" masalnn kahramandr. Bir Miletos efsanesine dayanan

bu gzel ve nl masalda sonralar btn dnya folklorunda kullanlacak motif ve temalar grlmekte, masal trnn en eski kaynaklarnn da Anadolu'da bulunduu ortaya kmaktadr. Masaln ayrca simgesel bir anlam da vard: Sevgi ile ruh birbirlerinden ayrlmaz, ama bu birlik ancak birok engelleri yenmek, birok dman gleri alt etmekle gerekleir. Apuleius bu neoplatoncu grleri ok renkli ve dokunakl bir ykde dile getirmitir. ok uzun olduu iin buraya alamayacamz Eros'la Psykhe masalnn bir anlatm "Mavi Anadolu" kitabmzda bulunur (Bilgi Yaynevi, 1969, s. 135 vd.). Masal yle zetlenebilir: Psykhe Miletos kralnn kzdr, kz kardein ncs ve en gzelidir, ama gzellii yznden Aphrodite'nin hmna uramtr: Tanra onun tek bana bir daa braklmasn, kendisine koca olacak ejdere varmasn buyurur. Olu Eros'tan da bu dileini yerine getirmesini ister. Ama Eros Psykhe'yi grr grmez ona vurulur, kz bir saraya yerletirip geceleri gizlice yanna gelir. Sevgilisine grnmez, kendisini grmek iin herhangi bir giriimde bulunmamasn da tler. Ama Psykhe dayanamaz, bir gece Eros kanatlarn yaym, uyurken ya kandilini yakar ve yanna varp ona bakar. Sevgi tanr olduunu grnce elleri titrer ve bir damla kzgn ya Eros'un omzuna damlar. Tanr uyanr uyanmaz sevgilisini brakp gider. Uzun bir sre birbirlerinden ayr eriyip dururlar. Sonunda Aphrodite ikisine de acr, Psykhe'nin bir sr olmayacak iler yapmasn buyurur. Cinler, periler kza yardm ederler ve sonunda Psykhe Eros'a, yani can sevgiye kavuur. Pterelaos. Perseus soyundan gelme Ta-phos kral. Mykene tahtn elde etmek iin Elektryon'a kar sefere kar. Kendi oulla-ryla Elektryon'un oullan savata birbirlerini ldrrler. Elektryon'un kz Alkmene amca olu Amphitryon'a varmak iin Pterelaos'u ldrmesini art kounca Amphitryon Ta-phos adasna kar sefere kar. lmszl bir kla bal olan Pterelaos'u Amphtryon'un nasl Komaitho'nun yardmyla ldrd Amphitryon maddesinde anlatlmtr.

2f

Pygmalion. Yalnz Ovidius'un anlatt Pygmalion'la Galateia yks amzda Ber-nard Shaw'un tiyatro oyunuyla n kazand---an burada E. Hamilton'un (lk Tamer evriisi) anlatmyla verilmektedir: "Kyproslu bir heykelci olan Pygmalion, kadnlardan nefret ederdi. Ant imiti: mr boyunca evlenmeyecekti. Sanat yetiyordu kendisine. Gnlerden birinde bir kadn heykeli yapma -va karar verdi. Artk bilinaltnn itmesiyle mi yerdi bu karar, yoksa insanlara kusursuz bir kadnn nasl olmas gerektiini mi gstermek lltedi, oras bilinmiyor. Urat, didindi, o zamana kadar yaplm en gzel kadn heykelini yapt. Yaptgyla yetinmedi, kerelerce dzeltti heykelini, usta parmaklaryla yeniden, yeniden biimlendirdi. Sonunda da o fildii .rasna tutuluverdi. Hani insan da o heykeli ilk .grte canl bir kadn sanrd; hem yle bir kadn ki, gzellikte ei, benzeri yok... Bir sre, ocuklar oyuncaklanyla nasl oy- iarlarsa, Pygmalion da heykeliyle yle oynad. Ona eit eit elbiseler giydirdi, kk kular, prl prl iekler armaan etti. Gece olunca yatana yatrd onu, pt, koklad. Dlerinde hep onun canlandn grd. Ama sonunda cansz bir eyi sevdiini, o ac gerei anlayverdi. Ak tanras btn bunlar gryor, bu yepyeni ak eidiyle yakndan ilgileniyordu. Mutsuz delikanlya yardm etmeye karar verdi. Vens bayram gelmiti. Halk, ak tanras iin kurbanlar kesiyor, her yerde enlikler yaplyor, lenler veriliyor, sevgililer Venus'a yakalyorlard. Pygmalion da ak tanrasnn tapmana giderek yakard ona; karsna, yapt heykele benzeyen bir kz karmasn diledi. Sonra evine dnp fildii sevgilisinin karsna geti. Uzun uzun bakt heykele, eilip o cansz dudaklarndan pt onu. Anszn irkilerek geri ekildi Pygmalion. pt dudaklar her zamanki gibi souk deildi, lkt. Bir daha pt; o lk dudaklarn gittike sndn, yumuadn duydu. Byk bir sevinle sarld heykele; Vens, bu byk ak karlksz brakmam, sevgilisini canlandrmt. yksnn bundan sonras anlatlmam; yalnz sevgililerin evlendii, heykelin (ialalela

adn ald, bir de ocuklar Paphos'un bir ehre isim babas olduu biliniyor". Pygme'ler. Cce denebilecek kadar ksa boylu olan Pygmeler soyunun ad lyada'da geer. Bunlarn Msr'n gneyinde ya da Hindistan'da yaadklar sanlrd. Pygmelerin leylek ya da turna kularna kar sava masal konusu olmutur. Nedeni de yle anlatlr: Oinoie adl ok gzel bir Pygme kz tanralardan Hera'y hi saymazm. Gnn birinde evlenmi ve bir ocuk dourmu. ocuun doduu gn Pygmeler kadna ve kocasna armaanlar getirirken Hera Oinoie'yi birdenbire karm ve bir leylek haline getirmi. Kadn da olunu geri almak iin Pygmelere saldrr dururmu. Leylek srleri bu yzden Pygmelerin badman olmu. Homeros dil lere destan olmu bu benzetmede Troyallar Pygmelere saldran turnalarla kyaslar (l. III, 2 vd.):

Troy allar yrdler kular gibi, hk turnalar gklere ykselir de hani, kasrgadan, saanak saanak yamurdan ka p Okeanos akntlarna doru bara ara uarlarsa nasl, Pygme ccelerine korkun bir sava, lm, yokluk getirerek sava vakti...
Pyladcs. Phokis kral olu Pylades Orestes'in sadk arkadadr. bymlerdir, Pylades babasnn cn almakta Tauris'e yolculuuna (Oresres). Strophios'un en yakn ve Birlikte Ores-tes'e yardm eder. da katlr
iha,

Ovidus'a uyarak E. Hamilton (lk Tamer evirisi) iyi anlatm, olduu gibi alyoruz: "Bir zamanlar kara dut aacnn yemileri kar gibi beyazd. O dutlar nasl oldu da anszn renk deitirdi, bilir misiniz? Garip, garip olduu kadar da zc bir ykdr bu, gencecik M sevgilinin lmn anlatr: Dou lkelerinin en gzel kz Thisbe ile en yakkl delikanls Pyramus, Semiramis'in lkesi Babylon'da yaarlard; evleri birbirine ylesine yaknd ki, birinin duvar ayn zamanda tekinin de duvaryd. Komuluklar Umanla aka evrildi. Evlenmek stediler, an

Pyramus ile Thisbe. yksn

Bu ak

neleri, babalar brakmad. Ama ak yasak tanr m hi? Alevi ne kadar rtlse atei o kadar yakc olur. Tutuan yrekler sour mu bir daha? Pyramus'la Thisbe'nin evlerini ayran duvarda ufack bir delik vard; iki sevgili geceleri o delikten konuabiliyorlard. Karanlkta dudaklarn delie dayyor, bir yandan teki yana pckler gnderiyorlard. Sabaha kadar, afak yldzlar sndrp de gnn ilk klar imenlerdeki iyi kurutuncaya kadar, birbirlerine aklarn fsldyorlard. Sonunda artk bu duruma dayanamaz oldular, bir gece kamaya karar verdiler. Ni; nos'un mezar yanndaki bir dut aacnn altnda buluacaklard. O gn ileri ilerine smad; gne batp da karanlk knce Thisbe evden svt, mezara geldi. Pyramus oralarda yoktu. Gen kz, sevgilisini beklerken anszn bir kkreme duydu. Arkasna baknca ay nda bir dii aslann durduunu grd. Karnn yeni doyurmutu aslan, az kanlyd, besbelli mezarn yanndaki kaynaktan su imeye geliyordu, yle korktu ki Thisbe, hemen kat; ama kaarken de srtndaki rty drd. Aslan geldi, rty paralad, sonra dnp ormana gitti. Bir sre sonra Pyramus grnd. Ne o? Yerde Thisbe'nin rts vard, stelik kan iindeydi. Bir kuku kaplad delikanlnn yreini, ama Pyramus aslann yerdeki ayak izlerini grnce bu kuku byk bir zntye, anlatlmaz bir yasa dnd. Hep kendinin yzndendi, daha nce gelip Thisbe'sini tehlikelere kar koruyamamt. rty ald eline; 'Seni ben ldrdm' dedi. Klcn ekti sonra, dut aacnn yanna gitti, 'Sen de benim kanm ieceksin imdi' dedi. Klc btn gcyle gsne saplad. Fkran kanlar aataki dutlar kzla boyad.

Aslandan korkup kaan Thisbe, sevgilisini bekletmemek iin mezar bana dnd. Be-, yaz dut aacn arad bulamad; bir kara dut aac vard orada. nce yanldn sand, ama gzleri yerde yatan Pyramus'a iliince bir anda neler olduunu anlad. Sevgilisinin kollarna att kendini, uzun uzun dudaklanndan pt. 'Ben geldim, Pyramus' diye bard, 'ben geldim, bak, ben, Thisbe'. Pyramus bin glkle gzlerini ap son bir kere bakt Thisbe'ye... Sonra lm geldi, gzkapaklan-' m kapad. Thisbe klc ald eline; 'Benim iin ldrdn kendini' dedi, 'ama ben de cesurum, benim de iim akla dolu. Ancak lm ayrabilirdi bizi; oysa imdi o birletirecek'. stnde daha Pyramus'un kan kurumam olan klla kendi kendini vurdu. Anneleriyle babalar da, tanrlar da acdlar iki sevgiliye. Anneleriyle babalar, llerini yakp kllerini bir kaba koydular. Tanrlar da, onlasn ansn srdrmek iin, btn lkelerde kara dut aalar yetitirdiler". Pyriphlegeton. Bkz. Phlegeton. Pyrrha. Epimetheus'la Pandora'nn kz, Deukalion'un kars (Deukalion).

Pyrrhos. Bkz. Neoptolemos.

Pytho. Apollon tapnann kurulduu Del-phoi'nin eski ad. Pytho airlerce "kayalk" ve "tal" olarak anlr. Bu ad tapnak ve korulua ylan Python'un adndan gelmedir. Python. Tanr Apollon'un Parnassos etegin-deki bir su banda bulup ldrd ylan. Btn ejderler gibi Python da Toprak Ana' dan dogmadr. Delphoi yresinde bulunan kehanet merkezinin bekisiydi. Apollon Delphoi'ye kendi kehanetini yerletirmeden bu canavar ldrmek zorunda kald (Apollon).

260

R
Rea Silvia. Ilia olarak da anlan Rea Silvia, Roma ehrinin kurucular Romulus ve Remus ikizlerinin anasdr. Aeneas'n soyundan olan Rea'y amcas Amulius ocuk dourmasn nlemek iin Vesta rahibesi yapmt, ama tanr Mars ona yaklam ve nl ikizlere gebe brakmt. Rea'nn ikiz dourmas, Amulius. tarafndan Tiber'e atlmas, Tiber tanrsnn kars oluu ve ikizlerin Roma'y kurmalar hakknda Numitor, Romulus maddelerine baknz. Remus. Romulus'un ikiz kardei. Serven ve lm hakknda Romulus maddesine baknz. Rhadamanthys. Zeus'la Europe'nin oullarndan biri (Tab. 11). Zeus'la serveni bittikten sonra Europe Girit kralnn kars olur. vey babalar lnce Europe'nin oullarndan Minos tahta kar, Rhadamanthys de Girit'e yasalar verir. Blgesel treleri bir hukuk dzeni iine sokup kaleme ald bile sylenir. Bu yararlndan dolaydr ki, Zeus ona Aiakos ve Minos'la birlikte yeralt yargln vermitir (Minos). Rhakios. Mopsos efsanesinde geen kii (Manto, Mopsos). ad

yardmyla Girit'in Lyktos maarasna saklanr, orada dourur. Sonra da koca bir ta bezlere sarp Kronos'a verir; tanr bunun bir ta olduunu anlamadan midesine indirir (Kronos). Zeus'un Girit maarasnda nasl byyp Kronos'u ve onun soyundan olan Titanlar alt ettii Zeus ve Titanlar balklar altnda incelenmitir. Rheia'nn Daktyller efsanesinde ad geer, dourmak iin iki eliyle topraa yaslanm da parmak izlerinden Daktylos, yani parmak adl cinler tremi. Rheia'nn Ana Tanra'nm bir tpks, ya da baka adla anlan bir benzeri olduu hakknda Kybele maddesine baknz. Rhodope. Bir Efes efsanesinin kahramandr: Rhodope kendini tanra Artemis'e adam ve mr boyu kz kalacana yemin etmiti. Ne var ki gnn birinde dada kendisi gibi afif bir delikanlya rastlar. kisi birden av lanrken temizliklerine ierleyen Aphrodilo onlar birbirlerine k eder. Dayanamaz, dada seviirler. Artemis, yeminini bozduu iin Rhodope'yi bir pnar haline dntrr, Rhodope'nin kzln yitirdii maarad. akan bu su kz kalmaya ahdetmi Efesli gen kzlar iin bir deneme arac olmutu: Kzlar yeminlerini boyunlarna baladklar bir tablet stne yazar, bu suya girerlerdi, derin olmayan su kzlar yeminlerini tutmadlarsa boyun-larndaki tableti rtecek kadar ykselirdi. Roma. Roma ehrinin kurucu kahraman stne kaynaklar birbirini tutmaz. Birine gre Odysseus Kirke ile yaad srada ondan birka ocuu olmu, bunlarn biri de Roma ehrine adn veren Romos'mu. Daha gvenilir bir kaynak kurucu olarak Roma adl bir kz gsterir. Aeneas'la Odysseus bir arada Latium kylarna vardklarnda yanlarnda getirdikleri Troyal esirler arasnda Roma adl biri varm. Denizlerde srklenmekten bkm, usanm olan bu kz br esirleri gemileri atee vermeye kandrm, bylece yolculuk sona ermi ve gmenler de Palatinus tepesinin eteine yerleerek ilk Roma ehrinin temellerini atmlar. Bundan dolay da Roma hem ehrin ad olmu, hem de bir tanra gl bi sayg grm. Bu efsanenin politik neden lerle kurulduu besbelli.

Rheia (veya Rhea). Uranos'la Gaia'dan dogma Rheia, anas Gaia'nn birinci tanr kuanda yaad servenin bir tpksn ikinci kuakta yaar (Tab. 2, 4, 5). Kardei Kronos'a e olur ve onunla nc tanr kua olan Olymposlular retir. Ne var ki Rheia ocuk dourduka Kronos onlar yutar, bunun nedenini yle anlatr Hesiodos (Theog. 462 vd.):

Korkuyordu Uranos 'un marur torunlarndan biri lmszler arasnda kral olacak diye. Gaia ve Uranos bildirmiti ki ona ne kadar gller gls de olsa kendi oluna yenilmekti kaderi. "Rheia bu duruma ok zlr ve Zeus'u dnyaya getirmeden nce Uranos'la Gaia'nn

Romulus. Romallar ehirlerinin kurulu efsanesini masal deil de bir gerekmi gibi gstermeye ve gelitirmeye, impartoriuk ve emperyalizm stne kurulu devletlerine bir arka plan, ok eskilere kadar uzanan bir tarih yaratmak amacyla ok nem verirlerdi. Bunun iindir ki Romulus-Remus efsanesinde birok gerekler efsaneletirilmi, yerine gre efsaneler de gerekmi gibi gsterilmektedir. Bu karm iinde gerei masaldan ayrmaya uramadan olgular ksaca zetlemekten baka are yoktur. Efsane Alba kral Numitor'la kardei Amuli-us arasndaki taht kavgasyla balar: Amulus kral olmaya hak kazanm Numitor'u hapse atar (Numitor), dlsz kalsn diye de kz Rea Silvia'y Vestal, yani Vesta rahibesi yapar (Rea Siluia). Rea gece uykusunda, ya da emeye su almaya gittiinde tanr Mars'n saldrsna urar, gebe kalr. Amcas Amulius onu da bir kuleye kapatp dourduu ikiz ocuklar bir sepetin iinde Tiber nehrine attrr. Sular kabark olan rmak birden alalr ve bebekleri sg bir yerde brakr. Oraya bir dii kurt gelir, yavrularn yitirmitir, M ocuu emzirmekten zevk duyar. Sonra da Faustulus adl bir oban yetiir, ocuklar alp kars Ac-ca Larentia'ya gtrr (Faustulus, Acca La-rentia). ocuklar byr, glenirler. Gnn birinde Remus Aventinus tepesinde kral Amulius'un srlerini bekleyen obanlara saldrr. obanlar Remus'u tutuklayp kraln nne karrlar, kral onu sorguya eker. Bu olay srasnda orada bulunmayan Romulus Faustulus'un yanna dnnce, obandan nasl bulunduunu renir ve hemen Amulius'un sarayna koar. Balarnda bulunduu genlerle saray ele geirirler, Amulius'u devirip yerine Numitor'u koyarlar. Sonra da ikizler gidip kendileri bir ehir kurmak zere Al-ba'dan ayrlrlar. ehrin nerede kurulaca konusunda aralarnda bir tartma kar, fallara bavururlar, kularn uuundan bir anlam karmaya karar verirler: Remus Aventinus tepesine kar, orada alt akbaba grr, Romulus ise Palatinus tepesinde on M akbaba grr; o kazanmtr, ehrin yerini saptamak ona der. Ama Remus kskndr, Romulus setii yerde sapanla bir snr izip de bu snr aacak kimsenin ldrleceini syleyince

glerek izginin stnden atlar. Romulus d. onu ldrr. Bylece tek bana ynetmen kalnca Romulus kurduu ehri doldurmaya bakar. Ca-pitolium tepesinde bir snak kurar.- Yrede' bulunan btn sulular, hrszlar, katiller, ekyalar orada snmak frsatn bulur. Romu lus da bunlara kral olur. Ama aralarnda kadn pek azdr. Romulus bir are dnr: Bi bayram enliine komu ahinleri arr, bunlar silahszken kzlarna saldrp onlar karrlar. Sabinler silahlaryla bir daha arpmaya gelince, Sabin kadnlar babalar ve kardeleriyle kocalar arasna girerek dvmelerini nlerler. Bu arada Tarpeia ad altnda anlatlacak bir ihanet olay olur. Romulus yenmi, ehrinin temelini kurmutur. Romulus tanr Jpiter'e adak adar, efaatini diler. yle olur: Romallarla Sabinler bir konfederasyon kurarlar, Romulus'la Tatius birlikte hkm srerler, ama sonunda Tatius haince ldrlr. Romulus'un lm hakknda sylentiler eitlidir: Bir kaynaa gre Roma ehrini . . 754'te kurduktan sonra 33 yl hkm srm, sonra da Mars alannda ordusunu tefti ederken birden gkler boanm, imekler akm ve kasrga getikten sonra bakmlar ki kral ortada yok. Romallardan biri Romulus'u dnde grdn, kraln tanr olup gklere utuunu, Quirinus adn aldn bildirmi Romallara. Bundan byle de Romallar Romulus'a Gjuirinus diye tapnmlar ve Quirialis tepesinde byk bir tapnan kurmular. Baka bir kaynaa gre Romulus'un lm hi de yle parlak olmam, zorbalndan bkm olan senatrler kasrgay frsat bilerek kral ldrmler ve Qui-rinus ve d masaln da halk kandrmak iin uydurmular. Rutuller. Latium'un yerlisi saylan bir boy. Aeneas talya'ya ayak bastnda Rutuller, nderleri Turnus'un komutanlnda ona kar koymular, gmen Troyallann Latium'a yerlemesini nlemeye almlar (Aeneas, Tumus). Rzgrlar. Efsanede drt byk rzgrn ad geer, bunlar Notos (Lodos), Boreas (Poyraz), Zephyros ve Euros'tur. Grld gibi Notos ve Boreas rzgrlar adlarn biraz

262

deiiklikle bizim poyraz ve lodosa Euros'la Notos ve uluyan vermilerdir. Ne var ki bunlarn Zephyur., ve koca dalgalarla ak dorultusunda 45 derecelik bir kayma gkten kopan Borea olmu, Notos'a bugn kble Koreas'a yldz s, estiler drt bir yandan boua denilmitir. Zephyros bat rzgr, yani boua. bizim karayel'dir. Euros ise do-dou rzgr yani keileme. Bu rzgrlar Yunan Hom., Odysseia, X, 19 vd.: Aiolos iirinde, zellikle Odysseia'da ok nemli Odysse-us'a btn rzgrlann kapal bir rol oynar. zgn ve renkli kiilikleri olduu bir tulum verir: vardr Bunu aklamak iin aada biri Hesio-dos, br ikisi Homeros'tan iir paras veriyoruz: Hesiodos, Theog, 378:

afaktanra Astraios'la birleip cokun yrekli rzgrlar dourdu, gkleri artan Zephyros 'u, azgn esili Boreas ' ve Notos 'u.

Homeros, Odysseia, V, 291: Poseidon Yz Yanklardan dnerken Odysseus'un Phai-,k toprana yaklatn grr, bana bir bela salar: ... Yd bulutlar st ste biranda allak bullak etti denizi, l yabasn tutuyordu elinde, salverdi eitli yellerin kasrgalarn tekmil, topra, denizi kaplad bulutlarla, karanlk boand gklerden.

Yzd dokuz yanda bir srn derisini, bir tulum yapt, balad tulumun iine azgn yellerin yollarn , nk Kronos olu yellerin yneticisi yapmt onu, diledii yeli durdurur, diledii yeli salard. Parlayan gm bir sicimle balad bu tulumu koca karnl geminin dibine, smsk, en ufak bir yel bile dar szamazd. Sonra sald ardmzdan bir Zephyros yeli, ama varamadk o ara lgnl yznden adamlarnn , ve perian olduk, lecektik neredeyse. zdler tulumu, frlad dar tekmil kopan frtna srd bizi ak denize, ok uzaklara srd baba toprandan.
rzgarlar.

Sabazos. Sabazios ok eski Phrygial bir tanrdr. Sonralar Yunan dnyasnca da benimsenmi ve cokulu klt Dionysos'unkine benzedii iin Dionysos'la bir tutulmutur. Efsaneye gre Zeus bir ylan biimine girmi, Persephone'ye yaklam ve Sabazios'u yle retmitir. Ylan bu tanrnn mysterlerinde nemli bir rol oynar, tanrnn kendisi de ylan biimine girermi, o biimde Asyal bir nympha ile birleerek dller retmi. Sabazios insanlara kzlerini evcilletirmek ve sabana komak fikrini vermi, baz imgelerinde bann kz boynuzlaryla gsterilmesi de ondanm. Yunan pantheon'una sonradan girme olduu iin efsanelerde ad pek gemez. Mysterleri stne de bilgilerimiz azdr

(Dionysos).

Sagaritis. Ovidius'un anlatmna gre Saga-ritis Attis efsanesinde rol oynayan bir aa perisidir. Attis, tanra Kybele'ye afif kalacana sz verdii halde bu nympha ile birleir, Kybele de fkesinden Sagaritis'in iinde yaad aac keser, bylece nympha'nn yaam zn kuatur, Attis'i de ldrtr (Kybele).

Salmakis. Nice nice efsaneler vard ki, kaynaklarnn Anadolu'da bulunduunu kimse bilmez. Bu masallara sahne olan yerler efsane kitaplarnda btn renk ve izgi zellikleriyle anlatlmtr, masal okurken onlar gzmzle grr gibi oluruz. Ama hayal gzyle grdmz bu manzaralar gerek dnyamzda aramaya pek koyulmayz. Oysa, masal, iinde doduu dekora ne kadar balysa, dekor da kaynak olduu masaln anlmas, anlatlmasyla canlanr ve asl kiiliini ondan alr. Salmakis efsanesi iin de bu byledir. lkadan bu yana birok sanatnn iirine, resmine, heykeline konu olan bu masal bugnk erevesine yerletirdiniz mi, masal gerein verdii anlamla derinlik kazanr, masala sahne olan yer de zamann ak iinde sanki duralar, lmszlesin Bodrum'un hemen yannda, deniz kysnda, bir zamanlar "Salmakis" denilen, bugn

"Bardak" diye anlan bir tatl su kayna vardr. ecekleri suyun az kireli olmasna nem veren Bodrum'lular sularn ya denizden kaykla, ya karadan eekle bu Bardak kaynandan getirirler. Su, kynn M adm tesindeki bir kayadan denize akar. Bardak iki, yz metre geniliinde bir kumsaldr, karadan yana kayal, uurumlu bir da amfi-teatryla evrilidir. Bardak'da gkten dme bir cennet paras gibi kck, berrak bir gl varm. Mersin ve yabani sakz aalar bu gle yeil bir elenk olurlarm. Bu gzel glde Salmakis adl bir su perisi yaarm, Salmakis, tanra Artemis'in buyruunda bir dag ya da orman perisi olmadndan, avclk etmez, yani zavall hayvancklar ldrmezdi; onun iin de elinde ok ve yay tamazd. i gc gln yemyeil sularnda rpnp ykanmak, rlplak cmb etmekti. Uzun salarn gl kysnda biten mersin aacndan yapt taraklarla tarard. Salarn tararken kck glden baka aynas yoktu. Salmakis bu aynaya baktka kendi gzelliine aakalr, gln gneli yamalarda mlatrd. Hep gle dalar, ykanr kar, kendi kendine trk syleyerek, yamataki dag ieklerini toplar, sana takar, boynuna ve kollarna dolard. Suya dald zaman su olur, akar, taknd ieklerle dada gezerken dag yamacnn can olur, akalara karr, trks de salman dallarn yaprak fslts haline gelirdi. Bir gn Salmakis gl kysnda iek toplarken gzel bir delikanl grm. Delikanlnn ad Hermaphroditos'tu. Bardak dzlnn bir yannda tanr Hermes'in tapna, te yannda bir Aphrodite tapna varm. ki tanr sevimiler, Aphrodite gebe kalm ve nur topu gibi bir olan dourmu. Babasnn ve anasnn adlarn birletirerek Hermaphrodi-tos adn takmlar ona. On be yana varnca gen yerinde duramam, ban alp yeryzn gezmeye, grmeye km. Yolu Salmakis glnn nne dm. Krpe delikanly grnce Salmakis'in gnl sevgiyle harlam. San ban yle bir dzeltmi, gzelliiyle delikanlnn gnln bylemeyi tanrlardan yalvarp, Hermaphroditos'un yanna varm ve: "Sen bir tanr msn, deil misin? Tanrysan, sevgi tanrs

264

Eros'un kendisinin herhalde" demi, "ne mutlu seni douran anaya, seni emziren st-nineye! Kz kardelerin de seni grmekle sevinirler. Annen, stninen, kardelerin mutlu, ama gelin olarak sana varan kz onlardan yz kere, bin kere daha mutlu. Nice zevkler tadacaktr o! Bugne dein evlenmedinse, gel bir----ize varalm; yok, bir gelinle gerdee girdinse, yine de sevielim urackta, duyacamz zevk hrszlama bir zevk olsun". Salmakis byle demi. Ama ocukluk andan yeni km olan Hermaphroditos ekingen, sklgan bir genti. O ana kadar byle eyleri hi aklndan geirmemiti. Yanaklar utanla kzard. "Git oradan!" diye te drtt peri kzn. Salmakis, ii acyla burkularak, bir alnn ardna ekilip gizlendi. Kendini ssz yerde yapayalnz bilen gen nce ayan suda alkalad, sonra soyundu, rlplak gle dald. Dibi grnen serin suda bir fildii heykel gibi yzyordu. Peri kznn gzleri arzu ateiyle yanp akt. "Artk benimsin!" diye bir sevin l sald ve knndan syrlan bir kl gibi plak ve parlak gvdesiyle gle atlad. Hermaphroditos'u elleri, kollar, bacaklaryla sarmi, actrcasna kavramt. Dudaklarn dudaklarna kenetlemiti. Nasl ylan, peneline dt kartala bklm bklm dolanrd, nasl denizin dibinde ahtapot, dokunala-ryla tuttuu bal fini fini kavrarsa, Salmakis de delikanly yle sarp barna basyor, dne dne suyun dibine ekiyordu. Hermaphroditos kurtulaym die rpnr-ken, peri kz, tanrlara seslenmi, "Size yalvarrm, ikimizi birbirimize kavuturun!" diye yakarm. Tanrlar dileini yerine getirmiler: Kzla erkein M gvdesini bir tek gvdede birletirmiler, yle ki, o gvde ne erkek, ne dii, ayn zamanda hem erkek, hem dii olmu. Batda "hnsa" anlamna gelen "her-mafrodit" sz ite bu efsaneden gelir. Bugn Bardak'da Kaplankaya denilen yksek bir tepe vardr. Hermes ve Aphrodi-le'nin tapnaklar olsa olsa bu tepenin zerinde olabilirdi. Tepenin denize inen yamacnda dikilitalara, antlara, dolmenlere benzeyen dev kayalar ykselir. Bu dik doruklarn arasnda yer yer yeil kadife gibi imen paralar gverir. Denize varnca, kimi kumsalla, kimi

cilal talarla evrili berrak, tabii havuzlar vardr. Talar bu havuzlar kemerler ve kpr cklerle aarlar; talarn altndan denize girer ve irili ufakl be, alt havuzu dolarlar. Salmakis gl bu havuzlar olsa gerek. Bu efsane nasl dodu, neden dodu? diye soracak olursak, ilka masalclar Salmakis glnn suyunda gevetici, erkeklik gcn azaltc bir zellik vard da ondan diye karlk verirler. Belki yalan, belki gerek, bilemiyoruz. Masalda gerek aranmaz ki, iirinin tadna vanlr yalnz. Salmoneus. Deukalion'la Pyrrha'nn soyundan Aiolos'la Enarete'nin olu (Tab. 20, 22). Genlii Tesalya'da geen Salmoneus gneybat Yunanistan'da Elis'e yerlemi ve Salmone diye bir ehir kurmu. lk kars Alkl dike'den Tyro adl bir kz olmu, kars lnce de Sidero ile evlenmi. Sidero vey kz Tyro'ya eziyet etmi (Tyro). Salmoneus kendini beenmi, haddini bil mez bir adamm. Zeus'la boy lmeye-kalkm, tanr gibi gk grletecegim diye tunla dedii bir yol am, stnden demir tekerlekli bir araba geirmi, araba ar zincirler srklyormu arkasndan. Bylece g rlt patrtyla giderken bir yandan da imek niyetine yanan eraglar salyormu saa, sola. Zeus bu lszle ierlemi, gkten yadrd yldrmla hem Salmoneus ve arabasn, hem de Salmone kentini yakp yok etmi. Sangarios. Sangarios, Sakarya rmann Yunanca addr. Btn rmaklar gibi o da Okeanos'la Tethys'in olu saylr. Troya kraliesi Hekabe onun kzym derlerdi. Sanga-rios'un ad birok efsanelere karmtr, en nl ve nemlisi tanra Kybete ile ilgili kz Nana ve Agdistis efsanesidir. Sarpedon. (1) Bellerophontes'in kz Lao-dameia'nn koynuna tanr Zeus girer, bu bi lemeden de Sarpedon doar (Tab. 25). Sarpedon llyada'da Troya sava ortaklarnn en nls, en insandr, onun dram I lek tor'unkinden aa kalmaz. Bu Zeus olu bu, bir kar gtmeden, srf Anadolu topraklarn saldrya kar korumak iin gelmitir ta uzak Iykia'dan, tanr Apollon'un ynettii k ol

kesinden. Sarpedon'un gc hi gevemez, Troyallarn yldgt olur da Lykial yiitlerin yrei tam bir bilin ve yurtseverlik akyla arpar llyada destan boyunca. Hektor'a bile kp yol gsterdii grlr byk Sarpedon'un (l. V, 472 vd.):

hani kaynlarnla, kardelerinle tek bana? Ama imdi gremiyorum onlarn hibirini, sinmiler aslan karsnda kpekler gibi, Biz nasl dvyoruz, baksana bize, biz ki yardmcnzdan baka bir ey deiliz. Ben ta uzaklardan geldim yardma, anaforlu Ksanthos'tan geldim, uzak Lykia'dan. Sevgili karm, yavrumu kodum orada, yoksullarn gz dikecei bir sr mal, mlk kodum: Savaa sryorum Lykiallar gene de, kendim de en ndeyim ite bak. Oysa Akhalann alp gtrecei bir eyim de yok. Byleyken yerinde saymaktasn sen, karlarn korumalar iin, br ordulara bile buyuramyorsun kar koymay. Smsk bir aa dp, yem olacaksn dmana. Dman yerle bir edecek dzenli ilinizi. Sen gece, gndz yormalsn kafan, nl yardmclarn nderlerine drt bucakta yalvarmaksn dayanmalar iin ylmadan. Byle kar koyabilirsin ac gnlere.
Sarpedon t vermekle de kalmaz, Akhalann kurduu duvara saldrda en bata gelir, eylemiyle, kafasyla nderdir. yle denir Il-yada'da (l. XII, 289 vd.):

Nereye gitti senin eski gcn ? Ordusuz, yardmcsz koruyacaktn ehri

neden etlerle, dopdolu taslarla arlarlar, neden bakarlar bize tanrtymz gibi, ulu Ksanthos kylarnda neden geni topraklarmz var, \ hem ba olmaya, hem buday olmaya elverili ? yleyse burada bizim devimiz ne, Lykiallarn n sralarnda savamak deil mi? Ey can yoldam benim savatan kamann sonu ne, yalanmadan, lmsz yaamak m ? Bunu bilseydim, ne kendim savardm en

ne de seni yollardm erlere n veren savaa, neylersin, lm tanralar gzler yolumuzu, bir lml kaamaz onlardan, kurtulamaz. Hadi gidelim, grelim, bakalm, biz mi dmana n veririz, yoksa dman m n verir bize?

nde,

Bu tanr olu halktan bir insan gibi konuur, Jlyada'da demokrasi ilkelerine - ki bu ilkeler daha yoktu ortada - onun kadar inanm, onun kadar sorumlu bir kii daha gsterilemez. Gn gelir ki Sarpedon Akhilleus'un arkada Patroklos'la boy lmek zorunda kalr. Bu savan kendisi iin son sava olduunu sezer gibidir, gene de kkrtr yoldalarn sa-i vamaya (l. XVI, 422 vd.):

Ayp size, Lykiallar, nereye kaarsnz byle ? Yiitlii gstermenin ite tam sras. Ben kendim kacam bu adamn karsna, bakalm burada Troyallar kesip bien kim, kim bunca ktlk eden adam? Birok soylu yiitlerin dizlerini zd o.
ite o srada Zeus karr iin iine, karr da ne olur, kendinden gl Kader'e boyun emek sevgili olunun lmne seyirci kalmak zorundadr. yle bir konuma geer kars Hera ile arasnda (l. XVI, 43 3 vd.):

Ama akll Zeus, Argoslularm stne olu Sarpedon 'u salmasayd, ne Troyallar, ne de nl Hektor kaplar kramaz, duvar yaramazd. Kvrk boynuzlu kzlerin stne atlan bir aslan gibi sald onu.
Kralln, nderliin yasalarn bilir Sarpedon, yle dnr kendisine verilen yetkiler ve bunlarn ykledii devler stne (l. XII, 310 vd.):

Glaukos, Lykia 'da neden ok sayarlar bizi, neden oturturlar bizi ba keye,

ok yazk, insanlar arasnda en sevdiim Sarpedon 'al Menoitiosolu Patroklos'un elinden lmek onun kaderi. imde yreim bir o yana gider, bir bu yana, gzya dktren savatan geri alp onu,

karp braksam m Lykia 'nn semiz topran a, yoksa braksam lsn m Menoitiosolunun elinden ?
Bunun zerine bir sr gevezelik eder Anadolu dman Hera, demagoji yapar sizin anlayacanz, hi olur muymu adam karmak, sonra br tanrlar da karmak istermi oullarn, sonu neye varrm bu iin. Ze-ts'un yrei szlar, yas imar diye kan damlalar aktr yeryzne. Sarpedon can verir, son deminde grevi Glaukos'a geer (Glaukos) ve lr. Zeus tanrnn tek yapabildii olu Lykial Apollon'u armak, ona Sarpe-don'un lsn yurduna gtrmesini buyurmaktr (l. XVI, 668vd.):

rin dogmasna yol (Minotauros, Theseus).

amaktadr

Seugili Phoibos, hadi git imdi, al gtr Sarpedon 'u karg yamurunun altndan, sil gvdesinden kara kan, gtr uzaklara, rman sularnda onu yka. Tanr merhemi sr gvdesine, tanrsal rubalar giydir. Hzl klavuzlara ver, gtrsnler Sarpedon 'u, ver ikiz tanrlara, Uyku 'yla Olm 'n eline, abuk gtrp braksnlar semiz Lykia toprana, kardeleri, akrabalar onu orada gmer, br mezara, yazl tan altna. lmllere gsterilecek sayg ite bu.
Apollon babasnn dediini yapar. Bir daha da sz edilmez Sarpedon'un lyada'da. (2) Zeus'la Europe'nin olu. Minos ve Rha-damanthys'in kardei Sarpedon'la (Tab. 11) yukarda ad geen yiit arasnda nasl bir bag olduu mitograflarca tartma konusudur. Bir efsaneye gre, Sarpedon krall Minos'un elinden almak istemi, ya da Minos'la ikisi ayn delikanlya gnl vermiler (Miletos) ve onun iindir ki Sarpedon Girit'ten Anadolu kylarna srlm. Orada Miletos'la birlikte Miletos ehrini kurmu. Mitograflarn iinden kamadklar bu sorun LykiaKaria ve Girit arasndaki sk balant gz nnde tutulursa zmlenebilir. Bu isim ve efsaneden de belli ki Sarpedon Ege deniz uygarlna zg bir kiidir, bu uygarlksa hem Yunanistan'n ya bancs, hem ondan stn olduu iindir ki, yadrganmakla ve Minotauros gibi efsanele-

Saturnus. talya'nn en eski tanrlarndan biri, sonradan YunanKronos'uyla bir tutul du. Efsanesi yledir: upiter (yani Zeus) onu tahtndan atp Olympos'tan kovunca Satur nus ilerde Roma'nm kurulaca yere gelmi ve Capitolium tepesinde Saturnia diye surla evrili bir yerleme yeri kurmu. Orada onu kendisinden daha eski bir tanr, yani anus karlam. O ag Latium blgesinde altn ag diye anlrd. Saturnus yerli halka tarm ve bacl retmi, bolluk ve mutluluk iinde yaamalarn salam. airlerin anlatmak, vmekle bitiremedikleri Saturnus ann ansna Roma'da Saturnales denilen bayramlar kutlanr, aralk ay ve yl sonuna rastlayan bu enliklerde halk hibir snr ve l tanma/, snflar birbirlerine karr, yle ki klele efendilerine buyurur, soylular klelerine lu met ederlermi. mparatorluk dneminde Saturnus yalnz Kronos'la bir tutulmam, Afrika ile ilikiler sonucunda Kartaca'nn byk tanrs Baal'i de kiiliinde simgeler olumu-tur. Hesiodos'un Theogonia'da "Soylar efsane si" diye dile getirdii alar efsanesi Ovldi-us'a "Deiimler" adl kitabnn en gzel iir lerinden birini esinlemitir. Bu paray aa da veriyoruz (ev. . Z. Eyuboglu):

lkin altn a km ortaya. Ne ac ekme varm, ne alma, ne de yasalar, dorulukla, ballkla kendiliinden yrtrm ilerini insanlar. Bulunmuyordu korkudan, cezadan birz, okunmuyordu tun zerine kazlm korkuta n szlerde. Titremezdi zavall halk korkudan yarglarn nnde, yaar giderdi onlarn yardmna bavurmadan Daha kesilmemiti dalardan amlar, indirilmemiti prl prl sulara, yabanc lkeleri grmek iin. Bilmiyordu lmller yaadklar kylardan bakasn, ller evrilmemiti derin hendeklinle, yokmu kllar, tulgalar dayanmakszn ordulara, gvenlik iinde

gnlnce yayordu uluslar. Glk karmadan, el srlmeden, yarlp eilmeden saban demiriyle toprakveriyordu btn rnlerini kendiliinden. Sevin, kvan iindeydi yaratklar yeryorulmadan azk verdiinden. Toplarlard kocayemileri, da ileklerini, kaln dallarda aslan dutlar, kzlcklar. Palamutlar dklrd kocaman lupiter aalarnda n. Onsuz, sonsuz bir bahard, okard Zephyros 'un sessiz sessiz esen tatl, lk soluklu yelleri yeniam tohumsuz iekleri. rnler saard ekilmemi toprak, ar baaklarla aaryordu srlmemi tarlalar. rmaklar akyordu kvrm kvrm stten, tatl tanrlk besinlerden rmaklar, damlyordu altn sars ballar sresiz yeil kalan aalardan szlyordu. Atlnca karanlk Tartaros'a Saturnus, girmi Jpiter'in buyruuna evren, balam altndan dk, keskin parltl tuntan deerli gmn a.
Satyrler. Satyrler ve Silenler doay simgeleyen cinlerdir. Dionysos alaynda yer alrlar. Gvdelerinin belden st insan, belden aas ise t ya da teke biimindedir. Uzun ve dolgun bir kuyruklar vardr, ayaklar at trna biiminde, erkeklik uzuvlarysa dolgun ve kalkktr. Krlarda dolar ve Mainadlarn, nym-phalarn peine taklrlar. Hayvanca duygularnn yanks yzlerinde de grlr. Satyrler daha ok plastik sanatlarda ve resimlerde canlandrlmm Efsanelerde pek bir rol oynamazlar. Marsyas bir Satyr'di (Silenler). Seirenler (Sirenler). Seirenler (adlar Bat dillerine Siren diye gemitir) Yunan mitolojisinin uydurduu efsanelik yaratklar arasnda gnmze dek tutunan ve baka mitolojilerin etkisi altnda karma, deiime urayan denizkzlardr. lkin Odysseia'da sz geen Seirenler kadn gvdeli, ku kanatl ve gzel sesli olarak tanmlanr. Sonradan ortaan yaratt ve zellikle kuzey folklorunda grlen figrlerin etkisiyle Sirenler kanatl olmaktan km ve yar insan, yar balk biiminde denizkzlar diye canlandrlmtr. Bugn de Siren ya da denizkz deyince, belden yukar-

s kadn, belden aas pullu pullu ve yzgeli olan yaratklar akla gelir. Ne var ki bu imge Yunan mythos'una bsbtn yabancdr, Sei-ren figrnn aada verilen metinden de anlalaca gibi, balkla hibir ilikisi yoktur. Kirke Odysseus'u uurlamadan nce yolda ne gibi tehlikelerle karlacagm kendisine bildirir (Od. XII, 39 vd.):

Seirenlere varacaksn sen en nce, onlar byler yaknlarna gelen btn insanlar, kim yaklarsa bilmeden ve dinlerse onlar, yand , bir daha evinde onu ne kars karlar, ne ocuklar . Seirenler onu ayrda nlayan ezgileriyle byle r, ayrn evresinde kemikler var dr, bek be k, bunlar kemikleridir etleri ryen insanlar n, bzk bzk durur kemiklerin stnde deriler. Durma orada, yr, arkadalarnn da tka kulaklarn , tatl balmumuyla tka ki, onlarn sesini dinlemesinler, istersen dinle sen, ama balasnlar ayakta seni, hzlgeminin iinde iplerle balasnlar kollarndan, bacaklarndan orta diree, ondan sonra dinle Seirenler!doya doya.

yle olur, Odysseus Klrke'nin dediini yapar ve Seirenlerin nnden geerken bal olduu yelken direinden kopmay nasl arzuladn anlatr bize, ama Seirenlerin sesinden baka biimlerine degin bir ey sylemez. br Yunan mythos yazarlarnn Seirenleri uzun uzadya tanmlamalar erken alardan beri vazo resimlerinde ok byk bir yer tutmalarndan ileri gelir. Mitograflar genellikle Seirenlerin rmak tanr Akheloos'un kzlar olduunu kabul ederler, anas Musalardan biriymi, Melpo-mene ya da Terpsikhore. iki, drt ya da kz karde olduklar sylenir, adlar da verilir. Yaman arkc, hatta algc olduklar, bir trio yapp, birinin lyra, brnn flt ald, ncsnn de ezgi syledii efsanelerde sz konusudur. Odysseus'tan baka Argonautlarn da Seirenlerin nnden getii, ama o srada Or-

268

Ipheus'un denlzkzlarnkinden daha gzel bir ezgl tutturduu iin arkadalarn Seirenlere kavumak isteinden vazgeirdii de anlatlr. Ovidius'a gre Seirenler bir zamanlar ku kanatl deil de, herkes gibi kzlarm, Perse-phone'nin arkadalarym. Ama Persephone Hades tarafndan kanrlnca ne yapp yapp ona yetimek iin kanat brakmlar ve yerde, gkte arkadalarn aramaya koyulmular. Daha baka yazarlar bu niteliklerinin bir tanr cezas olduunu ileri srerler. Kaynaklar ne olursa olsun Yunan mythos'unda Seirenlerin Harpyalara benzedikleri, onlarn bir baka trn simgeledikleri aktr. Seirenler efsanesinin bir gerekle ilikisi olup olmad zamanmzn bilgin ve gezginlerini ilgilendirmitir. Bu masala simgesel bir anlam vermek isteyenler de olmutur. Doadan gelen bir arya dayanamayp kendini lme atan erkek motifi nice nice iir ve masallara konu olmu, Heine'nin "Lorelefna karlk bizde Melih Cevdet Anday'n "Kollar Bal Odiseus" iiri akla gelir. Bu uzun iirin son blm dorudan doruya Seirenlere. degindir, bu byl ezginin bambaka ynden, air ynnden bir yorumunu verir:

etmi. Ama en nl .k Beparmak dalar nn oban Endymion'dur. Endymion'dan elli kz olduu bir efsanede anlatlr (Endymion). Artemis'le ilikileri iin Artemis maddesini' baknz. Semele. Kadmos'la Harmonia'nn evlenme sinden drt kz doar: no, Autonoe, Agaue ve Semele (Tab. 18). Zeus Semele'ye ak olur, ama kars Hera onu kskanr; ihtiyar bir stnine ekline girerek yanna gelir ve Semele'ye, "Zeus'a yalvar da sana kendini tanr Olarak btn grkemiyle gstersin" der. Semele kanarak Zeus'tan bunu ister. Zeus da imek ve yldrmlarla kendisini gsterince Semele yanar; yanarken de karnndaki yedi aylk ocuu, Zeus'un olu Bakkhos'u d rr, Zeus ocuu kurtarr, baldrnn iine saklar. Vakti gelince Bakkhos, ya da Diony sos adyla anlan tanr Zeus'un baldrndan yeniden doar (Dionysos). Semiramis. Babil kraliesi Semiramis'in y ksn nl mitograflardan Sicilyal Diodo-ros anlatmtr. Suriye'de Askalon yresinde bir gl varm, bu glde Derketo adnda ka-din yzl, balk gvdeli bir tanra yaarm. | Aphrodite bu tanraya kzm ve onu blgenin obanlarndan birine k etmi. Derketo nur topu gibi bir ocuk dourmu, ama bir erkekle birletiine ierledii iin oban ldrm, dourduu kz ocuu da brakarak glne dalm. Bebei ak gvercinler mand ralardan ardklar st ve peynirle beslemiler adna da bunun iin Semiramis, yani Suriye dilinde "gvercinlerden gelme" denmi. Semiramis byyp gzel bir gen kz olmu. Gnn birinde kraln khyas mandra lan geziyormu ki, kz grm, beenmi ve kendine kar olarak Ninive'ye gtrm. Semiramis gzel olduu kadar da akllym, kocasna her iinde yardm ediyor, ylesine ye rinde tler veriyormu ki adam her iimle baarl oluyormu. O srada Babil kral Ninos Baktriana lkesine kar sava am, byk bir orduyla saldrd halde, lkenin bakenll ni bir trl ele geiremiyormu. Semiramis'in kocas da ordudaym, sava uzad iin karsni yanna getirtmi, Semiramis de kaleyi al makiin bir are dnm: Ordular ovada arprken, arkasndan bir blk askerle bo

Krekilerhasatsz denizi kprttler kreklerimle, tezyryt gemi gn batarken ulat Sirenlerin adasna, yreim kopacak gibiydi, kanatlanp uacak gibiydi, ama Sirenlerin izi bile yoktu ortada. Yalnz bir ezgi, ta derinden, ta ierimden gelen bir ezgi balad yava yava ykselmeye; o yabans, o byl trkleri ben sylyordum sar gemicilere, yalnz ben duyuyordum Sirenleri. Kirke, bilge tanra, selam sana! Sa salim getim kendimi.
Selene. Selene Ay'n simgesidir. Hyperi-on'la Theia'nn kz, Gne tanr Helios'la afak tanra Eos'un kardeidir (Tab. 8). ki atn ektii gm tekerlekli bir araba stnde gkleri dolaan gzel bir kadn olarak canlandrlr, birok sevgilileri olduu anlatlr: Zeus'la birlemi ve ondan Pandia adl bir kz dourmu, Arkadya'da tanr Pan'la sevimi, I'.m da o. bir beya/ kz srs armaan

kalan kaleye trmanm ve hayretten donakalan dman yenerek kaleyi teslim alm. Kral Ninos da Semiramis'in aklna ve yrekliliine olduu kadar gzelliine de arplm. Khyasndan kadn istemi, onun yerine kendi kz kardeini vermeyi ne srm, ama adam raz olmam. Gzlerine mil vurulacan anlaynca da kendi kendini ldrm. Ninos Semiramis'le evlenmi, lnce de tahtn ona brakm. Semiramis kralie olunca nce kocasna byk bir antkabir yaptrm, sonra da nl asma bahelerinin yapmna girimi. Dillere destan olan Babil ehri ve baheleri cennetin yeryzndeki imgesiymi. Diodoros onlar en ufak ayrntlarna dek anlatr. Frat ve Dicle ovalarnda daha birok bayndrlk yaplarn tamamladktan sonra Semiramis d seferlere de km, Asya'da ele geirdii lkelerde byk yaplar meydana getirmi, en sonunda da Msr'da Amon tapnana nasl gidip geleceini renmek istemi; tanr szcs, olu kendisini tahttan devirmeyi dnd an leceini bildirmi. Semiramis daha sonra Hindistan'a kadar uzanm, yorgun dm ve gerisin geri Babil'e dnerken olunun kendisine suikast hazrladn renmi. Bunu duyar duymaz taht oluna brakarak ortadan kaybolmu. Sylentiye gre kralie bir gvercin olup ge umu. Scrvius. Roma'nn altnc kral saylan Ser-vius Tullius'un hayat stne birok efsaneler anlatlrd. Kral Tarquinius'un evinde kle olarak hizmet eden bir kz varm, bir gece ocaktan kan bir Lar tanr gelip onunla birlemi, kz gebe kalp Servius'u dourmu. ocuk bir gece uyurken bann evresini alevler sarm, bunu gren Tarquinius'un kars Tanaquil alevin sndrlmesini nlemi, bebek gzlerini aar amaz da alev yok olmu. Olaanst bir kii olduunu anlayan kral kzn ona vermi, ld zaman da yerine Servius gemi. Ama kral tahta oturmadan nce seimini halkoyuyla da onaylatm. Sibylla. Sibylla bir ad m, ya da bir meslek ad m? Apollon kltne bal, gelecei bilen, ngren tanrnn esiniyle dolup onun azndan fal bakan, olacaklar aklayan Sibylla k97A

hini bir midir, birok mu? Pek belli deil. Apollon khinlerinin hepsine Sibylla denmiyor, rnein Delphoi'deki khinin ad Pythi-a'dr. Sibylla ad Anadolu'daki bilicilik merkezlerindeki khin kadnlara veriliyor, sonra da bu adn Kyme merkezinin gney talya'daki Cumae ehrine tanmasyla Cumae khinine. Sibylla kelimesi bir ses benzetmesi de olabilir: Khinin kendinden geip vecit halinde solurken kard slk gibi seslerin bir yansmas, ada dklmesi olabilir. Sorun aydnlanmamtr bugne bugn. Ama en yeni buluntular, Smintheus Apollon tapnann anakkale'nin Ayvack ilesi, Glpnar bucanda ortaya kmasyla kaynaklarmz aydnla varacak biimde yorumlamak olanaklarn bize verecektir belki. Pausanias ilk Sibylla'nn Smintheus Apol-lon'un hizmetinde, Herophile adl bir kz olduunu yazar: Bu kz da dann bir nym-pha'syla lml bir babadan dolmu (Herophile). Apollon tanrya vgler dzd gibi, Troya savann da Spartal bir kadn yznden kacan bildiren bu Sibylla kendini tanrnn hem "meru kars" hem de "kz" olarak tanmlarm. Delos, Klaros, Samos, hatta Delphoi'ye de gider, yannda tad bir tan stne kar, yle fal bakar, kehanet okurmu. Herophile Troas blgesinde ld halde, bu ta Delphoi'de kalm, Pausanias zamannda gsterilirmi. kinci nl Sibylla gene Ege kylarndan Erythreia khiniymi. Onun da babas lml, anas bir nympha'ym ve onu Korykos dann (Krandag) bir maarasnda dourmu. Doar domaz khinlie balam, azndan dklen fallar da dize halindeymi. Daha ocukken Apollon tapnana adanm. Bu Sibylla ile ok uzun mrl ya da hi lmeyen Sibyllalarn r alm oluyor. Sylentiye gre her biri 110 yl tutan dokuz insan mr yaam. Bundan sonra Sibylla'ya (yahut Sibyllalara) Roma kaynaklarnda rastlanr. Vergius da (Aen. VI, 1 vd.), Ovidius da (Met. XIV, 124-153) Cumae Sibylla'sndan uzun uzadya sz ederler. talya'ya gen bu khin Erythreia Sibylla'snn kendisiymi. Vergilius ona Dei-phobe adn verir, Glaukos'un kz olduu ve Cumae'de Phoibos'la yol az tanras

Hakabe'ye hizmet ettiini syler. Aeneas' ller lkesine gtrp getiren odur. Bu khin stne eitli efsaneler anlatlrd: Apol-lon ona mr balam, elinde ne kadar kum tanesi tayabilirse, o kadar yl yaayabileceini bildirmi, ama yurduna bir daha dnmemesini de art komu, Erythreia'ya ayak bast gn lecekmi. Sibylla da Cumae'ye gm, (bir sylentiye gre Aeneas'la birlikli') ama gnn birinde yurdundan khine bir mektup gelmi, stnde Erythreia toprayla yogurulmu bir mhr varm, khin ona dokunur dokunmaz lm. Ya da u: Apollon khinine gnl vermi, azndan kacak ilk dilei gerekletirmeye sz vermi, Sibylla da uzun mr istemi, ama sonsuz genlik istemeyi unutmu. Tanr, kzln kendine verirse, genliini de balayacak olmu, ama kz buna yanamam. Bu yzden de ihtiyarladka ihtiyarlam, burumu, bzlm, sonunda bir austosbcegi haline gelmi, Cuma-e'deki Apollon tapnanda bir kafes iinde kalrm. ocuklar ona, "Sibylla ne istiyorsun?" diye sorarlar, o da, "lmek istiyorum" cevabn verirmi. Roma tarihinde ok byk bir yer tutan, devlet politikasna deta yn veren Sibylla kitaplarna gelince, bunlar da talya'ya Cumae Sibylla's getirmi, derlerdi. Tarquinius Superbus anda Sibylla dokuz kitabyla birlikte Roma'ya gelmi ve krala bunlar satmak istemi, Tarquinius istedii fiyat ok yksek bulunca, Sibylla kitaplarn n atee atm, pazarlkta gene uyuamaymca daha tanesini yakm, sonunda Tarquinius geri kalan kitab satn alm ve upiter Capitolinus tapnana koymu. Roma din ve devletiyle ilgili her sorunda bu kitaplara bavurulur, tutulacak yol onlardan alnan esinlere gre izilirdi. Sibylla kitaplarn saklamak ve korumak iin rahip heyetinin greviydi. Ana Tanra Kybe-le'nin Pessinus'tan Roma'ya getirilmesi de bu kitaplarn esin ve isteiyle olmutur (Kybe-

(2) Belos'un kardei, Algyplos'la Dana os'un analar, Fenike'de Sidon ehrine adm vermi. (3)Danaos kzlarndan biri, Peloponez'deki Side adl kk ehre adn vermi. Sidero. Salmoneus'un ikinci kars, Tyro'ya eziyet eder ve Neleus'la Pelias tarafndan ldrlr (Tyro, Neleus). Silenos. Silenos kocalm Satyr'lere genellikle verilen addr, ama Silenos adnda bir kii de vardr. Kr tanrs Pan'n ya da Hermes'le bir nympha'nn olu diye geinir. Tipik Anadolulu bir imgedir: Yass burunlu, irkin, ihtiyar, hep eek stnde ve hep de sarho oldu gu iin eeinden ikide bir den koca karnl bir adam olarak canlandmlr. Dionysos alaynda dolar, Dionysos tanry yetitiren oymu derler. Ama ylesine akll ve bilgedir ki insanlar hayat srlarn onun azndan almaya can atarlar (Midas). Boa bakl bu ihtivan Vergilius'un VI. oban iirinde obanlar konumaya zorlar, ama en gzel, en anlaml ta nmn bize Platon "len" diyalogunda verir. Alkibiades orada Sokrates'i bir Silen'e ben/.v tir ve yle der (l. 215 d-d):

Side. Yunanca nar anlamna gelen Side birok efsanelik kadnlarn addr: (1) Tauros'un kz, Pamphylla'da Side ehrinin isim anas

"Ben Sokrates'i vmek iin, dostlarm, baz benzetmelere bavuracam. aka ettiimi sanacak Sokrates. Ama bu benzetmeleri aka iin deil, doruyu gstermek iin kullanacam. lkin bu adam Silen heykellerine benzeteceim. Haniu heykel dkknlarnda grlen ddkl, kavall Silenlere. Bu Silenler ortadan ikiye blnr ve ilerinden kk kk tanr heykelleri kar. Onu Satyr Ma\ yas 'a da benzetebilirim. Grn bakmndan bu Silenlerin tpksdr Sokrates. Yalan m ? Daha baka benzerlikler de var aranzda, syleyeyim de bak. Bir defa her eyle saygszca alay edersin; doru deil mi?Deil dersen, tanklar getiririm. Kaval almasn bilmez misin ?yle bilirsin ki, Marsyas hi kalr yann da. nk o eninde sonunda kamlardan nefes kuvvetiyle kard seslerle bytyordu insanlar. Ho, bugnk kavalclarn dayt\ baka bir ey deil. Olympos'la Mars-yas 'tan rendii havalar alar. Bu havalar ister iyi alnsn, ister kt, tanrdan gelme olduklar iin, insanlar by/er, srlara ur tanrlara ermek isteyenleri meydana karr. Seni Manyas'tan tek ayran ey, algsz, ka-valsz sadece szlerle ayn eyi elde etmen-

dir. Bir bakas konusun, istedii kadar da usta bir szc olsun, ne sylese hibirimizi hemen de hi ilgilendirmez. Ama sen konutun mu, yahut da senin szlerini kt bir szcden de olsa, dinledik mi, kadn, erkek, oluk ocuk duraklar, kulak kesilir, kendimizden geeriz ".
Simoeis. Simoeis (Dmrek ay) Skamand-ros'la Troya ovasnda akan suyun addr. Btn rmaklar gibi o da Hesiodos'a gre Okea-nos'la Tethys'in oludur, llyada'da sk sk sz geer. Akhilleus Troyallar kesip kesip Skamandros rmana atnca yiidi kovalamak ve alt etmek zere arkadalarna yardm eder (Skamandros). Bu rmak tanrnn M kz olmu; biri Troya'nn kurucusu Tros'un anas, br Assarakos'un kars ve Kapys'in anasym. Sinon. Sinon Akhalarn Troya'dan ekilirken orada braktklar casustur. Troyallar aldatp tahta at ieriye almalarn salamak iin bir sr yalan uydurur: Akhalarn onu tanrlara kurban etmek istediklerini, ellerinden katn ve Troya'ya sndn. Tahta at Odysseus'un Palladipn'u almasna karlk Athena tanraya bir sunu olarak braktklarna, bu atn ieriye alnmas iin surlarda bir gedik amak gerektiine Troyallar kandrr, gece de Troyallar kurtulu erefine len yapp bol bol yedikten, itikten sonra uyuduklar bir srada Tenedos'tan geri dnen Akha ordusuna kaplar at gibi, atn iindeki Akha savalarn da darya karr, bylece ehri atee verip Troya'nn dmesine yol aar. Bu irkin kiiyi ve onun tyler rpertici eylemlerini Aeneas Dido'nun nnde Troya'nn ykln anlatrken dile getirir

Sisyphos. lkan efsanelik kiileri arasnda zamanmzn yazar ve dnrlerini en ok ilgilendiren biri de Sisyphos'tur. Prometheus gibi insanlar tanrlara kar tuttugundan, Odysseus gibi insan akl ve kurnazlyla tanr-] lara bile stn olduundan olsa gerek. Sisyphos tanrlara kar su ilemi kiidir, onlarla boy lmeye giritii iin de ller lkesinde korkun bir cezaya arplr. lkin adna Odysseia'da rastlanr. Hades'te grd Sisyphos'u yle tanmlar Odysseus (Od. XII, 593 vd.):

Sisyphos'ugrdm, korkun ikenceler ekerken; Yakalam iki ovucuyla kocaman bir kayay, ve kollaryla, bacaklaryla dayanmt kayaya, habire itiyordu onu bir tepeye doru, ite kaya tepeye vard, varacak, ite tamam, ama tepeye varmasna tam bir parmak kala, bir g itiyordu onu tepeden gerisin geri, aaya kadar yuvarlanyordu yeniden ba belas kaya, o da yeniden itiyordu kayay tekmil kaslarn gere gere, kopan toz toprak habire aarken bann stnden , o da habire itiyordu kayay, kan ter iinde.
amz Fransz yazarlarndan Albert Ca-mus "Le Mythe de Sisyphe" adl denemesinde Sisyphos'u anlamszln (absrde) bir simgesi diye tanmlar. Yapt i anlamsz ve yararszdr, ama bu ii sonsuzlua dek grmekle ykmldr Sisyphos. Bu korkun ikencenin bir gn biteceini bile umamaz. Sisyphos umutsuz kahramandr, ama insan kahramandr, nk bilinlidir. Camus insan yaamnn anlamszl iinde insan onurunun gene de, d etkenlerin anlamszlna, koullarn kanlmaz basksna karn zorunlu olan yk bile bile tamak olduunu belirtir ve Sisyphos'un bu korkun ikenceden her eye karn bir zevk duyduunu, bilincin verdii sevinle bir eit mutlulua, umutsuzluun mutluluuna eriebileceini ileri srer. Sisyphos'u da bylece anlamszl akl ve bilin gcyle yenen insan kahraman olarak karmza diker. Tanr ne yaparsa yapsn onu yenememitir. Camus gibi biz de Sisyphos'un suu neydi diye soracak olursak, yant yle olur: Sisyphos fazla akllyd, ar kurnazd, mr onu,

(Verg.Aen.II,57vd.).

Sinopc. Sinope Karadeniz'de Sinop ehrine adn veren efsanelik kiidir. Asopos rmak tanrnn bir kzym. Efsanesi yledir: Zeus Sinope'ye k olmu ve her dilediini yerine getirmeye sz vermi. Gen kz da kzlna dokunmamasn dilemi. Tanr yeminine bal kalarak onu kz brakm ve gtrm, Karadeniz kylarna koyuvermi. Sinope sonradan ayn dzenle tanr Apollon'u da, rmak tanr Halys'i de kandrm ve hibir lmly de yanna yaklatrmam.

272

bunu aldatmakla gemii Aulolykos sr srlerini alm, Sisyphos da gelmi, her hayvann trna altna nceden yazm olduu adn gstererek srlar geri alm. Ama o srada Autolykos kz Antikleia'y Laertes'le cvlendiriyormu, dnden bir gece nce Sisyphos kzn yatana girmeyi ve onu Odsseus'agebebrakmaybaarm.Odysseus' un bu kadar akll ve kurnaz oluu Laer-tes in deil de, Sisyphos'un olu olduundan-[ m. Bu bir, ikincisi Zeus'a kar: Batanr Asopos'un kz Aigina'y kard zaman Sisyphos'un kral olduu Korinthos'tan gemi, Sisyphos bunu grm, derken Asopos kzn aramaya knca kimin kardn syler im, ama sen de ehrimin kalesinde bir kaynak fkrmasn salarsn demi. Asopos buna raz olmu, Sisyphos da Zeus'u ele ver-. Tanrlar tanrsnn affedecei su mu? Bir sylentiye gre suluyu hemen yldrmla arpm, baka birine gre onu alp Hades'e gtrsn diye Thanatos, yani lm cinini gndermi ona. Sisyphos, yutar m, ne yapm yapm, kskvrak balam koca ifriti. yle ki insanlar lmez olmu ortalkta. Zeus gene de are bulmak zorunda kalm, kurtarm Thanatos'u, eski dzeni yeni batan kurmu, ama ilk kurban olarak da Sisyphos'u aln, sn buyurmu lme. Ne var ki Sisyphos lmeden karsna tembih etmi sakn cenaze treni yapmasn diye. Mezarsz, trensiz riplak km Hades tanrnn nne, ah vah etmi, karsndan yaknm durmu, bir yeryzne gideyim de aznn payn vereyim demi ller lkesi padiahna. O da brakm gitsin. Gidi o gidi, bir daha dner mi Sisyphos cehenneme? Yllar yl yaam, ama ld zaman da bir daha kamamasn salamak iin ite o cezaya arpm tanrlar onu. arpmazlar m? Sisyphos stne daha birok sular yklenir. Uyduran uydurmu. Karsnn Pleiadlar-dan biri, Merope, olduunu, Gaukos'la Belle-rophontes'in atas bulunduunu sylemekle yetinelim biz. Kendisi Aiolos'un olu, yani Deukalion soyundandr (Tab. 20).

ad da Ksanlhos, yani kzl sudur, nk iinde ykanan koyunlarn tylerini kzllatr m. Bir anlatma gre, Aphrodite gzellik yarmasnda Paris'in nne kmadan nce salanna kzl bir renk vermek iin ban Ksanthos'a daldrm. Skamandros adnn kayna dar yle aklanr: Troas blgesine geldiinde Herakles susam ve Zeus'tan su istemi, tanr da ufak bir pnar fkrtm topraktan, yiit daha da kaznca (Yunanca skap-to kazmak demek) byk bir su kayna bulmu ve buna Skamandros adn vermi (Tab. 16). lyada'da sk sk sz geen Skamandros Zeus'un olu byk bir tanr olarak tanmlanr. Akhilleus arkada Patroklos'un ldrldne ierleyip Troyallar bir bir kltan geirip llerini rman iine atnca, yiitle u mak tanr arasnda yaman bir atma olur (l. XXI, 300 vd.):

Irman taan sular altnda kalmt ova, sryle l yzyordu suyun stnde, gzel silahlar yzyordu l delikanllarn.
Irmak kprr yardma a nr: ve Simoeis'i

yle olur, gkten inen rman koca dalgas kabara kabara kovalar Akhilleus'u, ama Hera araya girer ve Hephaistos'u atele salar rmaklarn stne, ortal ate kaplar:

Kar duralm bu adamn gcne, canm kardeim, ikimiz birden, yok edecek neredeyse fcra/Priamos'un ilini Troyahlar dayanamayacak bu savaa. abukyeti imdada hadi, kaynak sularyla doldur yatan, akt btn selleri, hadi, durma, bir byk kasrga kopar, aalar, talar grlesin atr atr, durduralm u azgn adam.

Skamandrios. Bkz. Astyanaks.

Skamandros. Troya ovasnda akan rmak (bugn Kk Menderes). Skamandros'un hi

... Kabarcklarfkryordugzel sularndan, byk bir atete nasl kaynarsa bir kazan, erir iinde semiz bir domuzun iya, altnda yanan kuru odun her yandan kabartron u, ite Ksanthos'un gzel sular da, atein altnda, yalm yalm yle yanyor, kaynyordu. Ksanthosakamazolmu, durmutu, bouyordu onu Hephaistos 'un zorlu ntffrtl.

rmaklar pes der ve ate suyu yenmi olur, tanrlar da savamaktan vazgeerler. Skylakeus. Lykial Glaukos'un arkada Skylakeus Troya savama katlan Lykiallar arasnda sag kalp yurduna dnen tek savadr. Geldiinde Lykial kadnlar ona kocalarn sormular, hepsinin ldn syleyince kadnlar onu talayp ldrmler. Bu olay Bellerophontes'in tapnana yakn bir yerde olmu. Sonradan Zeus Skylakeus'un tanrlatrmasn buyurmu. Skylla. Skylla, Kharybdis'le birlikte Odys-seia'da sz geen deniz canavarlarnn en korkuncudur (Kharybdis). Kimden, nasl doduu pek belli deildir, kimi efsane yazarlar onu Phorkys'le Hekate'nin, kimi de Ty-phon'la Ekhidna'nn kz sayarlar. Odysseia' da Odysseus bu canavan kendi anlatr, Skyl-la'nn en canl imgesi de budur, Homeros'a kulakverelim (Od. XII, 85 vd.):

en gl krekilerimi, en yi alt yoldam; dnnce ben gemiye ve arkadalarma bakaym diye, grdm tepemde onlar, elleri, ayaklaryla rpnrlarken , havada sallanp bara bara aryorlard beni admla, son kez anyorlard adm, ecel terleri dke dke. Denize uzanan burunda bir balk yaban kz boynuzundan yatana yemini uzun olta sryla kk balklara doru sarktr hani, nasl yakalayp yere atarsa rpman balklar, yle rpmyordu ite yoldalarm havada, kayalarn stnde. mgesi masal havasna brnm olarak izllen Skylla'nn aslnda ne olduu, dev bir ahtapot mu, bir deniz canavan m, pek belli deSSmintheus. Smintheus, tanr Apollon'a fl-yada'da verilen bir ad ya da sfattr. Destann banda Troas blgesinde bulunup yeri bugne dek saptanmam olan Khryse kentinin rahibi Khryses Agamemnon'un tutsa olan kz Khryseis'i geri istemek iin Akhalarn Troya nndeki ordughna gelir ve tanr Apollon'a yle yakarr (l. I, 37 vd.):

Skylla oturur maarada, ulur ac ac, sesi benzeryeni domu bir eniin sesine, ama kendisi yle korkun bir canavardr ki, istemez kimse onu grmek, istemez bir tanr bile. On iki aya var, biimsizve gdk on ikisi de, upuzun boyunlar var, tam alt tane, her boynun stnde korkun bir kafa var, her kafada sra di, st ste, smsk, kapkara azlar durmadan lm saar. Maarann kovuunda bele kadar gmldr o, uzatr balarn korkun uurumdan dar, gezdirip baklarn kayalarda, olduu yerden avlaryunus balklarn, kpekbahklarn, ve indirir gvdeye srlerle deniz canavarn. Odysseus ya Kharybdis'e yaklap bsbtn yok olmak, ya da Skylla'ya alt gemiciyi kurban vermek kkndan ikincisini seer. Tam Kharybdis'in anaforlarndan kurtulmak zeredirler ki, aada anlatlan ackl olay olur (Od. XII, 243 vd.):
Sapsar bir korku kaplad o zaman btn

EyKhryse'yi, kutsalKilla'ykoruyan, gm yayl, Tenedos'ungl kral, Smintheus, dinle beni, bir gn sana yarar bir tapnakyaptysam boalarn, keilerin yal butlarn yaktysam senin uruna, u dileimi tez elden yerinegetiriver: Czyalarmm cn al Danaolardan,
oklarnla.

arkadala r. lm Kharybdis 'ten gelecek diye biz tam bakarke n, Skylla dald geminin iine ve kapt, kopard

Tanr da rahibinin dileini yerine getirir ve Akha ordusuna korkun bir veba salar. Bunun zerine Agamemnon rahibin kzn babasna geri gndermeye karar verir, bir gemiyle Khryse kentine yollarlar. Bu kentin yeri bugne dek bilinmiyordu, Smintheus Apollon'un ad da, nitelikleri de doru drst aklanam-yordu. Smintheus'un "fareleri kovan" tanr olduu sanlyor, ama bu ek ad da gereince aklanamadg gibi, llyada'da bu kadar byk bir tann olarak gsterilen Smintheus'un kim olduu da kesinlikle bilinemiyordu. Bu

274

szlk dizilmeye baladktan sonra Sminthe-us Apollon'un tapnann ve Khryse ehrinin yerinin bulunmas Anadolu din tarihi ve mitolojide r aacak bir olay diye nitelenebilir: anakkale'nin gneyinde, Glpnar bucann hemen altnda Bahelerii denilen mevkide Smintheus Apollon tapna ortaya kt. Bugn Baba burnu diye denize uzanan bir kntnn hemen arkasnda eski Khryse kentinin bulunduu anlalmaktadr. Burada topraktan kalntlar karlmakta olan Apollon Smintheus tapma Hellenistik ada balanlp Roma dneminde onarlan byk bir yap olarak karmza kyor: lleri 24,30 m x 43,52 metredir, nde 8, yanlarda 14'er stun, drt tarafnda 11 basamakl kocaman bir tapnak. Tapnan friz, heykel ve stun kalntlar karlm, Khryse'yi Troas skenderiye'sine balayan bir kprnn izleri de bulunmutur. Smintheus Apollon'un klt merkezini ortaya karan bu arkeolojik aratrma anakkale Mzesi tarafndan ynetilerek Khryse'nin de yerini saptamaktadr. Arkeologlarn kanlarna gre Krhyse Lysima-khos'un yaptrd ve Byk iskender'in adn tayan Alexandria Troas'a bal byk bir din ve klt merkezidir. Demek oluyor ki en eski alardan Homeros destanlarnda tuttuu yeri bu merkez tarihsel dnemlere kadar korumutur. Srdrlecek aratrmalarn bizi Apollon Smintheus'u kiilii stne de aydnlatacana phe yoktur (Apollon). Soylar - alar Mythos'u. Hesiodos'un, kardei Perses'e gerekleri aklamak ve doru yolu g9termek amacyla yazd "ler ve Gnler" (Yunanca Erga kai Hemerai) adl didaktik eserinde Theogonia'daki yntem insanlar dnyasna uygulanr: Tanrlar gibi insanlar da baz aamalar geirip bugn bulunduklar duruma gelmilerdir. Ne var ki tam karamsar bir grle, insanlarn iyiye deil, ktye gittikleri ve sonlarnn bsbtn ykm olaca kansndadr. Bunu nlemek iin kiinin adalete dayanp dorudan aynlmamas ve hele gece, gndz var gcyle almas gerekir. Hint-Avrupa kaynakl dnya grlerine dayanan bu mythos Yunan yaznnda pek yank uyandrmamsa da, Roma dnyasnda epey tutunmu ve ilenmitir. Theogo-

nia ile iler ve Gnler arasnda ana gr bakmndan hem bir benzerlik, hem bir eliki vardr: Her iki yaptta sz geen Promethe us efsanesi, ler ve Gnler'de Pandora masalyla tamamlanm ve bu bakmdan kar.m sarlkta daha ileri bir aamaya varmsa da, ler ve Gnler'de altn a Kronos'un egemenlik dnemiyle bir tutulur, insanlar iin yi kim Olymposlu tanrlarn saltanatyla balar. alarn (Hesiodos a deil de soy diyor) madenlere gre adlandrlmas ranBabil kaynakl bir gre dayanr. ler ve Gnler'de soylar efsanesi Pandora efsanesinden hemen sonra gelir (i. 110-202); Hesiodos'a gre be soy vardr: Altn, gm, tun ve demir soylar, bunlarn aralarna Hesiodos bir ey daha sokar: Homeros destanlannda sz geen yar tanr kahramanlar soyu. yle t< nmlar her birini: ALTIN SOY: Olympos 'ta oturan lmszler yaratt lml insanlarn ilk soyunu altndan. O zamanlar Kronos 'un gkleri tuttuu zamanln ,l tanrlargibiyayordu insanlar, kaygsz, rahat, acsz, dertsiz. Belal ihtiyarlk kmyordu stlerine, kollar, bacaklar her zaman dipdiri sevinip couyorlard gamsz lenlerde, tatl uykulara dalar gibi lyorlard. Dnyann var, you onlarnd, toprak kendiliinden bereket sayordu. Saysz nimetler ortasnda, rahat, memnun, yaayp gidiyordu insanoullar tarlalarnda. Bu ilk insanlar lp topraa karnca, birer cin oldular Zeus 'un dileiyle, iyi birer cin, topra ve insanlar koruyan cinler . Yaman bir erefe konmu oldular bylece. Cin olarak evirdiimiz Yunanca "dai-mon"dur (Daimon).
GM SOY:

Sonra gmten ikinci bir soy yaratt Olyrhpos 'ta oturan lmszler. Bunlarn boylar bolar da, akllar da ok baka trlyd altn soylulardan. ocuklar yzyl ocuk kalyordu evde, analarnn dizinde ocuka oynaara k. Byyp, ergin aa gelince,

T
Talos. (1) Girit efsanesinin robot insan. Ta-los adaya adn veren Kres'in, ya da tann Hephaistos'un olu, yahut da tun soyundan artakalan bir insanm. Minos, ya da Zeus onu Girit'e beki olarak dikmi, Talos her gn silahlaryla aday epeevre dolar, yabanclarn karaya kmasn nlermi. Daida-los'un Girit'ten kamak iin kanatlar yapp havalanmas da ondanm. Talos yaklaan gemilerin stne koca ta paralar atar, bu engeli de amak aresini bulanlar daha da korkun bir biimde yok edermi: Atein iine atar, tuntan gvdesini kor haline getirir, sonra da yolculara sarlr, onlar cayr cayr yakarm. Talos'un bedenine silah ilemez-mi, yalnz ayann bileinde bir damar varm. Medeia bvleriyie o damar bulup yrtm, Talos da bylece lm (Argonaut'lar). (2) Daidalos'un ra Talos bir Atinaldr. Testereyi icat ettii iin ustas onu kskanm, Akropol'den aa atm (Daidalos). Talthybios. Agamemnon'un habercisi. Krallar kralyla birlikte Troya savana katlr ve eitli grevler grr-. Briseis'i Akhilleus'tan almak, phigeneia'y Aulis'e getirmek, Kinyras'n lkesine eli gitmek ona dm-m. Talthybios'un Sparta'da bir suna varm, uluslararas hukuku ve elilik haklarn koruyan bir kahraman saylrm. Tanrlarn Douu. Bkz. Theogonia. Tantalos. Lydia kral Tantalos hem efsanede dal budak salm lanetli bir soyun atas, hem ller lkesinde ektii ceza ile nldr. Kendisi Zeus'la Plton'un olu saylr (Tab. 14). Karsnn ad stne kaynaklarda ayrlk vardr, ama ocuklarnn Pelops'la Niobe olduu genellikle kabul edilir (Pelops, Niobe). Soyu sopuyla lanete uramasn gerektiren suun ya da sularn ne olduunu efsaneler aka dile getirmez.- Tantalos Sipylos (Manisa) danda krallk kurmu, ok gl ve zengin bir adamm. Asl suunun bu stnl, tanrlarn kendisine balad nimetlerden gurur duymas, marp ly karmas ol-

duu ileri srlr. Gerek neden baka olsa gerek: Tantalos da br Anadolulu tanr ve kahramanlar gibi, Olymposlularn dzenine aykr den bir din ve efsane emberinin kiileridir. Anaerkil bir dzeni, Ana Tanra'nn egemen olduu bir din grn simgelerler. Sipylos yamalarnda kayaya oyulmu bir Kybele heykelinin bulunmas, Niobe efsanesinin bu dan eteindeki Sardes'e yerletirilmesi buna kanttr. Baka bir din ve dzen adna ba kaldrdklar iindir ki cezaya arplmlar, lanete uramlardr. Tantalos bir sylentiye gre Hermes'e Ze-us'un kpeini vermemek iin yalan yere yemin etmi, Zeus'un fkesi bu yzdenmi. Ya da tanrlarn sofrasna arlm da tanr srlarn aa vurmu, ya da tanr balyla arab arm. Kendisine yklenen ok daha byk bir su tanrlar denemek iin olu Pelops'u dorayp tanrlarn nne karmasdr. Tantalos ikencesi diye dillere gemi olan cezasn Homeros Odysseia'da yle anlatr (Od. XI, 582 vd.):

Tantalos 'u grdm, korkun ikenceler ekerken: Duruyordu bir gln iinde, apakta yksele yksele kyordu su enesine kadar, ama imek iin davrand myd, damlasn alamyordu suyun, ihtiyar adam eiliyor, eiliyor, eiliyordu, su da ekiliyor, ekiliyor, yok oluyordu emen toprakta, ve bir amur peyda oluyordu ayaklarnn dibinde, kapkara, ossaat bir tanr kurutuveriyordu gl. Yemiler sarkyordu bann nnde dall budakl aalardan, armutlar, narlar, prl prl elmalar, ball incirler, tombul zeytinler sarkyordu, ama ihtiyar adam, koparaym diye ellerini uzatt myd, bir yel geliyor, savuruyordu onlar kara bulutlara.
Tarkhon. Roma'nn kuzeyinde bulunan Tarquinii ve daha baka ehirleri kurmakla n salm Etrsk kahraman. Telephos'un olu olduu sylenir. Etrskleri Lydia'dan, yani Anadolu'nun Ege kylarndan talya'ya o gtrm. Tarkhon ak sal olarak domu, bu da anl bir aln yazsna delilmi.

278

Tarpeia. Tarpeia Capitolium'a ve orada bulunan Tarpeia kayasna adn veren Romal kzdr. Adam ldrenler bu kayadan aa atlp ldrlrd. Tarpeia'nn kendisi de bir suludur: Babas Spurius Tarpeius Capitoli-um kalesinin bekisiymi. Sabinler karlan kzlarn geri almak iin kalenin dibinde ordugh kurup ehri sardklan srada Tarpeia Sabin kral Tatius'u grm ve ona k olmu, kendisini kar olarak alrsa, kalenin kaplarn amaya sz vermi krala. yle olmu, ama Sabin kral Tarpeia'y almak yle dursun, ordusuyla kaleye saldrdnda kz kalkanlarnn altnda ezip ldrmler. Tartaros. Tartaros yeraltndaki ller lkesinin en derin yeridir. Titanlarla tanrlar arasndaki savata deprem Tartaros'a kadar uzanr, bu savata yenilen Titanlar da Zeus Tartaros'a kapatr. Tartaros'un en iyi tanmland yapt Hesiodos'un Theogonia'sdr. yle denir (Theog. 736 vd.):

Orada durur yan yana kaynaklar, btn varlklarn son ular kara topran ve sisli Tartaros 'un, ekinsiz denizin ve yldzl gn tanrlar rkten pis, kfl keler. ylesine derindir ki bu yerler bir ylda varlamaz dibine, kaplarndan girildikten sonra. Bora stne bora savurur insan bir oyana, bir buyana, korkun bir hzla. Ve ite orada ykselir kona kara Gece 'nin kasvetli, korkun bulutlar iinde.
Tartaros'un derinliini belirtmek iin Hesi-odos bir de yle der: Br rs

gkten dse dokuzgn, dokuz

gece, ancak sonuncu gn varabilirdi yeryzne ve tun bir rs dse yeryznden ancak dokuz gn, dokuz gece sonra varabilir
Tartaros'a.

Teiresias. Thebaili Teiresias efsanede sz geen bilicilerin en nlsdr. Troya sava efsanelerinde de, Thebai emberinde de ok nemli bir rol oynar. ldkten sonra bile Odysseus ruhuna sorular sormak iin uzun ve tehlikeli Hades yolculuuna giriir. Byc tanra Kirke Teiresias' yle tanmlar (Od. X, 491 vd.):

Teiresias stne birok efsaneler anlatlr: Teiresias Spartoi soyundandr (Spartoi), o-culugunda Kithairon danda gezerken iftle-en M ylana rastlam, ocuk bir sopa alp dii ylan ldrm, ossaat erkekken birdenbire dii olmu, yedi yl sonra gene ayn yerde ayn olay grm, bu kez erkek ylan ldrm ve yine erkek olmu. Bana gelen bu olayn n tanrlara kadar uzanm, Hera ile Zeus bir gn, akta kadn m daha ok zevk duyar, erkek mi konusunda tartrlarken, Teiresias'n fikrini almay dnmler. Teireslas'n yant artc olmu: Erkek bir zevk duyarsa, kadn onun dokuz mislini duyar dlys buyurmu, Hera da kadnln srlar agn v ruldu diye Teiresias'a kzm, gzlerini kr etmi. Buna karlk Zeus ona khinlik hnerini ve yedi kuak boyunca yaamasn balam. Teiresias'n en nl kehanetleri unlardr Amphitryon'a kars Alkmene'nin kiminle yattn aklar, Laios'a doacak olan ocuunun kendisini ldreceini haber verir, Oidipus'u aydnlatr, Thebai'den kovulmasn salk verir, Thebai'ye kar yediler seferinde ehrin nasl korunabileceini gsterir; daha sonraki efsanelerde Teiresias her ie karan bilici tipi olarak canlandnlr: Pentheus'a tanr Dionysos'a kar gelmemesini, Narkls-sos'un leceini ve daha birok olaylarda gelecei haber veren odur. Odysseia'da oynad role gre Teiresias'n bilicilik hnerini lmnden sonra da saklad anllr. Bu da Zeus'un nl khine bir armaganymt. Epigonlar Thebai'yi alnca Teiresias br Thebaililerle gm, yolda Telphusa kaynandan su ierken lm. Baka bir anlatma gre ehirde kalm, ama Thebaililer onu kzyla birlikte Delphoi'ye, Apollon tanrya adanmak zere gndermiler, yolda ihtiyarlktan lm. Teisiphone. Adam ldrme sularnn cn alan Erinyslerden biri (Erlnys).

Gidilecek Hades 'ln ve korkun Persephone 'nln lkesine, danmak iin Thebaili Teiresias'n ruhuna, henzyitirmemi akln bu kr bilici, Persephone bir ona bilin balamtr llerden, bir odur dnen, tekiler uuurlar glgelergibi.

Tekmessa. Troya nnde byk Aias'n kapatmas, bir Phrygia kralnn kzyd. Sophok-les'in "Aias" tragedyasnda nemli bir rol oynar (Aias). Telamon. Aiakos'la Endeis'in olu, Aias'n babas, Peleus'un kardei (Tab. 21). ocukluunda Peleus'la birlikte vey kardeleri Pho-kos'u ldrmeleri zerine (Phokos) Telamon Aigina'dan srlr, Salamis'e yerleir (Aia-kos). Herakles'le birlikte Argonaut'lar seferine, Kalydon avna katlr. Gene Herakles'le birlikte birinci Troya seferine gider ve Herak-les Laomedon'un kz Hesione'yi kurtarnca Telamon bu kzla evlenir. Bu evlenmeden Teukros doar (Teukros). Troya sava srasnda Telamon Salamis'te oullarnn dnmesini bekler. Teukros Aias'sz yurda dnnce fkelenir ve onu kovar. Nasl ld belli deildir (Aias). Telemakhos. Odysseus'la Penelope'nin biricik oullar. Babas Troya savana gidince Telemakhos daha kundakta ocuktur. Ad ilkin Odysseus'un kendisini savaa gtrmek iin gelen elilere oynad oyun srasnda geer (Palamedes). Sonra Odysseia'nn banda ona gene rastlanr: Bym, delikanl olmutur, Ithake saraynda taliplerin babasnn maln, mlkn arur etmelerine zlr, onlar kovmak iin elinden bir ey gelmez, sonunda babasnn yaayp yaamadn renmek iin yola kmaya karar verir: Troya'dan dnen yiitlere babasndan haber sormaya gidecektir. Mentor klnda tanra Athena'nn klavuzluunda olan bu yolculuk Odysseia'nn ilk drt blmnde anlatlm, bu yzden de bu blmlere Telemakhia denmitir (Odys-seia). Nestorve Melenaos'un konaklarna varr, onlarla grr, Troya savalarnn anlarn uzun boylu anlatmalarna frsat verir (Menelaos, Helena). Dnnde taliplerin kurduu pusuya dmez, Ithake limanna girmeden ehir dndaki bir kumsala kar, biraz nce de Odysseus ayn yere km ve domuz oban Eumaios'un kulbesinde konuk edilmitir. Baba-ogul nce tanmadan buluup konuurlar, sonra Odysseus dilenci kl altnda gerek kimliini aklaynca, taliplerin hakkndan gelmek iin planlar kurarlar. Telemakhos talipleri ldrmekte babasna yardm

eder, anasyla babasnn bulumasna seviniri Bakaca da bir rol yoktur Odysseia'da. Telephos. Herakles'le Auge'nin olu Tele-phos dramatik bir yknn kahramandr. Daha anasnn karnndayken tanr szcsnn doacak olan ocuun daylarn ldrecegini bildirmesi ana-ogul Auge ile Telephos'un bir sandkla denize atlmalarna y o l aar. Kurtulurlar ve Mysia kylarna karlar (Auge). Baka bir anlatma gre yalnz Auge Mysia'ya gider, kral Teuthras'a satlr, Tele- phos ise Arkadya'da bir daa braklr, orada obanlarca bytlr ve dada kaza ile M adam ldrr: Bu M adam kendi daylardr. Telephos Arkadya'dan srlr. Delphoi tap-nagma gidip tanr szcsn yoklar, Mysia ya gitmesi gerektii cevabn alr. Mysia'ya gelir, ama anasn tanmaz, Auge'nin de oglunu tanmamas az daha ana ile olun evlenmelerine yol aacakken vaktinde nlenir. Auge kral Teuthras'in kendisiyle evlenir, bir. sre sonra Teuthras lnce Mysia krall Telephos'a kalr. Bu srada Akhalar Troya'ya kar ilk seferlerine giriirler, donanma yanl rota ile Mysi-a kylarna yanar. Telephos Troya kral so-yuyla akrabal yznden Akhalara kar koyar, yiite arpr ve birok nemli kiileri ldrr, ama AkhiIIeus karsna dikilince korkuya kaplp komaya balar. Tanr Di-onysos araya girer ve Telephos'un bir a s m a | ktne ayann taklp dmesini salar. Arkasndan gelen AkhiIIeus da onu kalasndan vurur. Akha donanmas ekilip gider, sekiz yl kadar uzun bir zaman da Anadolu kylarna uramaz olur, ama Telephos'un yaras iyilememektedir. Dant biliciler yaray kim atysa o iyiletirebilir derler. Telephos da bu kez Aulis'te Akhilleus'u bulmaya gelir. Euripides "Telephos" adl (kayp) tragedyasnda Mysial kahraman dilenci klnda -kartrm Akhilelus'un nne, alatr, szlatr, istediini elde ettirirmi. AkhiIIeus kargsnn pasndan bir para srer yaraya, Telephos iyileir ve kran borcunu Akhalara Troya'ya kacak doru yolu gstermekle der. Telephos Troya savana karmaz, ama olu Eurypylos Mysial bir blkle Priamos'un yardmna koar (Eurypylos).

280

Telkhines. Poseidon'la ilgili kt cinler. Yar insan, yar balk biimindeymiler, ylan klna girdikleri de olurmu. Telkhinler Rodos adasnda yaarm ve dnyada ne kadar deprem, kar, dolu, yamur gibi afetler varsa, hepsi onlarn elinden karm. Tufan da onlar nceden bilip haber vermiler. Rodos adasnn sularna Styks'in sularn kantrarak topran verimsiz olmasna yol amlar. Tufandan kaarken biri Lykia'ya gelmi ve orada, Ksanthos rma kenarnda Lykial Apol-lon'a bir tapnak kurmu, derlerdi. Telkhinlerin baz efsanelerde Kabeirlerle kartrld grlr, o zaman da sanat cinler olarak gsterilirler: Maden ilemesini bilirler, tanr heykelleri ve Poseidon'un yabasn yapmlar. Ama aslnda kt ve yararsz olduklarndan Apollon oklartyla, ya da Zeus yl-dnmlaryla onlar ldrm. Denizde birer kaya olmular. Tenes. Tenedos'a (bugn Bozcaada) adn veren kurucu kahraman. Kyknos'un olu saylr (Kyknos). vey anas Tenes'i kendisine gz dikmi olmakla sular. Kyknos da buna inanr ve Tenes'le kz kardeini bir sanda kapatp denize atar. Poseidon tann genleri korur ve o zaman Leukophrys adyla anlan Tenedos'a karr. Sonralar Kyknos yanlln anlar ve Tenes'le barmak zere Tenedos'a gelir, ama Tenes babasnn gemisini karaya balayan halat keser, bylece her trl ilikiyi koparm olur. Akhalar Troya'ya sefer yaptklarnda Tenedos'a varnca, Tenes onlar talar, ama Akhilleus'un kargsyla vurularak lr.

nos'la Tethys'in yanna gitmek zere olduunu, onu bildirmeye geldiini ileri srer (Hera). Teukros. (1) Skamandros'la da da nympha's daia'nn olu, Troya kral soyunun atas (Tab. 16). Bir efsaneye gre Teukros Troas'n yerlisi deildir, Ege kylarna Girit'ten babas Skamandros'la birlikte gelmitir. Anadolu'ya gmeden nce kehanete bavurmular, nereye yerlemeleri gerektiini sormular, tanr szcs de "yer oullarnn saldrsna nerede urarsanz" yantn vermi. Troya yresine gelip akta yattklar bir gece farelerin kalkanlarn, yaylannn kirilerini kemirdigini grmler, kehanetin gsterdii yerin buras olduunu-''anlayarak oraya yerlemiler ve Apollon Smintheus'a (fareleri kovan Apollon) bir tapnak kurmular. Teukros sonralar Dardanos'u konuk eder ve kz Batieia ile evlendirip tahtn ona brakr (Dar-dartos, Smintheus). (2) Telamon'la Hesione'nin olu, Aias'n kardei (Tab. 21). Troya soyundan olduu halde Teukros agabeysi Alas'la birlikte Akhalar safnda dvr, ordunun en usta okusu-dur, birok savay ldrr. Aias'n lm srasnda Mysia'ya yapt bir apulculuk seferine ktndan orada yoktur ve olaylar nleyemez. Dnnde byk bir umutsuzlua kaplp canna kymak ister. Dn de uursuz olur, Salamis'e vardnda babas Te-lamon Aias' getirmedi diye onu adaya almaz (Aids, Telamon). Kbrs'a gider, orada Yeni Salamis diye bir ehir kurar, Kbrs kralnn kzyla evlenir, birok ocuu olur, biri Kilik-ya'da Olbe kentinin kurucusu gen Aias'tr. Teuthras. Mysia kral, Telephos efsanesinde sz geer. Krall Kaikos (Bakray) rmann agzndayrn. Efsanesi de yledir: Dada avlanrken Teuthras'n karsna bir yaban domuzu km, kendisini ldrmemesi iin insan sesiyle yalvarm, vurulduktan sonra da Artemis Orthosia tapnana snm. Kutsal hayvan ldrd diye Teuthras czam ve bir eit lgnla arplm, ama sonradan iyilemi. Auge ile Telephos'u Mysia'da konuklayan odur (Auge, Telephos). Thalia. Bitkisel gelimeyi, fkrmasn dile getiren bu ad: doann

Tereus. Bkz. Aedon.

Terpsikhore. Musalardar biri, dans ve hafif iiri simgeler (Musa/ar). Tethys. Uranos'la Gaia'nn kz, dii Titanlardan sonuncusu (Tab. 1, 2). Denizin verimliliini simgeleyen Tethis tanr Okeanos'la birleir ve bini akn dii varlk dourur (Tab. 4). Dnyann btn rmaklar da Okeanos'la Tethys'ten dogma saylr. Bir efsaneye gre Tethys Zeus'un Kronos'a kar sava srasnda Hera'y yanna alm ve bytmt. Hera da danda Zeus'u bulup onunla sevimeyi kafasna koyunca, kavga etmi olan Okea-

(1) Musalardan birinin addr. Yetki alan komedyadr. Apollon'la seviip Korybantlan dourduu da anlatlr (Musalar).
Kharitlerin biri (Khahtler).

Theia. Uranos'la Gaia'nn kz, dii Titanlardan biri, Hyperion'la evlenir ve Eos, Helios ve Selene'yi dourur (Tab. 4). Themis. Themis, Uranos'la Gaia'nn kzdr, yani ikinci tanr kuandan ve dii Titanlardandr. Hesiodos, Themis'in adn Titanlar arasnda saydktan sonra, uzun sre ondan sz etmez, ta ki Olympos tanrlar Titanlar yensin ve Zeus, Kronos'tan dogma br kardeleriyle egemenlii paylap yeni dzeni kursunlar. Ondan sonra da Zeus her kuaktan tanralarla birleme ve retme yoluna gider. lk evlilii Metisledir, onu Athena'ya gebe brakr. kinci evlilii, Titan kz The-mis'ledir. Hesiodos bu birlemeyi ksaca yle tanmlar (Theog. 901 vd.):

(2) Zeus'la Eurynome'nin kz,

Thamyris. lyada'da ad geen Trakyal bir ozan. Servenini lyada'da Homeros yle anlatr (l. II, 594vd.):

Musalar bulumulard eskiden Dorion 'da, keseceklerdi Trakyal Thamyris'in arksn Oikhalia 'dan gelmiti Thamyris, kendine gveniyor, vnyordu, kalkanl Zeus 'un kzlarn, Musalar bile yenerim diyordu ark sylemede. Onlarda kzdlar, kr ettiler onu, tanrsal arky aldlar elinden, alg almay unutturdular ona.
ok yakkl diye bilinen bu ozan lyra almakta da, ezgi sylemekte de ok stnm, bir theogonia, bir kosmogonia, bir de titano-makhia yazd sylenir. Mzikte de birok yenilikler yapm, ama ly karp Musa-larla boy lmeye kalkp olanaklarndan yoksun edilince, lyrasn bir rmaa atm, bir daha da ark sylememi. Baz kaynaklarda Homeros'un bu Thamyris'in mezi olduu sylenir. Thanatos. lm simgeleyen tanr. Nyks'in ocuu, Uyku'nun kardeidir. Birbirinden ayrlmayan Hypnos'la Thanatos yeraltnda Tar-taros'un derinliklerinde otururlar (Hes. The-og. 755 vd.). Thaumas. Pontos'Ia Gaia'nn olu, Elektra ile evlenir ve ris'le Harpyalar retir (Tab. 6). Theano. Troyal Antenor'un kars Theano Athena tapmann rahibesidir. Troya kadnlar, balarnda kralie Hekabe olmak zere, Athena tanraya parlak bir al adamaya geldiklerinde, Theano onlar karlar ve sunu yaparken de tanraya yakarr (l. VI, 298 vd.). Theano'nun Antenor'dan birok ocuklan olur, kocasnn baka bir kardan olan olunu da zene bezene yetitirir. Antenor'la birlikte Troya'y ele verdii anlatlan efsanelerinden biridir (Antenor).

Sonra k saan Themis'le evlendi Zeus, bu tanradan dodu Horalar: Eunomia, Dike ve bereketli Eirene, ki korurlar insanlarn ekip bitiklerini. Ve Moiralar, akll Zeus 'un ok sayd Klotho, Lakhesls veAtropos, kionlarveriryalnznsanlara mutluya da mutsuz yaamapaylarn.

Peki Themis kimdir? Doada mevsimlerin, yllarn ve sanatlarn dzenini salayan bir tanra lsyle canl varlklarn arasnda hayatla lm dengesini kurup, kader ipliklerini ellerinde tutan ikinci bir tanra lsn douran bu gl tanrsal varlk kimdir ve neyi simgeler? Themis, kanundur, kuraldr, yasann ta kendisidir. Ama gelip geici yasa deil, tanrlar dnyasnda da, insanlar dnyasnda da deimez, evrensel ve lmsz doa yasasdr. Tanrsal yasadr, onun kart insansal yasa ise Nomos'tur. Themis Olympos'ta yaar. Tanrlarn toplantlarna bakanlk eder, Olympos'taki dzeni de o korur. Homeros da tanr, bilir onu, Hera'yla, Zeus'la konutuunu gsterir lyada'da. Ama ok sz edilmez Themis'ten, efsanesi, yks yoktur. Her yerde ve her zaman vardr o kadar. rettii tanrsal varlklarla srdrr etkisini, bu varlklar da tanrlardan daha gl olduklar iin, ehramn tepesinde oturur gibidir Themis. Ad da koymak, yerletirmek, oturtmak anlamna gelen bir kkten tremitir (Hora 'lar,

Thebai'ye kar Yediler. Bkz. Amphiaraos, Eteokles, Adrastos. 282

Moiralar).

Theogonia. Yunanllarn en eski ve en nemli theogonias olan Hesiodos'un eseri besbelli ki doulu kaynaklara dayanmakta, I enlkeliler yoluyla Smer ve Babil inan ve efsanelerini yanstmaktadr. Ne var ki badanm tam olmutur: Hesiodos'un tanrlann doluunu, tanr soylarnn ve kuaklarnn birbirlerini izleyip gelimelerini dile getiren yapt, Yunan kaynakl inan ve efsaneleriyle kaynam ve tutarl bir btn haline gelmitir. Hele Hesiodos'un kurduu ynetim, Homeros destanlarnda da uygulanan ecere gsterme eilimiyle tam bir uyum iinde ilkan sonlarna dek benimsenmi ve ozanlara olduu kadar, hellenistik an ve Roma'nn mythograph denilen mythos yazarlarna da rnek olmutur. Dnyann yaratl iin de bir yorum veren Theogonia, Yunanllarn tek dinsel kitab olarak kalm denebilir, ama unu da belirtmeli ki, bu gelenek yazma kaynak olmaktan te gidememi, ne tam anlamyla dini ve klt, ne de bambaka bir yol tutan dnce akmn etkileyememitir. O kadar ki, Heiodos'un, ou yabanc kaynaklardan ald kimi tanrsal varlklar Yunan yazn doa d, yaban ve kaba sayarak yadrgam ve atmtr. Hesiodos'un Theogonia's gene de tek yaratl mythos'u olarak ayrntlaryla incelemeye deer. Her eyden nce Khaos vard der Hesio-dos, (Khaos) ama Khaos'un ne olduunu tanmlamaz, hemen Khaos'tan Gaiayani Top-rak'n ktn anlatr ve ne olduunu tam anlatmad bir birleme ilkesi olarak Eros'u yani Sevgi tanry da araya sokar, ama belli ki Yunan kaynakl bu varl, sayd br unsurlarla iyice birletiremedii iin "partheno-genesis" yani kendi kendine dourma, meydana getirme ilkesine uyarak, Khaos'tan Ere-bos'u (yeralt karanl) ve Nyks'i (yerst karanl) yani Gece'yi karr ve yle der (Theog. 126 vd.):

Bu Titanlar tanrlarn ikinci kua saylr, birinci kuak Gaia ile Uranos olmak zere. Burada Theogonia boyunca hep rastlanacak bir srele karlarz: Bir kuak kendinden sonraki kuan doup gelimesine izin vermez, nk gcnn elinden alnacandan, egemenliinin baka ele, sonraki kuaa geeceinden korkar. Bu yzdendir ki Uranos ocuklarn yok etmeye urar (Uranos). Gaia son doan olu Kronos'un eline bir trpan verir ve koca Uranos gece arzudan yanp tutuarak indii, sard zaman Topra, pusuda bekleyen Kronos frlar, trpanla keser babasnn hayalarn. Denize salan sperma kpkleriyle kanlardan tanra Aphrodite ve Erinysler doar (Aphrodite, Erinys). Kronos egemenlii ele alr, ikinci tanr kua birincisini yenmitir, Hesiodos erkek Titanlarn dii Titanlarla evlenmelerini ve bu evlenmelerden doan ocuklar sayar. kinci kuan da dram vardr. Kronos Rheia ile evlenir ve u evlatlar dourur: Hes-tia, Demeter, Hera, Hades, Poseidon ve en sonuncusu Zeus.

Ama koca Kronos yiyordu ilk ocuklarn analarnn kutsal karnndan kp da dizleri stne oturduka her biri. Korkuyordu Uranos 'un marur torunlarndan biri lmszler arasnda kral olacak diye.

Toprak bir varlkyaratt kendine eit: Drt bir yann saran Uranos, yldzl Gk ', Mutlu tanrlarn srekli, salam yurdunu.
Gaia sonra kendi kendine yksek dalar ve Pontos'u, yani denizi yaratr. Sonra da Ura-nos'la seviip kuak dev yaratr: Titanlar, Kykloplarve Hekatonkheirler.

Uranos'la Gaia bunun byle olacan bildirmilerdi Kronos'a. Ne var ki Rheia'ya yardm edenler onlardr. Zeus doar domaz Gi-rit'e karrlar, Kronos'a da bir ta yuttururlar. Zeus byynce, babasna bu tala birlikte yuttuu btn kardelerini de kusturur. Egemenlii ele geirmek iin hazrla giriir, ilk i Uranos'un yeraltna kapatt Yz Kollu devleri ve Kykloplar kurtarmak. Tepegzlerden gk grlemesini, imek ve yldrm alr, Yz Kollularn da yardmyla korkun bir savaa giriir. Titanomakhia denilen bu sava babasnn kardeleri Titanlara kardr (Devler ve Tanrlar Savas). Bu yaman savata zaferi kazanan Zeus nc kua, yani Olym-pos tanrlarnn saltanatn kurar.

Mutlu tanrlar bitirince bu islerini, ereflerini zorla kurtarnca Titanlardan, uydular Toprak Ana'nn tlerine, engin bakl Zeus'a bavurdular,

lmszlerin bana ge m esin i, Olympos 'un kral olmasn istediler ondan ve Zeusgeip bana tanrlarn yetki paylarn datt her birine. Theogonia Zeus'un ve br Olympos tanr -larnn evlilikleriyle, ocuklarn saymakla sona erer.
Theoklymcnos. Melampus soyundan bir khin. Odysseia'da sz geer.Telemakhos Pylos dnnde bu khini gemisine alr ve thake'ye konuk olarak gtrr. Argosludur, ama adam ldrd iin srlr. Theokly-menos kularn uuundan anlam karr: Odysseus'un yaknda geleceini ve talipleri ldreceini nceden haber verir. Theonoe. Bir roman kiisi: Khin Kalkhas'n kz kardei olarak gsterilir. Gnn birinde kumsalda oynarken korsanlarca karlr, Karia kralna satlr. Babas Thestor onu aramaya kar, gemisi batar, o da Karia kylarna kar ve kraln sarayna kle olur. Theonoe'nin kz kardei Leukippe de babasnn dnmediini grnce erkek klna girer ve Karia'ya gelip ayn saraya rahip olur. Theonoe kz kardeini tanmaz, yakkl rahibe gnl verir, ona teklifte bulunur. Leukippe hi yanamaynca, Thestos'u onu ldrmekle grevlendirir. Thestos da kzn tanmaz, tutuklu olduu yere girip kaderinden yaknacak olur. Kz babasna kendini tantr, derken Thestor Theonoe'yi ldrmeye kalkar, klcn knndan karrken Theonoe babasn anarak alar, hepsi birbirini tanrlar. Karia kral da n birden armaanlara boup yurtlar-na geri gnderir. Thcrsites. Troya nndeki Akha ordusunda bir asker olan Thersites lyada'da krallar kral Agamemnon'a dil uzatmaya yeltenen bir adamdr (Agamemnon). Destann yalnz bir blmnde ad geen Thersites yle tanmlanr (l. II, 212vd.j: Yalnz Thersites kopardyagaray, konutu ileri, geri, o Thersites ki samalar dururdu biteviye, krallar kzdrmak iin laf ederdi, geliigzel, Argoslular gldrsnd yeter ki, tlyon 'a gelen en irkin kiiydi o, bacaklar arpk, bir aya aksakt,

srt kambur, gs kkt ieri, kafas omuzlarnn stnde sivriydi, tek tkt banda sa. Thersites Agamemnon'a kar orduda hemen hemen herkesin dndn dile getirdii halde, bye saygszlk etti diye Odysseus'un hmna urar, tartaklanr (l. II, 257 vd.): Baksana diyeyim, bu dediim de olacak hani, byle zprlk eder grrsem seni bir daha, varsn Odysseus 'un omuzlar stnde durmasn ba, bana bir daha Telemakhos'un babas demesinle r, tutup anadan doma etmezsem seni rlplak, ayp yerlerini rten gmleini karmazsam srtndan, adamakll pataklamazsam seni, gndermezsem tezgiden gemilere alaya alaya. Byle dedi, deneiyle srtna, omuzlarna vurdu, Thersites oldu iki bklm, gzlerinden yalar akt tane tane. Srtnda altn denekle vurulan yerde kanl bir i peyda oldu birdenbire. Dizkt, bakt ac ac, sildi yalarn, tatl bir glme ald herkesi.
Thersites'e Shakespeare'in "Troilus'la Kressida" dramnda da rastlarz. Shakespea-re herhalde yukardaki dizelerden esinlenerek Thersites'i Akha ordusunun soytars olarak canlandrr. Theseus. Theseus, Dor rknn byk kahraman Herakles'in rnei zerine Atina'da uydurulmu bir kiidir, efsanesi de Herakles efsanesinin motifleriyle bir araya getirilmi, bu yaktrmalara Atina'nn lklerini yanstan kiisel ve toplumsal baz temalar eklenmitir. Ayrca Atinallar Theseus'u efsanelik deil de tarihsel bir kii sayarlard. "Theseus'suz hibir ey yoktur" Atina'da zdeyi olmutu. Aigeus'la Aithra'nn oludur (Tab. 24), ama asl babasnn Aigeus deil de, tanr Po-seidon olduu ileri srlrd (Aigeus, Aith-ra). Troizen'de dedesi Pittheus'un yannda byyen Theseus Atina kralnn olu olduunu bilmiyordu, nk Aigeus Aithra'ya ocua altna sandallaryla klcn saklad bir ka-

284

kaldracak duruma gelmedike kim olduunu sylememesini buyurmutu. Theseus bylece byyor ve gn getike glenip yreklenlyordu. Herakles bir gn Pittheus'un sarayna gelmi ve srtnda tad aslan postunu yere atmt, ortalkta kim varsa hepsi korkudan kam, yalnz Theseus klcn karp aslann stne yrmt. On alt yana basnca anas delikanly kayann nne gtrm, Theseus da koca kayay kaldrarak babasnn altna saklad soykalar ortaya karmt. O zaman kral olu olduunu grenince hemen Atina'ya gitmek zere yola km, Pittheus kara yolunda bir sr canavar ve ekya olduunu bildirerek ona denizden ilnesini syledii halde, Theseus gerekten kral olu olduunu Attika halkna gstermek in kara yolunu semi ve Atina'ya gelmeden blgeye korku salan bir sr dev, azman ve vahi hayvanlar bir bir yere sererek ehre varmt. Kephisos rmann sularnda dktq kanlardan temizlenip arnm ve Aige-us'un karsna kmt. Ne var ki o sralarda kral Aigeus byc Medeia'nn etkisi altnda bulunuyordu. Medeia bu gencin tahta gz dikeceini anlam, onu lende zehirlemeyi kararlatrmt, ama Theseus, sofraya oturunca etini kesmek iin Aigeus'un klcn karm, bylece babas olunu tanm, Me-deia'y kovarak Theseus'u barna basmt. Bu arada Aigeus'un kardei Pallas'n elli olu Theseus'u devirmek iin ona pusu kurmular, yiit de hepsini ldrm, bu suundan arnmak iin de bir yl Atina'dan uzaklamt. Ama Atina bir yl sonra Theseus'u arr, nk Girit kral Minos'a yedi kzla yedi erkek gnderip onlar yem olarak Minotauros'a vermek zorundadr. Theseus Atinal genlerle birlikte Girit'e gider ve Ariadne, Minotau-ros maddelerinde anlatld gibi, Atina'y bu korkun vergiden kurtarr. Dnte Ariad-ne'yi karr, ama tanr Dionysos'un emriyle olacak, Naksos adasnda brakr. Atina'ya yaklanca Aigeus'un dedii gibi beyaz yelkenler amay unutur, geminin kara yelkenle geldiini gren kral da olunun ldn sanarak kendini denize atar. Girit dn Theseus kral olur ve Attika lkesinde yeni ve ok hayrl bir dzen kurar: Tanra Athena erefine Panathenaia, Posel-

don erefine de lsthmos enliklerini dzenler, halkn karlarn gzeten, zenginlerle soylularn ayrcalklarn kstlayan toplumsal yasalar kartr. Bir yandan da yiitliklerini srdrr: Arkada Lapith kral Peirithoos'la birlikte Argonaut'lar seferine, Kalydon avna katlr, Oidipus'u Attika'ya kabul edip rahata lmesini salar, bir de Atina'ya saldran Amazonlara kar koyar. Amazonlar pskrtmeden kralieleri Antiope'yi karr, onunla evlenir, Hippolytos adnda bir olu olur. An-tiope'nin lmnden sonra Theseus Phaidra ile evlenir. Phaidra'dan iki olu olur: Akamas ve Demophon. Peirithoos'la birlikte ller lkesine iner, amac ller kraliesi Persephone'yi karp yeryzne getirmektir. O Hades lkesinde iken Atina'da iler karr: Soylu snflar Theseus'un yapt sosyal reformlar ortadan kaldrmak iin Dioskurlan yardma arrlar, Helene'nin kardeleri hem Theseus'un karp Aithra'nn yanna brakt kz geri almak, hem de Menestheus'u Atina tahtna karmak iin bunu frsat bilirler. O srada The-seus'la Peirithoos Hades lkesinde alkonur-lar: Hades'le Persephone'nin sofrasnda yemek yerlerken oturduklar iskemlelerin stne mhlanrlar. Uzun zaman olduklar yerden kalkamazlar, sonunda Herakles Hades'e inip Theseus'u kurtarr, ama Peirithoos "Unutma sandalyesi" denen bu yerden bir daha kalkamaz. Atina'ya dnnde Theseus lkesini karmakark bir durumda bulur ve orada kal-maktansa Skyros adasnda kral Lykome-des'in yanna snmay yeg grr. Ne var ki Lykomedes onu arkadan vurarak ldrr. Atinallar Theseus'u her zaman anarlar, onu Marathon savanda (. . 490) grdklerini ileri srerlerdi. Thespios. Thespios Atina kral Erekhte-us'un oludur. Attika'dan ayrlp Boionia yresinde Thespiai ehrini kurmutu. Herakles efsanesinde rol oynar: On sekiz yandayken yiit Kithairon aslann ldrmeden nce onun sarayna gelmi, Thespios da Herak-les'in her gece elli kzlarndan biriyle yatmasn saglamt (Herakles) Thetls. Thetis deniz ihtiyar Nereus'la Do-ris'ten domu elli Neteus kzlarnn en nl

sdr (Tab. 6). Hera'nn yetitirdii Thetis'e tanrlardan Poseidon da, Zeus da gnl vermiler, ama onun douraca olun babasndan daha gl olacan rendikten sonra gzel denizkzndan el ekmiler ve onu bir lmlyle evlendirmeye karar vermiler. Koca olarak setikleri Peleus'a varmamak iin Thetis denizkzlarna zg niteliini kullanarak klktan kla gemi, ama sonunda ona varmaya raz olmu. Peleus'la Thetis'in dn Olympos'ta tanrlar sofrasnda kutlanr, mesele kmasn diye kavga tanra Eri lene arlmaz, ne var ki altn elmay masann stne atmasyla tanralar arasnda gzellik yarmasna yol aar (Eri). Thetis lml kocasyla mutlu olmaz, bu zorlu evlenmede neler ektiini Hephaistos'a yana yakla anlatr (l. XIII, 429 vd., Akhilleus). Dourduu o-cuklar lmsz klmak iin bir bir atein stne tutup yaktn, ayn eyi olu Akhilleus iin yaparken Peleus tarafndan yakalanp kovulduunu efsaneler anlatr. Bu olay zerine Thetis Peleus'tan ayrlr ve kz kardeleriyle yaamak zere denizin dibine dalar. Ama ilesi tkenmi deildir Thetis'in, biricik olu Akhilleus'un trajik aln yazs yznden srp gider. lyada'nn birinci blmnde Akhilleus Aga-memnon'la kavga edip barakasna ekilmeye karar verince, deniz kysna gidip alaya alaya anasn arr (l. I, 358 vd.):

ona Zeus'un zincirlerini. Bu yzdendir ki batanr Thetis'i yannda yalvarr grnce, hayr diyemez, sz verir ve szn de Hera'nn lklarna, kskanlk gsterilerine karn tutar. Gm ayakl tanra Hephaistos'a da byle bir yardmda bulunmutur: Hera'nn irkin diye Olympos'tan aaya att nl topal Thetis'le kardei Eurynome almlar, Okea-nos rmann bir maarasnda dokuz yl saklamlard (Hephaistos). Bu kran borcunu demek iindir ki Hepaistos Akhilleus'a gz kamatrc silahlar yapar. Thetis'in ana yrei Troya sava boyunca kanar, olunun kaderini deitirmek iin bouna urar durur. Ana-ogul arasndaki bulumalar lyada'ntn en dokunakl sahnelerindendir. Nereus kzlaryla birlikte krl denizden kmas ve dalmas de-nizkzlarntn yaamn olanca renkleriyle serer gzlerimizin nne (Nereus). Thoas. (1) Lemnos kral, Hypsipyle'nin babas. Dionysos'la Ariadne'nin olu saylr. Lemnos kadnlar adadaki btn erkekleri ldrnce Thoas'n kz Hypsipyle'nin eliyle nasl kurtarld hakknda Hyps/py/e, Argo-naut'lar maddelerine baknz. (2) Tauris kral Thoas bir efsaneye gre yukarda ad geen Lemnos kralnn ayndr. Lemnos'tan katktan sonra Karadeniz'e Ta-uris'e snm ve Tauris'li Artemis kltn kurarak rahibesi olan phigeneia eliyle gelen yabanclar tanraya kurban edermi. Ores-tes'le Pylades phigeneia'y karnca Thoas onlar kovalarm ve bu kovalama srasnda ldrlm (phigeneia, Orestes). Thrasymedes. Pylos kral Nestor'un iki olundan biri. Kardei Antilokhos'la birlikte Troya savana katlr, Antilokhos Mem-non'un elinden lnce, onunla arpr. Troya atna giren Akha yiitlerindendir, babas Nestor'la yurduna dner.

duydu, frlad krl denizin stne birdumangibi, oturdu gzya dken olunun nne, eliyle okad onu, konutu, diller dkt: "Ne diye alarsn, oul, yreine giren ac ne ? Derdini anlat bana, ben de bileyim ".
Akhilleus urad hakszln cn Zeus alsn ister, bunun iin de anas Thetis'i Olym-pos'a gnderir: Batanrya yapt iyilikleri kendisine hatrlatacak, bunun karlnda olu savaa katlmadka Akhalarn yenilmesini elde edecektir. Thetis gerekten de Zeus'a byk bir hizmette bulunmutur: Gnn birinde Hera, Poseidon ve Athena batanr Zeus'a kar ayaklanacak olmular, zincire vurmular Kronos olunu, ama Thetis yz kollu devlerden Briareus'u getirmi, zdrm

Ulu ana, ta dipte, babasnn yannda, onu

Thyades. Bkz. Bakkhalar. Thyestcs. Bkz. Atreus,

Aigisthos.
Tiphys. Argo gemisinin dmencisi. Maryandyn'Ier lkesinde lr (Argonaut'lar). Titanlar. Uranos'la Gaia'dan doan alt erkek evlada Titan, alt kz evlada da Titanides denir (Tab. 1-4). Titan dev anlamna gelir.

98A

Hesiodos Titan szcnde ifte bir etimoloji gsterir: Uzatmak, yaylmak anlamna gelen "titainein" ve anlamna gelen "tisis" (The-og. 207) ama Titanlar Kykloplar ve Hekatonkheirler gibi doa d, azman yaratklar deildir. Erkek Titanlar unlardr: Okeanos, Koios, Krios, Hyperion, apetos ve Kronos. Dii Titanlar da, Theia, Rheia, Themis, Phoibe ve Mnemosyne'dir. Zeus'la birleen Themis ve Mnemosyne dnda, br Titanlar ve Titanidler aralarnda evlenirler. Hesiodos Theogonia'nn byk bir blmn bu Titanlardan doan yaratklar saymaya ayrr. Okeanos kendi gibi bir deniz tanras olan Tethys'le evlenip Okeanos kzlarn meydana getirirler. Hesiodos bunlarn bin olduunu syler ve bata Styks olmak zere Asia, Elektra, Doris, Eurynome, Dione, Kalypso gibi bazlarnn adlarn sayar. Koios Phoibe ile birleir, Asteria ve Leto'yu meydana getirirler. Kendileri de ocuklar da parlakl simgeleyen gksel varlklardr. Leto Zeus'la birleip Apollon'la Artemis'i dourur. Krios, Pontos'un kzlarndan Eurybie ile evlenir. ocuklar, Astraios, Pallas ve Perses'tir. Hyperion'la Theia'nn birlemesinden Eos (afak), Helios (Gne) ve Selene (Ay) meydana gelir. apetos, Okeanos kz Asia (ya da Klymene) ile evlenir, ocuklar Atlas, Prometheus, Epi-metheusve Menoitios'tur. Titanomakhia. Tanrlar Savas.

topraa uzanm, dokuz dnm yer kaplamt toprakta, iki akbaba, konmu iki yanma, barn deip didikliyorlard cierini, ama o, elleriyle kovamyordu akbabalar bir trl, nk Leto 'ya saldrmt, Zeus'un ulu karsna. Baka bir anlatma gre bu azgn devi cezalandran Zeus deil, Leto'nun ocuklar Apollon'la Artemis'tir.
Tlepolemos. lyada'da sz geen Tlepole-mos Herakles'in oullarndan biridir. Troya savana Rodos'tan gelme gemilerle katlr. Rodos'a gmesinin nedeni de udur: Babalarnn lmnden sonra Herakles oullar Eurystheus'un hmna urayp Peloponez'e bir trl yerleemeyince, Tlepolemos byk amcas Likymnios'la birlikte Argos'a arlr ve orada kalma izni alr, ama Likymnios'la arasnda kan bir kavgada amcasn ldrr. Bunun kaza ile olduu, Tlepolemos'un bir kz, ya da bir kleyi vurmak iin kaldrd sopay istemeyerek amcasnn bana indirdii sylenir. Her ne hal ise Tlepolemos Ar-gos'ta kalamaz, Rodos'a ger ve orada Un-dos, lalysos'la Kameiros diye ehir kurar. Tmolos. Lydia da Tmolos (Bozda) Di-onysos dininin kayna olarak gsterilir. Ayrca kralie Omphale'nin kocasna verilen addr. Tmolos adl baka bir Lydia kralndan da sz edilir: Ares'in olu olan bu kral Arte-mis'in arkadalarndan birine saygszlk etmi, tanra da stne azgn bir boa salm, onu ldrtm. Olu lsn Bozdag'a gmm, bu yzden daa Tmolos ad verilmi. Triopas. Triopas ya da Triops eitli kaynakl efsanelerde ad geen bir kiidir. Aio-los, ya da Poseidon'un olu saylr, Helios tanryla Rhodos'un oullarnn biri de Triopas adyla anlr (Heliosoullar). Triopas Knidos ehrini kuran kahramandr. Triptolemos. Demeter efsanesinde rol oynayan Eleusisli kahramandr (Demeter). Tritogeneia. Bkz. Athena. Triton. Poseidon'la Anphitrite'nin olu. Hesiodos bu deniz tanrsn yle tanmlar (Thcog. 930 vd.):

Bkz.

Devler

ve

Tithonos. Troya kral Laomedon'un olu, Priamos'un agabeysi Tithonos ok yakkl bir genmi. afak tanna onu karp sarayna yerletirmi. Memnon'la Emathion adnda M oullar olmu. Eos'un sevgilisine lmszl verdii halde srekli genlii balamay unutmasndan dolay Tithonos'un ihtiyarlktan bzlp bzlp bir ekirge haline gelmesi hakknda Eos maddesine baknz. Tityos. Dev Tityos'u yeralt lkesinde gren Odysseus yle anlatr (Od. XI, 576 vd.):

Tityos 'u grdm sonra da, ok sanl

Topran olunu,

Topra sarsp gmbrdeten Poseidon Amphltrite tanrayla evlendi ve onlarn sevimelerinden byk Titan dodu, gc kuvveti sonsuz, o Triton ki dalgalarn dibinde anasnn ve soylu babasnn yannda altndan bir sarayda oturur korkular saarak evreye.
Triton efsanelerde byk bir rol oynamaz. Argonaut'lara Akdeniz'e kmann yolunu gsterdii sylenir. Birok kaynaklarda Libya'da Tritonis glnde oturduu, Pallas adl bir kz olduu, bu kzn tanra Athena'nn efsanesinde rol oynad belirtilir. Triton kimi zaman bir tanrya deil de, birok deniz yaratna verilen ad olur. Poseidon tanrnn alaynda yer alr ve okluk belden yukar insan, belden aa balk olarak imgelendirilir. Troilos. Priamos'la Hekabe'nin en kk olu (Tab. 16). Troilos yirmi yan bulursa Troya'nn alnamayaca stne bir fal varm. Akhilleus Troilos'u daha bu yaa basmadan ldrm. Nerede ve nasl ldrd konusunda efsanelerde ayrlk vardr: lyada'da arabayla savarken ldrld sylenir, baka bir anlatma gre Akhilleus onu emede atlarna su iirirken arkadan vurmu, ya da kardei Polyksene ile birlikte kurban edilmi. Ge bir efsane Akhilleus'un bu gzel delikanlya tutulduunu, Troilos isteklerine boyun emeyince snd Tymbraios Apollon'un tapnanda kargsyla yere serdiini anlatr. Troilos ve uydurma bir kii olan Kres-sida Shakespeare'in bir oyununun ba kiileridir.

dokuzuncu gn Parnassos dana ayak bastlar. Zeus'tan yeni insanlar yaratmasn dilediler. Zeus onlara, 'Anann kemikleri'ni arkalarna atmalarn buyurdu. Prometheus'un aklamas zerine Deukalion'la Pyrrha, topran talarn arkalarna attlar. Bylece Deukalion'un artt talardan erkekler, Pyrrha'nn attklarndan da kadnlar olmak zere yeni bir insan soyu tredi. Pyrrha, yeryznn ilk kadn Pandora'nn kzdr". Hesiodos Theogonia'da Pandora'ya ok nem verdii halde Tufan efsanesine hi deinmez. Turnus. Rutullerin kral, Aeneas talya'ya gelince onunla hem siyasal, hem de kiisel nedenlerle arpr ve Troyal kahramann elinden can verir (Aeneas). Tydeus. Oineus'un olu, Aitolia kral Tyde-us Diomedes'in babasdr .(Tab. 23). talya'da takn canl diye nitelenir, Diomedes'i tutan Athena tanra ona savata g vermek iin gsne babasnn sarslmaz gcn koyduunu syler (l. V, 125). Genliinde adam ldren Tydeus Argos kral Adrastos'un yanna snr. Adrastos onu sndrr ve kz De-ipyle ile evlendirir (Adrastos). Onunla birlikte Thebai'ye kar yediler seferine katlr. Bu savata Thebai'nin en gl savunucularndan Melanippos'la karlar, dman onu karnndan vurur, ama Tydeus da onu ldrr. Athena can ekien Tydeus'a lmszlk vermek zeredir ki, Amphiaraos Tydeus'un onu savaa srklemesinin cn almak iin Melanippos'un kesik kafasn ona getirir, azgn yiit de dmannn beynini smrmekten kendini alamaz. Bu vahi eylemden tiksinen tanra Athena Tydeus'a lmszlk bahetmekten vazgeer, Tydeus da sava meydannda lr (Amphiaraos, Deipyle). Tykhe. Tykhe Okeanos kzlarndan biridir. Latince ad Fortuna olan bu tanra Behet Necatigil'in "Mitologya"snda yle tanmlanr: "Uygun kader, ans, umulmayan baar tanras, Homeros'un eserlerinde grlmez, en eski airler iinde onun en gzel tasviri Pindaros'tadr (Olymp. Ode, XII). Hellenis-mus devrinde Tykhe, btn teki tanrlar

Trophonios. Bkz. Agamedes.

Tros. Troya kral soyunun atalarndan biri, Troya'ya adn veren kurucu kahraman (Tab. 16). Efsanede bir rol oynamaz. Tufan. Yunan mythos'unun Tufan efsanesi Behet Necatigil'in "Mitologya"snda yle anlatlr: "Zeus gn getike daha gnahkr olan insanlar bir tufanla yok etmeye karar vermiti. Bu tufandan sadece Deukalion'la kars Pyrrha kurtuldular. nk Deukalion'un babas Prometheus, oluna bir tekne yapmasn tlemiti. Kar-koca, bindikleri bu teknede

288

unutturan ok yaygn bir tanra oldu. Cae-s.r'n kendi Tykhe'sine olan gveni mehurdur. Bu gven, onu sonunda btn ikazlar hie sayarak mahvolmaya gtrd. Tebdil giymi olarak, bir balk kaynda Dyrrhachium'dan talya'ya gemek isterken, kayknn frtnadan ekinmesi zerine, ona yle barmt: 'Durma, sen Caesar' ve Cae-sar'n Tykhe'sini gtryorsun!'. Tanra Tykhe, resimlerde ok yer alr. Elinde bereket boynuzu yahut bir gemi dmeniyle veya yuvarlanan bir kre zerinde kanatl olarak tasvir edilir. Yunanllar ansn ak olsun yerine 'Agathe Tykhe' (yi Tykhe ile!) deyimini kullanrlard. italya'da Latium blgesinde eski bir klt olan ans, baht tanras Fortuna, sa'dan nce birinci yzyldan sonra Yunanllarn Tykhe'siyle zletirildi, Tykhe'nin Latince ad oldu". Tyndareos. Sparta kral Tyndareos Leda'nn kocas ve Helene, Klytaimestra ile Dioskurlarn lml babasdr (Tab. 12). Genli inde Sparta'dan srlr, Aitolia kral Thestios'un yanna snr, kz Leda'y aldktan sonra Herakles'in yardmyla kralln geri alr. Helene'nin ok sayda talipleri arasnda semek iin Odysseus'un nerisine uyar ve kzn Menelaos'a verir (Helene). Tyndareos'un lm stne kaynaklar birbirini tut maz, tanr Asklepios'un onu lmszletirdii sylenirdi. , Typhon. Ad lyada'da Typheus diye geen Typhon Khrysaor'la Kallirhoe'nin oludur, Kkhidna ile birleerek Orthos, Kerberos, Khi-naira ve Hydra gibi azmanlar retir (Tab. 6). Hesiodos Theogonia'nm balangcnda Typhon iin bu soy aacn verdikten sonra, sonradan eklenmi bir parada onu yanarda tanrs olarak arpc renklerle tanmlar: Titanlar gkten kovulduktan sonra Gaia Tarta-ros'la son bir kez birleip Typhon'u dourmu (Theog. 825 vd.):

Zorlerin yaratlmtrkollar, ayaklan yorulmak bilmez bu yaman tanrnn, yzylan ba ykselir omuzlarndan karp korkun kara dillerini, bu ejder kafalarndaki gzlerde ate alev saar kara kalar altndan. Zeus bu azman da alt etmek gerektiini an lar ve onu ldrmeye kalkr; bir gmbrtdr kopar doada: Bir yangn sard meneke rengi sular. Bir yandan gk grlts ve imekler, biryandan ejderhann sald alevler, kaynyordu yer, gk, denizbatan baa, bir depremdir balyordu, n alnmaz, rpertiler iindeydi Hades bile... Zeus toparlayp var gcn, hmn, yakalayp imeklerini, yldrmlarn dikildi Olympos 'un bana ve vurdu! Birden atee bodu, epeevre, korkun canavarn inanlmaz balarn. Yedii kamyla duraklayan Typhon ykld yere, kolu, kanad krlarak ve toprak inledi inim inim. bir alevfkrd yldrm yiyen devden, ykseldi sarp, kara vadilerinden yukar dibine dt Etna dann.
Tyro. Salmoneus'la Alkidike'nin kz (Tab. 23). Tyro bir rmak tanrya akm, her gn kylarna gider, aglarm, gnn birinde tanr Poseidon rmaktan kp onunla birlemi. Tyro ikiz ocuklar dourmu: Pelias'la Nele-us. Ama bunlar daa brakm. kizleri byynce Salmoneus'un kars Sidero'dan eziyet gren Tyro'yu kurtarmaya gelirler. Tyro bundan sonra amcas Kretheus'la evlenir ve Ai-son'u dourur (Neleus, Pelias, Aison). Tyrrhenos. Tyrrhenoi diye anlan Etrskle rin atas. Lydial bir nder saylan Tyrrhenos kimi kaynakta Herakles'le Omphale'nin, kiminde de Telephos'un olu ve Tarkhon'un kardei olarak gsterilir. Troya savandan sonra Ege kylarnda ktlk ba gstermi, Tyrrhenos da halkndan bir blk alp talya'ya gm.

u-v

Ulixes. Odysseus'un Latince Odysseus maddesine baknz.

di.

Urania. Musalardan biri. Adndan da anlald gibi gkbilimini simgeler (Musalar). Uranos. Gk'e kosmik varlk ve ilk tanr kua arasnda erkek ve baba tanr olarak verilen ad. Uranos Gaia ile birleerek birok tanrsal varlklar tretir, bunlar doar domaz Toprak'n barna tkamas, olu Kronos'un elinden hayalarnn kesilmesi ve bu olay zerine egemenliin ikinci tanr kuana gemesi Gaia, Aphrodite, Theogonia ve Kronos maddelerinde anlatlmtr (Tab. 1"4)Uyku. Bkz. Hypnos. Vens. ok eski bir Latin tanrasnn addr. Meyve bahelerinin koruyucusu olarak sayg gren Vens sonradan Yunan etkisi altnda Aphrodite ile bir tutulmutur. Aene-as'n anas saylan Vens mparatorluk anda Gens ulia'nn atas saylmtr (Aeneas). Vespcr. Akam (Hespe-ros). yldznn Latincesl

Roma tannas. Sonradan Yunan panthe-on'unun Hestia'syla bir tutulmu, ama Ro-ma'da her zaman ayr bir sayg grmtr. Vesta'nn tapmna bakan Vestales rahibeleri Roma'nn en iyi aile kzlar arasndan seilir, mr boyu kz kalmaya ant ier ve devletin barahibi Pontifex Maximus ynetiminde devlet ocann ateini yanar tutmakla grevliydiler. Roma'nn kurucular Romulus'la Re-mus'un bir Vesta rahibesinden dogma olduk-lar, Vesta tapmnn Romulus tarafndan Roma'ya sokulduu ileri srlrse de, Vesta tapnann en eski zamanlarda Palatinus'un, yani ilk Roma surlarnn dnda bulunmas, tipik Latium evleri gibi yuvarlak bir ilikisi olmadn gsterir. Vesta'ya zg hayvan olarak eek gsterilir ve Vesta bayram olan Vestalia (haziran ortasnda) enliklerinde eekler balarnda iek elenkleriyle bayram alaynda gezdirilirdi. Bu zellik sonradan uydurulmu tutarsz bir efsaneyle aklanmak istenmi, tanr Priapos'la Vesta arasnda bir iliki kurulmutur (Priapos). Vulcanus. Sonradan Yunan tanrs Hepha-istos'la bir tutulan eski Roma tanrs. Tapm-n, Roma'ya Etrskler getirmi. Volcanalia denilen bayramlarnda tanrya sunu olarak atee kk balklar ve baka hayvanlar atlrd, buna karlk insanlarn hayatlar korunmu olurdu. Hibir efsanesi yoktur.

Vcsta. Evlerde oca koruyan ok eski bir

290

Y
Yalvanlar (Litai). Ate, gaflet tanrasnn su ilemeye ittii kiiyi suundan arndrmak, kurtarmak iin Zeus'un kzlan Litai adl l.nralar araya girerler. Ilyada'dan alnm aadaki parada Litai "Yalvanlar", Ate "Su" diye evrilmitir (il. IX, 502 vd.): Gnoluryanlr, su ilerler insanlar, gzel adaklar, sunularla yalvarrlar, kurban yalaryla yumuatrlar tanrlar. Ulu Zeus 'un kzlardr Yalvanlar, topal, yzleri buruuk, gzleri a, koarlar Su 'un arkasndan dertli dertli, ama gldr, evik ayakldr Su, Yalvanlar'dan ok nde koar, insanlara ktlk ede ede dolar yeryzn , Yalvarlarsa yetiir, ktl dzeltmeye kalkarlar. Din lerler kendilerin e sayg gsteren leri, onlarayardm ederler canla bala. Kulak asmayan olursa, yalvarrlar Zeus 'a, Su taklsn ona, ettiini bulsun derler.

(Ate, Erinysler).
Yedi Uyurlar. Efes kazlann dolap da Yedi Uyurlar maarasna uramamak gnahtr. Hibir yer insann ruhuna bu kadar derinden seslenmez Efes'te. Kzgn gnein altnda balla kabaran incir aalar bile masal anlatr insana. ok eski zamanlarda sa'ya k yedi gen bir maaraya kapanmlar Efes'te: Yemliha, Mislina, Mrselina, Mernu, Tebernu, Saze-nu, Kefetatayu'mu adlar, bir de kpek-ikleri varm: Ktmir. Ne yapsnlar ki barnamamlard koca ehirde; yllar gemi, bir zamanlar Paulus'un vaazlarna kulak asmayan Efesliler, gl hatibin ehre ikinci geliinde bu sa dininde bir eyler var diye dnmeye balamlar. Hem yalnz Paulus deil, Yuhanna da gelmemi miydi, sa'nn anas dedii bir kadncaz getirip yerletirmemi miydi Lysimakhos surlarnn tesinde pnarlarn yemyeil alad bir yamaca? Oldum olas tanr analar grmtr Efesliler, ehrin kurucusu Amazon tanrayd, ulu Artemis'ten domutu yeryzne ne kadar canl, ne kadar bitki varsa. Ama Artemls papazlar para

babas olmular, habire yyorlard altnlar tanrann stundan bir ormanla evrili tapnana, fakir fukaray hi sokmuyorlard ieriye; banka olmutu oras. Yoksullarn koruyucusu sa'dan yanayd bu yedi gen, ama Hristiyan olduklarn syleyemiyorlard ak ak, nk devlet denizar gm, Roma denilen ehre yerlemiti. Roma'nn zorbas Decius puta tapmayan kim varsa kafasn uurtuyordu Efes'te. sa'ya tapan bu yedi gen de Panayr dann dibine dek inen bir maara bulmular, oraya snmlard. Maara kapsna Ktmir'i beki dikmilerdi. Bir gece derin derin uyuyorlarm ki, Decius'un polisleri gelip maaray koca kayalarla rtmler. Yedi gen aldrmamlar karanla, uyuyorlarm nasl olsa. Aylar, yllar, yzyllar gemi, yedi gen uyuyor, Ktmir de uyuyormu. Bir sabah incir aalarnn altnda kei lerini otlatan bir oban maarann nndeki kayann biraz kaydn grm, var gcyle yaslanm kayaya, onu biraz oynatm, derken maarann iine bir gne n szm. Ktmir uyanm, havlam, Yedi Uyurlar da uyanmlar ve bakmlar ki yiyecek bir ey yok. Git, demiler Mernu'a, frndan bir ekmek al. Eline bir bakr para da vermiler. Mernu km, Panayr dan kvrlp Mermer caddeye iniyormu ki, kaldrmlarn stnde halar grm. Uyku sersemi olduundan pek aldrmam, ba ne eik yrmeye de alkm teden beri. Pazar yerine gelip dkkna girince, paray uzatm, bir ekmek alm. Frnc paray elinde evirmi, evirmi, Mernu'un yzne bakm ve "Hrsz!" diye basm l! Koumular, smsk yakalamlar Mernu'u: "Kalpazan!", "Nerede basm bunu?", "Maaradan geldi", "Hrsz yata oras!". Mernu akna dnmt. Neyse ki uyank bir polis paraya daha yakndan bakacak olmu: "Decius. Ha bildim, devletlu imparatorumuzun dedesiydi, "Yok canm, Theodosius'un dedesi de Theodosius'tu". Bir tartmadr gitmi, kavgaya son vermek iin almlar Mernu'u Yuhanna kilisesine gtrmler. Oradan bapapazla birlikte maaraya, i anlalm, bapapaz da fetvay vermi: Bu bir mucizeydi, ama Ruhlkuds'n yapa mayacag mucize yoktu. O arada imparator kinci Theodosius nasl haber almsa alm

u-v

Ulixes. Odysseus'un Latince Odysseus maddesine baknz.

ad.

Urania. Musalardan biri. Adndan da anlald gibi gk bilimini simgeler (Musalar). Uranos. Gk'e kosmik varlk ve ilk tanr kua arasnda erkek ve baba tanr olarak verilen ad. Uranos Gaia ile birleerek birok tanrsal varlklar tretir, bunlar doar domaz Toprak'n barna tkamas, olu Kronos'un elinden hayalarnn kesilmesi ve bu olay zerine egemenliin ikinci tanr kuana gemesi Gaia, Aphrodlte, Theogonia ve Kronos maddelerinde anlatlmtr (Tab. 1-4).

Uyku. Bkz. Hypnos.

Vens. ok eski bir Latin tanrasnn addr. Meyve bahelerinin koruyucusu olarak sayg gren Vens sonradan Yunan etkisi altnda Aphrodite ile bir tutulmutur. Aene-as'n anas saylan Vens imparatorluk anda Gens lulia'nn atas saylmtr (Aeneas). Vcsper. Akam (Hespe-ros). yldznn Latincesi

Roma tannas. Sonradan Yunan panthe-on'unun Hestia'syla bir tutulmu, ama Ro-ma'da her zaman ayr bir sayg grmtr. Vesta'nn tapmna bakan Vestales rahibeleri Roma'nn en iyi aile kzlar arasndan seilir, mr boyu kz kalmaya ant ier ve devletin barahibi Pontifex Maximus ynetiminde devlet ocann ateini yanar tutmakla grevliydiler. Roma'nn kurucular Romulus'la Re-mus'un bir Vesta rahibesinden dogma olduklar, Vesta tapmnn Romulus tarafndan Roma'ya sokulduu ileri srlrse de, Vesta tapnann en eski zamanlarda Palatinus'un, yani ilk Roma surlarnn dnda bulunmas, tipik Latium evleri gibi yuvarlak bir ilikisi olmadn gsterir. Vesta'ya zg hayvan olarak eek gsterilir ve Vesta bayram olan Vestalia (haziran ortasnda) enliklerinde eekler balarnda iek elenkleriyle bayram alaynda gezdirilirdi. Bu zellik sonradan uydurulmu tutarsz bir efsaneyle aklanmak istenmi, tanr Priapos'la Vesta arasnda bir iliki kurulmutur (Priapos). Vulcanus. Sonradan Yunan tanns Hepha-istos'la bir tutulan eski Roma tanrs. Tapm-n, Roma'ya Etrskler getirmi. Volcanalia denilen bayramlarnda tanrya sunu olarak atee kk balklar ve baka hayvanlar atlrd, buna karlk insanlarn hayatlar korunmu olurdu. Hibir efsanesi yoktur.

Vesta. Evlerde oca koruyan ok eski bir

Y
Yalvarlar (Litai). Ate, gaflet tanrasnn su ilemeye ittii kiiyi suundan arndrmak, kurtarmak iin Zeus'un kzlar Litai adl tanralar araya girerler. lyada'dan alnm aadaki parada Litai "Yalvarar", Ate "Su" diye evrilmitir (l. IX, 502 vd.): Gn olur yanlr, su ilerler insanlar, gzel adaklar, sunularla yalvarrlar, kurban yalaryla yumuatrlar tanrlar. Ulu Zeus 'un kzlardr Yalvanlar, topal, yzleri buruuk, gzleri a, koarlar Su 'un arkasndan dertli dertli, ama gldr, evik ayakldr Su, Yalvanlar'dan ok nde koar, insanlara ktlk ede ede dolar yeryzn , Yalvarlarsa yetiir, ktl dzeltmeye kalkarlar. Din lerler kendilerin e sayg gsteren leri, onlarayardm ederler canla bala. Kulak asmayan olursa, yalvarrlar Zeus 'a, Su taklsn ona, ettiini bulsun derler.

(Ate, Erinysler).
Yedi Uyurlar. Efes kazlann dolap da Yedi Uyurlar maarasna uramamak gnahtr. Hibir yer insann ruhuna bu kadar derinden seslenmez Efes'te. Kzgn gnein altnda balla kabaran incir aalar bile masal anlatr insana. ok eski zamanlarda sa'ya k yedi gen bir maaraya kapanmlar Efes'te: Yemliha, Mislina, Mrselina, Mernu, Tebernu, Saze-nu, Kefetatayu'mu adlar, bir de kpek-ikleri varm: Ktmir. Ne yapsnlar ki barnamamlard koca ehirde; yllar gemi, bir zamanlar Paulus'un vaazlarna kulak asmayan Efesliler, gl hatibin ehre ikinci geliinde bu Isa dininde bir eyler var diye dnmeye balamlar. Hem yalnz Paulus deil, Yuhanna da gelmemi miydi, sa'nn anas dedii bir kadncaz getirip yerletirmemi miydi Lysimakhos surlarnn tesinde pnarlarn yemyeil alad bir yamaca? Oldum olas tanr analar grmtr Efesliler, ehrin kurucusu Amazon tanrayd, ulu Artemis'ten domutu yeryzne ne kadar canl, ne ka dar bitki varsa. Ama Artemis papazlar para

babas olmular, habire yyorlard altnlar tanrann stundan bir ormanla evrili tapnana, fakir fukaray hi sokmuyorlard ieriye; banka olmutu oras. Yoksullarn koruyucusu sa'dan yanayd bu yedi gen, ama Hristiyan olduklarn syleyemiyorlard ak ak, nk devlet denizar gm, Roma denilen ehre yerlemiti. Roma'nn zorbas Decius puta tapmayan kim varsa kafasn uurtuyordu Efes'te. sa'ya tapan bu yedi gen de Panayr dann dibine dek inen bir maara bulmular, oraya snmlard. Maara kapsna Ktmir'i beki dikmilerdi. Bir gece derin derin uyuyorlarm ki, Decius'un polisleri gelip maaray koca kayalarla rtmler. Yedi gen aldrmamlar karanla, uyuyorlarm nasl olsa. Aylar, yllar, yzyllar gemi, yedi gen uyuyor, Ktmir de uyuyormu. Bir sabah incir aalarnn altnda kei lerini otlatan bir oban maarann nndeki kayann biraz kaydn grm, var gcyle yaslanm kayaya, onu biraz oynatm, derken maarann iine bir gne n szm. Ktmir uyanm, havlam, Yedi Uyurlar da uyanmlar ve bakmlar ki yiyecek bir ey yok. Git, demiler Mernu'a, frndan bir ekmek al. Eline bir bakr para da vermiler. Mernu km, Panayr dan kvrlp Mermer caddeye iniyormu ki, kaldrmlarn stnde halar grm. Uyku sersemi olduundan pek aldrmam, ba ne eik yrmeye de alkm teden beri. Pazar yerine gelip dkkna girince, paray uzatm, bir ekmek alm. Frnc paray elinde evirmi, evirmi, Mernu'un yzne bakm ve "Hrsz!" diye basm l! Koumular, smsk yakalamlar Mernu'u: "Kalpazan!", "Nerede basm bunu?", "Maaradan geldi", "Hrsz yata oras!". Mernu akna dnmt. Neyse ki uyank bir polis paraya daha yakndan bakacak olmu: "Decius. Ha bildim, devletlu imparatorumuzun dedeslydi, "Yok canm, Theodosius'un dedesi de Theodosius'tu". Bir tartmadr gitmi, kavgaya son vermek iin almlar Mernu'u Yuhanna kilisesine gtrmler. Oradan bapapazla birlikte maaraya. anlalm, bapapaz da fetvay vermi: Bu bir mucizeydi, ama Ruhlkuds''n yapamayaca mucize yoktu. O arada mparator kinici Theodosius nasl haber almsa alm,

Bizans'tan Efes'e koagelmi, takdis etmi Yemliha'y, Mislina'y, Mrselina'y, Mer-nu'u, Tebernu'u, Sazenu'u ve Kefetata-yu'u, Ktmir'i de okam. Sonra Efesli yedi genle sadk kpekleri yine uykuya dalmlar ve o gn bugn bir daha uyanmamlar. Yz Kollular. Yunanca Hekatonkheires diye anlan yz kollu devleri Hesiodos yle tanmlar (Theog. 147 vd.):

man yaratklar Titanlara kar savalarnda ortak olarak kullanmay akl eder ve karrlar Hekatonkheirleri yeraltndan. Devlerle tanr-lar arasndaki sava da o zaman kzr. Olym-poslularn zaferiyle sonulanan bu savan son blmn yle anlatr Hesiodos (Theog. 713 vd.):

Baka oullar da oldu Caia ile Uranos 'un, yaman oul ki korkuyla anlr adlar: Kottos, Briareus, Gyes, ba gklerde ocuklar. Her birinin yz kolu vard omuzlarndan sarkan, korkun, ve elli ba gl omuzlarnn stnde. Korkuntu koca bedenlerinin amansz gc.

Ama n saftaki Kottos, Briareus, Gyes, savaa doymayan bu yz kollu devler azdrdlar yeni batan sava: yz t a birdenfrlad bu devlerin gl kollarndan, kapkara saldrlarla ezdiler Titanlar, yol yol topran altna tktlar onlar, vurdular zincire yendiklerini ve gkler ne kadar uzaksa topraktan topran o kadar altna gmdler onlar. Yz Kollular da Zeus
Tartaros'a kapatlan Titanlara beki olarak diker: Durur orada sadk birer

Uranos br oullar gibi bunlardan da kukulanp, kapatr Yz Kollular yerin dibine, ne var ki Zeus ve Olympos tanrlar bu az-

beki gibi Gyes, Kottos ve cokun yrekli Briareus.

?Q9

Zagreus. Zagreus Orpheus gizemlerinde ad geen bir tanrdr. lk Dionysos saylr. Zeus Onu retmek iin bir ylan biimine girip yeralt tannras Persephone ile birlemi. Dog-doduktan sonra da Hera'nn hmna uramasn diye onu Apollon'la Kuretlere vermi. Onlar de Zagreus'u Parnassos dann ormanlarnda saklamlar. Ama Hera sakland yeri bulmu ve Titanlar gen tanny karmakla gre 'vlendirmi. Zagreus Titanlann elinden kur-lulmak iin biimden biime girmi, bir ara bir boa olmu, devler de boay boynuzlarndan yakalayarak paralamlar, etlerini ig i ya da kzartarak yemiler, Pallas Athena Zagreus'un yalnz yreini kurtarabilmi. Apollon kemiklerini Delphoi'de gmd halde, Zeus da olunun daha atmakta olan yreini ya kendi gvdesine alm, ya da Se-Semele'ye yutturmu. Zagreus bir sre sonra da kinci kez dnyaya gelmi. Zephyros. Astraios'la afak tanra Eos'un olu, bat yeli (Tab. 8; Rzgrlar). Zethos.

ter'in); ayn kurulu eski Hintede Dyaus -pta, Gk Baba; gene Latincede deus (tanr), dea (tanra), divus ile divinus (tanrsal), Franszca dieu (tanr), divin (tanrsal), devin (tann szcs). Zeus'tan gelme, tanrsal anlamna gelen dios sfat Yunancada da vardr, nitekim Zeus'un olu ve Zeus'un baldrndan kt anlatlan arap tanr Dionysos'un ad da ayn kktendir. Dios sfatn Homeros zellikle dia theaon deyiminde kullanr; "tanralarn tanrsal, ulu, yce tanra" anlamna gelen bu deyim, ne tuhaf ki Homeros destanlarnda en byk Olympos tanralar iin deil, Thetis, Kalypso, Kirke gibi, ou Olympos dnda yaayan yan tanralar iin kullanlmaktadr,

Bkz. Amphion.

Zeus. Tanrlarn tanrs, tanrlarn babas, bydr Zeus. Bu yetkiyi nasl elde ettiini anlatmadan nce, adnn kkeni ve anlam stnde duralm-. I. ADI. a) Kkeni. Hint-Avrupa dillerinin hemen hepsinde grlen bir kkten remedir Zeus ad. Bu szcn kaynanda olan diu- kk (ki aslnda V ile deil de, en eski Yunancada bulunup, sonralar alfabeden silinen 'digamma' harfiyle yazlrd) Yunancada zeu- ve diolarak iki biimde belirir. Nitekim ekiminde de bu ifte kkenlik grlr: Nom. Zeus (zne hali); Voc. Zeu! (ey Zeus!); Gen. Dios (Zeus'un); Dat. Dii (Zeus'a); Acc. Dia (Zeus'u). Sanskritede, Pers ve talya uluslarnn dillerinde, sonradan da Latince ve Latinceden gelme dillerde bu kk zeu-, dyeu-dleu-, diu- diye belirir; rnein eski Hinte Devas, die, dieuas; Latincede Iupiter (ya da luppiter) Zeus Baba anlamna gelen Diespi-tcr'den; ama bunun gen. hali lovls (lupi

b) Anlam. Birok ad ve szck treten divkkeninin anlamna gelince, ilkel insan bununla gn parlakln, ltl aydnln dile getirmek istemi olsa gerek. Tanrlarn tanrs Zeus gerekten de gktr, gk tanrdr, gkle ilgili doal glerin hepsini kiilen-diren varlktr. Ik, aydnlk, bulut, gk grle-mesi, imek ve yldrm Zeus'un egemenlii altndadr, ne var ki Yunan insannn evren ve tanr gr bize dil yaptlaryla aktarld alarda doal gler olduu gibi deil, insan biiminde birer simge olarak canlandrlmak-tadr, yani Zeus daha ilkel bir evren grnde Uranos, Gk Tanr diye adlandrlan doann kendisi deil, doay insan dzenine benzer bir dzene sokup, ynetimini ele alan bir insan tanrdr. Yunan mythos'unda Uranos' tan Zeus'a dek olan evrim ve geliimin nasl dnlp dile getirildiini dnyann yaratl efsanesini incelerken grdk (Theogonia).
II. SIFATLARI. Bu sfatlar M trldr: Tanrnn doa ile ilgili niteliklerini, bir de insan tanr olarak zelliklerini belirtir. (1) Nephetegereta: Bulutlar deviren Homeros destanlarnda Zeus'un adna en ok eklenen kalp sfattr; hypsibremetes: Gklerde grleyen; asteropetes: imek savuran; terpiJercnos: Yldrm seven; erigdoupos: Uzaklarda grleyen, uzaklardan grleyen, asl anlam, gk grlts, uzaktan duyulan, yanklanan. Bir de aigiokhos sfat geer Homeros des tanlarnda. Aslnda "kei derisinden kalkan

tayan" anlamna gelen ve Zeus'tan baka tanra Athena iin de kullanlan bu sfat biz "kalkanl" diye evirmekten baka are bulamadk. Ama bu kalkann bir yks var. Tanra Rhea, Zeus'u dourduu zaman, ocuklann ana karnndan kar kmaz yutan kocas Kronos'tan karmak iin Girit'te bir ma-, garaya kapatmt, Amaltheia diye bir orman perisi de bebei bir keiye emzirtmiti. Gne tanr Helios'tan dogma korkun bir yara-tkmbu kei, Titan denilen devler bile dona-kalrm onu grnce. Zeus byyp egemenlii elde etmek iin giritii savata bu keinin derisinden bir kalkan yapp, Titanlara kar kullanm onu, bu kalkana sonralan Athena ldrd Gorgo canavarnn salar ylanlarla rl kafasn da katmt. Kalkan ylanlardan saakl, pskll olarak anlatlr, savata dmana kar kullanld m, dehet iinde pskrtr her greni (Gorgo). (2) Zeus'un adna hemen her zaman eklenen iW sfattan biri soyad niyetine kullanlan Kronosoglu, teki de Olymposludur. Bu ikincisi tanrnn yksek dalarda konut kurduu Hellenler g simgeleyen tanry bile gkte oturtmaz, doruu gklere ulaan ulu dalara yerletirirlerdi, nitekim OIympos, ulu dag anlamna gelir - bir de belli bir kuaktan ve tanr soyundan olduunu gstermektedir. Tanr soylar tr; Uranos'la Kronos soylarndan sonra, OIympos tanrlarnn egemenlii nasl ele geirdiklerini ilerde anlatacaz. Zeus bu sava kazannca Olympos'ta taht kurar, olu demirci tanr Hephaistos'un yapt krallk asasn eline alr (il. II, 101) ve "insanlarn, tanrlarn babas" olarak ynetimini srdrr. Krallk gcn simgeleyen deneini kime verirse o kral olur, btn krallar "di-otrephes", yani Zeus'tan dogma, Zeus'tan yetimedir. Yamuru yadran, g grleten, imei akp savuran Zeus'tur. yle ki "yamur yamak" diye bir fiil vardr, onun znesi Zeus' tur: Zeus huei (Zeus yayor) denir (l. XII, 25: "Zeus da boyuna yamur yadrd durdu"). Odysseus salna binmi, tam vatan toprana kavuacakken, dman deniz tanr Po-seldon bir frtna salar stne (Od. 221 vd.), bahtsz Odysseus yaknr:

KalkanlZeus, engin gkyzn naslda kaplyor kara bulutlarla! Allak bu llak etti den izi tekmil kasrgalar koptu eitli yellerin, lm uurumu alyor nmde, besbelli!
I. DESTANLARDA ROL. Zeus Troya savanda byk bir rol oynar, da dann tepesi olan Gargaros doruundan ynetmektedir sava. Onun istemi, buyruuyla olur ne olursa, talih kimi zaman Akhalann, kimi zaman Troyallarn yzne gler. Bu ynetimi Zeus insanlara imarlar vererek gerekletirir. Tanrnn buyruklarn insanlara ulatrmak Zeus'un kuu kartaln grevidir; onun uuuna gre imar iyiye ya da ktye yorulur. Akhalar kt durumdadr, Agamemnon Zeus babaya yakarr (l. VII, 245 vd.):

Byle dedi, Zeus acd onun gzyana, yok olmasn istedi ordusu, imar etti, gnderdi kartal, kularn en amaz

olann, biryauru geyik vard kartaln penesinde, kartal att onu Zeus 'un gzel suna nne, orada Akhalar her eyi bilen Zeus 'a kurban keserlerd i. Anladlar Zeus 'tan geldiini grnce kuu, saldrdlar Troyallara doludizgin hepsinin savatayd akl, fikri.

Odysseus lthake'ye dnmtr, kars Pe-nelopeia ile kendini tantmadan grr, ama onun nnde ar bir i vardr, sarayna yerlemi olan, maln, mlkn smren talipleri yok etmek. Yalvarr Zeus'a (Od. XX, 98 vd.):

Karada, denizde ektiim bunca dertten sonra, Zeus baba, siz tanrlar istedinizse kavuturmak beni toprama , bir ses versin ierde uy ay an insanlardan biri darda da bir baka imarn grnsn senin! Yakard ve byle dedi, akll Zeus da dinledi onu: bulutlarn stnden, k saan Olympos 'un doruundan ossaatgrledi ve tanrsal Odysseus da sevindi. Evden gelen sesi de bir kadn verdi, deirmen evirmekteydi bu kadn az tede, on iki deirmen ta vard halklarn nderi Odysseus 'un bunlarn on Iklslni de kadnlar evirirdi,

arpa ve buday trlerdi, insanlara iyilik olsun diye. br kadn lar uykudayd, tmlerdi unlarn, bir bu alyordu, nk gszd hepsinden . te bu /cadn durdurdu deirmen tan ve dedi ki: Tanrlarn ve insanlarn kral, Zeus baba, amma da sertgrledin buraya yldzl gkten. Busenin imarn olsa gerek, nk bir tek bulutyok , ne olur, ben zavallnn dagetlriver dileini yerine : Bugn Odysseus 'un konanda ekilecek neelilen, ne olur, talipler iin son len olsun, dizlerim zld, tkendi yreim un te te , dilerim, yedikleri son yemek olsun onlarn bu. Byle dedi, Odysseus da bu sze, Zeus 'un grleyiine sevindi, demek artk alacakt Zeus bu sulardan.
Zeus'un kiilii ve oynad rol bakmndan llyada ve Odysseia arasnda bir fark vardr sanki: lyada'da Zeus'u karmzda grr, eylemlerini izleriz; Odysseia'da ise tanr dorudan doruya karmza kmaz, ancak sunu, dua, dilek ve ant ime gibi dinsel trenlerde grrz etkisini, kuu kartalla, gk grlts ya da imekle belli eder varln. Doal bir g olmaktan km, bir tzelkii, bir ilke olmutur. Zeus "ksenios" yani konukseverdir, yahut ele dm sla uruna yalvaran gariplere sayg ve sevgi gstermesini buyurur. Odysseus onun adna snr Tepegz Polyphe-mos'un maarasna, ama "tre nedir, yasa nedir bilmeyen ve yalnz kaba gcne gvenen o adam" (Od. 214) tanrnn uygarca kurallarn hie sayp ktr ktr yer Odysseus'un arkadalarn. Bunun iindir ki tek gznden olmakla cezasn bulur. Zeus hakka dayanan insanca bir dzenin kurucusu ve koruyucusu saylr. Homeros destanlarnda tanrlarn ve insanlarn babasna verilen bu rol Hesiodos'un eserinde daha da kesin olarak belirmektedir, ilyada'nn son blmnde Akhilleus, oullarn kestii, kentini yama ettii kral Priamos'a Hektor'un

lsn geri verdikten sonra, u kanatl szleri uurur (l. XXIV, 518 vd.):

Talihsizadam, ne aclar ekmi yreini Naslgze aldn gemilere gelmeyi tek bana, naslgze aldn benim gzme grnmeyi? Ben kildrdm nice soylu oullarn senin. Demirden biryrek varm gsnde. Hadi gel, otur stne u iskemlenin, ko uyusun barmzda aclar. Ne yapalm yasmz okbykse, ne kar yrek donduran iniltilerden! Talihsiz lmllere tanrlar u kaderi dokudu: Yaayacak insanlar ac iinde. Ama lmszlerin hibir kaygs yok. kl tane kp durur Zeus 'un eiinde, biri kt, biri iyi balarla dolu. Zeus kartrr bunlar, sunar lmllere, iyisinden de, ktsnden de pay alr insanolu Ama yalnz kt batan pay alrsa bir adam, yoksul olur, hor grlr, zorlu alkla srnr tanrsal topran stnde , tanrlar, insanlar dnp de bakmazyznv.
Ama Zeus insanlarn kaderini elinde mi tu tar, yani insan kaderinin mutlak hkimi midir, tek tannl dinlerin Tanrs gibi? Troya savanda uzak Lykia'dan gelmi ordusuyla Troya iin savaan Sarpedon diye bir yiit vardr. Zeus'un oludur o, Zeus gz gibi sever onu, ne var ki Patroklos'la teke tek savaa girince, Sarpedon kt duruma der, alt edilmek zeredir ki, tannlann babas yle danr Troyallara kar Akhalardan yana olan kars tanra Hera'ya (l. XVI, 433 vd.):

okyazk, insanlar arasnda en ok sevdiim Sarpedon 'al Menoitios olu Patroklos 'un elinden lmek onun kaderi imde yreim bir o vana gider, birbu yana, gzya dktren savatan geri alp onu, karp braksam m Lydia 'nn semiz toprana, yoksa braksam lsn m Menoltosohr/n
e/lndn?

Hera'da ayrcala meydan vermemek Iin bunu yapamayacan syler:Zeus kendi o-

lu Sarpedon'u karrsa, bir baka tanr kp da kendi olunu korumak, kurtarmak isteyecek, dzen bozulacak, hakszlk olacak. Zeus ister istemez uyar bu manta ve olunun lmne seyirci kalr. Demek- ki Zeus'un stnde ve Zeus'tan da stn bir "kader" vardr. Zeus'un bu gle ilikilerinin ne olduu Hektor'un lm sahnesinde belli olur iyice. HektorAkhiUeus'lateke tek savaa koyulmutur, yaman bir savatr bu. Hektor uzun bir sre kar koyar, ama sonunda dayanamaz, korkuyla kamaya balar, iki yiit dolanr dururlar Troya surlarn, tanrlar katndaysa durum yledir (l. XXII, 166 vd.):

Seyirci olmulard tanrlar tekmil, ilkin sze balad insanlarn, tanrlarn babas: u surlarn evresinde ne gryorum byle, gryorum sevdiim bir adamn kovalandn, szlyor Hektor iin szm szm yreim, 1 bana ne ok sr budu yakmt o, yakmt ok yarl lda dann doruklarnda, Troya kalesinin stnde yakmt. imdiyse tanrsal Akhilleus kovalyor onu hzl ayaklaryla, llyon 'un evresinde. Hadi dnn bakalm, tanrlar, dann, kurtaracak myz Hektor'u lmden, yoksa brakacak myz bu yiitliiyle, alt etsin onu Akhilleus, Peleusolu? Gk gzl tanra Athene karlk verdi, dedi ki: Ne diyorsun, kara bulutlu babam, ak yldirimli! Kaderi oktan belli, lml bir adamdr bu, karmak istersin onu canlara kyan lmden ? Yap yapacan ama, biz tanrlar onaylamayz yaptn. Bulutlar deviren Zeus karlk verdi, dedi ki : Korkma kzm, Tritogeneia, konumadm ak yrekle, yumuak davranmak isterim sana. Gecikme bari, yap dndn gibi.
ki yiit ovada cebelleedursun (l. XXII, 208 vd.):

biri Akhilleus'unkiydi, biri at src Hektor'unk i, ortasndan tuttu, kaldrd teraziyi, ar basit Hektor'un kara gn, kefe dt, yuvarland Hades'e dek. Sonra da Athene'nin Hektor'u aldatmak iin kurduu kahpece dzene ve Apollon'un Hektor'u kaderine brakmasna seyirci kalr. nsanlarn ve tannlarn babas Zeus, kaderin elinde sadece bir aratr demek. Bu kader kimdir, nerede ve nasl duyurur buyruunu? mr ipliini bken tanrann ad geer Homeros destanlarndan sonraki metinlerde: Atropos, Klotho ve Lakhesis'tir bunlar, ama insan dramlarnn en bynn oynand bu sahnede kader tanrlardan stn bir varlk olarak kulis arkasnda kalmaktadr.
IV. EFSANELER, a) Douu. Zeus Kro-nos'la Rhea'nn alt ocuundan sonuncusudur (Tab. 4, 5). Kronosbabas Uranos'unasl alt edip egemenlii elinden almsa, Zeus da ikinci kuak tanrlarn yener ve nc kuak, yani Olmypos tanrlarnn egemenliini kurar. Bu sreci Hesiodos Theogonia'da yle anlatr (Theog. 451 vd.): Rheia Kronos'un yatana girince anl evlatlar dourdu ona: Hestia, Demeter, altn sandall Hera ve gl Hades, yerin altnda oturan, topra saran, uultulu tanr Poseidon, ve temkinli Zeus, tanrlar ve insanlar babas, yldrmlar yeryzn titreten. Ama koca Kronos yiyordu ilk ocuklarn analarnn kutsal karnndan kp da dizleri stne oturduka her biri. Korkuyordu Uranos'un marur torunlarndan biri lmszler arasnda kral olacak diye. Gaia ve Uranos bildirmiti ki ona ne kadar gller gls de olsa kendi oluna yenilmekti kaderi. Buydu nk byk Zeus'un istedii. Onun iin gz pusudayd her zaman, doan ocuklarn yiyordu birer birer ve Rheia sonsuz yaslar iindeydi. Ama Zeus'u dnyaya getirecei gn yalvard Topraa ve yldzl Ge gizli dourabilsin diye ocuunu, c alnsn diye babasnn ve hain Kronos'un yedii btn ocuklarnn ! Anas, babas dinlediler kzlarn

Ama pnarlara, yunaklara drdnc gelilerinde, bir altn terazi kurdu baba tanr, ackl lmn iki tanrasn kodu kefelere,

ne bildirdiler ona Kader'in ne hazrladn kral Kronos'a ve cokun yrekli oluna. Sonra bereketli Girit'e Lyktos'agtrdler onu, son olu byk Zeus'u douraca gn. Ulu Toprak tanra ald ocuu besleyip yetitirmek iin koca Girit'te; hzl Gece'nin karanlklarndan yararlanp Lyktos tepelerine gtrd onu. Sk ormanlarla kapl Aigaion eteklerinde kutsal topran gizli derinliklerinde ulalmaz bir maaraya saklad onu, sonra koca bir ta bezlere sarp verdi gklerin gl olu Kronos'a, o da yakalayp iki eliyle ta yuttu, indirdi uursuz midesine, anlamad yuttuunun bir ta olduunu, olununsa dipdiri kaldn, ve az sonra yenilmez, ba olmaz gcyle babasnn hakkndan geleceini, onu tahtndan atp yerine geeceini, lmszlerin kral olacan. Zeus babas Kronos'a br kardelerini kusturur, sonra 'da Uranos'un yeraltna ka-

pattg devlerden gk grlts, imek ve yldnm aldktan sonra Olympos tanrlarnn egemenliini kurmaya koyulur.

b) Titanomakhia. Bunun iin Titanlarla sa va gze alr, yz kollu devlerden grd yardmla bu sava kazanr (Devler ue Tanr lar Savas). Evrende yetkileri paylamaya koyulur: Kendisi g ve yerle gkte krall alr, kardei Poseidon'a denizi, Hades'e de yeralt lkelerini verir. c) Evlenmeleri. Zeus bundan sonra Titan soyundan tanralarla ve kendi kuandan kerdeleriyle birleip bir sr tanrsal varlk retmeye koyulur. Bu evlenmeler ve onlar dan doan varlklar Tab. 9'da gsterilmitir, ayrca ad geen btn kadnlarn ve rettik leri dllerin adlar altnda efsaneleri anlatl mtr. Zeus'un Yunan Mythos'unun btn dallarndaki rol ve yeri de efsanelerden sz edildike belirtilir.

SONSOZ
MTOLOJ SZL NASIL HAZIRLANDI?

1. FLER
Szlkte yer alacak olan her isim iin bir fi hazrland. Filerin dzenlenmesi iin kaynak olarak kullanlan szlkler unlardr:

Pierre Grimal, Dictionnaire de la Mythologie grecque et romaine, Presses Universitaires de France, Paris 1951. Joel Schmidt, Dictionnaire de la Mythologie grecque et romaine, Librairie Larousse, Paris 1965. efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul 1970. Behet Necatigil, 100 Soruda Mitologya, Gerek Yaynevi, stanbul 1969.
Dzenlenen ok sayda filer arasnda bu szlkte gdlen amaca gre bir seme yapld. Anadolu ile ilgili efsane ve kii adlarna daha ok nem verilerek, bu konular dnda kalan yzlerce ad elendi. Bu elemede, kitabmzn ana ereklerinden biri olan mitolojik kiileri eldeki metinlere gre tanmlamak ve tantmak dncesi ar bast. Szl ayn zamanda bir antoloji haline getirmek iin iki yolda yrnd.

2. SZLK VE ANTOLOJl
Bu almada kullanlan kaynak kitaplar, Yunanca ve Latince asl metinler ve evirileri olmak zere, burada saylamayacak kadar geni bir bibliyografyann konusudur. Kaynaklarmzn banda Homeros'la Hesiodos'un eserleri gelir. Tragedya yazarlar, Herodot ve Platon, kitabn Dizin H'sinde de grlecei gibi, bavurduumuz balca kaynaklardr. Ne var ki Homeros'la Hesiodos'un grleri ve metne alnan iir paralar o kadar oktur ki, onlarn isimlerini ve alntlarn hibir dizine sdrmak mmkn olmad. eviri yaynlarn burada gsterelim:

Homeros, lyada, Trkesi: Azra Erhat ve A. Kadir, Sander Yaynlar, 3. bask stanbul, 1975. Homeros, Odysseia, Trkesi: Azra Erhat ve A. Kadir, SanderYaynlar, stanbul 1970. Hesiodos, Theogonia, Trkesi: Azra Erhat ve Sabahattin Eyuboglu. Hesiodos, ler ve Gnler, Trkesi; Azra Erhat ve Sabahattin Eyuboglu. Hesiodos, eseri ve kaynaklar, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1977.
nszde de belirtildii gibi, bizden nce Trke olarak yazlm mitolojilerden alntlar yaparak, birok yazarlarn da emeklerini deerlendirmek istedik.
www.iskenderiyekutuphanesi.com

Ayn yntemle eviri metinlere ve mitolojiden esinlenerek yazlm Trke iirlere de geni bir yer ayrmak istedik, tik almamzda bu alntlar ok byk bir yer tutuyordu, kitabn fazla ikin olup asl amac olan szlk yolundan saplmamas iin bu alntlarda zlerek kesintiler yapmak zorunda kaldk. te yandan Homeros'a atfedilen "Hymnos" yani tanr vgleriyle Vergilius'un iirleri gibi evirisi daha yaplmam baz kaynaklan da evirip buraya aldk. "Delos'lu Apol-lon'a vg" ile Georgica'dan Orpheus'la Euridyke masaln A. Kadir'le birlikte dilimize aktardk. Szlkler dnda bavurduumuz eitli mitoloji, tarih ve arkeoloji kitaplar da burada saylamayacak kadar ok ve eitlidir. Yalnz u nemli elkitabn adn vereyim:

Preller, L., Griechische Mythologie, Bd. I undII., Berlin 1872. Larousse, Mythologies Classiques, Paris 1963. Encyclopedia ofWorld Mythology, Octopus, Hong-Kong, 1975. New larousse Encyclopedia of Mythology, lO Impr. 1974 Hameyn, 1959.
Trke evirilere gelince, Tercme Mecmuasndan ve Milli Eitim Bakanlnn yaymlad Klasikler Dizisinden bu yana yaplm ve elimize geen evirilerin hepsinden faydalanmaya altk.

3. ZEL ETT NTELNDEK MADDELER

Belirttiimiz gibi asl amacmz Trkiye'de yaplan son arkeolojik kazlar, elde edilen en son tarih ve din tarihi verilerinin nda bugne dek mitolojilerde gereince aydnlanmam kiileri daha ayrntl biimde inceleyip tantmak, bylece yurdumuzun bilim dnyasnda yeni yeni anlalan esiz deerini belirtmekti. Bunun iin de Apollon, Artemis, Kybele gibi tanrlar zel bir incelemeyle dile getirmeyi denedik. Ne var ki bu incelemelerin gerek bilimsel bir nitelik tamas iin, hem bu kitabn, hem de benim bugnk bilgilerimin erevesini aacak aratrmalara ve karlatrmalara lzum vard. Onun iin bu maddelerin tartma gtrr birer deneme niteliinde olduklarn zellikle belirtmek isterim. te yandan okuyucunun da grecei gibi, Troya destanyla ilgili Hektor gibi kiileri uzun uzun ve gnlmce iledim. Bunu byk Homeros'un bana verdii sonsuz esinlere dayanarak kolayca yapabildim. Bu yolda daha nceki almalarma da yer verdim, bu kitaptaki birok efsaneler "Mavi Anadolu" ve "Mavi Yolculuk" kitaplarmdaki anlatmla buraya aktarlmtr. Bu alntlarla Mitoloji Szlg'nn biteviye ve dengeli bir dizim ve anlatm yolundan ayrldnn farkna varmam deilim. Ne var ki bir elkitabnn bsbtn nesnel ve kuru slbuna giremedim. Ayrca mitolojik kiilerin Bat yaznnda ilkadan bu yana nasl canlandrdklarna bir gz atmakla hem kendimi, hem de okuyucularm elendirmek istedim.

4. SOYTABLOLARI
Mitoloji denilen dall budakl btn aslnda tutarl ve dengeli bir efsaneler topluluudur. Kiiler ve efsaneler arasnda ylesine sk bir alveri, yle derin ilikiler vardr ki, bu balantlar yalnz efsaneleri anlatmakla gz nne serilemez. Bunun iindir ki, kiiler arasndaki ilikileri birer tablo, soyagalarn ortaya ko-

300

yan birer ema ile de belirtmek yoluna gittik. Soy Tablolar diye adlandrdmz bu 25 tablo, yle sanyoruz ki, okuyucuya efsaneleri anlatmakta ve birbirleriyle balantl olarak deerlendirmekte faydal olacaktr. Bu tablolar dizmekte gsterdii zen ve ustalk iin sayn Erol Erduran'a teekkr bor bilirim. 5. YUNANCA-LA TNCE KELMELERN YAZILII Bugne dek kaleme aldm her yaptta olduu gibi burada da Milli Eitim Bakanl Klasikler Dizisinde benimsenen "transcription" yani yazl kullandm. Bunun Trkede baz glkleri olabilir, ama dzgn ve dzenli bir yazl salayan, karklklar nleyen tek yazl da budur. Dizinlerde kolaylk olsun diye Yunanca adlarnn baka yazllarn da verdik, rnein Asil, Achille, Achilleus, Akhilleus; lis, Ulixes, Odisseus, Odysseus gibi. yle sanyoruz ki okuyucu arad ismi bulmakta glk ekmeyecektir.

MTOLOJ SZL NASIL KULLANILIR?

1. SZLK
Szlk iinde alfabe srasna gre dizilmi adlarn her biri kendi efsanesiyle tanmlanm, anlatlmtr. Her efsanede bir kii baka birok kiilerle bir arada balantl olarak geer, bir servenin bir deil, bin bir kahraman vardr, onun iin kiileri adlarna gre bir szlk dizimi iinde ayrmak okluk efsaneleri paralamaya ya da ayn efsaneyi birka yerde tekrarlamaya gtrr. Szln bu kanlmaz kusurunu elden geldiince hafifletip ortadan silmek iin bir kiiye ayrlm maddelerde baka bir kiiyle ilikili olarak yksnn o ikinci kiinin ad altnda aranp bulunmas iin adn italik harflerle parantez iine aldk, kimi adlar da szlkte yalnz saydk ve karsna, bkz .. madde diye baka bir maddeye gnderdik. Burada da tam bir denge ve tutarlga varamadmz biliyoruz. Kimi adlar o kadar ok geer ki her defasnda onlara atf yapmak olanakszdr. Hele Homeros ve Hesiodos'un adlar hibir dizine smayacak kadar sk gemektedir. Onlar dizin d brakmaktan baka are bulamadk.

2. DZNLER
Bu szln dizinlerini meydana getirmek, szln kendisini yazmak kadar zor olmutur. Btn zel adlar bir tek dizin iinde toplamann asl amacmza yardm etmeyeceini almamz srasnda anladk ve epey emekle hazrladmz bu eit dizinden vazgetik. Bugne dek allagelmi klasik bir dizin meydana getirmektense, okuyucunun ve zellikle rencilerin iini kolaylatracak bir yntem izlemeyi yeg grdk. Bunun iin efik an'n da kulland ok dizinli yntemden esinlendik ve aada saydmz tr dizini dzenledik. I. Asl adlar dizini II. Yer adlar dizini III. Sanatlar ve eserleri dizini
3H1

Asl adlar dizininde efsanelik kii ve yklere verilen balkla onlarn szlkte hangi sayfalarda ve soy tablolarnda bulunduklar gsterilir. Bu dizinde, ayr maddesi olmayan, yalnz soy tablolarnda ad geen, ya da mitolojik kii olmayp herhangi bir ya da birok maddede sz edilen adlar saylr. Yer adlar dizininin grevi, bu kitaba almak istediimiz halde almaktan vazgetiimiz haritann yerini tutmaktr. Bir Yunanistan ve Trkiye haritas izdirmek istiyorduk, bu haritada eski yer adlaryla onlarn bugnk adlarn belirtmek, bylece okuyucunun anlatlan efsaneleri haritada bulmasn ve izlemesini salamak niyetindeydik, ama byle bir haritann tamam ve eksiksiz olmas iin Trkiye ve Yunanistan'la yetinemeyeceimizi, btn Akdeniz yresiyle Avrupa ve Asya'y da iine almas gerekeceini, yle olunca da ayrntl izilemeyecegi-ni anladk ve bu giriimden de vazgetik. Haritann yerini tutmak iin szlkte geen yzlerce yer adn bir araya toplayarak ayr bir dizinde yerlerini ve trlerini ksaca tanmlamay denedik. Bu dizinin baz faydalar olabilir; rnein Mile-tos gibi bir ehrin hangi efsanelerde nemli bir yer tuttuunu, ayrca bu ehirle ilgili efsanelerin hangileri olduunu okuyucuya bildirmeye yarayabilir. Byle bir dizinin eksiklerini ve kusurlarn da bilmiyor deiliz. Ancak okuyucunun elinde bir haritayla bizim stnkr belirttiimiz yeri kesinlikle bulabileceini dnerek bu yolu tuttuk. nc dizin bir eit bibliyografyadr. Amacmz, efsaneleri yalnz Yunan ve Latin kaynaklarnda deil, sonralar da yazn ve sanatta yaar gstermek olduuna gre, szlkte geen, yazar, air ve sanat adlarn da bu dizinde belirttik. Mitoloji szl bir yldan az bir zamanda yazld. mrmn erei olduu halde, baarabileceime inanmadm bu ii bana g bir dnemimde smarlayan ve gvenleri, destekleriyle tamamlanmasn salayan Remzi Kitabevinin, bata sayn Remzi Bengi olmak zere, btn mensuplarna teekkr ederim.

DZN I

Abant'lar, 11 Abas, (Tab. 10) 11 Acca Larentia, 11 Achates, bkz. Akhates Acheloos, bkz. Akheloos Acheron, bkz. Akheron Achie, bkz. Akhilleus Acteon, bkz. Aktaion dem, 103, 123 Admete, 11 Admetos, (Tab. 22) 11 Adonis*, 11-12 Adrastos, (Tab. 23) 12 Aedon, 12-13 Aeeus, bkz. Aigeus Aegisthus, bkz. Aigisthos Aello, 13 Aeneas, bkz. Aineias Aeneis, bkz. Aineias Aerope, (Tab. 15) 13 Aesculapius, bkz. Asklepios Aeson, bkz. Aison Aetes, bkz. Aietes Afrodit, bkz. Aphrodite Agamedes, 13 Agaraemnon, (Tab. 14, 15) 13-15 Agaue, (Agave; Tab. 18)15 Agdistis, 15-16 Agenor, (Tab. 10) 16 Aglaie, 16 Aglauros, 16 Agron, 16 Aia, 16 Aiaie, 16 Aiakos, (Tab. 21) 16 Aiakosoglu, (Tab. 21) 16

Aias, 16-18 Aias Oileus olu, 17 Aias Telamon olu, (Tab. 14, 21) 17-18 Aidoneus, 18 Aietes, (Tab. 8) 18 Aigaios Pontos, (Ege denizi) 19 Aigeus, (Tab. 14, 24) 18-19 Aigialees, 160 Aigialeia, 91 Aigina, (Tab. 21) 19 Aigis, 19 Aigisthos, (Tab. 14, 15) 19 Aigle, bkz. Hesperid'ler Aigyptos, (Tab. 10) 19-20 Aineias, (Tab. 17) 20-21 Aiolos 1., (Tab. 20, 25) 21 Aison, (Tab. 22) 22 Aither, 22 Aithiopes, 22 Aithiopis, 22 Aithra, (Tab. 14) 22 Aius Locutius, 22 Ak Tanra, 157 Akademia (Akademi), 23 Akademos, 22-23 Akakallis, 23 Akamas, fTab. 11) 23 Akarnan, (Tab. 23) 23 Akastos, (Tab. 22) 23 Akhalar, 23 Akhates, 23 Akheloos, 23-24 Akheron, 24 Akhilleus, (Tab. 21) 24-27 Akis, 116

Akntios, 27 Akrisios, (Tab. 10) 27-28 Aktaion, (Tab. 18) 28 Akte, 170 Aktr, (Tab. 21) 19 Aleksandros*, 28 Alekto, 28 Alkaios, (Tab. 13) 28 Alkathoos, (Tab. 14) 28 Alkestis, (Tab. 22) 28 Alkides, 28 Alkidike, fTab. 22) 28 Alklmede, (Tab. 22) 28 Alkinoos, 28-29 Alkmaion, (Tab. 23) 30 Alkmene, (Tab. 9, 13) 30 Alkyone, (Tab. 7) 30-31 Alkyoneus, 31 Aloeus, 31 Aloeusoullar, 31 Alphelos, 31 Alphesibola, 31 Alpos, 31 Althaia, 31 Altn ag, bkz. Soylar-aglar Mythos'u AltmPost, 52 Altis, 32 Amaltheia, 32 Amata, 32 Amazon*, 32-33 Ambrosia, 33 Ameles, 194 Amenotep, 203 Ammon, 38 Amr, 33 Amores, 33 Ampelos, 33 Amphiaraos, (Tab. 23) 33-34

Amphiktyon, (Tab. 20) 34 Amphiktyonia, 34 Amphilokhos, (Tab. 23)34 Amphinomos, 3435 Amphion, (Tab. 7, 9) 35 Amphlssos, 35 Amphitrite, (Tab. 6) 35 Amphitryon, (Tab. 13) 35-36 Amulius, 113 Amykos, 36 Amymone, 36 Amyntor, 69 Amythaon, (Tab. 23) 201 Ana Tanra, bkz. Artemis, Kybele, Daktyl'ler, Dionysos Anadyomene, 36 Anaksarete, 36 Anaksibie, (Tab. 22) Anchise, bkz. Ankhises Androgeos, 36-37, 206 Androklos*, 37 Andromakhe*, 3738 Andromeda, 38 Ankhinoe, 19 Ankhises*, (Tab. 17) 21, 38-39 Ankhuros, 39 AnnaPerenna, 39 Antaios, 39 Anteia, 39 Antenor*, 39 Anteros, 39 Antheus* 39-40 Antigone, (Tab. 19) 4041 Antikleia, 41 Antilokhos, 41

Anadolu ile ilgili nkiiler.

Ul'I

Anlioos, 41-42 Antlokhos, 187 Antlope, (Tab. 7, 9) 42 Antiphates, 191 Aphrodite, (Tab. 5, 9) 42-44 Apis, 102 Apisaon, 111 Apollon*, (Tab. 5, 9) 44-50 Apsyrtos*, (Tab. 8) 50 Ara, 50 Arakhne, 50 AraMaxima, 112 Ares, (Tab. 5, 9) 50-51 Arete, 51 Arethusa, 51 Argeiphontes, 54 Arge6, 51 Argonaut'lar*, 5154 Argo, 51 Argos, fTab. 9) 54 Ariadne, (Tab. 11)54 Ariane, bkz. Ariadne Arima*, 54 Arinna*, 123 Arion, 55 Aristaios, (Tab. 18) 55 Aristeus, bkz. Aristaios Arkas, 55-56 Arkturos, 56 Arsinoe, 30 Artemis*, (Tab. 5, 9) 56-61 Asla*, (Tab. 3,4)61 Askalaphos, 61-62 Askarite*, (Tab. 17)62 Asklepios*, (Tab. 5) 62-63 Asopos, fTab. 21) 63 Assarakos*, (Tab. 17) 20 Asteria, (Asterie; Tab. 4)63 Astraia, 63 Astraios, (Tab. 4, 8) 102, 109 Astyanaks*, 63-64 Astyokhe, (Tab. 16) 61 Asil, bkz. Akhilleus At-Adam, 64 Atalante, 64 Ate, 64-65

Cacus, 78 Caesar, I. 21, 62, 163, 289 Camilla, 78 Camillus, 22 Cama, 78 B Ceres, 78 Baal, 267 Claudla Quinta, 186 Babys, 71 Clio, bkz. Kleio Baccha'lar, Clytemnestra, bkz. bkz. Klytaimestra Bakkha'lar Cocles, bkz. Bacchus*. 71 Horatius 2. Bakkha'lar*, 71Cumae, bkz. Kyme 72 Bakkhos, 72 Cupido, 78 Balios, 72 Batieia*, (Tab. 16)72 Curiatius, 146 Cybele, bkz. Kybele Battos, 72 Baucis, bkz. Baukis Baukis*, D 72 Bebryk'ler*, 72 Bellerophon*, bkz. Dafne, bkz. Daphne Bellerophontes, Dafnis, bkz. Daphnis Bellerophontes*, 72- Daidalos, 79 74 Bellona, 74 Daimon, 106 Bellos, (Tab. 10) 74 Daktyl'ler*, 79-80 Bendis*, 74 Damokles*, 80 Berekynthia,* 74 Danae, (Tab. 9, 10, Bia, 74 13)80 Danaos, Bias, (Tab. 23) 74 (Tab. 10) Biton, 74 Bizas, bkz. 80-81 Byzas Bolluk Danaos Kzlar, 81 Boynuzu, 31 Daphne, 81 BonaDea, 74 Daphnis, 82 BonaFides, 74 Bora, Dardanos*, (Tab. 16) 122 82-83 Dares, 152

Atena, bkz. Athena Athamas, (Tab. 18, 20) 65 Athena, (Tab. 5, 9) 65-67 Atlantis, 67 Atlas, (Tab. 3, 7) 67-68 Atreus, (Tab. 14, 15) 68-69 Atropos, 69 Attes*, bkz. Attis Attis*, 69 Atys, 196 Augias, (Tab. 8) 69 Aurora, 69 Autolykos, 6970 Autonoe (Tab. 18) 28 Auge, 69 Augustus, 21,187 Aura*, 150 Automedon, 69 Ayasofya, 61 AzizPaulus, 61,291

Boreas, (Tab. 8) 75 Brankhos*, 75 Brankhosogullar*, 75-76 Brennus, 22 Briareus, (Tab. 2) 76 Briseis*, 76 Brises*, 76 Britomartis*, 76 Bromios*, 76 Brontes, (Tab. 2) 76 Busiris, 77 Bykay, 56 Byblis*, 77 Byssa*, 16 Byzas*, 77

Decius, 291 Dedal, bkz. Daidalos, Defne, 81-82 Deianeira, (Tab. 13) 83 Deimos, 83-84 Deioneus, 84 Deiphobe, 270 Deiphobos*, (Tab. 16) 84 Deipyle, (Tab. 23) 84 Deipylos, 84 Dejanira, bkz. Deianeira DeliDumrul, 11 Delos*, 84-85 Demeter, (Tab. 5) 85-86 Demodokos, 86-87 Demophon, (Tab. 11) 87 Derketo, 269 Deukalion, (Tab. 20) 21,87 Devler ve Tanrlar Sava, 87-88 Dia, 88 Diana, 88 Didim, bkz. Didyma Dido, 88 Didyma*, 89 Didymeion*, 89-90 Dike, 90 Diktynna*, 76, 90 Diktys, 90 Dino, 119 Diomedes, (Tab. 23) 90-91 Dione, 91 Dionisos, bkz. Dionysos Dionysios, 80 Dionysos*, (Tab. 5, 9, 18)91-96 Diopetes, 60 Dioskur'lar, (Tab. 9, 12)96 Diotima, 106 Dirke, 96 DisPater, 228 Dithyrambos*, 9697 Dius Fidius, 74 Dolios, 97 Dolon, 97 Doris, (Tab. 6) 97

;(H

Doros, (Tab. 20)21 Dryades (Dryad'lar) 97 Dryas, 197 Dryope, 97-98 Dryops, 98

Eakos, bkz. Aiakos Echo, bkz. Ekho Eetion, 99 Efes*, 12, 33, 6061 Ege*, 33 Egeria, 99 Egeus, bkz. Aigeus Egide, bkz. Aigis Egist, bkz. Aigisthos Egyptus, bkz. Aigyptos Eileithyia, (Tab. 5, 9) 99 Eirene, 146 bkz. Dike Ekhetos, 99 Ekhidna, (Tab. 6) 99 Ekhion, (Tab. 18) 99 Ekho, 99 Elektral., (Tab. 6, 7, 9); 2. (Tab. 15) 99-100 Elektryon, (Tab. 13) 100 Elephenor, 100 Eleusis, 100 Eleutheros, 93 Elissa, 88-89 Elpenor, 100 Etnpusa, 100 Enarete, (Tab. 20, 24) 265 Endeis, (Tab. 21) 280 Endimion, bkz. Endymion Endyraion*, 100101 Ene, bkz. Aineias Enkelados, 117 Enosigaios, 252 Entoria, 101 Enthousiasmos, 181 Enyalios, 101 Enyo, 101 Eol, bkz. Aiolos Eos, (Tab. 6) 101-102 Eosphoros, (Tab. 8) Epaphos, (Tab. 10) 102

Epelos, 102 Ephesos*, 33 Ephialtes, 102 Epigon'lar, 102103 Epikaste, bkz. lkaste Epimetheus, (Tab. 3) 103 Erato, 103 Erebos, 103 Erekhtheus, (Tab. 3) 103 Erigone, 103 Erikhthonios, (Tab. 24) 103-104 Erinys'ler, 104-106 Eriphyle, (Tab. 23) 106 Eri, 106 Eros, 106-107 Eryks, 107 Erymanthos, 107 Erysikhton, 107 Erythie, bkz. Hesperid'l er Erythion, 107 Esr, 107 Esculap, bkz. Asklepios Eteokles, (Tab. 19) 107-108 Euadne, 108 Euenor, 108 Euenos, 108 Euhios, bkz. Dionysos Eumaios, 108 Eumolpides, 108 Eumolpos, 108 Euneos, fTab. 22) 108 Eunomia, 90 Eunomia, 108 Eunomos, 108 Eupeithes, 42 Euphrates*, 108 Euphrosyne, 108 Europa, Europe, (Tab. 9, 10,11) 109 Euros, 109 Euryalos, 103 Eurybie, (Tab. 6) 109 Eurydike, (Tab. 10) 110 Eurykleia, 110 Eurylokhos, 110 Eurymakhos, 110 Eurymedon, 110 Eurynome, 110-111

Eurypylos, 1 I I Eurystheus, (Tab. 13) 111 Eurythion, 111 Eurytos, 111 Euterpe, 111 Evandrus, 111-112 Evropa, bkz. Europa

Faeton, bkz. Phaeton Fama, 113 Fames, 113 Fata, 113 Fatum, 113 Fauna, 113 Faunus, 113 Faustulus, 113 Fayak'lar, bkz. Phaiak'lar Febs, bkz. Phoibos Fedra, bkz. Phaidra Fee,113 Fegeus, bkz. Phegeus Feronia, 113,178 Ficus, 113 Fides, 113-114 Flamen Dialis, 164 Flegeton, bkz. Phlegeton Flora, 114 Floralia, 114 Foibe, bkz. Phoibe Foibos, bkz. Phoibos Fors, 114 Fortuna, 114 Fransa, 186 Frigios, bkz. Phrygios Furtalar, 114
G

Gelanor, bkz. Pelasgos Gemiler Katalogu, 126 Genius, 116 Geryoneus, 116 Gigant'lar, 116-117 Gigantomakhia, 117 Glaukos, (Tab. 25) 117-118 Gordias, 118, 205 Gorgo'lar (Gorgon'lar, Tab. 6) 118 Graia'lar, (Tab. 6) 118-119 Granikos, 119 Griffonlar, 119 Gne, 119 Gn I, 119 Gne Soylular, (Tab. 8)125 Gyes, 119 H Hades, (Tab. 5) 120-121 Haimon, (Tab. 19) 121-122 Haimos, 77 Halirrhotios, 51 Hamadryades, 122 Hamlet, 100 Harmonia, (Tab. 9, 18, 19) 122 Harpya'lar*, (Tab. 6) 122-123 Havva, 123 Hebe, (Tab. 5, 9) 123 Hector, bkz. Hektor Hecuba, bkz. Hekabe Heilebie, 123 Hekabe*, (Tab. 16) 123-124 Hekamede, 125 Hekate*, (Tab. 8) 125-126 Hekatonkheir'ler, (Tab. 2)126 Hekatos, Hekatebolos bkz. Apollon, Artemls Heksametron, 75 bkz. Daktyl'ler Hektor*, (Tab. 16) 126-130 ll. lma, (Tab. 9, 12, L5) 130-132 lOf

Gaia.fTab. 2, 6)115, 231 Galateia, 116 Galli yahut Galloi, bkz. Kybele Galliambus, 186 Ganimed, bkz. Ganymedes Ganyraedes*, (Tab. 17) 116 Gebeb, 232 Gece, 116

Helenos, (Tab. 16) 132-133 Heliadai (Helios Kzlar; Tab. 8) 133 Heliades (Helios Oullar; Tab. 8) 133 Helikaon, 133 Helike, 160 Helios, (Tab. 4, 8) 133-134 Holle*, 134 Hellen, (Tab. 20) 134 Hemera, 134 Hepa, Hepat, Hepatu bkz. Artemis, Kybele Hephaistos, (Tab. 5,. 9) 134-135 Hera, (Tab. 5, 9) 135-137 Herakleidai, (Herakles Oullar; Tab. 13) 137 Herakles, (Tab. 9, 13) 137-140 Hercules, 140 Hermafrodit, bkz. Hermaphroditos Hermaphroditos*, 140 Hermes, (Tab. 5, 9) 140-141 Hermione, (Tab. 15) 142 Hero*, 142-143 Herophile, 143 Herostratos, 61 Herse, 143-144 Hesione*, (Tab. 12, 21) 144 Hesperarethusa, bkz. Hesperid'ler Hesperid'ler, 144 Hesperis, 144 Hesperos, 144 Hestia, (Tab. 5, 9) 144-145 Hiera, 145 Hieromneme, (Tab. 17) Hilaira, 96 Himeros, 145 Hippodameia, (Tab. 14) 145 Hlppokrene, 145 Hippolokhos, (Tab. 25) 73

Hippolyte*, 145 Hippolytos, 145146 Hippomedon, 146 Hippomenes, 146 Hora'lar, (Tab. 4, 9) 146 Horatius, 146-147 Horus, 232 Hyades, 147 Hyakinthos, 147 Hyas, 147 Hybris, 147 Hydra, (Tab. 6) 147 Hygieia*, 147 Hylas, 147-148 Hyllos, (Tab. 13) 148 Hymenaios, 148 Hymnos, 148 Hyperboreoi, 148 Hyperion, 148 Hypermestra, (Tab. 10) 148 Hypnos, 148-149 Hypsenor, 111 Hypsikreon, 149 Hypsipyle, (Tab. 22) 149 Hyrmine, (Tab. 8)

1
lakkhos*. 150 lalmenos, 150 lambe, 150 fambos, 97 bkz. Dithyrambos lanus, 150-151 lapetos, (Tab. 3) 151 arbas, 89 lasion, (Tab. 7) 151 lason, fTab. 22) 151 lasos, 64 lda*, 151 Idaia*, (Tab. 16) 151-152 Idaios*. 152 das, 152 Idmor*, 50 Idrnon, 152 Idomeneus, 152-153 ldyia, 153 kadios, 153 lkarios, 153 lkaros, 153

Kabirler*, 165 Kader, 165 Kadmos, (Tab. 10, 18, 19) 165 Kaeira, 165 Kakasbos*, 165 Kalais, 166 Kalamos, 166 Kalkhas, 166 Kalliope, 166-167 Kallirhoe 1. (Tab. 6); 3. (Tab. 17) 167 Kallisto, 55 Kalydon, 167 Kalypso, 167168 Kapaneus, 168 Kephene, 168 Kapys, (Tab. 17) 83 Karkabos*, 168 Karpos, 166 Kasrga, 122 Kassandra*, (Tab. 16) 168-169 Kassiepeia, 169 Kastalia, 169 Kastor, 169 Katreus, (Tab. 15) 169 Kaunos*, 169170 Kefetatayu, bkz. Yedi Uyurlar Kekrops, (Tab. 24) Janus, bkz. fanus 170 Kelaino, (Tab. 7) Japetus, bkz. Keleos, 170 lapetos Jasion, bkz. Kentauroi lasion Jason, bkz. (Kentaur'lar) lason Jokaste, bkz. 170 lokaste Jul, bkz. Kephalos, 170-171 lulii Julius, bkz. lulius Kepheus, 171 KerJulus, bkz. tulus Keres, 171-172 Keramos, 172 Kerberos, (Tab. 6) 172 Keroessa, 172 Keto, (Tab. 6) 172 Keyks, 30 Khalkis, 149 Khaos, 172-173 Kharites (Kharit'ler; Tab. 9) 173

Ikslon, 153-154 lla*, 154 llione, 84 Ho*, fTab. 16, 17) 154 llyada*, 154157 tnakhos, 157 ingiliz ukuru, 61 lno,(Tab. 18)157158 lo, (Tab. 10)158-159 lobates, (Tab. 25) 159 lokaste, (Tab. 19) 159 lolaos, 159 lole, 159 ton*, (Tab. 20) 159-160 phlanassa, 160 phlgenela, (Tab. 15) 160-161 Iphikles, fTab. 13) 161 lphiklos, 161 lphimedeia, 161 lphis, 161 phitos, 162 ris, (Tab. 6) 162 lros, 162 sa, 96 lsandros, (Tab. 25) Isis*, 162 iskender, 75 lsmarios, 146 lsmenefTab. 19) 162 lssos Sava, 75 Italos, 163 thakos, 163 ltylos, 163 ltys, 163 liiSoyu, 163 lulus, 163 luno, 163 lupiter, 163-164 luturna, 164 lustitla, 164 luventus, 164

Juno, bkz. luno Junon, bkz. lunon Jpiter, bkz. lupiter Juturna, bkz. luturna Juventus, bkz. luventus K

306

Kharon, 173-171 Klarybdls, 174 Khelron, 174-175 Khelldon, 12 Khimaira*, (Tab. 6) 175 Khloris, (Tab. 22) 216 Khronos, 231 Khrysaor, (Tab. 6) 175 Khryseis*, 175-176 Khrysothemis, (Tab. 15) 229 Ktmir, bkz. Yedi Uyurlar Kibele, bkz. Kybele Kikon'lar*, 176 Kiliks, (Tab. 10) 176 Kimrneiroi* (Kimmer'ler) 176 Kimse, 250 Kinyras*, 176-177 Kirke, (Tab. 8) 177-178 Kleio, 178 Kleite, 189 Kleobis, 178 Klio, bkz. Kleio Klotho, 178 Klymene, fTab. 3) 178 Klymene, 213, 233 Klytaimestra, (Tab. 12, 15) 178-179 Klytemnestra, bkz. Klytaimestra Kodros, 179 Koios, (Tab. 4) 179-180 Kokalos, 180 Kokytos, 180 Komaitho, 180 Kora, bkz. Kore Kore, 180 Korinnos, 180 Koronis, 180 Koros, 147 Korybant'lar, 180181 Kottos, 181 Kranaos, 181 Kratos, (Tab. 6) 181 Kreon, (Tab. 19) 181 Kre, 181 Kretheus, (Tab. 22) 181 Kreusa 2.* (Tab. 17) 181

Krlnis, 181-182 Krlos, (Tab. 4) 182 Kritheis, 182 Kroisos*, (Karun) 137, 178 Kronos, (Tab. 4) 182-183 Ksanthios*, 194 Ksanthos*. 183 Ksoanon, 60 Ksuthos, (Tab. 20) 21 Kubaba*, bkz. Kybele Kureta'lar, 183 Kyane, 183 Kybebe* bkz. Kybele Kybele*, 183-187 Kydippe, 27 Kydippe, 187 Kydnos,187 Kyklopes, (Kiklop'iar; Tab. 2) 187-188 Kyknos, (Tab. 22) 188 Kylabras, 188 Kymindis, 149 Kyrene, 188-189 Kythera'l, 189 Kyzikos*, 189 L Labdakos, (Tab. 19) 190 Labrandos*, 190 Labrys, 190 Labyrinthos, 190 Laertes, 190 Laios, (Tab. 19) 190 Laistrygon'lar, 191 Lakedaimon, (Tab. 7, 9)191 Lakhesis, 191 Lakios, 191 Lala, bkz. Lara Laraia, 191 Umpetie, (Tab. 8) 191 Lampros, 116 Lampsake*, 191 Laodamas, 191 Laodameia 1.*, (Tab. 25) 191 Laodike 2.* (Tab. 16) 192 Laokoon*, 192 Laomedon*, fTab. 16, 17) 192-193

Laothoe, 196 Lapithal (Laplth'ler) 193 Lara, 193 Lares, 193 Latinus, 193 Lavinia, 193 Leandros*, 193 Learkhos, 157 Leda, (Tab. 9, 12) 193-194 Lesbos, 194 Lethe, 194 Leto* (Tab. 5, 9) 194 Leukippe, 284 Leukippos, 116 Leukippos, 194 Leukophrys, 281 Leukothea, 158,194 Liber, 194 Libera, 194 Libertas, 113 Libya, (Tab. 10) 194-195 Likhas, 195 Linos, 195 Litai, 195 Lityerses, 195 Lotis, 254 Lotophagoi, (Lotos Yiyenler) 195-196 Lucina, 163 Lucifer, 196 Lukka, 45 Luna, 196 Lupercalia, 113, 196 Luperci, 113 Lupercus, 196 Lydos*, 196 Lykaon, 196 Lykomedes, 196 Lykos*. 196 Lykurgos, 196-197 Lynkeus, (Tab. 10) 197 Lyrkos, 123 Lysimakhos, 291 M M*, 59, 184bkz. Kybele Magna Mater*, bkz. Kybele Mala, (Tab. 5, 7) 198

Malandros*, 198 Malnad'lar, 198 Maion*, 198 Maionides*, 198 Makar, 198 Makhaon, 198199 Manes, 196 Manlius, 186 Manto*, 199 Marienna*, 184 bkz. Kybele Maron, 199 Marpessa*, 199 Mars, 199200 Marsyas*, 200 Mater Matuta, 158, 200 Matralia*, 200 Medeia*, (Tab. 8) 200-201 Medeios*, 201 Medon, 179 Medos*, 201 Medusa, 201 Megabyzos*,bkz. Kybele Megaira, 28, 201 Megareus, 28 Mekisteus, 103 bkz. Epigon'lar Melampus, (Tab. 23) 201 Melanion, 201 Melanthios, 202 Melantho, 202 Meleagros, 202 Melikertes, 202 Melisseus, 151 Melpomene, 202 Memnon*, (Tab. 8) 202-203 Memphis, (Tab. 10) 102 Men, 203 Menalcas, 82 Menelaos, (Tab. 15) 203-204 Menoikeus, (Tab. 19) Menoitlos 1. (Tab. 3); 2. (Tab. 21)204 Mentes, 66 Mentor, 204 Mercurlus, 204 Merlones, 204 II)

Mernus, bkz. Yedi Uyurlar Merope, (Tab. 7) 204 Meropis, 16 Merops, 189 Mesir, 184, 218 Meryem, 58, 96 bkz. Artemis, Kybele Metabus, 78 Metaneira, 204 Metis, (Tab. 4, 9) 204-205 Metope, 63 Metragyrtof, 184 bkz. Kybele Mevsimler, bkz. Horalar Midas*, 205-206 Miletos*, 206 Minerva, 206 Minos, (Tab. 11, 15) 206-207 Minotauros, (Tab. 11) 207 Mislina, bkz. Yedi Uyurlar Mnemosyne, (Tab. 4, 9)207 Moiralar, (Tab. 9) 207 Molos, 152 Moneta, 207 Mopsos, 207-208 Mopsus, 82 Moros, bkz. Ker Morpheus, 208 Mucius Scaevola, 208 Musalar, CTab. 4) 208-209 Musaios, 209 Mustafa Kemal, 126 Mrselina, bkz. Yedi Uyurlar Mz'ler, bkz. Musalar Mygdn, 209 Myrina*, 209210 Myrmeks, 210 Myrmidon, 210 Myrrha*, 210 Myrrhine*, bkz. Amazon Myrtilos, 210
N

Nana, 211 Nannakos, 211 Narkissos, (Narsis) 211-212 Nauplios, 212-213, 233 Nausikaa, 213-214 Nausithoos, 214 Neaira, (Tab. 8) 149 Neikos, 214 Nektar, bkz. Ambrosia Neleus, (Tab. 22) 214 Nemea, bkz. Nemeia Nemela, (Tab. 6) 214-215 Nemesis, 215 Nemf, bkz. Nympha Neoplatonculuk, 194 Neoptolemos, 215 Nephele, 215 Neree, bkz. Nereus Nereides, bkz. Nereus Kzlar NereusNereus Kzlar, (Tab. 6) 215-216 Nessos, 216 Nestor, (Tab. 22) 216-217 Nicee, bkz. Nikaia Nikaia, 217 Nike, (Tab. 6) 217-218 Nimfa, bkz. Nympha Ninos, 270 Niobel.*(Tab. 14); 2. (Tab. 9) 218-219 Nomla, 219 Nomos, 282 Notos, (Tab. 8)219 Numa Pompilius, 219 Numitor, 219 Nyks, 219, 231 Nykteus, 219 Nympha, 219220 Nysa, 220 Nysos, 220
O

Naiades(Naiad'lar) 211 Naksos*, 211

Odise, bkz. Odysseia Odiseus, bkz. Odysseus Odysseia, 221-222 Odysseus, 222-225 Ofion, bkz. Ophion Oidipus, (Tab. 18, 19) 226-227

Pallas 1. (Tab. 4) 234 Pan, 235 Panamoros, 190 Panathenaia, 67 Pandareos, 235 Pandaros, 235-236 Pandia, 269 Pandion, (Tab. 24) 13, 236 Pandora, (Tab. 3) 236-237 Pandrosos, 237 Parcae (Parka'lar) 237 Paris*, (Tab. 16) 237-238 Parthenogenesis, 115 Parthenopaios, 238 Pasiphae*, (Pasifae; Tab. 8) 238 Patroklos, (Tab. 21) 238-239 Pausanias, 43 Pean, bkz. Paian Pedasos, 239 Pegasos, (Pegaz; Tab. 6)239 Peirithoos, 240 Pelasgos*, 240 Peleus, (Pele; Tab. 21) 240 Pelias, (Tab. 22) 240 Pelopeia, (Tab. 14, 15) 240 Pelopeia, 19 Pelops*, (Tab. 14, 15) 218, 240-241 Pemphredo, 241 PactoP, bkz. Paktolos Penates, (Penat'lar) 241 Paian, 233 Paktolos, Penelope, 241-242 233 Palaimon, 158, Penia, 242 233 Palaksos, 190 Penthesileia, 242 Palamedes, 233 Pentheus, (Tab. 18) Palemon, bkz. 242 Palaimon Palinurus, 233 Palladion*, 233- Pergamos*, 242 Periandros, 55 234 Paliantidai, Periboia, (Tab. 14) (Pallas 226 Pero, 242 Oullar) 234 Perse, bkz. Perseus Persefon, bkz. Persephone Perseis, (Tab. 8) 242 Persephone, (Tab. 5) 242

Oikles, 30 Oileus, 227 Oileus, (Tab. 23) 1617 Oineus, 227 Oinomaos, 227 Oinone*, 227 Oinone, bkz. Aigina, Oinos, 277 Okeanos, (Tab. 1, 2) 65, 227-228 Okyanus, bkz. Okeanos Okypete, 122 Olemp ya da Olymp bkz. Olympos Olimpos, bkz. Olympos Olympos, 228 Omfal*, bkz. Omphale Omphale*, 228 Oneiros, 228 Opheltes, 228 Ophion, 228 Ops, 228 Orcus, 228 Oreas, bkz. Nympha Oreithyia, 229 Orestes, (Orest; Tab. 15) 229 Orion, 229 Orman Perileri, 229 rfe*, bkz. Orpheus Orfizm, bkz. Orphik Orpheus*, 229-231 Orphik (Orpheus Tarikat) 231 Orseis, 21 Osiris, 231-232 Orthos, (Tab. 6) 232 Othryoneus, 232 Otos, 117, 232 lm, 171 bkz. Ker

Dl/.INI Perses, (Tab. 4, 8) 242 Perses, 275 l'erseus, (Tab. 10, 13) 242-243 Phaeton, (Tab. 8) 243-244 Phaetusa, (Tab. 8) 244 Phaiaklar, 244 Phaidra, (Tab. 11) 244-245 Phanes, 231 Phaon, 245 Phegeus, 23 Phidaleia, 77 Phiks, bkz. Sphinks Phileraon, 245-246 Philoktetes, 246 Philomeides, 246 Philomela, 13, 246 Phyra, 246-247 Phineus*, 247 Phlegeton, 247 Phlegyas, 247 Phobios, 39 Phobos, 247 Phoibe, (Tab. 4) 96 Phoibe, 45 Phoibos, 45 bkz. Apollon Phoiniks 1. (Tab. 10) 247 Phokos, (Tab. 21) 247 Pholos, 247 Phorkys, (Tab. 6) 247 Phosporos, 247 Phrasios, 77 Phriksos*, 247 Phrygios*, 247-248 Phylakos, 201 Phyleos, 69 Picus, 248 Pigmalion, bkz. Pygraalion Pigme, bkz. Pygme Piramus, bkz. Pyramus Pirithoos, bkz. Peirithoos. Pitane', 248 Pittheus, (Tab. 14) 22, 284 Plelad'lar, fTab. 7) 248 Plebs, 39 Plelone, (Tab. 7) 248 Plutos, 248 Podaleiros, 248-249 Pudlcitia, 63 Pulydamas, bkz. Podarge, 249 Podarkes, 249 Polydamas Poias, 249 Polifem, Pygmalion, 259 bkz. Pygme'ler, 259 Polyphemos Pylades, 259 Poliksene*, bkz. Pyramus ile Thisbe, Polyksene * Polluks, 249 259-260 Polybos, 249 Pyriphlegeton, 260 Polydamas, 249 Pyrrha (Akhilleus) Polydektes, 80 260 Pyrrha; 21, 25 Polydeukes, 249 Pyrrhos, 260 Potydoros* 1. Pyrrhus, 25, 38 (Tab. Pytho, 260 Python, 19); 2. (Tab. 16) 260 249 Polyksene*, fTab. 16) R 249-250 Radamantis, bkz. Polymastos, 60 bkz. Rhadamanthys Artemis ReaSilvia, 261 Polymestor*, 250 Remus, 261 Polymnia, 250 Polyneikes, fTab. 19) Rhadamanthys, (Tab. 250 11)261 Rhakios, Polyphemos, 250261 Rheia (veya 251 Polypoites, 251 Rhea) (Tab. Polytekhnos, 12 2,4,5)261 Pomona, 251 Rhesos, 91 Pontifex Maximus, 32 Pontos, fTab. 1, Rhodope, 261 Rhodos fTab. 8) 133 6)251 Poros, 107 bkz. Helios Porphyrion, 137 Rokoko, 33 Roma, Portunus, 158, 251 261 Romulus, 262 Poseidon, (Tab. 5) Rnesans, 33 251-252 Priamos*, Rutuller, 262 (Tab. 16) Rzgrlar, 262-263 252-254 Priapos", 254 Proitos, (Tab. 10) Sabazios, 264 254 Proitos Kzlar, Sagaritis*, 264 254 Prokne, 13 Salmakis*, 264-265 Prokris, 254 Salmoneus, (Tab. Prokrustes, 254 20, Promakhos, 103 22) 265 bkz. Sangarios*, 265 Epigon'lar Sarpedon 1.* (Tab. Promedon, 149 25) Prometheus, (Tab. 265-267 3) Sarpedon 2. (Tab. 254-257 11) Proserpina, 257 267 Protesilaos, 257 Satumus, 267-268 Proteus, 257-258 Psamathe, (Tab. 21) Satyrler (Satirler) 268 Sazenu, bkz. 258 Yedi Psykhe, (Psyche)* Uyurlar Seirenler 258 Psykhopompos, (Sirenler) 141 Pterelaos, 258
268 -2f.*>

Selene, (Tab. 8) 269 Selinos, 160 Semele, (Tab. 18) 269 Semiramis*, 269-270 Serhas, 75 Servius, 270 Servius Tullius, 270 Sibylla*, (Sibil) 270-271 Set, 162, 232 Sfenks, bkz. Sphinks Sicharbas, 89 Side*, 271 Sidero, 271 Silla, bkz. Skylla Silenos, 271-272 Silvius, 62 Simoeis*, 272 Sinon*, 272 Sinope*, 272 Sisyphos, (Tab. 20) 272-273 Skamandrios*, 273 Skamandros*, (Tab. 16) 273-274 Skylakeus, 274 Skylla, 274 Smintheus*, 274275 Sokrates, 43 Solon, 67 Sosias, (Ssie) 36 Soylaraglar Mythos'u, 275276 Sparta, 276 Spartoi, 277 Sphinks, 277 Spondaios, 80 bkz. Daktyl'ler Spurius Tarpeius, 279 Staphylos, 277 Stentor, 277 Sterope, fTab. 7) 277 Steropes, 277 Stheneboia, (Tab. 10) 277 Sthenelos, (Tab. 13) 68 Strophios, 229 Strymo, fTab. 17) 192 Styks, (Stiks; Tab. 6) 277 Sychaeus, 89 Symplegad'lar*, 277 Syrlnks, 277 Syma, 248 Syros, 249

afak, 277 afak Yldz, (Tab. 6) 102

Talos', 278 Talthybios, 278 Tammuz, 12 bkz. Adonis Tanaquil, 270 Tanrlarn Douu, 278 Tantalos*, (Tab. 14) 278 Tarkhon, 278 Tarpeia, 279 Tarquinius, 137, 270 Tartaros, 279 Tatius, 279 Taygete, (Tab. 208) 191 Telresias, 279 Teisiphone, 279 Tiresias, bkz. Teiresias Tislphone, bkz. Teisiphone Tebernu, bkz. Yedi Uyurlar Tekmessa, 280 Telamon, (Tab. 2) 280 Telegonos, 102 Telemakhos, (Telemak) 280 Telephos*, (Telefos) 280 Teleplnu*, 12 Telesphoros*, bkz. Asklepios Tellus, 178

Telkhines, (Telkin'ler) 281 Temmuz, 12, 142 bkz. Adonis Tendar, bkz. Tyndareos Tenes*, 281 Tepegz, bkz. Kyklops Tereus, 281 Terpsikhore, 281 Terracina, 113 Tethys, (Tab. 1, 2, 4) 281 Teukros (Teuker)* 1. (Tab. 16); 2. (Tab. 21)281 Teumessos Tilkisi, 35 Teuthras, 281 Tevrat, 123 Thalia, 281-282 Thamyris, 282 Thanatos, 28, 282 bkz. Ker Thaumas, (Tab. 6) 282 Theano, 282 Thebai'ye Kar Yediler, 282 Theia, (Tab. 4) 282 Themis, 282 Themiste, (Tab. 17) Theodosius, 291 Theogonia, 283284 Theoklymenos, 284 Theonoe, 284 Thersandros, 30 Thersites, 284 Theseus, (Tab. 11, 24) 284-285 Thespios, 285 Thestios, 193 Thestor, 166

Thetis, (Tab. 6) 285-286 Thisbe, bkz. Pyramus Thoas, 286 Thot, 232 Thrasymedes, 286 Thriambos, bkz. Dithyrambos, Thyades, (Thyad'lar) 286 Thyestes, 286 Tiberius, 58 Tiphys, 286 Titanlar, (Tab. 1-4) 286-287 Titanomakhia, 287 Tithonos, (Tab. 8) 287 Titus Tatius, 150 Tityos, 287 Tlepolemos, 287 Tmolos*, 287 Toprak Ana, bkz. Gaia Triopas*, 287 Triptolemos, 287 Tritogenela, 287 Triton, 287-288 Troilos", (Tab. 16) 288 Trophonios, 288 Tros", (Tab. 6) 288 Tufan, 288 Turnus, 288 Tydeus, (Tab. 23) 288 Tykhe, 288289 Tyndareos, (Tab. 12) 289 Typhoeus, bkz. Typhon Typhon, (Tab. 6) 289 Tyro, (Tab. 23) 289 Tyrrhenos, 289

U Ulcces, 290 Urania, 290 Uraeus, 232 Uranos, 231, 290 Uyku, 290 bkz. Nyks Gzeller, bkz. Kharit'Ier Gzeller Efsanesi, bkz. Paris lis, bkz. Odysseus lker, 248 V Vens, 290 Vens Genetrix, 43 Vertumnus, 251 Vesper, 290 Vesta, 290 Virbius, 88 Volcanalia, 290 Vulcanus, 290 Yalvanlar, (Litai) 29 Yedi Uyurlar*, 291 Yemliha, bkz. Yedi Uyurlar Yuhanna, 291 Yz Kollular, 292 Zagreus, 293 Zephyros, (Tab. 8) 293 Zethos, (Tab. 7) 293 Zeus, (Tab. 4, 5, 9) 293-297 Zeus Suna, 117

.sn

DZN I

ABANT'LAR: Yunanistan, boy - Abas, Elephe-nor. ABORGENES: talya yerlisi - Latinus. ABYDOS: anakkale Boaznn en dar yerinde eski bir ehir - Her o ile Leandros. ADRAMYTTON (Edremit): Granikos. ADRYATK: Argonaut'lar. AFRKA: Agenor, Belos, Danaos, Dido. AFYON: Kybele. AGRGENTUM (eski Kamiros): Sicilya, ehir -Kokalos. AtA: Kolkhos'un eski ad -Argonaut'lar. AME: Efsanelik ada -Kirke. AGAOS PONTOS: Ege denizi - Afgeus. AtGNA: Yunanistan, ada-Aiafcos, Aigina, Telamon. AtOL'LAR: Ege, boy -Deukalion, Hellen, lon. AOLA: Efsanelik ada (Odysseia) -Aiolos. AlOLtS: Ege blgesi- Aiolos. ASEPOS (Gnenay): Anadolu, rmak Apol-lon, Memnon. AUHOPA: Afrika, blge - Aithlopes, Memnon. AtTOA: Yunanistan, blge - Akheloos, Mele-agros, Staphylos. AZANO yahut AZAN (avdarhlsar): Anadolu, ehir - Ki/bele. AKADEMEA: Atina yresi - Akademos. AKARNANlA: Yunanistan, blge Akarnan, Akheloos. AKDENZ: Adonis, Agenor, Apollon, Artemis, lo, Kybele. AKHA'LAR: Yunanistan, boy Agamemnon, Akhalar, Danaos, Deukalion, Hellen. ALBA LONGA (Albano): italya, ehir - Askani-os, lulus, Romulus. ALEON OVASI: Anadolu, blge - Bellerophontes. ALEKSANDRATROAS (Troas Iskenderiyesi) bugn Kestanbol; anakkale blgesinde bir ehir - Smintheus. ALPHEOS: Yunanistan, rmak - Arethusa, Au-glas, Herakles. ANADOLU: Adonis, Amazon, Apollon, Artemis, Askleplos, Dlonysos, Dithyrambos, Hek-

tor, o, Kybele, Marsyas, Midas, Pelops, Sile-nos, Tantalos. APERLAE(Kekova): Akdeniz, ehirApollon. ARABSTAN: Aigyptos, Dionysos. AEROPAGOS: Atina tepesi- Ares, Daidalos. ARETHUSA: Kaynak - Alpheios, Arethusa. ARGOLS: Yunanistan, blge Argos, Eurys-theus. ARGOS: Yunanistan, ehir ve blge Abas, Agamemnon, Akrisios, Amphiaraos, Amymo-ne, Argos, Danaos, tnakhos, Kleobis. ARIMA: Anadolu, dag Arima, Ekhidna. ARKADIA: Yunanistan, blge - Akarnan, Alk-maion, Alpheios, Argos, Aristaios, Arkas, Hermes, Pan, Sirynks. ARTEMStON: Efes, Artemis tapna Artemis, Didyma. ASIA: Kk Asya ve Ege blgesi; Maionia'nn ad - Artemis, Asia, Dionysos, Hektor. ASKALON: Suriye, ehir - Semframis. ASKANIA (Gemlik yahut Burdur): Kybele. ASKRA: Yunanistan, ehir - Hekate. ASOPOS: Yunanistan, rmak - Asopos. ATHOS: Yunanistan, dag -Delos. ATNA: Yunanistan, ehir Aedon, Aglauros, Aigeus, Amazon, Amphiktyon, Argonaut'lar, Athena, Atlantis, Erekhteus, Erikhtonios, Erinys'ler, Kekrops, Kranaos, Theseus. ATLANTK OKYANUSU: Okeanos. ATLANTS: Efsanelik ada - Atlantis. ATLAS: Afrika, dag - Atlantis, Atlas. ATTKA: Yunanistan, blge - Aithra, Akademos, Amphiktyon, Androgeos, Athena, Kekrops, Kranaos. AULS: Yunanistan, blge ve ehir Agamemnon, Akhilleus, Iphigeneia. AUSONA: talya'nn eski ad - talos. AVENTINUS: Roma, tepe - Bona Dea, Cacus, Evandrus, Romulus. AYASOFYA: Artemis.

B
BABYLON (Babll): Deufca//on, Pyramus'la This be, Semiramls, Thrononlo. BAFAG0i.fi / ndumton
i I I

BAHELER: anakkale blgesi, yer Smin-theus. BAKIRAYbkz. Kaikos. BAKTRIA (Baktriana): ran, ehir, blge - Di-onysos, Semiramis. BALAT: bkz. Miletos. BALLIHISAR: bkz. Pessinus. BARDAKI: bkz. Salmakis. BEBRYK'LER: Anadolu, boy - Amykos, Argo-naut'lar, Bebryk'ler, Lampsake. BEREKYNTHES: Anadolu, boy - Berekynthta, Kybele. BERGAMA :bkz. Pergamon. BERLN MZES: Gigcmt'hr. BE PARMAK DALARI: bkz. Latmos. BTHYNA: Anadolu, blge - Amykos, Argona -ut'lar, Bebryk'ler. BZANS.- bkz. Byzas, Keroessa. BODRUM: bkz. Halikarnassos. BOAZ (istanbul): Eski ad Bosphoros yahut Bosporos - Argonaut'lar, Hero ile Leandros. BOAZLAR (anakkale): bkz. Hellespontos. BOtOTlA: Yunanistan, blge -Apollon, Aristai-os. BOSPOROS (istanbul) - o. BOZCAADA: bkz. Tenedos. BOZDA: bkz. Tmolos. BURDUR GL: bkz. Askania. BURSA :bkz. Prusa. BLBLDA: bkz. Solmissos. BYBLS: Anadolu, ehir ve BYBLOS: Fenike, ehir - Byblis, Epaphos, Kinyras. BYZANTION: bkz. Byzas.

AVDARHISAR: bkz. Aizani. ATALHYK: Anadolu kaz yeri Artemis, Daktyl'ler, Kybele. IFITKALESt: bkz. Gryneion. IRALI: bkz. Olympos. NE AYI: bkz. Marsyas.

D
DANAOI (Danao'lar): Akha'Iara verilen ad -Akha 'lar, Danaos. DARDANE (Dardania): Troya blgesinde ehir -Dardanos, llos. DARDANOS: Troya blgesinde eski bir ehir -Dardanos, llos. DATA YARIMADASI :bkz. Karia Khersonne-sos'u. DELFt: bkz. Delphoi. DELOS: Ege, ada - Apollon, Artemis, Delos, Sibylla. DELPHO: Yunanistan, ehir Agamedes, Apollon, Python, Sibylla. DEMRE(Myra): Akdeniz, ehir- Apollon. DCLE (Tigris): Anadolu, Irmak Alphesiboia. DDYMA: Ege tapm merkezi - Apollon, Bran-khos. DKTYS: Girit, maara -Daktyl 'ler. DNDYMOS (Muratdag, Kapdag, Gnyz da): Anadolu, dag - Kybele. DRKE: Yunanistan, rmak - Amphion. DONYSAS ADASI: Akdeniz, ada Khimaira, Phaselis. DODONA: Yunanistan tapm merkezi - o. DOLlON'LAR: Anadolu, boy Argonaut'lar. DORLAR: Yunanistan, rk Deukalion, Hellen, Herakles. DREPANON: Sicilya, burun -An khises. DMREK AY: bkz. Simoeis.

CAELlUS: Roma tepesi - Egeria. CAPTOLtUM: Roma tepesi - Entoria, luno, lupiter, Romulus, Saturnus. CAPO CRCEO: italya, burun - Ktrke, OdysCEBELTARIK (Cebelttark; Herakles Stunlar) - Atlantis, Herakles. CENEVZ LMANI: Akdeniz, boy Bellerophontes. CERBA: Afrika kyalarnda ada Lotophagoi. CHRYSA :bkz. Khryse. CUMAE: italya, ehir - Aineias, Apollon, Daidalos, Kimmerler, Sibylla.
seus.

E
EDREMT: bkz. Adramyttion. EFES: bkz. Ephesos. EGE: Deniz ve yre - Aigeus, Amozon, Artemis. ELEUSS: Yunanistan, ehir, tapm merkezi -Demeter, Eleusis, Erekhteus, takkhos. ELS: Yunanistan, blge ve ehir - Alpheios, Arethusa, Hippodameia. EPEROS (Epir): Yunanistan, blge - Akheloos, Ekhetos. EPHESOS: Ege, ehir - Amazon, Androklos, Artemis, Daktyl'ler, Rhodope, Syrinks, Yedi Uyurlar.

ANAKKALE BOAZI: bkz. Hellespontos Hek-torHelle, Hero ile Leandros, Smintheus. ANDARLI: bkz. Pitane.

U\/.lri

EPHYRA: Korinthos'un eski ad Bellerophontes, Glaukos. EPIDAUROS: Yunanistan, ehir, tapm merkezi - Asklepios. ERtDANOS: Po rmann eski ad. ERYMANTHOS: Yunanistan, dag Herakles. ERYTHRAI ya da ERYTHREA (ildir): Ege, ehir Apollon, Sibylla. ESKEHR: Anadolu, ehir - Kybele. ETRURA: talya, blge - Feronia. ETRSK: Anadolu-ltalya, boy -Acca Larentia, Askanios, Ceres, Horatius, Kirke, Tarkhon, EUBOA: Yunanistan, blge - Elephenor. EUPHRATES: Frat nehri - Euphrates. EUROTAS: Yunanistan, rmak Lakedaimon, Sparta.
Tyrrhenos.

bucak Smlnthes.

FATSA: Karadeniz, ehir -Amazon. FAZELS: bkz. Phaselis. FENKE: Gney Akdeniz, lke - Dido, lo, Phol-niks. FETHtYE (Telmessos): Akdeniz, ehir Apollon. FLSTN: Gney Akdeniz, lke Artemis. FIRAT: bkz. Euphrates. FORUM: Roma, yer; bkz. Roma. FRK'LER: Anadolu, boy -Kybe/e. FRKYA (yahut Frigya): bkz. Phrygia.

GAL YA'LIL AR: Avrupa, boy -uno. GARGAROS: Ida dann doruu - Hera. GEDZ (Hermos): Anadolu, rmak - Asla. GELBOLU YARIMADASI: bkz. Trakia Khersonnesos'u. GEMLK :bkz. Askania. GRT: Akdeniz, ada -Aigeus, Amaltheia, Androgeos, Argonaut'lar, Ariadne, Artemis, Daidalos, Europe, Idomeneus, karos, Kre, Labyrinthos, Minos, Minotauros, Talos, Zeus. GORDlON (yahut Gordium): Anadolu, ehir Gordias, Kimmer'ler, Kybele, Midas. GORTYN: Girit, ehir - Britomartis. GKBEL: Anadolu, yre - Marsyas. GNENAY: bkz. Aisepos. GRANtKOS (Kocaba ay): Anadolu, rmak GRYNEON (yahut Gryneum; ftkalesi): Ege, ehir -Amazon, Apollon. GLPINAR: anakkale blgesinde
Granikos.

GNYZDA (Dldymos): Kybe/e. GRCSTAN: bkz. Kolkhis.

H
HAL: stanbul - Keroessa. HALKARNASSOS (Bodrum): Ege, ehir An-theus, Aphrodite, Salmakls. HALYS (Kzlrmak): Anadolu, rmak - Sinope. HELLEN'LER: Yunanistan, ulus Dionysos, Hellen, ton. HELLESPONTOS (anakkale Boaz) Argonaut'lar, Athamas, Helle. HERAKLES STUNLARI: bkz. Cebelitank. HERMOS (Gediz ay): Ege, rmak - Asia. HESPERA: italya'nn eski ad - Aineias. HNDSTAN: Dionysos, Semiramis. HTT: Anadolu, ulus - Adonis, Amazon, Hebe, Kybele. HYPERBORE'LER: Efsanelik boy Apollon, Hyperboreoi. HYPEREA: Efsanelik ada - Alkinoos.

LDR: bkz. Etythral. ISTANKY: bkz. Kos.

ALYSOS: Rodos adasnda ehir Heliosoulla-r\, Tlepolemos. ANICULUM: Roma, tepe -lanus. DA (Kazda): anakkale blgesi, dag Aineias, Anfchises, Aphrodite, Apollon, Hera, He-rophile, 1da, Paris. LLYON: Troya'nn bir baka ad, bkz. Troya. MROS: Troya'nn bir baka ad, bkz. Troya. MROS (imroz): Ege, ada Delos, Poseidon. NAKOS: Yunanistan, rmak -nakhos, lo. OLKOS: Yunanistan, ehir - Akastos, Argonaut'lar. ON'LAR: Anadolu, ulus - Androklos, Deukali-on, Hellen, ton. ONYA: Ege blgesi -Artemis, Didyma. RAN: Asya, lke - Dionysos. SKANDNAV LKELER: Artemis. SKENDERYE: Msr, ehir -Amazon. SKTLER, ISKTYA: Avrupa, boy, lke Amazon, Byzas, Kimmer'ler, ISMAROS (Dedeaga): Trakya, ehir - K\-kon'lar, Odysseia, Odysseus. 1SMENOS: Yunanistan, rmak Amphiaros. ISTROS (Tuna): Avnpa, rmak -Argonaut'lar.

01

TALYA: Avrupa, lke - Ainelas, Antenar, Apollon, Arion, talos. THAKE (Yahut UHAKA): Yunanistan, ada An-tikleia, Eumaios, thakos, Odysseia, Odysseus, Penelope, Telemakhos. EMR bkz. Smyrna, Amazon. ZNK: bkz. Nikaia.

JANCULUM: bkz. laniculum. JUSTNANOPOLIS (Sivrihisar): Anadolu, Kybele.

K
KABESOS: Uyada'da ad geen ehir, anakkale Boaznda olsa gerek Othryoneus. KADIKY: bkz. Khalkedon. KAFKAS: Anadolu, dag - Aietes, Amazon, Ar-gonaut'lar, Bia, Hephalstos. KAlKOS (Bakray): Ege, rmak - Myrina, Teuthras. KALYDON: Yunanistan, ehir - Althaia, Dela-neira, Meleagros. KAMROS yahut KAMEROS: Rodos'ta ehir -Heliosoullan, Tlepolemos. KAPIDA: bkz. Dindymos. KAPIDA YARIMADASI (Arktonessos): Argona -ut'lar. KARADENZ (Pontos Eukseinos): Aietes, Amazon, Argonaut'lar. KARA: Akdeniz, blge - Androkohs, Byblis, Kaphene, Labrandos, Theonoe. KARlA KHERSONNESOS'U (Data Yarmadas): Podaleiros. KARTACA: Kuzey Afrika, ehir -Dido. KA (Antiphellos, Andiflis): Akdeniz, ehir Apollon. KAUNOS (Kyceiz Dalyan): Akdeniz, eski bir ehir - Byblis, Helebte, Kaunos. KAYSTROS (Kk Menderes): Ege, rmak -Ar-temis. KAZDA: bkz. 1da. KELTLER: Avrupa, boy -Kimmer'ler. KEKOVA: bkz. Aperlae. KEMER: bkz. Komana, Kybele. KENKREOS (Kenkriyos), Krknca suyu - Arte-mls. KEOS: Ege, ada -Akontios. KERAMEIKOS: Atina, yre - Keramos. KERAMOS (ren): Kerme krfezinde eski bir ehir - Keramos. KHALKEDON (Kadky): Amykos, Argonaut'lar.

KHRYSE (ya da KHRYSA): Anadolu, ehir -Apollon, Krysesis, Krinls, Smintheus. KIBRIS (Kypros): Akdeniz, ada - Adonis, Anak-sarete, Aphrodite, Ktnyras. KIRKINCA (irince): Seluk'a yakn bir ky - Ar-temis. KIZIL IRMAK: bkz. Halys. KIZKULES (istanbul Boaz): Hero ile Lean-dros. HKONIAR Trakya, boy - Kikon'lar, Odysseia, Odysseus. KLKYA: Orta ve Dou Akdeniz blgesi Am-philokhos, Bellerophontes, Ekhldna, Teukros. KLLA: Uyada'da ad geen ehir - Apollon. KMMER'LER.- Anadolu, boy Artemls, Kimmer'ler, Kybele. KtTHAlRON: Yunanistan, dag - Aktaion, Am-phion, Herakles. KLAROS (Ahmetbeyli): Ege, ehir Apollon, Artemls, Manto, Sibylla. KNDOS (Tekirburnu): Ege, ehir - Delos, Lapl-thal, Nereus, Trlopas. KOCABA AYI: bkz. Granikos. KOLKHS (Grcistan): Kuzeydou Karadeniz blgesi - Aietes, Aison, Amazon, Argonaut'lar, Athamas, Medela. KOLONOS: Atina yresinde ehir Antigone, Oidlpus. KOLOPHON (Degirmendere): Ege, ehir Arak-ne, Kalkhas. KOMANA PONTlKA (Tokat), KOMANA KAPPA-DOKKA (Kemer): ki Anadolu ehri -Kybele. KOMMAGENE: Dou Anadolu, blge - Apollon. KORFU: Kuzeybat Yunanistan, ada Alklnoos, thakos. KORNTHOS: Yunanistan, ehir Apollon, Argonaut'lar, Arion, Bellerophontes, Sisyphos. KORSKA: Akdeniz, ada - Odysseus. KORYKOS (Krandag): Ege blgesi, dag - Sibylla. KOS (Istanky): Akdeniz, ada - Agron, Asklepi-os. KYCEZ DALYANI: bkz. Kaunos. KRANAE: Atina'nn eski ad -Kranaos. KRYASSOS: Karia'da ehir - Kaphene. KSANTHOS (Knk): Bat Akdeniz blgesinde ehir - Apollon, Harpya 'lar. KSANTHOS (Kocaay): Bat Akdeniz blgesinde rmak - Apollon, Artemis, Bellerophontes. KSANTHOS: bkz. Skamandros. KURET'LER: Yunanistan, boy -Meleagros, Zag-reus. KK MENDERES: bkz. Kaystros, Skamandros.

314

KYKLAD TAKIMADALARI: Ege, ada Delos, No/csos. KYLLENE: Yunanistan, dag -Hermes. KYME (Nemrut): Ege, ehir - Amazon, Apollon, Kritheis. KYNTHOS: Delos adasnda da Apollon, Artemis. KYPROS: bkz. Kbrs. KYRENE: Kuzey Afrika kylarnda bir ehir ~ Aristaios, Battos, Kyrene. KYTHERA-. Akdeniz, da - Aphrodite, Odysseus. KYZKOS (Kapda Yarmadasnda Balkz): Argonaut'lar, Kyzikos. LABRANDA (Selimiye-Trbe): Ege blgesi, eski bir ehir - Labrandos. LABYRNTHOS (Labiren): Girit, maara Ariadne, Daidalos, karos, Labyrinthos, Minotauros. LADE-. Menderes ovasnda bir yer, eskiden ada idi-Brankhps. LAGNA (Turgut) - Karia'da Hekate tapnann bulunduu yer - Hekate. LASTRYGON'LAR: Odysseia'da ad geen efsanelik boy - Kirke, Laistrygon 'lar. LAKEDAMON yahut SPARTA: Yunanistan, ehir - Lakedalrnon, Sparta. LAMPSAKOS (Lapseki): anakkale Boaznda eski bir ehir - Lampsake, Priapos. LAPTHLER: Tesalya'da boy - ksion, Kentaur'tar. LAPSEK: bkz. Lampsakos. LARSSA: Yunanistan, ehir - Akrisios. LATUM: talya, blge - Amata, Camilla, Diana, Fauna, Faunus, anus. LATMOS (Beparmak Dalan): Ege blgesinde da - Endymion. LAVNUM: talya, eski bir ehir Askanios. LELEG'LER: Anadolu, boy -Androkhs. LEMNOS: Ege, ada - Aphrodite, Argonaut'lar, Euneos, Hephaistos, Hypsipyle, Philoktetes, Thoas. LERNA: Yunanistan, bataklk - Herakles. LESBOS (Midilli): Ege, ada - Amazon, Arion, Delos, Lesbos, Makar, Phaon. LETOON: Orta Akdeniz blgesinde eski ehir, tapm merkezi - Apollon, Leto. LEUKE: Karadeniz'de efsanelik ada -

LNDOS: Rodos adasnda ehir - Danaos, Hall-osoullar, Tlepolemos. LOKRS: Yunanistan, blge - Aias Olleusolu. LBNAN: Akdeniz, blge -A rtem Is. LYDA: Ege, blge -Arafcne, Dionysos, Lydos, Omphale, Tantalos, Tarkhon, Tmolos. LYKA: Anadolu'da iki blgenin adi: Aisepos Lykia's Gney Marmara, Ksanthos Lykia's Bat Akdeniz Akrisios, Apollon, Bellerophon-tes, Byblis, Danaos, Glaukos, karios, tobates, Khimaira, Leukippos, Pandaros, Sarpedon, Skylakeus, Telkhines. LYKTOS: Girit'te bir da ve maarann ad - Ze-us. LYRNESSOS: llyada'da ad geen ehir Akhll-leus, Briseis, Brises.

Helene. LBYA: Afrika, lke - Agenor, Aigyptos, Aineias, Argonaut'lar, Aristaios, Danaos, D/do, Libya. I KI ADES: Yunanistan, ada - Ltkhas.

M
MAGNESA :bkz. Manisa. MAANDROS (Byk Menderes): Ege blgesi, il makEndymion, Kalamos, Maiandros. MAONIA: Ege, blge -Asia, Hektor, Maion. MAKEDONYA: Yunanistan, blge Alkyoneus. MALLOS: Orta Akdeniz blgesinde ehir Amphilokhos, Mopsos. MALTA: Akdeniz, ada -Kalypso, Odysseus. MANtSA: Ege blgesi, ehir -Kybele, Nlobe. MANSA DA: bkz. Sipylos. MANTNEA: Yunanistan, ehir - Eros. MARATHON: Yunanistan, ehir ve ova AndYo-geos. MARMARA DENZ (Propontis): Argonaut'lar, Memnon. MARSLYA: Fransa, ehir - Kybele. MARANDYN'LER: Anadolu, boy -

Argonaut'lar, dmon, Lykos. MED'LER: Asya, Anadolu, boy Alphesiboia. MEDA: Bugnk ran Dionysos. MEGARA: Yunanistan, ehir Alkathoos, Herakles, Prokrustes. MEKONE: Yunanistan, ehir - Prometheus. MELAMPODES LKES: Msr -A igyp tos. MELES (zmir'de Pnarba suyu): Artemis, Kritheis. MELOS: Akdeniz, ada - Kaphene. MEMPHlS: Msr'da ehir -Agenor, Epaphos. MENDERES (Byk): bkz. Maiandros. Menderes (Kk): bkz. Skamandros ve Ksanthos. MESSENA: Yunanistan, blge - Neleus. MESSINA: Sicilya, ehir - Kharybdls. MEZOPOTAMYA: Dou Anadolu, blgesi Artemis. MISIR: Agenor, Algypfos, Artemis, Atfantlt
III.

DZNII

Busiris, Danaos, Ephaphos, lo, sis, Osiris, Memnon, Proteus. MDLL :bkz. Lesbos. MLETOS (Balat): Ege blgesi, ehir Aedon, Akakallis, Antheus, Apollon, Brankhos, Byblis, Didyma, Hypsikreon, Kaeira, Maiandros, Miletos, Psykhe, Sarpedon 2. MONS SACER: Roma, tepe - Anna Perenna. MORA: bkz. Peloponez. MULA: Ege blgesi, ehir - Marsyas. MURATDA: bkz. Dindymos. MUTLULAR ADASI: Efsanelik ada Alkmene, Hesperid'ler. MYKENE yahut MYKENAI: Yunanistan, ehir Aigisthos, Alkmene, Ate, Atreus, Erinys'ler. MYRA: bkz. Demre. MYRNA (yahut MYRRHNE): Ege blgesi, ehir Amazon. MYRMDON'LAR: Yunanistan, boy Aiakos. MYSA: Gney Marmara ve Ege blgesi Akhilleus, Andromakhe, Argonaut'lar, Auge, Telephos. MYTlLENE (Midilli): Lesbos adasnda ehir Amazon. MYUS (Afartepe): Ege blgesi, ehir Phrygi-

Yunanistan, ehir - Altis. OLYMPOS: Yunanistan, dag - Aloeusoullar,

N
NAKSOS: Ege, ada - Ariadne, Hypsikreon, Naksos. NARABURNU (anakkale Boaz): Hero ile Le-andros. NAUPA yahut NEMEA: Yunanistan, ehir -Amphiaraos, Herakles, Nemeia. NEM: italya, gl -Dlana, Egeria. NEMRUT: Anadolu, dag - Apollon. NKAA (iznik) -Nikaia. NL (Neilos): Agenor, Atlantis, Menelaos, Proteus. NiNVE: Mezopotamya ehri - Semiramis. NOTON (Ahmetbeyli): Ege, ehir Kalkhas. NYSA: Efsanelik dag - Dionysos. NYSA (Sultanhisar): Ege, ehir Dionysos.

O
OGYGlE: Efsanelik ada - Kalypso, Odysseus. OKHALlA: Yunanistan, ehir - Deianeira, Eurytos, lole. OTA: Yunanistan, dag - Deianeira, Dryope. OLBE: Akdeniz, ehir - Teukros. OKYANUS: Hesperid'ler. OLYMPA:

Apollon, Devler ve Tanrlar Sava, Kha-rit'ler, Olympos. OLYMPOS (ral): Akdeniz, ehir Apollon, Bellerophontes, Khimaira. OMPHALOS: Delphol tapmanda yer Apollon. ORDU: Karadeniz, ehir -Amazon. ORKHOMENOS: Yunanistan, ehir Askala-phos, Herakles. OROPOS: Yunanistan, tapm merkezi Amphiaraos. ORTYGA: Yeri tartmal ada - Arethusa, Arte-mis, Asterie. OSSA: Yunanistan, da - Aloeusoullar, La-pithai. OSTlA: Roma'nn liman - Pomona. OTHRYS: Yunanistan, dag - Devler ve Tanrlar Sava.

PAKTOLOS (art ay): Ege blgesi, rmak - Mi-das, Paktolos. PALATNUS: Roma, tepe - Ainetas, Bona Fi-des, Evandrus, Faustulus, lupiter, Romulus. PALLANTEA: Roma'nn eski ad - Aineias, Evandrus. PAMPHYLlA: Antalya blgesi - Apollon, Side. PANAYIRDA: bkz. Pion. PANORMOS: Didyma liman - Brankhos, Didyma. PAPHLAGONIA: Anadolu, blge, Orta Karadeniz - Hektor. PAPHOS.- Kbrs'ta ehir - Kharit'ler, Kinyras, Pygmalion. PARNASSOS: Yunanistan, dag - Apollon, Au-tolykos, Dryops, Python, Zagreus. PATARA (Gelemi): Akdeniz, ehir -Apollon. PARTHENIA (Tarsus): Akdeniz, ehir - Kyndos. PARTHENON: Atina, tapmak - Artemis. PELASG'LAR: Yunanistan, Anadolu, boy - Aigi-na, Danaos, ton, Niobe 2, Pelasgos. PELlON: Yunanistan, dag - Akhi/Jeus, Aloeusoullar, Kheiron, Lapithai. PELOPONEZ (Peloponessos, Pelops adas): Yunanistan, Mora yarmadas - Alpheios, Argos, Melampus, Pelops, Side 3, Sparta. PENEUS: Yunanistan, rmak Augias, Daphne. PERGAMON (Bergama): Ege, ehir -As klepios, Gigant'lar, Kabir'ler, Pergamos, Philemon. PERGAMOS: Troya kalesinin ad -Apollon. PERS'LER: Iran, ulus -Brankhosoulan. PESSNUS (Ballhisar): Anadolu, ehir Agdis-tis, Kybele. PHAIAK'LAR: Efsanelik boy - Alkinoos, Nausl-

Ill/.INI I

kaa, Nausithoos, Odyssefa, Odysseus, Phalafc'lar. PHAROS: Msr, ada - Menehos, Proteus. PHASELS (Tekirova): Akdeniz, ehir Khimaira, Kylabras, Lakios. PHASS (Pasinsu): Karadeniz, rmakArgonaut'lar. PHERAI (Velestino): Yunanistan, ehir Admetos. PHOKAA (Foa): Ege, ehir - Kybele. PHOKtS: Yunanistan, blge -Pylades. PHRYGA: Anadolu, blge Agdistis, Daktyl'ler, Dionysos, takkhos, Kybele, Lityerses, Marsyas, Midas, Sabazios. PHTHA: Yunanistan, ehir - AkhiUeus, Peleus. PlERlA: Yunanistan, blge -Hermes, Musa'lar. PNDOS: Yunanistan, dag - Lapithai. PON (Panayrda): Efes yresinde dag Yedi Uyurlar. PtTANE (andarl) Ege, ehir - Amazon, Pitane. PSA: Yunanistan, ehir - Hippodameia. PSDA: Pamphylia'nn kuzeyinde, sparta ve Buldan yresine ilk ada verilen ad KakasPLAKOS: Ege blgesi, dag -Andromakhe. PO (Eridanus): talya, rmak -Antenor. POMPEt: italya, ehir -Amores. PONTOS EUKSENOS: Karadeniz'in ad Argonaut'lar, Erinys'ler. PRENE (Gllbahe): Ege, ehir -Amazon. PRUSA (Bursa): Marmara blgesi, ehir Hylas. PSOPHS: Yunanistan, ehir - Alkmaion. PYLOS: Yunanistan, ehir - Melampus, Ne/eus, Nestor. PYTHO: Delphoi'nin baka bir ad ApoUon, /o. Q/R QURNALS: Roma, tepe - uno,
bos.

SABN'LER: talya, boy - lanus, lupiter, Tarpela. SAS: Msr, ehir-Af/antls.

lupiter. RHODOS (Rodos): Akdeniz, ada - Danaos, He-liosoullar, Telkhines, Tlepolemos. ROMA: talya, ehir - Acca Larentia, Aineias, Aius Locutus, Anna Perenna, Cama, anus, Kybele, Roma, Romulus, Saturnus, Vens. RUTUL'LER: talya, boy - Aineias, Amata, Ru-tuller, Turnus.

SAKARYA: bkz. Sangarios. SALAMS: Yunanistan, ada - Alas Telamono-\u, Telamon, Teukros. SALMONE: Yunanistan, ehir - Salmoneus. SAM: Irk -Deukalion. SAMOS (Sisam): Ege, ada - Admete, Androk hs, karos, Sibylla. SAMOTHRAKE (Semendirek): Ege, ada Argo-naut'lar, Dardanos, Harmonia, Kabir'ler. SANGAROS (Sakarya): Anadolu, rmak - Agdistis, akkhos, Kybele, Hygdon, Sangarios. SARDES (art): Ege, ehir - Amazon, Dionysos. SARDNYA: Akdeniz, ada -olaos, Kirke. SARIKY: bkz. Zeleia. ART DERES: bkz. Paktolos. SATURNlA: Roma'nn efsanelik ad - Saturnus. SELUK: Ege, ehir Artemis. SEMENDREK :bkz. Samothrake. SEN JAN KLSES: Seluk'ta kilise Artemis. SERtPHOS: Yunanistan, adaAfcrisios, Danae, Perseus. SESTOS: anakkale Boaznda ehir -Hero ile Leandros. SEYHAN BLGES: bkz. Kilikya. SCLYA: italya, ada - Aineias, Alpheios, Al-pos, Ankhises, Arethusa, Arion, Eryks, Kha-rybdis. SDE: Akdeniz, ehir- Side 1. SDERUS LtMANT: Phaselis yresinde - Khimal-ra. SDON: Fenike, ehir - Agenor, Phoiniks, Side 2. SKYON: Yunanistan, ehir - Adrastos, Antio-pe. SMOES (Dmrek ay): anakkale blgesi, rmak - llyada, Simoeis, Skamandros. SNOPE (Sinop): Karadeniz, ehir - Sinope. SPYLOS (Manisa da): Ege, dag - Dionysos, Kybele, Niobe, Pandareos, Tantalos. SSAM: bkz. Samos. SVRHSAR :bkz. Pessinus. SKAMANDROS (Kk Menderes ay): anak kale blgesi, rmak - Ares, llyada, Simoneln, Skamandros. SKHERE: Phaiak'larm adas, Korfu olsa gerek -Alkinoos, Odyssela, Phalak'lar. SKYROS: Yunanistan, ada - A/chff/eus, Lyko-medes, Theseus. SMYRNA (zmir): Ege, ehir - Adonis, Amazon. Artcth; 31 i MOS(Blbldt): Efes'te dag -Artemis. M'AHIA Yunanlten, ehir Dioskur'lar, //< . / kedalnu, l.cda, Mone.kos, Sparta,

STEUNOS (Kesikmagara): Anadolu, maara -Kybele. STRATONIKEA (Eskihisar) - Milas yresinde nemli kalntlar bulunan bir ren -Hekate. STRYMON (Karasu): Makedonya, rmak - O-pheus. STYMPHALOS: Yunanistan, gl -Herakles. SURYE: Ortadoguda lke - Adonls, Artemis, Kinyras. SUSA: ran, ehir - Brankhos. SMER: Adonis, Deukalion, Theogonia. SYMPLEGAD'LAR: Bogaziinde efsanelik kayalar -Argo nau t 'lar. SYRAKUSA: Sicilya, ehir - Damokles.

T
TAPHOS: Yunanistan, ada - Alkmene, Am-phitryon. TARANTO: talya, ehir-/\r/on. TARSUS: Akdeniz, ehir - Kydnos. TAURtS (Krm): Diana, phigenela, Orestes, Thoas. TAYGETOS: Yunanistan, dag - Dioskur'iar. TEGEIA: Yunanistan, ehir - Auge. TEKRBURNU: bkz. Knidos. TELPHUSA: Delphoi'de kaynak - Apollon, Tei-resias. TELEPYLOS: Efsanelik liman Laistrygon'lar, Odysseus. TENEDOS (Bozcaada): Ege, ada AkhlUeus, Apollon, Hekamede, Kyknos, Poseidon, Te- nes. TERME AYI: bkz. Thermodon. TESALYA: Yunanistan, blge -Admetos, Akhtl-leus, Akrisios, Argonaut'Iar, Aristalos. THEBAI: Yunanistan, ehir - Alkmaion, Am-phiaraos, Amphion, Antigone, Antiope, Dio-nysos, Epigon'lar, Harmonia, Laios, Oidipus, Teiresias. THEBE (yahut THEBAI): Ege blgesi, ehir -Andromakhe, Eetion, Granikos. THEMISKYRA: Karadeniz, ehir Amazon, Argonaut'Iar. THERMODON (Terme ay): Karadeniz, rmak -Amazon, Argonaut'Iar. THESPlAt Yunanistan, ehir - Thespios, Hekate. THRNAKHE: Odysseia'da Helios'un adas -Lampetie, Odysseia XII., Odysseus. THYMBRA: anakkale blgesi, ehir, tapm merkezi - Apollon, Kassandra, Laokoon.

TBER :talya, rmak - Aineias, Cacus, lanus, Rom ulus. TGRS (Dicle): Mezopotamya, rmak -Alphest-boia. TRYNS: Yunanistan, ehir - Akrisios. TMOLOS (Bozdag): Ege, dag - Dionysos, Mars-yas, Tmotos. TOKAT: bkz. Komana. TRABLUSGARP: Afrika, blge Lotophagoi, Odysseia. TRAKHS: Yunanistan, ehir - Deianeira, Herakles. TRAKYA: Yunanistan, blge - Amazon, Ares, Boreas, Deipylos, Orpheus, Polydoros. TRAKA KHERSONNESOS'U (Gelibolu yarmadas): Helenos. TRTONS: Libya'da gl - Triton. TROZEN: Yunanistan, ehir - Aigeus, Aithra, Hlppolytos. TROAS (Troya yresi): bkz. Troya. TROYA: anakkale blgesi, ehir Aineias, Andromakhe, Ankhises, Apollon, Ate, Del-phobos, Hekabe, Hektor, llos, Kassandra, La-omedon, Palladion, Priamos, Skamandros. TRUVA: bkz. Troya. TUNA (lstros): Avrupa, rmak -Amazon. TURGUT - Karya'da ile - Hekate. TUSCULUM :talya, ehir - Kirke. TYROS(Sur): Fenike, ehir - Agenor, Dido, to, TYRRHENOI: Etrsk'lerln ad Lydos, Tyrrhe-nos. U/V ULUDA (Mysia Olympos'u): Hylas. VATKAN: Apollon. VENET'LER :talya, boy -Antenor. VA FLAMNIA: Roma'ya giden bir yol Anna Perenna. VOLSK'LAR :talya, boy - Camilla.

Y
BelleroYANARTA: Ege blgesi, dag phontes, Khimaira. YATAAN: Ege blgesi, ehir - Marsyas. YAZILIRA YA: Hitit merkezi - Kybele. YUNANSTAN: lke -Apollon, Artemis, Hera.

ZELEA (yahut ZELElE; Sanky): anakkale blgesi, ehir - Apollon, Karkabos.

318

ASKHYLOS: Agamemnon, 19, 90, 100, 104, 169, 179; Amymone, 36; Eumenides, 104, 105; Hiketides (Yalvarc Kadnlar), 36, 81, 148; Khoephoroi, 104, 105; Oresteia, 19; Persler, 64; Thebai'ye Kar Yediler, 34, 40; Zincire Vurulmu Prometheus, 74, 81, 102, 158-159, 255-257. AL, S.: Antigone (ev.), 40-41. ALMAN MASAL L ARI: Tarnkappe, 120. ANDAY, M. C: Defne ile Tanr, 81-82; Kollar Bal Odiseus, 269. ANOUILH, J.: Antigone, 40; La Guerre de Troie n'aurapas lieu, 38. APELLES: 60. APOLLODOROS: 51. APOLLONOS (Rodoslu): 51. APULEUS: Dnmler, 258; Eros ile Psykhe, 107. ARSTOPHANES: Kular, 13; Nephelai (Bulutlar), 215; Plutos, 248; Thesmophoria Bayramn Kutlayan Kadnlar, 86. ARKTNOS (Miletoslu): Aithiopis, 22, 202. BAYDUR, S.: Kk Yunan Mitologyas, Deme-ter (ev.), 8586. BRUEGHEL: 153. CAMUS, A.: Le Mythe de Sisyphe, 272. DANTE: 24, 120. DAPHNS: 89. DEBUSSY: 47. DLMEN, G.: Antigone (ev.), 121-122; Midas'm Kulaklar, 206. DODOROS (Sicilyal): 118, 151, 270. EPHESA GRAMMATA: 8 0. EURPDES: 51, 258; Alkestis, 11, 28; Alk-mene, 36; Andromakhe, 38; Bakkha'lar, 15, 71, 91-96, 242; Elektra, 19, 100, 179; He-kabe, 124, 249; Helene, 132; Hippolytos, 146; lon, 160; phigeneia Aulis'te, 160; phi-geneia Tauris'te, 160, 229; Orestes, 19, 100, 179, 229; Telephos (kayp) 280; Troya'l Kadnlar, 124. EYUBOLU, 1. Z. Beinci Srtma Trks (ev.), 82; Deiimler (ev.), 267-268; Khaos (ev.), 173. EYUBOLU, S.: Bakkha'lar (ev.), 71-72, 91-93, 95-96. GARSTANG,J.:58.

GOETHE: 160, 255; iphigeneia Tauris'te, 229. HALKARNAS BAUKISI (Cevat akir): 32, 56, 79, 80, 96, 188, 245246; Asia Minr, 59, 61; Hey Koca Yurt, 58, 211. HAM1LTON, E.: Mitologya, 109, 243-244, 259, 260. HEINE, H. Lorelei, 269. HERAKLEtTOS: 60. HERODOTOS: 55; Tarih, 68, 75, 148, 158, 160, 178. HESODOS: ler ve Gnler, 90, 106, 236-237, 248, 275-276; Theogonia, 283-284. HOMERS: llyada, 154-157; Odysseia, 221-222. HYMNOS: (Homerik vgler) Deloslu Apollon'a vg, 57, 84; Hermes'e vg, 140. STANBUL NVERSTES FlLM MERKEZ: Ana Tanra Filmi, 184. KADR, A. Deloslu Apollon'a vg (ev.), 85; Homeros, llyada, A. Erhat ile birlikte; Home-ros, Odysseia, A. Erhat ile birlikte; Vergilius, Georgica, Blm IV (ev.), 230-231. KAFKA, F.: Duruma, 255. KALLMAKHOS: 33, 86. KRESLAS: 60. KYDON: 60. LUCRETUS: Doastne, 199. MEUNER, M.: 91. MOLERE: Amphitryon, 36. MOSKHOS (skenderiyeli): 109. NECATIGL, B.: 100 Soruda Mitologya: Orphik 231; Pan 235, Tufan; 288; Tykhe, 288-289. OVlDlUS: 22, 77, 113; Dnmler (ya da De iimler), 77, 81, 147, 164, 173, 205, 243, 259-260, 267-268, 270; Fasti, 114 (Bkz. Ky-bele). PANONIOS: 89. PAUSANAS: 34, 48, 72, 143, 160, 270. PETERICH, E.: Kk Yunan Mitologyas, 85-86. PHEDIAS(PHDAS): 32, 60,170, 215. PNDAROS: 51, 62, 97, 288, PLATON: 5, 6, 16, 23, 90; Devlet, 194, 207; Menon, 79; len, 43, 106, 107, 140, 242, 271-272; Timalosve KILM.R.. 67, PLAUTUS: Amplllnm, 36
91 n

PLNUS: 175. PLUTARKHOS: 168, 205, 232. POLYKLETOS: 60. PRAKStTELES: 60. PYTHAGORAS: 148. RACINE: 146, 160; Andromaque, 38. RAPHAEL:48. ROHDE, G.: nsz, 9, Kybele. SAPPHO:44, 106. SENECA: 51. SHAKESPEARE: Troilius ile Kressida, 288. SHAW, B.: 259. SKOPAS: 60. SKYLAX: 175.

SOPHOKLES: Aias, 18, 280; Antigone, 40-41, 121-122, 162; Elektra, 19, 90, 100, 179; Kral Oldipus, 190, 226; Oidipus Kolonos'ta, 40, 226; Trakhis Kadnlar, 83. STESKHOROS: 132. TAMER, .: Mitologya: Europa (ev.), 109; Phaeton (ev.), 243-244; Pygmalion (ev.), 259; Pyramus ile Thisbe (ev.), 259-260. VERGLUS: 24, 258, 271; Aeneis, 20-21, 39, 62, 88-89, 106, 111, 113, 120, 126, 133, 172, 176, 192, 249, 270-271; Bucolica (Srtma ya da oban Trkleri), 82; Georgi-ca, 55, 230. YCEL, C: Ovidius, Narkissos ile Ekho (ev), 211-212.

320

SOY TABLOLARI

ADLULAHI

Tablo: 1.

GALVNIN DUI K

Gaia

I. Eiefcsi................. . . . . i Da l ar

( Urnos (Gk) t Pontos t Dcni.)

II. Umu 05'tan.

Titanlar {Ofceanos, Koios, Kro, Hyperion, tapetos, Konos) Dii Titan'ar (Thea, Rhei, Themi*, Pboibe, Mnemosyne, Tethys) Kyklop'iar (Arfles, Steropes, Brontes) Hekatotkheir'ler (Kottos, Biaceu, Gyo) f Erinys'let i Devlet ( Oman Perileri

III. Urans'n kanndan

IV. Pontos'utn............................Nereus, Thaumas, Phokys, Keto, Eurybie V. Tamos'taD , . . ,..............Typhon, Ekbidoa Antaios VI. Vtaeioa'aa.........................

Tablo: 2. URANOS'LA GAtA'DAN DOANLAR

Uranos -~ Gaia Erinys'ler Hekaconkheit'ler Kyklop'lar "Y Kolla Devler" (Arges, Steopes, Rhcia, Themi, (Kortos, Ti'isreus, Gyes) fltontes) Mnemoync, Erkek Tican'Ia Diji Tiran 'L (Okeanos, Koios, Krios, (Theia, Hypetion, lapeto, Kroco9) Phoibe, Tethys)

Tabio: 3.

PROMETHEUS SOYU

Urans ~ Gaia la peto s w Asia ( ya da K lymene)

PuHicteu ~ Kcbino w

Epimetheu v Pandod Pyrrha

AtUj

Menoitio

Helleo

Tablo: 4.

TTAN'LAR VE DLLER

Uranos ~ Gaia

'

OkeacojTethy ~ Moemosyne Okeanos kzlau (Styks, Asa, Elekte, Dois. Eutyaome, Metis vb.)

Koios ~ Pboibe

Hyperion ~ Theis

Kcias ~ Eu^bie

Japetos ~ Kiymene (Asia)

Kranos Rheia

Themi ~ Zeu

1
Eos en t

i
Helios

I
Sel

Asterie Leto

Astraios PalUs

Hnra'Ur Moire'lat

i
Prometheus

Musa'lar

Atlas Menotios .Epimethes

Hettia

Demeter

Her

Hades

i
Poreidon Zeus

Tablo: 5.

OLYMPOS TANRILARI

Tablo: 6. PONTOS LE GAATMN DOANLAR

Pontcs Gaia

Nerem ~ Doris Kete-

Thunuts w Eiektra

Phcri.-s

Eurybie ~ K/ O

30 Nerem kn (Thetis) Amphtrite b.

ni Hsrpya'U; Astetia

Gria'k

Gotjso'lat

Ylan

Asraias m Et

Falks ~ Scykt

Pen n>

Medus ~> Ptseidon

Kliirhoe ~* Krysao;

I I

Zefc Bi

Nike

Kn

Geryoo Onhra

Typbon ~ Bchidca ~

Y1U121 Yldlir

SphDJa Aslan

Naneis

HekaK

Tablo: 7.

PLEADLAR

AtU*

~ .Pterane

Pleiad Yldzlan Alkyoae Poaeidon ( Antiope Zem ~ Metope Mi Sisyphos Kdaino Eleku Stetape Taygete

Poseidon Zeus

Arcs

Zem Latedaimon

Zfcu Henne

ksioa Amphion Zethos

Harmoni

Dadama

TaMo: 8. GNE SOYLULAR

Hyperion

Theis

1) Pcrseij Helios

Tithonos Astraios

* >

Bos

Selene

Kirke Pets

Attes

Pasipbae

Tephyos Ecvphot

Boreas

Noew

Medei

Apsyrtos

Helcate

Memnon

2)

Klymene

Helios 3) Rhodos Helios

4) Hymae ~

Phehon Kzlar:

Helios

Hclio Heiios Oullar Augia |~ ~| 5> Neairs - HcLios ALot

LunperU

Pbethua

Tablo: 9-

ZEUS'UN EVLENMELER

Zeu <

Tanralarl a

Metis: Athena Themis: Horalar, Moira'lar Dione; AphKxtire Eorynome; Kharit'ter M nem [yut:: Musa'lar Leto: Apollon, Artemi Demcrer: Pertephonc Hera: Ares, Hebe, Eileithyia, (Hqjhai!tos>
1

Kadnlarla

Alkmenc: Hctakles Antiope: Amphion, Zetbos Kail is K: Arkas Datae; Pecseus A i.;ia: A i;ki s Elckcra: Dardanos, tasion, Hannonia Europa: Minos, Sarpedon, RhaJaraanthy lo: Epaphos Laolsmeia: Sapedon Lcda: Hetcna, Doskur'lar Maia: !(. im;-.-. Niobe: ACROS, PelasROS i 'l ui ' : Tantalos Semele: Dionrsc Lakedaimon

Tablo: 10.
to ~

tONUN DLLER
Ze Neilo

I
Epaphoj ~ Memphi Poseidon Libya

Agenor

Phoiniks

Kdiks

K*deaos

Eurape

ARypro

Danaos

49 o{ul + Lynkem m Hypermati + 49 kz Abu

Eurydike Aktiios

Danae

Zem Peree

Pron ~ Shcaeboia

Ttblo: 11. DLLER

EUROPK-NN

Europe

Zeu

Pasiphae

Sarpedo

Kb;..l.illvi

Minos Minotaujos

Ar sat t ne

Pbaidta Teseus

A kama

Dtmophon

Tablo: 12.
Tyndaeos w

LEDA'NIN SOYU
.v!;; ZeuS

I
Hermione

1 1

1 1 1
Polydeukcs

I
Heleaa ~ Meaelaos

tKhrysothemis

~ Klytaimesta Kastor

1
Orestra

Elekcra

ipli.aenda

Tablo: 13.

DANAE'NN DLLER Danae ~

Zeu; 1

Perseus m AulrnmeJa

1 "
1

i
1

Elektryon

Sdcnelnj
Erysheus

Alkaio 1

Zeu----------Aitmene ~ Amphitryon 1 11 1 tphikles Heraklts ~ 1' Hyllos Heri kin okullar

II

Tablo: 14 TANTALOS SOYU

Zem Pluto
M

1
Tnt

1 1 I 1
Pitiheus

Hippoduncia

1
AUutboos

Niabe

1
1

1
Feciboia m Telamon

1
Thyestes

Atreui o- Aetopc

Airln AReus

1
Aitt

Pelopei

\ Menekos

Thttem

Tablo: 15. PELOPS OULLARI

Pelops ~

Europe m Zeu Mincs m P Kattevu

Pelopeia -

A u tu ~ Aer o pe

Ai^isthos
M

Klytaimrstfi

Menelaos Heleoe

KhrysothtJDs Ortstes

Hckti

Iphigeneia

HermioDe

Tablo: 16. TROYA KRAL SOYU

Ze ~

Elekcra

Skamudm ~
Tekros

ldi

Dardanos Astyofche
M

Batieia

Ecikhthotios KaJrbr* ~ Tros

Uos
M.

Eurydike ~

Lionedon Stcymo

Pri^mos

Hckabe

Hektor

I I

I.
Poljise ae

Deiphobo s

Tolos

Pirit

LdOtlike

KassanJrj Heienos

Polyjoos Bakalar

Tablo: 17. AtNfEAS'IN SOYU

T K ~ Kallirhoc

tlo9

~ Eurydike

Laomedon ~ Strymo Plkmos Hekabe

Assarako u ~ HEiomne me
K a p y s
J

Kteuifl ---------------

Anfchises ~ Aphraditc
Askacis

Gaoymed

Tablo: 18. KADMOS SOYU

Kadmos

fl.rm.u.j

f Ino

Athanms

Autonoe ~ Aktaon

Se n

i de As

Z eu

Dionyso

! ue M Efchion Pentheu

P0I7 Jorcu

Ub

lakos

Laio Oidipu

Tablo: 19. THEBAt KRAL SOYU

Kadmos

Hamonia

Polydoros ^ Nyktei

Menoikeu*

Ubdaltos

Haimon

Kr eo o E ury di k c Mtnoikeus

lokaste latot lokastt Oidipus

, n,

Haimon

Eteokles

Polyneikes

Antlgone

lsnwoe

Tablo: 20

DEUKAUON SOYU

Deukalion

~ Pyrrha

Amphiktyon

Helleo

r>

Otsei

Doros

Aioios ~ Enstcte

Achamas Slmoncus

Ktetheus

Sisyphos

Tablo: 21.

AIAKOS OULLARI

Okeanos ~ Tethys Asopos ~ Metope Sslans Fos e id o o AJctor

Ana

I
PattoMos Endeis Aiakos ~ Psamthe

I
Peribo ~ ~ Thet Temon

I
Hesione Peleus

Photo

!
Ats

i
Teukros

[
AkhULeu

Tablo: 22. lASON VE NESTOR SOYU

Salmoneus w Krethens

Alfcidike Po*eidon

Allcimede Aison

Nelnu

~ Khloris

Peli ~ Anafcsibie

Hypsipyle ~ lasoo Medea Alkest Atmetoa

Nesor

Atasto

Pelopek ~ Ares

+ll.ofc

j
Kyknos

Euoeot

4 oul

Tablo: 23. BttlCLER SOYU

Ktetheu Amytlann

Biu

Melampui

I
TtUoa Adtastot Dcijjlyle w Tydcs Oileus

[
Anphiar;o5 ipliyle
M

lir

Diomedes

Amphilokhui

Altmaion Akman

Tablo: 24.

ATNA KRAL SOYU

Hephaistos { ,. Erikhthonics Pandioo I. Erekhtheus Kekops II. Pandion II. Ai^ets Theseuj

Athena

I I
I

Tablo: 25. LYKA'LILAR.

Aiolos ~ Enarete

I
Siyphos Merope lobites Glauks I.

I
Phonoe ~-

f
BeUerophontes

Hippolokhos Zeus Glaukt II.

Laotiameia

Sarptk