1. EKER TEKNOLOJS nsanlarn niasta en ok en ok ihtiya duyduu nemli besin maddelerinden niasta biri de karbonhidratlardr.

Monosakaritlerden glikoz, disakaritlerden sakaroz ve polisakaritlerden kullanlan karbonhidratlardandr. Beslemede bata gelen karbonhidrattr (buday, patates vs.). Niastann hazmedilmesi iin ilk nce ekerlemesi gerekir. Ayrca niasta, normal olarak sert ve hazm zor olan selloz dokusu ierisinde bulunur ve insan tarafndan % 90 civarnda hazmedilebilir. znebilen karbonhidratlar niastadan daha kolay hazmedilir. Bu eit sakaritler, tatl lezzette de olduklarndan ok benimsenirler. Bunlarn arasnda sakaroz (yani adi eker) geni lde gda olarak kullanlr. Tatllk bakmndan sakaroz, frktoz hari dier ekerlerden stndr. Tablo 1de eitli ekerlerin tatllklar verilmitir. Tablo 1. ekerlerin tatllklar.
ekerlerin tatllklar (Sakarozun tatll=1,00) Glikoz 0.53 Frktoz 1.73 Maltoz 0.33 Galaktoz 0.32 Rafinoz 0.22 Arabinoz 0.35 Ksiloz 0.40

Frktoz, sakarozdan daha tatl ise de bunun retim ve muhafazas zordur. Frktoz higroskopik olduundan kolay nem alr ve kristal eklini kaybeder. Patates veya msr niastasnn asidik (H 2S04 veya HCl ile temin edilen) ortamda ekerletirme suretiyle ya tatl ve renksiz niasta melas veya kristal glukoz ekeri elde edilir. ekerlemi niastann rnleri gda bakmndan yksek ve lezzetlidir, fakat tatll kafi deildir. Sakaroz ve dier karbonhidratlardan baka, tatl olan birok madde vardr ki, bunlarn karbonhidratlarla ilgisi olmad gibi hi bir gda deeri de yoktur. Bu eker taklitlerinin en tannmlar sakkarin ve dulsittir.

Tablo 2. Baz tatlandrclarn tatllk dereceleri Baz tatlandrclarn tatllk dereceleri ( Sakaroz=1) 2-Merilheksalin sulfamat 15 p-Metoksi fenil re 18 Kloroform 40 Sodyum sikloheksil slfamat (sucaryl) 50 Sodyum di- ve trislfo-triazin (glusin) 100 p-etoksifenil karbamid (dulsit) 250 6-klor sakarin 350 p-metoksi nitro benzol 500 o-slfo benzo asidi imidi (sakarin) 550 Sukramin 700 Perillaaldehid-antioksim (perrilartine) 2000 n-propoksi-2-amino-4-nitrobenzol (p 4000) 4000

ekerlerin tatll, hidroksil gruplar tarafndan etkilenir. Schallanbergere gre hidroksil iftleri komu karbon atomlarnda tat etkisi yaratrlar. Bu meyanda hidroksil grubu tayan karbon atomlar balandklarnda serbest dnebilmeli ki, hidroksil gruplar birbirinden mmkn olduu kadar uzaklaabilsin. Sinir ularndaki azotlu maddelerin (protein) hidroksil ve onlara benzer gruplar (rnein NH- gruplar) ile ekerlerdeki hidroksil gruplar .. Sakaroz kaynaklar arasnda en nemli yeri eker kam (%13-17 eker ihtiva eder) ve eker pancar (%18-20ye kadar eker ihtiva eder) tutar. Bunlarn dnda saplar % 11-12 sakaroz ieren Sorghum Saccharatum (eker kam gibi hububat familyasndan bir bitki) ve usaresi % 2-3.5 eker ihtiva eden eker akaaac ikinci derecede sakaroz kaynaklar arasnda saylabilir. Kayn aac zsuyunda da % 1 civarn da sakaroz bulunur. eker kamnda ekerin varl M. 400 yllarndan beri bilinmekte ve bundan istifade edilmektedir. eker kam hemen hemen k olmayan ve yllk ortalama scakln +16 oCden aa dmedii tropik-subtropik iklimlerde yetien bir bitkidir. Yurdumuzda yetimemektedir. Bir zamanlar Adana ve yresinde yetitirme almalar yaplmsa da baarl olunamamtr. Pancarda ok eski devirlerden beri bilinmekle beraber, iindeki tatl maddenin kamtakinin ayns olduu ve bundan da kristal eklinde eker elde edilebilecei 1750 yllarnda ortaya konmutur. eker pancarnda fabrika apnda eker retimi 1798 ylnda Achard tarafndan yaplmtr. Bundan sonra eitli savalar srasnda kam ekerinin Avrupaya girememesi nedeniyle pancar tarm ve pancar ekeri fabrikalar oalmaya balamtr. Dnyada retilen ekerin 1/3i eker pancarndan, 2/3si ise eker kamndan elde edilmektedir. Bizi esas ilgilendiren eker pancar (Saccharifera) dr. lk pancar ekeri fabrikasn kuran Achard % 7-8 eker ihtiva eden pancar ilemitir. Daha sonra eker pancar bitkisi slah edilerek, bugn % 18-20 eker ihtiva eden trleri yetitirilmektedir. Kesin olmamakla beraber, pancar bitkisinin ana yurdunun Kafkaslar ve Dou Anadolunun Erzincan ve havalisi olduu literatrde belirtilmektedir.

eker pancar iki yllk bir bitkidir. Birinci yl tohumdan kk ve yaprak meydana gelir, k geirdikten sonra ikinci ylda 1.5-2 m boyunda iek tayan saplar meydana getirir ki bundan da tohum verir. eker retimi iin pancarn yalnz ilk yllk kknden yararlanlr. Pancarn vejetasyon sresi souk olmayan 150-180 gn arasnda deiir. Deien iklim ve deien toprak artlarna uygun Bunlar; Z tipi: eker yzdesi yksek, bitkisi kk bu yzden hektar bana verimi dk, fakat vejetasyon sresi ksadr. E tipi: Mahsul bakmndan yksek verimli fakat eker yzdesi yksek deildir. N tip: eker miktar ve arlk bakmndan Z ve E tipleri arasnda yer alr. GK tipi: Zayf ve dier pancar trlerinin yetitirilmedii topraklarda yetien trdr. P tipi: (Poly beta) eker, yaprak ve pancar arl bakmndan en stn trdr. C-R tipi: Ruben tipi de denilen ve zellikle pancarlarda ok yaygn olan Cerkospara hastalna dayankl bir trdr. 1.1. eker Pancarnn Bileimi eker pancarnn ortalama % 75i su ve % 25i ise kuru maddeden ibarettir. % 25 oranndaki kuru maddenin byk bir ksmn sakaroz (yaklak %17,5) geri kalan ksmn da anorganik ve organik eker d maddeler olutur. Pancar mark ve usare (zsuyu) diye iki ksma ayrmak da mmkndr. Mark, pancarn belirli miktarda kaynar haldeki su ile belirli zamanda ekstraksiyona tabi tutulmasndan geri kalan znmemi ksma denir. Olgun bir pancarn ortalama mark ierii % 4-5 arasnda olup, bu oran eitli tarmsal faktrlere bal olarak deimektedir. Normal bir pancarn ierdii markn % 25-30u selloz, % 5i lignin % 30u pektin ve % 20-30u ise pentasonlardan ibarettir. Aadaki ekilde eker pancarnn bileimi ematik olarak gsterilmitir. Pancarn bnyesinde bulunan baz nemli maddelerin yzdeleri Tablo 3de verilmitir. Deerler rnek bir analiz sonucudur pancar trleri retilmitir.

EKER PANCARI

% 75 Su

% 25 Kuru madde

% 17.5 Sakaroz

% 7.5 Sakaroz d maddeler

Organik sakaroz d maddeler

Anorganik sakaroz d maddeler Anyonlar Katyonlar

Azot iermeyen sakaroz d maddeler 1- nvert eker 2- Rafinoz 3- Kestoz 4- Stahiyoz 5- Galaktinol 6- Selloz 7- Lignin 8- Pektik maddeler 9- Araban, Galaktan 10- Organik asitler 11- Saponinler 12- Lipitler

Azot eren Sakaroz d maddeler

12345678-

Amino asitler Proteinler Bitki esanslar (Betain, Purin) Amidler Amonyum tuzlar Koku maddeleri Enzimler Boyar maddeler

Tablo 3. Pancarn bnyesinde bulunan maddelerin % deerleri. Maddeler Kuru madde Sakaroz Mark Kl K2O Na2O CaO MgO P2O5 SO3 znr organik eker d maddeler Protein Amidler, betain vs. Toplam azot Miktar 23.6 16.5 4.7 0.75 0.25 0.04 0.06 0.06 0.08 0.03 1.65 0.625 0.435 0.170

Pancarn bnyesinde bulunan kimyasal bileiklerinden nemli olanlarna ksaca bir gz atalm. 1.1.2. ekerler Monosakkaritler: Monosakkaritler, indirgen ekerler olup balca glikoz ve frktozdur. Glikoz ve frktoz karm invert eker olarak adlandrlr. Normal pancarlarda % 0,1 orannda invert eker bulunur. Donmu veya uzun sre beklemi pancarlarda invert eker miktar daha ykselir. Bunun nedeni mikrobiolojik etkilerdir. eker fabrikasyonu sresince sakarozun hidrolitik blnmesi ile de invert eker oluabilir. nvert ekeri meydana getiren her iki heksozda indirgendir Glukoz polarize k dzlemini saa, fruktoz (levloz) ise sola evirir.

Disakkaritler:

Pancar

zsuyunda

bulunan

ve

esas

ilgilenilen

disakkarit

sakarozdur. Glukoz ve fruktozun aksine indirgen zellii yoktur. nk fonksiyonel gruplar arasndan bir molekl su ayrlm ve gruplarn etkisi ortadan kalkmtr. Sakaroz polarize k dzlemini saa evirir ve spesifik evirme as [ ]0 = +66,5 dir.
20

Bu

zellikten sakarozun analitik kontrolnde faydalanlmaktadr.

Sakaroz zeltisinin asitlendirilmesi ile sakaroz molekl 1 mol su alarak glikoz ve frktoza paralanr. Elde edilen karm polarize k dzlemini, saa deil sola evirir. Bu olaya inversiyon, meydana gelen rne de invert eker ad verilir. Eit miktarda glkoz ve fruktoz ihtiva eder. Trisakkaritler: En nemli trisakkarit rafinozdur. Galaktoz-glikoz-frktozdan

birimlerinden meydana gelir. Skm srasnda pancar ierisinde sakarozun % 0.3-0.5i kadar bulunur. Pancarn uzun sre bekletilmesi durumunda rafinoz miktar iki katna kabilir. Fabrikasyon srasnda kristallenmez ve melasta toplanr. Melas ierisindeki deeri % 2ye kadar ykselebilir (Rafinoz da sakaroz gibi kalevilere kar dayankldr ve artma kademelerinde bozunmaya uramaz). Pancar bnyesinde bulunmayan, ancak invertaz enziminin bulunduu yerlerde meydana gelen bir dier trisakkarit kestozdur. Kestoz 2 mol fruktoz ile 1 mol glikozdan meydana gelir. 1.1.3. Pektin Pektin maddeleri hcre membranlarnn yapsnda bulunur. Hcre cidarlarnn birbirine yapmasn salayan imento grevini grr. Pektin maddeleri makromolekler yapya sahiptirler. Bu byk moleklerindeki birimler D-Galakturoik asit birimleridir. CHO-CHOH-CHOH-CHOH-CHOH-COOH Molklde bulunan -COOH gruplar ksmen metanol ile esterlemi durumda olduundan, pektinler bir dereceye kadar suda znebilmektedir. Esterleme derecesi ne kadar yksek ise sudaki znrlk de o kadar artar. Pancar bnyesinde bulunan pektin miktar bakmndan sabit deerler gstermez. % 4.8-9.7 arasndaki deerlerde bulunabilir. Ayrca hcre zsuyunda pektine % 0.008-0.015 orannda rastlamak mmkndr. eker teknolojisi ynden pektinin nemi, alma artlarnda usareye girerek zelti vizkositesini ykseltir ve sonuta szme ilemi zorlar. 1.1.4. Selloz

Pancar hcre kabuunun bir ksmn selloz olutur. Pancardaki kuru maddenin % 26-27si sellozdan ibarettir. Selloz glikoz moleklllerinin birbirine balanmas ile meydana gelmi bir polisakkarittir. Hidrolize kar ok dayankldr. Ancak kuvvetli deriik asitlerde ve yksek scaklklarda paralanabilir. 1.1.5. Lignin Pancarda selloz yannda biraz da lignin bulunur. Odunlam pancarlarda lignin oran yksektir. Lignin yaps muhtelif ve karktr. Asit ile hidroliz olmayan aromatik yapl bir bileik snfdr. Ligninler konstitsyonu birbirine yakn koniferil alkol, sinapil alkol ve p-kumar alkollerdir. Selloz yannda lignin bulunmas pancarn salamln arttrr. 1.1.6. Organik asitler Pancar bitkisinde de dier bitkilerde olduu gibi organik asitler mevcuttur. Bunlar pancarn ilenmesi iin gerekli pHnn salanmasna katk yaparlar. Pancar ierisinde tespit edilebilen organik asitleri grup altnda toplamak mmkndr. a) Monokarboksilli asitler b) c) Sirke asiti (Asetik asit) Karnca asiti (Formik asit) Butirik asit 5 karbonlu organik asitlerdir. Dikarboksilli asitler Oksalik asit Malonik asit Kehribar asidi Glutarik asit Adipik asiti : COOH-COOH : COOH-CH2-COOH : COOH-(CH2)2-COOH : COOH-(CH2)3-COOH : COOH-(CH2)4-COOH

Oksi asitler: Glikolik asit St asidi Elma asidi Tartarik asiti Limon asiti : CH2-OH COOH : CH3-(CHOH)-CH2.COOH : COOH(CHOH)-CH2-COOH : COOH(CHOH)2-COOH :

Dikarboksilli asitler arasnda miktar bakmndan en fazla bulunan oksalik asittir. Oksi asitlerden limon, elma ve st asitleri dierlerine nazaran daha fazladr.

Pancar ierisinde bulunan organik asitlerin eker teknoloji adan nemi, alma ortamnn pHsn etkilemelerinden kaynaklanmaktadr. Ayrca yukarda saylan asitlerin kalsiyum tuzlarnn znrlkleri de nemlidir. Malonik, kehribar, glutarrik, adipik ve limon asitlerinin kalsiyum tuzlar erbette znmedii iin kireleme srasnda tamamen uzaklarlar. Buna karlk st asiti ve oksalik asit iin durum farkldr. St asidi Ca tuzu suda znr ve znrl 60 Cde maksimum deere ular. Scakln azalmas veya artrlmas ile znrlk hzla azalr. Oksalik asidin Ca tuzu znrlk ynnden ilgin bir zellik gsterir. erbet ierisindeki eker miktar arttka kalsiyum oksalatn znrl azalmakta, Ca+2 iyonlarnn konsantrasyonu arttka znrlk artmaktadr. 1.1.7. Saponinler Glikozit snfndan maddeler olarak tanmlanr. Teknolojik ynden nemi kpk oluturma zelliklerinden ileri gelir. Kpk eker fabrikasyonu iin istenmeyen bir zelliktir. Saponinler erbet yzey gerilimini azaltarak kpklenmeye neden olur, pancarn bilhassa kuyruk ksmnda toplanr. Pancarda ortalama % 0.14 kadar saponin bulunur. Bunun % 39u diffzyon erbetine geer, % 61i kspede kalr. Saponinlerin dier bir mahzuru ok seyreltik zeltilerde dahi kandaki krmz yuvarlarla bileikler oluturarak zehir etkisi yapmalardr. Ayrca solungal su canllarnn solungalarn tkayarak lmelerine neden olur. Bu sakncalarndan dolay eker fabrikas sularnn gl ve akarsu gibi su kaynaklarna dearj edilmemesi gerekmektedir. 1.1.8. Boya maddeleri Gerekte eker pancar boya maddelerini eser miktarlarda ihtiva etmekle birlikte, fabrikasyon esnasnda boya maddelerini meydana getiren baz maddeleri de bnyesinde bulundurur (Tyrosin, Brenz catechin gibi). Bunlar fabrikasyon srasnda melanin ve melanoidin maddelerine dnerek rnleri koyulatrrlar. Bunun dnda fabrikasyon srasnda sakarozun paralanmasndan dolay da baz renkli bileikler meydana gelir. 1.1.9. Azotlu organik bileikler eker pancarnda % 0.15-0.20 kadar azot bulunur. Azotlu maddelerin pancar iindeki dalm kesin deildir, azota ilikin deerler srekli deiiklik gsterir. klim artlar, topran cinsi, gbreleme gibi birok tarmsal faktrlere bal olarak pancarn azot ierii deiir. Pancar yapraklarnn kt ba ksm fazlaca azotlu maddeler ihtiva eder, bu nedenle iftiden bu ksmn kesilmesi istenir. Aada pancarda bulunan azotlu maddelerin en nemlileri verilmitir. Protein ve aminoasitler: Proteinler bitki hcresi protoplazmasnda bulunur ve onun esas ksmn tekil eder. Proteinler molekl arlklar 10000 ile birka milyon arasnda deiebilen polimer molekllerdir (polipeptid). Bu byk molekllerin yap talarn aminoasitler meydana getirir. Aminoasitler dier bitkilerde olduu gibi pancarda da

sadece proteinlere bal olarak deil serbest olarak da bulunurlar. Pancarda bulunan aminoasitlerin balcalar unlardr. Ntr aminoasitler: Glikokol, alanin, -amino butirik asit, valin, lisin, isolisin, fenil alanin, tirosin, serin, sistin. Asidik amino asitler: Asparagin asit, Glutamin asit. Bazik aminoasitler: Lisin, arginin, histidin. Glikokol ve -amino butirik asidi dnda kalan btn aminoasitler optike aktif olup polarize k dzlemini etkiler. Bu etkinin derecesi ortamn pH deerine ok baldr. pH etkisi ile dndrme yn dahi deiir. Bu durum teknolojide ekerin analitik kontroln etkiledii iin nemlidir. Amino asitler melasta toplanrlar. Hatta bunlardan bazlar (isolisin) ilk defa melastan izole edilmitir. Melasn fermantasyonu srasnda dekarboksilasyon ve dezaminasyonla alkollere dnrler. Fermantasyon boyunca meydana gelen eitli alkoller rektifikasyon srasnda rafinat fazda zenginleir ve vernik, boya, parfm ve kpk sndrc endstrisinin nemli bir ham maddesini oluturur. Bu amino asitlerden lisin iso amil alkole, isolisin amil alkole ve valin ise isobutil alkole dnr. Bu bileenlerin meydana getirdii alkol karm fzel aya olarak bilinir. Pancarda bulunan proteinler balca albuminler ve globlinlerdir. Albuminler ntr, globlinler ise zayf asit karakterlidir. Proteinler polar zellikleri nedeniyle ok sayda su molekl ile sarlarak hidratize hale gelirler. Bazik ortamda stldklar zaman dehidratize olarak kelirler. Bu nokta teknolojik ynden bilhassa erbet artm esnasnda ok nemlidir. Pancar proteinleri kireleme esnasnda (I. kireleme), denatre olarak pektin ve kalsiyum kompleksleri vererek kerler. Bunlarn kelmeleri bir izoelektronik nokta meselesi deil, bir kompleks teekkll meselesidir. Bu zelti daha sonra ikinci kireleme srasnda uygulanan yksek kire ilavesi ve stma sonucunda da peptize olmaz ve hatta keltideki bir ksm maddeler paralanarak zararsz hale geerler. Bitki esanslar: Bunlardan en nemlisi betaindir. CH2_COO
+

N _(CH3)3 Bitki bazlarndan betain proteinlerden sonra en fazla bulunan azotlu maddedir

(pancarda %0,3 orannda bulunur). Suda kolaylkla znr. Kimyasal etkilere kar son derece dayankldr. Fabrikasyonun btn kademelerinden geerek melasa kadar deimeden gelir. Bazlarla kuru kuruya stldndan trimetil amin verdii iin melas bu ynden de deerlendirilebilir. Betainin dndaki dier bitki bazlarndan kolin, purinler, pirimidinler gibi maddeler pancarda eitli yollarla izole edilmilerdir.

Amidler: Pancarda ok az miktarda bulunurlar. Bazik ortamda stldklar zaman amonyak vererek paralanrlar. Fazla kireleme ve erbetin koyulatrlmas paralanmasndan (buharlatrma) srasnda hissedilen amonyak kokusu amidlerin

kaynaklanmaktadr. Zararl azot: eker fabrikasyonda retimin bandan itibaren sonuna kadar herhangi bir deimeye uramadan melasa kadar giden azota zararl azot ad verilir. nk bunlar, son uruplarda, kristalizasyonu gletirirler. Bu tip azotu tayan azotlu maddeler aminoasitler ve betaindir. Zararl azot miktar ayn zamanda eker pancarnn teknolojik deerinin de bir lsdr.

10

2. EKER FABRKASYONU eker pancarnda bulunan sakarozun kristal halde elde edilmesi iin pancara uygulanan ilem basamaklar aada sralanmtr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Pancarn sklmesi, fabrikaya tanmas, boaltlmas, fabrika sahasnda depolanmas. Pancarn silolardan fabrika binasna tanmas (pancar kanal, pancar ayar ark, ta tutucular, ot tutucular). n ilemler (Pancarn ykanmas, bunkere tanmas, tartlmas, kylmas). erbet retimi (Diffzyon) erbet artm (Kireleme, karbonatlama ilemleri, dekantasyon, szme, sulu erbet elde edilmesi). erbet koyulatrma (Buharlatrma, koyu erbet). Rafinasyon ve afinasyon ilemleri (Vakum buharlatrclar, lapalarn piirimi, refrijerasyon, mayeleme, santrfjleme). 2.1. Pancarn skm, tanmas ve silolanmas Pancarn skm zaman, fabrika laboratuvarlarnda yaplan digestiyon, mark vb. analizleri ile tespit edilir. Bu denemelerde pancarn olgunluk ve eker ierii tespit edilerek skm zaman belirlenir. Pomeranya usulnde, pancar henz toprakta iken yapraklar kesilir ve sonra pancar topraktan karlr. Yalnz yapraklar kesildikten sonra pancarn toprakta bekletilmemesi gerekir, aksi halde eker miktarnda byk azalmalar meydana gelir. Gelimi teknik imkanlarla pancarn fabrikaya nakli problem olmaktan kmtr. Yalnz, blge artlarna bal olarak tarla-fabrika mesafesinin uzun olduu hallerde, pancarn baz tesellm merkezlerinde veya alma artlarna bal olarak fabrika sahasnda depolanmas gerekebilir ki; asl problem yaratan husus budur. Teslimat esnasnda zerinde durulan noktalar toprak firesi ve digestiyondur. Toprak firesi, alkn personel tarafndan gz ile tayin edilmekte ise de, zaman zaman, mmkn olduu kadar adilane alnm pancar numunelerinde toprak miktar tayin edilmektedir. Bat lkelerinde uygulanan ve her kamyonun firesinin mstakil tayin edildii sisteme yurdumuzdaki fabrikalarn bir ksmnda deneme mahiyetinde geilmitir. Digestiyonla pancar ierisindeki eker tayin edildii iin, zerinde hassasiyetle durulmas gereken bir husustur. Son yllarda, her kantarn digestiyonunun mstakil tayin edilmesi ve eker varlna gre iftiye deme yapldndan problemler byk lde giderilmitir. Pancarn silolanmas eker teknolojisinin nemli bir problemidir. Silolamada aadaki hususlarn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. 1. 2. Pancarn olgunluk durumu Pancarn shhat durumu

11

3. 4. 5. 6.

Skm usul Pancardaki zedelenme derecesi Skm ve silolama srasndaki hava artlar Ynlardaki scaklk

Pancar tarladan skldkten sonra da yaamaya devam eden bir organizmadr. Bilhassa her hangi bir hastal olmayan shhatli pancarlar hayati faaliyetleri iin gerekli gday kendi bnyelerinde bulunan sakarozdan salayacaklar iin, uzun sreli silolamada eker kayb kanlmazdr. Assimilasyonla meydana gelmi olan sakaroz bylece dissimile olarak paralanr. Bu esnada dissimilasyon enerjisinin aa kmas sz konusu olduu iin ynlardaki scak ykselir. Pancar ynlarndaki ideal scaklk, +4.5 ila -1 C dir. -1 Cden daha dk scaklklarda ise pancarn donma tehlikesi vardr. Ynlardaki scakln 10 C art ile dissimilasyon iki kat artar. Aadaki tabloda scaklkla eker zayiatnn nasl artt grlmektedir (Tablo 4).
Tablo 4. Scaklkla eker kaybnn deiimi. t (oC) 10 20 30 40 50 eker kayb(g/ton/gn) 89 203 486 1225 3049

Pancar ynlarndaki scakln fazla ykselmesini nlemek amacyla ynlarn hava sirklasyonuna elverili tarzda yaplmas salanmaldr. Tesellm merkezlerinde eker pancar 30 m genilik ve 2.5 m ykseklikte ve arzu edilen uzunlukta ynlar haline getirilir. Pancarn silolanmas srasnda eker kaybn azaltmak amacyla ok eskiden beri kullanlan usul havalandrmadr. Yumuak iklimlerde gecenin serin havas ynlarn iine sevk edilmek suretiyle eker kayb, gnde ton bana 683 gramdan 55 grama drlebilir. Silolama srasnda eker kaybn parazitler de hzlandrr. Bu nedenle kire tozu tavsiye edilmektedir. Beklemeden ileri gelecek eker kayplarn azaltmak amacyla CO 2 gazndan yararlanlmtr. CO2 gaz kullanlmak suretiyle eker kaybn % 50 orannda azaltmak mmkn olmutur. eker pancarnn silolarda bekletilmesi ile eker kaybna mani olmak zere alnan tedbirlerden bir tanesi de sulamadr. Sulanmayan 3.5 m yksekliindeki ynlarda 34 gnde 188,5 g/ton/gnlk eker kaybna rastlanld halde sulanan ynlarda hi bir kayp gzlenmemitir. 7 m yksekliinde yaplm ynlarda 15,8 g/ton/gn kayba karlk, sulanmayan ynlarda 208,8 gr/ton/gn eker zayiat olmaktadr. Sulama btn

12

yn slatacak ekilde yaplmaldr. Sulama souk su ile yapldnda da yn scaklnn kontrol de imkan dahiline girer. D ortam scakl donma blgesine geldiinde sulama yaplamaz. Tarladan fabrikaya getirilen pancar, devirme, elfa tesislerinde basnl su ile veya zel direnler kullanlmak suretiyle kanall ileme silolarna alnr. Silolarda basnl su tesisat mevcuttur. Silolar 7-8 m genilikte ve 80-100 m uzunluktadr. Silolarn kapasitesi 1000-3000 ton arsnda olabilir. Silolarn tabanlar dz olmayp % 1-2 meyillidir. Meyil kenarlardan silolarn ortasndaki pancar sevk kanalna dorudur. Silolar topraa gml olarak ina edilirler ve kenarlar 3-4 m ykseklikte beton duvarlarla evrilir. Silolarn ortasnda 60 cm genilikte pancar sevk kanal mevcuttur. Sevk kanal yarm daire kesitte olup % 2 meyille fabrikaya doru gider. Bu sevk kanal hidrolik transport olarak adlandrlr. Silo ierisinde depolanm pancar sevk kanalna boaltmak iin, mevcut basnl su sisteminden faydalanlr. Pancarn yzdrme yoluyla fabrikaya tanmas iin, pancar miktarnn % 800-1000i kadar suya ihtiya vardr. Su sarfiyat fazla olmasna ramen pancarn yzdrme ile fabrikaya nakli ok uygulanan bir yntemdir. Suyun basnc 3 atdr. Pancar fabrikaya ulatrdktan sonra Aqua-Pura veya Bruckner havuzlarnda pancar amuru ktrlr ve berrak ksm tekrar pancar boaltma veya hidrolik transportta kullanlr. Pancar sevk kanallar fabrika zemininin kotuna gre 3-4 m aada sonlandrlmtr. Bu noktadan pancar; Pancar helezonu, Pacar dolab, Pancar pompas ve Mamut pompas ad verilen ekipmanlardan biri ile pancar ykama teknesine tanr. Bunlardan Pancar helezonu pek nadiren kullanlr. nk fazla arza yapan ve sk sk durmalara sebep olan bir sistemdir. En yaygn olarak kullanlanlar Pancar dolab ve Pancar pompasdr. Pancar dolab 8-10 m apnda dairesel harekat yapan ve koval bir elevatrdr. Kanaln fabrika iindeki ucundan pancarlar ykama teknesine tar. Dnme hz 120-150 d/saattir. Son yllarda kurulan fabrikalarla pancar pompas kullanlmaktadr. Mamut pompas ise emisyon pompas olarak isimlendirilir ve esas itibariyle bir U borusundan ibarettir. Bu da yerini pancar pompasna terk etmitir. Her ne kadar silolardan fabrikaya tanma srasnda pancar zerindeki kum ve amurdan kurtarlr ise de; baklara verilmeden nce ykanmas gereklidir. Ykama ilemi 8-10 m boyunda ve 2 m genilikte yuvarlak tabanl teknelerde yaplr. Tekneler ierisinde pancar hem dairesel, hem de ileri doru harekete zorlayan, eitli ekillerde kollar mevcuttur. Bu kollar bir mile bal olup 4-5 saniyede bir devir yapar. Teknenin ii be blmeye ayrlmtr. Bu blmelerden bir ksm ta ve bir ksm da kum ve amur tutma ilemini yapar. Ykma iin gerekli su miktar sisteme giren pancar arln %100-200 kadardr. Tekneden ykanm olarak kan pancarlar koval dik elevatrlerle fabrikann en st noktasndaki pancar bunkerine verilir.

13

14

15

16

17

18

19

20

21

Pancarn silodan, ykama ilemi sonuna kadar getirilmesi iin harcanan su miktar kendi arlnn aa yukar 10 katdr. Bu nedenle bilhassa bol suyu olmayan tesislerde ayn suyun tekrar tekrar kullanlmas gerekir. Suyu bu ekilde kullanabilmek ise ancak temizlemek suretiyle mmkn olabilir. Birok eker fabrikasnda mevcut suyu tekrar kullanma imkan salayan temizleme havuzlar vardr ki; bunlar Aqua-Puraja ve Bruckner havuzlardr. Prensip olarak Aqua-Purajada yaplan i, suyun dinlendirilerek beraberinde srkledii amuru sedimantasyon yolu ile ayrmaktr. Bu ekilde ykama ve tama iin lzumlu su miktar pancar arlnn %100ne kadar der. Havuzlara alnan su ierisinde sadece amur deil eitli organik maddeler de bulunur. Zamanla bu organik maddelerin kimyasal bozunmaya uramas nedeniyle kt kokularn ve H2Sin ortala yayld tespit edilmitir. Ayrca mikroorganizmalarn reyerek pancarla birlikte fabrikaya girmesi ve eitli nitelerde eker kayplarna yol at mahede edilmitir. Bunu nlemek amacyla pancar ykama teknesinde son blmede suya klor ve kire st verilir. Bu ilemlerle sz edilen kimyasal bozunma engellendii gibi eker kayplar azald iin eker verimi de dmemektedir. Pancar bunkerinden pancar baklarna gelen eker pancar, burada kesilerek kym haline getirilir. Pancarlarn belirli zellikte kym haline getirilmesi eker sanayinde nemli bir konudur. Kymlardan ekerin alnmasnda: a- erbet ekii fazlal b- letmenin hz c- erbet kalitesi d- Kymlardaki ekerin ekstraksiyon derecesi e- Yakt sarfiyat gibi faktrlere etki eder ve bunlar ok nemlidir. Difzyon sistemine alnacak kymlar prizmalar eklinde veya ^ eklinde olurlar. at ekli de diyebileceimiz bu ekildeki kymlarn genili 3-5 mm, kalnl ise 0.5-1.0 mm arasnda olmaldr. at eklindeki kymlar, difzyonu hzlandrp ve difzyon svsnn sirklasyonunu kolaylatrdklarndan daha elverilidirler. Ayrca kymlar ok ince ve przl, plp miktarlar ok fazla olursa hem difzyondaki sirklasyon zorlar hem de elde edilen ham erbetin safl dk olur. Zira bu tr kymlardan ekerin dndaki maddeler de erbete geer. ok kaln kymlarda ise eker kolaylkla alnmadndan ya kayplar fazla olur ya da difzyon sresi gereksiz yere uzar ve iletmenin kapasitesi der. Kymlarn kalitesi Silin veya sve says denilen ve her ikisi de kym uzunluu ve miktar ile tayin edilen saylarla ifade edilir. Silin says: Krntlardan temizlenmi (1 cm den daha ksa olan paralara krnt denir), l00 g pancar rendelerinin u uca konmasyla elde edilen uzunluktur. En iyi kymlarda bu uzunluk 25 myi bulur.

22

16-20 m arasndaki deerler orta, 20-25 m aras ise iyi evsafl kym olarak kabul edilir. sve says: 5 cm den uzun kym arlnn 1 cm den ksa kym arlna blnmesiyle elde edilen bir saydr. ayet elde edilen say 10dan byk ise kym iyi evsafldr. Pancarlarn kylmas iin zel bak makineleri kullanlr. Pancar bak makineleri dey tablal ve yatay tablal olmak zere balca iki tiptir. Bugn en ok yatay tablal tipler kullanlr. Elevatrden dklen pancar bak makineleri zerindeki bunkere, buradan da bak makinelerinin kesici tablalar zerine dklr. yi bir kym elde edebilmek iin kesilecek pancarn zerinde yeteri kadar basncn bulunmas gerektir. Tabla zerinde devaml olarak 1 m ykseklikten daha fazla pancar bulunmaldr. Aksi halde pancar zplama yapar ve krnt miktar artar. Tabla kurs eklinde olup, esas dilimleme fonksiyonunu yerine getiren baklar tar. Baklar, tabla zerinde direk olarak deil bak kasalar yardm ile tespit edilmitir. Kasa bykl ve tabla zerindeki kasa says tabla ap ile snrlandrlmtr. zerinde kasalar tayan tabla, yatay durumda olup, kendi bulunduu dzleme dikey bir mille dndrlr. 1650-2200 mm apl tablalarn dnme hz 76-60 d/dkdr. Kesilecek pancarn cinsine ve kalitesine bal olarak eitli bak cinsleri mevcuttur. Bak cinsi ne olursa olsun A ve B tipi baklar olmak zere iki tip bak kullanlarak pancar dilimlenir. A ve B tipi baklar kasalarda daima birbirlerini takip ederler. Yani bir kasada A tipi bak varsa takip eden kasada daima B tipi bak bulunur. Bu suretle at eklinde kymlar elde etmek mmkn olur. Pancar kymlar dilimlendikten sonra kantar tertibat bulunan banda dklr ve tartldktan sonra difzyon ilemine verilir.

23

24

25

ERBET RETM Pancar hcresi ierisindeki eker, protoplazma ile sarlm halde bulunur. ekeri suya geirebilmek iin her eyden nce protoplazmann
o

bozulmas

lazmdr.

Protoplazmann bozulmas iin pancar dilimlerinin 80 Cye kadar stlmas gerekir. O halde sakarozun alnabilmesi iin uygulanacak difzyon ileminde scakln 80 C olmas gerekir. Difzyon, ok komponentli sistemlerde dengeye ulamak iin gazlarn veya svlarn yapt ani karma hareketi olarak tarif edilebilir. Difzyon ileminin amac, a- ekeri maksimum oranda almak b- Yksek safiyetli ham erbet elde etmek c- Konsantrasyonu yksek eker zeltisi elde etmek d- eker d maddelerin zeltiye minimum oranda gemesini salamak eklinde sralanabilir. Difzyon olay ters akm prensibine gre yaplan ekstraksiyon ilemidir. Difzyon esnasnda srekliliin salanabilmesi iin her kademede, ekerli dilimlerle zelti arasnda C kadar sakaroz konsantrasyonu fark bulunmaldr. Ancak bu artlar altnda ekerli dilimlerden zeltiye eker geer ve bu gei her iki fazda eker konsantrasyonu eit oluncaya kadar devam eder. Difzyon esnasnda meydana gelen olaylar matematik olarak ilk defa Fick tarafndan incelenerek aadaki denklemle ifade edilmitir.

S = DF

C2 - C1 z X

S: erbetteki eker miktar D: Difzyon sabiti, difzyona maruz braklan maddenin cinsine ve scakla bal F: Yzey C2-C1: Kym ile erbetin eker konsantrasyonu fark X: Difzyon yolu uzunluu yani kym kalnl Z: Zaman Difzyon sabiti scakla ve materyalin cinsine bal olduuna gre:
K T D= o

eklinde ifade edilir. Ko: Madde cinsine bal bir sabit T : Mutlak scaklk : zelti vizkozitesi K T C - C1 S= o F 2 z X forml ile ifade edilebilir.

26

Difzyon olay iin Fick tarafndan kurulan matematiksel ifadeye bakarak difzyonu etkileyen faktrleri u ekilde sralayabiliriz. 1- eki: 100 kg pancar kymndan elde edilen erbet miktar olarak tarif edilir. Genellikle 110-120 kg arasndadr. 105 kga kadar debildii gibi 150 kga kadar da kabilir. eki hznn artmas ile difzyon erbetindeki sakaroz konsantrasyonu (C 1) azalr. C2-C1 fark byr ve Sin deeri artar. Yani pancar kymlarndan daha fazla eker zeltiye geer. eki hz retime direkt etki eden faktrlerden birdir. eki hz a- Ekstraksiyon suyu miktarna b- Difzyon sresine c- Dolgu miktarna baldr. Batarya sisteminde bu hz 0.7-1.0 m/dkdr. 1.0 m/dk civarndaki yksek hzlarda ulalan sonular daha tatminkr olduu iin hem erbetin hem de dilimlerin hareketli olduu srekli sistemler tercih edilir. ekiin artmas ile zeltiye geen sakaroz miktarnn artmas, ekiin limitsiz olarak arttrlabilecei anlamna gelmemelidir. Bu ekilde bir yaklam her eyden nce s ekonomisi bakmndan yoluyla mahzurludur. uzaklatrlan nk su artan da eki miktar ile ortamdan ekiin buharlatrma miktar artmaktadr. Ayrca

arttrlmasyla eker d maddeler de fazla miktarda erbete geerek safiyetin dmesine neden olmaktadr. 2- Sre: Pancar dilimlerinin ekstraksiyon svs ierisinde kald zamandr. Znin artmas ile S deeri de artar. Ancak kazanlan eker miktar da zamanla doru orantl olarak artmaz. nk zamanla C konsantrasyon fark azalarak pancar dilimlerindeki sakaroz konsantrasyonu zeltideki sakaroz konsantrasyonuna eit olur. Difzyon hz der. Bu nedenle gereinden uzun srelerin pratik faydas yoktur. Gereinden uzun sreli difzyon ilemi ile eker d maddeler daha fazla erbete geerek erbet kalitesi bozulur ve ileriki kademelerde erbetteki safszlklarn tasfiyesi gleir. Buna karlk difzyon sresinin ksaltlmas ile, a- Fazla pancar ilemek b- erbet hzn artrmak c- alma scakln ykseltmek d- erbet kalitesini ykseltmek gibi avantajlar salanabilir. Bozuk pancarlarn ilenmesinde buna sk bavurulur. Difzyon sresi 60-65 dakika arasndadr. Normal olarak bu sre 75 dakikay amamaldr. 3- Scaklk: Scakln artrlmas ile S deeri artar. Scakln artmas ile viskozite deceinden S deeri yinede artacak demektir. Teknolojide scaklk 70-80 C civarnda tutulur. Scaklk etkisi ile hem hcre zar denatre olarak yar geirgen hale gelir hem de ortam da yrmesi muhtemel olan bakteriyel faaliyetin durdurulmas iin de

27

skln

70Cye

kadar

karlmas

arttr.

Bu

faaliyetler

ancak

bu

scaklklarda

durdurularak sistemin steril kalmas salanabilir. Difzyon hzna da scaklk pozitif ynde etki eder. Scakln 68 oCden 73 Cye karlmas ile kspedeki zayiat % 0.5den %0.4e der. Scakln gereinden yksek olduu hallerde protopektin sellozdan ayrlarak usareye geer. Ayrca dilimlerin imesi nedeniyle doku ierisindeki kapilerler ierek skr ve ekerin zeltiye gemesi gleir. eker kayb artar. Bunun dnda kymlar da yumuayacandan ekstraksiyon svsnn hareketi gleir. Ayrca difzyon szgeci tkanr. 4- Yzey: Pancar dilimlerinin yzeyleri, boylar nispetinde artar. Uzun dilimlerin F deerleri ksalara nazaran daha fazladr. Ayrca uzunluun artmas ile evre de relatif olarak azalacandan X deeri de derek S deeri artacak demektir. Yaplan bu deerlendirmeler ile u sonulara varlabilir. yi bir difzyon ilemi iin; scakln yksek (70-80C), ekiin fazla (115-120), difzyon sresinin uzun (60 dk) ve kym boylarnn uzun olmas lazmdr. Ancak bu faktrlerin birbirinden bamsz olduklar hibir zaman dnlmemelidir. Pancar kalitesine gre optimum artlarn tespit edilmesi arttr. Btn bu yukarda yazlanlarn haricinde difzyona etki eden dier bir faktr de ekstraksiyon iin kullanlan sudur. Bu amala kullanlacak olan suyun a- Saf olmas, b- erbette kalabilecek znm maddeleri ihtiva etmemesi, c- Tuz iermemesi gerekir. Ekstraksiyon suyunda znm olarak bulunan tuzlar, kristallemeyi byk lde engelleyerek, melas miktarnn ykselmesine sebep olur. Ayrca tuz miktarnn art, sulu erbette rengin bariz surette kararmasna sebep olur. Bu nedenlerle kullanlacak ekstraksiyon suyunda maksimum klorr 250 mg/L olabilir. Yani olamaz. Suyun pH deeri ve sertlii de difzyon iin nemlidir. pH deeri 5.5-6.0 arasnda olan hafife asitik sular difzyon iin en uygun sulardr. Dk ve orta sertlik derecelerinde sularn kullanlmas ile amurlu erbette amur hacmi klr, amurun sedimantasyon hz der, pres sularnda phtlaabilen kolloid miktar azalr ve sklm kspede kuru madde miktar artar. pHs 9 civarnda olan amonyakl kondens sular kullanld taktirde, amurlu erbetin sedimantasyon ve filtrasyon hz der, amur hacmi artar, pres suyundaki kolloid miktar artar, kspe sklmas gleir, eker ekstrasyonu arlar. nk kalevi ortamda pancar dokusu tahrip olur. Kymlarn dayankll azalr. Aynen fazla halamada olduu gibi kymlar yumuayarak zeltinin hareketini gletirir. eki arlar. tuz % 0,04 den fazla

28

Sertlii fazla olan sular kullanldnda koyu erbetteki kire orannn ve tuz orannn yksek olduu tespit edilmitir. Teknolojide pancardan ham erbet elde edilmesinde srekli ve kesikli sistemler kullanlr. Ancak gnmzde eker ekstraksiyonunda kesikli sistemler terk edilmitir. Kesikli ekstraksiyon sistemine Kazan Difzr ad verilmektedir. Bunlar st ve alt konik, dikey demir silindirik kaplardr. Hacimleri ihtiyaca gre 40-130 hL kadardr. Bunlardan 10-16 tanesi bir batarya tekil eder. ift sra halinde dizilirler. Ham erbetin bir difzrden dierine gemesi, spesifik arlk fark ile olur. Her bir kazan kesintili alr, fakat bataryada srekli olarak ham erbet retilir. alma kar akm ile yaplmaktadr. Gnmzde srekli sistemler kesikli sistemlerin yerini almtr. Bu sistemler; Silver-zincir, Silver-spiral, Oliver-Morton, RT, Olier, D.d.S. ve BMA difzrleridir. Bunlardan RT, Olier, D.d.S ve BMA difzrleri yurdumuzdaki fabrikalarda kullanlmlardr. Eski fabrikalardaki batarya (kazan) difzrleriyle birlikte RT ve Olier difzrleri de kapasitesi artrlan fabrikalarda kaldrlmtr. Halen alan fabrikalarmzda sadece D.d.S ve BMA (kule) difzrleri kurulu bulunmaktadr. BMA Difzr ( Thurm veya Kule difzr ) Kapasitesine gre eitli ap ve ykseklikte olabilen ve dik yerletirilmi kule tipinde bir ekstraktrdr. Taze kymlar halandktan sonra kulenin altndan gnderilerek ekstraksiyon zeltisine ters ynde yukarya doru hareket ettirilir. Kymlar yukarya doru hareket ettirmek iin kule iine kanatlar monte edilmitir. Bunlar birbirlerinden kaym olarak ortadaki mile balanm durumdadr. Bunlardan baka d gvde cidarna sabit kollar, baka deyimle yn verdiren kollar balanmtr. Bu tutucularn iletme esnasnda yzeylerinin ynleri ve dolaysyla meyilleri deitirilerek kym hareketi ksmen dzenlenebilir. Her kanat sathna bir ka yn verici isabet eder ve bunlarda kendi aralarnda yelpaze eklinde yaylm durumda bulunurlar. Bir BMA difzyon kulesindeki i paralar aadaki resimde grlmektedir.

29

Kymlar, % 250-300 arasndaki dner erbetle birlikte kulenin iine ve szgelerin stne, ayarl bir kym pompas ile baslr. Kulenin altnda ve alt cidarnda szgeler vardr ve bu szgelerden toplam olarak pancara gre % 400 erbet szlerek ekilir. Bu erbet 8-10 C stlr ve halama cihazna sevk edilir. Szgecin hemen stnde onun sathn yalayarak dnen ve orta mile bal bulunan bir kym datcs vardr. Bu datc szgecin stndeki kymlar transport kanatlarnn stne iletir. Halama teknesi ayn zamanda kym-erbet karmn pompalanabilecek eklide hazrlama fonksiyonuna sahip olup ok basit ve kk apta tutulmutur. Bu cihaz yatk, kapal bir silindir olup iinde dnen kartrc kollar vardr. Bir szge yzeyi zerinden, nce teknenin nne yerletirilmi bulunan seperatre gnderilecek erbet szlr (Bu seperatr bir s deitiricidir). Kymlar burada n stmaya tabi tutulur. Bu arada erbet de yaklak 60C ye sour. Bazen arka arkaya iki seperatr yerletirilmi olup erbetin scakl 45C ye kadar drlr. Kymlarn halamada bekleme sresi ok ksa olup yaklak 3 dakika kadardr. ekeri alnm kymlar (kspe), kulenin st ucundaki iki helezon yardm ile darya alnr. Kspe knn 50 cm altndan taze su ve onun 150 cm altndan da pres suyu (geri alma ile alyorsa) yn vericilerin st tarafndan verilir. Orta mile bal kulenin i paralar, orta milin (kulenin uzunluuna gre) dakikada 0.3-0.4 devir yapmasyla kymlar yukarya tarlar. Mil ya kademeli veya kademesiz bir ayar dilisi ile tahrik edilir. Bu suretle kym dolgusu da ayarlanabilmektedir. Kulenin idaresinde hareket iin ekilen elektrik miktarna gre dolgu hakknda bilgi edinilir ve dnme hz ona gre ayarlanr. Bunun yansra yn vericilerin kanat alar da ayarlanmak suretiyle de difzyon suresini ve dolguyu ayarlamak mmkndr. Buckau-Wolf ekstraktr Bu ekstraktr de kule eklindedir. Bu tip ekstraktrlerde de kulenin dibinden pompalanmakta ve halam kymlar ekstraksiyon zeltisinin tersi ynnde yukarya

doru hareket etmektedir. Kymlarn hareketi, kulenin dnen merkez borusu zerine

30

helezon tarznda yerletirilmi, kesitleri uak pervanesi eklinde olan kartrma kollar marifetiyle salanr. D cidara yerletirilen sabit yn verici salar ile hareket dzenlenir. Taban szgeci, dolam erbeti de dahil tm erbet ekiini szer. Orta boru marifetiyle ile dnen bir datc, szgecin yzeyini temizlendii gibi, kymlar da kartrc kollara datr ve kymlar yukarya doru ilk hareketi alm olur.

Kymlarn yukarya doru hareketleri bir taraftan yeni kymlarn itmesi, te yandan kartrma kollar ve yn verici salar tarafndan salanr. Yn verici salar devaml ekilde kule dolgusunu gevetirler ve meydana gelen bolua yeni kymlarn girmesini salarlar. Kuleden nce bulunan halama teknesinin son ucu bir kym mayesi eklindedir. Tekne iindeki kym hareketini bir byk helezon salar. Maye eklindeki blme ile halama teknesinin sonu baraj salar ile ayrlm olup bunlar kaba bir szge grevini grr. Halama teknesinin yannda bir yan erbet pompas vardr. Bu pompa tekneden ektii erbeti bir stcdan geirip (stcdan evvel ve sonraki erbet scaklklar arasndaki fark 35C) tekrar yandan ve hareket ynne dikey olarak tekneye basar. Bu dolam erbeti st tarafa yerletirilmi bulanan szge eperinden ekilir. Teknenin ba tarafndan kym giri bacas ile iletme ham erbetinin ekilmesine mahsus szge bulunur. Son ksmdaki mayeden ise kym-erbet karm pompa ile ekilerek kuleye baslr. Kulenin taban szgecinden ekilen erbet (eki+dolam erbeti) bir stcdan geirildikten sonra (stma yaklak 2 C) bir ksm teknenin maye blgesine (yaklak 2/3) geri kalan ksm da otomatik alan bir seviye ventili marifeti ile yan dolama gider. Halama teknesinde toplam olarak pancara gre % 1000 erbet dolam halinde bulunur. Halama teknesinin ba tarafndan ekilen ham erbet, kymlar tarafndan 45C ye soutulup erbet artmna gnderilir. Kymlarn halama teknesindeki bekleme sresi yaklak 8-10 dakikadr. ekeri alnm kymlar (kspe), kulenin tepesindeki mazgallardan boaltma kollar yardmyla helezonlara aktarlr. Buradan kspe preslerine

31

giderek sklr. Taze su, kspe knn stnden verilir. Geri dngl almalarda pres suyu, daha alt seviyedeki kartrma kollar ierisinden verilir. Kuledeki i borunun devir says deitirilebilir. 0.5-1.1 d/dk snrlar iinde ayr ayr drt devir saysnda allabilinir. Kymlarn gei sresi (Halama dahil) 70-85 dakika kadardr. % 113-125 oranndaki ekile yaklak pancara gre % 0.19-0.25 orannda kayplarla alabilmektedir.

32

D.d.S difzr Bu difzr taban silindir biiminde bulunan meyilli uzun bir tekneden olumaktadr. Taze kymlar kule difzrn aksine halanmadan cihazn alt ucundan girerek cihaz boydan boya geer ve st utan kspe halinde kar. Bu izgisel hareketten baka, kymlar, tekne iinde birbirine ksmen girmi bulunan iki helezonun dnmesi etkisiyle ok ar bir rotasyon hareketi de gsterir. Helezonlar 0.3-1.3 d/dk arasnda ayarlanabilir devirle dnerler. D.d.S teknelerinin uzunluu 22.5 m, genilii ise kapasiteye bal olarak 4-6 m arasnda olabilmektedir. Kymlar nce kk bir silodan geerek difzre girer. Kymn cihaza dkld ksmn alt tarafnda bulunan szgelerden erbet ekilir. ekeri alnm kymlar cihazn yukar ucundan kepeli bir dolap marifetiyle darya atlr. Dolap kepeleri delikli olup, kspe ile birlikte gelen sularn byk bir ksm bu deliklerden szarak tekrar cihazn iine akar. Kepeli dolabn hemen altndan taze su verilir. D.d.S difzrnde kymlarn gei sresi ok uzun olup 125-130 dakika arasnda deimektedir. Bu sre difzyon sresine eit saylmaz, nk erbetin seviyesi kymlara nazaran daha aadadr ve kymlarn stlmas ve soutulmas ii tekne iinde cereyan etmektedir. Kal sresi ynnden nemli olan kymlarn scak su ile temas ettii sredir. Bu da yaklak 115-130 dakikadr.

33

D.d.S difzyon tesislerinin ekstraksiyon verimi pancara gre % 109-116lk eki dzeyindedir. Kayplar ise verilen ekie iin pancara gre % 0.14-0.26 dzeyindedir. Kspenin Sklmas Ekstraksiyon cihazndan kan kspe, suyundan hayli arnm olup, olduka kuru durumda bulunur. Kuru madde ierii % 8.0-8.5 arasnda olan byle bir kspenin miktar p.g. % 65 oranndadr. Bu kspe % 12-25 arasnda kuru madde ieriine kadar sklr. Bu ekilde elde edilen prese suyu difzyona geri alnr. Bu suretle tesis iin taze su ihtiyac azaltlr ayrca kspe ile giden eker kayb der ve organik maddelerce zengin bu su (evre kirliliine sebep olur) atlmam olur. Ancak prese suyunun geri alnabilmesi iin kspenin ou kez % 16-17 kuru maddeye kadar sklmas gerekir. nk ar sklarak elde edilmi prese suyu ar plp ihtiva eder ve ham erbet safln drerek erbet artmnda glklere sebep olur. Eer elde edilen kspe kurutulacak ise ikinci bir kademede kspe yeniden sklr, yalnz bu ikinci prese suyu difzyona geri alnmaz. Birok eker fabrikasnda kspe, bir miktar da melasla kartrlarak besin deeri arttrlr. Bundan sonra kurutularak peletlenir ve daha uzun sre dayanabilen hayvan yemi elde edilir.

34

Kspe presi, 1964 Modeli (Maschinenfabrik Selwig und Loage)

35

Ham erbet Ham erbet az veya ok gri renkte, kolayca kpren ve elde edildii pancara gre bileimi ok deiken bir zelti olarak elde edilir. Uygulanan ekie gre % 12-17 (normal yaklak %15) dolaynda kuru maddede ierir. inde znm bulunan maddelerin % 87-90n sakaroz, geri kalann eker d maddeler oluturur. Ham erbetin ortalama bileimi: Bx: 14.9 Pol: 13.5 Q : 90.6 (Kuru madde % =S) (eker % =P) (Safiyet=P/Sxl00) eklindedir.

Renkleme melanin teekkl sonucudur. Melanin, erbet hava ile temas edince Tiroksinaz enziminin yardmyla oluur. Ham erbet hafif asidik karakterde olup pH steril almalarda 6.2 dolaynda, nadiren de 6.4 n zenindedir. pH 6.0 nn altna da pek nadir hallerde der. Ham erbet fazla miktarda koloidal maddeleri de ihtiva eder. Ham erbetten dorudan ekeri kristal halinde elde etmek istenirse, ham erbetin kaynatlarak ar doygun hale getirilmesi gerekir. Bu durumda iki engel ile karlalr. 1- erbet iddetle kprr, asit karakterli olduu iin hidrolizlenerek invertleir ve byk kayplar meydana gelir. 2erbet iindeki ekerd maddeler erbetin vizkositesini o derece arttr ki imknsz hale gelir. Bu durumda ham erbetteki ekerin kristalizasyon zorunludur. ERBET ARITIMI erbet artm temel olarak, erbetteki molekler ve kolloidal halde znm bulunan eker d maddelerin en yksek oranda uzaklatrlmasn ve artlm erbetteki sakarozun toplam kuru madde iindeki paynn mmkn olduu kadar ykseltilmesini gerektirir. ekerin kristal halde elde edilmesi bu iki unsura baldr. erbet artm ilemi srasnda aadaki hususlara dikkat edilmelidir. 1- erbet iindeki eker, paralanmamal ve hidroliz olmamaldr. 2- Kristalizasyonu zorlatracak, melas arttracak cinsten yeni maddeler olumamal veya bu maddeler erbete ilave edilmemelidir. 3- erbet artmnda kullanlacak yardmc maddeler ucuz olmaldr. erbet artmnda yukarda aklanan ilemler iin kullanlan en uygun ve en ucuz maddeler kire ile CO2 gazdr. Ham erbetteki protein, pektin gibi kolloid maddelerin ktrlebilmesi iin yaplan aratrmalarda pH ynnden iki noktann varl tespit edilmitir. Bunlardan birisi pH=3.5 dolayndadr. Bu pH deerinde sakarozun invert ekere dnmesi ok hzl

kristallendirilebilmesi iin bu eker d maddelerin ham erbetten uzaklatrlmas

36

olduundan

pratikte

bir

nem

tamaz.

Dier

ktrme

noktas

pH=10.8-11.2

arasndadr. Pratikte bu pH deerinde allmaktadr. Bu pH temin etmek iin kire st kullanlr. eker fabrikalarnda ihtiya duyulan kireci elde etmek zere (ki bu esnada kireleme ilemini takip edecek olan karbonatlama ileminde kullanlacak olan CO2de elde edilir) dik Eberhardt kire oca kullanlmaktadr. Kire ocanda kire ta kok ile kartrlarak yksek scaklkta kalsine edilir. Elde edilen yanm kire, tromellerde sndrlp 20 Bede kire st elde edilir ve kireleme ileminde kullanlr. Kire sndrme ileminde biraz eker ihtiva eden abss suyu kullanlr. nk kirecin eker zeltisindeki znrl ayn scaklktaki saf sudaki znrlnden daha yksektir. zeltideki eker miktar arttka kirecin znrl artar. Ayrca scaklk arttka kirecin znrl azalr. Kirecin deiik scaklkta suda ve eker zeltisindeki znrlkleri aadaki verilmitir (Tablo.5). Tablo 5. Kirecin suda ve eker zeltilerindeki znrl (gCaO/100 ml). Sakaroz
g/100 ml 0.0 1.5 3.0 6.0 12.0 18.0 24.0 0 0.136 0.253 0.477 1.173 2.539 4.141 5.207 20 0.127 0.176 0.281 0.661 1.970 3.554 5.154

Scaklk ( oC )
40 0.110 0.133 0.201 0.311 0.937 1.943 2.825 60 0.089 0.119 0.146 0.213 0.423 1.169 1.978 80 0.073 0.131 0.205 0.357 0.591

I. Kireleme Artm ileminin ilk kademesinde ham erbete, Brieghel Mller cihazlarnda yaklak % 0.03 orannda CaO verilerek I. Kireleme ilemi gerekletirilir. I. Kirelemede meydana gelen kelme reaksiyonlarn bu blmde incelemek gerekir. Bunlar iyonik kelti olumas ve koaglasyondur. Ham erbete ilave edilen kirecin ilk iyonik reaksiyonu erbetteki asiditenin ntralletirilmesidir. Bundan sonra kelme reaksiyonlar meydana gelir. Kalsiyumla znmeyen tuzlar veren anyonlar aadaki genel denkleme uygun olarak kelti verir. 2K+(Na+)+An2-+Ca2++2OH- CaAn(k)+ 2K+(Na+)+2OHken bu tuzlarn znrl olduka dk olduundan fazla Ca2+ iyonu bulunmas gerekmez. Ancak kmenin tam olmas ve sabit fazn tam olarak olumas iin baz artlar gereklidir. rnein kirecin yava yava ilave edilmesiyle daha iyi sonular alnmaktadr.

37

Kirelemede pratik olarak tamamen ken asidik anyonlar okzalat, tartarat ve fosfattr. Limon asidi elma asidi ve slfat asidinin alkali tuzlar ksmen kerler. Klorr, nitrat ve nitrit iyonlar deime uramakszn sulu erbete kadar gider. Aratrmalar ve pratikte edinilen bilgiler btn kalsiyum tuzlarnn znrlklerinin alkali eker zeltilerinde arttn gstermitir. Sebep olarak kompleks teekkl ile znen veya kolloidal zeltilerin olumas gsterilmektedir. rnein daha nce de belirtildii gibi kalsiyum okzalatn znrl ortamdaki kire miktar arttka ykselmekte, eker miktar arttka ise dmektedir. ktrme reaksiyonlarna rnek olarak oksalik asidin potasyum tuzunun kire style verdii reaksiyon gsterilebilir.

Kalsiyum oksalat ker ve kirelemeden sonra erbete, ken miktara edeer potasyum veya sodyum hidroksit geer, bu da doal alkalinitenin esasn tekil olutur. Kirelemede ayrca, kire stnn verdii hidroksil iyonlar sonucunda, erbette az miktarda bulunan alminyum, demir ve magnezyum iyonlar hidroksit halinde ker. Bu iyonik kme reaksiyonlarna ilaveten erbette bulunan kolloidal maddeler koagle olarak kerler. Koagle olan maddeler proteinler, ham erbetteki boyar maddeler ve saponinlerdir. Kirecin erbete gre miktar % 0.06 g CaOe ulanca koaglasyon balar, erbet ak kahverengi ve berrak olmaya balar. Bu durum pH=11de (%0.2-0.3 g CaO/l00ml) optimum noktasna ular. Kire miktar arttrlrsa keltinin ve erbetin durumu bozulur, renklenme ve peptizasyon balar. lave edilen kirecin proteinlerin koaglasyondaki roln, Protein moleklne yeter derecede (-) yk yklemek, znrlkleri ok az olan kalsiyum proteinatlar oluturarak kmeyi salamak eklinde zetlenebilir. Pancar hcre duvarlarnn byk ksmn oluturan ve diffzyonda uygulanan ynteme bal olarak ham erbete geen pektinlerin kirelemede ktrlmesi, alkali ortamda metoksil gruplarnn uzaklamas ve erbet pektininin kalsiyumla znmeyen tuzlar vermesiyle gerekleir. Balangta oluan ubuk eklindeki koaglantlarn topaklanma ekli kelein zelliklerini nemli lde etkiler. Kire ok ar miktarlarda verildiinde abuk ayran bu paracklar gevek yapl, dekantrde kmesi ve szlmesi zor keltiler oluturur. Sk, kolay szlebilir koaglantlar elde etmek iin kirecin az bir fazlasyla almak daha doru olur. I. Kirelemede znmeyen kalsiyum tuzlar oluturan anyonlarn tamamnn ayrlmas, pektinlerin hidrolizi ve ktrlmesi, proteinlerin ve beraberinde melaninlerin tamamen ktrlmesi iin yeterli bir hidroksil iyonu konsantrasyonu gereklidir. Ancak oluan kelein yksek alkalinitede peptizasyon ve solvatasyona uramas nedeniyle bu

38

alkalinitenin st snr da belirlenmelidir. Bu alt ve st snr optimal pH ve alkalinite olarak belirlenir. Bu deer 20 C de pH=l0.8-11.2 olarak verilebilir. Ancak deiik pancarlar iin daha dk ve daha yksek pH deerleri sz konusu olabilir. Optimal kirelenmi bir erbet bekletilirse, phtlaan kolloidler dibe kerler ve stte olduka berrak, ak renkli bir erbet aa kar. Bu erbetin arl, sulu erbetin arl derecesinde olur. Bundan kan anlam udur; erbet artm hemen hemen I. Kireleme ile tamamlanm olmaktadr. Ancak, ham erbetteki kolloidal maddelerin pH 11 civarnda bir defada ve tamamen kt anlalmaldr. nk ham erbette bulunan bu maddeler, ters akm prensibine gre uygulanan, I. Kirelemede, ham erbetin pH olan 6.2 den itibaren kmeye balarlar ve bu kme pH 11 civarnda tamamlanm olmaktadr. I. Kirelemenin nemi ve bilimsel temelleri anlaldktan sonra, zellikle srekli alan dekantr ve filtreler ynnden bu metodu en iyi biimde uygulayan ok blmeli bir ok sistem gelitirilmitir. Bunlardan en nemlisi ve en ok uygulanan Brieghel-Mller cihazdr. Bu cihazda gze arpan nemli zellik vardr. a- Cihazn blmelerindeki yneltme kanatlaryla ok dzenli bir pH basamaklar serisi oluturmak mmkndr. Bu suretle ham erbette eitli pHlarda kecek olan kolloidler bu pHlarda yeteri kadar kalm olur. Kireli erbet bir sonraki blmeye geerken ok iyi bir karma salanr, bylece, ar bir pH ortamnn oluma ihtimali kalmaz. b- kelen kolloidlerin kolayca dehidratize olarak szlebilir koaglantlar meydana getirebilmesi, kirelemeye birinci karbonatlama amurlu erbetinin geri ekilmesiyle mkemmel bir biimde salanr. c- Brieghel-Mller cihaz, kolloidlerin stabil bir zeltide kararl kaldklar pH=7-9 ortamnn salanmas eklinde dizyan edilmitir. pHnn 9 olduu Brieghel-Mller cihaznn blmesine, bol miktarda CaCO 3 ihtiva eden I. satrasyon amuru almakla fazla miktardaki CaCO3 kristalleri phtlamay tevik ettii gibi, oluan koaglantlar da CaCO3 kristalleri etrafnda toplanarak kolay szlebilen ve kebilen kelekleri olutur.

39

II. Kireleme I. Kirelemenin karakteristik zellikleri kolloid kimyasna dayanrken, II. Kirelemede arlkl olarak kimyasal olaylar meydana gelir. Aslnda erbetteki eker d maddelerin ayrlmas ilemi I. Kireleme sonunda byk lde tamamlanmtr. Szlmesi biraz zor da olsa ken koaglantlar ayrp berrak erbet elde etme imkan teorik olarak vardr. Ancak bu erbetin buharlatrlmas srasnda erbette kalan aminoasidler, amidler ve invert eker reaksiyona girerek melanoidin renk maddelerini meydana getirir ve erbetin rengi ok koyu olur. Bu nedenle iyi bir ikinci kirelemeye tabi tutulmam erbetler Termolabil erbetler olarak adlandrlr. II. Kirelemenin amalar ve yararlar unlardr:

40

123-

Yksek scaklk ve alkalitede invert eker, amidler ve bir ksm aminoasidler paralanarak etkisiz hale gelir. Yksek scaklk ve alkalinite ayn zamanda bir sterlizasyon grevi yaparak yksek termofil mikroorganizmalarn yok edilmesini de salar. II. Kirelemede gerekli yksek pH deerini (pH=12,6) salamak iin p.g. % 0.3-0.5 CaO yeterli iken pratikte p.g. % 1.0 CaO veya daha fazla oranda kire verilmektedir. Bu fazla kirecin CO 2 ile oluturaca CaCO3 szmede yardmc olur. Aslnda CaCO3n bu etkisini kmsememek gerekir. Kt szlen erbetler fabrikasyonu byk lde menfi etkiler.

II. Kirelemedeki kimyasal reaksiyonlar erbetin Termostabil olmasn salar. Yani iyi bir ikinci kirelemeden gemi erbetlerin rengi fabrikasyonun daha ileri kademelerinde yksek scaklk etkisiyle fazla artmaz. Kireleme reaksiyonlar ancak yksek scakta tamamlandndan scakln mutlaka 80 Cnin zerine karlmas gerekir. Genellikle 85 Cdeki almalarda iyi sonular elde edilir. Amid ierii yksek erbetler ise 88 Cye kadar stlmaldr. Ancak bu yksek scaklk ve alkalinitede, kolloidlerin tekrar zeltiye gemesi ve sakarozun paralanmas sz konusu olduundan scaklk ne kadar yksekse erbetin II. Kirelemede kal sresini o kadar ksa tutmak gerekir. Genel alarak 80-85 C arasnda kal sresi 5-10 dakika arsnda olmaldr. Kirecin soukta daha iyi znmesi nedeniyle kirecin ikinci kirelemeye nce soukta verilmesi, bunun arkasndan kirelenmi erbetin stlmas olumlu sonular vermektedir. Ancak erbetin scakta kal sresinin yeterli olmas gerektir. I. Kirelemeden 40-50 oCde kan erbet, II. Kireleme teknesine gitmeden nce stclarda 80-85 Cye kadar stlr. II. Kireleme, yatay veya dikey bir teknede yaplabilir. Teknenin iinde kuvvetli bir kartrc bulunur. En iyi sistem, erbetin ayr bir teknede kirelenmesinden sonra, bir stcdan geirip asl kireleme teknesinde 10-20 dakika sre ile kartrlmasdr. ki kademeli kirelemenin faydas tek ve iki kademeli kirelemelerle temizlenmi olan erbetlerin iindeki kolloidlerin saylmas ile kolayca anlalr. II. Kirelemeden kan kireli ham erbet satrasyon ileme tabi tutulur. I.Satrasyon Satrasyon ilemi de kireleme ileminde olduu gibi iki kademede yaplr. Birinci kademe koagle olmu kolloidleri stabilize eder. kinci satrasyon ise daha daha ziyade erbetin alkalinitesi ile ilgilidir. Bilindii gibi kire retimi srasnda, kireleme ilemleri iin gerekli kire elde edilirken CO2 gaz da retilmi olur. Bu gaz kirelenmi ham erbetin satrasyonunda (karbonatlama) kullanlr. erbetten CO2 gaz geirilerek CaCO3 ktrlr. CO2 gaz kullanlarak ktrlen CaCO3n balca iki grevi vardr: 1- Kendiliinden szlemeyen kolloidlerin szlmesini salamak.

41

2- Satrasyon srasnda ken ince CaCO3 kelei sahip olduu geni yzey dolaysyla, erbet ierisinde bulunan birok eker d maddeyi adsorplayarak erbetten uzaklatrlmasn salar. rnein, invert ekerin bozunmas sonucu meydana gelen negatif ykl boyar maddeler, pozitif ykl olan CaCO 3 sspansiyonu yardmyla adsorplanarak ortamdan uzaklatrlr. Ayrca ya asidlerinin Ca +2 tuzlar, aminoasidler gibi maddeler de satrasyon srasnda meydana gelen CaCO 3 tarafndan ortamdan ksmen uzaklatrlr. Satrasyonun esas amac oluan keltiyi szlebilir hale getirmektir. Satrasyonda teekkl eden kelek iri taneli olursa iyi szlebilen erbetler elde edilir. Buna karlk, iri taneli amurun yzeyi kk olduundan adsorpsiyon kabiliyeti dktr. Oysa, amur partikllerinin partikl byklnn yeteri kadar byk ve adsorpsiyon kabiliyetinin fazla olmas da arzu edilen bir durumdur. yle ise bunun bir optimumunun bulunmas gerekir. Yani partikl bykl, dolaysyla szme kabiliyeti ve adsorbsiyon kabiliyetinin iyi ayarlanmas lazmdr. Teknolojide bu uygun noktann seimi byk nem tar. Satrasyon sresi de neticeye etki eden faktrlerden birisidir. Teknolojide edinilen tecrbeler, ksa satrasyon sresinin ve yksek alkalinitede erbet temasn ksalmas, satrasyondan beklenen sonular ideale yaklatrmaktadr. 3 dakikalk bir sre kafi gelmektedir. Satrasyonda eker konsantrasyonunun % 13.5-20.0 arasnda olmas sastrasyonun etkinliini artrmaktadr. eker konsantrasyonu arttka CaOin erbetteki znrl kolaylar. Ayrca konsantrasyonun artmas ile vizkozite de artacandan konveksiyon ve difzyonla karma da yavalayacaktr. Birinci satrasyonu etkileyen nemli faktrlerden bir de, satrasyon iin kullanlan gaz ierisindeki CO2 orandr. yi bir satrasyon yaplabilmesi iin satrasyon gaznda % 32 orannda CO2 bulunmaldr. Gaz karm ierisinde bulunabilecek dier gazlar CO, O 2, H2S ve N2 dur. H2S ve O2 renk ac etki yapar. H2S renk teekklne neden olan demiri balar, O2 ise boyar maddeleri ykseltger. CO gaz, Ca-formiyat teekklne neden olduundan satrasyonu yavalatr ve Ca-formiyat CaCO 3 tarafndan adsorbe edilir. Faydal olsa da O2 ve H2S gazlarnn satrasyon gaznda fazla bulunmas istenmez, nk bunlarn fazla olmas en azndan CO2 yzdesini drecei iin sakncaldr. Scakln etkisi de unutulmamaldr. 85-90 C scaklk optimum scaklk olarak bulunmutur. Kazan ii ktle transferi bakmndan dk scaklk zararldr. Dk scaklklarda vizkozite artacandan karma zorlar. 90 Cnin zerindeki scaklklarda ise satrasyonun yavalad gzlenmitir.

42

43

zet olarak, iyi bir satrasyon iin aadaki artlarn salanmas lazmdr. 123456Satrasyon gaznn erbet ierisinde ince kabarcklar halinde datlmas gerekir. Gaz-erbet karm, cihazn alt ksmndan st ksmna doru trblansla ykselmelidir. En stteki erbet tabakasndan gaz kolaylkla kabilmeli ve arlaan erbet aa akmaldr. Gaz habbeciklerinde gaz basnc yksek olmaldr. Habbeciklerin erbet ierisindeki yolu mmkn olduu kadar yksek olmaldr. Scaklk 85-90 C arasnda olmaldr. Satrasyonda dikkat edilmesi gereken noktalardan birisi de kpk oluumudur. Kpklenme aada saylan hususlardan kaynaklanmaktadr. a- erbet scaklnn II. Kirelemede 80-85
o

Cden daha aada olmas. Bu

taktirde kirecin erbetteki znrl artar. Satrasyon kazanna alnan erbetin st ksmlar yeteri kader satre olmaz. Oluan CaCO 3 jelatinimsidir ve kpklenmeye sebep olur. b- zellikle srekli satrasyonlarda giri ve k gayet iyi ayarlanmaldr. Ayarsz hallerde yeteri kadar satrasyon olamayacandan, vizkoz CaCO 3 amuru oluarak kpklenmeye sebep olur. c- Kireleme optimum artlarda gerekletirilmedii taktirde, saponinler uzaklatrlamayacandan kpk oluur. Kpklenmeyi nlemek amacyla satrasyon kazanlarna, don ya ilave etmek, buhar duu uygulamak veya kpk blgesine ilave CO2 gaz vermek gibi tedbirlere bavurulmaktadr. I. Satrasyonda oluan kelti ve kolloidal maddeleri ihtiva eden amurlu erbet II. Satrasyona verilmeden nce szlr. Bu amala filtrasyon yzeyinden istifade etmek iin erbet nce dekantrlerde tutularak sedimantasyonla kelebilen partikllerin uzaklatrlmas salanr. Bu amala Statik ve Mekanik olmak zere iki tip dekantr kullanlr.

44

Statik dekantrlerde tortunun uzaklatrlmas iin mekanik tertibatlar kullanlmaz. Bunlarn taban sathlar ok diktir (45-60 meyilli). Bu dekantrler st ste kamaraldr, st kamaralardan berrak erbetler ekilirken alt kamaralardan youn amurlu erbetler ekilir. Mekanik dekantrlerde tortu, hareket halindeki bir srg tertibatyla atlr. (Srgnn dnme hz=0.1-0.25 d/dk). Tortunun kayd yzeyler yaklak 10 lik bir eime sahiptir. Dekantasyon ileminin etkinlii, dekantrn ekli ile erbetin kelme zellii ve bekleme sresine baldr. Bekleme sresi ok uzarsa erbetler kararr ve kalitesi bozulur. Dekantrlerde durulan erbetler eitli tip filtrelerde szlr ve daha sonra II. Satrasyona verilir. En son tatbik edilen ekilde, dekantr altndan ekilen youn amurlu erbet dner filtrelerde (srekli olarak), st taraftan alnan berrak erbet ise torba filtreler veya GP filtrelerinde szlr. Bu iki filtrat birletirilebilerek bir defa daha szlr ve II. Satrasyona verilir. II.Satrasyon I. Satrasyonda I. Kireleme alkalinitesine kadar satre edilmi erbetin, I. Kirelemedeki stabilitesine kadar getirmekle kollidlerin km durumu bozulmam olur. I. Satrasyonda, II. Kirelemede verilmi olan kirecin fazla ksm ktrlr ve iyi szlebilme zellii kazandrlarak km bulunan kolloidler szlerek ayrlr. Karbonatlamann % 0.07-0.10 CaO alkalinitesi snrlarnda ikiye blnmesinin sebebi udur ki; bu artlarda ktrlen ham erbet phtlari pHn daha ok

45

drlmesiyle peptize olurlar. Bunun nne gemek iin I. Karbonatlama bu noktada kesilir ve ve erbete szme ilemi uygulanr. Daha sonra II. Karbonatlama uygulanr. II. Karbonatlamaya gelen erbetin hibir surette amur zerrelerini iermememsi gerekir. I. Karbonatlamann berrak erbetinden yeniden CO2 geirmekle, I. Karbonatlamada henz kmemi bulunan kalsiyum hidroksit tamamen karbonat halinde ktrlerek erbetin doal alkalinitesini meydana getiren alkali hidroksitlerin de karbonatlara dntrlmesi salanr. Ayn artlarda organik asitlere veya komplekslere bal bulunan kalsiyum iyonlar da karbonatlara dntrlp ktrlr.

46

Bundan sonra alkali girer.

karbonatlar ile erbette kalan kalsiyum tuzlar reaksiyona

( RCOO) 2 Ca+Na2CO3
istenen bir durum deildir.

CaCO3+2NaOOCR

Ar karbonatlama etkisi ile karbonatlar bikarbonatlara dnebilirler. Ancak bu CaCO3 +CO2 +H2O Ca ( HCO3 ) 2 Na2CO3+CO2 +H2O 2NaHCO3 K2CO3 +CO2 +H2O 2NaHCO3 Grlyor ki, II. karbonatlamada bir yandan, doal alkalinite te yandan optimal alkalite ok nemli rol oynamaktadr. Doal alkalinite erbet scakta kirele ilenip karbonatlandktan sonra arta kalan alkalinite olarak tanmlanm olup pancarn

47

trne ok baldr. erbetlerin kirele ilenmesinde alkalinite yapc olarak oksalik ve fosforik asitlerin tuzlar yer alr, nk bunlarn tuzlar kelir. II. Karbonatlamada dikkat edilecek nemli hususlardan birisi ar karbonatlamadr. Ar karbonatlama ile km olan kalsiyum tuzlar znr. Bunlar daha sonra evaporatrlerde ta oluumuna neden olurlar. II. Karbonatlamadan sonra, kire miktar veya baka bir ifade ile kalsiyum tuzlar asgariye drlm olan erbet filtre preslerde (lampres) szlerek sulu erbet elde edilmi olur. erbet artm ilemlerinde uzaklatrlan eker d maddelerinin miktar temizleme efekti ile takip edilir. Temizleme efekti aadaki formlle hesaplanr. Q ( 100-Q2 ) Temizleme efekti= 1- 1 100 Q2 ( 100-Q1 ) Q1= Temizlenecek erbet safiyeti (ham erbet) Q2=Temizlenmi erbet safiyeti (usulu erbet) rnein hesaplanr. ERBETN KOYULATIRILMASI Artma ilemlerinden sonra % 12-15 orannda eker ihtiva eden ve ierisindeki eker d maddelerin ok byk ksm uzaklam bulunan bir erbet elde edilir. Bu erbete sulu erbet veya ince urup ad verilir. erbetteki ekeri kristallendirmek suretiyle almak mmkn olduundan, % 85e kadar su ihtiva eden sulu erbetten eker elde etmek iin erbetin ierdii suyun byk ksmn uurmak gerekir. Sulu erbetin suyunun uurulmas eker fabrikalarnda daima iki kademede gerekletirilir. Birinci kademe, 14-15 Bxli erbetin 60-65 Bxe kadar koyulatrld buharlatrma ilemidir. Bu Bxe gelmi olan erbete koyu erbet ismi verilir. Bu erbet rafineriye sevk edilerek vakum buharlatrclarda (bunlar ayn zamanda kristalizasyonun yapld cihazlardr) ikinci koyulatrma ilemine tabi tutulur. Buharlatrclarda erbet 70 veya biraz daha yksek Bxe kadar koyulatrlacak olursa viskozitenin artmas sonucunda filtrasyon zorlaaca gibi, kristal teekkl balayacandan boru ve pompalarn tkanma ihtimali artar. Bu gibi olaylara meydan vermemek iin koyu erbet Bxinin hi bir zaman 70in zerine karlmamas gerekir. Buharlatrma esnasnda baz kimyasal olaylar da cereyan eder. ayet ikinci kireleme iyi yaplmam ise, daha nce de temas edildii gibi, amidler ve invert eker buharlatrma istasyonuna kadar gelir. Buharlatrma srasnda amidler asid ve amonyaa paralanrlar. nvert eker de paralanarak asidik rnler meydana gelir. Asidik ortamn sonucu olarak da invertleme daha ok artarak sakaroz kayb ykselir. Bu olay erbet alkalinitesinin dmesi eklinde kendini gsterir. Ayrca erbetlerde renk Q1=87.5, Q2=92.0 olarak alnrsa Temizlemem efekti =39.1 olarak

48

deimesi de meydana gelir. Bunlarn dnda buharlatrc yzeylerinde eitli trden talarn oluumu da saylabilir. Bu talarn bileimleri ve zellikleri, s iletimi ve temizleme zorluklar bakmndan nemlidir. Bunlar; a- Kalsiyumun baz organik ve inorganik tuzlar konsantrasyonu dk olan eker zeltilerinde az znrken konsantrasyonu yksek olan ekerli zeltilerde znmezler. Sulu erbette znm olan bu tuzlar kaynama srasnda erbetin koyulamasyla buharlatrc yzeylerine kerler. b- CaSO4 ve CaCO3 gibi maddelerin eker yzdesi yksek olan zeltilerde znmemesinden dolay balangta znm halde bulunan bu maddeler buharlatrclardaki koyulama yznden kelti halinde ortamdan ayrlr. c- erbette bulunan ve bazr maddelerin bozunmasyla meydana gelen oksalik asit, ortamda bulunan kalsiyumla znmeyen kalsiyum oksalat keltisi verir. d- kinci satrasyonun ar yaplmas halinde, meydana gelen bikarbonatlar buharlatrclarda CaCO3a dnerek buharlatrc yzeylerinde birikir. Yukarda sreye ve saylan olaylarn yannda buharlatrma tabloda bir artlar altnda sakaroz paralanr. Bu paralanmann derecesi, erbetin buharlatrma istasyonunda kald scakla baldr. Aadaki saatte deiik scaklklarda buharlatrma istasyonunda paralanan sakaroz miktarlar verilmitir. Sc. (oC) 100 110 115 Sakaroz par. (%) 0,114 0,163 0,175 Sc. (oC) 120 125 130 Sakaroz par. 0,280 0,530 2,050

Bu tablodan da anlalabilecei gibi buharlatrma istasyonunda scakln 125

o

Cnin zerine karlmamasna zellikle dikkat edilmelidir. Sulu erbetin buharlatrlmas ok kademeli buharlatrclarda gerekletirilir. yi

bir buharlatrma salamak iin aadaki artlarn salanmas gerekir. 1- erbetin buharlatrc yzey zerindeki akm hz yksek olmaldr. 2- Kazan iindeki erbet ykseklii az olmal. Zira, erbet seviyesinin yksek olmas halinde basntan dolay alt ksmlarn kaynama noktas ykselir ve stc buharla, erbetten ayrlan su buhar arasndaki scaklk fark azalr. Bunun sonucu olarak stc buhardan erbete geen s azalr. 3- Buharn stma yzeylerindeki hz yksek olmal. 4- Kondens sular sistemden hzla uzaklatrlmaldr. 5- Istma yzeyinde younlamayan NH3, CO2 ve hava gibi gazlar da sratle uzaklatrlmaldr. Gazlar s iletimine engel olduklar gibi, korozyona sebep olurlar. 6- erbetin viskozitesi dk olmal, nk yksek viskozite kaynamay geciktirir.

49

7- Istc buharla, erbetin kaynama noktas arasndaki scaklk fark yksek olmamal. Sulu erbetin buharlatrlmas iin, s ve stma teknolojisinin yeteri kadar gelimemi ve ok kademeli buharlatrma tekniinin gelitirilmedii yllarda, yakt sarfiyat ok fazla idi. 100 kg pancar iin 50 kg kmr harcanarak ancak 8 kg eker retilebiliyor idi. Bugnn ileri stma teknii ile ayn miktar pancar iin harcanan kmr miktarn 6.5-7.0 kga drken elde edilen eker miktar 14 kga ykseltilmitir. Bugn eker teknolojisinde kullanlan buharlatrma sisteminin esasn, bir kazanda buharlatrma sonucu meydana gelen buhar mteakip kazanda stc buhar olarak kullanmaya dayanmaktadr. lk kazan stmakta, enerji santralinden gelen rk buhar (retur) kullanlr. ok kademeli buharlatrma sistemlerinde eitli buharlatrma kazanlar kullanlr. Bunlar arasnda Robert, Kestner, BMA buharlatrma kazanlar gibi eitli kazan tiplerini saymak mmkndr.

Yukardaki resimde en ok kullanlan kazan tiplerinden olan Robert buharlatrcs grlmektedir. Dikey silindirik ekilde olup kaln satan yaplmtr. Silindirin ierisinde

50

birbirine paralel iki ayna yerletirilmi olup bu aynalardaki karlkl delikler stma borular ile birletirilmitir. Bu cihaz btn dikey buharlatrclarda olduu gibi buhar ve erbet kamarasndan ibarettir. Istma kamarasnn ortasndaki geni boluk erbetin buharlatrcy terk ettii yerdir ve erbet sirklasyonunu salar. Bu prensibe gre cihazlar cihazlar ekseri drt kademelidir. Her kademe 1, 2 veya kazandan ibaret olabilir (Buharlar paralel, erbetler seri veya paralel). Bu sistemde alan kazanlardan ilk kazann buhar kamarasnn scakl 120-130 oC ve ilk kazandaki erbetin scakl ise 100-105C arasndadr. Scaklk ikinci kademede 90-95 oC, ncde 80-85 C , drdnc kademede ise 65 Cye kadar dmektedir. Sistem ikinci aparattan itibaren vakuma bal olup, drdnc kademe ise kondansatre baldr. Tephir aparatlarnn brde (rk buhar) klarnda erbet kamasn diye Raching halkalarndan ibaret bir engel yerletirilmitir. Tipik bir drt kadameli buharlatrc istasyonu aadaki ekilde grlmektedir. Retur buharndan itibaren btn brdelerin basn ve scaklklar ekilde verilmitir.

Buharn cinsi Retr I Brde II Brde III Brde IV Brde

Basnc (at) 2 1.44 0.84 0.23 Vakum

Scakl (C) 133 126 117 105 90

Bunlarn incelenmesinden de anlalaca gibi birinci kazandan drdnc kazana doru bir scaklk ve basn d mevcut olduu grlmektedir. kinci kazandaki erbet I.brde ile, nc kazandaki erbet II.brde ile ve drdnc kazandaki erbet de

51

III.brde ile kaynatlabilir. Keza brde basncnn gittike dmesi sonucu kazanlar aras erbet srklasyonunun kendi ak ile kolayca meydana gelmesi salanmaktadr. imdi, drt kademeli bir buharlatrma cihaznda birinci kazana verilen 1 kilo retur buhar orada bir kilo I.brde meydana getirecek, ikinci kazana geip orada bir kilo II. brde, ikinci brde de nc kazanda bir kilo III.brde, nc brde de drdnc kazanda bir kilo drdnc brde oluturacak ki; toplam bir kilo retur buhar ile drtl buharlatrc sayesinde drt kilo suyu buharlatrm olsun. Halbuki tek kademeli tephir (buharlatrc) kullanlsayd bir kilo retur buhar ancak bir kilo suyu buharlatrabilecekti. u halde drt kademeli buharlatrc, tek kademeliye nazaran drt defa daha ekonomiktir. Buharlatrclarda meydana gelen talarn temizlemesi ve ta oluumun nlenmesi iin gerekli tedbirler aada sralamamtr. erbetlere baz organik poli fosfatlar ilave edilerek kmelerini nlemek. Deriik soda veya NaOH zeltisiyle kaynatarak talar gevetmek. Klorr asidi ile temizleme. Sulandrlm melas ile temizleme.

Kazan talar arasnda en fazla dikkat edilmesi gerekeni kalsiyum oksalattr. nk bu tan hem s iletim katsays ok dk hem de temizlenmesi ok zordur. Buharlatrclarn buhar kamarasnda teekkl eden kondensatn (scak suyun) tamamen uzaklatrlmas gerekir. Kondensat uzaklatrlmaz ise, stma kamaras su sv ile dolar ve stma yzeyi azalarak buharlatrma durma noktasna gelir. Bu amala eitli dzenekler mevcuttur. eker endstrisindeki buharlatrclarda Niessner cihazlar kullanlr. Bu cihaz takriben 7-8 m boyunda satan yaplm bir boru olup, borunun st ksm birden bire genileyen 40-80 cm apnda bir dumdan ibarettir. Kondensatlar her kademe buharlatrcnnki ayr olmak zere bu niznerlerle alnarak gerekli yerlerde kullanlmak zere pompa ile sevk edilirler. Bu kondensatlardan returunki (I.buharlatrcda younlaan) kazan besleme suyu olarak kullanlr. RAFNASYON Sulu erbetin koyulatrlmas ile elde edilen koyu erbetteki eker kristallendirilerek beyaz-kristal eker elde edilir. Buharlatrclarda 65 Bxe kadar

koyulatrlm olan erbete koyu erbet denildiini daha nce ifade edilmi idi. Koyu erbetin ierisindeki suyu daha uzaklatrlarak 93 Bxteki lapa elde edilir. Koyu erbeti lapa kvamna getiren cihazlara vakum aparatlar ad verilir. Bunlar vakum altnda alan koyulatrclar olup ayn zamanda bir kristalizatr grevi grrler. Kristalizasyon yoluyla saflatrmada yaplmas gereken ilk i ar doygun zeltilerin elde edilmesidir. Bu iki ekilde yaplabilir.

52

a- zeltinin buharlatrlmas b- zeltinin soutulmas eker teknolojisinde eker retimi iin her iki yntemden de faydalanlr. Pratikte ise kristalizasyon 30-90 C arasnda yrtld iin, daha fazla kullanlan yol buharlatrmadr. 30
o

Cnin

altndaki

scaklklarda,

doygun

eker

zeltileri

kristalizasyonu yavalatacak kadar vizkozdur. 90 Cnin zerindeki scaklklarda ise her ne kadar vizkozite ok dk ise de sakaroz paralanmas ihmal edilemiyecek kadar fazladr. Rafineride esas olarak koyu erbetten ekonomik ve kusursuz bir eker elde edilmesi amalanr. Bu nedenle elde edilen koyu erbetin zelliklerine ve piyasann istedii eker kalitesine gre uygun bir piirim ve rafineri emas takip edilerek ekerin elde edilmesi gerekir. Piirim cihazlarnda aadaki ksmlar bulunur. 1- Esas kazan: Bu ksmda stma ve lapa kamaralar, erbet ve urup alma tertibatlar, boaltma, gzetleme cam, ykama ve numune alma dzenekleri bulunur. Ayrca kazan zerine termometre, manometre buhar giri ventili, amonyak tahliye ventilinin de konulmas gerekir. 2- urup tutucu 3- Kondens suyu ve hava pompas Vakum buharlatrclar kaln satan yaplm kazanlar olup, 30-50 m 3 hacme sahiptir. Kapasiteleri 10-60 ton arasnda olabilir. Piirmenin iyi takip edilmesi iin, kazan zerine monte edilmi numune musluundan zaman zaman numune alnarak gerekli kontrollerin yaplmas arttr. Piirimin takip edilebilmesi, refraktometre ile kuru madde tayini, polarimetre ile eker miktar ve safiyet ve iletkenlik tayini ile yaplr. Bunlarn dnda kaynama noktasnn ykselmesini de piirim iin bir gsterge olarak kullanlabilir. Is iletkenlik katsaysnn lmne dayanan ve kartrcl kazanlarda, kartrcnn zorlanmasndaki deimeleri lerek alan piirim kontrol cihazlar da vardr. Vakum kazanlarndaki piirme sresi piirilen lapann cinsine gre deiir. Ham eker lapas iin 2-6, beyaz eker lapas iin 2-5, orta eker lapas iin 4-7, son eker lapasi 7-20, kesme (kp) eker lapas iin ise 1-3 saatlik zamana ihtiya vardr. Piirilen lapa, piirme sresinin sonunda kazann alt
o

kapaklar

alarak

kristalizatrlere (refrijerant) alnarak soutulur. Lapa kazan 80 Cde terk eder. ayet kendi kendine soumaya terk edilirse 60-70 saatlik sreye ihtiya vardr. Bu kadar uzun sre beklememek zere refrijerantlara soutucular monte edilmitir. Bu soutucular ayn zamanda kartrma iini de grr. Kartrmas sonucunda kristal-zelti relatif hz da etkilendii iin kristalizasyon da hzlanr. Kartrma ile kristal-zelti temas da arttrlm olacandan zeltiden daha fazla eker kat faza geecektir.

53

Refrijerant ierisinde bekleme srasnda scaklk tedricen der. Buna karlk da zeltinin ar doymuluu artar. Bazen hzl souma ile ar doygunluk artarak kristallerin bymesi sengellenebilir, bu durum elde edilen ekerin tozlu olmasna yol aar ve ayrca iri kristaller santrifj deliklerinden geerek uruplara karr ve verim der. Hzl souma ile ar doygunluu sratle artrd gibi vizkoziteyi de ar bir ekilde arttrr bunun sonucu olarak da refrijerant kollar krlabilir. Buna meydan vermemek iin kartrma ve soutma hzlar iyi ayarlanmaldr. Refrijeranttaki kristalizasyon esnasnda uygun uruplar yeteri miktarlarda verilmek suretiyle mayeleme ilemi yaplr. Bu ekilde kristal taneleri yeteri kadar ykanarak urubundan kolay ayrlmas salanr. Yalnz mayeleme de dikkatli olmak gerekir aksi halde kristallendirilmi eker tekrar znebilir. Refrijerantta da yeteri kadar bekletilerek souyan lapalar tevzi teknelerine alnr ve ardndan santrifjlere verilerek urubundan ayrlr. Santrifj, hz yava yava arttrlan bir motora bal mil zerine tespit edilmi delikli bir sepetten ibarettir. Ayrma iin etken olan kuvvet dnme hareketi ile meydana gelen merkezka kuvvettir. Devir says arttrldka merkezka kuvvet de artar. Santrifj sepeti 120 cm apnda ve 60 cm yksekliinde satan yaplm delikli bir kazandr. Bu sepetin ierisine dm2de 225 delik bulunan telden rlm bir szge bulunur. Bu suretle d sepetin dayankll arttrlm olur. Santrifj sepetleri dik, konik ve dz tabanl olmak zere eitli ekillerde olabilir. Ykleme motor dk derecede dndrlrken yaplr. Santrifj sepetine bir defada 350-650 kg lapa konulur. Bu lapa dk devir nedeniyle sepet iine homojen olarak dalr ve ancak ondan sonra devir says ykseltilir. Santrifjleme ile iyi bir urup-kristal ayrm yapmak iin, 1- Kristal taneciklerinin bykl 2- urup vizkozitesi 3- Santrfjn dnme hz 4- Lapann karlatrlmas srasnda meydana gelen hava-lapa emlsiyonunun etkisinin gz nnde bulundurulmas gerekir. Santrifjleme bir sre yapldktan sonra (bu ilk esnada yeil urup ayrlr) nce su, daha sonra buhar pskrtme tertibatlar ile ykama yaplr (bu srada ayrlan uruba da beyaz urup ad verilir). Bu saylan esaslara gre bir eker fabrikasnda takip edilen piirim emasna gre kademede piirim yaplarak kristal eker elde edilir.

54

nce koyu erbetle bir ham eker piirilir. Bunun santrifjlenmesi ile beyaz ve yeil uruplar ayrlrken kalitesiz bir eker yaplm olur. Bu eker eritilerek I.klere elde edilir. I.klere ve ham beyaz urubu ile (safiyetinin yeterli olduu durumlarda koyu erbet de alnabilir) beyaz eker lapas piirilir. Bunun santrifjlenmesi ile yine yeil ve beyaz uruplar elde edilirken eker olarak da uruplarndan satlan kristal eker elde edilmi olur. Bunun ve ham yeil urubu da kartrlarak orta eker lapas piirilir. Bunun

santrfjlenmesi ile orta eker(II.eker) elde edilirken yine orta yeil ve beyaz uruplar elde edilir. Orta ekerin eritilmesi ile II.klere elde edilir. II.klere de yine beyaz eker piirimine verilir. Orta yeil ve beyaz uruplarla ve kristal ekerin elde edilmesi srasnda ele geen yeil urupla son eker lapas (III. eker ) piirilir. III.eker lapasnn santrfjlenmesi ile urup olarak melas elde edilir. eker olarak da son eker veya III.eker ad altnda adi bir eker elde edilir. Bu eker afinasyon urubu ile kartrlarak mayelenir. Elde edilen karma afine lapa ad verilir. Bu lapann santrfjlenmesi ile afinasyon urubu ve rafine eker elde edilir. Afine ekerin eritilmesiyle III.klere yaplr. III.klere yine beyaz eker piiriminde kullanlr.

55

Amalanan kalitedeki rnn elde edilmesi iin bu piirim emas ok deiik ekillerde uygulanabilir. Kesme (kp) eker piirildiinde I. ve II. klereler kullanlarak Kp lapa piirilir, bunun uruplar, II. ve III. klerelerle eker lapas piirilir. Elde edilen eker, kurutma dolab veya kurutma tromellerinde kurutulduktan sonra ambalajlanarak piyasaya sunulur.

56

57

58

59