T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI SLAM MEZHEPLER TARH BLM DALI

BALKANLARDA ALEV BEKTALK

Yksek Lisans Tezi

Adil SEYMAN

STANBUL, 2006

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI SLAM MEZHEPLER TARH BLM DALI

BALKANLARDA ALEV BEKTALK

Yksek Lisans Tezi

Adil SEYMAN

DANIMAN: DO. DR. MAZLUM UYAR

STANBUL, 2006

NDEKLER

NDEKLER..3 KISALTMALAR...5 NSZ..6 GR.8 BRNC BLM ALEVLK-BEKTLK I. ALEVLN TARHES.11 A. TANIM..11 B. TARHSEL KKLER..18 1. amanizm.18 2. ran Dinleri...24 3. Hint Dinleri...27 C. ORTAYA IKII..29 1. Siyasi Etkiler 30 2. Sosyo-Ekonomik artlar ..36 3. Tasavvufi Form. ...39 D. GELMES..45 II. TRKYE ALEV- BEKTL ..52 KNC BLM BALKAN ALEV-BEKTL I. BALKAN ALEV-BEKTLNN TARHES A. TANIM...55 B. BALKANLARDA BEKTLK NCES NAN FORMLARI...58 1. Balkanlarda lk Trkler ve nanlar...58 2. Hristiyan-Pagan Kltr...63 C. BALKANLARDA ALEV-BEKTLN DOUU VE GELMES.70

II. GNMZDE BALKANLARDA ALEV BEKT VARLII......89 A. ARNAVUTLUK ...89 B. BULGARSTAN...96 C. KOSOVA-MAKEDONYA 104 D. ROMANYA- MACARSTAN ...109 E. BOSNA-HERSEK...114 III. ALEV-BEKTLN NAN-BADET- ERKANI.117 A. NAN.118 1. Allah118 2. Peygamber...120 3. Ahiret...121 4. Hz. Ali, Ehlibeyt, On ki mam ve Mehdi Anlay ..122 5. Dier nanlar .....123 B. BADET...125 1. Namaz..125 2. Oru.....126 3. Zekat ve Mali badetler128 4. Hac ve Ziyaretler.129 5. Kurban ve Dier badetler...131 C. ERKAN133 1. krar Erkn..134 2. Musahiplik Erkn...136 3. Tarikten Geme Erkn138 4. Akam Klma...139 5. Harman Tavuu...140 6. Nevruz Erkn..140 7. Muharrem Erkn.141 8. Dier Erkn ve Kutlamalar..143 SONU .145 KAYNAKA150

KISALTMALAR
A.g.e. A.g.m. A.g.mad. As. AFD B. BTKD Bkz. C. ev. DEFM DA Ed. ESBE H. Hz. Haz. HBVAD A Kr. M. Md. MFD MSBE Nr. OBV OMFD OMSBE . S. SAV Sdl. SDF SSBE Sy. Thk. Trc. TTK. Ty. UBAS I Vb. Vd. Yay. Yy. : Ad Geen Eser. : Ad Geen makale. : Ad geen madde. : Aleyhis-Selam. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : bn, Bin. : Balkanlarda Trk Kltr Dergisi : Baknz. : Cild. : eviren. : Drl-Fnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. : Editr. :Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits : Hicri. : Hazreti. : Hazrlayan : Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi : slam Ansiklopedisi. : Karlatrnz. : Miladi. : Madde. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. : Nereden. : Ortadou ve Balkan ncelemeleri Vakf : On Dokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : On Dokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. : lm, lm tarihi. : Sayfa. : Sallallahu Aleyhi ve Sellem. : Sadeletiren. : Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi : Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. : Say. : Tahkik eden. : Tercme eden. : Trk Tarih Kurumu : Tarihsiz. : Uluslararas Bektailik ve Alevilik Sempozyumu I. : Ve benzeri. : Ve Devam. : Yaynevi : Yayn Yeri Yok.

NSZ
slam Mezhepleri Tarihi ve Trkiyenin sosyolojik yaps asndan nemli mezheplerden biri de Alevi-Bektai yorumudur. slam Dininin Trklere has bir ifadesi olan Alevilik, tarihteki kadar olmasa da gnmzde dini ve sosyal hayatn ekillenmesinde byk bir rol oynamaktadr. Alevilik ya da Bektailik denildiinde ou zaman Anadoludaki topluluklar akla gelse de Alevi-Bektai geleneinin yaatld yerlerden biri de hi kukusuz Balkanlardr. Balkan topluluklarnn slamlamasnda nemli bir rol ifa eden Alevi-Bektai dncesi, gnmzde bu topluluklar arasnda gelenek, grenek ve eitli kurum ve kurulularla yaatlmaya allmaktadr. almamz olutururken tarihsel sreten kopmadan, ayn zamanda olduka kapsaml olan konuyu da fazlaca datmadan, yer yer farkl grleri de ele alarak imdiye dein gz ard edilen bu alan bir genel tablo halinde sunmay amaladk. Ancak konu Alevi ve Bektai inanlar olunca hemen kendini belli eden kaynak bolluuna mukabil gvenilir bilgiye ulama problemiyle biz de karlatk. Dier yandan Alevi-Bektai inanlaryla ilgili bolca kaynaa ramen imdiye kadar Balkan Alevi-Bektailiinin bir lde ihmal edilmesi de almamz zorlatran bir dier faktr oldu. Balkanlardaki Alevi-Bektai varln ileyen bu alma bir giri ve iki ana blmden olumaktadr. Giri ksmnda ksaca Trklerin slam ile tanmas ve Mslman olular ilendi. Birinci blmde Alevilikle ilgili kavramlar, Aleviliin tarihsel kkleri, oluum sreci ve Trkiye Alevilii olmak zere drt balk ele alnd. Tanm ksmnda Alevilik, Kzlbalk ve Bektailik kavramlarnn ne olduu, hangi zmreleri ifade ettii ve bunlar arasndaki farklar ortaya konmaya alld. Tarihsel kkler ksmnda Aleviliin oluumuna amanizm, ran ve Hint dinlerinin tesiri aratrlp, sz konusu inanlarn bugnk mezhep yapsnn oluumuna nasl bir etki yaptklar zerinde duruldu. Oluum srecinde Alevi dncesinin hangi siyasi faktrler, sosyo-ekonomik artlar ierisinde olutuu, bu oluumda tasavvufi motiflerin

nemi, tarihsel olay ve rglerle birlikte verilmeye alld. Trklerin Orta Asyadan balayarak Anadolu'ya gelileri, Trkmenlerin yaam tarzlar ile Anadoludaki siyasi alkantlar ve nihayet Safevi etkisi ilendi. Ardndan Aleviliin Anadoludaki geliimi ve kurumsallamas anlatlarak Osmanl Devletiyle ilikilerine deinildi. Son ksmda ise Trkiyedeki Alevi-Bektai zmrelerin faaliyetleri ve sosyo-kltrel durumlar genel hatlaryla aktarld. kinci blm drt ana balktan olumaktadr. Birinci blmde Balkanlarda Alevilikten nceki dini ve siyasi yapya temas edilerek, Aleviliin Anadoludan Balkanlara geii ve burada oluum sreci ele alnd. kinci blmde gnmz Balkan lkelerinden Arnavutluk, Bulgaristan, Kosova-Makedonya ve Romanya-Macaristan ile Bosna-Hersekteki Alevi Bektai zmrelerin genel yaps ilenmeye alld. nc blmde Balkanlardaki Alevi-Bektailerin temel inan, ibadet ve erknlar zerinde duruldu. Bu aratrmann ekillenmesi ve tamamlanmasnda gr ve

deerlendirmelerinden istifade ettiim arkadalara teekkr ederim. Ayrca gerek bu konuyu sememde, gerekse Balkanlara yaplan yolculuklarda desteklerini esirgemeyen dostlarla, bu srete yanmda olan sevgili eime kranlarm belirtir, almann yararlar getirmesini temenni ederim. skdar 2006 Adil Seyman

GR
Trklerin Mslman olmalar slam ve Trk tarihi bakmndan nemli sonular beraberinde getirmitir. Abbasi Devletinden sonra slam bayran Seluklu Devleti ile ellerine alan Trkler, yaptklar fetihler ve oluturduklar medeniyet ile slam Dininin dnyann drt bir yanna yaylmasn salamlar; Anadolunun fethi ve burada kurulan Osmanl Devleti ile slam-Trk tarihinin zirvesine kmlardr. Alevilik/Bektilik tarihi asndan deerlendirildiinde Trklerin slam ile tanmalar ve onu kabulleri nemli bir yer tuttuundan almamza Trklerin Mslman olmalar ile balamay uygun buluyoruz. Bilindii gibi drt halife dneminden sonra iktidar ele geiren Emeviler, yaptklar fetihlerle Mvernnehr blgesine geerek, bu blgede yaayan Trklerle komu olmulard. Aslnda Mslman Araplarn dou istikametine ilk aknlar Hz. Ebubekir dneminde Hirenin fethiyle (12/633) balamt. Hz. mer dneminde Sasani ordusu bozguna uratlm, slam ordularnn rann kuzey kesimlerini fethetmesiyle slam Devletinin doudaki snrlar Ceyhun nehrine kadar uzanmt. Takip eden yllarda Azerbaycan, Kum, Kirman, Herat, Niabur ve Ts ele geirilmi, 36/656 ylnda Merv alnarak yaplacak seferler iin s olarak kullanlmaya balanmt.1 Ancak Emevilerin slamiyetten ok Arap saltanatna nem vermeleri ve Mvernnehr blgesinde yeni bir dinin davetiliini yapmaktan ziyade bir istila ordusu gibi davranmalar, bu blgedeki Trklerin slamiyeti ge kabul etmelerine sebep olmutur.2 Birinci Gktrk Devletinin yklmasndan sonra Gktrk topraklar nce doudan sonra da batdan in istilasna uramt. Bat snrlarnda oturanlar ise daha nce Merve kadar gelen Emevi Devletinin basksyla karlamlard. Trkistan ve Afganistan blgesindeki Trk Yabgular, Tigin ve Tarhanlar, Araplarn ilerlemesini durdurmaya almlar, fakat kendi aralarndaki anlamazlklar yznden zayf dmlerdi. Bu durumu frsat bilen blgedeki Emevi valisi Kuteybe b. Mslim nce Beyken ve Buharay ardndan da Semerknd ve Takenti igal etti (89/707). Bu
1 Kutlu, Snmez, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara 2000, s.150. 2 Flal Ethem Ruhi, Trkiyede Alevilik-Bektilik, Seluk yaynlar, stanbul 1990, s. 74-75; Gngr, Erol, Tarihte Trkler, tken Yay., stanbul 1992, s.64.

ehirlerde ilk camilerin yaplmas zerine bir ksm Trkler slam dinini grerek renmeye baladlar.3 kinci Gktrk Devletinin 745te Uygur ve Basmil Trkleri tarafndan yklmas zerine Araplarn karsnda sadece Trgi Kaan Sulu kalmt. Sulu, kendi komutanlarndan biri tarafndan ldrlnce artk Trkler douda ilerleyen in ile batda ilerleyen Arap gleri arasnda bir ekime konusu haline geldi. 132/749 ylnda Ebu Mslim Horasannin yapt ihtilalle Emevi Devletinin yklarak yerine Abbasi Devletinin kurulmas Araplarn Trkistan siyasetinde kkl deiikliklere yol at. Abbasiler, selefleri Emevilerin aksine blgede daha yumuak bir politika izlemeye baladlar ve bu durum blge halknn slamlama srecinde nemli bir rol oynam oldu.4 in ordusunun Takente kadar gelerek Takent Beyi Baatur Tudunu hapsetmesi zerine olu blgedeki Araplardan yardm istemek zorunda kald. Trkler, inliler galip gelirse belki de her eylerini kaybedeceklerini biliyorlard. Bunun zerine Abbasi Devletinden yardm istendi. Trklerin yardm ars zerine Abbasi Devleti Ziyad b. Salih kumandasnda byk bir ordu hazrlad. Abbasi ordusu ile in ordusu, 751 ylnda Talas meydannda kar karya geldi. Sayca stn olan inlilerin Abbasi ordusunu zorlamaya balamas zerine Karluk Beyi Araplara yardm amacyla emrindeki Trk svari birliklerini savaa soktu. Bu durum karsnda zora giren in kuvvetleri, kaarak sava meydann terk etmeye baladlar. in ordusunun byk bir bozguna urad Talas sava, Mslmanln Mvernnehr blgesinde tutunmasn salad gibi Trklerle Araplar arasnda barn tesis edilmesinde nemli bir dnm noktas oldu.5 slam dini Talas savann ardndan Mverannehr blgesindeki Trkler arasnda olduka hzl bir ekilde yaylmaya balad. Abbasiler tarafndan Basradan getirtilen pek ok aile bu blgeye yerletirilerek bir taraftan bu blgede hkimiyet salanmaya, dier taraftan blgenin slamlatrlmasna alld. Fethedilen yerlerdeki byk ehirlere camiler yaplarak Trklerin slam dinini en doru ekilde renmeleri
3 Gngr, Tarihte Trkler, s.6465. 4 bnl-Esir, el-Kmil fit-Tarih, Beyrut, 1965, V, 449450. 5 Gngr, a.g.e., 65-66.

saland. Bunun yannda bu blgede fetihlerle birlikte slamlama byk ehirlerde hzla gerekleirken, krsal kesimlerde bu sre daha yava ve uzun zaman iinde gerekleti. ehirlerde slam kabul eden insanlar eitli kurumlarda dini bilgileri ve ibadetleri kaynandan renme imkn bulurken ehirden uzak krsal kesimlerde ise dini bilgi ve malumatlar daha ziyade szl bir ekilde ikinci yahut nc kiilerden reniliyordu.6 slamiyet, Trklerin nemli bir boyu olan Ouzlar arasnda genel olarak IV/X. yzyln ikinci yarsndan sonra yaylmaya balamtr. Bu dnemde slamiyet, corafi olarak Harezm, Horasan, Mvernnehr ve Fergana blgelerinden geerek yaylm ve ayrca bu zaman sreci iinde de Orta Asyann eitli blgelerinde yaayan Trk topluluklar arasnda kabul grmtr. VIII. yzyldan balayarak bu blgelere slam, bir yandan eitli kltr dzeylerindeki tccarlar ile ran tasavvuf mekteplerine bal sfiler vastasyla, dier yandan da snrlardaki askerler araclyla ulamt. Bu dnemdeki slamlama daha ziyade gruplar halindeki bir kabulden ibarettir. Karahanllar zamannda ok byk sayda Trk kitlelerinin bir anda slama girmeye balamas zerine, hkmdar Satuk Bura Han, devletin slam resmen kabul ettiini ilan edip, Abdlkerim ismini ald. Bylece Orta Asyada in snrlarna kadar bir slamlatrma hareketi balam oldu. Avrupadaki kollar hari tutulursa hemen hemen btn Trk dnyas Mslman olmaya balad.7

6 Kutlu, a.g.e., s.150. 7 Gngr, a.g.e, s. 6566.

10

BRNC BLM ALEVLK-BEKTLK I. ALEVLN TARHES

A. TANIM
slam tarihinde Hz. Osman dneminde balayan ve tm Mslmanlar derinden etkileyen siyasi karklklar bilindii gibi Hz. Ali dnemindeki Sffin ve Cemel savalaryla devam etmitir. Drt halife dneminden sonra kurulan Emevi Devletinin Ehlibeyt mensuplarna ve sevenlerine kar takip etmi olduu politikalar, Hz. Peygamber soyuna kar derin bir sevgi duyulmasna sebep olmutur. Siyasi nedenlerle ortaya kan bu hrmet ve sevgi sonucunda imametin Ehlibeytin hakk olduu dncesi ortaya kmtr. Ehlibeyte duyulan bu hisler zaman zaman da Ehlibeyt mensuplarnn insanst kiiler gibi telakki edilmesine neden olmutur. Genel anlamda Ehlibeyt taraftarl olarak grlen bu dnceler, slam literatrnde ia olarak adlandrlmtr. ran topraklarndaki mistik Fars kltr zerinde rahata yaylma imkn bulan bu yaklam, evre corafyalardan Mslman olan topluluklar zerinde de derin izler oluturmutur.8 Trkiyedeki Alevi topluluklar ile ilgili olarak tarih boyunca birbirinden farkl, fakat birbiriyle ilintili anlamlar ifade eden, Kzlbalk, Rafzlik ve Bektilik kavramlar kullanlmtr. Bu kavramlarn bir ksm bizzat Alevi topluluklarnn kendileri tarafndan, bir ksm ise deiik mlahazalardan hareketle muhalifleri tarafndan kullanlmtr. Konunun daha iyi anlalmas bakmndan bu kavramlar zerinde durmay faydal gryoruz. Aliye mensup, Aliye ait veya ona taraftar anlamlarna gelen Alevilik, slam tarihi literatrnde genel anlamda Hz. Ali sevgisini ve ona ball ifade etmek iin
8 Detayl bilgi iin bkz. Ethem Ruhi Flal, mamiyye ias, Seluk Yaynlar, stanbul 1984.

11

kullanlmtr. slam siyasi tarihinde bu terim ilk defa hilafetle ilgili anlamazlklar srasnda kullanlmaya balanmtr. Hz. Peygamberin vefatndan sonra ortaya kan ve Hz. Osmann ldrlmesinden sonra iddetlenen hilafet mnakaalarnda Hz. Ali tarafn tutanlara el-Aleviyye veya atu Ali, bunlarn karsndaki gruplara da elOsmaniyye denilmitir.9 lk dnemlerde bu kavramn, sahabenin en stn olarak Hz. Aliyi kabul eden ve Hz. Peygamberden sonra mmetin idaresi iin onun imam olmas gerektiini savunan ia ile e anlaml kullanld da olmutur. Abbasiler dneminde Ehlibeytten baz kimseler de isimlerinin sonuna, bu aileye mensubiyeti ifadesi etmesi maksadyla Alevi kelimesini eklemilerdir. lk dnem siyasi tarihi hakknda bilgi veren temel mezhepler tarihi kaynaklarnda da Ehlibeytten gelen kimseler iin Alevi ifadesinin kullanld grlr. Bugn de ayn ekilde halen ran, Yemen ve Msrda bir kimse Alevi olduunu sylediinde ona soyunun peygamberin hangi ocuuna dayand sorulur.10 Alevi kelimesinin kullanl ile ilgili olarak bunlara ilaveten, silsilelerini Hz. Aliye dayandran tarikatlar iin de Alevi tarikatlar tabirinin kullanlmasn zikredebiliriz.11 Dolaysyla Alevi kavram; slam tarihinin ilk dnemlerinde Hz. Muhammedin Ehlibeytine, zellikle de Hz. Ali ve soyuna derin sayg, sevgi ve yandalk gsteren dini ve siyasi gruplarn ve onun dini/tasavvufi yolunu takip edenlerin genel ad olarak kullanlmtr denilebilir.12 Tarih sre iinde birbirinden farkl birok zmreyi ifade etmek iin kullanlan Alevi kavram, son yzylda zellikle lkemizde; inanlar ve ritelleri birbirlerinden olduka farkl olan ve ehl-i snnet d bir ksm heterodoks topluluklar tanmlayan bir st kavram ve kimlik olarak kullanlmaya balanmtr.13 Alevi isminin bu gruplar iin kullanlmas olduka yenidir. Osmanl ariv belgeleri ile vekayinamelerinde Kzlba ya da Rafz olarak adlandrlan Anadoludaki bir takm etnik ve sosyal/dini zmreler
9 Kad Abdulcebbr, Kad Abdulcebbr b. Ahmed, Tesbitu Delailin-Nbvve, thk., Abdulkerim Osman, Beyrut, Darl-Arab, 1966, II, 377-380. 10 Flal, iiliin Douu ve Gelimesi, iilik Sempozyumu, stanbul 1993, s.35-36; ner, M. Emin, Alevilik, XVI. Yzyla Kadar Tarihi Geliimi ve Yavuz Devri Osmanl ran likilerindeki Rol, Kpr, stanbul, Bahar 98, s. 72; Korkmaz, Esat, Alevilik ve Bektilik Szl, Anahtar Kitaplar yay., stanbul 2005, s.64; Sezgin, Abdulkadir, Trkiye Alevilii, Alevilerde Liderlik ve Kavram Sorunu, 2023 Dergisi, Ankara Aralk 2004, say 44, s.40. 11 Ocak, Ahmet Yaar, Alevi, mad. DA, stanbul 1989, II, 368369. 12 zm, lyas, Kzlba mad. DA, stanbul 2002, XXV, 546. 13 Bruinesen, Martin Van, Krtlk, Trklk, Alevilik, ev. Hakan Yurdakul, letiim Yay., stanbul 2000, s.117.

12

ile Lbnan, Suriye ve Hatay yresinde yaayan Nusayriler iin Alevi ismi XX. yzyldan itibaren kullanlmaya balanmtr. Bu aamada belli bir inan ve paradigmay ifade eden Alevi kavramnn ilk ifadesi olan Kzlbalk kavramn ve bu kavramn neden yerini Alevilie braktn aklamakta fayda gryoruz. Tarih boyunca Anadoludaki Alevi topluluklar ifade etmek iin kullanlan kavramlarn en nemlisi hi phesiz Kzlbalk olmutur. Kzlbalk, Aleviliin tarihsel anlamda en eski ve zgn ismi olup, Anadolu Alevileri iin en sk kullanlan ve kendileri tarafndan da genel olarak benimsenen bir isimdir. Sz konusu ismin belirli bir dini ve sosyal grubu nitelemek zere ilk defa ne zaman kullanld konusunda kesin bir kayt yoksa da arlk kazanan gre gre, bu kullanm XV. yzyln son eyreinden itibaren ortaya kmtr. Safevi Devletinin kurucusu ah smailin babas eyh Haydar, Azerbaycan ve Dou Anadoludaki Trkmen boylarnn oluturduu taraftar kitlesine, dierlerinden ayrmak iin her biri bir imam temsil eden on iki dilimli krmz brk/serpu giydirmi ve bu kitleler eyh Haydardan sonra Kzlba olarak adlandrlmlardr.14 Bununla birlikte Kzlba isminin kkeni konusunda eitli iddialar da ortaya atlmtr. Bu baln Trkler arasnda Altayl amanlardan gelen baa krmz klah giyme geleneinin bir devam olduu, slamiyet ile ortadan kalkmad, birok aman gelenei gibi kutsallk kazanarak slamiletirildii iddia edilmitir. nk krmz renge dknlk, slamiyetten nce Orta Asyada yaayan btn Trklerin ortak zelliklerinden biri idi. Ayrca Kzlba ismine bir eit kutsallk kazandrmak iin slamiyetin ilk dnemine ait baz olaylar referans gsterenler de vardr. Hz. Ali, Hayber kalesini fethettiinde bana krmz sark sardndan Kzlba adyla anlm, ayn ekilde Sffin savanda Hz. Ali askerlerine, Muaviye askerlerinden ayrt edilebilmeleri iin krmz sark sardrm ve bu olaydan sonra taraftarlar Kzlba olarak adlandrlmtr eklinde eklinde bir baka yaklam da sz konusudur.15 Tarihsel veriler nda dorulanma

14 Ekinci, Mustafa, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, Beyan Yaynlar, stanbul, 2002, s.206. 15 Kzlba kelimesinin menei ile ilgili olarak birbirinden farkl birok rivayet nakledilmektedir. Bu konuda detayl bilgi iin bkz., Hasan Basri Erk, Tarih Boyunca Alevilik, stanbul 1954, s.36-38.

13

imkn olmayan bu rivayetlerden yola karak Kzlba isminin o dnemde siyasi bir zmre ya da belli kimseleri ifade etmek iin kullanldn sylemek olduka gtr.16 Yukardaki tarihi gereklikleri ispatlanamayan iddialar bir tarafa brakacak olursak, X. yzyldan itibaren slamiyeti kabul etmeye balayan baz Trkmen gruplarn, bu blgelerdeki Ehlibeyt sevgisi ile slam birbirinden ayrmadan, bu formu eski inan ve geleneklerine uydurarak benimsemi olduklarn syleyebiliriz. Dolaysyla Kzlba kavramn; Eski inanlarn ve geleneklerini kendilerine has bir slami anlayla birletirip srdren Trkmenlerin baz Batin - i anlaylar benimsemesiyle oluan yapnn genel bir ad eklinde tanmlamak daha doru olacaktr.17 Anadoludaki Snnilerle i ie yaayan ve resmi belgelerde Kzlba diye anlan zmreler, farkl bir takm inan ve ibadetleri dolaysyla ana bnyeden dlanmlardr. leride de zerinde duracamz gibi bu Trkmen boylar eski dinlerine ait inan ve geleneklerini bir takm hurafelerle slam iinde yaatmaktaydlar. Bu durum Kzlbalara kar bir husumetin duyulmasna ve Kzlbalk kavramnn aalayc bir ifade olarak kullanlmasna sebep olmutur. Ayrca Osmanl dnemindeki ran kaynakl birok isyana kartklar iin Kzlba kavram devlet muhalifi, dinsiz ve asi gibi anlamlar da ifade eder olmutur. Hatta bir ksm Osmanl ariv belgelerinde bu topluluklar ifade etmek iin zndk, rafizi ve mlhid gibi ktleyici ifadeler kullanlmtr.18 Dolaysyla Kzlba kavram zaman ierisinde anlam deitirerek, horlayc baz manalar tar duruma gelmitir.19 XX. yzylda meydana gelen bir takm siyasi ve sosyal gelimelerden sonra Kzlba yerine Alevi ifadesi kullanlmaya

16 Flal, Trkiyede Alevilik Bektilik, s.11-12.; Ekinci, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, s.206. 17 zm, Kzlbalk, mad., XXV, 546. 18 Refik, Ahmet, On Altnc Asrda Rafizilik ve Bektilik, DEFM, IX/2, stanbul, 1932, s. 13-41; Suba, Necdet, Alevi Kimlii, Ankara 2005, s.23; zm, Kzlbalk, a.g.e., XXV, 547. 19 Osmanl arivlerindeki bir belgede, XVI. Yzylda stiroki Airetinden baz kimselerin, Yaylaktan Ahlata gelen insanlara, Kzlba geldi diyerek, onlar korkutup, mallarn ve hayvanlarn yamaladklar nakledilmektedir. Cemal ener, Osmanl Belgelerinde Aleviler-Bektiler, Karacaahmet Sultan Dernei Yaynlar, stanbul 2002, s.55.

14

balanmtr. zellikle Cumhuriyet Dneminin ardndan Aleviler ve dier kesimler kendilerini ifade iin Kzlba kelimesini hemen hemen hi kullanmamlardr.20 Anadolu topraklarnda yaayan Kzlba/Alevi topluluklar ifade etmek iin kullanlan bir dier kavram da Bektiliktir. Bektilik, XIII. Yzylda Kalenderilik iinde teekkl etmeye balayp, XV. Yzyln sonlarnda Hac Bektn ananeleri etrafnda oluan bir tarikattr.21 Aleviliin geliim srecinde bu konuyu daha detayl ele alacamzdan burada Hac Bekt- Vel zerinde durmayp Bektilik ve Alevilik kavramlarnn farkn ele almay uygun buluyoruz. XIV. asrn balarnda Balm Sultan ile birlikte sistemleerek bir tarikat hviyetini alan Bektilik; Hurufilik ve Safevi etkisi sonucunda Hak, Muhammed, Ali gibi bir takm i tesirler altnda kalmtr. Bata cem ayini olmak zere birok ritel bakmndan Alevilikle de badaan Bektilik, zamanla Anadoludaki Alevi kavramyla eanlaml olarak kullanlr olmutur. Bu bakmdan Alevilik ve Bektilii birbirinden tamamyla bamsz bir ekilde ele almak, gelinen noktada hem tarihsel hem de sosyolojik alardan mmkn grnmemektedir.22 Kzlbalar, Osmanl mparatorluunda yenierilerin de bal bulunduu en yaygn halk tarikatlarndan Bektilik ile sk ilikiler ierisindeydiler. Grnte baz farklar olmakla birlikte bu ikisi z olarak birdiler. Her iki topluluk da tarikata adn veren Hac Bekt Velyi dini bir saygyla anm, ayn inan ve dogmalar benimsemilerdi. Yalnzca, Kzlbalar krsal bir evrede halk temelli z korurlarken, Bektiler kentlere ylarak kurumsallam, bir tarikat hviyetinde olmulardr. Dolaysyla Alevilerle Bektiler arasnda bir z fark deil ekil fark olduunu sylemek mmkndr.23 Bugn Anadolunun pek ok yresinde Alevilik ile Bektilik, i ie gemi ve birbirleriyle btnlemi bir grnt vermektedir. Baz blgelerde o

20 Melikoff, rene, Uyur dik Uyardlar, ev. Turan Alptekin, Cem yay. stanbul 1993, s.33-34. 21 Ocak, Ahmet Yaar, Bektilik, DA, stanbul 1992, V, 373. 22 Keeli, akir, Bektilik-Alevilik Arasndaki Farklar-Meydan Evi, UBAS I, Isparta 2005, s. 322. 23 Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.107,117; Noyan, Bedri, Bektilik Alevilik Nedir, Ankara 1985, s. 11.

15

kadar yaknlama ve kaynama olmutur ki, ikisi arasndaki ayrm bile zamanla ortadan kalkmaya balamtr.24 Konunun nemine binaen yaplan sosyolojik aratrmalardan da yola karak, Alevilik ile Bektilik kavramlar ve bunlara yklenen manalar arasndaki farklara iaret etmemiz yerinde olacaktr. Alevilik ile Bektilik arasnda, Hz. Ali, on iki imam ve Ehlibeyt sevgisi, tevella ve teberra gibi z deerler bakmndan bir fark olmamakla birlikte biim, yntem ve sosyal yap konusunda baz farkllklar bulunmaktadr. Bektiler, Balkan halklarndan dolaysyla da onlarn dncelerinden etkilenirken, Aleviler daha ziyade Anadolu halklarndan, dou kltrlerinden etkilenmilerdir. Bektilik ehirli bir karakter arz etmesi sebebiyle, tarih boyunca siyasal iktidarlara kar bark ve uzlamac bir tutum iinde olmutur. Buna mukabil krsal kesimlerde yaayan Alevilik ise, siyasal iktidarlara kar nemli oranda muhalif ve uzlamaz bir tavr taknmtr. Dier yandan Bektilik, ehirli bir karakter arz etmesine ramen Osmanl tarihinde, yerleik dini kurallara uymay reddetmekle e anlaml hale de gelmitir. Osmanl dneminde Bektiler dier Alevi topluluklara hkim bir grnt vermesine ramen, Balkanlardaki vilayetlerin kaybedilmesiyle arlk merkezi deimitir. Gnmzde Aleviler baskn rol stlenirken, Bektiler kendilerini az ya da ok arka plana itilmi hissetmektedir. Her iki topluluk da Hac Bekt Velye balln srdrse de Alevi sorunu ne karlrken, Bektilerin arka plana itilmesi eilimi arlk kazanmaktadr.25 Ayrca Bektilik bir tarikat olarak deerlendirilirken, Alevilikte gl tasavvuf yapya ramen bir tarikat yaplanmas sz konusu deildir.26 Aleviler yzyllardan beri krsal alanda yaayan zmreler iken, Bektiler ehir merkezlerinde yaayan ve eitimli kimselerin oluturduu bir yap arz etmektedir. Bektiler, bir tarikat yaplanmas biiminde rgtl bir topluluk olutururken, daha ok kylerde yaayan Aleviler, rgtsz ve dank bir durumda kalmlardr. Bu durum

24 Arabac, Fazl, Alevilik ve Snniliin Sosyolojik Boyutlar, Samsun 2000, s.27; Yldz, Harun, Amasya Yresi Alevileri, OMSBE, (Baslmam Doktora Tezi), Samsun 2003, s.12. 25 Melikoff, Bektilik/Kzlbalk: Tarihsel Blnme ve Sonular, Alevi Kimlii, ed. T. Olsson ve dierleri, trc., Bilge Kurt Torun-Hayati Torun, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999, s.11; Yldz, Amasya Yresi Alevileri, s.13. 26 Ocak, Ahmet Yaar, Bektilik Bir Tarikattr Ama Alevlik, Bir Tarikat Deildir, Trk Yurdu, Ankara, Aralk 94, s.15.

16

Btn Kzlbalar, Bektidir; fakat btn Bektiler Kzlba deildir27 szn ortaya karmtr. Ayn ekilde ky Bektilii ve ehir Bektilii gibi ayrmlar da yaplmakta, ky Bektilerine Alevi denildii halde; ehir Bektilerine sadece Bekti denildii belirtilmektedir.28 Yukarda da belirttiimiz gibi her iki grup da Hac Bekt Velyi yolun piri olarak grp ona dua etmelerine ramen, Aleviler Hac Bekt derghna deil, peygamber soyundan geldiklerine inandklar ocaklara baldrlar. Bektiler ise Hac Bekt soyundan geldiklerine inandklar elebilere ya da manevi ynden onu temsil eden babalara baldrlar.29 Ayrca Bektiler tasavvuf felsefesine daha yakn zellikler tadklar iin sahip olduklar tarikat yapsnn bir gerei olarak deimez bir ritel uygularken, Aleviler, daha ok halk efsanelerinin yerel folklorla kart mitlere inanmakta ve amanizm kkenli gelenekleri daha canl bir ekilde srdrmeye almaktadrlar. Her ikisi arasndaki bir dier nemli fark da, Aleviliin soya, Bektiliin ise istee bal oluudur. Yani Alevi olmak iin Alevi ana-babadan domak gerekli iken, Bekti olmak iin byle bir eye gerek yoktur. steyen herkes nasip alp Bekti olabilir.30 Bu bakmdan Anadolu Aleviliinin etnik bir ereve iinde ele alnd ve daha ok bu ynyle Alevi-Bekti farknn anlalmaya alld sylenebilir.31 Bunun yannda Bektiler ile Aleviler ya da baka bir ifadeyle Kzlbalar arasnda dini pratiklerde baz farklar da mevcuttur. Alevilerin nemli bir erkn saydklar musahiplik, dknlk meydan ve sr saklama Bektilikte yoktur. Buna karlk, Bektilerin nemsedii ve yaatmaya alt mcerretlik yani evlenmeme gelenei Alevilerde yoktur.32 Bektilerle Aleviler arasndaki farkllk ile ilgili olarak unu da ifade etmek gerekir; Anadolu'nun krsal yrelerinde kalp oralarda airet yaamn srdren Aleviler, Dou Anadolu halklarnn etkilerinde kalmlardr. Bektiler ise Trakya ile Balkanlara yerleip blge insanyla sosyal anlamda bir btnleme imkn bulduu gibi buralarn
27 Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.108. 28 Atalay, Besim, Bektilik ve Edebiyat, Ant yay., stanbul 1991, s.34-35. 29 Sayg, Hakk, Alevi-Bekti nanc, Cem Vakf Yaynlar, stanbul 2005, s.305. 30 Flal, Alevilik Bektilik, s. 9. 31 Yldz, Amasya Yresi Alevileri, s.13. 32 Bu konudaki ayrm iin bkz., Ahmet Turan, Anadolu Alevileri-Bektileri, OMFD, Samsun 1992, VI, 58-59.

17

slamlamasnda nemli rol ifa etmilerdir. Dolaysyla bir taraf amanizm, ran dinleri etkisini zerinde tarken, dier taraf bir lde Avrupa ve Hristiyan kltrne yakn olmutur.33 Bektilerin Rumeli Hisar Tekkesi eyhinin olu, Alevi ve Bektilerin aralarndaki fark Haslucka Kzlbalarn Katolik, hakik Bektlerin ise Protestan olduklar tarznda aklar. Buna gre Bektlerin bir nevi Reformu temsil ettikleri ve Anadoludaki geri kalan dindalarnn itikatlarndaki mezhebi ilveleri batl telakki ettikleri anlalmaktadr.34

B. TARHSEL KKLER
almamzn bu blmnde Trklerin slamdan nceki inan ve gelenekleri hakknda bilgi vererek bunlarn Alevilik/Bektiliin oluumu zerinde nasl bir etki oluturduunu ortaya koymaya alacaz. nk zellikle krsal kesimde yaayan Trkmenler, Mslman olduktan sonra eski rf ve adetlerini tamamen terk edememi, bu gelenek ve greneklerini yeni dinin iinde yaatmaya almlardr. Genellikle klt olarak nitelendirilen bu uygulamalar gnmz inan yapsn anlama ve anlamlandrmada byk bir neme sahiptirler. Alevi-Bektailerin eski inanlarla ilgili gelenek, grenek ve ritellerini amanizm, ran ve Hint dinleri bal altnda ele alacaz.

1. amanizm
XIII. yzylda Avrupal gezginlerin Manu-Tunguz halklarndan duyduklar aman kelimesi, sonradan sihirbazlarna verilen bir ad olarak yaygnlamtr. VI. yzylda Byk Trk Devletini kuran Gktrk slalesi, amanist boylarn yetitirmi olduu bir slale idi. Bu slale, devlet idaresinde milli yaz, milli dil kullanacak kadar ilerlemi bir milleti, bir devleti temsil ediyordu. Epeyce gelimi olan bu kltr

33 Birge, John Kingsley, Bektilik Tarihi, ev., Reha amurolu, Ant Yaynlar, stanbul 1991, s.242 vd. 34 Hasluck, F. William, Bektilik Tetkikleri, ev. Ragp Hulusi, Meb Yaynlar, Ankara 2000, s.5

18

seviyesine ramen VII. ve VIII. yzylda Gktrklerin amanizm anlaynda birok iptidai unsurun bulunduu anlalmaktadr. Ayrca gerek tarih kaynaklarndan ve gerek braktklar yaztlardan anlaldna gre Gktrk hakanlar ve bunlarn idaresi altndaki Trk boylar ile batdaki ehirli Trklerin ou amanist idi.35 amanlk, bir dinden ziyade, temel prensip olarak; ruhlara, cinlere, perilere emir ve kumanda etmek, gelecekten haber vermek dncesi zerine kurulu bir sihirdir.36 Aslnda amanizm iin birbirinden farkl izahlar yaplmakta ve deiik corafyalarda farkl tezahr biimleriyle ortaya kt da grlmektedir.37 amanizme gre Tanr yer stnde ruhlar, yeryznde insanlar-hayvanlar ve bitkileri, yeraltnda ise cinleri yaratmtr. Yaratlan bu eler arasndaki ilikiyi bir takm stn niteliklere sahip kamlar kurabilir. Buna gre kam, telepati ile cinlerle, toprakla, aalarla ilikiye geip konuabilir; yeraltndaki kt ruhlar ile grebilir.38 amanizm, btn lemin iyi ve kt ruhlarn etkisi altnda bulunduunu ve ruhlarla iletiimi ancak baz stn niteliklere sahip kiilerin kurabileceini kabul eder. aman ya da kam olarak nitelendirilen bu kiiler, ata ve akrabasnn ruhlarndan ald kuvvet ve ilhamla, iyi ruhlarn yararl etkilerini srdrmeye veya kt ruhlarn zararl faaliyetlerini nlemeye alr. Bu amala dzenlenen trenlerde amann ruhlarla iliki kurarak onlarn kabile mensuplarnn veya kabilenin isteklerini yerine getirmelerini salayabileceine inanlrd.39 Orta Asyadaki eitli Trk boylarnn inan biimi olan amanizm, Orta Asya Trklerinin slam ile tanmalarndan sonra da slami formlar altnda varln srdrmtr. Trklerin Anadolu'ya gleri ile Anadolu'ya tanm olan bu gelenekler, Anadoludaki insanlarn slami geleneklerinin iine kararak gnmze kadar var

35 nan, Abdulkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1954, s.4-6. 36 Kafesolu, brahim, Eski Trk Dini, Kltr Bakanl yay, Ankara 1980, s.3334 37 Kalafat, Yaar, Kamizm-amanizm, Yeditepe yay., stanbul 2004, s.24. 38 Hanerliolu, Orhan, nan Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1975, s. 594; Kalafat, Kamizmamanizm, s.100. 39 Erz, Mehmet, Trkiyede Alevilik ve Bektilik, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s.278-282.

19

olagelmilerdir. Nitekim amanizme ilikin inan ve adetler XII-XIV. yzylda Anadolu'ya gemi olan Ouz Boylar arasnda yaygndr.40 Trk dnyasndaki amanist cemiyetlerde aman olacak kimseler, sk bir yetime safhasndan geerek, trenle meslee girerlerdi. Ayrca dzenlemi olduklar ayinlere giri olduka zor olup, darya kapallk ve kurbanlarn gizli bir surette kesilmesi gibi hususlar mevcuttu. Bu uygulama bugn Anadolu ve Balkanlarda yaayan Alevi/Bekti topluluklarndaki Bekti srr olarak nitelendirilen gizlilik esas ile birok paralellikler arz etmektedir.41 Yaplan baz cem trenlerine ikrar vermeyenler alnmad gibi burada icra edilen riteller hakknda darya pek bilgi szdrlmaz. Alevi/Bektilerle ilgili alan aratrmas yapan aratrmaclar bu durumu ska dile getirmektedirler.42 Anadolu heterodoks slam olan Alevilik/Bektiliin kaynann, eski aman inanlaryla birlikte dier dinler ve Anadolu'ya ait eski inanlarla olan karlamann farkl gelenekler, kurban ile ilgili adetler, dua, ark ve benzeri birok alanda kendini gsterdiini biliyoruz.43 Alevilik/Bektilikteki birok kurban biimi amanlktaki kurban verme biimlerine benzemektedir. amanlkta kurbann kannn yere damlamas lazmdr. Ayrca kurban kesilen hayvanlarn kemiklerinin krlmamas da dikkat edilmesi gereken dier bir husustur. Sz konusu gelenekler Alevilere ait birok menkbede de yer alr.44 Kurban edilen hayvann kemiklerinin krlmamas, hayvann cannn kemikler iinde barnd inancndan kaynaklanmaktadr. Anadoluda baz

40 Tuna, Erhan, amanlk ve Oyunculuk, Okyanus yaynlar, stanbul 2000. s,6063. 41 Erz, Trkiyede Alevilik ve Bektilik, s.284285; Kk, Murat, Bir Nefes Balkan, Horasan Yaynlar, stanbul 2005, s.45. 42 zm, lyas, Gnmz Bulgaristan Alevilii, Horasan Yaynlar, stanbul 2005, s.160, 161; Yldz, Harun, Amasya Yresi Alevileri, s.142; Bozkurt, Fuat, adalama Srecinde Alevilik, Doan Yaynlar, stanbul, 2000, s.51. 43 Tuna, Erhan, amanlk ve Oyunculuk, Okyanus Yaynlar, stanbul 2000. s,6063. 44 rnein Vilyetnmeyi Hac Bekt Velde aktarldna gre Hac Bekta yeni mrid olmu bir adam, Hnkr teki mritleriyle birlikte evine yemee davet eder. Yemek iin evinde ne kadar kuzusu varsa hepsini keser. Yenilip iildikten sonra Hac Bekt ev sahibini artarak kendisine ne derece candan bal olduunu ispat eden bu hareketinden dolay onu tebrik eder. Sonra mritlerine, yenilen her koyunun kemiklerini birbirine kartrmadan ayr ayr kendi derilerinin iine konulmasn ve balarn da yanlarna braklmasn emreder. Mritleri bu emri yerine getirdikten sonra, Hnkr kalkp iki rekt namaz klar ve dua eder. Dua biter bitmez kuzularn hepsi dirilerek ayaa kalkar. Vilyetnme-i Hac Bekt Vel, haz. Abdlbaki Glpnarl, nklap Kitabevi, stanbul 1995, s.72.

20

evliyalarn kurbann eti yenildikten sonra hayvann kemiklerini toplayp derisi iine koyarak yapt bir dua sonucu, hayvann canlanp yrd anlatlr.45 amanistlere gre, btn dnya ruhlarla doludur. Dalar, rmaklar, hep canl nesnelerdir. Takdis etmi olduklar Ala, Tannau, Hangay ve Altay dalar ile yaadklar corafyadaki gl ve rmaklar, onlar iin konuan, duyan, evlenen, oluk ocuk sahibi birer varlktr. aman ayini ne maksatla yaplrsa yaplsn kamn dua ve ilahilerinde, bir tanr ruh sfatyla, kam, atalara hitap eder, yalvarr, ondan medet umar.46 Alevi-Bektilerde dini nder kabul edilen dede ve babalar ile amanizmde dini trenleri idare eden kam veya amanlar arasnda birok benzerlikler mevcuttur. Seili ekilleri, klk kyafetleri, grdkleri hizmetler, toplumdaki itibar ve mevkileri, artc benzerlikler gstermektedir. Gerek kamlk, gerek dedelik soydan gelme birer dini meslek idiler. Her ikisinde de, soyunda kam veya dede bulunan slalelerin ocuklar arasndan bu vazifenin sahibi seilirdi. Soy takibi artna ramen, bir seimin sz konusu edilmesi iki taraf iin de nemlidir.47 Ayrca dede veya babalar ile aman ya da kamlarn otoritesi tartmasz olduu gibi onlarn dokunulmazl ve yanlmazl kabul edilip mutlak itaat sz konusudur.48 Ayrca gkten bir takm glerin verildii kabul edilen kamlarn hayr duasn almak son derece nemliydi. Hele hele ayin yapt zaman birinin verdii su veya ttnden memnun olarak bir aman dua ederse bu duann ruhlar tarafndan kabul edileceine inanlrd. Kzlba Trkmenler ve Alevilerde de dedelerle babalara yol hakk ve benzeri adlarla verilen yllk hediyelerle onlarn hayr dualarn almaya almak ayn ekilde son derece nemlidir.49 amanizme ait adetlerden bir dieri de yada (cada, yat) ta denilen talarla yamur yadrmaktr. Yada talarnn daima rzgar esen dalarda, ya da hayvanlarn zellikle koyunlarn karnnda bulunduu kabul edilirdi. Sz konusu talar suya atldnda ta ile suyun temasa getii ve bylece yamurun yaacana inanlrd.

45 ener, Cemal, Trklerin Mslmanlktan nceki Dini amanizm, Ad Yaynlar, stanbul 1997, s.77. 46 nan, Tarihte ve Bugn amanizm, s.50-51. 47 Erz, Trkiyede Alevilik ve Bektilik, s.258-260 48 Flal, Ethem Ruhi, Alevilik Bektilik zerine, Trk Yurdu, Ankara, Aralk 1994, say 88, XIV, 7. 49 Erz, Trkiyede Alevilik ve Bektilik, s.278-282.

21

Anadoluda yamur dualarnda krk bir taa dua okuyarak, suya atma adetinin yada ta efsaneleriyle ilintili olduu belirtilmektedir.50 Eski Trklerdeki baz gelenek ve grenekler bugnk Alevi Bekti erknlarnda kendini gsterir. Trkmenlerin Hakanlarn seerken yaptklar and ime trenleri, Tahtac Trkmenlerinin ikrar trenleri ile byk benzerlik gstermektedir. rnein: Trkmenlerde Kaan seilecek kii, bir post zerine oturur. Dier boy beyleri, bu postun kenarlarndan tutarak, onu dokuz defa kaldrr indirirler. Sonra, boynuna ipekten yaplm bir ba balarlar. Devlet ilerini doru yapacana dair yemin ettirdikten sonra treni bitirirlerdi. Alevilikteki ikrar treni de ufak bir nans fark ile buna ok yakndr. Sadece, postta oturan yneticidir. krar verenlerse, posttan tutan taliplerdir. Bu trene, sonradan sulu bir nesnenin de iilmesi eklenmitir. Belki de eskiden beri Trklerin baz trenlerde itikleri kmz, Tahtac-Alevilerde yerini "dem" ile "dolu" denilen ikiye brakm olabilir.51 amanlarla ilgili tarihi kaytlardan biri de onlarn ayinlerde iki veya kmz iip, mzik aletleri eliinde raks (sema) ettikleridir. Kadn ve erkeklerin birlikte katlmyla icra edilen bu ayinlerde belli bir oturma dzenine gre oturulur, yemekler yenir ve iecekler ikram edilirdi. Mevcut kaynaklara gre bir ksm yrelerde kmz, baz yrelerde de iki iildiine dair kaytlar mevcuttur. Bu ayinlerde ikiler iildikten sonra elence balar, alglar alnr ve erkekler kadnlar bir arada sema (semah, raks) ederlerdi. Bundan dolay Alevi Bekti cemlerinde kadn ve erklerin bir arada ibadet geleneinin aman geleneklerden geldii sanlmaktadr.52 Ayrca semahn kkeninin Orta Asya Trk kltrne dayandn ve bunun, slamn mzik eliinde ifade edilerek Anadolu'ya tanm bir ekli olduunu dnenler de vardr. Trkiyenin baz yrelerindeki Alevilerin, iki konusunda Snni kesimden farkl anlaylara sahip olduklar, cem ve ayinlere kadn ve erkeklerin beraber katld, alglar eliinde semah gsterileri yapld aratrmaclar tarafndan gzlemlenmektedir.53 Semahtaki bir takm aman etkilerinin sadece Alevilikte deil Snni tarikatlarda da mevcut olduu

50 Tuna, amanlk ve Oyunculuk, s.6970. 51 http://www.tahtacilar.com/ikrar.html 52 nan, Tarihte ve Bugn amanizm, s.115; Erz, Trkiyede Alevilik ve Bektilik, s.311. 53 Bu konuyla ilgili detayl bilgi iin bkz., Yldz, Amasya Yresi Alevileri, s.135 vd.

22

belirtilerek, bu geleneklerin amanizmden ziyade evrensel kltrn birer paras olduuna dikkat ekenler de mevcuttur. aman zelliklerinin Alevilerin cem ayinlerindeki semahla benzerlik tad sylenebilir. Konuyla ilgili aratrmalar yapan Niyazi ktem; Snni tarikatlardaki zikir trenleri ile cem ayini arasnda ok daha byk benzerlikler bulunduunu dolaysyla bunun Trk ya da Arap geleneine dayandrlamayacan belirtir ve kendisi bu durumu kltr senkretizmiyle aklar.54 amanizmde trnan inan bakmndan olduka nemli bir yeri vardr. Trnak gelii gzel atlmaz ve topraa gmlmez. Anadoluda da trnakla ilgili bir takm inanlar mevcuttur. By malzemesine trnak konulduu, trnaktan hareketle nazar yapld, baz bylerin trnan zerine yazld belirtilmektedir. Ayrca her yere trnak atlmayaca ve gece trnak kesilmeyecei gibi inanlarn bulunduunu da biliyoruz.55 amanizm ile Alevi inan ve gelenekleri arasndaki ba konusu birok aratrmacnn dikkatini ekmi ve konu zerinde birok aratrma yaplmtr. Bir takm aratrmaclara gre; amanizm bir takm zellikleri tm animistik dinlerde olan bir kltrdr. Anadoludaki aman senkretik zelliklerini yadsmak olanakszdr, ancak konuyu sadece aman senkretizmine indirgemek yeterli bir analiz olamaz. nk Trkler X. yzylda kitleler halinde Mslman olurken saf aman zelliklerini iki yzyl nce terk etmilerdi. Dolaysyla da aman senkretizmi Mazdeizmde, Maniheizmde yer alm, daha sonra da Mslmanla girmitir. amanizmin bir din olup olmad konusu bir yana braklacak olursa bir kltr olarak btn topluluklarda mevcut bulunduu gerei ve bu ritellerin Anadolu Trkmenleri arasnda canl bir ekilde yaatlmaya alld tartlmaz bir gerektir.56

54 ktem, Niyazi, Anadolu Aleviliinin Senkretik Yaps, Trkiyede Aleviler, Bektiler, Nusayriler, Ensar Neriyat, stanbul, 1999, s.230. 55 Kalafat, Kamizm-amanizm, s.99. 56 ktem, a.g.m, s.226-230.

23

2. ran Dinleri
slamdan nce randa ortaya kan dinler arasnda en nemlileri phesiz Zerdtlk ve Mazdeizmdir. M. VII. yzylda ortaya kt sanlan Zerdtlk, Medler, Persler ve Baktriyanlar tarafndan benimsenip gelitirilmi, ran ve evresinde yaayan halklarn baland en eski dinlerden biridir. slam dininin randa yaylmaya balad dneme kadar randa etkili olan Zerdtilik, slamn kabulnden sonra bile tamamen terk edilememitir. Temel olarak evrende iyilik ve ktln bulunduu, bunlar arasnda srekli bir mcadelenin olduu esasna dayanan Zerdtle gre; insann ruhu bu iki gcn yani iyilikle ktln atma ve savama alandr. yilii yayan Ahura-Mazda aydnl, ktl yayan Ahriman karanl temsil eder. Mecusilik olarak da bilinen Zerdtlk; atei bir tanr olarak kabul etmemekle birlikte onu ktl temizleyen ve tanrsal lemin sembol olan bir nesne olarak kabul eder ve tazimde bulunur. Ksacas ate, semavi aydnln ve sonsuzluun semboldr.57 Kltrel etkileim asndan bakldnda Trkler slam dininin birok unsurunu Araplardan deil, Acemlerden almlardr. slam medeniyeti Trklere ran kltrnn merkezi olan Horasan yoluyla Maverannehrden geerek gelmitir. Zaten Maverannehrin birok byk merkezi Trk olmaktan ziyade ran idi. Bundan dolay slamiyetten nce de tantklar iin Trklere yabanc gelmeyen ranllar, slamlama konusunda Trklere yol gstermiler ve dolaysyla slami anlaylar zerinde derin izler brakmlardr.58 Ayrca Anadolunun slamlamasndan nce baz ranl Maniheist ve Mazdeist rahiplerin randan kaarak Anadolu'ya snd ve buralarda bir takm propaganda faaliyetleri iinde bulunduklar bilinmektedir. zellikle Gneydou ve Dou Anadoluda propaganda faaliyetlerinde bulunan sz konusu ranllarn, Hristiyanlk zerinde derin etkiler braktklar gibi daha sonralar bu blgeye yerleen Trkler zerinde de bir takm etkiler brakm olmalar kanlmazdr.59

57 Gndz inasi, Din ve nan Szl, Vadi Yaynlar, Ankara 1998, s.252253; Korkmaz Esat, Zerdtilik Terimleri Szl, stanbul 2004, s.3031. 58 Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1966, s.16. 59 Birdoan, Nejat, Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Hamburg 1990, s.511; er, Cenksu, Tokat Yresinde Geleneksel Alevilik, Ankara Okulu, Ankara 2005, s.79.

24

Zerdtilik ve Mazdeizm dinleri Trkler iinde de geni bir taraftar kitlesi elde etmiti. Bu dinlerin Ouzlar arasnda mevcudiyetinin tespit edilmi olmas Orta Asyadan Anadoluya gelen Trkmenleri tanma asndan son derece nemlidir. Zira slamiyetin kabulnden sonra da gebe kabileler arasnda hala kalntlar bulunan Zerdtilik ve Mazdeist etkiler, bata Ouzlar olmak zere Hala ve Karluklar vastasyla Anadolu'ya nakledilmitir.60 Glerle Anadolu'ya gelen ilk dnem Kalenderileri ile Bekti dervilerinin giyim kuam konusunda Mazdeklerden etkilendii ve Mazdeklere zg bir giysi giydikleri tarihi birer bilgi olarak aktarlmaktadr.61 zellikle Hz. Ali hakknda hulul dncesine sahip bir takm slam d inanlarn dier zmreler gibi Trkler arasndaki kklerinin de burada yatabilecei belirtilmektedir. nk daha nce ran ve Mevarnnehrde Abbasiler zamannda teekkl eden, Beyyaniyye, Cebahiyye, Numeyriyye, Hulmaniye ve Rizamiyye gibi eski ar i frkalarndaki hulul inanc Zerdt evrelerin etkisiyle benimsenmiti.62 Tanrnn insan suretinde tecelli ettii ve ruhun beden deitirerek yaama devam ettiine inanlmt. Bir ksm Alevi/Bektiler arasnda bu dncenin uzantlarn grmek mmkndr. Bata Pir Sultan Abdal olmak zere birok Bekti ve Kzlba nefes/deyiinde en ok Hz. Alinin ondan sonra da Hac Bekt Velnin ulhiyetinin terennm edildii grlmektedir.63 Zerdtlkteki retilerin ou iirsel niteliktedir. Bu iirler halk arasnda alnp okunarak Zerdt retinin propagandas yaplrd. Kutsal kitap kabul edilen Avesta hakkndaki tm yazlar da manzum eserlerdir. Aslnda dncelerin iir diliyle anlatm tm kltrlerde nemli bir iletiim aracdr. Fakat dikkat edildiinde Alevi Bektilerin bu ortak kltre zel bir vurgu yaptklar ok rahat grlebilir. Bu adan Alevi Bekti kltr ve ritelleri incelendiinde iirsel anlatm, Alevi dervi ve
60 Ocak, Ahmet Yaar, Bekti Menkbnmelerinde slam ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabevi, stanbul 1983, s.51. 61 Birdoan, Nejat, Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, Alev Yaynlar, stanbul 1992, s.40. 62 Badadi, Ebu Mansur Abdulkahir, Mezhepler Arasndaki Farklar, trc. E. Ruhi Flal, Ankara 1991, s.209210; Ocak, slam ncesi nan Motifleri, s.149. 63 rnein Pir Sultan Abdaln bir beyiti u ekildedir: Gafil kaldr u gnlnden gman/ Bu mlkn sahibi Ali deil mi? Yaratmtr on sekiz bin lemi/ Rzklar veren Ali deil mi?, Cahit ztelli, Pir Sultan Abdal, stanbul 1971, s.94; Hilmi Dedebaba tarafndan dile getirilen dizeler de u ekildedir: Ali candr Ali canan/ Ali dindir Ali iman Ali rahim Ali rahman/ Ali grnd gzme Cahit ztelli, Bekti Glleri Alevi Bekti iirleri Antolojisi, Milliyet Yaynlar, y.y 1973, s.50.

25

dedelerinin en ok kulland yazm trdr denilebilir. Ayrca tarih boyunca AleviBekti deyi ve nefesleri sazlar eliinde halk arasnda Alevi Bektai dncesinin bir propagandas olarak kullanlmtr.64 Gnmzde de sazlar eliinde sylenen trklerin Alevi Bekti dncesinin yaylmasnda ok nemli bir yere sahip olduu kanaatindeyiz. Alevilikte su ileyen veya hatal grlen kimseler dergh byklerinin oluturduu cem mahkemeleri tarafndan sorgulanp gerektiinde cezalandrlr. Bakalarna zarar veren veya gnah ilemi olan kimselerin, halk huzurunda cezalandrlmas demek olan dara kaldrlmak veya lmlerinden sonra en yakn olan bir kii tarafndan halk huzurunda aklanmas demek olan dardan indirmek uygulamasnn65 Zerdt retisinden kalma bir gelenek olduu belirtilmektedir. Ayrca ruhlar gibi temiz ve gnahsz olan insanlarn halk arasnda ermi olarak deerlendirilmesi, Tanrnn bir paras olan insanda Tanry arama veya Tanry insanda bulma inan, giderek baz erenlerin kendilerini Tanr olarak grmeleri veyahut gstermelerine yol amtr. te sz konusu edilen olgularn tm Zerdt felsefesinin nemli bir ynn oluturur.66 Ayn ekilde rene Melikoff da eski Trklerde Allahn insanda tecelli ettii inancnn yer aldn belirtmektedir.67 Kanaatimizce bu da Zerdt etkisinin ok daha erken dnemlere dayandn gstermektedir. Zerdtln Alevilik zerindeki etkisi konusunda; Bugn Alevi cemlerinden zellikle dknlk cemlerinde Pirin sank ve tanklara ocan nnde ve ayakta yalan sylemediklerine dair yemin ettirmesi Zerdtlkteki yalanla sava anlamna gelen dru kavramnn bir yansmas kabul edilmektedir. Doal olmayan yollardan ocuk sahibi olma zelliinin de ayn ekilde Zerdtilikten kalma bir gelenek olduu belirtilmektedir. Ayrca temizlik konusundaki sk disiplin, Peygamberin Mira yolculuuna eklenen bir takm motifler, Bektilerde ocaa niyaz edilmesi ve

64 Xemgin, E, Aleviliin Kkenindeki Mazda nanc ve Zerdt retisi, Berfin Yaynlar, stanbul 1995, s.130, 248. 65 Bu kavramlar iin bkz., Korkmaz, Alevilik-Bektilik Terimleri Szl, s.109-110. 66 Xemgin, E, Mazda nanc ve Zerdt retisi, s.244. 67 http://www.milliyet.com.tr/1998/05/27/entel/ent.html.

26

kadnlarn ay ilk grdnde istekte bulunmalar gibi elerin Zerdt etkiyle ortaya kt iddia edilmektedir.68

3. Hint Dinleri
Trklerin slm dinine girdikleri andan itibaren, slamn mistik yorumuna rabet gstermelerinde, onlarn Mslman olmadan nce sahip olduklar din ve kltrn byk etkisi bulunmaktadr. Sz konusu dinlerden Taoizm ile Budizm temelde mistik karaktere sahip dinlerdir. Yine Zerdtlk, Maniheizm, Yahudilik ve Hristiyanlk gibi Trklerin farkl dnemlerde kabul ettikleri dinler ierisinde de mistik unsurlar grmek mmkndr. Ayn ekilde, aman kltr ierisinde de sz konusu mistik unsurlarn kuvvetle bulunduunu biliyoruz.69 Orta Asyada yaayan Trkler, slamiyetten nce bu blgedeki dinlerin birounu tanma imkn bulmulard. Bu blgedeki Gk Tanr inanc, amanizm, Maniheizm, Nesturilik, Budizm ve ranllarn dinlerini yakndan grm ve bunlarn bir ksmn benimsemilerdi.70 Dolaysyla bu blmde sz konusu dinlerden Budizm ve Maniheizmin eski Trklere etkisini ele almay faydal gryoruz. Budizm; VI. Yzylda Hindistanda ortaya km bir inan sistemidir. Hindistanda dinler daha ok totemik ve animist zellikler tamakta, bazen tek tanrcla bazen de ok tanrcla kan ynleri bulunmaktadr. Konuya almamz erevesinde bakldnda Budizmde Tipitaka olarak adlandrlan ve sepet manasna gelen baz kutsal metinler ile Bektilikteki drt kap" kuram arasnda dikkat eken bir iliki ve olduka fazla muhteva benzerlii bulunduu grlmektedir. Bu sepetlerin ilki keilik kurallarn, ikincisi kurtulu yollarn, ncs ise, felsefi ve psikolojik bir takm grleri iermektedir. Bektilikteki drt kapnn birincisi eriat kapsdr ki; bu kap tpk Budizmdeki ilk sepet gibi tarikatla ilgili bir takm temel bilgiler ile yol ve erkn kurallarnn retilmesini ngrr. kinci kap ise, tarikat
68 Birdoan, Nejat, Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, Mozaik Yaynlar, stanbul 1995, s.96101. 69 Eren, Selim, Trklerin Farkl Din Anlayna Sahip Olmalarnn Tarihsel ve Sosyolojik Arkaplan, UBAS I, Isparta, 2005, s. 46. 70 Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s,31.

27

kapsdr ve bu aamadaki birey talip olmaktan kp insan- kmillie doru yol almaktadr. Budizmde de ikinci sepetten beslenen kei, artk Buda olmaya adaydr. nc sepetteki felsefi ve psikolojik grler ise Bektilikteki nc ve drdnc kaplar olan marifet ve hakikat kaplaryla benzerlikler tamaktadr. Birinci ve ikinci kapdan girmi olan can, artk tarikatn ilkelerini, retilerini ve kurallarn iyice renmitir. Sahip olduu tasavvuf ve felsefe bilgisiyle artk bu retileri bakalarna retecek kmil insana yaklamtr. nc sepetteki kiiyle drdnc kapdaki kii, k saan, aydnlatan bir olgun mrit, buda, ya da pir olmutur.71 Budizm ile Bektilik arasndaki iliki sadece buda veya pir yetitirmek ile snrl deildir. Ortaya koymu olduklar retiler asndan da ilgi ekici benzerlikler grmek mmkndr. Bektilikteki krk makam ile Budizmdeki drt rastlay arasnda da ortak benzerlikler bulunmaktadr. Her iki reti, insan eytana arkada klacak olumsuz zelliklerden uzaklalmasn, olgunlua ve hakikate yaklatracak olumlu niteliklere sahip olmasn tlemektedir. Ayrca Budizmde ahlakn be kural vardr. Bunlar; ldrmemek, almamak, bakasnn karsn almamak, yalan sylememek ve iki imemektir. Ahlaki nitelikli bu be t, Bektilikte leme eline, beline ve diline sahip olmak eklinde zetlenmitir.72 Alevi-Bektilikteki bu ahlaki nitelikli dn benzeri Maniheizm dininde de grlmektedir. Mani dininin temellerinden biri; avam iin yazlm din kitab olan uastvaniftte birka kez zikredilen; az, eli ve beli mhrlemedir. Mani dinine mensup Uygur metinlerinde geen bu ahlaki temel, tamga (damga) olarak adlandrlr. Dil kt konumay, el bakasna zarar veren her eylemi, bel ise her trl yasak cinsel eylemi ifade etmektedir.73 Bekt, Kalender, Haydar, Cavlak gibi bekr yaama geleneini yaatan dervilerin bu gelenei Maniheizm dininden esinlenerek devam ettirdikleri sanlmaktadr. Dolaysyla Balm Sultann Bekti esaslarna koyduu evlenmeme
71 Erseven, lhan Cem, Budizm ve Bektilikte Ortak Motifler, Bilim ve topya, stanbul, Austos 1996, XXVI, 16. 72 Erseven, a.g.m, XXVI, 17. 73 Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.129; Bozkurt, Fuat, Aleviliin Toplumsal Boyutlar, Yn Yay., stanbul 1990, s.76; z, Baki, Manicilik ve Alevi-Bektilikteki zleri, Bilim ve topya, stanbul, Austos 1996, XXVI, 10; Erseven, a.g.m., XXVI, 17.

28

(mcerretlik) geleneinin Hristiyanlk deil Manicilik kaynakl olduu belirtilmektedir. Ayrca Vilyetnmelerde Alevi-Bekti dervileri iin zikredilen byk kesmeme, trnak brakma ve posta brnme motiflerinin Maniheizmin Trkler arasndaki etkisiyle oluan izler olduu kaydedilmektedir.74 Alevi Bekti inanlarnda ku sembolizmi de olduka nemli bir yer tutar. Hac Bekt Velnin gvercin eklinde Anadolu'ya geldii, Hac Dorulun ahin, Ahmed Yesevinin de turna eklinde tasavvur edildii kabul edilmektedir.75 Turna sembolizmi in, Kore, Japonya gibi uzak dou milletlerin ounda yaygn olan bir inantr. inde turna bir lmszlk kuudur; uzun mrn ve ebedi yaamn karldr.76 Alevi Bektilikteki bir takm yol ve erknla ilgili retilerin benzerlerini Budizm ve Maniheizm gibi uzak dou inanlarnda grmek mmkndr. Alevilik/Bektilik ile bu inanlar arasnda dorudan doruya bir iliki olduunu sylemek ve hatta Bektiliin bir ksm erknnn temellerini bu sistemlerde aramak yanl olmasa gerektir.77

C. ORTAYA IKII
almamzn buraya kadarki blmnde genel olarak Trklerin eski inanlar ile Orta Asya blgesindeki eitli din ve kltrlerin gnmz Alevi Bekti dncesinin oluumuna nasl bir etkisi olduu ortaya konulmaya alld. Bu blmde ise ayn ekilde bir takm farkl telakkilere sahip Alevi Bekti retisinin ortaya k, oluumu ve ekillenmesinde byk bir neme haiz olan siyasi, sosyal ve tasavvufi etkiler ele alnacaktr.

74 z, Baki, Manicilik ve Alevi-Bektilikteki zleri, a.g.e., XXVI, 10. 75 Vilyetnme, s.14-18. 76 Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.127. 77 Erseven, a.g.m., XXVI, 17.

29

1. Siyasi Etkiler
Emevi Devletinin hara ve cizye konusunda halka kar keyfi uygulamalar, hazineyi ahsi karlarna kullanmalar ve bu yzden blge valilerinin sk sk deimesi, blge halk arasnda memnuniyetsizliin artmasna sebep oldu. Ayrca Emevilerin siyasi muhalif olarak grdkleri baz kimselere kar srdrdkleri sk takibatlar bu kiileri zelikle yeni Mslman olmu blgelere gitme mecburiyetinde brakt. Bu amala Mvernnehr blgesine snan Ehlibeyte mensup politik ve dini baz muhalifler peygamber soyundan gelmi olmann avantajyla blge halk arasnda kolayca yer bulabildi.78 Zeyd b. Ali isyanndan sonra olu Yahya b. Zeyd, Muhammed b. Zeyd ve dier birok Alevi, bu blgelere kaarak hem canlarn kurtaryor hem de yeni Mslman olmu kitlelere kendi siyasi ve dini grlerini yayabiliyorlard.79 Ayn ekilde Ebu Dulaf, ine doru yola kp Bagra blgesine geldiinde kee giyimli, sakalsz ve pos bykl, iyi ata binen, sava Trklerin Yahya b. Zeydin soyundan imamlar tarafndan ynetildiini ve bu Trklerin onlarn etkisi altnda yaadn aktarmaktadr.80 Bylece Emevi idaresinin keyfi uygulamalarndan honut olmayan blge halk ve buraya gelen muhaliflerle bu blge Emev iktidarna muhalif ve Ehlibeyte taraftar olanlarn diyar durumuna gelmiti diyebiliriz. Nitekim Abbasiler de bu blgeden bulduu destek ve buradan yrtm olduu muhalefetle Emevileri devirip iktidar ele geirebilmiti. Hicazda sesli olarak dile getirilemeyen Ehlibeyt taraftarl ve iktidara kar muhalefet bu blgede yaylma imkn bularak, bir takm dini inanlarn ve mezhebi hareketlerin oluumunda nemli bir rol oynamtr. te bu blgeye Ali oullar ile gelen Ehlibeyt sempatizanl ve Hz. Ali soyuna ait bir takm dini ve siyasi dnceler, bu blgede Mslman olup merkezi ynetimden honut olmayan Trkler zerinde son derece etkili olmutur.81

78 Kutlu, Mrcie ve Tesirleri, s.154. 79 Yaarolu, Hasan, Taberistan Zeydileri, MSBE (Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1998, s.6567; Kaygusuz smail, Aleviliin Douu, stanbul 2005, s.181183. 80 Kaygusuz, smail, Alevilik nan, Kltr, Siyaset Tarihi ve Ulular, Alev Yay., stanbul 1995, I, 97. 81 bnl-Esr, el-Kmil fit-Tarih, VII,130134.

30

Anadolunun fethi ve burada meydana gelen Trk yerlemesinin arka plannda, byk lde randa kurulup glenen Byk Seluklu mparatorluundaki siyasal, sosyal ve demografik gelimeler bulunmaktadr. XI-XII. yzyllarda ran ve bilhassa Horasan ile Azerbaycann nemli bir ksm ile Mezopotamyann zengin ovalar, yeni Mslman olmu gebe Trk nfusuyla dolmutu. Seluklu Devleti iin bu nfusun ihtiyalarn gidermek, onlara klak ve yaylak tahsis etmek, olduka zor bir durum olmutu. Ayrca onlar uygun bir takm hizmetlerde kullanmak ve bu blgelerde nizam ve intizamn bozulmasna engel olmak ciddi bir mesele haline gelmiti. Kendi topraklarnn imknlarn aan bu nfus potansiyelinin uygun arazilere aktarlmas gerekiyordu. O dnemde bunun iin en uygun yer Anadolu olarak grlmekteydi. Bu amala ar Bey, 1018 tarihinde 3000 kiilik bir kuvvetle bu blgelere keifler dzenledi. Seluklu birlikleri 1048de Erzurum, 1054te Kars, 1057de Malatya 1059da Sivas, 1067de Kayseri ve 1068de Konyay fethetti. Byk ounluunu Mslman Ouzlarn tekil ettii, aralarnda Kpaklar, Karluklar, Halalar ve Uygurlarn da bulunduu Trk topluluklar, bata Mvernnehr olmak zere Harezm, Horasan ve Azerbaycan blgelerinden Anadolu'ya akn akn gelmeye baladlar. 1071 ylnda meydana gelen Malazgirt savayla birlikte Trklere Anadolunun kaplar tamamen ald. Anadolunun eitli blgelerine yerletirilen Seluklu beyleri blgede Mslman-Trk nfusunun yerlemesini salad.82 XIII. yzylda Karahitaylar ile Harzemahlar arasndaki mcadeleler sebebiyle Ferganadaki ehirlerin ou tamamyla harap bir hale geldiinden buradaki halk batya ynelmek zorunda kald. Byk Seluklu Devletinin Harzemliler tarafndan yklmasyla birlikte ayn ekilde bu blgedeki Trkler daha batya yani Anadolu topraklarna g etmek zorunda kaldlar. Ayn ekilde Mool istilasndan nce birok kalabalk gebe ve yar gebe Ouz ve Karluk Trkleri, Cengizin ordular nnden kaarak Anadolu'ya sndlar. Sz konusu gler Anadolunun itimai, iktisadi, dini ve kltrel hayatnn geni lde deimesine sebep oldu. Anadolu'ya gelen Trkmen kitleleriyle birlikte deiik mntkalardan gelen ve muhtelif tasavvuf akmlarna bal birok dervi gruplar da vard. Eski dinlerinden ve atalara ait inanlarndan bir ok e
82 Kprl, M. Fuad, Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK, yay., Ankara 1999, s.41-42; nalck, Halil, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, IX, 66.

31

muhafaza eden bu Trkmenler, Anadolu bozkrlarnda gten nce yaadklar artlara benzer zellikleri tayan blgelerde yaamay tercih ediyorlard.83 Anadolu'ya ilk gelen Trkmenler genellikle gebe olduklar halde daha sonra gelenler arasnda tccarlar, sanatkrlar, lim ve derviler olmak zere yerleik ehirli kimseler de vard. Trkler arasnda Orta Asyann byk kltr merkezlerinden gelen tam anlamyla Mslmanlam kimseler kadar, yzeysel bir ekilde slam benimsemi hatta hi Mslman olmayan kimseler de mevcuttu. Burada yar yerleik denebilecek bir hayat sren Trkmen boylar, kn ovalarda, yazn yaylalarda hayvanclk yapyor ve merkezi idarenin etkisinden uzak, kendi oymak balarnn ynetimi altnda yayorlard.84 XIII. yzylda Mool istilasyla birlikte randan, Hindistan, Azerbaycan, Suriye, Irak, Msr ve Anadolu'ya yaplan glerin iinde Kbrevilik ve Shreverdilik gibi Snni tarikatlara mensup kiiler olduu gibi, Yesevilik, Vefailik ve Haydarilik gibi tarikatlara mensup kiiler de vard. Snni olmayan tarikatlar tarafndan temsil edilen heterodoks nitelikli halk slam, gelen bu zmrelerle Anadoluda kendisine iyi bir zemin buldu ve buradaki inanlarla beslenme imkan yakalad. Tm bu deiiklikler ve yeni nfus ile birlikte Anadolu Seluklularnn toprak rejimi bozulmaya balad. nk toprak sahiplerinin ortaya kmaya balamas, konar-ger yaayan Trkmenler iin hayvanlarna otlak bulmak skntsn ortaya kard. Bu ekonomik duruma eklenen bir takm toplumsal bunalmlar da sz konusuydu. Yerleik kentli Trkler ile yar gebe yaayan Trkmen topluluklar, toplumsal adan tam bir uzlama salayamad gibi bu farkl yaplar yava yava birbirlerini dlamaya balad. Ayrca II. Gyaseddin Keyhsrevin atafatl yaamnn halk yaantsyla oluturduu eliki ve geni Trkmen zmrelerinin ar vergileri deyemez hale gelmeleri toplumsal bir patlamann habercisi oldu.85 Yukarda da izah ettiimiz gibi Trkler Horasandan Anadolu'ya geldikten sonra Seluklu Devleti ile bir takm problemler yaanmtr. ehirlerde Snni doktrini
83 Ocak, Babaler syan, Dergah yay., stanbul 1980, s.36. vd. nalck, Halil, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, IX, 67. 84 Okan, Murat, Trkiyede Alevilik, mge yaynevi, stanbul 2004, s.56. 85 Ocak, Babailer syan,s.59-70.

32

esas alarak eitim veren Seluklu medreseleri, eski senkretik yapsn devam ettirmekte olan ve ounlukla dalk blgelerde yaayan Trkmen gruplarna pek bir etkide bulunamamtr. Dolaysyla Trkmenler, devlet idaresi iin bir muhalefet unsuru haline gelmeye balar. Bu muhalefet ilk kez ciddi anlamda Anadolu Seluklu Devletinde meydana gelen Babailer syan ile gn yzne kmtr. Bir ksm tarihinin apulcu ayaklanmalar dedii ve kmsedii Alevilerin ise Alevi Ayaklanmalar diye adlandrp muhtevasn saklad bu ayaklanma liderinin kiilii ve grleri bir tarafa braklacak olursa Anadolunun krsal kesimindeki Trkmenler ile devletin ana bnyesini oluturan Snnilerin snflar aras ekimesi olarak da grlebilir.86 Detaylarn aada ele alacamz bu isyan aslnda dini olmaktan ok dnemin Anadolu Seluklu Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin kt idaresi yznden bozulmaya balayan Seluklu iktisadi ve sosyal yapsyla ilgilidir. Bozulmann yol at idari yolsuzluklar, toprak ve vergi nizamnn bozulmasyla sonulanmt. Bu olay gebe hayat sren Trkmen topluluklarn dier btn zmrelerden ok daha g bir duruma sokmutu. Trkmenleri bu zor durumdan kurtarmak ve Anadolu Seluklu Devletini ykarak idareyi ele geirmek isteyen Baba lyas iin istedii ortam olumutu.87 Daha nce Orta Asyadan Anadolu'ya gelen Baba lyas, Trkmen eyhlerinden olup Dede Garknn halifesi olarak Kayseriye yerlemiti. Tarikatn ikinci piri Baba shak da Baba lyasn yannda yetimi ve onun icazetini alarak Gneydou Anadoluda tarikatn grlerini yaymaya alan bir mridiydi. Ayrca Orta Anadolu'ya gnderilen dier halifeleri Anadolu Trkmenlerinin slam ncesi gelenek ve greneklerini, tasavvufi bir tarz ile ileyip, derghlarndaki saz ve szleriyle, deyi ve konumalaryla bata Amasya olmak zere Tokat, Sivas, Erzincan, Tunceli yrelerinde yaayan bu topluluklar zerinde byk etki yapmlard. Kendisini mehdi hviyetiyle Trkmenlere tantan Baba lyas, bask altnda kalm ve trl sosyal-iktisadi zorluklar iinde bunalm bu zmreleri kendine ekmeyi baarmt.88 1240 ylnda Kefersudda isyan balatan Baba lyas, Trkmenleri ayaklandrp buray ele geirdi. syan orta
86 Kaya, Hasan, Alevilik-Kzlbalk, Senfoni Yaynlar, stanbul 2003, s.124. 87 Ocak, Babaler syan, s.75-79. 88 Ocak, Babaler syan, s.107-108.

33

Anadolu'ya kadar yayp bu blgedeki Trkmenler sayesinde baz yerleri almay baaran Baba lyas ksa bir sre sonra Seluklu kuvvetleri tarafndan Amasyada yakalanarak idam edildi. Onun intikamn almak isteyen mridi Baba shak Amasyaya gelerek beraberindekilerle Konya zerine yrd, ancak Krehir yaknndaki Malya Ovasnda Seluklu ordusu tarafndan malup edilerek ldrld. syana katlan Trkmenlerin ou kltan geirildi; bir ksm esir edildi, kurtulabilenler de saa sola kaarak izlerini kaybettirmeyi baard.89 Babailer syan ile birlikte daha hayattayken kutsallaan Baba lyas ahsiyeti giderek yeni senkretik dini tasavvufi bir hareketin merkezi oldu. Babailik ad verilen bu akm, Trkmenler arasnda doduu ve onlara hitap ettii iin sosyal, dini ve kltrel yaplarna uygun bir durum arz etmitir. Bu durum, Trkmenlerin yeni Mslman olmalar, bu yeni dini zmseyecek yeterli zamana sahip bulunmamalar ve eski inan ve geleneklerinin tesiri devam ettii iin genellikle Snnilie uymayan bir yapya sahip olmutur.90 nk Baba lyasn bir takm heterodoksi fikirleri olu Muhlis Paa tarafndan devam ettirilmi ve bu fikirler Orta-Bat Anadoluya yaylarak Bekti ve Kzlba olarak adlandrlan zmrelerin teekklne zemin hazrlamtr.91 1299 ylnda Seluklularn yerine kurulan Osmanl Devleti krsal kesimde yaayan ve Snni anlay tam anlamyla benimseyemeyen Trkmenlere ilk dnemde gstermi olduu yakn ilgiyi daha sonraki dnemlerde devam ettirememitir. Bir manada ilk dnemlerdeki kucaklamann yerini yava yava ilgisiz kalma alrken bu srecin devamnda yaanan bir takm siyasal skntlar Trkmenleri tamamen siyasi ve sosyal hayatn dnda brakt. Krsal kesimlerde yaayan Trkmenlere getirilen ar vergiler, mera olarak kullandklar topraklarn ellerinden alnmas, bir ksm yerel idarecilerin keyfi uygulamalar ve seferlerle birlikte ortaya kan yoksulluk, halk kesimlerinin devlet idaresinden honutsuzluunu beraberinde getirdi.92 Yenieri

89 Ocak, Babaler syan, s.120-134; Ali Sevim-Yaar Ycel, Trkiye Tarihi, TTK, Ankara 1989, s.169170. 90 Ocak, Babalik, DA, stanbul 1991, IV, 374. 91 Kprl, Fuat, Bektiliin Meneileri, Trk Yurdu, II/8 stanbul 1923, s. 139; Ocak, Baba lyasBaba shak, DA, stanbul 1991, IV,368369.; nalck, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trkler, IX, 68. 92 Detayl bilgi iin bkz. Baki z, Osmanlda Alevi Ayaklanmalar, Ant Yaynlar, stanbul 1992, 1790; Avc, A. Haydar, Kalender elebi Ayaklanmas, Ankara 1988, 15-16;

34

ocann kurulup, askerlerin devirme usulyle Balkanlardan toplanmas, Trkmen airetlerinin ynetim kademelerine girememesi ve Osmanlnn Anadoludaki Batni zmrelere iyi gzle bakmamas, bu zmreleri Erdebil ocann kucana itmitir. Trkmen airetlerinin Erdebil tekkesine, meyletme sebeplerinden biri de, medrese eitiminden uzak kalmalardr. Eski dinleri olan amanizmin etkisini tayan ve mukaddes olarak grlen bir takm rf ve adetlere bal yaamak onlar medrese eitiminden ve dini emirleri hakkyla ifa etmekten alkoymutur. slam dininin en ak hkmlerinden olan namaz ve orucun bir ksm insanlar tarafndan yerine getirilmeyii bu kesimlerin, Snni kesim tarafndan dlanmasna, Kzlba olarak adlandrlp; hor grlmelerine, hatta kfir ve dinsizlikle sulanmalarna sebep olmutur. Bu durum iki kesim arasndaki iletiimi ortadan kaldrm, sosyal dayanma ve kaynamay engelleyerek bu topluluklarn birbirlerinden nefret etmesine neden olmutur. Sosyal ve dini anlamda yaanan bu ayrlklar Alevi veya Kzlba ismi altna snan herkesi Osmanldan uzaklatrarak, Erdebil ocana, dolaysyla rana yaklatrmtr.93 Osmanl Devletinde bir manada sz konusu sosyal ayrmalar yaanrken randa ah smail ile birlikte iilik, resmi ve ideolojik bir hal almaya balamt. Mevcut durumdan istifade etmek isteyen ah smail, Anadolunun krsal kesimlerinde yaayan ve Osmanl idaresinden honut olmayan kskn Trkmenleri kendine ekmeyi hedefliyordu. randan gnderilen Diler, i itikadn Anadoluda yaylmas iin, i itikadyla ilgili kitaplar getirip datyor, i dnceyi tesis ettirmek iin youn aba gsteriyorlard. Anadoludaki taraftarlarna Erdebil tekkesinin usul ve erknn talim ederek, banda bulunduklar topluluklarn tarikata ballklarn devam ettiriyorlard. Sadaka ve nezir ad altnda topladklar paralar, gizli ve muntazam bir ekilde bu i iin kurulan tekilat vastasyla rana ulatryorlard. Anadoludaki Trkmen airetlerini kitleler halinde rana g ettiren bu Dilerin en byk grevi, Osmanl lkesinde kendi taraftarlarnn ok olduu blgelerde isyan ve ayaklanmalar

93 Ekinci, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, s.114115.

35

karmakt. Bu amala Anadoluda ah Kulu, Nur Ali gibi baz isyanlarn kmasn salamlardr.94 Sz konusu propaganda faaliyetleri ve sessiz muhalefet Anadoluda birok isyann ortaya kmasna sebep olmutur. Bu dorultuda ortaya kan Baba Znnun ve Kalender elebi isyanlar gibi bakaldrlar her ne sebeple ortaya km olursa olsun ilerce desteklendiklerinden dolay Osmanl Devleti tarafndan hep bir muhalefet gibi telakki edilmi ve kanl bir ekilde bastrlmlardr. Bu isyanlarn ou ekonomik nedenli olup, zellikle i desteinden dolay siyasi bir grnt halini almlardr. Dolaysyla bu isyanlar Anadoludaki Alevilerle Snniler ve Osmanl Devleti arasnda fikri adan uyumsuzluklar ve toplumsal huzursuzluklar yaratmtr. Alevilerin baz ayaklanmalara karmalar, devletin onlara potansiyel tehlike gzyle bakmasna yol amtr. Bu durum Trkmenleri Osmanlya kar yabanclatrd gibi onlarn iilie taraftar olmasna ve Selukluda olduu gibi idareye kar tereddtle bakmalarna sebep olmutur.95

2. Sosyo-Ekonomik artlar
Byk ounluu gebe hayat srmekte olan ve daha nce amanist, Budist ve Maniheist gibi mistik kltrlerin tecrbesini yaam bulunan Trkmen topluluklarnn nemli bir ksm Arapa bir yana okuma yazma dahi bilmiyordu. Bu nedenle sz edilen zmrelerin Mvernnehrin gelimi kltr merkezlerinde yaayan dier Trk topluluklar gibi kitab slam gerektii ekilde kavrayp yaayabilmesi mmkn deildi. Zira zor hayat artlar iinde yaamakta olan bu gruplar, srekli hayvanlaryla beraber g etmekte ve kitab slam reten medrese evreleriyle yok denecek kadar az ve yetersiz bir temas halinde idiler.96 slamiyeti kabulde samimi olan ancak onu gerek anlamda renip zmseme imkn bulmada ciddi problemler iinde kalm bu zmreler, tabii bir ekilde slam inanlarla birlikte nceki telakkilerini de
94 Erdebil Tekkesi ve Anadoludaki faaliyetleri iin bkz. Mustafa Ekinci, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, (Orijinal Ad: Erdebil Tekkesinin Kuruluu, Gelimesi ve Anadoludaki Dini Siyasi Faaliyetleri, Baslm Doktora Tezi), s.81124. 95 Flal, Alevilik Bektilik, s.205; Ekinci, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, s.227. 96 Smer, Faruk, epniler, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul 1992, s.25.

36

devam ettirmilerdir. Dolaysyla bu Trkmen kitlelerinin Mslmanl, dini ykmllkleri yerine getirmekten ziyade, eski inan ve geleneklerinin n planda tutulduu bir halk Mslmanlyd. Bu yzden sz konusu kitlelerin slama snmalar ve onu benimsemeleri daha ok tasavvuf bir yoldan, baka bir ifadeyle slamdan nce alk olduklar mistik usullerle gerekleebilmitir.97 Tasavvufun Trklerin slamlamasnda ve slami anlaylarnn ekillenmesinde nasl bir etkiye sahip olduunu tasavvufi form bal altnda ele alacaz. Btn toplumlarda olduu gibi Trk boylar arasnda da sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik bir takm yapsal farkllklar nedeniyle slam anlama ve uygulamada baz farkllamalar ortaya kmtr. nk slamlama faaliyeti yerleik kltre sahip olan toplum kesimleri ile gebe ve yar gebe kltr gruplar arasnda birbirinden farkl denilebilecek boyutlarda ortaya km ve bu farkllk zerinden gelimitir. Sosyo-kltrel faktrlerin sonucu olarak ortaya km olan bu yeni dini oluum, daha sonra bir takm sosyal ve siyasal ayrmalara yol amtr. Binaenaleyh kitleler halinde slam kabul eden Trklerin balangtan itibaren kitabi bir din anlayna sahip olduklarn iddia etmek pek mmkn deildir. Bu balamda ehirli olan yerleik topluluklar medreselerde retilen kitabi slam prensiplerine daha sadk, bilgiye dayal dzenli bir din anlayn yani Snnilii benimsemi olup gereklerini tam anlamyla yerine getirmekteydiler. Buna mukabil Gebe Trkmenler ise eski sosyo-ekonomik yetersizlikler sebebiyle eski inan ve geleneklerinin de iinde bulunduu bir dini eilim gstermilerdir.98 Anadolu'ya gelen Ouz Trkleri, Anadolu dini hayat bakmndan son derece nemli bir yere sahiptir. nk onlar srekli olarak kafileler halinde Anadolu'ya geliyor ve beraberlerinde Orta Asyadaki inanlarn da getiriyorlard. Anadolu'ya g eden topluluklar arasnda yerleik hayatn iinden ve byk kltr merkezlerinden gelen tam ve kitabi olarak Mslmanlam olanlar kadar eski dini hatralarn, geleneklerini, slami cila altnda devam ettirerek ok sathi ve iptidai ekilde inanan kiiler de vard. Hatta bu yeni gelen kitlelerin iinde hibir ekilde slam ile tanmam
97 Kprl, Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1981, s.61-76. 98 z, Mustafa, slm Mezhepleri Tarihi Asndan Anadolu Alevilii, Trk Yurdu, Ankara, Aralk 1994, say 88, XIV, 70; Yldz, Amasya Yresi Alevileri, s. 2829.

37

olanlar da mevcuttu.99 Sz edilen Trkmenlerin eski inanlarn ve geleneklerini inat ve srarla muhafaza etmelerinden dolay Anadoludaki slamlama hadisesi tam manasyla gerekleememitir. Bu dank ve homojen yap, XIII. ve XIV. yzyllarda varln iyice hissettirmitir. nk anlan kesimler, ehirlerden uzak olmakla medrese eitimiyle de bir ba kuramyor ve ilmi tartmalardan habersiz kalyorlard. Dolaysyla slam Dini ile ilgili yaplan kelam ve felsefi tartmalar, fkh meseleler bu zmreler iin bir anlam ifade etmiyordu. Onlar iin eski inanlarndan kalma eski Trk kamlar ve atalarnn Mslmanlam ekli olarak grdkleri Trkmen Babalar vard. Dolaysyla bu dnemde Anadolunun birok yerinde hayat tarz ve dnya gr olarak temelde slama dayal fakat slam ncesi dnemlerin gelenek ve hurafelerini, kark inan kalntlaryla beraber yaayan bir takm zmrelerin mevcut olduunu sylemek mmkndr.100 Bu adan XIII. yzyl Anadolunun siyasi, dini ve sosyo-ekonomik hayat, gnmz toplumundaki farkl telakkilerin oluumunda byk rol oynamtr. zellikle II. Bayezd ile balayp Yavuz Sultan Selim ve sonrasnda artarak devam eden bir takm uygulamalar, Anadoludaki heterodoks gruplarn toplumsal organizasyon biimlerinin farkllamasna, giderek daha ie dnk fakat da kapal topluluklar halinde kentlerden uzak da kylerinde yaamalarna yol amtr. Dil ve kken fark bir tarafa kartlaryla aralarndaki mesafenin ve kltrel farkn kesin bir ekilde belirlenmesiyle birlikte, bu topluluklarn etnik bir kimlik kazanmalar da bu dnemde olmutur. Kavmi kkenleri Trk, Krt, Arap ne olursa olsun, kltrlerinin temelini oluturan ve topluluu birbirine balayp bireylere aidiyet hissini vererek yabanc olanla farklarn belirleyen inanlar ve pratikler, etnik bir ba halini almtr. Kltrel olarak dardakilerden ayr bir grup eklinde meknsal olarak da tecrit edilmi blgelerde yaamalar, kendi kendileri zerine olan bilinlerinin de mitlerle beslenerek ekillenmesini salamtr. Gnmz Alevilii olarak adlandrlan bu yapnn oluumu ve ekillenmesinde sz konusu sosyal durumun byk bir etkisi vardr.101

99 Ocak, slam ncesi nan Motifleri, s.19; Kprl, Fuat Babinger, Franz, Anadoluda slamiyet, stanbul 1996, s.48. 100 Ekinci, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, s.31; zbilgen Erol, Btn Ynleriyle Osmanl, z Yaynclk, stanbul 2003, s.549. 101 Okan, Murat, Trkiyede Alevilik, mge Yay., stanbul 2004, s.63.

38

Srekli gebe topluluklar halinde yaayan Trkmenler, yazlk ve klk otlaklarda ve olduka zor artlarda yayorlard. Bu durum bir ksm gebe Trklerin slama girmesinden sonra kendilerine gre glnden dolay zellikle be vakit abdest ve namaza alamadklar iin bu ibadeti yerine getirememilerdir. Batini akidenin tesiriyle belli bir zaman sonra bu ibadetlere batini tevillerle farkl anlamlar yklenerek ileri boaltlmtr. slam dininde nemli bir yer tutan namaz ve abdestten kastn Aleviler, doruluk olduu fikrini benimsemitir.102 Ayrca yerine getirilmesi abdest, namaz, oru, zekt gibi ibadetlerden daha kolay olan tasavvufi nitelikli bir takm deerlerden srr izhar etmemek, grdn rtmek, musahip edinmek, dnyaya deer vermemek ve tvbe almak slam eriatndaki baz farzlarn yerini tutmutur.103

3. Tasavvufi Form
slamiyet Orta Asyann eitli blgelerinde yaayan Trk topluluklarna daha ncede belirttiimiz gibi VIII. yzyldan itibaren bir yandan eitli kltr havzalarndan tccarlar ile ran tasavvuf ekollerine bal sfiler kanalyla dier yandan da snrdaki askerler aracllyla ulamt. Ouz boylar ve dier Trk topluluklarnn ise genel olarak IV/X. yzyln ikinci yarsndan sonra byk topluluklar halinde slam dinini benimsediklerini yukarda izah etmitik. Bu dnemde zellikle Horasan Melametilii ad verilen ve kuru zhde nem vermeyen, cezbeci tasavvuf mektebine mensup ranl ve Trk Sufiler Trklerin Mslman olmasnda nemli olmutur. Hamdun Kaassar (271/884), Eb Osman el-Hr (290/902), Ebu Said ebil-Hayr (440/1049) gibi byk sufiler tarafndan temsil edilen Horasan Melametiyyesinin tasavvuf anlay, bn Arabi, Evhadddin Kirman, Sadreddin Konev, Fahreddin Irak ve Mevlana gibi sonradan Anadolu'ya gelen pek ok byk mutasavvf etkilemitir. Horasan Melametiyyesi, insannn iyiliklerinin Allahtan, ktlklerininse kendinden kaynaklandn temel prensiplerden biri olarak kabul etmi; bu balamda kiinin toplum iinde iyiliklerini gizleyip ktlklerini ifa

102 z, Mustafa, a.g.m., s. 70. 103 zm, lyas, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, Horasan Yaynlar, stanbul 2002, s.128

39

etmesinden hareketle halkn knamasna maruz kalarak nefsi tezkiye yoluyla Hakka ulamasn hedeflemitir. Ayrca bu anlayta bir takm kyafet, tren, det, anane ve zikir meclisleri gibi zahiri ve ekilsel ibadetlerden ziyade, kiinin kendi nefsini sulamas, arlklarna kar ona tavr almas, kendi ayplaryla megul olmas eilimi hkimdir. Bu dorultuda nefse kar sava, nefsi aalamay, nefsin iyiliklerini gizlemeyi hatta insanlarn yannda, onlarn knama ve ayplamasna sebep olacak derecede, eriatn zahirine uymayan davranlar sergilemeyi temel prensip edinmilerdir. Sz konusu edilen anlay Orta Asya Trk sufiliinin de zn oluturmutur.104 Melamilerin zahire nem vermeme, riyaya sapmama ve zellikle gizlilie byk zen gsteren tavrlar, ibadetlere ilgisiz kalan ve sadece kalbi duygulara nem veren bir dini anlay biimini gelitirmeleri, Orta Asyada bir ok Trkmen boyunu etkilemitir. nk onlarn bu esaslar ile zellikle namaz ve benzeri ibadetler ve merasimlere pek dkn olmamak gibi grleri, gebe hayatna, geleneksel alp anlayna, basit ve sade yaaylarna uygun dt iin Trkler tarafndan byk ilgi grmtr. Trkmenler sz konusu anlay amanlktan gelen unsurlarla da zenginletirerek, ortaya yepyeni bir tasavvuf ve din anlay karmtr. Bu durum daha sonraki yzyllarda Anadoluda tam anlamyla ekillenecek olan ve ibadetleri nemsemeyen Aleviliin ortaya kmasnda etkili olan nemli tasavvufi faktrlerden biri olmutur.105 Ayrca slamiyette her trl tarikatn ortaya kmaya balad XI. asrda eyh olarak adlandrlan baz mutasavvflar, zaviyeler ve hankahlarda etraflarnda mritleri ve dervileri ile ruhani bir hava iinde yayorlard. Bunlar hakikatin kitaptan (Kuran) deil, his yoluyla anlalabileceini iddia ederek, medrese mntesiplerine cephe alyorlard. Dinin mekruh sayd raks ve musikiyi n planda tutan sz konusu kimseler, kuzey bozkrlardan aman akidesiyle beslenmi vaziyette gelerek slamiyetin

104 Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s.1724; Glpnarl, Abdlbaki, Melamilik ve Melamiler, Gri Yaynlar, stanbul 1992, s. 1415; Sunar, Cevdet, Melamilik ve Bektilik, AF yaynlar, Ankara 1975, s.1419.; nan, Yusuf Ziya, slamda Melamiliin Tarihi Geliimi, Bayramak Yaynevi, stanbul 1976, s. 15-39; Bolat, Ali, Melmetlik, nsan Yaynlar, stanbul 2003, s.177 vd. 105 Flal, Trkiyede Alevilik Bektilik, s.103-104.

40

nass kurallarna pek intibak edemeyen Trkmen kitleleri zerinde fazlasyla etkili olmulardr.106 Trkler arasnda ilgi grmeye balayan sz konusu tasavvuf hareketler, Buhara ve Semerkandda yetien dervilerin ehir ve kasabalardaki faaliyetlerinin yan sra, gebeler arasnda da eski Trk gelenekleriyle sslenmi bir tasavvuf anlayn srdren Baba Fergn, Arslan Baba, Korkut Ata ve oban Ata gibi derviler vastasyla temsil edilmeye balanmtr. Bu mutasavvflarn halk arasnda yaylan menkbe ve kerametleri, Trklerin tasavvufa ilgisini arttrmtr. lahiler ve iirler okuyan, yaptklar ilerden bir karlk beklemeyen, Allah rzasn her eyin stnde tutan bu dervileri, Trkler eskiden beri bir kutsiyet verdikleri ozan ve kamlara benzeterek kabul etmekte zorlanmamlardr. Bylece eski kam ozanlarn yerini Ata ve Baba unvanl derviler almaya balamtr.107 Trkler slam kabul ettikten sonra tasavvufi formun en byk etkisi Ahmed Yesevi ile kendini gstermitir. Ancak IV. asrdan beri tasavvuf fikirlerine alm, mutasavvflarn menkbe ve kerametleri yalnz ehirlerde deil gebe Trkler arasnda bile az ok yaylmt. Dolaysyla slamn gebe Trk boylar arasnda balangta tccarlar, gezgin derviler ve sonralar tasavvufun kurumsallamasyla birlikte tarikatlar vastasyla yayldn sylemek mmkndr. Gebe Trkmenler eski kltrlerinden aina olduklar cezbeli, farkl kyafetli, dnyaya nem vermeyen ve eitli dini ayinler icra eden kam tipini; kendi dilleriyle, anlayacaklar ekilde dini tebli eden, engin sufi hogrsne sahip, kabileler arasnda gezip dolaan dervilerde bulmulardr. lahiler, iirler okuyan, Allah rzas iin halka birok iyiliklerde bulunan, onlara cennet ve saadet yollarn gsteren dervileri, Trkler, eskiden dini bir kutsiyet verdikleri ozanlara benzeterek hararetle kabul ediyorlar, sylediklerine dini bir gereklilik olarak inanyorlard.108 Bu dervilerin irad faaliyetlerinde gebe hayatna uygun ve geleneksel ritel formlar yer bulabilmitir. Bylece yerleik Trkmenlerin rendikleri ve yaadklar slamdan farkl bir slami anlay, gebe Trkmenler arasnda kabul

106 ztrk, Mrsel, Anadolu Erenlerinin Kayna Horasan, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2001, s.42. 107 Bardak, M. Necmettin, Bir Tasavvuf Mektebi Olarak Bektilik UBAS I, s.51. 108 Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s.19.

41

grmtr. Temel inanlarda birliktelik grlmekle birlikte bu farklln en ak tezahrleri dini pratiklerde gzlenmektedir.109 Gebe Trkmenler arasnda en fazla taraftar bulan ve mnferit dervilik faaliyetlerinin tesinde tarikat haline gelip tekilatlanan tasavvuf hareketi Ahmet Yesevi (.562/1167)nin kurduu Yeseviliktir. Ahmed Yesevi bir mrit ve ahlak hviyetiyle etrafndaki Trkmenlere eriat hkmlerini, tasavvuf esaslarn, tarikatnn adab ve erknn retmeye, slamiyeti Trklere sevdirmeye alm, ehl-i snnet akidesini yayarak bu blgeye yerlemesini balca gaye edinmitir. slam eriatna ve Hz. Peygamberin snnetine sk skya bal olan Ahmed Yesevinin eriat ile tarikat kolayca telif etmesi, Yesevilikin Trkler arasnda sratle yaylp yerlemesinin ve daha sonra ortaya kan birok tarikatlara tesir etmesinin balca sebebi olmutur.110 Bu bakmdan tarikat dili Trke olan Yesevlik hem dnce, hem de db ve erkn asndan Bektliin ortaya kn hazrlayan nemli faktrlerden biri kabul edilmektedir.111 O dneme kadarki btn tasavvuf ve dini kitaplarn Arapa yahut Farsa yazlm olmas bu bilgilerin sadece Arapa yahut Farsa bilen Trkler arasnda yaylmasn salamt. Buna mukabil Ahmed Yesevinin Divan Hikmeti Trke kaleme alm olmas, Divan Hikmetin zellikle dou ve kuzey Trkleri, zbekler, Krgzlar ve Volga Trkleri arasnda mukaddes bir kitap gibi itibar grmesini salamtr.112 Ahmed Yesevinin yolunu takip eden mritleri, onun gr ve dncelerini halka anlatarak Yesevilikin yaylmasn salamlardr. Halife ya da Horasan Erenleri olarak zikredilen bu ahslar, zellikle Seluklu dneminden itibaren Anadolu'ya gelen Trkmen gruplarnn banda bulunmulardr. Anadolunun slamlamasnda ok nemli grevler stlenen bu erenler, beraberlerinde Ahmed Yesevinin grleri ile kendi gelenek ve greneklerini de getirmilerdir. Anadolunun slamlamas ve burada heterodoks bir yapnn olumasnda byk rol oynayan Horasan Erenleri zerinde durmay faydal gryoruz.

109 Sarkaya, Mehmet saffet, slam Dnce Tarihinde Mezhepler, Isparta 2001, s.291. 110 Eraslan, Kemal, Ahmed Yesevi, mad. DA, stanbul 1989, II, 161. 111 Bardak,Bir Tasavvuf Mektebi Olarak Bektilik, a.g.e., s. 51. 112 Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s.120.

42

Horasan Erenleri tabiri genellikle Ahmed Yesevi geleneine bal olanlar iin kullanlr. Saylar konusunda muhtelif grler mevcuttur. Bir rivayete gre bu say doksan dokuz bindir.113 Sz konusu erenlerden bir ksmnn Ahmed Yesevinin yaad blgede kald, dier bir ksmnn ise Anadolu ve Rum Erenleri adyla slamlama faaliyeti iin bu topraklara gnderildikleri belirtilmektedir. Bu yzden XIII. yzyl Seluklu dneminde adndan en ok bahsedilen topluluk Horasan Erenleri olmutur. Anadolu'ya gelenler arasnda Avar Baba, Pir Dede, Geyikli Baba, Abdal Musa, Horaz Dede ve Hacm Sultan Vilyetnmesinde getii zere Hac Bekt Vel bulunmaktadr.114 Menakbnamelerden anladmz kadaryla Ahmed Yesevi retisinden icazetname alarak Anadolu'ya gelen Horasan Erenleri, slam tasavvufunda ifadesini bulan bir takm karakteristik zellikler tarlar. Sz konusu erenler, zahir ve batn ilminde derinleen ve neticede baz olgu ve olaylarda tasarruf sahibi kiiler olarak grlr. ahin ve doan gibi hayvanlarn formuna girerek gazi - alplere yardma gider ve belde halknn Mslman olmasn salarlar. Bir baka deyile, tayyi zaman ve mekndrlar. Rehber olduklar kitleden yksek seviyeyi temsil etmezler, Horasan blgesinde rendiklerini retirler. Birer zahit gibi dnyevi adan kayt ve endieden uzak, gelecek kaygsn dnmeden yaarlar. Taassuptan uzak, insan sevgisi ve ahlaki deerleri alayan birer reticidirler. Horasan Erenleri hakkndaki genel malumat ve kanaatler byle olmakla birlikte bir ksm tarih kitaplar ve resmi belgelerde ise daha farkl bir tablo izilir. Buna gre; dini emirlere ve eriate kaytsz olduklar, hulul ve tenash gibi bir takm sapk inanlara inandklar aktarlr. Gebe veya yar gebe yaayan bu erenlerin, harici kyafetleriyle eski amanlarn varisleri, eski dinlerinin byc rahipleri gibi telakki edildii belirtilir.115 Horasan Erenleriyle ilgili olumsuz kaytlarn en nemli nedenlerinden biri de Anadoludaki baz isyanlara nclk etmeleri veya isimlerinin bu isyanlara karm olmasndandr. Bundan dolay onlar devlete kar, isyanc ve babozuk olarak deerlendirenler de vardr. Ocaka gre Yesevi kkenli Horasan Erenleri yannda
113 Vilyetnme, s. 5 114 Grka, rfan, slam Felsefesi Asndan Horasan Erenleri, HBVAD, Ankara 2000, XV,194195. 115 Grka, a.g.m, XV,195201.

43

Anadoluya gelen heterodoks derviler arasnda Kalenderiler de vardr ki, Hint havzasndan besleniyor olmalar mmkndr. Bunlarn namaz klmadklar, iki itikleri bilinmektedir. Abdal sfat da daha ok bunlar iin kullanlmaktadr.116 Ahmed Yeseviden iki asr sonra Orta Asyada Yesevilikten Nakibendliin domas, hem tarikatnn Snniliine, hem de Yeseviliin Anadoludaki uzants Bektiliin ilk dnemlerinde Snni bir tarikat olduuna dair bir delil olarak deerlendirilmitir.117 Dier yandan Ahmed Yesevinin giyim tarz, kendisine nisbet edilen simgesel mahiyetteki menkbeler, bilhassa kadn-erkeklerin bir arada bulunduu zikir meclisleri dzenlemesi ve ayinlerde zikri erre denilen zikir eidini kullanmas, Yeseviliin ve onun devam olarak kabul edilen Bektiliin eski Trk inanlarna bal heterodoks bir yapya sahip olduuna dair iddialara yol amtr.118 Bir ksm Alevi aratrmaclar ise, Hac Bektn Yesev geleneine balln ve Vilyetnmede rivayet edilen Ahmed Yesevi ile Hac Bekt Vel arasndaki gl ba grmezden gelerek Bektilik/Aleviliin Yesevilikten domadn, mstakil bir sistem olarak vcut bulduunu dile getirmektedirler.119 Hac Bektn Makalt adl eserinde tasavvuf ve eriat konusundaki yaklam ile Vilyetnmede Hac Bektn hayat ile ilgili aktarlan bir ksm tarihi rivayetler bu iddialara kar gl bir dayanak tekil etmektedir. Ayrca Hac Bektn kendisini Ahmed Yesevi geleneine bal bir halife olarak tantmas ve Anadoluda byle bir konumundan dolay sayg ve hrmet grmesi bizleri sz konusu iddialarn bir ksm ideolojik kayglarla dile getirildii kanaatine sevk etmektedir.

116 Ocak, Osmanl imparatorluunda Marjnal Sfilik: Kalenderiler, TTK, Ankara 1992, s. 115-116. 117 Bu konu iin bkz. Hac Bekt Vel, Makalat, nr. Esat Coan, stanbul ty., s.36-39; Flal, Trkiyede Alevilik Bektilik, s.129-131, 161-178,215 vd.; Abdlkadir Sezgin, Alevilik Deyince, Burak Yaynlar, stanbul 1996, s.165. 118 Kr.Flal, Trkiyede Alevilik Bektilik, s. 386-387; Sarkaya, a.g.e., s.292-293; Ocak, slam ncesi nan Motifleri, Enderun kitabevi, 1983, s.220-221; Melikoff, rene, Anadoluda Heterodoks slam, Tuttum Aynay Yzme Ali Grnd Gzme, stanbul 1997, s.43-60. 119 Birdoan, Nejat, Alevilik, Hamburg 1990, s.95-96; Bender, Cemid, Krt Uygarlnda Alevilik, stanbul 1993, s.101-103.

44

D. GELMES
Alevilik Bektilik dncesinin Anadoluda yerlemesi ve kklemesinde Anadolu'ya gelen Trkmen eyhleri ve bilhassa bunlardan Hac Bekt Velnin rol son derece nemlidir. Horasann Niabur ehrinde doan Hac Bekt Velnin doum ve lm tarihi ihtilafl olmakla birlikte, genel kabul onun 1209da doduu ve 1271 ylnda vefat ettii eklindedir.120 Hac Bekt Velnin hayatn simgesel motiflerle menkbevi bir ekilde anlatan Vilyetnmeye gre, Hac Bektn annesi ve babas Trk soyundandr. Annesi eyh Ahmetin kz Hatem Hatun, babas Sultan brahim Sanidir. Ayrca iilerin yedinci imam Musa Kazmn soyundan gelmesi dolaysyla O, Hz. Ali neslindendir. Hac Bekt Velnin hayatn aratran gnmz aratrmaclarnn bir ksm bu tr rivayetleri ve bilgileri ihtiyatla karlarken dier bir ksm daha nce de belirttiimiz zere Emevi ve Abbasi iktidarndan kaan Ali Oullarnn Horasan blgesine sndklarn121 ve bu blgeye yerleerek bu yrelerdeki Trklerle kan bann oluabileceini dolaysyla Hac Bekt Velnin Ehlibeyt soyuna mensup olabileceini belirtirler.122 Hac Bekt ve Makalat zerinde kymetli aratrmalar yapan merhum Esad Coana gre ise, Vasitnin onun seyyid olduunu nakletmesi ve Hnkrn Makltn Trke deil de Arapa yazm olmas onun seyyid, dolaysyla da Arap olduunu gsterir123 Hac Bekt Vel, Ahmed Yesevi halifelerinden Lokman Parendenin yannda yetimitir. Her ne kadar Vilyetnmede Hac Bekt Velnin Ahmet Yesev ile grt ve Bedahann fethedilmesi iin kendisini grevlendirdii belirtilmekteyse de, Ahmet Yesev (562/1166) ile Hac Bekt Vel arasnda yaklak 100 yl kadar bir zaman vardr. Binaenaleyh bu iki ahsn grm olmalar, tarihsel adan mmkn grnmemektedir. Dolaysyla Hac Bektn Ahmed Yesevden feyz almas aradaki bir ahsn elinden olmutur ki, bu da Lokman Parendedir.124 nk Ahmet Yesevinin 1166 ylnda vefat ettii, Hac Bektn da 1200 yllarnda dnyaya geldii kabul

120 Bu konuda detayl bilgi iin bkz. Noyan, Bektlik ve Alevlik Nedir, s.16 vd. 121 Yaarolu, a.g.e., s.65-66. 122 z, Baki, Bektlik Nedir?, s.48. 123 Coan, Esad, Hac Bekt Vel, s.33. 124 ztrk, Yaar Nuri, Tarihi Boyunca Bektlik, stanbul, 1997, s.54; Melikoff, rene, Hac Bekt: Efsaneden Geree, stanbul 1998, s.109.

45

edilmektedir. Bu adan menakbnamelerde Ahmed Yesevi ile Hac Bekt Velnin grt eklindeki menkbeleri, Hac Bektn Ahmed Yesevi okulunun disiplini iinde yetitii ve bu retinin bir devamcs olduu eklinde anlalmas daha isabetli grnmektedir.125 Velyetnmeye gre, Hac Bekt Vel, Anadolu'ya gitmek iin

grevlendirildiinde Niaburdan Basraya oradan da Badat ve Necefe urayarak, buradaki limlerle grp ilmi mnakaalarda bulunmutur. Daha sonra Mekke ve Medineye gemi, buradan Kuds ve Halep zerinden Anadoluya gelmitir.126 Hac Bektn Anadolu'ya niin geldiiyle ilgili olarak; Ahmed Yesevnin kendisine Sana Sulucakarayk yurt olarak verdik eklindeki manevi iareti zerine buraya geldii belirtilmektedir.127 Daha ncede belirttiimiz gibi Hac Bektn Ahmed Yesevi ile grm olmas tarihsel adan mmkn olmadndan, bu dnemde Yesevi retinin temsilcisi ve Hac Bektn hocas Lokman Parendenin kendisini Anadoludaki dank Trklere nderlik etmesi iin buraya gnderdii makul bir izah olarak grnmektedir.128 Hac Bekt Velnin doum ve lm tarihinin ak bir ekilde belli olmamasndan dolay onun Anadoluya geli tarihi konusunda da kesin bir tarih vermek mmkn olmamaktadr. Son dnemde yaplan aratrmalar bu tarihin 1220 ve 1281 yllar arasnda olduunu belirtmekle beraber, Hac Bektn olgunlam bir Yesevyye dervii olduu, hac ziyaretini yaptktan sonra yaklak 1230 yllarnda Anadoluya geldii gr daha hkim grnmektedir.129 Bir Bekt dedesi olan Bedri Noyan, Hac Bekt ktphanesindeki Vilyetnmeye dayanarak Hac Bektn 670/1271 ylnda Anadolu'ya geldiini belirtmektedir.130 Hac Bektn hayat konusunda akla kavuturulamayan bir dier konu da onun Anadolu'ya geldiinde ilk olarak nereye yerletii ve Baba lyas isyanna katlp
125 Melul Divan ve Aleviliin, Tasavvufun, Bektiliin Tarihesi, Haz. Latife zpolat - Hamdullah Erbil, Ankara ty., s. 287. 126 Sezgin, Abdlkadir, Hac Bekt Vel ve Bektlik, Ankara, 1990, s.1617. 127 Sunar, Cavit, Melamilik ve Bektlik, Ankara 1975, s.36. 128 Melul Divan, s. 287. 129 Bu grler iin bkz. Baki z, Bektlik nedir?, stanbul 1997, s.52.; lhan Seluk, Gencay aylan, enay kalkan, Trkiyede Alevlik Bektilk, stanbul 1991, s.134. 130 Noyan, Bedri, Btn ynleriyle Bektlik ve Alevlik, Ankara 1998, I, 61.

46

katlmad hususudur. XIV. yzylda Konyada kaleme alnan Menakb- Baba lyas adl el yazmas kitap Hac Bektn, Baba lyasn mridi olduunu aka ifade etmekle beraber, Makalat ve Vilyetnmede byle bir rivayet mevcut olmad gibi Elvan elebi ile kpaazadenin vermi olduu bilgilerde ise bu dorultuda kaytlar mevcuttur. rene Melikoffa gre; Hac Bektn kardei Mente, bu isyan srasnda Sivasta ldrlm olmasna ramen Hac Bekt Vel bu isyana katlmamtr.131 Hac Bekt Velnin kardei Mente ile birlikte XIII. yzylda Anadoluda nl Trkmen eyhi Dede Garkna, sonra da onun halifesi Baba lyasa intisap ettiini ve onun halifesi makamna kadar ykseldiini belirten Ocak, 1293 ylndaki isyana Hac Bektn ya tasvip etmediinden veya baka bir sebeple katlmadn belirtmektedir. Ocak, Hac Bektn isyan liderinin bir halifesi olduunu ve isyandan sonra yakalanp ldrlmekten korktuu iin takibattan kap izini kaybettirmi olabileceini de iddia etmektedir.132 Gnmz Alev yazarlarnn bir ksm Hac Bekt Velye ykledikleri hmanist yaklamla bu iddialara iddetle kar kmakta ve Hac Bektn hibir suretle tasvip etmedii ve destek vermedii Baba lyas isyanna katlmadn, bir takm evrelerin onu kastl olarak isyanc, insan katili ve bir ekya olarak tantmak gayreti iinde olduunu belirtmektedirler.133 Yukarda da deindiimiz gibi Hac Bekt, Anadolu'ya geldikten sonra bugn Nevehirin Hac Bekt ilesi olarak bilinen Sulucakarayke yerlemitir. Burada insanlara bir takm kerametler gstererek blge halk arasnda ahlaki deerlerin ve stn erdemlerin yerlemesini salamtr. Dolaysyla Anadolunun ve fethedilen blgelerin slamlamasnda ve buradaki insanlarn manevi deerlerine sarlmasnda Hac Bekt Vel retilerinin nemli bir rol olmutur. nsan sevmeyi, ilahi akn bir n art gibi gren Hac Bekt Velnin dnceleri, Kuran ve Snnet kaynakl genel sfi dncenin iinde kabul edilmektedir.134 Bu kadar geni etkiye ramen o dnemde Hac Bekt dncesinin bir baka ifadeyle Bektiliin kurumsallatn veya bir tarikat
131 Melikoff, Hac Bekt, s.94. 132 Ocak, Hac Bekt- Vel el-Horasani, Yunus Emre Nasreddin Hoca ve Hac Bekt Vel Dncesinde Hogr, Ankara 1995, s.194195. 133 Varlk, Ali Aa, Alev Bektiliin Dayanaklar, stanbul 1997, s.23. 134 ztrk, Tarihi Boyunca Bektilik, s.101.

47

hviyetini aldn sylemek mmkn deildir. Hayatnn byk bir ksmn Sulucakaraykte geiren ve orada vefat eden Hnkr Hac Bekt Velnin mezar Hac Bekt ilesinde kendi adyla anlan Hac Bekt Vel klliyesinin iinde bulunmaktadr. Hac Bekt Velden sonra Anadoluda Bekti geleneinin yazl bir temele oturtulmas, kurallatrlmas ve Bektiliin bir tarikat nitelii kazanmas Balm Sultan sayesinde olmutur. Hzr Bal olarak bilinen Balm Sultan, Dimetoka Kzldeli Sultan derghnda yetimi ve Yabal Babadan el almtr. Kzldeli Sultan Tekkesine, Yabal Babadan sonra Yaren Baba, ondan sonra da Balm Sultan postniin olmutur. 1499 ylnda II. Bayezdin ars zerine stanbula gelen Balm Sultan, Padiaha nasip verir. II. Bayezdin emri zerine Hac Bekt Vel derghna giderek buradaki Kadnck Ana evi olarak bilinen evde kalr. Devlet yardm ve imknlaryla Hac Bekt Vel Tekkesinin pek ok blmn ina eder. Etrafndaki insanlarn yaaylarn gzlemledikten sonra, Bektilii yeniden dzenlemeye karar verir. Bylece tarikatn ritellerini ve kurallarn ilk kez yazya dkerek, zaman iinde kabilecek farkl uygulamalar en aza indirmi olur. Balm Sultann bu faaliyetleri sonucunda Bektilik zamann eitim verebilen kurulularndan biri olur, tam teekkll bir tarikat nitelii kazanr.135 II. Bayezdin Balm Sultan Anadolu'ya armas ve Bekti tarikatnn bana geirmesinin nedeni ile ilgili olarak, Anadoludaki Bektileri ve Kzlbalar Safevi propagandasna kar korumak maksadyla yaplm olabilecei belirtilmektedir. Bektilerin kendileriyle pek ok noktada mterek olduklar Kzlbalar gibi Safevi yanls olmak yerine Osmanl ynetimi yannda kalmay tercih etmi olmalar bu iddiay hakl gsterir niteliktedir. Ayrca Balm Sultann, XV. yzyldan beri tarikat zerinde etkilerini gstermeye balayan i ve Hurufi unsurlar Bektiliin bnyesine uygun bir ekilde ve Safevi propagandas ile politize olmasna imkn vermeden kaideletirmeyi baarm olmas Bektilik tarihi asndan byk bir nem arz etmektedir.136

135 Temren, Belks, Bektiliin Eitsel ve Kltrel Boyutu, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1995, s.8589. 136 Ocak, Balm Sultan, DA, stanbul 1992, V, 18.

48

Balm Sultann Hac Bekt Zviyesine postniin tayin edildikten sonra yaygn olan baz uygulamalar prensip haline getirmesi, beraberinde baz tartmalar da getirmitir. nk Balm Sultan yapm olduu bir takm dzenlemelerle Bektlie Hristiyan, i ve Hurf karm baz anlaylarn yerlemesine de sebep olmutur. Nitekim on iki imam tresi, evlenmeden yaama (mcerredlik), arap imeyi mbah grme (demlenme), ibhilik, kulaa kpe takma, teslis (Allah-Muhammed-Ali) ve hull, on iki post gibi dnce ve uygulamalar onunla merulamtr.137 Balm Sultann getirdii yenilikler ve tekilatlanma Alevi-Kzlba topluluklar tarafndan yadrganm olmakla birlikte, Bektilik, Balm Sultandan sonra byk bir itibar kazanm, Anadoluda ve zellikle Rumelide yaylmaya balamtr. Devlet nezdinde himaye ve ilgi grm, bu sebeple Yenieri Oca da manen Bektilie balanmtr.138 XVI. yzyl balarndan itibaren bamsz bir tarikat olarak ortaya kmaya balayan Bektilik, Anadoludaki Haydari ve Kalenderi eyhlerle ilgisini kesememi ve o dnemdeki Bekti airleri de kendilerini hem Bekti, hem Haydari hem de Kalenderi olarak tantmlardr. 1527 ylnda ayaklanan ve Anadoludaki Trkmen zmrelerini peinden srkleyen Kalender elebi de kendisinin Hac Bekt Vel soyundan geldiini iddia etmitir. Aslnda bu dnemdeki Kalenderi eyhlerinin ou kendisini Bekti geleneine nisbet etmekteydi. Dolaysyla Bektiliin Haydarilik ve dier Kzlba zmrelerden kopmas mmkn olmad gibi aralarndaki irtibat da asla kesilmemitir. Bunun sebebi olarak, Bektilik, Kzlbalk ve heterodoksi inanlara sahip Kalenderi ve Haydarilerin, Snniler tarafndan dlanmas sonucunda yaknlatklar ve Hac Bekt kltnn sz konusu topluluklar iin ortak payda haline gelmi olmas zikredilebilir.139 Kalenderi ve Haydariler XVI. yzyldaki Safevi propagandasn desteklemeleri ve merkeze kar bir takm ayaklanmalara karmalar sebebiyle Osmanl ynetimi tarafndan takibat altna alnm, zaviyeleri kapatlm ve bazlar srgne gnderilerek cezalandrlmlardr. Btn bunlara ramen, Bektiler bu skntlardan kendilerini koruyabilmi ve hatta Kanuni Sultan Sleyman zamannda

137 ztrk, Bektilik, s. 172 vd.; Bardak, Bir Tasavvuf Mektebi Olarak Bektilik, a.g.e., s.59. 138 z, Trkiyede Alevilik Bektilik, stanbul 1990, s.75. 139 Kaya, Hasan, Alevilik-Kzlbalk, Senfoni Yaynlar, stanbul 2003, s.53.

49

Anadolu ve Rumelide baz yeni Bekti derghlar almtr.140 1826 ylnda Rafizilik, mlhidlik, Kuran sayfalarnn iki ielerine tka yaplmas, ilk halifeye kfretme, namaz ve orucu terk etme gibi sulamalarla Bektilii yasaklayan II. Mahmut, birok Bekti derviini srgne gndermi, Pir Evi dndaki Bekti tekkelerinin 60 yldan eski olanlarn medreseye evirmi son 60 ylda yaplanlar ise yktrmtr.141 Bu dnemde Bektiler ksmen yeraltna ekilmekle birlikte, taraftar olan devlet adamlarnn gz yummalaryla yar gizli yar serbest bir halde varln devam ettirebilmitir. Abdlhamit dneminde tekrar alan tarikat, 1924te tm tekke ve zaviyelerin kapatlmasyla birlikte tamamen feshedilmitir. Alevi Bekti derghlarnn kapatlmas ve Bektiliin devlet nezdindeki itibarn yitirmesinin sebebi ile ilgili olarak toplumdan dlanan bir ksm ar fikirlere sahip insanlarn Bekti kisvesi altnda gizlenmesinin veya Bektilii kullanarak kendi sapk fikirlerini yaymaya almalarnn etkili olduu kanaatindeyiz. Yukarda da belirtildii zere zellikle Haydari ve Kalenderi dervileri gibi heterodoks anlaylara sahip bir ksm dervilerin bu bnyede barnmalar ve Bektilerin de bunlarla irtibatlarn koparmamalar Osmanl Devletini rahatsz etmi olsa gerektir. nk Hurufilik, ranlik, Hristiyanlk gibi ana bnyeden farkl bir takm ar grlere sahip unsurlarn nfuzu ile Bektilik sapklarn ve arpklarn emin liman haline gelmitir.142 Ayrca bu konuyla ilgili olarak unu da belirtmek gerekir ki; dini metinlere bir takm srlar ykleyerek dini hkmleri gereksiz sayan batini anlaylara sahip Hurufilerin Bekti derghlarna snp onlar gibi grnd ve faaliyetlerini bu ekilde devam ettirdikleri bilinen bir gerektir.143 Fazlullah Estarabadi el-Hurufinin halifelerinden Mir erif ile air Nesminin Anadoludaki faaliyetleri sonucu Hurufilik
140 Osmanl Devletinin son dneminde Bekti tekkelerine yaplan yardmlar iin bkz., A. Ylmaz Soyyer, 19. Yzylda Bektilik, zmir 2005, s.47vd. 141 Kara, Mustafa, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Sr Yaynclk, stanbul 2004, s.276279; Soyyer, A. Ylmaz, Bekti Tekkelerinin 1826da Kapatln Anlamak, UBAS I, Isparta 2005, s.68. 142 ztrk, a.g.e., s.156. 143 Aksu, Hsamettin, Hurufilik, DA, stanbul 1998, XVIII, 411; Noyan, Btn Ynleriyle Bektilik ve Alevilik, II, 291;Kaygusuz, smail, Alevilikte Dar ve Darn Pirleri, Alev Yaynlar stanbul 1993, s.156; Bardak, M. Necmettin, Bir Tasavvuf Mektebi Olarak Bektilik, a.g.e., s.58; Soyyer, 19. yzylda Bektilik, s.131.

50

Bektiliin temel inanlar arasna girmitir. Ayrca Bektilerin Nesmiyi kendilerinden saymalar, Alevilerin de onu yedi byk airlerinden biri kabul etmeleri, bu zmrelerin Hurufi etki altnda kaldnn bir delili saylmaktadr.144 Yedi byk airden Yemini ile Virannin de Hurufi olduklar iddia edilmektedir.145 Huruflik, Bektlie szarken ayr bir biime brnerek Panteizm ve Antropomorfizm (doay ve insan tanrlatrmak ) grn altnda girmi,146 zellikle Bektilikteki vahdeti vcud ve tasavvufi ynleri kullanarak Bektilii etkilemeye almtr. Hurufi airler ve Hurufi evreden beslenip siyasi takibatlardan dolay tekkelere snan kimseler yapm olduklar tevillerle Bektiliin Batnilie kaymasn salamlardr. Szgelimi Alevi Bektilerdeki bizim namazmz klnm, orucumuz tutulmu ilkesiyle, cem esnasnda Trke nefesler ve iirler okunmas geleneinin Hurufilikten getii sanlmaktadr.147 Bektiliin, 1826 ylnda II. Mahmud tarafndan Yenieri oca ile birlikte ilga edilinceye kadar hemen hemen btn tarihi boyunca Osmanl merkezi ynetiminin yannda yer aldn sylemek mmkndr.148 unu da belirtmekte fayda vardr; Osmanlnn ilk dnemlerinde Hac Bektn retisi etrafnda kmelenmi olan Bektilik ile son dnemlerde ayya, kuralsz, dzensiz, pek ok irkinlikleri iinde barndran Bektilikten ok farkldr.149 Balm Sultan tarafndan tekilatlandrlan Bektilik, Kalender elebi ayaklanmasndan (15261527) sonra iki kola ayrlmtr. Daha ok ehir ve kasabalarda yaayan, tekke ve zaviyeleri bulunan Bekti koluna yol evlad, dier kolu temsil eden elebilere ise bel evlad denir. Hac Bekt Velnin evli ya da bekr olduu kabulnden hareketle ortaya kan bu iki koldan birincisine Babagan kolu da denir.
144 Glpnarl, Abdlbaki, Hurufilik Metinleri Katalou, Ankara 1973, s.28; z, Mustafa, slam Mezhepleri Tarihi Asndan Anadolu Alevilii, Trk Yurdu, Ankara, Aralk 1994, say 88, XIV, 70;Uyar, Mazlum, Safeviler ncesi randa Tasavvuf ve Safevi Devletinin Ortaya k Akademik Aratrmalara Dergisi, stanbul 2001, say 78, s.88; Kaygusuz, smail, Alevilik, nan, Kltr, Siyaset ve Ululular, Alev Yaynlar, stanbul 1995, I, 275 vd.; Nesiminin Hurufi etkiyle yazlm iirleri iin bkz., Hseyin Ayan, Nesm, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2002, I, 29-42. 145 Melikoff, Uyur dik Uyardlar,.s.39. 146 Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.39. 147 Kaygusuz, Alevilikte Dr, s.155-156. 148 Ocak, Ahmet Yaar ve tekiler, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin hsanolu, slam Tarih, Sanat, ve Kltr Aratrma Merkezi, stanbul, 1998, II,136-137. 149 Tucu, Hseyin, Alevilik Bir Mereptir, Kpr, No:62,stanbul, Bahar 1998, s.57.

51

Babaganlar; Hac Bektn tm hayatn (bekr) mcerred olarak geirdiini ne srerken, elebiler ise; Hac Bektn Kadnck Ana ile evlendiini ve kendilerinin de bu soydan geldiini iddia ederler. Bu iki kol sz konusu mesele yznden adeta birbirlerine dman olmulardr. lk dnemlerde gze arpmayan bu ayrlk Bektiliin kapatlmasyla iyice gn yzne kmtr. Babagan kolu zellikle Rumelide, elebiler ise Alevilik ile kararak Anadoluda varlklarna devam etmektedirler.150 Bektilik, bir dini tarikat olarak kaynan slam tasavvuf sisteminden alan ve tasavvuf formlar eski Trk dini inan normlaryla sentezleyen bir kimlii yanstmaktadr. Ayrca Budizm ve Maniheizm gibi uzak dou din kltlerinin tre ve geleneklerini de kendi bnyesinde muhafaza etmek suretiyle Anadolu'ya gelen Trkmen gruplar, burada i kollaryla temas salayarak Alevi kimliini oluturmutur.151

II. TRKYE ALEVL-BEKTL

1900lerin balarnda Bektiliin Babagan kolunun ttihad ve Terakki Cemiyeti ile elebiler kolunun ise Osmanl idaresiyle iyi ilikiler ierisinde olmasna ramen genel olarak Trkiyedeki Alev Bekti topluluklar milli mcadele dneminde Kurtulu Savana gnlden katlmlardr. Atatrk 23 Aralk 1919da Hac Bekta giderek Postniin Cemalettin Ulusoy ve Dede postundaki Salih Niyazi Baba ile grmtr. Bektiler arasndaki ayrl bilen M. Kemal, kendilerinden alabilecekleri destei kuvvetlendirmek iin elebiler ile Babaganlarn arasn bulmaya da almtr152. Cemalettin Efendi buyruu altnda bulunan tm muhiplerine milli mcadeleyi destekleme arsnda bulunmu, onlar da bu arya uyarak milli mcadelede canla bala grev almlardr. 23 Nisan 1920de alan TBMMde Cemalettin elebi Krehir mebusu ve meclis bakan vekili olarak mecliste grev

150 Noyan, Btn Ynleriyle Bektilik ve Alevilik, I, 123; Uluda, Sleyman, Baba, DA, stanbul 1991, IV, 366; Bardak, Bir Tasavvuf Mektebi Olarak Bektilik a.g.e., s. 59. 151 Trkdoan, Orhan, Alevi Bekti Kimlii, Tima Yaynlar, stanbul 1995, s.146. 152 Kk, Hlya, Cumhuriyet Dneminde Bektilik, UBAS I, s.72.

52

almtr. Ayrca Kurtulu Savandan sonra kurulan ilk meclise Dersim (Tunceli) Mebusu Diyab Aa ve Hasan Hayri Bey gibi Alev ileri gelenleri de katlmtr.153 Genel olarak Alev/Bektler cumhuriyetin kurulmasn memnuniyetle karlamakla beraber baz Krt Alevler bir dizi ayaklanma balatarak yeni devlete kar isyan halinde olmulardr. Kogiri ayaklanmas bu isyanlarn en ok ses getirenlerinden biridir. 6 Mart 1921de Sivas, Erzincan ve Tunceli blgesinde balayan ayaklanma Haziran 1921de bastrlm ve sorumlular cezalandrlmtr. Ayn ekilde 1930da bugn Tunceli adyla bilinen Dersim blgesinde geni apl bir ayaklanma olmu, bu isyan da ksa srede bastrlmtr. 1937nin Mart- Nisan aylarnda yeniden genileyerek balayan bu isyan ayn yln Eyll aynda ancak sona erdirilebilmitir.154 1950den itibaren krsal blgelerden kentlere gelmeye balayan Alev Bekt topluluklar 1962den itibaren muhtelif dernekler kurmaya balamlardr. Yakn tarihte Kahramanmara, orum, Sivas ve Gazi Mahallesi olaylar meydana gelmi olmasna ramen, Alev toplumu inan kimliini daha da glendirerek hayatna devam etmektedir.155 Anadoludaki Alevi/Bekti topluluklar iin inan asndan bir btnlk arz ettiklerini sylemek mmkn deildir. Baz konularda Caferi mezhebinin etkisinde kalan Aleviler, baz hususlarda da Batnilikten etkilenmilerdir. Ayrca slamdan nceki bir takm rf ve adetlerini de dini bir kisveye brndrerek devam ettirdikleri de bilinmektedir. Namazn klp orucunu tutanlar olduu gibi, namazmz niyazmzdr, orucumuz da muharremdir diyenler de vardr. Bir baka ifadeyle mutedil gruplarn yannda ar gruplara rastlanmak da mmkndr. Bu ekil birbirinden farkl inan yapsna sahip olan Alevileri tek bir mezhep mensubu olarak gstermek mmkn grnmemektedir.156

153 ener, Cemal, Alevlik Olay, stanbul 1989, s, 136139. Ayrca geni bilgi iin bkz. Baki z, Kurtulu Savanda Alevi-Bektiler, Can Yaynlar, stanbul 1995, 2386. 154 Cinemre, Levent Akit, Figen, 100 Soruda Tarih Boyunca Alevlik ve Alevler, stanbul 1995, s.73 vd. 155 zm, Gnmz Alevlii, s. 12. 156 Ekinci, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, s.225226.

53

Gnmz Trkiyesinde Alevi ve Bekti ocaklarnn faal olarak dinsel fonksiyonlarn srdrdklerini sylemek olduka gtr. zellikle 1960 sonras sanayi toplumuna gei srecinde byk ehirlere g veren bu ocaklarn talipleriyle ilikisi kopma noktasna gelmitir. Bu iletiimsizlik eitim srecinde bilhassa materyalist-ateist ve hmanist bir zihniyete sahip yeni bir Alevi genliinin yetimesiyle daha vahim boyutlara ulaarak, dedelerin ve dede/babalarn otoritelerini nemli lde sarsmtr. Gnmzde Aleviler, byk ehirlerde, mensup olduklar ocaklara bal veya bamsz olarak kurduklar, her geen gn yenilerinin eklendii Alevi-Bekti kltr dernekleri veya vakflar vastasyla geleneklerini yaatma ve kendilerini ifade etme gayreti ierisindedirler.157 Kltr dernekleri veya sivil toplum rgtlenmelerinin az olduu yerlerde genlerin Alevi kimliine yabanclatklar grlmektedir. Ayrca eitli nedenlerle medyann ve politikaclarn ilgisine mazhar olan Alevilik giderek folklorik ve turistik bir hviyete brnmektedir.158 Bugn Alevi adyla anlan Alevi Bekti zmreleri Anadoluda ksmen youn olarak Tunceli, Amasya, Tokat, orum, Sivas, Erzincan, Malatya ve Kahramanmara ile dier baz illerde yaamaktadrlar. Son yllardaki i glerle birlikte stanbul, Ankara, zmir ve baz byk ehirlere g edenlerin de azmsanmayacak sayda olduu tahmin edilmektedir.159

157 Bu konuyla ilgili daha geni bilgi iin bkz., lyas zm, Gnmz Alevi rgtlenmeleri ve Geleneksel Alevilikle likisi, Trkiyede Aleviler Bektiler Nusayriler, Ensar Neriyat, stanbul 1999, s.335-375. 158 Trkdoan, Alevi Bekti Kimlii, s.449; Sarkaya, Mehmet Saffet, slam Dnce Tarihinde Mezhepler, Isparta 2001, s.310; ener, Cemal, Alevi Trenleri, Ant Yaynlar, stanbul 1991, s.105 109. 159 Alevi nfusunun youn olduu kentler ve bu konudaki istatistikler iin bkz. lyas zm, Gnmz Alevilii, s.1928.

54

KNC BLM BALKAN ALEV-BEKTL I. BALKAN ALEV-BEKTLNN TARHES

A. TANIM
Balkan sra-da, dalk arazi anlamna gelen bir kelime olup, Avrupa ktasnn gneydousunun Trke addr. Blge, corafi bakmdan hemen tamamen dalardan olumaktadr. Balkan Yarmadas, batda Adriyatik, gneyde Akdeniz, douda Karadeniz ve Ege ile evrilidir. Corafyaclar yine yarmadaya snr olarak bir baka suyu, bir akarsu olan Tunay kabul ederler.160 Balkan Yarmadasnn bir baka ad da Osmanl kaytlarna gre Rumeli olmaktadr. slam dnyas, Osmanl ncesinde Roma mparatorluuna tb yerleri Bild- Rum veya Memleketl Rum161 olarak isimlendiriyordu. Seluklularla birlikte Rum ismi vaktiyle Bizans idaresinde bulunmu olan Anadolu'yu gsteren corafi terim olarak kullanlrken bir sre sonra Osmanllar, Bizanstan fethettikleri Balkan yarmadas topraklar iin Rum-ili adn kullanmaya baladlar. Rum ad eski anlamn korudu ve corafi ad olarak devam etti.162 Sleyman Paann Bizans'a yardm amacyla Trakya'ya getii andan itibaren Rumeli, Osmanl Devleti iin ok nemli olmutur. I. Murad, 1362de Edirne'nin fethinden sonra bir Rumeli Beylerbeylii tekil ederek, Lala ahin Paay buraya beylerbeyi olarak atar. Kuruluunda idari olmaktan ziyade askeri bir kimlie sahip olan Rumeli Beylerbeylii ile Rumeli topraklar Osmanl snrlarnn dnda kalncaya kadar

160 bkz. Castellan, Georges, Balkanlarn Tarihi, trc. Ayegl Yaraman Babuu, Milliyet Yay., stanbul 1993, s.15-25.; Karpat, Kemal, Balkanlar mad., DA, stanbul 1992, V, s.25-32. 161 Babinger, Franz, Rum mad., A.,MEB Yay, stanbul 1964, IX, 766. 162 nalck, Halil, Rumeli mad., A.,MEB Yay, stanbul 1964, IX, 767-773.

55

ayrcalkl bir stat tam ve daima Osmanl Devleti iin Anadolu Beylerbeyliinden nde gelmitir.163 Kabaca snrlar izilecek olursa Osmanl Devletinin Rumelisi, bugnn Balkan yarmadasna denk der. Dolaysyla Rumeli taraftan denizle, kuzeyden de Tuna ve Sava nehirleri ile evrili bir yarmada konumundadr. Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk, Srbistan, Karada, Slovenya, Hrvatistan, Bosna-Hersek, Makedonya, Trakya Blgesi ile Trkiye ve Birlemi Milletler gzetimindeki zerk Kosova Balkan devletleri saylrlar. Tarih ve kltr stelik Balkanlar sz konusu olunca sz konusu snrlar o kadar kesin, net deildir; bu durumda Gneydou Avrupa olarak da nitelenen yarmadaya Macar ve Romen lkelerini, orta Avrupa ve Rus ovalarn da eklemek veya karmak durumunda kalabilirsiniz.164 Balkanlarn beeri corafyas adeta bir maheri andrr. Bu bakmdan milletler salatas olarak da nitelenen Balkanlarda milliyet ise daha ok dile deil, dine balanmtr. Bosna Mslmanlarnn dilleri Srpa ve Hrvata olduu halde nfus czdanlarnda milliyetleri Mslman olarak grnr.165 Yine de Balkanlarda Arnavutlar gibi milliyetlerini dini kimliklerinin nnde tutan milletler de vardr.166 Genelde Avrupa ktasnn, zelde Balkan yarmadasnn slamla tanmas Arap tacirlere, Endlse kadar uzansa da Balkanlarda slamn yaylmas kendisinden nceki rneklerden farkllk gsterir. Bu farklln kaynan slam yerleik olarak Balkanlara ilk olarak tayanlarn kimlii ile slamn bu blgeye nasl kalc olarak tand sorular oluturmaktadr. Balkanlara yerleen ilk Mslman topluluk Trklerdir. Trkler slam kabul etmeden nce de Balkan yarmadasna birok Trk boyu gelmiti. leride ele alnacak olmakla birlikte bu Trk boylar Pagan inanl Slavlar arasnda Hristiyanl kabul

birli, Mehmet, Klasik dnem Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik Yay., stanbul 1999, I, s. 225. 164 Karpat, Kemal, Balkanlar mad, DA, stanbul 1992, V, s.25-32. 165 Castellan, Georges, Balkanlarn Tarihi, trc. Ayegl Yaraman Babuu, Milliyet yay., istanbul 1993, s.15-25. 166 Bartl, Peter, Arnavutluk Mslmanlar, ev. Ali Taner, Bedir yaynlar, stanbul 1998, s. 178.

163

56

etmi ve byk lde kaybolmuken, Mslman-Trkler sadece yarmadann deil, Avrupa ktasnn da kaderini deitirmilerdir. Balkan lkelerinin Mslman nfusu Trklerden ibaret deildir. Bugn Avrupa ktasnn gneydousuna den bu blgedeki Mslman nfus belirli grup olarak deerlendirilebilir. Mslmanlam yerleik halklar (Bulgar ve Makedon Pomaklar, Arnavutluk ve Kosova Mslmanlar, Bosna-Hersek Mslmanlar vd.), Osmanl Devletinin paralanmasndan sonra blgede kalm Trk kkenli halklar (Trakyal, Kosoval ve Dobrucal kyl ve ehirliler ile Yrkler gibi gebe ve yar gebeler) ve son olarak Osmanl dneminde iskn edilmi (Dobruca Tatarlar, Yunan, Makedon, Bulgar, Kosova erkezleri gibi) muhtelif kkene sahip halklar.167 slamn Avrupa ktasndaki bu varlnn nasl olutuu dikkat eken bir konu olmutur. Bugn Balkanlardaki bu Alevi-Bekti varlnn zellikle baz blgeler iin nce gler, srgnler gibi dier baz baka yollarla gerekletiini biliyoruz.168 Ancak Balkanlara Osmanldan nce gelen ve bu topraklara yerleen Mslman Trk topluluklar olduunu da biliyoruz. Osmanldan nce veya sonra Balkanlara yerleen bu gibi topluluklar mer Ltfi Barkann tesbitine gre Kolonizatr Trk Dervileri olarak adlandrlmlardr. Balkanlarda sz konusu dervi topluluklarnn grd yaygn kabul ve stlendikleri rol dikkat ekici olmutur. Bektilerin bu dervi gruplarndan farkl olarak inanlarndaki youn batn ynn, amanizm'in, Trklerin slam ncesi dinlerinin etkilerinin, humaniter yaplarnn, Paganlktan yeni km Balkan halklarn etkiledii dnlmtr. Buna gre Bektilikte eski geleneklerden kalntlar vardr. Bu kalntlar yeni fethedilen yerlerde halkn onlar kabul etmesini kolaylatryordu. Bektilikte Senkretizm vard. Kark bir dindi. Oturduu yerlerin geleneklerini alabiliyordu. Bylece Trakya ve Balkanlarda Bektilik ok geliti, tekkeler, zaviyeler kuruldu. Bektilik yerleik oldu.169

167 168

Popovic, Aleksandre, Balkanlarda slm, trc. Komisyon, nsan Yaynlar, stanbul 1995, s. 10. bkz. Barkan, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak Srgnler, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, XIII, 1951-1952, s. 56-79; XV, 1953-54, s. 209 237. 169 http://www.milliyet.com.tr/1998/05/27/entel/ent.html

57

Bylelikle bugn olmasa bile ok uzak saylmayacak bir zamana kadar btn Balkan lkelerinde en yaygn dervi grubunun Bektiyye olduu inkr edilemeyecek bir husustur. Bektiyye Osmanl dneminde blge lkelerinin her birinde ayr ayr faaliyet gstermitir.170 almamzn ilk blmnde Bektailii Trklerin Mslman olmalarndan nceki dinlerin etkileri erevesinde bir tarihsel perspektif iinde ele almtk. Balkan Alevilik ve Bektiliinin temelleri, kendi iindeki geliimi ve Balkan inanlarnn buna etkilerini ise bu blmde ele alacaz.

B. FORMLARI

BALKANLARDA

BEKTLK

NCES

NAN

1. Balkanlarda lk Trkler ve nanlar

Balkan tarihi, Trk tarihinin ayrlmaz bir parasdr. Balkan yarmadas daha VI. yzyldan balayarak Trk kavimlerinin gelip yerletikleri bir yurt olmutur. Doudan, Asya iinden, Karadeniz step blgesi yolu ile bir biri ardna gelen Trk kavimleri, burada ya Dac, Trak ve Slav aslndan yerli halkla karm ve ortadan kaybolmu, yahut asker egemen bir snf olarak Kuzey-Dou Balkanlarda Bulgar Hanl gibi gl devletler kurmulardr. Halil nalck Trklerin Balkanlara gelme ve yurt tutma srecini VI. yzyl olarak gvenilir tarihilerden hareket ederek tesbit ederken,171 nalckn VI. yzyl ile balatt Trklerin Balkan Yarmadasna gelme ve yurt edinmesi srecini Yusuf Ouzolu ve dier bir ksm tarih adamlar M.376 tarihine kadar dayandrmaktadrlar.172

170

Popovic, Aleksandre, slam Dnyasnda Tarikatlar, trc. Osman Trer , Sf yay., stanbul 2004, s. 125127. 171 nalck, Halil, Trkler ve Balkanlar, Balkanlar, Obiv yay., stanbul 1993, s.9. 172 bkz. Ouzolu, Yusuf, Balkanlardaki Trk Varlnn Tarih indeki Gelimesi, Balkanlardaki Trk Kltrnn Dn-Bugn-Yarn, Uluslaras Sempozyum Bildiri Kitab, Bursa 2002, s.2-5.

58

Balkan tarihilerinin Trklerin Balkanlarda yerlemesi konusunda genellikle Hunlarn Balkanlara geliinden ya hi sz etmedikleri ya da bu konuda yeterli bilgi vermekten kandklar sylenebilir.173 Hlbuki Hunlar M.370lerden itibaren Avrupada ve Balkanlarda grlmektedirler. VII. yzylda Hunlardan sonra bu defa Trk asll Bulgar kabileleri hkmdarlar Asparuhun komutasnda Tunay geerlerse de bu topluluklar zamanla Slavlarlar.174 Trklerin Balkanlara geli tarihinin bu kadar gerilere kadar gitmesi Osmanl Devletinin Balkanlardaki varln anlamak bakmndan nemlidir. Bulgarlarn Balkanlara geliinden sonraki asrlarda, XI ve XII. yzyllarda ise; Peenek, Kuman (Kpak) ve Uz Trkleri Balkanlara g etmiler; bunlarn byk ksm XV. yzyla kadar toplu olarak varlklarn korumulardr. Osmanl Trkleri henz Balkanlara girmeden nce sz konusu Trklerin bu blgedeki rolleri ile Osmanl yerlemesi bakmndan nemleri yeterince vurgulanmamtr.175 Halil nalck, Osmanl Trkleri Balkanlara girmeden nce Dobrucadan Akkermana kadarki step blgesine yerlemi ve Hristiyan dinine gemi olan Trk boylarndan bahseder. Bunlar XII. yzyl civarnda Dobruca176- Varna blgesinde bir beylik de (Kalliakrada) kuran bahsi geen Peenek ve Kuman - Kpak Trkleri olmaldr. Bunlardan Dobruca, Kalliakra, Akkerman blgelerinde devletler kuran, Hristiyanla geenler olduu gibi; Anadolu topraklarna genler ve bu topraklara Osmanldan ok nce slamiyeti getirenler olmutur. Sonuta Deliorman ve Varnadan Tunaya giden, bugn de yarmada iinde araya birka snr girse de devam eden bir izgi halinde Trk varl bu blgede kesintisiz olarak varln korumutur. Dolaysyla Dobruca, Deli-Orman ve Varnadan Tunaya kadar giden blgede Osmanllardan ncesine dayanan gerek bir Trk yerleim alan olmaktadr.177

Geni bilgi iin bkz. Todorov, Nikolay, Bulgaristan Tarihi, ev. Veysel Atayman, nc Kitabevi, stanbul 1979., s.5-20. 174 Kafesolu, brahim, Bulgarlarn Kkeni, Trk Kltrn aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1985, s. 20-30. 175 Karpat, a.g.m, s, 28. 176 bkz. Decei; Aurel, Dobruca mad. A, MEB Yay., stanbul 1963, III, 628-643. 177 nalck, Trkler ve Balkanlar, s.9

173

59

Asparuh ile bu topraklara gelen Bulgar Trkleri de ilk olarak Bizans mparatorluunun Tuna azndaki Kuzey Dobruca topraklarna yerlemilerdir. Hatta bu blgedeki Demir Baba Trbesi Asparuhun yatt yer olarak Bulgar Devleti tarafndan bir dnem ilan edilip, kazlar yaplm, daha sonra bu kazlar gelen tepkiler zerine iptal edilmitir. Demir Babaya Bulgarlarn da byk sayg gsterdikleri, buray ziyarete geldikleri almamzn ilgili blmlerinde ele alnacaktr. Ancak bu blgedeki Snni veya Alev Deliorman Trklerinin Bulgaristan idaresi tarafndan yukardaki iddia mesnet gsterilerek Trk olmadklarnn iddia edilmesi sz konusudur. Deliorman Trkleri Gagavuzlar da dahil, bilakis nalckn da belirttii gibi Kuzeyden gelen Peenekler, Kumanlar, Ouzlarn devamdrlar. Kuzeyden gelenler Hristiyan olmu bir bl de yine Osmanldan nce Sar Saltk Baba ile Anadoludan bu blgeye gelmilerdir. Bunlar kendilerinin Haymanadan geldikleri ynnde bilgi vermektedirler. Yine Deliorman Trklerinin bu blgedeki dier Trklere kar kendilerini yerli olarak nitelemelerinin sebebi de budur.178 Anadoludan Balkanlara ilk Trk geii ise 1260l yllara dayandrlr. Kuzey Karadeniz blgesinden gelen Trk Oruklar zamanla Hristiyanl kabul edip yerli Slavlarla kartklar halde Anadoludan gelen Mslman Trkler kendi din ve kltrlerini bir lde saklamay baarmlardr. Anadoludan bu topraklara ilk yerleme 1261de Moollardan kap Bizansa snan Seluk Sultan zzeddin Keykvusla gereklemitir. Mool idaresinden kaan otuz-krk Trkmen obas, kutsal kii Sar Saltk Baba ve zzeddin Keykvusun yanna gelmi ve Bizans imparatoru tarafndan 1263te Kuzey Dobrucaya yerletirilmilerdir. Balangta Mslman Altn-Ordu emiri Nogayn himayesi altna giren bu Anadolu Trkmen grubu, burada Baba Saltk kasabas ile baka yerleim yerleri kurmulardr. bn Battuta, Babab kasabasn Trklerin oturduu ehir olarak anar. Nogay lnce yerine geen putperest Mool hanlar zamannda bu blgedeki Trklerden bir ksm Anadoluya dnmek iin g etmiler, kalanlar ise yerli Kumanlar arasnda Hristiyanl kabul etmilerdir. Wittekin Keykvus tan geldiini

178

Acarolu, M.Trker, Deliorman Trkleri zerine Bir nceleme, Aratrmalar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s.98, 99.

Bulgaristan Trkleri zerine

60

syledii bu topluluk, Keykvusun halk anlamna gelen Gagavuz adyla bugn de bilinmektedir.179 Gagavuzlar, bilindii zere; kuzey-dou Bulgaristan, Romanya ve

Moldovyada yaayan bir Trk boyudur. Gagavuzlarn kkeni ve tarihi kesin bir ekilde ortaya konulamamtr. Kimi belgeler Balkan Trkleri gibi Gagavuzlarn da 1064 ylnda Asyadan Avrupaya geldiklerini, Peeneklerle ayn soydan olduklarn belirtir.180 Avrupal aratrmaclar Gagavuzlarla yakndan ilgilenmiler, onlarn dili, dini, kkeni zerine ayrntl aratrmalar yapmlar ve halen de yapmaktadrlar. Genelde lkemizde de kabul edilen kan bizim st blmde yer verdiimiz Gagavuzlarn Mool aknlarndan sonra Balkanlara yerleen Trk boylarndan olduudur. Ancak bu yerleme ne zaman vaki olmutur? Sz konusu yerleim Halil nalckn bahsettii tarihte gereklemi olabilecei gibi Sar Saltk Trkmenleri ile de meydana gelen bir yerleme de olabilir. Bilindii gibi bu Trkmenlerden Anadoluya dnenler olduu gibi kalan ve Hristiyanlaanlar da mevcuttur. Hangi yolla Balkanlara ulatklar da kesin olmayan bu topluluun kuzeyden Krm zerinden olduu kadar Anadolu zerinden de bu topraklara getii dnlmektedir. Dil aratrmalar Gagavuzlarn Anadolu Trkesi ile konutuklarn ortaya koymutur. Halk kltr ve inanlar zerine yapt aratrmalaryla bilinen Yaar Kalafat, Gagavuzlarn inanlarnn sadece Balkanlardaki dier Trklerle deil, Anadoludaki Trk kltr ve inanlaryla da paralellikler arz ettii dncesindedir. Trker Acarolu bu topluluklarn Hristiyan olmalarna karlk topluluk iindeki davranlar, tutumlar, adet ve gelenek, greneklerinin zellikle ilk Osmanl Trklerine ok benzediini belirtir.181 nanlar blmnde ayrca deineceimiz gibi rnein Bulgaristanda hamile kadnlar doacak bebein st dudaklar yamuk olmasn diye tavan eti yememektedir.

179 180

nalck, Trkler ve Balkanlar, s.10 Acarolu, M.Trker, Gagavuzcada Takma Adlar - Soyadlar - Yer Adlar, Bulgaristan Trkleri zerine Aratrmalar, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1999, s.479 181 Acarolu, M.Trker, Gagavuzcada Takma Adlar - Soyadlar - Yer Adlar, s.480, 481.

61

Hamile kadna tavan eti verilmemesi inanc Gagavuz Trklerinde de grlmektedir. Tavann gerek kendisi, gerekse eti bilindii gibi Alevi-Bekti inannda kerihtir.182 Proto-Bulgarlar dini inan bakmndan mensup olduklar Asya Trk dnyasnda o alarda mevcut olan hemen hemen ayn inanlara sahip bulunmulardr. Yani dier Trk topluluklar gibi Bulgarlar da tabiat glerinin kutsallna, yer-su kltne, atalar kltne, Gk Tanrya inanyorlard.183 Madara kasabas yaknnda bulunan maaralarda rastlanan izler buralarda Trklerin maara kltne inandklarn gstermektedir. stanbulu kuatan Kurum Hann bir ara Marmara sahilinde denize girerek, elini ayan ayr ayr suya batrdktan sonra alklar arasnda ykanmas, yine Kurum Hann zerine uur niyetine su serpilmesi, devlet hizmetinde kl zerine yemin edilmesi, din treni andran ilahiler hep eski Trk inanlarndandr ve halen canl olarak bu topraklar da yaamaktadr.184 slamiyetten ok daha nce bazen Kaansz klanlar olarak, bazen de Sakaskit Trk Konfederasyonu, Avar Trkleri, eitli Hun mparatorluklar, Bulgar Trk Devleti, Hazar Trk mparatorluu gibi tekilatl topluluklar halinde Balkanlara gelen Trklerin braktklar izler, sadece Alevi-Bektilerde deil, Balkanlardaki slami hayatta varln srdren halk inanlarndaki slam ncesi izler olarak, ancak bu Trklerin slamiyetten nce de bu topraklarda olular ile aklanabilir. rnein tm Bat Trakyada gne veya ay tutulduu zaman tpk Gk-Tanr kltnde olduu gibi gne ve ay kt ruhlarn elinden kurtarmak iin barlp, arlr, teneke alnr, hatta ezan okuyarak bu seremoniye katlanlar da olmaktadr. amanizmdeki ate ve ocak kltn de benzer ekilde gzlemlemek mmkndr. Buna gre atee tkrmek gnahtr, nk ate nurdur. Atete soan kap yaklmaz. Sigara ile ayakyoluna gidilmez. Gidecek kadar tiryakilerden, uzun azlk yaptrarak, sigarann ateini darda tutanlar olmutur. Ayn ekilde aa ve orman kltn artracak ekilde yamur

Kalafat, Yaar, Balkanlardan Ulu Trkistana Trk Halk nanlar I, Kltr Bakanl yay., Ankara 2002, s.248; Yaman, Mehmet, Alevilik: nan-badet-Erkn, Ufuk Yay., stanbul 1995, s.106. 183 Feher, Geza, Bulgar Trkleri Tarihi, trc. Komisyon, TTK Yaynlar, Ankara 1984, s.80-81. 184 Geni bilgi iin bkz. Kafesolu, brahim, Bulgarlarn Kkeni, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1985, s. 37-38, Feher, Geza, Bulgar Trkleri Tarihi, trc. Komisyon, TTK Yaynlar, Ankara 1984, s.86.

182

62

yamas iin kurbanlar kesilmesi de sz konusudur.185 Makedonya ve havalisinden de benzer inanlar Yaar Kalafat gzlemleyerek bizlere aktarmaktadr.186 Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm adl bu alandaki nemli almalardan biri olan eserinde tm Bat Trakyada akika kurbannn kemiklerinin hi krlmadan toplanarak bir kayn aacnn altna gmlmesi detinin amanizm bakyyesi187 olduunun altn izer. Dier yandan Macar bilgini Geza Feher, Bulgar Trklerinin tarihini ele ald Bulgar Trkleri Tarihi adl eserinde ilk Bulgar Trkleri ile eski Macarlar karlatrr ve inan, adet, gelenek ve grenekler ile sanat eserleri bakmndan bu iki topluluun ortak deerler tadklarn, ortak kltr havzasndan geldiklerini belirtir.188

2. Hristiyan-Pagan Kltr
Bilindii gibi uzak dini tutumlar arasnda bile birok benzerlikler, yaknlklar olabilmektedir. Bu yaknlk bir tesbih tanesi kadar basit bir ortak nokta olabilecei gibi, inanlar kadar tartmasz ve kat alanlarda da bulunabilir. Bugnk Hristiyan inannda birok Pagan simge ve sembol grebilirsiniz. Trkler arasnda hala eski inanlarnn izleri yer yer karnza kar. Birbirine ok uzak olduu dnlen birok dini sembol veya inan unsuru arasnda buna benzer dorudan veya dolayl yaknlklar bulmanz artc olmamaldr. Semavi dinler arasnda da birok ortak formun olmas normaldir. Balkanlarda slamn yaylmas srecinde, gerek Osmanl zamannda, gerekse Osmanl Devletinden nce Alevi-Bekti formu bilim adamlarnn ilgilendikleri konulardan olagelmitir. Osmanl dneminde Bekti ve Mevlevilerin Hristiyan topluluu ve dieri inan kesimleriyle dostane ilikileri bilinmektedir. Sylencelerde
185

Dede, Abdurrahim, Bat Trakya Trklerinde Eski Trk Dini amanizmden Kalntlar, II.Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1982, s.93-109. 186 bkz. Kalafat, Makedonya Trkleri Arasnda Yaayan Halk nanlar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay, stanbul 1994, s.1-16. 187 nan, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK Yay., Ankara 1972, s.101, ayrca bkz. ayn eser, s.63-102 188 Feher, Bulgar Trkleri Tarihi, s.76-78.

63

yer alan kimi Hristiyan ve Mslman kiilerin karde, dost olmalar, birbirleriyle kz alp vermeleri hep bu dnem hogrsnn bize uzanm kalntlardr. Hac Bekt trbesinde bile Gven Abdal ile bir Hristiyan kznn ayn trbede yatmalarnn gizi de bu engin hogrdedir.189 Bilindii gibi Reayann ve Osmanl Devletinin tabiiyyeti altnda bulunan gayri mslimlerin bu tarikatlara byk sempatileri vard.190 zellikle Bektilikteki humaniter yapnn bu srece tesiri ve Bektiliin iinde olduu dnlen Hristiyan inanndan izler konusu zerinde bir ok bilim adam durmutur. Bu sre Osmanl ncesinde ilk Trk boylar Hunlar, Bulgarlar Balkanlara girdiklerinde henz Hristiyanla girmemi, dolaysyla bu dinde yeni olan Balkan topluluklarnn slamla Barkann ifadesiyle Kolonizatr Trk Dervileri vastasyla karlamalaryla balar.191 Osmanl Devletinin bu topraklardaki uzun egemenlii srecinde Bektalik gibi geni gnll rgtler eliyle de yeni bir boyut kazanr. Bu balamda Alevilik-Bektilik ile Hristiyanlk arasnda ba kurmaya alan ilk batl bilim adamlar; Babinger, Jacob, Hasluck ve Birgedir denilebilir.192 Biz bu blmde byle bir ban olabilirlii ile bir iddia olarak amacn tartacaz. Haslucka gre bir din olarak ele ald Bektlik; Hristiyanlk ve iilik arasnda bir izgi arz eder. Hasluck Anadolunun Trklemesi ve Mslmanlamasnn da tpk Balkanlarda olduu gibi slamn eski Hristiyan inanlarnn zerine yerleip, kklemesi eklinde gerekletii iddiasndadr. Bunu ispat iin Hristiyanlarn kutsal bildii baz meknlar, baz Mslmanlarn kutsal mekn edinmesi zerinden yrr. Bu ona gre Mslmanlarn bilinli olarak Hristiyanlarn kutsal meknlar zerine yerlemesi, onlar kendi kltrlerine mal etmeleri eklinde olmaktadr. Dolaysyla

Birdoan, Nejat, Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, stanbul 1992, alev yay., s.35. Gliek, Ali Duran, Anadolu ve Balkanlardaki Alevi Bekti Derghlar, HBVAD, Ankara 2000, XVI, 202. 191 zeti, Metin, Balkanlarda Tasavvuf, Gelenek Yaynlar, stanbul 2004, s. 23-24. 192 Eri, Osman, Alevlik-Bektlik Hristiyanlktan Etkilenmi Midir?, Trk Kltr ve Hac Bekt Vel Sempozyumu, Ankara, 1999, s.105 v.d.
190

189

64

Hasluck Bektailikte varolduunu iddia ettii Hristiyanlkla ilgili form ve figrlerin bir slamlatrma politikas olduu dncesindedir.193 rene Melikoff Hac Bektta yapt bir konumada; XVI. yzylda Balkan Bektileri arasnda yaygn aadaki nefeste ncil'de Ali'ye iaret edildii fikrinin ilendiini sylemektedir. "O Ali'dir Piva-yi evliyav enbiya Annn dedi sa ncil'inde lyas" Melikoffa gre Balkan illerinde doup yaam Bektiler, bir ok Hristiyan motifini benimsemilerdir. Melikoff, Balkan Bekti dnyasnda ok yerde sa'ya yer verildiini, zellikle armha gerilmi sa motifinin ileniyor olmas bakmndan bu durumun zel nem arz ettiini belirtmektedir. rnek olarak da Beyhani'nin mehur bir nefesini vermektedir: "Kerbela lleri kzlkan oldu ah Hseyin iin dnya alad Feryadmz kt ar- alaya Topraklar inledi sema alad

Beyhani'yem bizi Esma'dan sorun armha gerilmi sa'dan sorun Bin bir kelam veren mra'dan sorun Hem Musa, hem Trsn alad".

193

Hasluck, Bektiliin Corafi Dalm, ev. Turgut koca - A.Nezihi Erginsoy, stanbul 1991, s.39-41.

65

Melikoff, bu nefeste dinler st bir duygulan grmektedir. Ona gre din snrlar alm, evrensellik boyutlarna eriilmitir.194 John Kingsley Birgeye gre Hristiyanlar Bektilike ekmek ve onlara yabanc olduklarn hissettirmemek gayret ve iyi niyeti buna bir sebep olabilir. Birge, Alev-Bektliin douunu "Mslman veya Hristiyan ulardaki sradan halk arasnda din, Hristiyan, Muhammedi ve pagan bir ok unsurun birleimi olan bir karm olgusu haline geldi. te Bekt ve Kzlba mezhepleri buradan geliti" eklinde izah etmektedir.195 Bu Haslucka da yakn bir grtr. Birgeye gre Bektilik dardan baklnca karma bir inan sistemi olarak grldnden, kiiler bu sistem iine girerek asl inanlarn koruyorlard. Birgenin zerinde durduu konu kiilerin bilinli olarak bunu tercih etmeleridir ki, bu durumda inanlarn saklam olsunlar. Bektiliin ilk gnlerinden itibaren sadece Nasturiler veya dier Hristiyan inanlarndan deil, Hurufilik gibi slam kaynakl inanlardan da Bektilii bir klf olarak kullananlar olduu gibi dier yandan Bektilerin ister baba ve abdal ad altnda olsun ister olmasn hemen her yatr ve trbeyi inanlmaz bir hzla sahiplenme gibi bir deneyimi Hurufilerden kazanmas sz konusudur. Birge altn izdii Bektilik ve Hristiyanlk arasndaki benzerlikleri Nasturilik gibi bir dou kilisesi inanyla arada paralellik kurabilmek adna yedi sakramentle belirler. Buna gre vaftizle, yinden nce abdestli olmak, kutsal koku ile glsuyu srmek, papazlarn bekar olmasyla mcerredlik kurumu, gnah karma ile ba okutma, aforoz ile dknlk, papazlarn nikah kymas ile bu ii Bektilerde babalarn yapmas yedi sakramente denk den benzerliklerdir.196 Ayrca Mehmet Arif Bey gibi Allah-Muhammed-Ali lemesi ile teslis, Bektilik iindeki on iki hizmetle on iki havari, piskoposluk tac ile Bekti tac, kei znnar ile Bekti tbenti arasnda da benzerlikler kuranlar da bulunmaktadr.197 Nejat Birdoan Demir Babann babas Hacnn dn trenine katlanlardan biri olarak
194

http://www.aleviyol.com/bektasilikdinler.htm, Irene Melikoffun, 1999da Altnc Hac Bekt Vel Dostluk ve Bar dln ald yl Hac Bekt Velyi Anma Trenlerinde dinleyicilere Bektilik Dinler stdr bal altnda sunduu konumasndan alntlanmtr. 195 Birge, John Kingsley, Bektilik Tarihi, ev. Reha amurolu, Ant Yaynlar, stanbul 1991, s.242. 196 Birge, a.g.e., s.243 197 Arif, Mehmet, Binbir Hadis, stanbul Kitabevi, stanbul 1959, s.362-363.

66

zikredilen Kz Ana Sultann ismindeki tamlamann bir Meryem motifi olduu kansndadr.198 smet Zeki Eybolu, Bektilikde mcerredlik olarak nitelenen evlenmeyi gereksiz sayan dzenin Hristiyanlktaki kei yaamyla benzerlik gsterdiini syler.199 F.W. Hasluck, Bektiliin Corafi Dalm makalesinde Akyazl Sultan Hristiyanlarn Aya Atanas olarak andn, Hzrn Aziz Serciyus, Sar Saltkn Trakya ve Bulgaristanda Aya Nikola, Arnavutluk ve Makedonyada Aziz Naum olarak anlmas gibi birok rnekler verir. Hatta Hac Bekt Velyi Haralambos yapmaya kadar gider.200 Hasluck adeta mehur aratrmasn her Bekti byyle bir kei veya aziz arasnda bir ba kurmak iin yapm gibidir. Dier yandan Bedri Noyan bunun Trk bilincini Hristiyanlatrmak iin olduunu sylemektedir.201 Bu iddialarn kayna zaman zaman ortak Hzr-lyas klt veya bir ermiin kimlii problemi de olabilmektedir. Bir sanat tarihisi olarak Semavi Eyice Balkanlarda yaygn Hzr-lyas klt iin Hristiyan Georgiosun slamlam eklidir saptamasn yapar. Ona gre Baba lyas ile Hzr-lyastaki ortak lyas isimleri byle bir ortak adlandrma dourmu olmaldr. Gerekten eski bir Hristiyan azizinin zerindeki ziyaretgh iki kesim tarafndan da ziyaret edilen Elvan elebi, Baba lyas torunudur.202 Melikoffa gre de bir sentez olarak Bektilikte; Hzr ad altnda baz azizlerin kutsannn arkasndaki Balkanlar'daki Hristiyanln etkisi vardr.203 Niyazi ktem ise Alevi-Bektilik gibi bir herezi inan olarak sayd Bogomillik ile ba kurarak, Bogomil bakaldrlarndan eyh Bedreddin isyanna ular. Bogomillik X ve XI. yzylda Balkanlarda yaylm, Arnavutluk, Bosna oradan da Fransaya kadar gitmitir. Bogomilliin ok yaygn olduu Arnavutlukta bugn Bektilik yaygndr.204 Ancak bilindii gibi Balkan corafyasnda Bogomillik denildiinde ilk akla gelen Bosna-Hersektir. Fakat ktemin tezinin aksine Ortaylnn
198 199

Birdoan, Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, s.65 Eybolu, smet Zeki, Gnn Inda Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Tarihi, stanbul 1987, s.190. 200 bkz. Hasluck, Bektiliin corafi dalm, s.39-51. 201 Birdoan, Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, s.65. 202 Baba lyas ile ilgili benzer bir yaktrma iin bkz. Ocak, Babaler syan, s.133-135. 203 http://www.milliyet.com.tr/1998/05/27/entel/ent.html 204 ktem, Anadolu Aleviliinin Senkretik Yaps, Trkiyede Aleviler, Bektiler, Nusayriler, s. 234.

67

da belirttii gibi Bogomil Bosna-Hersekte Bektilik tutulmad, onlar daha ciddi olan Snni slama messese ve kltryle ok daha sk sarlmlardr.205 almamzn ilgili yerinde deinilecei gibi tarih boyunca Bosna-Hersek topraklarnda bir veya iki Bekti tekkesi olmutur. slamiyetle Bogomillik arasndaki benzerliklerin slamn yaylmasnda nemli rol oynad zerinde bir ok kaynakta durulmaktadr.206 Dier yandan Bosna kilisesinin daha Osmanl fethinden nce km ve halkn desteini kaybetmi olduuna da iaret edilmektedir. Bosna kilisesinin Bogomil dinine bal olup olmad ve balysa bunun ne lde olduu ise tartmaldr.207 Katolisizm tarafndan sapknlkla itham edilen, dou kltrnn oyunu olarak lanetlenen herez bir Hristiyan mezhebi olarak Bogomillik208 acaba slama girite etkili olmu mudur? Bu soru Bektilikin Balkanlarda zemin bulmas veya zemin bulduu alann tesbiti ile ne artlardan neet ettiinin bilinmesi bakmndan olduka nemlidir. lgili blmde deinilecek olmakla birlikte Arnavutlukta slamn olduka yakn zaman da genel kabul grd bilinmektedir. Bosna iin de yaklak olarak durum byledir. Bu durum da Bogomil inanc etkili idiyse neden ge dnemde bir slamlama gereklemitir gibi cevaplamas zor sorular doar. Bektilik iinde Hristiyan inanndan izler arayanlarn dikkat ektii iki ayr balk daha vardr. Bunlar birbiri ile ilgili olup biri Yenieriler, dieri de Bektilii kurumsallatran ve Yenierilie Bektilii sokan Balm Sultandr. Balm Sultana tezin ilk blmnde temas etmitik. Burada sadece bir paragraf halinde konumuzla ilgisini kuracaz. Kendisi de gizli Hristiyan olmakla sulanan Balm Sultan, leme yani teslis ve hull anlaylaryla, demi yolun tresi haline getiren kiidir. Yoldaki bu leme Hristiyanln baba-oul-kutsal ruh anlayn artrr ve Alevi-Bektilikte
Bkz. lber Ortaylnn Hamid Algarn Bektai ve ran: Tamaslar ve Balantlar, adl makalesini mzakeresi, Trkiyede Aleviler, Bektiler, ve Nusayriler, isav, stanbul 1999, s.178 206 Kprl, Fuat Babinger, Franz, Anadoluda slamiyet, stanbul 1996, s.86-87. 207 Babuna, Aydn, Gemiten Gnmze Bonaklar, ev. Hayati Torun, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul 2000, s.3. 208 bkz. zeti, Balkanlarda Tasavvuf, s. 42-45; Hamzaolu, Yusuf, Srbistan Trkl, skp Logos-A Yay., skp 2004, s.111-114.
205

68

Allah-Muhammed-Ali biiminde yer alr. Tanrnn grn alanna kmas evren ve insanla btnlemesi olan hull ncelerde de vardr.209 Bektilik iinde alkoln yer almasnn Hristiyan inanyla paralellik arz ettii yorumuna ise st ksmlarda yer vermitik. Hristiyanln Bekti inan iinde yer bulma sebeplerinden bir dieri olarak da Yenieri zmresi gsterilir. Birge ve Hasluck gibi Bektilik zerine alan yazarlar dnda Todorov gibi baz Balkan tarihileri de yenieri zmresinin Bektilik yoluyla slamlamaya katk salad grn savunurlar.210 Buna gre yenieri zmresi Hristiyan inanndan baz unsurlarn Bektilie girmesi noktasnda etkilidir.211 Dolaysyla bir yoruma gre yenierilerin Hristiyan aile ocuklarndan devirilmi olmas tarkatn salam bir imana yaslanmasna mukabil, amel itibariyle msamahakr davranmasna yol amtr.212 Haslucka gre yenierilere rehber olan Balkanlardaki evliyalar Trk egemenlii dnemine ait olmalar nedeniyle rehber ve din adam olmaktan ok sava saylmaldrlar. Bu durum XVI. yzyl ve daha sonraki yllarda Yenieri - Bekti karm birliin Bektiliin gelimesini tetiklediini gstermektedir. Yenierilerle Bektiler arasndaki bu baa Edirneyi rnek veren Hasluck, bir takm askeri merkezlerin misyoner ocaklarn oluturduunu syler.213 Snr boylarnda kurulan tekkeler ile tahta kllar babo grnleri ile derviler aslnda Mslmanl ve Trkl yaymak iin almaktadrlar. Bu heterodoks Trkmen dervilerin blgelerindeki Hristiyan halk zerindeki etkileri de yadsnamaz. Bugnk Balkan Alevi - Bekti kltlerinin aratrlmasnda ortaya kan Alevi-Hristiyan elerinin bir arada bulunmasn da bu nder dervilere balamakta yarar vardr. O dnemde bu dervilerin nclk ettikleri slam anlayyla blgedeki Hristiyanlk formu arasnda hibir atma grlmyordu. Hogr ve birliktelik btn
209 210

z, Baki, Dnyada ve Trkiyede Alevi-Bekti Derghlar, stanbul 2001, Can yay., s. 168 Todorov, Nikolay, Bulgaristan Tarihi, ev. Veysel Atayman, nc Kitabevi, stanbul 1979, s. 40-41. 211 Hasluck, Bektiliin Corafi Dalm, s.9, 10. 212 Aksun, Ziya Nur, Siyasi ve Sosyal Adan Mezhebler ve Tarikatler, Marifet Yaynlar, stanbul 1997, s.127. 213 Hasluck, Bektiliin Corafi Dalm, s.9,10.

69

grnts ile vard. Doaldr ki Seluklu ve Osmanlnn bat esenlii ve gvenlii bu dervilerin sayesinde olmutur.214

C. BALKANLARDA ALEV-BEKTLN DOUU VE GELMES

Balkanlara Anadolu Trklerinin yerlemesi ve heterodoks hareketler Sar Saltk ve Trkmenleri ile balatlr.215 Sar Saltkn Dobrucadaki faaliyeti ve faaliyet alanyla ilgili en geni popler bilgi Evliya elebi Seyahatnamesinde bulunmaktadr.216 Seyahatnamede Evliya elebi sk sk gereklerle efsaneleri birbirine kartrarak Anadoludan Balkanlara Mslman Trkn ilk kalc yerlemesini anlatr. Sar Saltk Trkmenlerinin Balkanlara ayak basmalar ile ilgili ise biri dierinden farkl daha bir ok anlatm sz konusudur.217 Ancak tarihsel olarak geree en yakn bilgi, Sar Saltk ve evresindekilerin zzettin Keykvus ile Balkanlara ayak bastklar ynndedir.218 Buna gre Karaman Trkmenlerinin Konyaya kar 1261deki saldrlar karsnda yenilen Seluklu Sultan II. zzettin Keykvus yandalar ile birlikte uc Trkmenlerinin yanna snr ve sonunda da Bizansa kamak zorunda kalr. Keykvusun batya doru bu ka Balkan tarihi ve Balkanlarda slamlama ile yakndan ilgilidir. Baba Saltk, zzettin Keykvus ile Batya gen Babalerdendir. Daha sonra II. Bayezdin 1484 Akkerman seferinde onard Dobrucadaki trbe ve zaviyesi heterodoks
219

dervilerin

merkezi

olmutur.

Keykvusu

destekleyen

Trkmenlerden krk

kadar Trkmen obas kendisine Bizans topraklarnda katlm ve

Bizans imparatoru tarafndan Dobrucada yerlemelerine izin verilmitir. Sar Saltkn

214 215

Birdoan, Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, s.34. Birge, Bektilik Tarihi, s.57-58. 216 elebi, Evliya, Seyahatnme, haz. Mmin elik, stanbul 1995, II, 447-452. 217 Babinger, Franz, Sar Saltk Dede mad. A, MEB Yay., stanbul 1966, C. X, s.220-221; Ocak, Sar Saltk: Popler slamn Balkanlardaki Destani ncs, TTK Yay. Ankara 2002., s.10-55; Hasluck, Anadolu ve Balkanlarda Bektilik, ev. Ycel Demirel, stanbul 1995, s.155-163, Vilyetnme, s.4546. 218 nalck, Trkler ve Balkanlar, s.10. 219 bkz. Alkan, Erdoan, Saylar ve Hayvan Simgeleriyle Alevi Mitolojisi, Kaynak Yaynlar, stanbul 2005, s. 94-99.

70

Trkmenleri Baba Da blgesinde yerlemi ve gl Altnordu emiri Nogayn korumas altna girmilerdi. Nogay mslmand ve Sar Saltkn etkisi altndayd. Paul Witteke gre bu Trkmen grubu Keykvusa ballklar nedeniyle Gagavuz adyla anlrlar. Balkan Trklerinin byk destan Saltknmede Baba Saltk ayn zamanda Balkanlarda slamiyeti yaymak iin savaan bir alp-eren gazi olarak gsterilir.220 XIV. yzyl sonlarnda Osmanllar bu blgeyi kontrolleri altna alnca Dobruca uc kuvvetlerinin ve heterodoks hareketlerin zellikle Baba-Abdal dervilerin Balkanlarda balca faaliyet merkezi olacaktr.221 Sar Saltk Trkmenlerinden sonra, Balkanlara Anadoludan yaplan Trk aknlar Karesi Beylii kurulduktan sonraki dneme rastlamaktadr. Bu aknlarn sonucu yerleme olmamtr. anakkale Boaz bir yerlemeyi zorlatran balca engeldi; geen kk kuvvetler, yerli gler tarafndan sarlma ve yok edilme tehlikesiyle karlayorlard. Akn nderleri 1352de Osmanllar impe (Cinbi) kalesinde bir kprba oluturana kadar, te yakaya ya Balkanl devletlerin hizmetine cretli asker olarak, ya da yama iin gemilerdir. Aydn-olu Umur Bey bu aknc beyleri iinde en dikkat ekici olandr. Umur Bey Bizans taht ekimelerini kullanarak, Kantakuzenlerle ittifak kuracak, 1340larda 300 gemiyi bulan donanmas ile zmirden Balkanlarn her kesine uzanabilecektir. Bizans onu durdurmak iin Bat Hristiyan lemini harekete geirmekten baka are bulamayarak, Hallar imdada arm, 1344de Bat Hallar zmir kalesini alp Umur Beyin denize kmasn nlemilerdir. Bu durumda Bat Anadolu gazileri Balkanlara gemek iin anakkale Boazna ynelmitir. XIV. yzyln bu son eyreinde Osmanllar Karesiye yerlemi bulunuyorlard. Osmanl lkesi bylece Anadolu gazilerini Balkanlara sevk eden balca hareket ss halini almtr. 222

Rm, Ebul-Hayr-, Saltk-nme Haz., kr Haluk Akaln, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1988, I, s. 41. 221 nalck, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trkler, Yeni Trkiye yay, Ankara 2002, IX, 67-68 222 Bkz. Kprl, Fuat Babinger, Franz, Anadoluda slamiyet, stanbul 1996, s.95-96, nalck, Trkler ve Balkanlar, s.11

220

71

Karesi Sanca bu dnemde Anadoluda Trkmenlerin en youn bulunduklar yerlerden biridir. zellikle stanbulun fethinden nce Rumeli Kapusu olarak adlandrlan bu blgeye Rumeline gemek veya geirilmek zere Ouz boylar akn akn gelmekteydi. Karesi sancandaki Trkmen ve Yrklerin okluu bu nedenle artc olmamaldr.223 Osmanllarn ksa zamanda ucdaki dier beylikler arasndan syrlp nce blgesinde nemli bir g haline geldikten hemen sonra Balkanlara sramas tarihilerin daima ilgilerini ekmitir. Osmanlnn Balkanlara gemesinde belki bir sebep yukarda zikrettiimiz Karesideki birikimdir. Ancak bu birikim Trkmen ve Yrklerin babozuk bir birikimi olarak grlmemelidir. Hala airet dzenini srdren bu gruplar eski Trkler de olduu gibi nalck ve Barkann altn izdii bir tr aman geleneini srdren Baba dervi ve eyhlere balydlar.224 Ky ve airet velsi225 olarak deerlendirilebilecek bu dervilerin bugn artk Balkanlarda oynad rol ve onlarn nemi ok daha iyi anlalmtr. Bu durum ncelikle M. Fuad Kprl, . Ltfi Barkan, Kissling, Birge, Babinger ve Hasluck ile daha birok aratrmacnn almalaryla ortaya konmutur.226 Osmanl sultanlaryla bu dervi gruplarndan olan Rum abdallar arasnda byk bir yaknlama olagelmitir. O zamanki Osmanl yaps airet yaps olduundan popler slama da yakndr. Ayrca bunda bir siyaset de sz konusu olabilir. Dier taraftan Kay boyuna yaknlk da gz nne alnmaldr. Burada ideolojik kaynak Rum Abdallaryla, siyasi kaynak Kayl olmakla salanmtr.227 nalck yorumuna gre bu Baba dervileri sultana isyan eden trden dervilerdir. nalck dervileri ikiye ayrr, devlete bal olup sultandan vakf kabul eden uyumlu derviler ile devlete kar olan (eyh Bedreddin, Otman Baba gibi) derviler. Abdal Babalar kutbiyye inancnda olup her devirde kutbu-l aktab olan velnin cezbe
223 224

Bkz. Smer, Faruk, Ouzlar, Ana Yay. stanbul 1980, s. 156-164. Kprl, Fuat Babinger, Franz, Anadoluda slamiyet, stanbul 1996, s.51-52. 225 Ocak, Kltr Tarihi Kayna Olarak Menakbnameler, TTK, Ankara, 1992, s. 20. 226 Popovic, slam Dnyasnda Tarikatlar, s. 118-119 227 Bkz. Ahmet Yaar Ocakn, rene Melikoffun Alevi Bektailiin Tarihi Kkenleri Bektai-Kzlba Blnmesi ve Neticeleri adl makalesini mzakeresi, Trkiyede Aleviler, Bektiler ve Nusayriler, isav, stanbul 1999, s.30

72

halinde Allahla srekli bir iletiim iinde olduunu iddia ederler. Toplumda hakszla urayanlarn hakkn almak iin gerekirse isyana nclk ederler. nalck ah Kulunu da bu grupta deerlendirir. Edebalinin dayandrld Vefaiyye ise nalcka gre her zaman ihsanlara ak, eriata saygl, uyumlu bir tarik olmutur. Dier taraftan eyh Edebali de ayn Hac Bekt gibi bir Baba lyas halifesidir. Dinsiz ve kafirleri slamiyete kazandrmakla megul olan hali vakti yerinde bir yce kiidir. eyh Edebali ve Hac Bektn adeta farkl bir yol izmiler gibi Baba ayaklanmasna katlmadklarn gryoruz. Hac Bekt ise artk yeni artlarda dnya saltanatna tamah etmemekte bir kk kyde adeta unutulmay beklemektedir.228 Baba lyas soyundan, tarihi k Paazde kendisi de Vefiyyeden olup tarihinde Vefiyye eyhi Edebaliye olaanst bir yer vermitir. Onun anlatmnda Edebali Osman Gazinin eyhi, mridi ve slam hukukunu ilgilendiren nemli konularda danmandr. Osman adna hutbe okunmas fikri ortaya atldnda Tursun Fakh Osman Gazinin kaynatas Edebaliye danr. Edebalinin akrabalar ahler o zaman beylikte nfuzlu kiilerdir. Eski Osmanl rivayetlerinde Ahiler, Alpler, Alperenler Osman Gazinin en yaknlar olarak gsterilirler. Osman, bir Ahi eyhi olmas kuvvetle muhtemel olan eyh Edebalinin irad ve beline kl balamas ile(bu tam bir ahi detidir) gazi olmu, gaza aknlarna balamtr. Alpler, Orta Asya Trklndeki kahramanlk geleneklerine baldrlar.229 Ak Paazdenin drt tifeden biri olarak Rum Abdallar ve Ahilerle bir arada aktard Gziyn daha nceleri Baba lyasn torunu Ak Paann henz 1310da yazd Garibnamesinde Alpler olarak gemektedir ki ilgintir. k Paann slam ncesi Trk toplumunda bahadrlar iin kullanlan alp terimini semesi ve

228 229

Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.208. nalck, Osmanl Devletinin Kuruluu Problemi, Dou Bat Makaleler I, Dou Bat Yay., Ankara 2005, s. 122-128.

73

alp/alperen olmak iin dokuz art saymas da nemlidir. k Paann bu artlar hilerin ftvvet kurallar ile de paraleldir.230 Bylelikle Orta Asyadan itibaren Trklerin alp olarak adlandrd, slamdan sonra k Paann yerinde benzetmesi ile alperen olarak anlmaya balayan ayn zamanda o dnem Bektiliinin drt toplumsal dayanandan da biri olarak Gziyn- Rmun zamanla evirilerek sonuta bir misyon erevesinde yava yava aknc topluluklarna nasl dntn renmi oluyoruz. Hasluck, Anadolu, Rumeli ve Arnavutluktaki Bekti evliyalarnn

tipolojilerinde her birine zg olmak zere zel deiiklikler olduu kansndadr. Haslucka gre Anadoludaki evliyalar Hac Bekt- Vel tarznda birer mriddirler. Ancak Balkanlardaki evliyalar, Trk dnemine ait olmalarndan dolay mrid olmaktan ok sava saylrlar.231 Bu fark belki nalckn yorumu ile birlikte ele alnmaldr. Bu abdal ve alperenler siyasi yn olan birer lider olarak, Osmanl ile birlikte Balkanlarn Trklemesi ve slamlamasna hizmet etmi olmaktadrlar. Dolaysyla bu fark salt bir dervi modeli fark olmamakta, Balkanlarda Trklk ve slamlamaya giden ularyla temelde Balkan Bektilerinin ayrmn oluturmaktadr. almamzn ilk blmnde deindiimiz Baba isyannn merkez noktalar yeni artlarda Balkanlarda Bekti varlna temel olutururken Osmanl ile ortak bir ideal paylalmaktadr. Vilyetnmede anlatldna gre, din akna kafire kl vuran Osman Beyle gren Hac Bekt Velnin Osman Gaziye tekbirleyerek elif tac giydirip, belindeki kemeri kartarak, kuattktan sonra Bunlar al! Seni din dmanlarna havale ettik. Senin bandaki tacmz gren kfirler, klcna kar duramasnlar, kllar seni kesmesin. Nereye varrsan galib gel. nnden sonun gr gelsin. Kimse senin soyunun srtn yere getiremesin. Hnkr adn sana baladm, senin soyunun adn bu adla ansnlar. Gn dousundan gn batsna kadar eran yansn. Rum Erenleri bu makam birisine vermek istedi, her biri bir eri tuttu. Bense yedi yldr senin ve soyunun ruhlarn

230 231

nalck, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trkler, IX, 73-79. Hasluck, Bektiliin Corafi Dalm, s.9,10

74

velayet kabzasnda saklayp durmadaym dediine inanlmakta, bylelikle Hac Bekt, Osman Gaziye ve onun ahsnda btn nesline sahip km olmaktadr.232 Ahmet Yaar Ocak, Kltr Tarihi Kayna Olarak Menakbnameler adl eserinde Haslucktan da yararlanarak bu vel tiplerini ele alrken misyon sahibi veller bal altnda gazi-sava veller, misyoner veller, meslek pri veller olarak velleri ayrr. Meslek pri veller ahiler iken, misyoner veller Hac Bekt ve halifeleri, gazisava veller ise Sar Saltk, Abdal Musa, Seyyid Ali Sultan ve Otman Baba olmaktadr.233 Vilyetnme'ye gre Hac Bekt, bu Rum Abdallarnn hepsinin bayd. Elliyedibin Rum ereninin bana onu Ahmed Yesevi gndermiti.234 Gerekte yekpare bir durum arz etmeyen bu gruplardan daha sonra, Abdallarla Ahiler btnlemek ve Bektilik iinde belirginlemek durumunda kalmlardr.235 Osmanlnn aknc gleri her zaman bu abdallarla i ie olmulardr. Bu belki onlarn misyonlar gerei olmakla beraber daha ok sosyal aidiyetlerinden dolaydr. Osmanl ve ksmen Seluklu Devletleri bu sosyal zemini ok iyi deerlendirmilerdir. eyh Bedreddin isyanna baktmzda da eyh Bedreddini, Otman Baba Vilyetnmesini incelediimizde de Otman Babay alttan alta destekleyenlerin ularda yaayanlarla snrl olmadn aknc beylerinin de bu desteklerde bulunduunu grrz. Bu destein kayna aslnda derinlemesine incelenmelidir. Bu isyanlarn salt bir snf problemi ve dta kalanlarn isyan olarak anlalamayaca fikrindeyiz. Bu destein, dolaysyla Balkan Alevi-Bektiliinin ana kaynann bir ekilde bu topraklarda iskan edilen Anadoludan kendi ky ve airet Velleri ile gelen topluluklar olduu ortadadr.236 Osmanlda isknn balca kaynaktan beslendii tespit edilmitir. Birincisi; ordu ile birlikte veya ordunun nnde gelenlerdir. Bu grubu derviler bal altnda ele aldk. kincisi srgn olarak gelenler, ncs ise Yrk tekilat iinde yer alanlardr.
232 233

Vilyetnme, s.16-76. Ocak, Menakbnameler, s, 17-22. 234 Vilyetnme, s.16. 235 Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.160. 236 Bkz. Kprl, Fuat Babinger, Franz, Anadoluda slamiyet, stanbul 1996, s.51,52, nalck, Osmanl Devletinin Kuruluu Problemi, a.g.e., s. 120; Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, TTK, Ankara 1982, I, s. 366.

75

Osmanl iskn hareketi srasnda, gmenler ne trl gelmi olurlarsa olsunlar, onlar kk birimler halinde yerletirmeyi prensip edinmitir. Gerlerin yaam biimi buna uygun olduu iin zorluk ekilmemitir. Trklerin Rumeliye yerlemesi ile Anadoluya yerlemesi arasnda nemli bir fark bulunmaktadr. Anadoluya gelenler airet reislerinin ynlendirmesi ile gvenli blge aray iinde Bat Anadoluda yerlemilerdir. Rumelideki iskn tamamen devletin denetiminde yaplmtr. En youn iskan blgesi ise Alevi-Bektiliin yine en youn olarak bulunduu Dobruca ve Deliorman blgesi olmutur. Alevi-Bekti inanlarnn youn olarak bulunduu bu blgeye Anadoludan g eden veya ge zorlanan, srgn gnderilen Trkmen ve Yrkler eliyle sz konusu inanlarn tand grlmektedir. Bu nfus Baki zn iddia ettii gibi burada Alevi ve Bektilii semi deildir.237 Dolaysyla Rumeli'de bugn bile bu denli Alevi yerleiminin olmasnn nedeni burann bir Alevi srgn yeri olmasndan dolaydr. 238 Prof. Barkan "Osmanl'da Srgnler" makalesinde bu olay net olarak ortaya koymaktadr.239 Rumeliye gelenlerin tamam srgn eklinde gelmemitir. Askeri bir hizmet olan Yrk Tekilat240 iinde tayin edildikleri yerlere gelenler olduu gibi evre koullarnn deimesi ile g etmek zorunda kalanlar da olmutur. Brklce Mustafa ve Torlak Kemal ayaklanmalar, ahkulu Ayaklanmas ve Saruhan Blgesinde suhte ve celali olaylar srasnda da halk kyleri boaltmt. Bunlarn arasnda da Rumeliye g edenler olmutu. Btn isknlar ve Anadoludan Rumeliye doru olan nfus hareketi gz nne alndnda Balkanlara Trk nfusun isknnn srekli olduu sonucu ortaya kmaktadr.241 Alevi ve Bektiliin, Bedreddin isyan gibi isyan ve dier toplumsal olaylarn ya bu g alan veya g veren yerler de olduunu grrz. Bat Anadoluda ve Deliormanda ezamanl balatlan eyh Bedreddin ile Brklce ve Torlak Kemal
237 238

http://www.alewiten.com/balkanlarda1.htm 13.07.05 Aydn, Ayhan, Alevilik Bektilik Syleileri, stanbul 1997, s. 257-276. 239 bkz. Barkan, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak Srgnler, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, XIII, 1951-1952, s. 56-79; XV, 1953-54, s. 209 237. 240 Gkbilgin, M. Tayyib, Rumelide Yrkler, Tatarlar, ve Evlad- Fatihan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1957, s.9. 241 Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, s. 363; Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1998, s.136-203.

76

ayaklanmalar Anadolu ile Rumeli arasndaki fikri iletiimin kolaylndan dolay hzla gelimitir. Ayrca eyh Bedreddinin 1420 tarihinde idam edildii gz nne alnrsa Saruhandan yaplan srgnn anlarnn geen 20 25 senede henz silinmedii aka ortadadr. Bu ortamda eyh Bedreddinin Anadolu ve Rumelideki mritlerinin bir araya gelmesi ok kolay olmutur.242 Balkan Yarmadasna salanan gler ounlukla Karesi ve Saruhan kaynakldr. . L. Barkan Rumeline Karesi ve Saruhandan ya gnll veya mecburi olarak g edenlerin ounlukla uclara yerletirildiklerini ve aknc olarak vazife aldklarn kaydetmektedir. Rumelideki kylerle Saruhan lindekiler karlatrldnda byk oranda ayn ad tadklar grlmesi; bu ky adlar aratrldnda ortak baba, dede ve eyhlerin adna veya airetlere ulalmas nemlidir.243 rnein burada bulunan kazalardan Aydos, Karnabad, Pravad, Varna, Kozluca ve Hacolu Pazar gibi kazalara Saruhandan gelen gerlerin yerletirildii, kyler arasnda baba, dede ve eyhler adna kurulmu ok sayda yerleimin bulunduu tespit edilmitir. Bunlarn bazlar Kozluca Baba, Tavan Baba, Taptk Baba, Hssam Baba, ca Baba, Pir Can Baba (Douca), Otman Baba, Sindel Baba adna kurulan kylerdir. Sz konusu zaviyelerin en nemlisi Batova ky yaknnda bulunan Akyazl zaviyesidir. Halen belirli gnlerde Akyazlya mensup Deliorman Trkleri tarafndan ziyaret edilen ve kurban treni dzenlenen Akyazl Trbesi, Gagavuz ve Bulgarlar tarafndan da Dervi Manastr olarak tannmakta ve kutsal saylmaktadr. Osmanl Devletinin gazi karakteri ise tarihi bir srecin sonucudur. Bir tarafta Mool dier tarafta hal tehdidi dolaysyla bu dnemde Trkler arasnda gaznn kurumsallat bile sylenebilir. Gaz bilinci zerine dorudan konumuzu ilgilendiren daha sonralar disipline bile olacak olmasna ramen bir ilk olarak gazi beyliklerden birinde yazlm olan Risletl slm adl ilm-i hal eseri ve bu eserin gaz ile ilgili blm nemlidir, nk konuyla ilgili uyulmas gereken slam kurallar bildirmektedir. Fakat bu risalenin nemini XIV. yzylda yani Orhan veya Osman Gazi

242 243

Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, s. 360-366. Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul,1951-1952, XIII, 74-75.

77

zamannda Kareside yazlm olmas daha da arttrr. Bilindii gibi Karesi beyleri Balkanlara gei ve gaza hareketinde nde gelirler. 1330lu yllara kadar Saruhan, Mentee ve Aydn beyleri gaza yolunda ilerlerken, sonradan ticareti gazaya ye tutmakla, gaza anlay Osmanlya kald yorumunu nalck Osmanl kroniklerinden karmaktadr.244 1345e doru kendisi gibi bir gazi beylik olan Karesioullarnn ilhak, Osmanllara Edremit Krfezi ile Kap Da arasndaki blgeyi kazandrarak, onlar Avrupa topraklar karsna getirir. Karesi gazileri, bu nemli uc blgesine atanan Orhan Beyin enerjik olu Sleyman Rumelide fthata tevik ederler. 1346dan 1352ye kadar geen sre iinde Osmanllar, Gazi Umur Beyde hallarla urat iin, bu blgede gaza yrten tek kuvvet olarak, Balkanlardaki Bizansn durumundan yararlanrlar ve 1352de adm attklar Rumelide srekli ilerlerler.245 Bylelikle Sar Saltktan yaklak bir asr sonra 1354 ylnda artk Osmanl olarak Trkler Balkanlara Anadoludan yeni bir dalga halinde bu defa kalc olarak gireceklerdir. 1354 ylnda Geliboludan Balkanlara ilk adm atanlar sallar zerinde bu yola azmeden Sleyman Paa ve onun Krklardr ki Balkanlarn en mehur destanlarndandr. Sleyman Paann sallarla Rumeliye gemesi ve Trklerin fetihlere balamas ile yeni alan bu topraklarn enlendirilmesi almalar bir arada yrtlmtr. eitli zamanlarda bir ok Trkmen oyma genellikle Karesi topra zerinden Rumeliye geirilirken bir yandan bunlar iin ayr kanunnameler hazrlanmtr.246 Osmanllar 1352de adm attklar Rumelide srekli ilerlemilerdir. Fuad Kprlden bu yana artk kurulu artlar pek iyi bilinen ve bir yandan eski Trk geleneine dier yandan slami esaslara dayanan Osmanl Devletinin gelime yn hep

244 245

nalck, Osmanl Devletinin Kuruluu, s.74-77. Ycel, Yaar, Bulgaristanda Trk Varl, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1985, s.67 246 Ayhan, Aydn, Balkesir ve evresinde Yrkler, Zanos Kltr ve Eitim Vakf Yaynlar, Balkesir 1999, s.46-47; Yaar, Bulgaristanda Trk Varl s.73.

78

Batya doru olmutur. Bu ilerlemede Osmanllarn hemen bir uc oluturarak oray yeni bir hayat ve faaliyet alan olarak belirlemelerinin byk rol vardr. 1357de Sleyman Paann lm zerine ehzade Muradn lalas ahin ile bu blgeye gelmesi, 1361de Edirnenin alnmas; kuzeye doru ftuhat ilerletmek iin oluturulan uc kollarnn faaliyetini arttrd. 1366da artk Rumelide yeterince kalabalklalm ve salam bir ekilde bu topraklara tutunulmutu. Bu g hareketleri fetihleri adeta zorlamaktayd. XV. Yzyl ortalarna ait Paa sancaklar nfus tahrir defterleri bu blgelerde nfusun % 80-90a varan byk ounluunun daha o zamanlarda Mslman Trklerden olutuunu gstermektedir. Bu deliller, Gregoras ve Dukas gibi Bizans kaynaklarnn, Trklerin kitle halinde yerlemek zere geldikleri hakkndaki ifadelerinin doru olduunu gstermektedir. Esasen Osmanllar bunun iin Seluklular tarafndan geni bir biimde kullanlm eski bir Kolonizasyon usul olan ve srgn denilen yntemden yararlanarak, Trkmen gruplarn zellikle istila yollar zerinde ve uclara yerletirmilerdi. Bu srgnler toptan bir boy veya kyn tanmas eklinde cereyan etmitir. Fetihlerin ilerlemesi ile uclarda yeni snrlara ulalmakta, bu yerlerde iskanlar salanmakta ve yeni ilerleme kollar dzenlenmekteydi. Edirnenin fethinden sonra sol kolda Evrenus Gazi komutasnda psala, Gmlcine, Serez, Selanik ynnde ilerlenirken, orta koldaki uc beyi idaresinde Edirne merkez olmak zere Filibe, Sofya ynnde, sa kolda da Zara, Dobruca, Silistreye doru hedefler belirlenmiti. Bu ekilde uclar taksim edilerek ilerleme ekli eski bir Trk gelenei olup, ileride Rumelide sancaklar da buna gre ayrlacaklardr. 247 Daha I. Murad devrinde bu gzergah takip edilerek Balkanlarn balca yol ve merkezleri Osmanllar tarafndan ele geirilmi bulunuyordu. Orta kolda Meri, sa kolda Tunca vadisi izlenerek daha 1366da Balkan dalar eteklerine varlmt. 1385te Sofya alnr, hzla Bulgaristan fethedilir, 1389 Kosova sava ile Srbistan bu halkaya eklenirken, 1396 Nibolu sava ile bu fetihler perinlenmitir. Fatih dneminde Bosna 1463te alnrken bylelikle Balkan Yarmadas da yine bu dnemde Dalmaya

247

Yaar, Bulgaristanda Trk Varl, s. 69.

79

kylarna kadar fethedilmi olmaktadr. Osmanl Kanuni dneminde ise Macaristan ve Belgrada yerleir.248 1299dan 1448 kinci Kosova Savana kadar geen yaklak bir buuk asrlk srede henz stanbul fethedilmeden hemen hemen Tunann gneyindeki btn ehirlerin Trk-slam havasna brnd bilinmektedir. Artk btn Balkanlar Osmanl egemenlii altndadr. Bursadan sonra bakent Edirneye tanm, bylece devletin politik ve kltrel arlk merkezi kesin olarak Balkanlara dolaysyla Avrupaya kaym olmaktadr. Balkanlarda yaylan Osmanl hakimiyeti peinden Osmanl Devletinin sosyokltrel etkilerini srklemekteydi. Bunu Osmanl hakimiyetinde dier blge lkelerine gre ok daha az kalmasna ramen Macaristanda bile ok net olarak grmekteyiz.249 Ayrca Ortaan nemli g faktr olan dinin Balkanlara yaylmas ve olumlu etki brakmas iin bu kuruma ait binalarn inas bu dnemde nem kazanr. Bunlarn banda Bekti tekke ve dergahlar gelmektedir. Sz konusu bu Bekti tekkeleri bilinen tekkelerden farkllk arz etmektedir. Buna gre bu tekkelerle Rumeliye askerden nce bir nc g gibi gidip orada kendine zg hogrl yntemlerle evre halkyla scak ilikiler kurulmas kadar,250 arkadan gelen askerlere lojistik ve moral g salanmas da hedeflenmektedir. Kla tekke ad ile de anlan bu mimari kompleksler yksek duvarlarla evrili byk alanlar iinde yer almakta ve gereinde birok askeri barndracak durumdaydlar. Kolonizatr dervi olarak bilinen o dnem Bektileri bu nemli misyonu baar ile yerine getirmilerdir. ok nemli saylan bu yaplardan belki gnmze gelebilmi tek rnek Makedonyadaki Tetovo (Kalkandelen) kentinde srtn dalara yaslam duran Harbt Baba Tekkesidir.251 Bu balamda Hasluckun bir tesbitini aktarabiliriz. O Bekti tekkelerinin yerleme yerlerine bakldnda; Bektiliin dndaki sofu tarikatlarn tekkelerinin
248 249

Karpat, Balkanlar mad., a.g.e., V, s. 28,29 Bkz. Takats, Sandor, Macaristan Trk leminden izgiler, trc. Sadrettin Karatay, stanbul 1970, MEB Devlet Kitaplar, s.326-374. 250 Halaolu, Yusuf, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve Airetlerin skn, Ankara 1988, s.3. 251 Sezgin, Haluk, Balkanlardaki Kltr Mirasmz, Obiv Yaynlar, stanbul 1993, s.275-276.

80

genellikle byk yerleim yerlerinin merkez ve evrelerinde bulunmakla beraber Bektilerin ise kural olarak, ya tm sapa yerlerin veya kylerin kenarlarna yerletiklerini ayn zamanda birtakm asker merkezlerin misyoner faaliyeti hususunda ehemmiyetli ocaklar tekil ettiini syler. Bunun nedeni ise Haslucka gre propaganda hedef kitlesinin yapsndan kaynaklanan bir durumdur. Hasluck Bektiliin Avrupada ilk kez grld yerler olan gebe halk katmanlar arasnda bu propaganda izlerinin olduu kansndadr ve bu meyanda o, Rodop Yrklerini, Dobruca Tatarlarn sayar.252 Osmanlnn Balkanlara yerletii kurulu ve gelime dnemlerinde yarmada apnda slamlama beklenmemelidir. mer Ltfi Barkann 1520-1535 tarihleri arasna den Osmanl nfus ve vergi defterlerine gre ortaya koyduuna gre253 bu dnemde Balkanlarn dousunda Mslmanlar kesinlikle ounluktadr. Buna kar Bat Balkanlarda, yani Makedonya, Srbistan, Arnavutluk ve Bosna da, Mslmanlar o zaman kk aznlklar halindedir. Bu durum XVIII. yzyldakinden ok farkldr ve slamlamann XVII. ile XVIII. yzyllarda, yani Osmanl Devletinin k dneminde meydana geldiini ortaya koymaktadr. Dolaysyla XVI. Yzylda Dou Balkanlardaki Mslman ounluu, Anadoludan XIV. ve XV. yzyllarda ktle halinde gelen srekli gn sonucudur.254 Anadoludan srgn ve g politikas XVI. yzyln sonuna kadar devam etmi ve nfusun % 15ini oluturmas salanmtr. Bunlar daha ok ovalar ve ehirlere yerlemilerdi. XVII. yzylda gnll ve toplu slamlama sonucu bu oran % 40a kadar kt. Bu oran ge dnemde Arnavutluk sz konusu olduunda % 70-80lere ulamaktadr.255 slamlamann ilk iki yzylda ok kstl olduu cizye defteri kaytlar ile de ortaya kan bir gerektir. 1489da bir ylda Mslman olmu 94 hane ve onu izleyen yl iinde yalnz 255 hane kaytlarda grlmektedir. Bu dnemde slamlama kesinlikle sosyal bir olaydr, sosyal faktrler etkisiyle olmutur. lk slamlamalar Osmanl ordusunda hizmet grenler, zellikle Hristiyan tmar sipahileridir. Devletin zel baz

252 253

Hasluck, Bektiliin Corafi Dalm, s.9. Barkan, Srgnler, a.g.e, XV, 1953-1954, s. 237. 254 nalck, Trkler ve Balkanlar, s.19 255 Kololu, Orhan, Osmanl Dneminde Balkanlar, Obiv Yaynlar, stanbul 1993, s.41.

81

hizmetler ykledii gruplar, genellikle Mslmanlar arasnda yaayan veya onlarla sk temas olanlar arasnda slamlamalar daha sktr.256 Kaynaklarda Balkanlarda slamn yaylmas ilenirken Bektilikle balantl olarak abdal, dervi topluluklaryla slamlama kadar devirme sistemi ve yenierilikle slamlama zerinde de durulduu grlmektedir. Szgelimi Drina Kprs adl Nobel dll eserinde Srp asll vo Andri, Sokulu Mehmet Paann zerinden bu konuya dikkat eker.257 Haslucka gre XVI. yzyl ve daha sonraki yllarda slamlama ve Bektiliin gelimesi, Yenieri - Bekti karm birliin altndaki memleketlerle ilgilidir. Hasluck 1590 itibariyle sayd Bektilerin Yenieri tekilatn ele geirmeleriyle balayan srete Yenieri birlikleri ve klalarnda bir Bekti eyhi ve tekkesinin bulunmas vakasn da deerlendirerek, bugn varolan Bekti azizlerinin trbelerini bir askeri hareketten artakalanlar olarak grmektedir. Yenierilerle Bektiler arasndaki bu baa Edirneyi rnek veren Hasluck, bir takm askeri merkezlerin misyoner ocaklarn oluturduunu syler.258 Yenierilik ile Bektilik i ie bir yap arzeder. Yenieri sancanda zlfikarn ilenmi olmas, yenieri tezkeresinde oniki yola, Hac Bekta atflar da bulunulmas, her yenierinin dorudan stanbul Karaaa Bekti Dergah Postniinine bal saylmas, bu dergahtan bir erenin yenieri yatakhanesinde, kahvehanesinde zel yerinin olmas gibi ortak bir ok nokta bulunabilir. Ancak Yenierilie Bektilikin girdii dnem hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz. kpaazde tarihi Hac Bektn Osmanl sultanlarndan hibir kimseyle grmediini, bu sebeple Yenierilerin isim babas olmasnn muhal olduunu yazmaktadr. kpaazde gerek babas, gerekse dedesi yoluyla Hac Bekt Vel ile ortak sosyal evreden geldii halde, Bektilik iin eytan detler bunlarda oktur ve bu halk bilmezler onu, eytan midir veya rahmn midir? Her kimse, kim

256 257

nalck, Trkler ve Balkanlar, s.20, 21 Andri, vo, Drina Kprs, ev. Hasan Ali Ediz, Nuriye Mstakimolu, letiim Yaynlar, stanbul 2002. 258 Hasluck, Bektiliin Corafi Dalm, s.10.

82

Hac Bekt l-i Osmandan bir kimse ile msahabet etti derse, yalandr, yle bilesiz demektedir.259 Bir bakma Bektilikle Yenieri Oca arasndaki ba, Vilyetnmede geen Osman Gazi ile Hac Bekt Velnin grmelerine de dayandrlabilir. Osman Gazi ile Hac Bekt Velnin grp grmedii, tarih uygunluu asndan tartma konusu olsa da, nemli olan byle bir grmeye Yenieriler tarafndan inanlm olmasdr.260 Vilyetnmelerde anlatlan olaylarn gereklemesi, ancak kendilerine inanan bir toplumun mevcudiyetiyle mmkndr.261 Yenieri tekilat, Bektilik iin sosyal taban ve meruiyet kazanma arac olarak nemli olduu kadar, Osmanl Devleti iin de bu ikisinin birliktelii her iki gc de kontrol edebilmek adna olduka nemlidir. Ancak bu ortaklk sonular bakmndan Bektilik iin olduu kadar, Osmanl ve gnmz Alevi-Bektilii iin de nemli olacaktr. Balkan Bektilii iinse fazladan olarak, Bektilie Hristiyanlktan etkiler ve Balkanlarda slamlama konularnda problemler getirecektir.262 Sar Saltk, abdal ve alperen gazilerle balayan srete Balkanlara adm atan Alevi Bektai formu gerek anlamda XIV - XV. yzyllardaki byk Osmanl zaferleri zamannda bu topraklara yerlemitir.263 Bu sre kalenderi dervi ve dergahlar bir at altnda toplayan264, Bektilie Yenieri asn yapan ikinci fakat gerek doumun pri Balm Sultan ile gerekleecektir.265 Ancak Balm Sultan ile Bektailie sadece yenieri etkisi deil Hurufilik de girmitir. Dolaysyla Hurufi etki Bektailik iin en az Yenierilik kadar nemlidir.

259

Akpaazade, Ahmed, Akpaaolu tarihi, haz. Hseyin Nihal Atsz, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1970, s.221-224. 260 Bkz. Eri, Osman, Yenieri Ocann Manevi Eitimi ve Bektilik, HBVAD, Ankara 2002, XXIV,113-131 261 Ocak, Menakbnameler, s. 33. 262 Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.202-209. 263 Bkz. rene Melikoffun, Ocakn; Aleviliin Taihsel, Sosyal Taban ile Teolojisi Arasndaki liki Problemine Dair adl makalesini mzakeresi, Trkiyede Aleviler, Bektiler ve Nusayriler, sav, stanbul 1999, s.400. 264 Karamustafa, Ahmet, Kalenderler, Abdallar, Hayderiler: 16. Yzylda Bektiliin Oluumu, HBVAD, Ankara 1999, XI, 60-75. 265 z, Dnyada ve Trkiyede Alevi-Bekti Derghlar, s 161-168. ; Eybolu, Gnn Inda Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Tarihi, s.190.

83

Kalenderiler, Abdallar, Ahiler zamanla btnlemi, kendilerini Bektilik st kimlii iinde ifade etmek ve bu potada erimek zorunda kalmlarsa da bunlardan hibiri XV. asrda Bektilie tesir eden Hurufilik kadar Bekti yolunu dnlmez bir biimde etkileyip, onu deitirip dntrmemitir. Fazlullah Estarabadinin kurduu Hurufilik Bak kaynakl olmasna ramen Fazlullah Esterabadi Timurlenk tarafndan aslnca mritleri Azerbaycan terk ederek, Anadolu ve zellikle Rumeliye kam, bir ok heterodoks grup gibi Hurufiler de Bektiler'in arasna gizlenmilerdir. Bunlar arasnda bnl-a'l ve Nesimiyi sayabiliriz. Bu dnemde Yunanistan Prevezede yatan Nesiminin mridi ve halifesi Rafii, Rumeli ve Balkanlarda Hurufilii yaygnlatran kiidir. Ahmet Refik tarafndan, yaynlanan XVI. yzyl belgelerinde, Trakya'da ve Balkanlarda Iklara ait tekkelere sklkla rastlamaktayz.266 Hurufilik yoluyla Bektilikte ortaya kan bir baka tesir ar iiliktir. Safevi propaganda dneminde, ar i dnceler, halk Bektiliini kendi cilalaryla kapatacaklardr. Daha nce Babaler'de ve Orta Asya inanlarnda var olan, insan suretinde Tanrnn zuhur etmesi ve tenash (ruh g) inancna, Alinin tanrsall dncesi bu dnemde zorla gelip katlmtr. Dedeler bundan byle artk az ok, slami motiflerle donanm eski kam-ozanlar olan Baba lyas ya da Baba shak'ta olduu gibi, sadece kutsal grev ve yetkilerle donatlm olmayacak, ayn zamanda insan suretinde Tanrnn tecellisi olan Ali'nin bir tenash olacaktr. kpaazde, Hac Bekt' atas Baba lyas'a balarken, slamln temel kurallarn harfiyen yerine getirmediini bilmesine karn, yine de onu yoldan sapm biri olarak grmyor, eyh Cneyd ve Haydar ile asla badatrmyordu. Sonu olarak, kpaazde Tarihi'nin yazld dnemde, Anadolu halk slaml, bakaldran Safevi eyhlerinin propagandas sonucu kuatlm ve yaylm ar i dncelerin henz aknna uramamt. Hac Bekt ad etrafnda kristalleen bu halk inan, Babalie kukusuz daha yaknd. Bu da, gelenek ve efsanenin, Hac Bektn ve retisinin hi de heterodoks zellikler tamayan Ahmet Yeseviye neden balanabileceini
266

Altnay, Ahmet refik, Onaltnc Asrda Rafzilik ve Bektilik, Muallim Ahmet Kitaphanesi, stanbul 1932, s.15-19.

84

aklamaktadr. Bu andan itibaren, Kzlba elerle dolan Bektilik, heterodoks yap iine kayd ve bylece Ahmet Yesevi okulundan kp gelen ve kkleri Orta-Asya'ya dek uzanan bu akm, Anadolu topraklarnda sadece heterodoks olarak deil, ayn zamanda aka yoldan sapm grnecek derecede yozlat.267 Abdal ve kalenderiler dneminde daha sade bir yapda da olsa her daim iinde Hurufilik gibi ar ulara da yer verebilen Bektilik bu akmlar kucaklarken dier yandan da Osmanl Devletinin kendisinden bekledii farz edilen ar ular trpleme beklentisini doldurmak yerine gittike ar ulara teslim olmu ve sonuta da Bektailie genel bir tepki olumutur. Erken dnemde Bekti toleransna olan ihtiyacn da bu gelien artlar altnda artk fazladan geldii de dnlebilir. nk Arnavutluk Bektiliinin kendine has izgisinin geliiminde de, hatta bir dnem ibirlii yaplan Jntrk hareketi ile mevcut ibirliinin sonradan kymetini kaybetmesinde de bu yorumu hakl karacak roller sz konusudur. Yine de Bektiliin lavine giden srete tarikatn kapatlma sebebinin bu etkenlerden daha ok; zdeleilen yenieri oca kaynakl olduu grlmektedir. 1826da II. Mahmut yenieri ocan lavederken Aalar Camiinde sadrazam, eyhul-islam ile nde gelen ulema ve brokratlarla eitli tekkelerden on bir eyhin katld, sultann da pencere kafesinin arkasndan takip ettii bir toplantyla Osmanl mparatorluunun en kadim ve etkin din kurumlarndan biri olan Bektailii de devlet gzetimine alr. Bu toplantda eyhler deil, aksine ulema Bektlere kar kararldr. Hatta Bektilerin topluca eriate mugayir tavr ve davran iinde olduklar dncesinde olan ulemaya mukabil, hali hazrda tmnn de katlmad toplant da eyhler bir katkda da bulunmazlar. lber Ortayl Bektlerin bu dnemdeki takibinin gerek nedeni olarak tarikatn yenieri zmresi zerindeki din eitimi ve ruhan tesirini grmektedir. Gerekte bu dnem hkmetin emirlerinde, fermanlarda Bekt tarkatnn akde ve

267

Bkz. Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.151-166, 199-211.

85

ritinin temellerine ve Hac Bekt- Velye ynelik bir ifade olmad gibi, Hac Bekt- Vel iin de son derece saygn bir dil kullanlmaktadr.268 Bekt tekkelerinin kapatlmasnn sebeplerinden biri de Naki etkisi olarak gsterilse de tekkelerin kapatlmas veya Nakilere devri, bu tarikatn etkisiyle olmamtr. Bu dnemde ortaya kan Balkanlardaki ayrlk isyanlar ve zellikle Yunan isyan, bir dnemin kapanmas, Bektilerin gayri mslimlere kar liberal ve hogrl tavrlarnn geersizlemesi ile en sonunda da bitiini iaret etmi olmaktadr. Dolaysyla gerekte bir tarikat olarak Bektilik ile dierleri arasnda Osmanl Devleti bakmndan bir ayrm sz konusu olamaz. yle ki Bektiler, her halukrda Osmanl tarafndan her zaman hogryle karlanmlar ve bandan beri, Osmanl sultanlar tarafndan himaye grmlerdir.269 Ancak 1826lara doru baz Naki gruplarn Bektilerle arasnda bir mesafe sz konusu olabilir.270 1826da balayan bu uygulama 1852 tarihli bir irade ile Hac Bekt dergahndaki postniinin durumunun eski haline iadesiyle son bulmutur. Bu dnemde dergah da Bektilere tamamen terk edilir. Ara dnemde zaten Bekt tekkelerine atanan Nak Halid eyhler zamanla Naklikten Bektilie dnmlerdi. Tekkelerin iadesi iradesinin sahibi Sultan Abdlmecidin Bektilie sempatisi olduu ynndeki iddialar ise abartma olarak durmaktadrlar. Sz konusu durum tamamen Tanzimat ferman ile ortaya kan hogr ve msamaha ortamnn yansmas olarak ortaya kmtr. Balkan Alevi - Bektiliinin sz konusu tarassut dnemine kadar daha ok iskan hareketleri ile paralel yrd grlmektedir. Bu tarassut dneminde Balkan Bektlii iindeki yerlerden Bosna, bilhassa Arnavutluk, Makedonya, Yanya ve Giritteki kalabalk saydaki Bektlerle tekkeleri Anadolu tekkelerine oranla ok daha hr ve msait durumda olmulardr. Dier yandan bu gruplarn Hasluck ve Birgenin de
268

Ortayl, lber, Tarkatler ve Tanzimat Dnemi Osmanl Ynetimi, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim I, Turhan Kitabevi, Ankara 2000, s.345. 269 Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.208. 270 Ebu Manneh, Butrus, 1826da Nakibendi-Mceddidi ve Bektai Tarikatlar, Trkiyede Aleviler, Bektailer ve Nusayriler, sav, stanbul 1999, s.116.

86

belirttii gibi sz konusu dnemde henz teekkl safhasnda olduklarn da syleyebiliriz.271 XVIII. yzyl Arnavut ve Balkan Bektiliini Lady Montagu mehur mektuplarndan birinde kendi gzlemleriyle aktarmaktadr. Lady Montagunun ilk defa Osmanl lkesine seyahat ediyor olmas ve bu seyahatin Balkanlar ile balamas da ayrca ilgintir. Lady Montagu bu mektuplardan birinde Filibede Polen olarak bilinen bir Hristiyan mezhebi ile karlatn belirtmektedir. Bu mezheptekiler oradaki bir kilise de Saint Pauln vaaz ettiini iddia etmektedirler. Montagu Romada Saint Piyere nasl hrmet ediliyorsa Filibede de Saint Paule o kadar byk bir nem verildiini belirtmektedir. Bu Polenler, yahut Paulicienler, Bogomiller olarak da sapkn bir Hristiyan mezhebi yaklamyla deerlendirilerek Katolisizm tarafndan ran etkisi tamakla damgalanan topluluklardr.272 eyh Bedreddin isyannda, Baba ayaklanmasnda adlar gemekte olan273 bu gruplar Anadolu, Bulgaristan ve Bosna gibi uzak corafi alanlara kadar uzanyorlard. Ad geen Filibe blgesi de eyh Bedreddin isyannn alan iinde yer almaktadr. Bu blgeye srlm olan topluluk Babai ve Bektilerle benzer inanlara sahipti. Bu gruplarn Bektilik ncesi inan formlarnda da deindiimiz gibi slamlama ve Bektilikle ilgileri de kurulmaktadr. Arnavutlarn inanlar iinse grdm en garip din yaktrmasn yapan Montagu bu dncesinin sebebini de, bu kiilerin Cuma gn camiye, Pazar gn de kiliseye gitmeleri olarak belirtmektedir. Bu Arnavutlar, bylece kyamet gn belli olacak hakik peygamberin kendilerine efaat edeceine inanmaktadrlar. Montagunun bahsettii Arnavutlar, Makedonya havalisi Arnavutlar olmaldr. Montagu bu Arnavutlarla olduka yakn temas salamtr. nk Osmanl Devletinin kendilerine refakat etmeleri iin verdii askerler de ayn blgenin insanlardr. Montaguya gre sz

Ortayl, a.g.m, s.350. zeti, Metin, Balkanlarda Tasavvuf, Gelenek Yaynlar, stanbul 2004, s. 42-45. 273 Ocak, Babaler syan, s.117-125., Kprl, Fuat Babinger, Franz, Anadoluda slamiyet, stanbul 1996, s.86-87.
272

271

87

konusu inancn temel sebebi, Arnavutlarn Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda kalmalardr. Montagu ayrca bu kiilerin muhakeme yetenekleri de olmadndan dolay hangi inancn daha iyi olduunu bilmediklerini dnmektedir. 274 XIV. yzyln sonlarndan itibaren Balkanlarda ykselen milliyetilik ve Osmanl emsiyesi altndaki milletlerin birer ikier bamszlklarn ellerine almalar bu blgedeki Trk veya Trklemi kitleleri ya katliamlar ya da katliam gibi srgnlerle yz yze brakmtr. Balkan topraklar bu dnemde sadece insanlarn deil kltr deerlerini de yitirmi olmaktadr. Osmanl bakiyesine kar alan acmasz sava, bara ve insanla hizmet eden dergah ve tekkelere de sram, rnein Srp etnikleri 1912de bamszlklarn ilan etmelerinin hemen ardndan Brodda Hdr Baba Tekkesini kapatp, trbeyi Sveti Nicola Kilisesine dntrmlerdir.275 Bu srgn ve soykrm dneminde Bektilikin durumunu ksaca ifade etmek gerekirse u ekildedir. Bektiler Osmanl sonras dnemde yani Viyana kuatmasndan hemen sonraki zaman diliminde zaten tam anlamyla yerleemedikleri Macaristanda bir anda yok olmulard. Bu gruplar Bulgaristan, Yunanistan ve Romanyada ise Osmanl sonrasnda ortadan kaybolmadan varlklarn srdrmeyi baarmlarsa da eski Yugoslavya snrlar ierisinde kalan lkeler ile Arnavutluk haricinde tekilatl ve yaplanm bir birlik halinde mevcut olduklar sylenemez. Arnavutluk Bektiliinin balangcndan itibaren farkl artlar olmu, fakat 1967deki Arnavutluk Kltr Devrimine maruz kaldktan sonraki dnemde Arnavut Bektileri de en azndan ortadan kaybolmulardr.276 Yugoslavya ierisinde iken bugn Bosna-Hersek, Makedonya gibi

bamszln kazanan lkelerle, Kosova gibi fiil bamsz lkelerde tamamen farkl bir durum sz konusudur. Osmanl sonras dnemde olduka zor bir ekilde varlklarn srdren bu yapnn 1952de tekkelere gelen resmi yasakla tamamen yok olmas beklenirken, 1970lerde varln hi sonlandrmad aksine srdrd grlmtr.
274 275

Montagu, Lady, Trkiye Mektuplar 1717/1718, ev. Aye Kurutluolu, stanbul ts., s. 42-43. Kk, Murat, Bir Nefes Balkan, Horasan Yaynlar, stanbul 2005, s.11. 276 Popovic, slam Dnyasnda Tarikatlar, s. 125-127.

88

Bunun en gzel rnei Yakovadaki Bekt tekkesinin yeniden ina edilmesi ile bizzat ziyaret ettiimizde de grdmz zere bir zamanlar otele evrilen Balkanlarn belki de en gzel tekkelerinden biri olarak bilinen Kalkandelen (Tetova) Harbt l Bb tekkesinin tekrardan canlanmas ve faaliyete gemesidir. lgintir ziyaret ettiimizde Makedonyann Arnavut nfusu youn bu blgesindeki tekkenin eyhi bize yerli silahl baz Arnavut gruplarn basksndan ikayet etmitir. Tabi tekkenin eski parlak gnlerindeki gibi olmad olamayaca da aktr. En azndan eskisi gibi tekkelerde artk pratikte bir cemaat hayat olamayacaktr. Bu devirlerin artk geride kaldn dile getiren A.Popovic bu dnemi bir tr ara dnem olarak deerlendirmektedir. Osmanl zamannda Balkanlara yerlemi dervi gruplarndan sadece on bir tanesinin Trklerin blgeyi terk edilerinden sonra ksa yahut uzun sre varlklarn devam ettirdikleri grlmektedir. Bugn bunlardan Bektilik de dahil sadece dokuzunun mevcut olduu kabul edilebilir.277

II. BALKANLARDA ALEV-BEKT VARLII

A. ARNAVUTLUK
Arnavutlarn kkeni ktann en eski sakinleri olarak kabul edilen lirlere dayandrlr. lirler kabileler halindeki yaaylarn, bulunduklar corafyann da bir sonucu olarak ilk alardan bugne kadar srdrmlerdir. Helen ve Roma ayrca Katolik veya deil talyan kltr ve yaaynn merkezinde yer alyor olmasna ramen Arnavutlar bu etkilerin byk lde dnda kalabilmi olmalar ile de nemlidir. Trklerle Arnavutlar arasnda ilk temaslar VI. yzyla; Avar, Kuman, Peenek ve Uzlara kadar dayandrlyor olsa da gerek anlamda bu temas Aydnolu Umur Beyle olmutur. 1336da Bizans mparatoru III. Andronikos Epiros derebeyliini ele
277

Popovic, slam Dnyasnda Tarikatlar, s. 118-119

89

geirmek iin Umur Beye mracaat eder. Umur Bey III. Andronikosa gemileriyle Ahmet Bey komutasnda 2000 asker gnderir. Umur Beyin gazileri Yunanistann Ko(Volo) Limann zaptettikten sonra da bu blgeyi ele geirmi Arnavutlardan da esir ve ganimetler alarak geri dnmlerdir.278 Arnavutluka Osmanlnn ilk girmesi ise yenierilerin kurucusu olarak da bilinen Evrenus Gazinin Ohri Glne kadar ilerledii Yldrm Bayezd zamanna yani XV. yzyln balarna rastlar. Ancak Arnavutlua Yldrm Bayezd zamannda her zamanki gibi orduyla beraber hareket eden Yenieri yolda Bekti dervileri girmi de olsalar, gerek Bekti ananesinde, gerekse kronikler de II. Murad devrinde ilk sistemli Bekti yerleiminin en azndan tekke baznda balad ynndedir.279 XIV. yzyl sonuyla XV. yzyln birinci yarsnda Arnavutlarla Mslman Trklerin ilk temaslar savalarla olmutur. Arnavutluk topraklarnda bu tarihten nceye ait hibir slam ize rastlamyoruz. Osmanl hakimiyeti lkede gittike yerleirken XIV. yzyln sonundaki ilk fetihleri, Osmanl ordusunun desteinde Arnavutluk derebeyliklerinin kurulmas izleyecektir. lk slama geiler de bu yllara rastlar.

1468de mill kahraman skender Beyin lm ile yklan son Arnavutluk Devletinden sonra Mslmanlarn says gittike artmaya balar. Fakat Arnavutlukta toplu olarak slama geiler ancak XVII. ve XVIII. yzyllarda ncelikle ekonomik ve sosyal sebeplerle meydana gelmitir. 1485 ylnn kodra ve pek Tahrir Defterlerini inceleyen Ycel Yaar, bu dnemde yer ve ahs adlarnn orjinalitesini koruduu bilgisini vermektedir. kodrada bu dnemde sekiz Hristiyan ibadet yeri grlmekte, cami grlmemektedir. pekte ise alt gayri Mslim mahallesine mukabil bir Mslman mahallesi bulunmaktadr. Ayn yerin kylerinde de nfus ounluu gayri mslimlerdedir. Arnavutluka ait bu defterlerde Mslman olmayanlarn ok oluu defterin ilk dnemlere ait olmasndan kaynaklanmakta, henz slamlama tam olarak balamam olmaktadr.280

278

etiner, Ylmaz, Bilinmeyen Arnavutluk, stanbul 1966, s.8-9. Birge, Bektilik Tarihi, s.81-83. 280 Yaar, Bulgaristanda Trk Varl s.71.
279

90

XVII. yzylda Evliya elebi Arnavutluka bir seyahatte bulunur. Fakat Arnavutlukta ne bir Bekti topluluuna, ne de dervilere dorudan hi atfta bulunmasa da ska abdal kelimesini kullanr. Elbasanda erbab- tarik-i l-i ab-i dervin izleyen bir derviler topluluundan bahseder. Teberrada bulunarak mavi giymeyen, boza imeyen bir topluluk grdn aktarr. Ergeride baz zamanlara zel iki ien kiilerle, Nevruz ve Sar Saltk bayram yapanlar anlatr. Bu durum Balkanlarda Bektilerin ok daha ncesinden itibaren var olan XVII. yzyla kadar da Balkan corafyasnda Bektilikten daha geni bir hinterlanda sahip olan abdal hareketini iaretliyor olabilir.281 Nitekim Bekti potasnda ar bir takm frkalarn eridiine Melikoff da iaret etmektedir.282 Birge 1933 ylnda yapt bir Arnavutluk gezisinden hareketle de Kruja ehrinde Murteza Baba zaviyesi ve Hac Yahya Baba zaviyelerinin ierisinde yer alan mezar talarn iaret ederek bu ehirde Bektilikin 1700l yllara kadar gittii yorumunu yapar.283 Haslucka gre Arnavutluktaki Bekt propagandas XVIII. yzyldan itibaren balar. Avrupada nisbeten nceki zamanlarda slmiyete girmi olan Hristiyan ahalisiyle Cenub Arnavutluk bugn Bektlerin en kuvvetle mevcut bulunduklar yegne memlekettir. Son zamanlara kadar adetlerinin haylice kesretli bulunduu Girit ile Makedonyann Kesriye havalisi, ayn suretle Hristiyan ahalisi zerine alanm bir Bektlik hadisesini arz etmektedir. Bundan ok daha baka yerlerde mesel Avrupada ilk defa grndkleri vakit ihtimale gre nm-cahil ve tamamen gebe olan, Asyadan Hicret etme ky cemaatleri arasnda da, muvaffakiyetli propaganda izleri grlmektedir. 284 Arnavutlukun slamlamas zerine ok az alma vardr. Fakat iki konu tartmaszdr. Bunlar bir taraftan byk yerel derebeylik ve hkmetlerin oynadklar roln nemi; Buati Ailesi ve Tepedelenli Ali Paa ile dier taraftan bir lde bununla

281

Karamustafa, a.g.m., s.61-68 bkz. Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.151-166, 199-211. 283 Birge, Bektilik Tarihi, s.81-83. 284 Hasluck, Bektiliin Corafi Dalm, s.10.
282

91

balantl olarak Sar Saltk ve/veya Hac Bekt gibi yar efsanev baz kiiler nderliindeki eitli sf tarikatlarn rolleridir.. Bu iki etkene Osmanlnn devirme sistemi ile Balkanlarda slamlama sz konusu olduunda hemen her kaynak da deinilmekle birlikte etkisi tam olarak bilinemeyen bizim de Bektilik ncesi nanlar blmnn iinde tarttmz Bogomillik de eklenmelidir.285 Arnavutluk iin bu etkenlerden devirme sistemi zel nem arz eder. Bu sistem sayesinde gen Hristiyan ocuklar toplanyor, sarayda eitime tabi tutuluyordu. Bu acemi olanlarn zamanla orduda, sarayda ve devletin ynetim mekanizmasnda nemli grevlere ykselmesinin de ahalinin geri kalannn slamlamas noktasnda zellikle Arnavutluk ierisinde olduka etkili olduu ortadadr. Osmanllar blgede slamiyeti tevik iin baz ller koymulardr. Yerli halkn devlet grevlerine geebilmesi, askeri kadrolara girebilmek veya baz baka grevlere gelebilmek iin Mslman olmak gerekmektedir. Byle olunca zellikle Arnavutluk ve Bosna gibi blgelerde zorlama olmakszn dikkate deer slamlama grlmektedir.286 1826 ylnda Yenieri Ocann kaldrlmasyla Bektai tarikatna kar sert nlemler alnm olsa da bu nlemler stanbul ve Anadoluda youn bir biimdeyken Arnavutlukta pek o kadar hissedilmemitir. Hatta bu dnemde Gney Arnavutluk kanun d ilan edilen Bektilerin snak blgesi olma zelliini kazanmtr. XVIII. yzyln sonlarna doru zayflayan Osmanl mparatorluunun bu blgeler zerindeki etkisi azalmaya balaynca Tepedelenli Ali Paa gibi dier baz blge idarecileri de doan otorite boluundan istifade ederek yenieri nefyini bahane ederek Bektai tekkelerini kendi amalar dorultusunda kullanmaya, onlar isyan hareketleri iin merkez edinmeye balamlardr. Devrin Kalkandelen idarecisi Recep Paa balad isyan hareketinde Bektai tekkesini s olarak kullanm, durum Abdurrahman Paa zamannda da devam etmitir. Yenieriliin kaldrlmasyla, zellikle Arnavut

285 286

zeti, Balkanlarda Tasavvuf, s. 43. Yaar, Bulgaristanda Trk Varl, s.71.

92

topraklarnda bulunan Bektai tekkelerinin en az te biri zarar grm olsa bile Bektailik adna en ok tekke bu dnemden sonra yaplmtr.287 Osmanldan sonra Arnavutluk Mslmanlar bamsz bir Arnavut Devletinin kuruluu ve byk devletlerce tannmak amacyla din planda organize olmaya balar. Osmanl sonras Arnavutluk Mslmanlarnn temel zellii gerei Mslmanlarn hepsinin Arnavut olmalar ile Snni ve Bekt olmak zere her biri zel temsilciler tarafndan ynetilen iki topluluk halinde olmalarndan dolay bir problem yoktu. Yine de bu iki topluluk ancak 1920den sonra idar olarak tekilatlanacaktr. Bu tarihten nce gerek Bektlerin gerekse Snnilerin Osmanlya bal olduklar bilinmektedir.288 Tiranda, Ocak-Nisan 1923de Birinci Arnavutluk Mslmanlar Kongresi toplanacak; toplant srasnda Snni ve Bekti temsilciler arasnda meydana gelen anlamazlk sonrasnda henz birka ay gemeden Arnavutluk Bektileri Kongresi, Ekim 1923de Ergeri (Gjirokaster) tekkesinde yaplacaktr. Yine bu tarihte henz iki topluluk arasnda bir kopukluktan sz edemeyiz. Olduka hareketli ve bir o kadar da ilgin gelimelere sahne olan bu gnlerde kopu Arnavut Bekti ve Snni cemaatleri arasnda deil, aksine Bekti cemaati iinde gerekleecektir. ttihat Terakki ve Jntrk hareketlerine Arnavutluk Bektilerinin verdii nemli destei biliyoruz. Arnavutluk Bektileri ttihat Terakkinin idareyi ele almasndan itibaren aktif bir ekilde yer almadklar yeni artlar da kendilerine yeni bir yol izecekler, Osmanlnn btnln savunan Trk Bektiler ile bamsz Arnavutluk iin alan Arnavut Bektiler arasnda geri dnlmez ayrlk kaps bylece aralanacaktr.289 Yeni artlarda Trkiyedeki Bektilerle irtibatlarn 1920den itibaren kesmek iin eitli teebbslerde bulunan Arnavutluk Bektileri, kendisi de bir Arnavut olan ve siyasi nedenlerle Trkiyeyi terk ederek, onunla birlikte Bektilerin Dnya apndaki merkezi haline gelecek olan Tirana yerleen Byk Dedeleri tarafndan bu emele ulama yolunda byk bir adm atacaklardr.290

zeti, Metin, Arnavutlar ve Bektilik, UBAS I, Isparta 2005, s.520-524. Popovic, Balkanlarda slm, s. 19 289 Kk, Bir Nefes Balkan, s.10-11. 290 zeti, Metin, Arnavutlar ve Bektilik, UBAS I, Isparta 2005, s.524.
288

287

93

Bektilerin merkezi, 1912 ncesinde Kalkandelen tekkesi iken, 1912den sonra Elbasan tekkesi olur. 1920 sonras Arnavutluk Bektileri Trkiye Bektilerinden ayr olarak grlmelidir. Arnavutluk Bektiliinin bamszln ilan ettii tarih olan 1922den sonra cemaatin ynetimi Ergeri tekkesinin babasnn bakanlk ettii yedi babadan oluan bir kurul tarafndan salanmtr. 1921-1924 aras dnemde, Ergeri (Gjirokaster) tekkesi ve buna bal yedi babadan oluan bir konsey dnda Bektilerin yaps hakknda fazla bir bilgimiz yoktur. 1924 civarnda Bektilerin Arnavutlukta krk tekkesi bulunduunu, bunlarn zellikle Berat, Tiran ve Elbasanda younlatn ayrca bu yedi babal konseyin ise Pritine (Prichta) Tekkesi eyhi Ahmet Baba tarafndan ynetildiini biliyoruz. Bu bilgi en azndan bu tarih iin doru olsa gerektir. nk 1922deki Arnavutluk Bektiliinin ilk kongresinin de Pritinede yaplm ve ilk Hac Bekttan ayrlma karar da burada ayn tarihte alnmtr. Dier taraftan Arnavutluk slamnn 1923 Tiran Kongre kararlar da olduka ilgin olup Bekt etkisi ile hazrlanm intiba vermektedir. Buna gre Arnavutluk Mslmanlar resmen hilafetten ayrlacak, otonom olarak rgtlenecek ve ok elilik, kadnlarn rtnmesi, namaz ncesi abdest alnmas gibi baz slm kurallar da yrrlkten kaldrlacakt. slam lkelerinden olduka sert tepkilerin geldii bu kararlar 20 haziran 1923de Al-Ahramda cevaplayan Snni cemaatin lideri ba mft Muhammed Vehbi, btn lkede Mslman birliini salama, yeniden rgtlenme, din eitimi ve tm din yaplar bakma alma amacyla aldklar eklinde aklamtr.291 1929dan itibaren Bektler, Arnavutluk Mslman cemaati ierisinde hem manev, hem icraatla ilgili bamszlk elde etmilerdi. Bu tarihten itibaren tekilatn yaps, merkezi Tiranda bulunan bir byk dede, onun altnda konumlanm be dededen mteekkil bir kurul, daha sonra eitli tekkelerin babalar ve nihayet kendi aralarnda bir ok kategoriye ayrlan dervilerden oluuyordu. Arnavutluk Halk Cumhuriyeti hkmetinin, Arnavutluk Bektlerine kar tutumu, 1945ten itibaren pek ok deiiklik gstermi ve sonunda 1967 ylnda
291

Popovic, Balkanlarda slm, s. 23-29

94

lkedeki dier btn din tekilatlarda olduu gibi, bu tarkata kar kesin bir bask uygulanm ve hibir istisna braklmakszn btn ayin ve ibadet yerleri kapatlmtr.292 1945 yl tzklerine gre, tarkatn tekilat yaps u ekilde idi: Bekt cemaati, Bekt geleneine bal ailelerden, henz yola ye olmam sadk kiileri olan klar, yolun daha nce yelie kabul edilmi yani ilk biatlarn yapm kiileri sadk mensuplar olan muhibler ve yolda grev alan kimselerden mteekkildir. Yolun grevli kiileri, cemaatin lideri; Arnavutluktan bahsettiimizden dolay ayn zamanda Bektlerin btn dnyadaki Byk Dedesi, dedeler, babalar, derviler ve nihayet din hizmette grevli kimselerden oluur. Bektlerin alt adet yarglama blgesi vardr. Bunlar, Kruja, Elbasan, Kora, Argirokastro, Prite ve Vlora. Cemaat Konseyi ylda iki defa toplanr. Babalar zaman zaman deiiklikler olmusa da 1967den nceki son dzenlemeye gre tekkelerinin yeleri tarafndan seilirler. Yine son alnan kararlara gre Arnavutlukta en az krk , en fazla altm sekiz dzenli faaliyet gsteren tekke karara balanm olduuna gre Babalar Kurulu da bu rakamlar arasnda bir katlmcya sahiptir. Dedeler, yetkili Yarg Kurulu tarafndan, Byk Dede ise Cemaat Konseyi tarafndan seilirler. Yolda grev alan kimselerden ve laik ahsiyetlerden oluan bir sekreterlik, Cemaat Konseyine yardmcdr. 1967 ylnda Arnavutlukta dede baba makamnda Avlonyal Ahmet Dede vard. Enver Hocann komnist rejimi ktkten sonra 1990 ylnda Arnavutlukta gnmzde de dede baba makamnda oturan Dede Reat Bardhi ve baz dier babalarn teebbsyle dede babalk makam yeniden faaliyete gemi ve Arnavutluk, Kosova ile Makedonyada daha nceden faal olmayan baz Bektai tekkeleri buradan idare edilmeye balanmtr.293

292 293

zeti, Metin, Arnavutlar ve Bektilik, UBAS I, Isparta 2005, s.523. zeti, Metin, Arnavutlar ve Bektilik, UBAS I, Isparta 2005, s.525.

95

Cemaatin resm bayramlar, her 22 Martta kutlanan Nevrz gn ile her Muharremde Are olmak zere senede ikidir.294 Bugn Arnavutluk Mslman nfusunun % 20si Bektidir. Mslmanlarn ise tm nfus iinde % 80 civarnda olduu bilinmektedir.295 Salih Niyazi Dedenin Arnavutluka g etmesi ve faaliyetlerine orada devam etmesi, Arnavutluk ile Trkiye Bektaileri arasnda anlamazla sebep olmutur. Trkiye Bektailerinin Babagan koluna gre Salih Niyazi Dede Arnavutluka giderken yerine vekil olarak Ali Naci Baykal Dede/babay brakmtr. Ali Naci Baykal Dede/babann 60l yllarda vefatndan sonra dede/babalk postuna Bedrettin Noyan oturmutur. Arnavutluk Bektailerinin byk bir ounluu bunu kabul etmeyip, Salih Niyazi Dedenin Trkiyede vekil brakmadn ve Hac Bekta tekke faaliyetlerine alncaya kadar dede/babaln Arnavutlukta kalacan iddia etmektedirler.296 Arnavutlukta Bekti tekkelerinin ayr ayr saylmas sayfalar alacandan burada en eski Bekti Tekkesinin Kuch Tekkesi olduu ve bu tekkenin XVI. yzyla tarihlendirildii ile Osmanl zamanndaki tekkeler Enver Hoca zamannda byk oranda yok edildii halde bugn Osmanl zamanndaki yaklak elli tekkenin kat kadar Bekti tekkesinin bulunduu bilgisini vermekle yetineceiz.297

B. BULGARSTAN
Asparuhun bakanlnda Balkanlara yerleen ve I. Bulgar Devletini kuranlarn Trk olduklarn, Ogur adn tadklarn biliyoruz. Bu Trk boylar dank Slavlar toparlayarak bir devlet olma yolunu aacaklardr. Bulgarlarn Slav rkndan geldikleri tezine mukabil XX. yzyln balarndan itibaren Trk-Mool-Turan tezi olarak adlandrlan bu tez yaplan dilbilim, etnografya ve kazbilim almalaryla ispatlanm durumdadr. Bu tez ilk olarak 1882de Vambery, daha sonra Gy. Nemeth,
294 295

Popovic, slam Dnyasnda Tarikatlar, s. 148-150 Bilge, Mustafa, Arnavutluk mad., DA, stanbul 1991, III, 390. 296 zeti, Metin, Arnavutlar ve Bektilik, UBAS I, Isparta 2005,s.520, 521. 297 Bkz. Gliek, Arnavutlukta Bektailik, HBVAD, Ankara 2000, XVI, 42.

96

Laszlo Rasonyi, van imanov, Dimitri Angelov gibi bilim adam ve aratrmaclar tarafndan savunulmutur.298 680 ylnda kurulan bu ilk Bulgar Devleti 1018 ylnda Bizans hakimiyetine girmitir. Bulgarlarn I. Bulgar Devleti olarak kabul ettikleri bu devletin ortadan kalkmasndan sonra balayan Bizans hakimiyeti ise 1187ye kadar bu topraklarda varln srdrmtr. Bu tarihte yeniden bamszln kazanan Bulgarlarn II. Bulgar Devletini kurarak, 1396ya kadar da bamszlklarn koruduklarn biliyoruz. Osmanlnn Bulgaristan hakimiyeti bu II. Bulgar Devletinin 1396da yklmasyla balar ve 1878e kadar srer. Buna gre bu ilk Bulgar Devletinin amanizme bal, Gk Tanrya inanan, on iki hayvanl takvimi kullanan, Bizanstan ayr takvimi olan bir Trk devleti olduunu syleyebiliriz. Ancak zamanla Slav topluluklarnn etkisi artacak, devletin en gl olduu dnemde Omurtag Hann ocuklarna Slav isimleri vererek balatt yeni srete I. Boris zamannda devlet dini olarak Hristiyanlk benimsenecektir.299 1326dan itibaren Trk boylar Anadoludan Balkan yarmadasna srekli sarkmaya balar. 1352de Sleyman Gazinin impeyi ele geirip, buraya kalc olarak yerlemesi sonrasnda Gelibolu kalesi de alnarak Osmanllar eliyle ikinci bir dayanak noktas oluturulur. Ardndan Anadolu zerinden ilk Trk aknlar Bolayr, Malkara, orlu, Tekirda yoluyla Bulgaristan topraklarna doru ynelir. Bu srada Balkan lkeleri kadar Bizansda tela iindedir. Bir donanma ve ortak g oluturulmas iin denemeler yaplrsa da bunun ilk ve tek rnei olan 1371 irmen zaferi Osmanllar iin Bulgaristann yolunu da aar. orlu, Lleburgaz, Malkara zerinden Osmanl Kean, psala, Dedeaa ve Dimetokaya kadar ular. Peinden Kzlaa, Yanbolu, Somokov, Aydos, Karnabat, Szaboluu da alnr. Bu ekilde Osmanllar Kosova Savana kadar Bulgaristann Kuzey Trakya blmn topraklarna katarlar. Son olarak 1382 tarihinde

298

Bkz. Rasonyi, Laszlo, Trk Devletinin Batdaki Vrisleri ve lk Mslman Trkler, haz. .K. Seferolu, Adnan Mderrisolu, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara 1983, s.15-18. 299 Bkz. Kafesolu, brahim, Bulgarlarn Kkeni, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1985, s. 5-8; Eren, Hasan, Bulgarlar ve Trk Dili, Bulgaristanda Trk Varl, Ankara 1985, s.2-3.; Acarolu, M.Trker, Bulgaristan Tarihinde Trklerin Rol, Bulgaristan Trkleri zerine Aratrmalar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s.19- 22.

97

Sofya ele geirilir. Kosova Sava ncesi Bulgaristan paradr: Trnova Krall, Dobruca Krall ve Vidin Krall. 1389 Kosova Savandan sonra ilk olarak ay sren uzun kuatma sonunda 1393de Trnova der. Bu savata Bulgar kilisesinin bata Patrik Eftim olmak zere Osmanlya kar en n safta yer almas sz konusudur ki, Bulgaristan anlama bakmndan bu din adamnn komnist dnemde bile vg ve sayg ile anlmas da ayrca deerlendirilmeye deer. Son olarak mehur kuatma ile Yldrm Bayezd van imandan Nibolu kalesini alarak, Vidin daha 1388de Osmanlya balanan zerk bir yapda olduundan Bulgaristan tamamen Osmanlya katm saylmaktadr. zerk Vidinin de 1396da Macarlarla yaplan Nibolu Sava sonrasnda Osmanlya balanmasyla Bulgaristan tamamen Osmanl Devletine gemitir. Bulgaristann bu siyasal dnmn, toplumsal, etnik ve dini dnmler izlemitir. Osmanlnn bu dnemde eski Romadan gelen Meri ve Vardar nehirleri boyunca uzanan ana ticaret arterlerine ve Karadeniz sahillerine yerlemekle kalmayp yeni yerleim yerleri ve nfusu buraya kaydrdn gryoruz. Tuna Vilayeti Salnamesine gre hane baznda nfus durumu ve yeni yerleim yerleri de bu durumu gstermektedir.300 Doal olarak bu yeni yerleen nfusun da etkisiyle bir slamlama sreci balamtr. Todorova gre bu sre Bulgarlarn yine de asimile olmasna yetmemitir. Osmanlnn asimilasyon ynnde bir politikasnn olduunu dncesindeki Todorov buna Bulgaristann mslman Pomaklarn Bulgar rkndan geldii gibi eski ve ispatlanamam bir iddiasn kant olarak seslendirmektedir. Todorov XVI. ve XVII.yzyllarda Bulgaristanda ayn yzyllarda Arnavutlukta olduu gibi toplu din deitirmelerin yaandn vurgulamakta ayn zamanda Yenieri sisteminden ikayetle bu sistemin etkisine gnderme yapmaktadr.301 XVI. yzyln ba ile sonu arasnda dini tutumlardaki deiiklikleri hane baznda gsteren tablolarda da bu byk deiiklik Bulgaristan apnda ortaya kmaktadr. Bir nceki yzylda tek

300 301

Keskiolu, Osman, Bulgaristanda Trkler, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1985, s.24. Todorov, Nikolay, Bulgaristan Tarihi, ev. Veysel Atayman, nc Kitabevi, stanbul 1979, s. 39.

98

tk mslmanlara rastlanan kylerde XVII. yzyl banda Mslman nfus en azndan dou Bulgaristanda ve tm krsal blgelerde ounluk durumuna geer.302 Bulgaristanda slamlama ve buna paralel olarak Bektilik, Balkanlarn genelinden en azndan sz konusu kesimin etnik aidiyetleri ve bu sosyolojik olgunun nasl ve ne zaman gerekletii bakmlarndan farkllk gsterir. Bugn Bulgaristan iinde kalan blgeler, Trakya ve Makedonyadaki ksmi blgeler gibi iskan edilen Anadolu meneli Trk gmenlerle slamlamtr. Gmenler yerletirildikleri blgeyi ksa zamanda canlandrmlar, yine bu Trk gmenler genellikle ormanlk blgelere veya buna benzer arazisi kullanlmayan, ziraate ve yerleime ak olmayan topraklara yerletirilmilerdir. Bu gmenler ksa zamanda bu topraklar yeertmi ve bylece Balkanlarda yeni bir medeniyet gelitirmilerdir. Mevcut tahrir defterleri Trk gmenlerin yeni kyler kurduklarn, bu kylere Anadoluda oturduklar eski yerlerinin veya kendilerine nderlik eden dede, baba, eyh gibi atalarnn ad veya unvanlarn verdiklerini ak olarak gstermektedir. Yine tahrir defterleri buna karlk Balkanlarda i savalar nedeniyle yerli halkn nasl perian durumda olduunu ortaya koymaktadr. Tahrir kaytlar ile 1400 ila 1600 yllar arasnda yaplan eserler gz nne alnarak yaplacak deerlendirme Bulgaristann nasl bir Trk yurdu halini aldn gstermektedir. Pax Ottomanica olarak adlandrlan bu Balkanlarn en huzurlu iki yzyl bir eyleri deitirmi olmaldr ki XVII. yzylda Hristiyan nfusta artlar grlmeye balar.303 Rusyann scak denizlere inmek amacyla Balkanlara doru sarkmaya balamasyla Bulgaristanda da panslavist bir rzgar esmeye balayacaktr. Bunun akabinde Bulgaristan, Osmanl Devleti'nin Balkanlar'da ilk byk toprak kaybna urad 1877 -1878 Osmanl-Rus Harbi'nden sonra imzalanan Berlin Anlamasyla kurulur. lk muhtar Bulgaristan Prenslii, Tuna Vilayeti'nin Vidin, Rusuk, Sofya, Trnova ve Varna sancaklar zerinde tesis edilmiti. Ardndan Filibe ve slimiye sancaklar zerinde kurulan Dou Rumeli Vilayeti ve 1912- 1913 Balkan Harbi'nden sonra Bat Trakya ve Rodoplar blgesinde 9 Trk
302 303

Bkz. nalck, Trkler ve Balkanlar, s.19-32 Karpat, a.g.md, s. 29-30

99

ilesi Bulgaristan Prenslii'ne dahil edilmitir. Son olarak bir Trk blgesi olan Gney Dobruca topraklar da 1940'ta Romanya'dan alnp Bulgaristan'a verilmi; bylece Bulgaristan ilk kuruluundaki topraklarnn iki katn epeyce aan bir yaylmay gerekletirmitir. Bulgaristan'n nfusunun 3.206.500 olduu 1876-1885 yllarnda Trkler 1.801.000 nfusla bu lkenin %57'sini tekil etmekteydi. 1878 ylnda byk Bulgaristan Devleti'nin kurulmak istendii blgede ise 2.500.000 Bulgar'a karlk 4.000.000 Bulgar olmayan nfus vard ve bunlarn yaklak 3.000.000'u Trk't. Osmanl-Rus Harbi srasnda ve Bulgar komitaclarnn zulmyle 350.000 Trk lm; 600.000 civarnda Trk de Anadolu'ya g etmek zorunda kalmtr. 304 1868 itibariyle, henz bir g yaanmadan nce nfus durumuna gre Bulgaristann alnmas blmnde andmz vilayet ehri Vidin, Sofya ve Trnovo hari hemen tm ehirler Osmanl sonrasna aittir ve buralarda da Mslman nfus ok daha fazladr.305 Kuzey Bulgaristanda Selvi kazasnda (kaza merkez ve bu kazaya bal kylerde) 1751 ylnda toplam nfusun % 59u Mslman iken Mslmanlarn oran 1845te % 46ya 1873te de % 37ye dmtr. Bylelikle Selvide aznlk durumunda olan Hristiyan Bulgarlar ounluk durumuna gemilerdir. 1878 ylnda Selvi ve kyleri Bulgaristan snrlar iinde kalr. Bulgarlar, Osmanllarn salayamad mill btnl kendi lehlerine Mslman nfusu g ettirerek ksa zamanda salamtr. 1873te Selvide nfusun % 37sini tekil eden Mslmanlarn oran 1887de % 12ye, 1900de % 8e dmtr. Gnmzde bir zamanlar nfusunun yarsndan fazlas Mslman olan Selvide birka aile Mslman kalmtr.306 1878de yaplan saymda da Bulgaristan genelinde Mslman nfusun gayrimslim nfustan fazla olduu ortadadr. Burada da Trnovo, Vidin, Sofya
Karpat, a.g.m., s. 29-30 Keskiolu, Bulgaristanda Trkler, s.24. 306 Gzler, Kemal, "Devletin Bir Unsuru Olarak Millet Kavram", Trkiye Gnl, Ankara 2001, Say 64, s.108-123.
305 304

100

sancaklar

gayrimslim

nfusun

ounlukta

olduu

yerlerdir.

Buna

gre

Bulgaristandan Anadoluya gler olmasayd bu tablo srecekti.307 Bir gre gre Balkanlarda en youn Alevi-Bekti nfusunun olduu lke Bulgaristandr.308 Bugnk Bulgaristanda bulunan Aleviler nispeten birbirinden uzak drt ayr blgede younlam olarak yaamaktadrlar. Bu drt blge; Dobruca, Gerlova, Deliorman ve Haskovonun gney blmnden oluur. Bu drt blge iki paraya indirgenebilir. Buna gre Gerlovadaki Aleviler dierlerinden ayr bir kategoridirler. Hepsi Bekti olduklar iddiasndadrlar, fakat elebi veya Babagan koluna mensup deillerdir. Blgedeki Alevi kylerindeki Dedelerin hepsi organize olarak Jablanova (Ablanlar) kynde oturan bir dede/babaya baldrlar. Gerlova dndakiler ise ilerinde drt ayr paradan oluur. elebi (Sofiyan) Kolu Bektileri; Hac Bekta, Babagan (Mcerred) Kolu Bektileri; Deliormandaki Denizli Ali Babann tekkesi eyhine baldrlar. Otman Baba Kolu Babaileri; Haskova yaknndaki Otman Baba tekkesine balyken Demir Baba Kolu Babaileri; Demir Baba tekkesine ikrar verirler.309 Bulgaristanda en youn Alevi-Bekti nfusu Deliorman blgesinde bulunmaktadr. Bunlar ekseriyetle Deliormanda Kemallar (sperih), Akkadnlar, Silistre ve Tutrakan yrelerinde yaamaktadrlar. Aleviler, Deliormann dnda ise zellikle Bulgaristann kuzey ve gney blgelerinde de bulunmaktadr. Gerlova Blgesinin Alvonlar, Kkler, Belgler kyleriyle, Varnann Kumluca kynde, Karinabat (Karnobat)yaknndaki Balkan da civar ile Eski Zagra, Bela, Hasky, Krcaali, rpan, Kou-Kavak yrelerinde youn Alevi nfusu bulunmaktadr. Aleviler dier Trklerle, sanki yerleirken ayr olmamalar gzetilmi gibi ou zaman kark olarak yaamaktadrlar. Deliorman Alevileri Eskiehir, Haymana ve Konyadan Rumeliye geen Trklerdendir. Bulgaristandaki tm Alevilerin konumalar Anadolu Trkesidir. Buna karn; Deliorman Trklerinin Tunann
Keskiolu, Bulgaristanda Trkler, s.25 z, Baki, Dnyada ve Trkiyede Alevi-Bekti Dergahlar, s.247. 309 Frederick, De Jong, Bulgaristanda Alevi Gruplar ile Anadolu Tahtaclar Arasndaki liki, ev. Handan Er, 1.Akdeniz Yresi Trk Topluluklar Sosyo-Kltrel Yaps Sempozyumu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996, s.148.
308 307

101

kuzeyinden Bulgaristan topraklarna sarkp yerleen proto-Bulgarlar veya beinci yzylda gney Rusya steplerinden gneye inen Peenek- Uz Kuman Trkleri olabilecekleri faraziyesini ortaya atanlar da bulunmakla birlikte hibir gereklii bulunmayan bu tez soykrm ve glerle Bulgaristan Trk nfusunu yok edemeyenlerin asimilasyon abalarndan baka bir anlama gelmemektedir.310 Rodop Dalar Musahipleri ile Gerlova Bektileri Deli Orman ve Dobrucadaki Alevi gruplardan daha ok Tahtaclarla ortak ritele sahiptirler. rnein bir hayvan kurban ederken musahipleri ve tahtaclarn takip ettikleri yol ayndr. Veya bu de ritel yemeklerinin artklarn ve bu durumlarda gizli yerlerde tketilen hayvan kemiklerini gmerler. Deli Orman Alevilerinin bu gruplarla byle bir benzerlii yoktur. Bu da bu blgedeki Alevi varlnn XVI. yzyl Safevi etkisinden ncesine gittiini gsteriyorsa Safevi ortak paydas nasl olumaktadr. Gerlova ve Rodop Dalarndaki Kzlba varl XVI. yzyl Osmanl srgnlerine gitmektedir. Bunlar XVI. yzyl Safevi Kzlbalarnn yani ah smail slamnn Anadolu dleri versiyonu olup, bir ok reti ve riteli o gnden beri elinde tutmu kiilerin torunlar olmaktadr. Bu yzden tarihi kaynaklar Babingerin Bulgaristandaki Kzlba

mezheplerinin Safevi Kzlbalarnn paralar olduu ynndeki ifadesini her ne kadar yeteri kadar destekleyecek bilgi ve belgeden yoksunsa da Tahtaclarla ilgili ulat bilgilerle, Bulgaristan Safevi Kzlbalarnn etnorafik incelemesini iki tarafl deerlendirerek bir alma yapan Frederick De Jong a gre; bu iki grup tadklar ortak inanlar, rf, adet, gelenek ve grenekler bakmndan Safevi izleri tamaktadr. Dolaysyla Bulgaristan Alevilerinin en azndan bir blm bu zmlemeye gre XVI. yzyldaki byk srgnler dneminde zorla buraya yerletirilen Safevi Kzlba topluluundan olmaktadr. Sar Saltkla Dobrucaya gelen Ouzlarn epni kolu tmyle Kzlbatr. Buraya Babai hareketinden sonra gelenler olduu gibi daha sonraki

310

Acarolu, Deliorman Trkleri zerine Bir nceleme, Bulgaristan Trkleri zerine Aratrmalar, s.93,100.

102

yllarda kendilerini Bekti tekkelerine atan Hurufi, Batni topluluklar da daha ok Balkan Bektilii iinde bu blgede yer bulmutur.311 Bulgaristandaki 24 adet Bekti Tekkesi vardr. Bunlar Razgrat - sperih (Mumcular Ky) Demir Baba Tekkesi, Haskova (Hasky) yaknnda Otman Baba Tekkesi, Varna/Balk ky (Batova)yaknlarnda Akyazl Sultan Tekkesi, Kalikrada Sar Saltk Tekkesi, Yeni Zagrada Abdullah Dede ile Kademli Baba Tekkeleri, Silistrede Timur Baba, Hseyin Baba, Musa Baba, Koca Doan Tekkeleri, Rusukta Hakir Ali Baba, Baba Kamber, Horasanl Ali Baba, Mustafa Baba, Ali Koca Baba Tekkeleri, Sofya yaknlarnda Dobeincede Hsam Dede Tekkesi, Razgrat yaknlarnda Yahya Paa Bali Tekkesi, Dura Ky Hseyin Baba Tekkesi, Miralar Kynde Gen Baba Tekkesi, Eski Cuma yaknlarnda Kzana Tekkesi, Belrende Kurt Baba Tekkesi, Filibede Mustafa Baba Tekkesi ile Gneydou Bulgaristanda Ali Baba Tekkesi olup ayrca Edirneye olduka yakn bir noktada bulunan Seyyid Ali Sultan Tekkesidir.312 Bu tekkelerin en nls Demir Baba tekkesidir. Demir Baba Tekkesinin evresi eski yollarn, kalelerin ve yerleim yerlerinin varlyla aratrmac ve uzmanlarn dikkatini ekmitir. Bulgaristann ilk hanlarndan Omurtag Asparuh Hann mezarnnda burada bulunduu ok iddia edilmi, 1930 ylnda Sofya Devlet Kazbilim Mzesinden Macar Geza Feher tarafndan yaplan kaz ve aratrmalar sonucu bu iddia sonusuz kalmtr. Demir Baba Tekkesinin ne zaman yapld bilinmemektedir. Deliormandaki bu Bedreddin topluluk zamanla iinde i unsurlarn da bulunduu Alevi-Bektilik formuna dnmtr. Demir Babann dergh Deliorman Bekti Tekkesi, Timur Baba Tekkesi, Hasan Demir Baba Tekkesi, Pehlivan Baba Tekkesi, olarak da adlandrlr. Demir Baba Vilyetnmesi 1619da yazldna, Evliya elebi 1651lerde

311 312

Frederick, a.g.m, s.148-151 http://www.refikengin.com/yazilar/024.doc; ayrca bkz. Gliek, Anadolu ve Balkanlardaki Alevi Bekti Derghlar HBVAD, Ankara 2000, XVI, s.213,

103

bu tekkeyi grp varlna deindiine gre tekke bu tarihlerden ok nceleri kurulmu olmaldr.313

C. KOSOVA-MAKEDONYA
Kosova tarihte birok defa istilaya uram bir Balkan blgesidir. Buradaki ilk devletin milattan nce IV. yzylda kurulan Dardania Krall olduu sanlmaktadr. Roma mparatorluu dneminde Hristiyanln girdii Kosova Ortaa balarnda ilk defa Trk topluluklarnn hkimiyetine girer. Ancak bu hkimiyet Slav kabilelerinin bu topraklara gelmeye balamasyla bozulacaktr. Tarihte soylarnn eski Yunanlara dayandn iddia eden Makedonlar ise Slav, Trak ve Alban yahut eski Arnavutlar olan lirler arasnda kalm bir millettir. Makedonyada Kosova blgesi gibi Roma mparatorluu Hristiyanl resmi din olarak benimseyince Hristiyanlar. Trkler ilk olarak Hunlar olarak bu blgeye IV. Yzyln sonlarnda gelmiler, Hunlar yaklak yz yl bu topraklarda devlet olarak var olan Avarlar izlemilerdir.314 Bu tarihten itibaren zaman zaman Bizans, Srp ve Bulgarlar tarafndan igallere urayan Kosova ve Makedonya blgesine Osmanl aknc gleri ilk olarak 1388 tarihinde girecektir. Bu tarihin bir yl sonrasnda Kosova Sava ile bu topraklar artk kalc olarak Osmanl snrlar iine girmi olmaktadr. Bu savata ehadete ulaan Sultan I. Muradn i organlar Kosova ovasna gmlr ve buraya bir de makam yaplr. Fetret dneminde ksa bir sre Osmanl idaresinden kan bugn Kosova ve Makedonya blgesi iindeki topraklar 1439da yeniden Osmanlya dhil olmutur. Kosova ve Makedonya blgesi byk lde Osmanl dneminde bugn Makedonya snrlar iinde olan Rumeli eyaletinin skp sancana balyd. Osmanl dneminde yaplan eitli dzenlemelerle Selanik ve Manastr vilayetleri ile Ohri, Yanya, Voltrin

313
314

http://www.refikengin.com/yazilar/024.doc Makedonya, Harp Akademileri Komutanl Yay., stanbul 1992, s.11-14.

104

ve Prizrenin de bugnk Makedonya ve Kosova snrlar iinde kalan bir ksm yerleim yerlerini iine almas sz konusudur.315 Blgeye Anadoludan ilk yerleme skp civarna gelen Trkmen, Tatar ve Yrklerle 1392de balar. Osmanlnn ilk dnemlerinde blgenin etnik ve dini durumunda bir deiiklik olmamtr. Arnavutluk ve dier Balkan lkelerinde olduu gibi nce Osmanl tarafndan iskn siyaseti ile Mslman nfus buralara yerletirilirken daha sonralar; XVI. yzyln sonlar ile XVII. yzyldan itibaren slamlama artmaya balar. 1468de Arnavutlarn mill kahraman skender Beyin lm ile yklan son Arnavutluk devletinden sonra Kosova ve Makedonyada mslmanlarn says giderek daha da oalmaya balamtr.316 1600lerde pek, Prizren, Pritine, skp, Kalkandelen gibi ehirlerde Mslman nfus yardan fazlayd. 1640lardan itibaren bu blgedeki Hristiyan Arnavutlarn nce Venediklilerle sonra da Avusturyallarla yaptklar ibirliine kar Osmanl Devletinin ald tedbirler zerine Pe, Prizren, Yakova ve Kosova civarndaki Hristiyan nfusun bir ksm kitleler halinde g etmek zorunda kalm, kalanlarn bir ksm da zamanla Mslmanlamtr.317 Burada toplu olarak slama geiler ancak XVII. ve XVIII. yzyllarda yukarda zikrettiimiz gibi ncelikle ekonomik ve sosyal sebeplerle meydana geldi. Bu trden toplu slama geiler ekseriyetle bu blgedeki Arnavutlar iin geerlidir. Ancak Arnavutlar bylelikle de Balkanlarda Osmanllar iin dayanak durumuna gelmilerdir. Bugn Kosova ve Makedonyadaki Mslman topluunun ezici ounluunu oluturan Arnavutlarn Kosova ve Makedonyada oalma ve yaylmas Srplarn 1690da Macaristana toplu glerinden sonra, dal Arnavut boylarnn Ortaada

Hacsaliholu, Mehmet, Makedonya mad., DA, Ankara 2003, XXVII, 437.; Aktepe, Mnir-Arui, Muhammed, Kosova mad., Ankara 2002, XXVI, 216.; znal, Erdoan, Makedonya Yunan Deildir, Genelkurmay Yay., Ankara 1993, s. 7-10. 316 Popovic, Balkanlarda slm, s. s. 16-18. 317 Bilge, Mustafa, Arnavutluk mad., DA, istanbul 1991, III, 387.

315

105

Srp Devletinin kalbini oluturan zengin Kosova ovalarn ele geirmeleri ile birlikte dnlmelidir.318 1904te yaplan nfus saym bu tarihlerde her iki lkede Mslman nfusun ekseriyetin ok ok stnde olduunu gstermektedir.319 Ancak Osmanl sonras dnemde Trk nfusla birlikte Arnavutlarn da Kosova ve Makedonyay terk ederek Trkiyeye g ettiini gryoruz. rnein 1921de % 15i Trk olan skp blgesi Trk nfusu, bugn % 4-5lerde seyretmektedir.320 Makedonya Devlet statistik Dairesinin Kasm 2002 nfus saym sonucuna gre 2.022.547 kii olarak aklanan lke nfusunun etnik bileimi hakkndaki veriler nfusun %64.18inin kendini Makedon, %25.17sinin Arnavut, %3.85inin Trk, % 56snn ise dier toplumlarn mensubu olarak tanmladn gstermektedir. Makedonyada Mslman halk Trkler, Bonaklar ve Arnavutlardan olumaktadr. Trkler ise aralarnda, Trkmen, Torbe (Trkba), Yrk, Cenkeri (Trke konuan Mslman ingeneler) den meydana gelir. Bektiliin ise bu blgeye daha ziyade ite bu Yrk gleriyle tand grlmektedir.321 Dolaysyla buradaki Trk nfus Osmanl iskn siyasetinin bakyyesi olduundan Bektilikle bu topraklara gelmeden tanm olmaktadr. Tepedelenli Ali Paa dneminde slamlaan Arnavut nfus ise kendisi de nasipli bir Bekti olan Paa sayesinde burada hatr saylr bir duruma gelmitir.322 Bu blge Arnavutlar iin Arnavut Bektilii ve bamszl adna ayrca nem arz etmektedir. Arnavut Bamszlk Hareketi Prizrende balamtr. Hareketin bakanln kkl Arnavut soylarndan birine mensup, ayn zamanda da ailece uzun yllardr Bekti gelenei iinden olan Abdl Fraerinin yapmas da ayrca Arnavut Bektiliini tanmak bakmndan ilgintir. Abdl Fraerinin bir kardei Kmsul-

Popovic, Balkanlarda slm, s. 17. znal, Makedonya Yunan Deildir, s. 28-29. 320 Hacsaliholu, a.g.md, s. 437-439. 321 Kalafat, Yaar, Makedonya Trkleri Arasnda Yaayan Halk nanlar, TDAV. Yaynlar, stanbul 1994, s.11-12. 322 Popovic, slam Dnyasnda Tarikatlar, s.151.
319

318

106

Almn yazar emseddin Sami, dieri Arnavutlarn ulusal airi Naim Fraeridir.323 1922deki Arnavutluk Bektiliinin ilk kongresinin de Pritinede yapldn ve ilk Hac Bekttan ayrlma kararnn da burada ayn tarihte alndn biliyoruz.324 Bektiliin Tirana tanana kadar bu dnemdeki merkezi Kosovann ba kenti Pritine ehridir. Osmanl sonras dnemde eski Yugoslavya topraklar ierisinde kalan Bektilere ait ok az bilgiye sahibiz. Bu bilgiler de sadece Kosova ve Makedonya Bektileri ile ilgilidir. Hlihazrda eski Yugoslavya ierisindeyken ya Makedonya gibi resm bamszln, ya da Kosova gibi fiil bamszln eline alm iki blge iinde de Bektilerin en fazla Arnavut nfusun yaad ve de genellikle Arnavutluka yakn ve/veya snrda kalan yerlerde olduunu syleyebiliriz.325 Ancak bundan baka Kanatlar blgesinde 100, Budaklar yresinde 30, Musa Obas kynde en az 3 Bekti-Yrk Trk hanesi vardr. Ayrca Manastr, Pirlepe, Resne bugn Trk Bektilerin halen bulunduklar blgelerdir. Eskiden Bektiliin yaygn olarak bulunduu skp, Gostivar ve Kalkandelende ise bugn Trk Bektiler ya hi yokturlar, ya da Kalkandelende olduu gibi bir tekke ve birka kiiden ibarettirler.326 1912de bu blgede en az on be Bekti tekkesi olduunu da biliyoruz. Bunlardan on tanesi II. Dnya Savann arifesinde hala faaliyet gsteriyordu. 1941 ylnn Ekim aynda Salih Niyazi Dedenin 30 yl nce kapatlm olan Harbti Baba Bekti Tekkesini faaliyete geirmek iin Makedonyaya Yakoval Dervi Kazm Bakkaliyi gnderdiini biliyoruz..327 Artk bugn bu topraklarda sadece drt Bekti tekkesi vardr. Makedonyada Kanatlar, Kievo ve Harbt Baba tekkeleri ile Kosovada Cakovica tekkesi.
323 324

Kk, Bir Nefes Balkan, s.12. bkz. Popovic, slam Dnyasnda Tarikatlar, s. s. 136 325 Popovic, slam Dnyasnda Tarikatlar, s. 150-152 326 bkz. Kalafat, Makedonya Trkleri Arasnda Yaayan Halk nanlar, s.7,8 ve 19. 327 zeti, Metin, Arnavutlar ve Bektilik, UBAS I, Isparta 2005, s.524.

107

Birka derviin de barnd Cakovica tekkesinde 1981 ylna kadar gnmz Bekti dnyasnn en nemli karakterlerinden biri olan Baba Kazm Bakallinin figr bulunmaktadr. Bektilerin en gzel tekkesi olan Kalkandelen (Tetova) tekkesi ise birka yldan beri otele dntrlm,328 sadece bir odas ve trbesi amacna uygun kullanlmakta olup, o da turistik ziyaretler iindir. Bugn Makedonyada Trkler arasnda Bektilik yannda Melamilik ve Halvetilik de yaygndr. Melamilik ve Halvetilik daha ok Trkmenler arasnda Bektilik ise Yrkler arasnda yaygndr. Ancak Trkmenlerden az da olsa Bekti olanlar bulunmaktadr. Son zamanlarda Yrkler arasnda Halvetilik de yaygnlamaya balamtr. Topolnia, Radovi, stip, Ustrancann gemite evliya yata olarak nlendii belirtilmektedir. 329 Makedonya Rufai ve Halvetileri bir ok dini pratikte Bektilere olduka yakn davranmaktadr. rnein skp Rifai Tekkesine her inantan insan kabul edilmekte, mum yaklmakta, nazar, alkars, krk karma gibi inanlar ballar arasnda grlmekte, trbeye niyaz edilmekte, niyazdan sonra eie basmamaya dikkat etme gibi inanlar srdrlmektedir. Ayrca skp Rfai Tekkesinin son eyhi brahim Erol Muharrem aynda on gn oru tuttuklarn on gn a, on birinci gn tra dediklerini, Muharremde ayrca aure koyduklarn belirtmektedir. Ancak 30 gn Ramazan orucuna da devam edilmesi bir baka dikkate deer konudur. Rufai eyhi brahim Erol kendisi de skpl olan ve Bektilii bilinen Yahya Kemalin 2 yl tekkeye devam ettiini belirtmektedir ki bir dier ilgin noktadr. Makedonya Halvetileri arasnda da Bektiler kadar eski Trk inanlarndan etkiler de grmek mmkndr. rnein Gk Tanr inanndaki Gk, Su ve Toprak kltn Ohride ki Halveti Tekkesinde birebir gzlemlemek mmkndr. Burada
328 329

Popovic, slam Dnyasnda Tarikatlar, s. 150-152 bkz. Kalafat, Yaar, Orta Toroslar ve Makedonya Yrkleri Halk nanlar Karlatrmas, 1.Akdeniz Yresi Trk Topluluklar Sosyo-Kltrel Yaps Sempozyumu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996, s.153-154.

108

Gnein batmasndan ve domasndan nce buradaki trbeden ifa iin toprak ve su alnmas deti sz konusudur. Trbede eskiden mum yaklrm. Bugn ayinlerden evvel ate uyandrma uygulamas da hala devam etmektedir ki, iki yol arasnda en azndan bu topraklarda bir ortak payda olduu kesindir.330 Makedonyadaki Bekti Tekkeleri unlardr: Debrede Ali Baba Tekkesi, Kprlde Hace Baba Tekkesi, tipde Hamza Baba Tekkesi, Krcovada Hdr Baba Tekkesi ile Krcova Bekti tekkesi, Manastrda Hseyin Baba Tekkesi, skp ve Kumanovoda Karaca Ahmet Tekkesi, yine skpde Mustafa Baba ile Sleyman Baba Tekkeleri, Usturumcada smail Baba Tekkesi ve Kanatlarda Kanatlar Bekti Tekkesi. Bu tekkelerin dnda Kalkandelende Harbt Baba veya Sersem Ali Baba Tekkeside vardr ki, Balkanlarn belki de en gzel tekkesi saylabilir.331 Kosova Bekti Tekkeleri ise unlar olmutur; Prizrende Hac Adem Vechi Baba Tekkesi, pekde pek Bekti Tekkesi, Yakovada emseddin Baba Tekkesi ile eyh Hafz Baba Tekkesi.332

D. ROMANYA- MACARSTAN
Macarlar Bulgarlar gibi kken bakmndan On Ogur birliinin bir paras olarak Fin Ogurlara dayandrlmaktadrlar. Balkan Yarmadasnn bu havzasna giren ilk Trkler ise Hun boylardr. IX. yzylda lkeye giren bu boylar Karadenizin kuzeyinden Don rma havzasn takip ederek Macaristana geldiklerinde Slav asll kabilelerin ok stnde bir nfusa sahiptiler. Macaristan kuran ve tekilatlandran bu Trk boylardr. Uzun yllar boyu Bat Avrupaya aknlar dzenleyen Macarlar X.
330 331

Kalafat, Makedonya Trkleri Arasnda Yaayan Halk nanlar, s.8-11. Harbt Baba Tekkesi postniini Tahir Emini Babann anlattna gre, asl ad Server Ali Paa olan Sersem Ali Baba, Kanuninin bir veziridir. Paa, grd bir rya zerine rtbelerini atp Bekti olunca, Kanuni kendisine sersem der. Ad da Sersem Ali Baba olarak kalr. Ali Baba Hakka yrdkten sonra, bugn Tetovada trbesinin ve tekkesinin bulunduu yerde defnedilmi. Harbt Baba ise, Sersem Ali Baba Tekke ve trbesinin garip bir hizmet karym. Hizmetleri iin bu tekkeye ad verilmi. Geni bir arazi zerine kurulan ve son dnemlere kadar faaliyetlerini srdren Harbt Baba tekkesi 1945lerde Partizanlarn Tetovaya girmesiyle, dier Tekke, cami ve kiliselerle birlikte kapatlr. Sonra da dini kurulularn faaliyetlerine tekrar izin knca, turistik tesis olarak kullanlan tekke Tetova ve Gostivar Bektilerinin isteiyle meydan odas Bektilere verilir. 332 Gliek, Anadolu ve Balkanlardaki Alevi Bekti Derghlar, HBVAD, XVI, 217.

109

yzylda Katolik Hristiyan olur, yine ayn tarihlerde, X ile XI. yzyllarda da yerleik hayata geerler.333 Bugnk Romen halknn asln oluturan unsurlarsa kadim Dak

topluluklardr. Daklar tarihte M..500 yllarna kadar dayandrlrlar. Roma istilas dolaysyla birok Balkan milleti gibi sadece Latin dil ve kltrn deil Hristiyanl da benimseyen Romanya halk, M.S. 1000 yllarna kadar devaml olarak Slav, Avar, Hun ve Tatar gleriyle kar karya kalmtr. Bu blgede Trk boylar Macaristan veya Bulgaristanda olduu gibi pek varlk gsterememi, fakat Romenler youn Slav basksna kar da kendilerini koruyabilmilerdir. XV. yzyla gelindiinde bugnk Romanya drt feodal beylik tarafndan ynetiliyordu. Bu yzyldan balayarak da Osmanl Romanya topraklarnda kendini hissettirmi, nitekim Besarabya ve Transilvanya Osmanl himayesine girmitir.334 Buna mukabil Osmanllarn Macaristan ele geirmeleri olduka uzun bir zaman dilimine yaylmaktadr. Osmanl Devleti uzun savalar sonunda Macaristann ancak bir ksmna hkim olabilmitir. Bunun sebebi Rasonyiye gre Trkln slamn klc olduu kadar, Macarlarn da kendi tabirleriyle uzun yllar Hristiyanln kalkan olmalardr.335 Osmanllarla Macarlar ilk defa Kosova ve Nibolu Savalar ile kar karya gelir. Osmanl Devletinin XIV. Yzyln son eyreinden XV. yzyla kadar Macaristana srekli aknlar dzenlemesi sonucunda ise 1521den itibaren nce Belgrad ardndan Budin ve Estergon ve son olarak 1552de Temevar alnarak Macaristann nemli ksm fethedilir. Bu fetihlerle Romanya ve Macaristan dier Balkan lkeleri gibi Osmanl hkimiyetine tam anlamyla girmitir denemez. Ancak Macaristan Osmanl

333

Rasonyi, Laszlo, Trk Devletinin Batdaki Vrisleri ve lk Mslman Trkler, s.5-10; Cski, va, Macarlarin Eski Tarihine Eski Trk Macar Ilikilerine Dair, Hac Bekt Aratrma Merkezi sitesi, http://www.hbektas.gazi.edu.tr/portal/html/modules.php?name=News&file=article&sid=479 334 http://www.tika.gov.tr/ulkeler.asp?id=1 335 Rasonyi, Trk Devletinin Batdaki Vrisleri, s.11

110

hkimiyetine Romanyadan daha ge girdii gibi bu hkimiyet hibir zaman kalc ve tam bir hkimiyet de olamamtr. 336 Dolaysyla Osmanlnn bu blgedeki etkisi dier Balkan lkelerine gre snrl olmutur. Bunun stanbula uzak olmak, Osmanlnn Balkanlardan ekildii yllarda balayan ve ksa sren bir dnemde Osmanl idaresinde kalmak, uzun sren savalarn bu topraklar perian etmesi gibi baz temel sebepleri vardr. XVII. yzyl bandan sonuna kadarki sre iinde Osmanl egemenliine giren her yerde olduu gibi bu iki lkede de Osmanl egemenliinin ilk dorudan sonucu olarak askerler, memurlar, iftiler, derviler ve bir ksm slamlatrlm yerli halktan meydana gelmi Mslman bir topluluun oluturulmas sz konusudur. Macarlarn 1683 Viyana yenilgisinin hemen ardndan balayarak, tm topraklarn Osmanllardan geri almalarnn doal sonucu lkedeki bu Mslman-Trk topluluu ksa zamanda tmyle yok olmutur. Sz konusu Mslman topluluun byk bir ksm Osmanl ordusuyla birlikte geri dnerek gneye Srbistana, Bosnaya g etmi veya Macarlar tarafndan eitli yollarla asimile edilmilerdir. Mslmanlarn Macaristandan tamamen 1718 itibariyle silinmesinden sonra XIX. yzyln ikinci yarsnda yeni bir canlann ortaya ktn gryoruz. Bunda Macaristann baehri Budapetenin Buda ksmnda bir tepe zerinde bulunan Bekti Gl Babann trbesinin Mslman ziyaretilerin zerindeki ekiciliinin byk pay vardr.337 Avusturyallarca 1716da geri alnan Romanyada ise slam bundan sonra Adakale ve Dobrucada iskn edilen Trk ve Tatar topluluklar arasnda varln srdrebilmitir. Romanyada Osmanl sonras dnemde Alevi-Bekti varl ile ilgili elimizdeki bilgiler ok azdr. Ancak eldeki bilgilere dayanarak Romanyada AleviBektiliin bugne kadar az ok varln srdrdn syleyebiliriz. Ancak elbette Osmanl zamannda bu byle deildi, Osmanl devrinde isknlarla buraya gelmi olan

336 337

Denknalbant, Aye, Macaristan, mad., DA, Ankara 2003, XXVII, 286. Popovic, Balkanlarda slm, s. 110-114.

111

nfus Dou Romanyada (Dobruca) olduu kadar, Bat Romanyada (Ada Kale, Temevar vs.) da olduka yaygn bir Alevi-Bekti topluluu oluturmutur.338 Bu blgelerde adeta sistemli bir ekilde ortadan yok olan Bekti tekke ve trbelerinden geriye kesinlemi bir bilgi olmamakla birlikte, Sar Saltk ve Gl Baba gibi zel ilgi grenler dnda, Babadan kuzeyinde Nalbantta bir tekke kalntlaryla, dervi trbe ve mezarlaryla nl Batova tekkesinin kald dnlmektedir. Bilebildiimiz kadaryla Romanya ve Macaristanda Osmanl zamanndaki Bekti tekkeleri ise unlardr. Romanyada; Babada civarnda Sar Saltk Tekke ve Trbesi ile Kaliakrada Sar Saltk Makam ayrca Batovada Akyazl brahim Baba, Keideresi mevkiinde Kanaat Baba, Denizlerde Horasani Ali Baba ile yine Babadanda Ahmet Baba Tekkeleri. Macaristanda ise yalnzca Gl Baba Tekkesi ile klliyesinden bahsedebiliriz.339 Bugn halen Kuzey Dobrucann Tula, Babada, Isaccea, Main blgelerinin Ortaky, Trastenik, Balabanca ve Frecatrei kasabalarndaki Trkler kendilerini Kzlba olarak nitelemektedirler.340 Romanya ve Macaristann slamla tanmas ksmen Osmanl dnemi ile balatlsa da 1552den nce de Romanyada slamn var olduunu biliyoruz. Daha 1370lerden itibaren Dobrucada az ya da ok eitli Mslman-Trk topluluklar bulunduu, bu topluluklarn Osmanlya Balkanlarda zemin hazrladklar zerinde durmutuk. Bu topluluklarla ilgili olarak Anadoludan Balkanlara gelip yerlemi ilk airet velisi, Baba Saltk karakteri etrafnda menkbeler tremi ve sonra bu rivayetler, Cem Sultan emri ile Rumeli Trklerinin byk destan, Saltknme ad ile Ebul-Hayr Rum tarafndan toplanmtr.341

Popovic, slam Dnyasnda Tarikatlar, s. s. 125 z, Dnyada ve Trkiyede Alevi-Bekti Derghlar, s. 315-316; Gliek, a.g.m, s.215 340 Popovic, Balkanlarda slm, s. s. 140-148. 341 Bkz. Rm, Saltk-nme, .I, II.
339

338

112

Bu byk destanda Sar Saltk, Balkanlar slamiyete ve Trklere aan bir vel-gazi olarak kutlanmaktadr. 1484de Osmanl Sultan II. Bayezd Bodan seferiyle Dobrucaya geldiinde, onun kabri zerinde bir trbe yaptrm, vakflar adam, bylece Rumeli gazilerinin gnln almak istemitir. Sar Saltkn yatt Baba-Da kasabas, kuzeye kar yzyllarca, gazi, yrk, ve aknclarn hareket ss olmutur.342 Osmanlnn fetih hareketlerine katlan Saltk Baba gibi bir takm dervilerden de Balkan topraklarnda kalanlar vardr. O gnden bugne bu dervilerin yatrlar halka ziyaret edilip, sayg grmektedir. Macaristan Budinde yatan Gl Babayla (Cafer) (lm. 1541), Romanyann Ulubey bucanda yatan Snbl Dede (Hseyin) bu gruptandr. Osmanl zamannda fetih hareketleri iinde yer alan bu iki gazi-vel yine bu topraklarda ehadete ulamtr. kisi de ayn soydan gelen bu Allah dostlarnn Seyyid olduklar rivayet edilmektedir. Bunlardan Kanuniyle birlikte Macaristan seferine kan Gl Baba Budin ehrinin fethi srasnda ehid dm, namazn Ebusuud Efendi kldrmtr.343 Gl Baba, Merzifonlu Gl Babann neslinden gelmekte olup, Budin Valisi Mehmed Paa tarafndan 1543-1548 yllar arasnda trbesi yaplr. Osmanl zamannda trbe etrafna zengin vakflar kurulmu, ayn zamanda buraya bir de tekke ina edilmitir. 1686da bu tekke yklm, Macaristanda Trk hkimiyeti sona erince Saint Joseph kltne trbe olarak adanm, ancak 1867 tarihinde tekrar Mslman ziyaretgh olmutur. Tekkenin 1916 ylnda restore edilen klliyesi, 1963te tekrardan elden geirilir. Bir ara mze olarak da kullanlan tekke ve trbenin, 1975 ve 1990larda Trk Kltr Bakanl yardmlaryla evre dzenlemeleri yaplmtr.344 XIV.yzyln ortalarndan itibaren Gl Baba trbesinin ziyaretilere almas zerine Gl Baba hatrasna hrmeten trbeyi ziyarete gelenler Bosnal Mslmanlar topluluudur. Gl Baba trbesinin bu tarihlerde onarlp ziyarete almas Avusturya-

nalck, Trkler ve Balkanlar, s.11 Bkz. Oytan, M. Tevfik, Bektiliin yz, Maarif Kitapevi Yay. stanbul, II, s 121-122; Gl Baba ve tekkesine ilikin geni bilgi iin bkz. z, Dnyada ve Trkiyede Alevi-Bekti Dergahlar, s.325-329; Saral, smail Tosun, Gl Baba ve Tahta Klc, HBVAD, Ankara 2004, XXIX, 245. 344 Bayram, Sadi, Hac Bekt- Vel, Gl Baba ve Baz Bekti Vakflar, I.Trk Kltr ve Hac Bekt- Vel Sempozyumu, Ankara 1999, s.60.
343

342

113

Macaristann Bosna topraklarn igalden nce Mslmanlarla iyi geinme abas ve Osmanl ile nispeten dzelen ilikileri ile aklanabilir. 1927 tarihli bir kayt Bosnal Mslmanlarn her sene Nisan aynn nc gn Gl Baba trbesini ziyaretini bir tr hac olayna dntrdklerini gstermektedir.345 Macaristanda yatan Gl Baba gibi Romanyada da Otman Babaya nispet edilen ve Vel-gaziler arasnda saylan bir Koyunbaba ve trbesi bulunmaktadr. Koyun Baba Hac Bekt gelenei dnda bir kalenderi olup yetitirdii mridleri de baka diyarlara hizmet iin gndermektedir. Tuna Nehri boylarna, Vidine gnderdii Erili Koca Ali bunlardan birisidir.346 Koyunbaba ile ilgili deyi ve sylenceler Balkanlarda geni bir alana yaylm durumdadr. Koyunbaba bir efsanev kahraman olarak Dobrucada sadece Trkler arasnda deil ayn zamanda Romen folklorunda de yaygn olarak geen bir unsurdur. Koyunbabann ahsiyeti Babada kasabasn tesis eden Sar Saltk isimli kiiye de bal olarak gelimi olabilir. Bu erenin Sar Saltkn mezarn kefettii sanlmaktadr. Romen halk geleneine gre, bir tarih ahsiyetinin defnedildii yer kutsal deildir. Aksine o yeri kefeden kii kutsaldr. nk bu insan, yerel ahali tarafndan verilen olaanst sfatlar ve kutsallk ile temasa girmesi dolaysyla zel sfatlar elde etmitir. Bu yzden Koyunbaba aziz olmu, mezar da kutsal saylmtr.347

E. BOSNA-HERSEK
Bosna-Hersekin ismindeki lirya kkenli Bosna kelimesi, byk bir olaslkla Bosna rmandan, lkenin gney blmnn ad olan Hersek ad ise XV. Yzyl ortalarnda Bosna kralna isyan edip kendine Herceg (Almanca Herzog=dk) nvann veren yerel bir derebeyinden gelmektedir. lke Avrupa ktasnn gneydou, Balkan
345 346

Popovic, Balkanlarda slm, s. 113-114 Ocak, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik: Kalenderler, s. 196; Hasluck, Bektilik Tetkikleri, s.16; z, Alevi-Bekti Derghlar, s, 61-63. 347 Ylmaz, Hac, Bilinmeyen Bir Koyunbaba Menakb zerine, HBVAD, Ankara 1999, XI, 21-52.

114

yarmadasnn ise kuzey kesinde yer almakta ve topraklar gen biiminde dalk bir araziden olumaktadr. Osmanl dneminde Bosna ve Hersek ayr sancaklar olarak deerlendirilirlerdi. O zaman bu iki sancan snrlar bugnknden ok daha geni bir alan kapsamaktayd. Daha sonra 1580 ylnda Bosna Beylerbeylii oluturulmu Hersek sancak olarak buraya balanmtr.348 2002 saymna gre 3.835.777 kiilik nfus iinde Mslman oran %50nin bir miktar stndedir. Bosna-Hersek Bonaklar Mslman iken Srplar Ortodoks ve Hrvatlar da Katoliktirler. Bonaklar milliyetlerini Mslman olarak ifade etmektedirler. Hatta bu lkeye gelen Trklerle ayn dinden olduklarn ifade iin Bosnal Mslman halk kendilerine Turci (Trk) de demektedir. Bu durum bu topraklarda 400 yl sren Osmanl hkimiyetinin sonucudur.349 Bosnaya ilk yerleenlerin lirler olduu kabul edilir. Zaman zaman Slav kabilelerinin de gelip yerletikleri blgede halk ok tanrl dinlere balyken, Roma imparatorluu dneminde Hristiyanlkla tanr. Osmanldan nce bir dnem Macar ve eitli Srp derebeylerinin idaresinde kalan Bosna, Ortaa Bosna Devleti kurulduktan Fatih Sultan Mehmet zamannda 1463 ylnda Osmanl hkimiyetine girene kadar bamsz bir devlet olarak var olmutur. Fethi akabinde Rumeli Eyaletine bal bir sancak stats verilen Bosnadan yaklak yirmi yl sonra da Hersek Osmanl topraklarna dhil etmitir. Osmanl dneminde 1492 ylnda Bosnaya Engizisyondan kaan Yahudilerin yerletirildii bilinmektedir. Bosna Osmanl Devleti iin AvusturyaMacaristanla snr olduundan son derece nemli olup, bu blgenin slamlamas Osmanl iin ayrca gereklidir. Osmanlya bir ok devlet adam veren Bosna 1878 Osmanl-Rus savan takiben yaplan Berlin Anlamas hkmleri uyarnca Avusturya-Macaristan ynetimine braklm, 1908de ise Bosna Avusturya tarafndan ilhak edilmitir. 1914te ise Avusturya-Macaristan mparatorluu Veliaht prensi Franz Ferdinand ve einin

348 349

Djurdjev, Branislav, Bosna Hersek mad., DA, stanbul 1992, VI, 297. http://www.tika.gov.tr/ulkeler.asp?id=3.

115

Saraybosnada Gavrilo Princip adl bir Srp milliyetisi tarafndan ldrlmesi sonucunda I. Dnya Sava bu topraklarda balamtr.350 Osmanl hkimiyeti srasnda Bosnal Mslmanlarn slama gei nedenleri ve bu srecin nasl yaand sorunu, lkenin tarihiyle ilgili tartmalarda bugn de hassas bir konu olmaya devam etmektedir. Baz yazarlar Bosnal soylularn ekonomik imtiyazlarn ve mlkiyetlerini korumak iin slama getiklerini ileri srmektedir. Baka bir grup yazar ise bir tarafta Roma, Hrvatistan ve Macaristann, dier tarafta ise Bosnallarn bulunduu Katolik ve Bogomil dinlerinin mensuplar arasnda ok eskiden beri yaanan atmann bu slamlama srecine nemli lde katkda bulunduuna iaret etmektedir. slamiyetle Bogomillik351 arasndaki benzerliklerin bu srete nemli rol oynad zerinde de durulmaktadr. Bosna kilisesinin daha Osmanl fethinden nce km ve halkn desteini kaybetmi olduuna iaret edenler de vardr. Bosna kilisesinin Bogomil inanna bal olup olmad ve balysa bunun ne lde olduu da tartmaldr. slamlama srecinin tam olarak nasl gelitii din deitirenlerin etnik kkeni ortaan Bogomil soylularyla Osmanl hkimiyeti altndaki Mslman toprak sahipleri arasnda nasl bir srekliliin olduu ve benzeri sorunlar bu almann snrlarn amaktadr. Ancak bir fikir vermesi bakmndan Bektilik ncesi inan formlarna baklabilir.352 rene Melikoffa gre Osmanl dneminde Bosna'da ve civarnda Bektilik olduka yaygn durumda olup bir ok Bekti airinde Bosnal lakab gemektedir.353 Nimetullah Hafz burada Osmanl devrinde alt tane tekkenin var olduunu zikreder. Baz kaynaklar Saraybosna, Banyaluka ve Caynice olmak zere tekkeden

bkz. Bosnav, mer, Bosna Tarihi, ev. Kmil Su, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1979, s. 121-125. zeti, Balkanlarda Tasavvuf, s. 26-31. 351 zeti, Balkanlarda Tasavvuf, s. 42-45. 352 Babuna, Aydn, Gemiten Gnmze Bonaklar, ev.Hayati Torun, Tarih Vakf Yurt yay. stanbul 2000, s.3. 353 http://www.aleviyol.com/bektasilikdinler.htm

350

116

bahsederken F. W. Hasluck Bosnadaki son Bekti tekkesinin 1903te ykldn syler. Osmanl dneminde Bosna-Hersekde u tekkeler faaliyet gstermitir. Mostarda Mostar Bekti Tekkesi, Gradikada Gradika Bekti Tekkesi, zvornikte bir Bekti Tekkesi yine Konyide Konyi Bekti tekkesi ile Tuzlada Tuzla Bekti Tekkesi. Bu tekkelerin sonuncusu ise Osmanl kaynaklarnda da ad geen Saraybosna Bekti Tekkesidir.
354

Evliya elebinin de bahsettii zengin vakflar olan Caynie Bekti Tekkesi, Bektilikten Nakilie geiin bir rnei gibi durmaktadr. Bu tekke I. Dnya Savana kadar Naki yolu takip ederken, sava sonunda yklm, tekrar ina edilmise de II. Dnya Savan atlatamamtr.355 Osmanl sonras dnemde ise eski Yugoslavya topraklar ierisinde kalan Bektilere ait ok az bilgiye sahibiz. Bu bilgiler de sadece Kosova ve Makedonya Bektileri ile ilgilidir. nk yle anlalyor ki zaten hibir zaman kalabalk bir hale gelememi olan son Bosna-Hersek Bektileri Trklerin blgeyi terk etmesinden hemen sonra ortadan kaybolmulardr. Bu durum bilhassa Bosna-Herseki Avusturyallarn igalinden ksa sre sonra Trkiyeye g eden Hadzi Avdije (Abdullah) Ljutikann son eyhliini yapt Saraybosna tekkesinde sz konusudur.356

III. ALEV-BEKTLN NAN-BADET- ERKNI

Balkan Alevilii Bektiliini incelemeye altmz tezimizde bu blgedeki sz konusu kitlelerin inan ibadet ve erknlarna da temas etmek gerekmektedir. Fakat Alevi Bektiler homojen bir yap arz etmediinden kaynaklar, dergh ve ocaklar, hatta ayn dergha bal kiiler arasnda bile farkl inan, ibadet ve uygulamalar mevcuttur. Bu durumdan dolay alan aratrmas ve mstakil bir alma yapmadan gnmz
Gliek, a.g.m, s.216. zeti, Balkanlarda Tasavvuf, s. 238. 356 Popovic, slam Dnyasnda Tarikatlar, s. s. 150
355 354

117

Balkan Alevi Bektiliinin inan zelliklerini tam olarak tespit edip ortaya koymak fevkalade zordur. Blgenin artlarnn btnlkl bir alan aratrmasn mmkn klmamas ile hali hazrda da blgesel alan aratrmalarnn azlndan dolay sz konusu zorluk ve almann kapsam da gz nne alnarak ahslar ile gruplar arasndaki deiik anlaylar fazlaca hesaba katlmadan, genel bir fikir vermek zere temel inan ibadet ve erknlar zerinde durulacaktr.

A. NAN
Yukarda belirttiimiz gibi Anadolu Alevilii Bektilii ya da Balkan Alevi Bektilii inan yaps asndan deerlendirildiinde homojen bir karakter arz etmez. Sz gelimi Alevi Bektilerin nemli kaynaklarndan ozanlarn deyi ve nefesleri belli inan konularnda yer yer birbirlerinden farkl zellikler tad gibi, bir ozann muhtelif zamanlarda syledii deyiler de, nihayetinde bir szl kltr rn olduklarndan dolay, kendi iinde farkllklar gsterebilmektedir. Ayn esnek yap Balkan Alevi Bektiliinin yaps iinde de geerlidir. Mesela gnmzde ruh gne inanan, dolaysyla ahiretin varln kabul etmeyen kesimler bulunduu gibi, salam ahiret inancna sahip kimseler de vardr. Yukarda da belirttiimiz gibi bu durumun tespiti ancak alan aratrmasyla mmkn olabileceinden burada grup ve ahslara indirgemeden Balkan Alevi Bektilerinin temel inanlarn ksaca ele alacaz.

1. Allah
Tevhid, ya da Allahn varl ve birlii, slamn itikat, amel ve siyasi anlamdaki en nemli merkezini tekil eder. Alevi Bekti dncesi iinde Allah inanc ayn ekilde merkezi bir konuma sahip olup bu konu hakknda geni materyal vardr. Sz gelimi Alevi Bekti kaynaklar saylan menakbnameler, Allaha hamd ile balar357 ve btn glbanklarda mutlaka Allaha yakarlar bulunur.358 Ozanlarn tm dua ve niyaz ifade eden yzlerce deyi sylemilerdir. Ancak Alevilik Bektilikteki Allah inanc tasavvufi unsurlar erevesinde bir anlam tar. Bir lde vahdeti vcut ieren
357 358

Vilyetnme-i Hac Bekt Vel, s. 1. Noyan, Bedri, Bektilik Alevilik Nedir, s. 268 vd.

118

bu unsurlar, hem Alevi ileri gelenlerince hem de sradan Alevilerce zaman zaman birbirleriyle uyumayan alglamalara yol am ve sonu olarak birbirinden farkl yaklamlar teekkl etmitir.359 Alevi Bektilerdeki Allah inancyla ilgili farkllklar Balkan Alevi Bektileri arasnda ok rahat bir ekilde grlebilmektedir. Farkllarn ortaya kmasnda Balkan lkelerinde uygulanan eitim sistemlerinin de ok byk etkisi vardr. zellikle Arnavutluk ve Bulgaristanda orta kuak tamamen, gen kuak ise ksmen resmi eitim kurumlarndan alnan materyalist dncenin ciddi ekilde etkisindedir. Hayata bak, fiziki olaylar deerlendirme kat bir pozitivist yaklamla gerekletirilmektedir. Okullarda din dersinin okutulmamas, materyalizmi reddeden fikirlerin bilinmemesi, evredeki dede/babalarn bu bak teizm lehine dntrecek donanma sahip bulunmamas bu etkinin devamna neden olmaktadr. Bunun yannda, insan ftratndaki kkl Tanr fikrinin mevcudiyeti, aileden gelen snrl telkinler ve teki baz sebeplerle materyalizm zihinlere tamamen yerlemi de deildir. zellikle yal kuakta, kadnlar arasnda ve Snni/i evrelerle temas olan kimselerde kuvvetli bir inanca sahip kimseler mevcuttur. Genel olarak dinsizlii yayacak boyutta ateist bulunmad, ancak Tanr fikrine ilgisiz anlamnda pasif materyalistlerin zellikle orta ve gen kuakta azmsanmayacak bir oran tekil ettii dnlmektedir. Tanrnn varln kabul edenlerin tanr tasavvuru genellikle iki ekilde kendini gstermektedir. Birincisi ve byk oran tekil eden kesim, yaygn slami anlaya yakn bir tanr telakkisine sahip olup, bu inanc mutedil bir vahdeti vcut prensibiyle beslemektedir. kinci grup ise, Hakkn insanda tecelli ettiini ve insann Hak olduu eklinde bir inanca sahip olup, akn bir varl kabul etmeyenler veya bu konuda ciddi tereddtler yaayan insanlardr. zellikle Babailer ve Bektiler arasnda yaygn olan bu panteist dncelerin, vahdeti vcut anlaynn yeterince anlalamamasndan ve materyalizmin etkisiyle ortaya km olduu sanlmaktadr.360 Btn bunlarn yannda Hz. Alinin Tanrnn yeryzndeki grnts olduunu kabul eden zmrelerde bulunmaktadr ki bu konuyu ileri blmlerde ele
359 360

zm, Gnmz Alevilii, s. 70. zm, Bulgaristan Alevilii, s.70-73.

119

alacaz. Zaten Anadolu ve Balkanlardaki birok Alevi Bekti geleneinin en temel domalarndan birisi bu inantr.361

2. Peygamber
Temel slam inanlarnn ikincisi Hz. Muhammedin peygamberliini kabul esasdr. Alevi kaynaklarnda Hz. Muhammedin peygamberlii genellikle tevhid ile birlikte zikredilir ve temel bir inan esas olarak benimsenir. Bununla birlikte Hz. Peygamber yer yer Hz. Ali ile ilikilendirilerek onunla ayn ruhtan meydana geldii kabul edilir. Genel olarak, Allahn Hz. Muhammede nbvvet, Hz. Aliye ise velayet makamn verdii, Hz. Muhammedin nbvvet, Hz. Alinin ise velayet makamyla slamiyetin yaylmasna hizmet ettikleri inanc benimsenir.362 Balkan Alevi Bektilerinin Hz. Muhammed ile ilgili inan ve anlaylar birbirinden farkllklar gstermektedir. Alevi gelenekleri iinde kalmakla beraber Snni ve i slamdan etkilenmi kimseler yaygn slami anlaya uygun bir telakki ile Hz. Peygamberin nbvvetini kabul etmektedirler. Bu kimseler tam olarak yerine getiremeseler de er ibadetlerin gerekliliine inanan, Hz. Muhammedin de Kuranda yer alan emirleri en iyi ekilde gerekletiren kimse olduuna inanmaktadrlar. Dier bir ksm ise Hz. Muhammedin manevi bir kiilii olduunu dnerek ona sayg ve sevgi duymakta, ancak bunlarn bir ksm Hz. Muhammedin peygamberliini kabul ederken, bir ksm bu konuda sessiz kalmaktadr. Sz konusu bu gruplar, Hz. Muhammedin Hz. Ali ile musahiplik yaptn, iki itiini, cem yaptrdn dnmektedir. Ayrca bu blgede zelikle Bektiler arasnda, Hz. Muhammedin zahir ehli olduunu, onun eriatn zahirini retmekle ykml bulunduunu, kendi yollar olan Batni yolu ise, Hz. Alinin temsil ettiini dnenler de vardr. Hatta nbvvet velayet ilikisi kurmakszn Hz. Muhammed ile Hz. Aliyi ayniletirip, yle ki; Hz. Alide bir anlamda tanrsallk bulunduunu, bunu Hz. Muhammedin de grdn iddia edenler de mevcuttur.363

361 362

Frederick, a.g.m, s.149. Erdebilli eyh Saf ve Buyruu, nr. Mehmet Yaman, stanbul 1994, s.10. 363 zm, Bulgaristan Alevilii, s. 7778.

120

3. Ahiret
nsann dnya hayatndan sonra yaadklarnn hesabn verecei, bunun sonunda dl veya ceza alacana inanmak demek olan ahiret inanc, slam dinin temel inanlarndan biridir. Alevi Bekti zmrelerinde bu inan ile ilgili farkl telakkiler mevcuttur. Bir ksm slamla paralellik arz ederken bir ksm tenash merkezli olup, yaygn slami anlayla uyumazlk gsterir. Alevi-Bekti literatr ile uygulamalarnda yukardaki her iki anlaya atflar grmek mmkndr. Demir Baba Vilyetnmesinde, Demir Babann ahiret hakk iin insanlarla vedalat, Akyazl Babann dervilere Ahiret hakknz helal edin dedii gibi baz dolayl anlatmlarn yannda, ahiret inancyla tamamen elien ve tenash anlayna gndermeler yapan yaklamlar da vardr. Sz gelimi, Otman Baba Ben lmem her zaman her yerde yaarm, demi ve Sar Saltk olduunu ima etmitir. Hac Bekt Vel Vilyetnmesinde de ayn ekilde bu konuda birbiriyle elien kaytlar mevcuttur.364 Alevi Bekti literatrndeki bu farkl rivayetler Balkan Alevi Bektilerinin inanlarnda da kendini gstermitir. Sz konusu farkllar doal olarak Balkan Alevilii Bektilii iin de geerlidir. Dede/Babalar bata olmak zere kimi insanlar kitabi slama uygun olarak dirilmeye, ilahi mkfat ve cezaya inanmaktayken, kimileri de ahiret konusuna phe ile bakmakta ve tam olarak inanmamaktadr. Fakat genel olarak Kuran ve Snnet erevesinde anlatlan bir ahiret inancna da kar kmadklar ve kabule temayl gsterdikleri belirtilmektedir. Baz kesimlerin ise, konuya materyalist bir anlayla bakarak, cennet ve cehennemi insann bu dnyadaki refah ve skntl durumu eklinde tevil ettikleri aktarlmaktadr. Bu blgede yukarda zetlenmeye allan ekilde homojen bir yapnn olumasnda, Alevi Bektiliin tarihte kitabi slamla yeterince tanamamasnn etkili olduu, fakat sz konusu kesimlerin bugnk halleriyle deerlendirildiinde bsbtn bu tanmaya da kapal olmadklar belirtilmektedir.365

364

Kr. Otman Baba ve Vilyetnmesi, nr, Hakk Sayg, stanbul 1996, s.9-10,69,72; Demir Baba Vilyetnmesi, nr., Bedri Noyan, stanbul 1976 s.74,90 ; Vilyetnme-i Hac Bekt Vel, s.45, 91. 365 zm, Bulgaristan Alevilii, s. 9698.

121

4. Hz. Ali, Ehlibeyt, On ki mam ve Mehdi Anlay

Hz. Ali, Alevilik/Bektilik iinde mstesna bir yer tutmakta olup, onunla ilgili dnceler samimi bir sevgiden, tanrlk vasfna yklemeye kadar eitlilik arz eden bir boyuttadr. Baz aratrmaclar Alevi kltrnde Hz. Ali anlayn eski Trklerdeki gk Tanr kltnn bir yansmasndan, baz aratrmaclar slamn ilk dnemlerindeki hilafet ekimelerinde maduriyete tepkiden, baz aratrmaclar ise toplumsal hakszlk ve zorbala kar mcadelede sembolleen bir kahramanlktan kaynaklandn ileri srmektedirler. Sz konusu fikirlerin hepsi gerein bir paras olup, bu gerek baz kiilerde bir ynyle, baz kiilerde farkl bir ynyle alglanmakta, dolaysyla deiik Ali portreleri ortaya kmaktadr.366 Yukarda temas etmeye altmz Hz. Ali ile ilgili dnceler tm Balkan Alevi/Bektilii iin geerlidir. zellikle Bulgaristan Alevi Bektileri arasnda Hz. Alinin tanrsall daha yaygn olmakla birlikte, ona byle bir nispette bulunmayp sadece yolun mridi anlamnda velayet atfedenler de vardr.367 Kimileri akn bir Tanr fikrini reddedip, Aliyi tanr gibi grrken, kimileri de akn Tanrnn varln kabul etmekte, fakat onun Alide tecelli ettiini, bu suretle Alinin Hak olduunu dnmektedirler. unu da belirtmekte fayda vardr ki, Alinin tanr eklinde tasavvuru daha ok Bulgaristan Bektileri ile zellikle Gerlovodaki Bektiler, Musahipler ve Rodop Dalarndaki Babailer arasnda yaygndr .368

Balkan Alevi Bektilerinde i temelli Ehlibeyt, on iki imam ve mehdi inanlar isim olarak mevcut olup ierik ve yorumlaryla ilgili yer yer farkllklar tayan bir karakter arz etmektedir. Ehlibeyti genellikle peygamberin yakn evresi eklinde alglayan bu zmreler, Ehlibeyt mensuplarnn inan ve dini yaaylar hakknda pek bir malumata sahip olmayp, daha ok onlar mitolojik nitelemelerle tanmaktadrlar.369

zm, Bulgaristan Alevilii, s.81. Melikoff, Uyur dik Uyardlar, s.144; Biserova, Sofiya, Nasreddin (Bisertsi) Ky, trc. M. Trker Acarolu, Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, stanbul 1998, s.59,72. 368 Frederick, a.g.m., s. 149; zm, Bulgaristan Alevilii, s.83. 369 zm, Bulgaristan Alevilii, s. 99.
367

366

122

Cemlerde isimleri ok sk gemesine ve Balkanlarda zel bir vurgu yaplmasna ramen On iki mam hakkndaki malumat da bundan ok farkl deildir. Buna ramen iilikteki teberra ve tevella anlay zellikle Bulgaristan Alevileri arasnda canl bir ekilde yaatlr. Ehlibeyt mensuplar ve imamlarna byk bir sevgi beslenirken, sahabe ve drt mezhep imamlarn byk ounluu Ehlibeytin dmanlar snfnda telakki edilip, teberra ykmllne tabi tutulur.370 Cemlerde en az birka adet dvaz imam ad verilen deyiler okunur. Drt ayakl kurban kesilirken dvaz imamn okunmas mecburidir. Musahiplik ya da ikrar cemlerinde yolun on iki imam yolu olduu sylendii gibi tek tek on iki imamn isimleri anlmak suretiyle salavat getirilir. Gemite on iki imamn ismi ocuklara sklkla ad olarak verilmesine karn zellikle Bulgaristan ve Arnavutluktaki komnist dnemlerden sonra bu gelenek byk lde zayflamtr. i anlayta benimsenen on ikinci imamn gizlendii ve gnn birinde ortaya karak yeryzn adaletle dolduracana inan olan mehdi telakkisi, Balkan Alevi Bekti zmreleri arasnda daha ieriksiz ve gevek bir yapdadr. Sz konusu topluluklar deyilerde mehdi, sahib-i zaman, el-kaim, gibi sfatlarla getii iin bir mehdi anlayna yabanc olmamakla birlikte, onun kimlii, dn, dndnde yapacaklar gibi konulara inan yok denecek kadar zayf ve phelerle doludur. Toplumun ruhani liderleri saylan dedeler/babalar bile bu konuda yeterli bir bilgiye sahip olmayp, mehdinin bugne kadar gizlenmi olduu ve gkten gelecei eklindeki i anlaylara kuku ile bakmakta, ou da bu ekilde bir mehdi anlayn benimsememektedir. Blgede yaplan baz almalar ve anketlerden unu anlyoruz ki, Balkanlardaki Alevi Bektiler, genel bir mehdi anlayna kar olmayp, i telakkiye gre ierii doldurulmu bir mehdi anlayna kardrlar.371

5. Dier nanlar
Son ilahi din olan slamn kutsal kitab Kuran- Kerime Balkan Alevi Bektilerinin yaklamn ele almak gerekirse; dier inanlar da belirttiimiz gibi bu konuda da ortak bir fikir ve inan yoktur. Genellikle Snni ve i evrelerle temas
370 371

Frederick, a.g.m., s.149. Bu almalar ve anketler iin bkz., zm, Bulgaristan Alevilii, s.100-101.

123

halinde olan kimseler, Kurann son ilahi kitap oluunu kabul etmekte ve dini hayatnda yer vermektedir. nemli gn ve gecelerde ve yer yer tekke ziyaretlerinde Kuran okuyanlara rastlamak mmkndr. len bir kimsenin vefatnn yedinci, krknc, elli ikinci gnleri ile yldnmnde adetler erevesinde mutlaka Kuran okutulur. Ayn ekilde bir kimsenin vefat etmi bir yaknn sk sk ryada grmesi Kuran okutmas iin zaruri bir vesile kabul edilir. 372 Bunun yannda Kurann deitirilmi olduunu iddia edenler de azmsanmayacak kadar vardr. zellikle Bulgaristan Kzlbalar Kuran reddetmekte ve onu orijinal kitabn taklidi olarak grmektedirler. Onlara gre Hz. Fatmann yanndaki orijinal Kuran, Hz. mer ve Hz. Osman zamannda deitirilmitir. Babailer ve Rodop Musahipleri Kuran tamamen kmser ve reddederlerken, Kuran bu topluluklar iin cem trenlerinin direklerinden birini tekil eden ve ah smaile atfedilen bir nefesin kendisi olarak adlandrlmaktadr. Bektiler iinse bunlar bir doma ve ritelin desteinde aklanmaktadr.373 1990lardan beri zellikle Snni blgelerde olduu gibi mslmanlarn yaad yerlerde mftlklerin ya da baz vakflarn organizatrlnde Kuran okuma faaliyetleri dzenlenmektedir. Zaman zaman baz kylerde kurslara belli derecede bir eilim olmakla birlikte bu ilgi kapsaml, yeterli ve youn deildir Sonu olarak, Kurann shhati ile ilgili bir takm pheler hatta inkrlar yaygn olmasna ramen genel anlamda blgedeki Alevi Bektilerde Kurana kar bir saygnn bulunduunu sylemek gerekir.374 Atein, ktlkleri temizledii, hastalklar kovduu ve yok ettii inanc Deliorman Trkleri arasnda yaygndr. Bu itikattan dolay atee zel bir gn ayrlmtr. Hdrellez ncesi perembe gn Kfr Perembesi olarak adlandrlmtr. O akam, ateler yaklr, stnden atlanr ve atein klnden ocuklarn alnlarna birer damga vurulur. Bu iaret ocuklarn salkl olacaklar ve kt ruhlardan korunacaklar inancndan kaynaklanr. Ayrca evlerin de giri kaplarna birer kl damgas yaplr.375

372

373

Hristo, a.g. mk., s.44-47. Frederick, a.g.m., s.149. 374 zm, Bulgaristan Alevilii, s.90. 375 elik, Sleyman, Hdrellez, Balkanlarda Trk Kltr Dergisi, Bursa 2005, LV, 18.

124

Dnyaya yeni gelmi bir bebein krkn karma toplumsal inanlarla dorudan ilintili Anadoluda yaygn bir uygulamadr. Esasnda krklamak sadece doumla da ilgili deildir. Vefat edenlerin arkasndan da krk kmak tabiri kullanlr. Sadece Alevi-Bekti inanlaryla ilgili olmasa da rakamlara deer vermenin AleviBekti inan sisteminde daha younluklu olduu su gtrmez gerektir. Krklamak tabirinin bugn Balkan Alevilerinde olduu kadar Bulgarlarda da olmas ise iin ilgin yanlarndandr.376 Balkanlardaki Alevi Bekti zmrelerin zel bir nem atfettikleri Hzr (a.s.) buradaki hurafeyle kark birok inancn temelini tekil eder. rnein Hzr orucu tutulan gnlerde zellikle ky yerlerinde hamur tekneleri akamdan unla doldurulur ve Hz. Hzrn gelip bir iaret brakmas beklenir; zaman zaman byle iaretler grerek kurbanlar kesenler de olmutur. zellikle un teknesinin zerinde Hz. Hzrn el ve parmak iaretleri aranr.377

B. BADET
1. Namaz
slam dininin mkelleflere yapmalarn emrettii ve slamn artlarndan sayd ibadetlerin banda namaz gelir. Namaz vucubiyeti hem Kuran hem de Snnet ile sabit olan bir ibadettir. Bu bakmdan slam tarihi boyunca Mslman topluluklarn kabul ettii ve ifasn yapmaya altklar bir grev telakki edilmitir. Genel olarak Alevi Bekti topluluklarn namaz anlay srekli tartlr olmu, ounluk itibariyle de Alevi Bektilerin bu ibadete ilgisiz olduklar tarihi bir gerek olarak ortaya konmutur. Alevi Bekti klasikleri saylabilecek Vilyetnmelerde namaz ile ilgili birok mspet atf olmasna, Hac Bekt, Otman Baba gibi yol nderlerinin namaz kldklar rivayet edilmesine378 ramen bugn iin bunlarn hi ele alnmad ve kimi

376 377

Kalafat, Balkanlardan Ulu Trkistana Trk Halk nanlar 1, s.252, 253 Doan, Trkdoan, Alevi-slam nanc erisinde Hz. Hzr, HBVAD, Ankara, 2004, XXIX, 21. 378 Vilyetnme, s. 7,8,13,16.

125

Alevilerin eitli Batni tevillerle bu ibadeti ifadan uzak olduklar gzlemlenmektedir. Fakat namaza kar olmak gibi bir eilim sz konusu deildir. Bulgaristanda yaplan eitli aratrma ve anketler gnlk namazlar dzenli bir ekilde klanlarn saysnn yok denecek kadar az olduunu gstermektedir. Cuma namazlarna katlm nispeten daha fazla olup en ok rabet bayram namazlarnadr. Hem Ramazan hem de Kurban Bayramlarnda erkeklerin ou camiye giderek bu ibadeti eda etmektedirler. Alevi Bekti kylerinde camiler genellikle sadece Cuma gnleri almakta, ezan ve namaz Caferi fkhna gre eda edilmektedir. Daha nceki yllarda Snni ekliyle yaplan bu uygulamalar son yllarda randa eitim grp buraya yerleen kiiler tarafndan deitirilmitir.379 Alevi Bektilerin bir ksm kendilerinin abdestsiz, namazsz kimseler olarak sulanmasndan rahatszlk duymakta, kendilerinin de namaz kldklarn fakat namazn gizli olmas gerektiini belirtmektedirler. Bu kimselerin kast ettikleri namaz, Erknlar ksmnda detaylca ele alacamz Akam klma erkndr. Fakat bu riteli Kuran ve Snnet btnl ierisinde deerlendirdiimizde namaz olarak nitelemek mmkn deildir. Balkanlardaki Alevi Bektilerin bir ksm Anadoludaki bir ksm Alevi Bektiler gibi Hz. Alinin camide ehit edilmesinden dolay camiye gitmediklerini ve namaz klmadklarn belirtmektedirler. Bu dnceye katlmak mmkn olmad gibi Alevi Bektilerin camiye ve namaza daha az ilgi gstermelerinin sebebi; daha nce de belirttiimiz gibi tarihi sre iinde bu kitlelerin slamn inan ve ibadet ynn salkl biimde renip hazmedecek sosyal artlardan uzak kalmalar sonucu ortaya km bir durum olduu kanaatindeyiz.

2. Oru
Kuran- Kerim Ramazan ayna ulaan mslmanlarn oru tutmasn ak bir ekilde emretmektedir.380 Bu bakmdan oru, birka grup hari btn inananlarca yerine getirilmeye allan bir ibadettir. Bu ibadetin farziyeti Alevi kaynaklarndan Buyrukta
379 380

zm, Bulgaristan Alevilii, s.109 vd. Bakara 2/183185.

126

ve Hac Bekt Velye nisbet edilen Makltta drt kapdan ilki olan eriat kapsnn nc makamnda ak bir surette vurgulanr.381 Ayn vurgu, eyh Saf Buyruunda da yaplr. Bu bakmdan tarih boyunca Ramazan orucunu tutan snrl bir Alevi Bekti kitlesi olagelmitir. Oru tutan Alevi Bektilerin Ramazan ve Muharrem orucu hakkndaki tutumlar birlik arz etmez. Eldeki mevcut aratrmalar Alevilerin oru ile ilgili tutumlar hususunda unu gstermitir ki, baz kimseler Ramazan orucunu batan sona kadar tutmaktadr. Baz kimseler ise ya ba, ortas ve sonundan birer gn, ya da 25, 26 ve 27. gnlerde olmak zere gnn orulu geirmektedirler. Kimi yrelerde ise, Hz. Alinin Ramazan aynda ehadetinden dolay bu ayda onun ansna dokuz gn oru tutulmaktadr. ounluk ise Hz. Alinin Ramazan aynda ehid edildii ve Muaviyenin de bu ayda bayram yapmasndan dolay Ramazanda oru tutmamaktadrlar.382 Ayrca Muharrem aynn ilk on gn tutulmas gerektii ileri srlen Matem orucu ise krsal kesimde, geleneksel Alevilik Bektilie bal olanlarca yer yer tutulmakla birlikte, kentte yaayan Alevilerde bu gelenek yok denecek dzeydedir.383 Balkan Alevi Bektiliinin oru ile ilgili tutumu baz kk deiikliklerle birlikte genel Alevi Bekti anlay dorultusunda ekillenmitir. Oruca kar antipatik bir bak olmamakla birlikte zellikle Ramazan orucunun dini bakmdan gerekliliini kabul etme ve bunu gerekletirme noktasnda yaygn slami anlaya paralel bir tutum sergilenmemektedir. Fakat yer yer hem Aleviler hem de Bektiler arasnda Ramazan orucunu tutanlar bulunmaktadr. zellikle Kosova Arnavutluk ve Dou Bulgaristan blgesinde oruca kar olduka olumlu bir eilim sz konusudur.384 Muharrem erknnda daha geni ele alacamz Muharrem orucu, Alevi Bektilerin Hz. Hseyinin Kerbelada ehit edilmesinin ansna dzenlenen yas gnlerinde tuttuklar orutur. Hem genel anlamda hem de Balkan Alevi Bektilik asndan bu orucu yerine getirenlerin says Ramazan orucunu tutanlardan nispeten

381

Buyruk, nr. Fuat Bozkurt, stanbul 1982, s.126; Hac Bekt Vel, Maklat ve Mslmanlk, nr, Mehmet Yaman, Ankara 1994, s.27; eyh Saf ve Buyruu, s.51. 382 Onarl, smail, Alevilikte Cem ve Musahiplik Nedir?, Karacaahmet Sultan Dernei Yay., stanbul 2003, s.38. 383 zm, Gnmz Alevilii, s.99100. 384 zm, Bulgaristan Alevilii, s. 117-123.

127

daha fazladr. Bunun sebebi, ilk dnemlerde Alevi kltrne sahip olanlarn dier ibadetler gibi oru konusunda da slamn kesin hkmn yeterince tanyamamas, daha sonraki dnemlerde gelenein dinletirilip, kitabi slama kar kaln duvarlarn rlm olmasdr. Arnavut Bektileri Ramazan aynda sadece gn, Muharrem aynda ise birinci gnden balayp on gn oru tutarlar. Krujada Muharremin dokuzuncu gn akam eyh Mimi385nin Baba Hseyin Tekkesi olarak bilinen yerde gecelenir, gnein douu selamlandktan sonra rak ve aure yenilir. Bu blgedeki Bektiler, oruca bir zarar vermediini dnerek orulu iken boza ierler.386 Dier taraftan buna zt bir bilgi Evliya elebiden, Arnavutlukta bir blgede teberra da bulunan bir toplulukla karlat, bunlarn Muaviye mavi giydiinden mavi giymedikleri ve Muaviye ikisi kabul edildiinden dolay boza imedikleri eklinde nakledilir.387

3. Zekt ve Mali badetler

Zekt, belli bir ekonomik rahatla kavumu mslmann kazancnn bete birini ayette belirtilen kimselere vermesi ykmlldr. Yaygn slami anlayta farziyeti konusunda herhangi bir phe ve tereddt yoktur. Genel anlamda Alevi Bekti topluluklarn zekt, sadaka ve fitre gibi mali ibadetlere kar tavrlar namaz ve orutan farkl deildir. Alevi literatrnde slamdaki mali ibadetlere pek snrl baz atflar varsa da bunlar yeterince net, balayc ve emredici zellikte deildir. Aleviler zekt da dier slami ibadetler gibi bir ksm batini yorumlarla baka bir vecheye brndrm ve bundan dolay da fiilen zekt vermemektedirler. Olaya zektn bir emir olarak kabul asndan bakldnda; Balkanlardaki Alevi Bekti zmrelerin yarsndan fazlas zekt, dini bir emir olarak grmemektedir. Bir ksm da zekt ile ilgili hibir malumata sahip olmayp, konuya yabancdr. Mali ykmllkler asndan bakldnda, Alevi Bekti dergh ve tekkelerinin ihtiyalar evredeki insanlarn yardmyla salanmaktadr. Canlarn bal
385

Birge ad geenin eyh Mimi deil, emimi olduunu belirtir. Haslucktan beri ayn hata yaplmakta ve genellikle eyh Mimi eklinde yazlmaktadr. Bkz. Birge, Bektilik Tarihi, s.83; z, Baki, Balkanlarda Alevilik; http://www.alewiten.com/balkanlarda1. 386 Bartl, Peter, Arnavutluk Mslmanlar, ev. Ali Taner, Bedir yaynlar, stanbul 1998,s. 176. 387 Birge, Bektilik Tarihi, s.82.

128

olduklar tekkelere verdikleri yardmlardan toplanan gelirler, tekkedeki yeme, ime, misafir arlama masraflar, ziyareti giderleri, su, elektrik, giderlerini karlamak iin kullanlmaktadr. Tekkelere verilen paylar dnda, tekkelerde grev yapanlara ve fakirlere verilmek zere yardmlar yaplmaktadr. Ayrca eitli tren ve cemler iin kesilecek kurbanlar veya eitli ihtiyalar iin para toplanmas zikredilmesi gereken hususlardandr. Balkanlardaki Alevi Bekti topluluklarn kendi aralarndaki maddi

yardmlama uuru ve boyutlar dier dini gruplara gre biraz daha belirgindir. Bundan dolay gerek homojen bir yap arz eden Alevi Bekti yerleim merkezlerinde gerekse de Hristiyan ya da Snnilerle kark olan ehir ya da kylerde sz konusu zmreler kendi ilerinde sk bir dayanma halindedirler. Ticari iliki ve alverilerde Aleviler kendilerinden olan tercih etmektedirler. Bu durumun olumasnda kendilerini aznlk olarak grmelerinin byk bir etkisi vardr.388

4. Hac ve Ziyaretler
slama gre; gerekli artlar tayan her Mslman hayatnda en az bir defa Mekkeye giderek Kbeyi ziyaret etmekle ykmldr. Yaygn slami anlayta farziyeti konusunda hibir tereddt mevcut deildir. Bu ynyle konu Alevi Bektiler iin deerlendirildiinde, Vilyetnmede Hnkr Hac Bektn, Hac ziyaretinde bulunduu389 aka belirtilmesine ramen genel anlamda sz konusu zmreler iin bu konuda bir belirsizlik hkimdir. Gnmzde Alevi zmrelerin bir ksm hacc Allahn emrettii bir ykmlk olarak grp, durumu msait olanlarn bu ziyareti yapmas gerektiini belirtse de, ounluk buna kar gelerek, Hac Bekt Velnin Benim Kbem insandr szn kendilerine dayanak kabul ederek, asl Beytullahn insan kalbi olduuna inanmaktadrlar. Fakat bu szden kastn haccn farziyetini kabul etmemek anlamndan ziyade, asl gzelliin insan merkezli olduunu vurgulamak iin sarf edilen bir sz olduu aktr.390

zm, Bulgaristan Alevilii, s.124125. Vilyetnme-i Hac Bekt,, s. 17. 390 zm, Gnmz Alevilii, s. 101102.
389

388

129

Yatr veya evliya trbelerine gidip ziyarette bulunma Balkan Alevi Bektileri arasnda olduka nemli yere sahiptir. Atalar kltyle ilikilendirilebilecek olan bu ziyaretler yln her gnnde yaplabilirse de genellikle hdrellez ve nevruz gibi zel gnlerde gerekletirilir. Bugnlerde Alevi Bektiler aile fertleriyle birlikte en yakn yerden balayarak evrede bulunan yatrlara giderek kurban keser, dua eder ve nezirlerde bulunurlar. Balkanlar genelinde en ok ziyaret edilen trbeler, Demir Baba, Otman Baba, Harbt Baba, Akyazl Sultan Baba, Ko Ali Baba, Topuz Baba, Softa Baba, Hdr Baba, Sar Saltk, Abbas Ali, Hac Sleyman Baba, Haydar Baba, Harbt Baba, Seyyit Ali Sultan, ksz Baba, gibi yolun ileri gelenlerinin yatrlardr.391 Tekkeleri ziyarete gelen insanlar, evlenemeyenlerin nasip bulmas, hastas olanlarn ifaya ermesi, mali sknts olanlarn rahatla kavumas, rnlerin daha bol ve bereketli olmas, ocuu olmayanlarn ocuk sahibi olmalar iin buralarda Velnin vesile olmas midiyle Allaha dua ederler. Bu ziyaretler esasnda kurban kesip, iki ienler olduu gibi, bildii dualar okuyanlar veya Kurandan ayetler okuyarak ziyarette bulunanlar da vardr.392 Makedonyadaki Hdr Baba Tekkesi de Balkanlarda ziyaret edilen en nemli tekkelerden biridir. Buraya ziyarete gelen kimseler ieri girmek iin kapy defa alarlar.393 Ayrca Arnavutluktaki Sar Saltk kabrini ziyarete gidenler burada piknik yapar, maarann iindeki mezar ziyaret eder ve mumlar yakarlar.394 Ayn ekilde daha nceleri Ohri vadisindeki Tumba denilen tepeye Hdrellezden bir nceki gnn leden sonras kan yal kadnlar, burada etraf talarla evrili Baba Evliya trbesine gider ve mum yakarlarm.395 Evliya elebi Bulgaristandaki Nefes Sultan Tekkesini ve trbesini ziyaret ettiini, kabrin etrafnda olduka fazla ve kymetli kandil, amdan ve avizelerin bulunduunu nakleder.396

391

Balkanlardaki Alevi Bekti tekkeleri ve ziyaret yerleri iin bkz., Baki, z, Dnyada ve Trkiyede Alevi Bekti Dergahlar, Can Yaynlar, stanbul 2001; Yunanistanda mftle bal tekkeler iin bkz., Turgay Cin, Yunanistandaki Mslman Trk Aznln Din ve Vicdan zgrl, Sekin Yaynlar, Ankara 2003, 210-213. 392 Stefanov, Yordan, Demir Baba Tekkesi, Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, trc. M. Trker Acarolu, Kaynak Yaynlar, stanbul 1998, s.177 vd. 393 Kk, Murat, Bir Nefes Balkan, s.64. 394 Kk, Bir Nefes Balkan, s.130. 395 Bayram, Esad, Ohride Eskiden Trk Kadnlar, II.Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1983, s.80. 396 elebi, Evliya, Seyahatnme, haz. Mmin elik, stanbul 1995, VIII, s.37.

130

Bulgaristandaki Demir Baba Tekkesindeki gzlemlerini anlatan zm, buraya gelen alevi Bektilerin sandukann bulunduu odaya girerken eii niyaz ederek ziyarete baladklarn, emekleyerek sandukann drt bir tarafn dolanp ptklerini aktarmaktadr. Ayrca gruplar halinde gelindiinde herkes oturduktan sonra Fatiha, Yasin, Mlk ve hls sresi gibi baz surelerin okunup ardndan dua edildiini belirtmektedir.397

5. Kurban ve Dier badetler

Kurban bayram Anadoluya benzer bir ekilde Balkan Alevi Bektileri arasnda kutlanmakta ve bugnde kurbanlar kesilmektedir. Bayramdan yedi gn nce kurban edilecek kolara kna yaklmakta ve bayram gn namazdan sonra dede/babann rzas alnarak kurbanlar kesilmektedir. Kesilen hayvanlarn derileri cem evine, kurban etinin bir blm camiye verilmektedir. Kurban iin ko kesme olana bulunmayan aileler bunun yerine horoz keser. Bir gelenek olarak kurban bayramnn ilk gn kurban etinden yahni yaplr.398 Alevilerde Kurbann bacak sinirleri kesilir, gste yara alr, bu sayede ah damar skt iin kurban ani ve sratli bir lmle ok az kan aktarak lr. Dede Korkut Kitabndan da bu tr bir boazlamann Ouz Trkleri tarafndan gerekletirildiini, ayrca Sibirya Trklerinin de bu yolla kurban kestiklerini son etnografya literatrnden reniyoruz.399 Bulgaristan ve evresindeki birok Alevi riteli srasnda bir horoz getirilir, kutsanr, kurban edilir. Toplantnn olduu oda veya salonun dnda piirilir ve orada bulunanlar tarafndan trensel olarak yenir. Muharrem Orucu'nun bitiminde aure yaplmadan nce ve her Nevruz'da mutlaka horoz kesilir. Cuma akamlar erkn yaplrken, cemdeki dkne ve yeminini tutmayana ceza olarak bir horoz bir dolu cezas verilir. Horoz, Cebrail olarak bilinmesine ramen Safevi Kzlbalar iin horozun ritel manasn bildiren esas bir kaynamz yoktur. Sadece Buyrukun
397 398

zm, Bulgaristan Alevilii, s. 128. vd. Hristov, Hristo, Mesim-Mahalle (Mdrevo) Ky, Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, trc., M. Trker Acarolu, Kaynak Yaynlar, stanbul 1998, s.238. 399 Frederick, a.g.m, s.150.

131

versiyonlarndan birinde bir toplantya horoz girmesi sz konusudur. Bu bir lde de Hz. Aliyi horoz uyard inanc ile de ilgilidir. ran Azerbaycanna kadar Ehl-i Hak, Tahtac gibi Alevi gruplarn hepsinde bu hayvana zel nem verdikleri bilinmektedir. Bu gruplarn hepsi Safevi slamn paralar olduundan veya en azndan belli llerde etkileim sz konusu olduundan yukarda da temas ettiimiz gibi ko yerine horoz kurban edilmesi gelenei sz konusudur.400 Balkanlardaki Alevi Bektilerin genel alamda slamda yasak olan yiyecek ve iecekler noktasnda pek dikkatli olduklar sylenemez. Dolu veya dem olarak da adlandrlan iki konusunda dier Alevi Bektilere gre daha byk bir serbestlik iinde olduklar sylenebilir. Hatta ikinin Balkan Alevi Bektilerinin cemlerinin nemli bir paras olduunu sylemek mmkndr. Bir Dedenin tabiriyle, Bde Allah ak ile iilirse gnl cila bulur ve kendisiyle muhabbete ilahi ak gelir.401 Genel anlaya gre; iki cemde muhabbetin gereklemesinin temel artdr. Cemlere ikinin ilk kez Balm Sultan ya da Akyazl Baba tarafndan sokulduu sanlmaktadr. Ayrca krklar ceminde nemli bir mevkiye konmas insanlarn ounda ikiye kar daha olumlu bir tavrn gelitirilmesine yol amtr.402 Akam klma erkn dndaki btn erknlara katlan canlar ellerinde 200 gramlk iki ile katlrlar. Bir kapta toplanan ikiler, babaya niyaz edilir, ardndan saki tarafndan ceme katlanlara sunulur. Fakat cemlerde sunulan iki talipleri sarho edecek veya akli muhakemelerini kaybettirecek miktarda deildir. nk cemlerde ileride derecede alkol almak yasaktr ve bunu ineyenler bir daha meclise kabul edilemezler.403 Bilindii gibi domuz eti de slamn yasaklad yiyeceklerden biridir. Balkan Alevileri arasnda bu hkm bilip benimseme oran ikiye gre daha fazladr. Domuz retimi ve tketimi Balkanlarn genelinde yaygn olmakla birlikte, bu durum slami emirlere kar gevek olmann ittii bir durumdur. Domuz eti yiyenlerden baka domuz yetitiricilerinin bile ounluu bunun slamda yasaklandn kabul etmekte, fakat sosyal ekonomik artlarn basksyla zayf bir tutum sergilemektedir. unu da belirtmek

400 401

Frederick, a.g.m, s.150. etiner, Bilinmeyen Arnavutluk, s.70. 402 zm, Bulgaristan Alevilii, s. 132133; Birdoan, Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, s.64. 403 etiner, Bilinmeyen Arnavutluk, s.70.

132

gerekir ki, bu durum sadece bu blgedeki Alevi Bektiler iin deil, burada yaayan Snniler iin de geerlidir.404 Arnavutluktaki Bektilerin yemedikleri tek et tavan etidir. Tavana rastlayan ona dokunmaktan ekinir ve bir adm geri atar. Bunun nedeni Arnavutluktaki Bektilerin Hz. Hseyinin katilinin cesedinin tavan suretinde canlandna inandklarndandr.405 Buna gre Yezid, tavan suretinde dnyaya dnmtr. Bu da Bektilerin tenashe inandklarn gsterir. Tavandan nefret edilmesinin sebeplerinden biri de ilgintir, kannn ok olmasndan dolaydr. Bu eski Trklerin kann toprakla temasnn topra kirletecei inancna benzemektedir. Bektilikte tavandan uzak durulmasnn nedeni her blgede farkl gerekelerle karnza kabilir. Ancak kural her yerde ayndr, hatta Alevi inannda da gerek tavandan, gerek kendisinden, gerekse etinden uzak durmak gerekir. Bugn Bulgaristanda hamile kadnlar doacak bebein st dudaklar yamuk olmasn diye tavan eti yemezler. lgintir, hamile kadna tavan eti verilmemesi inanc Gagavuz Trklerinde de vardr.406

C. ERKN
Alevilik Bektilikteki temel riteller genellikle erkn olarak adlandrlr. eitleri, icralar, okunan nefesleri, ekilen glbanklar ve dnlen semahlar ile blgelere, ehirlere, kylere hatta ayn kydeki sreklere gre az-ok farkllk arz eden erknlar Balkan Alevi Bektileri iin merkezi bir neme sahiptir. Sz konusu erknlarn en nemlileri, ikrar ve musahipliktir. Tarikten geme, akam klma, harman tavuu, nevruz ve muharrem erkn dier erknlardandr. Alevi Bekti geleneinde nemli yer tutan bu ritelleri genel hatlaryla ele almay uygun buluyoruz.

zm, lyas, Bulgaristan Alevilii, s. 133. Bartl, Peter, Arnavutluk Mslmanlar, ev. Ali Taner, Bedir yaynlar, stanbul 1998,s. 178. 406 Kalafat, Yaar, Balkanlardan Ulu Trkistana Trk Halk nanlar 1, s.248; Yaman, Mehmet, Alevilik: nan-badet-Erkn, Ufuk Yaynclk, stanbul 1995, s.106.
405

404

133

1. krar Erkn
Kelime olarak z verme, and ime, yemin etme manalarna gelen ikrar, genel olarak Alevi Bektilerde tarikata girmek iin verilen szdr. krar olmayan kimse Alevi Bekti saylmaz ve cemlere alnmaz. krar alnan kii cemde kendisini Tanr huzurunda sayarak Alevilie ilk admn atm olur. nk ikrar, slam kabul edenlerin Hz. Muhammede biat etmeleri treninin bir sembol olarak grlr. Bu yzden yola giren talibin ikrarn yani yeminini bozmas mmkn deildir. On be yana ulam, Mslman her erkek ve kadn ikrar verebilir. Evli kadnlar elerinden, kzlar ise babalarndan izin almak zorundadrlar. Yola girmek isteyen kadn ya da erkek her istekli kii (talip) dileini aklamak iin ncelikle bir rehber bulur. Yola girmek iin gerekli ilemleri ondan renir. Talibin isteini renen rehber, mrit durumundaki dede ya da babaya durumu bildirir ve yola alnmasnn uygun olduunu nerir. Yola girmek isteyen istekli bir sre denenir, uygunluu iyice anlaldktan sonra, kendisini yetitirmekle grevli yol byklerinden nasip alr.407 Bu i tamamlandktan sonra talip bir kurban alarak cem babasyla birlikte bykbaba ya da dede/babann yanna gelir. Bykbaba; zkir408, erac409, kurbanc410, sofrac411 gibi on iki hizmet mensuplarn toplayarak durumdan haberdar eder. ncelikle kurban baba tarafndan tekbirlenir, sonra zakir adet kurban nefesi okur ve sonra kurban kesilmek zere kurbancya teslim edilir. Kurbanc Babailerde ikindi zeri, Bektilerde ise akam vakti kurban keser ve teki hizmetlilerle birlikte ceme hazr etmeye alr. Cem evi, Ferra412 (sprgeci) tarafndan temizlenerek dzenlenir ve haber verilen kimseler eve gelir.413 Talip, Rehber eliinde glbanklar okuyarak cem yaplacak yere gelir. Eve usulne uygun olarak nce baba ve ana bac, ardndan rehber, sonra da talipler girer. lgili tercmanlar okunduktan sonra yere oturulur. krar alacak talip babann huzuruna
Kaygusuz, Alevilik Ve Bektilik Terimleri Szl, s.342. Cemde dvaz, miralama syleme ve saz alma grevlerini yerine getiren kimse. 409 Cemde eralar (mum, kandil, lamba, ra) yakp meydan aydnlatmakla grevli kimse. 410 Cem iin getirilen hayvanlar kesmekle grevli kimse. 411 Cemde sofray kurma, kaldrma grevinin yerine getiren kimse. 412 Cemde temizlik ilerini yrten kimse. 413 Sayg, Hakk, Alevi-Bekti nanc, Cem Vakf Yaynlar, stanbul 2005, s.410 vd.
408 407

134

durur; baba ona yolun glnden bahsederek kararnda kesin olup olmadn sorar. Talip yola kendi rzasyla yola girmeye karar verdiini bildirmesinden sonra erac gelerek tercmann okuyup babadan izin ister. Baba ona dua ettikten sonra onun izniyle era yakar. Ardndan btn talipler babann nezaretinden kamet getirip birlikte iki rekt namaz klarlar. Namazn ardndan baz yrelerde baba dorudan grg yaparak canlarn birbirlerinden raz olup olmadklarn sorar. Eer raz olmayan var da sylemiyorsa ibadetlerinin batl olacan belirtir. Karlkl rza alndktan sonra dede/baba ikrar alacak kimseye tvbe ettirir. Sonra tariki414 ayva ubuundan yaplm denei alarak babadan dua talep edip ikrar alacak kiiyi yzkoyun yatrarak denei sembolik ekilde zeride gezdirir ve bylece onu tarikten geirmi olur. Rehber, tbentleri talibin boynuna takar. Baba talibe drt kap krk makamdan bahsettikten sonra baz nasihatlerde bulunur. Ardndan talip bu nasihatlere eyvallah diyerek mukabele eder. Talibin kefeni zlr ve bylece Bektilik yeni bir can kazanm olur. krar alma fasl bittikten sonra saki415 Babadan balayarak dem (iki) sunar. Zkir eitli nefesler okur, baz yrelerde semaha kalklr. Hazrlanan kurban etleri yenir. Vaktin durumuna gre muhabbet edilir. Gecenin sonlarna doru yaplan dua ile ikrar cemi son bulmu olur.416 Baz yrelerde kadn erkek ikrarlar birlikte yaplrken bazlarnda ayr ayr yaplr ve kadnlarn ikrar ile meydandaki idareyi Ana Bac alr. Erkek de eiyle birlikte ikrar aldracaksa, o zaman kadnlarn dndaki idareyi mrebbi yerine kocalar yapar. rnein, erkna kapanrken kadnlar tek balarna deil, kocalar ile birlikte kapanr. Sonuta eer ikrarl deilse kocalar da ikrar aldrm saylr. Erkekler ikrarl ise, tren salt kadnlar iin yaplr, eleri yardm etmi olur.417 zellikle Arnavutluk blgesindeki Bektiler arasnda bu erkn biraz daha ilgi ekici sahneler ile yaplmaktadr. Sz gelimi Talip rehberin yardm ve gzetiminde abdest aldktan sonra bir kefene sarlmakta ve boynuna 12 telli ip geirilmekte stne de
414

Cemde tarikatn/ yolun kurallarn, trelerini, ilkelerini retme ve uygulama grevinin yerine getiren kimse. 415 Cemde erbet, dem datma; erbet, dem ielerini ve kadehlerini toplama ve temizleme grevini yapan kimse. 416 Sezgin, Abdlkadir, Alevilik Deyince, Burak Yaynevi, stanbul 1996, s.147149; zm, lyas, Gnmz Bulgaristan Alevilii, stanbul 2005, s.149151. 417 http://www.tahtacilar.com/ikrar.html

135

beyaz bir mendil dolanmaktadr.

Ayrca meydanda 12 mam temsilen 12 post

serilmekte ve bunlarn zerine babalar oturmaktadr. Talip, can olarak Bektilie girdikten sonra bu 12 post zerindeki babalarn ellerini i taraftan per. Ayrca saz, tambur ve keman bu erknlarda nemli bir unsur olarak yer almaktadr.418

2. Musahiplik Erkn
Alevi inancnda terim olarak; ikrar vermi, evli erkek ve kadnn (kar-koca) setii kefil anlamnda yol kardei demektir. Genel olarak musahiplik; evli iki kiinin eleri ile birlikte, lnceye kadar karde kalacaklarna, birbirlerini koruyup kollayacaklarna, birlik ve beraberlik iinde yaayacaklarna, dedenin ve cem topluluunun nnde sz vermeleri biiminde gerekletirilen bir trenle kurulan toplumsal bir akrabalk kurumudur.419 Musahip olacak canlar arasnda ya, sosyal stat, ekonomik durum, bilgi, grg, kltr ve oturma yeri, bakmndan denklik aranr. Birbirleriyle akrabalk ba, birisinin yz kzartc bir durumu, arada dmanlk bulunmamas ve musahip olacak kiilerin ikrarl olmalar, ayn dili konumalar gereklidir.420 Hibir durumda hatta yabanc bir lkeye bile gitse musahip deitirilmez, ancak lmnden sonra baka bir kiiyle musahip olunabilir. ocuklar adama amca, eine de hala derler.421 Bektilere nazaran Alevilerin daha ok nem atfettikleri musahiplik, Balkan Alevileri arasnda devam edegelen nemli bir erkndr. Bektilikte isteyen sadece ikrar erkn ile isteyen ayn erknla birletirerek musahiplik erkn ile yola girebilirken Babailerde ikrar erkn yerine musahiplik erkn ile yola girilebilmektedir. Bektilerin Babagan kolunda ise musahiplik yoktur. Musahiplik baz yrelerde biraderlik veya kafadarlk adyla da bilinmektedir. zme gre Bulgaristann Haskova blgesinde bir Alevi grubu inan, ibadet ve erkn asndan dier gruplardan farkl olmamasna ramen musahipler adyla anlmaktadr.422

418 419

etiner, Bilinmeyen Arnavutluk, s.7274; Korkmaz, Esat, Alevilik ve Bektilik Terimleri Szl, s.482. 420 Uluay, mer, Alevilikte Toplu badet, Adana 1993, s.61. 421 Hristov, Hristo, Mesim-Mahalle (Mdrevo) Ky, Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, trc., M. Trker Acarolu, Kaynak Yaynlar, stanbul 1998, s.87. 422 zm, lyas, Gnmz Bulgaristan Alevilii, s.153154.

136

Musahiplik erkn icra edilii bakmndan ikrar ekranna benzer. Birbirleriyle musahip olmak isteyenler, bu i iin anne ve babalarnn rzasn aldktan sonra, mrit ya da rehber eliinde Dede veya Babaya bavururlar. Baba da uygun grrse onlara hazrlk yapmalarn tembih eder. evredeki herkesin veya kyllerin ayr ayr rzalar alnr. Erkekler erkekleri, kadnlar kadnlar tren gecesine davet eder. Ancak daha nce kendisine musahip edinmeyenler davet edilmi bile olsalar katlamazlar. Bir yandan da ikrar erkn gibi hazrlklar yaplr ve cem kurulur. Rehber ve talipler eie, sonra da babaya niyaz ettikten sonra rehber, iki iftin musahip olmaya karar verdiini belirten tercman okuyup babaya tekrar niyaz da bulunur. Baba cemdeki dier taliplere dnerek rzalklarn ve birbirleriyle geinip geinemeyeceklerini sorar. Herkes mnasip olduunu syleyince baba ayaa kalkar, ardndan cemaat de kalkar. Baba musahip olmak isteyenleri arr ve onlardan her birinden ayr ayr eline, diline ve beline sahip olaca konusunda sz alr. Ardndan dier iftten de ayn ekilde sz vermelerini ister. Ardndan musahip olacak drt kiinin st beyaz bir rt ile rtlr, baba ellerini eline alr ve El ele, el Hakka olsun! der ve peinden ilgili glbanklar okunur. Bundan sonra baba taliplere musahiplik kurallaryla ilgili bilgiler verir ve onlara nasihat edip telkinlerde bulunur. Ardndan eitli glbanklar okunur, piirilmi kurban etleri yenilir. Btn hizmetler tamamlandktan sonra musahiplik erkn babann duasyla son bulur.423 Baz yrelerde krar verme treninden geen, yani nasip alarak karde olan canlar, pir ya da mrid elinden dolu ierler. Tasla sunulan bu dolu arap olabilecei gibi, bal veya eker erbeti ya da su olabilir. Balkan Alevileri bu merasime marifet muhabbeti derler. Bu erkn genellikle gecenin ge saatlerinde ii gc olanlar evlerine gittikten sonra balar. krar verip musahip tutma iyi bir talibin mrnn sonuna dek sadk kald byk bir yemindir.424 Musahiplik yapanlar vermi olduklar szde durma konusunda hassas davranrlar. Musahibini grp gzetme, onunla tam anlamyla bir karde gibi geinme, birbirlerinin ilerine yardmc olma, birbirlerinin ocuklarn kendi ocuklar gibi grp
423

Sayg, Hakk, eyh Safi Buyruu ve Rumeli Babaan (Bekti) Erknlar, Simge Yaynlar, stanbul 1996, s.102 vd.;Yaman, Alevilik: nan-badet-Erkn, s. 212 vd.; zm, Gnmz Bulgaristan Alevilii, s. 154. 424 Kaygusuz, smail, Musahiplik, Alev Yay., stanbul 1991, s.21; Sayg, eyh Safi Buyruu ve Rumeli Babaan (Bekti) Erknlar, s.185.

137

musahiplik kurallarna uyma zellikle ileri yalardaki kimselerin riayete alt hususlardandr.425 Fakat Balkanlardaki Alevi Bekti topluluklar arasnda Musahiplik dier erknlar gibi gittike toplumda etkinliini kaybetmeye balamtr. Orta ve ileri yalardaki hemen hemen herkes musahip erknndan gemi iken, yeni nesil arasnda bu ritelleri devam ettirenler yok denecek kadar azdr. 1950den sonra toplumsal yaptrm ounlukla ortadan kalkan musahiplie genlerin ilgisiz kalmas birka nesil sonra tamamen ortadan kalkma endiesinin duyulmasna sebep olmaktadr.426

3. Tarikten Geme Erkn

Tarikten gemek; zeri izgiyle oyulmu ince bir ayva ubuunun gnahlarn balanmas dileiyle tariki ad verilen grevli tarafndan usulne uygun biimde sembolik olarak taliplere vurulmasdr. Geleneksel Alevilikte bu erkn musahiplik ve ikrar cemlerinde gerekletirilirken, Balkan Alevilerinde mstakil bir erkn olarak yerine getirilir. Tarikten geme; bir bakma ikrar tazelenmesi anlamna geldii gibi yaplan hatalar karsnda bir tr cezalandrma anlamna da gelmektedir. Alevi Bektiler, normalde bir cem toplantsnn bir blm olarak icra edilen, Dede veya Baba tarafndan uygulanan bu affetme ritelini, ba okutma olarak da bilirler.427 Bu erkn Cuma akam (Perembe Gecesi) yaplr. Tarikten gemek isteyen talipler boy abdesti alm olarak temiz kyafetleriyle cem yaplacak yerde toplanrlar. Halka namaz klndktan sonra tariki, ana bacnn oturduu ak postun zerindeki yeil torbada bulunan tariki (ubuu) alr ve Babann/Dedenin huzuruna gelir. Niyaz ederek ubuu uzatr, Baba da glbank okuyarak ubuu alr. Sonra talipler dra durur428. Baba/Dede kul hakknn neminin belirterek, taliplere herhangi bir ikyeti olann olup olmadn sorar. Taliplerden ikyeti olan varsa anlatr, yoksa hep birlikte bilerek haklarnn olmadklarn, bilmeyerek haklar geti ise helal ettiklerini defa

425 426

Musahip olanlarn ykmllkleri iin bkz., Hakk Sayg, Alevi-Bekti nanc, s.408409 zm, Bulgaristan Alevilii, s.156157. 427 Birge, Bektilik Tarihi, s. 190191; Frederick, a.g.m., s.150. 428 Cemaatin ve Dede ya da Babann nnde, cann yol uruna vermeye hazr olduunu bildirmek iin niyaz ederek meydann ya da meydan odasnn ortasna gelerek, ayaklar mhrlenmi, kollar apraz, ba ne eik durma eklidir. Bkz. Korkmaz, Alevilik ve Bektilik Terimleri Szl, s.177.

138

tekrar ederler. Ardndan taliplerin zerine beyaz bir araf rtlr ve tariki ubuu defa zerlerinden geirir. Daha sonra okunan dualarla erkn bitmi olur.429 Tarikten geme erkn, dier erknlar gibi gnmz Balkan Alevileri arasnda olduka zayflam olup baz yrelerde ylda bir veya defa yaplmaktadr. Hlbuki 1950lere kadar her ay yaplan bir erkn idi. Ayrca Bektilerde tarikten geme esnasnda ubuk sopa daha ok sembolik amal talibin srtna temas ettirilirken Babailerde ayn ekilde gemite ceza amal olarak tatbik edilmitir. Fakat bugn bu uygulama yok denecek kadar azalm olup bir talibin ikrar verdikten sonraki hali ne olursa olsun onu yarglayp cezalandrmaya ynelik yaptrmsal gelenek hemen hemen son bulmutur. Bu bakmdan Alevilikteki geleneklerin bir ksm tarihten alnan ve vaktiyle toplumun dirlik ve dzenini salayan nemli yaptrmlara sahip iken, ehirleme olgusu ve buna bal sosyal hayatta kendini gsteren deimeler karsnda bu ilevlerini yitirmilerdir.

4. Akam Klma
Halka Namaz olarak da bilinen Akam Klma, cem evlerinde daire oluturacak biimde bir dzen alarak yaplr. krar vererek veya musahiplik erkn yaparak yola giren talipler yahut iftler, havann kararmasndan sonra abdest alr, temiz kyafetle giyindikten sonra cem odasna giderler. erac, Babadan niyaz alarak era uyandrr. Talipler ise yaptklar hizmete ve kdeme gre kendileri iin belirlenen yerlere otururlar. Baba/Dede bir glbank okuduktan sonra gelenlerin hal hatrn sorar. Ardndan gzc Edep-erkn olun. Erkn tutacaz! deyip Babaya niyaz eder. Baba baz dualar okuduktan sonra halka namaz iin niyet edilir. Sonra talipler hep birlikte secdeye varrlar. Ardndan ilenen her eit gnahtan tvbe edilir ve Sbhaneke Duas okunur. Ardndan baz nefesler ve dualar edilerek yaklak yarm saat sren toplant tamamlanm olur ve herkes evine dner.430 Baz Bektiler halka namazn tm yl, bazlar da yaz aylar dnda kalan mevsimlerde gerekletirir. Aleviler ise bu erkn hemen hemen hi yapmazlar. Baz

429 430

Sayg, Hakk, eyh Safi Buyruu ve Rumeli Babaan (Bekti) Erknlar, s.154155. zm, Bulgaristan Alevilii, s.159162.

139

farkllklar olmakla birlikte genellikle Pazartesi - Cuma veya aramba - Cuma yaplr. Cuma gn yaplana itirak daha fazladr. Bu toplantlarda iki iilmez. Halka namaz, gksel varlklarn bir sistem ve uyum iinde dnmelerinden esinlenerek, kiilerin Allahn bir yansmas olarak alglanan didara (yze, birbirinin yzne) bakarak kendilerini Allaha teslim etmenin bir sembol olarak da grlr.431

5. Harman Tavuu
zellikle Balkan Alevileri arasnda varolan erknlardan biri de Harman Tavuu olarak adlandrlan bir gelenektir. Blge insanlar genellikle Maystan Kasma kadar altndan bu aylara kazan aylar, Kasmdan Maysa kadar olan ksm da cem aylar olarak kabul edilmitir. Harman Tavuu tarm ilerinin bitiminden sonra Kasm aynn herhangi bir gnnde cemlerin baladn belirten bir al cemidir. Tarlalardaki iler bittikten sonra talipler Dede veya Babann nezaretinde evredeki evliya trbelerini ziyaret ederler. Ayn ekilde Baba/Dedenin belirledii bir gnde her ift, kesilmi bir tavuu cem yaplacak yere gnderir. Gerekli hazrlklar yaplr, yemekler hazr edilir. Talipler yanlarna 200 gram civarnda iki alarak toplant mahalline gelirler. Toplanan taliplere musahiplik erkn anlatlr, topluca tvbe edilir ve tevhid deyileri sylenir. ler, beler, yediler, on ikiler ve krklar ile ilgili deyiler okunur. Saki iki servisi yapar ve canlar semaha dnerler. Baba/Dede cem esnasnda talipleri sorgudan geirir, ikyeti olanlar dinler, problemler varsa orda halledilir. Ayrca ikrarn tazelenmesi ve gnahlarn aff iin tm talipler tarikten geirilir. Tavuk arlkl yemekler yenilir, ikiler iilir ve zkirin syledii nefeslerle canlar coturulur. Zaman zaman erkn ile ilgili sohbetlerin de yapld bu cemler, sabaha doru sona erer.432

6. Nevruz Erkn
Dou milletlerinde her yl baharn gelii olarak kabul edilen ve Nevruz olarak kutlanan 21 Mart gn, Alevi Bektilerin de nemli saydklar ve etkinlikler
431 432

Korkmaz, Esat, Alevilik ve Bektilik Terimleri Szl, s.307. zm, Bulgaristan Alevilii, s.163-164; Hristov, Hristo, Mesim-Mahalle (Mdrevo) Ky, Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, trc., M. Trker Acarolu, Kaynak Yaynlar, stanbul 1998, s.122-123.

140

dzenledii zel gnlerdendir. Alevi Bektiler, iiler gibi bu tarihi Hz. Alinin doduu, Hz. Ali ile Hz. Fatmann evlendii gn olarak kutlam ve amala Nevruziye ad verilen birok deyi yazmlardr.433 Nevruz, Balkan Alevi Bektileri arasnda yaatlmaya allan en canl geleneklerden biridir. Krklar Bayram olarak da bilinen Nevruzda, cemiyet kurularak talipler iin cem yapld gibi henz ceme girmemi olanlar iin zendirici mahiyette birtakm oyunlar ve lenler de icra edilir. eitli saylarda yumurta kaynatlr, tavuk ve pililer kesilir. Akam cem yeleri meydanda toplanr ve yemekli ikili cem icra edilir. Ayrca cem srasnda canlar yanlarnda getirdikleri testi, sprge gibi nesneleri alarak mevsimlerin dnn taklit etmek zere dnerler. Gecenin ge saatlerine kadar devam eden toplantlarda bol bol Nevruziyeler okunur ve ertesi gn kra veyahut ormana gitmek zere talipler evlerine dalrlar. Sabahleyin Nevruz Erkn yaplr, Nevruziyeler okunur, nefesler sylenir, semah dnlr. Herkes en gzel giysilerini giymi bir ekilde topluca krlara veya ormanlara gidilir. nk tm hayvanlarn ve bitkilerin bu gnde k uykusundan uyandna inanlmaktadr. Daha nceden hazrlanan yiyecekler yenir, epik yanyla belirgin elenceler dzenlenir. Gece meydan alr; nevruz cemi tutulur ve isteklilere nasip verilir. Ertesi gn kr ve tarla ilerine balanr. Ayrca Nevruz kapsamnda 23 Mart gn mezarlkta ziyafet sofras kurulur.434

7. Muharrem Erkn
Muharrem Erkn; Peygamber Efendimizin torunu Hz. Hseyinin 10 Muharrem gn Kerbelada ehit edilmesinin ansna yaplan yas trenlerinin genel addr. Hem Bektiler hem de Aleviler tarafndan Muharrem aynn ilk gnnden itibaren balanan bu faaliyetler, bu ayn on ikinci gn aure orbasnn datlmasna kadar devam eder. Genellikle bu ayn ilk on gn oru tutulur. Tutulan orular iki eittir. Kimileri sadece susuzluk orucu tutar ve bu gnlerde sv iecekler tketmez, kimileri de normal ekilde oru tutar. Hastalar, yolcular, ihtiyarlar, mahkmlar, esirler ve ocuklarn bu gnlerde oru tutma mecburiyeti yoktur. Genel bir prensip ve kkl bir
433 434

Sayg, Hakk, Alevi-Bekti nanc, Cem Vakf Yaynlar, stanbul 2005, s.214-215. Biserova, Sofiya, Nasreddin (Bisertesi) Ky, Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, trc., M. Trker Acarolu, kaynak yaynlar, stanbul 1998, s.54-55; Korkmaz, Alevilik ve Bektilik Terimleri Szl, s. 518; zm, Bulgaristan Alevilii, s. 164165; Sayg, Alevi-Bekti nanc, s.215.

141

gelenek olmasna ramen gnmz Balkan Alevi Bektileri arasnda matem gnlerini orulu geirenlerin says olduka azalmtr.435 Muharrem Erkn bir yas treni ve matemin yl dnm olduundan bir takm yasaklar vardr. Bu gnlerde sa sakal tra edilmez, saz alnmaz, mzik dinlenmez, elence ve dn yaplmaz, iki iilmez, cinsi mnasebette bulunmaz ve amar deitirilmez. Balkan Alevi Bektileri bugn bu yasaklardan dn haricindekileri ok fazla nemsenmemektedir. On gn boyunca devaml olarak su imeden, elencelerden uzak durarak tutulan bu matem, insanlarn kt, zalim olanlarndan insanlarn ereflilerine ve masum mazlumlarna gelen, geriye getirilmesi imknsz bir faciann kefaretini deme duygusu tamaktadr.436 Muharrem Matemi 12. gnde aure orbasnn datlmasyla son bulur. Aureden bir gn nce Baba ya da Dede ilgili hizmet mensuplarn ararak grevlendirir. lgililer taliplerden alnan buday ve tavuk etini uygun biimde piirip hazrlarlar. leden sonra evlerinden birer kakla gelen ocuklar cem cem dolaarak karnlarn doyururlar. Akamst btn gen kzlar ve delikanllar toplanp Babann evine giderler, kendilerine hazrlanan a ve kekekler ikram edilir. Gece de talipler beraberlerindeki ikilerle cem yaplacak yere gelirler. Cem iin gerekli hazrlklar bittikten sonra on iki hizmet ifa edilir. Muharrem erknn dier erknlardan ayran en nemli hususiyeti burada gnn anlam dorultusunda bol bol Hz. Hseyin ile ilgili mersiyelerin okunmasdr.437 Son yllarda randa eitim grm baz kiiler Muharrem aynn 10. gn randaki Muharrem matemlerinde yaplan sine dvme, zincir vurma gibi bir takm faaliyetleri balkanlardaki Alevi Bekti trenlerine de tamak istemilerdir. Dede/babalarn bu tr uygulamalara iddetle kar kmas ve halkn bu etkinliklerden rahatsz olmas zerine bunlar kaldrlmtr.438

435

Noyan, Bektilik Alevilik Nedir, s.86; zm, Gnmz Bulgaristan Alevilii, s. 177. Noyan, Bektilik Alevilik Nedir, s.87; Yaman, Alevilik: nan-badet-Erkn, s.216. 437 zm, Bulgaristan Alevilii, s. 167168. 438 zm, Bulgaristan Alevilii, s.169.
436

142

8. Dier Erkn ve Kutlamalar

Nevruz Bayramndan yaklak krk gn sonra gelen Hzr-lyas gnleri Hdrellez adyla Nevruza benzer bir ekilde kutlanmaktadr. Mild takvime gre Mays aynn 5. veya 6. gnlerine rastlayan bu gne Hdrellez isminin verilmesinin sebebi, Hz. Hzrn kendisi gibi peygamber olan ve yine onun gibi lmsz hayata mazhar bulunan Hz. lyas ile o gn Frat kysnda bulumalar inancndan kaynaklamaktadr.439 Ayn ekilde zellikle Deliorman evresi Alevi-Bektileri bu gn baharn geliinin mjdecisi kabul etmekte ve bu maksatla eitli etkinlikler dzenlemektedirler.440 Hdrellez lenleri, 56 Maysta btn Balkan Alevi Bektilerince zengin bir ierikle kutlanmaktadr. Bu tarihlerde hi kimse zorunlu olmadka ie gitmemekte, gndz renciler, genler ve kadnlar yreye zg kyafetlerle eitli halk oyunlar sergilemektedirler. Baz yrelerde en son dn yaplan evin bahesinde kadnlar arasnda blgeye has baz oyunlar oynanmaktadr. Yemeklerin hazrland, ziyafetlerin verildii bugnde herkesin kuzu eti yemesi arttr. Katlmn en fazla olduu lenlerden biri olarak dikkat eken Hdrellez kutlamalar, akamdan balayan ikili cem toplantlaryla sabaha kadar srmektedir.441 Makedonyada yaayan Trkler, Edirlez veya Ederlez dedikleri Hdrellezleri aa yukar dier blgelerdeki gibi kutlarlar. Onlardan farkl olarak gidilen mesire yerlerinde Martifal, Mantifal yahut Martaval denilen ksmet falna baktrrlar.442 Yukarda geen erknlardan ayr olarak Balkan Alevi Bektileri arasnda yaplan kutlamalardan biri de bayramlardr. Ramazan ve Kurban bayramlar bu topluluklarda Anadoludaki gibi bir ziyaret ve bayramlama havas ierisinde gemektedir. Ramazan bayramnda; Arife gnnden itibaren eitli yiyecekler
439

Hz. Hzr ve lyas ile ilgili geni bilgi iin bkz., A. Yaar Ocak, slam-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Klt, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1985. 440 elik, Sleyman, Hdrellez, BTKD, Bursa 2005, LV, s.18;Timur, Kemal, Arnavutlar-Solyotlar Romannda Hdrellez Gn ve Nevruz Bayram, HBVAD, Ankara 2004, XXIX, 28; Dimitrova, Donka, Szlke, Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, trc. M. Trker Acarolu, Kaynak Yaynlar, Istanbul 1998, s.196-197. 441 zm, Bulgaristan Alevileri, s. 170171; elik, Sleyman, Hdrellez, a.g.e., s.18; Hristov, a.g.m., s.126 vd. 442 Ocak, slam-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Klt, s.143.

143

hazrlanp datlmakta, bayram gn erkekler bayram namazndan dndkten sonra yallar ve akrabalar ziyaret edilmektedir. Akraba ziyaretleri bittikten sonra, cemin aile bireyleri bayramlklarn giyip, yaklak 200 gram rak alp baba ya da dedenin bayramn kutlamaya giderler. Cem yeleri el pmez yanak yanaa kez prler. Gen kzlar ve delikanllar ise ky meydannda bir araya gelir ve bol bol halay ekerler. Kurban bayramnda da benzeri bir hava grlr. Bunlara ilaveten kurban edilecek kurbanlk kolara bayramdan yedi gn nce kna yaklr. Bayram namazndan sonra kurban kesmek iin babadan izin alnr ve kurbanlar kesilerek kurban etinden yahni yaplr. Kurban Bayramnn ilk gecesi cemin btn yeleri 200 gram rak ve bir anak yahni ve ekmek alp cem evinde toplanr ve hep birlikte ceme kalkarlar. Bayramn 1. ve 4. gnleri ie gidilmez, almann gnah olduuna ve bugnlerde alanlarn balarna tm yl boyunca felaketler geleceine inanlr.443

443

Hristov, a.g.m, s.137-138.

144

SONU

Eski Trkler bata Gk Tanr inanc olmak zere atalar klt ve eitli tabiat kltlerinin belirledii inan yapsyla, yaadklar geni corafi sahann bir gerei olarak bir yandan Budist in kltr, dier yandan Zerdti ran inanlar ve hatta Maniheizm ve Mazdekilikle hair neir olmulardr. slam dininin kabulnden sonra kadim kltrlerini tamamen brakp yeni inan dnyasnn kalplarna bir anda giremeyen ve genellikle Trkmen olarak isimlendirilen bu bir ksm Trkler, slamla birlikte eski inan ve geleneklerini nemli lde devam ettirmilerdir. Yaadklar blgeler, tarihi gemileri, boy tekilatlar, sosyal ve kltrel hayatlar itibariyle birbirinden ok farkl gruplardan oluan Mslman Trklerden gebe veya yar gebe hayat yaayanlar yerleik blgelerdeki dini tedrisattan yoksun kalmlardr. ou okuma yazma bilmeyen bu zmreler, blgedeki mutasavvf ve tarikat erbab kimseler sayesinde slam tanma imkn bulmutur. slamiyeti tam anlamyla renme ve zmseme imkn olmayan gebe Trkmenlerin eski amanist gelenek ve ananelerini bir takm batini yollarla devam ettirmeleri, hulul ve ruh g gibi Hind kkenli anlaylarn slam ile ayn potada yourulmas, eski inanlarn tam olarak zihinlerden silinememesine sebep olmutur. Ayrca Anadolu'ya yerletikten sonra Snni kesim ile bir diyalog ortamnn oluamamas da sz konusu yapnn domasna neden olan nemli sosyal faktrlerdendir. Anadolu'ya yerleen Trkmenlerin zellikle vergi ve toprak ynetimi konusunda yerel idareler ile srekli atma halinde olmalar, onlar Anadoludaki siyasal iktidarlarn hedefi haline getirdii gibi iktidar destekleyen ana bnyeden uzaklatrmtr. ah smailin Anadoludaki ii propagandalar devlete kskn duran bu zmreleri Safevi yanls haline getirmitir. Bu durum Alevi kltrnde ii motifler olarak deerlendirilen Ehlibeyt ve on iki imam inanlarnn derinleerek yerlemesinde nemli rol oynamtr. Hac Bekt Veli retisi etrafnda ekillenen ve Balm Sultan ile tarikat hviyeti kazanan Bektailik ise devlet himayesi altnda tekke ve derghlar vastasyla

145

yaylma imkn bulmutur. Bylelikle zellikle Balkanlarn slamlamasnda nemli bir rol ifa eden Bektailik, bu blgelerde Trk slam kltrnn oluumunu hazrlamtr. Dolaysyla Balkanlarda Alevi Bektai varl ele alnrken sz konusu edilen Trk kltrnn Balkanlara kalc olarak tanmas olmaktadr. Balkanlarda Bektai kltr Osmanl ncesine uzanmaktadr. Sar Saltuk ve Trkmenleri ile ilk defa Anadoludan Balkanlara geen heterodoks kitleler burada kendileri gibi davranan, kendileri gibi yaayan topluluklarla karlamlardr. Bu topluluklar Osmanl Devletinin de Balkanlara yerlemesini kolaylatracak olan Kuzeyden gelen Trk boylardr. Bilindii gibi Balkanlara Hunlardan itibaren bir ok Trk boyu gelmi ve yerlemiti. Bunlardan bir ksm Hristiyanlaarak kimliinden koparken bazlar hala eski kltrlerini yaatyordu. Sar Saltukla balayan srete Balkanlara uzanan dervi ve dervi gruplar bir yandan bu topraklar Osmanlya hazrlarken dier yandan kendilerini izleyen boy ve takipilerini de iskan ediyorlard. Balkanlarda zaviyeler ve tekkeler ina eden bu derviler; bulunduklar blge insan ile scak ilikiler kurmakta mahirdiler. Bu dervilerin nemli zellii da ak olmalar ve ortak noktalar bulma noktasndaki stn yetenekleridir. Bu zellikler Horasandan gelen vasflar olmakla birlikte aslnda bu derviler Balkan kltrne de pek yabanc saylmazlard. Tamamen organize alan bu derviler ilk olarak kendilerinden nce bu topraklara gelenler sayesinde ikinci olarak da Balkan inanlarna zellikle Bogomil ve Paulicienlere Orta Asyadan itibaren aina olmalarndan dolay ksa zamanda en azndan belli blgelerde genel kabul grdler. Osmanl ile birlikte yeni kollar ve iskanlarla Balkanlar tamamen bir Trk yurduna dnrken bu derviler fetih veya sulhde nemli yararlklar gsterdiler. Osmanl henz Bektai ats altnda bulunmayan bu abdal topluluklarn yaklaan Safevi tehdidi ncesinde Balm Sultan ile bir araya getirmitir. Ancak zamanla da ak yap dolaysyla Safevi, Hurufilik, Gulat hatta yer yer Hristiyanlk formlarn almna dahil eden Bektailik, Osmanl Devleti iin ykselme dneminden itibaren tanmas zor bir yk haline gelmi grnmektedir. Patlak veren isyan hareketleri iinde de dorudan olmasa da zaman zaman bu gruplarn yer almas ile yenierilerle vaki ortak payda da 1826da Bektailiin tarassut altna alnmasnda etkili

146

olur. Ancak bu dnemde Balkan Bektailii, Anadolu gibi pek g kaybetmez, hatta baz siyasi hamlelerle mevzi de kazanr. Osmanl sonrasnda ise Balkanlarda slama ve Trkle kar giriilen soykrm gibi katliamlar Bektailii de vurmutur. Blge genelinde sosyalist idareler dneminde ise ok daha byk basklarla yzleilir. Pozitivist ve materyalist fikirlerin empozesi bir yana inanlarn yaatlmasna asla izin verilmez. yle ki Arnavutluk rneinde grld gibi bu lkede sosyalist idarenin kurulmasnda aktif rol alan Bektailik, basklarla nefes alamaz duruma getirildikten sonra 1967de tamamen ortadan kaldrlm hatta Osmanl hatras tekke ve dergahlar bile kyma tabi tutulmutur. Geri erken veya ge dnem bu tm Balkan rnei iin geerli hazin bir sondur. Seksenli yllarn sonundan itibaren yeniden yaplanma sanclar ekmeye balayan Balkan corafyasnda bugn Avrupa Birlii heyecan sz konusudur. Bu erevede daha rahat kendilerini ifade edebileceklerini dnen Balkan Mslman topluluklar ve Bektailer iin ne deiecek, hala olduu gibi slam ve Trklk dna referans verilerek asimilasyon politikalarna alet mi edileceklerdir? Balkanlardaki Alevi Bektai kltrn yerleik unsurlara dayandran tarihiler her zaman olmutur. Aslnda bunlara gre Osmanlnn kuruluu da slam kabul eden Rumlar sayesindedir. nk Osman bir gebedir. Bu tezi reddederek konuyu gerek bir bilim adam sfatyla bugnk tarihi erevesinde ilk defa ele alan Fuad Kprl, Osmanlnn bu mirasa kendi rengini nasl verdiini; Balkan yerlemesi ve Osmanl Devletinin kuruluu problemi etrafnda, Osmanl ariv belgeleri ve zellikle tahrir defterleri araclyla analiz ederek ortaya koymutur. Dier yandan Kprlnn at yoldan yryen . L. Barkann demografi aratrmalar da Balkanlara Anadoludan kitlesel gleri kantlamakta, blgedeki iskan faaliyetleri ve yeni Trk kylerinin kuruluunda dervilerin roln ortaya koymaktadr. Dolaysyla Balkanlarda Alevi Bektailiin ortaya k Trklerin slama girileri ile balayp; Orta Asyadan Anadoluya uzanan tarihi yolculuklarnn bir paras, Osmanl politikalarnn doal bir sonucu olmaktadr. Osmanl Devletinin

147

kurulu artlar ile Balkanlara kmaya balamas bir arada gereklemitir. Balkanlar ideolojik, siyasi pencerelerden deil de kendi artlar etrafnda objektif bir yaklamla incelendiinde Balkan Alevi Bektailiinin kendine zel bir yap arz ettii; Anadolu Alevi Bektailiinden farkllk gsteren taraflar olduu halde Trk-slam kltrnn bir paras olduu aa km olur. Balkan Bektailii baz yabanc aratrmaclarn yapt gibi tek bana yerleik Balkan halklar ve bunlarn kltrleriyle aklanamayaca gibi maalesef gnmz Arnavutluk Bektailiinde olduu gibi Trkslam kltrnden koparlarak da anlalamaz. Anadoluda genel olarak Alevi st kimlii iinde deerlendirilen gruplar Balkanlarda Bektai varl olarak ele alnmaktadr. Abdallarla balatlan Balkan Alevi Bektai formu bugn Balkanlarda Babailik, Bektailik, Bedreddinilik, Hurufilik vb. gibi alt kimlikleri iermektedir. Bunun sonucunda Balkanlardaki Alevi Bektai zmrelerin inan ve ibadetleri, Alevi kaynaklar ve Anadoludaki Alevi Bektailerin uygulamalar gibi birbirinden farkllklar arz etmektedir. zellikle Snni ve ii evrelerle temas halinde olan kimseler yaygn slami anlaytaki inanlara paralellik arz ederken, slam dairesi iinde deerlendirilemeyecek olan hulul, tenash ve Hz. Alinin tanrlatrlmas gibi bir takm inanlara sahip olan kii veya gruplar da vardr. Balkan blgesindeki komnist rejimler ise, sz konusu zmrelerin pozitivist anlaylara sahip olmas ve inan ile ilgili bir takm kukular duymasnda son derece nemli bir faktr olmutur. Namaz oru ve zekt gibi ibadetleri yerine getirmeye alanlar az olup, ounluk bu ibadetlerin uzanda yaamaktadr. Balkanlardaki Alevi/Bektai erknlarnn uygulanmas blgelere gre deiiklikler arz etmekle birlikte genel olarak ikrar verme ve musahiplik btn blgelerde yerine getirilen geleneksel trenlerdendir. Glerin vurduu Balkan Alevi ve Bektailii, 1960 sonras sanayileme ile birlikte ba gsteren kentleme olgusu ve sekler kltr erevesinde topluluklarndaki yaptrmsal ritellerin eski denetim gcn kaybetmeye balamtr. Yallar arasnda hala nisbeten nem arz eden bu uygulamalar, genlerin rabetsizlii ve isteksizlii karsnda birka nesil sonrasna tanamama endiesini dourmaktadr.

148

Alevilik emsiyesi altnda pek ok grubun bulunmas, bu gruplarn slamlamas srecinde bile farkl etkilere maruz kalmalar ve baz temel inan ve ibadet konularnda farkl kabullerin bulunmas, Alevi Bektai inanlarla ilgili daha fazla almann yaplmasn gerektirmektedir. Ayrca gerek kaynaklar, gerekse ahs ve gruplar arasndaki farkllklar, gnmz Alevi Bektai inan zellikleri ve ibadet ekillerini ortaya karmada daha geni ve btnlkl alan aratrmalar sonucu elde edilen verilerin kullanlmasn zorunlu klmaktadr.

149

KAYNAKA
ACAROLU, M. Trker, Bulgaristan Tarihinde Trklerin Rol, Bulgaristan Trkleri zerine Aratrmalar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, ss.19-22, _______, Deliorman Trkleri zerine Bir nceleme, Bulgaristan Trkleri zerine Aratrmalar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, ss.93-100 AKTEPE, Mnir-Arui, Muhammed, Kosova mad., DA, Ankara 2002, XXVI, 216221 AKSU, Hsamettin, Hurflik, DA, stanbul 1998, XVIII, 408412. AKSUN, Ziya Nur, Siyasi ve Sosyal Adan Mezhebler ve Tarikatler, stanbul 1997. ALTUNAN, Sema, XVI. ve XVII. Yzyllarda Rumeli Yrkleri ve Naldken Grubu, Anadolu niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Doktora Tezi) Eskiehir 1999. ANDR, vo, Drina Kprs, ev. Hasan Ali Ediz-Nuriye Mstakimolu, letiim Yaynlar, stanbul 2002. ARABACI, Fazl, Alevilik ve Snniliin Sosyolojik Boyutlar, Ett Yaynlar, Samsun 2000. ARF, Mehmet, Binbir Hadis, stanbul Kitabevi, stanbul 1959, AIKPAAZADE, Ahmed, Akpaaolu Tarihi, haz. Hseyin Nihal Atsz, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1970, ATALAY, Besim, Bektilik ve Edebiyat, Ant yay., stanbul 1991. AVCI, A. Haydar, Kalender elebi Ayaklanmas, AAA yay., Ankara 1988. AYAN, Hseyin, Nesm, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2002, I. AYDIN, Ayhan, Alevilik Bektilik Syleileri, stanbul 1997. _______, Balkesir ve evresinde Yrkler, Zanos Kltr ve Eitim Vakf Yaynlar, Balkesir 1999. BABNGER, Franz; Sar Saltk Dede mad. A. MEB Yay., stanbul 1966, X, 220-221 BABUNA, Aydn, Gemiten Gnmze Bonaklar, ev. Hayati Torun, Tarih Vakf Yurt Yzyl, st 2000. BADAD, Ebu Mansur Abdulkahir, Mezhepler Arasndaki Farklar, Trc. Ethem Ruhi Flal, Ankara 1991.

150

BARDAKI, M. Necmettin, Bir Tasavvuf Mektebi Olarak Bektilik, UBAS I, Isparta, 2005. BARKAN, Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul, 19511952, XIII, 74-75. _______, stila Devrinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, stanbul 1942, II, 279-354. BARTL, Peter, Arnavutluk Mslmanlar, ev. Ali Taner, Bedir Yaynlar, stanbul 1998. BAYRAM, Esad, Ohride Eskiden Trk Kadnlar, II.Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1983, ss.75-83. BAYRAM, Sadi, Hac Bekt- Vel, Gl Baba ve Baz Bekti Vakflar, 1.Trk Kltr ve Hac Bekt- Vel Sempozyumu, Ankara 1999. ss.57-70 BENDER, Cemid, Krt Uygarlnda Alevilik, stanbul 1993. BLGE, Mustafa, Arnavutluk mad., DA, stanbul 1991, III, 383-390. BRDOAN, Nejat, Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Hamburg 1990. _______, Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi, Alev Yaynlar, stanbul 1992. _______, Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, Mozaik Yaynlar, stanbul 1995. BRGE, John Kingsley, Bektilik Tarihi, ev. Reha amurolu, Ant Yaynlar, stanbul 1991. BSEROVA, Sofiya, Nasreddin (Bisertsi) Ky, Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1998. BOLAT, Ali, Melmetlik, nsan Yaynlar, stanbul 2003. BOZKURT, Fuat, Aleviliin Toplumsal Boyutlar, Yn yay., stanbul 1990. _______, adalama Srecinde Alevilik, Doan Yaynlar, stanbul, 2000. BRUNESEN, Martin Van, Krtlk, Trklk, Alevilik, ev. Hakan Yurdakul, letiim Yay., stanbul 2000. Buyruk, nr. Fuat Bozkurt, stanbul 1982. CASTELLAN, Georges, Balkanlarn Tarihi, Trc. Ayegl Yaraman Babuu, Milliyet Yaynlar, stanbul 1993.

151

CN, Turgay, Yunanistandaki Mslman Trk Aznln Din ve Vicdan zgrl, Sekin Yaynlar, Ankara 2003. CNEMRE, Levent Akit, Figen, 100 Soruda Tarih Boyunca Alevlik ve Alevler, stanbul 1995. CSKI, va, Macarlarin Eski Tarihine Eski Trk Macar Ilikilerine Dair, http://www.hbektas.gazi.edu.tr/portal/html/modules.php?name=News&file=art icle&sid=479 ELEB, Evliya, Seyahatnme, Haz. Mmin elik, stanbul 1995, VIII. ELK, Sleyman, Hdrellez, BTKD, Bursa, 2005, LV, ss.1820. ETNER, Ylmaz, Bilinmeyen Arnavutluk, stanbul Matbaas, stanbul 1966. DECE, Aurel; Dobruca mad. A, MEB Yay., stanbul 1963, III, 628-643. DEDE, Abdurrahim, Bat Trakya Trklerinde Eski Trk Dini amanizmden Kalntlar, II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi, Ankara 1982, ss.93-109. DE JONG, Frederick, Bulgaristanda Alevi Gruplar ile Anadolu Tahtaclar Arasndaki liki, ev. Handan Er, I.Akdeniz Yresi Trk Topluluklar Sosyo-Kltrel Yaps, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996, ss.147153. Demir Baba Vilyetnmesi, nr., Bedri Noyan, stanbul 1976. DJURDJEV, Branislav, Bosna Hersek mad., DA, stanbul 1992, VI, 297-305. DOAN, Trkdoan, Alevi-slam nanc erisinde Hz. Hzr, HBVAD, Ankara, 2004, XXIX, ss. 1926. EBU MANNEH, Butrus, 1826da Nakibend-Mceddidi ve Bektai Tarikatlar, Trkiyede Aleviler, Bektailer ve Nusayriler, sav, stanbul 1999, 113127. EKNC, Mustafa, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, Beyan Yaynlar, stanbul 2002. EMECEN, Feridun, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara 1989. ERASLAN, Kemal, Ahmed Yesevi, mad. DA, stanbul 1989, II, 159161. Erdebilli eyh Saf ve Buyruu, nr. Mehmet Yaman, stanbul 1994. EREN, Hasan, Bulgarlar ve Trk Dili, Bulgaristanda Trk Varl, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1985. EREN, Selim, Trklerin Farkl Din Anlayna Sahip Olmalarnn Tarihsel ve Sosyolojik Arkaplan, USAB I, Isparta,

152

ERK, Hasan Basri, Tarih Boyunca Alevilik, Varol matbaas, stanbul 1954. ERZ, Mehmet, Trkiyede Alevilik ve Bektilik, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. ERSEVEN, lhan Cem, Budizm ve Bektilikte Ortak Motifler, Bilim ve topya, stanbul, , Austos 1996, XXVI, ss.1617. EYBOLU, smet Zeki, Gnn Inda Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Tarihi, stanbul 1987. FEHER, Geza, Bulgar Trkleri Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara 1984. FILALI, Ethem Ruhi, mamiyye ias, Seluk yay. stanbul 1984. _______, Trkiyede Alevilik Bektilik, Seluk yay., Ankara 1990. _______, Alevilik Bektilik zerine, Trk Yurdu, Ankara, Aralk 1994, Say 86, XIV, ss.5-7. _______, iiliin Douu ve Gelimesi, iilik Sempozyumu, stanbul 1993, ss.33-46. GKBLGN M. Tayyib, Rumelide Yrkler, Tatarlar, ve Evlad- Fatihan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1957. GLPINARLI, Abdlbaki, Hurufilik Metinleri Katalou, TTK, Ankara 1973. _______, Melamilik ve Melamiler, Gri Yaynlar, stanbul 1992. GRKA, rfan, slam felsefesi Asndan Horasan Erenleri, HBVAD, Ankara 2000, XV, 191211. GZLER, Kemal "Devletin Bir Unsuru Olarak 'Millet' Kavram", Trkiye Gnl, stanbul 2001, Say 64, s.108-123. GLEK, Ali Duran, Anadolu ve Balkanlardaki Alevi Bekti Derghlar, HBVAD, Ankara, 2000, XVI, 202-217. GNDZ inasi, Din ve nan Szl, Vadi Yaynlar, Ankara 1998. GNGR, Erol, Tarihte Trkler, tken Yay., stanbul 1992. HACI BEKT VEL, Maklt, nr., Esad oan, stanbul ts. _______, Makalat ve Mslmanlk, nr, Mehmet Yaman, Ankara 1994. HACISALHOLU, Mehmet, Makedonya mad., DA, Ankara 2003, XXVII, 437444. HALAOLU, Yusuf, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skan Siyaseti ve Airetlerin skan, Ankara 1988.

153

HAMZAOLU, Yusuf, Srbistan Trkl, skp Logos-A Yay., skp 2004, HANERLOLU, Orhan, nan Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1975. HASLUCK, F. William, Anadolu ve Balkanlarda Bektilik, trc. Ycel Demirel, Ant Yaynlar, stanbul 1995. _______, Bektilik Tetkikleri, trc. Ragp Hulusi, Milli Eitim Basmevi, Ankara 2000. _______, Bektiliin Corafi Dalm, ev. Turgut Koca-A.Nezihi Erginsoy, stanbul 1991. HRSTOV, Hristo, Mesim-Mahalle (Mdrevo) Ky, Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, trc., M. Trker Acarolu, Kaynak Yaynlar, stanbul 1998. ss.85-160. http://www.aleviyol.com/bektasilikdinler.htm http://www.milliyet.com.tr/1998/05/27/entel/ent.html. http://www.tahtacilar.com/ikrar.html. http://www.tika.gov.tr/ulkeler.asp?id=1 http://www.tika.gov.tr/ulkeler.asp?id=3 BNL-ESR, Ebl-Hasan (630/1232), el-Kmil fit-Tarih, Beyrut, 1965. I-XIII, BRL Mehmet; Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti, stanbul 1994. NALCIK, Halil, Osmanl Devletinin Kuruluu, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, IX. _______, Trkler ve Balkanlar, Obiv Yaynlar, stanbul 1993 NALCIK, Halil, Rumeli mad., A, stanbul 1964, IX, 767-773 NAN, Abdulkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1954. NAN, Yusuf Ziya, slamda Melamiliin Tarihi Geliimi, Bayramak Yaynevi, stanbul 1976. ZET, Metin, Balkanlarda Tasavvuf, Gelenek Yaynlar, stanbul 2004. KADI ABDULCEBBR, Kad Abdulcebbr b. Ahmed, Tesbitu Delailin-Nbvve, thk., Abdulkerim Osman, Beyrut, Darl-Arab, 1966, II, 377-380.

154

KAFESOLU, brahim, Bulgarlarn Kkeni, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1985. _______, Eski Trk Dini, Kltr Bakanl yay, Ankara 1980. KALAFAT, Yaar, Balkanlardan Ulu Trkistana Trk Halk nanlar 1, Kltr Bakanl yaynlar, Ankara 2002. _______, Kamizm-amanizm, Yeditepe yaynlar, stanbul 2004. _______, Makedonya Trkleri Arasnda Yaayan Halk nanlar, TDAV. Yaynlar, stanbul 1994, _______, Orta Toroslar ve Makedonya Yrkleri Halk nanlar Karlatrmas, 1. Akdeniz Yresi Trk Topluluklar Sosyo-Kltrel Yaps Sempozyumu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996, s. 150-163. KARAMUSTAFA, Ahmet, Kalenderler, Abdallar, Hayderiler:16. Bektiliin Oluumu, HBVAD, Ankara 1999, XI, s. 60-75 KARPAT, Kemal, Balkanlar mad. DA, stanbul 1992, V, 25-32. KAYA, Hasan, Alevilik-Kzlbalk, Senfoni Yaynlar, stanbul 2003. KAYGUSUZ, smail, Alevilik nan, Kltr, Siyaset Tarihi ve Ulular, Alev Yaynlar, stanbul 1995. _______, Aleviliin Douu, Su Yaynlar, stanbul 2005. _______, Musahiplik, Alev Yaynlar, stanbul 1991. _______, Alevilikte Dr ve Drn Pirleri, Alev Yaynlar stanbul 1993. KEEL, akir, Bektilik-Alevilik Arasndaki Farklar-Meydan Evi, Uluslararas Bektilik ve Alevilik Sempozyumu, Isparta 2005, s. 322336. KESKOLU, Osman, Bulgaristanda Trkler, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1985, KOLOLU , Orhan, Osmanl Dneminde Balkanlar, Obiv Yaynlar, stanbul 1993, KORKMAZ, Esat, Alevilik ve Bektilik Terimleri Szl, Anahtar Kitaplar, stanbul 2005. _______, Zerdtilik Terimleri Szl, stanbul 2004. KPRL, M. Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bk. Yay., Ankara, 1976. _______, Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK yaynlar, Ankara 1999. Yzylda

155

_______, Bektiliin Meneileri, Trk Yurdu, II/8, stanbul, 1923, ss.121-140. _______, ve F. Babinger, Anadolu slamiyeti, stanbul 1996. KUTLU, Snmez, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara 2000. KK, Hlya, Cumhuriyet Dneminde Bektilik, UBAS I, Isparta 2005. KK, Murat, Bir Nefes Balkan, Horasan Yaynlar, stanbul 2005. MELKOFF, rene, Hac Bekt: Efsaneden Geree, stanbul 1998. _______, Uyur dik Uyardlar, ev. Turan Alptekin, Cem Yay., stanbul, 1993. _______, Melikoff, rene, Anadoluda Heterodoks slam, Tuttum Aynay Yzme Ali Grnd Gzme, stanbul 1997, ss.43-60. _______, Bektilik/Kzlbalk: Tarihsel Blnme ve Sonular, Alevi Kimlii, ed. T. Olsson ve dierleri, trc., Bilge Kurt Torun-Hayati Torun, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999. Mell Divan ve Aleviliin, Tasavvufun, Bektiliin Tarihesi, haz. Latife zpolat, Hamdullah Erbil, ahin Matbaas, Ankara ts. MONTAGU, Lady, Trkiye Mektuplar: 1717/1718, ev. Aye Kurutluolu, Tercman Yaynlar, stanbul ty. NOYAN, Bedri, Bektilik Alevilik Nedir?, Ankara 1985. _______, Btn Ynleriyle Bektilik ve Alevilik, Ard Yaynlar, Ankara 1998, I-IV. OCAK, Ahmet Yaar, Bektai Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabevi, stanbul 1983. _______, Babaler syan, Dergh Yay., stanbul 1980. _______, Osmanl imparatorluunda Marjnal Sfilik: Kalenderiler, TTK, Ankara 1992. _______, slam-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Klt, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1985. _______, Kltr Tarihi Kayna Olarak Menakbnameler, Trk Tarih Kurumu Y., Ankara, 1992. _______, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15. ve 17. Yzyllar), stanbul 1998. _______, Sar Saltk: Popler slamn Balkanlardaki Destani ncs, TTK Yaynlar, Ankara 2002.

156

_______, Alevi, DA, stanbul 1989, II, 368-369. _______, Bektilik, DA, stanbul 1992, V, 373379. _______, Balm Sultan, DA, stanbul 1992, V, 1718. _______, Babailik, DA, stanbul 1991, IV, 373374. _______, Baba lyas, DA, stanbul 1991, IV, 368. _______, Hac Bekt- Vel el-Horasani, Yunus Emre Nasreddin Hoca ve Hac Bekt Vel Dncesinde Hogr, Ankara 1995, 185-201. _______,Bektilik Bir Tarikattr Ama Alevilik, Bir Tarikat Deildir Trk Yurdu, Ankara, Aralk 94, s.13-18. _______, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin hsanolu, slam Tarih, Sanat, ve Kltr Aratrma Merkezi, stanbul, 1998. OUZOLU, Yusuf, Balkanlardaki Trk Varlnn Tarih indeki Gelimesi, Balkanlardaki Trk Kltrnn Dn-Bugn-Yarn, Uluslaras Sempozyum Bildiri Kitab, Bursa 2002 s.2-5 OKAN, Murat, Trkiyede Alevilik, mge Yaynlar, stanbul 2004. ONARLI, smail, Alevilikte Cem ve Musahiplik Nedir?, Karacaahmet Sultan Dernei Yaynlar, stanbul 2003 ORTAYLI, lber, Tarkatler ve Tanzimat Dnemi Osmanl Ynetimi, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Ankara 2000, ss.346Otman Baba ve Vilyetnmesi, nr, Hakk Sayg, stanbul 1996. OYTAM, M. Tevfik, Bektiliin Yz, Maarif Kitabevi, stanbul 1979. KTEM, Niyazi, Anadolu Aleviliinin Senkretik Yaps, Trkiyede Aleviler, Bektiler, Nusayriler, Ensar Neriyat, stanbul 1999. ss.221239. Z, Baki, Osmanlda Alevi Ayaklanmalar, Ant Yaynlar, stanbul 1992. _______, Bektilik Nedir?, stanbul 1977. _______, Dnyada ve Trkiyede Alevi Bekti Derghlar, Can Yaynlar, stanbul 2001. _______, Kurtulu Savanda Alevi-Bektiler, Can Yaynlar, stanbul 1995. _______, Manicilik ve Alevi-Bektilikteki izleri, Bilim ve topya, stanbul, Austos 1996, XXVI, 10-11.

157

_______, Balkanlarda Alevilik, http://www.alewiten.com/balkanlarda1. Z, Mehmet, Trkiyede Alevilik Bektilik, stanbul 1990. Z, Mustafa, slm Mezhepleri Tarihi Asndan Anadolu Alevilii, Trk Yurdu, Ankara, Aralk 1994, Say 88, XIV, 70-72. ZBLGEN Erol, Btn Ynleriyle Osmanl, z Yaynclk, stanbul 2003. ZNAL, Erdoan, Makedonya Yunan Deildir, Genelkurmay Yay., Ankara 1993. ZTELL, Cahit, Pir Sultan Abdal, stanbul 1971. _______, Bekti Glleri Alevi Bekti iirleri Antolojisi, Milliyet Yaynlar, y.y, 1973 ZTRK, Mrsel, Anadolu Erenlerinin Kayna Horasan, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2001. ZTRK, Yaar Nuri, Tarihi Boyunca Bektilik, Yeni Boyut Yaynclk, stanbul 1990. POPOVC Alexandre, slam Dnyasnda Tarikatlar, ter. Osman Trer, Sffe Yaynlar, stanbul 2004. _______, Balkanlarda slam, nsan Yaynlar, stanbul 1995. REFK Ahmet, On altnc Asrda Rafzlik ve Bektilik, DEFM, IX/2, stanbul 1932. RASONY, Laszlo, Trk Devletinin Batdaki Vrisleri ve lk Mslman Trkler, haz. . K. Seferolu, Adnan Mderrisolu, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara 1983 RM, Ebul-Hayr, Saltk-nme, Haz., kr Haluk Akaln, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1988, I SARAL, smail Tosun, Gl Baba ve Tahta Klc, HBVAD, Ankara 2004, XXIX, 245256. SARIKAYA, Mehmet Saffet, slam Dnce Tarihinde Mezhepler, Isparta 2001. SAYGI, Hakk, eyh Safi Buyruu ve Rumeli Babaan (Bekti) Erknlar, Simge Yaynlar, stanbul 1996. _______, Alevi-Bekti nanc, Cem Vakf Yaynlar, stanbul 2005. SEVM, Ali - Ycel Yaar, Trkiye Tarihi, TTK, Ankara 1989. SEZGN, Abdlkadir, Hac Bekt Vel ve Bektilik, Ankara 1990. _______, Alevilik Deyince, Burak Yaynevi, stanbul 1996.

158

_______, Trkiye Alevlii, Alevlerde Liderlik ve Kavram Sorunu, 2023 Dergisi, Ankara Aralk 2004, Say:44, ss.3648 SEZGN, Haluk, Balkanlardaki Kltr Mirasmz, Obiv Yaynlar, stanbul 1993. SOYYER, A. Ylmaz, 19.Yzylda Bektlik, Akademi Kitabevi, zmir 2005. _______,Bekti Tekkelerinin 1826da Kapatln Anlamak, Uluslararas Bektilik ve Alevilik Sempozyumu I, Isparta 2005, s.6871. STEFANOV, Yordan, Demir Baba Tekkesi, Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, ter. M. Trker Acarolu, Kaynak Yaynlar, stanbul 1998, s.177 vd. SUBAI, Necdet, Alevi Kimlii, Ankara 2005. SUNAR, Cavit, Melamilik ve Bektilik, Ankara 1975. SMER, Faruk, epniler, Trk Dnyas Aratrma Vakf Yaynlar, stanbul 1992. _______, Ouzlar, Ana Yay., stanbul 1980, ENER, Cemal, Alevlik Olay, stanbul 1989. _______, Alevi Trenleri, Ant Yaynlar, stanbul 1991. _______, Trklerin Mslmanlktan nceki Dini amanizm, Ad Yaynlar, stanbul 1997. _______, Osmanl Belgelerinde Aleviler-Bektiler, Karacaahmet Sultan Dernei Yaynlar, stanbul 2002. TAKATS, Sandor, Macaristan Trk leminden izgiler, MEB, Ankara 1970. TEMREN, Belks, Bektiliin Eitsel ve Kltrel Boyutu, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1995. TMUR, Kemal, Arnavutlar-Solyotlar Romannda Hdrellez Gn ve Nevruz Bayram, HBVAD, Ankara 2004, XXIX, ss. 27-31. TODOROV, Nikolay, Bulgaristan Tarihi, ev. Veysel Atayman, nc Kitabevi, stanbul 1979. TUCU, Hseyin, Alevilik Bir Mereptir, Kpr Dergisi, No:62, stanbul, Bahar 1998, 5560. TUNA, Erhan, amanlk ve Oyunculuk, Okyanus Yaynlar, stanbul, 2000. TURAN, Ahmet, Anadolu Alevileri-Kzlbalar, OMFD, Samsun 1992, VI, 4559. TRKDOAN, Orhan, Alevi Bekti Kimlii, Tima Yaynlar, stanbul 1995.

159

ULUAY, aatay, XVII. Asrda Saruhanda Ekyalk ve Halk Hareketleri, stanbul 1944. ULUAY, mer, Alevilikte Toplu badet, Adana 1993. ULUDA, Sleyman, Baba, DA, stanbul 1991, IV, 365366. UYAR, Mazlum, Safeviler ncesi randa Tasavvuf ve Safevi Devletinin Ortaya k, Akademik Aratrmalar Dergisi, stanbul 2001, Say 78, 8599. UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara 1982, I, ER, Cenksu, Tokat Yresinde Geleneksel Alevilik, Ankara Okulu Yay., Ankara 2005 NER, M. Emin, Alevilik, XVI. Yzyla Kadar Tarihi Geliimi ve Yavuz Devri Osmanl ran likilerindeki Rol, Kpr Dergisi, stanbul, Bahar 98 ZM, lyas, Gnmz Alevilii, sam Yay., stanbul 1997. _______, Bulgaristan Alevilii, stanbul 1999. _______, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, Horasan Yaynlar, stanbul 2002. _______, Kzlbalk, mad., DA, stanbul 2002, XXV, 546-557. _______, Gnmz Alevi rgtlenmeleri ve Geleneksel Alevilikle likisi, Trkiyede Aleviler Bektiler Nusayriler, Ensar Neriyat, stanbul 1999, ss.335-375. Vilyetnme-i Hac Bekt Vel, haz. Abdulbaki Glpnarl, nklp Kitabevi, stanbul 1995. XEMGN, E, Aleviliin Kkenindeki Mazda nanc ve Zerdt retisi, Berfin Yaynlar, stanbul 1995. YAMAN, Mehmet, Alevilik: nan-badet-Erkn, Ufuk Yaynclk, stanbul 1995. YAAROLU, Hasan, Taberistan Zeydleri, MSBE (Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1998. YILDIZ, Harun, Amasya Yresi Alevileri, OMSE (Baslmam Doktora Tezi), Samsun 2003. YILMAZ, Hac, Bilinmeyen Bir Koyunbaba Menakb zerine, HBVAD, Ankara, 1999, XI, 21-52. YCEL, Yaar, Bulgaristanda Trk Varl, TTK Basmevi, Ankara 1985.

160

161