MET - 222 DEMR ELK METALURJS DERS NOTLARI

Hazrlayan : Do.Dr. Halil ARIK ANKARA - 2009

Demir ve zellikleri
- Kimyasal gsterimi: Fe - Atom numaras: 26 - Atom Arl: 55,847 g/mol - Younluu: 7,86 g/cm3 - Ergime Derecesi: 1538 C - Kaynama Noktas: 2861 C - Kristal Yaps: Hacim Merkez Kbik (HMK) - Brinell Sertlii: 490 MPa - Atom yarap: 126 pm (pikometre) (1x10-12m ) - Young Modl: 211 GPa

Demirin Yerkrede Bulunuu

En iten en da yerkre kesiti

Yerkre, yerbilim (jeoloji) almalar ile yaps anlalmaya allan Yerkreye ait bilgilerin ou, sismik dalgalarn incelenmesi sayesinde elde ediliyor. Depremler sonucu oluan doal veya bilim adamlarnn oluturduu yapay sismik dalgalarn, farkl yaplardaki katmanlarda farkl davrandklar biliniyor. Yerkre iinde hareket eden bu dalgalarn davranlarnn incelenmesi sonucunda Yerkrenin i yaps anlalabiliyor. Yerkrenin merkezinde kat haldeki nikel ve demirden oluan ekirdek bulunuyor. Bu ekirdei evreleyen D ekirdek ise, iindeki slfr ve oksijen nedeniyle ergime noktas dt iin sv halde bulunan nikel ve demirden oluuyor. 4.5 milyar yldr soumasna ramen hala ok scak olan ekirdek, Yerkre'nin manyetik alannn olumasndaki etken. Daha sonra gelen ve Alt Manto ve st Manto diye ikiye ayrlan Manto ise, ksmen ya da tmyle eriyik durumdaki kayalardan oluan magmay ieriyor. Demir, magnezyum, silikon ve oksijence zengin mineralleri ieren Mantodan sonra, bu katmanlarn en incesi olan ve okyanuslar ile ktalar barndran Yerkabuu bulunuyor.

Yer kabuu
Yer krenin en d katmandr. Yer krenin toplam hacminin % 2'den azn, ktlesinin ise binde 4'n oluturur. Daha derin tabakalara oranla dk younlukta ve kat yapdadr. Yer kabuunun okyanus tabanlarnda kalan ksm olduka ince (5-10 km), ktalardaki ksm ise daha kalndr (30-70 km). Yer kabuu younluunun okyanus tabanlarnda daha yksek (3,2g/cm3), ktalarda ise daha dk (2,7-3 g/cm3 ) olduu bilinmektedir. Bu farkllklar nedeniyle, 'okyanus kabuu ve kta kabuu eklinde iki ayr tanm yaplr.

Yerkrenin Kesit Grn

Yerkre Katmanlarnn Bileimi (% Arlk olarak)

Element
Demir (Fe) Oksijen (O) Silisyum (Si) Magnezyum (Mg) Nikel (Ni) Kalsiyum (Ca) Alminyum (Al) Kkrt (S) Krom (Cr) Sodyum (Na) Mangan (Mn) Fosfor (P)

Yer Kre
31,9 29,7 16,1 15,4 1,82 1,71 1,59 0,63 0,47 0,18 0,17 0,12

Ktasal Kabuk
5,1 46,6 27,7 2,1 0,01 3,6 8,1 0,05 2,8 0,1 0,1

Okyanusal Kabuk
8,2 44,9 24,1 4 7,8 7,7

Manto
6,3 44,8 21,5 22,8 0,2 2,5 2,3 0,03 0,26

ekirdek
85 6 5,2

1,9 0,9 0,3 0,35

1,6

0,27 0,1 0,009

elik retim Aamalar

elik
elik, ana bileeni demir, ana alam elementi ise karbon olan bir demir karbon alamdr. retim yntemleri ve kullanlan cevherlerden dolay manganez, silisyum, fosfor ve kkrt eliin bnyesinde bulunan dier elementlerdir. Gnmzde yaklak 3500 adet farkl fiziksel ve kimyasal zelliklerde elik bulunmaktadr. Mevcut eliklerin yaklak %75i son 20 yl ierisinde gelitirilmitir. Eer eyfel kulesi bugn yeniden ina edilecek olsa mhendisler iin daha nceden tketilen miktarn 1/3 i yeterli olabilecektir. Bu rnek elik trlerinin her geen gn kalitelerinin iyiletirildiini gstermektedir.

eliin nemi
Bir lkenin gelimilik dzeyini gsteren en nemli kriterlerden biri de o lkede kii bana tketilen demir ve elik miktar olarak kabul edilmektedir. Bunun ne anlama geldiini anlamak iin eliin nerelerde tketildiine bakmamz gerekir. Otomotiv sektr naat sektr Tamaclk sektr Beyaz eya sektr Gemi inas Makine ve imalat sektr gibi pek ok alanda tketilmektedir.

Yllara Gre elik retimi (Milyon Ton Olarak)

Yl 1970 1975 1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 Dnyadaki retim 595 644 717 719 770 752 750 799 777 789 Yl 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Dnyadaki retim 848 850 904 970 1069 1147 1251 1344 1329 1219

elik reten lkelerin Sralamas (Milyon ton olarak)

lke Ad in Japonya ABD Rusya Hindistan Gney Kore Almanya Ukranya Brezilya talya Trkiye Tayvan Taplam Sralama 1 2 3 4 5 6 7 8 10 9 11 12 2006 423 116,2 98,6 70,8 49,5 48,5 47,2 40,9 30,9 31,6 23,3 20,1 1251 Sralama 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2007 489,2 120,2 98,2 72,4 53,1 51,5 48,6 42,8 38,8 31,5 25,8 20,9 1344

lkelerin elik retim Metotlar

Temel olarak gnmzde elik retiminde takip edilen iki gncel yol vardr. Bunlar; 1. Yol : Entegre tesislerde demir cevherinden Yksek frnlarda pik demir retimi ve akabinde bu pik demirden Bazik Oksijen Frnlarnda (BOF) elik retimi 2. Yol : Mevcut demir elik hurdalarnn elektrik ark ocaklarnda tekrar ergitilmesiyle elik retimi eklindedir. 2007 Yl itibariyle dnya elik retimi 1344 milyon ton olup, bunun yaklak 1/3 elik hurdasndan elde edilirken kalan demir cevherinden elde edilmitir. Trkiye de ise 2007 yl itibariyle retilen 25,8 milyon ton eliin 19,5 milyon tonu elik hurdasndan elde edilmitir. Bu hurdann sadece 6,2 milyon tonu lke iinden temin edilmi olup, kalan tamamen ithal edilerek karlanmtr. Mevcut rakamlara bakldnda uanda dnyann en nemli elik hurda ithalats durumundayz. 2007 ylndaki Pik demir retimimiz 6,2 milyon ton olup toplam pik tketimimiz 6,6 milyon ton kadardr.

2006 Yl Demir Cevheri retimi (Milyon ton olarak)

lke Ad in Brezilya Avustralya Hindistan Rusya Ukrayna ABD Gney Afrika retim Miktar 520 300 270 150 105 73 54 40 lke Ad Kanada sve Venezella Kazakistan ran Moritanya Dier lkeler Toplam retim Miktar 33 24 20 15 20 11 43 1690

elik retimi
elik retiminde takip edilen iki yol vardr. Bunlar; 1. Demirin doal hammaddesinden (demir cevherinden) elik retimi. 2. elik hurdasnn yeniden ilem grmesiyle.

elik hurdalarnn tekrar kazanmyla a- Snrl olan doal kaynaklarn kullanm azalmakta b- Bu alandaki evre kirlenmesinin nne geilmesi gibi kazanmlar salanmaktadr.

Demir elik Entegre Tesisi

Trkiye de mevcut olan demir elik entegre tesisleri 1. Karabk 2. Zonguldak ereyli 3. skenderun demir elik tesisleri

Demir cevherinden demir-elik retimi

Demir cevherinden demir elik retimindeki aamalar 1- Hammaddenin (demir cevheri, kok kmr, kire ta scak hava) yksek frn iin hazrlanmas. 2- Yksek frnda pik demir retimi 3- Sv pik demirden bazik oksijen frnlarnda elik retimi 4- Sv eliin scaklk ve kimyasal kompozisyon bakmndan srekli dkm iin hazrlanmas. 5- Srekli dkm ile sv elikten kat blok paralarn (slabs-bloomsbillets) retimi. 6- Blok paralardan haddeleme ile yass (levha) veya uzun (Profil) elik rn elde edilmesi

Yksek Frnda Pik Demir retimi

Yksek Frna Yklenen Malzemeler Demir cevheri Metalurjik kok kmr Cruf yapc katk maddeleri Scak ve basnl hava

Demir Cevheri
Demir cevheri hakknda bilgi vermeden nce genel olarak mineral ve cevher tanmlamalarn yapmamz gerekir. Cevher : Ekonomik deeri olan iki ve daha fazla mineralden oluan mineral guruplarna maden, metal ieren madenlere de cevher denir. Dnyann nemli cevher reticilerinin rettikleri demir cevherlerinin ortalama ierikleri: %57-66 Fe, % 1-5 SiO2, %1,5-2,5 Al2O3, %0,02-0,05 S, %0,01-0,07 P eklindedir. Mineral : Yeryznde doal olarak varolan, benzer veya farkl fiziksel zellikleri olan ve belli bir kimyasal formlle ifade edilebilen inorganik maddelerdir.

Demir Mineralleri
Demir, tabiatta bileikler halinde bulunur ve genellikle oksit halde bulunur. Bileimlerine gre ad alan demir minerallerinden demir elik retiminde kullanlabilenleri unlardr. Hematit : Fe2O3 Manetit : Fe3O4 Limonit : H2FeO4(H2O) Gotit : Fe2O3 .H2O

Dier Demir Mineralleri

Bu bileiklerin dndaki slfrl, slfatl ve karbonatl bileiklerin yksek frnda elik retiminde ve benzeri yerlerde kullanlabilmeleri iin n zenginletirme ilemlerine tabi tutulmalar gerekmektedir. Bu bileiklerden bazlar Pirit : FeS2 Protin : FeS Melenterit : FeSO4 Siderit : FeCO3

eitli Demir Mineralleri

Manetite

Hematite

eitli Demir Mineralleri

Goethite

Limonite

Demir Cevherlerinin Deerlendirilmesi

Demir cevherinin deerlendirilmesinde deiik unsurlar dikkate alnmaktadr Cevherin fiziki durumu Cevherin bileimleri Cevherin demir bakmndan zenginlii Cevherin karlabilme kolayl ve dier ekonomik unsurlar.

Yksek Frna Yklenen Cevherlerde Aranan zellikler Cevherin Parack Bykl Cevherin ndirgenebilirlik zellii Cevherin Gzeneklilii Cevherin Mukavemeti Cevherlerin Yksek Frn erisindeki ime zellikleri ve Frna Olan Etkileri

Cevherin Parack Bykl

Malzeme Pelet Sinter Para cevher : : : : Parack boyutu (mm) 4,7-19 4,7-31 9,5-17

Not: Japon yada uan yksek frna yklenen cevherin oranlar %15 para cevher, % 10 pelet cevher ve % 75 sinter cevher eklindedir

Cevherin ndirgenebilirlik zellii

Yksek frndaki indirgenme kabiliyetleri en kolaydan en zora sralanrsa; 1. Limonit, 2. Hematit, 3. Gotit, 4. Pelet, 5. Sinter, 6. Manetit eklindedir.

Cevherin Gzeneklilii
Gzenekli cevher frn ierisinde masif yapdaki cevhere gre daha fazla yer igal edeceinden retim miktarn azaltrken, masif cevhere gre indirgenmesi daha hzl olacandan bu ynden de bir avantaj salamaktadr.

Cevherin Mukavemeti
Yksek frna arj edilecek cevherlerin frna ykleme yaplmadan ve yapldktan sonra frn ierisinde krlp toz haline gelmemesi gerekir. Frna yklenen malzemenin krlp toz haline gelmesi frn ierisindeki gaz geirgenliini drecek bu durum frnn randmann ve retilecek pik demirin kalitesini olumsuz ynde etkileyecektir.

Baz Safszlklarn Yksek Frndaki Etkileri

SiO2 Al2O3 Kkrt (S) Alkaliler inko Kurun Titanyum Bakr

AGLOMERASYON
Toz haldeki cevherlere veya eitli cevher zenginletirme sonras elde edilen cevher konsantrelerine tatbik edilen boyut byltme ilemine genel olarak aglomerasyon ad verilmektedir. Tipik uygulamalar; Sinterleme Peletleme Biriketleme eklindedir.

Sinterleme

Sinterleme
retim metalurjisinde sinterlere daha ok demir cevherlerine tatbik edilmektedir.
Sinter harmannn kalnl : 10-30 cm Max. Sinter scakl : 1450 C Cevher boyutu 0-10 mm Kok-Kireta boyutu : 0-3 mm Sinter harman karm yaklak % 65 cevher % 3,5 kok % 7,5 kireta % 24 geri dnen toz sinter

ekil 1 Sinterlemede akm emas

A- Geri dnen ince SinterB-C- ince cevher D- KokE- Kireta, F- ok ince tozlar
1- Kartrma tromeli, 2- Besleyici, 3- Ateleyici, 4- Toz tutucu, 5- Sinter krc, 6- Scak elek 7- Soutucu, 8-Souk elek, 9- Yksek frna gnderilen elek st, 10- Elek alt rn

11- Geri dnen (elek alt)ince sinter toz, 12- Toz Tutucu,13- Fan,14- Baca

Demir Cevherlerini Sinterlemenin Amac

1. Fazla tozlu cevherlerin tozlarnn aglomera edilerek yksek frnda kullanlabilir hale getirmek. 2. Demir cevherinde mevcut olan kkrd oksit hale dntrmek ve kkrt miktarn azaltmak 3. Yksek frn alma artlarnda kullanlabilecek ve indirgenme kabiliyeti yksek, mukavemetli, ufalanmaya dayankl arj malzemesi elde etmek suretiyle retim verimini artrmak ve iletme arzalarn en aza indirmek.

Peletleme
Dk tenrl veya safszlklar yksek olan cevherler, yksek frna verilmeden nce zenginletirme ilemine tabi tutulurlar. Zenginletirme sonras elde edilen konsantre rn bu haliyle yksek frnda kullanlmaya uygun deildir. Bu durumda konsantre rnn ierisine katlan bir balayc madde ile nem ve s yardmyla belli boyutlarda sertletirilme ilemine peletleme denir.

Peletleme

Peletlemede Akm emas

ekil 2. Peletlemede akm emas

Peletlemede Akm emas

Peletler

Pelet Yapmnda Balayc Maddeler

Pelet yapm srasnda cevher konsantresine katlan balayclar genellikle bentonit, kire, olivin ve organik maddeler gibi balayc zellii tayan katk maddeleridir.

Balayc Maddelerin Grevi.

Cevher konsantresi iindeki serbest suyu tutmak. Peletlerin l ilemi esnasnda cruf balar olumadan nceki devrelerde (n stma ilemleri esnasnda) paralanp dalmalarn nlemek.

Bentonit
Demir cevheri peletlenmesinde kullanlan en nemli balayc zellii olan katk maddelerinden biridir. Cevher zelliine bal olarak % 0,51,0 arasnda deien miktarlara cevher ierisine kartrlmaktadr.
Divrii pelet tesislerinde kullanlan bentonit'in zellikleri Kimyasal zellikleri
SiO2 A2O3 Fe2O3 Na2O + K2O CaO + MgO Ate Kayb % 58-65 % 18-25 % 6 Maksimum % 4 Maksimum % 5 Maksimum %6.5 maksimum

Metalurjik Kok
Demir ve demir d metallerin retiminde kullanlan yksek frnlarda tketilen yegane yakt metalurjik kok kmrdr. Kok kmr ta kmrnden destilasyonu sonucu elde edilmektedir.

Ta kmrnden kok kmr retimi

Metalurjik Kok

Yksek Frnda Kok Kmr

Yanarak frn iinde gerekli olan sy verir, Ksmi yanma sonucu frndaki demir oksit minerallerini indirgemek zere gerekli olan CO gazn salar, Yksek frndan retilen pik demir ierisindeki bulunan yaklak % 4 karbonun kaynan tekil eder.

1 Ton Ta Kmr Koklatrld Zaman

635 kg kok kmr, 31 m3 kok gaz (4900 kcal/m3 gte), 11 kg (NH4)2SO4, 38 kg katran 11 lt ya elde edilmektedir.

deal Bir Metalurjik Kok Kmrnde

Uucu Madde : Sabit Karbon : Kkrt : Kl : Gzenek : Rutubet : Krma mukavemeti : % 0,60 En fazla % 88 En az % 0,45 En fazla % 10 En fazla % 50-55 % 3 En fazla 180 kg/cm2 (en az)

Scak Hava
Scak hava 600-1000C arasna stlr ve 1-1,5 atmosfer fazla basn ile frna flenir. Aksiyal kompresrlerde retilen bu hava, stclardan getikten sonra frnn haznesi evresindeki ana hava simidi vastas ile fleme borusundan tyerlere flenir.

Yksek frn ve yksek frna hava temin eden sobalarn grnm

Yksek Frn

Hammadde
Normal olarak gnmz yksek frnlarnda 1 ton pik demir elde edebilmek iin yksek frna sinter, pelet veya parack eklinde toplam 1600 kg cevher yklemesi yaplmaktadr. Ayrca 380 kg kok ve 280 kg kireta tketilmektedir. Bunlarn yansra yksek frnn tuyerlerinden sobalarda 1150-1250 aralnda stlm 1000 m3 hava flenmektedir.

Coke particles: 25-70 mm

Sinter: 5-50 mm

Lumpy ore: 10-30 mm

Pellets: 10-25 mm

Yksek Frnda Reaksiyonlar

454Cde balar 595 Cde balar 704 Cde balar 850 Cde balar

FeS+CaO--------> CaS+FeO

Yksek Frnda Pik retimi

Plverize kok tketimi

Yksek Frn
1 ton sv pik demir iin Yksek frna yklenen malzeme
Malzeme miktar (kg) Kok kmr 380 Sinter cevher 1160 Pelet cevher 190 Kireta 280 Boyutu (mm) 50 20 12 25

Frn gaznn kompozisyonu (hacimce) Toplam miktar (m3) 1533 CO % 22 % 22,8 CO2 % 4,2 H2 Scaklk (K) 430 Basn (Mpa) 0,25
Frndan alnan Sv pik demir sc. (K) 1800 Curuf/pik demir oran 0,30 Pik demirin kompozisyonu(%a.) C 4,50 Si 0,39 Mn 0,27 P 0,10 S 0,03 Curufun kimyasal kom (%a.) 33,8 SiO2 CaO 42,5 14,3 Al2O3 MgO 6,5 MnO 0,26 S 0,96

ekil 3. Yksek frnn ematik gsterimi

Pik Demir
Pik demirin kimyasal bileimi Demir (Fe) : % 93,5-95 Silisyum (Si) : % 0,30-0,90 Slfr (S) : % 0,025-0,050 Mangan (Mn) : % 0,55-0,75 Fosfor (P) : % 0,03-0,09 Titanyum (Ti) : % 0,02-0,06 Karbon (C) : % 4,1-4,4

Pik Demir
Pik Demir Sv halde frndan dar aktlan metalik faza pik denmektedir. Elde edilen pik demirdeki Mn ve Si oran yksek frndaki kullanlan cevher ve kire tandaki miktarlarna bal olarak deimektedir. Pik demirdeki mangann fazla olmas demirin karbonla Fe3C eklinde bileik yapmasn kolaylatrr ve elde edilen pik demirdeki sementit fazndan dolay beyaz renktedir. Bu tr pik demir elik retiminde kullanlr. Eer mangan yerine pik demirde silisyum daha fazla bulunuyorsa silisyum pik demirin soumasn yavalatacak ve pik demirdeki karbonun serbest halde yani grafit halde bulunmasn salayacaktr. Bu durumda grafitin renginden dolay elde edilen pik demir esmer renkte olacaktr ve esmer pik demir olarak isimlendirilir. Bu tr pik demir daha ok dkme demir paralarn retiminde tketilmektedir. Beyaz pik demir sert ve anmaya dayankl buna karlk esmer pik demir yumuak ve krlgandr.

ngot Demir
ngot demirin endstride ok az ve zel kullanm alanlar vardr. Saf demir olarak ta isimlendirilen ingot demirin tipik kimyasal analizi u ekildedir. Karbon (C) : % 0,012 Manganez (Mn) : % 0,017 Fosfor (P) : % 0,005 Slfr (S) : % 0,025 Silisyum (Si) : % eser halde

Saf Demirin Souma Erisi

HMK

YMK

HMK

elik ve Tanm
elik, pikdemirin elik retim frnlarnda (elektrik ark ocaklar veya bazik oksijen konvertrleri)ikinci bir ilem grmesinden sonra elde edilen rndr. elik ierisinde %1,7ye kadar karbon, % 1e kadar mangan, % 0,5e kadar silisyum ve % 0,05ten az kkrt (S) ve fosfor (P) bulunduran demir karbon alamdr.

elik retim Metotlar

Bessemer Thomas elik retim metodu Simens-Martin elik retim metodu Elektrik ark ocaklarnda elik retimi Bazik oksijen konvertrlerinde elik retimi

elik retiminin lkemizde ve dier dnya lkelerinde 2006 yl itibariyle ne ekilde yapldna bakacak olursak,

Bessemer Thomas elik retimi Metodu

Konvertr erisinde Meydana Gelen Reaksiyonlar

Si + 2FeO Mn + FeO FeO + C 2FeS + 302 2Fe + SiO2 Fe + MnO Fe + CO 2FeO+2SO2

Simens Martin elik retim Metodu

Ocak iine yklenen maddeleri
1- elik hurdas %50ye kadar olabilir. 2- Ergimi pik demir 3- Kat pik demir 4- Cruf yapc (kire ta)

Elektrik Ark Frnlar

Elektrik ark frnlarnda (EAF) hurda elik ergitilir ve yeniden yksek kaliteli elie dntrlr. Modern elektrik ark frnlarnn pek ounun temel grevi kat hammaddeyi olabildiince ksa srede sv ham demire dntrmektir. 2006 yl ihtibariyle dnya elik retiminin te biri EAFlarnda retilmitir. Hurda elik tketerek EAFlarnda geni bir aralkta dk ve yksek alaml elik retilebilmektedir (zellikle paslanmaz elikler). Normal olarak EAFnn kapasiteleri 50-150 ton arasnda deimektedir. retim sresi ise 45 dakika ile 2 saat arasnda deiebilir. Frndaki hurda tamamen ergidiinde frn scakl 1650 C zerine kar.

Hammadde
Hurda malzemeler 1- Kimyasal kompozisyonlarna gre (dk alaml, Paslanmaz elik gibi) 2- Atk element miktarna gre (S, P ve Cu gibi) 3- Fiziksel boyut ve ekline gre Yksek kalite hurda demek, her ynyle (fiziksel ve kimyasal ierik olarak) ok iyi tanmlanm, dk atk ieren hurda demektir. Bu tip hurdalar ok pahaldr ve elik retiminde son aamada tketilir.

Elektrik Ark Ocaklarnda elik retimi

Elektrik Ark Ocaklarnda elik retimi

Bazik Oksijen Frn

Konvertre yklenenler : Sv Pik Metal, elik Hurdas veya Demir Cevheri, Curuf Yapc (CaO veya CaOMgO) 20-40 mm boyutlarnda, Saf Oksijen Konvertrn, d elik sac, ii magnezit veya dolomitik refrakter tulayla rlm. Kapasitesi yaklak 200300 ton aras sv elik olup, ilem sresi 30 dakikadr. Oksijen fleme sresi yaklak 15 dakikadr.

BOFda retim

Farkl BOF Tipleri