Erhan Gkselin editrlnde yayna balayan Teori Dizisinin ilk kitab olan; Antonio Gramscinin Hapishane Defterlerine yazd

Giri yazs.

GRAMSC YE GR YA DA HAPSHANE DEFTERLER N OKUMAK

Leninden bu yana yaam en byk ve en sayg duyulan Avrupal Marksist teorisyen olan Antonio Gramsci, olumsuz koullar altnda geirdii ksa yaam boyunca, Marksizmin genel sorunlarn ve zellikle de st yap kavramnn - tm epistemolojik kategorileriyle birlikte - teoriletirilmesine almtr. lk almalarnda ounlukla gndelik politika yorumlar ve tartmalarn konu alan Gramsci, olgun dnemi diyebileceimiz ve yaklak oniki yl sren Mussolininin hapishanelerinde geen bu dneminde ise, kendisine st yaplar teorisyeni sfatn kazandran eserlerini (Hapishane Defterleri) kaleme almtr. Kaleme almtr denilmesi gerekir; nk yazdklarn, ilerde yaynlayabilme amac ile ar sansr koullarnda sadece kendisine gre yazm, ancak yaamnn trajik bir ekilde hapishanede ksa srede tamamlanm olmas, ona bu imkan tanmamtr. Genelde, teorik yknden dolay okunmas ok zor olan ve bugn bile baz kavramlarnn hala tartld - ki onun hegemonya terimi kadar hi bir terim Sol Dncede eitli ekillerde ilenmi deildir - Gramscinin Hapishane Defterleri isimli bu en nemli ve en temel eseri, Trkeye evrilen teorik metinlerinin kukusuz en nemlisidir. Gramscinin Hapishane Defterleri, byk savatan sonra; 1948-1967 arasnda kronolojik olarak 10 cilt halinde yaynlanan ve 1960lara kadar sadece talyada bilinirken, Defterlerin ilk basmndan neredeyse 30 yl sonra ancak talya snrlarn aabilmitir. Bylece Gramscinin dncesinin yaylmas nndeki engel de bir anlamda ortadan

kalkmtr. talyadaki Gramsci Enstitsnn destei ile 1959 da nce Fransada yaynlanan Defterler, ardndan da 1971 de ngilterede yaynland. Bu arada 1967de Cagliaride toplanan Uluslararas Gramsci ncelemeleri Kongresini, ve 1964-1965 de ngiterede yaynlanmakta New Left Review dergisinde balayan ve uzun yllar sregelen Gramsci tartmalarn da hatrlatmakta yarar var. Yine, 20. Yzyln son eyreinde Sol Dncede dnyay en fazla etkileyen Marksist filozof L. Althusserin kndaki nemli Gramscigil analizleri de bu arada belirtelim. Ksaca zetlemek gerekirse; 1970lere kadar ok fazla tannmayan Gramscinin eserleri ve kavramlar zerindeki tartmalar, 1973-1975lere gelindiinde tm dnyay kaplad. Hemen bir-iki yl sonra da 1970lerin nl sol dergisi Birikim ile lkemize ulat. zellikle Avrupada olmak zere hemen tm dnyada 1965lerde balayan ve hz kaybetmeden devam eden, ada siyaset zmlemeleri, Trkiyede maalesef srdrlemedi. Araya giren 12 Eyll darbesi ve onun bilinli olarak yaratt apolitik ortam, tm konularn ve siyasal sorunlarn tartlmasnn zerine adeta ar bir perde ile rtt. Gramsci metinlerine yeni balayanlar iin burada bir hatrlatmada daha bulunmak isterim. Gramscinin ar metinlerini yeni okumaya balayanlarn, daha kolay anlayabilmek iin daha nce bizzat benim editrlmde, drt farkl yaynevinden Trke olarak 1982-1988 arasnda yaynladm alt kitabn, yani; Sava Yaynlar arasnda kan N.Bobbio-J.Texiernin Gramsci ve Sivil Toplum; Hugues Portellinin Gramsci ve Tarihsel Blok; Birey ve Toplum Yaynlar tarafndan baslan J.Texierin Gramsci ve Felsefe; S.Hall-B.LumleyG.McLennann Siyaset ve deoloji: Gramsci; Alan Yaynlarnn yaynlad Perry Andersonun Gramsci: Hegemonya, Dou/Bat Sorunu ve Strateji isimli kitaplar ile Versonun yaynlad L.Althusserin Felsefe ve Bilim Adamlarnn Kendiliinden Felsefesi ile Gramscinin yaam ve yaptlarn anlatan G.Fiorinin Gramsci: Bir Devrimcinin Hayatn Gramscinin Hapishane Defterleri ile mmknse e zamanl okumalarn neririm. Bu arada 1978de Birikimin yaynlad L.Althusserin deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar isimli nl eserini hatrlatmazsak, nerilerimiz eksik kalr. Hi bir Marksist eser, Gramscinin Hapishane Defterleri kadar etrefil deildir. Bunun en temel nedeni de, Gramscinin yaad ar sansr koullardr kukusuz. Ayrca da Marx ve Leninin de kanamad kaderden Gramsci de nasibini almtr. P.Andersonun dedii gibi; Eski kelime daarcklar ile kkten yeni kavramlara ulama zarureti, baz anlamlarn arpk olarak iletilmesine yol amtr. Marxn yeni dncelerini Hegel ve A.Smithin, Leninin ise yeni dncelerini Plehanov ve Kautskynin dilinde dnmek zorunda

kalmas gibi, A. Gramsci de kendisine zg kavramlarn B.Croce ve Machiavellinin khnemi ve yetersiz kalm tezgahlarnda retmek zorunda kald. te, Gramscinin toplumsal zmlemelerinin teorik alt yapsn oluturan, zaman zaman i ie, zaman zaman da birbirine zt ve kart olarak kullanlan be kavram: Sivil Toplum Alt yap - st yaplar Tarihsel Blok Hegemonya Aydnlar

Gramscinin, kendi dncesinin iinde epistemolojik olarak byk anlamlar ykledii kavramlarn kukusuz en kilit olanlar bu be kavramsal analiz olmakla birlikte; nce bu be kavramn dnda kulland eitli terimlerin bazlarn burada sralayalm. Gramscinin ana kavramlarndan nce Hapishane Defterlerinde sklkla karlaacamz baz zgn terimleri burada ksaca yorumlamak, sanrm bir zorunluluk olsa gerek: Moment: Bu kavram Gramscinin en temel kavramlarndan biri olup, tek bir kelimeyle karlayabilmek ok zordur. Kelime olarak ksa sre, evre, an, lahza olarak, fizikte; harekete geiren, itme kuvveti, hareketin nedeni anlamnda kullanlmaktadr. Hegel ise; bir dnceyi kartyla bize gnderen (yanstan) ve deada olduu kadar realitede de gelimenin aamasna gtren kuvvet olarak kullanmtr. Hapishane Defterlerin evirmeni Kenan Somer, ise momenti; urak olarak kullanmtr. G ( Bask - Zor ) ve Rza: styapsal iki momentten, yani onay ve gden biri olumlu (positif) iken, dieri olumsuz (negatif) ifade tamaktadr. Gramsci, bir ynetici snf ittifaknn bir toplumsal formasyon zerinde bask ve zorlama yoluyla egemenlik kurmas ile byle bir ittifakn rza yoluyla ynlendiricilik veya nderlik etmesi arasnda, can alc bir ayrm yapar. Bu iki moment; g ve rza arasndaki ilikiyi kavrayabilmek iin Gramsci, btnleyicilik terimini kullanmakta ve nem atfetmektedir. Bundan da, Hegemonyann uyguland alanlara ilikin bir belirsizlik kmaktadr. Devlet, oklukla zel olarak nitelenen rgt araclyla gc siyasal toplumda; hegemonyay da sivil toplumda uygular.

 Mevzi (Siper) ve Manevra (Hareket) Sava: Gramsciye gre; Devlet gcnn ele geirilmesi iin yaplan hareket sava, snflarn sivil toplumda stnlk salayan noktalar ele geirmek iin harekete getii mevzi savann zorunlu sonucudur. Gramscinin bu zgn kavramlarn en iyi yorumlayanlardan birisi olan Perry Anderson New Left Reviewun 100. saysnda yaynlanan nl makalesinde bu kavramlar yle yorumlamtr; Sivil toplumun st yaplar modern savan siper sistemleri gibidir. Savata iddetli bir topu hcumunun dmann btn savunma sistemini tahrip etmi gibi grnd olur; oysa yalnzca d yzey tahrip edilmitir; grne aldanp saldranlar hala etkili bir savunma ile kar karya kalr. Ayn durum, byk bir ekonomik buhran srasnda siyasette de grlr. Gelelim, bu iki kavramn Defterlerdeki yorumuna; Modern Demokrasilerin youn yaps, ister devlet rgtleri, ister sivil yaam rgtleri btnl sz konusu olsun, siyasal sanat bakmndan, mevzi savandaki srekli cephe siper ve istihkamlarn karln oluturur. Tarihsel Uzlama: Devrimci Snfn, Egemen Snfa kar Devlet gcn ele geirmeden nce, toplumsal bir hegemonya salayabilmek iin, dier ast-snflar ile uzlamasdr. Ulus-halk: Gramsci, bu kavram, ulus karakteri kazanm halk anlamnda kullanmaktadr. Hegemonyann etkin znesi (aydnlar) sorunu ile ilgilendii ve yeni hegemonyann kapsamn [ulus-halk] anlad ynde, bu yeni boyut ve geni ieriin iki temel kantn Gramscinin Gney talya sorunu zerine yazdklarnda bulabiliriz. Hakim Snf: Marx, Alman deolojisinde; dncesini yle tanmlamtr; Hakim Snf

Hakim Snf, her devirde egemen dncedir: yani, toplumun hakim maddi gc olan snf, ayn zamanda hakim

dnsel (entellektel) gcdr. Hemen sonrasnda, iktidarn gerekten, yani gerekte ayrt bir toplumun ideolojik bir yansmas olarak gler ayrm doktrini rneini vermektedir. Ortak-duyu: Trkedeki gndelik kullanm olan saduyu (commen-sense) anlamnda, yani zne-bireyin metafizik dzeyde ulat bir kavram olmayp; toplumsal hegemonyann sivil toplumda, ieriini tarihten alan, ideolojik dzey aracl ile tm bireylerde oluturduu ortak bir kavraytr. Gramsci iin ortakduyulu dnme, hem tarihsel bir oluumdur, hem de her snfa zgdr. Gramsci iin; (Ortak-duyu)allmam bir karmaklktadr. Ta devrinden eler, daha ileri bir bilimden ilkeler, yerel dzeyde tarihin tm gemi evrelerinden n yarglar ve dnyada insan rknn tm iin sz konusu olacak gelecekteki felsefesinden sezgiler ierir. Ortak Bilin - Ortak (Karar) rade: Hem tarihsel gemi, hem de varolan toplumsal ilikiler, Gramscinin Ortak rade, iinde saptad etkili tarihsel zne tarafndan tannan nesnel koullar olutururlar. Gramscinin metinlerinden alarak kendi szleri ile aklayalm: Etkili ve etkin bir ncl varolduu zaman, insanlarn onun zerine sahip olduklar bilin, Ortak Biline somut amalar ykleyerek ve halkn inanlar kadar gl bir duruma gelen bir inanlar btnl oluturarak, etkili bir duruma gelmi bulunan bir zorunluluk vardr. Ortak radenin atlm iin gerekli ve yeterli koullar, gelimi ya da gelime yolunda, ncl iinde ierilmi bulunmaldr. Ama, niceliksel olarak hesaplanabilen bu maddi nclden, belli bir kltr dzeyinin, yani bir entellektel eylemler btnlnn ve bu sonunculardan da, (onlarn rnleri ve sonular olarak), ne pahasna olursa olsun bir etkinlii zendirmek iin yeterli bir gle donatlm belli bir zorlayc tutkular ve duygular btnlnn ayrlamayaca aktr. Devletin Konumu: Gramscinin metinlerinde Batdaki devletin, en az farkl konumu arasnda salnm grlr. Devlet, sivil toplumla dengeli bir iliki iindedir; sivil toplumun sadece bir d yzeyidir; sivil toplumun zerkliini yok eden bir

devasa yapdr. Gramscide, baz temel kavramlar birbirleri ile bir kartlklar birlii iinde hareket etmektedirler. Temel (kartlk) ztlk; devlet ile sivil toplum arasnda olmakla birlikte, Gramscideki ztlklar bununla da snrl deildir: zor ve rza; egemenlik ve hegemonya; ile iddet ve uygarlk arasnda da diyalektik bir ztlk (kartlk) ilikisi (birlii) vardr. te, Gramscide bir baka ztlk kmesi daha; Hegemonya = Rza = Sivil Toplum Egemenlik = Bask (Zor) = Devlet

Ztlklarn yannda Gramscinin baz kavramlar arasnda ciddi atmalar da vardr. P.Anderson, Hapishane Defterlerindeki bu atmalar (=atk=antinomies), yani devletin farkl konumlarndaki salnmn yle kategorize etmitir: Sivil Toplumun Sivil Toplumu Sivil Toplum zdd olan saran ile ayn olan Devlet Devlet Devlet

Transformizm: Politik toplumun, sivil toplum zerindeki stnl varsaymdr; egemen snf, ast gruplar siyasal edilginlik iinde tutarak, onlar zerindeki etkisini koruyup srdrmekle yetinir: bunun iin, kendi siyasal snf iinde eriterek, onlarn nderlerini barl yoldan ortadan kaldrr. Diktatora: Ast-snflar egemenlik altnda tutmak iin yalnzca politik toplumun kullanlmas demektir. Byle bir durum egemen snf iin tehlikelidir; nk, egemen snfn artk sivil toplumun denetimini elde tutmad anlam gelir: tarihsel blok o zaman bunalm iindedir ve dnem ancak geici olabilir. Dou - Bat Ayrm: Gramscinin dncesinde, toplumsal zmlemelerinde kulland temel kavramlar, tpk Marxda olduu gibi Dou / Bat balamnda farkllklar ve kartlklar gsterir. Gramsciye gre Batda, devlet ile sivil toplum arasnda kendine has bir iliki vard ve devlet sarsldnda sivil

toplumun salam yaps derhal ortaya kar. Devlet, arkasnda gl bir istihkam ve tabya sisteminin bulunduu bir d hendektir. Bu kavramlar ematize edersek, Gramsciye gre; Sivil Toplum; Douda balang halde (peltemsi) iken, Batda gelikin (direnli)dir. Devlet; Douda baskn iken Batda dengelidir. Strateji; Douda manevra iken Batda mevzidir. Tempo; Douda sratli iken Batda ll (dereceli)dir. xxx A.Gramscinin Hapishane Defterlerine bu G i r i yazsnda, zor da olsa, onun baz kavramsal analizlerini ksaca yorumlamak, Hapishane Defterleri gibi bylesine zor ve etrefil bir eseri okumaya girienler iin, sanrm yardmc olacaktr. Bana gre; sivil toplum, Marksist Teorideki devletin ortadan kalk (sn) srecinde, bu kavramnn birincil role sahip olduu Gramsci temalarnn en nemlisidir. N.Bobbioya gre; Marx, sivil toplum terimini, yaamn maddesel koullarnn btnln, yani, alt yapnn bir grnmn nitelemek anlamnda kullanrken; Gramsci, sivil toplumu kaldrp st yapnn ierisine oturtur, demektedir. Gramscinin tm kavramsal sisteminin dayand temel basamak olan Sivil Toplumu anlayabilmek iin, Hapishane Defterlerindeki nemli metinlerden birindeki u alntya deinmek gerekli olacaktr: Bu anda yapabileceimiz, st yapsal iki byk dzeyi ayrmaktr. Bunlardan birisi; sivil toplum, yani genellikle zel diye anlan organizmalar btn, dieri de siyasal toplum ya da devlet diye adlandrlabilir. Bu iki dzey bir yanda ynetici grubun toplumsal yapnn tm zerinde uygulad hegemonya ilevine; dier yanda, devlet ve hukuksal iktidar yoluyla uygulanan dorudan egemenlik ya da komuta ilevine tekabl eder. Sivil Toplum kavramndan Tarihsel Blok kavramna gemeden nce, Marxn dncesini oluturan alt yap ve st yap kavramlarna da ksaca deinelim. Cagliari Kongresinin raportr N. Bobbioya gre; bir anlamda

Gramsci, Marxn alt yap - st yap kavramnn ynn deitirmiti; hatta Marksist gelenekten kktenci bir kopuu iaret etmekteydi. Gramsciyi st yaplar teorisyeni diye tanmlayan ve N. Bobbioya kar kan J. Texiere gre ise; Gramsci ile Marxn bu kavramlar ele al, znde asla farkl deildi diyerek bugnlere kadar uzanan tartmalarn kapsn da aralam oldu. Biz de bu nemli tartmaya, Marxtan balayalm. Marx, st yapsal etkinliin iki momentin hem ayrln hem de birlikteliini olumlar. Ekonomi Politiin Eletirisine Katk (1859) isimli eserine yazd nl nszde Marx: Bu retim ilikileri btnl, toplumun ekonomik yapsn, zerinde hukuksal ve siyasal bir st yapnn ykseldii ve kendisine belirli toplumsal bilin biimlerinin karlk dt somut temeli oluturur. imdi de Gramsciye tekrar dnelim. 1918de, Defterlerden nce kaleme ald politik metinlerinden alnt yapalm: ncl (ekonomik yap) ile sonu (siyasal rgtlenme) arasndaki ilikiler, hibir zaman basit ve dorudan deildir; bir halkn tarihi yalnzca ekonomik olgularla belgelenemez. Bu alma, nedenleri zebilmek iin karmak ve kark bir almadr ve bunu yapabilmek iin de, tm tinsel ve somut eylemlerin derin ve geni ve de yaygn bir incelemesi gereklidir. Gramsci, kendisine zg alt yap - st yaplar ilikileri grn hazrlayarak, Tarihsel Maddeciliin gelimesine zgn bir katkda bulunmutur. Bu alt yap-st yaplar ilikilerinin tarihsel st yapsal etkinliklerin verilmi halde bulunan alt yapsal koullar iindeki dou ve gelimelerinin praksisin yn deitirme ya da toplumsal ilikilerdeki devrim urana dein zmlenmesi aracyla, Gramsciye Tarihsel Diyalektii somut olarak kavrama olana salad eklenerek, gelimenin hangi ynde olduu da belirtilebilir. Gramscinin ideoloji zerine grlerini ele almak ise bal bana bir tartma konusu olmasn gerektirir. Kukusuz son derece anlaml bir ok blm ve yorumu iermekle birlikte, Gramscinin metinlerinde sistemli bir ideoloji kuram yoktur. Ona gre ideoloji, bir st yap kurumu olarak incelenmelidir. Bu durumda da, bir sonraki grev iin, temelini hegemonya, sivil toplum, devlet, parti ve aydnlar kavramlarnn oluturduu alt yap / st yap btnlne Gramscigil yaklam anlaynn dnda bir bak stlenilemez.

Gramsci, ideolojiyi bir veri olarak ele almtr. Ancak ideolojinin nereden geldiini ve dolaysyla nereden olutuunu aratrmamtr. Yani Gramscide bamsz bir ideoloji teorisi yoktur. Gramsciye gre politik mcadele yoluyla toplumsal ilikilerin dntrlmesi nasl zorunluysa, varolan ideolojinin ve bu ideolojiyi reten aygtlarn ileyi biiminin de dntrlmesi gerekir. Gramscinin teorisinde epistemolojik nclleri bulunan ideoloji kavram, 30 yl sonra L.Althusser ile ierik kazanacaktr. Althusserin deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar makalesinin ilk yarsn, Gramscideki sistemletirme noksanln tamamlama abas oluturmutur. Althussere gre ideoloji; Gramscinin de dedii gibi snf mcadelesinin ihmal edilmemesi gereken nemli ve zerk bir alandr. Althusser ise bir adm daha ilerleyerek; ideoloji, toplumsal formasyonu meydana getiren ana dzeyden (ekonomik politik ideolojik dzeyler) biridir tezini gelitirmektedir. Althusserin ideoloji konusunda gelitirdii en temel zmlemenin epistemolojik alt yaps, bir tez zerine oturur; Bir toplumsal dzey, bir pratie baldr. Bu temel tez zerine nl makalesi deoloji ve Devletin deolojik Aygtlarnda Althusser, klasik Marksizmden farkl, ok net bir ayrm koyarak ideolojiyi tanmlar; Ekonomik dzeyde doa, toplumsal ilikiler ierisinde dntrlr, ekonomik pratii tanmlayan budur; politik pratikte, sz konusu toplumsal ilikiler dntrlr; ideolojik dzeyde ise, insann kendi hayatyla yaayan ilikisi demek olan ideolojik tasarmlar somut bilgilere dntrlr. Althussere gre ideoloji, klasik Marksist anlayta olduu gibi ekonomik pratiin bir uzants deildir; son kertede ekonomik pratiin belirlemesine ramen, grece zerklii olan ve kendi belirleyici etkisi olan maddi bir pratiktir.

A.Gramscinin, belki de Bat Sol Dncesinde en arpc ve en ok kullanlan zmlemesi, bir toplumsal formasyondaki aydnlarn konumu olsa gerek. Gramsci, aydn kategorisini, kol emeinden ok kafa emei ile ilikili beceri ve fikirleri rgtleme, yayma ve koruma grevi olanlar nitelemek iin ortaya getirmektedir. Gramsci; temel bir snfn karlarna bal ilevleri

bulunan organik aydnlar ile nceki bir toplumsal formasyonun kalntlar olarak varlklarn srdren snflar ve katmanlar ierisinden gelen geleneksel aydnlar arasnda bir ayrm yapar. Organik aydn kategorisi belirli bir snf balantsn artrrken, geleneksel aydn kategorisinin bu balantsnn bulunmayn iaret etmekte olmas asndan, bu iki kategorinin farkl kavramsal deerleri vardr. Kilit sorun, sistemdeki ileve ilikin bir sorundur; ancak, Gramsci, st yap dzeylerinin alt yapyla olan ayrdedici ilikisi ve bundan tr geleneksel aydnlar arasnda zellikle nemsemekte olarak grd alt-ideolojilerin nemi konusunda olduka duyarldr. Gramscinin devlet anlayna gelince; i ie gemi ve bir anlamda st yapsal bir birliktelik gsteren, devlet ve hegemonyay bir arada ele almak gerekir. Gramscide Hegemonya, gnll ve kendiliinden oluan rzaya dayaldr; ancak ierdii snflarn ilikilerine gre farkl biimler alr. Kapitalist toplumda hegemonyann rgtlenmesinde ynetici blok hem sivil toplumun hem de devletin organlarn seferber eder. Gramsci iin can alc iliki devlet ile sivil toplum arasndadr, yani, ynetici blokun sivil toplumu hegemonyas altnda ne lde tutabildiidir. Son kertede ynetici blok, dier snflar zerinde hegemonyasn yitirmi olduunda bile, bunlar baml klmay srdrmesini salayan baskc aygtlar (polis ve ordu) zerindeki denetiminden tr iktidar elinde tutar. zetle, Gramscinin kendisinden aktarak devam edelim: Yeni devlet tipini kurmu bulunan, yeni toplumsal grubun siyasal hegemonyasnn ierii, her eyden nce ekonomik nitelikte olmaldr: yapy ve ekonomik dnya arasndaki gerek ilikileri yeniden rgtleme sz konusudur Hegemonya olgusu, kukusuz, zerinde hegemonya uygulanacak gruplarn kar ve eilimlerinin hesaba katlmasn, belli bir uzlama dengesinin olumasn, yani ynetici grubun ekonomikkorporatif nitelikte zverilerde bulunmasn gerektirir. Ama bu tr zverilerin ve byle bir uzlamann ze ilikin olamayacaklar da kukusuzdur; nk hegemonya, her ne denli etik-politik nitelikteyse de, ekonomik nitelikte olmaktan da geri kalamaz, temelini ynetici grubun ekonomik etkinliinin kararlatrc kesimlerdeki kesin ilevine dayandrmaktan geri kalamaz. Buradan da artk Hegemonya ve Diktatora arasndaki ilikiye geelim; Tarihsel blok ierisinde hegemonyay elde tutan bir snf, onu yeni bir hegemonik sistem yararna yitirir ve kendini ancak g araclyla koruyup srdrr: Faizm olay

 Hegemonyay elde etmek isteyen bir snf, devlet aygtn ele geirir: 1917 Rus Devrimi Hegemonya ile Diktatora baz dnemlerde birleebilseler bile, nitelikleri gene de snrlar iyice belirtilmi olarak kalr: Sivil toplumun egemen olduu hegemonya karsnda, diktatora, politik toplumun kullanlmasn simgeler. Gramsci; devlet kavram zerine almalarna giri olarak Marxa atfta bulunmu ve unlar yazmtr; Bu aratrma ayn zamanda, genellikle siyasal toplum ile sivil toplum arasndaki bir denge deil, fakat dorudan doruya sivil toplum yani diktatora, ya da kitleleri belirli bir ekonomi ve retim tipine uyumlu ekilde kontrol etmek iin kullanlan bir dier bask aygt olarak alglanan devlet kavram ile ilgili olacaktr. Son olarak Tarihsel Blok kavramn ele alalm. Gramscinin Tarihsel Blok kavram, bugn bir ok yorumcu tarafndan Gramscinin en nemli elerden biri olarak; hatta, kimileri iin Gramscigil Dncenin temel kavram olarak grlmektedir. Ne var ki, ierii zerinde tam olarak anlalm deildir. Yapyla, st yap arasndaki ilikilerin irdelenmesi tarihsel blok kavramnn zsel grnmdr. Gereklikte, yaplar-styaplar ilikilerinin zsel konusu, onlarn birliini gerekletiren ban irdelenmesidir. Gramsci bu ba, organik olarak niteler. Eer bir tarihsel blok, yani btnsel bir tarihsel durum irdelenirse, onda bir yanda dorudan doruya retici gler ilikisine bal bulunan toplumsal bir yap - snflar -, te yanda ideolojik ve politik bir st yap grlr. Bu iki e arasndaki organik ba, ileri ekonomik dzeyde deil, ama st yapsal dzeyde etkinlik gstermek olan kimi toplumsal gruplar: aydnlar tarafndan kurulmutur. H.Portelliye gre; bu ayrmlam katman, Gramsciye gre styap memurlar katmandr. Organik nitelikleri kendini, bu aydnlar temsilcileri olduklar snflara ve en bata da ekonomik dzeydeki temel snfa balayan sk bir dayanma gsterir. Tarihsel blok, bir zmlemenin: bir kltrel deerler sisteminin (Gramscinin ideoloji dedii ey) bir toplumsal sistemi derinden etkileme, ona yaylma, onu toplumsallatrma ve btnletirme biiminin zmlemesinin

k noktas olarak da dnlmelidir. Tarihsel bir blokun i eklemlenmesi kendini byle gsterir. Tarihsel blok kavramnn irdelenmesi, Marksist teoriyle Gramscigil katknn nemini belirtme imkan verir: iki zsel grnm, sivil toplumun yleyse hegemonyann, hegemonik sistemin irdelenmesiyle, yap ve st yap arasndaki organik ban yleyse aydnlarn, organik bunalmn irdelenmesidir. Bu bakmdan Gramscinin, Marx ve Lenini tamamlad ortaya kar. Toplumsal bir sistem, ancak ilerin ekilip evrilmesini aydnlara brakan bir temel snfn ynetimi altnda hegemonik bir sistem kurulduu zaman btnlemitir: Tarihsel bir blok, o zaman gerekleir. yleyse bu kavramn irdelenmesi, hegemonyann, entelektel blokun irdelenmesinden ayrlmaz. Yapnn ve st yapnn organik birliini, toplumsal gereklii iinde kavramay, yalnz byle bir tarihsel blok anlay salar. Gramsci, ynetici snf hegemonyasnn nasl ktn, yeni bir hegomonik sistemin nasl kurulduunu ve dolaysyla yeni bir tarihsel blokun nasl olutuunu da tarihsel blok zmlemesi erevesinde inceler. Hegemonik sistem ierisinde, temel snf, demek ki gerekten yneticidir. Ama bu ynetim geni bir taban gerektirir: br gruplar, ynetici snf yresinde toplanmaldrlar; Gramsci tarafndan, yardmc ya da balak olarak nitelenen bu gruplar, hem rnein seim plannda siyasal taban, hem de entelektel ve politik kadrolarn kt kaynak olarak, temel snfn gcn pekitirme olana verirler. stelik, ynetici snf iin tannm bulunan bu taban, hasmlarna yasaklanmtr. Bu yardmc gruplar, hegemonyasn koruyup srdrmek iin her ne denli son derece gerekliyseler de, temel snfn onlar ideolojik bakmdan denetlemek iin aydnlarn sourmakla yetinmemesi, ama zellikle onlarn kendi z karlarn gz nnde bulundurmas gerektii de aktr. Hegemonik sistem ancak bu lde badama olarak nitelenebilir. Byle bir sistem iinde, ynetici snf karlaryla yardmc gruplarn karlar, demek ki tamamlayc karlardr. Burada bir de Gramscigil hegemonya zmlemesinin, tarihsel blok ierisindeki toplumsal gruplarla ilikisini ele alalm. Gramscinin hegemonya zmlemesi, tarihsel blok ierisinde toplumsal grup tipi ayrt edilmesine yol aar: bir yanda, hegemonik sistemi yneten temel snf; te yanda, hegemonyaya toplumsal taban ve hegemonya personeli iin yetime alan (fidelik) hizmetini gren yardmc gruplar; en sonu, hegemonik sistemden dlanm, ast-snflar.

Gramsciye gre; bir tarihsel blokun olumas iin, bu blokun yapsyla st yapsnn organik olarak balanmalar gerekir. Buradaki nemli olgu, bir yandan st yapnn tarihsel blokun devindirici esi olmas ve te yandan, st yap ierisindeki zsel roln sivil toplum tarafndan oynanmasdr. Bu da siyasal syleme en bal olan grnmdr. Tarihsel blok, belli bir tarihsel durumun i eklemlenmesi olarak tanmlanmt. Ama byle bir durum ve yleyse bu tarihsel blokun yapsyla, alt yaps da evrilir. Tarihsel blok zsel olarak temel snfn hegemonik sistemi yresinde kurulur. yleyse, yeni bir tarihsel blokun kurulmas sorunu, gerekte, yeni bir hegemonik sistemin kurulmas sorunudur. imdi de Tarihsel blok ierisinde aydnlarn rol konusuna gelelim. Gramsci Dncesinde Tarihsel blok - Aydnlar ilikisi ni koymak demek, sonunda, tarihsel blok sorununu koymak demektir. Gramsciye gre aydnlar gerek anlamyla bir snf deil, ama eitli snflara bal gruplar olutururlar: Bamsz bir aydnlar snf yoktur, ama her toplumsal grup, kendi z aydnlar katmanna sahiptir, ya da onu oluturmak ister. Aydnlar sorununu tarihsel blokun elerinden biri onun organik eklemlenmesi olarak dnrken, aydnlar kavramn ok genileten Gramsci aydnlar; entellektel etkinliklerin iinde, genel toplumsal ilikiler kompleksi ierisinde bulunacak olduklar iliki sistemi btnl iinde koymutur. Gramsciden aktaralm; Aydnlarla ulus-halk arasndaki, yneticilerle ynetilenler arasndaki, - hkmet edenlerle hkmet edilenler arasndaki iliki, eer iinde duygu-tutkunun (mekanik olarak deil, ama canl biimde) anlay ve yleyse bilgi durumuna geldii organik bir katlma tarafndan verilmise, iliki ancak o zaman temsil ilikisidir ve hkmet edilenlerle hkmet edenler arasnda, ynetilenlerle ynetenler arasnda, ancak o zaman bireysel eler deiimi olur, yani tek gerek toplumsal yaam olan toplu yaam, ancak o zaman gerekleir; ancak o zaman bir tarihsel blok kurulur. Her retim biimine bir temel snf ve dolaysyla bir aydn tipi der. Yeni tarihsel blokun organik aydnlar, zsel olarak temel snfn organik aydnlar, eski tarihsel blok aydnlarna kar koyarlar. Eski tarihsel blok aydnlar, Gramsci tarafndan Geleneksel Aydnlar olarak nitelendirilmilerdir: yeni temel snfn gelmesinden nce varolan eitli aydnlar katmanlarn bir

araya getirirler bunlar. Yeni temel snf, kendi hegemonyasn kurmak iin, yleyse bunlar sourmal, ya da ortadan kaldrmaldr. Gelelim tarihsel blokun organik bunalmna; tarihsel blokun, organik bir bunalmnn patlak vermesi, yani, aydnlar artk toplumsal snflar temsil etmediklerinden, yapyla st yap arasndaki organik ban kopmas, byle bir bunalm, (rgtl olan ya da olmayan) ast snflar tarafndan uyandrlm ya da ynetici snfn siyasal baarszlnda domu olabilir. Organik bir bunalmn sonucu, ancak ast snflar, daha bunalmn patlak vermesinden nce, rgtlenme ve kendi z politik ve ideolojik yntemlerini gerekletirme baarsn gsterirlerse, bunalm yeni bir hegemonik sisteme varr. Gramsci Dncesinin Marksist teoride, Marx ve Lenini tamamladn sylemitik. Marx, Tarihsel Materyalizmi hazrlarken, Batl kapitalist toplumu gz nnde bulundurmutur. Lenin ise, Marksist teoriyi Doulu prekapitalist toplumlara gre gelitirir. Gramsci, kendi st yap zmlemesini hazrlamak iin, Leninin katksndan yararlanr: politik toplum, parti, hegemonya irdelemesini yineler; yani bu konularda Gramsci Leninisttir. Ama bu ayn zamanda Marxa ve klasik Marksist teoriye bir dntr de; nk Gramsci, Batl toplumlar erevesinde yer alr: sivil toplumun nemini hesaba katarak, Lenini talyaya uyarlar: hegemonya, siyasal ynetim olmadan nce, kltrel ve moral ynetim durumuna gelir; aydn, politikac olmadan nce, ideolog ya da eitici durumuna; devrimci strateji de hareket savandan ok mevzi sava durumuna gelir. Erhan Gksel Editr