T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER (SLM FELSEFES) ANABLM DALI

NECP FAZIL KISAKREK DNCESNN FELSEF YN

Yksek Lisans Tezi

lyas Ersoy

Ankara- 2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER (SLM FELSEFES) ANABLM DALI

NECP FAZIL KISAKREK DNCESNN FELSEF YN

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. Hayrani ALTINTA

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad mzas Prof. Dr. Hayrani ALTINTA Yrd. Do. Dr. Grbz DENZ Yrd. Do Dr. Zlfikar GNGR ................................................................... ................................................................... ................................................................... .............................. .............................. .............................. .............................. .............................. ..............................

Tez Snav Tarihi ...............................................

ii

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER (SLM FELSEFES) ANABLM DALI

NECP FAZIL KISAKREK DNCESNN FELSEF YN

Yksek Lisans Tezi

lyas Ersoy

Tez Danman Prof. Dr. Hayrani Altnta

Ankara-2007

iii

NSZ Trk dnce tarihine bakldnda, bulunduu ve kendinden sonraki dnemleri etkileyen bir ok mtefekkirin varlndan sz edilebilir. lim, kltr, medeniyet, sanat, felsefe, siyaset, ahlk gibi alanlarda, her ynden ilerleme kaydedilmesinde, bu ilim ve sanat adamlarnn gayretlerinin gz ard edilmesi mmkn deildir. Onlardan her biri, bu alanlarn en az birinde, takdire ayan uralar ve eserler vermilerdir. Dneminin sorunlarna zmler sunan, toplumun eitim, kltr, medeniyet bakmndan ilerlemesine nclk eden, ilerleme yolunda bir lokomotif vazifesi gren dnrlerimiz her zaman var olmutur. Necip Fazl Ksakrek, eserleri, dncesi ve dnya grne bal mcadelesiyle, Cumhuriyet dneminin ilk yllarnda byk tesir evresi meydana getirmi bir mtefekkir ve sanat adamdr. airliiyle hret bulan ve Sultan uara unvann alan, yazd hemen hemen her trde eserleri, gazetecilik ve dergicilii, farkl mekan ve zamanlarda verdii konferanslar ile dikkatleri zerine eken, savunduu fikirleriyle dneminde byk yank uyandran ve gnmzde tesirini devam ettiren Necip Fazl Ksakrekin, dncelerini inceleme lzumu ortaya kmtr. Bu almada, Necip Fazl Ksakrek dncesi, zellikle kendi eserlerinden, karm olduu, Aa, Byk Dou ve Borazan dergi ve gazetelerinden yola klarak, sistematik bir biimde ortaya konmaya allmtr. Bu ynde btn eserleri gzden geirilmi, dergi ve gazetelerinin orijinallerine ulalm ve say say incelemesi yaplmtr. Ayrca Necip Fazln hayatnda ve dnce sisteminde son derece nemli bir yer tutan Abdlhakm Arvas Efendinin, Necip Fazl tarafndan sadeletirilen er-Riyzt-Tasavvufiye (Tasavvuf Baheleri) ve Rbta-i erife adl

eserleri de ele alnm ve Necip Fazln dncesini etkileyen grlerine atfta bulunulmutur. Bu almamz bir giri, iki blmden meydana gelmitir: Giri blmnde, Cumhuriyet dnemi Trk dnce tarihine genel bir bak yaplm ve bu dnemde ortaya kan baz dnce hareketlerinin temel fikirleri zerinde genel bilgiler verilmitir. Birinci blmde Necip Fazl Ksakrekin hayat, eserleri ile bunlarn ierikleri hakknda ksa bilgiler ve Necip Fazln tesir evresi ele alnmtr. kinci blmde ise, Necip Fazln dnce sistemine genel bir baktan sonra, onun siyas grleri, tasarlad ideal devleti ve onun yaps, milliyetilik gr, Dou ve Bat dnyasn ele al, Peygamberlik, ahlk, hrriyet, demokrasi ve insan haklar hakkndaki grleri, iinde bulunduu toplumun ruhu ve idealinde ki toplum yapsna dair grleri ele alnmtr. Bu blmn sonunda da, Necip Fazln tasavvufa ynelii, tasavvuf ve baz tasavvuf stlahlarn tanm ile tasavvufun douu, gayesi, mevzuu, tanm ve vahdet-i vcd hakkndaki grleri ele alnmtr. Tezin sonuna ise, almamza genel bir bak ieren sonu blm konulmutur. Bu tezin meydana gelmesinde, kymetli vakitlerini bana ayran, almam esnasnda yardmlarn esirgemeyen, her hususta byk katk ve desteini grdm, deerli hocam Prof. Dr. Hayrani ALTINTAa kran ve sayglarm sunar,

teekkr bir bor bilirim. lyas ERSOY Ankara - 2007

II

KISALTMALAR

AF :Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi ASBF : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi DA : Diyanet slm Ansiklopedisi BDY : Byk Dou Yaynlar EF : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi MFV: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf MEB : Milli Eitim Bakanl NFK : Necip Fazl Ksakrek TEV : Trk Edebiyat Vakf

III

NDEKLER NSZ ........................................................................................................................I NDEKLER.........................................................................................................III GR CUMHURYET DNEM TRK DNCE TARH........................1 I. BLM NECP FAZIL KISAKREKN HAYATI, ESERLER VE TESR ..10 A. Hayat .........................................................................................................10 B. Eserleri ........................................................................................................16 a) iir Kitaplar.....................................................................................16 b) Tiyatro Eserleri.................................................................................18 c) Hikaye ve Romanlar.........................................................................21 d) Hatrat Eserleri.................................................................................22 e) Din ve Tasavvuf Eserleri................................................................23 f) Fikr, Siyas, Tarih ncelemeleri ve Denemeleri..............................26 g) Dergi ve Gazeteleri...........................................................................36 C. Tesiri ............................................................................................................41 II. BLM NECP FAZIL KISAKREKN DNCE SSTEM.................................46 A. FELSEF GRLER ...........................................................................51 1. Siyaset Felsefesi...................................................................................51 a) Devlet Felsefesi.53 a-1) deal Devlet ve Ba Ycelik...............................................56 a-2) Devletin ekli ve Yaps.....................................................57 a-3) Meclis ve Yceler Kurultay..............................................58 a-4) Bakan...............................................................................60 a-5) Hkmet............................................................................62 a-6) Din Dairesi........................................................................65 a-7) Halk Divan.......................................................................66 a-8) limler ve Sanatkrlar Heyeti..........................................66 a-9) Ba Ycelik Devletinde Temel Prensipler.........................68

IV

b) Milliyetilik .....70 c) Demokrasi ....72 d) Deerlendirme.. 75 2. Peygamberlik.......................................................................................77 a) Peygamber ve Akl..77 b) Peygamber ve Madd, Manev limler78 c) Peygamber ve nsanlk79 d) Peygamberler ve slm.80 3. Dou ve Bat Dnyas..........................................................................81 a) Dou Dnyas............................................................................81 a-1) Dou ve slm....................................................................83 a-2) Dou Dnyasnn stnl ve Buhran..........................85 b) Bat Dnyas .............................................................................90 b-1) Bat Dncesi...................................................................90 b-2) Bat Dnyasnn stnl ve Buhran.............................93 c) Dou ve Bat Dnyasnn Karlatrmas.................................96 c-1) Dou Dnyasnn Bat Dnyasna Bak.........................96 c-2) Bat Dnyasnn Dou Dnyasna Bak..........................98 c-3) Tefekkr ve man Meselesi...............................................100 B. PSKOLOJ VE AHLK.......................................................................103 1. nsan .................................................................................................103 a) Ruh ve Nefs103 b) slm ve nsan.104 2. Ahlk ................................................................................................107 a) Ahlkn Tarifi..107 b) Ahlkn Kayna..109 c) Ahlkn nemi.110 d) yi ve Kt Ahlkn Vasflar..111 d-1) Ruhun Vasflar................................................................111 a) hlas.............................................................................111 b) Ak ..............................................................................111 c) Fedakrlk...................................................................112

d) Merhamet....................................................................112 e) Hay............................................................................113 d-2) Nefsin Vasflar ve Baz Ahlk Bozukluklar..................113 a) Kibir............................................................................113 b) Hased..........................................................................115 c) Yalan...........................................................................115 d) Adavet.........................................................................116 e) Hrs..............................................................................116 f) Hasislik........................................................................117 e) Baz tima Ahlk Bozukluklar ....118 a) Dedikodu ve Birbirini ekitirme..............................118 b) Zina...........................................................................118 c) Kouculuk.................................................................119 d) Dilenmek..................................................................119 e) Rvet.......................................................................120 f) Sayg eksiklii...........................................................120 g) Dalkavukluk.............................................................120 h) ltimas......................................................................121 ) stihz.......................................................................122 i) Acma duygusunun yok olmas.................................122 j) Bakasndan bir ey kmaz fikri..............................122 k) Bohemlik..................................................................123 l) Disiplin nefreti.........................................................123 f) Hrriyet ................................................................................124 f-1) Toplum ve Hrriyet.........................................................124 f-2) Dini Sorumluluk ve Hrriyet...........................................125 3. nsan Haklar...................................................................................127 a) Hrriyetleri Kullanma Hakk..................................................127 a-1) Fikirleri Aklama Hrriyeti..........................................127 a-2) Din ve Vicdan Hrriyeti.................................................128 b) ahsn Hak ve Hukukuna Riyet.............................................128 c) Kadn Haklar...........................................................................129

VI

C. SOSYAL YAPI.......................................................................................131 1. Toplumun Ruhu .............................................................................131 a) Toplumun Genel Durumu ve Meseleleri..................................131 a-1) Bat hayranl ve taklitilii............................................131 a-2) Mtefekkir eksiklii..........................................................133 a-3) Ahlk bozulma.................................................................134 b) Toplumsal Sorunlarn zm Yollar......................................135 b-1) Asl ruha dnmek..............................................................135 b-2) Gerek mtefekkir ve fikir................................................135 b-3) Ahlk ve Huzur.................................................................136 b-4) Fert ve Toplum btnlemesi............................................136 2. deal Toplum .................................................................................138 a) tima ve ktisad Dzen........................................................139 b) Genlik....................................................................................141 c) Ky ve Kyl..........................................................................143 d) ehir........................................................................................143 e) Aile..........................................................................................144 f) Mektep.....................................................................................144 g) Klk Kyafet............................................................................146 D. TASAVVUF FELSEFES......147 1. Necip Fazln Tasavvufa Ynelii.......147 2. Tasavvufun Tanm.......153 3. Tasavvufun Keyfiyeti Hakkndaki Baz Grler............................154 4. Tasavvufun Douu ve Gelimesi....................................................155 5. Tasavvufun Kayna Hakkndaki Baz ddialar...........158 6. eriat Tasavvuf likisi.....................................................................160 7. Tasavvufun Mevzuu.........162 8. Tasavvufun Gayesi.......163 9. Baz Tasavvuf Istlahlar...164 a) Mrid............................................................................................164 a-1) Mridin Baz Vasflar.........................................................165 1) rade............................................................................165

VII

2) stikmet.....................................................................165 3) Edep............................................................................165 4) Vakt.............................................................................166 a-2) Mridin lk Talip Oluu...................................................166 1) Mridin D Rejimi.....................................................166 2) Mridin Rejimi.......................................................167 2a) Zikir......................................................................167 2b) Rbta...................................................................168 a-3) Mridin Makamlar.........................................................171 1) Kabz ve Bast..............................................................171 2) Gybet ve Huzur.........................................................171 3) Sahv ve Sekr..............................................................172 b) Velyet....................................................................................172 c) Kermet..................................................................................173 d) Hatart (Havtr)....................................................................174 e) Tezekkr-i Mevt.....................................................................174 10. Vahdet-i Vcd....................175 a) Vahdet-i Vcd Meselesi Hakkndaki Grler....................175 1) Birinci Merhale................................................................175 2) kinci Merhale (Muhiddin Arab ve Vahdet-i Vcd)......176 3) nc Merhale (mam Rabbani ve Vahdet-i uhd).....177 b) Muhiddin Arab ile mam Rabbaninin Birbirlerinden Ayrldklar Noktalar..............................................................178 SONU .......................................................................................................180 ABSTRACT ..............................................................................................185 KAYNAKA .............................................................................................186

VIII

GR

CUMHURYET DNEM TRK TEFEKKR Trk Dncesi Tarihi, tarih boyunca salam kaynaklara dayanarak Trklerin, sistemli bir ekilde ortaya koyduklar retileri ve dncelerini tasvir eden, Trk milletinin dnce alanndaki baarlarnn tarihidir. Trk dnn anlamak iin, onun zaman iinde geirdii deiimleri bilmek gerekir. Bu tarih, olduka uzun bir zaman dilimini ve geni bir corafyay iine alr. Bu dnem geni bir konu olduundan burada zerinde durulacak olan modern Trk tefekkrdr. Tanzimat ile birlikte modern Trk dncesine geilmi, bu sre Cumhuriyet dnemiyle devam etmitir. Tanzimattan biraz nce balayarak gittike daha zaruri ve kanlmas imknsz bir hal alan Avrupa ile temas neticesinde, Trkler modern tefekkre girmeye balamlardr. Modern tefekkr deyince, Rnesanstan balayarak Descartesten sonra tamamyla gelien Avrupa tefekkr kastedilir. Bugnk msbet ilimler, fikir cereyanlar, felsefeler, modern tefekkrn eseridirler1. Modern Trk tefekkr, Tanzimat ile birlikte kendi prensiplerini ve usln aratrmaya koyulmutur. Trk tefekkr bu safhaya bu dnemde girmitir. Bu yzden, usl ve prensipler zerinde dnerek orijinal bir tefekkr olabilmek iin lazm gelen raklk safhasndan gememitir. Bu sebepten Trk tefekkrnn bugn iinde bulunduu devre, modern tefekkrde yaratc olabilmek iin geilmesi zaruri olan raklk devresidir.2

1 2

Hilmi Ziya lken, Trk Tefekkr Tarihi, stanbul, 1933, c. 1, s. 2122. Ayn eser, c. 1, s. 22- 23.

Tanzimat, Osmanl Devletini geri dnmesi mmkn olmayan bir yne evirmi ve bu dnemde sosyal problemler zerine tartmalar younlamtr. Tanzimat ile birlikte Trk fikir hayat, Batya alm bir pencere haline gelmitir. Oradan pek ok fikir memleket hayatna girmi, tartlm, zayf veya derin akisler brakmtr. Ayn memleket problemleri birok adan ele alnm, karlkl ithamlar ve hcumlara ramen bu fikirler nesilden nesile geerek Cumhuriyet Trkiyesine kadar gelmitir. Onlarn Cumhuriyet devrinde etkisi olmamas imknszdr. fade edildikleri gnde dinlenmemi veya susturulmu fikirlerin bile etkileri, birka nesil sonra yeniden meydana kmtr3. Trk dnrleri, 19uncu yzyln ikinci yars ve 20nci yzyln banda Bat dncesinin balca zelliklerini toplumsal eyleme bal olarak tanmlardr ki bunun nemi inkr edilemez. Bat dncesi siyaset felsefesi ve sosyal ilimlerle balamtr. Bunun sebebini Trkiyenin gndelik meselelerinin n planda gelmesinde ve buhranl toplumun soyut dnceye frsat brakmamasnda aramaldr. 1914e kadar ard arda inklplar, baarszlklar, hayal krklklar, sosyal reform ihtiyalar Bat medeniyetinin derin kklerine, asl felsef dnceye nfuz etmeye imkn brakmamtr4. lkene gre, toplumsal sorunlar dncenin gelimesi ve ilerlemesi ynnde baz olumsuzluklar ortaya karmtr. Ama toplumu iinde bulunduu durumdan kurtarma araylar, dnrleri Bat dnce akmlar ile ilgilenmeye gtrmtr. Dncelerin toplumsal eyleme ar ball bir kusur bile saylabilir. nk derinletirilmi dnce ancak bu bamllktan kurtulduu oranda salkl rnler verebilir. Fakat o dnemdeki dnce yaamnn btn yzeyselliine karn,
3 4

Hilmi Ziya lken, ada Dnce Tarihi, stanbul, 1994, s. 432. Ayn eser, s. 226- 227.

toplumun adalama isteini gstermesi ve sorunlar ortaya koymas asndan byk nem tamaktadr5. Cumhuriyetle birlikte, dnsel almalar, geni halk kitleleriyle iletiim kurma zorunluluu, felsefe ve dnce dilinin yeniden ele alnmasn gndeme getirmitir. adalamann, ancak ada kltrn kkenine inmekle

gerekleebilecei ilkesinden yola klarak eviri faaliyetleri artmaya balamtr6. 1928de yeni alfabenin kabul ile Trk eitiminde olduu kadar dnce ve yayn hayatnda da yepyeni bir dneme girilmitir. Bu dnemde kltr ve dnce hayatnda grlen canllkta yeni evirilerin yaplmasnn nemli bir etkisi olmutur. Bu eviriler sayesinde, her yeni felsefe ve bilim akm olduka hzl biimde Trkiyeye gelmeye balamtr. Birok felsefeci, dnr ve yazarn siyasal ve toplumsal konulu eserlerinin evirileri yaplmtr. Bu dnemde Trkiyede her eit dnya grnn yer ald yaynlar rahatlkla baslp satlabilmeye balamtr. Nitekim Einsteinn grelilik kuram ve Freudun psikolojik tahlillerinin Avrupada aklanmasnn ardndan Trkiyede de bu konularda kitaplar kmtr7. Cumhuriyet dneminde, Bat ile temaslar, tercme faaliyetlerinin giderek fazlalamas, niversitelerin kurulular, eitli felsefe dernek ve cemiyetlerinin yaynlar ile felsefe alannda gelimeler kaydedilmi ve dnce akmlar da eitlilik arz etmeye balamtr. Bergsonizm, Diyalektik Materyalizm, Pragmatizm, Felsef dealizm, Enerjetizm, Varoluuluk gibi birok yeni felsef akm ortaya kmtr. Fakat ilerinden Bergsonizm ve Diyalektik Materyalizm gibi akmlar geni tesir alan bulmulardr. Cumhuriyetin balarnda, yklan imparatorluun enkaz zerinde

5 6

Ayn eser, s. 15- 16. Arslan Kaynarda, Felsefe almalar, Trkiyede Felsefenin Evrimi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, stanbul, 1983, c. 3, s. 766- 769. 7 Ayn eser, s. 767.

ancak iki trl fikir beslenebilmitir. Biri, madd imknszlklar nnde manev kuvvete ve yar mistik bir ruh hamlesine dayanmak; ikincisi yeniliin dourduu mitsizlie kar, idealist harekete tepki halinde, maddeye dayanan yeni bir hz almaktr. Bunlardan birincisi, Bergson Metafizii, ikincisi Diyalektik

Materyalizmdir. Her iki felsefenin de ortak vasf, zihinci ar bir evrim grne kar vaziyet allar, devrimci ve hamleci olular idi. Merutiyetin son yllarnda daha ok Bergsonun sz edilmeye balanmtr. Kimi dnrler, Bergsonun yaama atlm kuramn itenlikle savunmulardr8. Bunlarla birlikte geri kalmln nedenlerini Dounun soyut kavramlaryla gizemci ve metafizik etkilerinde bulan baz Trk dnrleri, her varsaymn geerlii ancak deneme ve uygulama sonucunda belli olur 9 diyen pragmacl da benimsemilerdi. Baka bir fikir akm da Felsef dealizm akmdr. Bu akm mensuplar, fikre yeni bir disiplin verme ihtiyac, ancak Bat felsefesinin klasik geleneklerine balanmadan doabilir. Pragmatizm ve Bergsonizme kar, Kanttan balayan felsefe geleneini bugnn ihtiyalarna gre dirilten filozoflar koymak gerekir 10 grn savunuyorlard. Cumhuriyetin ilk yllarndaki dnce hareketlerinden biri de Konyada Yeni Fikir etrafndaki Bergsonculua ve Pragmatizme hcum eden Enerjetizm hareketidir. Enerjetizm madde ile hatta ruh ile ilgili her eyi enerji ile aklamaktadr11.

8 9

lken, ada Dnce Tarihi, s. 375. Ayn eser, s. 375. 10 Kaynarda, a.g.e, c. 3, s. 766. 11 Ayn eser, c. 3, s. 767.

Felsef akmlarn dnda, bu dnemde siyasal dnce akmlarnda da deiiklik grlmeye balamtr. Osmanl kinci Merutiyet dneminin be eit siyasal dnce akmndan, yani Osmanlclk, slmclk, Trklk, Sosyalistlik ve Batclk, Trkiye Cumhuriyetinde, sadece ilki bsbtn ortadan kalkm; sonuncusu ise, tekileri bastrarak egemen olmutur. Cumhuriyetin siyasal dncesi, esas olarak Batcln trl yorumlar erevesinde kalmtr12. Bu dnemdeki dnce akmlarndan olan slmclk, 19 ve 20nci yzylda, slm bir btn olarak (inan, ibadet, ahlk, felsefe, siyaset, eitim v.s) yeniden hayata hkim klmak ve aklc bir metotla Mslmanlar, slm dnyasn Bat smrsnden, esaretten, taklitten, hurafelerden kurtarma; medeniletirme,

birletirme ve kalkndrma uruna yaplan siyas, fikr ve ilm almalarn, araylarn, teklif ve zmlerin btnn ihtiva eden bir harekettir. slmclk iin slm dnyasnda tecdit, slah, ihy gibi kelimeler kullanlmaktadr13. Bu hareket, Msrda Cemaleddin Afgan (18391897), talebesi Muhammed Abduh (18451905), Hindistanda Seyyid Ahmed Han (18171898), Trkiyede Srat- Mstakm- Sebilr-read, Beyanul-hak, Volkan gibi dergilerde kmelenen, yazlar ve makaleler yazan kiilerin nclnde ortaya kmtr. Bunlar arasnda Filibeli Ahmet Hilmi (18651914), Babanzade Ahmed Naim ( 18721934), Mehmed kif Ersoy (18731936), Elmall Muhammed Hamdi Yazr (18781942), Ferid Kam (18641944), smail Hakk zmirli (18681946) gibi kiiler yer almtr14. Baz yazarlara gre, Rnesans ve Reform hareketleri, ardndan sanayi inklbn gerekletiren Bat dnyasnn, madd ve teknik stnlk itibariyle slm

Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Siyasal Dnce Akmlar, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. 7, s. 1924. 13 smail Kara, Trkiyede slamclk Dncesi, stanbul, 1986, c. I. s. XV. 14 Ayn eser, c. I. s. XV.

12

dnyasyla arasna byk mesafeler koymas, slmclk dncesinin ortaya kmasndaki hazrlayc sebepler arasndadr. Bu dnemde, Bat dnyasnn bu stnl sebebiyle Mslmanlar arasnda, Batya kar byk bir hayranlk ve kendilerini kk grme duygular hkim olmaya balamtr. Buhran yaayan slm dnyasnn, iinde bulunduu bu durumdan nasl kurtulaca hakknda, slmclk hareketiyle ilgisi olan dnrler, fikirler gelitirmeye balamlardr. Bu fikir adamlar arasnda, slm dnyas niin bu hallere dt? Mslmanlar zellikle madd olarak nasl kalknabilir? Bugn Batnn sahip olduu ve onlarla kalknmasn salad hrriyet, eitlik, medeniyet, ilim, fikir hrriyeti gibi deerlere sahip midir, yoksa bunlar yeniden mi kazanlacaktr? Aklla slmiyet arasnda atma var mdr? Batdan neler alnabilir? gibi sorular sorulmaya balanmtr. Bu sorulara slmclk dncesini savunan fikir adamlar tarafndan verilen cevaplarda ana hatlaryla u zellikler ortaya kmaktadr: a) Genel olarak onlar, Batdan meden unsurlar almak yn ar basan ksm bir batllamaktan yana olmulardr. b) Ardndan usl olarak semeci telifi bir yolu benimsediler. Buna gre Batnn meden, ilm, fenn, sna stnlkleriyle slmn kltrel ve ahlk zelliklerinin birletirilmesi gerekmekteydi. Onlar, byle bir usl merulatrmak iin de; Batnn sahip olduu bu deerlere slmn zaten sahip olduu, fakat bunlarn zamanla unutulduu veya unutturulduu, hikmetin Mslmann yitik mal olduu, onu nerede bulursa alaca ynndeki peygamber tavsiyesi gibi akl yrtmelerinde bulunmulardr15.

15

Ayn eser, c. I, s. XVIII- XXII.

slmclk hareketi ierisinde yer alan fikir adamlar, slmiyetin ilerlemeye mni olmadn, gerileme sebebinin slmdan olmayp Mslmanlardan

kaynaklandn, slmiyetin medeniyetin hamisi olduu grlerini savunmulardr. Onlar siyas ve fikr inklplarn gerekleebilmesi iin baz prensipler ortaya koymulardr: 1. Mslmanlar saf bir inan sahibi klmak; btl inan ve hurafelerden kurtulmak. 2. Eitim retimin slah ve cehaletle, bilgisizlikle, taklitle mcadele etmek; msbet ilimlerin tahsiline nem vermek. 3. slm dnyasnda yaygn olan ahlk anlayn deitirmek: Onlara gre, Mslmanlar tevekkl tedbirsizlik, alakgnlll psrklk, takvay ekingenlik, kanaati teebbsszlk olarak alglar olmulardr. Cesaret, ecaat, vakar, gayret unutulmutur. Bu durum slm ahlk anlayna aykrdr. 4. Btl inanlarn ve hurafelerin kaynaklarndan biri olarak grlen, ayrca Mslmanlar aktif olmaktan uzaklatran baz tarikatlarn slah. 5. Siyas faaliyetleri hibir zaman terk etmemek, aktif bir ekilde bu faaliyetlerin iinde bulunmak16. Birinci Dnya sava bittiinde, bir slm milleti fikri btn madd dayanaklarn artk kaybetmi ve slmclktan geriye miras olarak slmla takviye edilmi bir milliyetilik kalmtr. slmclarn, halifelie ve stanbul Hkmetine ramen Kurtulu Savana, Mill mcadeleye btn varlklar ve itenlikleriyle katlmalar, ksmen Cumhuriyet ynetimine dhil olmalar da vardklar yer itibariyle bu hususu destekler niteliktedir17.
16 17

Ayn eser, c. I, s. LXIV- LXVII. Ayn eser, c. 1, s. XXXI.

Bu grlerle birlikte modernist, Trk ve slmc fikirleri savunanlar vard. Bunlar kurtulu yolunun slmlamak, adalamak ve Trklemek fikrinde birlemekle mmkn olaca grlerini benimsemilerdir. Onlara gre, yanl inanlarla ve fikirlerle bunalm slam leminin kurtuluunun yalnz ilimle, ada dnce ile kuanm bir slmlkla ve Trklkle mmkn olabilirdi. Bunlar arasnda M. emsettin Gnaltay (18831961), erafettin Yaltkaya (18791949) , Celal Nuri leri (18701939) gibi isimler saylabilir18. Bu dnemdeki siyas grlerden slmclk ve Turancla tepki hlinde doan hareketlerden biri de, Mkrimin Halil (18981961)in balatt Memleketilik akm idi. Bu, Anadoluyu doacak kltrn kayna ve hedefi olarak gren kltrc ve ona siyas ve fiil bir ekil vermek isteyen fikr Anadoluculuktu19. 19uncu yzyldaki sosyal dncenin ileri srp de iyi karlanmayan fikirleri, Cumhuriyet devrinde birer birer gereklemeye balamtr. Latin harflerinin kabul; arnm, sade Trke fikri, terimlerin kendi dillerinden alnmas ve mmknse Trkelemesi; meden kanunun kabul; kadnlarn i hayatna girmesi gibi konular zamannda tartlm; ancak Cumhuriyet devrinde gereklemeye balamtr. Cumhuriyet dneminde, btn alanlarda olduu gibi, dnce hayatnda da hl ynn belirleyemeyen bir arayn srdn grmekteyiz. phesiz bu devam eden bir sretir. Dnrlerin, yazarlarn, sanatlarn, bilim adamlarnn dnceden kltrel alanlara, edebiyattan siyasete kadar birok ilgisi olmu, araylar eitlilik gstererek srmtr. te bu dnemdeki eitli dncelerden slmclk akmn benimseyen fikir adamlarndan biri de Necip Fazl Ksakrektir. Onun zellikle zerinde durduu
18 19

lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, s. 394. Ayn eser, s. 478.

hususlardan biri slmn zn iyi anlamak ve onu hayata geirmektir. O, Mslmanlarn iinde bulunduu buhrann sebebi olarak slam anlamamay ve onun znden uzaklamay gsterir. Bu sebeple o, slmn deil, anlaylarn

yenilenmesi gerektii grndedir20. Ona gre, Mslmanlarn kurtuluu da buna baldr. Necip Fazl, ayrca, slmn manev ve ahlk unsurlarn kaynatrm ve slmn zne smsk sarlm bir Trk milletinin, nceden olduu gibi yeniden slm dnyasn, iinde bulunduu buhrandan ve skntlardan kurtarabilecei grn savunmutur21.

20 21

deolocya rgs, stanbul, 2002, s. 565- 566. Ayn eser, s. 476.

I.BLM

NECP FAZIL KISAKREK

A) HAYATI Necip Fazl Ksakrek, O ve Ben, Kafa Kd, Babli, Cinnet Mstatili (Ylanl Kuyudan)22, gibi kendi hayatn da anlatan kitap ve hatrat tr eserlerinde, hayatn en mahrem izgilerle, eitli planlarda ortaya koymu ve hibir yoruma imkn brakmayacak aklkta gzler nne sermitir. Elbette bunlar tam anlamyla biyografik eserler deildir. Fakat her biri ayr trlerde yazlm sanat eserleridir. Necip Fazl, hayatn, efendim dedii Abdlhakim Arvas Efendi (18601943)ye atfen yazd O ve Ben adl eserinde kendi hayatn Tanyncaya kadar ( 19041934) ve Tandktan sonra (19341943) eklinde iki ana blmde ele almtr.

a) Tanyncaya Kadar (19041934) Necip Fazl Ksakrek, 26 Mays 1904 tarihinde stanbul emberlitata Cinayet Mahkemesi reisliinden emekli bykbabas Mehmet Hilmi Efendinin konanda domutur. Babas, Hukuk Mektebi mezunu ve baz memuriyetlerde bulunmu olan Abdlbaki Fazl Bey, annesi Mediha Hanmdr. Necip Fazl, ailenin ilk ocuudur. Kendisinin aile kk, Maral Ksakrekoullar soyundan Dulkadiroullarna dayanmaktadr. Asl ad Ahmet Necip olan Necip Fazl, ocukluk terbiye ve telkinlerini borlu olduu, konan ruhu, ben de onun ruhuyum dedii,

22

Bu blm iin Necip Fazl Ksakrekin sz konusu eserleri esas alnmtr.

10

bykbabasnn himayesinde, dadlar, mrebbiyeler, lalalar, hizmetiler arasnda ocukluunu geirmitir. Bu konaktaki izlerin etkisinin eserlerinden bazlarna yansd grlmtr23. eitli okullarda kesintili ve dzensiz bir renim hayat geirmi, nce bir Fransz mektebinde, daha sonra bir Amerikan mektebinde, ksa srelerle Bykdere Emin Efendi Mektebinde, Byk Reit Paa Numune ve Vaniky Rehber-i ttihad Mekteplerinde okumu, Heybeliada Numune Mektebinden mezun olmutur. Ayn yl Heybeliada Bahriye Mektebine yazlm, burada be yl okuduktan sonra, mezuniyeti beklerken ilave edilen son snf nedeniyle diploma almadan mektepten ayrlmtr. Ancak bu mektebin sanat ve fikir hayatnn oluumunda etkisi byk olmu, ilk iirlerini ve nesirlerini burada yazmaya balamtr. Yahya Kemal, Ahmet Hamdi Akseki, Hamdullah Suphi Tanrver bu okuldaki hocalarndan bazlardr. Edebiyat hocas brahim Ak Efendinin tevikleri, Necip Fazln daha sonralar tasavvufa ynelmesinde etkili olmutur. O, 1921 ylnda stanbul Darlfnun Felsefe ubesine yazlmtr. 1922de ilk iirleri Yeni Mecmua dergisinde yaymlanm, bu arada gazetecilie de balamtr. Buradaki renimini tamamlayamadan, devlet bursunu kazanarak felsefe tahsili iin Parise gitmitir. Ancak, burada da dzenli bir renci olamam, ksmen sanat evrelerinde bulunmusa da, kendini daha ok elenceye ve hatralarndaki ifadesiyle bohem hayatna vermitir. 1925te renim iin gnderildii Paristen bir yl sonra dnmtr. eitli bankalarda muhasebe mdrl ve mfettiliklerde bulunmu, bir Fransz mektebinde, Ankara Devlet Konservatuarnda, stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde ve Robert Kolejinde dersler okutmutur. Bu yllarda deiik dergi ve gazetelerde iirleri ve hikyeleri kmtr. 1925te rmcek A, 1928de

23

Bkz. Kafa Kd, stanbul, 1984; O ve Ben, stanbul, 1978.

11

Kaldrmlar kitap hlinde yaymlandktan sonra, Kaldrmlar airi diye anlmaya balam ve bir air olarak hreti 1928lerden sonra hzla yaylmtr.

b) Tandktan Sonra (1934 1983) ki devreye ayrd hayatnn 1934e kadar olan ilk devresinde Necip Fazl, kendi ifadesi ile gen airin bohem hayatn tam bir teslimiyetle srdrd yllarda24, kabuk deitirmekte olan bir cemiyetin problemlerini yaam ve bir aray ierisine girmi ve daha ocukluunda kafasna taklan eitli sorular ve bu sorularla gelen skntlar, buhranlar onun yakasn brakmamtr. 1934te btn hayatn, fikirlerini ve ruhunu etkileyen ve btn bunlarda kendisine yeni bir yn verecek olan Seyyid Abdlhakim Arvas ile tantktan sonra yaay tam olarak deimemise de, eserlerinde gittike berraklaan tercihler grlm, tasavvuf ve metafizik konular ilemeye balamtr. Necip Fazl, iinde bulunduu ruh sarsntlarn yanstt eserlerinde, tasavvufa olan meylini ortaya koymu ve asl sanat anlaynn ve sanat istikametinin 1934ten sonra ekillendiini ve ilk eserleriyle son eserleri arasnda muhteva bakmndan byk farklarn olmasnn buna balanmas gerektiini belirtmitir25. Onun zihnine taklan zdraplar o denli artmtr ki, kendisi bu dnemde, Gazalinin geirmi olduu manev buhrana benzer bir phe ve i bunalm geirdiini ifade etmitir26. Fikir ilesinde byk sayg ve ballk duyduu Gazalinin ektii cinsten bir ile ektiini ve her eyi o trl kaybettim ki Allah kazandm27 diyerek gayesine

O ve Ben, s. 74 . Konumalar, stanbul, 1994, s. 193. 26 Tanr Kulundan Dinlediklerim, stanbul, 2004, s.151; Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, stanbul, 1982, s.125- 126; O ve Ben, s.123; bkz. Gazali, El-Munkzu min-ad-dalal, ev. Hilmi Gngr, stanbul, 1990, s. 20-21. 27 Ayn eser, s. 102 .
25

24

12

ulatn belirtmitir. Onun tasavvufla asl ilikisi Abdlhakim Arvas ile tanmas ile balam ve Gazalinin geirdii gibi bir buhran geirdikten sonra gerek bilgiye kavutuunu ifade etmitir. Artk Necip Fazl, 1934 ncesi yaad hayatn skntlarndan, telalarndan uzaklap, her eyin Allah sevgilisinin btnndan bir feyiz nuru alabilmekten ibaret olduunu ve o nura teslim olup kurtulduunu ifade etmitir. Bu arada iir, hikye ve tiyatro eserleri arka arkaya kmaya balayan Necip Fazl, 1936da Ankarada Aa adn verdii ve dnemin nemli sanat ve fikir adamlarn yaz kadrosunda bulunduran haftalk bir dergi karmaya balam, fakat dergi beklenen ilgiyi gremedii iin bir mddet sonra kapanmak zorunda kalmtr. 1939da Son Telgraf gazetesinde ereve bal ile gnlk yazlar yazmaya balam ve bu yazlar byk ilgi ekmitir. O yllarda kinci Dnya Savann kmayaca ynndeki basn evrelerindeki genel kanaatin tersine, olaylar iyi tahlil etmesi sebebiyle muhtemel sava ile ilgili yorumlar ve tahminlerde bulunan Necip Fazln yazdklar birer birer gerekleince hreti iyice artmtr29. 1941de Neslihan hanmla evlenmi, erkek ve iki kz ocuu olmutur30. Darlfnun yllarnda ilk iiri yaymlanan ve gazetecilie balayan Necip Fazl, girmi olduu basn evresini daha ekici ve eser vermeye daha uygun bir ortam olarak grdnden, memuriyetten 1942 ylnda istifa ederek, basn ve yazn hayatna girmitir. Necip Fazl, biri Aa, dieri Byk Dou, bir ncs de mizah karakterde Borazan olmak zere derginin sahibi, bunlarda yaynlanan yazlardan pek ounun muharriri, etrafna devrinin kalburst yazarlarn toplayan bir fikir ve
28 29

28

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 125-126. Bkz. Sava Yazlar I- II, stanbul, 2006. 30 Konumalar, s. 255.

13

edebiyat otoritesi olarak basn tarihimizde yerini almtr. 1936da sanat ve sosyal ierikli Aa dergisinden sonra, 1943te Trk sanat, dnce ve siyaset hayatnda yeni bir hareketin balangc olan, ierisinde sanat, fikir, felsefe, siyaset, edebiyat, iir, hikye ve din konular ihtiva eden, gnlk, haftalk veya aylk mecmua hlinde Byk Douyu karmtr. Kaliteli bir dergi hviyeti gsteren ve byk ilgi gren Byk Dou, madd imknszlklar ve mahkeme kararlaryla kapatld iin faslal olarak 16 defa kmtr. Byk Dou Mecmuas 1978 ylna kadar yayn hayatna devam etmitir31. Kaldrmlar airinden sonra Necip Fazln Byk Doucu unvanyla ikinci bir lakab olmutur. Derginin ad altnda ve onun sloganlar etrafnda geni bir tesir evresi meydana getirmi ve stad diye anlmaya balayan Necip Fazl, Anadolunun birok ehrini ve Almanyann eitli ehirlerini dolaarak byk ilgi uyandran, geni halk kitlelerinin katld konferanslar vermitir32. Sanatna sk sk ara verip politikaya atlmas, onu zntden zntye srklemitir. Takn sanatkr tabiat ve fikirlerini yanstan siyas polemikleri yznden 1943den 1970e kadar birok defa mahkmiyetler almtr33. Necip Fazl iin, 1975te Milli Trk Talebe Birlii tarafndan Sanat hayatnn 50inci yl jbilesi yaplmtr. 1980de, doumunun 75inci yldnm mnasebetiyle stanbul Atatrk Kltr Saraynda, Kltr Bakanlnca Kltr Bakanl Byk dl verilmi ve nakd mkfatla taltif edilmitir. Ayn tarihte

Bkz.Byk Dou Dergisi, stanbul,1943-1978. Bkz. man ve Aksiyon, stanbul, 1964; Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, stanbul, 1982; Hitabeler, stanbul, 1996; Konumalar, stanbul,1994; Sahte Kahramanlar, stanbul, 2003; Hesaplama, stanbul, 1985. 33 Byk Dou Dergisi, 21 Yln Bilanosu, stanbul,1964, Mdafaa, stanbul, 1985.
32

31

14

Trk Edebiyat Vakf tarafndan da, Trkenin yaayan en byk airi seilerek kendisine Sultan uara unvan verilmitir34. Baz edebiyat ve bilim adamlar Necip Fazln, ok ynl bir fikir ve sanat adam ve her eyden nce byk bir air olduunu, dier btn fikir ve yaz faaliyetlerinin bu zelliinden sonra geldiini ve yapt, yazd her eyin air Necip Fazl damgasn tadn, onun, Trk dilini gzel kullanan, dilde, ifadede mcerredin zirvesine varabilen kii olduunu, fkelerini, polemiklerini, din, mill temele dayal ak iddialarn inan ve fikir motiflerini fkra, piyes ve hikyelerine koyan Necip Fazln stn sanatkrlk gcnn daha byk veya youn olduu llerde iirinde grldn ifade etmektedirler35. Necip Fazl, iirden baka birok sanat dalnda eserler ve yazlar vermitir. Sanatkrl dnda siyas ve fikr yazlaryla daha bir hret kazanan Necip Fazl, yakn dnem tarihi ve gncel konularda da yazlar yazmtr36. 1983e kadar iirler, senaryolar, romanlar, fikir eserleri yazmaya devam eden Necip Fazl, 25 Mays 1983te stanbul Erenkydeki evinde vefat etmitir. Kalabalk bir cenaze treninin ardndan Eyp srtlarndaki kabristana defnedilmitir.37

Ahmet Kabakl, Sultan uara Necip Fazl, stanbul, 1995, s. 10; M. Orhan Okay, Necip Fazl Ksakrek, Diyanet slam Ansiklopedisi, Ankara, 2002, c. 25, s. 485- 488, 35 Ayhan Songar, Necip Fazl Ksakrek, Sultan uara , s. 64; Ahmet Kabakl, Trk Edebiyat, stanbul, 2002, c. III, s. 607; M. Orhan Okay, Necip Fazl Ksakrek, Ankara, 1987, s. 2. 36 Bkz.ereve bal ile Byk Douda yazm olduu yazlar. Bunlar ayr ciltler halinde BDY tarafndan ereve I-V ad altnda yaynlanmaktadr. 37 Muzaffer Doan, Suffe Kltr ve Sanat Yll, Necip Fazl Armaan, stanbul, 1984, s. 143560; Mustafa Miyasolu, Necip Fazl Ksakrek, Ankara, 1999, s. 142.

34

15

B) ESERLER

Necip Fazl Ksakrek, ok ynl bir dnce ve sanat adamdr. O, iir, hikye, tiyatro, roman, senaryo romanlar, hatrat tr, fikr, edeb, tarih, din incelemeler, monografiler ile sadeletirdii eserlerle beraber birok alanda yazlar yazm ve eserler vermitir. Bununla birlikte deiik birok yerde verdii konferans ve hitabeleri de kitap hlinde yaymlanmtr. karm olduu dergiler de onun farkl bir ynn ortaya koymutur. Necip Fazl, 100n zerinde eser vermi, vefatndan sonra baz eserleri yeniden derlenmi veya bazlar da bir araya getirilip birer kitap olarak Byk Dou Yaynlar ad altnda yeniden baslmtr. O, eserlerini defalarca neretmi; her defasnda bunlara ilaveler ve deiikler yapmtr. Bunlarn dnda hayatndayken yaynlanm olup da bu seriye giremeyen kitaplaryla, gazete ve dergilerde kalm, kendi adnn dnda da mstear lakaplar kullanarak yazd pek ok yazs ve iiri bulunmaktadr38.

a) iir Kitaplar 1. rmcek A, 1925, (Halk Ktphanesi, stanbul, 64 s.): Necip Fazln ilk iirinde, ehir hayat iinde insann yalnzl, kbuslar, ruh leminde yaad keder, tereddt ve ileler ile baka kiilerin bu durumu anlamaylar

38

Necip Fazl Ksakrekin eserlerinin bir ksm, Byk Dou Yaynlar web sitesi olan www.buyukdogu.com, www.buyukdogu.com.tr ve www.necipfazil.com internet adresinden alnmtr. Ayrca bkz. M. Orhan Okay, Kendi Sesinin Yanks Necip Fazl Ksakrek, stanbul, 2001; Orhan Okay, Konumalar, Ankara, 1998; Sebahattin entrk, Son Hamurkr Necip Fazl Ksakrek, Trabzon, 1995.

16

ilenmitir. Bu iirlerinde baz deiiklikler yaparak btn iirlerini ile adl eserinde toplamtr. 2. Kaldrmlar,1928 (kbal Ktphanesi, stanbul, 64 s. ) 3. Ben ve tesi,1932 (Semih Ltf -Shulet Ktphanesi, stanbul, 158 s.)

4. 101 Hadis (Manzum), 1951 (Byk Dounun verdii ek, stanbul) 5. Sonsuzluk Kervan,1955 (Serdengeti Neriyat, Ankara, 192 s.): Necip Fazl, 1955 ylna kadar yazd iirleri bu eserde toplamtr. 6. ile, 1962 (Bedir Yaynevi, stanbul, 232 s.): Bu eserde, Necip Fazl Ksakrek'in, 1922'de Yeni Mecmuada yaynlanm ilk iirinden

balayarak, vefatna kadar bizzat kendisi tarafndan szlen, ayklanan, dzeltilen ve bir araya getirilen btn iirleri yer almaktadr. Kitabn iirlerim ve airliim adl takdim blmnde, daha nce yazm olduu baz iirlerinin kendisini ifade etmemesi sebebiyle buraya almadn belirtmitir. Necip Fazl, eserin sonuna Poetika bal altnda iir ve airlik zerine grlerini belirttii bir iir nazariyesi ortaya koymaya almtr. 7. iirlerim, 1969 (Fatih Yaynevi, stanbul, 278 s.): Necip Fazln iirlerinin yer ald eser, 1974te son eklini almtr. 8. Esselam, 1973, (BDY, stanbul, 144 s.):"Kyamete kadar gelecek

mukaddesat Trk genliine ithaf" edilmi olan ve sonuna "Vasiyet" blm de eklenmi bulunan, Peygamberler Peygamberinin mukaddes hayatnn 63 Levhada manzum olarak anlatld eser, Byk Dou Yaynlarnn birinci kitab olarak ilk defa o yl yaynlanmtr. Necip Fazl,

17

bu eseri iin yle bir takdim yazmtr. "Bu eser, bir mevlid mi? Hayr! Sadece ona olan eritici akmn ve gevemez ballmn veca destan.39

b) Tiyatro Eserleri 1. Tohum, 1935 (Semih Ltfi Matbaa ve Kitabeci, stanbul, 88 s.): 3 perdelik bir piyes olan ve 1935 senesinde Muhsin Erturul tarafndan sahnelenen "Tohum"da olay, Anadolu'nun igal edilmi bir kesinde, Mara'ta cereyan etmektedir. Tohum, mill mcadeleyi, Anadolu halknn z benliinde mevcut olan ruhun bir fkr olarak gstermektedir. 2. Bir Adam Yaratmak, 1938, (Semih Ltf - Shulet Ktphanesi, stanbul,104s.): 3 perdelik piyeste, her ynden rnek bir insan olan, iindeki his ve dnce lemine kapanp kalan ve kimsenin kendisini anlamad Husrev karakterinin, kt olan toplum karsnda yenilgiye d, yanln doruya stnl anlatlmaktadr. Bu piyes 19371938 temsil ylnda stanbul ehir Tiyatrosunda oynanmtr40. 3. Knye, 1938 (Semih Ltf -Shulet Ktphanesi, stanbul, 120 s.): 3 perde ve 12 Tablodan ibaret olan eserde, Birinci Dnya savanda cepheden cepheye komu, Harbiye mektebinde hocalk yapm, Balkan savana katlm, divan harpte yarglanm; baary ruh, disiplin ve bilginin eseri bilen, ahs hayat olmayan, her eye toplum asndan bakan Plevne ehidi bir zabitin olu Gazanfer Bey'in hikyesi anlatlmaktadr.

iirleri ve iir tahlilleri iin bkz. Mehmet Kaplan, Kaldrmlar, Necip Fazl Ksakrek iiri, Sanat, Aksiyonu, stanbul, 1968, s. 39; Mustafa Miyasolu, Necip Fazl Ksakrek, Ankara, 1999, s. 63- 73; hsan Kurt, iledeki nsan Necip Fazl, Ankara, 2000, s. 10- 17. 40 O ve Ben, s. 141-142.

39

18

4. Sabrta,1940 (Semih Ltf -Shulet Ktphanesi, stanbul, 96 s.): Olayn "ezeldeki mazi ve ebeddeki istikbalde" getii ifade edilen 3 perdelik piyes, ana hatlarn eski bir Trk masalndan almtr. 5. Para, 1942 (Semih Ltf -Shulet Ktphanesi, stanbul, 96 s.): 5 perdelik piyesin ba aktr bir banka patronudur. Para kazanmak uruna her eyi meru grr. Ancak, ahlakszlnn stn rterek namuslu grnmek gibi riyakr bir tavr iine girmez. Ama evresindeki insanlarda ahlakszlk ve riyakrlk had safhadadr. Piyeste gelien hdiselerin merkezinde para, yle bir ldr ki, insanlarn btn iyzn olduu gibi ortaya karmaktadr. 6. Vatan airi Namk Kemal,1944 (Semih Ltf -Shulet Ktphanesi, stanbul, 64 s.) 7. Nam Dier Parmaksz Salih, 1949 (Trk Neriyat Yurdu, stanbul, 100s.): 4 perdelik eserde, sebep ve neticeleriyle kumar anlatlmaktadr. Necip Fazln Reis Bey adl eseriyle beraber tek kitap hlinde yeniden baslmtr. 8. Ahap Konak,1964 (Byk Dou'nun 1964'de verdii ilave): 3 perde halinde Necip Fazl'n yazd ikinci piyes olan Ahap Konak, giderek znden ve ahlak deerlerinden uzaklaan bir toplumu gsteren bir temsildir. Ahap Konak, her katnda ayr neslin yaad, fakat bu nesiller arasnda byk bir anlay ve yaay farknn olduu bir mekn temsil ederken, Trk cemiyetinin tezatlar iindeki halini remzetmektedir. Sabr Ta adl eseriyle birlikte tek kitap hlinde yeniden baslmtr. 9. Reis Bey,1964 (tken Yaynlar, stanbul, 92s.): 3 perdelik piyesin ana karakteri Reis Bey, bir ar ceza reisidir ve mr otel odalarnda gemi, yapayalnz ve merhameti olmayan bir kanun adamdr. Fakat daha sonra

19

geliecek olaylar, Reis Bey'in buz gibi i dnyasn yerle bir etmitir. BDY tarafndan Parmaksz Salih adl eseriyle birlikte tek kitap hlinde yeniden baslmtr. 10. Siyah Pelerinli Adam, 1964 (Byk Dou'nun 1964'de verdii ilave): Necip Fazl, bu eserini "tek perdede bir hikye" eklinde takdim etmitir. Eser, iman ve eytan mcadelesini konu etmi, ilk defa Byk Douda tefrika edilmitir41. brahim Ethem, Abdlhamid Han eserleriyle birlikte tek kitap hlinde yeniden baslmtr. 11. Piyeslerim, 1969 (Toker Yaynlar, stanbul): Eserde, Ulu Hakan Abdlhamid Han ve Yunus Emre piyesleri yer alm, Abdlhamit Han ve Dervi Yunusun (3 perde ve 9 tablodan ibaret) hikyeleri anlatlmtr. 12. Kanl Sark, 1970 (Aka Yaynlar, stanbul, 94 s.): 3 perde ve 12 tablodan ibaret olan eser, Anadolu kaplarnn Trklere ald 1071 tarihindeki Malazgirt Zaferinden balayarak, "Trkiye Tarihi"ne, memleketin dou ucundaki bir kesinden bakn temsilidir, Yunus Emre eseriyle birlikte tek kitap hlinde yeniden yaynlanmtr. 13. Senaryo Romanlar, 1972 (Toker Yaynlar, stanbul, 360s.): Necip Fazl, eserin takdiminde, Bu senaryo roman filme ekilmek zere yazlmtr notuyla Vatan airi Namk Kemali kaleme almtr. Daha sonra Canm stanbul, Villa Semer, Ktibim, Sen Bana lm Yedirdin, Deprem (ile) adl senaryo romanlarn yazm ve bunlar 1972de, En Kt Patron, Ufuk izgisi, Son Tvbe ile birlikte btn senaryo romanlar 1986da bir kitapta toplanmtr.

41

Bkz. Byk Dou Dergisi, stanbul, 1943.

20

14. Mukaddes Emanet, 1976 (Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, ikinci cilt iinde): 4 perde ve 8 tabloluk piyes, Anadolu halknn yzyllardr bir trl uurlanmadn anlatmaya almakta ve Anadolu insann kendi derdine sahip kmaya davet etmektedir. 15. brahim Ethem,1978 (BDY, stanbul,72s.): 5 perdelik piyeste Belh sultan brahim Ethem Hazretlerinin hayatndan sahneler yer almaktadr.42 c) Hikye ve Romanlar 1. Birka Hikye Birka Tahlil,1933(Semih Ltf -Shulet Ktbhanesi, stanbul, 94s.): Hikyelerim ierisinde yeniden baslmtr. 2. Ruh Burkuntularndan Hikyeler, 1965 (tken Yaynlar, stanbul,112s.): Hikyelerim ierisinde yeniden baslmtr. 3. Hikyelerim,1970 (Toker Yaynlar, stanbul,270s.): Necip Fazl Ksakrek'in 1925 ylndan balayarak eitli gazete ve dergilerde yaynlanm ve bir blm 1933'de "Bir Ka Hikye Bir Ka Tahlil", bir ksm da 1965'de "Ruh Burkuntularndan Hikyeler" ad altnda kitaplam btn hikyeleri 1970de yaynlanm, 1983 ylnda da ilavelerle birlikte son eklini almtr. 4. Aynadaki Yalan, 1980 (BDY, stanbul, 200 s.): Necip Fazl Ksakrek'in, roman adn vererek kaleme alm olduu tek eserdir. Roman, niversitede felsefe asistan olan Naci'nin hayat etrafnda geliir. Bu hayat, Necip Fazl'n kendi hayatndan izler tamaktadr. Roman; cemiyet, kadn ve sanat anlayyla, hayata ve lme dair dnceler zerinde geliir.
Ayrca bkz. tiyatro eserleri iin Hasan ebi, Tiyatro Eserlerinde Madde ve Manada Necip Fazl, stanbul, 1981; Peyami Safa, Tohum ve Anadolu, s. 76; Agah Srr Levend, Tohum, s. 73; Ali Rza Korap, Bir Adam Yaratmak Mnasebetiyle, s. 86; zdemir Nutku, Sylevci Bir Yazar, s.104, Mehmet Gkalp, Reis Bey, s. 123; bkz. iirleri iin, A. Hamdi Tanpnar, N.F ve Kop Dandaki Dkkan, s. 13; Mehmet Kaplan, Kaldrmlar, s. 39, Necip Fazl Ksakrek iiri, Sanat, Aksiyonu, der. A. Arif Blendolu, stanbul, 1968.
42

21

d) Hatrat Eserleri 1. Ylanl Kuyudan (Cinnet Mustatili), 1955 (nklp Kitabevi, stanbul, 202s.): Bu eser, eitli nedenlerle birok kez cezaevine giren Necip Fazln hapishanede geirdii gnlerin, i dnyas zerindeki tesirini yanstan hatralardan ibarettir. Daha sonra Cinnet Mustatili adyla yaynlanmtr. 2. Byk Kap, 1965 (Yeni ark Maarif Ktphanesi, stanbul,215s.), 1974te ilaveli basks O ve Ben (BDY, stanbul, 256 s.): lk olarak 1965 senesinde "Byk Kap" ismiyle yaynlanan eser, 1974te ilaveli haliyle O ve Ben adyla yaynlanmtr. Eserde, Necip Fazl, hayatn, Abdlhakim Arvas Hazretlerini "Tanyncaya Kadar", "Tandktan Sonra" ve O Gnden Beri diye ana blme ayrm ve kendi hayat hikyesiyle birlikte efendisine doru kendisini cezbeden olaylar anlatmtr. 3. Hac, 1973 (BDY, stanbul, 160 s.): Kutsal topraklar ziyaret eden Necip Fazl'n, seyahat intibalar ve ayrca kitabn "Veliler Diyar" blmnde, Van'n Arvas kynde medfun Seyyid Fehim Hazretlerini; "Vatanm Buldum" blmnde ise, Hakkrinin emdinli kazasnda kabri bulunan Seyyid Th Hazretlerini ziyaret yolculuklarnn hikyesi vardr. 4. Babli,1975 (BDY, stanbul, 343 s.): Bu kitap, Necip Fazl'n, bizzat merkezinde yer ald aydnlar muhiti Babliyi, bir kymet hkmne balad, kendini ise acmasz bir nefs muhasebesine tbi tutarak, hayatnn O ve Ben adl eserinde deinmedii farkl bir dilimini ortaya koyduu eseridir. 5. Kafa Kd, 1984 (BDY, stanbul, 208 s.): Necip Fazl, eserin takdiminde hayat hikyesini baz eserlerinde gereince yazm olduunu, ancak asl ruh

22

hayatn, ruhunun kafa kdn resimlendirmek istediini dile getirmitir. Yarm kalm olan bu eserde Necip Fazl, zellikle ocukluk gnlerinin hatralarn anlatm, olaylarn d tezahrlerinden ziyade, onlar douran ruh olular tespite ynelmitir. e) Din ve Tasavvuf Eserleri 1. Halkadan Prltlar (Veliler Ordusundan 333),1948 (Trk Neriyat Yurdu, stanbul, 315 s.): Evliya menkbelerinin yer ald bu eser, Ebu Him Sofi'den balayarak, herhangi bir silsile ve tarih gzetmeden umum ekilde 333 velinin hikyesini anlatmaktadr. 2. le nen Nur, 1950 (zinsiz Bask), 1961, Trk Neriyat Yurdu, stanbul, 444 s. ) : Allah Resulnn hayatnn anlatld bu eser, siyer kitaplarnn allm anlatmlarndan farkl bir slubu yanstmaktadr. Eserin takdiminde bu farkllk yle ifadelendirilmektedir: "Tefsir, Hadis, siyer ve nakil olarak en emin kaynaklardan devirili ve kaynaklarn tek tek gstermek tasasndan uzak bu eser, sadece iman sahiplerine hitap edici, hibir akl tefti, tespit ve ispat gayretine dmeyici, mutlak doru zerine hiss ve teessr bir at kurucu ve eer bir kymeti varsa onu bu noktada toplayc bir denemedir. 3. Mektubttan Semeler, mm- Rabbn (Sadeletirme), 1956 (Trk Neriyat Yurdu, stanbul, 80 s.): mam- Rabbn Hazretlerine ait Mektubat', "Allah ve Resulnn kitaplarndan sonra dinin en byk eseri ifadesiyle takdim eden Necip Fazl'n bu eserden sadeletirdii mektup paralarndan bir demet yer almaktadr. Bu mektuplar, 1'den 24'nc mektuba kadar eksiksiz olarak

23

sadeletirilmi, daha sonrakiler ise konularna gre bir tasnife tabi tutulmutur. 4. Altun Halka (Silsile-i Zeheb),1960 (Trk Neriyat Yurdu, stanbul,112 s.) ve (Babu Velilerden 33, 1966, Oku Yaynlar, stanbul,128 s.): Eserde Allah Resulyle beraber mukaddes emaneti ondan alp gnmze kadar getirdii ifade edilen, 33 byk ferdin hayatlar anlatlmaktadr. 5. Hazreti Ali,1964 (Bedir Yaynevi, stanbul, 232 s.): Hazret-i Ali'nin hayatnn anlatld eserde, "Krtas" meselesinden itibaren, Allah Resul'nn vefatlarndan sonra ba gsteren ve gittike derinleip siyas ve itikad mezhep ayrlklarna sebep olan olaylarn tahlili yaplmaktadr. 6. El-Mevhibl-Ledniyye Gnl Nimetleri, mam Kastaln

(Sadeletirme), 1967 (Bablide Sabah Gazetesi Neriyat, stanbul,196s.): Necip Fazl, mam Kastalan'nin, Allah Resulnn hayatn anlatan "ElMevhib'l Ledniyye" eserini, Gnl Nimetleri ismiyle Bki evirisinden, kendi slubuyla sadeletirmitir. 7. Peygamber Halkas,1968 (Toker Yaynlar, stanbul, 200 s.): Necip Fazl bu eserinde, sahabenin vasflarna deinmi ve bunlarn bir ksmn

rnekletirmitir. 8. Vecdimin Penceresinden (1968): Eserde, sorarak, lerek ve phe ederek arayan akln deil, yalnzca vecd iindeki kalbin ulaabilecei keyfiyetler lemine bir bak yaplmtr. Mmin Kfir ve Bir Prlt Binbir Ik adl eserlerle beraber, 1986da BDY tarafndan tek kitap halinde yaynlanmtr. 9. Nur Harman, 1970 (ile Yaynlar, stanbul,204s.): Bu eserde, Peygamber Efendimizin hadislerinden bir demet sunulmutur."Hakikat" ve "Ahlk" ana

24

balklar altnda 254'er hadisin derlendii kitabn son blmnde "Manzum 101 Hads" yer almaktadr. 10. Rehat Ayn el-Hayat, Sfi Mevlana Ali bin Hseyin (Sadeletirme),1971 (Eser Kitabevi, stanbul,406 s.): Tasavvuf hikmetleri ve evliya menkbelerini anlatan Mevlana Safiyddin Hazretlerine ait Rehat isimli eseri, Necip Fazl kendi slbu ile sadeletirmitir. 11. Rbta-i erfe, Esseyyid Abdlhakm Arvs ( Sadeletirme), 1974 (BDY, stanbul,160 s.): Necip Fazl'n, hayatnda nemli bir yere sahip olan ve Efendim, Kurtarcm dedii, Abdlhakim Arvas'ye ait Rbta-i erfeden sadeletirilen eser, rbtann nasl yaplacan, usul ve dbn

erevelemektedir. 12. Doru Yolun Sapk Kollar, 1978 (BDY, stanbul,174s.): Kitapta, "Snnet ve Cemaat Ehli" anlay dnda kalan batl ve sapk kollar, ilk rneklerinden itibaren ortaya k tarihlerine gre izah edilmi ve gnmzde slamn hakikatinin ortaya karlmas gerekliliinin zerinde durulmutur. 13. man ve slam Atlas,1981 (BDY, stanbul,560 s.): Necip Fazl, bu eserde allm ilmihal kitaplarndan farl bir slup kullanm, ilmihal ile tefekkr bir araya getirmeye almtr. Eser, ibadet ve vecd ana blmlerinden meydana gelmektedir. 14. Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, 1982 (BDY, stanbul. 1982 s.224): Bu eser, 1962 ylnn Ramazan aynda gece teravihten sahur vaktine kadar konferans eklinde verildikten 20 sene sonra bizzat Necip Fazl tarafndan kitaplatrlmtr. Kendisi eserin takdiminde, bu eseri deolocya rgsne bal olarak en baa alnmas gereken verimlerinden biri olarak gstermitir.

25

ki ana blmden oluan kitapta, "Bat Tefekkr" bal altnda Bat dncesi, ksa ve genel hatlaryla ele alnm, ikinci blmde ise slam tasavvufu, en ince ve mahrem izgileriyle anlatlmtr. 15. Tasavvuf Baheleri, Esseyyid Abdlhakm Arvas (Sadeletirme),1983 (BDY, stanbul,156 s.): Kitapta, tarifinden balayarak, Tasavvufun gayesi, konusu ve terimleri; Nak yolunun hususiyetleri ve ayrca suf, mutasavvf, melam ve fakir gibi tabirler izah edilmektedir. f) Fikr, Siyas, Tarih ncelemeleri ve Denemeleri 1. Abdlhak Hamid ve Dolaysyla, 1937: Necip Fazln bir konferansndan derlenen eser, Byk Dou dergisinde yaynlanmtr. Bu eserde, Abdlhak Hamidin yaad dnemin ve toplumun iinde bulunduu durumun tahlili yaplm ve onun sanata bak ele alnmtr. 2. Namk Kemal, 1940 (Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara, 404 s.): Eserin takdiminde belirttii zere Necip Fazln, Tanzimatn iln ve Namk Kemal'in doumunun 100'nc yldnm mnasebetiyle, Maarif Vekleti tarafndan 1939'da kendisine yaplan teklif zerine yazd bu eserde, ahs, eseri ve tesiriyle Namk Kemal ele alnmtr. 3. ereve,1940 (Semih Ltf, Shulet Ktbhanesi, stanbul,240 s.): Necip Fazl Ksakrek'in eitli gazetelerde "ereve" bal altnda kaleme alnan yazlarnn 5 ayr kitapta derlendii bu serinin ilk eserinde, Necip Fazl, zellikle Birinci Dnya Sava ncesi yazdklaryla byk hret bulmutur. 4. Mdafaa, 1946 (ktisad Yry Basmevi, stanbul, s.32): Necip Fazl Ksakrek'in mahkeme savunmalarndan derlenmi eseri, 1969 ve 1985 ilave ekilleriyle yeniden baslmtr. Kitapta, Malatya Hadisesinden hemen sonra

26

yaynlad "Maskenizi Yrtyorum" adl bror, 1,5 yl mahkmiyetle neticelenen ve vefat sebebiyle infaz edilemeyen Vahidddin Davasna dair bilgi ve belgeleri ve eitli davalarn basna yansmalarn gsteren gazete kuprlerini de bulmak mmkndr. 5. Maskenizi Yrtyorum, 1953 (Nereden: Hseyin Rahmi Yananl, stanbul, 68 s.): Mdafaa adl eseri iinde yaynlanmtr. 6. Ata Senfoni, 1958 (Trkiye Jokey Kulb, stanbul,160 s.): Necip Fazl, bu eserinde, tarihi, felsefesi ve btn estetiiyle bir kahramanlk sembol olan at anlatr. 7. Byk Douya Doru, 1959 (Hilal Yaynlar, Ankara, 160s.), ilaveli ve son ekli deolocya rgs, 1968 (Kayseri Y..E. Talebe Dernei Yaynlar, stanbul, 462 s.): Bu eser, Necip Fazl Ksakrekin siyas, fikr dncelerini, tarih muhasebesini ve tasavvur ettii Byk Dou lksn btn aklyla ortaya koymaktadr. Necip Fazl, kitabn 1968deki ilk basksnn ithafnda; "Bu eser, benim btn varlm, vcut hikmetim, her eyim... Ben, arnn peteini hendeseletirmeye memur bulunmas gibi, bu eseri rgletirmek iin yaratldm. iirlerim de, piyeslerim de, hikyelerim de, ilim ve fikir yazlarm da sadece bu eserin belirttii bina etrafnda bir takm "mtemilattan baka bir ey deil... diyerek bu eserin nemini ortaya koymaktadr. 8. Her Cephesiyle Komnizm,1962 (Doan Gne Yaynlar, stanbul,38 s.): Dnya Bir nklp Bekliyor (1985), Yolumuz, Halimiz, aremiz (1977, stanbul, BDY 256 s.), Ruh Muvazenesi(1977) adl konferanslar ile birlikte tek kitapta toplanmtr. Necip Fazl bu konferanslarnda genel olarak

27

iledii temalar, slamn 16nc asrn sonlarna doru temsil kadrosunda zaafa uramas ve bunun sebepleri ile slam temsil edecek yeni nesli yourma teebbsleridir. Konu balnn iaret ettii meselelerde sosyal bir uur zemini oluturmaya almtr. 9. man ve Aksiyon,1964 (Bedir Yaynevi, stanbul, 56 s.): Bu eser Necip Fazln, Erzurumda 2000i gekin bir kalabala, 1963de verdii konferanstan derlenmitir. BDY ad altnda Sahte Kahramanlar,

zlediimiz Nesil, slam ve brleri konferanslaryla birlikte tek kitap halinde yeniden baslmtr. 10. Ulu Hakan II. Abdlhamid Han,1965 (tken Yaynlar, stanbul, 320s.): Bu eserde, II. Abdlhamid Hann hayat ve dnemin olaylarnn tahlili yaplmaktadr. 11. Bir Prlt Binbir Ik,1965 (Uur Yaynlar, stanbul,64 s.): Bu eserde, ou Hazreti mer'in hayatna ait numuneler, ibretli szler, menkbeler ve llerden bir demet yer almaktadr. Eser, BDY tarafndan Mmin Kfir, Vecdimin Penceresinden adl eserlerle birlikte tek kitap halinde yeniden baslmtr. 12. Tarih Boyunca Byk Mazlumlar I-II, 1966 (Sebil Yaynevi, stanbul, 320s.): Bu eserde, Yunan Filozofu Sokrates'ten balayarak, Hristiyanln mazlumlar, slmn ilk kurbanlar, Peygamber torunu Hazreti Hasan ve Hseyin, Haccac'n zulmleri, mam- Azam ve dier mezhep imamlar, Mansur, Jan Dark, Cem Sultan, San Bartelomi kurbanlar, Gen Osman, Jan Kalas, Byk Fransz htilali kurbanlar, Dreyfus ve ttihat Terakki zulmleri gibi konular ele alnmtr.

28

13. ki Hitabe: Ayasofya, Mehmetik,1966 (Byk Dou Fikir Kulb, Ankara,24s.) 14. Vahidddin,1968 (Toker Yaynlar, stanbul, 232 s.): Eserde, Sultan Vahdettin hakknda malumat verilmi ve Osmanlnn son dnemlerindeki olaylarn tahlili yaplmtr. 15. Trkiyenin Manzaras, 1968 (Toker Yaynlar, stanbul,192s.): Cumhuriyetin 50. Yl mnasebetiyle yaynlanan kitapta, Trk z kknden uzaklatrarak, kr krne hayranlk, taklit ve Batllama gayretlerinin ekonomik, sosyal, siyas, ilm, ahlak ve din ynlerden lkeyi getirdii hallere bir bak ve tahlil yaplmaktadr. 16. Tanr Kulundan Dinlediklerim, I-II, 1968 (Toker Yaynlar, stanbul, 240s.288 s.): Eserin ieriini oluturan yazlar, 1943 ve 1945 Byk Dou dergilerinde "Tanr Kulundan Dinlediklerim" bal altnda kaleme alnmtr. Eserin balndan da anlalaca gibi, Necip Fazl, efendisi Seyyid Abdlhakim Arvasden ald feyzin bereketiyle43, tarih, fikir, sanat, edebiyat gibi mevzularda kaleme ald yazlarn derlendii bir kitaptr. 17. 1001 ereve, 1968 (Toker Yaynlar, stanbul): Necip Fazln eitli zamanlarda, eitli gazete ve dergilerde yaynlanan ereve balkl yazlarndan semeler yaplmak suretiyle derlenmitir. Bu yazlar ereve ad altnda, be seri olarak kitap halinde yaynlanmtr. 18. Son Devrin Din Mazlumlar,1969 (Toker Yaynlar, stanbul,280 s.): Necip Fazl, eserin takdiminde eseri yle tantr: "Bu eser, 'Tarih Boyunca Byk Mazlumlar'dan sonra beklenmesi ve ona eklenmesi gereken bir bahsi

43

Bkz. Tanr Kulundan Dinlediklerim, Byk Dou, stanbul,1943, say 1, s. 5.

29

ereveliyor. man ve ideal urunda umumi mazlumluk davasnn ok yakndan, z hayatmzdan, yakn tarihimizden ele alnmas ve hususi planda gsterilmesi Bu yakn tarih ve hususi pln, ttihad ve Terakki ile balayan, Cumhuriyetle yerletiini grdmz slm nefretinin zeminini izer diyerek baz olaylar ve ahslarn hikyelerini anlatmtr44. 19. Sosyalizm, Komnizm ve nsanlk,1969 (Ak Yaynlar, stanbul, 88s.): Eserde, kinat, insan ve toplum arasndaki mnasebete deinilen bir giriten sonra, eserin yazl amac ynnde insan ve kinata baklaryla ilk nce sosyalizm, daha sonra da komnizm muhasebe edilmi ve bu akmlarn fikr tahlili ve eletirisi yaplmtr. 20. Benim Gzmde Menderes, 1970 (tken Yaynlar, stanbul,528 s.): Necip Fazl bu eserinde, Adnan Menderes vastasyla bir nevi kendi siyas hl tercmesini kaleme alm, Adnan Menderes ile Demokrat Partiyi de, kendi tasavvur ettii dnce erevesinde biimlendirerek anlatmtr. 21. Yenieri,1970 (zbahar Yaynlar, stanbul, 372s.): Eserde, Yenierinin, kuruluundan sonraki ilk iki asr iinde devletinin gayesine ve ahlkna bal ideal asker oluunu anlatan Necip Fazl, daha sonra, iman vecd ve aknn gnllerden uup gitmesine bal olarak bir k iine girmesini ruh ve sosyal amilleriyle birlikte ele almaya almtr. 22. Tarihimizde Moskof, 1973 (Toker Yaynlar, stanbul,377 s.): Necip Fazl, bu eserinde tarih bir bak as iinde Trk ve Rus mnasebetlerinin tahlilini yapmtr. ana blm halindeki eserin, kitap boyunca ispatna giriilen temel tezi ise, 1917 ihtilalinden sonra dnyann bana bel kesilen

44

Bkz. Son Devrin Din Mazlumlar, stanbul, 1970.

30

Rusya'nn dnya sahnesine kmasnda, iki Mslman ve asllar Trk olan, 14nc asr sonlarnda Timurlenk'in ve 18inci asr balarnda Baltac Mehmed Paa'nn sorumlu olduudur. 23. Hitabeler, 1975 (BDY, stanbul, 232s.): Eserde, Necip Fazln 33 hitabesi yer almtr. Eserin ilaveli son basmnda Necip Fazl Ksakrek'in, 1934 ylnda D Grubu Resim Sergisinde yapt, "Beklenen Sanatkr" adl konumasndan, vefatndan 3 gn nce 21 Mays 1983 tarihinde, basnda 50inci yln dolduranlarn ilt trenine gnderilmek zere yazdrd satrlara kadar eitli yerlerde ve zamanlarda verdii ksa konferans ve hitabeler derlenmitir45. 24. htill,1976 (BDY, stanbul, 344 s.): Eser, Habil ve Kabil vakasndan balar ve birinci blmde mutlak inklplar olarak Nuh, brahim, Musa ve sa Peygamberle beraber, Peygamber Efendimizin inklplar, dier blmlerde ise insanolunun hak grd ve bildii yollardaki ayaklanlarnn, mana, ilim ve usul bakmlarndan ders karlmas gereken hikyeleri anlatlmtr. Eski Yunandan Amerika stiklal savalarna kadar ki ihtilller ikinci blmde, Byk Fransz htilali nc blmde, Napolyon Bonapart ve sonras ihtilaller de drdnc blmde anlatlmtr. Son blmde ise, "hak ve hakikat ballarna en faydal i ve hareket kltrnn aland sentez ksm yer almaktadr. 25. Sahte Kahramanlar,1976 (BDY, stanbul, 248 s.): Necip Fazln

konferansndan derlenen eserde genel olarak, ruh kknden uzaklatrlmak istenen Trk kurtarma, bununla beraber Trkn ruh ve madde dnyasn

45

Bkz. Hitabeler, Takdim ( Numarasz).

31

Batnn da hayran olaca ve iinde her derde deva bulaca bir biimde tesis etme idealinden bahsedilmektedir. 26. Rapor I-XIII, 19761980 (BDY, stanbul): 1971'de skynetimin ilanyla 15'inci devresini kapatan Byk Dou dergisini, tekrar karacak bir ortam bulamayan Necip Fazl, Rapor bal altnda aylk yazlar karmtr. Bunlar, 1976 1980 yllar arasnda 13 say kmtr. Bu serinin birinci kitabnda, ilk Rapor, ikinci kitabnda 4, 5 ve 6'nc Rapor, nc kitabnda 7, 8 ve 9'uncu Rapor ve drdnc kitabnda da, 10, 11, 12 ve 13'nc Rapor bir arada yaynlanmtr. 27. Hesaplama, Tarihte Yobaz ve Yobazlk, Trkiye ve Komnizm, 1985 (BDY, stanbul,160 s.): Necip Fazl, "Hesaplama" konferansyla mcadele tarihinin muhasebesini kalabalklar nnde yaparken, "Tarihte Yobaz ve Yobazlk" isimli konferansnda, en ulv hakikatleri kendi basit anlay iinde hapseden, donduran ve din adna yaptn zannederek her yenilii, hikmetini anlamadan reddeden yobazn ruhi yapsn ortaya koyar, vasflar zerinde durur ve tarihi rneklerini verir. "Trkiye ve Komnizm" ise, Marksizmin fikri tahlili yannda, komnizmin Trkiye macerasna dikkatleri eker. Bu konferanslar, Necip Fazln vefatndan sonra derlenerek yaynlanmtr. 28. Mmin Kfir, Vecdimin Penceresinden, Bir Prlt Binbir Ik, 1985 (BDY, stanbul,144s.): Diyalog tarznda kaleme alnan Mmin Kfir adl eserde, iman ve kfr kutuplarn temsilen Mmin ve Kfir isimli iki hayali kii, eitli konularda tartr ve birbirilerine fikr stnlk kurmaya alr. nsan, spat, Akl, Peygamberler, Felsefe, Kutsal Kitaplar, Namaz, Oru, Hac,

32

Zekt, Merhamet, Zina, Sirkat (Hrszlk), Ceza, Laisizma, Muhabbet Nefret, eserdeki diyalog konulardr. 29. fke ve Hiciv, 1988 (BDY, stanbul, 248 s.): Eser, Necip Fazl Ksakrek'in 1947 ylndan balayarak eitli gazete ve dergilerde "Ozan" veya "Ozanba" imzasyla yaynlad, nazm biimindeki fke ve hicivlerinden derlenmitir. 30. ereve 2, 1990 (BDY, stanbul, 264 s.): Bu serinin ikinci kitabnda, 1943 ile 1954 yllar arasnda devre devre yaynlanan Byk Dou mecmualarnda, "ereve" ana bal altnda yazlan fkralar yer almaktadr. 31. Konumalar, 1990 (BDY, stanbul, 272 s.): Eser, Necip Fazl'n 1931 ve 1983 yllar arasnda, eitli dergi, gazete veya televizyonda kendisiyle yaplan rportaj, anket ve sohbetlerin tarih sras halinde bir araya getirilmesiyle derlenmitir. Konumalar, iirden spora, tiyatrodan siyasete kadar birok mevzuda Necip Fazln grlerini yanstmaktadr. 32. Bamakalelerim 1, 1990 (BDY, stanbul, 304 s.): Eser, 1950'nin balarndan itibaren Necip Fazl'n, bilhassa Byk Douda o gn veya o haftann gndemini tekil eden konular etrafnda kaleme ald makalelerinden derlenmitir. Bu dizinin ilk kitabnda, 1952 ile 1954 tarihleri arasnda yazlm makaleler yer almtr. 33. ereve 3, 1991 (BDY, stanbul, 280 s.): "ereve" serisinin nc kitab olan bu eserde, 1956'da Byk Dou, 1964'de Bugn ve 1965'de Yeni stanbul gazetelerinde yaynlanm ereveler yer almaktadr. 34. Hcum ve Polemik, 1992 (BDY, stanbul, 344 s.): Necip Fazln, eitli gazete ve dergilerde farkl ahslarla yapt tartmalar, kar tarafa ynelttii iddialar ve hcumlar derlenmi ve kitaplatrlmtr.

33

35. Bamakalelerim 2, 1995 (BDY, stanbul, 288 s.): Bu serinin ikinci kitab olan eser, Necip Fazln 1956 ve 1959da Byk Dou dergilerinde yaynlanm btn makalelerinin bir araya getirilmesiyle oluturulmutur. 36. Bamakalelerim 3, 1995 (BDY, stanbul, 320 s.): Bu serinin nc kitab olan eser, Necip Fazln 1960 sonras kaleme ald makaleleri iermektedir. 37. ereve 4, 1996 (BDY, stanbul, 1996, 320 s.): ereve serisinin drdnc kitab olan bu eserde yer alan yazlar, 1966 ile 1977 tarihleri arasnda kaleme alnmtr. 38. Edebiyat Mahkemeleri, Dou Edebiyat, Dil Raporlar, 1997 (BDY, stanbul, 256 s.): Edebiyat Mahkemeleri bal altnda, 1945 Byk Dou dergilerinde neredilmi yazlarda, edebiyat dnyamzn nl isimlerinden Tevfik Fikret, Yahya Kemal, Mehmet Akif ve Nurullah Ata, mizah slbuyla temsili bir mahkeme dzeni iinde tenkit edilmitir. Ayrca farkl zaman ve meknlarda Necip Fazl nezaretinde yaplan sohbet toplantlarnda "Tevfik Fikret" ve ayr bir bahis olarak "iir" ele alnmtr. Dou Edebiyat bal altnda, Dou edebiyatna ksa ve genel bir giriten sonra, Arap Edebiyat blmnde "Muallakat- Seb'a" airleri; Fars edebiyat blmnde ise Baba Tahirden balayarak ilk ehnameciler ve Firdevsi, hayat, edebi kymeti ve eserleri rneklerle anlatlmtr. Msr Edebiyat blmnde, papirsler zerine yazlm Annana isimli bir khine ait en eski bir hikyenin tercmesi yer almtr. Eserin son blmnde ise Dounun Bykleri bal altnda, Nizami, El-Maarri, mer Hayyam, bn-i Fariz ve Sdi ele alnm ve eserlerinden tercmeler yaplmtr.

34

Dil Raporlar bal altnda ise,

"Zavall Trke" ve

"Dil

Laboratuarndan" ana balklar altnda bir taraftan lisana dair ller verilirken, dier taraftan, Trk dilinin geliimi iin neler yaplabilecei konularna deinilmitir. 39. ereve 5, 1998 (BDY, stanbul, 336 s.): ereve serisinin beinci kitab olan bu eser, 10 Mart ile 26 Aralk 1978 tarihleri arasndaki fkralarn bir araya getirilmesiyle olumutur. 40. Hadiselerin Muhasebesi 1, 1999 (BDY, stanbul, 296 s.): Eser, Necip Fazl'n Byk Douda sosyal ve siyas olaylara bakn yanstan "Hdiselerin Muhasebesi" bal altnda ve Be-De imzas kullanarak kaleme ald yazlarnn birinci cildidir. Bu serinin ilk kitabnda, 1943 ile 1949 yllar arasndaki hdiselerin muhasebesi yaplmaktadr. 41. Hadiselerin Muhasebesi 2, 2003 (BDY, stanbul): Serinin ikinci kitabnda, 1949 ile 1951 yllar arasndaki hdiselerin muhasebesi yaplmaktadr. 42. Hadiselerin Muhasebesi 3, 2003 (BDY, stanbul): Serinin nc kitabnda, 30 Eyll ile 25 Kasm 1964 tarihleri arasndaki hdiselerin muhasebesi yaplmaktadr. 43. stanbula Hasret, 2005, (BDY, stanbul): Necip Fazln vefatndan sonra Mehmet Ksakrek tarafndan derlenen eserde, her ynyle ve zellikle ruhuyla, insanyla stanbul anlatlmaktadr. 44. Sava Yazlar 1- 2, 2006, (BDY, stanbul): Necip Fazln esasl bir kltr, anlay ve sezile kinci Dnya savann gidiatn fikr ve siyas cepheleriyle gz nne seren 19391943 yllar arasndaki yazlar kronolojik bir sra ile derlenmitir.

35

g) Dergi ve Gazeteleri

Necip Fazln kitaplam eserlerinin ve gazetelerde yazm olduu fkra ve makalelerin dnda, dnemin nemli sanat ve fikir adamlarn bnyesinde barndran kendi adna kard dergiler olmutur. Bunlar: 1. Aa Dergisi: 14 Mart 1936 ile 29 Austos 1936 tarihleri arasnda Necip Fazln sanat, fikir, aksiyon dergisi olarak niteledii Aa, 17 say kabilmitir. lk 6 says Ankarada ktktan sonra, 7inci saydan itibaren stanbula nakledilmitir. 17inci sayda Necip Fazln, ekonomik skntlardan ve okuyucu ilgisizliinden dergiyi kapatmak zorunda kaldklarn bildiren bir yazsyla Aa Dergisi yaynn sona erdirmitir46. Dergide, iir, tiyatro, hikye, edebiyat tarihi gibi sanat, sosyal hayat ve tefekkrle alakal yazlara yer verilmitir. lk saydan itibaren her sayda, bayaz mahiyetinde, derginin felsefesini, dnya ve sanat grn aksettiren yazlar Necip Fazla aittir. Bununla birlikte iirleri ve makaleleri de dergide yer almtr. Necip Fazln dnda derginin yazar kadrosu, Ahmet Kutsi Tecer, Mustafa ekip Tun, Abdlhak inasi Hisar, Burhan Toprak, Sabahattin Ali, Sabahattin Rahmi Eybolu, Ahmet Hamdi Tanpnar, Sait Faik (Adal), Abdlhak inasi Hisar, Cahit Stk Taranc, Ziya Osman Saba, Ahmet Muhip Dranas, Sait Faik Abasyank gibi

dnemin nde gelen fikir ve sanat adamlarndan meydana gelmitir. Derginin ilk saysnn kapanda Sanat, Fikir, Aksiyon Dergisi ad altnda, dergide yer alan yazlarn konu balklar sunulmutur. Derginin takdim yazs,

46

Kendimize Dair, Aa Dergisi, S. 17, s. 1-2, 17 - 29 Austos 1936.

36

muhtelif airlerin iirleri, sanat, sinema zerine yazlar, Bat romanndan rnekler ve fikri makaleler ilk saynn muhtevasn oluturur. lk saydaki konu balklar unlardr: Admz...................................................................................NFK / s. 1 Yamur Duas (iir) .......................................................Ahmet Kutsi TECER/ s. 2 Sanat Dnyas ........................................................Mustafa ekip TUN/ s. 3 Yolculuk (iir).............................................................................................NFK/ s. 4 Benzeyilerimiz............................................................Abdlhak inasi HSAR/ s. 5-6 Romanmzn Hali ..........................................Burhan TOPRAK/ s. 7 Roman (Franois Mauriac'dan) ................................ Burhan TOPRAK/ s.8-9 arl ve Son Filmi................................................................... Fikret ADL/ s.10 Hrsz, Polis ve Komnist......................................NFK/ s.11 Antoloji ve Dourduu Mesele / Mecmua Yamuru ........................../s.12 Kafa Kad (Hikye)..............................................................Sabahattin AL/ s. 13-14 Rusya...................................................../ s.15-16 Okuyucuya Mahrem Bir Ka Sz ........................................................../ Kapak Arkas 2. Byk Dou Dergisi: Necip Fazln 17 Eyll 1943 ile 5 Haziran 1978 yllar arasnda, eitli boyutlarda, 35 sene aralklarla gnlk, haftalk, aylk olarak 16 defa ve toplam 599 say kan, edeb, din, fikr ve siyas karakterli bir dergi olan Byk Dou, Trk basn tarihinde polemikleri, ok deiik sahalardan yazlar, ok deiik evreden yazarlar ve tesirleri ile en uzun sreli yaynlardan olmutur. Dergi farkl nedenlerle birok defa kapanmak zorunda kalmtr47.

Necip Fazl, 1964 ylnda, derginin 11inci k mnasebetiyle, 21 yln bilanosu bal altnda tarihleriyle birlikte derginin kapan sebeplerini sralamtr. Bkz. Byk Dou Dergisi, stanbul, 30 Eyll 1964, S. 1, s. 15.

47

37

Byk Dou; sanat, fikir, felsefe, politika, edebiyat, tarih, iir, hikye, din yaz ve tefrikalar, gncel meseleler, rportajlar gibi muhtevas bakmndan kaliteli bir dergi hviyeti gsterir. Necip Fazln kendi adyla kard yazlarn yan sra, Be-De, Se-Ka, Prof., Dedektif X, Ad Demez, Ksakrek, Neslihan Ksakrek, Ozan, Ozanba, Ne-Mu, D., T., fa. gibi mstear takma adlar kullanarak birok farkl konuda yazlar bulunmaktadr. Byk Dou, ilk olarak haftalk yaynlanmaya balamtr. lk saynn kapanda Siyas ve Edeb Mecmua olarak tantlan derginin, cumalar kar notuyla birlikte fiyatnn 20 kuru olduu belirtilmitir. Derginin kapana, tarih bir kalnt resminin altna, Romada demokrasyalar bekleyen bir zafer tk... bal atlmtr. lk saynn muhtevasnda Necip Fazln, Byk Douya Doru, 1001 ereveden, Tanr Kulundan Dinlediklerim, Hadiselerin Bilnosu, Fikir Adresinden, Sinema, Kadn ve Ev, Dou ve Batdan Alntlar, Nefs Muhasebesi balklar altndaki yazlar ve ayrca iirleri ile beraber, Bedri Rahmi Eybolu, Hseyin Cahit Yaln, Burhan Toprak, Prof. Salih Murat Uzdilek, Reat Ekrem Kou gibi yazarlarn fikir ve sanata dair yazlar bulunmaktadr. Hilmi Ziya lken, Mustafa ekip Tun, Abdlhak inasi Hisar, Sait Faik Abasyank ve birok farkl isim derginin daha sonraki saylarnn yazar kadrosuna dhil edilmitir48. 3. Borazan: Byk Dou dergisinin yaynland gnlerde, ayrca haftalk mizah ve hiciv unsurlar tayan bir gazete olan Borazan, 28 Kasm 1947 ile 12 Aralk 1947 tarihleri arasnda yaynlanm ve ancak 3 say kabilmitir. Haftalk Borazan gazetesinde hemen hemen btn yazlar siyas ve sosyal hiciv karakterindedir. sayda da, gazetenin adnn yer ald st blmde, Borazan

48

Bkz. Ayn dergi, 1943-1978

38

yazsnn zerinde, yaz ile i ie gemi bir borazan resmi bulunmaktadr. Gazetedeki yazlarn byk bir blmnn kime ait olduu belirtilmemi olsa da, bunlarn Necip Fazla ait olduu anlalmaktadr49. Gazetenin ilk saysnn sol st kedeki ilkyaz Yuf baln tamakta ve toplumun iinde bulunduu duruma, sahtekrlk, riyakrlk gibi ahlak bozukluklarna farkl bir slupla iaret edilmektedir. Gazetenin dier blmlerinde siyasi ve sosyal hiciv tayan yazlar, manzumeler ve karikatrler, Babli: Muazzam Matbuat Revs balkl yazlarda basn evresine eletiriler vardr. Bunun dnda Neyzen Tevfikten, Muallim Naciden, Pol Elar'dan, Adanal Ziyadan alntlar yaplmtr. Gazetenin ilk saysnn konu balklar unlardr: Yuf.................................................... / s. 1 Glmseyiniz Resminizi Alyoruz./ s. 1 Samandan Adama Hitap................................................................................../ s. 1 ahane zdiva.................................................................................................../ s. 1 Tuh Allahtan Korkmazlar (Dalkavuun Kesi)........................................./ s. 1 Yrekleri Okuyan Makine: lk Tecrbe................................................./ s. 2 Neyzen'den Paralar........................................................Neyzen TEVFK/ s. 2 Arayanlara t.........................................................................................../ s. 2 Babli: Muazzam Matbuat Revs 1........................................................./ s. 2, 3 Yldrm Hikye: Kesik Ba........................................................................../ s. 3 Muhaller Panoramas........................................................................................./ s. 3 Byk Hiciv Numuneleri. Adanal Ziya........................................................../ s. 3 Olmu eyler...................................................................................................../ s. 4
Bkz. Borazan Gazetesinin saysnda da yer alan Babali: Muazzam Matbuat Revs 1,2,3 balkl yazlarla, Necip Fazln 1975 tarihli Babali adl eserinde basn evresiyle ilgili yazdklar arasnda benzerlikler aktr.
49

39

Gemite Bu Hafta................................................F.F. Tlbenti'den aynen / s. 4 C.H.P. Genel Sekreterliine................................................................ Borazan / s. 4 Haftann En Gln Satrlar............................................................................... / s. 4 Fotorafla Karikatr ............................................................................................/ s. 4 Bir Manzume'den .................................................................................................../ s. 4

40

C) TESR

Necip Fazl Ksakrek, deiik trlerde ve alanlarda dili ve tavr itibariyle yeni ve kendine mahsus yazlaryla, 42 yl sreyle, hemen tek bana denebilecek bir azimle, trl zorluklar ve skntlarla karm olduu dergi ve gazeteleriyle, memleketin birok yerinde verdii etkili, arpc ve kitleleri ardndan srkleyen hitabeleri, konferanslar ve kurmu olduu Byk Dou Cemiyeti ile geni bir alaka emberi meydana getirmitir. O, bu kadar farkl alanda uray bir arada baaryla yrtebilen nadir sanat ve dnrler arasndadr. stelik bunlar birbirleriyle tezada dmeden denge ve tutarllk ierisinde kitaplk apta eser retmi; savunduu fikirleri ve dnya grn bir btnlk iinde eserlerinde ifade etmitir. Bol, eitli ve zengin yaz hayatnda dil ve sluba dikkat etmi ve dilimizi istila eden yabanc unsurlarn girmesiyle, srklendii kargaadan kurtarabilmek iin areler retmeye alm ve nerilerde bulunmutur50. Bylece Trkenin de geliimine nemli katklarda bulunmutur. Edebiyatta yeni bir akmn ncs olmu, iir ve airlik zerine teoriler yazarak Poetikay oluturmu, iir sanat ve gayesi ile ilgili gr ve nazariyelerini sistematik bir biimde ortaya koymutur51. Necip Fazln iirdeki tesir evresine dair Ahmet Kabakl bir yazsnda unlar ifade etmitir: Necip Fazl, Cumhuriyet kuann ilk nemli airi olmutur. Acemi kiiler elinde bezdirici bir ahenk yokluuna ve muhteva hiliine dm olan hece iirini lleri aan bir kudretle gelitirmi, yepyeni ve garip rperiler dolu iir slbu yllarca taklit olunmutur. Cahit Stk ve Ahmet Muhip Dranas stndeki
Bkz. Edebiyat Mahkemeleri, Dou Edebiyat, Dil Raporlar, stanbul, 1997; 1001 ereve, Birinci 101 ereve, stanbul, 1968, s. 133134. 51 Bkz. ile, stanbul, 2007, s. 470 496.
50

41

etkileri ile ayrca 1940tan sonra gelien Yeni iir akmlarna nclk yapmtr. Bountu, hafakan, burkuntu, tedirginlik gibi 1955ten sonra moda olan iir temalarn ilk kullanan ve bunlar bir eit yaama cinneti halinde veren airimizin de Necip Fazl olduu grlmektedir52. Necip Fazln konferans, makale, fkra, sohbet ve tenkitleri; toplumsal meselelerimizi, madd ve manev geri kalmz ve ahlk buhranlarmzn sebeplerini ve bunlarn zm yollar hususlarndaki grlerini yanstmtr. Onun fikriyatn, kitap ve dergilere, konferans salonlarna smayp taan hitabelerinde bulabiliriz. Hitabetindeki canll, srkleyici slubu ve toplumu harekete geiren cokun heyecann ve tesir gcn hemen hemen btn konferanslarnda grebiliriz53. Necip Fazln arkasnda byk bir halk kitlesinin srklenmesinin ve fikirlerinin geni yanklar uyandrmasnda, ortaya koyduu zgn fikirleri, savunduu fikirlere ball ve arpc slubu etkili olmutur. Necip Fazl, yalnz sanat ve fikir dnyas kurmakla kalmam, bunun gerektirdii toplum iinde mcadeleye girimitir. deolocya rgs adl eserinin beklediinden daha byk alaka grmesi zerine, eserinin ikinci basks vesilesiyle yazd takdimde; Kafalar zonklayan dar ve mstesna bir zmrece benimseneceini sandm bu eser tahminime aykr olarak byk bir alaka dourdu ve ksa zamanda tkendi. Hayret! Demek krk yldr inas yolunda kan terlediimiz yeni genlikten, ilahi ltufla, bir yank duvar teekkl etmi, diyerek fikirlerinin tesir gcn grm ve devamnda asl gayesinin fikirde, sanatta, anlayta, anlatta, buluta, tututa, datta, toplayta ve nihayet yaanmaya deer hayatn llerini billurlatrma iinde dnyann en byk adam olmak isterdim; nefsim iin deil de, srf onun mmetinden
52

Ahmet Kabakl, Necip Fazl Ksakrek, Necip Fazl Ksakrek, iiri, Sanat, Aksiyonu, der. A. Arif Blendolu, s. 53-54. 53 Bkz. Necip Fazln konferans, hitabe ve sohbetleri.

42

en hakir ferde den liyakat payn ve stnlk derecesini gstermek54 olduunu ifade etmitir. Necip Fazl, bilhassa genliin yetimesi iin byk aba sarf etmitir. Gemiten dersler alp madd ve manev ilerleme kaydeden, fakat zn terk etmeyen, taklitilikten uzak, yeni, yepyeni btn dnyaya hkim bir fikir btnlne sahip, her eyin hesabn veren byk bir nesil grmek istemitir. Genlik zerinde younluk kazanan konumalarnda ve yazlarnda, tarihimiz, mill hayat felsefemiz, imanmz, insanmz, ksaca topyekn idealize edilmi, varlmas gereken hedeflere deinilmi ve kaybedilmi deerlerin tekrar kazanlmas yolunda kararl bir gidiin gereklilii zerinde durulmutur. Necip Fazln yeni bir nesil yetitirdii ve kendisiyle birlikte birok kimse zerinde tesir brakt hususunu zaman zaman dile getirenler olmutur. Bunlardan birisi de, Necip Fazln karm olduu Byk Dou dergisinde yazlar da yazm olan Sezai Karakotur. O, birok yazsnda ve iirinde bu tesire deinmitir. Sezai Karakoa gre Byk Dou, Trkiyede, amzda dnce, edebiyat ve aksiyon alannda slam idealinin kurucusudur. Ondan sonra doan ve gelien hareketler dorudan doruya veya dolaysyla ondan beslenmi, g almlardr. Byk Douyu sadece bir dergi zannedenler aldanr. Byk Dou bir mekteptir. Bir dnce, edebiyat ve aksiyon akmdr. Byk Dounun at tarih dosyas, gelecek zamanlar iin altnla tartlacak bir belgeler arividir. Byk Dou, yepyeni bir nesil yetitirmitir. Hatta birok kimse onun ne kadar tesirinde olduunun farknda bile deildir. Ama slm idealini gden ka kii ve organ varsa, az veya ok, Byk Dounun tesirinde kalmtr. Bu inkr edilemez bir hakikattir. Byk Dounun

54

Bkz. deolocya rgs, stanbul, 1973, (kinci bask, takdim, numarasz.).

43

yirmi be yllk ilesini de tek bana omuzlayan stad Necip Fazl olmutur. O, Byk Dou idealini gnllere ilemek iin her trl fedakrl gze almaktan ekinmeden, yolunda, balangtaki ak ve evkle almaktan bir an bile geri durmamaktadr55. Rasim zdenrene gre Necip Fazln, Sezai Karakoa etkisi iiriyle deil, hazrlad dnce ortamyladr. Necip Fazln metafizik duyguyla sorduu sorular Sezai Karakota cevabn bulmutur56. Necip Fazln tesir evresi ile ilgili Ali Haydar Haksal bir yazsnda unlar ifade etmitir: Necip Fazl, oluturduu kanalda yryen ve yeni bir kuan yetimesine olanak salayan bir byk rn balatcsdr. Bu yeni kuakta Sezai Karako, Cahit Zarifolu, Nuri Pakdil, Rasim zdenren ve daha niceleri vardr. Byk Dou dergisinin yolunda da, Dirili, Edebiyat, Mavera, Yneliler, Yeni Sanat, Yedi klim, Kagar ve niceleri vardr. Necip Fazln, Birka Hikye Birka Tahlil ile balayan ve Ruh Burkuntularndan Hikyeler ile devam eden

hikyeleri Trk hikyecilii iin bir dnm noktasdr. 1930 ile 1940l yllardaki edebiyat dergileri kartrldnda onun, Behet Necatigilden Sabahattin Kudret Aksala kadar birok air ve yazar zerindeki etkisi grlr. Sait Faik zerinde de ciddi bir etkisi vardr. Necip Fazln hikyeleri, insann bir btn olarak yer ald bir srecin balangcdr. Sait Faikin hikyelerindeki insan younluu ve scakl bu ruhtan gelmektedir. Sait Faik ilk hikyelerini Aa ve Byk Dou dergilerinde yaymlamtr57.

Sezai Karako, Stun, stanbul, 1969, c. I, s. 165-167; Ayrca bkz. Necip Fazl hakkndaki yazlar iin Turan Karata, Dounun Yedinci Olu Sezai Karako, stanbul, 1998. 56 Rasim zdenren, Sezai Karako ve Necip Fazl, Necip Fazl Ksakrek iiri, Sanat, Aksiyonu, der. A. Arif Blendolu, s. 142. 57 Ali Haydar Haksal, Byk Dou Irma, stanbul, 2007, s. 90- 92.

55

44

Necip Fazl, sanat ve fikir hayatnda metafizik konulara eilerek verdii eserlerle, toplumda din ve ahlk temayllerin olumasna katkda bulunmak istemi, mill benliin nemine deinerek toplumsal yozlamann ve taklitiliin nne gemek iin ura vermi, fert ve cemiyet ilikisinde aradaki ahengi ve dengeyi kurarak insan haklarna ve hrriyet kavramna vurgu yapm, yepyeni ideal bir toplum tasarm ortaya koymaya almtr. Bu fikirler dile getirildii dnemde byk yank bulmu, zerinde tartlmtr. Gnmzde de, bu grler zerine, tartmalar devam etmektedir. Necip Fazln tesir evresi ile ilgili olarak, Byk Dounun Siyaset, Toplum ve Devlet Tasarm adl yazsnda, Abdurrahim Karadeniz unlar ifade etmitir : Necip Fazl Ksakrek, memleketin ve Almanyann birok yerindeki hitabeleri ve konferanslar ve bir cemiyet olarak faaliyet gsteren Byk Dou dncesinde savunduu ve kar olduuyla, yaklam ve kavray biimiyle toplumumuzda kuvvetli akisler bulmu ve zellikle din tefekkrmz derinden etkilemitir. Din algsnn geleneksel eperlerini geniletmi, toplum ve devlet kavramlarna ilikin yeni dncelerin oluumunda ve dillendirilmesinde r amtr58. Necip Fazl, eserleriyle, tesiriyle, hayatyla, skntlaryla, stad hitabn kazanm, fikirleri ve fikirlerini savunmadaki gayreti ile yakn tarihimizde ve bugnk dnce hayatmzda izler brakmtr. Tefekkr dalnda farkl bak as ve sylemleriyle kitleleri ardndan srklemi, dnce tarihimize de deiik sesler ve renkler kazandrmtr.

58

Abdurrahim Karadeniz, Byk Dounun Siyaset, Toplum ve Devlet Tasarm, Hece Dergisi Necip Fazl zel Says, Ankara, 2004, S. 97, s. 17.

45

II. BLM NECP FAZIL KISAKREKN DNCE SSTEM

Necip Fazl Ksakrekin dnce sistemiyle beraber, onun dn tarz zerinde de durulmas gerekmektedir. Onun fikirlerinin geni bir tesir evresi brakmasnda en nemli etken kendisinin ifadesiyle fikir fkesidir. Bu fikir fkesi, Necip Fazln, ne syledii ve nasl syledii hususunu nplana karmtr. O, fikri, insan ban fare kafasndan ayran tek hassa
59

olarak grmtr. Ancak,

eserlerinde, hitabelerinde, konumalarnda fikrin, insan iin nemini, toplumlar ve insanlk iin kymet biilemeyecek deerini ifade ederken, fikrin hayata geirilmesinin asl gaye olmas gerektii zerinde nemle durmutur. O, insan ve cemiyet hayatnda bir ekil ifadesi istenmeyen fikri, zarn yrtmam bir tohum 60 olarak vasflandrmtr. Aksi takdirde o, fkesi olmayan fikri, tfei olmayan askere 61 benzetmitir. Necip Fazln, fikir rnlerinin arkasnda genel olarak ilm disiplin ve sistematik bir dnceden sz edilebilir. Ele ald meseleleri, bazen bir balk altnda, konularna gre, bazen de tarih bir sralamaya gre tasnife tbi tutmutur. Bununla birlikte zaman zaman sistematik bir dncenin dnda da fikirlerini aklamtr. Ancak sistematik bir disiplinle beraber, bu lleri aan heyecanl ve farkl klar, sistemli fikirleri kadar itibar grmtr. Onun din, tarih, felsefe, kltr, edebiyat zerine yazd baz yazlarda, zaman zaman birok hdise, kaynak belirtilmeden arpc bir slup ve farkl benzetmelerle anlatlmtr.
man ve Aksiyon, s. 8. 1001 ereveden, Byk Dou, stanbul,1944, S. 30, s.2; 61 man ve Aksiyon, s. 8; Ayrca bkz. Akif Emre, Byk Dou ve Gelecek Tasavvuru, Hece Dergisi Necip Fazl zel Says, s. 52.
60 59

46

Necip Fazl, farkl birok alana nfuzuyla, kii ve hdiseler arasndaki her gze grnmeyen ilikileri yakalayan zeksyla, biroklar iin eriilmez zannedilen, fakat gerekte belki karmak bir sebep sonu ilikisinden baka bir ey olmayan ileriyi grleriyle, etrafnda geni ve hayran bir kitle olumutur. Necip Fazl iin nemli olan, baz evliya menkbelerine olduu gibi, hdisenin olmu veya olmam meselesi deil, o hdiseye bak tarz, o hikyenin ahlk davranlardaki yeri, hikmeti ve ibretidir. Necip Fazl dncesine bakldnda z olarak o, insanln ruh ve maddeyi yan yana getirememesi nedeniyle srklendii buhrandan k yollarn gstermeye alm ve ideal bir toplum meydana getirmeyi gaye edinmitir62. Necip Fazln fikirleri zerinde zellikle Abdlhakm Arvasnin etkisi byktr. Nakibend eyhlerinden olan Arvasyi tanmasndan sonra Necip Fazln dncesi daha ok din ve tasavvuf konulara ynelmi ve bu ynde fikirler ileri srmtr. Onun, lah marifete ulamak iin akln belli bir hissesinin olduu, asl hrriyetin Allaha esaretten ibaret olduu fikirleri tasavvuf dncenin zelliklerini yanstr63. Necip Fazl, Gazalnin geirmi olduu vehim ve pheler gibi kendisinde de vehim ve phelerin ortaya ktn, Gazalnin bu manev buhrandan kurtulma yolunun kendisi zerinde de byk etkisi olduunu ifade etmitir64. Necip Fazln kendi ifadesiyle iindeki korkular ve skntlar tasavvufa ynelmesiyle ortadan kalkmtr. O, Gazalnin, Grdm ve anladm ki, peygamberlik tavr akln tesindedir ve her ey, onun, Allah sevgilisinin btnndan bir feyiz nuru
Tanr Kulundan Dinlediklerim, Byk Dou, stanbul, 1943, S. 1, s. 5; Necip Fazl, Byk Dou dergisinde, Byk Douya Doru bal altndaki yazlarda ideal bir toplum dzeni tasavvur etmitir. 63 Bu konuyla ilgili geni bilgi iin bkz., Hrriyet, Akl ve Tasavvuf Felsefesi konu balklar. 64 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 125- 126.
62

47

alabilmekten ibarettir. O nura teslim oldum ve kurtuldum! ifadesini ele alarak kendisinin de gerek bilgiye tasavvuf yoluyla ulatna iaret etmitir. Necip Fazl, tasavvufa meylettikten sonra, artk onun dncelerinde ve eserlerinde tasavvuf dncenin izleri grlmeye balam ve bunu aka yanstmaya balamtr. Onun, Anladm ii, sanat Allah aramakm; Marifet bu, gerisi yalnz elik omakm 65 dizeleri ile asl gayesinin Allah aramak ve Onun yolunda ilerlemek olduunu ifade etmek istemi ve dnce sisteminin bu ynde ekillendiini ortaya koymutur. Necip Fazln siyas fikirlerinin baz blmlerinde Farabden izler grmek mmkndr. Bunlar yle sralayabiliriz: 1. Necip Fazl, mutlu bir toplum iin ideal bir devlet tasarm ortaya koymutur. Bu ideal devlet, Farabnin ideal devleti Medinetl-Fazlada olduu gibi66 insanlarn hem bu hayatta hem de teki hayatta en yksek mutluluunu hedef alan bir devlettir. 2. Necip Fazl, mutluluu hedef alan bu ideal devleti ynetecek kiide, Farabde olduu gibi, birka vasfn olmas gerektiini dnmektedir. Farab, devlet bakannn vasflarn ayrntl bir ekilde sralamtr. Fakat o, ksaca, sradan birisinin erdemli ehrin yneticisi olamayacan, bu kimsenin yneticilik yapabilecek kabiliyette ve yneticilikle ilgili irad meleke ve tutumlar kazanm olmas gerektiini ifade etmitir67. Necip Fazl da ideal devletinin reisi olan Ba Ycenin buna yakn vasflar tamas gerektiini ileri srmtr. Ona gre, Ba

Bkz., iirlerim, ile, s. 39. Farabi, Mutluluun Kazanlmas, ev. Ahmet Arslan, Ankara,1999, s. 51; Farabi, deal Devlet, ev. Ahmet Arslan, Ankara, 1997, s. 101. 67 Farabi, deal Devlet, s. 104.
66

65

48

Yce herhangi bir insan olamaz. O, akl ve ahlka dierlerinden stn, yneticilie istidatl, derin ve itima bir remz ve kmil bir insandr68. 3. Necip Fazln ideal devletinde iradeciler, sekinlerden meydana

gelmektedir. Bu sekinler, ahlk erdemlerle donanm din, ilim, fen, sanat gibi konularda toplumun en nde gelen kimseleridir. Bu sekinler zmresi, halkn hakkn onlardan daha ok dnr. Bu nedenle, gnlk politikann dnda, bir gayeye hizmet eden siyaseti yapma yetkisi bu zmreye aittir69. Farab, toplumu sekinler ve avam diye ikiye ayrmtr. Sekinler, sanat olan, kesin ispatlarla burhan bilgisine sahip olan zmredir. Avam ise, kanttan, ispattan, bilimden anlamayan, herhangi bir sanat olmayan kimselerden oluur. Siyaset, avamn deil, sekinin ilgi ve yetki alanna giren bir eydir70. 4. Necip Fazln mnevverler ve sekinler zmresi olarak grd Yceler Kurultay, kendi iinden bakanla en liyakatli olan Ba Yce olarak seer71. Farab, sekinlerin en sekininin en yksek ynetici olmas gerektiini belirtmitir72. lkene gre Farab dncesinde; aydnlar aristokrasisinin idare ettii erdemli toplum, yalnz lim ve erdemlilerden mrekkeptir. Bu toplumda bakan seim yolu ile gelir73. 5. Necip Fazln idealindeki ynetim ekli gerek mnevverlerin oluturduu Yceler Kurultay, dolaysyla bir nevi aristokrasi ynetimi olan

Ba Yceliktir. deal devleti meydana getirebilmek iin demokrasi eksik yanlarna ramen, dier ynetim ekillerinden daha stndr. Demokrasi, doruyu bulma

68 69

deolocya rgs, s. 294- 295. Ayn eser, s. 290. 70 Farabi, Mutluluun Kazanlmas, s. 87. 71 deolocya rgs, s. 291. 72 Farabi,Mutluluun Kazanlmas, s. 88. 73 Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, Ankara, 1967, s. 63.

49

yolunda ihtiyati bir sistemdir74. Farabye gre, erdemli ehrin ynetimi sekinler zmresine aittir ve bu ideal ve yetkin bir ynetim eklidir. Fakat bu ideal devleti gerekletirme hemen mmkn olmayabilir. Farabi, eksik ve mahsurlu ynlerine ramen demokrasinin, ideal devletin muhtemel bir ortaya k iin en iyi zemini tekil ettiini sylemektedir. Ona gre, dier devletlere nazaran zaruret devletleriyle demokratik devletlerden mkemmel devletler ve mkemmel insanlarn ynetimlerini meydana getirmek daha mmkn ve daha kolaydr75. Necip Fazl dnce sisteminde, neri ve tezlerin muhatab inanm insandr. O, bir gelecek tasarm ortaya koymaya alrken, akl ancak dinin buyruu altna girdikten sonra bavurulan bir ara olarak grmtr. Elbette ileri srlen gr ve dnceler, derin tahliller, yine de bir akla seslenir. Fakat bu akl, inanm kiinin st akldr. Bu akl, kalpte bulunan bir nurdur ve Necip Fazl, hep bu akl sahiplerini szlerinin muhatab yapar76.

A) FELSEF GRLER

74

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 211- 212; Konumalar, s.178- 179; deolocya rgs, s. 399- 400. 75 Farabi, deal Devlet, s. 111, 137- 138, 272- 273. 76 Bkz. deolocya rgs, s. 184-192.

50

1) SYASET FELSEFES

Necip Fazln siyas dncelerinin deerlendirilmesinde Dou ve Batya bak nemlidir. O, Batnn muhteem bir msbet bilgiler manzumesinin gerisinde ruhunu arayan, manev bir boluk iinde kvrandn, Dounun ise ruhunun yanna msbet bilgileri ekleyememesinden kaynaklanan bir buhran geirdiini ifade etmitir. Bununla birlikte Dou ve Batnn kmazlarndan yola karak yeni bir toplum ve devlet tasarm ortaya koymutur. Bunun ad ise, siyas fikirlere alternatif olan Byk Dou lksdr. Necip Fazln ksaca Dounun Douu77 olarak tanmlad Byk Dou lks, kendi vatanmzdan balayarak gnein doduu istikamete doru, Dounun kaybetmi olduu ruh kk zerinde, msbet ilimleri de iine alacak ve bylece Dou lemi iinden bir Byk Dounun ortaya kmasn hedef tutacak bir mefkredir78. Byk Dou, hem bir mna, hem bir madde, hem bir zaman, hem bir mekn ismi ve belli bal bir ruhun, kendisiyle beraber btn insanla rnek halinde donataca Dou lemine iarettir79. Ona gre, kendini kurtaracak bir inklb bekleyen dnyann ve slm leminin kurtuluu ancak bu ekilde mmkn olabilir. Devleti, toplumu ve bireyi yeniden ekillendirecek bir ideolocya aray, ky, kenti, aileyi, okulu, sal, sanat da kapsayacak geniliktedir80. Necip Fazl, siyaset, toplum ve devlet tasarmn ak, net ve kendine zg, gr bir sesle dillendirmitir. O, fert, toplum ve devlet dzleminde yzyllardr darda aradmz arenin ieride, kendi kklerimizde bulunduunu byk bir aklkla

77 78

deolocya rgs, s. 9. Ayn eser, s.13. 79 Ayn eser, s.12. 80 Byk Dou, 1943, say 1, s. 2.

51

ortaya koymutur. Necip Fazl, siyasi grleriyle, slam, kiiyi, toplumu ve devleti nasl mamur ve bayndr eder?81 sorusuna verilecek cevab bulmay amalam ve bunun iin aba sarf etmitir. Necip Fazl, siyaseti, bir millet btnlnn, kendi fertleri ve br millet btnlkleri iinde mnasebet kanunlarn temsil eden, madde ve ruh plannda bir menfaat uuru 82 eklinde tarif etmitir. O, bundan sonra siyaseti menf ve msbet ynleri bakmndan bir tasnife tbi tutmu ve siyaseti Politika (kk politika) ve Siyasetl-Medine (byk siyaset) eklinde iki eide ayrmtr: a) Politika (Kk Politika): Ona gre, btn dayanaklarn kaybedip yalnz kendisinden ibaret, yalnz kendisi iin hayat zemini kazanmaya mahsus bir atlatma ve aldatma messesesi hlinde ortaya knca ondan uzaklamak gerekir. Bu trl siyasetin ismi politikadr. Necip Fazln kk politika dedii bu siyaset ekli, dar ve bamsz anlamda, devlet idaresiyle ilgili olan gnlk siyasete dair ilerdir. b) Siyasetl Medine (Byk Siyaset): Necip Fazla gre bu, siyasetin byk eididir. Bu siyaset, bir iman ve fikre dayal bir gayeyi gerekletirmek iin bir vastadr. O, bunu yle tanmlar: Btn bir iman, dava ve gaye manzumesinin, smsk bir ideolocya rgsnn d leme nakndaki cehd ve imkn tasarrufunu kadrolatrc bir mahiyet belirttii zaman da kahramanlarn mal olur ve ismi byk politikaya dner. Siyasetl- Medine budur83. Necip Fazl, byk siyasetin saf ahlk, irfan, dirayet ve hamleden ibaret olduunu belirtir84. Onun bu gr, Farabinin meden ilme verdii anlama yakn izler tamaktadr. Farabi, hsal-Ulm adl eserinde, meden ilme dahil ettii

81 82

deolocya rgs, s. 141. Namk Kemal, ahs, Eseri, Tesiri, Ankara,1940, s. 301. 83 ereve 3, stanbul, 1991, s. 33,169. 84 Ayn eser, s. 33, 170.

52

siyaseti tanmlarken, bugnk anlamda bir politika retisinden ok, bir ahlk retisi ortaya koymaktadr85. Ahmet Arslan da bu hususla ilgili olarak, Farabinin eserlerinde politikadan ayr olarak ahlk konusuna tahsis edilmi zel bir blm olmadn sylemitir. Ona gre Farabinin ana amac, insann nihai ereinin ne olduunu bilmek ve bunu gerekletirmektir86. Necip Fazl, siyaseti, her byk sanat ve fikir adamnca mutlaka benimsenmesi gereken bir ameliye erevesi olarak grr. O, toplum politikas erevesinde iki byk tehisten bahseder. lki, kendilerine taarruz eden dnyay btn kt niyetleri ve maksatlaryla tehis; dieri de kendi dnyas iinde buna kar almay dnd tedbir, mdafaa ve taarruz bir sebeple bal olduu politika hamlesidir87.

a) Devlet Felsefesi Necip Fazla gre, tarih boyunca insanlk, btn salahiyetleri fert, halk ve zmre hkimiyeti elinde toplayan idare eidi tanmtr. Bunlar; a)Monari, b) Demokrasi, c) Oligari (Zmre dareleri)dir. )Monari: Fert hkmranl anlamna gelen monari, en fazla eski tarihte grlen bir ynetim eklidir. Fakat dier ynetim ekilleriyle kark biimde rnekleri de tarihte grlmtr. Bu idare eklinde, merkez nfuz ve salahiyeti elinde bulunduran fert, bu nfuz ve salahiyeti nefsinin ve keyfinin babo aleti zannedebilir. Bu husus monarinin mahzurlu yndr. Fakat bu ynetim eklinde keyfi bir muamele olmazsa, asl gaye olarak grlen hususa hizmet bile edebilir88.

85 86

Farabi, hsal-Ulm, ev. Ahmet Ate, stanbul, 1990. Ahmet Arslan, nsz, Mutluluun Kazanlmas, , s. 16. 87 Namk Kemal, ahs, Eseri, Tesiri, s. 211. 88 deolocya rgs, s. 229.

53

Necip Fazl, hakka esir olan bir fert hkmranln, babolua mahkum bir hrriyet idaresinden stn tutmu fakat en sekin cemiyet temsilcilerinin meveret idaresini hepsinden stn tutmutur89. )Demokrasi: Bu konu iin demokrasi balna baknz. )Oligari: Farkl itima sistem planlar etrafnda kadrolam zmre idareleridir. Necip Fazl, en sekin cemiyet temsilcilerinin meveret idaresinin, dier ynetim biimlerinden stn olduunu ileri srmtr90. O, tasarlad ideal devletinde de, bu gerek mnevverler zmresinin idaresine dayal bir ynetim ekli ortaya koymaya almtr. Ona gre, bugne kadar insanlk kavim ve millet erevesi iinde nefsini idare etmek iin, nizam merkeziyetini bu ekilden bir bakasna temsil ettirecek bir rejim ekli bulabilmi deildir. Eski tarihte saltanatn, yeni tarihte cumhuriyetin, en yeni tarihte de tek parti hkimiyetinin ve ayr ayr hepsinin saf veya birbiri iine kark rnekleri grlmtr. Bu da gayenin, ekillerden ziyade o ekillerin bal olduu ruhlar olduunu gstermitir. Devlet ve hkmet eitleri iinde ekil, hibir zaman asli gaye olamamtr91. Necip Fazl, idare ekillerini asli gayeye ulap ulaamadklarna gre deerlendirmekte, bunlarn her birinin veya hepsinin asl gayeye eritii mddete kabul edilebilecei grndedir. O, ortaya koyduu ideal devlet tasarmn, bu ekillerin birbirine nisbetle fayda ve mahzurlarna kar, faydalarn her birinden szlp, btn mahzurlarn her birinde brakld, bir tamamlk ifadesi olarak grmtr92.

89 90

Ayn eser, s. 120. deolocya rgs, s. 120. 91 Ayn eser, s. 227-228. 92 Ayn eser, s. 227.

54

Necip Fazl, gayeye ulatracak devlet anlayn, dinin buyruu altndaki selim akln ortaya koyabilecei grndedir. Ona gre, btn ztlarndan ve sahte benzerlerinden ayrarak, eriat, tasavvuf ve onlara tabi akl anlay ile derin ve gerek mmine balanan slm inklb iinde, devlet ve hkmet ekli serbest ve ileri akla braklm, btn bir icat mevzuudur. Bu davada serbest ve ileri akl, ana lye daima bal kalarak, insan cemiyetlerinin ve idare nizamlarnn tarih boyunca macerasn takip ederek, en doru, en iyi ve en gzel ekli semekte veya bulmakta yzde yz hrdr93. Necip Fazla gre devlet, Allahn fertlere bitii haklar datmak bakmndan klelerin en zayf, yine Allahn fert zerindeki hakkn istemek bakmndan da sultanlarn en kuvvetlisidir94. Necip Fazln, devlet dncesinde nemle zerinde durduu hususlardan biri de, mutlu ve huzurlu bir toplum amalanyorsa, mutlaka her toplumun kendi bnyesine uygun bir devlet telakkisi gelitirmesi gerektii hususudur. Ona gre, mill, husus unsurlardan meydana gelmeyen, z kklerinden ziyade, taklitilikten ibaret olup baka bir toplum iin ngrlen, kendi insann merkez almayan bir devlet tasarmnn baarl olmas mmkn deildir95.

a1-deal Devlet ve Ba Ycelik Necip Fazl, slmn lleri erevesinde, insanlar dnya ve hiret mutluluuna ulatrabilecek ve insanlarn kendini dndnden daha fazla onlar iin dnecek bir devlet tasars ortaya koymaya almtr. Onun tasavvur ettii
93 94

Ayn eser, s. 228. Ahmet Kabakl, (Necip Fazl Ksakrek ile) Sohbetler II, stanbul, 1992, s. 289. 95 Ayn eser, s. 500- 502.

55

ideal devletinin ad Ba Yceliktir. Ona gre, bu ideal devlet, hibir ekle bal olmayan, sadece slmiyetin ruh ve ana llerine smsk bal, ondan hibir ey feda etmeyen bir intibakla uygun bulunan, mcerret ve umum, daima arayc ve yeniletirici bir kstastadr. Bu devlet, halk kitlelerini, hastasn sormadan tedavi eden doktor gibi, istikamet verici mdahalesi; fert, zmre ve snf st bir hak ve hakikat kutbunun idaresiyle tecelli eder. Bu fikriyatn tezahr ve tarih boyunca bir ei bulunmayan mefkurev ekli de, cumhuriyet eklinin en ileri derecesi saylan Yceler Kurultay ve Ba Ycelik lksdr. Bu lk, ezel kadar eski ve ebed kadar yeni, sabit ve mutlak temel lye baldr. Bu devlet ekli, Eski Yunandan bugne kadar insanolunun binlerce yllk tecrbeleri arasnda misilsiz bir ilericilik ve yenilik temsil ettii gibi, her eklin faydalarn toplam ve zararlarn atm, merkezi hikmet ve hakikat buluu ile cihan apnda bir yenilik ve ilericilik hamlesidir ve bu devlet slmn ur lsne de smsk baldr96. Necip Fazln ideal devlet tasarsnda fertten cemiyete, cemiyetten de devlete uzanan, zaman iinde gerekleecek olan sistematik bir aamallk gerekir. Fertten balayan bir inklb ile gerekleecek olan tasarmda, fertsiz cemiyet ve cemiyetsiz devlet idealine asla uzanlmaz. Dolaysyla ideal devlet tasarmnn ad olan Ba Ycelik Devleti, yce ferdin, yce cemiyetin sonucu olarak tasavvur edilir. O, bu tasavvurun ncelikle bireysel bir bak ve hayat anlayyla fertlerin ruhunda canllk kazanmasyla baarlabileceine inanr97.

a2- Devletin ekli ve Yaps

96 97

deolocya rgs, s. 226-229. Ayn eser, s. 182.

56

Necip Fazl iin siyas organ olduka nemlidir ve o, geleneksel Trk devlet yaplarndan yola karak bir devlet yaps ortaya koymaya almtr. Ba Ycelik adn verdii bu devlet balca alt ksmdan olumaktadr : a)Yceler Kurultay b)Ba Yce c)Ba Ycelik hkmeti d)Yce Din Dairesi, e)Halk Divan f)Ba Ycelik Akademyas98. Ba Ycelik devletinde btn kuvvet denklii ayn kke bal olarak Ba Yce ve Yceler Kurultay arasndadr. Yceler Kurultay, daima kendi kendisini tekmil ve inaya ve daima hak ve hakikate memur giderken; onun ve devletin ba olan Ba Yce, yine onun seiminden gelerek, hak ve hakikatin millet st manasyla hak iradesine bal cephesini en ince ahenk iinde telif eder. Yceler Kurultay vicdan, Ba Yce de irade mevkiindedir. Bylece hak ve hakikatin muhta olduu birbirini murakabe ve muhasebe eden iki ana merkez domu olur ve bu iki ana merkezin i ve fikir kaynamasndan doacak olan vahdet, dier btn irade ekillerinin baaramayaca hr disiplini, hi kimseyi incitmeden elinde tutar. Ba Ycelikte ounluun doruyu seebilme ihtimali, sekinlerin doruyu seebilme ihtimalinden daha dk grldnden halk istisna haller dnda semen olamaz. Mill iradeye yalnzca, Ba Yce ile Yceler Kurultay arasnda bir uzlamazlk kmas durumunda, bu ikisi arasnda karar verme amacyla bavurulur99. Ba Ycelikte halk kendisini devletin, devlet de halkn klesi bilecek ve bylece her iki taraf da birbirine sadakatle hizmet edecektir100. Ba Ycelik Devletinde, millet, Ba Yceyi icraatlarndan dolay hesaba ekmeye kanuni hak sahibi olacaktr. Yceler Kurultay iinden, bu kurul tarafndan seilmi olan Ba Yce, Halk Divannda, halkn meselelerini
98 99

Ayn eser, s. 289-310. Ayn eser, s. 294. 100 Ayn eser, s.290.

57

dinleyecek ve icraatlarndan dolay halk tarafndan sorgulanabilecektir. Bu imkn her vatandan keyf muameleler dnda kullanabilecei bir haktr. Bu da, Ba Ycenin bakanlk edecei, halk divan ismi verilen bir salonda, halkn huzurunda yaplacaktr101. Necip Fazln Ba Ycelik devlet tasarmnda, yce fertten, yce cemiyetten Yceler Kurultayna, bu kurultayn 5 yl iin seecei Ba Yceye ve bu hiyerarinin nasl ileyeceine; Yceler Kurultayn oluturacak 101 azann yce namzetleri arasndan nasl belirleneceine ve bu namzetleri neden halkn seemeyeceine, devletin ileyiinin nasl olacana varncaya kadar btn ayrntlar tek tek sralanr.

a3- Meclis ve Yceler Kurultay Necip Fazla gre, Byk Dou mefkresinde, cemiyet iradesini temsil adna, dnyann her yerinde rnekleri bilinen millet meclisleri yerine bir Yceler Kurultay vardr. Yceler Kurultay, milletin; dinde, fikirde, sanatta, ilimde, siyasette, msbet bilgilerde, ticarette, askerlikte, idarede, ite, hulasa insan kafasnn arayc hamlelerini ve idrakilerini planlatran her sahada, eser, keif, gr, terkip ve dava sahibi aksiyoncu gzidelerinden rldr. Yceler Kurultaynn manas, milleti en ileri dnenlerinin ve en iyi yapanlarnn kadrosunda zletirmektir. Bir millet kadrosunda gerek mnevverler otoritesi diye vasflandrlabilecek Yceler Kurultay hkimiyeti, ister fert ve ister zmre olarak kendi nefsaniyet ve enaniyeti olmayan stn yaratllar elinde, hak ve hakikate mahkmiyetten baka bir ey deildir. Sadece kemiyet planna bal bir seim uygulamas, serbestlik maskesi altnda

101

Bkz. Bu hususla ilgili geni malumat iin Halk Divan bal.

58

mahkm eden hkimiyetten baka bir ey deildir. Byle bir temayl, Yceler kurultayna tam aykrdr. Yceler Kurultaynn anlad hrriyet hakikate esarettir. Yceler Kurultaynn azas, en aa 40, en yukar 65 yanda, madd ve manev kmil shhat iinde olur. Btn husus hayat, her trl faaliyeti, her an hayat ve hadiselere kar verdii imtihanlarla, kendi kendisini millet ve kurultayn tam ve mutlak mahede ve murakabesi altnda tutar. Davasndan baka hibir hasis fert ve nefs hayat srmez. Meslek politika zanaatnn ve her trl menfaat ve tesirin stnde kalr. Yceler Kurultay, azas iinde stn vasflarn dren, hatta daima ilerletmeyen her ferdi derhal tasfiye edici hassasiyet lsne sahiptir. Millet meclislerinde olduu gibi, topluluun btn irade ve karar mihrak Yceler Kurultaydr. Yceler Kurultaynn her ls kanundur ve her kanunu bir ana manzumeye baldr102. Yceler Kurultayn ilk defa bir messese meclisi meydana getirir. Yceler Kurultay, vatann ileri gelenlerinden en layklarna, Yceler Kurultayna namzet unvan altnda, sayyla kaytl olmayarak, manev bir derece verir. En byk kymet ve mkfat olan bu derecenin sahibi, hibir temsil hakk olmakszn, derecesine her an liyakat belirtmekte devam eder. Yceler Kurultay, yeni azasn bu namzetler arasndan seer. Yceler Kurultaynn azas, eksiksiz ve fazlasz 101dir ve bu azadan her biri btn vatan temsil mevkiindedir. Kurultay azas, kendilerini kuatan ve en kk uygunsuzluk tezahrnde tasfiyeye uratan sebepler dnda, ebed olarak yerinde kalr103.

a4- Bakan
102 103

Ayn eser, s. 290. Ayn eser, s. 291.

59

Necip Fazln Ba Ycelik tasarmnda, devlet bakan Ba Ycedir. Ona gre, Yceler Kurultay temelletikten sonra kendi kadrosu iinden Ba Yceyi seer. Kurultayn setii Ba Yce devlet reisidir ve devletin ismi de Ba Yceliktir. Ba Yce be yl iin seilir. Ba Yce herhangi bir devlet reisi deil, derin, itima bir remzdir. Beeri haddin en stnyle, btn salahiyetlerin kendisine teslim edildii bu kmil ferdin, Allah, vicdan ve millet arasnda memur bulunduu ahenk urunda, kendi nefsini salahiyetsizlikte son mertebeye indirmesi ve temsil ettii icra makamna en kk nefs ve hrs kartrmamas gerekir104. Ba Yce, hak ve hakikat karsnda herkesi kendisine tbi klacaktr. Fakat en sorumlu ve olgun kii olarak, temsil ettii iman ve hakikat kutbunun en ileri hrriyet iinde her eyi ve herkesi kleletiren manasna kar mukaddes mizan nnde, bizzat, her eyden ve herkesten fazla kleleecektir105. Ba Yce, hangi rejim erevesinde olursa olsun, bal bulunduu dnya grnn temel noktalar mstesna, hibir kalp iinde donmayan, softalamayan, vicdanlar babo brakmayan ve sngleme vahetine dmeyen insandr. O, yerine ve srasna gre katil ba ile operatrn neteri arasndaki farka uygun, hak adna mdahaleci olmay bildii kadar, sakaln sokaktaki adama tutturabilmeye dek hrriyeti olmay da takdir eder106. Ba Yce, Yceler Kurultayn her defa giren ve kan azasyla tasdik edecek, millet adna Yceler Kurultayn murakabe ve mdafaa halinde olacak ve hkm Yceler Kurultayna brakacaktr. Buna karlk Ba Ycede btn hayat faaliyet ve iiyle Yceler Kurultaynn murakabe ve hakikati mdafaasna hedef olacaktr. Yceler Kurultay, Ba Yceyi beklenmedik menf ve zt artlar iinde grrse, onu
104 105

Ayn eser, s. 295. Ayn eser, s. 296. 106 Rapor 7/9, stanbul, 1993, s. 142.

60

en aa yzde yetmi bei bulmas gereken bir ounluk kararyla devirip arasndan birini Ba Yce ilan etmek hakkna sahip olacaktr. Ba Yce, Yceler Kurultayn dorudan doruya feshetmek hakkna sahip deildir. Ancak Yceler Kurultaynda beklenmedik menf ve zt temayllerin kmelendii ve btn kadroyu kuatmaya balad bir fesat takdirinde, derhal milletle kendisi arasnda hakem karar isteyebilir. Bunu isteyebilmesi iin Yceler Kurultaynn en aa yzde krk nispetinde kendisiyle beraber olmas lazmdr. Milletin Ba Yce lehinde verecei hkm Yceler Kurultayn yalnz Ba Yce tarafn tutu nispetinden ibaret brakr, gerisi derhal tasfiyeye uram olur ve bu ksm sonra kendisini ikmal eder. Milletin Ba Yce aleyhinde verecei hkmse onu hemen drr ve yeni devlet reisi seimine yol aar. Ba Yce, Yceler Kurultaynn kanunlar manzumesine aykr emir veremez. Fakat her emri, kanunu tamamlayc ve belirtici ayr bir kanundur. Kanunun bir ey sylemedii yerde Ba Ycenin emri katidir107.

a5- Hkmet Ba Ycelik devletinde, Ba Yce ile Yceler Kurultay arasndaki uzlamazlktan dolay mill iradeye bavurulduu hllerde mill iradeyi tahakkuk ettirmekle vazifeli hkmet ve icra mekanizmas kurulur. Hkmet, ilk nce Ba Yceye, sonra o yoldan Yceler Kurultayna kar mesul olarak, Ba Yce

107

deolocya rgs, s. 293-294.

61

tarafndan ve Yceler Kurultay kadrosu dndan tekil edilir. Ba Ycenin bir emriyle hkmet deiir. Hkmet onun adna i yapar. Ba Ycelik hkmeti, bir bavekil ve on bir vekilden oluur. Hkmet, btn ubeleriyle Yceler Kurultay azasnn her trl tefti ve murakabesine aktr108. Ba Ycelik Hkmeti, bir bavekil ve Maarif, Sava, ktisat, Maliye, Salk ve Bakm, Adliye, Matbuat ve Propaganda, Hriciye, Dhiliye, Nfia ve Dzenleme Vekletlerinin banda bulunan on bir vekilden oluur. Hkmetin genel siyasetini, Bavekilin bakanlnda bu on bir vekilden oluan Vekiller Heyeti temsil eder109. Ba Ycelik Hkmetinde vekletlerin her biri er mstearla blnmtr. Bunlar; a) Maarif Vekleti: lim ve Gzel Sanatlar, Halk Terbiyesi ve Evleri, Umum retim Mstearlklar. b) Sava Vekleti: Kara, Deniz, Hava Mstearlklar. c) ktisat Vekleti: Sanayi, Ticaret, Ziraat Mstearlklar. d) Maliye Vekleti: Bte ve Umum Muvazene, Vergiler ve Resimler, Bankalar ve nhisarlar Mstearlklar. e) Salk ve Bakm Vekleti: yiletirme, Gzelletirme, oaltma Mstearlklar. f) Adliye Vekleti: Mahkemeler, Islahhaneler, Kanunlar Mstearlklar. g) Matbuat ve Propaganda Vekleti: Matbuat, Propaganda, Turizma Mstearlklar. h) Hriciye Vekleti: ark, Garp, Haber Alma Mstearlklar.

108 109

Ayn eser, s. 295. Ayn eser, s. 297.

62

i) Dhiliye Vekleti: Mlk Tekilat, Belediyeler, Umum nzibat Mstearlklar. j) Nfia Vekleti: Tesisler, Yollar, Mnakale Vastalar Mstearlklar. k) Dzenleme Vekleti: Tekilat Dzeni, Dzeni, Sigorta ve Tekat Sand Mstearlklar110. Ba Ycenin, Yceler Kurultayndan seecei bir Bavekil, Vekiller Heyeti azasn, Ba Ycenin tasdikine arz etmek suretiyle tayin eder. Hkmet st mstakil devlet organlarnn balar, daima Ba Yce tarafndan tayin edilir111. Din ileri reislii ve seferde Babuluk ve hazarda Bakurmaylk, dorudan doruya Ba Ycenin o sahalardaki icra ve temsil hakkna izafetle, mstakil ve hkmet st mahiyettedir. Ba Ycenin bakanlk edecei veya yokluunda onu Bavekilin temsil edecei Vekiller Heyeti toplantlarna, bu iki i kutbu da, en nemli sz ve fikir hakkyla katlr. Temyiz mahkemesi, devlet uras, muhasebat divan gibi teekkller, devlet ve hkmet siyasetinde hibir fiil mevki ve haklar bulunmayarak ve btn haklarn sadece kendi konularndaki kanunlardan alarak, daima Ba Yceye izafetle, Vekiller Heyetine kar her bakmdan mstakildir112.

Ba Ycelik Hkmetinin, gerekletirecei hedefler bakmndan balca 11 davas vardr. Bunlar:

110 111

Ayn eser, s. 297- 298. Ayn eser, s. 299. 112 Ayn eser, s. 298.

63

1. Ruh ve Ahlak Davas: Kke bal tezatsz bir ruh ve ahlak rgsnn, maddi ve manevi ameliye sahasnda, mkemmel ve muazzam bir ekilde tedbir cihazn kurma ii. 2. Umumi rfan Davas: zellikle Batnn mspet bilgilerini, kendi topraklarnda ananeletirici ve btn taklit ve zenti planlarndan ekip kurtarc lde, btn memlekete, en stn ve en ileri derecede yayma ii. 3. Ky ve Kyl Davas: Kyly maddi ve manevi olarak ihya ve ky imar ii. 4. ehir ve mran Davas: Ruh, iktisad, idar ve en ileri bir merkez tekil edecek byk metropolisleri imar ii. 5. Ordu Davas: Kemiyette ne olursa olsun, keyfiyette dnyann en stn ordusunu kurma ii. 6. nzibat Davas: Mterek dava yolunda, huzur ve asayii gerekletirme ii. 7. D Mnasebetler Davas: Memleketin d politikasn, ana davaya uygun olarak, bir Dou ve bir de Bat kutbuna gre ayarl ve son derece nazik ve evik, mill menfaat urunda ince tertiplerle takviyeli tarzda gayesine ulatrma ve bu yolda btn milletleri tanma ve ona gre davranma ii. 8. Btn Neir Vastalarn Murakabe ve Himaye Davas: Kitaptan gazeteye, radyodan tiyatro, resimden musikiye, fikir ve ruh telkinine mahsus her vastay, tesirlendirme, destekleme ve ana hedefe yneltme ii. 9. Emniyeti ve Sahalar Arasnda Ahenk Davas: Btn vekletler aras faaliyeti ahenkletirme, halk ikyetlerini takip edip mercilendirme ve devlet tekilatn dzenleme ii.

64

10. Nfusu oaltma, Gzelletirme ve Salamlatrma Davas: Nfusu sayca arttrma, akl ve ruh saln en yeni ve ileri tedbirlerle koruma ii. 11. Mill Servet ve ktisat Davas: Mill bir iktisat politikas izleme, mill serveti oaltma, toplumsal refah arttrma, byk i ve kazan taksim adaletini yerine getirme ii113.

a6- Din Dairesi Ba Ycelik Devletinde, Yce Din Dairesi, Osmanl Devletindeki

eyhlislamn konumunu hatrlatmaktadr114. Necip Fazla gre, hkmet reisiyle bir hizada ve hkmet st seviyede, Ba Yce tarafndan seilecek olan Yce din dairesi reisi, Ba Yce nezdinde ana kaynann ilim ve vicdan sesini belirtir ve bir elime halinde Ba Yceye kar, Yceler Kurultayn hakem tutar ve hibir tesir dinlemez. Bu daire, Ba Ycelik emrinde ve Yceler Kurultay yannda, dini retim, din grevlilerini yetitirme ve kadrolatrma, i telkin, darya fikirler yayma ve vakflardan sorumlu devletin balca istiare merkezi kabul edilir. Esasta Yce Din Dairesinin hviyet ve ruhu btn i dairelerine sindirilmi olaca iin, byle bir tekilata lzum, sadece meslek ihtisas bakmndandr ve bu ihtisasn denetiminden ibarettir115.

a7- Halk Divan Ba Ycelik Devletinde, toplumun her bir ferdi, Ba Yceyi icraatlarndan dolay hesaba ekme imknna sahip olacaktr. Bu imkn her vatandan keyf

113 114

Ayn eser, s. 300- 302. Bkz. Geni bilgi iin; Ziya Kazc, slam Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, stanbul, 1999, s. 229- 256. 115 deolocya rgs, s. 303- 304.

65

muameleler dnda kullanabilecei kanuni bir haktr. Sknts ve zdrab olan her vatanda daha nceden davasn tespit ettirmek artyla, senenin belli gnlerinde Halk Divannda sz isteyebilir. Burada halkn ihtiya ve davalar cevaplandrlr116. Bizzat Ba Yce ve arkasnda btn hkmetinin hazr bulunaca Halk Divanna mahsus btn artlar ve usuller belirlenmi ve kanunlatrlm olacaktr. Halk Divan, Ba Ycelik saraynda, bu ismi tayan byk bir salonda alacak ve herkes dinleyici sfatyla bu salona girebilecektir. Doru olmak ve daha nce takip edilip neticelendirilmemi bulunmak artyla en kk hak, Ba Yce nezdinde kabullerin en byn kazanacak, keyfiyeti Ba Ycenin takdirine kalm olarak sahibini mkfatlandracaktr117.

a8- limler ve Sanatkrlar Heyeti: Necip Fazl, fikir ve sanat adamlarn ayr bir yere koymu ve Yceler Kurultaynn namzetleri arasna katmtr. Ona gre, Ba Ycelik devleti bnyesinde, bir Ba Ycelik Akademyas mevcuttur. Dorunun, iyinin ve gzelin sonsuz araycl yolunda snf insan, Ba Ycelik devletinde tam bir himaye altndadr. Bunlar; ilim, fen ve sanat adamlar zmresidir. Btn bu kollarn mensuplar, bal olduklar verim faaliyetlerinde saf, mstakil ve zgn fikirlerle temsil ettike Ba Ycelik Akademyasnn kadrolatrd hviyet iindedirler. Ba Ycelik

Akademyas mcerret ilim ve sanat almalarndan dolay Yceler Kurultaynn tabi bir namzetler zmresi saylabilir118 Ba Ycelik Akademyas azas, btn hayat ihtiyalarn ve faaliyet gereklerini en lks lde karlayabilecek refah vastalarna sahip klnrlar ve akvaryum
116 117

Ayn eser, s. 304- 306. Ayn eser, s. 305. 118 Ayn eser, s. 306.

66

iindeki balklar gibi Ba Ycelik Akademyasnda kaldka, kendi faaliyetlerinden baka hibir sahaya kmazlar. Akademya azas, fahri olarak memur klnacaklar hocalk ilerinden baka hibir vazife kabul etmezler119. Ba Ycelik Akademyasnn azasn, sayyla bir snrlama olmakszn, dorudan doruya Ba Yce tayin eder. Ondan sonra Akademya azas, zel kanununda belirli olaca ekilde tekilatn tamamlar. Ba Ycelik Akademyas, saf irfan meselelerinde daima Ba Ycenin istiare evresi halindedir. Balangta Ba Yce tarafndan seilecek Akademya azas, ancak lm veya almaya mani devaml hastalk sebebiyle emekli edilebilir. Ya krktan aa ve zerinde herhangi ahlaki bir leke olan ahs Ba Ycelik Akademyasna seilemez. Mill dil, lgat, ansiklopediler, datlacak mkfatlar, mill tarih, resm irfan programlar ve yetitirme planlar ve saf ve mcerret irfan meseleleri, hsl insan fikir, ilim ve sanat fatihliini gelitirmek, Ba Ycelik Akademyasnn vazifeleri arasndadr. Akademyadan istenecek iler, daima Ba Yceden alnacak emirler veya ona takdim edilecek tasarlar zerinde olur. Bunlar dnda, Ba Ycelik Akademyasnn resm hkmet ileriyle hibir mnasebet ve alakas bulunmaz120.

a9- Ba Ycelik Devletinde Temel Prensipler Necip Fazln idealindeki Ba Ycelik devleti dokuz temel prensibe dayanmaktadr.

119 120

Ayn eser, s. 306-307. Ayn eser, s. 308.

67

1. Ruhuluk: Eya ve hadiseleri, kuru mahede, tecrbe, akl ve bilgi kanunlar stnde, madde gzyle grlemez ve llemez tesirlere balama anlaydr. Allahtan gelen, Allaha giden ve arada, insan ve cemiyeti btn mukaddesleriyle ihtiva eden ruhuluk, Allaha, hem de Peygamberinin mutlak yolundan bal olmann bir neticesidir121. 2. Keyfiyetilik: Kemiyetten ok keyfiyete nem vermek, btn insan verim ubelerinde, oktan ziyade, Birin kanunlar zerinde derinlemek davasdr. Keyfiyetilik, madd ve manev her verimin ana cevherine nfuz etmek kaygs tar ve her eyin, saf, halis, gerek ve daimi cephesini arar122. 3. ahsiyetilik: Bir cemiyette mutlak olarak, fikirde, sanatta, ilimde, fende, siyasette, idarede, zetle yapc ve kurucu insan verim ubelerinin hepsinde stn idrak ve hikmet sahibi zmre anlayndaki btn temsil hakknn, en stn kaza ehliyetini temsil eden stn ahsiyetlere verilmesi ve bu snf imtiyazlandrma davasdr123. 4. Ahlklk: Mill ahlk mefhumunu, bata din olmak zere, o milletin btn iman ve mukaddesat manzumesi iinden szlp gelen bir vaka telakki etme anlaydr. Ahlkmz, kendi kkmzn, kaynamzn, beiimizin, ocamzn ahlk olmaldr. Mill ahlk mefhumunu, bata din olmak zere, o milletin btn iman ve mukaddesat manzumesi iinden szlp gelen bir vaka telakki etmek ve en soylu ahlkn kaynandan gelen Trk milletini asl ahlk kymetlerine dndrmek gerekir124.

121 122

Temel Prensipler, Byk Dou, 18.02.1944, S. 19, s. 2. Ayn dergi, 24.03.1944, S. 24, s.2. 123 Ayn dergi, 10.03.1944, S. 22, s.2. 124 Ayn dergi, 25.02.1944, S. 20, s.2.

68

5. Milliyetilik: Belli bal bir toplulua ait madde ve kemiyet hakikatlerinin tesinde, sadece ruh ve keyfiyet vakalarna bal, cevherini posasndan szen ve yalnz cevherine nispet kabul eden bir telakkiden ibaret grme anlaydr.125 6. Sermaye ve Mlkiyette Tedbircilik: Her ferde, her i sahasnda, her mlkiyet hakkn veren fakat bu mlkiyetten baka emek llerini krletecek, onlar emeksiz tasarruf edecek ekilde birikmesine mani olan bir sisteme gerek vardr. Sermaye ve mlkiyetin tek elde ylmasnn toplumu buhrana srklediini bunun iinde, ferd sermaye ve mlkiyet haklarnn belli bal mikyaslarda belirlendikten sonra bu lnn fazlas devlet emrinde toplanarak itima sermaye ve mlkiyeti temsil edecektir126. 7. Cemiyetilik: Bu anlayta, hem ferdin hem de cemiyetin hakk eksiksiz verilecek, hi birisinin hakk dierince inenemeyecektir. Fakat fertler, kendi iradeleri stnde doruya, iyiye, gzele erdirmek iin, z hakta olan cemiyete tabi olacaktr. Cemiyetilik anlaynda, babo tek kum tanesi, tek buday tohumu, tek kei yavrusu ve tek insanolu bulunmayacaktr127. 8. Nizamclk: Bu anlay, bal bana bir olu deil, her oluun ayrlk kabul etmez i ve hareket artdr. Nizam, bir gaye deildir. Fakat btn gayelere hkim kudrette bir vastadr. yle ki, yeryznde ne fikirsiz ve hareketsiz tek nizam, ne de nizamsz tek fikir ve hareket kabul edilebilir. leri ve stn insan nizam, her trl ham ve kaba istif ve sr tertibine zt, her ferdin bizzat kendi ahsnda inand eyle, cemiyette inand eyin durumunu

125 126

Ayn dergi, 03.03.1944, S. 21, s.2. Ayn dergi, 14.04.1944, S. 27, s.2. 127 Ayn dergi, 17.03.1944, S. 23, s.2.

69

almas ve korumas hadisesidir. Toplumun tek ve ana bir plan etrafnda bir dzen ierisinde hareket etmesidir.128 9. Mdahalecilik: Ferdin z nefsi zerindeki, nebat, hayvan ve insan murakabe hakkn, trnan uzama eklinden, su ve iman ihtiyacna kadar, kendisini kendisinden daha iyi koruyacana emin bulunduu bir topluluk organna, kendi iradesiyle teslim etmesi ve o organn btn cemiyeti teslim almas keyfiyetidir 129.

b) Milliyetilik Necip Fazln siyasal grlerinin anlalmas bakmndan, tasarlad ideal devletinin temel prensiplerinden biri olan milliyetilik fikrine bak as nemlidir. Ona gre, aslda ve lgatte bir kavmin ruhunu dayad iman kayna manasna gelen ve son zamanlarda gerek delaletinden kaydrlp kavmiyet manasna kullanlmaya balayan milliyetilik, geriye doru deil, ileriye doru, menba istikametinde deil, mansap istikametinde, tohum stnde deil, aa stnde karar klc bir anlay ve gre ballktr130. Necip Fazla gre slamda milliyetilik, kovulan, terk edilen bir messese deildir. Bir hadiste Allah Resul, Kii kavmini sevmekle ayplanamaz131 buyurmutur. Fakat burada kavim metb deildir, tbidir. Ruha, ana davaya baldr. Onun iin de kavim sevgisi mbarek bir sevgidir ve onun ekol mbarek bir ekoldr. Milliyetilik ana gayenin renklerini, izgilerini, prltlarn, eksiksiz belirtme davasndaki bir kap, bir iedir. Milliyetilikten gaye, slmiyetin her izgisini en iyi
Ayn dergi, 31.03.1944, S. 25, s.2. Ayn dergi, 07.04.1944, S. 26, s.2. 130 Babali, stanbul, 1994, s. 393- 394. 131 Necip Fazln bahsettii bu hadis u ekildedir: Fseylenin babas (Vsile bnul-Esk) r.a anlatyor: Ey Allahn Resul dedim. Kiinin kavmini sevmesi (merdud olan) asabiye midir? Hayr buyurdular. Asabiye, kiinin zulmde kavmine yardmc olmasdr. brahim Canan, Ktb-i Sitte Muhtazar Tercme ve erhi, Ankara, 1993, c. 17, s. 525 (Fitneler Blm, 7185/ 1198 nolu hadis).
129 128

70

aksettiren, o prlty en nefis veren saf bir kavim olmak ve o duygularn mizacnda toplanm bir milliyetilik fikrine balanmaktan ibarettir. Bilinmesi gereken husus, eer gaye Trklkse Trk, Mslman olduka Trktr132. Necip Fazl, belli madd unsurlara bal, dar erevede dnlen milliyetilik anlayna kar kmtr. Ona gre, milliyetilik, tarih plannda Trkn fkrna zemin tekil eden rk ve toprak artlarn geride brakm; her trl rk ve toprak yobazlna dman, ileri bir gr ve anlay iinde, slma bal Trk ruhunun, Trk duygu ve dncesinin milliyetiliidir. Trkn ahs ve kavm hasletleri, darlk ve hasislik emberini krarak, stn milliyetilik anlayn tesis etmitir. Bu dnya apnda bir mefkreciliktir. Trk, belli bal bir inan, balan, dn, sezi, hatrlay, duyu, davran ve bildiri hususiyetleri iinde, belli bal bir iman, mukaddesat, tefekkr, tahasss, hayal, hatra, merep, eda ve lisan birliinin rd, tek nshal ve ahsiyetli bir ruh dokusundan ibarettir. Mutlak ve mstakil bir vahit temsil eden bu ruh dokusunun zarf da Anadoludur133. Necip Fazl, Trk Mslman olduu iin sevecek ve Mslmanl nispetinde deerlendirecek bir milliyetilik anlay peindeydi ve bu anlaya da Anadoluculuk ismini veriyordu134. Necip Fazla gre, gerek milliyetilik, insann bal olduu rk olanca hususiyetleriyle, iyi ve kt her tarafyla murakabe etmesi sayesinde vcuda gelir. Yoksa rkn yerin dibine batrc veya ge karc mbalaalar, ancak o rkn dmanlar tarafndan, o rk rtmek iin yaplan telkinler neticesidir135. c) Demokrasi

132 133

Sahte Kahramanlar, s. 311-314; Birinci 101 ereve, s. 91. deolocya rgs, s. 402-404. 134 Babali, s. 393-394. 135 Rapor 7/9, s. 117.

71

Necip Fazl, genel olarak yaplm demokrasi tanmlarna katlmtr. Ona gre, demokrasi, demos ve kratos kelimelerinden meydana gelir. Demos halk, kratos idare demektir. Demos kratos, Avrupa lisanlarna Yunanca ve Latinceden demokrasi olarak intikal etmitir. Demos, halk, Yunancada halk uuruyla balayan ve kendini bulan bir mefhumdur136. Yunana gelinceye kadar insanlk; sultan idarelerin belki binlerce sene rejimini ekmi ve bundan bakasnn olamayacana inanamamtr. nanmayan bunu kabul edemeyen, zihninde buna yer olmayan bir lemde, bir halk ve fert fikri de mehuldr137. Necip Fazla gre, halk uurunu beeriyete Eski Yunan retmitir. Eski Yunan cemiyetinde despotlar, krallar gemi olsa da daima bu fikir yaam, btn haysiyetleri bir fert uuru ve bir halk hkimiyeti etrafnda cereyan etmitir138. Necip Fazla gre, herkese mahsus bir sz, herkese mahsus bir fikir, herkese mahsus bir hkm, herkese mahsus bir tercih, herkese mahsus bir hakikat yoktur. Hakikat birdir. Onu bir kii bulur, bir milyon kiiye tasdik ettirir. Bylece nizam ve ahenk denilen ey doar ve bylece, ister istemez reyler birleir. Eer bu bir kiinin bulduu eri ve yanlsa, baka biri kar, yine tek bana bulur, yine bir milyon kiiye tasdik ettirir ve bylece yine reyler birleir. Byk ve asil kavga, bu bir kiiler arasnda, usul ve tertip altnda cereyan eder. Btn ihtilal ve inklplar, erileri ve dorularyla, bu bir kiilerin, uyuyakalan cemiyet saflarndan heyula gibi dorulup, kendi ahsiyetlerini zorla ve her trl mukavemeti tepeleye tepeleye ne atmalarndan ve ilerindeki mimariyi dlarna naketmelerinden ibarettir. Batl ve hak olan her eyde en byk tecelli, her batl bir hak takip ettike, hep byle, byk ahsiyetlerin fikir ifadelerinden meydana gelir. Yoksa z hakta olan bu mstesna bir
136 137

Ayrca bkz. Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, stanbul, tarihsiz, (6. bask), s. 93. Sahte Kahramanlar,s. 248-269. 138 Rapor 10/13, stanbul, 1999, s. 227-228.

72

kii salahiyeti, herkeste onun aynn kabul etmeye mecbur deildir. Bu salahiyet herkeste kabul edildiinde, herkes bir ey bulur; yani herkes, bir olan doru yerine, sonsuz olan eriden bir rnek getirir ve hi kimse hibir ey tasdik edemez. Bylece de iti kak ve kaos meydana gelir. Nerede nizam ve ahenk vardr, orada babo hkm, tercih ve rey yoktur. Bir orduda, askere, hcum emri hakknda ne dnd, bir hastanede, hastaya, ilalar arasnda hangisini setii, bir orkestrada, algcya ne zaman susmak ve ne zaman tmek istedii sorulmaz.139 Necip Fazla gre, demokrasi, btldan kurtulmak iin, hakikati herkesin arama hakkdr. Baskc, totaliter nizamlarn hepsi, hakikat bendedir, hakikatin nnde mnakaa yoktur, derken, demokrat nizamlar, ferdin istediini yapmakta hr olduunu sylerler ve bylece hrriyeti putlatrrlar. Bu durumda herkes baka bir ey syler ve bir karmaa meydana gelir. Necip Fazl, ortaya koyduu bu sorunun zm iin, ifte kanat muvazenesini nermitir. Ona gre bu, ferdin hakkn bir adalet mihrak iinde tespit edip, hakikatin sultasn, hkmranln tesis etmekten geer. Bu da cemiyet fikrinin temeli olan aristokrasiyi ortaya karr. Bu sistem ise btn cemiyetin hakkn, o cemiyetin tayin edemeyecei ekilde bir incelik tar140. Necip Fazl, iyinin yannda ktye de izin vermesi ve kty engellememesi nedeniyle demokrasiye eletiriler getirmitir. Ona gre, demokrasi, hakk tek ve kendisinde bilenlere kar, hakk okta ve babo ekillerde arama nizamdr. Bin batl iinde bir hakka da tecelli imknn vermesi bakmndan demokrasi, sadece, hem iyi ve hem ktye engel olmayan tarafyla hem iyi hem de ktdr. Msamaha

139 140

ereve 2, stanbul, 1990, s. 70; ereve 3, s. 215- 216. Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 211-212.

73

ve msaadesi ne tarafa yneliyorsa ona gre iyi veya ktdr. stibdadn kurmaya alan btlsa, her tarafyla ktdr141. Necip Fazl, doruyu bulma yolunda demokrasiyi geici bir zm olarak grr. Ona gre, insan kendini aramaya ve bulmaya memur bir yaratktr. Bu bulu belki sonsuz srer. Arayclk cins kafa iin esastr. Ama bu, babo aray deildir. Demokrasi bir sr yanllar iinde doruyu arama sistemidir. nk doru diye en byk yanl gelir de istibdadn kurarsa arayclk da ortadan kalkar. Demokrasi, bir nevi ihtiyati sistemdir. Fakat sabiti, mutlak olan bulduktan sonra, o mutlak etrafnda ebedi bir arayclk balar142. Necip Fazl, dier sistemler arasnda eksik yanlarna ramen demokrasiyi tek doru olarak grr. Fakat onun idealindeki sistem gerek mnevverlerin oluturduu Yceler Kurultay, dolaysyla Ba Yceliktir. O, tasarlad Byk Dou idealinde, ounluun doruyu seebilme ihtimali, sekinlerin doruyu seebilme ihtimalinden daha dk grldnden, halk istisnai durumlar dnda semen olamamtr143. Bunun yerine, fert, kendisini kendisinden daha iyi koruyacana emin bulunduu bir mnevverler zmresi ve devlet reisine kendi iradesiyle teslim olmutur144. Bu yzden Necip Fazln fikriyatnda aristokrasi, demokrasiden stn tutulmutur. Ona gre, Btn batl ve mflis sistemler arasnda biricik doru ve muzaffer, fakat eksik ve zayf, asli merkezinden mahrum bir tertip olan demokrasi nizamnn gerek tekevvn parlamentolarn milletler adna kabul ettii ve bin bir tezada boduu

141 142

ereve, stanbul, 1940, s. 113. Konumalar, s. 178-179. 143 deolocya rgs, s. 296. 144 Ayn eser, s. 298.

74

hkimiyet mefhumunu, hak adna, yepyeni bir uur ve sisteme sokup kendi ilerinden birer Yceler Kurultay fkrtt gn belli olacaktr145.

d) Deerlendirme Necip Fazl, siyaseti farkl menfaatlerin uzlatrlmas olarak deil, milletin tm iin doru olann kefedilmesi olarak tanmlam, mill bir devletin kabuln teklif etmi, toplumu ynlendirici, snfsal yapy ve ayrcalklar kabul etmeyip, fertler arasnda dayanmay temel alan bir devlet anlay ngrmtr. Bylece buhran iindeki slm toplumunun, iinde bulunduu durumdan kabilmesi hedeflenmi ve yeni inklblarla birlikte ideal bir toplum tasavvur edilmitir ve btn ayrntlarna kadar ideal devletin tasviri yaplmaya allmtr. Necip Fazln ideal devleti olan Ba Ycelik mefkresinin fikir z, bir topluluu, o topluluk iindeki en stn ruh ve idrak sahibi kimselerin emir ve iradesine teslim etmekten ibarettir. Bu mefkrede halk, her zaman doruyu ve menfaatine olan hususlar bilemeyecei iin babo braklmaz. Gerek mnevverler zmresi, halkn kendisini dndnden, daha fazla onlar dndnden, fert ve toplum, kendi iradesiyle bu mnevverler zmresine teslim olur. Halkn menfaatleri kendisinden daha fazla dnldnden ve yanla meyletme ihtimali

bulunduundan, daha nce deinildii gibi, fert ve toplum bu mefkrede baz durumlar dnda semen olamaz. Necip Fazln ideal devletinin, halk aydnlatan ve eiten bir yn vardr ve gl, otoriter ve akn devlet geleneine vurgu yaplmtr. Mdahaleci zellii olan bu devlet, sadece siyasal ve ekonomik dalm kontrol etmeyecek, ayn zamanda

145

Ayn eser, s. 399- 400.

75

toplumun sosyal, kltrel ve ahlk hayatn da belirleyecek zellikte tasarlanmtr. Bu zellikler gz nne alndnda, Ba Ycelik devlet tasarsnda, Eflatun ve Farabinin tesiri gze arpmaktadr. Eflatun ve Farabinin, mdahaleci, otoriter, akn, tahditi bir devlet gr ve devlet bakannn bilge hkmdar olmas gerektii fikri gibi siyas grleri, Ba Ycelik devlet tasarmnda da yer almtr146. Farabinin el-Medinetl-Fazla adl eseriyle, slm dncesiyle denkletirilmeye allan Eflatun dncesinden etkilendiini syleyebiliriz147. Necip Fazln siyas fikirlerini ele ald yazsnda Burhanettin Durana gre, Ksakrekin ideal devleti, Eflatunun Cumhuriyetinin, Nietzschenin stn insannn, Aristonun devletinin ve Marksn snfsz devletinin iyi ynlerini birletiren kt yanlarn dlayan bir devlettir. Ksakrekin entelektele verdii rol ve devletin merkeziyeti ve totalci yaps, siyaset kuramnda daha kuramc, daha metafizik, daha idealist, daha monist, hatta totaliter bir gelenei temsil eden Eflatun ve Farabi izgisinden etkilendiini aka gstermektedir148. Necip Fazl, siyas grlerini, Trk toplumunu merkeze alarak ortaya koymaya alm ve Trk toplumunun temel sorununu, kurtuluun yolunu gsterecek gerek bir mtefekkir eksikliinde grmtr. Ona gre, Trk toplumunun, dnya apnda byk dnrler karamamas, gelecei dnememesi ve grememesi; gelecekle ilgili byk tasarlar byk plan ve projeler

Platon, Yasalar, der. Mete Tunay, Batda Siyasal Dnceler Tarihi 1, Ankara, 1969, s. 55-86; Farabi, deal Devlet, ev. Ahmet Arslan, s. 100-104. 147 Bkz.Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, s.53; Farabi, Mutluluun Kazanlmas, ev. Ahmet Arslan, (nsz), s. 18-20; Mslman filozoflar slami siyasal problemleri aratrma abalarnda, dinsel yasay, vahyi, peygamberlii anlama ve yorumlama abalarnda Platonun eserlerinde, slamn politik hayatnn olaylarna ve bu olaylarn deerlendiri zihniyetine daha yakn unsurlar bulmulardr. slam ile ideal rejim arasndaki benzerlikler Farabiyi de, bu ideal rejim grn en iyi biimde ortaya koyan Platonun siyaset grn esas almaya sevk etmi ve onun siyaset felsefesinin yapsn, karakterini belirlemitir. 148 Burhanettin Duran, Ksakrekin Siyasi Fikirleri zerine Bir Deerlendirme, Hece Dergisi Necip Fazl zel Says, Ankara, 2004, s. 81.

146

76

gelitirememesi, yapc dnce yoksunu bir millet olmas sebebiyle bu duruma dlmtr.

2) PEYGAMBERLK a) Peygamber ve Akl Necip Fazln peygamber grnn daha iyi anlalabilmesi iin, onun akla bakn ele almak gerekir. Ona gre, peygamber olmadan, srf aklla hakikate ulalamaz. nsan akl tek bana ve rehbersiz doru yola uzanamaz. Peygambersiz, yani Allah habercisinden ayr i yoktur149. Akl projektrnn nnde peygamberler, o n ulaamad yerdedir. Dolaysyla akln belli bir hududu vardr ve akl ancak peygambere balandktan sonra gerek hviyetine kavuur. Bu akl, selim akldr. Selim akl, dini yegne ve mutlak hakikat mizan sayar ve bu mutlak mizan ayrca mizana ekmek kudretini nefsinde grmez150. Selim akl, dinin en sadk ve faydal bir hizmetisi olur ve dinin emrinde diledii hayat sistemini ina eder. Gerek ve derin mminin akl, dine kle, cihana sultan akldr151. Gerek ve derin mminde akl iin usuln akl ls, Allaha ve Resulne esir olan, hakikat ve hrriyete ular dsturudur. Bu, hakikatlerin hakikatini gren de mutlak nurun nnde, atom ekirdei gibi atlayan ve kendi kendisini tahrip etmekten baka are bulamayan akln kendisidir. Bu i ne aklla, ne de aklsz olur. Anlama aleti olan akl, yine bizzat kendisini anlamak artyla, anlayamadn anlayarak selim akla ykselir. Her ey, aklla anlalmak iidir. Anlamann esas da anlamadn anlamak ve Allahn snrna ba emektir. Akl, kendi tesindeki peygamberlik tavrnn mutlak hakikatine esir olduktan sonra, gerek
149 150

le nen Nur, stanbul, 1969, s. 489. O ve Ben, s. 171. 151 ereve 2, s. 172.

77

idrake eren ve artk o zhir ve btn planna uygun olmak artyla her trl arayclk ve buluculuk iine memur olan bir hizmetidir152. Necip Fazla gre, tek bana doru diye bir ey yoktur. Peygamberin getirdii doru vardr. Bu sebeple hakikatten peygambere gidilemez. Ancak peygamberi topyekn kabullendikten sonra, ondan hakikate gelinebilir. Hakikat sadece Allahn dedii ve peygambere bildirdiidir153.

b) Peygamber ve Madd, Manev limler Necip Fazla gre insanolu, madd ve manev ilimleri peygamberlerden renmilerdir154. Bat tefekkrnn vard hakikat udur ki, dinler olmasayd, bugn insanlk bir tekerlei bile kefedemeyecekti. Dinler tarihi kitaplarna bakldnda birok marifetin peygamberlere ait olduu grlecektir. Terziliin dris Peygambere, gemiciliin Nuh Peygambere dayandrld gibi. Fakat bunlar stnkr hkmlerdir. Peygamberler, insanda mcerredin zarn delmiler, mcerret tefekkrn getirmilerdir155. Necip Fazla gre, btn mcerret ilimlerin yannda msbet bilgiler gayreti, slmda ulv vazifeler ve ameller arasnda yer almaktadr. Her eyle beraber msbet bilgiler tohumu peygamberler eliyle gelmitir156. Necip Fazln bu yaklam, akln ancak, peygamberlik tavrnn mutlak hakikatine tam olarak teslimiyetten sonra gerek idrake ve hakikatlere erecei dncesinden kaynaklanmaktadr157. c) Peygamber ve nsanlk

152 153

deolocya rgs, s. 184-189. Ahmet Kabakl, Sultan uara, ( Necip Fazl ile yaplan sohbetlerden), s. 169. 154 O ve Ben, s. 171. 155 Sahte Kahramanlar,s.248-268. 156 Mmin Kafir, stanbul, 1986, s. 25; deolocya rgs, s. 136; O ve Ben, s. 170. 157 deolocya rgs, s. 186-189.

78

Necip Fazla gre peygamberler, btn alanlarda olduu gibi insann sosyal ve siyasal meselelerinde de en gzel rnek ve nderdir. Toplumun ekillenmesinde ve idare edilmesinde insanolu peygamberlere muhtatr. Peygamberler; seilmiler, szlmlerden, havastan hibir ferdin ulaamayaca mucizelerini meydan yerine ve avam perdesine dkmler, hem havasa hem de avama hitap etmilerdir158. Necip Fazla gre peygamberlerin husus hayat yoktur. Peygamberler, cemiyet hayatn avularna aldklar iin, ahs hayatlarn ellerinden brakmlardr. Onlar kk ve hasis ferdiyetlerini ldrp byk ve cmert ferdiyetlerine yol amlardr. Kk fert yani husus hayat erevesinde de, ahslara rnek olmak kaygsndan baka endie beslememilerdir. Onun iindir ki peygamberler, milletine insan varlnn btn cepheleriyle; eviyle, ailesiyle, evindeki nizamyla, zevkleri ve itiyatlar, sevgileri ve nefretleri, ekilleri ve edalaryla rnek olmulardr159. Necip Fazl, peygamberleri yklendikleri grev sebebiyle gerek kahraman olarak grr. Ona gre, kahramanlar snftr: lki, yalnz maddede kahraman; ikincisi, yalnz manada kahraman; sonuncusu ise, hem madde ve hem manada kahraman olan snftr. stn snf ncsdr. Bunlar, her eyi birden toplayan ve davasn en stn manalardan alp cemiyete nakeden, kazyan, mutlak kahramanlar, peygamberlerdir160. Bu sebeple iinde bulunduklar cemiyeti batan sona ekillendiren peygamberler, basit anlamyla ihtilalci olmaktan mnezzeh, en stn ve eriilmez apta inklpdrlar. Alelade inklplara kyasla onlara mutlak inklplar demek gerekir161.

158 159

O ve Ben, s. 65. ereve 2, s. 64-65. 160 Sahte Kahramanlar,s. 106-108. 161 htilal, stanbul, 1995, s. 41.

79

Necip Fazla gre, peygamberlerin ahsiyetleri etrafnda yeni bir cemiyet ortaya kar. Bu sebeple, cemiyet mi ahsiyeti dourur, ahsiyet mi cemiyeti sorusuna verilecek cevap ahsiyettir. lah iradenin, umulmadk cemiyetlerde ve bilinmedik anlarda tepeden indirdii peygamberler, bunun en sadk isbatlardr162. Necip Fazl a gre, insan, her ynyle peygambere muhtatr. Kullarn her hususta birbirine muhta yarattna gre Yaradann, en stn akl derecesindeki peygambere de btn kullarn muhta etmesi ve Allaha ermek yolunda kullarn bu ihtiyacn peygamberlerle gidermesi, Onun an ve rahmetine tam olarak uygundur163.

d) Peygamberler ve slm Necip Fazla gre peygamberler, bir bayrak yars olarak yola kmlardr. Her peygamber, belli bal zaman ve mekn peygamberi, bayra brne teslim ederek, br daha brne teslim ederek asl sahibine kadar getirmilerdir ve nihayet bayrak topyekn zaman ve meknn peygamberinde karar klmtr. Hepsinin ismi slm ve hepsinin topland yer, btn manasyla gerek slmdr. Bu bakmdan dinlerin kendi aralarnda birbirlerine ve slma gre nispete ihtiyalar yoktur164. Fakat son resul, son nebi, gaye insan ve ufuk peygamber, mjdeci, kurtarc, efendi, peygamber, btn l ve dengelerin yerli yerine oturtucusu; kstas ve muvazenelerin hakikatini gstericisi; kinata kabiliyetini yani shhat ve asliyetini iade edicisi; ebediyet kurucusu; insan konuan hayvan olmaktan kurtarp, insan kmil klc, kinatn efendisi, Allahn sevgilisi, dier btn peygamberlerden

162 163

ereve 3, s. 250. man ve slam Atlas, stanbul, 2000, s. 389. 164 Sahte Kahramanlar,s. 248-268.

80

stndr165. Mutlak Birin yani Allahn, insanlk ehramnda (piramidinde) son zirve noktas olarak yaratt sevgilisi, kimseyle eitlik, benzerlik ve umumilik kabul etmez166. Necip Fazl, son resul, son nebi, gaye insan ve ufuk peygamber gibi sfatlarla zikrettii Allah resulne, efendisi Abdlhakim Arvasnin uyarsyla, has ismiyle ve nida sasyla hitap olunamayacan, Allahn bile Kurannda, sevgilisine, has ismiyle nida ederek hitap etmediini, belirterek, onun kendi adyla anlmamas gerektiini ileri srmtr167.

3) DOU VE BATI DNYASI

Necip Fazln grlerinin temelinde bir tarih ve hl hesaplamas vardr. Bu hesaplamay yaparken iki nemli kavram zerinde durur. Ona gre mana ve ruhu ile Dou, maddesi ile Bat iki ayr dnyay temsil eder. Necip Fazl, Dou ve Baty ele alrken bu iki dnya telakkisinin nasl ortaya ktn, bunlarn birbirlerinden ayrlan temel zelliklerini, buhranlarn ve stnlklerini ortaya koymaya almtr.

a) Dou Dnyas Necip Fazla gre, iki ayr dnyann ortaya k Batnn, Douya bak ile balamtr. Dou, balarda Dou medeniyet btn, tevhiti ve putu

cepheleriyle kendi iinde birok paraya ve tezada blnm olsa da, cihan bir btn olarak grd iin byle bir ayrm yapmamtr. Dou, herhangi bir dnya
165 166

le nen Nur, Giri, numarasz. Hcum ve Polemik, stanbul,1992, s. 230. 167 O ve Ben, s. 144, le nen Nur, Takdim, numarasz.

81

istikametinden topyekn kendi manasna zt, toplu bir harekete ve Dou Bat gibi bir ayrlk ve aykrlk davasna Eski Yunan zerine yaplan Fars aknlarna kadar ahit olmamtr168. Necip Fazla gre, Dounun mayasn, ayr zaman ve meknlarda, ayr manalarda ve ba rnekler halinde in, Hint, Fars, Arap ve Trk kavimleri yourmutur. Ancak douya asli rengini veren slmn ba hissedarlar Arap, Fars ve Trktr. Dounun Arap, Fars, Hint ve in gibi byk temsilcileri, belli bal zaman ve meknlarda eserlerini verdikten, hamle ve haysiyetlerini kaybettikten sonra, Dounun kendi iindeki rakip gelime cereyanlar altnda silinip gitmilerdir. Fakat Trk, Osmanl mparatorluu kadrosunda, Douyu byk i ve hamle planna ekmi ve btn dank kymetleri nefsinde toplamtr. Bylece Trk, Batya ve btn dnyaya, hem taarruz ederken, hem de bunlarn taarruzuna urarken z bnyesinde, Douyu heykelletirmitir. Bat, Dou deyince Trk anlamtr169. Necip Fazln dnce dnyasndaki Dou aslnda Trkiye snrlarna yaylm bir Doudur. Ona gre Abbasiler devrinde glgelenen ve paslanan slm, nihayet Orta Asya llerinden kasrga gibi, ezici, yani, insan ve kinattan habersiz, fakat saffetli ve lekesiz bir rkn eline gemitir. smi Trk olan bu rk, ilk defa ruhunu slm teknesinde yourmu, dnebilme haysiyetine slmda kavumutur. Kahramanlkla ak ve iman bir araya getirince de, 16nc asra kadar dnyann en byk imparatorluunu kurmutur. ktadan ibaret medeniyet dnyasnn kilit noktasna km ve Seyfl slam (slamn Klc) olmutur170.

168 169

deolocya rgs, s. 28. Ayn eser, s. 49-50. 170 Hitabeler, s. 255- 256.

82

Necip Fazla gre her ey Doudan gelmitir. Dou, btn peygamberlere ve ruh fenomenlere yataklk eden ayr ve tam bir varlktr. Ne kadar insan yz varsa hepsinin birden ynelecei istikamet srr Doudadr. Bununla birlikte, ruh, mucize, masal, by, iir ve telerin, srlarn, bilmecelerin, varlmazlarn ilmi ve ruhu, mizac ve ahsiyeti btn hak ve batl kutuplaryla Doudadr171.

a-1) Dou ve slm Necip Fazl a gre, Douya asli rengini veren slmiyettir. Dou, niha eriini peygamberlerin, bayrak yarnda olduu gibi, elden ele hakiki sahibine kadar getirilen slmiyette bulmutur. Dou, ilk alardaki btn totemleri, putlar, ilahlatrmalar, iirleri, byleri ve iksirleriyle temsil ettii maddenin tesini fetih ve zaptetme hamlesini, slmiyetle gerek ve nihai seviyesine tamtr. Allahn tamamlad slm, Douyu tamamlamtr172. slmiyetle birlikte Dou, artk her istikamette birletirici ve her eyi toplayc byk uurun sahibi olmutur173. Necip Fazla gre, slm, aslnda btn yeryzne amildir ve Dou Bat diye bir ayrm gzetmez. Fakat slmn belli bal bir mekn ve saha hkmyle Dou zerinde kmelenmesi ve bir blm zoruna dmesinin sebebi, btn beeriyet vakasnn grnrde, Asya meknnda tecelli eden ruhla, Avrupa meknnda ortaya kan ruhun arpmasndan ve dnyay iki blme ayrmasndan ibarettir174. slm, her trl mekn ve mntka hasisliinden mnezzeh olduundan, Dou ve Bat ayrmnn mahhas manada, baz tarih ayrma zaruretlerine bal bir blne ve iki ayr dnyaya inanmak ve sarlmak zorunluluundan kaynaklanmaktadr. Ancak

171 172

ereve, s. 31- 32. deolocya rgs, s. 48- 49. 173 Ayn eser, s. 30. 174 Ayn eser, s. 216.

83

hakikat eer hakikatse mutlaka her yeri kaplayacaktr. Bu ayrm yalnzca btne erdirici bir kyas vastas olmaktan ileriye gtrlemez. Mslmanlarn kendilerini Dou ve Bat kavramlarna balamalar ve bununla snrlanmalar mmkn deildir. Ancak dardaki dnyada actc, hatta yakc gerekliiyle bir ayrma vardr175. Necip Fazla gre Dou, mahhas bir mekn deildir. Douyu btn dnyaya kar taarruza kaldrm olan, bylece kendi yaylma dalgalar nnde, Baty madd ve manev nlemler almaya ve aradaki blm izmeye zorlam bulunan ezel ve ebed ruhun etrafnda, Dou ancak ruh bir bnye olarak ortaya kmtr. Yoksa kaba mekn lsyle Dou diye bir ey yoktur. Necip Fazla gre Douyu ancak slm temsil edebilir. slmdan nceki Dou medeniyetleri, daima ie bal, srl ve karanlk kta ruhunun fkrlar diye grlse de, bunlar insanlk apnda zuhurlar olarak kabul edilemez. Dounun zellikle, slmiyetten sonraki Brahman, Budist ve Mecusi kalabaln keyfiyette nazara almakszn, sadece belli bal bir ruh yaps olarak gz nnde bulundurmak ve onun iine ve dna doru, hayret ve korkudan baka hibir bak sahibi olamayacan kestirmek gerekir176. Necip Fazl, dnyann iinde bulunduu kntden ancak slma sarlmakla kacan ve slmn dnda hibir sistemin, fert ve toplumlarn bunalmlarn yok edebilecek hviyete sahip olmadn belirtmitir. Ona gre, bugne kadar insanolunun uzanabildii ne kadar itima ve iktisad sistem varsa -ki slm bunlardan hibiri deildir ve hibirisiyle isimlendirilemez- hepsinin de iyi taraflarnn btn kymeti, asl ve hakikati ve kt taraflarnn panzehiri slmdadr. slm, hudutsuz ve murakabesiz fert mlkiyetine kar, ferde alabildiine mlkiyet
175 176

Ayn eser, s. 16. Ayn eser, s. 17-18.

84

hakk vermekle beraber, ferd itima beytlmale ve br fertlere kar balad mutlak kaytlarla fert ve toplum ilikilerini dengelemitir177. Necip Fazl, dinin zn ve hikmetini kavrayamayan, din adna dine en byk zarar veren kaba softalar diye isimlendirdii kimseler gibi, dinde reform yapmak isteyenlere de iddetle kar kar. Ona gre, slm yenilenmez, anlay yenilemek gerekir. slm, ba ve sonu olmayan ebedi yeninin ismidir. Yenilik, ona her an biraz daha nfuz etmektir. slm, zatndan zerre feda etmeden olanca saffet ve asliyetiyle kucaklayabilmek ve nefislerde yenileyebilmek gerekir. slma asrlardr nfuz edilememektedir. Her ey bu nfuzdan ibarettir ve slm anlaylara deil, anlaylar slma uydurmak gerekmektedir178. Necip Fazl, bir eletiriyi de, yanl uygulamalara bakarak slm anlamaya ve yorumlamaya alanlara getirir. Ona gre, bunlar slmn yanl tatbikatn slm zannedenler, tatbikatn hakikatini gremeyenler ve bir eyi bir eyden tecrit edemeyenler ve mcerrede deil mahhasa aldananlardr179.

a-2) Dou Dnyasnn stnl ve Buhran Necip Fazla gre Dou, slmla gerek hviyetine kavumu, madde ve mana leminde Batya asrlarca stnlk kurmutur. slmla birlikte Dou, 15inci asra kadar srm btn bir ameliye izgisi halinde, fezann dibine ve arn stne kadar her meselenin hesabn verici, mutlak kemal hamlesine beik saha olmutur. Bu lyle slm, Douya, kendi ztlaryla beraber madde st, ilk mekn diye bakmtr. Bu bakta, Ortaa boyunca Batlnn sefaletine kar, dnya ve ahiret hayatnn btn madde ve mana artlar ve ayrca Batnn Eski Yunan ve Roma
177 178

deolocya rgs, s. 131. Birinci 101 ereve, s. 91- 92, deolocya rgs, s. 565- 567. 179 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 205.

85

tecrbelerindeki kaybedilmi hikmetleri, akln snrlar ve ruhun hakk, bir k demeti halinde kmelenmitir180. Bu nazar karsnda Bat, Ortaa karanlna dald ve silindii iin bir hviyet gsterememi, hibir stnlk ifadesi bulamam ve Dounun gzne, dalma hlinde bir btl temsilciden baka trl grnememitir. Bu durum 7, 8 asr boyunca, Rnesansa kadar ayn tarzda devam etmitir. Necip Fazla gre bu dnemden sonra, ilk ve derin insan rneine hayat veren ihtiam ve azamet kayna Dounun byk bir zaaf olmutur. Dou, Hz. Peygamberden birka asr sonra, maddeye seyislik eden basit akln, ruhu yere sermek imtiyazna sahip olduunu fark edemez olmutur181. Dounun 16nc asrdan sonra patlak veren buhran, slm saffet ve hikmetlerinin bulandrlmasndan domutur182. Hlbuki Dou, Batnn 15 ve 16nc asrlarda ayak bast akl haklar snrn, 8inci asrda at halde kazancn sistemletiremeden geriye dnm ve hakikat iinde hakikati kaybetmenin buhrann yaamtr183. Necip Fazl a gre, 16 ve 17nci asrlarda, balangcnn aa yukar Rnesansa rastlad Dounun buhranndaki mil, Batnn yeniden douu deil, Dounun kendi iinde rehavete dmesi ve Batnn uyanyla, Dounun uykuya dalnn karlkl birbirleriyle nisbet kurmasndan kaynaklanmtr. Bu gidi bir trl sebebe balanamam ve durdurulamam, gerileme sebebiyle Douda, kendi z dnyasna kar git gide byyen bir itimatszlkla beraber, hadiseleri mthi bir slkta, sathta ve kabukta mtalaaya mahkm olma felaketi ortaya kmtr. Bunun

180 181

deolocya rgs, s. 34. Ayn eser, s. 39. 182 Ayn eser, s. 54. 183 Ayn eser, s. 55.

86

sonucunda artk byk fikri besleyen ve onunla beslenen byk ak ve vecd elden gidince, btn marifet, kabuk hesaplarn ehliyetsizce muhafaza ve anlayszca mdafaa gayretinden ibaret kalmtr. Douda ilk buhran, Dou insannn metafizik plann izen din sahasnda balamtr. Necip Fazla gre Rnesansa kadar, her trl ilim, teknik, edebiyat, telere hkim nefs gr birden bire tersine dnmtr. Rnesanstan bu yana bir takm ruh ve sosyal tesirler yznden, Batnn akl harikas nnde, hezimetinin sebebini bir trl kestiremeyen, eya ve hdiselere yeniden hkim olma gayretine tutunamayan, uursuz ve bilgisiz bir nefs bak ortaya kmtr184. Necip Fazla gre, ham yobaz ve kaba softa diye adlandrlan bu snf, kr krne mdafaa ettii kabuk deerlerinin btn hikmetinden gfil olduu halde, nne hangi yenilik karsa, din adna kfr yaftasn vurmutur. Bunlar, manalardan habersiz, sadece kabuk muhafz elinde, Peygamberinin Hikmet, mminin maldr, onu nerede bulursa alr emrine yzde yz aykr, kaybolmaya balam vecd ve ak, sopa kuvvetiyle iadeye almaktan baka bir ey yapamamtr185. Necip Fazl a gre, kaba softa, slmn mutlak emir ve nehiylerini mdafaa eden deil, onlar kendi kr nefsine indiren ve uyduran, kendince kyaslar yapan, hkmler bien ve kendi dar hayali iinde nisbetler atan havasz ve gnesiz ruhtur186. slmiyet bunlarn anlad ve temsil ettii bir ey zannedilmi ve slmn znden uzaklalmtr. slm ruh ve dnce, saf bir ak ve berrak bir vecd olmaktan kp stnde ham ve kaba softa tipini retecek ekilde donmaya, kabuk tutmaya balaynca ortada ruh yerine, yobazlarn ahs ve keyf tesirlerine kurban,

184 185

Ayn eser, s. 62. Ayn eser, s. 35. 186 le nen Nur, s. 317.

87

l kalplardan baka bir ey kalmamtr187. Btn Dou lemi, bir taraftan dnyasn kaybetmi bir kleler ve medyumlar srsne, br taraftan da tesellisini ana ahsiyetini ezmekte arayan mukallitler ve fani tedbirciler zmresine yataklk etmitir. Dounun olanca derdinin bu bakn iindedir 188. Necip Fazla gre, Dounun temel zaaf, akl ve maddeye hkimiyeti nemsememesinden kaynaklanmaktadr. Dounun ruhu, maddesini bulamaynca batnn erdii madde yetkinlii onu ykmtr. Daha dorusu madde hkimiyetini kuramayan Dou ruhuluu, madde tarafndan yklmtr189. Bu yzden asrlar boyu esir ve mukallit yaamtr. Dou, ruhu kucaklarken, o ruhtan yola kp ihmal ettii maddeye, ruhunu flemeyi ve bu maddeyi tanzim etmeyi ihmal etmitir190. Necip Fazla gre Dou, elindeki kymetleri kendi z bahesindeki kuyuya drm, sonra aknlar gibi darda kymet aramtr. Douda buhran, Dounun slm ile kazand toplayc ve btnletirici zemini dnya apnda ve yeni zaman ve meknlar iinde koruyamama, davann ak ve vecdini kaybetme, ii dedikodu ve mezhep tartmalarna brakma yznden nce Araplarda, sonra Farsta, sonra da Trklerde patlak vermitir191. Necip Fazl a gre Dou, slmdan sonra billurlat iin, ayn bykln buhran da slmdan sonra olmutur. Bylece Douya asl ve galip rengini veren slmiyetin temsil kadrosunun zaafa uramas ve nefsinden pheye dmesiyle, Dounun buhran balamtr192.

187 188

man ve slam Atlas, s. 41;Tanr Kulundan Dinlediklerim, s. 203. deolocya rgs, s. 32. 189 Ayn eser, s. 75. 190 Ayn eser, s. 13. 191 ereve 2, s. 18-19. 192 deolocya rgs, s. 35, 53- 54.

88

Necip Fazl, slm dncesi ve ruhu ile Dounun yeniden eski gcn kazanaca ve iinde bulunduu halden ancak slm vastasyla kurtulaca, Rnesanstan sonraki dnyann slm gzle grlemedii grndedir. Ona gre, slmn anlalmasnn nndeki en byk engel olan, kaba softa ve ham yobaz snfnn kuru ve nefsan idraki dnda, slmn hikmetlerini yeniden anlamak gerekmektedir. Dou, yeni batan kendi ruh kkn muhasebe ve murakabe etmek zorundadr. Hlbuki kinat, dnya, insan, itima ve iktisad adalet, msbet bilgiler, gzel sanatlar, kadn, devlet ve siyaset gr, kendi ruh kk olan slmdadr193. Necip Fazl a gre, Douyu temsil eden Trkn zaafa uramas sebebiyle buhrana srklenen Dounun, yine Trkn nderliinde ykselie geecektir. Dou, Trkn inie gemesiyle bozulmutur. Trkte bozulan ise ancak Trkte dzelebilir. Trkte dzelince de her yerde dzelir ve her yeri dzeltir. slm gnei, Trkiyede karard iin her yerde kararm ve ancak Trkiyede klandrlacak olursa her yeri aydnlatacaktr194. Necip Fazl, Bat taklitilii ve hayranlndan uzaklalarak, btn alanlarda ze dnerek, ruh ve msbet bilgilerle birlikte ele alarak yeni bir oluum iine girilmesini nermektedir. Necip Fazla gre, Trk ve onun ruh idaresinde btn Dou, Bat lemini, Rnesanstan beri sadece akln fetih hakkn kullanm ve eyay teshir etmi bir msbet bilgiler harikasndan ibaret grecek ve baka bir tarafna inanmayacaktr. Avrupalnn, ruh plannda taklide deer hibir kymeti

bulunmadn meydana karacak ve mevcut garp bilgilerini maharetle alacak ve onlar ehliyetle Trke mal edecektir. Sinemay, tiyatroyu, edebiyat, fikriyt, hatta

193 194

Ayn eser, s. 105- 106. Ayn eser, s. 476.

89

ilmi bile mutlaka mill ekilde verimlendirecek ve bunlar bir kere millletikten sonra da onlar beynelminel apta ulatracak bir nizama ihtiya vardr195. Necip Fazln Dou ve onun en byk temsilcisi sayd Trkte grd en byk zaaf mtefekkir eksikliidir. Necip Fazla gre, slm dnyasnn, Dou ve Bat aras mahsup srlarn zebilen, ezel olduu kadar ebed hakikatlerini kar dnyaya tatbik ehliyetini belirten, iini ve dn muhasebe kudretini gsteren ciddi ve stn apta mtefekkirleri yoktur. Dou, byk dnrler yetitiremedii iin d dnyaya kar kendisini mdafaa edememitir196.

b) Bat Dnyas b-1) Bat Dncesi Necip Fazl, Dou ve Bat diye iki farkl dnya ayrmn ilk kez Batnn ortaya kardn ileri srer. Ona gre, bu ayrm ilk kez Eski Yunan tarihisi Heredot tarafndan yaplm ve Yunana saldran Persleri tanmlamak iin kullanlmtr. Heredota gre, onca insanlk sadece Yunanlyd ve kendisini ykmaya gelen herkes ve her ey barbard. Batnn balangta kendisini askeri anlamda zorlayan yegne gc tanmlamak amacyla bavurduu bu ayrm, zamanla dnce yaps olarak birbirinden farkl kitleleri tanmlamak iin kullanlmaya balanmtr197. Necip Fazla gre Bat, Avrupadan ibarettir. Baty gerek anlamda ancak Avrupa temsil edebilir. Garp dncesinin ortaya k ve geliimi Avrupada olmutur. Bat, Eski Yunan, Roma ve Hristiyanlk telakkilerinin birlemesinden meydana gelmitir. Batl, dncelerinin hendesesini, btn ekiller zerindeki lsn, tefekkr usulnn misalini btnyle Eski Yunandan aldna inanmtr.
195 196

Ayn eser, s. 548- 549. Hitabeler, s. 259. 197 deolocya rgs, s. 21-22.

90

Roma ise, Garplnn gznde, tekilatl ve temelli insan kudretinin ebedi rnei olmutur. Devlet, messese, yasa, tekilat, hkimiyet ruhu, ksaca nizam ve ameliye, Batya Romadan girmitir. Garp telakkisi, Eski Yunan ve Roma tesirlerinden sonra, Batnn muhta olduu hassasiyet, ahlk ve i lem kaynan Hristiyanlkta bulmutur. Batlya gre Hristiyanlk, ruha, en ulv ve en hayat meseleleri arz etmitir. Bat, iman ve akl, tasdik ve tahkik, i ve fikir, eser ve gaye, hrriyet ve ballk, ksaca madde ve ruh kuvvetleri, birbiri arasndaki tezat ve ahengi Hristiyanlktan ald feyizle mihraklandrmtr198. Necip Fazl a gre, Baty anlamann ilk kaidesi Yunan anlamak ve Batnn formln bilmektir. Bat, her meselede pheci, her meselede birbirini nakzedici, her meselede birbirinin yanln karc mizacna ramen, kendi hviyetini herkese kabul edilmi bir ekilde, bir kimyahane formlne sokmutur. Bat medeniyeti, Yunan akl, Roma nizam ve Hristiyanlk ahlk ve haysiyetinin btnnden meydana gelmitir199. Avrupal demek ister ki, Eski Yunan; tabiatla insan arasndaki alaka ve mnasebet snrnn selim duygu ve dnceye bal zihni tertibini veren biricik kaynak, Roma; bu zihn tertibi en geni hkimiyet ve nizam edasna kavuturmu kuvvet uuru, Hristiyanlk da; btn bu artlarn en i plannda, tefsir, hassasiyet ve ahlk merkezidir. Bylece Avrupal demek ister ki, o, insan maddeye hkimiyetle mkellef klan hendesi bir idrak zevki, bu zevkin imparatorluk tekilat ve btn bunlarn derinlerinde ruh mizan yaatc bir i duygu leminden vahitli bir hviyet toplamdr. Necip Fazl a gre, sa peygamberin saf ve kmil imann leyen Bat, kendi tahlilini de unsura irca ederken, Eski Yunan ve Romadan ald ilhamla, daima
198 199

Ayn eser, s. 25. Sahte Kahramanlar, s. 233.

91

sath zerinde ve oku bir miza tadn grr de, derinliine ve teki bir ruhta mahrumluunu anlayamaz200. Necip Fazl, Bat dncesinin gerek dinin zn bozarak oku bir mizaca brnmesine getirdii eletiriden sonra, Garp dncesinin temelini oluturan Eski Yunan ve Roma dncesinin de yalnzca d lemi esas almas sebebiyle eletirilerine devam etmitir. Necip Fazl a gre, Eski Yunan mitolojisi; akln, fikrin, vehmin, hayalin bile iinden kamayaca girift bir plastisite yani eyann d kabarts ve mahhas bir zemin zerinde, bir d lem ryas, estetik kymetlere bulanm, muazzam bir tahayyl cmbdr. Eski Yunandan ald bu plastik zeminden Avrupal hibir zaman ayrlamamtr. O, plastik zeminde kendisini amak iin bir eit madde ak, tabiat zevki temsil etmi, dolaysyla i leme yabanc kalmtr201. Necip Fazla gre, Eski Yunanda, Sokrat, Platon ve Aristo hemen hemen maddenin buudu gibi, derinlik, uzunluk, genilik halinde btn Garp felsefesinin temelini olutururlar. Btn Bat tefekkrnn, usulc, idealist ve maddeci olarak bunlardan birine ircas kabildir. u kadar ki Aristo, maddede kalan bir felsefe yerine, maddeyi manaya gtren bir tefekkrn sahibidir. Eflatun ruhtan, Aristo maddeden gelir. Eski Yunan, sadece akl ve plastik zevk harikasdr. O, akl, varabilecei son noktaya kadar ulatrp, fani bir plastik dnyadan baka hibir eye vardramamann ve ebediyete hasret kalmann muhteem, fakat mahzun zeminidir. Akl en uzak noktalara kadar gtrdkten sonra, nihayet akln iflasn grm, fakat ruh emrinde byk akl bulamamtr. Bu da zaten filozofun deil, peygamberlerin iidir.

200 201

deolocya rgs, s. 27. Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 19.

92

Byleyken Eski Yunan, rehbersiz akln nereye kadar gidebileceini gstermi ve nasipsiz Batya rnek olmu tefekkr zeminidir202.

b-2) Bat Dnyasnn stnl ve Buhran Necip Fazln Bat dncesine baknn temelinde, Batnn msbet bilgilere hkim oluu, ancak bunun yannda ruhu eksik brakmas yatmaktadr. Ona gre Bat, makineye ve aleti emrine verecei ruh nizam, ahlk ve iman kutbundan mahrum olduundan buhran ierisindedir. Bat, msbet bilgilerle ilerleye ilerleye, bir taraftan dnya fatihliini ele geirirken, br taraftan da ruhunu kaybetmi ve ruhuna dayanak arayan, d ziynetli ve ii harap bir dev haline gelmitir203. Necip Fazl a gre, Baty anlamak, onun madde planna hkim ve ruh planna mahkm tezadn en haysiyetli apta grmekle olur. Bat, geni madde planyla batanbaa ve sk skya temas halinde bir kuru akl harikasndan ibarettir. Bat, bu kuru akla ne kadar imtiyaz verilmise, hepsine malik ve kuru akl nelerden mahrum edilmise hepsinden yoksundur. Bat, sahip olduu kuru akl cevherinin ruhunu da, ounlukla plastik d grnn, eyann d belirtisini amayan bir duygu ve dnce kymetinde bulur. Batnn olanca stnl bu ruhta olduu gibi, olanca buhran ve i zaaf da yine bu ruhta, bu ruhun hudutluundadr. Batnn, sadece plastik kadroda bir kuru akl harikas ve onun estetik zevkinden ibaret olduuna ahit, onun ehirleri, tavr ve klklar, eda ve ekillendirileri, l ve aletleri ve daima bunalm ve kbus snrna taklp kalan fikir ve sanat rnekleridir. Bat, maddeye bal bir uurla ereveledii bir his mihraknn etrafnda, sadece fani

202 203

Ayn eser, s. 30- 33. deolocya rgs, s. 50- 53.

93

dnyaya mahsus bir nizam ve marifet temsil etmi ve ferdin metafizik vicdann besleyememektedir.204. Necip Fazla gre, Rnesanstan sonra, kendisini, Eski Yunan, Roma ve Hristiyanlk arasnda birletiren Batnn, taassup yata kilisesine kar tepkisi, onun temsil ettii iman kkn git gide yalnz ferd ahlk ve hassasiyet planna indirmekle tesellisini bulmutur. Akln maddeyi kurcalama ve her eyi bundan bekleme ihtiyac, git gide n plana gemitir. Rnesanstan bir iki asr ileriye kadar bartrlm gibi grnen ruh ve akl, 20inci asra doru, her ynden hesap yanln ortaya kararak en korkun ekilde patlan vermitir. Bu da ruh, siyas, idar, itima, iktisad sahada, Batnn bugn, en had ve mzmin felaketini yaad buhran devresi olmutur205. Necip Fazl, Bat tefekkrnn topyekn seyrini u ekilde gstermeye almtr: Plastik plana bal akl, mcerret fikir ve d zevk harikas Eski Yunan, ayn tesirler altnda nizam yata ve gurur ahlaks Roma, bu vaziyette i dnyadan ve mutlak messirlerden haber getiren sevilik. Yani ahlk ve hassasiyet, ruh nnde eriyen madde ve plastisite dnyas, seviliin tahripi ellerde bozuluu. Bylece daralan ve dnyasn kaybeden akl. skenderiye mektebi ve zoraki akl mistii. Kilise skolstii etrafnda bsbtn daralan kapkaranlk ortaa tneli. Akl ve zevk fkryla Rnesans ve akln kiliseden intikam davas. 17inci asrdan itibaren yaylan idealist ve materyalist guruplar ve kutuplar etrafnda girift zikzaklar. Maddeye hkimiyet baarsna mukabil, kayb her an meydana kan ruhun hamle zerine hamle ile aranmas. Daima akl ii cehdlerle boyuna akl tefekkr. Bu gelile gidii iinde Bat tefekkr, maddeye aksetmi aklla harikalar
204 205

Ayn eser, s. 42-44. Ayn eser, s. 46.

94

dourduu, ayn aklla da akl kracak kadar ileri gittii halde ruh feyzine, yani nura kamayan, eya ve hadiselere insan ruhunda tahakkm lsn kuramayan, neticede ruhu ksz brakan ve bu eksii daima hissedip keiflerinin oyuncaklaryla teselliye eremeyen, muazzam bir madde bonmaresi ve plastik insandan ibaret, iinde sultan olmayan saray206. Necip Fazla gre, Batnn buhran, 19uncu asrn ikinci yarsnda deri stne szmaya balam, 20inci asrn balangcnda da iinden ve dndan bu buhran patlak vermitir. Bu buhran, niha snrlara ulatrlm msbet bilgiler ile epeevre kuatlmaya balanan madde zemini zerinde, insan ruhunun teker teker btn dayanaklarn kaybetmesinden kaynaklanmtr. Bat, 19uncu asrn son yarsnda ve 20inci asrn balarnda, maddeye o trl tahakkm kabiliyetine girimitir ki, bu tahakkm, ona denk bir ruh kkne balayamamas, stelik eski ruh kklerinde de yava yava zlme balamas yznden maddenin tahakkm altna girmi ve bylece onun ruhu, yava yava yok olarak, tkenmeye yz tutmutur. Bylece Bat, msbet ilimlerinin ilerlemesiyle ters nispetli olarak, asl icat edici ahengin kayna olan ruh dncesinin elden gitmekte olduunu bunalmlar iinde sezmeye balamtr. Ruhi dncenin elden gitmesiyle ortaya kan bu buhrann, itima, iktisad, idar ve siyas cephelerindeki bozulmalarn Batda grmek mmkndr. 19uncu asrdan balayarak Bat tefekkr zinciri, bir phe ierisinde, saf ilim ve sanattan msbet bilgilere kadar inkr seciyesini sindirmedii yer brakmamtr207. Necip Fazla gre Bat, maddeye tahakkmnden sonra, buhranna sebep olan, eksik brakt ruhunu arama temaylne girmitir. 20inci asrda Bat, msbet ve menf her fikriyat brakp, ameli faydaya dnmekte ve iinde bulunduu buhran
206 207

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu , s. 99- 100. deolocya rgs, s. 50-53.

95

idrak etmektedir. Kendini tahrip hamlesi iinde, din bir tefekkr arama ve bu arada byk rpn aa vurma illetini yaamaktadr208.

c) Dou ve Bat Dnyasnn Karlatrmas Necip Fazln, tasarlad Byk Dou idealini bir dava, bir dnce ve hareket olarak tanmlayabilmesi iin slm dnyasnn son iki asrdr en yaman elikisi olan Dou ve Bat kartln tanmlamas, temellendirmesi ve buna ilikin zm yollarn gstermesi gerekiyordu. Necip Fazl, ilk olarak mevcut hli anlamak zere Dou ve Baty karlatrp, bu dncelerin tahlilini yapmtr. Daha sonra bu tahlil neticesinde, iki dnyann tam ve eksik ynlerini ortaya koymaya ve buradan hareketle idealindeki Byk Dou mefkresini resmetmeye almtr.

c-1) Dou Dnyasnn Bat Dnyasna Bak Necip Fazl, ilk nce Dou ve Batnn birbirlerine bakn ortaya koymaya alr. Ona gre, Dounun Batya trl bak vardr. Bunlar: slmdan nce, slmiyetin kuvveti iinde ve slm kadrosunun zaafa dmesinden sonraki baktr. Bu bak da, Bat dnyasnn temelleme ve billurlama devreleriyle karlkl mtenasiptir209. slmn geliinden nce, Dounun Batya ilk baknda, Bat adna btn mevcut, Eski Yunan ve Romadr. Bat temelinin apak meydanda olduu ve etrafna hkim bir varlk yayd ilk tarihi rda Dou, kendisine asl renk ve hareketini veren byk zuhurdan mahrum olduu iin, peygamberler koluyla hak; hayal ve efsane koluyla da btl, fakat ikisinde de mterek unsur olarak derin ve
208 209

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 99-100. deolocya rgs, s. 28.

96

esrarl, buna ramen vahdetsiz ve perian bir erevededir. Dou, kendi iinde bin bir tezada blnm olsa da, Dou ve Bat gibi bir ayrlk ve aykrla ahit olmamtr. Dounun, Bat diye ayr bir dnyaya rastlay, Perslilerin Yunanllar ile atmas ile olmutur. ki taraf arasnda izaf blm meydana getiren ve iki taraf insannn birbirine gre farklarn ortaya koyan bu atma olmutur. Dounun, Batya bak, o devirde, Eski Yunann hibir tecrbesine dikkat etmeyen, akl harikasndan bir ey anlamayan, sisli bir gurur ve kaytszlk nazarndan, znel bir gurur grnden baka bir ey deildir. Bu dnemde Dou, muhteem ve tam tekilatl Roma mparatorluunun basks altnda Batya, niin ve nasl olduunu bilmedii bir esaret kaderi iinden bakmtr. slmiyetten sonra Dou, iindeki paralanmlk, ztlar da kendi iinde btnletiren bir yapda toplanmtr. Bu btnlk, Dounun Batya en stn taarruz ve temsil devleti olan Osmanl mparatorluu tarafndan gerekletirilmitir. Bat bu dnemde, Eski Yunan ve Romann yklyla beraber Ortaa karanlna dald ve silindii iin bir hviyet gsterememi, hibir stnlk ifadesi bulamamtr. Bu vaziyet ve Dounun Batya bu bak 7, 8 asr boyunca, Rnesansa kadar ayn tarzda devam etmitir. Ancak Rnesanstan itibaren Batnn madde zerindeki tartmasz hkimiyeti, Dounun tek ve kaba bir arkl btn iine skmasna yol am ve slm ruhu, iindeyken kaybedilmitir210.

210

deolocya rgs, s. 28-31.

97

c-2) Bat Dnyasnn Dou Dnyasna Bak Necip Fazla gre, Dou ve Bat ayrmn ilk defa yapan Bat, Eski Yunan ve Romada olduu gibi, Rnesanstan sonra ve bugne kadar, ark deyince, hep belli bal ve kabahatli bir insan soyunun ereveleyici bir manaya smsk bal kalmtr. Doulu, genel olarak, vakalarn i yzn anlamayan ve bundan kaan, karanlk ve dolak hayaller peinde ruhuna ekilip dn sahipsiz ve akta brakan, fert ve hrriyet deerini bilmeyen, sultanlara ve despotlara ba een biare insan kadrosudur. Batnn gznde Rnesanstan sonra batl dilinde oryant (ark) tabiri, artk yaftalanm ve aa takm halk gerei olarak hep ayn muvazenesiz adama iaret etmitir. Necip Fazl, daha da zelletirerek, Batdan Douya doru trl bakn olduunu ortaya koyar. Ona gre, ilk bakta, Batnn kifayetsiz taraflarna ve sahte tesellilerine kadar szabilmi gerek ve husus mnevverleri, Douyu her eye ramen anlalmaz derinlik ve ahsiyetini kller altnda muhafaza eden, kaba tehis erevelerine smayan bir giriftler ve harikalar ufku, peygamberler yata ve ruh ilimlerinin beii diye mtalaa ettiler. kinci bakta Dou, insan ve itima olularn i birliini dzenleyemeyen, alaka ve murakabe salahiyetini kuramayan, fert ve hrriyet deerini bilmeyen, sultanlar ve despotlara ba een, sadece birka ruh eda ve renkten ibaret, koca bir lszlk ve uursuzluk lemidir. Son bakta ise, arkl daima mazide yaar, hli kavramaya yanamaz ve istikbale sarkmaktan korkar. lmi ve tenkidi yoktur. Dindar olabilir; fakat sebep ve netice araycs ve fikirci olamaz. Neye olsa inanr; ama hibir mevzuda tarif, hata ve isbat kaygsna dmez. Demek ki o, ne inanlacak eyi bilir, ne inanlmayacak eyi.

98

O sadece inanr, fakat bilmez. Akln madde zerindeki nfuz hakk bakmndan hibir alet ve usul buluuna uzanamaz. arkl kafasnda parmakla saylabilir, gzle grlebilir, aklla isbat edilebilir hibir unsur bulunamaz. Bylece arkl isbat edilemeyen her eye inanmak, vcutsuz varlklarn gereksiz davetine taklmak yznden, vakalar lemini tamamyla kaybetmi, eya ve hdiseler zerindeki nfuzunu sfra indirmitir. arkl, Batnn makine ve madde keifleri lemini ne kadar ustalkla benimsemeye kalkarsa kalksn, davay bizzat ruhu ve usulyle kavrayamayaca iin daima sathta ve aciz kalacaktr211. Necip Fazla gre, bu ifadelerden karlacak hkm udur ki: Batlnn nazarnda arkl, saf ilimden, teknikten, d lemden; d lem zerendeki akl zaferlerinden, fert ve cemiyet mnasebetlerinden, sistemli hak ve nizamdan, her trl riyaz lden, btn ubeleriyle gzel sanatlardan, hayat kucaklayc, yaygn edebiyattan mahrum bir insan tipidir. O, bunlara sahip olmay istedike Batnn gln ve miskin taklitiliine mahkmdur. Bir d gr dehasna rnek ve i dmleri zmekten aciz, dyla doru ve iiyle mutlak yanl ierisinde olan Batl, Dou insannn ondan ders alamayacandan emindir. Necip Fazla gre, Batnn Douyu bu grnde, Dounun hastalk izgileri ve Dou adna eksiksiz tipin artlar ortaya koyulmutur. Bunda da fayda getirici hikmet apaktr. Bu bakta, esaretin srrn Batlnn azndan kapacak kadar kymetli bir ipucu vardr212.

211 212

deolocya rgs, s. 21-24. Ayn eser, s. 24-25.

99

c-3)Tefekkr ve man Meselesi Necip Fazl, Dou ile Baty karlatrrken, Dounun znden uzaklaarak msbet bilgileri elinden kardn, Batnn da lah hikmet ve ruhtan yoksun olduunu ileri srer. Ona gre, btn peygamberlerin beii, lah hikmetin kayna olan Dou, maddeye hkimiyetten mahrum iken; Rnesanstan bu yana madde zerinde ki egemenliini salamlatran Bat da, manev bir dzenden, ahlk ve imandan yoksundur. Bu iki unsurun birbirini tamamlayamad yerde toplumsal ve manev huzur, dzen ve gelime meydana gelemez. Necip Fazl, bu iki dnyann problemlerini gstermeye devam eder. Ona gre, Batl yalnz aklla olacan zannederek maddeyi fetheder. Fakat ruh desteinden mahrum kalr. Doulu da aklla olmayacan zannederek, ruhun her eyini yerine getirdii halde, akln icatlarna kurban gitmitir. Batnn, btn eserini sfra indirici eksii ruh, asl olarak Douda; ahiretin tarlas olan dnya fethine memur aklda Batdadr213. Necip Fazl dncesinin temel sorunu, Batnn, madde zerindeki hkimiyetini kazanmasyla balayan bozgunun nasl durdurulabilecei ve bu gidiin nasl tersine evrilebileceidir. Ona gre, byle bir zmn yakalanabilmesi iin, Batlya ait Rnesans hamlesindeki sr ve hikmetin zlmesi gerekmektedir. Aksi takdirde Batnn madd stnlnn sonucu olarak, Dou toplumunun ruhuna kaklm bulunan ve Batnn hal seferlerinden daha ldrc olan sefil kklk ukdesi ortadan kaldrlamaz214. Necip Fazla gre, metod, sistem, aklla maddeye tahakkm sistemi, laboratuar tecrbesi, Yunan ve hendes zevk gibi aa yukar bu temel unsurlardan meydana
213 214

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 223-224. deolocya rgs, s. 37.

100

gelen Batnn, Douyu iflas ettiren tek messiri, maddeye hkim bir nizam ve usul kafasyla, bu kafann dourduu msbet bilgiler sisteminden ibarettir215. nsann, eya ve hadiseler zerindeki tahakkm hakknn aslnda bir slam emir olmasna ramen, byle ahane bir tarzda meydana getiren Bat olmutur216. Dou ise, bir zamanlar elinde bulundurduu hikmetin farkna varmayarak, olaylarn aslna, zne inmeden sathta kalm ve sadece taklitilikle yetinmitir217. Necip Fazla gre, Dounun ruhu maddesini bulamaynca Batnn erdii madde yetkinlii, onu bir elmede ykmtr218. Bu ykmn sonucunda da Dounun Batya hayranlk iinde bak ortaya km, taklitilik ve z kk alakaszl Dounun bunalmn derinletirmitir. Ona gre, muhasebesiz ve muhakemesiz yanl kan; doru, iyi, yeni ve gzel ne varsa Batda; yanl, kt, khne ve irkin ne varsa Doudadr. Bu hayret tablosu, kke inememenin ve kk feyzinden yoksun kalmann neticesidir219. Bat ise Douya, kendi z ruhuna terkip eden cevherleri deil de, kalp ve sathta kalan unsurlar vermi, cevherlerin srrn kendisine saklamtr220. Necip Fazl, slm dnyasnn, iinde bulunduu ruhu kaybetmesinden ve o ruhun hikmetini anlayamamasndan dolay Batnn karsnda geri kaldn ve tekrar slm vecd ve aknn anlalmas neticesinde ykseliin mmkn olacan ifade etmitir. Necip Fazl a gre, Batl, Rnesans kendi batl dininden kurtulup, akl tekrar ele geirmek iin yapmtr. Bizim Rnesansmzn ne kadar da tersidir. Bizimki dinimizin zerine ylan kfr ve hurafeden syrlp onu btn asliyetiyle

215 216

Ayn eser, s. 75-76. Konumalar, s. 106. 217 deolocya rgs, s. 76. 218 Ayn eser, s. 56-57. 219 Kafa Kad, stanbul, 1984, s. 145. 220 deolocya rgs, s. 77.

101

tekrar bulmak iindir. Bu manada Rnesans elbette lazm, fakat batnn anlad tarzda deil. Burada ok ince bir fark vardr. Bat, kendi btl dininin gmd akl geri almak iin, kendi kfr dininden imdat aram ve ismine Rnesans demitir221. Necip Fazl, Batnn ruhunu kaybetmesinden dolay buhran ierisinde olduunu ve Batnn bu buhrannn, Doununkinden ok baka, kark ve husus sebeplere bal olduunu, Dounun Bat yznden ucuzluklarla dolduunu, Batnn ise, kendi yznden ve kendi kendisine re ktn belirtmitir222. Necip Fazln Dou ve Bat karlatrmasnda sz konusu edilen, kayp yarsn arayan iki medeniyetin birlikteliidir. Bu, maddeci Batya, yoksun kald ruhu, ruhu Douya da madde zerinde egemenlik kurma imknn verecek birletirici bir anlaytr. Ona gre, Dou, eya ve hadiseleri derinliine doru, Bat ise slna doru tefsir ettiinden, birinin hakk brnde, brnn ki dierinde kalm ve ulv ahenk hibir tarafa byk murakabe ve muhasebe edilememitir223.

221 222

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 215. Ayn eser, s. 61. 223 Ayn eser, s. 41.

102

B) PSKOLOJ VE AHLAK

1)NSAN a) Ruh ve Nefs Necip Fazl, insann anlalmas hususunda ruh ve nefs konusunu ele almtr. O, insann iki ayr cevherden meydana geldii fikrine kardr. Ona gre, nefs ve ruh, insana verilmi latif kuvvetlerdir ve bunlar ruhan kalp denilen kalbin hakikatinde tek olarak birleir224. Necip Fazl a gre, nefs kelimesi Arapadan baka hibir dilde yoktur. Bu kelime muazzam bir manay erevelemektedir225. Nefsin lgat manas, bir eyin kendisi demektir. Nefs, ruhun tam antitezi, zt kutbu olarak, ruhla beraber insana verilmi, kalbe dayanm bir latif kuvvettir. Ruh da, nefs gibi kalbe taalluk etmi, nuran bir kuvvettir. Bu durumda bir nev dalizm, ikileme ortaya kmaktadr. Ancak bunlar ayr bir latif kuvvet olmayp, ikisi kalbin hakikatinde tek olarak birleir. Nefs ve ruh kalbin hakikatini terkip eder. Allah, Kuranda Gklerin ve arzn Nuru226 olduunu bildirir. nsan, Allahn nurundan, kelama, ibareye, sze smaz bir krnt olarak nura sahiptir. te bu nur, o blnmezden, tecezzi kabul etmezden bir iaret, nefs de o nurun dayand madde zerinde bir odak gibi ikinci kuvvet ve o nurun btn hkmlerine itiraz eden bir latif kuvvettir227. Bat mtefekkirlerinin dalizme inanan, insanda iki insan gren, telakkileri bu vahdeti grmekten acizdir228. Necip Fazla gre, nefsin mayas kfrdr. Nefs buna memurdur. nsandaki bu nefs kadar sahtekr, hilekr, gz boyayc, aldatc, insan balayc, evvela isyandan
224 225

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 42. zlediimiz Nesil, stanbul, 2003, s. 115. 226 Nr, 35. 227 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 123-125. 228 Ayn eser, s. 127.

103

gelici, olmazsa itaatten gelici, her taraftan kavrayc bir korkun nesne olamaz. te Allah resulnn devaml nefs mcadelesi dedii cihad- ekber budur229. Gazalinin fikir ve vehim ilesinden etkilenen Necip Fazln, kalb, ruh ve nefse verdii anlamlarda byk lde Gazali ve dier mutasavvflarn tesiri grlr230. Necip Fazla gre, kalbin hakikatini ifade eden nefs ile ruh arasndaki ba, Allaha erme davasnda en ince ukdeyi belirtir ve zm sadece slm Tasavvufundadr231. Dava nefsi, ruha kalbetmektir. Nefsi ldrmek deildir, o mstakil vakay ruha inklb ettirmektir. Bat bu incelii anlayamamtr. O, nefsi anlayamam ama ruhun zt kutbu diye bir eyi anlam ve kendisini heveslendirmi ve onu ldrmeye almtr. O sahte mistikler, devaml kendisini, nefse eziyet etmek suretiyle bir yere gtreceini zannetmilerdir. Hlbuki nefse bu kadar eriat d ceza vermek, nefsi ters tarafndan yine mkfatlandrmaktr. nk nefs, hibir ey yapamaynca, bu defa o hlin keyfine der232.

b) slm ve nsan Necip Fazla gre insan, grlr ve duyulur bir leme sdrlmam, dar snrlar ierisinde, kalplam erevelerde hapsedilmemitir. O, insana mmkn olduu kadar, insana has, iman, bilgi, ruh, disiplin, ahsiyet, sorumluluk, gaye ve benzeri madd ve manev unsurlar ele alarak yaklamtr. Bunlar tek hakikat lsnden hareketle yorumlam ve dncelerini ortaya koymutur.

229 230

Ayn eser, s.130. Bkz. Hayrani Altnta, Tasavvuf Tarihi, Ankara, tarihsiz, s. 116: Gazaliye gre, tasavvufi anlamda kalb, Yce Allahn ltfu, ruhani bir varlktr. nsann hakikati bu ruhani kalbdir. nsanda anlayan, alim ve arif bu kalptir. Ruh, insann grlmeyen, idrak edici ve alim bir paray ifade eder. Nefs ise, kalb ve ruhta olduu gibi insann hakikati ve kendisi demektir. 231 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 42. 232 Ayn eser, s. 127.

104

Necip Fazl, insana slm dnrlerine benzer ekilde, slmn gzl ile bakar. Ona gre, insan, nefsi ile cebelleen, nefsi ile ini klar yapan, ameliyle erefi mahlkat veya belhmedal kimliine brnr. nsan, ini ve klardan birini seme iradesine gre debilir veya ykselebilir. nsan, ykseldii zaman hibir ey onun kadar ykselemez, dt zaman da hibir ey onun kadar alalamaz 233. Necip Fazl, insan, kinattaki her eyle beraber ncesi, nihayeti, vcut hikmeti, niin olduu, nasl olduu, ne olduu, ne olmak iin olduu, ne olmal, ne olaca, sorularyla evrendeki konumu ve varoluuyla yzletirir. Bylece insana kinatta bir boyut, bir derinlik kazandrlr. Ona gre, tabiat, insan kuatmtr. Fakat her eyin dm yine insana bal idrak merkezinde zlr. nsan, bir enerji merkezi, tabiat da onun karsnda, bu enerjinin tasarruf erevesidir. nsan, maddesiyle tabiattan bir para gibi yok olup, manasyla da yok olmayaca hissini veren, fani tabiatn merkezinde ebedilie ulamaya memur byk varlktr234. Necip Fazla gre, insan, neden ve niin olduunu, nasl ve ne olacan, her canlnn bana musallat olan bu tek sualin biricik cevabn yalnz slmda bulur. nsan, slmda derinliine ve yksekliine doru ruhunun, geniliine ve uzunluuna doru da aklnn, biri gk ve br yeryzn donatc iki byk hkmranlk iine memurdur. nsan bu memuriyetlerden birinde mana ve brnde madde leminin anahtarn elinde tayarak ve bu iki lemi en byk saltanatla zabt ve teshir ettikten sonra solmaza, eskimeze, lmeze, bitmeze ulaacaktr. Necip Fazl a gre, slmda insana yol, srlardan ve sistemlerden hibirinin yanaamad ekilde ve kulluun en stn halinde, Allahn halifeliine kadar
233 234

Hcum ve Polemik, s. 100. epeevre Sosyalizm, Komnizm ve nsanlk, stanbul, 2004, s. 7- 8.

105

aktr. nsan olduu iin slm olmu ve slm olduu iin insan vardr. Btn srrn bulunduu l udur ki, Allah, lemi insan, insan da kendi marifetine ulamas iin yaratmtr235. Necip Fazl, insan kendini bulmaya memur bir yaratk olarak ifade ederken, insann kinat iinde kendi varln anlamas ve kendini anlayp idrak ettikten sonra Allaha ulamas gerektiini ifade etmektedir. Bu husus nefsini bilen Rabbini bilir kelam kibar iinde gizlidir. Necip Fazl, tasavvuf boyutuyla ele ald insann gayesinin marifetullaha ulaarak, lmszle gemek olduunu ifade eder. Ona gre, derinliine insan, ferdi; geniliine insan da, cemiyeti tekil eder. nsan, cemiyeti, cemiyette bir insan imal eder. Ferdin hem derinliine, hem de geniliine doru tek ilesi, zaman amak ve zamann stne kmaktr. Zaman, dnyay belirli bir seviyede kuatmaktadr. Bu seviyenin st vardr. Onun stn bulmak, lmszle gemek, zaman amakla insan memurdur. Ruhuyla zaman st bir itiyak tayan insan, bedeniyle, kafasyla, fikriyle zamann anda mahpustur. nsanlar zaman amak iin birok eser vermilerdir. Msrn mumyalar ki, bunlar zaman madde tedbirleriyle amaa kalkmaktr ki, bu glntr. te fert ve cemiyet zaman ama gayesi etrafnda toplanmakla memurdur236. Necip Fazl, tasavvuf anlamda insan olgun ve ham olarak iki kategoriye ayrr. Ona gre, olgun insan, olaylarn i yzn, hakikatini grebildii halde, ham insan, olaylarn d yzne ve grnen tarafna bakar. kisinin arasndaki fark budur. Bu,

235 236

deolocya rgs, s. 113- 115. Sahte Kahramanlar, s. 244- 247.

106

tasavvufta pimek ve ilik olarak tabir edilir. i iken pimek, hamlktan olgunlua geebilmek insana mahsustur. Bu da imanla mmkn olabilir237. Necip Fazla gre inanmak, insan olmann ba artdr. Bunun iin o, inanmann insana haysiyetini, insanln parasn iade ettiini kabul eder. Onun iin mutlaka inanmak lazmdr. Hakka inanmaya balaynca insan asl yerine oturur238.

2) AHLK a) Ahlkn Tarifi Necip Fazl, fikirle ahlk i ie grdn ifade etmi ve ahlk fikirle tarif etmeye almtr. Fikrin fkesi gibi, fiiliyata gemi bir ahlk savunmu, ahlk, amel yolunda grmek istemitir. Ahlk, ferd planda dolatrmaktan ziyade, onun kucaklayc ve ykseltici gcn cemiyet plannda dnmtr. Ona gre, insann fikirle grdne kar, hisle taknd deerlendirme edas ahlaktr. Fikir niini, ahlk da nasl cevaplandrr. Kinat idrak gayreti fikir, ona kar tavr alma ihtiyac ahlktr. Bilmekte fikir, yapmakta ahlk vardr ve ikisi de birbirine kaynamtr239. Necip Fazl a gre, hakikat karsnda ruhun brnecei tavr ve eda melekesi olan ahlk, ruhun balca sfat ve hadiselerin ruhta kymet hkmdr. nsann iinde ve dnda olan her eyin ulv ls ahlktadr. Ahlka fikir nclk ettii kadar, fikre de ahlk yol gsterir. Fikrin gsterdii sebepten ahlk doduu gibi, ahlkn douundan fikir sebep kazanr. yle ki, ikisi de iie, birbirini kuatr. Ruh, btn melekeleriyle el ele, bir anda bulur, ruh bulduktan sonra fikir ne geer, peinden ahlk zuhura gelir; hakikatteyse hangisinin ve neyin nde olduu belirsiz kalr. Ama fikrin kuatt yerde bir ahlk kmelenmesi, ahlkn kuatt yerde de bir fikir
237 238

ereve, s. 52. Ayn eser, s. 41. 239 man ve slam Atlas, s. 255.

107

bulunmas lazmdr. Byleyken bazen birinin ne getii ve brn geride brakt haller olabilir. O zaman iki taraf da eksik kalr. Fikir hacimse, ahlk da renktir ve ylesine kaynamtr ki, birinden biri olmazsa br tecellisini bulamaz240. Necip Fazl, Batnn ve slmn ahlka baklarn ele alarak, ahlk tanmlamaya almtr. Avrupalya gre ahlk, her dnya grnn, her telakkinin kendi ruhuna dndrmeye mecbur olduu tavrdr. Her dncenin ruh tavrna ahlk denir. slma gre her hakikatin kayna olan ahlkn ruhudur. Allah resulnn Ben ahlki ycelikleri tamamlamak iin gnderildim241 hadisinden anlald zere, ahlk sadece dnya grnn bir neticesi deil, ayn zamanda sebebidir. Ahlk, o hale gelir ki, fikrin kendisi olur. Fikir, hemen onun bana geer. Sonra fikrin neticesi olur242. Necip Fazla gre, insanolunun, iine ve dna doru btn

mnasebetlerinde, ahlk dayanan temel kabul etmek bilinen bir husustur. Ahlk olmadan ne ruh, ne de insan vardr. Bunu btn beeriyet kabul eder. Ahlk, fail olmak yerine mnfail sfatta, sadece tavr ve eda hviyetiyle, iinde fikir, mana, sr, hikmet, her eyi birletiren ve kendisinden zuhura geldii ruhu, zuhur ettiren stn duyu ve anlaytr. Ahlk, anlaytan doar ve anlay tamamlar243. Necip Fazla gre ahlk, btn bu kinat iinde, duyan, dnen ve hareket eden insann btn hareketlerini tatbik edecei ruh mizandr. Ahlk, dncenin hemen arkasndan gelen dnme tavrnn anahtar ve btn ruh llerinin esasdr ve ruhun tbi olduu fikir etrafnda form kazanmasdr. Ahlk zannedildii gibi, sun terbiye hudutlar, uydurma insanlk hudutlar iinde deil, onun ok dndadr. stn

240 241

deolocya rgs, s. 115. Malik b. Enes, Muvatta, Husnl-Hulk, c. II, 904/8. 242 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 138. 243 deolocya rgs, s. 116.

108

ahlk, genel anlamdaki ahlkn ve insann ana sermayesi kabul edildii zaman, onu dinin btn dayana olarak grmekte zerre kadar tereddde yer yoktur244.

b)Ahlkn Kayna Necip Fazla gre, ahlkn iki kayna vardr. Bunlar dinler ve felsef mezheplerdir. Cemiyette, genel ve amel bir iman ve amel mevzuu olma bakmndan kendilerini din yerinde gren felsef mezhepleri, sadece davalar yznden ve btl taraflarndan mcerret din kadrosuna alnacak olursa, ahlkn kayna esasta bire indirilebilir. Dnyann iini ve dn, malumunu ve mehuln, ana illet prensiplerine balayc btn bir metafizik sisteme sahip olmayan hibir fikir sistemi zerinde, hibir ahlk telakkisi bina edilemez. Hakiki dinler de ite bu eksiksiz ve gerek iman manzumelerinden baka bir ey deildir245. Necip Fazla gre, felsef mezheplerin, bir ahlk telakkisi getirmek mecburiyeti, dnya irfannda su gtrmez bir mkellefiyettir. Batnn inanlarndan biri udur ki; byk tecrit ve tehisin kayna tam bir metafizik rgsne sahip herhangi bir mezhep bile, ayn btnlkle ahlk telakkisini ortaya koyamadka yarmdr246. ster btl, ister hak, zerinde ekimek iin insanlara ahlk grn gstermek her sistemin borcudur. Hal byleyken felsef mezhepler, umum ve ahlk mevzu olarak btn dnyada ve btn tarih boyunca, Eski Yunan ve Romann Stoa ahlkyla, bugnk maddecilik ahlkndan baka hibir bina tesis edememilerdir. Bu iki sistem mstesna, batanbaa nazariyede kalmlardr ve bu iki sistemin birincisinde mitoloji, ikincisinde de Hristiyanlk ahlknn artklarndan

faydalanmlardr. Netice itibariyle hakik ve semav dinlere bal ahlkn rekabet

244 245

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s.144. deolocya rgs, s. 95-96. 246 Ayn eser, s. 95-96.

109

kabul etmez bir btn olduu mutlaktr. Dnyada, btn tarih boyunca, hkim gerek ahlk telakkileri, btl veya hak, hakik din ahlaklarndan baka bir ey olamamtr. Batda mitoloji ve Hristiyanlk ahlk, Douda da kendi mitolojilerinden sonra Mslmanlk ahlk ortaya kmtr. Bugnk Garp ahlknn temeli, birok ahlk dzeninin ortaya kmasna ramen sadece ve daima Hristiyanlktr ve Garpta hibir inklb hareketi bu ahlakn kkn baltalayamamtr247. Necip Fazla gre, ilk peygamberden sonuncusuna kadar, ahlk getiren, gsteren, vazeden, esaslandran yalnz slamdr248. Ahlkn ezel ve ebed bir rnei mevcuttur. O, Allahn sevgilisi son peygamberdir. Ahlk, en stn mcerredi ve mahhasyla onun ahlkdr249.

c) Ahlkn nemi Necip Fazla gre ahlk, herhangi bir fayda mevzuunda, insan iradesini hayra yneltecek tek messirdir250. Ahlk, ruhumuzda yle bir melekedir ki, srf iyi ahlkla hakka erilebilir ve btl itikat sahibi bir insan bu yzden hakk bulabilir ve ebed kurtuluu salayabilir. Hayatnda ve belki son nefesinde, iman nasibine erebilir. Buna karlk ahlktan yana zayf Mslman her an sermayesini batrmak tehlikesiyle kar karyadr251.

247 248

Ayn eser, s. 96- 97. Ayn eser, s. 115. 249 Rapor 10/13, s. 240- 282; deolocya rgs, s. 118. 250 Tanr Kulundan Dinlediklerim, s. 57. 251 man ve slam Atlas, s. 256.

110

d) yi ve Kt Ahlkn Vasflar Necip Fazla gre slm, iyi ahlk ruhta, kt ahlk da nefiste odaklandrmtr252. Bu yzden, slm ahlknn birok stun zerinde duran ahlk atsnn drt ana direini, ihls (samimiyet), ak, fedakrlk ve merhamet diye gstermekte hata yoktur253. Bu drt esas, ruhu parldatmak ve nefsi dizginlemekte en tesirlileridir. Hudutsuz ak, hay, merhamet, doruluk, ihls, ruhun balca vasflar iken, kibir, hrs, adavet, yalan, haset de, nefsin vasflardr254. d1- Ruhun Vasflar a)hls: Ruhun vasflarndan ilki, ihls, samimilik, olduu gibiliktir. man, ahlk, fikir, hamle, hakikat, idrak gibi her eyin onun stnde durduu, ruhun ana dayanadr. Onun iindir ki samimiyet, hak ve hakikat cisminin nc buudu nefsin maskesini dren ve hakk karlamann temel artn veren hakikat ateidir255. Onun bulunduu yerde riya, yalan dolan, sahtecilik yoktur ve ihls, nefsin hapsettii ruhu meydana karan ve onun yerine nefsi hapseden biricik zabtadr. Batanbaa hakikat, iman ve ahlkn arsas ihls, dorunun, gerein zarf ve kabuudur256. Milletlerin hayatnda btn rme ve alalma devirleri evvela samimiyetin yklmasyla balar. Cemiyet hayatnda samimiyet yok olunca, kalplerle dudaklar arasndaki mesafe alabildiine alr257. b)Ak: Ruhun vasflarndan bir dieri olan ak, cann , varln mayas, hayatn destei tek hikmettir. Asl hedefi Allahtr. Varln olabilmesi iin ak

252 253

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 131. deolocya rgs, s. 116. 254 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 131. 255 ereve 4, stanbul, 1996, s. 110. 256 deolocya rgs, s. 116- 117. 257 ereve 4, s. 110.

111

lazmdr258. Nefs yalnz kendisini sevdiine gre, ak asl hedefine ve Onun rzas etrafnda mahlklarna yneltmek, insanda insan gerekletirir. Seven adamda kibir, benlik, basitlik, kklk, miskinlik, canszlk barnamaz259. Ak, yalnz rpnan bir pervane gibi lah akn feveran iindedir. Her an ona taliptir, her an ona ulamak ister. Hibir an kuvveti kesilmez ve daima nefs bacandan yakalar.260 Necip Fazln ak tanmlamas zerinde tasavvuf izler aka ortaya kar. Ruhun vasf dedii ak, mutasavvflarn anlad gibi tanmlar. Baz mutasavvflara gre, kinatn srr aktr. Tasavvuf kemalde ak, insan insan eder. Zek, aka sahip olursa Hakk bulabilir. Tasavvuf kemalin en yksek mertebelerinden birisi olan ak, ruha huzur ve skn verir261. c)Fedakrlk: Ruhun bir dier vasf da fedakrlktr. hlssz ak olmayaca gibi, aksz da fedakrlk olamaz. Fedakrln olduu yerde de btn fert alakasyla cemiyet, hamle, atlganlk, yardm, en stn tecellileriyle adalet vardr ve orada insan hasislikten uzaktr262. d)Merhamet: Ruhun vasflarndan bir dieri olan merhamet o kadar slmn iardr ki; gerek ve derin mzminde onun zentisi, taklidi yoktur. Yalnzca hakikati vardr. Merhamet, kin ve nefretin tam zdddr ve bunlarn besleyicisi kskanlk ve kmsemenin, ihls, ak ve fedakrlk ile beraber panzehiridir. Merhamette efkat, rikkat, yumuaklk, incelik mevcutken, darlk, katlk, kabalk, vurdumduymazlk hi yoktur263.

258 259

zlediimiz Nesil, s. 105. deolocya rgs, s. 116- 117. 260 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 132. 261 Bkz. Hayrani Altnta, Tasavvuf Tarihi, s. 77-78. 262 zlediimiz Nesil, s. 117. 263 deolocya rgs, s. 116-117; zlediimiz Nesil, s. 118; man ve slam Atlas, s. 405.

112

slmda merhamet, merhamet olduunu bile gizleyen hakiki merhamettir. Operatrn ba gibi, ucunda ifa tayan bir zelliktedir264. Hz. Ebu Bekirin merhameti buna rnektir. O, o kadar merhametli bir insand ki; Ya Rabbi, Sen kmil kudret sahibisin. Ben ldm zaman, yarn ahirette, cesedimi o kadar byt ki, cehennemine yalnz ben gireyim ve baka bir kuluna yer kalmasn! diyerek slmn merhametini ortaya koymaktadr.265. e)Hay: Ruhun vasflarndan utanma, ilah hudut nnde nefsin hilelerinin ifade ettii byk cinayetin verdii hicap hissidir. Haydan makbul hibir ey yoktur. Haysz insandan hayr gelmez. Hayszln trl trl tezahrleri vardr. nsan bir gnah ilerken bile hay sahibi olup olmad bellidir266. Necip Fazl hay ile ilgili yle sylemitir: Haktan utanmayan, halktan utanmaz! Hakkn aynas halk; ama inanmaz!...267

d2- Nefsin Vasflar ve Baz Ahlk Bozukluklar a)Kibir: Necip Fazl, insann kanmas gereken kt hasletlerin en banda gurur ile kibrin geldiini, kiinin sahip olduu hususlarla ilgili bbrlenmemesi gerektiini belirtmitir268. Ona gre, nefsan ahlklardan en belals kibirdir. Kibir, kendisini byk bilmek ve dolaysyla etrafn hor ve hakir grmek demektir. u var ki, kendisini byk bilmek kibir ise de arbal ve temkinli olmak kibir deil, vakardr. Din hkmler, dehetli nanslar, incelikler ifade eder. Kibir ve vakar arasnda da byle bir incelik vardr. Vakar ruhun, kibir nefsindir. Vakar ciddi olmak,
264 265

man ve slam Atlas, s. 405. Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 134. 266 Ayn eser, s. 132. 267 Nur Harman, stanbul, 1996, s. 185. 268 Ayn eser, s. 147 148.

113

asla kibre gitmeden, kendini bir ey zannetmeden Allahn nimetlerini muhafaza, verdii rtbeleri ifadedir. nsana kemal payesi geldike, o payenin mutlak sahibini bilerek, o payeye gvenmemek davas kibrin aksidir269. ahslara veya manev ahsiyetlere kibir, gurur geldi mi, artk onun gzne p, kulana su, kalbine zulmet kam demektir. O, artk hibir eyi gremez, duyamaz, anlayamaz. Kibir, btn bir iktisab, btn bir kr, muvaffakiyeti bunlar yerle yerinde bulunduu halde iptal eder. Gurur sahibi, btn bunlara sahipken onlardan mahrumdur. Kibir, insann stnde riyet olarak bulunan lah nimetin dorudan doruya kfran, yani idraksizliidir270. slm Ahlknda bbrlenme yasaklanmtr. Bir ayet-i kerimede;

Kmseyerek surat asp insanlardan yz evirme ve yeryznde bbrlenerek yrme! nk Allah kendini beenip vnen hi kimseyi sevmez271

buyrulmaktadr. Bir hadis-i erifte ise; Kalbinde zerre kadar kibir bulunan kimse cennete giremeyecektir. Allah gzeldir ve gzeli sever. Kibir; hakk inkar ve insanlar kk grmektir272 buyrulmaktadr. Necip Fazl, kibrin kartnn tevazu olduunu, kiinin nefsini byk grmemesi gerektiini belirtmitir. O, Hz. Peygamberin tevazu sahibi kimseyi Allahn yceltecei273 eklindeki hadisinden yola karak yle sylemitir: Nefs ve kibir, gnah iinde gnah; Sen nefsini klt, seni bytr Allah!274

269

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 136. Ayrca bkz. Abdlhakim Arvas, Rabta-i erife, sad. Necip Fazl Ksakrek, stanbul, 2005. s. 123. 270 Birinci 101 ereve, s. 3436. 271 Lokman, 18. 272 Mslim, man, 39. 273 Mslim, Birr, 19.

114

b)Hased: Kskanlk, ekememezlik anlamlarna gelen hased, Allahn kullarna verdii nimeti, nimet sahibine deil, kendisine yakr bilip bakasnn sahipliine tahamml edememek demektir. Kskanlk, nefse ait yle bir maraz ki, dier marazlarn ifas vardr, fakat onun yoktur. rm cemiyetlerde nefsin tahtdr. Kskanlk, baz insan ilikilerinde zayflklara, balarn kopmasna sebep olmaktadr. Kadnn kadn, tccarn dierini kskanmas gibi ayn neviden eylerin birbirini kskanmas korkuntur275. Hased, slam Ahlknda yasaklanan kt hasletlerdendir. Kuran- Kerimde Kskand vakit, kskan kiinin errinden Allaha snrm, de.

buyrulmaktadr. Bir hadiste de, Atein odunu yakp yedii gibi hased de iyilikleri yer ve tketir276 buyrulmaktadr. Bu hadiste hasedin, kskanln insan, alevin odunu yedii gibi yedii, harap ettii aka ortaya konmutur277. Necip Fazl bunu u msralarla dile getirir: Ate nasl yerse koruluklar, Kskanlk yle yer doruluklar...278 c)Yalan: Nefsin kt vasflarndan birisi de yalandr. Yalan hakknda sylenecek en gzel sz, yalan, hilkati tayir hevesidir ve cinayettir. Mslmanln ahlk temeli, yalan cinayetlerin en by bilmektir. slm Ahlknda, deil yalan sylemek, bakasna yalan isnat etmek bile knanmtr279.

274 275

Nur Harman, s. 186. Byk Dou, say 16, 31 Birinci Kanun 1943, s.2; deolocya rgs, s. 158. 276 Tirmizi, Zhd, 43. 277 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 137. 278 Nur Harman, s. 185. 279 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 137; Nur Harman, s. 129, 162.

115

Bir ayette, Onlar, yalan yere ahitlik etmezler, bo sze rastladklar zaman, vakarla geip giderler280 buyrulmaktadr. Bir hadiste de Hz. Peygamber en byk gnahlardan bazsn yle sralamtr: Allah a ortak komak, anne babaya kar gelmek ve yalanc ahitlik yapmak.281 d)Adavet: nsanlarn, nefslerinin maiyetinde birbirini yemesi, birbirine dmanlk beslemesidir282. Ayet ve hadisler dmanl ve kin tutmay men etmitir. Kuran- Kerimde, Ey iman edenler! Allah iin hakk ayakta tutan, adaletle ahitlik eden kimseler olun. Bir toplulua olan kzgnlnz, size adaletsizlik suunu iletmesin. Adaletli olun; bu Allahtan saknmaya daha yakn (bir davran)dr. Allahtan saknn. Allah yaptklarnzdan haberdardr.283 Hz. Peygamberde u hadiste mminlerin dmanl brakp, birbirlerini sevmelerini tavsiye etmitir: Siz iman etmedike cennete giremezsiniz. Birbirinizi sevmedike de olgun mmin olamazsnz.284 Necip Fazl, insann hakl olduu zamanlarda bile kardakine ar nefret beslememesi gerektiini ve bunu dmanla dntrmemesi gerektiini ifade etmitir285. O, insanlarn birbirini sevmesi gerektiini u msralarla dile getirmitir: aresi tatl lfet, iten temizlenin: Armaan alp verin, el skn, seviin!286 e)Hrs: Bir eyi ihtiya ve lzumundan fazla bir dknlkle istemeye zorlayan kt btn duygudur. Hrs sahibi, nefsini davasnn stne karr ve ne pahasna
280 281

Furkan, 72. Buhari, ehdet, 10; Mslim, man, 38. 282 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 137. 283 Mide, 8. 284 Mslim, man, 22. 285 Nur Harman, s. 102- 103. 286 Ayn eser, s. 187.

116

olursa olsun ar arzusuna ulamak ister. Bu yolda her yolu mbah grr. Nefse ait bu vasf, slam Ahlknda yasaklanmtr. Kuran- Kerimde menfaat hrsyla ilgili yle buyrulmaktadr: nsan,Rabbine kar pek nankrdr. phesiz buna kendisi de ahittir ve o, mal sevgisine de ar derecede dkndr.287 f) Hasislik (Cimrilik): slam Ahlknn yasaklad vasflardan biri cimriliktir. Bu hl, Mslmann ahlkna tamamen aykr kt ahlklardandr. Mslman, btn var ve youyla sonsuz cmert olmas gerekmektedir288. Kuran- Kerimde: Allahn kendilerine ltfundan verdii nimetlere kar cimrilik edenler, bunun kendileri iin hayrl olduunu sanmasnlar. Hayr, o, kendileri iin erdir. Cimrilik ettikleri ey, kyamet gnnde boyunlarna dolanacaktr. Gklerin ve yerin miras Allaha aittir. Allah yaptklarnzdan haberdardr.289 Hz. Peygamber bir hadiste yle buyurmutur: ki huy vardr ki mminde toplanmaz. Bunlar, hasislik ve kt ahlktr.290 Necip Fazlda bu hadis nda yle sylemitir: Yoktur hasislikten beter bir illet... man sndrmeye yeter bir illet...291

287 288

diyat, 6-8. Ayn eser, s. 120- 121. 289 l-i mran, 180. 290 Tirmizi, Fezill-Cihad, 8; bn Mce, Cihad, 9; Ahmed b. Hanbel, II, 256. 291 Nur Harman, s. 185.

117

e) Baz tima Ahlk Bozukluklar Necip Fazl, nefse ait vasflar arasnda aklad baz ahlk bozukluklarn yannda baz itima ahlk bozukluklarn da belirtmitir. a) Dedikodu (Gybet) ve Birbirini ekitirme: Dedikodu, kiinin baka birisini, irkin saylan bir eyle, gyabnda ayplamak maksadyla anmasdr. Dedikodu, ekitirmeden farkldr. Dedikodu yapan, bahsettii adamn lehinde mi, aleyhinde mi belli deildir. O, yalnz kahramanna ait havadis verir. Kymet hkm ya yoktur, ya belli etmez. Dedikodu ahsiyetsizlik rneidir. Dedikodu yapan ve onu dinleyenler tamamyla l ve karanlktr. Yaayan ve aydnlkta gezen, dedikodusu yaplan kiidir292. Bunlar slam Ahlknda yasaklanmtr. Kuran- Kerimde; Ey inananlar! Zannn oundan saknn, zira zannn bir ksm gnahtr. Birbirinizin suunu aratrmayn; kimse kimseyi ekitirmesin; hangi biriniz l kardeinin etini yemekten holanr? Ondan tiksinirsiniz. Allahtan saknn, phesiz Allah tvbeleri daima kabul edendir, acyandr.293 buyrulmaktadr. Hz. Peygamberde yle buyurmutur: Gybet, kardeini, holanmayaca bir eyle anmandr. Eer sylediin onda varsa gybet etmi olursun. ayet sylediin onda yoksa o takdirde ona iftira atm olursun.294 b)Zina: Zina, toplumun temelini sarsan kt bir fiildir. slam Ahlknn en byk mcadele hedeflerinden biri, nikah ba bulunmayan kimselerin cins mnasebetidir. Zinann gnah o kadar byktr ki, bu suu ileyende, gnah ve nedamet telakkisi hemen imdada yetimezse iman tehlikeye girer295.

292 293

Ahlak Yaralarmz, Byk Dou, 1943, say 16, s. 2. Hucrat, 12. 294 Mslim, Birr, 70; Tirmizi, Birr, 23; Ahmed b. Hanbel II, 384. 295 Nur Harman, s. 169.

118

Kuran- Kerimde: Zinaya yaklamayn. nk o, phesiz bir hayszlktr, kt bir yoldur296 buyrulmutur. Hz. Peygamberde yle buyurmutur: Mminleri Allah Teldan daha k fenalklardan koruyan kimse yoktur. Bunun iin O, ak kapal fuhiyat haram klmtr297. Zina, mminin manev duygularn zedeleyecei iin, olgun iman ile bir arada bulunmasnn mmkn olmad Allah resul tarafndan yle bildirilmitir: Zina eden kii, zina ettii esnada (tam ve olgun bir) mmin olduu halde zina etmez.298 c) Kouculuk: nsanlar arasnda laf getirip gtrmek anlamndadr. Kouculuk, insanlar birbirine drerek aradaki mnasebeti bulandrr veya bu bulankl arttrr. slam Ahlknda, insanlar arasnda birinden dierine laf getirip gtrmek, huzursuzluk meydana getirecek holanmadklar szleri sylemek en byk ktlklerden saylmtr299. Kuran- Kerimde: (Resulm!) Diliyle ineleyen, kouculuk yapan ve ok yemin eden alak zorbaya itaat etme!...300 buyrulmaktadr. Bir hadiste de; Allahn en erli kullar, kouculuk yapan, dostlar arasn ayran ve temiz olanlar ayplayanlardr301 buyrulmutur. d)Dilenmek: Mminin ruh ykseklii, bakalarna yk olmamay ve nefsini bakalarna yk vaziyetinde grmeye tahamml dahi etmemeyi gerektirir. Bir hadis-i erifte; Hibir kimse elinin emeiyle kazandndan daha hayrl bir

296 297

sra, 32. Buhari, Nikah, 107; Mslim, Tevbe, 5. 298 Buhari, Enibe, 1. 299 Nur Harman, s. 126- 127. 300 Kalem, 10- 11. 301 Ahmed b. Hanbel.

119

lokma yememitir302 buyrulmaktadr. Bir insann zaruret dnda bakasndan bir ey istemesi ho grlen bir davran deildir. Hz. Peygamber bu zaruretleri yle beyan etmitir: Halka el amak u kiiden bakasna helal olmaz: Birincisi, diyetini demeye mecbur olup da imkan bulunmayan kimse. kincisi, btn elindeki avucundakini sprveren bir felakete uram kimse. ncs de, yaamn srdrecek ve gnlk rzkndan da olacak ekilde fakirliin sard kimse.303 e)Rvet: Rvet, salahiyet sahibinin, eline verilen hak lsn nefsan menfaatine feda etmesidir. slam Ahlk, haksz kazanc yasaklamtr. Rvet almak, vermek ve bunlar arasnda araclk yapmak haksz kazanlardandr ve yasaklanmtr. Nitekim Hz. Peygamber yle buyurmutur: Rvet alan da, veren de cehennemdedir.304 f)Sayg eksiklii: nsanlarn birbirlerine gereken nemi vermeleri, karlkl anlay ve sayg ierisinde bulunmalar slam Ahlknn zerinde durduu hususlardan biridir. nsann bir bakasn deersiz bulmas, sz ve hareketleriyle tahkir etmesi Mslmana yakmayan hl ve davranlardr. Toplumda sayg mefhumunun kaybolmaya balamas ahlk bozulmalardan kaynaklanmaktadr305. Hz. Peygamberin saygnn nemine dair u hadisi mnidardr: Byklerimizi saymayan, kklerimizi sevmeyen bizden deildir.306 g)Dalkavukluk: hls yokluu olan bu hl, bir kimsenin ar derecede vlmesidir. Bakasndan bir ey kabileceini ummayan, birbiriyle alay eden, birbirini kskanan, ekitiren, dedikodu yapan, birbirine hrmet etmeyen bir ahlkn
302 303

Buhari, By, 15. Nur Harman, s. 132- 133. 304 Ebu Dvud, es-Snen, IV/ 3580. 305 Tanr Kulundan Dinlediklerim, s. 78- 79. 306 Tirmizi, Birr ves-Sla, IV/ 321.

120

temsilcileri arasnda, bu ruh haletlerine zt ve mazlum maskesi taknm bir hviyet tayan dalkavukluk, aksine bu hallere zt deil, hepside ahsiyetsizlik rnei olan bu hallerin en sadakatli dmlerinden biridir. Btn bu haller, herhangi bir suretle bir kuvvetliye rast geldiler mi derhal dalkavuklua geerler. Bir kimsede iman ve mefkre ls kalmaynca, muvaffakiyetin tek srrnn, kuvvetlinin nefsaniyetini kabartmaktan ibaret olduunu dnr. Hrmet ve ballkla bu i birbirine kartrlamaz. Birinde ak, dierinde korku ve menfaat vardr. Yaclk, slam Ahlknda men edilmitir. Kuran- Kerimde yle buyrulmutur: Ufak tefek kusurlar dnda, byk gnahlardan ve edepsizliklerden kananlara gelince, bil ki Rabbin, aff bol olandr. O, sizi daha topraktan yaratt zaman ve siz annelerinizin karnlarnda bulunduunuz srada (bile), sizi en iyi bilendir. Bunun iin kendinizi temize karmayn. nk O, ktlkten saknan daha iyi bilir.307 Hz. Peygamberde: Meddahlarn yzne toprak serpiniz308 buyurmutur. h)ltimas: Adam kayrmaca demektir. slam Ahlknda adalet kavram ok nemlidir. nsan herkese hakkn vermeli ve eit davranmaldr. Bakasnn hakkn hak etmeyene vermek byk bir zulmdr. Kuran- Kerimde adaletli davranmay emreder. phesiz ki Allah, adaleti, iyilik yapmay, yaknlara bakmay emreder; irkin ileri, fenalk ve azgnl yasaklar.309

307 308

Necm, 32. Mslim, Zhd ver-Rakik, IV/ 2297. 309 Nahl, 90.

121

Dalkavukluk, kkten bye doru bir korunma tedbiri ise, bu da bykten ke doru ferdin btn kymet lsn, hatr, gnl ve hoa gitme deerine balayan bir korunma tedbiridir. Bu hl, deer ve liyakat lsnn iflasdr310. )stihza: Alay etmek, bakasn kk grmek, bir kimseyi bakalarna gln gstermek slam Ahlknda yasaklanm davranlardandr. Kuran- Kerimde; Ey mminler! Bir topluluk dier bir topluluu alaya almas. Belki de onlar, kendilerinden daha iyidirler. Kadnlar da kadnlar alaya almasnlar. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kendi kendinizi ayplamayn, birbirinizi kt lakaplarla armayn. mandan sonra fsklk ne kt bir isimdir! Kimde tvbe etmezse ite bylesi kimseler zalimlerdir.311 i)Acma duygusunun yok olmas: Toplumda giderek artan sosyal

hastalklardan birisi de acma duygusunun kayboluudur. Bu durum toplumun bir uzvunu kaybetmesi gibi bir eydir. nk insanlar, insanca tavrlarn acmay yitirmekle kaybetmeye balarlar. Acmak, insan olmann unsurlarndan biridir. Kuran- Kerimde merhametli olmay tlemektedir. Sonra iman edenlerden, birbirlerine sabr tavsiye edenlerden ve birbirlerine acmay tleyenlerden olmaktr. te bunlar sadakilerdir.312 j)Bakasndan bir ey kmaz fikri: Bu, insann karsndakinin dncelerini nemsememesidir. Bir kiinin belki en kt, belki en iyi bir fikri vardr. Kii, kardakini dinlemeyi, ondan bir eyler mit etmeyi kendisine yk sayar. Bu hl kendini beenmeyle alakal bir ahlk yarasdr ve slm Ahlknda men edilen bir

310 311

Tanr Kulundan Dinlediklerim, s. 79- 80. Hucrat, 11. 312 Beled, 17- 18.

122

hldir. Kuran- Kerimde; nsanlar kmseyip yz evirme, yeryznde bbrlenerek yrme. Allah kendini beenip vnen hi kimseyi phesiz sevmez.313 k)Bohemlik: nsann babo, yersiz, yurtsuz, hercai, diledii yere rast gele konan ve oradan rast gele uan garip bir ku gibi olduu psikolojisidir. Bohemlik, miskinliin, iradesizliin, istidatszln, intibakszln, bir kelimeyle ruh

bozulmann misalini verir. Bohemlik, kokmaya ve gevemeye balam cemiyetlerde, yaratma ve ahlanma kabiliyetinde olmayan ve o cemiyetteki ahlk yarasn en nce ifade eden zayf ve cce tiplerin lemidir314. slm, insann kendisine ve evresine faydal olmasn, bo eylerden, tembellikten, miskinlikten uzak durmasn ister. Kuran- Kerimde; Onlar ki bo szlerden ve faydasz ilerden yz evirirler315 ve yle ise, bir ii bitirince dierine giri ve yalnz Rabbine ynel316 buyrulmaktadr. l)Disiplin Nefreti: nsann, kinatn lsne uygun bir ekilde davranmas gerekmektedir. Bu dzene uyulmad ve ar gidildii takdirde dzensizlik ve kargaa ortaya kar. Disiplinsizlik, babo hrriyetilik ancak kargaay dourur. Disiplin fikrini anlayabilecek kii, kendi kendini disiplin altna alabilecek kiidir317. Kuran- Kerim, insanlara haddi amamalarn ve bozgunculuk yapmamalarn tler. Rabbinize gnlden ve gizlice yalvarn. Dorusu O, ar gidenleri sevmez. Dzelmiken yeryznde bozgunculuk yapmayn.318

313 314

Lokman, 18. Ahlak Yaralarmz, Byk Dou, say 16, 31 Birinci Kanun 1943, s. 2. 315 Mminn, 3. 316 nirah, 7. 317 zlediimiz Nesil, s.117; Tanr Kulundan Dinlediklerim, s. 79- 80. 318 Araf, 55- 56.

123

f) Hrriyet f1- Toplum ve Hrriyet Necip Fazla gre, hrriyet uurunu beeriyete Eski Yunan retmitir. Onlarda hrriyet o kadar ileri bir eydi ki, kleler, yabanclar, garipler bile hrdler. Fakat bu hrriyet daha ok sz syleme ve fikir hrriyeti etrafnda cereyan ediyordu. Kle tayaca eyay tespitte hr deildi, fakat dilediini sylemekte hrd. Sz syleme ve fikir hrriyeti, beeriyet hayatnda byk bir merhaledir319. Necip Fazla gre hrriyet, insanlk gereidir. Fakat bu hrriyet, mutlak olmayp, kaytl bir hrriyettir. Ona gre, hrriyet, insan olmann ba art, bir vasta, bir vicdanilik hissidir. Bunun yerine baboluk ekline girerse artk kendisinden sz edilemez320. Tabii bir ahs hrriyeti olmal, fakat bu babo bir hrriyet olmamaldr. Hrriyetin asln ve zn bilmek gerekir. Srf hrriyet iin hrriyet istemek her menf tesire ak, baboluk anlamna gelir321. Vicdan, nefsimizle ruhumuz arasnda iki ark lambas gibi bir prltdr. O, hakikati grr, alr, ml eder ve insan sonunda hakikate esir olur322. Hakikate esir olduktan sonradr ki, insan gerek ve byk hrriyetin ne olduunu anlar. Allah ve resulne esir olan, hakikat ve hrriyetine ular. Yoksa mcerret ve mnhasr, hrriyet iin hrriyet, ancak hayvanlarn hrriyetidir323. Hayvanlarn hrriyetini insanlar, insanlarn hrriyetini de hak ve hakikat snrlandrr ve bu snr iindedir ki insan, asl ve hakik hrriyetin de demek olduunu anlar324.

319 320

Sahte Kahramanlar, s. 248269; Rapor 10/13, s. 227228. Ulu Hakan Abdlhamid Han, stanbul, 1981, s. 444. 321 Son Devrin Din Mazlumlar, s. 96; Sahte Kahramanlar, s.248269; Rapor 10/13, s. 227228; deolocya rgs, s. 345. 322 Hesaplama, s. 95; deolocya rgs, s. 428. 323 deolocya rgs, s. 285286. 324 kinci 101 ereve, stanbul, 1968, s. 56.

124

Necip Fazla gre, Kudret Sahibinin, ezel ve ebed saltanatn inkra kadar hr yaratmasna ramen, tam ve mutlak irade ve hkimiyeti altnda tuttuu varlk olan insanda, biri serbest braklacak ve dieri esir edilecek iki zt hviyet vardr. Bunlar ruh ve nefstir325. Ruh, hrriyeti, hakikate esir olmakta bulur. Nefs ise, onu her istediini yapmak manasna alr. Nefsin tanrlk iddiasna kadar isteklerine nihayet yoktur. nsanda lah nura perde olarak yaratlan ve byk marifete ermek iin mutlaka yklmas, eilmesi, inenmesi gereken nefs, nasl fert plannda murakabe altna alnmas zarur bir nesne ise, cemiyet plannda da, toplum vicdanna fertleri balayc bir mutlakyet tannmas telkin edici bir keyfiyettir. O halde fert plannda ruha kar nefs neyse, cemiyet plannda da toplum vicdanna kar fert odur ve mutlaka hakk eksiksiz verilmek artyla smsk bir disiplin iinde bal kalmas, cemiyetin beks noktasndan yaratl kanunu gereidir. lkalardan beri insanlk fert hkimiyetlerinin esiridir. Bu telakkiler karsnda insanlk yalnz ferd hrriyetini aramtr. Fertler aras tevazn hrriyeti ve hakk, adaleti ve eitlii diye bir fikre saplanamad. Hrriyet iin hrriyete talip milletler, kendi kendilerinin esiri olmaktan kaarken, bakalarnn esiri olmaya mahkmdur. Hrriyet bir gaye deil, vastadr ve gaye bir tarafa braklp vasta gayeletirilemez326.

f2- Din Sorumluluk ve Hrriyet Necip Fazl, hrriyeti slam Ahlklar ve mutasavvflarn bak asyla ele almtr. O, slam Ahlklarnn sorumluluk yklenen insann, bu sorumluluundan mesul tutulabilmesi iin hr olmas gerektii fikrine aynen katlmtr. Ona gre,

325 326

deolocya rgs, s. 399. Hesaplama, s. 71; deolocya rgs, s. 428.

125

Allahn, Kuranda, dinde ikrah yoktur327 fermanyla dorulad ve hakkn bahettii hrriyet hakikate ermek iin, canllarn havaya muhta olmas gibi, vicdanlara vasta kymetinden ibarettir ve hakikate erilince, hrriyetin en byk tecellisi, Hakka esaretten baka bir ey deildir. Hrriyet, tam bir vicdan istiklali yoluna ermektir. Yoksa baboluk deildir328. Necip Fazla gre, slam Tasavvufunda mutasavvflarn, Hrriyeti isteyen, itaati bulmaya ynelsin. Salik itaatin btn artlarn yerine getirince hr olur ve itaatin emirlerini engel ve yorgunluk olmakszn yerine getirir. Bu hl peygamberlerin ve sddklarn halidir. Bu, gerek hrriyeti temin eder329 eklindeki hrriyet anlay Necip Fazl da etkilemitir. Ona gre, slam Tasavvufu, hrriyeti, hakka mutlak teslimiyet ve ondan sonra varlan huzur ve itminan diye tariflendirerek bu derin srr zmtr330. Necip Fazla gre, hrriyet, nefs esaretinden kurtulmak, Hakka esir ve hakikate teslim olmaktr331. Hrriyet tek bana gaye deildir. Belli bal bir gaye etrafnda insan ruhunun liyakat ve haysiyet artdr. Gayesine balandktan sonra insan, baboluk manasna hr olmaktan kar, gnlyle esir olur332. Bu hrriyette varlan yle bir esarettir ki, hrriyetin her eidi ona kurbandr. Gerek hrriyet yahut hrriyetin gerek murad ite budur. nsanlarn hrriyetini hak ve hakikat snrlandrr. Onun iindir ki hrriyet, hak ve hakikate, gayeye erimenin zaruri bir art olabilir333.

327 328

Bakara, 256. deolocya rgs, s. 428. 329 Altnta, Tasavvuf Tarihi, s. 103. 330 kinci 101 ereve,s. 6. 331 Rapor 7/9, s. 215-216. 332 kinci 101 ereve, s. 5. 333 Bamakalelerim 2, stanbul, 1995, s. 268- 269.

126

slam Ahlknda, iyi ve faydal yndeki her faaliyette insan hrdr. Kt yndeki faaliyetlerde, kendisine ve topluma zararl olaca ve mutsuzlua sebep tekil edecei iin mesul tutulmakta ve engellenmektedir334. Necip Fazla gre byle bir engellenme olmazsa, toplum kargaaya srklenir. Her nefsaniyet, hrriyet mefhumundan yalnz kendi ahsnn nimetlendirilmesini bekler ve karlkl ahs ihtiraslar atnca bir baboluk olur335.

3) NSAN HAKLARI Necip Fazla gre, insann insan olmas bakmndan doal haklar vardr. nsann bu haklar kullanmasna engel olunamaz. Ancak bu haklar snrsz deildir. nsan, toplumsal bir varlk olmas sebebiyle, toplumun menfaatinin de gzetilmesi, fert ve cemiyet ilikisinin dengede tutulmas gerekir. Ne ferdin hakk toplum tarafndan ihlal edilecek, ne de toplumun dzensizliine ve karmaasna sebebiyet verebilecek snrsz fert hakk olacaktr. Fert ve cemiyet arasndaki denge korunmak zorundadr336.

a) Hrriyetleri Kullanma Hakk a-1) Fikirleri Aklama Hrriyeti: Necip Fazla gre, insan akll bir varlk olarak onun dnmesi kadar doal bir durum olamaz. Bununla birlikte bu dncesini aklama ve yayma hakk insann en tabi hakkdr. Fakat insann bu haklar hibir zaman snrsz deildir ve bu husus bakasnn hak ve hukukuna tecavz hakkn vermez.

334 335

Hayrani Altnta, slam Ahlak, Ankara, 1999, s. 113. Bamakalelerim 2, s. 9; ereve 3, s.237. 336 Sahte Kahramanlar, s. 248269; Rapor 10/13, s. 227228; deolocya rgs, s. 345.

127

Ona gre hrriyet, insan olmann ba art, bir vasta, bir vicdanlik hissidir. Fakat insann en doal hakk olan hrriyet hakk mutlak olmayp, kaytl bir hrriyettir. Hrriyetler, baz artlarla kaytlanmtr. Bu fert ve toplumun birbirlerinin haklarn ihlali engeller. tima dengeleri bozacak ekilde, snrsz ve babo bir fikir aklama zgrl dnlemez. Aksi takdirde toplumda atma ve karmaa meydana gelir. Bunun iin iyi ve doru ynde olan fikirler aklanmaldr.337 a-2)Din ve Vicdan Hrriyeti: Necip Fazl, insann din ve vicdan hrriyetine sahip olduunu ifade etmitir. Ona gre, Kuran- Kerim, Dinde zorlama yoktur. Hakikat, iman ile kfr apak meydana kmtr338 mealindeki ayetle bu husustaki zorlamay aka yasaklamtr. nsann yaptklarndan sorumlu tutulabilmesi iin de, canllarn havaya muhta olmas gibi, insann vicdan hrriyetine sahip olmas gerekmektedir. Aksi takdirde bir sorumluluktan da bahsedilemez. nsanlar mensubu olduklar dinin gerektirdii hususlarla ilgili dncelerini, dier din ve inanlarn kutsiyetlerine tecavz etmemek kaydyla aklama hakkna sahiptir.339

b) ahsn Hak ve Hukukuna Riayet Necip Fazl, Byk Dou idealinde, fertlerin hakkn, onlardan daha fazla dnen bir sistemi tasavvur etmitir. Ba Yce ve Yceler Kurultay, Hakkn hizmetinde olup, halkn klesi olacak ve onlara hizmet edecek ekilde tasarlanmtr. Her ferdin hakk bu mefkrede koruma altna alnmtr. Her fert, hakszla dt bir durumda, kurulacak Halk Divannda, hakknn teslim, tesbit ve takibi iin her trl salahiyete sahip olacaktr. Halk, hakl olduu mevzuda devlet bakann btn
337 338

ereve 3, s. 206. Bakara, 256. 339 deolocya rgs, s. 428.

128

hkmetiyle beraber herhangi bir ferdinin huzuruna karp hesap vermeye ve yol gstermeye memur bir fert hakkna sahiptir. Burada ferdin hakk devlet eliyle koruma altna alnm ve fert hak ve hukukuna byk nem verilmitir.340 mmet ki, kuvvetlide zayfn hakk hapis; Bu mmeti, Yce Hak, asla eylemez takdis.341

c) Kadn Haklar Necip Fazl, kadn haklarna vurgu yapmtr. O, kaba softa diye isimlendirdii slmn hikmetini ve zn anlamayan kiilerin, slm adna yaptklarn zannederek, dinin znde olmayan hususlarla kadnn haklarn kstladklarn ifade etmitir. Ona gre, kadn kafes arkalarna ve haremlere hapsetmek, hi kimsenin karsna karmamak ve topuundan sana kadar simsiyah bir torba iine sokup ylece ve bir an iin, cemiyet koridorundan geirivermek, slm l ve gereklerin emrettii bir i deildir. Asrlar boyunca toplumda kadnn iinde bulunduu hlini, din vecd ve idrakten mahrum ham ve kaba softalarn eseri diye mtalaa etmek ve bu halden slmiyeti tenzih etmek lazmdr. Ona gre, er llere brl olarak kadn, slm cemiyet ve beldesinin byk meydannda ve her trl i ve faaliyet sahasnda btn nazarlara ak bir edep ve ismet heykelidir. slm, kadna itima vazifeleri yasak etmemitir342. Kadn cemiyet meydanndan soyutlamak ve ortalk yerde bir meta olarak grlmesi gibi birbirine zt iki btl telakki arasnda belli edep lleri iinde itima hviyetiyle heykelletirip cemiyet meydanna dikmek gerekmektedir.

340 341

Ayn eser, s. 304- 306. Nur Harman, s. 192. 342 deolocya rgs, s. 139-140.

129

Necip Fazla gre, toplumlarn buhranlarnn, kadna gereken deerin verilmemesinden iki zt kutup arasna terk edilmesinden kaynaklanr. Kadn, cemiyete kaybettii dnyay, unuttuu iman ve yeili le evirdii cenneti ihtar eder. Bu deerler geri alnmak isteniyorsa, kadn yeniden kefetmek gerekir. Kadn ne zaman mfik ve bilge ana olursa, dnyaya o zaman nizam gelir. 343 Necip Fazl, kadn ve yetim hakkn slm Ahlknn dsturu dedii u msralarla ifade etmitir: ki zayfn, size hakkn haram ettim: Biri desteksiz kadn, biri kimsesiz yetim...344

343 344

Ayn eser, s. 369- 370. Nur Harman, s. 192.

130

C) SOSYAL YAPI

1. TOPLUMUN RUHU a) Toplumun Genel Durumu ve Meseleleri Necip Fazl dnce sisteminde, toplum denilince Trk toplumu ele alnmtr. O, Trk toplum yapsn inceleyerek, toplumun bir buhran yaadn ve toplumda bu buhrandan kaynaklanan sorunlarn olduunu ileri srm ve bu sorunlardan, skntlardan kurtulma yollarn ortaya koymaya almtr. Necip Fazl, zellikle, Trk toplumunun, kltryle, deerleriyle darmadan bir hlde kendisine yabanclatna; taklitilik, sathlkla oyalandna; toplum iinde yeni nesilleri doruya ynlendirecek mtefekkirlerin bulunmayna; toplumun ahlk bozgun yaadna ve toplumda fikir eksikliinin olduuna iaret etmitir. a-1) Bat Hayranl ve Taklitilii: Necip Fazl, toplumun kendi z kknden koparak Batya byk hayranlk duymasn ve sonunun nereye varacan dnmeden Baty taklit etmeye almasn, toplumun iinde bulunduu buhrann sebepleri arasnda grmtr. Ona gre, Doudan fkrm, Dounun gerek ruhuna ermi, Batya doru yrtm, neredeyse Baty devirecek hale gelmi, sonra iinde bulunduu hikmeti anlamadan yaamaya balam ve sonra doan, gelien Batnn saldrlar nnde topyekn Douyla beraber gerilemitir345. Trk toplumu, buhran dneminde ynn Batya dnm, her eyi Batda sanm, Batdan beklemi, kurtuluu Garp taklitiliinde ve z kk alakaszlnda zannetmitir346. Bir zamanlar her eyi Batya retenlerin torunlar olan Trk, Baty kendisinden stn sanmtr. Douyu hor grm, Douya ynelmeyi de
345 346

deolocya rgs, s. 72- 73. Bamakalelerim 2, s. 37.

131

gerilik olarak nitelemitir. Zaten Bat da, Trke hep ters ynden bakm, onu mazisinden, kltrnden, rf, adet ve ananelerinden, tarihinden koparmaya alarak benliini adeta unutturmutur347. Avrupa ile her mnasebetinde, maketi ve kopyas Trkte, asl ve hakikati onlarda kalmtr348. Sonuta iine mill benlik katlmam her taklit hareketinde olduu gibi, yabanc medeniyetler nnde kr krne teslim olunmutur349. Trk milletinin buhrannn ilk byk devresinde ba illeti ham ve kaba softalk iken, ikinci byk devresinde de krktk hayranlk, aknlk olmutur350. Buhrann ilk devresinde, nasl slmiyetin vecd ve ak yerine, kabuuna ve d ekillerine esir olunduysa, ikinci devresinde de, Batnn mahrem noktalarn grmeden ve olu srlarna eremeden yine kabuuna ve d ekillerine esir olunmutur351. Necip Fazl, taklit ve hayranln toplumda nesiller arasnda uurumlar meydana getirdiini, cemiyetin dnn, hlini ve yetien yeni neslin durumunu katl bir ev motifinde izah etmitir352. Burada ona gre, Bat taklitilii sebebiyle toplumun z kk ve kltrel deerlerinden uzaklamas neticesinde nesiller arasnda beklenmedik bir uurum ve tezatlar yaay ekillerine kadar kendini gstermitir. Artk dallar kke bal deildir. Kkten ayr, kke benzemeyen dallar ortaya kmtr. Taklit ve hayranlk, kendi z soyunu inkr etmek artk yeni neslin zellii arasna girmitir. Halbuki kkn beenmeyen dal ve daln beenmeyen meyve, daha olmadan ryeceini ok iyi bilmelidir.353

347 348

deolocya rgs, s. 77- 83. Kafa Kad, s. 167. 349 ereve 2, s. 224. 350 deolocya rgs, s. 10- 11. 351 Ayn eser, s. 56- 57. 352 Bkz. Ahap Konak, Hikayelerim, stanbul ,1999. 353 ereve, s. 19.

132

a-2)Mtefekkir Eksiklii: Necip Fazl, slmiyeti temsil eden Trk milleti adna gerek bir mtefekkirin kmaynn ve din adna yaptklarn zanneden, hlbuki onun hikmetini anlamayan kimselerin yeniliklere kar kmas neticesinde, geri kalnn toplumda skntlar meydana getirdiini ileri srmtr. Ona gre, Douya asl rengini veren ve Dou ve Bat hesaplamasnda, Dounun temsilcisi olan Trk milleti, Osmanl mparatorluundan nce, dnyann yaratlndan evvelki feza gibi, belki basz ve sonsuz, fakat kalpsz ve ifadesiz, hususuyla henz ruhunu kubbeletirememi mcerret bir hareket kaynamasndan ve tarihin ezel karanl iinde, prl prl bir aktan baka bir ey deildir. Trk, belli bal bir mekna bal olarak, belli bal zamann, birka kk rnek bir tarafa, Osmanl mparatorluuyla beraber yaamaya balamtr354. Ne var ki Trk, madd hamle, i ve hareket erevesinde rnek ve rakipsiz millet olarak temsil ettii slmiyetin, dorudan doruya fikir ve hikmet kutbunda, saf ve byk tefekkr plannda bir trl dourucu, oldurucu olamamtr. slm yaz izgilerine Yesarinin, slm mekn lsne Sinann, slm ses terkibine Dedenin, tahasss kumana Yunus Emrenin ekledii yzde yz ahs, mill, hususi unsurlara ramen, dorudan doruya saf ve byk tefekkr plannda ve basit nas ezbercileri, ktipler, usulcler dnda, iimizden bir eyhi Ekber, bir mam Rabbani, bir mam Gazali gibi byk ve saf bir mtefekkir kmamtr355. Kinatn tek kurtarc sistemi olan slm btn saffet ve asliyetinden uzaklatrarak vecd ve akn kaybetmi ve meydan gerek din hikmetlerine nfuz edememi, nefsaniyetini din olarak ileriye srm, akla gereken deerin verilmesinin bizzat dinin buyruu olduunu kestiremeden, topyekn her eyi yasak bilmi ve srf
354 355

deolocya rgs, s. 69- 71. Ayn eser, s. 72- 73.

133

bu sebeple btn tarihi felaketlerimize yol am iten, bozucu sfatyla ham yobaz ve kaba softa toplumun iinde bulunduu skntlarn ve buhranlarn sebeplerinden biri olmutur356. Ona gre, Batlya ait Rnesans hamlesindeki sr ve hikmet zlememitir. Batnn, madde lemine seyislik hneri kazanmaya balamas zerine korkun bozgun r balam ve ortalkta, ne Douyu bilen, ne de Baty anlayan hibir tefekkr zmresine rastlanmamtr357. a-3)Ahlk Bozulma: Ona gre, ahlkn bozulmasyla toplumda da zlmeler balamtr. nk ahlk, herhangi bir fayda mevzuunda insan iradesini hayra yneltecek tek messir olduuna gre, bu ana messir zerinde herhangi bir bozulma, artk baka ubelerdeki bozulmalarn, o ubelere mahsus ereveler iindeki dzeltilmesini imknsz klmtr. Bir cemiyette topyekn ruh ve ahlk davas btnlemeden, herhangi bir idar, itima, iktisad, dudandaki atlaklara pomat srmekten farksz olduu iin toplumun buhran, ahlk bozgunuyla birlikte artmtr358. Ona gre, toplumu ilk nce ham ve kaba softalk yere sermi, sonra kr krne taklitilik ve hayranlk balam ve daha sonra kopyaclk zehirlemitir. Bu ahlkn z kaynan ykanlar tarafndan, kendi iinden yeni bir ahlk telakkisi getirilememesi ve en sonra da iman ve ahlk kaynaklaryla toplumun arasnn bsbtn almas ahlak bozgununu hazrlamtr359.

356 357

Ayn eser, s. 180. Hitabeler, s. 256. 358 Tanr Kulundan Dinlediklerim, Byk Dou, S. 15, 24 Birinci kanun 1943, s. 5. 359 deolocya rgs, s. 97- 98.

134

b) Toplumsal sorunlarn zm Yollar b-1)Asl Ruha Dnmek: Necip Fazl, toplumun iinde bulunduu buhran ve skntlardan kurtulabilmesi iin, Bat hayranl ve taklitiliinden kurtularak, z kke balanmann ve asl ruha yani slmn zne, aslna dnmenin zaruret olduunu ileri srer. Ona gre, yaplmas gereken, kendi asl ruhuna dnmek, onu btn asliyet ve saffetiyle ihya etmek, yeni zaman ve mekna tatbik etmek, Dou ve Bat dnyalar arasndaki srra ermek ve Bat insanna bile, muhta olduu tedbiri ilan ve ektii buhran iinden nasl syrlacan ihtar etmek360, tarihini iyi aratrarak hatalar ve dorularn ortaya karmak, dinin inceliklerini ve safiyetini anlayarak, onu yanl anlayanlara kar korumak, taklitilikten uzak durmaktr361. b-2)Gerek Mtefekkir ve Fikir : Necip Fazl, toplum iinde dncenin gelimesinin, saf ve gerek bir mtefekkirin ortaya kmasnn, toplumu, iinde bulunduu buhrandan karaca dncesindedir362. Ona gre, Trk fikir hayatnda en byk felaket, dnyay topyekn mana erevesi iine alabilecek bir seviyeye ykselememek, nefs ve kinat muhasebe ve mukayesesine yanaamamak yznden olmutur363. Toplumun iinden kacak saf ve byk bir mtefekkir ve kurtarc, ruhu kalkndracak, maddeyi ruh emrinde ssleyecek ve ulv nizam bozucu her eyi yerle bir edecek, silip sprecektir. Arayp bulamadnn slmda olduunu

mahyalatracak, Bat adna sadece msbet bilgiler ve akln maddeyi fethetme hakkndan baka hibir eye deer vermeyecek bu kurtarc, slmn btn saffet ve

360 361

Hitabeler, s. 192. Tanr Kulundan Dinlediklerim, s. 203. 362 ereve 2, s. 142. 363 deolocya rgs, s. 518.

135

asliyeti iinde gerek temsilcisi ve onun bugnk ve yarn ki dnyaya tam hkim tatbikisi olmaktan baka bir hviyete sahip olmayacaktr364. Ona gre, Trk toplumunun ne yola, ne madene, ne budaya, ne silaha ihtiyac vardr. htiyac olan eylerin banda fikir gelmektedir. Fikir olunca bunlarn hepsi olur. Bugne kadar toplumun bana gelen felaketler fikirsizlikten gelmitir. Toplum fikirsizliini idrak ettii gn, her eyi idrak ve her areyi elde etmek imknna erecektir. Toplumu, hakik mefkurev hayata kavuturmak iin, slmiyeti her zaman ve mekna tatbikinden al koyan, dini kendi nefsaniyetine tabi klan, vecdsiz, idraksiz ve nasipsiz kabuk ezbercisinden, kksz ve taklitilik zihniyetinden ve fikirsizlik halinden kurtarmak lazmdr365. b-3) Ahlk ve Huzur: Necip Fazl, ahlkn bozulmasyla toplumun da bozulmaya baladn, bu olumsuz durumdan kurtulmak iin toplumun stn ahlkla vasflanmasn salamak gerektiini ve bu stn ahlkn da slam ahlk olduunu ifade etmitir. Ona gre, Trk toplumunun, olmu ve olabilecek ahlk kayna slm ahlkdr. Trk, bir zamanlar ne olduysa bu ahlk sebebiyle olmu ve ne olmadysa, bu ahlk glgelendirmek ve sonra bsbtn karanla gmmek yznden olamamtr366. b-4) Fert ve Toplum Btnlemesi: Necip Fazl, fert ve toplum btnlemesi halinde, ikisinin de haklarn birbirlerine teslim edecek bir cemiyet tasavvurunu, insanolunun iindeki bunalmdan kurtulabilmesi iin gerekli grr. Necip Fazla gre fertte, onu bozan, gnahkr yapan, Allahtan uzaklatran, maddeye ve eytana doru eken bir nefs varsa, toplumu da fenalklara, zlmelere, buhrana srkleyen bir nefs vardr. nsanolu nefsine kaplarak, bencillie derek, faniye, ktye
364 365

Hitabeler, s. 179- 180. deolocya rgs, s. 490- 492. 366 Ayn eser, s. 99; Trkiyenin Manzaras, stanbul, 1973, s. 135.

136

kaplarak nasl ve niin bedbaht olmusa, cemiyet de ayn sebeplerden tr bozuk, huzursuz, aresiz ve zavall bir halde dzenli, mutlu bir cemiyet olmaktan uzaklamtr367. Necip Fazla gre, itima benlik ve birlik duygusunun smrlp yok edilmesi, fertler arasndaki balarn zlmesi ve her ferdin kendi ban kurtarmaya mecbur braklmas cemiyetin olumasna engel olur. Nefs kaygs yznden herkesin kendisini dnr olmas, itima btnlk hassasiyetini ortadan kaldrr. Bu hale gelmi toplumlarda fertler, kendilerine bir zarar gelmedike hadiseyi benimsemez ve umursamaz. Bylece fertte mill vicdan ve cemiyet ruhu ortadan kalkar368. Buna karlk Necip Fazln ideal, mefkreci ahlknda ise hibir hasis nefs kaygsna yer yoktur. Ya cemiyetle beraber ferdin de kurtulmas yahut birlikte viran olmas vardr.369. Necip Fazl, Trk toplumunun edebiyat, sanat, fikir, ilim ve balca deerlerine toptan bir bak yapar. Ona gre; bu cemiyetin din mizac Sleyman elebide, derinlik ve olgunluu Mevlanada, mavera hummas Yunus Emrede, kahramanlk hayali Battal Gazide, akslamel, tepki ve isyan psikolojisi Kroluda, nkte ve hicvi Nasrettin Hocada, halk duygu kuma Karacaolanda, hassasiyet cevheri Fuzulide, eda ve estetik ruhu Bakide, kuru mantk ve akl Nabide, belagat ve hrnl Nefide, ive ve zarafeti Nedimde, irfan ve incelii eyh Galipte, usul ve sistemi Ktip elebide, mavera gr brahim Hakkda, dekor zevki Yesaride, plastik fikri Sinanda, fonetik fikri Dede Efendide aranmaldr370.

367 368

deolocya rgs, s. 428. Bamakalelerim 3, stanbul, 1993, s. 93-94; Trkiyenin Manzaras, s. 126-128. 369 deolocya rgs, s. 521-522. 370 Ahmet Kabakl, Sultan uara, (Necip Fazl ile sohbetler), s. 182-183.

137

2) DEAL TOPLUM Necip Fazl, tasavvur ettii Byk Dou mefkresinin temelinde mutlu, huzurlu ve ideal bir toplum oluturmay dnmtr. Siyas dncelerinde, devlet tasarsnda bu ynde zgn fikirler ileri srmtr. O, ideal bir toplum meydana getirebilmek iin, nasl bir cemiyet kurmalyz? sorusunu kendisine sormu ve bu soruya, dnyalar ve teleri asma kpryle balayan ve iki tarafn hakkn veren stn ve hi lmeyecekmi gibi dnya, hemen lecekmi gibi ahiretini dnen cemiyet cevabn vermitir371. Necip Fazla gre, zlenen toplum, fertleri ile, fertlerin birbirleriyle salkl ilikileri ile, insanlardaki eitlik, adalet ve yardm duygular ile donanm olmaldr372. Ona gre; nerede o diyar ki geni, hayal lemi kadar geni ve dz, cam srt gibi dz ve temiz, gvercin kanad derecesinde temiz yollarnda, uzun boylu, nur yzl, sade klkl, zarif edal, maddeleri ve ruhlar mamur insanlar dolanr. Bu insanlar maddi ve manevi manada birbirleriyle kakmaz, ekimez, svmez. Bu insanlar birbirlerini kskanmaz, birbirlerinin zararna beslenmez, birbirlerine faydasz gzle bakmaz. Bu insanlar politeknik talebesi gibi ayn dogmalara inanr, tespih taneleri gibi ayn dizide sralanr, duvar tulalar gibi ayn ykselie omuz verir. Nerede o diyar ki iinde, ceza ve hukuk mahkemeleri saysnca gzellik, iyilik ve doruluk mahkemeleri almakta ve stn meyyidelerini haykrmaktadr. O diyar ki fertleri, hayvan ve nebat hrriyetine zt olan insan hrriyetiyle hrdr. nsan hrriyeti ki insann, kendi eli ve iradesiyle hrriyetini tahdit ettii vakit doar ve kimseye ferdiyet, hrriyet lafn ettirmez. Herkes, herkesi akn bir kanuna esir ve kimse babo deildir. Nerede o diyar ki idrak soylular, ilim adamlar toplumda
371 372

Sahte Kahramanlar, s. 311-314. Ayn eser, s. 46-47.

138

saygn bir yer tutar. Nerede o diyar ki, ky, toprak, ehir, insan, eser, dava, her unsuru, en iyi airin en gzel manzumesi gibi, lisan, vezin, kafiye, ahenk, mana halinde emsalsiz bir dzene baldr373. Bu diyar dmzda deil, iimizdedir ve bulmann deil, aramann mevzuudur374. Necip Fazl, ideal bir toplum iin, her topluma den baz grevlerin olduunu belirtmitir. Toplumlarn mutlu olabilmesi iin tespit ettii baz artlar unlardr: a) Toplumlar, kendi varlk ve mutluluk sebepleri denebilecek nefisleriyle bir hesaplama iine girmelidir. Bu hesaplamay btn ap ve ynleriyle yapmaktan kamamaldr. b) Toplumlar, karmaa iindeki bir dnyada istikballeri iin hesaplar yapmaldr. c) Toplumlar, gerekte var olan, ancak insanlk tarafndan henz bilinmeyen ve insanla fayda getirecek birok keif ve icatlar aratrmada mcadelesini srdrmelidir. d) Toplumlar, yaanmaya deer hayat artlar urunda kendi insan ve btn bir insanlk iin dnmeli ve areler retmelidir375. Necip Fazl, Ba Ycelik devleti eliyle gerekletirmek istedii ideal toplumu, Ba Ycelik emirleriyle ekillendirmeye alm ve bununla aslnda ideal bir slm toplumu meydana getirmeyi amalamtr. Bu ideal toplum yapsn genel hatlaryla u ekilde ortaya koymutur376: a)tima ve ktisad Dzen: Toplumun ihtiyalarn karlayamayan, bir ynyle muhakkak eksik olan, ya ferdin hakkn cemiyete yediren ya da cemiyetin

373 374

ereve 2, s. 24. 1001 ereveden Byk Dou, 17 Mart 1944, say 23, s. 2; ereve, s. 216. 375 deolocya rgs, s. 280. 376 Ayn eser, s. 209.

139

hakkn gzetmeden fertlere geni haklar veren itima ve iktisad mezhepler yerine, bu mezheplerin, btn kucaklayamayan ayr ayr ve para para hakikatlerini bir araya getiren ve onlarn arayp da bulamad toplum ve fert arasndaki dengeyi ortaya koymak gerekmektedir. Bu da slm inklbyla gerekleebilir. slm, bir taraftan ahs hrriyeti ile fertlere, dier taraftan babo fert hrriyetinin nne geerek cemiyete haklar tanmaktadr ve toplumun menfaati iin gayret gsteren gerek ve stn mnevverler dnda her trl snf ayrm ortadan kaldrmaktadr. Ferdi mlkiyet hakk slmiyet ile kemale ularken, ayn zamanda sermayenin tek elde toplanmasnn nne geilerek, toplumda bu mlkiyetlerin bir ur haline gelmesi engellenmektedir. Bu toplumda kk ocuklar, gekin ihtiyarlar ve ar hastalarn dnda, isiz, itima faaliyetsiz, tek fert yoktur. slm inklbnn cemiyetinde fert iin i bulamamak ve nefsiyle cemiyete faydal olmamak diye bir husus sz konusu deildir. Bu idealde devlet, o nisbetle i sahas amakla mkellef bir tekilattr ki onun balca vazifesi, mevcut ie ii bulmak deil, ncelikle mevcut olmas gereken ii bulmak ve sonra ona ii devirmektir. Devlet, bir taraftan ahs teebbslere imkn hazrlarken, dier taraftan bu giriimlerin dank olarak merkeziletiremeyecei kymet ve kudret tasarrufunu itima iradeye balyarak tekletirmek hikmetini gder. Dolaysyla devlet, i ve itima faaliyeti ya grmek, ya da gstermekle mkellef olacaktr. Bylece cemiyette, dorudan doruya cemiyet zararna faaliyetler bir tarafa, dilencilik, miskinlik, istismarclk, mirasyedicilik, beyzadelik, aalk gibi her trl parazitlie kesinlikle hayat hakk olmayacaktr.

140

b)Genlik: Necip Fazl, bunlarla birlikte, yetimeleri iin byk gayret sarf ettii ve niteliklerini sralad yeni nesli de tasvir etmeye alr. Ona gre zlenen neslin vasflar unlardr: b1)Ak: Vecd ve akla yanmann vasfdr. Bu nesilde hak ve btl ynleriyle ak olmas lazmdr. Akn esas Hakka olan aktr. Fakat btla olan akta bile, o akn salad bir hayatiyet vardr. Toplumlarn bana ne geldiyse aklarn kaybetmekten gelmitir. Romallarn ykl ile ilgili bir eserde Aklarn kaybettiler ve kaybolup gittiler! denmektedir. Buradaki ak Hakka ait ak deildir. Fakat btl da olsa ak sahibi olduu devirlerde, ideal byk nizamn en gzel rneidir. Allahn aksz adama ve cemiyete rzas yoktur. b2)Sr draki: Bu akn iinde, akn tayin ettii, sr idrakiyle duymann bir vasfdr. Kuru mantk, kuru akldan, sath idrakten kurtulup, vakalarn iine nfuz etmek ve derin idrake ulamak gerekmektedir. b3)Nefs ve Kinat Muhasebesi: Yeni nesil her ynyle, gemiiyle geleceiyle kendini ve kinat muhasebe etmelidir. Bu nefs ve kinat muhasebesi ile dnmenin vasfdr. Batl, nefs muhasebesi olmayan insana, gerek mtefekkir gzyle bakmaz. Necip Fazl, Muhasebe adl iirinde nefs muhasebesini yle ifade eder: Trna, en yrtc hayvann penesinden, Daha keskin eliyle, ban ensesinden, Ayrp o gen adam, uzansa yatana; Yerletirse ban, iki diz kapana... Soruverse: ben neyim ve bu hal neyin nesi? Yeti yeti ey ulvi varlk muhasebesi!377

377

Muhasebe, ile, s. 403.

141

b4)Eya ve Hadiselere Hkimiyet ve Gzkaralk: Bu, cesaret ve onun tam ifadesi olan ecaattir. Neslin, iinde bulunduu ylgnlk psikolojisinden kurtulmas ve akln eyay fetih gcnn farkna varmasdr. b5)Fedakrlk ve Disiplin: ncelikle nefisten fedakrlk yaparak, nefsi disiplin altna sokma ve ileriye atlmann vasfdr. b6)Merhamet: En derin merhamet iinde en keskin iddet seviyesine ermenin vasfdr. O, her kymetli ey gibi gizlidir. b7)Samimilik: Peygamberin ahlkyla ahlklanmann ve baka bir yol tanmamann vasfdr. b8)Zarafet: En nadide zevk ve estetikle sslenmenin ve d lemi sslemenin vasfdr. Bu, slm, zarafet, estetik, zevk ve d dnyay sslemekle temsil etmektir. Btnn yle imar edeceksin ki, dnda kymet kalmayacak; dn da yle bezeyeceksin ki, batnn ssl perdesi olacak. b9) Aksiyon: Byk aksiyon dehasyla ie ve hamleye girimenin vasfdr. b10) Sahabeyi rnek almak378. Ona gre zlenen bu yeni nesil, ne dn beensin, ne de bugnden tiksinmede devam etsin. Modelini saadet devrinde bulsun. Yepyeni btn dnyaya hkim bir lk sahibi, her eyin hesabn veren bu byk nesil, evvela bu dnya ve nefs muhasebesine sahip olsun379. Ona gre, btn bunlardan sonra da Dou ve Batnn btn hesabn yapm olarak, iki tarafa da hak ve hakszlklarn bildirici, ilk ve stn bir idrak sahibi380 olan bu ideal genlik, her iki tazeliin bir arada bulunduu senfonik bir ahenk olacaktr. Dolgun bir nabz gibi ruh adalesinin arpt ve bu atee maddesinin de
378 379 380

zlediimiz Nesil, s. 105- 120. Konumalar, 194-195. Byk Dou Dergisi, S. 4, s. 6.

142

refakat ettii ideal genlikte, madde ve ruh tazelii bir aradadr. Yoksa madde tazelii ruh tazeliinden uzak kald m bir posadan ibaret kalr381. c) Ky ve Kyl: Bu idealde ky, kasabalar, ehirler ve nihayet byk metropolislerde, cemiyetin madd ve manev iptida madde kaynan belirtir ve bu bakmdan birinci derecede bir kymet ve ehemmiyet arz eder. Bu, kylye, ehrin en ileri ferdiyle eit seviyeye ykselip onu fethedici yollar ak brakacak ve ehirliye de kyn manasn unutturmayacak bir nizamdr382. Bu idealde ky davasnn hedefi vardr: Birincisi, kyly okutmak, terbiye etmektir. Bu, her kyde, gen ve ak dolu terbiyecilerin elinde, iman ve ahlk keyfiyetiyle, kylnn ruhunu ve kafasn imar etmektir. kincisi, kyly gzelletirmek ve salamlatrmaktr. Bu da ancak birinci imar hedefi yerine getirildikten sonra gerekletirilebilir. ncs ise, kyly zenginletirmek ve refah iinde yaatmaktr. Yine birinci hedefe bal olan bu imarda, esasl bir merkez ve iktisad planla gerekleebilir383. d)ehir: Bu inklp, milyonluk kitlelere, ruh, hars, itima, iktisad, idar, siyas, fenn, en ileri merkez tekil edecek olan byk metropolislerin yapcs olacaktr. Bu metropolislerde sokaklar, meydanlar ve btn genel alanlar, salim zevk ve temizlik lsyle pak ve gzeldir. Bunlar, ruh ve madd yapsyla nurlu, heybetli ve ssl mekan lsdr. ehirlerde, hudutsuz tenzih ruhunun mekan olan mabet, niha derecede sade; slm saffet ve heybetinin ifadesi olan her eit mesken de, en salim zevk lsyle, son derece ziynetlidir.

381 382

Sahte Kahramanlar, s. 191- 211. deolocya rgs, s. 239. 383 Ayn eser, s. 240.

143

ehirler, hak ve hakikat iin gayret gsteren insanlarn yata olacak, bunun dnda menf her trl tesir tasfiye edilecektir384. e)Aile: Bu inklpta aile, zatl- harekeliini kazanncaya kadar, yeni batan maya tutturulacak ve her unsuruyla yeniden ekillendirilecek ve tesis edilecektir. Aile, uzaktan ve devlet gzyle murakabe edilecek, toplumu ayaa kaldrncaya kadar, her ferdi ve her unsuruyla bir mdahale hedefidir. Bu mdahalenin esaslarnda, cemiyetin ekirdei olan muazzez aile mefhumunu korumak; babay, anneyi, evlad, kar kocay ve btn yaknlk kademelerini birbirine kar her trl ahlk emirler ve yasaklarla vazifelendirmek ii vardr. ocuun yetitirilmesi metodu zerinde devlet, anne babayla el ele verecek, bu hususta anne babay, adeta mesul memurlar gibi kullanacaktr. Evlilik, en gen yalarda, mecburiyet belirtecek ekilde devlet tarafndan himaye edilecektir385. f)Mektep: Mektep, davann muhta olduu yeni ve dayanak nesli yetitirmeye mahsus aileyle el ele btn bir talim, terbiye ve telkin oca olacaktr. Bu mektepte talebe, anne ve babasndan ziyade, hocasnn tesirindedir ve alaca bilgiden, benimseyecei ahlktan, brnecei tavr ve edaya kadar, her eyi onun elinden alacaktr386. 7 yandan balayp 12 yanda bitecek ve ocua btn bilgilerin kaba hatlarn verecek olacak be yllk ilk tahsil mecburidir. Bu inklbn cemiyet kadrosunda, okuryazar olmayan tek fert tasavvuru mmkn deildir. lk tahsilden sonra, 12 yandan balayp 17 yanda bitirilecek olan yine 5 yllk bir orta tahsil devresi vardr ve yksek tahsile kadar btn retim kadrosu, en ince ve semereli bir
384 385

Ayn eser, s. 243- 246. Ayn eser, s. 246- 247. 386 Ayn eser, s. 248- 249.

144

programla, ocuu 7 ya ile 17 ya arasndaki bu on sene iinde terbiyesini ve tahsilini verme gayretine memurdur. Ayrca lise diye bir isim altnda, orta tahsile ekli bir devre yoktur. Her trl orta mesleki tahsil, ilk tahsilden ve yksek meslek tahsil, orta tahsilden ayrlarak ubelenir387. Talebinin seecei ve ayrlaca kolda da btn karar hakk kendisinin ve ailesinin keyfinden ibaret olmayacak, bu hususta balca sz onu yetitiren messeseye decektir. Bu tedrisat nizamnda, kz ve erkek kark retimi, ilk tahsilin dnda bahis konusu olamaz. lk devreden sonra kz ve erkekler tahsillerine ayr olarak devam ederler388. Mill ahsiyet ve uurun ilm ocan temsil edecek olan messeseyi yabanc bir kelimeyle isimlendirmek son derece abes olduu iin niversitenin ismi Klliyedir. Vatann er milyon olarak taksim edilecek blgelerinde, klliyelerden bir tane olacaktr. Kz ve erkek klliyeleri ayr olacaktr. retmek gayesinde olan klliyelerde, kzlarn daha fazla ev kadn olarak yetimelerini ve sadece ilim ve retmenlii tercih edenlerden bir zmrenin yetimesini temin iin, belli bal bir merkezde bir veya iki kz klliyesi kurmak yeterli olacaktr389. Klliyelerdeki ubelerin hibir snfnda yzden fazla talebe bulunmayacaktr. Bu lye dayanarak, istek ve kalabalk miktarna gre, klliyeleri oaltmak gerekecektir390. Klliye talebesi, Yceler Kurultay makamna aday idealist gencin btn vasflarna sahip olmak mecburiyeti bakmndan, manev bir disiplin ruhu iinde

387 388

Ayn eser, s. 249. Ayn eser, s. 250- 251. 389 Ayn eser, s. 251. 390 Ayn eser, s. 354.

145

olacak, tahsilini bitirinceye kadar, madd ve manev murakabe altnda olacak, hibir ferd ve itima hak iddiasnda bulunamayacak, cemiyet idealine mkemmel bir teslimiyet belirtecektir. Klliyelerdeki eitim tamamen parasz olacaktr. Bylece gelir kayna olsun diye snflara ylan binlerce talebenin madd ve manev felaketi nlenmi olacaktr. Baz ihtisas blmleri mstesna, saf ilim plannda ezbere bilgi vermek ve bir ey retmekten ziyade, renmenin metodunu gstermek ve mcerret bilgi hassasna erdirmekten ibaret olan gaye tam tecelli edecektir391. g) Klk Kyafet: Byk Dou ideali, daima bir evde baba skynetimi tavryla milletinin klk kyafetine kadar mdahalecidir ve bata kadn kl bulunmak zere, ahlk, edep, zarafet ve ahsiyeti esas tutar392. Necip Fazl, bunlarn dnda Ba Ycelik emirleriyle, toplumun btn alanlarnda dzenlemeler getirmeye almtr. slmn emir ve yasaklarn temel alarak, matbuat, radyo, sinema, kahvehane, dans, heykel, kumar, iki, zina, fuhu, faiz, klhanbeylik, gibi hususlarda dzenlemeler ve yasaklamalar getirerek ideal toplumunu meydana getirmeye almtr.

391 392

Ayn eser, s. 355 Ayn eser, s.388.

146

D) TASAVVUF FELSEFES

1. Necip Fazln Tasavvufa Ynelii Necip Fazln hayat tarz ve eserlerinde tasavvuf duyu ve dnnn nemli bir yeri vardr. Onun genlik yllarna dayanan tasavvufa olan ilgisi, zellikle 1934 ylnda Abdlhakim Arvas ile tanmasndan sonra bambaka bir hl alm ve Necip Fazl bundan sonra tasavvuf hayat ve dnce ierisinde yer almtr393. Necip Fazln tasavvufla ilk temas, Bahriye Mektebinde renci iken edebiyat hocas brahim Ak Beyin kendisine okumas iin verdii tasavvuf kaynakl iki kitapla balamtr394. Necip Fazl, Hocalarnn en yals, derin irfan sahibi, edebiyat ve felsefeden riyaziye ve fizie kadar i ve d birok ilimde derin ve mahrem mntkalara kadar nfuz edebilmi, birka risaleden baka hibir ey neretmemi ve fazla tannmayan edebiyat hocas395 olarak tarif ettii brahim Ak Beyin, kendisine bilmeden, isteklisi olduu dnyadan, belki derme atma, fakat ilk adresleri verdiini belirtmitir. Necip Fazl okuduu bu kitaplardan ilkinin, tasavvuf hakknda genel malumatlar veren ve baz vel menkbelerini hikye eden Sar Abdullah Efendinin Semertl- Fuad (Gnl Verimleri) adl eseri, dierinin ise Nak tarikatnn zevk ve hikmetlerini anlatan Divan- Nak adl, sahibini bilmedii manzum bir eser olduunu sylemitir396. Bu kitaplar sayesinde Necip Fazl, tasavvufla, deri st bir

393 394

O ve Ben, s. 94-95. Kafa Kad, s. 154. 395 O ve Ben, s. 39. 396 Kafa Kad, s. 157; O ve Ben, s. 39.

147

sath plannda, yzeysel de olsa ilk temasnn baladn ve plastik grnlere taklan ilk iir zevkinin artk yava yava istikamet deitirdiinden bahsetmitir397. Bu eserlerin tesiriyle de olsa gerek, Necip Fazl, varlk lemiyle, aklla, lmden sonras ile ilgili kafasnda sorular ve korkularn olumaya baladn ve her eyden phe eder bir vaziyette olduunu belirtmitir. O, bu hli yle anlatmtr: Bamda ne sabit fikirler, kurcalaylar, trmalaylar... Btn bedahetler, meccan ve hazrlop insan emniyetleri nazarmda yeniden gerekletirilmesi lazm birer mahiyet alyordu. nsanlarn kalar, gzleri, parmaklar bile tuhafma gidiyor, bunlar ilk defa gryormu ve sebebini anlayamyormuasna bir garabet duygusu beni kaplyordu. Bir de, bu hislerin arkasnda, hayale smaz korkular: Ya bir sabah kalkar da, kendimde, konutuum dilden tek kelime bulamayacak olursam? ldkten sonra ebed hayat... Cennet veya cehennemde ebediyet... Sonu olmamak... Hep var olmak... Bu dnyadaki devam lsne gre nasl kavranr bu i? Akl patlamaz da ne yapar? Teki, tek olan, mutlak, mutlak olan arayan ruhum, aradmn deil, kendi varlmn sknts iinde bunalyor ve bedahet dediimiz sezi zevkini kaybettike anlamay da kaybettii hissini veren cehennemden beter bir azaba dyordu398. Necip Fazln, genlik yllarnda kafasndaki bu vehim ve sorular, Abdlhakim Arvasyi tanmasyla birlikte daha byk boyutlarda gereklemitir. O, mam- Gazalinin midesine aylarca tek damla suyu bile kabul ettirmeyen ve Paskaln beyninde urlarn en mthiini kabartan kanl fikir ilesinden payna denleri aldn, imdiye kadar bildii, rendii her eyin yklp gittiini ve her eyden

397 398

O ve Ben, s. 41. Ayn eser, s. 42- 44.

148

phe ettiini, eya ve hdiselerin asln, zn, cevherini aratrdn399 belirterek nasl bir hlde olduunu anlatmaya almtr. Onun, zihnine taklan zdraplar o denli artmtr ki o, bir phe ve i bunalm geirmitir. Fikir ilesinde byk sayg ve ballk duyduu Gazalinin ektii cinsten bir ile ektiini ve her eyi o trl kaybettim ki Allah kazandm
400

diyerek gayesine ulatn ve geirdii buhrandan sonra gerek bilgiye kavutuunu ifade etmitir. Necip Fazl, Bin bir istikamette seke seke, saa sola bkle bkle, renkten renge bulana bulana, hibir eyden habersiz ve insandaki meccan emniyet ve bedahat saadeti karsnda akn, hep o Bir etrafnda helezonlar izen 401 hayatn kendisi, Gazalinin geirmi olduu vehim ve phelere benzetmitir. Ben de bir manev buhran geirdim. Tefekkr ve byk sanat, byk nefs muhasebesine, entelektel krize ve buhrana girmeden olmaz. yle bir yere geldim ki -mam Gazalide greceksiniz402- arzn kabuu ayam bastm yerde bir santimlik bir sath gibi derhal delinecek gibi geliyordu bana. Btn itimat hislerimi kaybetmitim. Deliliinde ufkundaydm. lerisinde... Nihayet Allaha hamd ederim, imanm ucuz bir iman olmamtr. Mmin dodum. Allahn bir ltfu ile de, o iman ile kapsna kadar gtrebildiimi sanyorum. Yani o nura intikal ettim ve bulur gibi oldum403. Bana kemal yolunda akln iflasn grm ve bu iflasn yangn iinde kavrulmu biri lazmd. Nihayet buldum. mam- Gazali... Akl sahasnda bu davay; idrak

399 400

Ayn eser, s. 102-104. Ayn eser, s. 102 . 401 Tanr Kulundan Dinlediklerim, stanbul, 2004, s. 151. 402 Bkz. Gazali, el-Munkzu min-ad-dalal, s. 20-21. 403 Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 125- 126.

149

srrn sr idrakinde tamamlayan ve kafay kafayla kalbe eviren bu davalarn davasn kimse bana mam- Gazal derecesinde gsteremezdi404. Artk Necip Fazl, 1934 ncesi yaad hayatn skntlarndan, telalarndan uzaklam ve o, her eyin Allah sevgilisinin batnndan bir feyiz nuru alabilmekten ibaret olduunu ve o nura teslim olup kurtulduunu 405 ifade etmitir. Necip Fazl, slm Tasavvufuna dair okuduu btn kitaplarda bir mrid-i kmile, stn irad ediciye balanma gerekliliinden bahsedildiine ska deinmitir. Kendisinin de gerek, stn bir irad ediciye balanarak, geirdii vehim ve phelerden kurtulduuna inanmtr406. Onun bahsini ettii bu mrid-i kmil, irad kutbu ise kurtarcm, mjdecim, mridim, eyhim, efendim 407 dedii ve onun iin O ve Ben adl ayr bir eser yazd Abdlhakim Arvas Efendidir. Necip Fazln hayatnda ok nemli bir yere sahip olan Abdlhakim Arvas Efendi, 1860 (h.1281) ylnda Vann Arvas kynde domutur408. Babas Seyyid Mustafa Efendidir. Irakn deiik beldelerinde, yksek limlerden sarf ve nahiv, mantk, kelam, tefsir, hadis, afi ve Hanef fkh, fkh usul, tasavvuf, riyaziye, hendese gibi ilim dallarnda tahsil grdkten sonra Vanda bir medrese ina ettirmi ve 20 yl bu medresede ders okutmutur. Nak tarikat halifelerinden Seyyid Fehim Efendiden icazet almtr. Daha sonra stanbul Eyp Sultandaki Kagar dergahnda sohbet halkas kurmu, Beyolunda ki Aa ve Beyazt Camilerinde dersler ve sohbetler vermitir. Sleymaniye Medresesinde tasavvuf hocal yapt dnemde, Necip Fazl tarafndan da sonradan sadeletirilen er-Riyzut-Tasavvufyye (Tasavvuf Baheleri) adl kitab ve Rabta-i erife adl risalesini kaleme almtr. Soyad
404 405

O ve Ben, s.123. Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 125-126. 406 Tanr Kulundan Dinlediklerim, s. 13; O ve Ben, s. 105. 407 Babu Velilerden 33 (Altun Silsile), stanbul, 1981, s.336. 408 O ve Ben, s. 115; Babu Velilerden 33 (Altun Silsile), s. 338.

150

kanunuyla birlikte k soyadn alan409 Abdlhakim Arvas Efendi 1943 ylnda vefat etmi ve Ankarada Balum mezarlna defnedilmitir410. Ksaca kendisinden bahsettiimiz Abdlhakim Arvas Efendiyi Necip Fazl, Beyolunda ki Aa Camiinde sohbet verdii 1934 ylnda tanm ve bu tarihi kendi hayat iin bir dnm noktas olarak ifade etmitir411. Necip Fazl kendi hayat hikayesini anlatt O ve Ben adl eserini Tanyncaya Kadar ve Tandktan Sonra eklinde ikiye ayrarak, efendisinin kendi hayatndaki yerini ortaya koymaya almtr. Bu hususu iirlerindeki u msralarda da grmek mmkndr: Allah dostunu grdm, bundan alt yl evvel; Bir akamd ki, zaman duracak kadar gzel.412

Bana, yakan gzlerle, bir kerecik baktnz; Ruhuma, byk temel ivisi aktnz!413

Sonsuzluk Kervan, peinizde ben, ayakla seken topal kpeim! Bastnz yeri ta ta peyim. Bir krnt yeter kereminizden! Sonsuzluk Kervan, peinizde ben...414

409 410

Babu Velilerden 33 ( Altun Silsile), s. 336 351. O ve Ben, s. 221. 411 Ayn eser, s. 107. 412 ile, Allah Dostu, s.76. 413 Ayn eser, Mrid, s.77. 414 Ayn eser, Sonsuzluk Kervan, s. 65.

151

Abdlhakim Arvas Efendinin sohbetlerine katldktan sonra, Necip Fazlda tasavvuf dnce ortaya kmaya balamtr. Onun dnce hayatnda ve eserlerinde, zellikle tasavvuf dnceyle ilgili grlerinde Abdlhakim Arvasnin aka izlerini grmek mmkndr415. Onun eserlerinde artk tasavvuf ve din ierikler ar basmaya balam, daha nce yazd iirleri tekrar gzden geirerek kendince uygun bulmad yerleri dzeltmi, hatta kartm ve yeniden bastrmtr416. O, artk sanat Allah arama, Onun peygamberinin btnna ulama arac olarak grmeye balam417, bunun mcadelesine girimi ve bu ynde eserler vermitir. Necip Fazl, tasavvuf hayatn iine girdikten sonra mutedil bir hayat srm, dnya ve hiret dengesini kurmaya zen gstermi, arlklardan uzak durmaya almtr. Ona gre, slmn marifet ls, hayata bal ve ruhbaniyete uzaktr418. Dnyann da hiretin de hakk teslim edilecektir. slmda dnya kaakl yoktur. Her eye hakk verilecek ve hibir yerde tufeyli (bakasndan geinen) olunmayacaktr419. Onun bu ifadelerinin kaynanda Kuran- Kerimin; Allahn sana verdii eylerden hiret yurdunu da gzet, dnyadaki payn da unutma!... 420 ayeti ve Hz. Peygamberin; slamda ruhbaniyet yoktur421 hadisi vardr.

415 416

Bkz. bu izler Tasavvuf Felsefesi bal altnda yeri geldike belirtilecektir. Bkz. iir Kitaplar bal. 417 ile, s.39. 418 Nur Harman, stanbul, 1996, s. 52. 419 Ayn eser, s. 22. 420 Kasas, 77. 421 Ahmed b. Hanbel, VI, 226. Ayrca bkz. Altnta, Tasavvuf Tarihi, s. 41-44.

152

2) Tasavvufun Tanm Necip Fazl, tasavvufun tarifinin ok zor olduunu, herkese gre bir tasavvuf tarifinin olabilecei grndedir. Ona gre tasavvuf lgat iinden ziyade bir zevk ve vecd meselesidir. Tasavvuf byklerinin tariflerine dikkat edilirse, onlar bir ey tarif etme iddiasnda deillerdir. Onlar hli yaayanlar ve olanlardr422. Necip Fazl buna ramen, lgatle ifade edilebilecei kadaryla tasavvufu tarif etme zorunluluu hissetmitir. O, Abdlhakim Arvasnin, tasavvuf, beeri sfatlardan kp, meleklik sfatlarna brnmeye ve ilah ahlk ile ahlaklanmaya hizmet eden bir hldir423, eklindeki tasavvuf tarifini ele alm ve bu ynde tasavvuf tanmlar yapmtr. Ona gre tasavvuf, birok insana mahrem olan insann i memuriyeti, olu gayesidir. Tasavvuf, kullukla lah huzura ermek ve Allah bulmak davasdr. Tasavvufta kulluu bitirip ste kmak yoktur. Kulluun hibir an ve mekannda ste kmak yoktur. Kulluu devaml yceltmek vardr. Tasavvuf, Mutlakta fani olmak ve onda bek bulmak gayesi ve rejimidir424. Necip Fazln saysz gidebilir dedii bu tariflerin yannda mahhas, husus ve bizzat tasavvufun Hz. Peygamberden kaynaklandndan yola karak yle bir tarif yapmtr: Ona gre, tasavvuf, onun ruh emanetidir. Tasavvuf, onun btndr. Tasavvuf, onun zdr. O, kinatn varlk sebebi, Allahn sevgilisi ve insanlk ehramnn (piramidinin) son noktasdr. Ona gre bu tarif mutlaktr ve tasavvuf dine sonradan eklemedir! diyenlere bir cevaptr425.

422 423

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 104. Abdlhakim Arvas, Tasavvuf Baheleri, sad. Necip Fazl Ksakrek, stanbul, 2004, s. 14; Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 103. 424 Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 105. 425 Ayn eser, s. 105.

153

3) Tasavvufun Keyfiyeti Hakkndaki Baz Grler Necip Fazla gre tasavvuf mevzuunda dtan ve sath st be trl anlay ve gr tespit edilebilir. Bunlar: a) Tasavvufa akl ermez bir keyfiyet, evliyalk diye bakanlarn basit anlay. Bu anlay bir fevkaladelik tespitinden ileriye geemez ve hibir tarif ve izaha yaklaamaz ki bu avam grdr. Bunlar trbelere ve mezarlara aput balarlar, evliya bildikleri ahslarn nnde diz kerler ve baka bir ey bilmezler. Bu baland ahsn harikalar yaptn kabul eden, fakat bu mevzuda hibir ey bilmeyen kaba bir teslimiyettir. b) slmda yar aydnlarn anlay. Bu zmre tasavvuf iin, ledn ilmi, i lem bilgisi, ilah marifet ve daha bir ok yafta, klie ve iinden incisi dm istiridye kabuklar gibi kelimeler kullanr. c) slm ruha yanamayanlarn tavr ve gr. Bunlar tasavvufun dine sonradan ekleme bir messese olduu ve kendilerince eriatn hain llerini yumuatmak ve tatlandrmak iin getirildii iddiasndadrlar. d) Bat kltrne biraz ulaabilmi nasipsizlerin gr. Bunlar Tasavvufun, skenderiye mektebinden devirme olduu ve yine kuru grdkleri slmiyete renk ve hava getirmek iin benimsendii grndedirler. e) Din iinden tasavvufu red davran. Bunlar kendilerince slmiyet ve eriat mdafaa ettiklerini ileri srerler. Tasavvufu eriat d, hatta eriata aykr kabul ederler. Onu kanun ve l d bir bidat, yani uydurma yenilik sayarlar. Bu, bn Teymiyye yolundakilerin grdr426.

426

Ayn eser, s. 10 11.

154

4) Tasavvufun Douu ve Gelimesi Necip Fazl, tasavvufun kaynann Hz. Peygambere dayandn, fakat messeselemesinin daha sonra ortaya ktn belirtmitir. Onun bu grlerinde, genel olarak mutasavvflarn, zellikle Abdlhakim Arvas Efendinin dncelerinin etkisi grlr. Ona gre, Allah resul dneminde, herhangi bir sorunla karlaldnda, bu problemlerin zm iin ona bavuruluyordu ve sorunlar zme kavuturuluyordu. Onun vefatndan sonra ortaya kan sorunlar sahabelerin de yardmyla halledilmeye allyordu. Fakat hicr birinci asr sonlarnda, insanlar arasnda ihtilaflar balayp ayrlklar dounca, din mertebelerde de deiiklikler ve bozulmalar meydana geldi. mmetin sekinlerinden, din ilerde iddet ve inayetleri olanlara zhhd ve ubbd (zhd ve kulluk gsterenler) isimleri verildi ve bylece dierlerinden ayrlmalar saland. Daha sonra, bir takm bidatler ve uydurmalar doup frkalar arasnda ayrlklar meydana knca, her frka kendi havassna

(sekinlerine) zhid ve bid dedi. Frka-i Nciye ( kurtulu frkas)den olan ehli-i snnet ballarndan, kalplerini gaflet yollarndan koruyan, nefslerini Allah ile hfz edip murakabe edenlerin bu vasflarna tasavvuf, kendilerine de suf denilerek, bununla dierlerinden ayrldlar427. Ona gre, tasavvuf ve suf isimleri, hicr birinci asrn sonlarna doru kullanlmaya balanmtr.. Bu lakapla adlandrlanlardan ilk mutasavvf, Kfeli428 Ebu Him es-Suf
429

( .150 / 767)430dir. Onun iin, zamann emri tarafndan

amda, Remle denilen yerde ilk dergh ina edilmitir. Ebu Ham es-Sufden
Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s.113. Ayrca bkz. Abdlhakm Arvas, Tasavvuf Baheleri, s. 15. 428 Halkadan Prltlar, Ankara, 1968, s. 11; Necip Fazl baka bir eserinde Ebu Him es-Sufinin aml olduunu sylemitir. Bkz. Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 114; Arvasye gre ise Ebu Him es-Suf, bu knyesiyle mehurdur ve aslen Kfeli olup, amda iradla meguld. Bkz. Tasavvuf Baheleri, s. 15. 429 Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 114- 115. 430 brahim Agh ubuku, slam Dncesi Hakknda Aratrmalar, Ankara, 1983, s. 176.
427

155

sonra kol kol tasavvuf halkalar balam ve dalmtr. Fakat tarikat isimleri bu dnemden ok sonra ortaya kmtr431. Necip Fazl, suf kelimesinin kayna hakknda iki gr ele almtr. Bunlar: a) Suf kelimesinin, arlk, duruluk, saflk anlamndaki saf kknden gelebilecei grdr. Necip Fazl, Abdlhakim Arvas Efendinin, suf, kelimesinin safdan geldiine dair bir remz bulduunu ifade etmitir432. Arvasye gre, rivayet edilen bir hadiste Allah resul, mbarek peygamberlik simalarnda ak bir hzn ve deiiklik eseri olduu halde, sahabeler meclisine gelmiler ve Bu dnyann safs (safl) gitti, kederi (bulankl) kald433 buyurmulardr. Bu hadis-i erifte tasavvuf, suf ve mutasavvf kelimelerinin safvetden geldiine bir remz ve iaret vardr. Safv kelimesinde f harfinin nce gelmesi, sufde ise sonra gelmi olmas, bu kelimelerin deiik kklerden geldiini gsterirse de, tasavvuf kelimesinin oka kullanlmasndan, fnin vden nce sylenmesinin kelimeye hafiflik kazandrmak iin olduu, yani bir telaffuz galat bulunduu baz tasavvuf kitaplarnda zikredilmitir. Hatta peygamberlerin safvetle vasflanm olmalarndandr ki, Kuran- Kerimde safvet kknden treyen stf, estaf, yestaf, kelimeleri434 onlarn stn hallerini beyanda zikredilmitir435. Necip Fazlda bu gr dorultusunda gerekten saf ve safvetin btn peygamberlerin vasf olduunu ifade etmitir436.

Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 116. Ayn eser, s. 103 104. 433 bn Mace, es-Snen, Zhd, 1; bn Hanbel, Msned, V, 290. 434 l-i mran, 33. ayetinde yer ald gibi. Bu kelimelerin Kuran- Kerimde 13 yerde getii hususu ve bu konuyla ilgili bkz. Bkz. Tasavvuf ve nsan, rfan Gndz, Tanm, Kaynaklar ve Tesirleriyle Tasavvuf, der. Cokun Ylmaz, stanbul, 1991, s. 41-42. 435 Tasavvuf Baheleri, s. 10. Ayrca bkz. Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul, 1994, s. 52. 436 Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 103 - 104.
432

431

156

b) Baka bir nazariyede ise, suf kelimesinin ynden bir kuma manasna gelen softan geldiini, bu taife mensuplarnn da yn elbise giydiklerinden bu isimle anldklar ileri srlmtr437. Necip Fazl bu iki gr ele aldktan sonra, btn bunlarn yaktrma szler olduunu, bunlardan birinin suf ve tasavvuf kelimelerinin kayna olabileceini veya hibirinin olmayabileceini ifade etmitir. Ona gre tasavvuf, kelime st, varlmaz bir haldir. O hlin ismi ne ise tasavvufta odur. Bunu byle almak lazmdr. O, kelimelerin, lgatlerin ekicisi olmamaldr438. Necip Fazl, bu hususta da Arvasnin, suf kelimesinin kayna hakkndaki grlerinin

Abdlhakim

nihayetinde dile getirdii gre varmtr. Arvasye gre, suf kelimesi bir sebep ve mnasebet aranmakszn, kalp safsna, gnl btn yabanclardan arndrma ve lah zikirle kalbi donatmaya malik olanlara isim olarak verilmitir. Bu stn taifede bu gibi hususlarla kymetli vakitlerini zyi etmemilerdir. Bunun iin byle kyas ve kelime kkleriyle megul olmaktan kanlmaldr439. Necip Fazl, tasavvufun balangcn Hz. Peygambere dayandrm ve tasavvufu, onun btn olarak grmtr. Ona gre Allah resulnden itibaren hicr 1inci asr sonu ve 2nci asr balarna kadar tasavvufta hibir messeseleme grlmemitir. Bu dnemde messeseleen yalnzca eriattir. Buna ramen tasavvuf, bir i dnya esrar olarak ve messeselemeden gizli gizli seyreden bir ruh hlinde devam etmitir440.

437 438

Ayn eser, s. 104. Ayn eser, s. 104. 439 Tasavvuf Baheleri, s. 12. 440 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 113.

157

Necip Fazl, Hz. Peygamberden sonra tasavvufun en ince ve nazik kolunun Hz. Ebu Bekire, dier btn kollarn ise Hz. Aliye bal olduunu441, nihayetinde tasavvufun Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ali koluyla Hz. Peygambere dayandn ileri srmtr442. Ona gre, hicret esnasnda Sevr Maarasnda en gizli has oda esrar alr. Allahn resul, Hz. Ebu Bekire iki dizi zerine kmesini, dilini damana yaptrmasn ve gzn yumup zikretmesini emreder. Bylece tasavvufun, Hz. Peygambere ait nisbeti, oradan gelen yol olduu ve her eyin orada bulunduu anlalmtr443.

5) Tasavvufun Kayna Hakkndaki Baz ddialar Necip Fazl, tasavvufun ortaya kmasna tesir ettii iddia edilen iki gr ele alarak, bu grlerin yanlln ortaya koymaya almtr. a) skenderiye Mektebi ve Yeni Eflatunculuk444: Necip Fazla gre bu mektep, Aristonun diyalektiini, Platonun ideler lemi nazariyesi ile kartrr. Bu mektep metodunun, saf fikir ve hiss istidll olduunu syler. Bu gr hiss istidllden gelir, ii neticesiz bir noktaya getirir ve vecd ve istirak gayesine balar. stidll yolu ile gelip vecde gemekte dnyann en byk bir olmaz, muhali vardr. Hiss istidll, insan, nihayet kendi z varlna bal bir akl kamamasna gtrr. Varlndan geici, ztn grmeyici, kendini kaybettirici, bir fen noktasna vardramaz. Bu, kendinde olarak kendimde deilim! iddiasna varr ki, kamam
441 442

Ayn eser, s. 179, 150. Ayn eser, s. 150 -151. 443 Ayn eser, s. 109-110; Hazret-i Ali, stanbul, 2004, s. 44. 444 Yeni Eflatunculuk, M.S. 270 ylnda len Plotinin, Eflatunun ideler nazariyesine dayanarak ortaya att mistik felsefe. Plotin, skenderiye mektebine, Yeni Eflatuncu felsefeyi kurarak yeni bir hviyet vermitir. Plotinin mistik anlay monist, panteist ve sudru esas alan bir felsefedir. Plotinin sudrcu hiyerarisinde, pramidin zirvesindeki en yksek noktaya, Bire tacrbe ve akl yoluyla deil, mistik bir vecd yoluyla ulalr. Bkz.Sleyman Hayri Bolay, Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, Ankara, 1999, s. 509 510, 233.

158

bir akln oyunundan ileriye geemez. Balkla ku evlenip de ocuk sahibi olamazlar. Akl eer balk, vecd ise kusa yollar ebediyen birleemez. Zorlarsanz bu i yine akl meselesi olarak kalr. stelik akl da z pay iinde iptal eder445. Necip Fazl, tasavvuf ile bu mektep arasnda farklar olduunu ifade etmitir. Bunlar : a1) Nev Eflatuniyye, akl harap etmenin, tasavvuf ise tamamlamann ve tketmenin yoludur. Biri akldan gelip ruha giremiyor, dieri ise, ruhtan gelip akla yalnz tbilik rtbesini veriyor. Tasavvuf, ruhtan gelip akla hisse veren, akl, hissesine asla tecavz ettirmeyen ve gayeyi ne aklla olur, ne de aklsz diye tespit eden lah marifet rejimidir446. a2) Tesiri ve takipileri 5nci asra kadar devam eden skenderiye mektebinde, bize yalan veya doru tarafndan telere ait bir haber getirici bir tek ermi yoktur. Tasavvufta ise veliler silsilesi vardr. a3) skenderiye mektebi iin samalklarla dolu dedikodusundadr. Tasavvuf kahramanlar ise yaantsndadr ve iarlar kl (sz) adaml deil, hl (bizzat yaama)dr. a4) skenderiye mektebinin byk metafizik llere dayal ve sistem belirtici kitaplar da yoktur. Bir yarm ksr psikoloji ve Platondan devirdikleri ve ksrlatrdklar bir yarm ideoloji vardr447. Necip Fazla gre, nihayetinde skenderiye mektebinden devirilmi olduu iddia edilen tasavvuf byle bir dnceyi alm olamaz448.

445 446

Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 36. Ayn eser, s. 221. 447 Ayn eser, s. 37. 448 Ayn eser, s. 221.

159

b) Budizm: Necip Fazl, Budizmdeki nirvana449 ile slam tasavvufundaki fen arasnda benzerlik kurularak, slm tasavvufunun kaynann Budizme dayandrlmasna kar kmtr. Ona gre, Budizmde nirvana, nefsi ldrp yokluk iinde rahat ettirme, adem felsefesidir. slm tasavvufunda ise, nefsi imana getirip, onu Allaha teslim etmek ve Onda beknn safa ve saadetine ermek vardr. Birinin yolu hi, dierinin ki ise heptir450. Necip Fazl, bu iddialarn sonucunda tek hakikatin tasavvufta olduunu ifade eder. Ona gre, ismi hakikatin kaps olan bir kap vardr ve her eit insan hakikate talip olduunu syler. Ama insan says kadar da hakikat vardr. Buna ramen hakikat tektir ve tasavvuftadr. Bunun dnda ne kadar anahtar varsa hepsi kapy bo yere zorlayanlarn sisteminden baka bir ey deildir451.

6) eriat Tasavvuf likisi Necip Fazl, tasavvufun, nbvvet ve risaletle baladn, dolaysyla onun, dinin esasna bal tamamlayc nokta olarak grlmesi gerektiini452, bunlarn birbirinden ayrlamayacan453 ska ifade etmitir. Onun bu dncesinin ortaya kmasnda, eriat ve tasavvuf arasndaki ilikiyle ilgili olarak Abdlhakim Arvas Efendinin; Tasavvuf, eriatn hakikatleriyle vasflanmaktan domutur. eriattan murad, lah emir ve yasaklardr. Tasavvuf, eriatn ameli hususlarnda tatbikini ve

Nirvana, Budizmde, her trl isteklerden, tutkulardan, duygulanmlardan kurtulup, benin ortadan kalkt en yksek ruh durumuna erime. Bkz. Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, s. 133. 450 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 220. Daha fazla ayrnt iin bkz. Tasavvufa Yabanc Tesir Meselesi, Mehmet Bayrakdar, Tanm, Kaynaklar ve Tesirleriyle Tasavvuf, s. 91-100. 451 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 221. 452 Ayn eser, s. 11- 12. 453 Ayn eser, s. 107.

449

160

kolaylkla yerine gelmesini salayc bir vasftan ve vesileden ibarettir, grnn etkili olduu sylenebilir.

454

Necip Fazl tasavvufu, dinin esas olmak bakmndan esasn ruhu olarak grmtr. Ona gre dinin esas, ancak resuln tebli ettiidir ve bu da eriattir. eriatn ruhu, z, mahremi de tasavvuftur455. Necip Fazl, tasavvuf ve eriat arasndaki ilikiyi, tasavvufu dinin esasna bal tamamlayc bir nokta olduunu u tasvirle ifade etmeye almtr: Korkun hayal kuvveti olan bir ressamn izdii bir da resmi dnn! Billurdan bir da. Kat kat ge doru ykselmi bu dan etrafnda sonsuza kan bir yol. Yol asfalttr. Yannda incecik imen bir pist onu takip eder. Asfaltn bir yerde durur gibi olduunu

grrz. Ondan sonra imen pist devam eder. Dan tepesinde ise muhteem bir saray. inde gze grnmez mahluklarn meclis kurduu bir saray. Bu sarayn kapsna yalnz imen pist varyor... u var ki, bu imen pist, geldii asfaltn, yani ana caddenin bir kopuntusu deildir. Dorudan doruya ondan gelmektedir... Yani eriattan. Bu imen pist, bandan beri ana caddeyi takip ederek gider. Ondan sonra, eriatn gtrd hibir noktada ondan ayrlmakszn devam eder.456 Necip Fazl, eriat ile tasavvufun birbirinden ayrlamayaca hususunu anlamayp, yalnz tasavvufu dinin esas kabul edenlerle beraber, tasavvufun dinde olmadn dile getirenlere eletiriler getirmitir. Ona gre, tasavvufu tek bana dinin esas kabul edenler, tasavvufu dinin temeli bilenler, eriat reddedenlerdir. Bunlar kfre girmilerdir. eriatn kabul etmedii hibir kymet makbul deildir ve onun llendirmedii, kucaklamad hibir hakikat mevcut deildir. Fakat eriat z teblileriyle esastr, tasavvuf hibir ey deildir demek de, eriatn ruhunu
454 455

Tasavvuf Baheleri, s. 17 18. Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 12 456 Ayn eser, s. 11.

161

grmemek ve sathta kalmak gibi bir hataya gtrr. Ruh ile beden arasndaki mnasebeti sezenler, eriat ve tasavvuf arasndaki ilikiyi kestirirler457. Necip Fazl tasavvufun, eriat gibi herkese tebli edilmesi lazm gelen, umum bir husus olmad grndedir. O, bu hususla birlikte, eriatn, resuln zahiri, tasavvufun ise onun btn olduu grn yine bir misalle ifade etmeye almtr. yle ki: Hayalin grmedii bir mimar dnn! Btn izgileri, motifleri, mukavemet hesaplar, zarafet slubuyla muazzam bir mimar. te bu cephe eriattr. inde hibir n ifade edemeyecei nuran prltlarn kaynat has odas da tasavvuftur458. Ona gre nebi, beeriyete bu binann iindeki kurtulu odasnn kanunlarn teblie memurdur. Memuriyetin aslsi ve belki nihasi budur. Fakat Allahn kanununda, o byk zirve noktasna doru giderken kemmiyetlerin yani kalabalklarn ayklana ayklana gitmesi lazmdr. Onun iindir ki, eriat umuma tebliler manzumesidir. Tasavvuf ise, ak bir kap halinde herkese bir tebli manzumesi deildir. Netice davet noktasdr. Fakat bu herkese mahsus deildir. eriat umum, tasavvuf ise hususdir459.

7) Tasavvufun Mevzu Necip Fazl, tasavvufun mevzu hususunda Abdlhakim Arvasnin;

tasavvufun mevzu, kef ve mahede yoluyla, belki, vecd ve vicdan yoluyla, Zt, lah sfatlar, olular, tecelliler, Allahn isim ve fiilleridir460 grn kabul etmitir. Necip Fazla gre tasavvuf, zevk ve vicdan yoluyla, zevken idrak etme halinin keyfiyetidir. Dolaysyla tasavvufun aleti zevk ve vicdandr, akl deildir.

457 458

Ayn eser, s. 12. Ayn eser, s. 106. 459 Ayn eser , s. 107, 12. 460 Tasavvuf Baheleri, s. 22.

162

Yalnz akln hissesi de vardr461. Nefs ile mcadele esnasnda bu yolda meydana gelen zevklerden, bir zevkten dier bir zevke ykseli keyfiyetinden zevken idrak halinin keyfiyetine kadar bu hallerin erhi, stlahlara dklmesi462 akln hissesidir. Necip Fazl, byk mutasavvflara ait olduunu syledii, tasavvuf bir cephesiyle ilimdir. Onun mevzuu bakmndan btn zahir ilimlere nisbeti denizin damlaya nisbeti gibidir. Bu messirle eser arasndaki fark gibidir463, ifadesinden yola karak, tasavvufun Allah ile kinat davas olduunu, eserin messirden, kinat ilminin zat ilminden stn olmasnn dnlemeyeceini ifade etmitir. O, vcup lemi ile mmknt lemini ele alarak, mmkntn ne kadar sonsuz olursa olsun, katiyet lemine nisbet olunamayacan, tasavvufun dier ilimlerden farknn bu olduunu ileri srer464.

8) Tasavvufun Gayesi Necip Fazla gre tasavvufun gayesi, kt ahlk ve dk vasflardan

arnmak; insann ana sermayesi olarak kabul edilebilecek stn ahlk ve yce vasflarla donanmaktr465. O, Hz Peygamberin, Ben stn ahlk tamamlamak iin gnderildim466, mealindeki hadisin iaretlerinden, peygamberin gnderiliinin ve peygamberliindeki gayenin, stn ahlk tamamlamak olduunun anlaldn ve ahlkn sadece dnya grnn bir neticesi olmayp, ayn zamanda sebebi olduunu ifade etmitir467.

461 462

Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 114. Ayn eser, s. 111. 463 Ayn eser, s. 114. 464 Ayn eser, s. 114. 465 Ayn eser, s. 138. 466 Malik, Muvatt, Husnl Hulk, 8, II / 904. 467 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s.137-138.

163

Necip Fazl, peygambere tam anlamyla uymann, tasavvuf ehlinin gayesi olduunu, peygamberin de ahlk keremleri tamamlamak iin gnderildiini dolaysyla tasavvufun da gayesinin kiinin stn ahlkla vasflanmasn salamak olduunu ifade etmitir468. Necip Fazl, Abdlhakm Arvas gibi469, insann sfl ve ulv vasflarnn

olduunu ifade etmitir. Necip Fazla gre, tasavvufta umum bir kinat gr vardr ve hakikat kabul edilir. Bunlardan ilki, mutlak, faal, tek olan Allahn hakikatidir ki, bu bizzat Vacibl- Vcudtur. kincisi, sfl, mnfail ve mukayyet olan insan d lemlerin hakikatidir ki, bunlar mutlaka mukabil kaytl, faale mukabil mnfail, ulviye mukabil sefildir. ncs ise, mutlak ile mukayyet, faal ile mnfail, ulv ile sfl, messir ile mteessir arasn birletiren; bir ynyle mutlak, bir ynyle mukayyet, bir ynyle faal ve bir ynyle mnfail olan insann hakikatidir. nsanda, en aadan en yukarya doru iki hakikat aras bir cereyan geirme istidad vardr. te tasavvufun gayesi, insann birinci hakikatindeki ulviyetinin, ikinci hakikatine galip gelmesini salamaktr ve bu Allaha ermenin yoludur470.

9) Baz Tasavvuf Istlahlar a) Mrid Necip Fazla gre mrid lgatte; iradesini teslim eden, murada talip olan kimsedir. Tasavvuf da ise mrid, keml derecesine ulamak iin lah marifet yolunu dileyen kimsedir. Mridin baz vasflar vardr. Bunlar, irade, istikmet, edep ve vakttir.

468 469

Ayn eser, s. 141. Bkz. Tasavvuf Baheleri, s. 19 21. 470 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 119.

164

a-1) Mridin Baz Vasflar 1) rade: Mrid irade sahibidir. Lgatte dilemek olan irade, tasavvuf stlahnda, bu yola girenlerin balang halleridir ki, sadece Allah istemekte kalbin ayaa kalkmas, ahlanmasdr. rade, ihlasla beraber her eyin badr ve btn hviyetini o istekte kmeleyebilmek, toplayabilmektir. Bir byk veli, Ben iradenin ne demek olduunu bir kediden rendim! demitir ki izah yledir: Kedi, bir delikteki fareyi, btn tyleri kabarm, btn adaleleri gerilme ve kaslma halinde kollamaktadr. Kendisini farenin hareketlerine o trl kaptrmtr ki, tamamen

kendini oraya vermi bir halde hibir noktas bo deildir471. Necip Fazl burada, Allah murad etmekte kalbin cokunluunu ifade etmeye almtr. 2) stikmet : Lgatte doruluk demektir. Tasavvuf stlahnda ise istikmet; her trl tecelli nnde yine hakk olan ly (lah ahitlere riayetle lleri472) muhafaza etmeye devam etmektir. Abdlhakim Arvas, Allahn bir ayet-i kerimesiyle473, iman ve amellerinde, farzlar eda etmekte istikamet gsteren kullarn, vaad edildikleri cennetle mjdeleyeceklerini beyan buyurmasndan, istikametten muradn doru yola (srat- mstakime) smsk balanmak, din ve dnya ilerinde lye riayet etmek olduunu ifade eder474. Necip Fazl a gre, Allah resulnn Hud Sresinin kendisini ihtiyarlattn buyurmas475, istikmetin en zor vasflardan biri olduunu ifade etmektedir476. 3) Edep : Edep, hududa, llere riyet etmek demektir. Yani Allaha kar, edep llerini muhafaza etmek, haddi bilmektir. Necip Fazl, Abdlhakim
Ayn eser, s. 145. Bkz. Arvasi, Tasavvuf Baheleri, s. 32. 473 Fussilet, 30. phesiz, Rabbimiz Allahtr deyip, sonra dosdoru yryenlerin zerine melekler iner. Onlara: Korkmayn, zlmeyin, size vdolunan cennetle sevinin! derler. 474 Bkz. Tasavvuf Baheleri, s. 30. 475 Tirmizi, es-Snen, Tefsiru Sreti, 56/6. Daha fazla ayrnt iin bkz. Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, c. 5, s. 17-18. 476 Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s.145.
472 471

165

Arvasnin; Edep, hududa riayet etmek demektir. En byk edep, lah hududu muhafaza etmektir477, ifadesinden yola karak edebin, had meselesi olduunu sylemitir. Ona gre, ressamlarn nceden hazr karelere ekilleri uydurmas gibi, mrid llere riyet edendir478. 4) Vakt : Vakt, basit gibi grnse de ok derin bir mefhumdur. Tasavvuf stlahnda, insann iinde bulunduu zaman murad edip, mazi ve istikbl aras olan hl kastedilir. Mazi bir kl yndr. Gelmi ve gemitir. stikbl ise bir kuruntu, bir vehim, bir plandr. Olan vardr. Dem bu dem, saat bu saattir. Sofi bnl-vakt (vaktin olu)tir. Yani mrid, iinde bulunduu vaktin lzum ve icaplarn yerine getir, hibir iini bir n ileriye tehir etmez, btn hviyetini o n iinde toplar. nk yarna ait her ey belirsizdir479. Necip Fazl, Muhammed Prisa Hazretlerinin; Gafil halk tembelliinden bir laf eder: Yarn olsa da bir i ilesem!.. der. Bilmez ki, bugn, dnk gnn yarndr. Bugn ne ilemitir ki, yarn ne ilesin? szn aktararak, mride ait vasflar iinde vakit uurunun iinde bulunulan hle ait olduunu ifade etmitir480. a-2) Mridin lk Talip Oluu Necip Fazl, lah marifet yolunda tasavvuf yoluna giren kimsenin, keml mertebesine ulamak iin takip edecei baz usllerin olduunu ifade eder. Bunlar: 1) Mridin D Rejimi: Bu yola talip olan mridin ilk bata takip edecei usl, ahlk sfatlarla vasflanmaktr. Bunlarn banda da, klleti tam, klleti menm, klleti kelm, zikri mdm, fikri tamm, yani az yemek, az uyumak, az konumak, devaml zikir halinde bulunmak ve -irade meselesinde olduu- gibi fikir
477 478

Tasavvuf Baheleri, s. 83, O ve Ben, s. 146. Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 147-148. 479 Ayn eser, s. 146; Ayrca bkz. Arvasi, Tasavvuf Baheleri, s. 32-34; Altnta, Tasavvuf Tarihi, s. 66 - 67. 480 O ve Ben, s. 148; Halkadan Prltlar, s.175.

166

tamamlnda olmak ahlk dsturu gelmektedir. Mrid, ahlkla ilgili bu sfatlarla vasflandktan sonra bu yolda ilk adm atm olacaktr. Bu vasflar, hakikaten keml yolunun insanna ait vasflardr. Fakat bunlar d rejimdir. Asl olan i rejimdir. 2) Mridin (Asl) Rejimi: Mridin asl rejimi, iki nokta zerende toplanr. Biri zikir, dieri de rbtadr481. 2a) Zikir: Lgatte anmak, hatrlamak manasndadr. Tasavvuf stlahnda ise; devaml Allah anmak, Onun ismini yad etmek demektir. Bu sradan bir anma olmayp, Allah ismini btn kutsiyeti, derinlii iinde kaybolarak, eriyerek merasimle anmaktr. Necip Fazl, Abdlhakim Arvasnin; Zikir, hudutsuz bir denizdir. Herkes o denizden bir hisse alr, onunla teselli bulur482, szn ok beendiini, zikrin anlatlr gibi olmadn, herkesin zikirden farkl paylar aldn ifade etmi ve bunu u rnekle aklamaya almtr: Size zerinde denizlerin karaya vurduu bir resim gstersem, resim ne kadar canl olursa olsun, slanma hissi duyar msnz?483 Necip Fazla gre, zikir, btn tarikatlarn ve lah marifet yolunun hemen hemen ana sermayelerinden biridir. Byle olduuna gre btn yollarn ayrm kabul edilen zikir eidi iledir. O, iki eit zikirden bahsetmitir. Bunlardan ilki zikr-i cel (ak zikir), dieri ise zikr-i haf ( gizli zikir)dir. Zikr-i cel, herkesin duyaca kadar sesli yaplan zikirdir. Bu zikir, kalb eliiyle olan zikirdir. Yalnz tek bana dil ile yaplan zikrin faydas azdr. Allahn resul, Hz. Aliye kalb refakatinde dil zikri tlim buyurmulardr484. Arvasye gre,

481 482

Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 149. O ve Ben, s. 157. 483 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 151. 484 Ayn eser, s.150

167

bu eit zikir, lisan ve kalple birlikte olan ki, Allah ehlinin bykleri, yksek derecelere erilerinden sonra ancak bu eit zikir ile megul olabilirler 485. Zikr-i haf ise, kalbten, iten zikirdir ki, lisann onda nasibi yoktur. Naklik yoluna mahsus zikir budur. Bu zikir balang olarak Allah resulne bal bir keyfiyettir486. O, hicret esnasnda, Sevr Maarasnda, Hz. Ebu Bekiri diz st oturtmak ve gzlerini yumdurmak suretiyle ona gizli zikri talim buyurmulardr487. Necip Fazla gre, Allah resulnn byk emaneti iki byk sahabe yoluyla ve koluyla gelir ki bunlardan ashabn en by Hz. Ebu Bekir, dieri ise yine ashabn byklerinden Hz. Alidir. Bu yollarn arasndaki fark kbil zikir eidiyledir488. 2b) Rbta: Necip Fazln rbtaya ait dncelerinin kaynanda, Abdlhakim Arvasnin Rbta-i erife adl rislesi vardr. O, sistemli olmasa da deiik birka eserinde, rbtann tarifi, hakikati, usl, gayesi, artlar ve rbta edilecek mridin vasflarna dair aklamalar yapmtr. 1)Rbtann Tarifi: Rbta, fen fillah (Allahta fni olma) makamna ulam kmil bir mridin huzur ve gyabnda, slikin (tarikat yoluna giren kimsenin) hibir an o ztn sretini kaybetmeden hayalinde muhafaza etmesidir489. Rbta, nefsin kirini temiz hale getire getire Allahn huzuruna, mridin ruhaniyet klyla kabilme srrdr. Rbta, Allahta fni olmann balangc, mritte fni olma halidir490. 2)Rbtann Hakikati: Necip Fazl, rbtann dayand kaynaklar

belirtmeksizin, rbtann hakikatinin, aslnn kitap ve snnetle sabit ve kat bir

485 486

Arvas, Rbta-i erife, s. 8, 46-47. Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, 150. 487 Ayn eser, s. 109-110. 488 Ayn eser, s. 150; Peygamber Halkas, stanbul, 1968, s. 14, 489 Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 151. 490 O ve Ben, s. 154.

168

keyfiyet olduunu ileri srmtr491. Ona gre, ashapta btn rbta Allah reslnedir. Rbta o kadar yerlemiti ki, Hz. Ebu Bekir, Allah reslnn, ruhniyet cihetinden husus hallerinde, yani en zarur hacet hallerinde bile gznn nnde kalmasndan ve ayrlmamasndan ikayet etmitir ki bu rbtaya en gzel rnektir492. Necip Fazl, rbtann aslnn, dayanann olmad ynndeki grleri eletirerek, rbtaya itirazn felaket olduunu ifade etmitir. Ona gre, bazlar, rbtann, eyhini mbalaa ile bytmek, onu gaye edinmek olduunu zanneder. Fakat rbta, eyhinin klnda lah huzura doru kmak iin bir vasta edinmekten, bir bilet almaktan baka bir ey deildir493. Bazlar da, Allah ile kul arasna girilir mi ? szyle rbtaya itirazda bulunmulardr. Fakat rbta, Allah ile kul arasna girme deil, kulu Allaha gtrme iidir. Yoksa zaten her fert Rabbiyle yapayalnzdr. Bu manada zaten araya girmek muhaldir. Bu ileridekinin geridekini ekip gtrmesinden ibarettir. Eer btn olarak vastaya ihtiya olmasayd, bir tane nebi ve resl gelmezdi494. Necip Fazl, Allah ve hakikate delalet yolunda vastann ne demek olduunu yle aklamaya almtr: O, Sen, raftaki bir kitab almak iin bile araya vasta koyar, iskemleye karken; sen, vapurdaki yolcuyu semek iin bile vastasz edemez, eline bir drbn alrken, Allaha vastasz ermekten nasl bahsedebilirsin?495 diyerek, rbtann, vasta hikmetlerinin en ileri tecellisi olduunu ifade etmitir. O, en

491

Rbtann sabit olduu meselesiyle ilgili bkz. Abdlhakm Arvas, Rbta-i erife, s. 28- 40. Arvas, Vesileye yapnz(Maide, 35) ve Ey man edenler, Allaha balannz ve dorularla beraber olun (Tevbe, 119) eklinde meal verdii ayetleri rabtann hakikatine delil gstermitir. 492 O ve Ben, s. 154; Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 152. 493 Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 152. 494 O ve Ben, s. 155. 495 Ayn eser, s. 156.

169

byk vastann Hz. Peygamber olduunu, ondan sonra sahabe, sonra vel, sonra lim, sonra basit ve kuru Mslmann vasta olduunu ileri srmtr496. 3) Rbtann Usl: Necip Fazla gre, rbtann, metot olarak akl bilgi cephesinde yeni ve gizli bir ey yoktur. Tatbik edile gelen rbtann usl, asl sahibinden, Allah reslnden beri gelen usuldr. Rbta iin ksaca birka usl vardr. Birincisi, slikin, kmil mridin sretini karsnda grp, kalbini geni ve uzun bir dehliz, bir koridor farz ederek, mridi o dehlizde yryor ve kendisine doru geliyor hayal etmektir. Bu rbtann iptida eklidir. kincisi, slikin, kendisini mrid kyafet ve heyetinde grmesidir. Bu rbta ekline telebbs (giyim ekli) rbta denir497. Necip Fazla gre rbta, kendinden geme ve huzur hli balayncaya kadar srdrlr. Rbtann gayesi olan mridin kalbinden gaflet ve karanln kovulmasyla kendinden geme ve huzur hli zuhur edince, slik rbtay keser ve bu hle dner ve bu hl zerinde kalr. Yoksa gaye dururken vastaya bal kalmak gibi bir tehlike doar ki bu, huzurun kaybolmasna yol aar498. 4)Rbtann art: Necip Fazla gre rbta, fen fillah makamna ulam kmil mride yaplr. Bu makama ulamad halde kendisine rbta ettiren ve rbta eden kimse ziyandadr. Rbtann gayesi, mridin kalbinden gaflet ve zulmetin kovulmas iken, bunu kendi kalbinden kovamayanlarn, kendilerine rbta ettirmekle onlarn bu gafletlerini gidermeleri mmkn deildir499.

496 497

Ayn eser, s. 156. Ayn eser, s. 152- 154. 498 Ayn eser, s. 173. 499 Ayn eser, s. 172.

170

a-3) Mridin Makmlar Necip Fazla gre makm, mridin ilah marifet yolunda kazand manev mertebesidir. Mridde, intisaptan ve doru yola gitmekten baka bir takm tecelliler balar. Bunlara makm denir. Makmlar, hibiriyle teselli bulunulamayacak, srekli olarak insan renkten renge sokan lah imtihanlar ve itlerdir. Bu makmlar keml mertebesine erimek iin birer kprdr. Bunlar alr500. Necip Fazl, makmlarn ileri dereceleri olduunu ifade etmitir. Fakat o, ilk mertebe olarak grd baz makamlar aklamaya almtr501. 1) Kabz (Sknt, Daralma) ve Bast (Ferahlk): Slik (tarikat yoluna giren kimse)de bazen sebepsiz ve mthi bir sknt, skma ve daralma hlinde bir tecellinin olmas kabz; bazen de sebepsiz bir alma, ferahlk ve ar nee hlinde bir tecellinin olmas da basttr. Bu makamlar mridde en tehlikeli hallerdir. Bast makamndan bir pencere almasyla nicelerinin bunun cazibesine kaplp ayaklar kaym ve makamlarndan dmlerdir502. 2) Gybet (Kaybolma) ve Huzur : Gybet, tasavvuf stlahnda, kalbin, kendisine gelen mnlara dalm olmas ve bakasn hissetmekten gafil olmasdr. Rbtaya bal olarak i, gider gider nihayetinde bir kendinden geie ve halktan ayrlmaya varr ki bu gybet ve huzurdur. Bu i, rbta edenin, rbta ettii uurunu kaybedecei na kadardr. Tam bir gybet, tam bir kendinden gei balad

Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 155. Arvsi, mkam ile hl arasnda belirgin bir farkn olduunu ifade eder. Ona gre; hl, kulun bir kast, gayreti olmakszn kalbe gelen sevin, hzn, darlk, genilik, evk gibi gaybden gelen bir ba; makam da cehd ve riyazetle elde edilmi bir kazantr. Hl sahibi, hlinde srekli deien,renkten renge giren; makam sahibi ise, makamnda kim ve sabittir. Bkz. Tasavvuf Baheleri, 34-36; Necip Fazl ise, makm ve hl gibi bir ayrm yapmakszn bunlar makm olarak ele almtr 502 Bat Tefekkr ve slm Tasavvufu, s. 155.
501

500

171

zaman, rbtann terk edilmesi lazmdr. nk o zaman gayeye deil, vastaya hrmet edilmi olur. Gaye tahakkuk edince vasta braklr503. 3) Sahv (Uyanklk) ve Sekr (Manev Sarholuk): Tasavvuf stlahnda, slikin, gybet ve huzur hlinden sonra his ve uur hline geri dnmesine sahv denir. Gybet ve Huzur hlinin, slikin kalbine verdii manev sarholuk hline de Sekr denir. Sekr nnda hlini gizleyici olamamaktan dolay bu hl, nice insanlar uuruma yuvarlamtr504.

b) Velyet Necip Fazla gre vel, Allaha itaat ve boyun emeyi zerine alan, ilah hududu gzeten, haramlardan iddetle yz eviren, zikri dilinden drmeyen,505 hikmet, letfet ve zarfet sahibi kimsedir506. Velleri, asla sahabe hususuyla nebi ve resl vasflarna ve mertebesine ykselmeden bu snr iinde yceltmek caizdir. Vellere ait, kkleri btnnda, fakat almetleri zhirde u vasflar vardr: 1. Vel, her hli, her sz, her hareketiyle tam bir eriat uygunluu iinde olmas lazmdr. 2. Vel, en kk benlik duygusuna yer vermeyen halis bir tevzu hlinde olmaldr. 3. Velde, kermet izharndan dolay kendisini byk bir hicap duygusu sahibi olmaldr. Kermeti, vel ancak lah emirle maslahat icab izhar eder. Bazen de, elinde olmadan, ihtiyarszca lah iradeyle meydana gelir. Asla makinenin dmesini evirip arkn iletircesine ahs ve keyf bir tasarruf belirtmez.

503 504

Ayn eser, s. 156. Ayn eser, s. 156. Ayrca bkz. Arvas, Tasavvuf Baheleri, s. 48-49. 505 O ve Ben, s. 119-120. 506 Ayn eser, s. 212.

172

4. Velde, muhteem bir heybet ve temkin, lah iradeye bal olmaktan gelen bir teslimiyetle, dnya ilerinden uzaklk vasf bulunur. Bu temkin ve teslimiyet, ne ktle rza, ne de cemiyet alkasndan tecerrt haliyle izah olunamaz. Belki bu hl, Allah ve velsi arasnda, son derece mahrem ve gzlerden sakl bir sr belirtir. 5. Vel, Allah reslnn kinat apndaki ahlklarndan tam bir nasip sahibi olmaldr. O, nefsten geldii hissini veren en kk kokuyu bile zerinden silmi olmal, Allah iin fke ve sevgiden baka, ne bir eye kzmal, ne de kucak amaldr. 6. Velde arpc bir huzur hali olmaldr. Kendisinde, bu dnyadayken bu dnyada olmadn gsterici bir hl ve bu hlin edebi olmaldr507.

c) Kermet Necip Fazla gre lgatte, ikram demektir. Tasavvuf stlahnda ise; Allah tarafndan, ruhun saffet bulduu zaman kazand iktidardr. Kermet bir hldir ve slih kimselere lah bir ikramdr508. Kermet, ruhun, nefsin dizginlenmesi yoluyla kalb hakikatinde kazand bir takm kymetler, slih bir kimsede, harikulde denilen, aleladeliin zerindeki olulara zemin hazrlamasdr. Bu harkuladeliin her zaman hak olmas lazm gelmez. Bu hl, Hind fakirinde, hatta papazda da grlebilir. Bunlarn olaanst hallerine istidrac denir509. Kermeti, ancak lah iradeyle gerekleebilir. htiyar kermet yoktur. Aslolan kermetin gizlenmesidir ki buna setr-i kermet denir. Bunun dnda tecell edenler kermet sahibinin irade ve ihtiyryla deildir510.

507 508

Ayn eser, s. 210- 211. man ve slam Atlas, s. 230; Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 157 509 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 157. 510 O ve Ben, s. 129-130.

173

d) Hatart (Havtr) Necip Fazla gre hatart, hatar kelimesinin ouludur. Kalbe n olarak iniveren ve itirak etmeden, ters fikirlere, zt manalara, musallat vehimlere, boucu hayallere, menf hislere hatrat denir511. Necip Fazl, havtrn yalnzca nefsan hitaplardan ve eytandan gelen vesveselerden kaynaklandn ifade etmitir512. Ona gre; slikte (tarikat yoluna giren kimsede), mutlaka hatart balar ve onun nasl murakabe ve idare edileceini bilmek gerekir. Slik, hatart ezip kovmak, nefyetmek borcundadr. Yunus Emrenin; Zehirle pimi a yemeye kim gelir? dedii bu i kolay deildir513. Hatart, baz mminlere yle hcum eder ki, bu mmin kendisinin kfrde olduunu zanneder. Onlar, imann kuvveti nisbetinde gelir ve atlan, kabul edilmeyen, nefyedilen hatartn hibir kymeti mevcut deildir514.

e) Tezekkr-i Mevt lm anmak demektir. Mminin, her an kendisinde, bakalarnda, vazife, emir ve gaye d btn dnya neelerinde, alakalarnda lm hayal etmesidir. Allah resul de, lmeden nce lnz!515 buyurarak lm dnmeyi tevik etmitir516.

511 512

Ayn eser, s. 126. Havtrn eitleriyle ilgili bkz. A. Arvasi, Tasavvuf Baheleri, s. 60-61; Altnta, Tasavvuf Tarihi, s. 157. 513 O ve Ben, s. 127 514 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 179. 515 Tirmizi, es-Snen, Kyame, 25. 516 O ve Ben, s. 158- 159.

174

10) Vahdet-i Vcd Necip Fazl, vahdet-i vcd517 konusunu genel hatlaryla derinliklerine girmeden, Muhiddin Arab ve mam Rabbaninin grlerini ksa ve z bir ekilde vererek aklamaya almtr. O, bu grleri sistemli ve dzenli bir biimde vermemitir. Necip Fazl, Abdlhakim Arvasnin bu konuyla ilgili grlerinden byk lde etkilenmitir.

a) Vahdet-i Vcud Meselesi Hakkndaki Grler Necip Fazla gre, Vahdet-i Vcdun ilm bir tasnif halinde merhalesi vardr. 1)Birinci merhale, Muhiddin Arabye gelinceye kadar, btn evliyann hlidir. Fakat burada uura dklmemi hl olarak, zevken idrak olarak bir Vahdet-i Vcd vardr. Bu zevken idrak meselesidir. Bu merhalede, anlamadan anlamak, hesaplamadan sezmek, srlardan koku almak vardr. Allahn biztihi, zt ile ztna tecellisi vardr. Hemen onun ilerisinde zikirlerden sonra zevken varlan bir hakikat bulunmaktadr ki bu, L mevcde illallah (Allahtan baka mevcut yoktur) hakikatidir518. Bu Vahdet-i Vcdda, eyann her zerresinde, her noktasnda lah nak grmek ve varln eyaya ondan geldiini sezmek, eyay helakte grmek ve var olan Allahta grmek vardr. Fakat yine her nesneye Allahn yaratt ey diye baklr. O eye kesinlikle Allah diye baklmaz. Suflere ait olan l udur: Ne ki O zannedersin; O zannettiin ey Ona perdedir.

Vahdet-i Vcd; slam tasavvufunun Varln Birliini esas kabul eden husus bir eklidir. Burada tasavvur, irade ve varlk bakmndan birlik kabul edilmitir. Daha fazlas iin bkz. S. Hayri Bolay, Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, s. 481- 483. 518 O ve Ben, s. 166.

517

175

Necip Fazla gre, hak olan Vahdet-i Vcd budur. Mutlaka bunun byle olmas lazmdr. Bu Vahdet-i Vcd anlaynda glge ve zt ayrm sz konusudur. Hallac- Mansur aslaca zaman, Cneyd-i Badadnin ona: Hak benim deme, sen glgeye aldanyorsun! Onu hak zannediyorsun! Zt glge ile kartryorsun! demesi glge ve zt ayrmn ortaya koymaktadr519. 2) kinci merhale, Muhiddin Arab (1165/1240 520) tarafndan uura dklm, uura dklecek kadar ileri gidilmi bir Vahdet-i Vcd ifadesi mevcuttur. Necip Fazl, bn Arabnin, Allah ile lem mnasebetiyle ilgili; Eya ve kinat, Allahn zhiri; Allah eya ve kinatn btn ve ruhu mesabesindedir. Yaratan, yaratlan, hlk, mahlk hep odur; nk vcud birdir. lem mevhumdur, onun gerek varl yoktur. Bu ise haylin mnsdr. Tabiatta meydana gelen ey ondan baka deildir. lem denilen varlk ayn- sbite suretlerinde Hakkn belirmesinden baka bir ey deildir521 dncesinden hareket ederek, bu dncenin insan bolua srklediini ve iin iinden klmaz bir hale getirdiini ifade etmitir. Necip Fazla gre bn Arab, Vahdet-i Vcd meselesinde; Messir (Allah), esere ( kinata) mutabktr522. Eyann glgesi bile yoktur ve o glgeden bizde kalan son mana, son his Allahtr der. O halde byle bir yok iinde insann kendisini bulabilmesinin imkan da yoktur. Muhiddin Arabnin eyay yok grnde, glgesini bile kabul etmeyiinde, o kabul etmeyiten sonra kalan bir hisse mevcuttur ki, ona da zat ile mahluk denemez. nk mahlku grmez ve insanda Zt ile mahlk bir araya gelir vehmi doar. Yani eserle messir birleir gibidir. Bu durum

519 520

Ayn eser, s. 167-168. Altnta, Tasavvuf Tarihi, s. 117. 521 Ayn eser, s. 120. 522 O ve Ben, s. 191.

176

insan byk bir bolua drr ve bu hibir makasn kesemeyecei bir hadisedir. Bunun d uur aynalarna yansmasndaki tehlikeyi mam Rabban halledecektir523. Necip Fazl, bn Arabnin Vahdet-i Vcd dncesinin Bat panteizmiyle hibir mnasebetinin olmad dncesindedir. Ona gre Bat panteizmi, Allah tabiatta grr ve tabiat putlatrlr. Muhiddin Arab dncesinde ise byle bir ey yoktur. Burada tabiat grlmemektedir524. Necip Fazla gre, bu meseleyi akl ile hl mmkn deildir ve eser zerinde derinlemeden ibaret olan bu bahsin inceliklerini aklla idrak, ancak Muhiddin Arab apnda byk insanlarn iidir. bn Arabnin bu meseleye ilikin grnn asla kfrle alakas yoktur. O bir tecellidir ve anlalmas muhale yakn bir mkldr525. 3) nc merhale ise, ikinci binin yenileyicisi olarak kabul edilen mam Rabban (1563-1624)526 tarafndan yerli yerine oturtulmu, tashih edilmi ve mhrlenmi bir Vahdet-i Vcddur. Necip Fazl, eriat ve tasavvufun, zhir ve btnn mam Rabbande birletiini ve Vahdet-i Vcd meselesinde grnn mam Rabbannin gr dorultusunda olduunu belirtmitir527. Necip Fazla gre mam Rabbannin, bir eyin glgesi, o eyin ayn deildir; belki bir benzeri, o eyin bir misalidir ki, onu asl zerine hamletmek yanltr. Dolaysyla mmkn, vacibin ayn olamaz. Mmknn hakikati, Allaha ait isim ve sfatlarn bir benzeri ve misalidir. Doru olan her ey Odur hkm deil; her ey Ondandr lsdr eklindeki dncesiyle o, eserle messirin bir olmadn savunmutur. mam Rabban, hibir ey Ona muttasl (bitiik) deildir ve hibir ey Ondan munfasl (kopuk) deildir lsyle bu meseleyi halletmitir.
523 524

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 169. Ayn eser, s. 168. 525 Halkadan Prltlar, s. 226. 526 Altnta, Tasavvuf Tarihi, s. 127-128. 527 O ve Ben, s. 191-192.

177

Kulun Allahtan ayr olmas elinde deildir. Ayn ekilde kulun Allah ile ayn olmas da sz konusu olamaz. Hakiki Vahdet-i Vcd budur. L mevcude illallahn srr da buradadr. Hibir ey mutlak olarak ne gayrdr, ne de ayndr528. Necip Fazla gre, Muhiddin Arabnin eyann glgesi bile yoktur ifadesine karlk mam Rabban, eyann bir glge vcudunun olduunu ve o glge vcudun zttan gayr olduunu syler. O, btn Vahdet-i Vcdu zevken tasdik ettikten sonra onu eyada bir uhd vahdeti, delletler vahdeti olarak ele alr. Esas Vahdet-i uhda balar. Vahdet-i uhd, eyann glge vcudunu kabulden ibarettir529. Necip Fazla gre mam Rabbannin; Allah verlarn versnda, telerin tesinde, onunda tesinde... szyle Allahn hibir yerde tehis olunamayacan anlatmak istemitir. Ufka ulamak mmkn deildir. Ufuk, bulunulan yere gre muayyen bir noktadadr. Oraya gidildiinde ise ufuk baka bir yer olur. O yer btn nisbetlerin, btn kyaslarn kaybolduu, yok olduu yerdir530.

b) Muhiddin Arab ile mam Rabbannin Birbirlerinden Ayrldklar Noktalar Necip Fazln aklamalarndan hareketle, Muhiddin Arab ile mam Rabbannin birbirlerinden ayrldklar noktalar unlardr: 1. Muhiddin Arabye gre zt ve vcd ayndr. mam Rabbanye gre vcd zttan ayrdr531. 2. Muhiddin Arab messiri eserde, mam Rabban ise hakikati dorudan doruya messirde aramtr. Muhiddin Arab, messirden ziyade eser zerinde,

528

Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 176. Ayrca bkz.Arvas, Tasavvuf Baheleri, s. 143148; Arvas, Rabta-i erife, s. 153-158. 529 Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 173. 530 Ayn eser, s. 178. 531 Ayn eser, s. 173.

178

mam Rabban ise messir zerinde derinlemitir. Elbette ki messir, eserin stndedir532. 3. Muhiddin Arabye gre, eyann glgesi bile yoktur. mam Rabbanye gre ise, eyann glge vcudu vardr533. Necip Fazla gre, bn Arab eyann glgesi bile yoktur grn ileri srmtr. Baz yazarlar ise, bn Arabnin vahdet-i vcd grne, lem glgedir. Fakat asln, yani Allahn kendisidir. mam- Rabbanye gre de lem glgedir, ama bu glge asln kendisi deil, asldan baka olan bir eydir ve asln kendisine bahettii vcud ile dta kendi nefsinde mevcuttur 534 grn ileri srmlerdir.

532 533

Ayn eser, s. 171; O ve Ben, s. 192-193. Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, s. 169, 173. Daha fazlas iin bkz. H. Ziya lken, slam Dncesi, stanbul, 1946. s. 186- 187. 534 Bkz. Altnta, Tasavvuf Tarihi, s. 129.

179

SONU

Necip Fazl Ksakrek, hayat, eserleri, konferanslar, gazetecilii, dergicilii ile byk tesir evresi brakm, Cumhuriyet dnemi dnce ve sanat adamdr. O, iir, tiyatro, hikaye, roman, deneme, fkra; tarih, din, tasavvuf incelemeler; siyas ve sosyal makalelerle ok deiik trlerde ve alanlarda; dili ve tavr itibariyle yeni ve kendine mahsus yazlar yazmtr. Onun karm olduu Byk Dou dergisi, bir dergi hviyetinden ok bir cemiyet, bir organizasyon olmu ve lke apnda byk yanklar uyandrmtr. Necip Fazl, insanln iinde bulunduu madd ve manev kten kurtulabilmesi iin bir siyaset, toplum ve devlet tasarm ortaya koymaya almtr. Bunun ad ise, Necip Fazln, tarihte grlen idare eitlerinin mahzurlarnn braklp, faydal ynlerinin alnd, btn siyas lklere alternatif olarak grd Byk Dou idealidir. Onun Byk Dou idealindeki devlet tasarmnn ad, Ba Yceliktir. Bu devlet, gerek mnevverlerin oluturduu Yceler Kurultay ve ilerinden seecekleri Ba Yce tarafndan ynetilir. Ba Ycelikte, fert ve toplumun hakk, kendisinden daha ok dnld iin, bu devlet tasarm mill iradeyi yanstmaz. Ancak herhangi bir fert hakszla uradn dndnde devlet bakann hesaba ekebilme hakkna da sahiptir. Necip Fazln ideal devlet grnn baz blmlerinde Farabnin ideal devletinden etkilendii sylenebilir. Onun, tasavvur ettii devletin, merkeziyeti ve mdahaleci yaps, devlet bakannn zellikleri gibi hususlarda Farab izgisinden etkilendii grlmektedir. Fakat, Necip Fazln, btnyle Farabden etkilendii

180

sylenemez. nk Farab, akla byk nem atfederken, Necip Fazl, akln tek bana rehber olamayacan, gvenilebileceini ileri srmtr. Necip Fazln peygamberlik gr, akla bak asyla ilgilidir. nsan akl tek bana ve rehbersiz doru yola ulaamayaca iin, insanlk peygambere muhtatr. Peygamberler btn alanlarda olduu gibi insanln sosyal, siyasal meselelerinde, toplumun ekillenmesinde ve idare edilmesinde de en gzel rnek ve nderdir. Necip Fazln dnce sistemini ekillendiren kavramlar Dou ve Batdr. O, Dou ve Baty msbet ve menf ynleriyle ortaya koymaya alm ve bunun sonucunda idealindeki Byk Dou idealini ekillendirmitir. O, Dou ve Batnn soyut bir ayrm olduu ve bu ayrmn farkl dnce yaplarndan kaynakland grndedir. Dou, ruhunun yanna maddeyi, Bat da msbet bilgilerinin, maddesinin yanna ruhu koyamam ve bu iki dnya buhran iine dmtr. Necip Fazl, Douya asl rengini veren slmn, Doudan kmas ancak dinin buyruu altndaki selim akla

sebebiyle Byk Dou adn verdii mefkuresinde, slm dncesi ile Batnn msbet bilgiler birikimini, birbiriyle btnletirebilmi bir Dounun, yeniden eski gcne kavuacana inanmtr. Necip Fazl, hayranlk, taklitilik ve z kkten uzaklamann toplumu buhrana drdn, kaybedilen kymetlerimizi kendi elimizdeyken darda aradmz ileri srmtr. O, kinat, dnya, insan, itima ve iktisad adalet, msbet bilgiler, gzel sanatlar, kadn, devlet, siyaset grnn slmda bulunduuna iaret etmitir. O, slmn zn ve hikmetini anlamayan kimselerin, slma byk zarar verdiini ve onun yanl anlalmasnda bu kiilerin en byk etken olduunu ifade

181

etmitir. Mslmanlarn ve Trk toplumunun iinde bulunduu durumdan kurtulabilmesini, idraklerin yenilenerek, slmn modern dnyann gereklerine uygun bir ekilde yeniden ifadelendirilmesinde grmtr. O, dinin hikmetini anlamayan kimse kadar, dinde reform yapmak isteyenlere de iddetle kar kmtr. Necip Fazl, insann, ruh ve nefsten mrekkep iki ayr cevherden meydana geldii fikrine kardr. O, ruh ve nefsin, kalbin hakikatinde birleerek tek bir cevher oluturduu grndedir. O, insan, bu dnyann telerini aramaya memur bir varlk olarak grr. Fakat insan ayn zamanda ebedlie tlib olduu iin dnyay en iyi ekilde imar edecektir. Onun bu grlerinin olumasnda tasavvufla ilikisinin etkisi byktr. Necip Fazla gre, hakikat karsnda ruhun brnecei tavr ve eda melekesi olan ahlk, ruhun balca sfat ve hadiselerin ruhta kymet hkmdr. nsann fikirle grdne kar, hisle taknd deerlendirme edas ahlktr. Yani ahlkla fikir birbirini kuatmaktadr. O, ahlk, amel yolunda grmek ister. Metafizik olguya sahip herhangi bir sistemin muhakkak bir ahlk telakkisine sahip olmas gerekmektedir. Bunu da kmil manasyla ortaya koyabilenler ise sadece hak dinlerdir. Necip Fazl, Trk toplumunun dayand ahlk telakkisinin slm ahlk olmas gerektii ve toplumun bundan uzaklat iin ahlk knt iinde olduu grndedir. Necip Fazl, hrriyeti, insan olmann gerei olan bir vicdanlik hissi diye tanmlamtr. O, dinin sorumluluk ykledii insann fiillerinden sorumlu tutulabilmesi iin hrriyetin zorunlu olduunu belirtmitir. Fakat bu hrriyet, mutlak olmayp, kaytl bir hrriyettir. Necip Fazlda asl olan, zn Hakka teslim etmi vicdann, bundan sonraki hrriyetidir. O, srf hrriyet iin hrriyet istemenin her

182

menf tesire ak, baboluk anlamna geleceine ve toplumda bir karmaaya sebebiyet vereceine iaret etmitir. Necip Fazl dnce sisteminde, toplum denilince Trk toplumu ele alnmtr. O, Trk toplum yapsn, toplumun iinde bulunduu skntlar ve bu skntlardan kurtulma yollarn ortaya koymaya almtr. O, Trk toplumunun iinden byk bir mtefekkir kmamasn en byk eksiklik ve geri kal sebebi olarak grmtr. O, Douyu ve Mslmanlar, Trkn temsil ettiini ve Trkn dyle buhrana giren Dou ve slm dnyasnn yine Trkn ykseliiyle yeniden eski gcne kavuacan ifade ederken, Trk toplumuna byk bir paye bimitir. Necip Fazln, tasavvufa meyli Abdlhakm Arvas ile olmutur. O, kafasndaki bunalmlardan ve phelerden tasavvufa ynelmekle kurtulduunu ileri srmtr. Tasavvuf konularda Abdlhakim Arvasnin byk lde etkisinde kalmtr. O, tasavvufun sonradan dine eklenen bir hl olmayp, bizzat Hz. Peygambere dayandn ifade etmitir. O, bu sebeple eriat ve tasavvufun birbirinden farkl hususlar olmayp, dinin zahirinin eriat, btnnn ise tasavvuf olduunu belirtmitir. O, mam- Rabbannin vahdet-i vcd meselesini en gzel ekilde izah ettiini ve bn Arabide izah zor olan hususlarn, mam- Rabban tarafndan halledildiini ileri srmtr. Necip Fazla gre, bn Arabde Allah ve kinatn bir olduu gibi hususlar, mam Rabban tarafndan kabul grmemitir. Necip Fazl Ksakrek, bir ok farkl alandaki grleriyle ve bu grleri savunmadaki gayret ve cesaretiyle kendi dneminde byk bir tesir evresi brakt kadar, gnmzde de dnceleri ilgi uyandrmaya devam etmekte ve zgn fikirlerine atfta bulunulmaktadr.

183

Ersoy, lyas, Necip Fazl Ksakrek Dncesinin Felsef Yn, Yksek Lisans Tezi, Danman: Prof. Dr. Hayrani Altnta, 193 + 8 s.

ZET Necip Fazl Ksakrek, Cumhuriyet dnemi Trk Dnce Tarihinde nemli bir yere sahiptir. O, insanln yaam olduu sorunlar zerinde nemle durmu ve bir takm zm nerilerinde bulunmutur. Bu noktada zellikle sorunun maddi ve manev kten kaynaklandn belirtmitir. Tezimizde Necip Fazl Ksakrekin dnce sistemi ele alnm ve bir tahlili yaplmtr. Tezimiz bir giri ve iki blmden meydana gelmitir. Birinci blmde Necip Fazl Ksakrekin dnce sistemine genel bir bak yaplmtr. kinci blmde ise; A. Onun felsef grleri iinde, siyas grleri, demokrasi, Dou, Bat karlatrmas, slm ve peygamber gr, B. Psikoloji ve Ahlk grleri iinde, hrriyet ve insan haklar grleri, C. Sosyal yap grleri iinde, toplumun ruhu ve ideal toplum grleri, D. Tasavvuf Felsefesi bal altnda, tasavvufla ilgili grleri ele alnmtr.

Tezin sonunda ise, aratrma sonucu elde edilen neticeleri ieren bir sonu blm eklenmitir.

184

Ersoy, lyas, Necip Fazl Ksakreks Mind of Philosophical Dimension, Masters Thesis, Advisor: Prof. Dr. Hayrani Altnta, 193 + 8p.

ABSTRACT Necip Fazl Ksakrek has very important position in history of Turkish Republical mind. He struggled about problems of mankind and suggested proposals to solve them. At this point, he said that the problem arised from corporal and moral declines. In our thesis, his thought system was studied and utilized. Objective of the thesis: The thesis consists of an introduction and two parts.In the first chapter, his thought system was generally scrutinized. In the second chapter; A. Oriental and occidental thoughts were compared in his political ideas democracy and Islam and prophecy were studied in his philosophical ideas. B. Liberty, human rights and were studied in his psychological and moral ideas. C. Social structure, spirit of soceity and ideal soceity were studied in his social ideas. D. In Islam mysticism philosophy, his mystical ideas were studied. In the end of thesis, a final was added a final part, which included a general view of our study.

185

KAYNAKLAR

AKARSU, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, nklap Kitabevi stanbul, Tarihsiz, 6. bask. ALTINTA, Hayrani, slam Ahlak, Aka Yaynlar, Ankara, 1999. --------------------------, Tasavvuf Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara, Tarihsiz,1.Basm. ARVAS (IIK), Abdlhakm, Rabta-i erife, sad. Necip Fazl Ksakrek, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2005. -----------------------------------------, Tasavvuf Baheleri, sad. Necip Fazl Ksakrek, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2004. BAYRAKDAR, Mehmet, Tasavvufa Yabanc Tesir Meselesi, Tanm, Kaynaklar ve Tesirleriyle Tasavvuf, der. Cokun Ylmaz, Seha Neriyat, stanbul, 1991, s. 91- 100. BLG, Emin, Necip Fazl Ksakrek, Sultan uara,TEV Yaynlar, stanbul,1995, s. 59. BOLAY, S. Hayri, Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, Aka Yaynlar, Ankara, 1999. BLENDOLU, A. Arif, Necip Fazl Ksakrek iiri, Sanat, Aksiyonu, Binbir Yaynlar, stanbul,1968. BUHR, Sahihul-Buhr I-VIII, ar Yaynlar, stanbul, 1981. CANAN, brahim, Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme ve erhi, Aka Yaynlar, Ankara, 1993, c. 17, s. 525. EB, Hasan, Tiyatro Eserlerinde Madde ve Manada Necip Fazl, Veli Yaynlar, stanbul, 1981.

186

UBUKU, . Agh, slm Dncesi Hakknda Aratrmalar, A...F. Yaynlar, Ankara, 1983. DOAN, Muzaffer, Necip Fazl Armaan, Suffe Kltr Ve Sanat Yll, 1984. DURAN, Burhanettin, Cumhuriyet Dnemi slamcl, Modern Trkiyede Siyasi Dnceler, c. 6, letiim Yaynlar, stanbul, 2004. -------------------------, Ksakrekin Siyasi Fikirleri zerine Bir Deerlendirme, Hece Dergisi Necip Fazl zel Says, Ankara, 2004, s.78-82. EMRE, Akif, Byk Dou ve Gelecek Tasavvuru, Hece Dergisi Necip Fazl zel Says, Ankara, 2004, S. 97, s. 48- 55. ERAYDIN, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, M...F.V. Yaynlar, stanbul, 1994. ERKLET, Alev, Byk Dou Nereden doar? slamclk, Dou Bat Sentezcilii ve Necip Fazl, Hece Dergisi Necip Fazl zel Says, Ankara, 2004, S. 97, s. 66- 74. FARAB, deal Devlet , ev. Ahmet Arslan, Vadi Yaynlar, Ankara,1997. -----------, Mutluluun Kazanlmas, ev. Ahmet Arslan, Vadi Yaynlar, Ankara, 1999. -----------, hsal-Ulm, ev. Ahmet Ate, MEB Yaynlar, stanbul, 1990. GAZAL, El-Munkzu Min-Ad-Dall, ev. Hilmi Gngr, MEB Yaynlar, stanbul, 1990. GNDZ, rfan, Tasavvuf ve nsan, Tanm, Kaynaklar ve Tesirleriyle Tasavvuf, Seha Neriyat, stanbul, 1991, s. 41- 42. HAKSAL, Ali Haydar, Byk Dou Irma, nsan Yaynlar, stanbul, 2007. BN HANBEL, Ahmed, Msned I-VI, ar Yaynlar, stanbul, 1982. BN MCE, es-Snen I-II, ar Yaynlar, stanbul, 1981.

187

KABAKLI Ahmet, Sultan uara, stanbul, TEV Yaynlar, 1995. ----------------------, Sohbetler II, Mehmet Akif, Yahya Kemal, Necip Fazl Ksakrek, TEV Yaynlar, stanbul,1992. ---------------------, Trk Edebiyat, TEV Yaynlar, stanbul, 2002. ---------------------, Necip Fazl Ksakrek, Necip Fazl Ksakrek, iiri, Sanat, Aksiyonu, Binbir Yaynlar, stanbul, 1968, s. 53- 54. KAPLAN, Mehmet, Kaldrmlar, Necip Fazl Ksakrek iiri, Sanat, Aksiyonu, Binbir Yaynlar, stanbul,1968, s. 39. KARATA, Turan, Dounun Yedinci Olu Sezai Karako, Kakns Yaynlar, stanbul, 1998. KARA smail, Trkiyede slmclk Dncesi I-III, Risale Yaynlar stanbul, 1986. KARADENZ, Abdurrahim, Byk Dounun Siyaset, Toplum ve Devlet Tasarm deolocya rgs, Hece Dergisi Necip Fazl zel Says, Ankara, 2004, S. 97, s. 16- 22. KARAKO, Sezai, Byk Dou, Stun I- II, Fatih Yaynlar, stanbul, 1968. KAYNARDA, Arslan, Felsefe almalar, Trkiyede Felsefenin Evrimi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul, 1983, c. 3, s. 766- 769. KAZICI, Ziya, slam Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, Kayhan Yaynlar, stanbul, 1999. KISAKREK Necip Fazl, Aa Dergisi, Ankara ve stanbul, 1936. ---------------------------------, Babali, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1994. ---------------------------------, Babu Vellerden 33 (Altun Silsile), Byk Dou

188

Yaynlar, stanbul, 1981. ---------------------------------, Bamakalelerim 2, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1995. ---------------------------------, Bamakalelerim 3, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1993. ---------------------------------, Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1982. ---------------------------------, Birinci 101 ereve, Toker Yaynlar, stanbul,1968. ---------------------------------, Borazan Dergisi, stanbul,1947. ---------------------------------, Byk Dou Dergisi, stanbul,1943- 1978. --------------------------------, Cinnet Mstatili (Ylanl Kuyudan), Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2006. --------------------------------, epeevre Sosyalizm, Komnizm ve nsanlk, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2004. --------------------------------, ereve, Byk Dou Yaynlar, stanbul,1940. --------------------------------, ereve 2, Byk Dou Yaynlar, stanbul,1990. --------------------------------, ereve 3, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1991. --------------------------------, ereve 4, Byk Dou Yaynlar, stanbul,1996. --------------------------------, ile, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2007. --------------------------------, le nen Nur, Toker Yaynlar, stanbul,1969. --------------------------------, Doru Yolun Sapk Kollar, Arnma anda slam, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2005. --------------------------------, Edebiyat Mahkemeleri, Dou Edebiyat, Dil Raporlar, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1997.

189

--------------------------------, Hadiselerin Muhasebesi, Byk Dou Yaynlar, stanbul,1999. --------------------------------, Halkadan Prltlar, Serdengeti Neriyat, stanbul, 1968. -------------------------------, Hazret-i Ali, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2004. --------------------------------, Hesaplama, Byk Dou Yaynlar, stanbul,1985. --------------------------------, Hitabeler, Byk Dou Yaynlar, stanbul,1996. --------------------------------, Hikayelerim, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1999. --------------------------------, Hcum ve Polemik, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1992. --------------------------------, deolocya rgs, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2002. --------------------------------, htilal, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1995. --------------------------------, man ve Aksiyon, Bedir Yaynlar, stanbul,1964. --------------------------------, kinci 101 ereve, Toker Yaynlar, stanbul,1968. --------------------------------, man ve slam Atlas, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2000. --------------------------------, Kafa Kad, Byk Dou Yaynlar, stanbul,1984. --------------------------------, Konumalar, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1994. --------------------------------, Mmin Kafir, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1986. --------------------------------, Namk Kemal ahs, Eseri, Tesiri, Recep Ulusolu Basmevi Yaynlar, Ankara,1940. --------------------------------, Nur Harman, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1996. --------------------------------, O ve Ben, Byk Dou Yaynlar, stanbul,1978.

190

--------------------------------, zlediimiz Nesil, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2003. --------------------------------, Peygamber Halkas, Toker Yaynlar, stanbul, 1968. --------------------------------, Rapor 7/9, Byk Dou Yaynlar, stanbul,1993. --------------------------------, Rapor 10/13, Byk Dou Yaynlar,stanbul,1999. --------------------------------, Sahte Kahramanlar, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2003. --------------------------------, Sava Yazlar I-II, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2006 --------------------------------, Son Devrin Din Mazlumlar, Toker Yaynlar, stanbul, 1970. -------------------------------, Tanr Kulundan Dinlediklerim, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 2004. -------------------------------, Trkiyenin Manzaras, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1973. --------------------------------, Ulu Hakan Abdlhamidhan, Byk Dou Yaynlar, stanbul, 1981. KURT hsan, iledeki nsan Necip Fazl, Nobel Yaynlar, Ankara, 2000. MALK B. ENES, Muvatta I-II, Tahkk M. Fuad Abdlbaki, Dru hyilKtbl-Arabiyye, 1951. MYASOLU Mustafa, Necip Fazl Ksakrek, Aka Yaynlar, Ankara,1999. MNR Hikmet, ddial Sanatkr Necip Fazl Anlatyor, Yenileme Dnemi Trk Edebiyat, 3 cilt, Berikan Yaynevi, Ankara, 2003. MSLM, el- Cmius-Sahh, Tahkk M. Fuad Abdlbaki, I-V, ar Yaynlar,

191

stanbul, Tarihsiz. OKAY M. Orhan, Necip Fazl Ksakrek, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1987. ----------------------, Ksakrek, Necip Fazl, DA, Ankara, 2002, c. 25, s. 485, 488. ----------------------, Konumalar, Aka Yaynlar, Ankara,1998. ----------------------, Kendi Sesinin Yanks Necip Fazl Ksakrek, Ufuk Kitaplar Yaynlar, stanbul, 2001. ZDAMAR Mustafa, stad Necip Fazl, Krkkandil Yaynlar, stanbul,1997. ZDENREN, Rasim, Sezai Karako ve Necip Fazl, Necip Fazl Ksakrek iiri, Sanat, Aksiyonu, Binbir Yaynlar, stanbul, 1968, s. 142. PLATON, Yasalar, Derleyen Mete Tunay, (Batda Siyasal Dnceler Tarihi 1), A..S.B.F. Yaynlar, Ankara,1969. SONGAR, Ayhan, Necip Fazl Ksakrek, Sultan uara, TEV Yaynlar, stanbul,1995, s. 64. ENTRK Sebahattin, Son Hamurkr Necip Fazl Ksakrek, Trabzon Belediyesi Kltr Yaynlar, Trabzon, 1995. TRMZ, es-Snen I-V, ar Yaynlar, stanbul, 1981. TUNAY, Mete, Trkiye Cumhuriyetinde Siyasal Dnceler Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul,1983, c. 7, s. 1924. LKEN Hilmi Ziya, slm Dncesi, ..E.F. Yaynlar, stanbul, 1946. ------------------------ , slm Felsefesi, Seluk Yaynlar, Ankara, 1967. ------------------------ , Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul,1994.

192

------------------------, Trk Tefekkr Tarihi, 2 cilt, Matbaai Ebzziya, stanbul, 1933. YANAR, Ik, Necip Fazl Dncesinde Dou Bat ve Modernleme, Hece Dergisi Necip Fazl zel Says, Ankara, 2004, S. 97. YAZIR (ELMALILI), M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Zehraveyn Yaynclk, stanbul, Tarihsiz, c. 5, s. 17- 18.

193