T.

C GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM ANABLM DALI SYASET VE SOSYAL BLMLER BLM DALI

MODERN DNYANIN SORUNU: DEERLERN DEERSZLEMES SYASAL FELSEFEDE NHLZM VE NETZSCHE

(YKSEK LSANS TEZ)

Danman: Prof. Dr. Kadir CANGIZBAY

Yonca GKALP

ANKARA 2009

ONAY
Yonca Gkalp tarafndan hazrlanan Modern Dnyann Sorunu: Deerlerin Deersizlemesi, Siyasal Felsefede Nihilizm ve Nietzsche balkl bu alma, 06.11.2009 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oybirlii ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan Kamu Ynetimi Anabilim Dal / Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dalnda Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir. Bakan Prof. Dr. Kadir CANGIZBAY

ye Do. Dr. Tevfik ERDEM

ye Do. Dr. Suna Baak AVCILAR

NSZ

Yksek lisans tezi olarak hazrladm almam vesilesiyle, eitim srecim boyunca desteklerini hi esirgemeyen, zgn ahsiyetleri ve birikimleri balamnda dnce hayatm tek tek zenginletiren, blmmzn tm deerli retim yelerine bata; salad hogrl ve birletirici akademi ortam ile ncelii eitim ve bilime veren anabilim dal bakanmz sn. Prof Dr. Kemal Grmeze, tanm ve ders alm olmaktan son derece gurur duyduum danmanm sn. Prof Dr. Kadir Cangzbaya, rnek kiilii ve insanlyla her bir rencisinde farkl bir dokunuu ve katks olan, kendisinden ok ey rendiim sevgili hocam, Yaylaya teekkr ederim. sn. Prof. Dr. Atilla

 ii

NDEKLER
NSZi NDEKLER.ii KISALTMALAR..iv GR...1 BRNC BLM Wilhelm Friedrich Nietzsche: arpc Bir Yaam, Srad Bir Kiilik I-NETZCSHENN HAYAT HKYES.....8 II-NETZSCHENN KL22 III-PSKOPATALOJK BR ANALZ: Bir Dhinin Delilii ya da Bir Delinin Dehas ......29 KNC BLM NETZSCHENN FELSEF KAYNAKLARI I-FKR NCLLER...38 A-Nietzsche, Aydnlanma ve Kant.....38 B-Nietzsche ve Romantizm.....40 II-ETKLEYEN SMLER... NC BLM NETZSCHENN GENEL FELSEFES I-NETZSCHENN FELSEFESNN ZELLKLER......57 A-Nietzsche ve slup..... 57 B-Nietzsche ve Estetik. 60 48

C-Nietzsche ve Kriz: Tanrnn lm 68 D-Teori ve Mantk Kart Nietzsche 70 E-Nietzsche Mit ve Kltr.. 74 F-Nietzsche Bilgi ve Yorum.. 77 G-Nietzsche ve Dil.....80

 iii

II-NETZSCHENN FELSEFESNN YAPITALARI83 A-Yabanclama ve Ahlakn Jeneolojisi..83 B-Nihilizm.95 C-G stemi.... 104 D-st nsan-stn nsan bermench... 110 E-Amor Fati114 F-Ebedi Dn/ Bengi Dn 116 DRDNC BLM SYASET FELSEFESNDE NETZSCHE I-NETZSCHE VE POLTK NHLZM SORUNU. 118 II-MODERN POLTK KAVRAYILARA YNELK NETZSCHEC ELETRLER 127 A-Nietzsche ve Demokrasi 127 B-Nietzsche ve Devlet 128 C-Nietzsche ve Modern deolojiler 129 III-NETZSCHEC DNCENN GNMZ DEMOKRAS ANLAYII AISINDAN RDELENMES 133 A-ada Liberal Demokrasi Anlaynn Nietzscheci Eletirisi 134 IV-NETZSCHENN POLTK NERLER.. 141 A-Aristokratik Radikalizm.. 141 B-Agonistik Demokrasi Modeli. 144 V-MODERNZM-POSTMODERNZM DNEMECNDE NETZSCHE. 149 SONU 164 KAYNAKA. .171 EKLER. 182 ZET 189 ABSTRACT. 190

 iv

KISALTMALAR

Bkz......................Baknz A.g.e....................Ad Geen Eser A.g.m...................Ad Geen Makale y.y........................Yzyl AC........................The Anti-Christ / Deccal BGE......................Beyond Good and Evil / yinin ve Ktnn tesinde CW........................The Case of Wagner / Wagner Meselesi EH.........................Ecce Homo / te nsan GS........................The Gay Science / en Bilim GM........................On The Genealogy of Morals / Ahlakn Soykt stne T............................Twilight of the Idols / Putlarn Alacakaranl WP........................The Will to Power / G stemi Z............................Thus Spoke Zarathustra / Byle Buyurdu Zerdt

GR
Modern Dnyann Sorunu: Deerlerin Deersizlemesi, Siyasal

Felsefede Nihilizm ve Nietzsche balkl almamzn amac, dnrn iinde yaad znel koullar ve psikolojik profili gz nnde bulundurularak, kendisinden dn aldmz jeneolojik sorgulama metoduyla, tm dnsel yaptn diseksiyon masasna yatrmak ve incelediimiz her bir parasndan kan sonular, postmodern dnce ve gnmz siyaset teorisi asndan derlemektir. Tezimizin merkezi nemi; nihilizmin, ada politik felsefenin nemli bir sorunu olduu ve bu sorunun stesinden gelmede Nietzscheci dncelerin nemli almlar salayaca dorultusundadr. Aratrma sreci boyunca, bizzat Nietzschede olduu gibi, btnden paralara ardndan tekrar paralardan btne giden ikili bir yol izlenmi, filozofun kendi eserlerine ve ilgili literatre bavurulmutur. Birinci blm; Wilhelm Friedrich Nietzschenin yaamna ve kiilik yapsna dair, sosyo-psikolojik ve biyografik detayl bir analizi iermektedir. Bu kapsam geniliinin altnda yatan temel kayg, her dnrn felsefesinin, iinde yaad znel tarihsel ve kltrel koullar ile psikolojik isel dinamiklerinin kanlmaz bir etkisiyle biimlenecei gereidir. kinci blmde; filozofun dnsel geliimini nceleyen ve etkileyen entelektel akmlarn izleri srlm, felsefi geliim srecini oluturan ve ekillendiren faktrler aratrlmtr. Bu noktadan hareketle nc blmde de, Nietzschenin genel felsefesi ve bu felsefenin alt bileenleri aklanmtr. Bizim amzdan nemli olan ve tezimizin amacn tekil eden sonulara ulatmz drdnc ve son blmde ise; radikal dnrn politik felsefe balamnda belirlediimiz almlar, siyaset teorisi ve postmodern dnce olmak zere iki ana dzlemde irdelenmitir. Nietzsche asndan nihilizm; mevcut deerlerin deersizletii, niin sorusunun cevapsz kald tarihsel bir duruma iaret eder. Ek olarak Nihilizm

Bat dnce geleneinin yazgsdr ve sz konusu yazg tm akl ve etkileriyle modern zamanlarda grnr hale gelmektedir. Radikal dnr, nihilizm sorununu zgl bir politik felsefe sorunu olarak grmemektedir. Esasen kendisi de, allm anlamda pr bir politika filozofu deildir. Nietzsche iin nihilizm, Sokrates ile birlikte balayan Bat metafizik dnce geleneinin rndr ve yaamn tm alanlarn kapsamaktadr. Dolaysyla, kanlmazdr. En genel anlamyla nihilizm sorunu, onun, hem bireysel var olu hem de sosyal deerler zerinde yaratm olduu temelsizlik duygusundan kaynaklanr. Filozofun algsyla nihilizm, ncelikle etik bir sorundur ve onun plralist etii, nihilizmin stesinden gelme giriiminin en nemli dayanak noktasn oluturur. Dnrn siyaset felsefesine dair grleri ise, ifade ettiimiz etiin hayata geirilmesi adna, onun toplumsal balam olarak ilev grmektedir. Bu noktadan hareketle, Nietzschede etiin, politik dncelerine oranla ncelikli bir konuma sahip olduu sylemek mmkndr, fakat bu onun yalnzca etik filozofu olarak deerlendirilmesi gerektii anlamna gelmemelidir. Bilakis, Nietzschenin etii; ada politik felsefenin, siyaset ve etii ii ie geiren, postmodernist-postyapsalc sylemlerinde ne km olan, kimlik ve farkllk konulu tartmalarn anlamak asndan olduka aydnlatcdr. Kendisini iyinin ve ktnn tesinde konumlandran Nietzsche, ayn ad tayan yaptnn da etkisiyle, birok yorumcusu tarafndan ahlak kart yani immoralist olarak nitelenmitir. Oysaki dnrn karsnda durduu, etiin kendisi deil, hkim evrenselci- monist etik anlaydr. Nietzschede etik, oulcu bir yapya sahiptir ve bu oulculuun arkasnda onun dinamik benlik kavray bulunur. Anlald zere, Nietzsche, pozitivist adan allm, sistematik bir politik teori sunmam olmasna ramen, gelecek vizyonu olan nemli bir siyasi felsefeye sahiptir. Bir sistem dhilinde olacak kadar dar grl politik dncede iersinde de yansmalarnn olmas

olmadn henz en bandan dile getiren aykr filozofumuz iin sz konusu durum, artc olmaktan te isel ve dnsel bir tutarllk belirtisi olmaktadr. Nietzsche iin dnme faaliyeti snrlanabilir ya da sistematize edilebilir bir faaliyet deildir. Aksi durumda dnen zne, hem teleolojik bir amacn hizmetkr olmu olacak, hem de sz konusu ama dorultusunda gitmek iin insann znden ve yaamdan kopuk dnceler retecektir. Elbette ki tm dnsel edimlerin sezgiyle balamas kadar doal ve olaan bir ey yoktur, fakat bizim iin Nietzschenin projesini nemli klan, hibir zaman onun, o ilk ve en olumsal sezgi aamasnn tesine gememesidir. nl filozofa gre, btn normal yapl insanlarda yaratclk, igdlerden, tutkulardan ve bilind denilen insan ruhunun o en karanlk ve gizli yanlarndan gelmektedir. Belirttiimiz gibi, Nietzsche nin politik felsefesi, onun etiinin dsal koulu olan siyasal toplumu gerekletirmek zere ina edilmitir. Bu balamda dnr iki temel politik neri sunar; lki, st insann geliimine olanak salayacak ve yasa koyucu filozoflar var klacak olan aristokratik toplum modeli, ikincisi ise, ontolojik ilkesi olan g istemi doktrininden temellenen, agonistik demokrasi ve kltr kavramsallatrmasdr. Nietzscheye gre, g ilikileri her trl insani etkinliin zn olutur ve modern dncenin zgrlk-g dikotomisi eklinde olumsuz bir deer atfedip dlad g, bireyin kendini gerekletirmesi ve yarmac toplumun retkenlii asndan olduka byk bir nem tamaktadr. Sz konusu noktada, Nietzscheci g felsefesi ve jeneolojisi, politikay ve politik normlar g ilikileri olarak gren postmodern dnr ve teorisyenleri isabetle ncelemektedir. Kendini modern sonras dnce iersinde konumlandran birok teorisyen; Nietzschenin hiyerarik toplum modelinden hareketle, demokratik bir toplum modeli, liberalizm ve demokrasiye dair eletirilerinden de, gnmz demokrasi kavrayna ynelik nemli ilevsel sonular karmay baarabilmilerdir.

Bu noktada nl filozofu, postmodern dnce ve ada demokrasi teorisi asndan deerli klan husus onun, g felsefesi, perspektival hakikat anlay ve plralist etiidir. Postmodernizm; byk lde modern felsefi dncenin eletirisi zerine kurulu, ekonomik, kltrel, sosyo-politik, estetik ve dnsel anlamda pek ok konuyu bnyesinde barndran, snrlar son derece geni ve kapsayc bir kavramsallatrma olarak karmza kar. Ana hatlaryla ele alndnda postmodernizm; modern dncenin temelini oluturan akl, evrensellik ve ilerleme nosyonlarna ynelik kukular, modern sosyal teorilere ve yntemlere olan gvensizlii, kimlik ve farkllk talepleri lehine eski politik kurumlarn homojenletirici vasflarnn sorgulanmasn, evrensel kltr anlay yerine gndelik ve yerel kltr anlaynn savunusu ile retim kapitalizmi-sanayi toplumu evresinden tketim kapitalizmi ve post endstriyel toplum evresine geildiine ilikin, sosyo ekonomik dnm iddialarn ieren yeni bir kavraytr. Bu adan bakldnda modernizmin evrensellik, hmanizm, rasyonalizm, objektivizm, ilerlemecilik gibi temel nosyonlarna ynelik ykc eletiriler, bir anlamda postmodern olarak nitelendirilen dnrlerin ve dncenin ortak paydasn oluturur. Bizim amzdan Nietzsche-postmodernizm bants, tek tek dnrler zerinden deil, postmodern dnrlerin hemen hepsinin nemsedikleri, olumsallk, anti hmanizm ve perspektivizm temalarnn, Nietzsche ve ardl olan dierleri ile ortakl temelinde ele alnmtr. Aksi takdirde, her ne kadar dnceleri oulcu bir karaktere sahip olsa da, Nietzschenin; her perspektife ayn deeri vermedii, postmodern kimlik politikalar balamnda, cinsel kimliklerin kamusal alanda eit var olma talebi ve duyarlla karn, dnrn kadn kimliine baknn uzlamazl, iddia edilmesi mmkn anti tezlerdir. Dolaysyla, postmodern dnce asndan Nietzsche, bizatihi ne syledii ile deil, postmodern dnrlerin onu nasl yorumladklar ile nem kazanmaktadr.

Sz konusu noktadan hareketle, almamzn temel tezi, siyaset teorisi balamnda olduu gibi, postmodern felsefe balamnda da Nietzscheyi pr bir politika teorisyeni ya da postmodern dnr olarak ilan etmek deil, her iki perspektiften de filozofun bizim amzdan nemli olduunu dndmz karmlarn -imkn dhilinde- tespit edebilmek zerinedir. mkn dhilinde nk; Nietzsche almak demek, hi kuku yok ki, belli bir takm glklere peinen hazr olmak demektedir. Daha en banda, her yorumcunun farkl bir Nietzschesi olduunu kefedilir. Bu durumda yaplmas gereken ilk i, filozofun kendisinden nce, yorumcularnda ortak olan Nietzscheci unsurlarn derlenmesidir. Bilimsellik adna iliklerimize kadar ilemi olan gerei bulma saik ve Nietzscheye kar bizi her an tetikte olmaya iten dinamik phelerimiz, sz konusu bu aykr filozof olunca, ite byle bir ters okumay zorunlu klar. Tam da bu noktada karlaacanz ok kutuplu farkllklar, Nietzschenin kendisinin ne denli zorlu olacann ipularn oktan sunmutur bile size artk... Radikal dnr bir kez daha artr, nce yorumcularndan balanarak okunur, retrospektif bir okumadr onunki; bu gnden gemie gidersiniz Nietzscheye ulamak iin, nk hala zaman gelmemitir onun ve belki de hi gelmeyecektir. Lakin asla hazrlkl olamayacanz bir yan vardr ki; olanca abanza ramen nihai sonda, aykr filozofumuzun kendisine deil, sadece sizdeki Nietzscheye ulaabileceiniz gereiyle yzleme ve yetinme zorunluluudur. O herkesin Nietzschesidir, ama hi kimsenin deildir. Dn dnyasnn iine girmeye baladka anlarsnz ki; olaanst gl retorii, byleyici bir sanat eseri karsnda hissettiiniz trden bir ekim alan dhiline ekmeye alrken sizi, objektif olabilmek adna gsterdiiniz diren kaynakl gerilim, son ana dek yan banzda beklemektedir. Kelimeleri bir bir yazar ve silersiniz, fkeyle kark bir aknlk belirir; onu anlatmaya alrken kaleminiz zorlanr, kendiniz olamazsnz kendisinin basksyla ve idrak edersiniz ki; dolaysz duyuma bu kadar nem veren Nietzsche, size tam tersini brakmtr.

Nietzschenin felsefesi sanatsal bir ina faaliyetidir, ontolojiyi estetikle ikame eden filozof, estetiini felsefi bir ina faaliyeti, felsefesini de estetik bir ina olarak sunmaktadr. Titiz bir slup delisi olan dnr, szcklerin verdiklerinin ok tesinde bir anlatm imknna sahiptir; aforizmalar, metaforlar ve mecazlaryla o, kendi dilini oluturmutur. stelik bu dili kullanan birden fazla zne vardr; Apollon, Dionysos, Wagner, Zerdt ve niceleri... Bu yzden felsefesi hemen daima ok katmanl ve maskelidir. Hal byle olunca, sistem kart Nietzschenin kendisini sistematize etmek de olanakl deildir. Nietzschenin yazm, allm kategorilerin geersizletii koullarda felsefenin yapabilecei eyi yapar; baka trl felsefe yapmann olanan zorlar. O, tanmlanabilir bir alann dnda ve dndan yazar. Bu tr bir alann yokluu Nietzschenin orijinalliinin merkezi noktasn oluturur. Radikallii ise, oulcu slubuyla istikrarl kimlikleri benimsemekten ya da sabit zler var saymaktan kanmasndadr. Onun metinlerinin nemi, bunlarn tek bir anlama sahip olmamasndan, daha dorusu ok fazla anlama sahip olmasndan kaynaklanr. Felsefi sylemini kullanrken Nietzsche, e zamanl bir biimde onu tartmaya aar. Geleneksel metafiziin tesindeki eye bakar ve felsefeyi bu telere aacak gelenek d metotlar kullanr. Nietzschenin sylemi, hemen daima baka seslere, oul seslere dorudur. Derridaya gre bu sesler, asla sona ermeden ve hibir zaman bir monolojiye indirgenmeden daimi olarak geri dnerler. fade edilmek istenen Nietzscheci dncenin yorumcusuna dnk ebedi canll ve dinamizmidir ve anlald zere Derrida nn Nietzschenin gelecei ne olacak sorusunun cevab ise bizleri hemen daima Nietzschenin genel bir tekrarnn eiinde brakacaktr. nl filozofa okurlar tarafndan verilen kimlik, yalnzca biyolojik bir kiiye deil, ayn zamanda o isimle imzalanan eserlerinden doan yeni bir Nietzscheye alacandan dolay, sz konusu Nietzsche olduunda artk biyografi ve felsefe arasndaki ayrm kesin olarak ne srlemeyecek ve felsefenin kkeninin de filozofun yaamnda ikin olduu tam olarak

dnlemeyecektir. Bu yzden Derridaya gre Nietzsche, yaam ve eser arasndaki szde ayrm karmak klan tek imzadr. Nietzschenin yaptlarnn canll ve oulluu, istenildiinde danlmak zere adan aa kendilerini yetkilendiren yorumcular iin her zaman orada oluundan dolaydr. Bu tr yazlarn toplumsal ve politik pratiklerimizi etkileme tarzn tamamen deitirecek bir yeniden okuma olana daima vardr. Belirtilen olanak sayesindedir ki; Nietzschenin deiime ak nvesinin mobil karakteri, srekli yeni ikametler peinde olacak ve yeni eklemlenmeleri de bnyesine katarak tedavlde kalmay baarabilecektir. Tam da bu noktada Derridann isabetle sylediklerine ulalr; filozofun metninin gelecei kapal deildir. Tercme edilen Nietzsche olunca her trl duygulanm birlikte yaamak mmkndr. Dnsel ufkunun snrlar belirsiz gcne ve estetik slubu ile eserlerine duyulan hayranlk, ykm-yaratm felsefesinin srkledii zihni gerilim ve motivasyon itkisi, trajik yaam karsnda paylalan znt, srekli uyank kld bir phe ve bilinmezlerin hibir zaman bilinemeyeceini bilmenin verdii korku... Akas, ona dair szler de pek kolay sonlanabilir trden deildir ve belki bilimin kendisinin de sz yitimine yatkn olduu sav, yaam ve eserleriyle Nietzschenin ardnda brakt yazl olmayan sessiz, szsz tek hakikatidir... Elinizdeki alma, imkn dhilinde olan Nietzscheye dairdir ve herkesin ve hi kimsenin Nietzscheleri arasndan derlenmeye allm, bizce estet ve bizce siyasal Nietzsche zerinedir.

I.BLM WILHELM FRIEDRICH NIETZSCHE ARPICI BR YAAM SIRADII BR KLK

I-NETZSCHENN HAYATI Friedrich Wilhelm Nietzsche, 15 Ekim 1844te, Thringenin kk bir Alman kenti olan Rckende dnyaya gelmitir. Babas Karl Ludwing Nietzsche, tpk anne ve baba tarafndan bykbabalar gibi Protestan bir papazdr. Bu ecere, daha sonra Nietzschenin Protestan papaz, Alman felsefesinin bykbabasdr, szleriyle acmaszca hafife alaca tipik Germen dncesini yanstmaktadr. Nietzschenin doduu Thringen blgesi asl olarak Slav nfusa sahiptir ve yzyllar nce Germenler tarafndan fethedilmesine ramen ounlukla Slav etnisitesi hkimdir. Ailesinin kaak bir Lehli kontun-kont Nickininsoyundan geldiklerini iddia etmesine ramen, nl filozofun Ecce HomodakiTek damla kt kann ve hele de Alman kannn hi karmad kan itibaryla bir Polonyal aristokratm ifadesi rkla ve milliyetilie duyduu tepkinin psikolojik davurumu ve belki soy ktksel bir titizlie yorulmaldr. Nietzschenin Polonyal aristokratlarn soyundan gelmesi muhtemel deilse de onun nezdinde annesi ve kz kardeinin temsil ettii Alman halkndan kendini mmkn olduunca ayrtrmak istedii olduka aktr. Nietzscheyi ikyeti olduu kimilerinden ayran bu saldrgan ve paranoid milliyetiliin izleri onda sanldnn aksine pek azdr... nl filozof iki yandayken kz kardei Elisabeth domutur; arkada, yolda, srda, hemiresi, gardiyan, celld ve muhtemelen de sevgilisi olan kz kardei. Elisabethin aabeyinin hayatnda oynad rol; filozofun yaptlarnn lmnden sonraki en merakl koleksiyoncusuna ve beceriksiz bir sahte imzacya indirgemek, etkisini byk oranda azmsamak olacaktr.

lk dnemde, aabeyinin belgelerini ar sahiplenici fakat vicdansz bir tarzda kulland ve son derece dar bir lek haricinde fikirlerini anlamad doru olsa da, Nietzschenin eserlerinde gerek hacim gerekse nemleri asndan anlaml bir yere sahip belgelerin onun sayesinde dzenlenip kurtarld ve sakland gereini teslim etmek gerekir. Elisabethin, nl filozofun lmnden sonraki eseri G stencinde olduu gibi, ortaya koyduu derleme tartmaya ak ve olduka noksan ise de, mantkl ve hatr saylr dzeyde makuldr. Son yazlarna kz kardeinin uygulad tarafsz olmayan ve ideolojik tasniflemeye karn Nietzschenin kronolojik ve nesnel bir dzenlemeyi tercih edecei phe gtrmez bir geekliktir. te yandan, kz kardeinin mdahalesinin korkunluu ve nemi Nietzschenin lmnn sonrasnda deil, asl olarak hayatnda aranmaldr. Kz kardein aabeyine besledii iinde merhamet, efkat, gurur, arzu ve kskanlk olan yksek beklentili tutkular nl filozofun kiiliini olduu kadar eserlerini de etkileyen ve/veya biimlendiren psikodinamik gizil eler olmulardr. Nietzschenin Elisabethe hissettii hayranl btnyle idrak etmek derin bir ruhsal analizi ve onun Sokrates ncesi Antik Yunan dnsel ve mitolojik dnyasna olan balln anlamay gerektirir. Elisabeth onun iin lmsz bir kadn, adaletin dii gcn adeta Sofoklesin Antigonesini* simgelemektedir. Hitler hayran Elisabethin, Nietzschenin hayatnda hi olmadn hayal ederek, o olmasayd Nietzsche evlenir, salkl bir ruhsal ve bedensel yaam srerek delilie dmez ve eserlerini laykyla dzenleyip saklayabilirdi demek elbette mmkndr*. Lakin olduka s ve yzeysel bir yaklam olacaktr; stelik nl filozofun hi istemedii bir tarzda kekeci bir retrospektif bakla... Oysa Nietzscheyi Nietzsche yapan byk lde trajik yaam ve onun nemli bir paras olan ailesi ve ocukluudur.

* Antigone: Sofoklesin M 411 ylnda yazd Antigone tragedyasnn bakahramandr. Sofokles eserinde devlet yasalar ile Tanrlarnn kurallarnn atmas ve bunu sonucunda bireysel zgrle inanan Antigonenin devlete, otoriteye bakaldr ele alnr. Antigone inand deerleri her eyin zerinde tutan gl bir kiiliktir. Devletin basksna kar bireysel zgrle dhil ettii inan ve seim zgrln savunur. Tanrlarn kurallar ile devletin kurallar arasnda seim yaparak lme giden Antigone ile bir anlamda doal hukuk-pozitif hukuk atmas gzler nne serilir.

10

Ciorana gre, entelektelin uyarcs olarak tm talihsizliklerin metafizik dzlemde bir yarar vardr. Kz kardei ve Nietzsche ilikisi asndan durum bu perspektiften deerlendirilmeli, Hitler hayran faist ve nl filozofun eserlerinin tahrifisi Elisabethi yarglarken anlatmaya altm itkici katk gzden karlmamaldr. Nietzschenin ocukluu, aile evresi sofu da olsa tamamyla ahlaki katlk yanls olmayan kadnlarn ounlukta olduu bir ortamda gemitir. Babas henz Nietzsche be yandayken 1849 da lm, ertesi yl aile Naumburga tanmtr. Kk Friedrich, ilk ve orta renimini orada alr, mucize bir ocuktu denilebilir. Henz ok kkken yazd metinler ve yapt beste almalar gnmze kadar ulamtr. Konumay bir hayli ge renmi olmas- ileriki hayatnda byk szel zek yetenei bahedilmi olan birok dehada olduu gibi- olduka dikkat ekicidir. ounlukla ciddi ve oka ekingen bir mizaca sahip ocuk Friedrichin yatlaryla uyum salayamad aktarlmtr. Kz kardei bu ilkokul yllarn yle anlatr: lkokulda tamamyla tecrit olmu gibi hissediyordu. Kibar ve marur tavrlara sahip bu dnceli ve ciddi ocuk dier ocuklara yle garip grnyordu ki, aralksz satamalar dnda herhangi bir sevgi dolu yaklam asla sz konusu olmad. Ald emirlere titizlikle itaat ettiine ve yana gre ar tedbirli olduuna dair ayrntlar da bildirilmektedir: Bir gn youn bir saanak yamurun altnda annesi ve kz kardei okul k kk Friedrichi bekler snftaki, tm ocuklar koarak bir snak arayyla dar kar, o ise yamurun altnda telasz yryerek belirir, annesi acele etmesi iin barsa da oral bile olmaz; nihayet yanna varnca kendilerine okuldan karken komadan uslu bir ekilde sakin kmalarnn tembihlendiini syler. O gnlerin anlarna baklrsa Nietzsche ykmllklerini gerek bir i drstlkle ifa eden dindar bir ocuktu denilebilir. Ahlak konusundaki akl hocas ve okuduklarn dant kz kardeine byk bir ballk duymaktadr. On be yana geldiinde Pfortann mehur okuluna girer. Daha sonraki tm entelektel ynelimi bu merkezde ald kat hmanist eitimin

11

damgasn tamtr. Nietzsche matematik dnda tm konularda olduka baarldr. Mzie olan ilgisi ileriki yaamnda felsefe ile estetii birletiren yolda ona klavuz olur. Piyanoyu gzle grlr bir berraklk ve doalama ile alabiliyor, ufak besteler yapyordur. ok sonralar Wagner bu anlamda kendisini, retmen olamayacak kadar iyi bir mzisyen diyerek vecektir. Karakteri dnldnde arkadalar ile iliki kurabilmek iin youn aba sarf ediyordu. Arkadalar ona sayg duyuyor ama onu sevemiyordu. En iyi arkada, hayat boyunca dostluuna sadk kald, sonradan dou bilimci olan Paul Dessendi. iddetli ba ve gz arlar bu yalarda balamt. Pfortada zerinde en gl entelektel etkiyi yapan kii, Platon evirmeni retmeni Steinhart tr. Platon kartlarnn bu en nls kusursuz bir Platon uzmandr. Schopenhauer okumaya balad dnem bu yllara rastlamaktadr. Kz kardeine gre ayet Schopenhauer o zaman hala hayatta olsayd ki -1860da lmt- Nietzsche bir dostu, bir babay selamlarcasna koarak gidecektir ona. 1864de Pfortada orta renimini tamamlam ve niversitede ilahiyat ve klasik filoloji okumak zere Bonna tanmtr. Annesi onun hala bir papaz olmak iin hazrlandna inanr iken sancl bir tartma srasnda filolog olmak istediini itiraf etmitir.1865 senesinde, Klne yaplan bir seyahat srasnda bir lokanta adresini sorduu arkadann biri ona bir genelev adresini verir. Sonrasnda dostu Dessene yaadklarn yle anlatr: Kendimi birden pullu payetli tll giysiler iinde, bana arzulu gzlerle bakan, bir dzine yaratn ortasnda buldum... lkin yerimde mhlanm gibi kalakaldm. Derken igdsel olarak oradaki topluluun iinde bana duygu ykl yegne varlk gibi grnen piyanoya yaklatm ve birka akor aldm. aknlm alp gtrd aldklarm ve oradan kabildim. Nietzsche, daha sonralar hayatnn son yllarndaki deliliinden bu dnemde alm olduu iddia edilen sifilis mikrobu sorumlu tutulacaktr* Ayn yl iinde dnemin nde gelen uzmanlarndan Ritschlden klasik filoloji eitimi almak iin Leipzige tanr. Klasik almalara adanm bu
Nietzschenin hayatndaki pek ok sahne gibi bu sahne de Thomas Mann tarafndan Doktor Fausta aynen alnmtr. Adrian Leverkhn aka filozofun bir yansmasdr.
*

12

yllarda hmanistik konular zerine konferanslar verdii bir Filoloji Birlii kurar.1867nin yaznda yine bir filolog olan Erwin Rhode ile dostluunu glendirmitir. Rhode, Nietzscheden ne derinlemesine etkilenmi ne de onu tam anlamyla anlamt, ama hayatnn sonuna kadar arkadana sadakatini korudu. Nietzsche bu dnemde bir svari alaynda askerliini yapt, burada atn srtndan dmesi de son zamanlarndaki fel durumuna atfla ska anld. 1868de Richard Wagner ile tanr. Wagner, Lucerne yaknlarndaki Tribschende yaamaktadr. Nietzsche bu gnlerinin yaamnn en gzel gnleri olduunu syler. Wagneri ilk grte Schopenhauern lmnn onu mahrum brakt manevi babasn bulduunu dnm ya da yle sanmtr. Wagner altm yanda, gen ei ise Cosima ise henz otuzlarndadr ve Listin kz olan Cosima, Wagner iin mzisyen Hans von Blowu terk etmitir. Arkadalar zaman zaman Blowu Theseusla, Wagneri Dionysosla eletirerek ona Ariadne* diye hitap ederler. Nietzsche burada imdiden iine girdii garip ama duygusal ve karmak bir emayla karlar. nl bestecinin ei Cosima, Nietzsche Wagner ikilisi arasnda nemli fakat mulk bir arabuluculuk grevi stlenecektir. Tribschendeki gnler tmyle sorunsuz deildir. Nietzsche kimi zaman Wagnerin onu kulland, zgn trajik anlay kendisinden dn ald yolundaki ho olmayan izlenime, kimi zamansa Wagneri tek bana ulaamayaca hakikate Cosimann yardmyla kendisinin tayaca yolundaki takdir edilesi izlenime kaplmtr. Nietzschenin akademik kariyerinin en parlak dnemlerindedir; stad Ritschl onu Basel niversitesine Alman filolojisinin byk umutlarndan biri
Kahraman Theseus on alt yana geldiinde annesinin saklad bir sr olan kral Aigeusun olu olduunu babasnn saklad klc bir kayann altnda bularak renir ve Atinaya tahtna sahip olmak zere yola kar. Zorlu bir mcadeleyle babasna olu olduunu ispat eden Theseus, babasndan ald izin ile Girit adasnda bir labirentte bulunan Minotaurus adl kz bal canavar ldrmeye gider. Bu srada Girit kral Minosun kz Ariadne ona k olur ve labirentten sa kmas ona bir ip verir ve Theseus bu sayede canavar ldrdkten sonra yolunu bulabilecektir. Canavar ldren Theseus Ariadneyi alp Atinaya doru yola koyulur. Mola verdikleri Naka adasnda Ariadneyi terk eder ya da unutur. Gzeller gzeli peri kzn bulup avutan Tanr Dionysos olacaktr ve muhteem bir dnle evlenirler.
*

13

ve kendisinin yerini alp filolojinin bana geebilecek halefi olarak takdim etmitir. 1869da henz yirmi drt yandayken, bir doktora tezi dahi olmadan profesr unvanyla Basel niversitesine retim grevlisi olarak atanr. Ayn yl Germen kart olduu iin Alman vatandalndan karak svire vatandalna geer. 70 Fransa-Prusya sava boyunca gezici hastane grevlisi olarak alr ve burada kendi deyimiyle son yklerinden de kurtulur. Bu yk, bir tr milliyetilik ya da Prusya ve Bismarcka kar bir tr sempati olarak tanmlanabilir. Artk ne kltr ve devletin zdeletirilmesine tahamml edebilmekte, ne de ordularn zaferinin bir kltr gstergesi olduuna inanmaktadr. Germenlere kar azalan hogrs, onlar arasnda yaama konusundaki artan yeteneksizlii ile paralellik arz etmektedir. Eski inanlarn terk edilmesi Nietzschede hibir zaman bir krize yol amamaktadr, Krize ya da kopua yol aan onda daha ok yeni bir fikrin esinlenii, ortaya k srecidir. Onun problemleri terk etmekle ilgili deildir. Nietzsche Ecce Homoda kaltmsal zelliklerine ramen ve henz youn bir din eitimi alrken bile ateizmin onda doal bir igdsel versiyonunun bulunduunu sylediinde bundan kukulanmak iin hibir nedenimiz yoktur. nl filozofun Basel niversitesindeki derslerine Homeros ve Klasik Filoloji zerine bir konumayla balad, rencileri tarafndan byk bir merak ve lgiyle takip edilir olduu anlatlr. Yap bilimine ya da sz dizimine en ufak bir nem vermeden derslerini neredeyse btnyle eviriye ayrmtr. Tragedyann Douu adl kitabn oluturacak hazrlk niteliindeki dersleri, profesyonel filologlar arasnda gze batan paradoksal bir hret kazanmasna neden olur. Bu yllarda onun en iyi dostlarndan olacak tarihi Jacop Burkhardt ve ilahiyat Franz Overback ile tanmtr. 1871de gerek Nietzschenin Wagner ve Schopenhauer maskelerini karmaya baladnn ilk izlenimini veren Mziin Ruhunda Tragedyann Douu adl kitabn yaymlar. Eseri akn bir sessizlik yaratr. Yapt zgn karakteri, getirdii yepyeni kltr ve adalk yorumuyla, hem ilgi uyandrm hem de imekleri zerine ekmitir. Yalnzca eserden byk

14

fayda saladn dnen Wagnerin ve zorluk ekmeden gazetede bir vg makalesi yaymlatan Erwin Rhodeun cokusu bu sessizlii krabilmitir. te yandan eser Alman filoloji evrelerince iyi karlanmaz ve filolojiye akademik bir hakaret olarak alglanr. El Nombe de los Dioses zerine nemli bir eseri olan yazar Hermann Usener, Nietzschenin bilimsel olarak l doduunu iddia etmitir. Ulrico von Wilamowitz Mllendorf ise, dnrmzn ksa zaman iinde retim grevlisi olarak atanmasna duyduu kin ve kskanl saklamadan, Gelecein Filologu adl otuz iki sayfalk bir kitapk bastrr. Kitapnda eserin btn bilimsel deerini yadsyarak, verilerin katiliine kar karak ironik bir dille Nietzscheden tpk Dionysosun yapt gibi, tirso* sallayarak panter peine dp gitmesini ve Almanyann alkan genliini yozlatrmamasn isteyerek esere saldrr. Nietzsche kiisel olarak bu saldrlara yant vermedi, onun yerine bunu, Willamowitzle esasl bir atmaya giren Erwin Rhode yapmtr. Dnr, bir sonraki smestrde derslerini askya almaya mecbur braklr. Nietzschenin yalnzla saplanmaya balamas ve zel dnrlk ile kamusal profesrln uyumazln kefetmesi ite bu gnlere rast gelmektedir. Nietzsche aa aykrln anlamtr. Her ne kadar retim grevlilii ii, birbirini izleyen iniler klar ve geici lisanslarla 1879 ylna kadar devam ettirdiyse de, parlak ve son derece arpc akademik grevinin ilk eserleriyle birlikte kt sylenebilir. Nietzschenin ikinci eseri 1873-1876 yllar arasnda ayr ayr baslan genilikte drt yazmadan oluur. Bal aa Aykr Dnceler veya Zamansz Dnceler olarak evrilmitir. Eser, modernliin yerleik dnce tarzlarndan iddetli bir kopuu ifade eder. Nietzsche elik gibi bir eletirel yetenekle, dnemim yceltilen tm deerlerini sarsmtr; rasyonalistlerin dindar ilericiliini, pozitivist tarihselcilii, felsefe akademisini, burjuva sanatn... Dnr, o dnemde de hem ba tac, hem ba belas olan ilerleme ve modernlik mitiyle asla pes etmeyecei savan balatmtr artk.
*

Tirso: Dionysos enliklerinde kral asas gibi tanan, asma kt, dallar ve yapraklarla sarl sopa

15

Bu arada ona derin bir hayal krkl yaatan Bayreuthtaki festivallere katlr. Buradaki resmi kortejler, al treni ve eski imparatorun varlnn midesini bulandrd aktarmtr. Wagnerin mziinin Dionysoscu* esrimeyi deil de, Hristiyanla ait atalet ve pasifizmi davet eden, akln uyuturucusu bir mzik olarak grmeye balar. Aradan yllar getikten sonra Parsifal* bu gr dorulayacaktr. 1876 kn besteciyle son kez grt Sorentoda geirmitir. ki yl sonra Wagner iftiyle tarif edilemez zel bir kopu yaar. Arkadalar Nietzschenin deiimleri olarak grdkleri ey karsnda akndrlar. Nietzsche pozitif bilimlerle, fizyolojiyle, biyolojiyle ve tpla gitgide daha fazla ilgilenmektedir. Saln iyice yitirmitir; ba arlar, gz rahatszlklar ve konuma gl iinde yaamaktadr. retim grevliliini brakr. Wagner, Profesr Nietzschenin tesellisi olduundan, akademisyenlik ile birlikte Wagnercilik de sona erer. 1878de Nietzsche arkadalarnn en sad ve aklls olan Overbeck sayesinde Baselden bir denek elde etmi ve bylece gezgin hayat balamtr. 1879da gnll olarak niversiteden emekliye ayrlr ve kendisine bir maa balanr. Bununla ve ailesinin gnderdii gelirle Avrupann drt bir yann dolaacak ve olabilecek en byk zorluklar iinde yaama tutunacaktr. Gsterisiz mobilyalarla denmi pansiyonlarn kiracs olarak bir glge gibi elverili bir iklim arayarak svirede, talyada, Fransann Midi blgesinde, bir istasyondan dierine dolar. Souktan kaskat kesilmi bir halde stmas olmayan kck odalarda kendini scak hissetmeyi baarabilmitir. Gzlerinin zayflna kar ucuz mumlarla savaarak, hi kimsesiz ve hibir eysiz her eye ular. 1875 ve 1878 yllar arasnda

Dionysos: Bromios, Euhios, Bacchus, akkhos olarak da bilinir. all arap tanrsdr. arabn sadece sarho ediciliini deil, sosyal ve faydal etkilerini de temsil eder. Medeniyetin destekisi ve bar adr. al yresinde yaamtr. Tanr Zeusun oludur. Btn efsaneleri tek bir motif zerine kuruludur; tepki ve diren. Sembol olan asma aac gibi lp yeniden doar, haz ve ac arasnda iki uta gider gelir. Bu yzden psikiyatride manik depresif duygu durumunu temsil eder. Ba bozumu Tanrs olarak da bilinir, adna dzenlenen enliklerde tiyatronun temeli atlmtr. * Parsifal: Wagnerin besteledii son opera eseridir. Hitlerin en sevdii, Nietzschenin ise nefret ettii opera olarak bilinir.

16

1880de sona erecek olan nsanca Pek nsancann ilk blmn kaleme alr. Bu eseriyle aforizmal slubunun, enerjik keskin yazmn, estetizmle i ie gemi felsefenin aln yapm, sistemin karsna ksa ve z ifadeleri yerletirmitir. te yandan ba arlar ve gzndeki rahatszlk uzun saatler yazmasna engel olmu, onu veciz olana doru yneltmitir. Hastalk her geen gn kendine bakmasn ve yazmasn daha da zorlatrr. nl filozof 1880de durumunu yle ifade etmitir: Srekli bir ac, her gn saatlerce sren deniz tutmasna ok yakn bir his, konumam gletiren bir yar fel hali ve oyalanmak iin de iddetli ataklar; son seferinde gn gece boyunca istifra etmi, lmne susamtm. Size bunlarn aralkszln, bamdaki, gzlerimin stnde kvrandran srekli acy ve bu batan ayaa fel hissini tarif demem. Kendi yararna hastal kuvvet olarak kullanmak da Nietzscheye has bir ayrcalktr. Tannm eseri Ecce Homoda rahatszlklarnn yararl tarafn u ekilde anlatr: . Hastalk btn alkanlklarmn etrafnda tam bir devir yapma hakk salad bana; kendi kendime unutma izni verdim, unutmay buyurdum, kendi kendimi sknete, aylakla, beklemeye ve sabrl olmaya zorlamakla dllendirdim... Ama dnmek de bu demekti zaten! Tek bana gzlerim tm okuma deliliine, yani ak konuursam filolojiye bir son nokta koydu: Kitaptan azat edildim. Yllar boyu tek bir ey okumadm. Elde ettiim en azami fayda... O, felsefeyi asla acdan, rahatszlktan ya da kaygdan doabilecek bir ey olarak kavramamtr. Hastal beden-nesneyi veya beyin-nesneyi dardan etkileyecek bir olay olarak da alglamaz. Dnr; hastalkta daha ok sala ilikin bir bak as grr, salktaysa hastala ilikin bir bak as: Bir hasta gzyle daha salkl kavramlar, deerleri incelemek sonra tersine zengin, bolluk iinde, kendinden emin bir hayatn doruunda baklarn decadence* igdsnn gizli almasna dikmek, ite budur

Decadence: Franszca bir kelime olup, Latince decadere den gelir. Anlam dme, kme olarak tercme edilebilir. Yabanclama olgusuna Nietzsche Decadence der ve onun felsefesinin ana

17

benim en sk yaptm alma diyerek, hastaln dnen zne iin harekete geiren bir ey olmad gibi, bir dnce nesnesi de olmadn sk sk ifade etmeye almtr. Saln deerlendirilmesi olarak hastalk ve hastaln deerlendirilmesi olarak salk dolu anlarda Nietzsche kendi ynteminin -deerlerin dntrlmesi yolundaki izlei olan tersine evrilme ve perspektiflerin yer deitirmesi ynteminin- temelini atmtr. Filozof, 1880da Gezgin ve Glgesi, 1881de Tan Kzll-Ahlaksal nyarglar zerine Denemeleri- yaymlar. 1882de Romada tpk zeks gibi allmn dnda bir gzellii de olan Lou Salome ile tanr. Nietzsche daha nceleri hibir kadnla, belki de hi kimseyle konuamad ekilde ve lde onunla konuabilmitir. htiya duyduu eini, gerek ruh ikizini bulduunu sanar. ki kez evlenme teklifinde bulunur ve her ikisinde de Lou Salome, bir dnr ve bir insan olarak onu ne denli ilgin buluyorsa bir erkek olarak da o denli itici bulduunu syleyerek reddeder. Lounun Nietzscheye besledii eilim aka bir psikiyatrisin ilgisidir; yeteneini dosdoru teslim etmekle birlikte ona sadece bir vaka gzyle bakmtr. Paul Ree ile birlikte yaayan bu Rus gen kz Nietzschenin yeni Ariadnesidir. Filozof bir dn peindedir. Kendisi Dionysos olarak Theseusa-Paul Ree- k olan bu peri kzn elde edecektir. Theseus stn insandr, bir baba imgesidir. Nietzsche iin daha nce Wagner de ayn metaforik anlama sahipken, dnr Cosima-Ariadneyi aka istemeye cesaret edememitir. Dionysos ise stn insanlardan daha tede bir ycelie sahiptir. Malwida von Meysenburgun efliinde Lou Salome, Paul Ree ve Nietzsche garip bir drtl oluturmulard denilebilir. Ortak yaamlar ksknlklerden ve barmalardan meydana gelmektedir. Nietzschenin kskan ve ar sahiplenici kz kardei Elisabeth birbirlerinden kopmalar iin her yolu dener ve nihayet baarl olur. Nietzsche ne kz kardeinden vazgemeyi ne de onunla ilgili yarglarn hafifletmeyi becerebilmitir.
temasdr. Decadence problemi, Nietzschenin ahlak, din, felsefe, sanat ve siyaset alanlarnda yapmaya alt yeniden deerlendirme gayretinin altndaki temel kaygdr.

18

Kz kardeim gibi insanlar, kanlmaz olarak, benim dnce biimim ve felsefemin uzlamaz kartlardr, bu eyann deimez doasndan gelir. Senin ki gibi ruhlar, zavall kz kardeim, ben onlar sevmiyorum. Senin ahlak, uygunsuz gevezeliklerinden son derece usandm. 1882 ylnda ilk kez bengi dnten sz ettii en Bilimi yaymlar. Ayn yl iersinde ubat aynn ilk haftalarnda Byle Buyurdu Zerdtn; tek bana bile tm kltrn hakkn veren o muhteem eserin ilk blmn yazmtr. Bu sralarda hastal ve yalnzl gittike ilerler, ba arlar, sinir buhranlar ve mide rahatszlklar neredeyse daimi bir hal almtr. Nietzsche odasnda oturan bir dnr deil de, tatmin edici bir biimde dnebilmek iin ak havada uzun ve zgr yrylere gerek duyan bir dnr -gezgin bir filozof- olduu iin, durumu daha da vahim bir hal almtr. Lou Salome kesinkes gitmi ve uzaklardan Doktor Andreas ile evlenmek zere szlendiklerinin haberini vermitir. Elisabeth ise, anti-semitizmi nedeniyle dnrn nefret ettii, kleci bir iftlik sahibi olan Frster ile evlenmi ve peinden Paraguayda bir plantasyona* gitmitir. Nietzsche katlanamad ve kabullenmedii bu evlilik trenine katlmamtr. Bu arada filozofun ruhsal dnyasnda ar sevin ve takip eden depresyon dnemlerinin arasndaki periyot giderek ksalr. 1886 ylnda yinin ve Ktnn tesindeyi ve bir sonraki sene de Ahlakn Soykt stne adl eserini yaymlar. Dostoyevskiyi ilk kez bu gnlerde okumu ve yazarn nemli bir hayran olan August Strindbergle yazmaya balamtr. 1888 de yorulmak bilmeden kitap yazar ve Wagnere alakal yeni iki yazmas Wagner Olay ve Nietzsche Wagnere Kary kaleme alr. Nietzschenin yaratc yetenekleri daha da iddetlenmekte adeta k nceleyen son bir atlm yapmaktadr. Dionysos Ditiramboslar adl birka iir, ileden karacak kadar polemiki ve Hristiyan kart olan iki deneme; Putlarn Alacakaranl ve Deccal ile bir otobiyografi olan Ecce Homo bu dnemde tamamlanr. Tm bunlar sa ile olan hesab kapatmak ve ne var ne yok ise sylemek iin son abalard denilebilir...
Plantasyon: Alman Nasyonal Sosyalizminde saf ar rk oluturmak maksatl koloniler oluturmak anlamnda.
*

19

Byk bir ustaln rn olan bu son eserlerde slubun tonu bile ciddi bir deiiklie uram, st insann komedisi olarak yeni bir iddet ve yeni bir mizah tarz gelitirmitir. Nietzsche bir yandan, kendisinden kozmik-yar mitolojik ve metafizik bir imgelem kurgulamakta, Bir gn, korkun bir eyin ansyla birlikte sylenecek benim adm, dnyada by politika ancak benden itibaren balayabilir. bir yandan da ana odaklanp hemen gereklemesini istedii bir baar iin ve yazmak istediklerini yazabilmek iin kayglanmaktadr 1888 ylnn sonlarnda Friedrich Nietzsche Torinoda heyecan ykl gnler geirmi, her ey onu evklendirmeye yetmitir. Kimselerin Alman olduunu dnmemesi keyfine keyif katar, son yapt Ecce Homodan tr olduka honuttur kendinden. Kitab u esrarengiz cmleyle balar: ngrdm gibi ksa bir sre iinde, daha nce asla yaplmam bir biimde insanla en ciddi taleple hitap etmek zorunda kalacam. htiyatszca olumlamann geldii en gzel dnemlerdir. Kontrolsz ve elikili bir tarzda, byk bir efkatle hayvanlara kar yaknlk duymaya balar. Torinonun kafesinde kaza geirmi bir kpein krk bacan mendiliyle sararak balam; yamurlu bir akamda, arabacnn krbalamalar karsnda ykn tamakta epeyce zorlanan yal bir binek atnn boynuna sarlarak alamtr. Bakalar iin dardan grlen bu abartl neesi, aslnda derin bir zntnn yansmasdr. 1888 ylnn sonlarndan itibaren sra d bir biimde sevin taan, tutkulu ve gizem dolu mektuplar yazmaya balar: Peter Gasta; stat Pietro; Bana yeni bir ark syle. Dnya karard ve btn tanrlar bundan zevk duyuyor. Onu kefeden Danimarkal Georg Brandese; Dostum Georg a beni kefettikten sonra, beni bulmak byk bir ey anlamna gelmiyor, imdi asl zor olan beni kaybetmek... Nietzsche sa

20

Jakob Burckhardta;

Bir dnya yaratm olmann can skntsn kendi kendime akladm

kk aka bu... Ariadne ile birlikte ben, sadece tm eylerin altn orann bulmak zorundayz Ayn parafn altnda Cosima Wagnere de yazd; Ariadne seni seviyorum... Strinberge; Romada bir prensler meclisi topladm. Gen kayseri kuruna dizdirmek istiyorum. Grmek zere, nk greceiz. Tek bir artla; boanalm Nietzsche-Sezar Aykr filozof son dileklerini iletir. Hohenzollernler hari Avrupada hkm sren tm hanedanlar toplantya arr. talya Kralnn olu Umbertoya ve Vatikan Devletinin sekreteri Kardinal Marianiye mektup yollar. Alman mparatorluunun ve tm Yahudi dmanlarnn havaya uurulmasna hkmeder ve adeta eski Tanrnn terk edip gidiiyle boalan yeri doldurmaya hazrlanr. Tm bunlar psikotik hezeyanlar mdr yoksa hayatnn bandan sonuna dek yazdklaryla anlaml bir tutarllk m arz eder, cevaplanmas g bir soru olarak hala karmzda durmaktadr. Yaadklar, sonun balangcdr denilebilir. Son mektubunu aldktan sonra telalan Burckhardt, Overbecki haberdar etmitir. 8 Mays 1889 da bu sadk dost Torinoya hareket eder ve Nietzscheyi korkun bir halde elinde Nietzsche Wagnere kar adl eserinin denemeleriyle bulur. leri yeti kayb ve beyin sulanmas tehisiyle Baselde bir klinie yerletirilir. Ardndan da annesi tarafndan Jenadaki klinie gtrlr. nl filozof henz krk be yandadr. Bir daha asla o ok sevdii dalarda, vadilerde ya da deniz kysnda yryemeyecektir. Avrupa eserlerini kefetmeye balarken, Nietzsche kendini kaybetmitir, Jenadan Namburga oradan da Weimara tanan Nietzsche, kimi zaman Dionysos... Dionysos...

21

darmadank, ar cokun ve anlamsz hareketli, kimi zamansa lmne suskun ve mutsuz olmay srdrr. Barr, el kol hareketleri yapar genellikle kimseyi tanmaz ya da tanmama kararndadr. nce annesinin gzetiminde, onun lmnden sonra da kz kardei Elisabethin bakm altnda yaar. evresindekiler Gabriel Reuterin anlatt gibi yrek paralayc anlara tank olurlar: Kgel bize henz el yazmas halindeki saya Kary okudu o gen ve erkeksi, heyecandan titreyen sesiyle. Bir anlna sustuunda yandaki odadan donuk bir homurtu, kafeslenmi bir hayvana ait bir grltye benzer bir ses iittik. Kstahlk ve gz peklikle dolup taan bu kahramanca nazm parasna elik eden uursuz bir sesti; gl bir ruhun yzyllarn sofuca ballyla yukarlara tanm mihraplar yerle bir ettii o kanayan ironiyle dolu bir ses Nietzschenin sesiydi, titreyerek nnde eildiimiz eserini bsbtn unutmu olan hasta ve mahkm Nietzschenin... Ve buna ramen hala hayattayd... Btnyle kesin olmamakla birlikte ileri yeti kayb yani genel fel tehisi olasdr. Esasen bu sonuca neden olann hala tartld zere, 1866dan beri ilerlemekte olan Frengi enfeksiyonunun mu yoksa psikotik bir tablonun mu ya da her ikisinin birlikte mi neden olduunun pek fazla da nemi yoktur. Nietzschenin eserlerinde hastaln ve hatta deliliin hangi anlamlarda bulunduuna bakarak, yaygn fel annn hastaln eseri terk ettii, onu kesintiye uratt ve devamn imknsz kld ana iaret ettiini sylemek onun iin-onun adna- pekl mmkndr. Nietzschenin son mektuplar bu u ann tankln yaparlar, onlar da eserine aittir ve eserin bir parasn olutururlar. Nietzsche hastalktan sala ya da aksi ynde perspektifleri deitirme sanatna sahip olduu srece, ne kadar hasta olursa olsun, eserini mmkn klan bir bir byk saln tadn karmtr. Ver bana yalvaryorum, ver bana... Peki, ne istiyorsun? Baka bir maske, ikinci bir maske... diyen Nietzschede her ey bir maskedir. Sal dehas iin bir ilk maske, aclar ise hem dehas hem sal iin ikinci bir maske... Nietzsche benin birliine inanmamaktadr ve kendinde byle bir birlik asla hissetmez. Saklanan ama saklanrken, baka trl kuvvetleri, yaamn

22

ve dncenin kuvvetlerini ifade eden farkl benler arasndaki ince g ve deerlendirme yer deitirmeilikileri kurar. Nietzsche; Wagneri, Schopenhaueri ve hatta Paul Reeyi bile kendi maskeleri olarak yaar. 1890dan sonra baz arkadalar deliliin onun iin son bir maske olduunu dnmeye balarlar. Kendisinin de dedii gibi belki de: ...ve bazen deliliin kendisi, lmcl, fazlasyla kesin bir bilgiyi saklayan bir maskedir: Delilikten gln bir zm ya da son bir soytarlk olarak bahseden Nietzsche, maskelerinin yani perspektiflerinin yerini deitirebilme sanatndan mahrum kald an, maskeler bir palyaonun ve bir soytarnn maskesinde birbirine karr ve organik ya da baka trl bir srecin etkisi altnda fark etmez-hastaln kendisi de eserin sonuyla birleir. 25 Austos 1900de onu lanetleyecek ya da bir bayrak ve bir ehit haline dntrecek olan yzyln eiinde, ortalamann normalliinden hareketle farkl olana delilik denen deliliin esrarengiz on bir ylnn ardndan, bir beyin kanamas Nietzschenin hayatn sona erdirir. Kollarnda can verdii kz kardei Elisabeth nl filozofun son baklarnn vakur ve sorgulayc olduunu syledikten sonra lmn, bizzat Nietzschenin yllar nce Zerdtn sonunu anlatmak iin kulland kelimelerle anlatr: Dudaklarn kmldatt ve kapatt, adeta hala syleyecek bir eyi varm da tereddt etmi gibi Ve onu grenler yz ifadesinde belli belirsiz bir kzarma grdklerini sand II-NETZSCHE NN KL Siyasal dnce tarihi iinde sadece birka dnr akn ve zorlayc kltrel vizyonlar ortaya koyabilmeyi baarabilmilerdir. Bunlar; nceki dnrlerden kopmalar asndan akn, kendilerinden sonra gelen dnrleri de onlar byk bir ciddiyetle ele almaya mecbur brakmalar asndan zorlaycdrlar. Onlar kendilerini takip edenler iin dnsel nceliklerin srasn belirlerler. Yeni bir ey kefetme kararll ve umuduyla snrlarda yaarlar. Nietzsche bu dnrlerin en trajik rneidir. Nietzsche ile bir ey biter, yeni bir ey balar.

23

Wilhelm Friedrich Nietzsche kendisini suizanlardaki yalnz dnr, muamma dostu ve aa aykr bir ahsiyet olarak tasvir eder. Tan Kzllnn ikinci basmna yazd nszde anlatt haliyle onun gibi bylesine ...kendine mahsus yollarda yryen kii hi kimseye rastlamaz. Kendine mahsus yollar beraberinde getirir bunu. Kimse yardmna gelmez onun, bana gelen tehlike, kaza, aksi tesadf kabilinden her eyin stesinden tek bana gelmek durumundadr Yalnzlklar bundandr. Onu kendi

yalnzlnda izlemek ise fazlasyla ilgin ve tehlikelidir. Nietzschenin kiiliinde, tm fikir alanlarnda yaygn olarak adalarna aykr dt igdler hkimdir. Kendisinin bizzat iinde gelitii dnsel dnyaya ve kltre, igdsel bir tiksintiyle srt evirir. yle ki; bu reddediler insann, mantki bir eliki kefettii bir sav yanllamas gibi rasyonel olmaktan uzak, gzn yakan iddetli bir k huzmesine srtn dnmesi kadar doal zldr. inde bilinli dnce ve seim sz konusu olmadan gelien bu kar klarn yegne kayna dolaysz duyumdur. Akl ve igd arasndaki eliki -uyumazlk- modern dncenin karakteristii iken, Nietzsche tercihini igdden yana kullanmtr. O dnce hissiyatn iinde doduu ve byd topraklarn, halklarn, kltrlerin ve hatta iinde yaad zamann bile boyunduruuna tabi klmaz. Dncelerini kendi bilincinin bile denetiminden muaf tutmu bu zgrlk mahkmu tinin, Alman Nasyonal Sosyalizmi ile anlm olmas ise ayr bir ironidir. Eitimci olarak Schopenhauer adl kitabnda yazar dsal kltrel belirlenimlerden yoksunluunu aka anlatr:

Kendini, birka yz mil ilerde artk mkellef klmayan fikirlerden mkellef

tutmak ark ve Garp, herhangi birinin, korkaklmz alaya almak iin, gzlerimizin nne ektii bir tebeir izgisidir. zgrle ulamay deneyeceim, dedi gen ruh kendisine ve o zaman ona engel olmalyd, tesadfen iki ulusun birbirinden nefret etmesi ve savamas veya iki kara paras arasnda bir denizin bulunmas veya evrelerinde, birka bin yl nce mevcut bile olmayan bir dinin retiliyor olmas

24

Tm Avrupann ulusal cokunluu hezeyan boyutlarnda taknla dntrd bu yllarda Nietzschenin zihniyeti ite byledir. Bu zamana aykr bir ahsiyetin, yaad ala kavgas olan bir ahsiyetin dnce biimidir. Nietzsche allm anlamda bir filozof deildir, esasen sradan bir kiilik de deildir. Dnya ve yaam karsnda sormak zorunda olduu, ok gerekli ve tereddt uyandrc sorular iin salt akl yetmez. Bu sorular cevaplandrabilmek iin insan doasnn tm gleri seferber edilmelidir. Dnen gzleme ve bir fikrin dayand tasavvur edilebilir esaslara Nietzschenin itimad asla olmamtr. 1887 Aralnda Georg Brandese yazd mektupta imde diyalektie, hatta kantlara kar bile bir gvensizlik mevcuttur*, diyerek dolaysz duyumun* onun kiiliinde ne lde isel olduunu belirtir. Nietzsche iin lt oluturan bir dncenin mantk yoluyla kantlanabilir olmas deil, tersine, insan doasnn tm gleri zerine, yaama dair deerli olacak surette etki edebilir olmasdr. O, bir dnceyi ancak yaama elverili bulursa geerli klmaktadr. Dnre gre bir filozofun bilinli dncesinin byk bir ksm igdleri tarafndan, dolayl olarak gdlr ve muayyen bir yne sevk edilir. En iyi dnceler, insann varlnn tamamn kendi doalarna uygun bir devinim haline getirenlerdir. zetle Nietzsche, fikirlerini insann en derin znden karp almaktadr ve nl yapt Zerdt; Soruyorsun niin diye. Ben o kiilerden deilim, niinler zerine soru sorabilen ifadesiyle fikirlerinin dayanan belirtmitir. Nietzsche iin, bir dnce insann yalnz akln deil, tm kiiliini tatmin etmelidir. Ona gre yaamn ve hakikatin deerine ilikin her soru, sadece geliimini tamamlamam hastalkl ahsiyetler iin geerlidir. Geliimini her

Georg Brandes: Asl ad Moris Cohendir.(1842-1927) Danimarkal bir eletirmen ve edebiyat tarihisidir. Nietzsche zerine verdii konferans ile tartmalara zemin hazrlamtr. nsanlar ve eserleri, Deneme, Frankfurt a.M.1894: ieriinde bkz. Friedrich Nietzsche. * Dolaysz duyum; esinlenme, esrime hatta ilham olarak sanatlara ve yaratclara zg iken sanr, hezeyan veya manik epizodlar olarak da psikiyatrinin nemli bulgusudur.

25

adan tamamlam kiilerse, sorgulamakszn hayatn deerini yaarlar ve sadece yaamaldrlar. Bu gne dein ok az filozof kendini kt hissetmenin olumlu bir ey olduunu dnmtr. Yaygn inanca gre bilge kii, aclarn bastrabilen, huzursuzluk, karamsarlk, fke ve elem gibi duygularn denetim altna almay baarabilen kiidir. Nietzsche ise tm bunlarn karsna hayranlk duyulas gcyle kaytsz artsz hayatn olumlanmasn ve duyumsanmasn koyar. Ona gre gerek yaam ydsma nedenleri buluna herkes uydurma bir yaam olumlar. Nietzschenin bu yaam ve gereklik dostu zihniyeti kendisini, insanlarla ilgili grlerinde ve onlarla olan ilikilerinde de gsterir. Filozof bu anlamda tam bir bireycidir. Ona gre her insan emsalsiz bir varlk, kendine has emsalsiz bir dnyadr. Tek dze bir badak oluturan ve karmza belirli bir insan eklinde kan bu tuhaf renkli eitlilii, bir daha hibir garip tesadf ayn ekilde katp kartramaz...1 Bununla birlikte, ona gre, ok az sayda insan kendine zgln gelitirme eilimindedir. Onlar yalnzlktan ounlukla korkarlar, toplumsal yaam bu korkuyu azaltarak gvenilir bir snak sunar. Nietzsche iin ise yalnzln zel bir ekicilii vardr. O kendi isel srlarn aramaktan holanr. Fikir silsileleri ounlukla kiiliinin derinliklerinde gizil bulunanlara ulama abalardr. Onun igdsel tm gayreti, kalabalktan, ynlardan, okluktan azat olduu kendi kalesi ve gizemlerine ulamak iindir.2 en Bilimde dier insanlar zaman zaman hazmedemediinden yaknr3 ve insanlar o kendilerine katlanmak zorunda kaldnda, Nietzsche ye yaklamamaldrlar. Nietzschenin kiiliinde insana hkmedici gl igdler hkimdir. inde g barndran her ey Nietzscheye gredir. Kendisini ancak kudretini artracak yaam koullar iinde bulunduu srece mutlu hissetmektedir. Faaliyetlerine kar olan diren ve eylemleri sever, nk bunlarn

1 2

Nietzsche, Eitimci Olarak Schopenhauer, (ev. Cemal Atila) Say Yay. , 2003. Nietzsche, yinin ve Ktnn tesinde, 26. Blm. 3 Nietzsche, en Bilim, 3.Kitap, s. 167.

26

almasnda gcnn bilincine varmaktadr. Karakterinin ana hatlarndan biri, en Bilim adl eserinin nszndeki u dizelerinde zetlenmitir. Ben kendi evimde otururum, Hibir eyini rnek almadm kimsenin kendime. Ve stelik her stada glerdim, Glmemi olan kendisine Yabanc bir kudret altnda her trden tabi olma durumunu zayflk olarak alglamaktadr. Nietzsche, insann kendisini, dnce ve eylemlerinde szm ona ebedi -ona gre kstah- akln yasalarna klece tabi klmasn zayflk olarak addeder. Geliimini her ynden tamamlam bir kiilik, hibir ahlak biliminin, nasl davranaca hususunda, kendini ynlendirmesine izin vermemelidir. nsan sadece kendi beninin gdleriyle ynetilir. nsann zayfl, davranlarn ve dncelerini belirleyecek yasalar ve kurallar aramaya balad anda balamaktadr. Gl olan kii, dnce ve davran biimini kendi zne gre, kendisi belirler. Nietzscheye gre ister bir kle olsun efendisinin keyfine gre hareket eden, ister bir dindar olsun Tanrnn vahyettii hakikatlerce yaayan ve/veya bir filozof olsun salt akln hikmetleri gereince dnen; hepsinin de itaatkr olduu deimez bir olgudur. Neyin emredildii nemsizdir, nihai olan emredilmi olmasdr. nsani zayfln en nemli tezahrn, insann iinde yaadnn dnda baka bir te dnya inancnda grr Nietzsche. Ona gre insan, bu dnyadaki yaamn, te dnyadaki varsaymsal bir baka yaama gre dzenleyerek yaama en byk zarar verir. nsan tarihi boyunca, bu dnyann grngleri ardnda, kendisinin kavrayamad, akn ve belirleyici kabul edilen tzlerin bulunduunu kabul ederek daha byk bir yanlgya dmemitir. Nietzsche iin byle bir teslimiyetle insan tm yaama sevincin rseler. Yeryz bir grng olarak kavranamayann yanlsamas olarak aa grlr ve asl gerek olan gerek olmayan adna hkmsz klnr. nsan zihninin bize gereklik yerine hayaller sunan bir sahtekr olduu iddia edilir. Nietzsche ise kurgusal olan yerine gereklik tarafnda olumlayc olmak istemektedir..

27

Nietzscheye gre filozoflar; insan doasnn zne varmaya muktedir olmadklar iin, edimlerinin son saik hakikate ulama abas olmutur. Oysa ona gre hakikat istemini yneten g istemidir. Dnr, hakikate bamsz bir deer atfeden igdlerden azade yce bir kaynak bahetmek isteyen idealistlerden deildir. Dierleri; zihnin bilinli muhakemesi ve hakikatin idrakini en son ama olarak grm, bunun ardndaki kiiliin g ve yaam uzamn ykseltme gayesini maskelemitir. Nietzsche ise bir hkmn geerliini yaam adna tand takdirde, artk baka bir nesnel anlam ya da yce hakikatler aramamaktadr. Nietzschenin kiiliini kstah, kibirli, itici ve daha da tesi hastalkl bulanlar olmutur. Esasen Nietzsche, eserlerini, dncelerini salt akllarnn buyruu ile oluturduklar iddia ederken, daha yksek bir merci olan akl tarafndan merulamak istercesine kendi kiiliklerini reddeden filozoflardan ok daha drsttr. O, dncelerini salt kiiliinin rnleri olarak adlandrr ve yle der: eriini benzer ekildeki kitaplarda olmad kadar, bir ahsiyetin derin znden alan bir kitap yazma creti gsterdim ve tm yabanc hkmlerden, dier felsefi yazlarda olmad kadar bamsz bir kitap ortaya karacam; nk ben en nemli mevzular zerine, igdlerimin bu mevzulara dair davran ekli dorultusunda ekinmeden konuacam4. Bu anlay gerekte ok asil bir alak gnlllktr ve Nietzsche, disiplin filozoflarnn aksine, cesur dnce sramalaryla ve hatta ksack aforizmalaryla, baz mantk dnrlerin usul usul emekleyileriyle ulaamadklar insan doasnn en derin srlarna eriir. Benim ihtirasm on cmlede ifade etmektir, dierlerinin bir kitapta syleyebildiklerini, dierlerinin bir kitapta syleyemediklerini5 Nietzsche insanln fikir geliiminin zel ahlaki amalar, idealler ve etik dnya dzeniyle aklanmasn reddeder. O her idealde sadece, belirli bir ekilde tatmin arayan bir igdnn belirtisini grr. Dolaysyla, doa

4 5

Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, Bir a Dnn Gezintileri, 51. Blm. Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, Bir a Dnn Gezintileri, 51. Blm

28

oluumunu ereklere balayan gr kart, modern doa aratrmacs anlamnda bir anti idealisttir. Nietzsche herhangi bir fikrin adanm temsilcisi olarak savamas gerektiinden deil, igdleri kendisini buna ittii iin savamtr. Ancak genel olarak filozoflar, kendilerine ait g istencinin ya da ahlaki dnya dzeni yandalar, ahlaki ideallerini oluturan nedenlerin ne derece az bilincinde iseler, fikir savalarnda da temel gdlerinin o denli az bilincindedirler. Yalnzca fikrin, fikre kar savatna inanrlar ve hakiki motiflerini Nietzscheye gre kavram mantolaryla rterler. O ise; aleyhtarlarnda ona kar nefret uyandran, kendisinde de bunlara kar gelen igdlerin kimilerine gre kabaca, esasen inanlmaz bir drstlkle adn koyabilmitir. Ksacas Nietzschenin bu tarz Kinizm olarak tanmlansa bile o; tm idealist hezeyanlarn esasen kinizm alaryla rlm olduu gereini dnce tarihinin suratna sert bir tokatla vurabilmeyi baarabilmi yegne dnrdr. Ksaca Wilhelm Friedrich Nietzsche bir dinamitti, hi kimsenin ele almaya cesaret edemedii bir dinamit Bu yzden yalnzd ve ancak ileke bir ruhbann olabilecei kadar mnzevi bir hayat srd. Kt yaad, fakat iyi savat ve iyi eserler brakt. Felsefeyi ekile yapyordu: Fakat insana yneltir beni hep yeniden o ateli iradem. Byle yneltir o ekici taa. Ah, ey insanlar, bir heykel uyur tan iinde. En etin, en irkin tan iinde bile uyumak zorunda olan o Zalimce saldryor ekicim imdi zindanna. Paracklar uuuyor tatan. Tamamlamak istiyorum onu ben, bir glge geldi bana. Zira btn eylerin en sessizi, en hafifi geldi bir gn bana! st insann gzellii geldi bana bir glge gibi6 Bundan dolaydr ki, ykcyd. Ykclkta herkesten beterdi. Ykmay, paralamay ve acmaszca saldrmay bir tefekkr olarak alglad. lahi ne varsa fkeyle ekiledi stelik bunu inanlmaz bir estetik slup ve haz ile

Nietzsche, Byle Buyurdu Zerdt, Mutlu Adalarda, s.110.

29

yapt. O var oluun ve dnyann yalnz estetik bir fenomen olarak savunabileceine inanyordu. ok sevdii Yunan Tragedyalarndaki trajik kahramanlarn kaderini yaad. zerine devrilen tasarm harikas stunlar, bizzat kendi rd fikir stunlaryd ve onlarn altnda can verdi. te bu yzden Nietzsche eserlerinde gizlidir. Nietzsche eseridir, eseri Nietzschenin ta kendisidir; hatta belki de hi kimse bu gne dek eserlerinde kendini dmdz yazlm bir kitap deilim, tm tezatlaryla bir insanm ben derken bile Nietzsche kadar gizleyebilmi deildir... III-PSKOPATALOJK ANALZ Bir Dhinin Delilii ya da Bir Delinin Dehas Wilhelm Friedrich Nietzschenin dnya gr ve felsefesi zerinde alanlar pek ok problemle karlar tam da bu yzden, derinliine inme aamasnda zaman zaman psikiyatri disiplininin yardmna ihtiya duyulur. nl filozofun muammal- pozitif ya da negatif- fakat kesinlikle hakl hretinin nemli dayana, ardllarna brakt teorik miras ve mantki nermelerin gc deildir. Etkisinin sarsc gc, gelmi gemi tm hayalperestlerin ve snrlar zorlayan dnce fanatiklerinin dnya zerinde kendi rollerini oynamalarn mmkn klan o ekici nedenden kaynaklanmaktadr... Nietzschenin psikiyatrik analizine dair, bilimsel ve eksiksiz bir bak as ortaya koyabilmek, eserleri ve biyografisi dnda yeterli derece kant elimizde olmadndan bugn bile tam anlamyla mmkn deildir. nl filozofun zellikle son yllarndaki ruh haline neden olan durumun, genlik yllarnda kaplan bir enfeksiyonun-sifilis-beyin tutulumu olduu iddias phelidir. ocukluk yllarndan aktarlan anlara baklrsa, yaam boyunca ona elik eden youn ba ve gz arlar henz ilkokul dnemlerinde bile kendisiyle birliktedir. Babasnn da benzeri semptomlarla ocuk Friedrich be yandayken ld dnlrse, beyinde yer kaplayan, genetik kitlesel bir lezyonun (tmr, kistik yap ya da damar malformasyonlar) varl da akla yakn bir ihtimal gibi grnmektedir. Beynin normal fizyolojisine etki eden her tr patolojik kitlenin, salkl dnme yetisine ya da ruh durumuna etki etmesi son derece normaldir. Lakin

30

filozofun tm yaptlarnda izini srdmz egonun sper egoyu daimi alt ediinin ve iki kutuplu duygu durum bozukluunun* (abartl nee ve verimlik ardndan gelen youn k dnemleriyle derin melankoli ve depresyon periyotlar) doutan bir kiilik patolojisine mi elik ettii yoksa organik bir rahatszlk sonucu mu gelitii sorusu asla cevaplanamayacaktr. Bu ahvalde bize den salt semptomlara ynelik aklamalarla yetinmek, tehisi asla koyamayacamz gereini bandan kabul etmek olacaktr. Nietzschenin tm yaam ve yaptlarnda gzlenen en nemli zellii, nesnel hakikat anlayyla ilgili noksanlktr. Bilimin hakikat olarak ulamak istedii her ey, onun iin hibir zaman mevcut deildir. Sz konusu noksanlk, son yllarnda, mantki gerekelendirme denilen her eye kar biimsel bir nefret haline ulamtr. erefli eyler de erefli insanlar gibi nedenlerini elde tamazlar. Be parman hepsini birden gstermek yakk almaz. Kendisini evvela kantlanr olmaya zorunlu klan ey, daha az deerlidir.7 Nietzsche, belki de kendisinde ki bu nesnel noksanlk nedeniyle, birok insann fikirlerin evrim sreci boyunca yaad savam yaamam, dolaysyla hibir kopu onda krize yol amamtr. ocukluk ve genlik yllarnda sahip olduu olduka kat dini inanlar, fevkalade bir rahatlkla amtr. Nietzschenin fikirlerini olutururken yaad psikolojik sre, nesnel hakikati hedef edinen bir insann izledii sreten tamamyla farkldr. nl filozof Antik Yunan dncesini ve sanatn oluturan iki igd olduu kanaatindedir. Bunlar ki mitolojik Tanr olan Apollon ve Dionysosun igdleridir. Apollon l ve dzeni simgeler, Apollian igdyle insan dnyann gzel bir aksini, dingin bir gzlemin eserini sunar. Dionysos ise,
Bi-polar bozukluk, iki kutuplu duygu durum bozukluu veya manik depresif bozukluk diye bilinen ruhsal rahatszlktr. Manik dnemde, zihinsel verimlilik son derece artar, dnceler ve armlar birbiri ard sra gelir. Kii armlar ve dnceler arasnda eleme yapmakta zorlanr. Bu durum armlarda geveme veya dnce sramalar olarak da bilinir. Toplumsal ilgi belirgin bir biimde artmtr, sonular hesaplanmadan salt yaamdan zevk almaya ynelik etkinliklere giriilir. Ar ve abartl bir zgven gzlenir. Sanr ve varsanrlar ortaya kabilir. Youn bir nee ve efor artyla karakterize bu dnemi, ciddi bir kle ortaya kan ar melankolik depresyon dnemleri takip eder. Hastalk baz kiilerde mevsimsel dalgalanmalar gsterebilir, sonbahar ve k depresif durumun, ilkbahar ve yaz ise manik ataklarn gzlendii aylardr. Depresyon dnemlerine youn anksiyete ve fke patlamalar ile panik ataklar elik edebilmektedir. 7 Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, Toplu Eserler, Bask 8.Seri, s.71.
*

31

estetik bir sarholuu simgeler, Dionysian igdyle ise insan, kendini mistik bir ruh durumuna ulatrr. O yalnz dnyay gzlemlemez, varoluun sonsuz gcyle z kendisini bulur ve bunu sanatnda dile getirir. Bizzat kendisi sanat eseri olur. te bu iki mitolojik Tanrnn yaratt iki ulu dnya ve dn tasarm, ya Nietzschenin bilinli seimidir ya da ruhsal profiline dayanak olarak bu zemine dolaymsz bir ekilde ynelip, onaylamtr. Nietzschede hakikatin deerine ilikin her soru, bilimsel teorik bir zorunluluk olarak deil, kendisinin nesnel hakikat anlayndan yoksun oluunun bir ifadesi, bir savunmas olarak karmza kmaktadr.1885de kaleme ald yinin ve Ktnn tesinde adl eserinde, hakikatin gerekte herhangi bir deerinin olup olmadn sorgulamaktadr. yle ki: Hakikat istemi bizleri daha nice, cretkr giriimlere sevk edecek olan, imdiye dein tm filozoflarn adn saygyla zikrettii u mehur hakikat perestliktir. Bu hakikat istemi ne gibi sorular karmtr karmza? Baz paradoksal, fasit tereddt uyandrc sorular Bu aslnda uzun bir hikyedir ve buna ramen henz balam gibi grnr Yerlemi hakikati istiyoruz, neden daha iyisi olan hakikat dn deil. Bu gibi sorular sormak elbette tamamyla mantkl bir zihnin rn de olabilir, bilgi teorisinin bu gibi sorularla megul olmas da gerekmektedir. Fakat bu gibi sorularn ortaya kma srecinde doal olarak, insani algnn kaynaklarn aratrma giriimin ba gstermesi gerekmektedir. Btn bunlar Nietzschede sz konusu deildir. Onun mantkla iliii olan sorularla henz en bandan hibir alakas yoktur. Halen beklemekteyim ki, bir felsefe hekimi, kelimenin bildik anlam dnda, ylesi bir hekim ki, halkn, an, rkn, insanln btn salk problemlerinin dibini lme abasnda olan, gnn birinde benim kukumu arla vardrma cesareti bulacak ve u cmleyi telaffuz etmeye creti olacak: Btn felsefe kesmelerde, imdiye dein hi de hakikat deil, baka bir eydi sz konusu olan, diyelim ki salkt, gelecekti, bymeydi, gt, yaamd8

Nietzsche, en Bilim, nsz, II. Basm.

32

Nietzschenin Sokratese kar nefreti de bu hakikat tiksintisinden temellenmektedir. Sokratesin ruhunun nesnellie ynelik itkisi onun iin adeta affedilmeyecek tarihsel bir hata, bir insanlk suudur. Sokrates soyu bakmndan, en baya bir halka mensuptu. Sokrates bir avam idi. nsan bilir, insan bugn bile grebilir, onun ne kadar irkin olduunu Sokrates bir yanl anlama mahsul idi. Felsefi nesnel phecilikle, Nietzschenin hakikate kar yrtt kavgasn kartrmamak gerekir. Genellikle bu phe hakikate ilikin bariz bir anlaya gvenir. Hakikate ynelik gd filozoflar, deerlerini, edimlerinin kaynaklarn ve snrlarn aratrmaya yneltir. te bu gd Nietzschede byk oranda mevcut deildir. Onun bilgi problemlerini denetimleme usul dolaymsz duyumlarnn ve kusurlu hakikat anlaynn rndr. Nietzschenin dnce dnyasnda gl bir ykm gds hkimdir. Bu onun, belli fikir ve dnce akmlarn muhakemesi esnasnda eletiriyi, psikolojik bakmdan makul grnenin olduka tesine vardrmasna neden olur. Tragedyann Douu adl eserinde Sokrates ve Euripidesden, Schopenhauer ve Wagnere kadar tm Bat dn dnyasn bir sapknlk yolu olarak tasvir eder. Yeni anlaylar gelitirmekten ok mevcut olanlarla savamak ihtiyac belirleyicidir. Sz konusu ykm ihtiras Nietzscheyi dizginlenemez bir tutkuyla kurbanlarnn peine dmeye iter. yle ki; ydsma zorunluluu duyduu bir fikre veya ahsiyete ilikin ne srd nedenlerle geni lde badamayan hkmler bile ortaya koyabilir. Nietzsche belli bir dereceye kadar hakl olduu saptamalarnda dahi, izledii yol itibariyle patolojinin snrlarnda dolamaktadr. Lakin nl filozof, byleyici slubu ve dilin bu sanatkrane kullanl ile bilinli ya da bilinsiz, sapmalarn gizlemeyi baarr. Nietzschenin tasarmlarnda sreklilik arz eden bir balantszlk durumu mevcuttur. Kelimelerin gerek anlamlarnn ok tesinde mecazlara, aforizmalara, metaforlara ve hatta tesadf kullanmlara ska rastlamak mmkndr. nl filozof tasarm usullerinin deiimini kendi bnyesinde

33

gerekleen deiimlerin bir neticesi olarak kabul eder ve ona gre tam ta bu transfigrasyon sanat felsefedir.9 Ecce Homo adl eserinde Nietzsche, hastal sayesinde nasl optimist bir hayat gr elde ettiini anlatr: Zira insan u konuya itibar etmelidir; en dk dirimsellik yllarm pesimistlikten feragat ettiim zamana denk gelir. Kendini iyiletirme igdm bana, fukaralk ve yldrclk felsefesini yasaklamtr.10 Bu perspektiften baklnca Nietzschenin fikir yaamndaki tm elikiler anlalabilir. Kartlklarda devinen fiziksel doas, ruhsal dnyasn da ayn ynde yer deitirmelere itiyor grnmektedir. Onun tinsel yaamnda gze arpan bir dier belirti ise, aka grlen benlik ikiliidir. Nietzsche aleyhtarlarna ilikin hkmlerini hibir zaman onlara gerekten isabet ettirmez. Saldrmak istedii eyi nce zihninde tasarlar daha sonra ise bu hayali kurguyla savar. Sz konusu tutum onun gerekten dsal bir dmana kar deil de, kendi kendisiyle savatn dndrtmektedir. Wagner e ynelik nce hayranlk sonra nefrete dnen soyut seferi onun kendisiyle seferidir. Wagnere ait kendi soyut fantezisinde yaayan ama gereklikte olmayan ideal bir portre izer ve bu ideal portrede kendi beni bsbtn zlr. simler ve zneler onun zihninin tiyatrosunda ki konuk oyunculardr. Bir dehann trajik ayrcalyla Nietzsche, kendi iindeki elikiyi duyumsamakta, iindeki farkl gleri bilincinin birliinde dengelemekteki zdrabn fark etmektedir: imdiArasndaki iki Hiin Kvranmakta, bir soru iareti. Bir yorgun muamma Cerihalara zg bir muamma. Kukusuz zecekler seni Teneler zmne pr pr kanat rpmaktalar etrafnda
9 10

Nietzsche, Toplu Eserler, Seri 5, s.8 Elisabeth Frster Nietzsche, Friedrich Nietzschenin Hayat, 2,1, s.338 f

34

Cerihalarn muammas etrafnda. Aslmlar! Ah Zerdt! Kendi kendinin erbab! Kendi kendinin celld!11 Bu kendinden emin olamama hali kariyerinin son yllarnda Nietzschede tm geliimine baka bir anlam verme eklinde kendini gsterecektir Sonu olarak, Nietzschenin tinsel analizini psikiyatri disiplininin yardmyla aklama giriiminin amac, onun dhiyane kiiliini ve yaptlarn hkmsz klmak deil, tersine yeterince ve doru anlalmas iin bu tercmana zorunlu olarak ihtiya bulunduu iindir. Nietzsche her ne kadar hasta olarak nitelenebilirse de, o bir dahidir ve onun dehas hastal ile azmsanamayacak kadar gerektir. Onun kiiliinde karmza kan bir dier sarsc soru da; dhiliin kendisinin belki de hastalkl bir durum olduudur. Bir taraftan Nietzschenin fikirlerine yanda olurken, dier taraftan onun bu fikirleri bulu, birbirleriyle ilikilendirme ve deerlendirme tarznn psikiyatrinin yardmyla kavranlabilir olduu gerei birlikte kabul edilmelidir. Sorgulanan onun dehas deil, ifade biimidir. Yz yllardr Nietzsche probleminin bylesine byk bir ilgi grmesinin nedeni tam da bu noktada gizlidir. Yaamnn ounu hastalklarla savaarak geirmi Nietzschenin heybetli ve ilgin karakterinde, alara damgasn vuran dncelerini sadece psikopatolojik kavramlarn desteiyle aklanabilecek bir bantsallk iinde ortaya koymas gibi bir vaka sz konusudur. Bir baka adan yaklaacak olursak, Nietzschenin szleri onu dinleyen herkes asndan fazlaca yoruma msait, fakat kesinlikle vurucu bir zellik barndrmaktadr. Bu zellik, kimi zaman onun bir dnrn sorumluluunu azaltacak lde kendi hezeyanlarnn kurban olduu, kimi zamansa dncesinin kendi ekseni etrafnda dnp durduu yolundaki ithamlara neden olmutur. Oysa en bandan beri Nietzsche bu doal eilimi kendi iinde kavramtr. Btn abas kaosa yani tam olarak apak olana kar

11

Nietzsche, Toplu Eserler, Seri 8, s. 369.

35

hissettiimiz

dayanlmaz

ekimle

savamak

olmutur.

Bu

onun

ocukluundan beri yaam ile doldurmaya ve amaya alt kopukluktur. Dnce grngs ve bundan kaynaklanan farkl davranlar ne kadar ok aratrdysa, modern dnyann yaplarnn yol at bireysel tepkileri o kadar ok incelemitir ve bu inceleme onun antik dnya grne gre olmutur. Ak dnce, hezeyan ve komplo, Nietzschede zlmez bir btn oluturur. zlmezlik bundan sonra nemi olan ve olmayan her eyin ltdr. Nietzschenin dncesinin patolojik olmas, bir baka adan hezeyana yol amasndan deil, sz konusu dnce ok ak olduu iin hezeyanl bir yorum grnm almasndan kaynaklanr. Nietzschenin temel uras, darya kltr eletirisi biiminde yansyan ve hala zamann speklatif ve tarihsel tartmalarna sokulabilen bir tarzda aka ortaya kan, dnce ve eylemlerimizde bilinli olan nedir, bilin d olan nedir? Gizli sorusudur. Bu ekilde Nietzschenin dncesi ezamanl bir ekilde farkl iki hareketi betimler. Bilinlilik nosyonu ancak, tam karanln srdrld ve bylece onayland lde deer kazanr. Nietzsche kendi ak grll iinde her tr aklk nosyonuna dorudan atmtr. te bu nedenle o, kendi dncesini gidiatnn her admnda snrlandrlm olarak grr. eride, dilin-gnlk gstergeler kodunun-gereklik ilkesine gre dayand zdelik ilkesi tarafndan, darda, kurumlam yetkin felsefe tarihileri ve dnen eyleyen insann yegne kantn gereklik ilkesi sanan psikiyatrlar yani bilindnn lcleri tarafndan, son olarak da, ieri ve dar arasndaki snrlar dzelten bilim ve deneyleri tarafndan mecburi belirlenime tabi klndna inanr. Nietzsche retimin iine, felsefenin aktarmndan sorumlu hibir otoritenin aklndan bile geirmedii bir eyi sokmutur. Nietzschenin dili iletiimin gerektirdii yasalarn uygulann en u sertlie iter. Onun ruh tonalitesi kendi iinde dnce haline gelirken aratrmann terimlerinin suskunluk olarak yeniden oluturulduu ana dek kendi aratrmasn srdrr. Bu dnce, retme eiliminin arpt bir engeli iaret eder. Suskunluu younluk ve diren olarak hisseden bu engel, retme amacn bile baarszla uratr. Oysa suskun engelin direnci zdelik ve gereklik

36

makamlarnn ortaya koyduu gizil tepkiden baka bir ey deildir. erideki suskunluk yalnzca dardaki konumadr. Dncenin dardaki bu konumay onaylamas, yalnzca ruh halinin veya sessiz tonalitenin hncdr. Nietzschenin bildirisi, dardaki kltrn-niversitelerin, bilim adamlarnn, otoritelerin, politik partilerin, papazlarn, hekimlerin-direncini duyumsad srece, suskunluunu dncenin zerine frlatr. Profesr Nietzsche, ruh halinin bu suskun engelini dnmek iin onunla zdeleirken, yalnzca kendi zdeliini deil, ayn zamanda konuan makamlarn zdeliini de yok eder. Sonu olarak kendi sylemi iindeki varlklarn siler ve onlarla birlikte gereklik ilkesinin kendisini de yok eder. Bildirisini kendi ruh haliyle sessizlie indirgedii darya ynelir. Kltr-bilgilerin toplam-yani, retme renme eilimi, ne retilen ne de renilen ruh tonalitesinin younluunun tersidir. Bununla birlikte kltr ne kadar ok birikirse o kadar ok kendine kle olur ve tersi olan ruh tonalitesinin suskun younluu o kadar ok geliir. Bu gelime reticiyi artr ve sonunda ruh tonalitesinin retme eilimini yok etmesine kadar srer. Bylece kltrn klelii Nietzschenin syleminin suskunlua arpt anda patlar. Profesr Nietzschenin Ultima Verbalar* sz yitimine dnt zaman psikiyatrlar bunda kendi gereklik ilkelerinin bir dorulamasn grm olabilirler. Onlara gre, Nietzsche snrlar amtr, tutarszla dmtr, artk konuamyordur, haykryor ya da susuyordur fakat belki bilimin kendisinin de sz yitimine yatkn olabilecei ihtimali hi dnlmemitir Gereklik ilkesini ykan sre d dnya bilincinin askya alnmas veya yok edilmesi olarak tanmlanr ise nl filozof Nietzsche, Hibir zaman Torinoda ki suskunluk ncesi son gnleri kadar bilinli olmamt denilebilir. Bilincine vard ey, tam da sanki Nietzsche olmasnn bittii, kiiliini adeta boalttdr. ki tr gd onu srklemitir. Bir taraftan kendini ve adalarn maskaraya evirmek iin hissettii otorite, dier taraftan bilinli benin tam yokluunda yaanan kaos olgusundaki rastlantsal durumun
*

Ultima Verba: Latince son szler anlamnda

37

sahneye konmasnn onda uyandrd heyecandr. Nietzsche, Torinodaki gnleri boyunca genel durumunun bir kiinin szlerinin ve davranlarnn kapsamn snrlad saf ve yaln nesnel gerekliin tesine gemitir. Rastlantsal durum yani keyfilik durmadan ifade ettii tek gerekliktir veya kavranabilen bir gerekliin tam yokluudur. Tam da bu noktada Nietzschenin otoritesi kendi keyfine gre kavranamayanla birleebilmesinde ve onun egemenliini kurabilmesinde yatar. Sonu olarak, bir dehann beraberinde srkledii delilik ya da deliliin iinde onunla bark olarak var olabilen ve belki de ondan yeeren cesaretle beslenen dhiyane bir kiilik Wilhelm Friedrich Nietzsche iin sylenebilecek olan tam da budur ve bu ikilemin btn onun sarsc ve arpc karakterini oluturur.

38

II. BLM NETZSCHENN FELSEFESNN KAYNAKLARI

I-NETZSCHENN FKR NCLLER A-Nietzsche, Aydnlanma ve Kant Nietzschenin uzak ncleri bilindii zere Sokrates ncesi Antik Yunan filozoflarna kadar gider. Yakn ncller ise aydnlanma dneminin teorik devrimi sonrasnda aranmaldr. Tm aydnlanma projesine bakldnda, Newtonun doal dnya iin yaptn, insan doasna tercme etme gayesi grlr. Nietzsche ve takipileri esas olarak aydnlanmann doa bilimini model alan toplum bilimi ina etme iddiasna tepki gsteren filozoflar ile birleirler. 18. yzyl aydnlanmas, hakl olarak insanl deiiklie uratma ynde giriilmi en gayretli denemedir. Kudretli ve karmak bir harekettir. Bu devrimin sonucunda, ruhban snf-dogma ve mutlakyet kart, rasyonalist, bilim-hogr ve uluslar aras uyum yanls, anti militarist ve sava kart ilerici dalgalarn birikimleri olumutur. Nietzsche ve ardllar, aydnlanmann bir yandan hayaletlerin peine derken te yandan ruhlar ldrdn dnmektedir. nsanln kurtuluu ve zerklii uruna yaplan bu en grkemli abann, incelikten yoksun, kaba ve kat bilim taraftarlnn beraberinde srkledii yan etkiler ortaya kmaktadr. Aydnlanma devriminin ardndan gelen byk dehalarn ou, bilime dn anlamnda getirdii kltrel ve felsefi tarz nedeniyle, ya canl bir hayranlk ya da keskin bir nefret duymu, ama hi biri ona kar kaytsz kalamamtr. Nietzschede durum biraz daha karmaktr. Aydnlanmann ortaya kard tarihsel reform anlayn sarih bir biimde derinlemesine idrak etmi, onu hem takdir etmi hem ciddi eletirilerle tabi tutmu ama her eyden te onu anlam ve lehine dnmtr. Aydnlanma dncesinin yol at sorular en ak biimde Kantn yaptlarnda izlenmektedir. Aydnlanma sorununun Nietzscheye ulamasnda en nemli vesile de Knisbergli bu nl dnrdr. Nietzschenin gznde Kant, aydnlanmann iyimser mantn istemeden ykm byk lde ykc bir dnrdr. Varlk ve tanrsalln en cra

39

yaplar zerine sistematik binalarn ykselten metafizik ve geleneksek teolojiler karsnda Immanuel Kant, laik felsefeyi ilmin teokratik yneticilerinden kurtarmak maksadyla ar usun etrafn evreledi. Ona gre us, bolukta ilev grmez, kendini besleyecek olan icat edemez ya da z varlna tamamen yabanc doast gelenekleri dayanak alamazd. Duyularn yapt katklarla desteklenmeye ihtiyac vardr. Her eyin bizim iin teorik olarak eriilebilir olmas mmkn deildir. Bilmeyi baarabildiimiz eylerin sadece sezgiyle ulatmz ve anlaymza gre kategorize ettiimiz hissedilebilir grntsdr. Daha tedeki ey yani kendinde ey (noumenon) ise yalnzca rasyonel bir varsaymn nesnesi olabilmektedir Tanr, ruh, evrensel kozmos normal alg dnn ar us tarafndan yaratlm yce nesneleridir ve ne kadar duygularla algladmz gerekler olarak dnlrse o kadar elikiyi beraberinde getireceklerdir. Kantn getirdii bu eletiriler sistematik kuramsal ekol metafizikilerine ve geleneksel teologlarn rasyonel iddialarna ar bir darbe indirmitir. Birok adan Kant ift deerli ambivalent- bir filozof saylabilir. Bu yn onun en iyi Saf Akln Eletirisi (1781) ve Pratik Akln Eletirisi (1788) adl yaptlarnda ortaya kar. lk yaptta teorik ya da bilimsel akln snrlarn aratrm ve ampirik doa dnyasna ilikin kavraymz son snrlarna kadar analiz etmi, ikincisinde ise, pratik ya da ahlaki akl alann aratrp bamsz bir ahlaki alan kurmaya almtr. Doa bilimi ilgi alanna giren nesnelere bir determinizm atfetmektedir. Bu anlamda, eyler belirlenmi deil zgr olsalar zaten bilimin nesnesi olamayacaklardr. Aydnlanma filozoflar ise, doa bilimlerinden dn aldklar sz konusu bak gerei, ahlaki kodlarn da meruluuna inanmlardr. Lakin ahlaki bir kodun varl, insanlarn kendi eylemlerini ynlendirmekte serbest olmalarn n koul olarak koymaktadr nk kendi eylemlerini ynlendirmekten aciz varlklarn ahlaki bakmdan yarglanamayacaklar aktr. Sonu olarak aydnlanmann bir toplum bilimi kurma projesiyle, ahlak ve zgrle inanmay srdrmesi arasnda radikal bir eliki mevcuttur denilebilir.

40

Dier bir deyile bilim zgr olmayan nesnelerin oluturduu bir alanda alrken, ahlak tamamen zgr znelerin oluturduu bir balamda vardr. Kantn Descartesin zihin ile bedenin ayr tzleri olduu grne ( dnen ama kaplam olmayan bir tz ile kaplam olan ama dnemeyen bir tz) saldrm olduu doru olmakla birlikte, onun Kartezyen gnderme erevesini yalnzca bir adm teye tad sylenebilir. Kant bir kez kendini bu statlarn zincirinden kurtarm olmakla beraber, daha ileri gitmeyi baaramam, Nietzschenin aksine, yerleik dini inan ve trelerin altn oymaya kesinlikle yeltenmemitir. Nietzsche ve yakn takipisi Heidegger, modern Batnn dnyaya zne/nesne ayrm asndan bakma yolundaki eilimine ykc bir reddiyeyi ilke edinmilerdir. Onlar bu eilimin kklerini Descartese bulur ve iki dnr arasndaki farklar ne lde olursa olsun, Kant da ayn yolun yolcusu olarak grrler. Nietzsche ve Heidegger dnyaya zne ve nesne ayrm asndan bakma zerindeki Kartezyen ve Kant srarlara kar Dnyada olma kavramn nermektedirler. Ksacas, Kant ile Nietzsche ve ardllar arasnda nemli bir balant vardr. Onlarn, Kantn bariz hale getirdii bir soruna Kant olmayan bir biimde yant vermeye altklar sylenebilir. Fakat u hakk teslim etmek gerekmektedir ki; sz konusu aleyhte konumlam bile, Kantn at yol sayesinde ortaya ve aa kabilmitir. B-Nietzsche ve Romantizm Nietzsche ve takipilerini bu ekilde anlamak (Heidegger-Foucault ve Derrida) onlar rtk olarak, Kanta kar isyan etmi, ama bu isyanda Kantn kendi kaynaklarn kullanm bir baka harekete yani Romantizme balamak demektir. Aydnlanmann arzi nedenlerle deil, program temelden yanl olduu iin baarszla uradn ilk ne srenler Romantikler olmulardr. Bu terim genellikle Avrupa dnsel hayatnn 18.yy. sonu ve 19.yy. balarndaki dnemin belirli ynlerine karlk gelecek ekilde kullanlmaktadr fakat sz konusu srecin dnsel hayatnn hangi ynlerinin tam olarak bu hareketi tanmlad ihtilaf konusu olmutur. Bunun nedeni ksmen romantizmin ortaya kt farkl lkelerde farkl biimler alm olmasdr. ngilterede romantizm, doallktan uzak ve ketleyici olduunu

41

dndkleri sanatsal ve iirsel akmlar ykmay hedefleyen tamamen estetik bir harekettir. Fransada ise, Rousseaudan ilham alan romantizm daha ok toplumsal uzlamlara kar bir protesto niteliindedir ve hareketin estetik uzanmlar ok ge (Victor Hugonun Hermani adl oyununun 1830 da ilk kez sahneye konulmasndan sonra) ortaya kmtr. Son olarak Almanyada da romantizm, estetik bir hareket olarak ortaya km ve ksa zamanda genileyip ak ve kapsaml bir dnya gr haline gelmitir. Bu nedenle denilebilir ki, Romantizm olarak nitelenebilecek tek bir inan sistemi yaltmak son derece g bir aba olacaktr. Nietzsche ve romantikler arasndaki en nemli balant, estetiin oynad rolde bulunur. Eric Auerbachn iaret ettii gibi, Romantizm: d hatlar net bir biimde belirlenebilen sistematik bir birlikten ok, iirsel bir atmosfer birlii sunar.12 Bu bak asndan bakldnda, Romantizmin estetik ya da iirsel karakteri son derece nem tar. Birok Romantik dnr, sanat, hakikatin bir tezahr, hatta bir hakikat kayna olarak, Aydnlanmann analitik aklyla boy len ve son noktada onu aan bir ey olarak grmlerdir. Alman Romantikleri iirin insan kltrnde merkezi rol oynad konusunda daha da srarl olmulardr. Sanatsal yaratmn bilind, renilemez karakteri zerinde duran baz Romantikler, sanatnn kendisinin bile yaptna eit olmadn ima etmiler, bylece sanat sanatnn da zerine karmlardr. Uucu belli belirsiz igrnn nesnel cisimlenii olarak sanatn, salt analitik kavrayn hibir ekilde ulaamayaca bir gereklik boyutuna ulamay salad dnlmtr. Dolaysyla en yce ifadesini iirde bulan sanat, Aydnlanmann tekdze ve ksr ruhunun kstlayc snrlarnn ok tesine gemeyi baarabilecektir. Sz konusu balantya, Georg Lukacs tarafndan da deinilmitir. Akln ykm13 adl kitabnda yazar, Nietzsche ve Heideggeri, kkleri Schellingde bulunan irrasyonalist bir dnce akmnn mensuplar olarak niteler. Ernest
Eric Auerbach, Introduction to Romance Languages and Literature, ng.ev. Guy Daniels (New York: Capricorn Books,1961), s.237. 13 Georg Lukacs, The Destruction of Reason, ng. ev. Peter Palmer (Atlantic Highlads, N.J. Humanities Pres, 1981), s. 95-305. zellikle bkz. s. 151-155. (Trkesi: Akln Ykm, ev. A.T.Kapkn, stanbul: Payel, 2006 )
12

42

Behlerde nemli denemesi Nietzsche ve lk Romantik Okulda Nietzschenin dncesi ile 1795-1800 yllar arasnda Athenaeum dergisi etrafnda toplanm kiilerin dnceleri arasndaki ilikiyi incelemitir. Behler, Nietzschenin yazlarnda nemli bir yeri olan birok temann daha nce Schelegel ve evresinin yazlarnda grldn gsterir. Ona gre, her ikisinde de, yeni bir mitoloji araynda tezahr eden benzer bir mitoloji klt ile fragman ve aforizmalara dayal bir sluba ynelik tercih bulunmaktadr.14 Sanat her ikisinde de benzer bir biimde kutsallatrlrken, kltrel zevksizlik ciddi ekilde hor grlr. Behler; Sokrat ncesi Antik Yunan ruhunun yeniden canlandrlmasna dayal estetik bir devrim istei ile felsefenin geleceinin sanata bal olaca yolundaki dnceye dikkat eker. Bilindii zere, Nietzsche, entelektel kariyerinin byk bir blmnde Romantizme saldrmtr. Lakin Behler in yaptnn nemli bir faydas da tam da bu noktada ortaya kmaktadr: Nietzsche yarglarnda ilk Alman Romantiklerini kastetmemitir. Benjamin Bennet ise Nietzschenin Mit Anlay adl eserinde, mitin Nietzschedeki yerini Schillerin sanat anlaynn geniletilmi bir yansmas olarak grr. Ona gre Nietzschenin mit anlay Schiller in beyan ettii ama ulaamad hedef yolunda, sanat kendisinden daha yce bir amaca hizmet etmeyen insan varoluunun gerek yaratc merkezi olarak gren, sanatta mutlak geerlilik ve zorunlulua dar bir kavray yolunda daha da ileri gitmeye ynelik bir giriimdir.* Sonu olarak Nietzsche ile 18. yzyl sonu Romantikleri arasnda nemli benzerlikler saptanabilmektedir. Onlar birletiren en kuvvetli ba ortak estetik kayglardr. Esasen bir dnce alan olarak estetii icat edenler de 18. yzyl sonu dnrleridir. Sanatn felsefi olarak ele aln veya felsefi bir estetik ancak yzyln sonuna doru yerleiklik kazanabilmitir. Bu zellikle dnemin Alman dncesi iin ok nemli bir meseledir. Wilhelm
14

Ernest Behler, Nietzsche und die Frhromantische Schule, Nietzsche- Studien, 7 (1978), 59-96, zellikle bkz. s. 60-64 ve 72-87. *Behler Nietzschenin romantizm imgesini tartr. Bkz. A. g. e. , s. 64.

43

Windenbandn klasik kitab Felsefe Tarihinde belirttii gibi, estetik sorunlar ve anlaylar artk Alman Felsefesinde tayin edici bir rol oynamaktadr: Estetik ilkeler hkimiyet kazand ve bilimsel dncenin motifleri sanatsal vizyonun motifleriyle i ie geerek soyut dnce alannda byk iirsel yaratmlar retti.15 Schiller ve Schelling, Kantn estetik tartmasn ondan farkl fakat tamamlayc bir tarzda gelitirmilerdir. Schiller bu anlamda Kant da sanatn daha yce bir rol oynamas yolundaki yarm kalm nerileri ilk benimseyendir. Richard Kronerin belirttii gibi, estetik birliin sadece sanatta deil ayn zamanda dncenin kendisinde de aktif olduunu gren ilk kiidir. nl Romantik, filozofun mesleinin gereklerini, ancak ayrmakla kalmayp ayrlm olan
16

tekrar

birletirdii

takdirde

tam

anlamyla

yerine

getirebileceini eserinde tm

savunmaktadr. kltr tarihini gzler nne sermektedir. Onun

Schiller, ok etkili olmu nsann Estetik Eilimi zerine Mektuplar adl Bat kahramanlar tpk Nietzsche gibi, biimin tamln ieriin taml ile hayal gcnn genliini akln yetikinlii ile birletirmi olduklarn dnd Greklerdir. nsan doasnn birlii kltrn ilerlemesiyle ortadan kalkm, Antik Yunann tersine bugnn modern insan kendisinden kopmutur.17 Ksacas Schiller, bugnn kliesi modern yabanclama fikrini ilk kez dile getiren dnrlerden biridir ve tedavinsin sanatla olabileceini ileri srer. O insanda iki temel drt olduunu iddia eder: Her zaman deiim ynnde bask yapan duyusal drt ve birlik ve devamllk zerinde srar eden biimsel drtdr.18 Birincisine ahlaki alana, ikincisine ise duygusal alana girmesin diye bir takm snrlamalar getirmek gerekir ki, bu da yalnzca oyun drts ile mmkndr. Schillere gre oyun drts sanatta ortaya kar. Duyusal
Benjamin Bennet, Nietzsches Idea of Myth: The Birth of Tragedy out of the Spirit of Eighteenth Century Aesthetics, PMLA, s. 94 (1979), 427. 16 Richard Kroner, Von Kant bis Hegel, 2. Basm, Cilt II, s. 46. 17 Friedrich Schiller, On The Aesthetic Education of Man in a Series of Letters, der. ve ing. ev. Elizabeth Wilkinson ve L. A. Willoughby (Oxford: Clarendon Press, 1967) , 6.Mektup, s.31-35. (Trkesi: nsann Estetik Eilimi zerine Bir Dizi Mektup, ev. Melahat zg, stanbul: MEB, 1960) 18 A. g. y. , 12. ve 13. Mektuplar, s. 79-93.
15

44

drtnn nesnesi hayat, biimsel drtnnki ise biimken, oyun drtsnn nesnesi yaayan biimdir. Duyusal drt ve biimsel drt ancak sanatn oyunu iinde bir araya gelirler. Onun asndan gzellik, insanlara ahlaki zgrln duyuyla badaabildii bir rnek sunmaktadr; duyusal insan tekrar biim ve dnceye gtrrken, tinsel insan tekrar duyu dnyasna getirir. Schiller, Kantn estetik olan ile estetik olmayan arasndaki ayrmna tamamen uyar. Sanat bir benzeti ya da yanlsama meselesi olarak ele alr. Bizi ona eken szde hakikati ortaya karmas falan deil, sanatn zgr oyunudur. Aslnda Schiller aka, sanat ile sanat olmayan arasndaki ayrmn herhangi bir biimde bulanklatrlmasnn tehlikeli olduunu ilan eder. Estetik ve mantksal olmak zere iki eit benzeti olduunu belirtir. Mantksal benzetiye damgasn vuran ey, gereklik ile hakikatin birbirine kartrlmasdr. Oysa estetik benzeti bir oyundur ve hakikate asla zarar vermez. Hibir zaman onu hakikatin yerine ikame etme gibi bir tehlike sz konusu deildir. Esasen Schiller, saf biimsel gzellikten alnan keyfin hakikatin zerkliini koruduunu dnr ki, sz konusu keyif, benzetiyi gereklikten uzak tutarak, ayn anda, gereklii de benzetiden kurtarr ve hakikatin snrlar deimeden kalr. Schiller, Nietzschenin aksine estet deildir. Tersine, ak ak airin kendisine uygun snrlar ihlal etmemesi gerektiini ima eder. Schiller Estetik Mektuplar ile Kant gelitirirken, gelecek birka gen dnre de sanatn gerekten bir hakikat kayna olabileceinin ve felsefenin de estetiklemesi gerektiinin dnsel mirasn brakmtr. Lakin felsefenin estetik bir dorultu almas gerektii konusunda en ok srar eden kii, 1800-1803 yllar arasnda yazdklar ile Schellingdir. Schelling, Akn dealizm Sistemi adl yaptnda Kantn iyice belirgin hale getirdii zne-nesne (ayn zamanda; zgrlk-zorunluluk, ego-doa, idegereklik, pratik-teorik) ilikisi sorunundan yola kar. Fakat estetiin birincilii Kant da sadece biimsel ve dzenleyici nitelikteyken, Schellingde tzsel bir nitelik tar. Schelling, bir yanda doann te yanda sanat yaptnn bir ve ayn faaliyetin, z itibariyle estetik bir faaliyetin rn olduklarn ileri srer.

45

Dnya ile sana yapt arasndaki tek fark, ilkinde yaratm bilinsiz olarak gerekleirken, ikincisinde ise bilin dhilinde olmasdr. Schellinge gre, nesnel dnya tinin zgn ve hala bilinsiz iiridir.19 Dolaysyla gereklik iirsel iken, felsefenin sanatta dorua ulamas son derece olaandr. Bir baka deyile, estetik rn bize bir zdelik vizyonu verir. Schellingin deyimiyle: Anlksal sezginin genel kabul gren ve yadsnmas imknsz nesnellii sanatn kendisidir. nk estetik sezgi, nesnellemi anlksal sezgiden baka bir ey deildir. Sanat yapt sadece baka trl hibir ey araclyla yansyamayacak bir eyi, yani egonun iinde kendisini oktan blm durumda olan mutlak zdelii benim iin yansr.20 Sanat felsefenin hem gerek hem de kalc tek organ ve belgesidir; felsefenin dsal olarak temsil edemedii eyi her zaman ve srekli yeni biimler iinde ortaya koyar Bu yzden sanat, felsefeci iin en yksek yeri igal eder, nk sanat ona adeta kutsallarn kutsaln aar; demem o ki burada, asli bir birlik iinde ve tarihte kopuk olan ey ve dncede olduu gibi hayatta ve eylemde de kendisinden kamas gereken ey tek bir alevmi gibi yanar.21 Schelling e gre, felsefecinin dncede temsil ettii eyi yalnzca sanat eseri nesnelletirebilir. Bu yzden Schelling, temsil iini tamamlam olan felsefenin dier tm bilimlerle birlikte balangta iinden kt evrensel iir okyanusuna22 dnmek zere olduunu iddia eder. Ona gre btn bilimler iirle balamtr, iirle biteceklerdir. Schellingin iire bavurmas Alman Romantikleri ile arasnda ki gl ba iaret etmektedir. Romantikler, Schellingin belirttii gibi modern dnyann dnsel ve yaratc paralanmasnn ancak iirle giderilebileceini savunmulardr. Bu noktada Schelegel de, birbirleriyle kusursuz bir uyum iindeki bir ortak felsefe ve ortak iirin hkimiyeti altnda olacak yeni bir bilim ve sanat an iaret
Friedrich Wilhelm von Joseph Schelling, System des transzendentalen Idealismus, Werke, 6 cilt, der. Martin Schrter ( Mnih: Beck, 1956-1960) iinde, C.II. s. 349 20 A. g. y. , s. 625. 21 A. g. y. , s. 627-628. 22 A. g. y. , s. 629.
19

46

etmektedir.23 zetle ifade edecek olursak, Schelling Nietzschenin gerekliin estetik karakteri hakkndaki grlerini nceler. Nietzschenin en yakn ncl olan Schopenhauer dnyay fikir ya da tasarm olarak grrken, kendisi tpk Schelling gibi bir sanat yapt olarak grr. Nietzscheyi Schopenhauer ile ilikilendirme yolunda yaygn bir kanaat olmasna karn, onun kkleri aslnda Romantizmin Schellingci urana uzanr. Edebiyat ve felsefe arasndaki engelleri ykma eklindeki estetik temaya Nietzsche ve takipilerinde ska rastlanr. J.P.Stern, Nietzschenin ne sadece bir air ne sadece bir filozof olduu konusundaki grleri yanltc bularak onun, edebi felsefi diyebileceimiz ortak bir dil tarz 24 gelitirdiini ileri srer. te yandan Romantikler ile Nietzsche arasnda nemli farklar da mevcuttur. Schelling anlksal sezginin mutluluk verici, onarc birlii iinde huzura ermeye alrken, Nietzsche bu tr btn birlikleri aforoz eder. Esasen Nietzsche felsefi bir sistem dncesinin tmne kar kmaktadr. Romantikler, felsefi bir sistemin, bir ekilde dorua ulatna inandklar gibi, bu doruun bir dn biimi aldna da inanmlard. M. H. Abrams, Doal Doastclk: Romantik Edebiyatta Gelenek ve Devrim adl kitabnda sz konusu dngsel yolculuk motifinin Romantizmde ne kadar nemli bir rol oynadn gstermektedir. Romantiklere gre, hayatmza doayla balar, ondan ayrlr en sonunda da ona geri dneriz. Yabanclamadan ise ancak kozmosla manevi bir btnleme kurarak kurtulabiliriz. Abramsn ifade ettii gibi, Romantik dnrler, btn srelerin nce ileriye sonra da geriye doru hareket ettiine inanmaktaydlar. Shchillerin Estetik zerine Mektuplar ile Hegelin Fenomenolojisinde, Hlderlinin Hyperionunda, Goethenin Faustunda, Novalisin romanlarnda, Black,

Friedrich Schlegel, Dialogue on Poetry and Literaty Aphorisms, (der ve ng. ev. Ernst Behler ve Roman Struc) , University Park: Pennsylvania State University Press, 1968, SS 116, 125, s. 140-141. 24 J. P. Stern, Nietzsche, Londra: Fontana, 1978, s. 144-146.

23

47

Coleridge, Shelly ve Carlyleda sz konusu dngsel yolculuk fikrine rastlamak mmkndr.25 Nietzschede ise tersine, geri dn olmayan bir dngsel yolculuk, zm olmayan bir kriz, yeniden btnleme iermeyen bir diyalektik ortaya kmaktadr. Onda dngsel yolculuun edeeri bengi dn retisidir, burada geriye dnme arzusu, n btn yollarn kapanm olduu inanc tarafndan kesilir. Foucault Kelimeler ve eylerde Nietzschenin 19. yzyl dncesindeki yerini, Romantiklerle hem yaknl hem de onlarla arasndaki kkl farkllklar betimleyerek aklar. Foucaulta gre Nietzscheden nceki 19. yy. dncesindeki gelimenin ak, sahip olduu btn drama, unutu ve yabanclama kaynaklaryla birlikte, antropolojik bir sonluluk iinde tutulur. Bir baka deyile, tarihe bir son vaad eden sonlu kapal bir daire iinde tutulur. Nietzschenin dncesinde tarihin sonu kavram Tanrnn lm ve son insann servenine dnr. Antropolojik sonluluk yerini, st insann mthi srayna brakr. Tarihin byk sreklilik zinciri, bengi dnn sonsuzluu tarafndan krlr. Abrams, Romantizmin gnahtan ezeli birlie dnme gryle, Neoplatonik Hristiyanln byk dngsn laik bir dile tercme ettiini dnr.26 Romantik grte kurtulu, harici bir kurtarcnn deil, insann kendi ilahi yaratclyla yaptklarnn rndr. Romantizm, bir yandan Hristiyanln kendinden emin bir biimde laikletirilmesi, te yandansa yirminci yzyln belirsizliine dair kaygl bir beklenti eklinde ortaya kar. Nietzschenin bu elikideki yerini Abrams, Marx, Eliot ve Lawrence ile birlikte dngsel yolculuun bir baka versiyonunu ortaya koyan bir ge dnem Romantii olarak sunar.27 J.Hillis Miller ise, fazlaca Abramsn yzeysel Romantik kaldn, dnem yazarlarn elikileri deerlendirmekte barndrdklar

25

M.H. Abrams, Natural Supernaturalism: Tradition and Revolution in Romantic Literature, New York: Norton 1971, s. 413. 26 A.g. y. , zellikle s. 91-92, 125, 150-154, 179, 190-195. 27 Abrams, Natural Supernaturalism, s. 316-318

48

gremediklerini ifade eder.28 Ksacas Abrams Nietzscheyi, Romantizm nda yorumlar iken, Miller Romantizmi Nietzsche asndan yorumlamaktadr. Miller, Romantiklerin eitli tereddt ve belirsizliklerinde yzeyde kat bir biimde bal grndkleri ezeli birlik kavramnn inkrn grr. Bunun yerine Nietzsche ile ardllarnn ortaya koyduu ezeli farkllk ya da farkllama fikrine ynelik bir farkndalk tehis eder. Sonu itibariyle; Nietzscheyi Romantikletiren Abrams da, Romantikleri Nietzscheletiren Millerda farkl alardan da olsa Nietzsche ile Romantik akm arasndaki kuvvetli ba deifre eden yazarlar olmulardr. Ek olarak, Nietzsche ve Nietzsche sonras dncenin kkenlerini 18.yy. sonu ve 19.yy. bana denk gelen dnce akmlar iersinde bulabileceimiz gr yorum bilgisi teorisyeni Hans Georg Gadamer29 tarafndan da dorulanmaktadr. Gadamer, Romantik yorum bilgisi teorisinin, zgn bir retimin yeniden retilmesi grn reddeder. Gadamerin bak asna gre bu tr bir yeniden retim aka imknszdr. Yorumcunun grevi yeniden elde edilemeyecek bir eyi elde etmek deil, yorumun nesnesini anlalr klmaktr. II-ETKLEYEN SMLER. Nietzsche, Hristiyan olduklar iin kmseyerek bahsettii Kant ve dier idealist filozoflarn aksine, Goethenin fevkalade ve grkemli ahsn yceltir. Nietzsche iin Goethe, aydnlanma sonrasnn yegne gerek pagan, canl ve gl olumlayc yegne ruhudur. O, erotizm ve estetiin, dzen ve fantezinin yararl bir karm olmakla kalmayp, genliinin isyankr ruhunu alt etmeyi baarabilmi zamannn en st yorumcusudur. Goethe, dnya grn kuramdan ziyade sanatsal ifadenin iine yerletiren ve etiinin kklerini estetizm iinde bulan hemen ilk kii olmutur. nl yazar, her eyden te, hakiki ve kadim bir yeryz anlayna, doaya kar paganlarn besledii trde bir hayranla sahiptir. Hristiyanlarn
J. Hillis Miller, Tradition and Difference (M.H. Abramsn Natural Supernaturalism adl eseri hakkndaki tantm yazs), Diacritics, 2 (K 1972) , 11. 29 Hans Georg Gadamer, Truth and Method (New York: Continuum, 1975) , s.xvii. (Trkesi: Hakikat ve Yntem, ev. H. Arslan-. Yavuzcan, stanbul: Paradigma, 2008)
28

49

grnmez aknla besledikleri merak ve umut dolu adanml kltrnden tamamen sildii bir anlay beslemektedir. Nietzsche asndan Goethe, dnyann dntrcs deil byk gzlemcisidir. Ona gre Faust hareket etmez, yolculuk eder ve gereklerin arasndan zgrce geip gider. Bununla birlikte Nietzsche dncesini, hayranln tesinde fazlaca bir etkileim yaamad Goetheden ok hem fikirsel hem de biimsel olarak esinlendii Enrique Heinen eserlerine borludur. Heine, aydnlanma sonrasn dnemin Avrupa dncesini keskin bir dille ve ironik ve tahripkr bir biimde gzden geirir. Acmaszca Kanta saldrr; ona gre Kant, Tanrnn iini bitirdikten sonra zavall aciz kuluna teselli versin diye onu yeniden canlandrmtr. Ayrca Heine, muhafazakrlarn yaplarn ve teolojinin daha zararl yeni bir tezahr olarak grd idealistlerin devlet anlayn da alayl bir slupla eletirir. Heine iin aydnlanmayla gelen lakin Alman filozoflarnn tamamna erdirmeye cret edemedikleri olgu, esas olarak Tanrnn lmdr. Yaptnn son satrlarnda Heine, Kilise alarnn nlamasn iitebiliyor musunuz? Diz kn nk lmek zere olan Tanrya son ayinlerini yapmaktalar demitir. Kukusuz Nietzscheyi etkileyen en nemli ey, rasyonalist iyimserlikle balarn koparm nihilist saylabilecek Heinen ncelikle arpc slubudur. Merhametsiz espri anlay, radikal Germen kartl, parodi hafifliinde okunuu, psikolojik anlamda nfus etmesi ve pagan Tanrlara zlemidir. Hi phe yok ki Nietzsche zerinde daha dorudan etki Arthur Schopenhauer ve Richard Wagner tarafndan olmutur. Schopenhauera gre Kant, miraslar Fichte, Schelling ve Hegel tarafnda saptrlmtr ve tek gerek yanda kendisidir. Fakat yine de Schopenhauer, Kantn nne glge dren dini dogmalardan ge syrln eletirmekten geri durmamtr. Schopenhauera gre tm idealist felsefe, maalarn deyen devleti savunmaya ve tm devletlerin zerine yasland teolojik hayaleti hakl ibarettir. karmaya Onun istekli akademisyenlerin pesimizmi, sz bo gevezeliklerinden ontolojik konusu

dncelerinden bir ideoloji ya da reform gelitirme olasln dtalamtr. Dnyann alglanan grnnn bizim rastlantnn temel kategorisi uyarnca

50

ilikilendirilip, duyularmzla algladmz, verili tasarmmz olduunu ne srer. Ona gre tm dnya varolu istencinden, varlk iinde srekli kalmak ve remek noktasnda bitmek bilmeyen kr bir hrstan ibarettir. nsanolunun tm dnsel ve felsefi abalar, kentleri ve yasalar, bir tek hcrelinin besinine doru yapt uzanm hareketine neden olan ayn itkiye karlk gelmektedir. Schopenhauer ilk olarak, akln gerisinde daha derin ve gl olan, bizi mantkl olmaya zorlayan mantksz bir ey olduunu gstermitir. Bunun yan sra Schopenhauer, varoluun her eyden te arzular ve aclar olduu yolundaki oryantalist bak paylar. Karma emberinden kurtulmann tek yolu arzularmz mmkn mertebe askya almaya almak, nefsin ateini dindirmek ve bylece ileci idealist felsefenin esin kayna olan Nirvanaya ulamaktr. Schopenhauer, Nietzscheci dne zel isten konusuyla birlikte baka muhtelif katklarda da bulunmutur. Zeknn igdler tarafndan ynetilen bir aratan baka bir ey olmad ve sz icab tarafsz iradesinin aslnda hi de nesnel olmayan bir hizmet olduu dorultusundaki saptamalar bunlardan biridir. Schopenhauer istencin geici yattrcs olarak sanata -zellikle mziebaat rol atfetmektedir. Ona gre sanatsal zevk annda etkisi hafifleyip bir sreliine duraksayan bireysellik yanlsamas acnn en dorudan kaynadr. Nietzsche Schopenhauern sz konusu dncelerine byk lde tepki gsterirken bile ondan ne denli etkilendii gereini teslim eder. nl filozof, aydnlanmann tarihe ve ilerlemeye dair grlerine radikal kar k ve gvensizliini de mnzevi stad Schopenhauera borludur. Schopenhauer bir tarih ddr ve dnyevi evrimle ilgili aklamalar Hegelci arptmalarn kartlyla ekillenir. Ona gre, zaman ve zamann baarlar ya da yenilgileri bireysellik hayaletine olan inancmz destekleyen byk yanlglar neticesindedir ve bu bizim varoluun hakiki znesini kartrmamza neden olur. Schopenhauera gre dngsel bir olu fikri, istencin gerekliini kefetmi olan dncenin aklna daha uygun dmektedir. grnmektedir. Dolaysyla dngsel Nietzschenin olu fikri bengi ayn dn retisi ile gibi Schopenhauern zden temelleniyor

51

Sonu olarak Schopenhauer Nietzscheye, hayatn ktlne kar resmi avuntu taciri felsefecilerin aksine, rtlemez bir drstlkle radikal bir dnr imgesi balamtr. Onun yrek paralayc ama entrikasz pesimizmi Nietzscheye, dnceleriyle hi kimseyi zmemi olanlar karnda, aydnlatc fakat didaktik olmayan yeni bir felsefenin ilk rneini sunar. Bundan byle Nietzschenin grevi, teselli etmek yada varoluu yumuatmak deil, onu metanetle karlamak ile ani ve iddetli bir nbete dek varl dolaymsz olarak duyumsamak olacaktr. Richard Wagner in Nietzsche zerinde brakt etki ise daha farkl bir biimde deerlendirilmelidir. nl besteci 1940l yllarda, hayatnn son dnemindeki muhafazakr hatta gerici yaklamlarnn aksine, Feuerbachn ve sol kanattaki Hegelcilerin arkada olarak devrimci bir izgiye aittir. Benimsedii tm durularda ciddi bir yapmacklk hissi uyandrsa da sanatsal anlamda vgye deer eserler ortaya koymutur.1849da hayran olduu Bakunin ve Rckel ile birlikte devrimci eylemler yaparken, gelecein Nietzschesinin ve gen Marksn dnsel tonlarnn hkim olduu u satrlar kaleme almtr: Bir bireyin dieri zerindeki hkimiyetini ykmak istiyorum; lnn canl zerindeki, maddenin ruh zerindeki Gllerin, krallarn ve mlkiyetin iddetini yakp ykmak istiyorum. sterdim ki insanolunun kendi iradesi hkim olsun, kendi zevki yegne yasas olsun, kendi gc yegne mlkiyeti olsun; zira sadece zgr insan kutsaldr ve hibir ey ondan stn deildir Ve baknz tepelerin stnde topluluklar diz km ve dilsiz durumda. Bu insanlarn soylu bak evk yayar, gzlerinde belirgin bir lt parldar ve dokunakl bir sesle her biri gkyzne barr: Ben insanm! Canl devrimi, yani Tanrlatrlm insann devrimini oluturan milyonlarca insan vadileri ve ovalar doldurur ve tm dnyaya saadetin yeni incilini vaaz ederler30

Fernando Savater, Nietzschenin deas, (ev. Saliha Nilfer) , letiim Yaynlar, I. Bask, s.51-52, stanbul, 2008. *Bruno Bauer (6 Ekim 1809- 13 Nisan 1882) Komnist Alman teolog, filozof ve tarihi. Yeni Ahit`in k noktasn aratrd, erken dnem Hristiyanlk `n aslnda Musevilik`e deil Stoaclk`a daha fazla borlu olduu sonucunu kard. Hristiyanln "Yahudi klndaki stoacln zaferi" olarak tanmlad. Gnmze ulaan Roma mparatorluu kaytlarnda Nasral sa diye birinin

30

52

Nietzscheye gre gen Wagner, tpk Heine gibi, mzikle, iirle, sanatla zgr bir ruhun akn ediini arzulamtr. Onunki bir put ykcnn ileke gayretidir. Hayatnn son yllarnda nceki izgisiyle tamamen zt bir pozisyon alsa da Nietzsche yaad derin hayal krklna ramen, Wagnerin sra d mzikal dehasna hayranlndan vazgemi deildir. te yandan ise onun pagan devrimi ideallerine kar ihanetini, yanda olarak grd mistik asla affedememitir. Wilhelm Friedrich Nietzschenin Gen Hegelciler ya da solcu Hegelciler olarak adlandrlan radikal dnrlerle de ilikisi olmutur. Sz konusu grup Hegelci tarihsel diyalektik yntemini benimsemi olmakla birlikte, yaadklar yzyln dnsel atmosferinde isyankr bir tavr taknarak, statlarnn politik konformizmini ve teolojik kanaatlerini knamlardr. lerinden Bruno Bauer* ve Max Stirnerin Nietzschenin teorik eitimde nemleri bulunmaktadr. Nietzsche ilk eserlerini Bruno Bauere gndermi, kendisi uzun sre Nietzschenin neredeyse tek ve en sadk okuru olarak kalmtr. Bauer in eserleri, Batl uygarln radikal bir eletirisini ortaya koymu olmakla birlikte, medeniyetin teknik ve bilimsel gelimeleriyle boy lebilecek yeni bir etik dzen nerme becerisinden yoksundur. Dolaysyla radikal dnr, yaad tarihsel gei dneminin de psikolojik itkileriyle kendinde varla dayanamamaya ve hibir egemen kurumun geerliliini tanmamaya ynelmitir. Daha sra d olan Biricik ve Mlkiyet in yazar Max Stirnerin duruudur. Stirner, Feuerbach in Tanr yerine insan koymasn eletirerek, insan trnn de tanrsal hayalet gibi yabanclatrc bir soyutlama olduunu gsterdi. Stirner iin tek gerek ben biriciktir ve bunun karsnda ne devlet, ne kilise ne de herhangi bir siyasi otorite hkm srebilir. Ona gre, ben her ey deildir ama her eyi ykandr, benin herhangi bir devi ya da evrensel plan yoktur. Stirner, Biricik olduumu bildiim andan itibaren, kendimin sahibiyim fadesiyle, benlik anlayn, sadece bir durumun ona zg

olmadn, bunun sadece bir mitten ibaret olduunu syledi. Bauer, yaad dnemde Gen Hegelciler arasnda nemli bir yere sahipti.

53

olduunun kabulndeki kuvvete dayandrmtr. Biricikte, sahip iinden kt yaratc hilie geri dner. Benden daha stn herhangi bir varlk, ister Tanr ya da insan olsun benim biricik anlaym karsnda gcn kaybeder ve bu bilincin nda solar. ayet meselemi kendime, biricie dayandryorsam, bu mesele kendi kendini yalayp yutan o ksa mrl fani yaratcsna dayanr ve ben diyebilirim ki: meselemi hilie dayandrdm. Grld zere neredeyse tek bencilik olabilecek kadar radikal olan Stirner in bireyciliinin kabul ettii yegne ittifak, en u ve marjinal geici heveslere varncaya kadar zevki tevik etmek ve ona sayg duymak iin gizlice kararlatrlm egoistlerin birliidir. Nietzschenin Stirnerin fikirlerine gsterdii ilgi ounlukla sert bir reddiye olarak aa kar, ona gre Hegelcilik en eletirel olan bile dhil olmak zere, Hristiyanln nihilist eserini tamamna erdirmekten baka bir gayret deildir. Gilles Deleuzenin son derece hakl saptamasna gre, Nietzschenin felsefesi esas olarak anti-diyalektiktir ve Nietzschenin savam Hegelciliin kullanm deil, bizzat diyalektiin tannmas ve yeniden mal edilme abalardr. Nietzscheci karmak teorinin dorudan nclleri ounlukla Germen olmakla birlikte, Germen olmayan etkilere de rastlamak mmkndr. ngiliz Thomas Carlyle, yazd sra d metafizik roman Sartor Resartus Nietzsche tarafndan okunmu onda ve slubunda ciddi etkiler brakmtr. nl yazar, modernitenin sr igdsne kar ynelttii kusursuz eletirilerle, politika, sanat ve din alanndan byk ahsiyetlere ve kahramanlara ya da kadim skandinav Krallarna dair heyecanl, destans, metaforlarla dolu slubuyla Nietzschenin dikkatini ekmeyi baarabilmitir. Yine Fransz etnograf ve romanc Joseph Arthur Gobineau da yaptlarnn arl ile tannm ve Nietzsche tarafndan belli noktalarda izlenmitir. Gobineau biyografisini yazan Schemann ve Amadis zerine yazd iire byk bir hayranlk besleyen Wagner sayesinde doduu lkeden ziyade Almanyada tannmtr. Alexis de Tocqueville ile olan dostluu sayesinde bir takm diplomatik grevler elde etiyse de, fikirlerinin yaratt skandal

54

sonrasnda yine onun tarafndan uzaklatrlmtr. Gobineaunun, tartmaya ak olmayan rklk yargs nedeniyle eserleri unutulmu ve haksz yere gzden karlmtr. Esasen eserlerinde ok ilgin antropolojik bulgular ve kat bilimsellie inat estetik deeri stn bir tarih anlay mevcuttur. Yaptlarndan bazlar zellikle stinsan balamnda Nietzscheye ilgin gelmi olmaldr. Radikal yazar, zaman iinde rklarn mtemadiyen birbirine karmas sonucunda erozyona uram ve geri dnsz bir biimde kaybolmu bir insan rknn varlna inanmtr. Ona gre ara sra ans eseri baz yce ahslar kaybolmu olan bu safl ve gcn bnyelerinde toplayabilmilerdir. Zikrettiklerinin arasnda daha sonra Nietzschenin de vgyle bahsedecei Cesar Borgia ve Miguel Angel gibileri de bulunmaktadr. Dostoyevskiyi ise Nietzsche biraz daha ge fakat byk bir duygulanm iinde okumutur. Varoluuluun ilk izlerini bulduumuz nl yazarn, byk bir suluyla, byk bir azizin aslnda ne kadar benzer olduklarna dair kaleme aldklar ile Yeraltndan Notlar adl eserinin dokunakl tonu, Nietzschenin Ecco Homo da yapt deinmeler asndan bakldnda, Dostoyevskinin onun iin ne denli nemli bir yazar olduunu gstermektedir. Nietzschenin hakknda sylenenleri duyup, takip ettii fakat okuyamad bir baka yazar da Sren Kierkegaarddr.* Kierkegaard, Hegel kart

Danimarkal nl filozof ve teolog, 1813-1855 yllar arasnda yaamtr. Kierkegaard dindar babasnn etkisiyle din eitimi alarak ve kat bir dinsel atmosfer iinde yetimitir. Tm yaamnda bu ocukluun etkisi grlr. Kendisi de dinsel dnceleri olan birisi olmakla birlikte srekli din adamlaryla, kurumlaryla ve dnceleriyle atma halinde olmutur. Mevcut Hristiyanln yozlam olduunu ileri srm ve Hristiyan inancnn tamamen yenilenmesine ynelik eletiriler gelitirmitir. Kierkegaard, din ve tanry tamamen bireysel bir konu olarak deerlendirir. Bu ynde giderek sistematik felsefenin bireyi gz ard eden btnclln de reddetmi, felsefesinde bireyi merkeze almtr. Kierkegaard, varoluuluun nclerinden saylr. Varoluu felsefe bir bakma her varoluu filozofta kendine zg bir nitelik kazanarak ayrca tanmlanr, ancak bilinen genel nitelikleri ve felsefi zgll asndan varoluuluun kurucu isimlerinin banda Kierkegaard saylmaktadr. Kierkegaard'n belli bir felsefi sistematik gelitirmedii doru olmakla birlikte (Kierkegaard bu anlamda Nietzsche gibi bamsz ve dizgesiz filozoflardandr), kulland kavramlar ve felsefe yapma tarz sonradan varoluu felsefelerde grlen nitelikleri barndrr. Kierkegaard'n itiraz ettii ve srekli eletirdii filozof Hegel'dir. Hegel'in rasyonalist ve sistematik felsefesi Kierkegaard iin kabul edilemezdir. Kierkegaard'n Hegel'den daha ok asl olarak hegelcilik'i hedefledii sylenebilir. Varoluu felsefelerde grlen kavramlarn ounluu ncl olarak Kierkegaard'da grlr: sama, bunalt, korku ve kayg.Kierkegaard'n felsefi sorunsal bir bakma mevcut Hristiyanlk iinde ve hatta karsnda nasl iyi bir Hristiyan olunaca noktasna da baldr. Kierkegaard, felsefe tarihinin soyut mantksal kurgularla gelitiini ve bu nedenle bireyi, bireyin gerek yaamn gzden

55

mcadelesinde Nietzscheye denk gelebilecek en beklenmeyen tesadf su ortadr. Aralarndaki paralellikler artc derecede de fazladr. Ayn muhteem tecrit olmu bireysellik ve anlalamama durumu, maske ve klk deitirme iin var olan ortak beeni hali, takma ad, katksz doruluk ve ykc saflk iin ayn dknlk, aclara kar etin bir mcadele kararl ve bu aclardan kmayp, onlarn farkna varmayan her dnce tarz iin benzeri bir kmseme, Nietzsche ve Kierkegaard bir araya getirir. Her ikisinde de benzer psikolojik incelik, ayn ironik kibir, dnemin zayf kltrn ezip gemeye ynelik ayn irade gc bulunur. Her ikisi de benzer bir biimde sevilen, arzulanan, evlilik teklif edilen ve hakir grlp reddedilen dsel kadn imgelerine sahipti. Bununla birlikte her iki mnzevi dnr de dnemlerinin nde gelen, batan karc, ykc filozoflar olarak bilinmektedir. Nietzsche, gerekli olan ansn olumlamasna dntren bir istenci hedeflemitir. Onun asndan en byk pagan dev, yeryz kavramna dair yitip giden sadakati yeniden kazanmak iken Kierkegaardn inanc ise, yeryznn kavram tarafndan yenilgiye uramas anlamna gelmektedir. nl Danimarkal filozof iin: Tanr demek her ey mmkndr demektir ya da her ey mmkn demek Tanr demektir ve sadece varl deiime urayacak kadar rahatszlk duyan ve her eyin mmkn olduunu idrak eden o kii, sadece o Tanrya ulaabilecektir. Olas olann yokluu ya her eyin gerekli hele getirildii ya da her eyin gn birlik hale getirildii anlamna gelir. Gnbirlik abeslik mmkn olan tanmaz Gnbirliklik sadece olas olan kabul eder; iinde mmkn olana dair kalntlarn yaayamayaca olas olan. Ama her eyin mmkn olmas dnlemez: (olaslk d ve olanak d da dhil) Bundan tr, Tanrya inanmak da dnlmez. Tm hayallerden yoksun olan (ve beeni yoksunu kimse de ister ayya ister bakan olsun bundan daima yoksundur) tecrbelerin snrl, yavan kavray iinde yaar. Genellikle vuku bulduu zere, genellikle mmkn olan daimi olarak mmkn olmutur Gnbirlik olan, mmkn olan alarna takm olduunu sanr ya da onu
kardn dnr. Ona gre varolu, somut ve znel insann yaamdr. Bu nedenle felsefe somut dnmeye, yani varolua ynelmelidir.

56

olas olann akl hastanesine tkdn. Onu olas olann kafesinde gsterir, onu sergiler ve mmkn olana dair muazzam gc kullanabildiini sanr Kierkegaard da Nietzsche gibi daima yeni olana doru ilerleyen ve gemiin kanlmaz kaybna iaret eden dorusal zamann geri dndrlemez akn reddeder. Filozof, Nietzschenin bengi dn fikrinin gizli muadili olan temel argmann Tekrarlama adl kitabnda aka ifade eder. Ona gre, hibir eyin geri alnamaz olduu gemiin deitirici olarak, kaybolan her ne varsa onlar yeniden kuran, her eyi deitirmeye kadir Tanr inancdr. Nietzschenin teorik seenei ve tutkusunun yolu tamamyla farkldr. Lakin elikilerin nl filozofu trajik yaamnn en garip elikisi ile karlam, Kierkegaard ile her hangi bir farkndal olamadan ve hi kimseyle olmad kadar yakn bir ba kurmutur.

57

NC BLM NETZSCHENN GENEL FELSEFES

I-NETZSCHENN FELSEFESNN ZELLKLER A-Nietzsche ve slup Yirminci yz yl en ok etkileyen filozof olan Nietzsche, en ok okunan, en ok konuulan ayn zamanda en az anlalan dnr olma unvann da tamaktadr. Kendisinin bir yazar m yoksa air, filolog veya filozof mu olduu sorusu imdiye kadar cevaplandrlabilmi deildir. Bunun nedeni Nietzschenin -deyim yerindeyse- dilin tm labirentlerinde dolaan, titiz bir slup delisi olmasnda yatmaktadr. Nietzsche felsefeye iir ve aforizma olmak zere iki yeni ifade arac kazandrmtr. Bu biimlerin kendisi Nietzschede yeni bir felsefe anlayna, dnrn ve dncenin yeni bir imgesine iaret ederler. Dnr, bilgi idealinin ve hakikat kefinin yerine, yorumlamay ve deerlendirmeyi koymutur. Aforizma Nietzschede hem yorumlama sanat, hem de yorumlanan ey iken, iir ise hem deerlendirme sanat hem de deerlendirilen ey olmaktadr. Nietzsche herkes ve hi kimse iin bir kitap yazarken alkyonik* bir slup kullandn sylemitir. Aina olmayanlar iin anlalmas olduka g olan, bu yanltc slup ile anlatlmak istenen, esasen serdedilen fikirlerle snrl deildir. Dnr bu slup ile isel bir durumu, cokuyu ve ruh halini dar vurmak istemektedir. Nietzschenin slubunda okuyucuda azami bir zihni gerilim ve merak uyandran bir gizli z ve yeterince anlayamayanlar iin her zaman bir tehlike mevcuttur. Kendi ifadesiyle raks etmesini bilenler iin buz pisti cennettir. Nietzsche sz konusu slubuyla hakikati sabit bir fikir olarak sunmaz, bilakis bizzat yaatr ve hissettirir. Konuyla alakal olarak Nietzsche
Keyx ve Alkyone yunan mitolojisinde anlatlan iki mutlu ktrlar. yle ki kendilerini zaman zaman Hera ve Zeusa benzetirler. Onlar kskanan rzgrlar Tanrs tarafndan birer deniz kuu haline getirilmilerdir. Ama yine de yaptna zlen bu Tanr, kularn k mevsiminde dalgalar zerine yuva kurabilmeleri iin sakin havalar gndermitir. Daha sonra Yunanl gemiciler kn bu sakin ve rzgrsz fakat her an kuvvetli bir frtnaya gebe olan gnlerine alkyonik adn vermilerdir.
*

58

Zerdtn azndan yle yant vermektedir: Onun bilgeliinin manasna acmaszca hakszlk etmemek iin insan, her eyden nce Zerdtn azndan kan tona, o alkyonik tona doru drst kulak verilmelidir.* Nietzsche, dncelerini uzun, yorucu, bktrc ve zincirleme kavramlar marifetiyle aklama yoluna gitmemitir. Daha ok o, dncelerinin koordinatlarn imek akmasn andran ani esinlenmelerle tespit eder. te bu nedenledir ki, Nietzsche dncelerini aforizmalar olarak toplama yoluna gitmi, operasyonlarn mecazlar araclyla yapm ve benzerine pek rastlanmam bir sembolletirme gcyle slubuna aklk ve kesinlik kazandrmtr. Aforizmalar ksa ve zl olmakla birlikte her aforizma kendi bana bir dnce btnlne sahiptir. Nietzschenin her hangi bir kitabndaki aforizmalar tek balarna mkemmel olduklar gibi, eserde verilmek istenen dnceyi zellikle estetik ynden ina ederek, yekpare bir yapt haline gelmesini de salamaktadr. Yazar, kitaplarndaki kompozisyon konusunda da ustadr; her kitabn nevi-i ahsn mnhasr bir ton tempo ve kompozisyonla sunar. Bu bakmdan hibir kitab dierine benzememektedir. Nietzsche okuyucusunun hem kulana hem de gzne hitap eder. Vermek istedii fikri manzaray mecazlar, tasvirler, sembollerle ylesine aydnlatr ki; okuyucunun bylenmemesi mmkn deildir. O, okuyucusunu yle bir estetik hazla doldurur ki, karsndaki artk onu kritik edecek irade ve iktidar kendinde bulamaz. Okuyucu, her eyi ak seik grdn sand anda, bu tamda bir yanlgdan ibarettir nk Nietzschenin en tehlikeli taraf kendini mthi bir ustalkla saklamasdr: Bir mnzevi, hibir zaman bir felsefecinin kald ki her felsefeci, her zaman ncelikle bir mnzevidir.- en son ve asl dncelerini kitaplarnda dile getirdiine inanmaz: Dorusu, insan, kendinde sakl olanlar gizlemek iin kitaplar yazmaz m? Evet, o, bundan phe edecektir, felsefecinin en son ve asl dncelerinin olabileceinden, her maarann arkasnda baka bir maarann bulunduu, bulunmas gerektii konusunda kuku duyacaktr
*

Bkz, Nietzsche, Byle Buyurdu Zerdt adl eseri.

59

Her felsefe, bir felsefeyi saklar; her dnce bir pusu, her sz bir maskedir ayn zamanda31 Bu yzden Nietzschenin pek effaf gibi grnen dnceleri, aslnda maskeli ve ok katmanldr. Valerynin de isabetle iaret ettii gibi Nietzschede berraklk kadar tehlikeli bir ey yoktur. nl filozof kaleme ald her bir sayfa dz yazy ya da felsefi bir metni slubu asndan ilerken, tpk bir heykeltran dokunulmam bir materyal zerinde alrken gsterdii titizlikle davranr ve Almanlarn bu konudaki yetersizliinden yle ikyet eder: imdiki kltr toplumlarndan hi birisi Almanlar kadar kt nesir yazmadlar; zeki ve mark Franszlar bir Alman nesri yoktur dedikleri zaman, aslnda kzmamalyz, zira hak ettiimizden daha ho bir ey demek istiyorlar. Bunun sebeplerini aradmzda u garip neticeye varrz. Alman sadece irticalen sylenen nesri tanr, bundan bakas hakknda hibir fikri yoktur. talyanlar nesrin iirden ok daha zor olduunu syledikleri zaman bu onun iin anlalr gibi deildir. Bir heykeltra iin plak gzellii canlandrma rtl gzellii canlandrmadan ok daha zordur. Msra, sembol, ritim ve kafiye iin drste gayret sarf etmek lazm gelir. Bunu Almanlar da anlar ve irticalen sylenen iire zellikle yksek deer vermeye temayl eder. Fakat bir sayfa dz yazda bir statde alr gibi almak? Bu ona efsane lkesinden bir eyler anlatyormu gibi gelir32 Nietzschenin nesre bu kadar nem verii, onun Alman diline yapt hakl ve kmsenemeyecek katky meydana getirir. Felsefi gayretin ayn zamanda bir dil, gramatik ve slup meselesi olduu Nietzscheden sonra ok daha iyi anlalmaya balanmtr. nl filozofun yegne sayg duyduum Alman diye ycelttii Goethenin de belirttii gibi, slup, yaratcsnn farkllna ve kalitesine iaret etmelidir ve Nietzschede bu kendine zglk daha ilk satrlarndan itibaren kendini net olarak belli eder. Kendi trnde mkemmel olanlarn tm, trnn tesine gemek mecburiyetindedir; o, baka bir ey, karlatrlamayan bir ey olmak
31 32

Nietzsche, Ecce Homo, 5, s. 234. Nietzsche, Ecce Homo, 2, s. 610.

60

zorundadr. Baz sesleriyle blbl hala bir kutur; ancak daha sonra o, arklarn sylemeye balaynca kendi snfnn stne ykselir ve her kanatl kua ark terennm etmenin ne demek olduunu ima eder.33 B-Nietzsche ve Estetik Genelde kullanld biimiyle estetizm szc, estetik nesne ve duyumlardan oluan kendine yeterli bir alan iinde kapanma ve ayn zamanda estetik olmayan nesnelerin oluturduu gerek dnyadan bir ekilde ayrlma anlamna gelir nl dnrmz ve takipilerinde bu terim, estetik olann snrl alan iine kapanma durumuna deil, tersine estetik olan gerekliin tamamn kapsayacak ekilde geniletme abasna gndermede bulunmak iin kullanlr. Geleneksel gre gre Nietzsche, amac bir duygu ve eylem dolaymszl gelitirmek, insan kltr ile tutkuyla arzulanan bir insan doas arasnda bir uyum yeertmek ve sz konusu uyumu ilemek olan doalc bir filozoftur. Onun yaptlarn yzeysel bir bakla deerlendirenler ounlukla tehisi Nietzscheyi ve ada kltrn eletirel zmleyicisini grmlerdir. Bu bakla nl filozof; mevcut ahlakn doa kart olduunu syleyen, doaya dnten dem vuran ve en tuhaf ve ciddi sorunlar iinde bile hayat olumlamay tavsiye eden bir dnrdr. Walter Kaufmannn eserinde34 ne kard Nietzsche de bu trden bir Nietzschedir. Kaufmann, Nietzscheyi Alman militarizminin savunucusu ve bir proto-Nazi olduu aslsz grnden kurtarm ve ona ngilizce konuulan dnyadaki itibarn yeniden kazandrmak yolunda ok ey yapmtr. Fakat yine de hali hazrda ounluk Nietzscheyi hala temelde bir eletirici ve zmleyici olarak, asl derdi egemen ahlak kodunun doa kart karakterini aa karmak ve yerine doal bir ahlak ikame etmek eiliminde olan bir dnr olarak okumaktadr. Lakin bylesi bir okuma Nietzschenin konumunun karmakl ve inceliini azmsamaktan ibaret olacaktr. Nietzschenin doaya ynelik arlar yapt ve dolaymsz bir davran
33 34

Ernst Bertram, Nietzsche, Bonn 1995, s. 78. Walter Kaufmann, Nietzsche: Philosopher, Psychologist, Antichrist, 4. Basm, (Princeton: Princeton University Pres, 1974).

61

tarzn savunduu dorudur fakat dnr bu unsurlar kapsayan bir ahlakn ieriine dair bilgi vermez nk o tam da doal bir ahlak olduu anlayn reddetmektedir. Nietzscheye gre her trl ahlak bizzat ahlak olmas yznden temelde doaddr nk ahlak eylerin doasyla ilgili bir mesele deildir. Nietzschenin yinin Ktnn tesinde adl yaptnda belirttii gibi, ahlaki olgu diye bir ey yoktur, sadece olgularn ahlaki yorumlar vardr. Bu noktadan hareketle farkl davran tarzlar arasnda seimin nasl yaplmas gerektii sorununa Nietzschenin cevab tamamyla estetik zeminin belirleyicilii dorultusundadr. Sanatnn zgr yaratcl bu seimde tayin edici bir rol oynamaktadr. nl dnr verili olana sanatsallktan uzak bir biimde teslim olmaktan her eyden ok nefret eder. O, onaylamad ahlaki kodlara saldrrken, doalc bir retorie bavursa da asl itiraz ettii ey, Szde doaya uyulmamas deil, estetik analizin yaplmaydr. Esasen Nietzsche kltrn btnn znde estetik bir rn olarak grmektedir. Ahlakn Soykt adl eserinde filozof, devletlerin, biimden yoksun gereklie sahip sanat bencilliindeki fatihler tarafndan dnyann nasl dzenlenmesi gerektii konusuna kendi imgelerini dayatmalaryla ortaya ktn vurgular. Nietzscheye gre bu yapdaki insanlar: Bir yazg gibi sebepsiz, hesapsz, bahanesiz gelirler; imek gibi karlar ortaya, nefret edilemeyecek kadar korkun, ani, ikna edici ve ok farkldrlar. Yaptlar igdsel olarak biimler yaratmak ve bu biimleri bakalarna kabul ettirmektir. Dnyann en gnlsz, en bilinsiz sanatlardr onlar.35 Anlald zere, Nietzsche burada sanata ontogenetik yani dnya yaratc bir nem atfetmekte ve doa ile doal olan insann yaratmlar olarak grmektedir. Ona gre, iinde yaadmz dnya srekli olarak yaratlan ve yeniden yaratlan bir sanat yaptdr ve dahas, bu yanlsama ann ne ardnda, ne de tesinde baka hibir ey yoktur. Dnrn Tragedyann Douu adl eserinde birka kez tekrar edilen varolu ve dnya ancak estetik olgular olarak ebedi gerekelerini bulacaklardr36 savnn altnda yatan temel
35

Nietzsche, On the Geneology of Morals, (ng. ev. Walter Kaufmann ve R.J. Hollingdale) , (Trkesi: Ahlakn Soykt stne, ev. A. nam, stanbul: Say, 2004) , s. 17. 36 Nietzsche, Tragedyann Douu, zeletiri Denemesi , 5. Blm, s. 24.

62

de budur ve bu ana tema Nietzschenin hayat boyunca sadk kalaca dncesidir. Nietzscheyi modern dnemin dncesi iinde yeni bir dnem balatan dnr haline getiren ey doalcl deil, estetizmidir. Dnce ile hayat arasnda dolaysz bir iliki kurma arsn Nietzscheden nce bakalar da yapm, doada ya da insanda irrasyonel glerin ncelikli olduunu baka dnrler de sylemitir. Yine ayn ekilde yerleik ahlak kodlarna baka eletiriciler de olmutur. Lakin estetist hamleyi Schelling bir para yaklam olsa da- Nietzscheden baka hi kimse yapmamtr. Schelling gibi Nietzsche de dnyay bir sanat yapt olarak grmektedir ama Schellingde yaptn arkasnda bir yaratc vardr. Ona gre dnya tinin zgn ve bilinsiz iiri iken Nietzschede her trl yaratc fikir dlanr. nl filozofun estetii cazip bulmasnn ve fikir dnyasnn merkezine onu yerletirmesinin altnda yatan en nemli unsur yaratclk nosyonudur. Nietzsche, varoluun sunduu kaba malzemeyi kendi suretinde yaratlm bir eye dntren sanaty daimi olarak yceltir. Onda, Romantiklerin iirle felsefenin yeniden birleme temasnn izleri barizdir. Sz konusu tema en Bilim de Nietzschenin kendisi tarafndan aka dile getirir. Nietzsche bu yaptta sanatsal enerjiler ve pratik hayat bilgelii nin bilimsel dnceyle bir araya geleceini ve hepsinin birleerek gnmz bilim, tp, hukuk ve sanatn oktan aacak organik bir btn haline geleceini tahayyl eder. Byle Buyurdu Zerdt adl eserinde ise artk felsefe sanata dnmtr ve Nietzschede sanat filozof roln oynamaktadr. Dnrn Zerdt felsefi ya da tarihsel savlar asndan iirsel imge ve metaforlarna oranla olduka yoksundur bundan dolaydr ki onu, kendine has bir sanat yapt olarak okumamak imknszdr. Zerdtte tezahr eden iirsel ilhamn geici bir ey olarak grlmemesi iin Nietzschenin bu kitabna, kendi yazlarnn en ycesi, en derini hatta insanla verilmi en byk hediye olarak baktn nemle iaret etmek gerekir. Nietzschenin estetiin merkezilii zerindeki bu srarn altnda Romantik ncllerinin dolaymszla duyduu derin ballk vardr ve Tanr Dionysos bu dolaymszln nemli simgesidir. Nietzsche, sz konusu dolaymszlk

63

zlemini ve analitik dnceye ynelik ketum pheyi paylamakla birlikte baz adan Romantiklerden ayrlr. Onlar, sanatn eylerin hakikatine nfuz edebileceine ve olaan st bir i gr annda zne ile nesneyi bir araya getirebileceine inandklar halde, Nietzsche byle bir imkn olduunu reddeder. Ona gre sanat bir hakikat deil, yanlsama aracdr hatta Nachlassdaki fragmanlarndan birinde sanat istemini, yalan syleme, hakikatten kama ve hakikati olumsuzlama istemine balar. Romantiklerde durum tam tersidir onlar sanat yanlsama olarak alglayamayacak kadar ciddiye almaktadrlar. Bu noktadan hareketle Fransz edebiyat eletirmeni ve yazar Maurice Blanchot, Nietzschenin hem dolaymn hem de dolaymsz olann reddi ile ifte bir phe altnda dndn37 ve yazdn ifade etmitir. Blanchot bu sylemiyle Nietzschenin iki ynlln vurgulamak istemitir. nl filozof dolaymszl ulalamaz bir ey olarak grr fakat yine de onu arzular iken, kavramlarysa, istenmeyen ama ayn zamanda gerekli eyler olarak nitelemektedir. Nietzsche, kavramlarn dolaymsz gr ve sezgiye indirgenmesine kar karken bir taraftan da kavramlar dnyasnn iinde i gr ve sezginin unutuluunu yarglar. Dnrn tm bu gerilimlerden k noktas sanat olacaktr ve o sanat kavramsal dnyann tamamn kapsayacak ekilde geniletmekte, metafizie, dine, ahlaka ve bilime estetik bir yanllama isteminin rnleri olarak bakmaktadr. Sonu itibariyle imknsz bir dolaymszlk ile reddedilmi bir dolaym arasndaki dar blgede skp kalan Nietzsche, metinlerinin slubu ve ileyii anlamnda kendi satr aralarna kapanmtr denilebilir. Blanchotun sylemine sadk kalarak, Nietzsche kendi dnda hibir ey sylemeyen, srf verdii keyif iin dille oynayan ve felsefedeki ciddiyet ruhunu ykan radikal bir dnrdr. Nietzsche, felsefi sylemin allm slubunu bozan yeni bir

fragmanla sze dkme ve fragmanlar halinde yazma pratii gelitirmi ilk

estettir. Nietzschenin dolaymszlk karsndaki karmak yaklam en iyi Apollon
37

Maurice Blanchot, Nietzsche et lecriture fragmentaire, Entretien infini iinde (Paris: Gallimard, 1969) , s. 244.

64

ve Dionysos metaforu zmlenerek anlalr. Nietzschede okurlarn en ok dikkatini eken kartlk, Apolloncu biimlilik ile Dionysoscu biim yoksunluu arasndadr. Apollon, bireylere etraflarnda bir takm snrlar izerek ahenk kazandrmaya alan biim verici gtr, Dionysos ise, Apolloncu eilimin kat snrlarn zaman zaman yumuatan ve ykan gtr. Tragedyann Douu adl nl eseri bu olaan st ztlk etrafnda ina edilmitir. Apolloncu-Dionysoscu kartln zerinde daha az durulmu bir baka yn ise ldayan k Tanrs Apollonun grsel yan ile mzik lemine hkmeden Dionysosun grsel-grntsel olmayan yan arasndaki atmadr. Apollon ayn zamanda yanlsamann da tanrsdr. O, her ne kadar onlarsz yaammz srdrmenin mmkn olmad yanlsamalar yaratyorsa da Dionysos, sz konusu yanlsamalar an paralar ve gereklie dorudan ve dolaymsz olarak ulamann yolunu aar.38 Kukusuz bu kutuplama da Romantizmin estetik mirasnn bir parasdr ve gereklik ile d arasndaki, gerekten gerek olana katlma arzusu ile-gereklik d fantezi dnyas iinde elenme arzusu arasndaki ztlamdr. nl filozofun ilk dnemini anlamak iin bu ztl anlamak arttr. Nietzschenin bu ztlk vurgusuna gsterdii sadakat, genel olarak modernizmin ikiciliini zelde de varoluuluu ncelemektedir. Olgun Nietzschede her ne kadar Apollon btnyle bir kenara atlm ise de yazarn yorumun gereklii ve pratii arasndaki farkla hesaplamasnda grld zere benzeri ztlklar ve eliki gerilimleri devam etmektedir. nl dnrn olgun dnem yazlarnda Tragedyann Douunda grlen estetizmin younluundan vazgetii dnlmektedir. Grece azalma tespiti doru olmakla birlikte bu, Nietzschenin Schopenhauern etkisinden kurtuluunun bir tezahrdr. Nietzsche, 1887de yazm olduu bir notta, 1876l yllarda kendi igdsnn Schopenhauer da olduunun aksi ynde; yani en korkun, en mulk ve en yalanc haliyle bile hayat hakl karma ynnde gittiini ilk kez fark etmitir. Schopenhauer brakm olan olgun Nietzsche, bir yanda sanat ile te

38

Nietzsche, Tragedyann Douu, 1.Blm, s.40.

65

yanda gereklik ya da hayat veya hakikat arasndaki keskin kartl yumuatr. Lakin Nietzschenin, nceki dneminin basit yanlsama-gereklik ikiliini terk ettikten sonraki genel eilimi, her eye estetik yanlsama ynnden bakmak olacaktr. Daha ak olarak ifade edecek olursak; metafizik, din, ahlak, bilim ile sanat arasndaki her trl ayrm bulanklam, hepsi sanat isteminin, yalan syleme, hakikatten kama ve hakikati olumsuzlama isteminin tezahrdr. Esasen Nietzschenin, sanat grnde ilk yazlarndan olgun yazlarna geilirken gzlenen deiikliin en ak iareti Apolloncu neredeyse tamamen ortadan kalkmasdr. Bununla birlikte son dnem Nietzschesinde bu farazi sentez neredeyse Dionysosu kkten dntrm, onu biimden yoksun taknln Tanrs iken denetimli tutkunun temsilcisi haline getirmitir. Dionysos artk, armha gerilen Hristiyanln tavsiye ettii eye, tutkularn yok edilmesine kar kan birleik bir Tanrdr. Sz konusu dnsel tavr, Tragedyann Douunun gl modernist yapsndan ayrc biimde postmodernist bir karakterde konumlanmaya iaret etmektedir. Nietzschenin son dnem yazlarnda Dionysosun nde gelen en nemli zellii hayata-gereklie kar taknd olumlayc tutumdur. nl filozofun bu yaptlarnda gereklie evet deme fikri merkezi bir yer igal eder ve onun felsefesinin nemli bir bileeni Amor Fati ye dnr. Daha sonra bu fikir Zerdtte eriilebilecek en yksek olumlama ilkesi olan Bengi Dn retisinin temelini oluturur. Nietzsche felsefi oluumunun sadece Apolloncu ilk safhasnda deil, ayn zamanda Dionysoscu sonraki safhasnda da herhangi bir kavray yaps dile getirmekten srarl bir biimde uzak durmu, radikal bir yap kartlndan yana tavr almtr. Filozofun takipileri Foucaultla Derridann post yapsalcl ile Heideggerin son dnemlerinde benimsedii kavram kart eilimin gerek kayna da Nietzschenin sz konusu tavrdr. Radikal dnr, estetik alan, kavramlarn kat yapsal ve karmaklatrc etkisine

66

bir alternatif olarak sunmaktadr. Nietzsche 1880lerde yazd bir yazsnda* kendi szleriyle bilmenin sefil, geici, amasz ve hayalperest karakteri zerinde dnm, kavramlarn bize gereklie doru, sahici bir bilgi vermedikleri sonucuna ulamtr. Nietzscheye gre, her kavram; temsil ettii eyin yalnlanmasdr ve eitsiz olan eitleme yoluyla doar. Onun grnde dnya mutlak anlamda tekil fragmanlardan oluur; hibir ey ya da hibir oluum, bir baka ey ve oluumla tam anlamyla ayn deildir. nl dnre gre, ne kadar sert ve kat grnrse grnsn kavramsal dnya aslnda insann asli yetisi olan fantezisinden grl grl fkran imgeler ynnn katlam rnnden ibarettir.39 Schellingde zne ile nesne estetik sezginin birletirici gc tarafndan bir araya getirilirken Nietzschede znede nesnenin yeterli hibir ifadesi yoktur. Dolaysyla zne ile nesne arasnda yani birbirinden mutlak olarak ayr olan bu iki alan arasnda, hibir nedensellik, kesinlik ve ifade ilikisi yoktur, olsa olsa sadece estetik bir iliki bulunmaktadr. Sonu olarak insan bilgisine yani kavramlardan oluan yapya hangi staty tanmalyz sorusuna Nietzschenin cevab; insan bilgisinin znde sadece estetik bir statye sahip olduu ve estetik anlamda yaratc bir insan itkisi sayesinde ortaya ktdr. Yani hakikat bize bir kez daha gereklik hakknda deil, yalnzca insann gereklii estetik olarak kavray hakknda bir eyler syleyebilmektedir: Hakikat eretilemelerden, dz deimecelerden, insan biimciliklerden oluan seyyar bir ordudur. Ksacas iir ve belagat yoluyla younlatrlm, aktarlm, sslenmi olan ve uzunca bir sre kullanldktan sonra herkese fazlasyla sabit, kural koyucu ve balayc gelmeye balayan insan ilikilerinin bir toplamdr. Hakikatler yanlsama olduklar unutulmu olan yanlsamalardr, anp duyumsal glerini yitirmi olan metaforlardr; zerindeki resimler silinmi olan ve artk para olarak deil sadece metal olarak ie yarayan paralardr.40
Nietzsche, 1886da nsanca, Pek nsancann 2. blmne ekledii nszde bu yazya baln zikrederek gndermede bulunur ve onu daha o dnemde bile artk hibir eye inanmadna dair kant olarak gsterir. Bkz., Human, All Too Human, II. Blm , nsz, s. 2. 39 Nietzsche, On the Truth and Falsity in an Extra Moral Sense, (Newyork: R&R,1964) , s. 181. 40 A.g. e. , s. 184.
*

67

Nietzschenin dncelerde epistemolojik anlamda ve biimsel olarak kendi zg, anti-diyalektik bir diyalektik sz konusudur. Onun taknd tuhaf ikili tavr, kavramlar ve gereklie dair dncelerinde de belirgindir. nsann gereklie hibir zaman ulaamayacana inanan Nietzsche te yandan kavramsallatrma yeteneinin insann hayatta kalmas iin kesinlikle zorunlu olduunu kabul eder, hatta bu gcn ortaya kmasnda hayati gerekelerinin nemli rol oynadn ileri srer. Ona gre insan canl metaforlar solgun, souk kavramlara dntrerek, her eyin hakikati simgeleyen somut eyler olduu inancna ular ve bu ekilde bir para sknete ve kesinlie kavuup, gvenli bir yaam imknna kavuur: Eylem adam srklenmekten ve kendini yitirmekten kamak iin, hayatn akla ve akln kavramlarna balar. Oysa hakikati arayan kii, kulbesini bilim kulesinin inaat alannn yaknlarna kurar, inaata yardm edebilsin ve onun siperlerinde saklanabilsin diye 41 Yazarn kendi szlerinden de anlalaca zere, insann yaratt kavramlar yaps yani hakikat, insan hayatnda mutlak anlamda vazgeilmez bir rol oynamaktadr. Bylece dnr, kavramsal dnceye tamamen gerekli ve temel bir ilevi yerine getiren, olumlu bir ey olarak baklabileceini syler. Lakin Filozofumuza gre olumsuz yanlar da mevcuttur. Bunlar; insanlarn kavramsal yaplarn tamamen kendi rnleri olduu ve kavramlarla insann dndaki her ey arasndaki ilikinin salt estetik bir iliki olduu gereini unutmalardr. Esasen insanlar onu gerekliin bizzat betimlenii zannetmekte ve bu da kavramsal dnyay; deneyimin, hayatn zenginliini ve dolaymszln bozan bir etki, katlatrc bir g haline getirmektedir. Nietzsche bildik ironik tavryla bir yandan kavramlarn btnyle yanlsamaya dayal olduklarn gstermeye alrken, te yandan kavramsal dnyay ortadan kaldrmak yle dursun, zgr bir dnrn tam da bu yanlsamay fark ettii iin, onlar gerekten yaratc ve sanatsal bir biimde kullanabilecek bir dnr olduunu tahayyl eder.
41

A.g. e. , s. 187.

68

Wilhelm Friedrich Nietzscheye gre, bilgi; Kantta olduu gibi, gerekliin teorik kavran deil, insan merkezci yanlsamalarn oluturduu tamamen kendine yeterli bir btnlktr. Nitekim Nietzsche, doruluun yani hakikatin znde kullandmz dilin bir yaratm olduunu savunur. Ona gre, sz konusu olan dilsel alan estetik bir alandr ve dilin bizzat kendisi insanolunun metaforlar yaratma temaylnn rndr. Nihai tahlilde, dnyann estetik olarak kendi kendini yaratt anlay dnce tarihinde tam anlamyla sarsc bir yeniliktir ve Nietzscheden sonra gelen pek ok eyin temelini atmtr. Bu kavray, varln kendisine salt estetik bir gereklik atfeden Nietzschenin estetizmini oluturan birincil e konumundadr. kincisi ise, estetik perspektifin doas gerei; bireye ket vuran tm glerden kurtulmas anlamnda, ters ynde bir dnyadan uzaklama hareketidir. Nietzschenin her trl baskya karya nerdii are basittir: Sanat ol. Ona gre sanat, tam da dnyann genel hakikat dln ve yalancln bizim iin katlanlabilir klan yegne gerek d kltdr. Ksaca Nietzsche, hakikatin estetik st eletirisi haline gelecek olan eyin kurucusudur. Bu eletiri tarznda hakikat imknnn temelini sanat yaptnn, metnin ya da dilin att dnlr. C-Nietzsche ve Kriz: Tanrnn lm Kriz kavram Nietzschenin dnsel yapsn anlamada kritik bir nem tar; dnrn estetizmine giden yolu, kriz kavram amaktadr. Nietzschede krizin paradigmas Tanrnn lmdr. nl filozofun Tanrnn ldn ilan edii, 19.yy. da Hristiyan inancnn kne dair ampirik bir gzlem sanlmamaldr. Tanrnn lmnden Hegel ve Heinedan nce mistik dnr Echart da bahsetmitir. Deyim yerindeyse Tanr esasen Rnesanstan beri edepli bir tarzda lm deine yatrlm, vefatn hzlandran aydnlanma dnemi olmutur. Fransz devriminin yaratt teorik, sosyal ve siyasal sarsnt bu sreci ksaltan en ciddi etmendir. Nietzsche, bu vefat ilann en cesur ve en ak ekliyle, tm sebep sonu ilikileriyle ilan eden ilk kiidir bu sebepledir ki dnr, Kaufmann kadar olumlu olmayan pek ok yorumcusu tarafndan irrasyonalist olarak deerlendirilmitir. Esas

69

olarak onun rasyonel olmayan bir dnr olarak nitelenmesine yol aan ey dncelerinin ieriinden ok slubudur. Nietzschenin slubu da gerekesini kriz inancnda bulmaktadr. Nietzsche, Tanrnn lmn ilan ederken, bugnn mutlak bir sahipsizlik durumu iinde olduu; kurtarc her trl zellikten, mevcut durumla uzlamamz salayacak her eyden yoksun olduu yolundaki inancn beyan etmektedir. Bu inan, hali hazrdaki dnyann hkmsz grlerek mahkm edilmesini ierir ve sz konusu hkmszln idrak edilmesi ise nihilizm olarak bildiimiz olguya tekabl eder. Tanrnn lmnn ardndan, takdir, dzen, teselli ve anlam bahetme grevi, kilise, devlet, iktidarlar gibi somut; ahlak, sanat, mantk ve hukuk gibi soyut kurumlar tarafndan devralnmtr. Sz edilen paralarn yeniden balanaca tek bir st yap, btnsellii bir araya getirecek yeni bir gven sunucu ve odak noktas aray srmekte iken gzler bilime evrilmitir. Kant ve takipileri tarafndan hayata geirilecek olan bu kutsal dev; eylere gerek ismiyle yeniden ad vermeye olanak tanyacak yani tek tek her eye verilen ismin gerek olduunu gvence altna alacaktr. Akl; aydnlanmadan itibaren verdii destekle, gerein rgtlenmesini salayacak yeni iktidar olarak seilmitir ve bundan byle anlam bahedecek olan yegne referans kayna akldr. Tanrnn lmn kati bir ekilde tamamlayan Hegeldir. Krlamaz snrlarn izdii batl eitimli akl ile Hegel, her bir bireyin paralarndan btnletirdii devlete ular. Lakin Tanr kavramnn ieriine yani zne hi dokunmamas sebebiyle, devlette cisimletirdikleriyle akln devletini ve devletin akln ina eden filozofa; hem dneminin kusursuz teologu hem de muzaffer Hristiyanl sona erdiren kii olarak baklacaktr. Buna karlk Nietzscheye gre Tanr hala ldr ve bu lmn ardndan kat edilen mesafe ile mirasa talip imtiyazl kilise sahiplerinin aa kndan ancak bir nebze teye gidilebilmitir. Eskiden trn hakikatlerinin evrenselliini ve dokunulmaz ebediliini gvence altna alan kilise ve metafizik iken Tanrnn lmnn ardndan bu grevi stlenen bilim olmutur. Aydnlanma bu kkl olayn getirdii btn bilimsel, felsefi, etik ve estetik

70

neticeleri karmada baarl olamam bilakis; Tanrnn akl, zdelik, hakikat gibi baskc ehreleri korunmu hatta tahta karlmtr. Nietzschenin sava monoteist metafizie kar oktanrc pagan bir metafizik ikamesi ile olacaktr. Tarihin bu en vahim olay olan Tanrnn lmnn yaratt kriz ile Nietzsche, yeni bir ahlak, yeni bir kltr ve yeni bir insanl devirecek kuvvet ile itkiyi aa karmay amalamaktadr. Bu balamda nihilizm bir frsattr ve stinsann geliini nceler. D-Teori ve Mantk Kart Nietzsche Wilhelm Friedrich Nietzschede teori ve bilim kart niyetin ilk izleri filozofun Tragedyann Douu adl eserinde bulunmaktadr. Bu yapt dier zelliklerinin yannda asl olarak, Sokrates ve Sokratesin temsil ettii tm mantksal, felsefi giriime ynelik bir saldrdr. Nietzschenin anlatmnda Sokrates, mantk ve diyalektiin vazgeilmez savunucusu, kavramlara, anlalabilirlie ve bilinli bilgiye salam bir inan duyan aklc yntemin mucididir. Nietzscheye gre Sokrates mantk ve diyalektik sz konusu olduunda o kadar etkileyicidir ki; Grek kltrne nfuz edici bir eletiri sreci ve Grek sanatn ykan kstah bir makullk sokmay42 baarmtr. Nietzschenin Sokratescilik ile zdeletirdii tavr sanata onmaz bir biimde dmandr. Bu dmanln felsefi ifadesi Sokratesin rencisi Platonda belirgin hale gelir. Platon bilinli i gr olmad iin airin yaratc yetisinden her zaman ironik ve alayc bir biimde bahsetmitir. Nietzscheye gre mesele sadece kavramlarla alan bilinli teorik zihin yapsnn, dolaysz alg ve sezgiyle arasna koyduu sert mesafe yznden sanata dman olmas deildir. Onun sulamasnn esas, sz konusu zihin yapsnn genelde kltre dman oluudur. Dnrmz iin eletirel zihin yaratclktan uzaktr ve btn normal yapl insanlarda, yaratclk igdlerden, tutkulardan, bilin dndan -insan ruhunun karanlk gizli oyuklarndangelmektedir. Dahas Nietzsche asndan Sokrates, insan kltrnn temelinin igdsel olduu gereini sezmi fakat bu olguyla yzlemeyi baaramamtr:
42

Nietzsche, Tragedyann Douu, 12.Blm, s. 84.

71

Bilgi ve i gryle ykselen bu yeni ve daha nce ei grlmemi deer hakkndaki En zekice sz, hibir ey bilmediini kendine itiraf eden tek kiinin kendisi olduunu kefettii zaman Sokrates tarafndan sylenmiti; hlbuki Sokrates Atinada yapt eletiri yolculuklar srasnda en byk devlet adamlarn, hatipleri, airleri ve sanatlar sorguya ekmi ve her yerde bilgi iinmesiyle karlamt. Btn bu nl insanlarn kendi meslekleri konusunda bile doru drst ve kesin bilgilere sahip olamadklar ve mesleklerini sadece igdyle srdrdklerini grmt hayretle43 Sokrates kltrn igdsel yapsna bir kusur gzyle bakarken mevcut ahlak ve mevcut sanat tamda igdlerden domu olmas anlamnda aalarcasna mahkm eder: Sokratescilik aratran gzlerini nereye evirirse evirsin orada i gr eksikliini ve yanlsamann gcn grr ve bu eksiklikten yola karak var olan her eyin znde sapkn ve kusurlu olduu sonucuna varr.44 Bu yzden Nietzscheye gre Sokrates, var oluu dzeltmeyi ama edinmi, bunu da gerek dnyann stnde, onun bir inkr olarak, teorilerden ve kavramlardan oluan bir yap ina ederek yapmaya almtr. Oysa Grek dehas tamda igdsel olann bilinsiz dolaymszl iinde ortaya kmtr ve bu bilin yoksunluunun yaratt o hesapsz mkemmellik olmaz ise hayatta kalmas mmkn deildir. Sokratesde yaratc olan bilintir ve Nietzschenin nl deyimiyle, onda mantn sperfetasyonu ya da hipertrofisi yle boyutlara ulamtr ki, tersine bir yaplanma ile bilin reten, igd ise onun yerine eletiren ve caydran olmutur. Ksacas Sokrates; muhteem Antik Yunan kltrnn ters yz ediliini temsil etmektedir ve yepyeni bir kltr siteminin -teorik insan kltrnn- kurucusudur. Nietzscheye gre Sokratesci kltrn yegne olumlu taraf vardr o da, bu kltrn tam da bilim urasn ulara tamas sayesinde sanata ynelik yeni ve daha srarl bir ihtiya oluturacak olmasdr. Dnrn kendi

43 44

Nietzsche, Tragedyann Douu, 13. Blm, s. 87. Nietzsche, Tragedyann Douu, 13. Blm, s. 86-87.

72

ifadesiyle Sokratesin etkisi sanatn yenilenmesini tevik eder Kendi sonluluu ayn zamanda, sanatn sonsuzluunu da garanti altna alr.45 Bunun nedeni bilime elik eden yce metafizik yanlsamann yani, varla nfuz edebilecei ve onu dzeltebilecei yanlsamasnn, bilimi tekrar sanata dnmek zorunda kalaca ulara kadar tam olmasdr. Nietzschenin aklamasnn temelinde; sanat ile bilim, sanat ile felsefe ve sanat ile eletirel dnce arasndaki ilikiye dair Hegelin grnn neredeyse tam tersi yatmaktadr. Hegel, dorudan olarak Nietzschenin metinlerinde olduka az sz edilse de, ardllarndan Foucault ve Derrida iin son derece nemli bir gnderme noktasdr ve Nietzschenin yaptlarnda merkezi yer igal eden kriz kavramn mmkn klan yine Hegelin kendisidir. Hegel, Schellinge tepki gstererek kavramsal ve analitik bir giriim olarak tasarlanan felsefeyi, sanatn, dinin, akn-dolaymsz ve sezgisel olan baka her ne varsa hepsinin zerine yerletirmitir.* Nietzsche ise sanat, felsefenin ve tm dierlerinin tesinde konumlandrmaktadr. nl filozof eserlerinden birinin nsznde sanatn Bu hayattaki en yksek grev ve gerekten metafizik nitelikli tek faaliyet olduunu ilan eder.46 Nietzscheye gre, bugn bilimsel kltrn zaferine tanklk edilmektedir. Sanat ve sanatn kklerinin bulunduu asli miti yok etme itkisi egemen olmutur. Dnre gre Platon ve Platon sonras dncede felsefi dnce sanattan daha fazla serpilir ve onu diyalektiin gvdesine tutunmak zorunda brakr.47 Nietzsche aka bu durumu tersine evirmeyi, sanata yine hkim konumunu verecek bir yeniden deerlendirme yapmay tahayyl eder. Ona gre modern insan Sokratesci bilgi fanatizminin snrlarna oktan ulamaya balamtr. Kurtulu mitin yeniden kefi ile olacaktr nk Romantik ncleri gibi Nietzschede sanatnn ve kltr insannn zgr bir biimde yaratc olabilmek adna ihtiya duyduu kesinlik ve zerinde tartlmakszn kabul
Nietzsche, Tragedyann Douu, 15. Blm, s. 93. Bkz. G. W. F. Hegel, Phenomenology of Spirit, ng. ev. A. V. Miller, J. N. Findlay (Oxford: Clarendon Press, 1977) , s. 4-5, 6. ( Trkesi: Tinin Grngbilimi, ev. A. Yardml, stanbul: dea, 1986 ). 46 Nietzsche, Tragedyann Douu, nsz, s.31-32. 47 Nietzsche, Tragedyann Douu, 14. Blm, s.91.
* 45

73

edilmi imgeler zeminini mitin saladn dnr. Kavram kartl ile ekillenmi ama znde estetik bir karaktere ve onun dolaymszlk ilkesine duyduu ballkta ifadesini bulan Nietzsche nin bilgi gr; sadece onun estetik ilk dnemiyle snrl deildir. Tam tersine sz edilen gr filozofun tm entelektel hayat boyunca deimeden kalr. Esasen Nietzschenin son dnemlerindeki giriiminin tamam, kavramlarn ve genel olarak mantn maskesini drme ve onlar g isteminin dolaymszl iinde olduu varsaylan kklerine geri tama gayretidir. Nietzsche iin kavramsal dnce ve mantk, gerek dnyann btnyle yanllanmasndan ibarettir: Mantk gerek dnyay bizler tarafndan koyutlanan bir varlk emas yoluyla anlama; daha dorusu, onu kendimiz iin formlletirilebilir ve hesaplanabilir hale getirme abasdr.48 nl dnr G stemi adl eserinde igdnn dolaymszln, kavramlarda rtk olarak bulunan dolayma tercih ettiini ifade ederken, yine son dnem yaptlarndan biri olan yinin ve Ktnn tesinde ise, mantn kurgularndan ve mantn bizim iin yaratt koulsuz ve kendisiyle zde olann uydurma dnyasndan bahseder: Deha igddedir; iyilik de yle. Kiinin davran yalnzca igdsel olarak davrand zaman mkemmeldir Dnr akl yrtmeye baladnda bilimsel drstlk her zaman bozulur Her trl bilinli dncenin Ayn insan dncesinin igdleri tarafndan ynlendirildii zaman gsterdii standarttan ok daha dk bir ahlaki standard gsterdii kantlanabilir.49 Sonu olarak, Nietzsche iin her byk felsefe, yazarnn kiisel itirafndan ve bir tr istem d, bilinsiz anndan ibarettir. Ona gre filozoflar, gerekliin srekli bir ak iinde olduunu gsteren duyularn sunduu kantlar kabul etmekten kap, deneyimleri kavramlar iinde mumyalatrmakta srar ederler: Binlerce yldr filozoflarn uratklar tek ey kavramsal mumyalar

48

49

Nietzsche, G stemi, s. 516. A.g.e. , s. 215.

74

olmutur; fiilen var olan hibir ey ellerinden canl kurtulamamtr.50 E-Nietzsche, Mit ve Kltr Nietzsche mite sanatn zemini, her trl estetik yaratmn zerinde ina edilmesi gereken ana temel gzyle bakmaktadr. Tpk sanat gibi mit de, kendini btnyle bilimsel olarak addeden bir kltrn snrlar iindeyken bile her zaman yeniden ortaya kmaya alr. Nietzschenin ilk dnemlerinde sanat gibi mit de insann temel itkisine; metaforlar oluturma ve kendi dili iinde srekli yaratarak, bir unsuru dierinin yerine koyma gdsne baldr. Olgun dnem Nietzschesinde ise, bilinli olarak mit yaratma zerindeki vurgu artarken, srekli olduu varsaylan yeniden mitletirme sreci zerindeki eilim azalmtr. Lakin aradaki dozaj farklar ne lde olursa olsun, hem ilk hem de son dnem Nietzsche yaptlarnda, mit kltrn merkezi esi ve modern insann muzdarip olduuna inand hastaln tek ka yolu olarak kalr. Dnrn Tragedyann Douu adl nl eseri, biryandan Grek toplumunda bir yandan da modern dnyada mitin yazgsn anlatmaktadr. Nietzschenin Grek trajedisinin parlamas ve k hakkndaki aklamas, kltrn balangtaki mitik evren kavrayndan, eletirel, pheci ve ironik bir kavraya gemesini ieren geni bir balam iinde ifade edilmitir. Ona gre bir kltr ancak mite inanarak balar; daha doru bir deyile kltr yaratan mitin kendisidir. Nietzsche iin, mitin insanla verdii younlatrlm dnya imgesi ve kutsal gelenei erevesinde hayat dzenleme konusundaki klavuzluu olmadan kltrn domas mmkn deildir.51 Lakin mitin kutsall zaman iinde anr ve srecin banda mit, inkr edilmekten ok, ierdii ebedi hakikatin zgl bir tarihsel olguya indirgenmesi yoluyla bayalatrlr. Filozofun kendi szleriyle Bir szde tarihsel gerekliin dar hudutlar iinde aama aama kaymak ve ileriki nesillerden birinden tarihsel iddialar olan benzersiz bir olgu muamelesi grmek her mitin yazgsdr.52 Nietzscheye gre dinler genelde ite bu
50 51

Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, Felsefede Akl, s. 1. Nietzsche, Tragedyann Douu, 23. Blm, s. 135. 52 Nietzsche, Tragedyann Douu, 10. Blm, s. 75.

75

ekilde lrler. Ortodoks bir dogmatizmin etkisiyle dinin mitik nclleri tarihsel mitlerin olaylarn doal yeknu olarak ve sistematikletirilir; herhangi insan bir mitlerin biimde inandrcln endieli bir biimde savunmaya balar, ama ayn zamanda canllnn bymesinin srdrlmesine de kar kar; mit hissi ortadan kalkar ve onun yerini dinin tarihsel temellere sahip olduu iddias alr.53 lerleyen srete mitin her trl akn anlam yitirilir, mitik ykleme kurgulamaca ya indirgenerek, kltrn ufkundan tamamen silinir. Nietzsche iin Grek mitinin k tragedya sanatnn ortaya kmasna vesile olmutur ve trajedi kaybolmakta olan bu gelenee yeni bir hayat katmtr. Mzik ve mitin birbirini pekitiren birleimi ile mit, en derin ve en anlaml biimine tragedya sayesinde kavumu olacaktr. ok uzun sreli olmayacak kltrel mitik hkimiyet nce Euripides sonrada Sokrates ve takipileri tarafndan mantksal hkimiyete doru evrilir. Nietzsche asndan, yeni skenderiye Kltr, yeni teorik insan kltr bu ekilde domutur. Nietzsche, Tragedyann Douundan sonraki yazlarnda artk tragedyaya bu eserinde ki kadar nem atfetmese de, nemli olan mythos-logos ayrm ve onun temelinde yatan mantk kart itkinin korunmu olmasdr. nl filozofun en pozitivist saylabilecek eseri nsanca Pek nsanca da bile mitin yitirilmesinden duyduu znty kaygy dile getirmekten kanmamtr. Dnr son dnem yaptlarnda yeniden Tragedyann Douundaki grlerine geri dner ona gre, yegne sahici edim; bir halkn yerel mitiyle yani nceki var oluunun bilinsiz metafizii ile uyumlu olan igdsel edimdir. Byle Buyurdu Zerdt ise, eylemlerimiz iin neden sunma, Nietzschenin deyimiyle onlar rasyonalize etme drtsne kar bir reddiyedir. Zerdt, ben niinleri zerinden soru sorabilenlerden deilim dediinde kendisini mit kart diyalektikilerden ayrmakta, yazarn yeni bir mit ile ivmelenecek yeni bir kltr yaratma gayesinde olduunu iaret etmektedir. Nietzsche, gnmz kltrnn hali hazrda z itibaryla Sokrat ve

53

A. g. e. , 10. Blm, s. 75.

76

skenderiyeli

olarak

kaldn

iddia

eder

ve

Helenistik

dnemim

balangcndan beri ciddi anlamda kltrel neme sahip hemen hibir ey bulunmadn ileri srer. Onun iin, gnmz kltr eletirel, rasyonel, pheci ve ironiktir. Modern insan, kltrne salam bir temel kazandracak ve onu tarihsel srecin andrc etkisinden koruyacak ortak bir mit ile yaamak yerine bilgi inancna olan klelii tercih etmitir. Ksaca Nietzsche; mitin bir kltrn varl ve bekas iin elzem olduuna inanmaktadr: Mit olmaynca her kltr kendi salkl yaama gcn yitirir. Btn bir kltrel hareketi ancak mitler tarafndan tanmlanm bir ufuk tamamlar ve birletirir. Hayal gcnn ve Apolloncu dn btn glerini amaszca dolamaktan yalnzca mit kurtarr. Mit imgeleri farkna varlmadan her yerde bulunan eytans muhafzlar olmal; toy ruh onlarn bakm altnda olgunlamal, insana hayatn verdii mcadeleleri yorumlamakta onlarn iaretleri yardmc olmaldr. Devlet bile, kendisinin dinle balant kurmasn ve mitik fikirlerden gelimesini salayan mitik temelden daha gl hibir geleneksel yasa tanmaz 54 Nietzsche, yaad adaki tarih merakn kltrel bir hastalk olarak grmektedir. Ona gre tatminsiz ve kklerinden koparlm modern kltr insan, bilim adna tarihin dehlizlerinde kaybolup gitmitir. Bu noktadan hareketle nl dnrn hem ilk hem olgun dneminin merkezi giriimi, miti yeniden ina edip, kltrn yitirilmi canlln onarmaktr. Nietzschenin son dnem yazlarnda mit olgusu romantizmden oka arndrlm olsa da mit, -bir sanat ve yaratc olarak- filozofun projesinin odak noktasdr. Nietzsche, Bat kltr zerine glgesini drdne inand nihilizmden insanl kurtaracak olan gelecek mitosunu Zerdtte ortaya atar, en Bilim adl eserinde ise yazar, modern kltrde bilince gln derecede fazla deer verme ve onu yanl anlama eilime saldrrken gelecek iin en nemli devin bilgiyi btnletirmek ve igdselletirmek olduunu ileri srer. Nietzsche iin mitin deeri tam da bu noktada belli bir kltrdeki herkesi birletiren, kavramsal olmayan, bilin d bir bilgi sitemi ve dolaymsz bir tepki rnts
54

Nietzsche, Tragedyann Douu, 23. Blm, s. 135-136.

77

sunmasnda yatmaktadr. Nietzschenin mit ve mit ile kltr arasndaki iliki hakknda sylediklerinde doruluk pay elbette bulunur. Esasen irdelenmeksizin kabul gren uygarlk rntlerinden oluan bir temel olmakszn hayatn imknsz olaca aktr. Varoluu bir yorum ile de birey; yerine getirmek istedii her eylemi en bandan dnmek zorunda olsa idi, hayatn srdrmesinin olanaksz olaca ortadadr. Dolaysyla, inanca dayanarak hareket etme, eylemlerin gerekelerini aka ifade etmeye gereksinim duymakszn davranma yetenei, hem toplumsal hem de bireysel hayatta mutlak bir zorunluluktur ve aksi bir dn ve eylem tercihi bizatihi patolojinin snrlar iine dhil olmak olacaktr. F-Nietzsche, Bilgi ve Yorum Yorum sorunu btn estetist dnce eilimin ekirdeini oluturur. Nietzsche ve postmodernist takipileri olan Heidegger, Foucault ve Derrida ile devam eden izgide sk sk karlan temel kayg sz konusu yorum sorunu ile alakaldr. Nietzschenin genellikle perspektivist* bir yorum grne bal olduu dnlm olsa da onun nermelerinin ounlukla nasl yorumlanmas gerektii ak deildir. Nietzsche bazen, verili herhangi bir eyin tek bir doru yorumu olmadn; her biri kendi gnderme erevesi iinde geerli olabilecek bir dizi doru yorum olduunu iddia ederken, te yandan srekli olarak doru yorum diye bir ey olmad grnde srarldr. Nietzsche bazen simgeleri, maskeleri ve yanlsamalar temizleyerek, eylerin hakiki gerekliine ulamay amalayan demistifiye edici bir yorumcu tavr taknrken bazen de ey diye bir ey olmadn, her eyin bir baka eyin maskesi maskesinden ibaret olduunu syleyen bir yeniden mistifiye edici olarak ortaya kar. Bu son durumda filozofun asl ilgi oda,
Perspektivizm, bak alar okluu anlamna gelir. Friedrich Nietzsche'nin felsefesinin genel olarak yntemsel konumunu gstermektedir. Buna gre yaam, ancak perspektifler okluuyla anlalabilir ve deerlendirilebilir. Tek bir perspektif her zaman sorunludur ve her bak as da zaten kendi snrllklaryla belirlenir. Perpesktivizm, bu snrllklar dolaysyla bak alar oulluunu nerir. Nietzsche'ye gre, gereklik, yalnzca bir takm yorumlarn gerekliidir, yorumsuz ya da yorum-d bir gereklik sz konusu olamaz ve bundan dolay perspektivizm gerekliin oklu kavran olmas bakmndan gereklidir. Perspektivizm, Nietzscheci anlamda metafizik olmayan bir felsefe yntemidir. Daha sonra bu dnce Michael Foucault ve dier postmodern dnrlerce kullanlacak ve gelitirilecektir.
*

78

yorum ile aklanmaya allan gereklik deil, dayand zemine hibir zaman ulalamayaca iin akn olarak nitelenen ve sonsuz bir alma sahip yorumlama srecinin kendisidir. Denilebilir ki; yorumun kendisi bile bir saklama sisteminin iine girerek artc bir maske haline gelebilmektedir. Dnrn takipilerinden Foucault, 1964de verdii Nietzsche, Marks ve Freud konferansnda yazarn tam da bu ynnden vgyle bahseder.* John T. Wilcoxun Nietzsche de Hakikat ve Deer: Nietzsche nin Metaetii ve Epistemolojisine Dair Bir nceleme adl eseri, Nietzsche deki yorum sorununu kapsaml bir biimde ele alan tek almadr. Wilcox, Nietzsche nin dncesinin irrasyonalist deil rasyonalist olduunu kendi ifadesiyle bilisellik kart deil bilakis bilisel olduunu savunur.* Fakat ayn zamanda yazar, Nietschenin dncelerindeki dolayl ya da dolaysz atmalarn, ok yanlln hatta tutarszln farkndadr. Yani Wilcox a gre, Nietzschede bilisellik hkim olsa dahi onda bilisel okumaya uymayan birok yan bulunmaktadr. Sonu olarak yazar, Nietzsche nin bilisel olanla bilisel olmayann hala tanmlanmam bir bileimini, deyim yerindeyse bilisellik st yeni bir sentez gelitirmeyi amalad noktasna varr. Nietzsche nin yorum konusu ile ilgili kendi ifadelerine baklacak olursa, yazar; G stemi adl eserinin 560. fragmannda eylerin kendi ilerinde yorumdan ve znellikten bamsz bir yapya sahip olduklarn sanmann temelsiz bir varsaym olduunu ileri srer. Ayn eserin 556. fragmannda syledii zere bir eyin z o ey hakkndaki bir kandan, bu nedir? Sorusu ise, bir baka bak asndan ona anlam dayatmaktan ibarettir. 567. fragmanda ise, dnyadaki btn perspektifler karlsayd geriye yine de bir dnya kalacana inanmann yanl olduunu beyan eder. Ayn eserin 569. fragmanndaysa Nietzsche, sadece znenin tantlanabileceini, nesnenin yalnzca bir znenin bir baka zne zerindeki etkisi yani znenin kiplii
Michael Foucault, Nietzsche, Marks, Freud, (Royaumont Koleji, Paris, 1966) zerine verdii konferans notlar, s.183-200. * Rasyonalizm ile Bilisellik arasndaki iliki hakknda bkz. John T. Wilcox, Truth and Value in Nietzsche: A Study of His Metaethics and Epistemology (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1974), s. 11-13.
*

79

olduunu iddia etmektedir. Yine G steminde nl filozof Olgu diye bir ey yoktur, her ey ak halindedir, kavranamaz, ele avuca smaz; grece en dayankl olan ey kanlarmzdr. diyerek, yalnzca olgular vardr eklindeki pozitivist kanya kar, Hayr olgular tam da olmayan eylerdir; sadece yorumlar vardr. Kendi iinde hibir olgu belirleyemeyiz: Belki de byle bir ey istemek ahmaklktr. eklindeki ifadesiyle kar kmaktadr. Wilcoxa gre, Nietzsche yorum konusu zerinde alt sre boyunca, ampirik bilginin olabilirliini reddetmemi, Kantn bildirdii anlamda herhangi bir akn bilginin olabilirliine kar kmtr. Oysaki dnrde, yorum dnda hibir ey yoktur gr, yani; eylerin tamamen yorumlama ediminin icad olduu fikri daha baskn halde bulunmaktadr. Bu nokradan hareketle, Wilcoxun dnrn en pozitivist eseri olan nsanca Pek nsancadan, Zerdte nazaran fazlaca alnt yapm olduunu da hesaba katarak, Nietzscheye Kant bir perspektiften yaklatn sylemek yanl olmayacaktr. Fakat Wilcox, Nietzsche ve Kantn tamamen farkl kiilikler olduunu gzden karm, Kantn eletirel, Nietzschenin ise bir sanat ve mit yaratc dnrler olduunu ihmal etmitir. Kant dnyaya kategoriler dayatma yoluyla bakarken, Nietzsche nin baka trl bir gsterim- kendince yorum olarak bakt ortadadr. nl dnrn baka trl gsterim iinde kolayca konumlanmasnn en nemli nedeni estetik kavraydr. Ona gre sanat yorumcudur ve stelik gzlemledii eye dair doru bir yorumda bulunma zorunluluu da yoktur. Nietzsche nin yorum anlay temelde yatan estetik perspektifi tarafndan belirlenir. Onun iin dnya kendi kendini tekrar douran bir sanat yaptdr. uras aktr ki Nietzsche asndan nemli olan, yorumun nesnel doruluu deil, yorumcunun cesareti, creti, yaratcl ve grlerini gelitirebilme yeteneidir hatta Nietzsche, doruluk kavramnn temelde sama olduunu iddia eder; doru ile yanl arasnda temelde hibir kartlk yoktur sadece grnrlk dereceleri farkldr. Ayrca hakikati salt grne tercih etmek de ahlaki bir n yargdan baka bir ey deildir.55
55

Nietzsche, yinin ve Ktnn tesinde, s. 34.

80

Sonu olarak Nietzsche bir kez daha gereklik kart bir tavr benimseyerek bizi ilgilendiren dnyann bir kurgudan ibaret olduunu sylemektedir. O, yorumun doruluuna deil -nk bu onun iin asla belirlenemeyecek olan bir eydir- tpk ryalarda olduu gibi, snrsz ve yaratcsna ikin olan zgrlne deer vermektedir.56 Nietzschenin ideali, akademik arballk ve ciddiyetin kendi ifadesiyle ksrlatrd snrlar ykp, insan aklnn tesinde olduu varsaylan gereklie dair yorumlar retebilen gerek bir dnr olabilmektir. Tm bunlar nl filozofun estetie ve mutlak dolaymszla duyduu ballnn kantlardr ve bu ballk onu kanlmaz olarak normal felsefi sylemin snrlarnn olduka tesine tamaktadr. G-Nietzsche ve Dil Nietzschede yorum ile mit arasndaki balanty salayan dildir ayn zamanda mitin onun dncesinde oynad rol anlamamza da neden olur. Nietzsche nin dil konusunda ki grlerinin analitik bir dorultuda ilerleyerek, Locke ve Condillac gibi eski yazarlarn balatt gelenei devam ettirdii ve 20. yy. ideal dil felsefesini nceledii sylenegelmitir. Onun vazgeilmez vurgusu dilin arptld zerinedir. Dolaysyla dilin saydamlktan uzak bir dnce arac olduunu ama ideal konum olan bu saydamlk ve hakikate ulamak istiyorsak bu yoksunluun yaratt arpklklar telafi etmemiz gerektiini savunmutur. Ayn zamanda baarl bir filolog olan Nietzscheye gre, en nemli sorun Hint-Avrupa dillerindeki keskin zne-nesne ayrmnn Bat felsefesi zerindeki etkisidir. Dnr, G stemi adl eserinin 484. blmnde Descartesin nl ifadesi cogito ergo sum zerine unlar syler: Dnme var, yleyse dnen bir ey var; Descartes in btn akl yrtmesinin sonucu budur. Bu tz kavramna duyduumuz inancn apriori*
Nietzsche, Daybreak, s. 120 A priori, kelime anlam olarak nceki demektir. Ancak genel kullanm alan olan felsefede, deneyden nce olan anlamnda kalplamtr. Deneyden sonra olan anlamndaki A posteriorinin kartdr. Apriori, genelde deneyle kantlanamayacak olgular iin kullanlr. Bunun en temel rnekleri dinsel konular ile lm ve hayatn balangc, tanrnn varl, evrenin yaps gibi metafiziksel savlardr. Bilimsel adan hibir nsel bilgi yoktur, zira bilimsel metot, bu tip bilgileri reddeder. Antik Yunan felsefesinde, hibir deneye dayanmayan bilgiyi tanmlamak iin kullanlan Apriori kavram,
*

56

81

doru olduunu varsaymak demektir. Ortada bir dnce olduunda, dnen bir ey de olmas gerektii fikri, her fiile bir fail ekleyen dilbilgisi alkanlmzn bir ifadesinden ibarettir.57 Yine Nietzsche Ahlakn Soykt adl yaptnda da Btn bilincimiz hala dilin yanltc etkisi altndadr ve zne denen o pi kurusundan kurtulamamtr.58 der. nl filozof, dilbilgisi iindeki bu tutsaklktan kamay dert edinirken, bizi bu n belirlenmi dnce rntlerine gtren eyin bizzat dilbilgisi ilevlerinin bilin d tahakkm ve yol gstericilii olduunu belirtir. Doruluk ve Yalan stne adl eserinde ise filozof, dilin gereklii arpttn deil, gerekliin bizzat kendisi olduu syler. Dilin dnda arptlacak baka bir gereklik yoktur. Nietzsche, burada dile btn gerekliklerin yeterli ifadesi olarak deil, metaforlar ve imgelemleri ile hakikati yaratan bamsz bir dnya olarak bakar. Bu anlamda dilin hakikati dilin dnda deil iindedir ve esasen dil, kamann imknsz olduu bir hapishanedir. Nietzscheye gre, eer bir dili kullanyorsak isek o dille, baka bir dili kullanyorsak da onunla alakal ve bal inanlarmz geliecek fakat her iki inan kmesi iinde doruluk sz konusu olmayacaktr. Dorusu Nietzschenin dil hakknda vurgulamak istedii asl ey, mesaj ile aracn birbirinden dikkatle ayrt edilmesi gerektii deil, bu ikisinin bir ve ayn ey olduudur. Onun iin bir dil, bir yorum sisteminden ya da yanlsamalardan oluan bir kmeden baka bir ey deildir. Nietzsche yorum ve yanlsama gibi, dilin de kendi kendini estetik olarak hakl kardn dnmektedir. Filozofun postmodern ardllarndan Foucault kelimeler ve

Skolstiklerce gelitirilmi, Alman dnr Immanuel Kantn sisteminde nem kazanmtr. Apriori ve Aposteriori terimlerini ortaya atan XIV. Yzyl skolstiklerinden Albert le Grande de Saxetr. Antikada Aristoteles tmelden tikele yaplan uslamlamay nsel kant ve buna kar tikelden tmele yaplan uslamlamay sonsal kant Aposteriori saymtr. nk birincisinde ussal bir ilkeden, ikincisindeyse duyumlarla alglanan ve bundan tr de deneysel olan bilgilerden yola klyordu. Birincisi nsel bilgiden yola kan bir tmdengelim uslamlama, ikincisi sonsal bilgiden yola kan bir tme varan uslamlamayd. zellikle Hristiyan metafizii, tanrnn varln kantlamak iin deneyden yararlanmak imknsz bulunduundan, zorunlu olarak ussal ve bundan tr de nsel olan Apriori den yararlanmtr. 57 Nietzsche, G stemi, 484. Blm, s.215. 58 Nietzsche, Ahlakn Soykt stne, 1.Deneme, s.13

82

eyler adl eserinde Nietzscheci dilin ifrelerini zm, onun dilinin yepyeni bir dnce biimine doru atlan radikal bir adm olduunu ifade etmitir. Nietzschede dilin, anlamlandrma ya da temsil olarak deil, estetik bir biimde bir sanat yapt olarak tasarland ortaya kmaktadr. Dnr iin nemli olan dilin ne anlama geldii deil, nasl konutuudur ve ekicilii, tpk bir sanat eseri gibi korumay baard muammada yatmaktadr. Nietzsche ye gre filozoflar eletirici olduu kadar, yeni deerler yaratan buyurucu ve yasa koyucu lar da olmaldrlar. Onlarn bilmeleri yaratma, yaratmalar yasa koyma, hakikat istemleri g istemleridir.59 Nietzsche ise kendi yasas gerei iinde kendi inan sisteminin cisimleecei ve dierlerinin dlanaca yeni bir dilsel kullanm biimi oluturmaya alr. nl filozof, Korkarm ki hala dilbilgisine inandmz iin kurtulamyoruz u Tanrdan.60 arpc nermesiyle Tanr ile dilbilgisi arasndaki balanty zne kavramnn saladn ima etmektedir. Nietzsche zne kavramnn dilbilgisindeki zne-nesne ayrmndan kaynaklandna inanr ve Tanr en st zneden baka bir ey olmadna gre dnr iin Tanr fikrinin kkeni de dilbilgisindedir. Sonu olarak Nietzsche nin bu yeni dile verdii kendine zg anlam mit statsne sahiptir. Daha nce estetik dnrler mite, zerinde sanatn bilinli olarak ykselecei bilin d imge ve metaforlar zemini olarak bakarken, Nietzsche sralamay tersine evirip mite insan doasnn bilin d rn olarak deil, bir kltrn snrlarn koyan ve onu belirleyen sanatn bilinli bir rn olarak bakmaktadr. Bu yzdendir ki dnrn son ve en arpc eseri Zerdt bir dizi yeni deneyimin ilk dilidir ve kendi adalar tarafndan anlalmamaya yazgldr. Bama gelecei biliyorum. Bir gn muazzam bir eyin ansyla birlikte sylenecek benim adm, yeryznde ei grlmemi bir krizin, en derin vicdan atmasnn, o gne dek inanlm, istenmi, kutsallatrlm her ne

59 60

Nietzsche, yinin ve Ktnn tesinde, s. 211. Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, Felsefede Akl, s.5.

83

varsa hepsine kar sylenecek son szn ansyla sylenecek Esasen insan deilim ben, dinamitim.61 Nietzsche, Zerdt anlalr klacak yaanty, gerekten kabul edildii takdirde, dilin kendisinin salayacana inanr. Dil bir ekilde kendini aacaktr ve bir kez onun iinde yaadktan sonra ne kadar farkl varlklara dntmz grmemiz olasdr. Lakin arlklarn filozofu onun dilini anlamamz olanakl klacak sreci ve ipularn deifre etmez. Dantonun son derece hakl bir biimde ifade ettii gibi Bizim dilimizle Nietzschenin ortaya karabilecei herhangi bir dil arasnda hibir szck kprs bulunmamaktadr.62 Nietzsche, kendine ikin sanat yaptn doal sanat gizemiyle ortaya koymu ve sadece kendisine zgn olan gereklii yine kendi yaratmtr. Dolaysyla birok dnrn aksine sanat filozofta, ak seik anlama ve alglama olasl henz en bandan devre d braklmtr. II-NETZSCHENN FELSEF YAPITALARI A-Decadence (Yabanclama) Olgusu ve Ahlakn Jeneolojisi Yabanclama fenomeni son birka yz yldr Bat felsefe geleneini en ok ilgilendiren problemlerden birisidir. Wilhelm Friedrich Nietzsche sz konusu sorunu insan felsefesi ve kltr aratrmalar anlamnda en ok irdeleyen filozoflarndandr. Yabanclama olgusunu Nietzsche decadence olarak adlandrr ve bu onun felsefesinin ana temasdr. Decadence, Franszca bir kelime olup Latince decadere den tretilmitir. Manas; dme, kmedir. Trkede olduu gibi, Almancada da anlamn tam olarak karlayan bir kelime olmadndan nl filozof eserlerinde kelimenin orijinal Fransz halini kullanmay tercih etmitir. Decadence problemi, Nietzschenin ahlak, din, felsefe, sanat ve siyaset alanlarnda yapmaya alt yeniden deerlendirme gayretinin altndaki

61 62

Nietzsche, Ecce Homo, Neden Bir Yazgym Ben, s.1 Arthur C. Danto, Nietzsche as Philosopher (New York: Macmillan, 1967), s. 97.

84

temel kaygdr. Eserlerinde Nietzsche decadence terimini ana balamda kullanmtr. Bunlar yabanclama olgusunun tabiatta, toplum hayatnda ve bireyin yaamnda ortaya kan ekilleridir. Tabiatta decadence; yaamn gelimesinin ve trlerin devamnn zorunlu sonucu olarak arta kalan rme ve eliminasyondur. Bu yaayan her organizmann zaman iinde lmeye ve zlp rmeye mahkm olmasna atfla biyolojik bir sreci iaret eder. Toplumsal yaamda decadence ise, tarihin belli bir duranda insanlarn ihtiyalarna gre kurulmu kurumlarn, sosyal yaamn doal bir zorunluluu olarak, ilevselliini kaybetmeleri ve hayatiyetlerini yitirmeleridir. Nietzscheye gre: Bir toplum devaml olarak gen kalamaz. Gcnn en yksek olduu halde bile sprnt ve artk madde tekil eder. Bir toplum ne kadar enerjik ve ftursuz tekml ederse, o kadar ok sakatlk ve baarszla urayacak ve ke o denli yaklaacaktr.63 Nietzsche asndan bir toplumu decadent yapan sadece sprnt ve artk maddelerin ortaya kmas deil -ki bu doal bir sretir-, o toplumun bylesi maddeleri elimine edememesidir. Bu balamda filozof modern toplumu, Chandalalarn* hastalkl bir yn olarak grr. Dejenere bir toplumun elimine etmekte glk ektii belirtilen artk maddelerle kastedilense; eski, khnelemi ahlaki, dini ve felsefi banazlklar ve onlarn sosyal sonulardr. Ksacas Nietzsche iin decadent bir toplum, bireylerin gerek ihtiyalarna cevap veremeyen, dinamizmini yitirmi, kat bir toplumdur. Dnre gre hayatn anlam gelime ve olutur. Decadent bir toplum khnelemi ahlak kurallar, baskc eitim sistemleri ve yaam kart dini inanlar ile bireylerin duygular ve igdleriyle temasn engelleyerek, doayla uyumunu bozar, sonuta insanlar kendi zlerine yabanclam hale gelirler. Tam da bu noktada bireyin yaamnda decadence kavramna aklk getirmek gerekmektedir.

63 *

Nietzsche, G stemi, s.40. Chandala, Hindistanda kast d, kasttan atlm kimse.

85

Yabanclamann insana ikin bireysel boyutu Nietzschenin en ok zerinde durduu ksmdr. nsanlar; decadent toplumlarn enkltrasyon* srecine maruz kalmalar sonucu kendi igdleriyle balantlarn yitirirler. Bu yzden yabanclama olgusunun ortaya knda Nietzsche, yaam kart bulduu ahlak sulamaktadr. Ahlaki bask yznden organizma esnekliini kaybederek katlar ve hayati uyarlara cevap veremez hale gelir. Sonu; kiinin kendi doasna ve z yaamna yabanclamasdr. nsann kendi igdleri ile kavga etmek zorunda kalmas, ite decadencen forml budur.* nsanda beliren sz konusu yabanclama olgusu duygulanm (affective kntlk) kntl eklinde tezahr eder ki bu, psikiyatri biliminde psikoz denen tablonun ana belirtilerinden biridir. Baka bir adan yaklaacak olursak anlatlan tablo paradoksal bir biimde, hakikat iddias olan ahlakn bizzat insann gerekle olan ban koparmasna neden olabilmektedir. Nietzschenin anlatmlarndan decadence olgusunun patolojik bir olgu olduu dnlmemelidir. Onun iin hayat srekli olu ve yok olu iindeki dinamik bir sretir ve ite decadence de hayatn bu yok olu tarafnn davurumudur. Bilindii zere nl filozofun dnya gr trajik bir kavrayla belirlenir, yaam onun iin yaratc ve ykc glerin bir terkibinden ibarettir. Nietzsche, decadencen asli nedeni olarak ahlak mahkm etse de Bu hayatn k as iindeki, yaam kart deerler iin sz konusudur. te yandan hayatn ykselen-yaratc yznden ahlak ise, canll koruma igdsnn eseridir. Nietzsche, en Bilim adl eserinde ahlakn kkenini topluluk halinde yaama igdsnde bulur: Nerede ahlakla karlarsak orada deerlemeler ile insan itki ve eylemlerinin kademeli dzeni ile karlarz. Bu deerlemeler ve kademeli dzenler her zaman topluluun ve srnn ihtiyalarnn ifadeleridir; En fazla menfaat salayan ve ikinci, nc derecede menfaat salayan ayn
Enkltrasyon; bir toplumun kltrel unsurlarnn o toplumun bireylerine benimsetilmesi. Bu sre sonucu kiiler, kendilerini, dier insanlar ve dnyay benimsedikleri bu yarglarla deerlendirirler. * Bkz., Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, III Blm.
*

86

zamanda, btn bireyler iinde en yksek deer standardn oluturur. Ahlak, bireyi srnn bir fonksiyonu olarak eitir ve bireye sadece bir fonksiyon olarak deer atfeder. Farkl topluluklarnn korunmasnn artlar da farkl olmutur, bu yzden farkl ahlaklar ortaya kmtr. Gelecekteki srlerin, topluluklarn, devletlerin ve toplumlarn ekillerinde asli deiiklikler olacan gz nnde tutarsak ilerde ok farkl ahlaklarn ortaya kacan tahmin edebiliriz. Aslnda ahlak bireydeki sr igdsdr 64 Filozofun ahlaka dair deerlendirmeleri olduka gerekidir. Nietzsche, ahlak filozoflar arasnda yaygn olan, belirli kurallar esas kabul edip, onlar zerinden yaplan akl yrtmeleri pein hkmclk olarak yarglar. Nietzsche iin, fizyolojik kkeni insann topluluk halinde yaama igdsnden temellenen ahlak, sr insannn ilkel vasflarn ehliletirir:

Arzularmz o kadar iddetlidir ki bazen birbirimizi paralamak isteriz. Ama

topluluk duygusu bizi frenler: Ltfen not edin, ite bu neredeyse ahlakn tarifidir.65 Ahlakn bir dier ilevi de, yeni ve daha yksek hayat formlarn yaratabilmek iin temel biyolojik enerjinin kontroln ve transformasyonunu salamasdr. Freudcu bir ifadeyle moralitenin yarar, yeni kltrel deerlerin yaratlmas iin igdsel enerjinin yceltilmesindedir. Nietzschenin ahlaka dair incelemelerinde saptad bir dier nemli husus da ahlakn ekstra- moral, ahlak d kkeni hakkndadr. Ona gre btn erdemler gerekte rafine olmu ihtiraslar, gsterir. Ksacas kayna itibaryla ahlak, temel hayat kanunu olan gc istemenin ak bir ifadesidir. Ahlaki kurallar, yani norm ve deerlerin btn, belirli insan ihtiyalarnn tatmini adna konulmu kurallar toplamdr. Sz konusu ihtiyalar sr igds ya da topluluk halinde yaama ihtiyac, trn korunma - gelitirilmesi ile daha yksek kltrel yaam formlarna geilmesi motivasyonu ve ezilenlerin yoksullarn korunmas duygusundan ibarettir.
64 65

belirli ekillerde yorumlanm

fizyolojik hallerdir ve bu sebepten dolay toplumlar arasnda eitlilikler

Nietzsche, en Bilim, III. Blm, s. 116. Nietzsche, G stemi, s. 281.

87

Temelde Nietzschenin ahlak eletirisi, onun metafizik dnceye ynelik onulmaz kartlnn sonucudur. Genel olarak metafizik dnce gibi, onun zel bir formu olan ahlak dncesi de tarihsel ve toplumsal ilikilerden bamsz, yani tarih d bir varlk anlayn kabul ettii ve bu anlaytan trettii; zne, istem, sorumluluk, iyi-kt gibi nosyonlardan temellendii iin Nietzscheci perspektif bakmndan bandan sorunludur. Jeneolojik soruturma ve Nietzschenin eletiri metodu, olduumuz hale nasl geldiimizin izini srmekle ilgilenir. Bu anlamda jeneoloji, yarglarmzn ve yaam biimlerinizin kurucu unsuru olan faaliyetlerimizi tarihsel bir sorgulama yoluyla grnr klma abasdr. Kantn eletiri yntemiyle kyaslandnda Nietzschenin Jeneolojik soruturma metodu, var olan durumun tespitinden te olmas gerekenin snrlar zorlamaya yneliktir. nl filozofun olduumuz hale nasl geldiimize ynelik dmsel ilgisi, ayn zamanda, mevcut durumun olabileceimiz durumu nasl belirlediine ve ona ne lde imkn verdiine ilikin bir refleksiyondur. Ksaca jeneoloji, temel soruyu iermektedir. Neyim? Olduum ey haline nasl geldim? Ve verili koullar altnda hangi duruma gelebilirim? Nietzschenin ahlaka ynelik soruturmasn, onun etik ve politik yarglar ynlendirir. Onun jeneolojisi, her ne kadar, bilimin ve eletirel yaklamn katln sergilemeye alsa da, ama bakmndan her ikisinden de ayrlr. Filozofun metodu, deer yarglarndan azade olmayp bilakis arzular, tinin halleri ve yaam biimleri arasnda belli bir hiyerariyi de onaylar.66 Deleuzen de dikkat ektii zere jeneoloji, deerlerin kayna anlamna geldii gibi, kaynan deeri anlamna da gelir.67 Politik mahiyeti dikkate alndnda jeneoloji yalnzca, olumsal olduklar gsterilmek suretiyle ahlakn ve ahlaki kavramlarn evrensellik ve deimezlik iddialarnn geersizlik iddialarn ortaya koymakla kalmaz, ayn zamanda onlarn hangi g ilikilerini merulatrdklarn, hangi glerin lehine veya aleyhine ilediklerini ve bu ileyiin deerlendirilmesini ierir. Bu anlamda
66 67

Deleuze Gilles, Nietzsche and Philosophy, The Athlone Press, New York, 1989, s. 147. Berkowitz Peter, Bir Ahlak Kartnn Etii, ( ev. Ertrk Demirel ) , Ayrnt Yaynlar, stanbul 2003, s. 111.

88

jeneoloji ahlakn toplumla ve toplumsal ilikilerle ilgili olan ynne de iaret eder. Stronga gre, Nietzschenin ahlaka ynelik Jeneolojik soruturmas esasen, bireyden ziyade toplumsal odakldr. Onun tutumu salkl bireylere nasl ulalabilecei sorusundan ok, neden hibir dnrn toplumun saln lmeye cesaret edememi olduu sorusundan trer. yinin ve ktnn orijinleri Nietzsche iin, bireylerden te toplumsal ilikilerle ilgilidir ve eer salkl bireyler yok ise bunun nedeni bireyde deil toplumda aranmaldr.68 Warrenn ifadesiyle, Nietzschenin jeneolojisi, deimezlik ve evrensellik iddiasndaki ideal ve kavramlarn gerekte, pratiklerin ve g ilikilerinin maddilemi formlar olduklarn gstermek suretiyle, bir eit ideoloji eletirisi fonksiyonunu da grr.69 Esasen Nietzschenin ncelikli sorunu, ahlakn kkeni ve ilevi deil, deeri sorunudur. nl filozofa gre ncelikle deerlerin kendilerinin deeri sorgulanmaldr. Deerlerin ortaya ktklar, gelitikleri ve deitikleri koullarn bilgisi yani ahlakn jeneolojisi, bu amaca bal olarak ancak Nietzschenin ilgi konusunu oluturmaktadr. Nietzschenin ifadesiyle her trl ahlakn temeli ancak daha gl bir bireyin ya da kolektif bir iradenin (toplum-devlet) bireylere boyun edirdii, onlar iinde bulunduklar yaltlmlktan karp bir ortaklk olarak rgtledii zaman kurulabilir.70 Dolaysyla dnr iin ahlak, uzunca bir sre zorlama olarak acdan kanmak iin snlan bir ey olarak varln srdrm; daha sonra gelenek haline, bir igd haline gelmi ardndan uzun bir sre allm ve doal olan her ey gibi haz ile ilikilendirilmi ve nihayetinde erdem olarak adlandrlmaya balanmtr.71 Bu noktadan hareketle ahlak, ilk olarak bir boyun edirmenin sonucu olarak ortaya ktna gre, burada-ynlendiren
68

Strong Tracy, Friedrich Nietzsche and The Politics of Transfiguration, University of Illinois Press, Chicago, 2000, s. 105-106. 69 Warren J.Dannhauser, Nietzsche Friedrich,The History of Political Philosophy, s. 102-103. 70 Nietzsche, nsanca Pek nsanca, s.91 71 Nietzsche, Ahlakn Soykt stne, s. 83.

89

efendinin

igdsel

bir

yaratma,

biim

verme

anlamyla

gcn

sergilemesinden bahsedilebilir. kincisi ve daha nemlisi ise, ahlak g isteminin bir baka formu olan gszlk hissinin bir sonucu ve bu hissi telafi edici bir mekanizma olarak gelimi ve hkimiyet kurmutur. Nietzsche iin iki bin yldr Bat kltrne egemen olan ahlak anlay, zayf olann-boyun eenin korkusunun ve boyun ediren karsndaki aresizliinden kaynaklanan politik deneyimin (orijinal nihilizm) bir rndr. Kukusuz Nietzsche, zayf olann hayat anlaml ve katlanlabilir klmas anlamna gelen dnya yorumunu ahlakn tek biimi olarak grmez. Ahlaktan kastedilen ey ncelikle slah etmektir. Nietzschenin ahlaka ynelik eletirileri, tabii ihtiyalardan kaynaklanan ahlak kurallarnn, hkm srd toplumsal artlarn zaman iinde deimesine ramen, ilevselliklerini yitirerek insanl bask altnda tutar hale gelmeleriyle balar. Ona gre, topluluk halinde yaama ynelimi giderek baskn bir sr tahakkm haline gelmi ve dier tm insani igdleri yok saymaya balamtr: Bence hayatn kendisi gelime igds, idame igds, glerin biriktirilmesi igds ksaca g igdsdr. Gce ynelmenin olmad yerde k vardr. ddiam u ki, insanln yce deerlerinde ite bu ynelme eksiktir. En kutsal isimler altnda hkm sren deerler, k deerleri, nihilist deerlerdir.72 Nietzschenin bu anlamdaki ahlaka ve dini dogmalara duyduu tiksinti onun hemen her felsefi tahlilinde ortaya kmaktadr. nl filozof iin, son birka bin yldr hkim olan sr igds, soylu ve aristokratik ne varsa hepsini yok olmann eiine getirmitir. Dnr yinin ve Ktnn tesinde adl almasnda, yeryznde var olmu ve halen hkm srmekte olan birok farkl ahlak tiplerine rastladn ve bunlarn kendine mahsus zgn zellikleriyle birlikte temelde efendi ve kle ahlak73 olmak zere balca iki tipe ayrlabileceini ifade etmitir.

72 73

Nietzsche, The Anti-Christ, Deccal, s. 6. Nietzsche, yinin Ktnn tesinde, s. 169.

90

Sz konusu ayrmn anlalmasnda, hkmeden ve hkmedilen olmaktan kaynaklanan gllk ve gszlk hissi birinci referanstr. Warrenn da belirtmi olduu gibi, Nietzsche iin soyluluk, dsal eylem ve almalardan ok, kiinin kendisine ynelik saygsndan doar, soyluluk kendinden emin olma hali ile birlikte iyi bir uura iaret eder. Bu nedenle Nietzsche soyluluu sosyolojik terimlerle deil psikolojik balamlarda anlamaktadr. Dolaysyla efendi kle ayrmnn toplumda herhangi bir yerde, her sosyal katmanda ortaya kabileceini belirtmek gerekir. Warrena gre Freud gibi Nietzschede benliin birliini salayacak olan bir dmsellik biimiyle ilgilidir. Sz konusu perspektiften bakldnda efendi ve kle psikolojisi arasndaki temel fark, klenin, deneyimlerini btnletirmesindeki baarszlndan kaynaklanr. Gszlk hissi klenin hafzasnda ar miktarda yer kaplayarak, gemiin aclaryla ilgili takntlara yol aar. Soyluluun gc ise salkl deneyimlerini birletirebilme zelliindedir bu onun btnlne engel olacak birok eyi unutmasna imkn verir. Efendideki aktif unutmann aksine, klede unutamamann tezahr hn (ressentiment) duygusudur.74 Deleuzen de vurgulad zere, efendi tipe ait unutma ve tepkiler eyleme gcnn btnl balamnda tanmlanrken, kle tipi ise, ok byk bir hafza ve hn duygusu ile tanmlanr.75 Kle ahlakna reaktif karakterini veren tam da bu hn duygusudur. Nietzschenin ifadesiyle her soylu ahlak, kendine zafer kazanm bir biimde evet demekle geliirken, kle ahlak daha banda farkl olana, darda olana ksacas kendi olmayana hayr der. Filozof iin bu hayr klenin yaratc eylemidir, kle ahlaknn var olma iin hep kart bir dnyaya gereksinimi olmu ve klenin eylemi temelde tepkiden kaynaklanmtr. Efendi-Kle ahlaklarnn karakterleri en ak bir ekilde onlarn iyi-kt tanmlarnda tehis edilebilmektedir. Nietzsche, etimolojik olarak ele alndnda iyi ve kt ayrmnn kkeninde soylu deerlendirme biimlerinin bulunduunu belirtir. yi her yerde balangta ruha soylu, asil, ruha yksek
74 75

Warren, A. g. e. , s. 177-178. Deleuze, A. g. e. , s. 117.

91

anlamna gelmitir. Kt ise, sz konusu iyi tanmnn dnda kalan, baya olan, talihsiz olan nitelemek iin kullanlmtr.76 Soylu iin kt kendi iyi tanmnn dnda kalan bir eye iaret ettiinden, onun iyi tanm ktye olan dmanlndan kaynaklanmamtr. Kt, verili bir durumdur ve soylu ona kar kaytszdr. Efendinin kendi iyi tanm iin dman bir teki olarak ktye ihtiya duymamas, onun ahlaknn aktif karakterini yanstr. Onun iin ktnn kt oluu ikincil bir sonutur. yi ncelikli olarak soylu olan dizayn eder, kt bir sonutur ve kleyi oluturur. Deleuzen ifadesiyle, efendinin forml ben iyiyim bu yzden sen ktsndr. Kle ahlak ise kendi iyi-kt ayrmn kendi reaktif karakterine uygun olarak, efendinin iyi olarak adlandrdklarnn deersizletirilmesi zerinde temellendirir. Kt olan soylu ve soyluca olan her eydir. Hn duygusundan hareketle kle, kendini iyi olarak tanmlamak iin mutlaka teki bir dmana ihtiya duyar. Deleuzen formlasyonu ile kle ahlak ise, sen ktsn ben bu yzden iyiyimdir.77 Sz konusu iki ahlak arasndaki farkllk besledikleri etik anlaylar arasnda da anlaml farllklara yol amtr. Kle ahlak, hakikat adna varoluu ve oluu yadsd lde, iyi kavramn bir hiletirme zerinden ve iyi-kt arasndaki dmanlk ilikisinden tretir. Kleci deerlendirme asndan bu anlamda yaam ve olu ktye iaret eder. Evrenselci etik tam da byle bir deerlendirmeden beslenmitir. Nietzscheci etik ise daha bandan kendisini iyinin ve ktnn tesinde konumlandrmtr. Nietzsche, kendi dnemini modern dnemi- Bat kltr tarihinde uzun zamandr hkim olmu, kle ahlaknn zaferi olarak grr ve bu zafer onun iin esas olarak decadencea karlk gelir. Tarihsel perspektif dikkate alndnda, Nietzschenin kle ahlak olarak adlandrd ahlak anlay esas olarak Hristiyan etiini iaret eder. Nietzsche esasen; kle ahlak, sr ahlak, acma ahlak ve Hristiyan ahlak kavramlatrmalar ile ayn eyi, Bat kltrne damgasn vurmu olan ahlak anlayn
76 77

tarif

etmek

iin

kullanmtr.

Nietzsche

iin

Hristiyanlk,

Nietzsche, Ahlakn Soykt stne, s. 32-33. Deleuze, a.g. e. , s. 119-120.

92

merkezinde ete

Pltoncu

felsefenin

bulunduu

Bat

metafizik Hristiyanlk

dnce halkn

geleneinin devam ve bu gelenein geni ynlar tarafndan kabul edilerek kemie brnm olduu biimdir; Pltonculuudur.78 Nietzschenin dine ve zellikle Hristiyanla ynelttii en byk sulama dayatt normlarn toplumsallk adna srye bireyi kurban verdii dorultusundadr. Ona gre hem ahlakn hem dinlerin yegne amac, insan ruhunu krmak, ehliletirmek ve onu itaatkr yapmaktr. Bireysellik ise hayatn daha yksek bir insan tr yaratma deneyiminin en nemli kouludur: Sizler komularnzn etrafnda doluursunuz, bunun iyi olduunu sylersiniz. Ama ben size derim ki, komu sevginiz sizin kendinize duyduunuz salksz sevgidir. Kendinizden kap komunuza snrsnz ve buna da erdem dersiniz. Ben sizin zgeciliinizin ta iini gryorum. Sen ben den daha eski; sen kutsallatrld ama ben henz deil. te bundan insan komusuna doluur.79 Nietzscheye gre, dinler araclyla insanda gl ve ulu olan her ey insanst ve dsal olarak dnlm, insann kendi kendini kmsemesi salanarak onun iki yan birbirinden ayrlmtr. Deersiz ve gsz olana insan, dierine ise Tanr sfat layk grlmtr. Nietzschenin Hristiyan ahlaknda tehis etmi olduu sorun, znde nihilizm sorunudur. Hristiyanlk, sz konusu te dnya kavrayyla, bu dnyay yani yaam onulmaz bir biimde deersizletirmitir. nl filozofun Hristiyan ahlaknn nihilistik karakterine ynelik eletirileri ana noktadan temellenir bunlar; zne nosyonu, hn duygusu ve sr vizyonu dur. Nietzscheye gre Hristiyan ahlakna temel tekil eden eylemlerinin farkndalna sahip zne80 anlay gerekte kurgusal bir varla sahiptir. Dolaysyla olua ilikin her ifade, dilin kendi doas gerei, oluu nesneletirerek onun akcln kesintiye uratr ve fail ile fiili birbirinden ayr
78 79

Nietzsche, yinin Ktnn tesinde, s. 8. Nietzsche, Byle Buyurdu Zerdt, I. Blm, s. 16. 80 Vattimo Gianni, Nietzsche: An Introduction, s. 62

93

gstermek

suretiyle;

eylemin

tesinde

duran

kendinde

varlklarn

bulunduuna ynelik yanl bir inanc dourur. Nietzsche iin, Tanr kavramn oluturan kendinde ey olarak zne telakkisi gibi, onun rnleri olan genel ve kiisel olmayan dev, erdem ve iyi anlaylar da birer uydurmadr. Nietzsche; Hristiyan ahlak gibi, bu ahlakn modern- sekler formlar ya da uzantlar olarak grd Kant ve faydac etii de radikal bir biimde eletirmitir. Modern dnemin iki nemli epistemolojisi olan rasyonalizm yani Kant etik ve ampirisizmden (faydac etik) her iki etik anlay iin de ana sorun, Crosbynin de iaret etmi olduu gibi; insan tamamen otonom, kendine yeten, ilikilerinden btnyle yaltlm bir zne olarak varsaymalardr.81 Crosbyye gre, iki ahlak sistemi de evrensel ahlaki deerlere ulama abalarna karn, tam bir yaltm iinde dnlen benlik anlaylar nedeniyle nihilizme kap amlardr. Nietzscheye gre Hristiyanla ok benzer bir ekilde Kantn etii de dnyay, gerek ve grnen dnya (numen-fenomen) olarak ikiye blm, gerek dnyaya referansla evrensel ahlaki ilkeler- yaam ve gc yadsyarak nihilistik bir dnya kavrayn beraberinde getirmitir. lk bakta, epistemolojisinin gerei olarak, iyiyi eylemin sonucuna gre aklad iin zne nosyonunu reddettii dnlebilecek faydac etik de Nietzsche asndan sorunludur. O da Kantn etii gibi, kurgusal bir benlik anlay zerinde ekillenir. Esasen faydac etik, eylem ile niyeti birbirinden ayrp, kendi niyetinin farknda olup, ona gre davranabilen hatta eyleminin muhtemel sonularn ngren bir insan modeli varsayd iin, muhtevasnda zne nosyonunu barndrmaktadr. Nietzscheci perspektifte eylem ile niyet arasndaki ayrm bir kurgudur. zne kavray Hristiyan ahlaknda insann nasl olup da yaptklarndan sorumlu bir varlk haline getirildiinin izahn sunar. Fakat suun, ktln

Crosby Donald A., The Specter of Absurd: Sources and Criticisms of Modern Nihilism, State University of New York Press, Alabany, 1988, s. 263-277.

81

94

ilk gnahn- ve sorumluluun taycs olarak niin insann seildii hususunu aydnlatmamaktadr. Deleuzee82 referansla sz konusu husus (ressentiment) hn duygusudur. Nietzsche, yaamdan nefret olarak kendini gsteren hn duygusunu, oluu deersizletirerek insanl nihilizme sevk ettii iin, Hristiyan ahlak ile ilgili eletirilerinin merkezine oturtmu ve bu duygunun stesinden gelme onun onaylayc etiinin temel hedeflerinden birisi haline gelmitir. Hn ahlak, yalnzca yaam deerden dren yapsyla deil ayn zamanda yaam fakirletirici monist karakteri nedeniyle de nihilistiktir. Connolly83 nin de belirtmi olduu zere, kadiri mutlak, kusursuz ve mkemmel bir Tanr anlayna bal olarak ktln insana havale edilmesi sonucu insann kendisini yadsmas yani asketizm (ilecilik) ktlk sorununun Hristiyanca zmnn ilk sonucudur. nl filozofa gre yaamn arlk noktasnn yaamn iine deil de teye (hilie) yerletirilmesinin bedeli ar olmu, bilakis yaamn arlk noktasnn kaldrlmas anlamna gelen nihilizme sebep olmutur. Nietzschenin kendi ifadesiyle, hakiki bir dnya ve kiisel lmszlk konusundaki byk yalan, igdlerdeki ussall ve doall ykm, olumlu, yaam ilerletici ve gelecei salamlatrc her ne varsa artk gvensizlik uyandrr hale gelmi, yaamn artk hibir anlam yok eklindeki bir alglay yaamn anlam haline gelmitir.84 Nietzschenin bak asna gre, tpk zne nosyonu ve hn duygusu gibi sr vizyonu da yaamn deersizletirilmesi ve fakirletirilmesi anlamnda nihilist bir dnya yorumuna katkda bulunur. Ancak bu soyut ve kurgusal bizin (sr) yceltilmesi, ancak somut bireysel varoluun deerden drlmesi pahasna olacaktr.85 Daha deiik bir ifadeyle, yaamn oulluunu ve kendi yaamnn biricikliini onaylayamayan zayf insan, kendisini yalnzca bir btne ya da srye adayarak var olabilmektedir. te
Deleuze, a. g. e. , s. 35. Connolly William E. , Kimlik ve Farkllk, (ev. Ferma Lekesizaln) , Ayrnt Yaynlar stanbul 1995, s. 10. 84 Nietzsche, Deccal, s. 77. 85 Nietzsche, G stemi, s. 156-157.
83 82

95

yandan sr vizyonu, sradan insan yceltip, dierlerini de onun dzeyinde standardize edici mahiyeti nedeniyle de nihilistiktir. Nietzschenin Hristiyan ahlakn yaam yadsyc mahiyeti nedeniyle yarglad ve yabanclama olgusunun en nemli nedeni olarak grd doru olmakla birlikte, sz konusu durumu st insan idealinin gereklemesini salayacak tarihsel bir imkn olarak da betimlemitir. nl filozofa gre Hristiyan ahlak, en temel deerlendirme lt olan hakikat istemi ile oluu deersizletirerek nihilizmin mevcudiyetini mmkn klmtr. Nietzsche iin bu son, bir sorun olduu kadar, deerlerin yeniden deerlendirilmesine meydan verdii iin de nemli bir frsat olarak karlanmtr. B-Nihilizm Nihilizm kavram, kken itibaryla Latince Nihil kelimesinden gelmektedir. Nihil ya da hilik, varlk anlamnda hi bir eye iaret etmeyip, var olmama durumunu niteler. Nihilizm Annihilate szcnde ise, hilie sevk etme ve tahrip etme ile yok etme anlamlar bir arada bulunmaktadr. Her iki anlam birlikte dnldnde nihilizm kelimesinin, hem teorik hem de pratik ierimleri olan bir kavram olduunu sylemek mmkndr. Nihilizm kavram ilk olarak 1799da, Fredrich Henrich Jacobi tarafndan meslekta J.G. Fitcheye yazm olduu bir mektupta kullanlmtr. Bu mektubunda Jacobi, akn idealizmi nihilizmle zdeletirerek, idealistlerin dier insan varlklarndan ve eylerden ayr bir Tanr fikrini ortadan kaldrdklarn ve akl tarafndan hali hazrda tecrbe edilen eyin ise, sadece hayal edilen bir ey anlamnda hilik olduunu ifade eder. Jacobiye gre, yalnzca kendisini alglayan akl ve var olan her eyi iersinde eriten sbjektivite zerinde temellenen idealizm gerekte bir nihilizmdir.86 Kavramn popler hale gelmesi Turgenevin Babalar ve Oullar adl romanndan sonra olmutur.87 Sz konusu eserde nihilizm, Bazarov adl karakterin benimsemi olduu kaba bilimcilikte ifadesini bulan, toptan bir
86

Kng Hans, Does God Exist? , (Translated by: Edward Quinn) , St Jamess Place, London, 1980, s. 388. 87 Turgenyev Ivan Sergeyevi, Babalar ve Oullar, (ev. Melih Cevdet Anday) , Sosyal Yaynlar, stanbul, 1983, s. 72-73.

96

inkr dncesi olarak belirmektedir. Yazar kavram, dnemin Rusyasnda devletin, ailenin ve kilisenin otoritesini reddeden babo devrimci bir hareketin sosyo-psikolojik yapsn tarifte kullanmtr. Nihilizm kavram, tarihsel sreci boyunca edindii en nl anlama Nietzschenin mehur Tanrnn lm88 adl metaforunda kavumutur. Nietzsche asndan nihilizm, en yksek deerlerin kendi kendini deersizletirmesi, amacn kaybolmas ve niin sorusunun cevapsz kalmasdr. nl filozofun ldn ilan ettii Tanr, kelime anlamnn tesinde, idealar ve idealler alann iersinde barndran duyust dnyay sembolize eder. Esasen, ifade edilmek istenen yaamn anlamnn ne olduu sorusuna cevap veren akn bir te dnyann kesinliinin kaybolmas ve insann yaamna anlam ve deer verecek temel referans kaynann ortadan kalkm olduu gereidir. Bundan dolaydr ki, Tanrnn lm insanlk tarihinin en nemli olaydr ve modern zamanlarn insan eski deerini kaybedince geriye sadece insanlk iin keskin bir anlamda kendisinin hilii kalmtr. Nietzsche bu lm ile dier btn Tanrlarn, Pltoncu idealarn ve metafiziin de sonunun geldiini ilan eder. Bylece fenomen ve numen ayrm ortadan kalkm, fenomenler dnyas hem hakiki hem de gerek dnya haline gelmitir.89 Bu adan Heideggerin tercmesiyle Nietzscheci nihilizm, yaamn kendi kendine koulsuz koul olduu gereinin bilinmesindeki isteksizliktir.90 Nietzsche iin nihilizm, oluun iinde deer, anlam ve amacn olmamas ve/veya dnyann tm bunlara kaytsz kalmasdr. Anlamn; temel bir insani gereksinim olduu dnldnde, en yksek deerlerin deersizlemesi, yani insanlarn yaamlarn tanmlarken mracaat edecekleri deerlerin inandrclklarn kaybetmeleri ve geersiz hale gelmeleri, varolusal bir
88

Nietzsche, The Gay Science (Translated by Kaufmann Walter) , Random House Inc. New York, 1997, s. 61. 89 Dannhauser Warner j. , Friedrich Nietzsche, The History of Political Philosophy, The University of Chicago Press, London, 1987, s. 839. 90 R. E. Havas, Who is Heideggers Nietzsche? , Heidegger: A Critical Reader, Basel Blackwell Ltd. Cambridge, 1995, s. 234.

97

strab da beraberinde getirecektir. Nietzsche, insann varoluu iin bir neden mevcutsa ve daha deerli eyler iin bir ara ise sz konusu straba katlanlabileceini dnmektedir. Bu noktadan hareketle nihilizm, hem zaman ve mekn aan insani varln zndeki var olusal bir problem, hem de tarihsel ve sosyal bir fenomen olarak karmza kar. Varolusal bir sorun olarak nihilizm, benliin varlnn bizatihi kendisinin temelsiz bir ey olduu durumu iaret eder. Rosena gre bu yn ile nihilizm hibir ekilde tarihsel bir bilgi ya da teorilerle stesinden gelinmesi mmkn olmayan ruhun bir hastal veya grnm biimidir.91 Tarihsel ve sosyal bir olgu olarak nihilizm ise, tarihsel yaamn objektif niteliini kaybettii, bu yaam destekleyen deer sistemlerinin paraland ve sosyal ve tarihsel yaamn btnlnn zld bir durumu nitelemektedir. Bylece nihilizm, dsal olarak sosyal dzenin kne, isel olarak ise, bireysel anlamda ruhun yok oluuna iaret eder.92 Teorik anlamda nihilizm kavram mphem bir ierie sahiptir. Nihilizm, kimi zaman politik bir hareketi, kimi zaman bir epistemolojiyi veya doktrini, kimi zaman da belirli bir tarihsel dnemi tarih etmek zere kullanlmtr. Dnrler asndan ise nihilizm bazen, nesnel bilgi imknlarn ve bir arada yaamay mmkn klan ortak deer yarglarn geersiz hale getirerek, bireysel, sosyal, politik ve kltrel yozlamaya yol aan ve bu nedenle stesinden gelinmesi gereken felsefi ve toplumsal bir sorun olarak alglanmtr. Bazen de; evrensel olduu iddiasndaki deerlerin, kavramlarn ve ideallerin maskelerini dren, khnelemi tm inan, kurum ve geleneklerin tamamyla ortadan kaldrlmasna ynelik eylemleri tevik eden, bu nedenle de olumlanmas gereken bir frsattr. Kimi filozoflar asndansa, e zamanl olarak hem bir sorun hem de bir imkn olarak belirir. Nietzsche ve ardllar tarafndan (Heidegger, Vattimo) ise nihilizmin, hem bir sorun, hem de bir frsat olduu nc tutum benimsenmitir.
91 92

Rosen Stanley, Nihilism: A Philosophical Essay, St Augustines Press, Indiana, 2000, s. XXVI. Nihistani Keiji, The Self Overcoming of Nihilism (Translated by Graham Parkes) , State University of New York Press, New York, 1990, s.

98

En ak ifadesini ncelikle Nietzsche, ardndan Heideggerde bulan sz konusu nihilizm tr; metafizik olarak addedilen Bat dnce gelenei ile yakndan ilikili bir sorun olarak ele alnacaktr. Her iki dnr de nihilizmi tarihsel bir yazg olarak grme konusunda hemfikirdirler. Nihilizmi, toplumsal ve fizyolojik yozlamann rn olarak grmenin bir yanlg olduundan iaretle, nihilizmin esasen, Hristiyan ahlakndan kaynaklanan en yce deer ve ideallerin uzants olduunun altn izerken Nietzsche93 ve nihilizmin varlk tarihindeki uzun bir srecin sonucu doduunu dile getirirken de Heidegger94 ayn eyi; modern dnemde tecrbe edilen nihilizmin, savunulmak durumunda olan bir reti ya da alelade bir tarihsel vaka olmayp, iki bin yllk Bat kltr ve dncesinin bir yazgs olduunu iddia etmektedirler. Nietzsche nihilizmi temelde iki farkl anlam ieriiyle birlikte kullanmtr. lkinde nihilizm bir kltr ve dnce btnnn nihilistik mahiyetine iaret derken; ikincisinde ise, bunlarn mantksal sonucu olarak varlan noktay ifade eder. fade edilen ilk anlam dikkate alndnda Deleuze n de belirttii zere Nihilizm terimindeki nihil yoklua deil, hiin deerine gnderme yapar. Yaam inkr edilip deersizletirildii lde bir hi deerini alr. Deersizletirme ise, her zaman kendisi aracl ile yaamn yalanland bir kurguyu var sayar. Bu kurgunun yapc esi Deleuze gre, bir te dnya kavram olarak karmza kmaktadr.95 Nietzsche bu anlamyla nihilizmin Bat kltrnn kalbinde yattn dnr. nl dnr iin, oluun yani yaamn deerini dren ve varlk olu dikotomisi zerinden temellenen bir deerler hiyerarisi yaratmaya ynelen her dnce, zgl olarak da bu nitelikleri haiz tm Bat metafizik gelenei nihilistiktir.96 Nietzscheye gre, Bat metafizik dnce geleneinin nihilistik mahiyeti, onun dalistik karakteri ila yakndan ilikilidir. Sz konusu dalistik yap;
93 94

Nietzsche, G stemi, s. 7. Heidegger, Nietzsche IV: Nihilism, Harper Collins Publishers, San Francisco, 1991, s. 4. 95 Deleuze Gilles, Nietzsche and Philosophy, s. 147. 96 Bergoffen Debra B., Perspektivism Without Nihilism, Nietzsche as Modernist, The State University of New York Pres, 1990, s. 63.

99

varlk-olu, ruh-beden, fail-fiil, sebep-sonu, zne-nesne ve akl-duyu gibi dikotomik ayrmlarda kendini gsterir. Bu ayrmlarn iki nemli zellii vardr; ilki, her bir eye onlar birbirinden tamamen farkl hatta zt klacak zellikler atfedilmitir. kicisi ise, her bir dikotomitin eleri arasnda kurulmu olan hiyerarik ilikidir. Varlk- olu dikotomisi rneinden hareketle, varlk, ezeli, ebedi, deimez olan, olu ise, gelip geici olandr. Yine ayn rnek zerinden yaplacak bir dier deerlendirmeye gre, varlk kalc bir ze sahip olduu iin, geici olan olua gre daha yksek bir deere sahip olacak ve bu yksek deerini oluun deersizletirilmesine bal olarak kazanacaktr. Nietzscheci perspektife gre metafizik dncenin; dikotomik ayrmlarnda ifadesini bulan dalizm* ve sz konusu ayrmlarda her bir eye birer kendilik atfedilmesiyle ortaya kan zclk* olmak zere iki temel karakteristik zellii olduu saptanr. Dalizm ve zcln, nihilizmi besleyici fonksiyonlar, Glen Martinin Nietzschede nihilizmin mant, psikolojisi ve fizyolojisi arasndaki ilikiler balamnda yapt aratrmalar erevesinde aklanacak olursa, Martine gre nihilizm geleneksel deerlerin fenomenal dnyay yadsmasndan kaynan alr.97 Mantksal olarak varla mkemmellik atfedilirse, olu mkemmel olmayacaktr. zclkle ilikisi asndan deerlendirildiinde ise, mantksal nihilizm, varla yaktrlan zsel mkemmelliin sonucudur.

Dalizm terimi, felsefe ve teoloji bata olmak zere farkl konularda eitli doktrinlerden bahsetmek ve bunlar tanmlamak iin kullanlabilir. Bu doktrinlerin hepsinde iki temel maddenin (ounlukla zt) var olduu kavram vardr. Bu ztlklar, zellikle de zt gler veya zt ontolojik veya epistemik kategoriler olabilir. Teolojide dalizm, tm varoluu ruh-madde, yaratan-yaratlanlar, teki dnya-bu dnya gibi kart unsurlarla aklayan bir bak as olarak karmza kar. Arkaik inanlarda ise, tm oluumlar aklamakta kullanlan yine birbirine indirgenemeyen iki kart unsur vardr. Genel anlamda iyilik-ktlk, diil-erkek ya da aydnlk-karanlk olan bu ikilik, in dncesinde YinYang, Hint dncesinde Tamus- Satva, ran dncesinde Ahura mazda, Angra mainyu olarak karmza kar. Felsefede ise tm varolular ve olular, yine birbirine indirgenemeyen kart iki unsurla tanmlanr. * zclk (essentialism), felsefede belli bir tre dhil her varln o tre ait niteliklere ya da zelliklere sahip olduunu iddia eden bir akmdr. Bir baka deyile, zclk belli bir gruba ait belli zelliklerin grubun tmne genellenerek, evrensel ve her tr balamdan bamsz olarak var olduunu savunmaktr. 97 Martin Glen, From Nietzsche to Wittgenstein, The Problem of Truth and Nihilism in The Modern World, Peter Lang Publishing Inc. New York, 1989, s. 24-25-26-27.

100

Tarihsel ve modern olmak zere iki ayr nihilizmin var olduundan bahseden Martin; Bat tarihinin temel deerleri, felsefi veya dini, mkemmel ve nclleri fenomenal dnyayla elien dier bir realiteyle ilikili olduundan dolay geleneksel deerler, hali hazrdaki realitenin-fenomenal gereklikbelasdr. diyerek, Bat tarihinin temel konumunun modern nihilizm ile balantl olduuna iaret eder. imdiye kadar hkim olan ideal, yaam zerinde negatif bir yargda bulunmutur. O, bu dnyadaki yaam ancak te dnya lehine, bu dnyann deerini ve temel gerekliini inkr etmek suretiyle anlaml bulur. Modern nihilizm bu ekilde temellenmitir. Dolaysyla modern nihilizm geleneksel Bat deerleri ile ayn mantksal izgiyi takip etmektedir, her ikisi de bu dnyay negatif olarak yarglar ve deersizletirir.98 Nihilizmin akln kategorilerine olan inancn bir sonucu olduunu ifade eden Nietzsche ise, akla inanmalarndan dolay insanlarn kurgusal bir dnyaya gnderme yapan kategoriler lehine bu dnyann deerini drdklerini syler.99 Bu anlamda Nietzschenin nihilizmi, varla zsel nitelikler atfetmenin zorunlu sonucu olarak karmza kan mantksal nihilizme tekabl eder. Warrenn tanmyla orijinal nihilizm ise, eski snfl toplumlarda klelerin bask deneyimi neticesinde olumutur. Maruz kalnan sosyo-politik ve psikolojik basklar, gszlk hissi, gszlk hissi de isteksizlik-istememe hali eklinde aa kar. Bu durumda nihilizm, hem insanlarn kendilerini oluun iersinde zayf olarak grmelerinden hem de ktln ve ac ekmenin yaamlarnn ayrlmaz bir paras olduu duygusundan kaynakl pratik bir sorun, hem de belirli bir anlam ve deer olsa bile bunu bilebilme konusundaki yetersizlie iaret eden teorik bir sorun olarak tecrbe edilir.100 Orijinal nihilizmin Nietzsche asndan nemi, genelde metafizik dncenin zelde de Hristiyan ahlaknn bir yazgs olduunu dnd

98 99

Martin, A. g. e. , s. 23. Nietzsche, The Will to Power, s. 13. 100 Warren Mark, Nietzsche and Political Thought, The MIT Press, Cambridge and London, 1991, s. 18.

101

Avrupa nihilizminin, eski kklerinin panzehiri olarak ortaya kmasndan kaynaklanmaktadr. Nietzscheye gre Hristiyan ahlak, insana mutlak bir deer kazandran, ktl anlamlandran, kati olann bilgisini sunan ve insann artk kendini hor grmemesini salayan ilevleri nedeniyle orijinal nihilizmin en gl tedavisidir. Lakin sz konusu durum, Hristiyan ahlak ile nihilizm sorununun stesinden gelinecei anlamna gelmemelidir. Orijinal nihilizmden kaynan alan hilik sistemi, dinin ve metafiziin rts altnda sakland srece sadece gszlk hissi belirli bir yorumla hafifletecek fakat nihilizm varln gizlice srdrmeye devam edecektir. Nietzsche iin Bat metafizii tam da bu nedenle, yani yaam deersizletiren bir te dnya nosyonu ve bu nosyona bal bir deerler dizini sunarak nihilizm sorununun stn rtmesi nedeniyle nihilistiktir. Ek olarak Nietzsche, dinin ve metafiziin zemininde rtk olarak ilediini dnd Avrupa nihilizminin, kendi zerinde dnme- self reflectiondzeyine geliine dikkat ekmektedir. Avrupa nihilizminde hilik istemi, kendini aldatc bir tarzda deil, fakat artk anlamsz hale gelmi olan bir yapy ykmaya ynelik bilinli bir kararllkla reddetme istemini onaylayc bir biimde ilemeye balamtr. Zayfln pesimizminden, gcn pesimizmine* ynelik sz konusu dnm ile birlikte nihilizm, yeni bir biim ve nitelik kazanr. Nihistani kendi kendisinin farkndalndan dolay, gerek nihilizm olarak nitelendirdii nihilizmin bu yeni biiminin Avrupa Nihilizmi olduunu belirtir.101 Warrena gre Avrupa Nihilizmi ise, Hristiyan kltrnn, belirli bir evrim sonucunda yaamla uyumsuz bir karaktere brnmesini ifade eder. Bu durumda nihilizm, orijinal nihilizmde olduu gibi, var olutaki

Heideggere gre Nietzschenin nihilizmin n biimi olarak grd pesimizm, ift anlamldr. lki dnyann yaanmaya ya da onaylanmaya demeyecei inancndan kaynaklanan, Nietzschenin zayfln pesimizmi olarak nitelendirdii pesimizmdir. Zayfln pesimizmi, her eyde karanl grr ve baarszln temelini bulur. Buna karn gcn pesimizmi, gl olmasndan dolay kendini kandrmaz ve tehlikeyi grr. Gcn pesimizmi, imdiye kadar olann geri dnmesini beklemenin anlamszln idrak eder ve her eye karn koullar bilmek ve tarihsel durumun hkim gleri zerine bilinlenmek ister. Heidegger, The Word of Nietzsche, God is Dead. s. 67-68. 101 Nihistani, A. g. e. , s. 76-77.

102

memnuniyetsizliin, nceki deneyime kyasla daha byk olmasna bal olarak tezahr etmez. Sz konusu olan bu memnuniyetsizlikten kaynaklanan aclarn nedeni olarak sunulan deerler siteminin inandrcln kaybederek sahte ve bo bir yap olarak alglanr hale gelmesidir.102 Hristiyan deerler sisteminin iflas etmesiyle ba gsteren Avrupa Nihilizmi, birbirleriyle yakndan ilgili bir dizi teorik ve pratik sorunu da beraberinde getirmitir. Anlatlmak istenen teorik sorun, Hristiyan dnya grnn bir kavramlar sistemi olarak, irrasyonel hale gelmesi ve isel tutarlln kaybetmesidir. Warren bunu rasyonalist metafiziin krizi olarak adlandrr. Daha nemli pratik sorun ise, sz konusu kavramlarla yaama dnk eylemlerde bulunabilme yetersizlii anlamnda modern deneyimler arasndaki balantszl ifade eden meruiyet krizidir. Bu noktada modern nihilizm deneyiminden kaynaklanan kriz, yalnzca Hristiyan dnya grnn gittike bozulan isel tutarll ile deil, ayn zamanda gndelik yaam pratikleri iin referans olma zelliini kaybetmesi sonucunda, insanlarn eylemleri ile olan ilikilerini anlamlandrma gl ile paralel olarak derinleir. Dolaysyla Warren; eylemler ve kavramlar arasndaki ilikiyi olduka nemseyen Nietzscheci perspektif dikkate alndnda, rasyonalite krizinin Avrupa nihilizmini aklamak iin gerekli fakat yeterli olmadnn altn izmektedir.103 Nietzscheye gre Avrupa Nihilizmi, yalnzca, anlatlmaya allan sorunlar barndran ve Tanrnn lm ile insanln kendini iinde bulduu homojen bir tarihsel durumu nitelememektedir. Nihilizm tm metafizik dnce tarihi ierisinde srdrd geliimi, metafiziin sona ermesinden sonra da, Avrupa nihilizmi iersinde srdrr. Bu balamda Nietzsche Avrupa Nihilizminin iki anlam olduundan bahsetmektedir. Bunlar; ruhun kudretindeki ykselme olarak kendini gsteren aktif nihilizm ve ruhun gcnn azalmas olarak beliren pasif nihilizm lerdir.104
102 103

Warren, A. g. e. , s. 18-19. Warren, A. g. e. , s. 37-40. 104 Nietzsche, The Will to Power, s. 17.

103

nl filozof her ne kadar, Tanrnn lmnn insanlarn henz farknda olmadklar birok soruna zemin hazrladn dnyorsa da, Nihilizmi salt bir sorun olarak grmemektedir. Kngn ifadesiyle Nietzschenin arzusu, zayflk nihilizmini bir kuvvet nihilizmine dntrmektir. Kuvvet nihilizmi ise, doruk noktasna aktif nihilizm kavramnda ular.105 Sz konusu anlamyla aktif nihilizm, yok etmenin gcne yani nihilizmin reddetme pratiine inan olarak kendini gsterir. Bireysel planda kii yok etmeye yardm eder. Eylem yolu ile metafizik deerleri hilie indirgemede, insann ne kendisini ne de bakasn dikkate alma anlamnda bir dncesi ve mantk kontrol bulunmamaktadr zaten bir nihilist iin mantkl olmann gereklilii de yoktur. Esasen, Nietzscheci perspektifte yok etme yeni yaratmlarn vazgeilmez n koulunu oluturur. Bu durumda Nietzsche iin nihilizm yalnzca bir sorun deildir, aktif nihilizm kavramlatrmas ile yazar, nihilizmin sunmu olduu frsatlara da dikkat ekmektedir.* Sz konusu durumda kii; nihilistik deerleri, st insann tutumunun gerei olarak, kendisine ynelik saygs, yaam sevgi ve yaratc olma arzusu iin reddedebilecei gibi, son insann davranlarnda aa kan, kendinden memnuniyetsizlik, yarglama ve sorumluluklardan kanma gibi gdlenmelerle de geri evirebilir. st insann tutumunda nihilizm bir frsat olarak grlrken, son insanda ise ruhsal bir anari olarak belirmektedir. Thilen da ifade ettii gibi, aktif ve pasif nihilizm, nihai deer yokluu, Tanrnn lm ve radikal bireycilik olarak saylabilecek ayn teorik

Kng, A. g. e. , s. 391. Warren, nihilizmin frsat tekil eden ynnn, fonksiyonel perspektif balamnda anlalabileceini syler. Warrena gre, bireysel perspektifte nihilizm, bir ke, bir g kaybna ve insann yaratc kapasitesinden uzaklamasna iaret ederken, fonksiyonel perspektiften; kriz ve yaratclk, g ve bilgi, hakikat ve istem arasndaki ilikilere gnderme yapar. Bu nedenle Nietzsche, Avrupa nihilizmini, var oluun yeni koullarna geiin ve bymenin iareti olarak grmektedir. Bat insan nihilizm hastal ile belirlenen bir dnm noktasndadr. Fakat bu hastaln seyri, dnme gcnn geliimi ile balantldr. Bu anlamda modern nihilizm, dnme kuvveti ile yaratma kuvveti arasndaki ilikiyi kurmak iin gerek bir frsattr. Bkz. Warren, A.g. e. , s. 45
*

105

104

varsaymlara sahip olmasna karn, bu varsaymlarn pratik ve ruhsal sonular bakmndan birbirinden tamamen farkllarlar.106 Deerlerin yokluunun genel bir ktmserlik duygusu eklinde kendini gsteren pasif nihilizm, gelime dzeyi itibaryla Avrupa Nihilizminin yetkinlememi bir evresine tekabl eder. Bu anlamda Nietzsche, pesimizmi, nihilizmin n biimi olarak grr107 ve onun salt bir sorun olarak alglanmasndan kaynaklanan ktmserlik, sorunun stesinden gelmeye ynelik yanl bir stratejiyi de beraberinde getirecektir. Heideggere gre tamamlanmam nihilizmden kaynaklanan bu strateji, eski deerlerin yerine yenilerini ikame etse de, ayn eski deerlendirme biimi temel alnd iin nihilistik kalacaktr. Nihilizmin aktif formuna karlk gelen, tamamlanm nihilizm ise, eski deerlerin yerine yenisini koymakla kalmaz, ayn zamanda yeni bir deerlendirme biimi de ortaya koyar.108 Dolaysyla, nihilizm sorununun stesinden gelinmesi, ancak bu sorunun mantksal olarak kendisinde tad metafizik dnce ve onun modern uzantlarnn yerine yeni bir dnme ve deerlendirme biimiyle mmkn olabilecektir. Sonu olarak; yetkinlemi yani aktif biimi ile Avrupa nihilizmi Nietzsche iin, nihilizm sorunu ile gerek anlamda yzleebilme imkn sunarak metafiziksel olmayan bir dnce biiminin yolunu amas anlamnda frsat olarak anlalr. C-G stemi G istemi Nietzschenin dier kavramlarnn da nihai hedefi olan nihilizmin stesinden gelmeye ynelik bir vizyonu temsil eder.109 Nietzschenin yazlarnda g istemi kavramnn akln en geni anlamyla kullanldn belirten Martin, Nietzschenin felsefesinin anlalmas iin onun

106

Thile Leslie Paul, Friedrich Nietzsche and The Politics of The Soul, Princetion University Press, Princetion and New Jersey, 1990, s. 88. 107 Nietzsche, The Will to Power, s. 11. 108 Heidegger, The Word of Nietzsche: God is Dead, s. 70. 109 Martin, A. g. e. , s. 144.

105

hakikatin olmadna ynelik temel nclnn ve nihilizm problemine ynelik yaklamnn anlalmas gerektiini syler.110 Nietzsche G stemi adl eserinde, klasik epistemolojinin temelleri diyebileceimiz; ego, zne, akl, mantk, nedensellik, numen-fenomen ve benzeri kavramlar iyice eletirdikten sonra hepsinin g isteminin bir tezahr olduunu belirtir: sel tecrbenin temel gerei, etki gerekletikten sonra, nedenin uydurulmasdr.111 Nietzscheye gre bilgi ile g arasnda dorudan bir iliki sz konusudur. Bilgi gcn bir arac olup, gcn ykselmesiyle bilginin ykselmesi arasnda pozitif bir orant mevcuttur. Bu adan bakldnda Nietzsche, insan harekete geiren ana etmen olan g istemini ayn zamanda var olan her eyin z olarak grr.112 nl dnr, g istemini ncelikli olarak insann psikolojik srelerinde ele alr, daha sonra bunu yaayan varlklar boyutuna, en sonunda da btn dnyaya doru geniletir. Copleston, Nietzschenin buradaki kaygsnn, tm dirimsel fenomenleri aklayacak tek bir ilkenin olabileceine ynelik bir kayg olduunu sylemitir.113 Nietzscheye gre objektif bir hakikat olmadndan, yorumun kuatc ve gl olmas kanlmazdr ve burada da yegne lt g istemi olmak durumundadr.114 Gzden karlmamas gereken nemli bir nokta Nietzschenin g istemi kavramlatrmasn tamamyla pozitif bir anlam ieriiyle kullanmaddr. G istemi tek aklayc ilkedir fakat hem pozitif hem de negatif bir anlama sahip olarak kullanlmaktadr. Yazar, eserlerinin birok yerinde gce sahip olmasna ramen kle ahlakn ve onu reaktif karakterdeki gcn ciddi eletirilere tabi tutmutur. Nietzsche asndan vgye deer olan soylu kiiler ve onlarn aktif karakterdeki gcdr.115

110 111

Martin, A. g. e. , s. 136. Nietzsche, The Will to Power, s. 265. 112 Nietzsche, A. g. e. , s. 266. 113 Copleston, Nihilizm ve Materyalizm, s. 167 114 Martin, A. g. e. , s. 141. 115 Copleston, Philosopher of Culture, s. 82-83.

106

Nietzschede g kavramsallatrmas, Schopenhauer, Darwin ve Hobbes un grlerini artrsa da mahiyet itibariyle olduka farkldr. Dnr, g istemini; Schopenhauern metafiziinin kr akld istencinin karsna karmtr. Nietzsche, var oluun olanca arln fark edip karsna almasndan dolay Schopenhauer takdir etmekle birlikte, pesimizmini ciddi ekilde eletirir. Bu yzden Schopenhauern g iradesi kavramn adeta tersine evirmi bulunmaktadr. rade; Schopenhauer da btn ktlklerin kayna ve insan mutsuzluunun sebebi iken, Nietzsche g istemi ile iradeyi, insann kudretinin, yaratclnn ve byklnn temeli anlamnda byk bir dnme tabi klar.116 Pearson; Schopenhauerdaki istem kavramnn bedenin numenal biimi, yani var oluun kendindenlii olarak kullanmasndan tr, bnyesinde metafizik ikirciklii barndrdn ve znde bir yoksunluk ifade ettiini sylemitir. Nietzsche ise, pesimizmi almas gereken nihilizmin bir tezahr olarak grr ve ona gre pesimizm, modern dnyann kullanszlnn bir ifadesidir.117 Nietzschenin g isteminde g; bir zne tarafndan eksik olduundan dolay arzulanan bir nesneye karlk gelmeyip, kendine boyun edirme anlamnda istemenin zne gnderme yapar. Nietzsche de isteme diye bir ey sz konusu deildir, ancak, bir eyi istemeden bahsedilebilir.118 nl filozof kendini anti-Darwinci olarak nitelerken, Darwinin yaama mcadelesi anlatm yerine kendi g istemi mcadelesi kavramn koyar. Nietzsche yaam mcadelesinin faydac bir etii n grd kanaatindedir ve sz konusu etiin kullanmnn zayfla ve ke yol aacan dnr*. Darwin in aksine Nietzsche, yaamn genel grnnn ac, yokluk deil bolluk ve refah olduuna iaret eder. Yaam mcadelesi sreci ise, Darwin in n grdnn tersine, gl olann aleyhine ilemektedir. Zayf olanlar ounluktadr ve dnre gre Darwin zeky atlamtr. Zeknn artmas ile

116 117

B. Magee, Byk Filozoflar, Paradigma Yaynlar, stanbul 2000 , s. 253-254. Nietzsche, The Will to Power, s. 23. 118 Pearson, Kusursuz Nihilist, s. 71-72.

107

ona duyulan ihtiya arasnda paralellik mevcuttur. Dolaysyla Nietzsche gce sahip olanlarn bir sre sonra zekdan vazgetiklerini dnmektedir.119 Bu noktadan hareketle nl filozof klasik felsefe ve modern bilimin yaama ynelik temel bir yanlsama iinde olduklarn ifade eder. Sz konusu yanlsama, canl olan her ne varsa ondaki ba erdemin, kendi zn korumak olduu yolundaki yanl kavraytr. Nietzscheye gre z korunumu, klasik dncenin dogmasdr.120 ve onun asndan, bir btn olarak yaam g isteminden ibarettir. Kendini koruma igds dahi, g isteminin bir sonucu olup, her ey bu doktrin uyarnca aklanmak durumundadr. G istemi bu yn dolaysyla hem idealist hem de materyalist felsefelerin dnda deerlendirilir.121 Nietzsche nin g istemi nosyonu Hobbesun kendi var oluunu koruma anlamndaki g kavramndan da farkllk gsterir. Hobbes da g, insann br varlklara kar kendi var oluunu koruduu aralar kapsamndadr ve gce olumsuz bir anlam atfedilmitir. Bu yzden Hobbes, insanlar birbirinden korumak amacyla devlet fikrini ne karr. Dolaysyla Hobbesun g kavramlatrmasn faydac bir yaklamla sonuca ynelik tasavvur ettiini sylemek yanl olmayacaktr. Nietzschede ise g, faydac bir etii ncelemez, nemli olan ulalacak sonu deil, kuvvet harcanmas sreci ve etkinliidir. Bu adan bakldnda, kendini koruma gds, g isteminin yalnzca dolayl bir sonucudur ve Nietzsche iin yaamn yasas kendini koruma deil, kendini alt etmedir.122 Ona gre kendini koruma anlamndaki g, reaktif bir gtr ve zayflk halinde deneyimlenir. Birinin kendini koruma istei, bir eksiklik ya da kayg halinde, kendi dndaki nesnelere referansla tanmlanr. Aktif g kavram ise, kendine muktedir bir bedende, eyleri yapabilme yeterlilii ile ortaya kar.123

119 120

Copleston, A. g. e. , s. 80-81. Uygur N. , Gnele, s. 296-297. 121 Dannhauser, A. g. e. , s. 843. 122 Pearson, Kusursuz Nihilist, s. 73. 123 Patton Poul, Politics and The Consept of Power in Hobbes and Nietzsche, Nietzsche Feminism and Political Theory, Routledge, London, 1993, s. 153.

108

Heidegger asndan Nietzschenin g istemi doktrini, Bat dnce geleneinin devamdr. Heidegger, dnrn g istemi kavramn, antik Yunandan beri sorula gelen varlklarn temel karakteri olan varlk nedir? sorusuna cevap nitelii tekil ettiinden dolay metafizik olarak addeder. Bu sebepten dolay Heidegger, tm varln nihai olarak g isteminden ibaret olduunu dnen Nietzsche ile yzlemenin, metafizik gelenein btn ile yzlemek anlamna geleceini ifade eder.124 Derrida ise, Heideggerin aksine Nietzscheyi belirli bir snflandrma ya da bir yerde konumlandrma gayreti ile okumaz. Esasen Derrida son metafiziki veya son felsefeci gibi nitelemelerin karsndadr.125 Derrida, Heideggerin Nietzscheyi metafiziki olarak yorumlamasn, onun aktif unutma kavramn yanl anlamasna balar. Varln unutulmas kavramn Heidegger varln gizlenmesi olarak alglamtr. Oysa Derrida ya gre Nietzschedeki aktif unutma, metafiziin varlk kavramndan zgr kalma isteine iaret etmektedir.126 Terry Eagletona gre ise, Nietzsche fenomenlerin gerisinde hibir ey olamayacan idrak ve beyan ederek, metafiziki olmadn aka ifade etmitir. Eagleton iin g istemi; her eyin savakan ok eitlilii iinde, dinamik, kendini zenginletirebilen, yaylan, arpan ve mcadele eden eylerin; ortaya kt oynak g meydann amalar. Bu yzden g istemi hi de bir varlk tr deildir.127 brnd tek, tmel formdur. Nietzscheyi metafizik gelenek dnda gren bir dier yazar Kaufmanndr. Ona gre Nietzsche, dalist Bat metafizik geleneinden zellikle yinin ve Ktnn tesinde adl almas ile tam anlamyla kopar. Bu adan bakldnda, onda g istemi kavram, bir metafizik tesis etmek iin deil, psikolojik bir n kabul olarak kullanlmtr. Bu balamda g istemi, dnyann

124

Heidegger, Nietzsche I, The Will to Power as Art, (Translated by Dawid Farrell Krell) Harper and Row Publishers Inc. , San Francisco, 1991, s.4. 125 E. Behler, Confrontation, Derrida/ Heidegger/ Nietzsche, (Translated by Steven Taubeneck) Stanford University Press, California, 1991, s. 23. 126 A. g. e. , s. 51. 127 T. Eagleton, Estetiin deolojisi, (ev. Hakk nler) zne y. , stanbul, 1998, s. 256

109

En kesin tanmyla Nietzsche g istemi doktrinini, Bat metafizik geleneinin ve Hristiyan ahlak dncesinin neden olduu nihilizmi amak ve st insan yaratmak adna ortaya koymutur. st insan, bu doktrin ile kendisinin tesine geecek ve bylelikle deerleri yeniden deerleme frsat bulabilecektir. Tam da bu noktada Tanrnn lm, insann unutulan yaratclnn kefedilmesi anlamna gelir. Dolaysyla filozofun tasarlad doktrin, herhangi bir teolojik prensibe bavurmakszn, insann nasl bir insan olmas gerektiini aklayacak ve olu ile uyum iersinde olacaktr. Btn realitenin en basit karakteristii olan g istemi, ayn zamanda her eyi bilme ve her eyi ynetme anlamnda filozoflarn bilme isteini de ihtiva eder.128 G stemi kavramnn esas tekil eden noktas, insann kendini alt etmesi ile arasndaki ilikisidir. Bu balamda Kaufmann, g istemi doktrininin, yaam istemi ve haz ilkesi ile kartlk durumu iinde olduunu syler.129 Martine gre de Nietzsche felsefesinde, gce duyulan ihtiyac, varoluu her ynyle onaylamak, fenomenal olann btnln salamak, insan yaam iin yeni deerler yaratmak ve st insann dnmn salamak amacyla tesis etmitir.130 Sonu olarak g istemi, bir amaca gre gereklii ekillendirmeye ynelik bir giriim olarak metafizik bir doktrin olduu kadar, yaratc ars ile var olusal bir teebbs de ifade eder. Nietzschenin onaylad g, bakalar zerinde stnlk salamaya ynelik bir g deildir. Onun g istemi ideal ifadesini, benin snrlarn aan, fakat bununla birlikte kendini de olumlayan kiilik tipinde bulur.131 Dnr g istemini psikolojik balamda daha detayl bir ekilde ele alm ve insan fiillerini motive eden ok eitli drtlerin hepsini g isteminin temel deikenleri olarak tanmlamtr.132

Dannhauser, A. g. e. , s. 842-843. Kaufmann, A. g. e. , s. 81-82. 130 Martin, A. g. e. , s. 139. 131 MacIntyre, Etikin Ksa Tarihi, s. , 255. 132 W. T. Jones, A History of Western Philosophy IV (Kant and the Nineteenth Century) , Harcourt Brace Jovanovich Inc. , New York, 1975, s. 249
129

128

110

Ksacas,

Nietzschenin

istemi

kavramlatrmas

ile

yaamn

btnl, tikellii onaylanr ve tm gler aktif hale gelir. D-st nsan-stn nsan bermench Nietzschenin etiinin olabilirlik koulu anlamnda nihilizmi amann tek yolu benliin dntrlmesidir. Filozofun benliin dntrlmesi maksatl felsefi abas dhilinde; g istemi, st insan, amor fati ve ebedi dn (bengi dn) kavramlar birbiriyle yakndan ilintilidir. Dawid Owen, etik refleksiyonun; insani varlklarn ontolojik z, etik dzen, asketik pratikler seti ve bir telos olmak zere drt temel unsuru ierdiini belirtmitir. Ona gre Nietzschenin etiinin ontolojik z; g istemi, etik dzeni; ebedi dn dncesi, asketik prensipler kmesi; kendini alt etme sreci, telos ise stn insan ve amor fatidir.133 stn insan ve amor fati kavramlar Nietzschede, deerlerin deersiz hale geldii nihilizm anda insanln nnde duran yeni idealler olarak tanmlanr. Pearsona gre, st insan kavramlatrmas, Hristiyan ahlaknn dnya grnn, otoritesini ve stnln yitirmesinin ardndan, insann bundan sonraki disiplin ve geliimi sorununa ilikin Nietzschenin cevabn yanstr. Pearson; st insan ideali ile tm putlara saldrmasna ramen, Nietzschenin bizzat kendisinin idealin mant iinde tuzaa dtn, Platona kadar uzanan Bat metafizik geleneinin sreklilik dngsnden kurtulamadn iddia etmitir. Ona gre stn insan kavram, gelecek iin umut alama ve imdiyi hor grme duygusu ile tam da metafizik bir ideal fonksiyonu icra etmektedir.134 Daniel W. Conwaye gre ise, Nietzschenin stn insan kavramlatrmas, soyut ve akn bir ey olmaktan ziyade, insani mkemmellii cisimletiren bir kavramdr. Sz konusu kavram, baka bir ahlaki ideal deil, insanlktan bamsz olmayan, onunla iliki iersinde somut ve ampirik bir tipe iaret

133 134

Dawid Owen, Nietzsche, Politics and Modernity, Sage Publication, London, 1995, s. 112. Pearson, Kusursuz Nihilist, s. 140.

111

etmektedir. Conway asndan Nietzschenin stn insan, tamamyla etik bir kavramdr ve hibir ekilde soyut bir teori sunmamaktadr.135 Heidegger de, Nietzschedeki anlamyla stn insann, bir mucizev kurgu ya da masal kahraman olmayp, var oluu ya da varlkla ilikisi Pltonculuun u ya da bu biimiyle belirlenmi nceki insann tesine geen insana iaret ettiini belirterek, kavram Platoncu mantn dnda deerlendirmitir.136 Nietzschenin st insan kavramn ideal-gereklik dikotomisi balamnda deil, tam tersine, gerekle ilikisi ve gerekle bark olmas balamnda alglad yazarn kendi eserlerinde de aka belirtilmitir: Ruhumuz bykle ylesine yabanc ki, stn insan korkun gelirdi size iyilii iinde Zerdtn ne yapmak istediini kavramak iin, baka yerden deil, buradan balamaldr ie: Onun tasarlad trden insan, gerei olduu gibi tasarlar: Buna yetecek gtedir, ona yabanclamamtr, ondan kopmamtr; onun ta kendisidir, en korkun, en sorunsal yann da iinde tar ve ancak bylelikle byk olabilir insan.137 nl filozofta stn insann ideal olma vasf, gereklikten kopmam olmakla birlikte, ayn zamanda ona teslim olmamaya ve onu amaya ynelik bir vurguyu ieriyor olmasndan kaynaklanr. Nietzsche, st insann karsna son insan tasvirini yerletirerek sz konusu vurguyu daha da belirgin hale getirmitir. Son insan asketik ideale kart bir ideali temsil eder. Onun, honutluu maksimize etmek ve acy minimale indirmek yegne amacdr ve bu ama kendini eit haklar emas iinde ortaya koyar. Nihilizm balamnda son insan sr vizyonunun gereklemesidir. st insann hali hazrda olan gereklie teslim olmama noktasnda bir ideali sunmasna karn, son insan, arzularn takip etmek ve ac ekmekten kurtulmak anlamnda konformisttir.138 Kendini alt etmeye ynelik istein kart olan kendini koruma

135 136

Conway. Daniel W. , Nietzsche and the Political, Routledge, London, 1997, s. 20-23. Heidegger, Nietzschenin Pltonculuu Tersine evirmesi, s. 140. 137 Nietzsche, Ecce Homo, s. 147. 138 Owen, A. g. e. , s. 122.

112

arzusu son insann arzusudur139 ve Tanrnn lm ile ortaya kan bolukta kendini koruma gds, son insan iin motive edici veya teselli edici tek duygudur. Nietzsche asndan, bundan byle kendinden nefret edemeyeceinden dolay son insan en baya insandr. O, ne ynetmeyi, ne ynetilmeyi, ne zenginlii, ne fakirlii, fakat herkesin kendisiyle eit olmasn ister.140 Eitlik ideali, insanlarn aynlamasna ve sr vizyonuna yol aarak Nietzschenin mesafe pathos u kavram gereince olduka sorunludur. fade edilen kavram filozofun eserlerinde her trl salkl an temel bir karakteristii olarak sunulur: Bizim erdemlerimiz, zayflmz tarafndan koullanm ve istenmitir Eitlik, kendini eit haklar kuramnda yalnzca ifade eden belirli olgusal benzerlik, temelde ktr: nsan ile insan, snf ile snf arasndaki uurum, tiplerin okluu, kendi olma ve ayaa kalkma istenci, benim uzakln pathosu dediim ey, her gl an karakteristiidir.141 Nietzsche iin, st insanla son insan arasndaki kartlk ilikisi mesafe pathosunu anlamak asndan son derece nemlidir. Mesafe pathosu, hali hazrdaki halimizi alt etmemiz ve onun tesine gememizin gerekliliine, her iki hal arasndaki mesafenin grlmesini salayarak iaret eder. Nietzscheye gre kendini alt etme z ters yz etmeyi gerektirir, zorlu ve saldrya ak bir sretir. Kendini alt etme projesi, kiiye yabanclam kusurlu yanlar erdemlere, eksiklikleri avantajlara dntrerek yeniden deerlemeyi ykmler. Yaplmas gereken, yerine dierlerini ikame etmek deil, zn kendisinin deitirilmesidir. Bu anlamda kendini alt etme, ne kayp bir masumiyete dn, ne de romantiklerde olduu gibi doaya dn zlemini ifade eder. Nietzschede kendini alt etme ile sz konusu olan, orijinal otantik bir doann restore edilmesi deil, ikincil yeni bir doann retilmesidir.142

139

Dannhauser, A. g. e. , s. 842. Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, s. 72. 141 Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, s. 72. 142 Conway, A. g. e. , s. 69.
140

113

Kendini

alt

etme

dncesi

Nietzschenin

felsefesinde

nihilizmin

stesinden gelinmesi amacyla, deerleri yeniden deerleyecek olan stn insana ulalmasnn bir n kouludur. Deleuzee gre bu balamda st insan, dnmenin yeni bir ekline kutsal olandan farkllamaya iaret eder. Deerlemenin yeni biimi ise, ne soyut bir ikame, ne de diyalektik bir ters yz etmedir. Anlatlmak istenen, deerlerin kendisinden tredii zde bir ters yz etme ve deitirme abasdr. Deleuze asndan tam da bu noktada st insan ve yeniden deerleme, Nietzschenin pozitif amacnn iki ynn oluturmaktadr.143 Deerleri yeniden deerleyecek Nietzschenin stn insan, iyinin ve ktnn tesinde yani ahlaktan bamsz konumlanmaldr. Dnre gre, hayat ve gc ehliletiren ahlak ancak bir hastalk semptomu ve hasta etiidir.144 Oysa stn insan, hakikat ve inan olmakszn yaamay bildiinden tr salkl bir insann prototipi olmaktadr.145 stn insan, kendisine, tutkularna, glerine ve zayflklarna hkim olabilen insandr. Kendisi, varln tabiatn seyrettiinde irenir, bu nedenle insandr fakat pek insanca deildir. nk o, tiksintilerinin stesinden gelecek kadar gl ve pesimizmden kendisinin yaam tasdike geebilecek nadir insanlardandr.146 nsann salt efendisi olmas anlamnda Nietzscheci mkemmellik, insani borlarn ortadan kaldrlmas anlamna gelmemektedir. Filozofun egemenlik anlay, borlardan feragat etmeye deil, onlarn basksndan kurtulmaya iaret eder. Egemen bireyler sadece kendilerine

Gilles Deleuze, Nietzsche and Philosophy (Translated by Hugh Tomlison), The Athlone Pres, New York, 1989, s. 163. 144 Richard Wisser, stn nsan Grnrde mi? , Felsefe Arkivi, say: 27, Edebiyat Fakltesi Basm evi, stanbul, 1970, s. 82. 145 Eric Heller, The Importance of Nietzsche, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1988, s. 13. 146 Jones W. T., A History of Western Philosophy IV (Kant and the Nineteenth Century), Harcourt Brace Jovanovich Inc., New York 1975, s. 256.

143

114

kar borludurlar ve doal hayvandan insani hayvana gei sreci, insanlk ancak egemen bireyleri var kld zaman tamamlanabilecektir.147 Conwayin yorumuyla Nietzsche st insana ulama yolunda kendini alt etmenin iki nemli modelini ele almtr. lki, kendini alt etmeyi istemeyi eylem boyutuna tayan iradeci modeldir. Bir dieri ise, kendini kefetme programnn onaylanmasna dayanan bilisel modeldir. Burada kendini alt etmenin grevi, iinde kiinin kendisinin estetik rehabilitasyona direncini salayaca kadere ynelik salkl bir minnettarl salamak olacaktr. Nietzschenin, st insann kendini keif ve alt etme sreci iinde, insani varln bykl iin sunduu forml, Amor Fati dir.148 Bu noktada Amor Fati, hem Nietzscheci etiin bir baka ideali hem de stn insann tabiatnn bir paras olarak tasvir edilir. Dolaysyla stn insan dnyann kaderini hakiki bir ekilde onaylayan ve taan maksimal g hissinin kabuln deneyimleyen bir varlktr.149 E-Amor Fati Nietzschede stn insann onu ayrcalkl klan zelliklerinden biri olarak sunulan amor fati, ayn zamanda zorunluluun bir sevgisi ve insann byklnn bir iareti olarak belirir: Bir insann bykln belli eden bence Amor Fati dir; insann hibir eyi gemitir. Zorunlulua yalnzca katlanmak, hele onu gizlemek yetmez; her trl lkclk zorunlulua kar bir aldatmacadr. onu sevmekte150 Amor fati, Nietzschenin var oluun yazgsal karakterine ynelik vurgusu nedeniyle yaam sevgisi veya kader sevgisi olarak sunulmutur. Doru anlalmas adna, buradaki yazg, kiinin olduu hale gelmesi fikrinin bir ifadesi olarak ele alnmaldr.151Yazgnn bu tarz kavran, Nietzschenin benlii eylemlerle birlikte ele alan olu felsefesinin bir sonucu olarak dnlmelidir. Eylemler ve davranlar karakterlerin ifadesidirler ve bu anlamda eylemler benliin yksel tarihini olutururlar. Hibir eyleyenin
147 148

Conway Daniel W., Nietzsche and The Political, Routledge London, s. 19. A.g. e. , s. 71-72. 149 Owen, A. g. e. , s. 110. 150 Nietzsche, Ecce Homo, s. 55. 151 Owen, A. g. e. , s. 109.

115

yalnz olmad gerei dnlr ise eylemler, benin dier benlerle yani zneler aras ilikiler balamnda gerekleebilirler. Bu durumda kiinin paras olduu kader, kltrdr. Kltr insanln bir paras, insanlk ise dnyann kaderinin bir parasdr. Dolaysyla Nietzschenin kader sevgisine dair syledikleri, kiinin kendi kaderini sevmesinin tesinde, kltrn, insanln ve dnyann kaderine ynelik bir sevgiyi de ierir. Ksaca amor fati, g hissindeki art olarak mutlulua gnderme yaparken, kaderin btnne ynelik bir sevgi ve btn direnlerin stesinden gelme olarak kendini gsterir.152 Amor fati yani yaamn koulsuz olarak olumlanmas, Nietzscheyi, kkeni Platona kadar geri gtrlebilecek, metafizik dnce gelenei ve bu gelenein bir sonucu olarak ortaya kan nihilizm ann ktmser filozofu Schopenhauerdan ayrr. Platon, Hristiyanlk a ve Schopenhauerda bu dnya yadsnmakta iken, Nietzsche amor fati ile kart bir tutum belirlemi, tm yaamn olumlanmas yoluyla acya bile evet demenin nemini vurgulamtr. Filozofa gre olgusalla evet demek gllerin, olgusallktan ka ise zayf ve korkaklarn iidir.153 Richard Wissere gre Nietzsche, dnyann temelinde iradenin yatt dncesini Schopenhauerdan almasna karn, onun ktmserliini paylamaz; tersine yaamn znn ac olduu dncesinden yola karak yaamn evetlenmesine ular. Nietzsche, Schopenhauer gibi, bu dnyaya duyulan tiksintiden dolay hilie felsefi bir ka (nirvana) deil, hiliin iinden geerek nitelike daha stn, daha yksek bir basamaa ulamann yolunu gsterir.154 Yaama evet demek, bir anlamda, trajik oluun kabul edilmesi demektir. Bu ise yaamn, nihai amalardan ve ahlaki ereklerden yoksun olduunu idrak olunmas anlamna gelmektedir. Metafizik dncenin ahlaki idealler dolaym ile gszlk ve hn duygusuyla yarglad yaam, Nietzsche iin iyinin ve ktnn tesinde bir masumiyete sahiptir. Yaamn ve oluun
152 153

A. g. e. , s. 109-110. Kaufmann, A.g. e. , s. 95. 154 Wisser, A. g. e. , s. 80-81.

116

masumiyeti dncesi, filozofun ebedi dn kavramlatrmas ile anlamn tamamlar. Hayata evet demek ise, varlk emberinin sonu gelmez dnn kavramak ve istemek demektir.155 F-Ebedi Dn /Bengi Dn Ebedi dn dncesi, kendimizi tanma ve kendimizin stesinden gelme imknlar sunan bir etik dzen olmas nitelii ile Nietzschenin felsefesinde nemli bir yere sahiptir. Bengi dn olarak da tercme edilmi olan sz konusu dnce, zamann akp gitmekte olan sonsuz hareketinin var olusal deneyimine atfta bulunur. Zamann boyutlar temelde birbiriyle balantl olarak ve ann dramatik gereklii balamnda yaanr. Ebedi dn dncesi ile insan yaamn trajik zelliinden kurtulmaya almaktan vazgeip onu onaylamay renecektir.156 Bu noktada ebedi dn dncesi Nietzschede eriilebilecek en yksek olumlama ilkesi olarak karmza kar.157 Bengi dn kavramlatrmas, hem kozmolojik ve fiziksel bir doktrin hem de benliin dntrlmesi anlamnda etik bir dzen olma anlamnda l bir fonksiyon icra etmektedir. Kozmolojik bir dnsel yap olarak ebedi dn kavram gemi zamann sonsuzluunu iaret eder. Ayn zamanda, evrenin bir denge durumuna sahip olduu ve oluun nihai bir durumunun, ereinin olduuna dair dncelerin ciddi bir eletirisi olarak sunulur.158 Bu anlamda ebedi dn dncesi srekli bir olua iaret eder ve Nietzscheyi, oluun yadsnd, yaamn bir te dnya lehine dland varlk felsefesinden ve metafizik dnce geleneinden ayrr. Bengi dn dncesiyle, tmel olan tek ey tikel olandr ve ebedi olan geici ve zamansal olanla zdetir*.159 Sz konusu kavram; her eyin aynen tekrar etmesi eklinde bir dnceye gndermeye yapan, kapal bir dng anlamna gelmemelidir zira ebedi dn ile vurgulanmaya allan ksr bir yineleme sreci deildir. Nietzschenin asl olarak vurgulamak istedii, insann ebedi dn sreci
155 156

Ioanna Kucuradi, Nietzsche ve nsan, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1997, s. 70-71. Pearson, Kusursuz Nihilist, s. 145. 157 Nietzsche, Ecce Homo, s. 103. 158 Deleuze, A. g. e. , s. 47. 159 Ross Pole, Ahlak ve Modernlik ( ev. M. Kk ) , Ayrnt y. , stanbul, 1993, s. 175.

117

iersinde yapp ettiklerinin olumsal ve ilikisel olduu noktasndadr. Bu anlamda ebedi dn dncesi, insanlarn, tm yapp etmelerini iyinin ktnn tesinde onaylanmasna dolaysyla da ahlaksal olarak eyleyen varlklar olmaktan kp, zgr klnmasna iaret eder.160 Bengi dn dncesi, kozmolojik bir doktrin olarak ele alnabilmesinin yan sra bir ahlak teorisi olarak da dnlmtr. Bryan Magee, J. P. Stern nin ebedi dn dncesinden bahsederken, onun bir varlk teorisinden ok bir ahlak teorisi olduuna ilikin saptamalarna nemle iaret etmitir.161 Martin de sz konusu doktrini, insann simyasal dnm iin anlaml bir metafor olarak deerlendirir.162 Benlik ve eylemleri birbirinden ayrlmaz bir btn olduuna ve eylemler ayn zamanda insann karakterinin aynas olduuna gre, ebedi dn dncesi; insann sonsuza dek kendini yineleyecei anlamna gelir. Fakat bu yineleme insan, eylemlerinden ve kendinden honut ise olumlu bir anlama sahiptir. Tersi durumda ise, ebedi dn dncesi, memnun olmadmz davranlarmz terk etmemizin ve benliin dntrlmesinin itici gcn tekil ve tevik edecektir. Bu noktada Nietzschenin ifade edilen doktrini, insann kendisinin stesinde gelme kapasitesini aa kararak, deerleri yeniden deerlemesine imkn verecek ve dnrn nihilizmi amaya ynelik felsefi abasnn temel unsurlarndan birini oluturacaktr.

160 161

H. Yavuz, Nietzsche ve Bengi Dn, Cogito, Say 25, stanbul, 2001, s. 146. Magee, A. g. e. , s. 256. 162 Martin, A. g. e. , s. 120.

118

IV. BLM SYASET FELSEFESNDE NETZSCHE

I-NETZSCHE VE POLTK NHLZM SORUNU Politik nihilizm genel olarak bir siyasal topluluun benimsemi olduu, hem politik yaam anlaml ve mmkn klan hem de politik iktidarm meruiyetine referans tekil eden deerlerin geerliliini kaybetmesinden kaynaklanan bir sorun olarak tanmlanabilir. Nihilizmi bir sorun olarak grmeyen post modern bak as bir kenara braklacak olursa, nihilizm, tarihsel anlamyla modernizme ait bir sorun olarak grld iin, politik nihilizm de, modern politik yaam ve dncenin krizine iaret etmektedir. Politik nihilizmi modernizm ile ilikisi balamnda ele alan ana perspektiften bahsedilmektedir. Bunlar; politik nihilizmi, klasik felsefedeki iyi anlaynn ve erdem nosyonunun kaybedilmesiyle ilikili bir sorun olarak gren klasik perspektif, arasal akln hkimiyetine bal bir sorun olarak ele alan modern perspektif ve btn bir Bat dnce ve kltr geleneinin yazgs olarak tehis eden Nietzscheci perspektifdir. Her bak as da politik nihilizmi, modern zamanlarda deneyimlenen bir sorun olmas balamnda modernizmle ilikilendirmek hususunda gr birlii iindedirler. Lakin klasik perspektif, sorunun balang noktas olarak modern dnceyi grd ve modern dncenin klasik dnceyle olan srekliliini gz ard ettii iin, modern perspektif de, sorunun modern deerler dizisi iinde kalnarak zlebileceine olan inancndan dolay Nietzscheci anlayn dnda kalrlar. Politik nihilizm ile alakal her bakta da modernizme ilikin eletiriler mevcut olmakla birlikte, sorunu klasik dnceden balatarak tm metafizik gelenei mercek altna alan, btncl ve kuatc bir sylem Nietzsche dnda dile getirilmemitir. Yine her perspektif de, politik nihilizmin temelinde sbjektivizm sorunu olduu ynnde birleseler de, sbjektivizmin ortaya k nedenleri ve giderilmesi konusunda farkl deerlendirilmelere sahiptirler.

119

Klasik perspektif; politik yaamn akn ahlaki standartlardan mahrumiyeti, modern perspektif ise; politikann ve bireyin zerkliini yitirmesi sorununa odaklanrken, Nietzsche de farkll, oulluu ve oluu yadsyc bir politik yaam nihilistik olmakla sulanr. Sorunun klasik ve modern alglanlarnda, birlikte yaamay mmkn klan ortak deer ve normlarn mevcudiyet problemi aratrlrken, Nietzsche, birlikte yaamn nitelii zerine dnmektedir. Politik nihilizm kavramlatrmas Nietzschede ayr anlam ierii ile kullanlmaktadr. lki; ykc*/yaratc politik eyleme, ikincisi; bir siyasal organizasyonun var olabilmek iin ihtiya duyduu ortak deer ve ideallerin yokluuna ve sonuncu; iinde btnletirici deerleri barndrsa bile sz konusu deerlerin yaam ve oluu yadsyc fonksiyonuna bal olarak kendini gsteren siyasi kltr ve yaamn nihilistik mahiyetine iaret eder. Nietzscheci deerlendirmenin ilk biimiyle politik nihilizm, ykc-yaratc g isteminin bir tezahr olan aktif nihilizmin bir formu olarak onaylanr. Bu noktada anlatlmak istenen, politik eylemin, kendisinden baka bir yarglama kriterine baml olmamasdr. Sz konusu politik eylemin bamszln tehlike olarak grenler asndan durum, tehlikeli bir irrasyonalizme ve bundan kaynaklanacak sonu gelmez atma ve uzlamazlklara, baskc ynetimlere ve hatta politik iddete sebebiyet verici bulunurken, Nietzsche tarafndan olumlanr. Dnrn politik nihilizmin ilk formuna atfettii sz konusu olumlu deer, eylemin mahiyetine dair dnceleriyle dorudan ilintilidir. Nietzsche gibi Arendtde eylem ile eyleyen arasnda tzsel bir ayrm olduu dncesine, eyleme zayflatc bir fonksiyon ykledii gerekesiyle kar kmaktadr. Her iki dnr de, bu ayrm zerinden temellenen,

Politik nihilizmin bir gstergesi olan ykc eylem, nihilizmin kavramnn ieriinde bulunan reddedici tutumunun bir sonucu olarak grlebilir. Politik nihilizmde sz konusu tutum, politik otoriteye ve kurulu politik dzene ynelik ykc eylemlerle kendini gsterir. Fakat ykc eylemin anlalan bu ifadesi kaba bir nihilizm anlayna karlk gelecei iin Nietzsche asndan sorunludur. Nietzschenin dn yapsna gre, ykma eylemi yaratmann bir n kouludur. Salt ykc bir tutum filozof iin olgunlamam pasif nihilizme tekabl eder ve modern dnemin tm devrimci hareketlerini bu noktadan hareketle eletirir.

120

teleolojik* modelinin indirgemeci karakterini iddetle eletirerek, eylemi, performansla ilikisi balamnda ele alrlar. Nietzsche, eyleme ilikin grlerini de tm dnsel yapsnn merkezine oturttuu estetizm dolaymyla oluturmu ve eylemin masumiyetine iaret ederek, onu iyinin ve ktnn tesinde konumlandrmtr.163 nl filozofun sz konusu estet yorumunda eylemi yarglamak iin yegne lt, eylemin dndaki ara, ama ve moral faktrler deil, onda isel olarak bulunan byklktr.164 Eyleme ilikin bu yorum, Nietzsche ve Arendtin zgrlk anlaylarna da temel tekil etmitir. Onlar iin zgrlk, ne eylem olmayan herhangi bir seimden kaynan alabilir, ne eylemden ayrlabilir ne de onu nceleyen bir mahiyete sahiptir. Eylem; paralanm benlii bir araya getirerek, varln biricikliini ve btnln mmkn kld iin, zgrlk de ontolojik bir karakter iermektedir.165 Nietzscheci perspektifte, eylemin zayflatc etik ve epistemolojik dsal kstlamalardan bamsz hale gelmesini ifade eden politik nihilizmin frsat olarak alglan, tam da onun sz konusu ontolojik yapsndan kaynan almaktadr. Dolaysyla hem Nietzsche hem de Arendt; eylemi insani var oluun bir ifadesi olarak grdkleri iin, akl-eylem, teoripratik ayrm balamnda, eylemi olumsuzlayan Bat dnce geleneini kyasya eletirmilerdir. Nietzsche asndan, Bat dnce gelenei, g isteminin srekli olarak zayflatlmasna sebebiyet vererek, insann eylemleriyle arasndaki balantnn zlmesine neden olmaktadr.166 Nietzscheci perspektifte eyleme verilen ncelik aslnda ontolojinin epistemoloji ve etik karsndaki nceliini ifade eder. Esasen filozof iin
Nietzsche, yaam ve evreni bir takm erek ve amalarla aklayan dnce fikrini kabul etmedii iin anti-teleolojik bir felsefeye sahiptir. Lakin dnr ama dncesinin tmne kar olmayp insanolunun ama ve anlam olmadan yaayamayacan belirtmitir. Nietzschenin kar olduu, amacn var oluu btncl bir ekilde aklad toptanc dnce biimidir. Zira Nietzscheye gre yaam yaplandrlmam bir kaostur ve ans ile ynetilir. Onun asndan telosa ynelik ar vurgu, hareketin kendini tketmesine, gelimenin kesintiye uramasna ya da engellenmesine sebep olacaktr. Tam da bu noktada Nietzschenin anti-teleolojik bak, zgrlk ve yaratcln onaylanmasdr. 163 Villa Dana R. , Beyond Good and Evil; Arendt, Nietzsche and the Aestheticization of Political Action , Political Theory, Vol. 20, No. 2, May 1992, s. 276. 164 A. g. m., s. 280-281. 165 A. g. m, s. 282. 166 Warren Mark, Nietzsche and Political Philosophy, Political Theory, Vol. 13, May 1985, s. 190.
*

121

nemli olan, faaliyet veya znel kapasite olarak, organize edilmi g meseleleridir. Epistemoloji ve etiin bilen znesi ve ahlaki faili, tam da insann aktif varln-olumsalln yadsyarak, benin doasyla ilgili birtakm kurgusal varsaymlar ierdikleri iin nihilistik saylrlar.167 Nietzsche asndan ise, insann dnyadaki aktif varl, epistemolojinin ierdii kesinliin ve etiin standardizasyonunun tesinde bulunur. Nietzsche; ierisinde varl nceleyen kurgusal bir zne nosyonu barndran epistemoloji ve etiin yerine, olumsal ve dinamik bir benlik anlay yani ontoloji ile balantl bir epistemoloji ve etik ileri srmtr Nietzsche iin, her ne kadar g isteminin bir tezahr olan eylem, ontolojik bir ilke olarak ncelikli bir yere sahip olsa da, varln imkn iin tek bana yeterli deildir. nk insann varl, deerlerin varlna ve niteliine baldr. nsan deerlerden yoksunluu lsnde hilie yaklar. Bu noktadan hareketle, bir politik topluluun varl da o toplulua ait bireylerin eylemleriyle ekillenen ve e zamanl olarak bireylerin var olu tarzn belirleyen, politik deerlerin varlna baldr. Dolaysyla, sz konusu deerlerin yokluu politik dzeyde bir nihilizm sorununa sebebiyet verecektir. Politik nihilizmin ikinci anlamn; insani yaam anlaml klan en yksek deerlerin deersizlemesi ile aa kan krizin politik alandaki karl olarak tarif etmek mmkndr. Detwiler in de belirttii zere; Tanrnn lm tehisinin, ortak yaama temel tekil ederek politik yaam anlaml kld dnlen deerleri, geersiz hale getirmesi kanlmazdr.168 Tanrnn lmyle meydana gelen temelsizlik duygusu, modern politik dnrler tarafndan bir yurt zlemi (homesickness) olarak hissedilmi ve ortak yaam gvence altna alacak yeni bir ana ilke aray sz konusu dnrlerin en nemli amac olmutur. Connollye gre, Hobbesun akla, Rousseaunun doaya, Hegelin tine ynelik vurgusu bu arayn rnekleri olarak grlebilir.

167 168

Warren, Nietzsche and Political Thought, s. 4. Detwiler Bruce, Friedrich Nietzsche and The Politics of Aristocratic Radicalism, The University of Chicago Pres, Chicago and London, 1990, s. 83.

122

Connolly, modern dnrlerin abalarn baarsz* grse de, kriz ve krizin ciddiyetini anlalmasnda nemli olduklarn belirtmitir.169 Modern politik dnce ve yaamda kendini gsteren bu krizi meruiyet krizi olarak adlandrmak mmkndr ve politik dzeni makul ve anlaml klacak temellerin yokluuna neden olduu iin, bir anlamda yasa koyma krizidir. Pearsonun da ifade ettii zere, insanln imdiye kadarki yasa koyucular dayanaklarn, iyinin metafiziksel ve ilahi olarak kavrand, kendinde iyi nosyonundan almlard.170 Lakin nihilizmin vuku bulmasyla birlikte, meruiyet iin mracaat edilebilecek herhangi bir kutsama arac kalmadndan modern politika Nietzschenin deyimiyle gc elinde tutanlarn riyakrca kulland bir alan haline gelmitir.171 Meruiyet krizi olarak adlandrlan krizin temelinde modern toplumun kendisini var edecek deerlerini yitirmesi nedeniyle, birlik ve uyumunun sarslmas yatmaktadr. Nietzsche asndan sz konusu politik rme, Hristiyan kltr ve mantnda ikin bir ekilde bulunan eitliki politikalar ve anti-kltrel bireyciliin sonucudur. Nihilizmin en ileri biiminin kendisini bizatihi sorun olann unutulmas eklinde gsterdiine ilikin Nietzschenin deerlendirmelerinde ardl Heideggerde katlmtr. Heideggere gre varln unutulmasna tekabl eden nihilizm sorunu asl olarak, insanlar birbirlerinden ve dnyalarndan izole eden sbjektivizm sorunu olarak ortaya kar ve yaygn bir evsizlik duygusu eklinde hissedilir172. Dreyfusun da iaret ettii zere Heidegger, aydnlanma savunucularnn iddia ettii dzenli bir toplum ve refah devletinin
Connollye gre modern politik dncenin bu baarszl, tm metafizik dnce geleneinde olduu zere, insanln bu yaamda ya da te dnyada arzularna cevap veren bir dnya kurma konusundaki srarndan kaynaklanr. Sz konusu srar; bu yenidnyann akn bir Tanrda, evrensel akln talimatlarnda, doann nda, erdemli vatandalarn konsenssnde ya da tarihin telosunda aranmasn da beraberinde getirecei iin nihilistik bir karakter tamas kanlmazdr. 169 Connolly William E. , Political Theory and Modernity, Cornell University Pres, Ithaca and London, 1993, s. 137. 170 Pearson, Kusursuz Nihilist, s. 136. 171 Pearson, Nietzsche Contra Rousseau: A Study of Nietzsches Moral and Political Thought, Cambridge University Pres, New York 1995, s. 209. 172 Thiel, Leslie Paul, Twilight of Modernity: Nietzsche, Heidegger and Politics, Political Theory, Vol. 22, No. 3, August 1994, s. 476.
*

123

kurulabileceine

dair

ngrleri

ihtimal

dhilinde

grse

de,

bunun

gereklemesini, varln unutulmasnn da unutulduu nihilizmin en karanlk noktasn iaret ettii iin kayg verici bir gelime bulmaktadr.173 Politik sonular noktasnda, insanlarn birbirleriyle olan balantlarna imkn veren varlkla olan balantlarn yitirdiklerinin bile farknda olmadklar, insann das Man* toplumun kitle haline geldii174 byle bir durumda salkl bir politik kltr ve toplumdan sz edilmesi olanaksz hale gelecektir. Nihilizm modern dnyada aa kan bir sorun olduu ve nihilistik yaamn en ileri boyutuna modernlik ile birlikte ulat doru olmakla beraber, sz konusu tespit, modern ncesi yaamda nihilistik zelliklerin bulunmad anlamna gelmemelidir. Nietzsche modernlikle asndan ilintili nihilizmin kklerinin aratrlmas,
*

onu

salt

gren

komniteryanizm

gibi

yaklamlarn

deerlendirilmesinde nemlidir. Sonu itibaryla politik nihilizmin birbiri ile balantl nemli sorunu beraberinde getirdiini sylemek mmkndr. Bunlardan ilki; znelliin zlmesi yani yaamla kurulan ilikinin baarszldr ve politik kltr ve

Dreyfus Hubert L., Heidegger on the Connection Between Nihilism, Art, Technology and Politics, The Cambridge Companion to Heidegger, Cambridge University Press, New York 1993, s. 314. * Heidegger das Man szcn, varoluunu, kendisini kuatan onlar alannda kaybederek hi kimse haline gelen insan nitelemek iin kullanmtr. 174 Sarbay Ali Yaar, Postmodern Kapitalizm Olarak Globalizm ve 1980ler Trkiyesi, Modernitenin ronisi Olarak Globalleme, Alfa Kitabevi, stanbul, 2004, s. 110. * Komniteryan dncenin nemli temsilcilerinden biri olan Alasdair MacIntyre nihilizmi, modern yaam koullarnn gemite var olan ortak ahlaki ve politik deerleri oluturan topluluk halini zc etkisine balar. Sz konusu zlmeyle ortak iyiden ald temeli kaybeden bireysel iyi sonu olarak liberal bireyciliin atomistik anlayyla neticelenmitir. MacIntyrea gre, iyinin ve ktnn son tahlilde kiisel bir tercih olmas meselesi ahlaki nihilizm olarak aa kmtr. Bu anlamda MacIntyre her ne kadar Nietzscheci st nsan zmn, liberal bireyciliin bir tr olarak eletirse de, onun atomistik birey toplumunun sonularyla yzlemesini drste bulur. Nietzsche, nihilizm sorununun modern dnce iinde kalnarak zlemeyeceine inand iin nemli bir dnrdr fakat nihilist karakter tayan modern ahlak dncesinin kapsamn Aristotelese kadar geniletilmesine kar kar. MacIntyre a gre modernizmin ifade edilen sorununu zmede, ahlak ve politikay bir toplulua aidiyetle ilikilendiren Aristotelesi gelenein alternatif bir potansiyel sunma imkn mevcuttur. Nietzsche asndan ise nihilizm ortak deerlerin yokluuna indirgenemeyecek bir sorun olduu iin MacIntyren varln elzem bulduu topluluk klt sorunu zmede baarl olamayacaktr. MacIntyre ve dier topluluku filozoflarn dnd ekildeki birliktelikler ortaa Hristiyan toplumlarnda hkm srmtr fakat ortak deerlere sahip olmalar nihilizmin geliine engel olmamtr. Nietzscheye gre nemli olan ortak deerlerin varl ya da birlikte yaamn kendisi deil niteliidir.

173

124

dncenin insanlarn tam olarak bireylemesine izin vermedii koullarda, eylem ile eyleyen birbirinden yaltlmas sonucu oluur. Warrenn da hakl olarak ettii gibi, modern politik deneyim metafiziksel bir zne kurgusuna dayand anlamda ve lde nihilizmi davet etmeye devam edecektir. nsan ister doal arzu ve ihtiyalara sahip bir zne (Bentham), ister doal haklarn sahibi ve politik toplumun kurucu aktr (Hobbes, Locke), ister rasyonel eylemin epistemolojik temeli (Kant), isterse de, tarihsel sre iinde herhangi bir kollektivite ile bilincini bulan bir varlk (Hegel, Marx) olarak tasavvur edilsin, tm modern politik sylemler, fiilinden ve performansndan soyutlanm bir fail kurgusuyla temellendikleri iin nihilistiktir.175 Modern politik yaamn znesi olan insan varlnn gvencesi olarak kendisini deil de, akl, devlet, hak, snf, ulus gibi sadece epistemolojik gereklii olan dsal bir eyi temel aldndan tr gerek bir varla sahip olamayacak, yani Nietzscheci anlamda tam bir birey haline gelemeyecektir. Politik nihilizmin ikinci sorun ya da sonucu, farkl yaam tarzlarnn geliememesi sorunudur. ster Nietzsche nin ifadesiyle varlk ve oluun yadsnmas, isterse Heidegger in kavramlatrmas ile varln unutulmas olarak tanmlansn, nihilistik bir politika anlaynn, yaamn zenginlii ve oulluunu bastrmas muhtemeldir. Bu anlamda hem Hristiyan dnce hem de modern politik kltr ve dnce iersinde iyi politik dzene zaman st olma nitelii atfedilmi olup, tarihsel ve kltrel deiimler sonucu ortaya kan farkl politik deneyimler, ideal dzenden sapmalar olarak grlmtr. Heidegger in ontolojisi balamnda deerlendirildiinde, klasik ve modern felsefenin evrensellik vurgusu; varl bir var olan olarak tasarmlayarak, varlk ile varlklar arasndaki ontolojik ayrm, epistemolojik bir varlk anlay temelinde ortadan kaldrmtr. Bu durumda, varln kendini farkl var olu tarzlar biiminde ifa edici mahiyetini gizleyen, metafizik dncenin sebebiyet verdii dnce tarzdr. Hem klasik hem de modern felsefe, btn

175

Warren, Nietzsche and Political Thought, s. 152-153.

125

varlklar, ideal dzenin evrensel politik varl temelinde tasarlad metafizik bir varlk kurgusu lehine, farkl var olu tarzlarn gzden karmtr.176 Politik nihilizmin beraberinde getirdii nc sorun; iersinde insani var oluu imknsz hale getiren mekanik bir ileyiin hkm srd bir dzenin kurucu ilkesi olan rasyonalite sorunudur. Bu dzen ierisinde insan, dzenin mantna uygun olarak grev tanm yaplm e deer elerden herhangi biri haline gelmek suretiyle, bir nesneye dnr ve hileir. Heideggere gre sz konusu dzen, iersinde hesaplayc akln her eyi otomatik makinelere dntrd bir denetim emberine, teknolojinin hkimiyetinde bir yaam biimine karlk gelir.177 fade edilmek istenen, olmu bitmi bir rn olarak tasavvur edilen dnya ve bu dnyann korunmasna ynelik kaygda ifadesini bulan insann pasif konumudur.178 ster Das Man olarak Heideggerci tanmda ifadesini bulsun, isterse Son nsan olarak Nietzscheci nitelemeyle anlamlandrlsn, davranlarn hesaplayc akln ynlendirdii btnyle konformist insann, organizma benzeri bir varlndan sz edilse bile, varla ya da olua kapal olup bireyleemedii iin tam anlamyla insani varlndan bahsedebilmek mmkn deildir. Politik sonular bakmndan, insan zamansallndan koparan rasyonalite sorununun, faizm, sosyalizm, ounluku demokrasi ve hatta liberal demokrasilerde bile rtk bir biimde varln srdrd ve bireyin farkllnn engellendii bir kitle hkimiyetini beraberinde getirecei aktr. Sz konusu balamda Nietzsche, demokratik ruh olarak nitelendirdii kitle hkimiyetini, btn modern politik hareket ve ideolojilerin ortak paydas olarak grm ve modern zamanlarn politik karakterini, sr ahlaknn bir formu olarak grd demokrasi deneyimi zerinden eletirmitir. Gelinen nokta itibariyle, modernlemeyi rasyonelleme sreci olarak tanmlayan ve bu srecin bir sonucu olarak bireyin ve siyasalarn zgllk ve
Newel W.R. , Heidegger on Freedom and Community: Some Political Implications of His Early Thought, The American Political Science Review, Volume 78, Issue 3, Sep. , 1984, s. 777. 177 Heidegger, Sanatn Yolu ve Dncenin Douu (ev. Leyla Batur-Hasan nal Nalbantolu), Patikalar (Der. Hasan nal Nalbantolu) , mge Kitabevi, Ankara, 1997, s. 19-20. 178 Newel W.R. , A. g. m., s. 777.
176

126

zerkliini kaybediini modernizmin en temel defekti olarak gren Nietzsche ve Weberin dncelerinin kesimesi kayda deer bir nitelik tamaktadr.179 Weber asndan modernlemenin rasyonalite kusuru, politik yaamn brokratizasyonu sorununu peinde srklemitir. Arasal akln ekillendirdii bir dizi kural, grev ve kurumlarn teekkl yani brokrasi; politik kararlarn idari kararlar halinde rutinlemesi anlamna gelerek, politikann sonunu iaret etmektedir.180 Weber iin politika ile rasyonalite arasndaki kartlk, Nietzschede olduu gibi eylem ile rutin arasndaki kartlktr. Nietzsche gibi Weber de, eylemi, yerlemi deer yarglarnn ve bu deer yarglarna gre biimlenen davran kalplarnn tesine geebilmenin bir imkn olarak grr. Nietzschenin st insan ile Weber in yerleik deer yarglarndan arnm bir kiilik olarak tarif ettii karizmatik lideri,181 mevcut dzenin belirleniminden yoksun olma noktasnda birleir.182 Nietzsche, Tanrnn lmyle ortaya kan nihilizm koullarnda kendi deerlerini yaratabilecek olan st insan, iyi veya kt hibir deere sahip olmayan, salt kendini koruma arzusu ile gdlenen son insan ile kartlk ilikisi iinde ifade etmitir. Weber ise tm kamusal deerlerin kt ve her eyin ara haline geldii dnyada, yaama ve kitlelere kayp anlamn geri verip, kitleleri ynlendirecek olan karizmatik liderini, brokratik politikac ile kartlk ilikisi iinde sunar.183 zet olarak ifade edilecek olursa, Nietzschenin dn sistemi, nihilizmi kkenleri Platona kadar geri giden Bat dnce geleneiyle ilikili bir sorun olarak anlamtr. Bu yn ile de nihilizmi modernizm kaynakl bir sorun olarak tehis eden Straussun klasik perspektifinden ve sorunun modern dnce iinde kalnarak zleceine inanan Habermasn modern perspektifinden farkl olduu aktr. Nietzscheye gre kendini yeni olarak

Owen David, Maturity and Modernity, Routledge London and New York, 1994, s. 101, 108. , Stauth G. , Turner B. S. , Nietzschenin Dans (ev. Mehmet Kk) , Ark Yaynlar, Ankara 1995, s. 113. 180 Strong Tracy B. , What Have We to Do With Morals? Nietzsche and Weber on History and Ethics, Politics and Modernity, Sage Publications, London 1992, s. 15. 181 Weber Max, Sosyoloji Yazlar (ev. Taha Parla) , letiim Yaynlar, stanbul 1996, s. 131. 182 Stauth G. , Turner B.S. , A. g. e. , s.115. 183 Owen, A. g. e. , s. 118, 131.

179

127

sunan modern politik dnce biimleri esasen, nihilist metafizik dnce geleneinin sekler formlardr. Bu noktadan hareketle Nietzsche, modern devlet ve demokrasi dncesine, yeni politik ideolojilere ve kavramlara gnmze k tutacak eletiriler getirmitir. II-NETZSCHENN MODERN POLTK KAVRAYILARA YNELK ELETRLER A-Nietzsche ve Demokrasi Nietzsche; dnemin tm modern siyasi akmlarnn -aralarnda Liberalizm, Sosyalizm, Anarizm, Muhafazakrlk ve Milliyetilik gibi ciddi teorik farkllklar olanlar dhil- temelde hepsinin bir btn olarak, Bat metafizik dnce geleneinin tarihsel kts olan demokrasi hareketinin iinde olduunu, sylemlerinin ikincil derecede nem arz ettii dnmektedir.184 Daha da tesi, nl filozof dnemin tm ynetim biimlerini kendi ironik atfyla demokratik bulmutur. Ona gre, teorik olarak monarik olan ynetim biimleri bile desteklerini ounluktan, politikalarn da ounluun ihtiyacndan temellendirdikleri iin demokratiktirler.185 Nietzsche asndan modern zamanlarn demokrasisi, Hristiyan ahlaknn ve metafizik dnce geleneinin sorunlu eitliki anlaynn sonucudur.186 Bu anlamda demokrasi, fail-fiil dalist ayrm neticesinde eyleminden yaltlm zne insann tm farkllklarn ortadan kaldran ve btn insanlar ortalama vasatta eitleyen klelerin zaferidir. Bylelikle ahlaki alandaki sr igds politik alana tanr ve meruiyetini kazanr.187 Nietzscheye gre, Hristiyan ahlaknn da zn oluturan Sokratik rasyonalizmin en gelimi formu olan modern bilim miti ve modern demokrasi dncesinin dzletirici eitlik ideali arasnda tam bir sreklilik ilikisi

Pangle Thomas, Nihilism and the Modern Democracy in the Thought of Nietzsche, The Crisis of Liberal Democracy, State of New York Press, Albany 1987, s. 199. 185 Warner Dannhauser, Nietzsche, Friedrich, The History of Political Philosophy, The University of Chicago Press, London, 1987, s. 837. 186 Apell Friedrick, Nietzsche Contra Democracy, Cornell University Press, Ithaca and London 1999, s. 124. 187 Hatab Lawrence, A. g. e. , s. 28-29.

184

128

mevcuttur.188 Dnr iin, modern zamanlarn tmne sirayet eden demokrasi ruhu ve politik yansmas olan demokrasi hareketleri decadence n bir ifadesi olarak deerlerin drlmesi anlamna gelir.189 Demokratik yaam, hayatn z olan g istemi yerine uyumu ne karan, lmlln ve konformizmin hkm srd yaamn en dk seviyesine yani nihilistik bir yorumuna karlk gelecektir.190 B-Nietzsche ve Devlet Nietzsche modern devlete dair dncesini, Tanrnn lm ile meydana gelen boluu dolduran yeni bir put olarak tasvir etmitir.191 Hristiyan ahlakndaki herkes Tanr katnda eittir inanc, modern devlet ile herkesin kanun nnde eitlii kavram ile sekler bir forma tanmtr. Tpk Tanr gibi devlet de, insanlarn vekili olarak onlar yerine karar verecek, bireylerin btnlklerini salamasna engel olacaktr.192 te dnya umudu ve inancyla Tanrnn klenin gszlk hissini telafi edici ilevine benzer bir ekilde, modern devlet de konformist bireyin kendini koruma arzusunu tatmin etmektedir. Nietzsche asndan, Hobbesun modern devleti bireylerin gszl zerine temellendirmesi tesadf deildir.193 Hobbesta her ne kadar devlet bireylerin bir szlemesi uyarnca vuku bulsa da, bu szlemeye bal deildir ve adaletin garantr olduu iin tm bireylerin stnde bir yere sahiptir. Nietzscheye gre modern devlet, g isteminin en zayf biimi olan kendini koruma igdsn temel alan bir yaam anlay zerinde ekillendii iin nihilizmin en ileri biimine tekabl eder. Devlet klenin efendi karsndaki zaferidir. Hegelin ifadesiyle Tanrnn yeryzndeki tecellisi olan devlet, kle-efendi ayrmnn inan dzeyindeki soyut eitlik idealine, nesnel bir gereklik kazandrmtr. Hegelin zgr ve eit bireylerden oluan
Pangle, A. g. e. , s. 200. Nietzsche, yinin ve Ktnn tesinde, s 101. 190 Nietzsche, Ahlakn Soykt zerine, s. 76-77. 191 Nietzsche, Byle Buyurdu Zerdt, s. 67. 192 Warren, Nietzsche and Modern Political Thought, S. 220. 193 Patton Paul, Politics and the Concept of Power in Hobbes and Nietzsche, Nietzsche; Feminism and Political Theory, Routledge London, 1993, s. 159
189 188

129

evrensel devlet anlay ile tarihi en ileri aamasna tayacak olan devlet, Nietzsche iin, halklarn, kltrlerin ve en nemlisi bireylemenin sonu anlamna gelir.194 Nietzsche ile bireylemeye ve bireyin esizliine olan vurgular bakmndan dnceleri kesien Stirnere gre, zgr ve eit insanlarn birliktelii, her bir kiinin, kendini btne adad devlet iinde yok edilmesi pahasna olur. En yksek ideal olan devlet adna ve onun iin, btn egoizm; yegne gereklik olan esiz birey ortadan kalkm olur.195 C-Nietzsche ve Modern deolojiler Nietzscheye gre modern devlet gibi, modern zamanlarn ideolojileri de, g istemini zayflatc dolaysyla nihilistik bir yaam formunu besleyicidir. Modern devlet gibi ideolojiler de Hristiyan dncesinin sekler formlardr. Aslnda Nietzschenin dnceleri ideolojinin kendisine ynelik bir kar k iermemektedir. Onun iin deerler; insann ayrt edici bir vasf ve en temel var olusal ihtiyalardr. Farkl deerlere bal olarak gelien farkl dnya yorumlarn dlayan, szm ona nesnel dnce sistemleri, bizzat kendilerinin de bir takm deerlere yaslanmalar asndan, salt birer yorumdan ibarettir. Nietzsche, ideolojilerin birtakm eyleri insan bilincinden gizleme yani maskeleme fonksiyonlar hakknda, Marks ile ayn dorultuda dnmektedir. Hatta Nietzsche de, deer sistemleri olarak grd ideolojilerin, belirli bir takm snf, g ilikileri ya da kar gruplarnn hkimiyetini merulatrdn savunur. Fakat nl filozof, Marksdan farkl olarak, deer yarglarndan bamsz yani ideolojik olmayan bir bilginin olabileceine inanmaz. Nietzsche iin nemli olan, neyin ideolojik neyin ideolojik olmad sorusu deil,* hangi deer sisteminin neye hizmet ettii ve yaamsal mahiyetidir.

Jaspers Karl, Nietzsche, (Translated by; Charles F. Wallraff, and Frederick J. Schimitz), The University of Arizona Press, Arizona, 1965, s. 255. 195 Stirner, A. g. e. , s. 130. *Warren, Nietzschenin felsefesinde, neyin ideolojik, neyin ideolojik olmadna ilikin bir ayrmn anlamsz olduu ve onda her kavramn g istemini gizleyen maskeler olarak ele almas nedeniyle, eletirel dnce iin rasyonel zeminin ortadan kaldrld iddiasna katlmamaktadr. Warren a gre de Nietzschenin btn kavramlar g isteminin yorumsal fonksiyonlar olarak grd dorudur fakat bu onlarn eit statde olduklar anlamna gelmemelidir. Nietzsche kavramlar sahip olduklar

194

130

Nietzschenin

modern

politik

ideolojilerden

milliyetilie

ynelik

eletirilerinin ana temas millet kavramnn kendisidir. Tpk devlet gibi, millet kavram da bireylerin gszlk hissini telafi edici bir mekanizma olarak ilev grr. Dnre gre millet, her trl farkll dzletiren sahte bir btnlk nosyonu veya kurgusal yapay bir kimliktir.196 Bu balamda milliyetiliin hkimiyeti demek bireylemenin sonu demektir. Milliyetilie ynelik Nietzscheci bak, doal olarak, milleti organik bir btn, devleti de onun teminat en yce deer olarak gren faizm iin de geerlidir.197 Nietzschenin dnceleri faizmi desteklemek zere tahrif edilmi ve zaman zaman kullanlm olsa da, Detwilerin isabetle belirttii gibi, ortak payda yalnzca mcadele ontolojisidir.198 Nietzschenin merkezi ilgisi faizmden olduka uzaktr ve onda birey, modern devlet veya ulusa feda edilebilecek bir kavramlatrma deildir. nl filozofun milliyetilie ilikin eletirilerinin dier bir dayana onun byk politika sylemi ile yakndan ilgilidir. Nietzsche milliyetilii, byk politika olarak adlandrd tm Avrupann kaynamasnn nndeki engellerden biri olarak grmektedir. Ona gre milliyetilik, gcn bata antisemitizm* olmak zere, halklar arasnda retilen dmanlktan ald iin hastalkl bir ideolojidir.199

g ilgilerine bal olarak deil, pratikleri organize etme ve bireylemeyi mmkn klma balamnda yarglar. Bazlar bireylemeye hizmet ederken bazlar etmez dolaysyla, baz kavramlar bireyler iin rasyonel iken bazlar deildir. ( Warren, Nietzsche and Modern Political Thought, s. 61-63.) Lakin Warrenn yorumu, Nietzschenin herkesin bireyleebileceini varsayd durumda kabul edilebilir. Oysa Nietzsche, her insann birey haline gelebileceini dnmemektedir. Ona gre birey olabilmek varlk hiyerarisinde en tepede yer alan istisnai tiplere zgdr. Bu nedenle herhangi bir ideoloji, bireylemeyi mmkn klmasa da, bir varolu biimini anlamlandrd lde, o varlk tarzna sahip olanlar iin rasyonel olacaktr. Nietzschenin kar kt nokta, bireylemeye engel olan ideolojilerin varl deil, bu ideolojilerin hkimiyetidir. nl filozof bu tr ideolojileri eletirirken, objektif rasyonel bir zemin zerinde hareket etmemektedir. Nietzsche, yaam kart reaktif glerin hkimiyeti ne kar, yaam olumlayan aktif glerin yannda yer alr. 196 Nietzsche, yinin ve Ktnn tesinde, s. 157. 197 n Sleyman Seyfi, Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Balamnda Milliyetilik, Alfa Kitabevi stanbul, 2000, s. 53. 198 Detwiler, A. g. e. , s. 113. * Antisemitizm, Yahudi dinine, rkna, kltrne veya milletine kar duyulan dmanlktr. Kelimenin etimolojisi antisemitizmin her ne kadar tm sami halklarna ynelik olabileceini ima etse de, ortaya kndan itibaren sadece Yahudilere ynelik saldrganl belirtmek zere kullanlmtr. Antisemitizm Yahudi bireylere kar gsterilen mnferit nefret ve ayrmclktan rgtl toplu katliamlara kadar geni bir yelpazede gzlenmitir. Basknn en ar rnekleri arasnda, 1096 Birinci

131

Esasen, Nietzsche asndan milliyetilik anakronik bir dnya grdr nk Avrupadaki demokratik hareketlerin glenmesine paralel olarak yakn gelecekte, milliyetiliin sebebiyet verdii yapay ayrmlar ve ulusal farkllklar ortadan kalkmaya mahkm olacaktr.200 nl filozof muhafazakrl da, hem temel karakteristikleri balamnda hem de Bismarck rneinden hareketle, irdelemi ve kar kmtr. Dannhausera gre Nietzschenin muhafazakrlk eletirileri, sz konusu ideolojinin milliyetilik ile yandalndan ve Hristiyan dnce ile mttefikliinden kaynaklanmaktadr. Ek olarak mufazakarlk ypranm olan eski soylulua dayanmaktadr, Nietzschenin arzusu ise yeni deerlerle donanm yeni bir aristokrasidir.201 Nietzsche asndan milliyeti ve muhafazakr ideolojiler demokratik ruhun tayclar olmalar anlamnda nihilizm sorunu ile ilikili olsalar da, asl sorun tekil eden ideolojiler; liberalizm, sosyalizm ve anarizmdir. Bu nedenle dnrn modern politik ideolojilere ynelik eletirileri sz konusu ideoloji zerinde younlamtr. Nietzsche iin, liberalizm ve sosyalizm demokratik hareketlerin belirli gelime evrelerine tekabl eder ve Hristiyan ahlaknn temel zelliklerini devraldklar iin onun devam niteliindedirler. Liberalizm, Hristiyanln zne ya da ruh kavrayn savunmu olduu birey anlay ile muhafaza eder, tpk zne ve ruh gibi liberal birey de, gcnden, eylemlerinden ve ilikiselliinden soyutlanm bir kendilik olarak kabul edilir.202 Hristiyanln, insann maddesel ne varsa kendini soyutlayarak kurtulua erebilecei inanc, liberal zgrlk kavramnda; Tanr karsndaki eitlik inanc, liberal eitlik anlaynda; ilahi adaletin tecelli edecei kurtulu gn inanc ise liberal adil toplum kavraynda karln bulur. Nietzscheye gre, liberal birey anlay ve politik alm, Hristiyan dncesinde olduu gibi g istemini zayflatc ilevi nedeniyle nihilistiktir.
Hal Seferi, spanyol Engizisyonu, Yahudilerin 1290da ngiltereden, 1492de spanyadan, 1497de Portekizden kovulmalar ve Nazi Almanyasnn gerekletirdii soykrm (Holokost) gsterilebilir. 199 Nietzsche, nsanca Pek nsanca I, s. 301. 200 Nietzsche, yinin ve Ktnn tesinde, s. 163. 201 Dannhauser, A. g. e. , s. 841 202 Warren, Nietzsche and Modern Political Thought, s. 218.

132

Savunulan birey anlay, gc ve gcn niteliksel zglln yadsd iin, dnrn ortalama insan ya da sr insan olarak tarif ettii, niteliksiz vasatla tekabl etmektedir. nl filozof iin liberalizm, ancak gten arndrlm bir alandaki bireyin hareketini zgrlk olarak tanmlad ve zsel deer eitliini savunan eitlikilik anlaynn toplumsal pratii nedeniyle, tm yaam ortalama insan dzeyinde belirler.203 Bu balamda liberalizm demokratik hareketin ilk admn oluturmaktadr ve efendi kle niteliksel ayrmn, devlet karsnda herkesin eitlii kavray ile nihilizmi davet etmektedir. Demokratik hareketin daha ilerlemi aamasnda varlk bulan bir dier politik ideoloji sosyalizmdir. Sosyalizm, kaynan ald z itibariyle, Nietzsche iin, artc bir yenilik getirmemi olup liberalizmin sunduklarn bir adm teye tamtr.204 Onun iin sosyalizmin ahlak vaaz, 19. yzyln bildik baya sahteliklerinden birisidir ve gerekte sosyalizm de bireysel bencilliin hizmetindedir.205 nl filozofa gre sosyalizm de sr ahlaknn politik karmdr ve son insann kendini koruma gdsnden temellenir. Onun liberalizmden farkllat husus, bireyin zgrl iin daha ileri bir eitlik anlayna ihtiya olduudur. Liberalizmle yasalar karsnda eitlenen efendi ve kle birey, mlkiyet hakk dolaymyla efendi lehine hala ayrcalk imkn tamaktadr ve hakiki bir zgrlk iin ekonomik farkllklarn da nne geilmesi gerekmektedir. Bu noktada sosyalizm, liberalizmin bir takm kurumlarla balatm olduu dzletirici eitlik idealini, tm toplumsal katmanlara geniletir ve Hristiyan ahlaknn en ileri politik yanda olur. Nietzschenin ifadesiyle, Hristiyan, yaamdan alaca maher gn midi ile teselli bulurken, sosyalist ii ise tm toplumsal eitsizliklerin tamamyla ortadan kalkaca zgrlk hali adna komnist devrim hayali ve

203 204

Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, s. 73. Aiken Henry D. , The Age of Ideology, The New American Library, Inc, New York 1956, s. 207. 205 Nietzsche, The Will to Power, s. 411-412.

133

dncesiyle avunur.206 Sosyalizmin ngrm olduu toplum modelinde g herkese ait olacandan, herkes gszlkte eit olacaktr. Aslnda sosyalizmle birlikte kle ahlak ve onun demokratik ruhu nihai zaferine ulamay baarmtr.207 Stronga gre, hem Tocqueville hem de Nietzsche, tarihin genel gidiatnn eitlik ynnde olduu ve yaltlm atomistik bireyleri eitleyecek yeni eitliki anlayn politik yaamda ynlarn hkimiyetine yol aaca konusunda hemfikirdir.208 Her ikisine gre de, sosyalizmin eitlik anlaynn getirecei ey zgrlk deil, totalitarizmdir ve Tocqueville gre bireyin zgrl tehdit eden bu ounluk hkimiyetinin ad ancak despotizm olabilir.209 III-NETZSCHEC DNCENN GNMZ DEMOKRAS ANLAYII AISINDAN RDELENMES Nietzsche, tipik bir politika filozofu olmamakla birlikte, genel kabul gren bu karm, dnrn grlerinin ve modern siyasalara ynelik eletirilerinin, gnmze k tutacak politik sonulardan yoksunluu kansn oluturmamaldr. nl filozofun, nihilizm sorunu dolaysyla, kendini, ou zaman, modern politika olarak adlandrd demokratik hareketlerin karnda konumlandrm ve birok ynyle aristokratik hatta radikal politik neriler gelitirmi olduu ortadadr. Lakin bu noktadan hareketle, Nietzschenin anti demokratik bir politik dnr olduu kabul edilse bile, onun estetizmi ve ykm felsefesi uyarnca radikal olan eletirilerinden, mantk szgecinde damtlarak, demokrasi teorisi asndan olduka ilevsel sonulara ulamak pekl mmkndr. Apellin de iaret ettii gibi Nietzschenin ada demokrasi asndan fonksiyonel nemi, onun birey lehine olan kat anti eitlikiliinden zmsenebilir.210 Filozofun, kendi dnemindeki demokrasi hareketlerine
206 207

Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, s. 68 Jaspers, A. g. e. , s. 259-260. 208 Strong, A. g. e. , s. 207. 209 Tocqueville, Democracy in America, V. II, Vintage Books, New York 1945, s. 335-337. 210 Apel, A. g. e. , s. 17

134

ynelik

tespitleri,

ounluun-ounlukuluun

tahakkm

edici

ve

niteliksizletirici vasflarn, gnmz liberal demokratik sistemleri iin ciddi bir defekt olarak gren demokrasi teorisyenleri asndan olduka aydnlatc ve anlamldr. A-ada Liberal Demokrasi Anlaynn Nietzscheci Eletirisi Gnmz demokrasi pratiine dair tartmalar, arlkl olarak liberal demokrasilerin temsil krizi ve sz konusu krize bal olarak kendini gsteren yeni demokrasi araylar temalar etrafnda gerekletirilmektedir. te bu noktada, Nietzschenin Bat metafizik dnce geleneinin son noktas olarak grd modern liberal demokrasilere dair eletirileri, hem 19. yzyldan gnmz sorunlarn ngr ve kucaklayc kapasitesi balamnda hem de sz konusu yeni demokrasi araylarna olabilecek katks anlamnda, incelenmeye deerdir. nl filozofun liberal demokrasi teorisine ynelttii eletirileri; zne, hak, zgrlk ve dalizm sorunu olmak zere drt ana balk altnda toplamak mmkndr. Nietzsche asndan bakldnda, liberal demokrasinin eletiri konusu yaplacak kusurlu ynleri esas itibariyle tm bat dnce geleneinin nihilizme olan yazgsndan kaynaklanmaktadr. Liberal demokrasi dncesi de modernizmin tm dier politik dnceleri gibi, Sokrates ile balayan, Hristiyanlkla doruk noktasna ulaan yaam ve oluu yadsyc nihilistik Avrupa kltr deneyiminin hem devam hem de sonucudur. Heideggerin son derece aklayc betimlemesiyle, metafizik dnce, varln bir var olana indirgenmesi anlamna gelmektedir. Bu indirgeme ile varlk, aklayc bir prensipte idrak edilebilir ve tketilir hale gelmektedir.* Varlk ve ondan ayr olarak tanmlanan znenin iki ayr varlk alann iaret etmesiyle birlikte, metafizik dncenin temel karakteristikleri olan, sbjektivizm, zclk ve dalizm kavramlar ortaya kar. Sbjektivizm; hakikati anlamada referans noktas olarak zneye yaplan vurguya, zclk; varln veya varlklarn olumsallk ve ilikiselliin dnda birer kendilik olarak dnlmesine,
*

Heidegger e gre sz konusu zne tasavvuru, varlkla olan asli balants ihmal edilmi bir insana iaret eder. Yine onun Dasein kavramysa, insann dnya iersindeki otantik varlna atfta bulunmasyla soyut zne nosyonundan ayrlr.

135

dalizm ise; fenomenal olan ile fenomenal olann tesinde var olduu dnlen hakikat arasndaki ayrm ve kartla iaret etmektedir. zne Nosyonu; temelde metafizik dncenin bir kavram olmakla birlikte, net olarak aa k modern felsefenin son evrelerine denk gelen Descartes ile birlikte olmutur. Modernizm ile birlikte zne kavram, soyut, evrensel ve tarih d nitelikleri ile birlikte neredeyse, hakikatin yegne kayna olarak alglanmaya balanmtr. zneyi tamamyla zamansalln dnda brakan tarih dl vasf, metafizik dncenin zcl ile de yakndan ilikilidir ve bu anlamda tm insanlar iin ortak olan bir bilin ve kendilik olarak tasavvur edilir. Tam da bu noktada Nietzsche, tm insanlar iin ortak olann evrenselliine ve farkllklar yadsyc yapsna dikkat ekerek modern zne kavramna ynelik eletirilerini getirir. Ona gre, gerek benlik-ampirik benlik dalizminde, olumsal olann gerek olduu varsaylan lehine ne karlmas, ancak yaamn gz ard edilmesi pahasna olacaktr. Nietzsche asndan, metafiziksel zne nosyonunun, liberal demokrasideki karl birey kavramnn kendisidir. Tpk zne gibi, kurgusal bir gereklie sahip olan liberal birey anlay, sosyal, kltrel ve maddi koullardan yaltlm olarak dnld iin metafizikseldir. Sz konusu birey tasarm toplum szlemeci liberal kuramclardan itibaren daimi olarak bir doal eilimler ve haklar seti olarak anlalmtr.211 Nietzschenin kar kt bu anlayn arka plannda insan bilincine atfedilen hiyerarik bir stnlk bulunmaktadr. Liberal teorisyenlerin aksine Nietzschenin insan benliinin doasna ilikin grleri, bilin yerine igd ve arzular olarak ifade ettii varln doal itkileri lehinedir. Farkllklar yaratan ve kimlii belirleyen esas unsur bilin deildir ve hatta bilincin insan fizyolojisinde tanmlan ok daha ge evrelere tekabl etmektedir.212 Nietzscheye gre, liberal demokrasinin nihilistik yan, ifade edilen bu sabit, srekli ve tanmlanm benlik anlaydr.

211

212

Warren, A. g. e. , s. 215. Hatab, A. g. e. , s. 32.

136

Liberal demokraside bireyler rasyonel zneler olarak tasavvur edildii iin, tm toplumsal ve politik yaam bu noktadan hareketle dnlmtr. nl filozofa gre birey anlay soyut ve kurgusal olunca, tm sosyal ve siyasal dinamikler de kurgusal olmakta, yani yaam kucaklamamaktadr. Metafizik dncenin modern versiyonunun ontolojik ncelii nasl zne ise, liberal demokrasinin ncelii de birey kavram olur. zne nosyonunun dlayc ve ayrtrc mahiyeti, liberal demokrasinin vatanda-birey anlay iin de geerlidir.213 Liberal demokraside vatandalk kavram Nietzschenin dn yapsnca tm kltrel ve znel farkllklar dzletirici bir fonksiyon icra eder. Bu noktada vatandalk terimi onun iin, gerek bir varl bulunmayan, aralarndaki tm farkllklara ramen bir toplumdaki insanlarn btnnn ortak politik z olma iddiasndaki, formel, kurgusal bir kategoridir. Nietzsche asndan, birey gibi vatandalk tanm da reaktif glerin hizmetinde olan, ounluun yani srnn karlarn gzeten, yaam ve insan kltc nihilistik kurgulardr. Liberal Hak Nosyonu da zne kavramnn bir nitelii, onun ayrlmaz bir unsuru olmas balamnda Nietzsche asndan sorunludur. znenin asli bir paras olarak hak nosyonu da metafizik dncenin zc karakterini tar yani tarihsel ve toplumsal olann dnda bir kendilik olarak kabul edilir. Bu ynyle liberal teoride hak, insann salt insan olmas ile ilikilendirilmi, eylem ve gcn katks ile ayrcalndan koparlarak, bir mlk addedilmitir. Liberal hak kavramna ynelik Nietzscheci eletiri, hak ve eitlik anlaylarnn ounlukla bir ve hatta ayn olarak alglan nedeniyle, ayn zamanda demokratik ruhun eitlikilik eletirisidir. Hataba gre, eitlikilik dncesinin ya da eit haklar kavramnn kayna bulunmaktadr. Birincisi Tanr katnda tn ruhlarn eitlii inanc, ikincisi; bilginin evrensellii ve rasyonalizm, ncs ise; modern dncenin birleik, tayc ve kapal benlik modelidir.214 Ona gre bu

213

Keyman Fuat E. , Demokrasi Topluluk ve Fark: Trkiyede Liberalizm Tartmasna Kuramsal Bir Katk, Trkiye ve Radikal Demokrasi, Alfa Kitabevi, stanbul 2000, s. 87. 214 Hatab, A. g. e. , s. 57.

137

kaynak bir arada evrensel insan tasavvurunu oluturarak, eitlik dncesine zemin hazrlamtr. Nietzsche iin ise, eitlik, eit haklar kuramnda ifadesini bulan belirli bir olgusal benzerlik olarak tanmlanr ve her gl an karakteristii olarak grd mesafe pathos unun ortadan kalkmas anlamnda hayatn kne iaret etmektedir.215 Stirnere gre de, liberal eitlik ilkesinin arkasnda, insann bizatihi somut, tikel bir varlk olarak deil, bir tr olarak dnlmesi yatmaktadr. Bu noktada Hristiyanlk ile liberalizmin arasnda sreklilik ilikisi bulunur. Bir insann deeri, onun biricik ve gerek egosundan deil, tpk Hristiyan ruhunun bir kiide ikamet etmesinin onu Hristiyan yapmas gibi, kendinde ikamet eden insanln znden kaynaklanr. Sz konusu z, tm insanlarn tesinde ve onlara eit uzaklkta olan, ideal ve tmel bir kategori olarak dnld iin, gerekte btn insanlar eit kabul edilir.216 Dolaysyla Stirnerin liberal eit haklar nosyonuna kar knn temel nedeni, onun sahte btnlk fikrine mracaat ederek, egonun biricikliini ve gerekliini yadsmasdr. Nietzschenin felsefesinde ise eitlik, insann gerek anlamda bireylemesine engel olan ve hayatn eitli vehelerinin farklln yadsyan ii bo bir idealdir.217 Onun iin modern dnemin liberal demokrasisi, sr insannn yani urunda mcadele edecei hibir deeri bulunmayan konformist son insann nihai zaferidir. Warrena gre, liberal eit haklar kavramna ciddi eletiriler getiren filozof, hak fikrini tamamyla reddetmi de deildir. Nietzscheye gre bir bireyin hakk, bir baka bireyin g hissi tarafndan, onun g hissine verilmi imtiyazlar olmaktadr. Warren asndan filozof, bireyler arasnda refleksif olarak geliebilecek bir tarzda politik gcn kltrel yerini tanmlamaktadr.

215 216

Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, s. 72. Stirner Max, Ego and His Own (Translated by; Steven T. Byington) , Benj. R. Tucker Publisher, New York 1907, s. 225, 228, 229. 217 Warren, A. g. e. , s. 69.

138

Bu anlamda bireysel haklar, liberal demokraside olduu gibi metafiziksel teoriler ve devlet kurumlar ile deil, salkl bir politik kltr ile desteklenir.218 Liberal demokraside zgrlk Nosyonu, bireysel hak ve karlarn devlet ve politik kurumlar karsnda tam olarak korunmas ve gvence altna alnmas olarak dnlr. Liberaller, benlikteki herhangi bir atmann akla mracaat edilerek giderilebileceini, dardan bir zorlama yoksa insann mutlu olabileceini iddia etmiler ve dsal bir bask olmamas durumu olarak algladklar zgrl, insan mutluluunun temel koulu olarak grmlerdir.219 Sz konusu zgrlk anlaynn liberal demokratik felsefede ana referans kayna ve dayana, insann bu anlaya uygun olduu varsaylan doa tasarmdr. Bu anlaya gre, her birey, amaca-akla uygun eylemlerle ile gerekleen, tanmlanabilir bir doaya ve ihtiyalar dzenine sahiptir. zetle ifade edecek olursak liberal demokrasinin zgrlk kavramlatrmas, Berlin in bir insann dierleri tarafndan engellenmeden eylemde bulunabilecei alan olarak tanmlad negatif zgrlk anlayna tekabl eder.220 Bu noktada negatif zgrlk anlay, akl ile zgrlk arasnda kurduu pozitif ilikinin tersine, g ile zgrlk arasnda kartlk ilikisi olduunu varsaymaktadr. Gten arndrlm bir alanda ve bireyin dndaki gcn snrlandrld oranda insann zgr olabileceini savunan liberaller iin, g, irrasyonel olana iaret eder.221 Bu balamda liberaller Nietzschenin felsefesini, akl, zgrlk ve insaniliin isel tutarlln reddettii gerekesiyle felsefi irrasyonalizmin bir biimi olarak grmlerdir.222 Nietzsche asndan ise, aksine, zgrlk ile g arasnda bir kartlk deil, her ikisinin de birbirini besledii simbiyotik bir iliki sz konusudur.223

Warren, A. g. e. , s. 73. Hatab, A. g. e. , s. 31. 220 Berlin Isaiah, ki zgrlk Kavram (ev. Mehmet Saygl-Enis Oktayl) , Cogito, Say. 15, s. 206. 221 Thile, The Agony of Politics: The Nietzschean Roots of Foucaults Thought, The American Political Scienses Review, Volume 84, Issue 3, September 1990, s. 908. 222 Owen, Nietzsche, Politics and Modernity, s. 42. 223 Thile, A. g. m. , s. 907.
219

218

139

Nietzsche iin zgrlk kavram, g isteminin yaratc mahiyetinin serbestsi anlamna gelir ve ona gre gerek zgrlk, insan sr hayvanna indirgeyen liberal zgrlk anlay deil, kiinin kendini amalarna adayabilmesi ve kendi sorumluluunu kendi elinde tutabilmesindedir.224 Nietzsche zgrln, g isteminin bask altnda mcadele ve kiinin kendisi ve kendi dndaki koullar ile yrtt sava ile ekillendiine inanmaktadr. Dolaysyla, nl filozof iin zgrlk, liberallerin syleminin aksine, dsal basknn olmamas ile deil, tersine stesinden gelinmesi gereken diren ile llr.225 Nietzsche asndan, g istemini andrc etkisinin yannda, liberal zgrlk kavram, akla atfettii nem nedeniyle de sorunludur. Ortak akl kavram, normalletirici ve dzleyici ileyii nedeniyle, insann kendini yaratmasnn ve biricikliinin nnde ciddi bir engel olarak durmaktadr.226 Esasen, Nietzsche ile liberal dnrler arasndaki temel anlay farkll, dnrn zgrl, basklardan azade klnmak yerine, g isteminin aa kard mcadele ontolojisiyle doru orantl olarak alglamasdr. Ona gre, zgr insan iinde yaad koullara deil salt kendine tabi olandr ve srekli olarak yerleik dzenle mcadele eder.227 Bu balamda Nietzschenin savunduu zgrlk anlaynn, dsal koullar yegne bask merkezi olarak alan negatif zgrlk228 anlayndan ziyade, kiinin kendini gerekletirmesi yolunda isel faktrleri ne karan pozitif zgrlk anlayna daha yakn durduu sylenebilir En gzel ifadesini Kant da bulan pozitif zgrlk anlay, kiinin fenomenal olanla dorudan ilikili arzu ve isteklerini bastrd ya da kontrol ettii srece gerekten zgr olabileceini iddia eden bir anlay temsil etmektedir. Tam da bu noktada Nietzscheci zgrlk kavram, gerek benlik-

Nietzsche, Putlarn Alacakaranl, s. 73. Detwiler, A. g. e. , s. 95. 226 Hatab, A. g. e. , s. 141. 227 Nietzsche, Tan Kzll (ev. Hseyin Saliholu-mit zda) , mge Kitabevi, Ankara 1997, s. 16. 228 Taylor Charles, Negatif zgrlk Anlaynn Yanlgs, (ev. zden Arkan) , Cogito, Say 15, s. 255.
225

224

140

ampirik benlik dikotomisi temelinde ina edildii iin metafizik dnce geleneinin devam olarak grlen pozitif zgrlk anlayndan da ayrlr. Nietzschenin liberal demokrasi kartlnn son dayana, onun, metafizik dnce geleneinin devam olarak grd modern felsefe ve politikalara ynelik, Dalizm Eletirisi konusunda ortaya kar. Bilindii zere, metafizik dncenin dalist karakteri, varlk-olu, zne-nesne, fail-fiil, aklduygu ve ruh-beden gibi ikili ayrmlarda kendini gstermektedir. Sz konusu dikotomik ayrmlarn en belirgin zellii, her bir enin kendini bir dierinden farkl klan zsel nitelikleri haiz oluu ve aralarndaki hiyerarik yaplanmadr. Liberal demokrasi balamnda deerlendirildiinde, devlet-sivil toplum, kamusal alan-zel alan, birey-toplum gibi dikotomilerde, her kavrama ayr birer varlk stats atfedilerek, eler arasndaki ilikiler ve her bir enin ieriinin deiebilme potansiyeli ihmal edilmitir. Bu balamda birey, topluma gre ncelikli ve ondan bamsz bir varlk kategorisi olarak ele alnacak, birey toplum ilikisinin birbirinin mahiyetini belirledii gerei gzden karlacaktr. Sz konusu sorun, devlet-toplum ikilii iin de geerlidir. Devletin toplumdan bamsz ve toplumsal karlara eit mesafede duran nesnel bir varlk olarak tahayyl, devletin de toplumsal ilikilerin bir rn olarak ortaya ktn, toplumsal g dengelerinin, devlette de yansmasn bulacan gzden karmtr. Nietzscheye gre, metafiziksel dalizmin dier bir zellii olan eler aras hiyerari, gnmz demokrasilerinde toplumsal g ilikilerini merulatrc bir ilev grmtr. nl filozof iin, beden karsnda ruhun, olu karsnda varln ve nihayet bu dnya karsnda kurgusal te dnyann yceltilmesi, yaamn belirli bir tarzn ve sadece onun toplumsal hkimiyetini salamtr. Bu noktada Pltoncu Hristiyan dnya gr tm yaam kuatarak, son insann-sr insannn nihilizmi davet eden ounluuna araclk etmitir. Hal byleyken; liberal demokrasilerde kamusal alan, zel alandan farkl olarak bireylerin tm ahsiliklerini brakp vatanda

141

st kimliiyle ntrletirildikleri229 bir alan olarak tanmlanmtr. Nietzscheye gre tm farkllklarn standardize edilmesi ve dzletirilmesi sonucu yaam kart bir karakter tayan kamusal alan ve bu alandan tanmlanacak politikalar da nihilistik olacaktr. Sonu olarak Nietzschenin liberal demokrasilere kar knn odak noktas, dier tm eletiri ve deerlendirmelerinde olduu gibi nihilizm sorunu kaynakl olmaktadr. nl filozofa gre nihilizm sorunu ya da Bat dncesinin tarihsel yazgs, yaamn sosyal, siyasi, kltrel ve psikolojik tm katmanlarn kuatmtr. Nihilizm; oluun, farklln ve yaamn dinamik benliinin yadsnmasna yol aarak, mevcut deerler sisteminin yaam anlamlandrma ilevini yitirmesi noktasnda tehlikeli bir krize iaret eder ve sz konusu kriz ada liberal demokrasilerin en nemli sorununu tekil etmektedir. IV-NETZSCHENN POLTK NERLER A-Aristokratik Radikalizm Pearsona gre, Nietzsche temelde iki tr politik neri gelitirmitir. Birincisi, nihilizm sorununa katlanma ya da dayanma anlamnda,230 yozlam, decadence deerleri grmezlikten gelme ve hatta alaya almadr. Bu yntem ile Nietzsche insanla yeni siyasalar nermekten ok, kendi eletiri slubunda da hissedilen, youn bir kmseme ve yok sayma tavrn tavsiye eder. Sz konusu yntem ile Nietzsche, politika d ya da politika kart olarak konumlandrlabilir fakat kendisinin bizzat kar kt veya dnda durduu politikann kendisi deil, ahlaki ve siyasi decadencen tezahr olarak grd modern politika anlaydr.231

Benhabib eyla, Modernizm, Evrensellik ve Birey, (ev. Mehmet Kk) , Ayrnt Yaynlar, stanbul 1999, s. 140. 230 Pearson, Kusursuz Nihilist, s.186. 231 Hatab, A. g. e. , s. 42.

229

142

kincisi nerisi, tarihin glerinin denetim altna alnmas ve politik iktidarn birletirilmesi yoluyla yeni bir insanln yaratlmas amacna matuf pozitif politik sunumdur.232 Nietzschenin ilk nerisi, mevcut durumun farknda olmak ve stesinden gelmek adna jeneolojik bir soruturmay iaret eder ve politik nihilizm sorununa zm oluturacak yeni toplum modelini ieren ikinci nerisinin zeminidir.233 nl filozofun ngrd toplum modeli aristokratik bir toplum dzenidir. Bu onun, g isteminin nitelik ve byklne gre sralanm varlk dzeninde ifadesini bulan, hakikat anlaynn politik karldr.234 Nietzscheye gre insanlar arasnda varln en gelimemi biiminden en yetkin formuna uzanan hiyerarik bir ayrm sz konusudur. Varlk hiyerarisinin en tepesinde yaam onaylayc deerlerle donanm st insan, en altnda ise, nihilistik deerlere sahip son insan, sr insan bulunur. Nietzschenin aristokratik toplumu ise, insan tipleri ve bu tipleri karakterize eden deerler arasndaki farkllklarn, politik olarak geerlilik kazand toplum dzenine iaret eder. Sz konusu toplum modeli dnrn nihilizmin stesinden gelme amacnn dsal kouludur. Bu anlamda nerilen toplum modelinin ileviyse, insanln gelitirilmesini salayacak st insann yetitirilmesidir. Nietzschenin ngrm olduu aristokratik toplum modeli ikili bir yaplanma arz eder; yukar tabakada st insanlardan oluan yasa koyucu filozoflar ve daha alt blmde sekin insanlarn yetimesine ortam hazrlayan dier insanlar bulunmaktadr.235 Detwiler; deer ve yasa koyma anlamnda politikann sadece sekinlere ait bir faaliyet olarak gren Nietzschenin sz konusu toplum modelini Aristokratik Radikalizm olarak nitelemitir.236 Nietzsche, kendi etiinin onaylama nosyonu gerei, nihilizmi, yeni deerlerin yaratlmas iin nasl bir frsat olarak onaylyorsa, modern politik
232 233

Pearson, A. g. e. , s.186. Apel, A. g. e. , s. 15. 234 Sadler Ted, The Postmodern Politization of Nietzsche, Nietzsche, Feminism and Political Theory, s. 231. 235 Nietzsche, yinin ve Ktnn tesinde, s. 166. 236 Detwiler, A. g. e. , s. 189-190.

143

anlay da kendi byk politika kavray balamnda onaylar. Ona gre, nihilizmin siyasi grngs olan demokrasi hareketleri, insanla yn verecek olan aristokrasinin k noktas olacaktr. Bu balamda filozofun nermi olduu aristokratik toplum, herhangi bir aristokratik toplum deil, Bat tarihselliinin bir rn olan politik nihilizm deneyiminden gemi ve ondan szlm bir toplum modeli olmaktadr. Klasik siyasal dnce geleneinde politik eylem, ortak iyi ve benzeri bir yce ama ya da dsal referansla tanmlanrken, Nietzsche, politik eylemi, herhangi bir teleolojik belirlenimden bamsz, estetik bir fenomen olarak alglar. Bu nedenle filozofun ngrsnde politik eylem sahipleri olan st insanlar deerlerini, ne ahlaki iyilik ne de topluma olan faydalarndan alrlar, onlar erdemli klan ey, eylemlerinin bykl, gc ve rnlerinin yceliidir. Genel olarak ele alndnda Nietzschenin politik nerisi, nihilizmin ak hale geldii ve nihilizm sorununun yaamn her alanda deneyimlendii bir ada, insanln kurtuluu ve geliimini mmkn klacak koullar oluturmaya ynelik bir abaya karlk gelir.237 Detwiler asndan Nietzsche, nihai sonularn zevale urad nihilizm anda, en yksek insani varl bir ama olarak sunmutur.238 Anlamszln, politik ve toplumsal yaamn yeni temeli haline geldii modern dnyada, Nietzschenin zm, yeni deerler yaratabilecek st insanlarla, hilik kaosunu organize etmektir. Nietzschenin politik nerisi temelde, bat metafizik dnce gelenei ve onun geldii son nokta olan aydnlanma dncesinin nihilistik karakterine kartl ile ekillenir. Filozof, aydnlamann rasyonalizmini ve optimizmini reddederken, Tanrnn lm dictumu ile modern demokrasi dncesinin z olan sekler hmanizmi de benimsemez. Bununla birlikte Nietzsche, aydnlanma felsefesine kar, insani yaratcln kurtarc gcne, bireyin esizliine ve kltrn stnlne inan

237 238

Pearson, Nietzsche Contra Rousseau, s. 201. Detwiler, A. g. e. , s. 190-191.

144

Romantik akm ile bulumu olsa da, gelecei kutsanan bir gemite arayan bu nostaljik akmdan olduka farkl politik kavraylar gelimitir.239 Ek olarak Nietzsche, aydnlanmann soyut aklna ve tarih d zne nosyonuna eletiriler getiren, Hegel ve Marks ile sz konusu eletiriler kapsamnda birleirken, onlarn diyalektik manta gre ileyen, ilerlemeci tarih anlaylarna ve ideal politik topluma ulama amal teleolojik sistemlerine de kar kar. Hegel ve Marksn tarih tarafndan determine edilmi gelecek vizyonlarnn yerine Nietzsche, gelecein aklnn altn izer.240 Sz edilen dnrlerin, insanlk iin en iyisini grdklerini iddia ettikleri yerde o, insanln kn ve decadence grmektedir. Ksacas Nietzsche iin, doru politik dzen, tarihsel bir zorunluluun sonucu olarak deil, insanln iinde bulunduu nihilizm ann stesinden gelinmesine ynelik bir iradenin ortaya konulmasyla ancak mmkn olabilecektir. B-Nihilistik Olmayan Demokrasi: Agonistik Model Nietzschenin zlemini ektii demokrasinin, eletirel felsefesinden karmlarmz gerei, doal olarak, metafiziksel olmayan bir ontoloji, epistemoloji ve etik temel zerine kurulu olmas gerekmektedir. Bu balamda filozofun; g felsefesi, perspektival hakikat anlay ve plralist etii, sz konusu temelin ilevini yerine getirerek, nihilistik olmayan demokrasisinin ina srecinde ana dayanaklar olacaktr. Nietzschenin G stemi kavramlatrmas; metafizik dncenin akn, zaman d, kendinde ey kurgulanan varlk fikrinin karsna, olumsal, ilikisel ve dinamik bir varlk anlayyla kan, bir tr hipotez olarak grlebilir.241 Sz konusu kavramlatrma, olutaki her eyin zn meydana getiren, srekli etkileyen, etkilenen ve genileyen bir etkinlii ifade eder. Toplumsal ilikiler balamnda Nietzschenin g istemi doktrini iki ekilde uygulama
239 240

alan

bulmaktadr.

lki,

st

insana

giden

yolda

benliin

Detwiler, A.g. e. , s. 190. Jaspers, A. g. e. , s. 250. 241 Detwiler, A. g. e. , s. 160.

145

dntrlmesi ve frsat anlamnda bir ey iin g, ikincisi ise hkimiyet ve kontrol anlamnda bir ey zerinde g olarak tarif edilebilir. Rotry de242 olduu gibi, Nietzscheci g nosyonuna salt ilk anlam asndan bakldnda, doktrinin ieriinin bireysel zel alanla snrl olduu ve kiinin kendini yaratmas noktasnda sadece etik prensipler kmesi sunduu kansna varlarak, filozofun politik karmlarnn ihmal edilmesi mmkndr. Tam da bu noktada Nietzschenin felsefesinin btn dnlmeli, otonom birey anlay yerine nasl bir agonistik*- ilikisel benlik kavray getirdii hatrlanmaldr. Conwayin de isabetle belirttii gibi, gerekte Nietzsche, salkl bir kendini yaratmann savunmutur. asla
243

tam

anlamyla

zel

alanla

snrl

olamayacan

Nietzschenin g felsefesi uyarnca, her ey etkilerin bir toplam ise ve herhangi bir ey ancak g ilikilerinin olumsall iersinde var olabiliyorsa, her ey mecburen ve doas gerei politik olacak ve politik eylem, bireylerin varlnn ve kimliinin kurucu unsuru haline gelecektir. Bu noktada Nietzschenin insan anlay, Aristonun insan siyasi bir hayvan olarak tanmlad Zoon Politicon kavray ile tam bir paralellik arz etmektedir. fade edilenler nda Nietzschenin zlemini ektii demokrasi anlayn, agonistik demokrasi olarak adlandrmak mmkndr. nl filozofa gre agon*, Sokrates ncesi antik Yunanda datc igdlerin eitimine ve ynlendirilmesine hizmet eden bir atftr.244 Burada ifade edilmeye allan yarma ve mcadele, tekinin yok edilmesine deil,

Owen, Nietzsche, Politics and Modernity, s. 133. Conway, A. g. e. , s. 129. * Agonist maddeler, hcre reseptrlerine balanarak hcrede bir tepki oluturan bileikler olarak tanmlanr. Agonistler genelde doal olarak bulunan maddelerin davranlarn taklit ederler. Agonist'ler eylem oluturur, buna karn Antagonist bileikler ise bir eylemin oluumunu engellerler. Vcut kimyasnn ve farmakolojinin anahtar elemanlarndandr. Agonist kelimesi Latincedeki Agonist (yar) kelimesinden tremitir. 244 Nietzsche, Homerosun Yar ,Yazlmam Be Kitap in nsz (ev. Grsel Ayta) , s. 40.
243

242

146

serbest rekabet iinde yetenein ve performansn test edilmesine ynelik belirli bir dzeni iermektedir.245 Hataba gre, agonistik demokraside politik yarglar nceden ynlendirilemedii gibi dikte de edilememektedir. Politik yarglar, siyasi aktrlerin mcadelelerine bal olarak ekillenir ve demokratik ileyi sreci ierisinde bir gr kazanrken bir dieri kaybeder. Sonular teminat altna alan ey, ynetimin gcdr. Politik sreler srekli bir dinamizm arz etmektedir ve siyasalar, mcadelenin seyrine bal olarak yeniden deiebilmekte ya da revize edilebilmektedir. Sz konusu Nietzscheci g kavram ise, fiziksel ya da maddi bir biimde ortaya kmayacak, gcn barl yoldan el deitirmesi ile demokratik seimler vastasyla salanacaktr. Bu balamda, politikann en etkin silah ve gcn en belirgin biimsel formu, konumacnn dil ve ikna kabiliyeti olmaktadr.246 Nietzschenin agonistik demokrasisinin ontolojik zeminini g istemi doktrini salarken, epistemolojik zemini de; insan bilgisinin snrl, tarafl ve greceli olduunu iaret eden perspektival hakikat anlay salayacaktr. Dnrn epistemolojisi, nesnel ve objektif bilginin evrenselliine inanan metafizik dncenin aksine, bilisel kuruluumuzun duygusal kuruluumuzdan aylamayacan yani deer bamsz bilgi olamayacan belirtir ve deyim yerinde ise, Logos ile Erosun i ie olduunun altn izer. Owena gre Nietzschenin perspektivizminin ayrc zellii, dnya hakkndaki bilgimizin balamsal karakterine ynelik vurgusudur ve oulculuudur.247 Liberal teoriden farkl olarak Nietzschenin perspektival oulculuk anlay; ne zel alana ait bir oulculuk anlayn, ne yaltlm bireylerin birbirinden ilikisiz biraradaln, ne de karlkl bamllklarn potansiyel uyumunu iaret etmektedir. Sz konusu olan daha ziyade, perspektiflerin kendi ilerinde ve birbirleri ile olan atmalar temelinde oluan bir oulculuktur.
245
246

Nietzsche, Yunanllarn Trajik anda Felsefe, s. 38-39. Hatab, A. g. e. , s. 62-63. 247 Owen, A. g. e. , s. 33.

147

Bu anlamda Nietzschenin perspektivizmi, homojenlik yerine heterojenlii, uyum ve mutabakat yerine atmay olumlar.248 Hatab, Nietzscheci perspektival hakikat anlaynn alt nemli zellii olduu vurgulamtr. Ona gre filozofun hakikat anlay; oul, snrl, agonistik, balamsal, dinamik ve karmaktr.249 Nietzscheci hakikat anlay; nesnel, kurgulanm ve tek biimli bir hakikat kavramn reddedip, politikann alann ve konusu geniletir. Ayn zamanda, her bir perspektifin snrlln vurgulayarak farkl perspektiflerin diyaloglarna kap aar ve bilgiyi g ile ilikilendirerek, ortak yaam dzenleyen norm ve deerlerin politik mcadelenin nesnel-ntr olmayan aksine olumsal bir rn olduuna iaret eder. Sz konusu vasflar ile Nietzschenin perspektivizmi, politik mcadeleyi ucu ak ve her an dinamik sonulara gebe klarak, agonistik demokrasi anlayn glendiren en nemli etkendir. nl filozofun, agonistik demokrasi modelinin ihtiyac olan etik temeli ise, farkllklar olumlayan, plralist etik kavray salayacaktr. Bilindii zere, Nietzschenin, Hristiyanlk, Kant ve faydaclk rneklerinden yola karak kar kt hkim monist-dzletirici evrensel etik anlay, soyut bir zne kavram etrafnda temellenmektedir. Oluu yadsnmas sonucunu douran sz konusu nihilist etik250 anlaynn aksine Nietzschenin etiinde onaylama esastr. Nietzsche iin olu, tm iyi ve ktlerin tesinde bir masumiyete sahiptir.251 Dnre gre, eylemlerinden ayrlamayan benlik, farkl eylemlerle deiime ak etkiler toplamn ifade edecek ve farkl enlik rejimleri farkl etik anlaylarn mmkn klacaktr. Esas itibariyle Nietzschenin etii, herhangi bir amaca, telosa ya da ulalacak nihai bir sona deil, bir srece iaret etmektedir. Ebedi dn yasas gereince onaylamann nemi, yaamn her an iin barndrd tekrarlama potansiyeli ile kiinin kendisinin stesinden gelmesini salayacak oluudur. Olumsal ve ilikisel bir benlik anlay zerinde temellenen
Hatab, A. g. e. , s. 160. A. g. e. , s. 162. 250 Connolly William E. , Kimlik ve Farkllk, (ev. Ferma Lekesizaln) , Ayrnt Yaynlar, stanbul 1995, s. 110. 251 Nietzsche, Yunanllarn Trajik anda Felsefe, s. 43.
249 248

148

Nietzschenin etiinde, onaylama ve mcadele nosyonlar, kiinin kendisini onaylamas ve kendisiyle mcadele etmesiyle birlikte teki ile olan mcadele ve olumlamay da iermektedir. Bylelikle, bengi dn dairesi iinde, her an dinamizmini koruyan benin karsnda, srekli dinamik ve deiebilen bir teki konumlanarak, her bir birey iin kendini ama potansiyeli hazr olacak ve sz konusu karlkl itki ilikisellii ve motivasyonu, yaamn sonsuza kadar olumlanmasna neden olacaktr. Agonistik demokrasinin sz konusu etik anlay, Nietzschenin ardllar Foucault* ve Heidegger* tarafndan da desteklenmitir. Foucault; agonistik sayg olarak adlandrd, kiinin mcadele halinde olduu tekine ynelik ilgisini, ie kapanmay nleyerek, kendisini yaratmasnn ve dolaysyla zgrln n koulu olarak grmtr. Heidegger ise, varlk ve varlklar arasnda kurduu ontolojik ayrm ile varlklarn izolasyonunu nleyerek aralarnda balant kurmu olup, varlk ile varlklar arasndaki balantdan hareketle de varlklarn zgrln gvence altna almtr. zet olarak ifade edecek olursak, agonistik demokrasi ile liberalizmin soyut, tarih d ve atomistik birey anlaynn yerini, somut, tarihsel, ilikisel ve srekli olu halindeki birey anlay alr. Evrensel insan ideasna bal olarak tasavvur ettii, bireyin doal mlkiyeti olarak kabul edilen metafiziksel hak kavram ise yerini, fonksiyonel ve ilikisel balamda insanlarn performanslarnn sonucu olarak grlen hak anlayna brakr. Son olarak da agonistik model ile liberal teorinin dsal baskdan azade olmay niteleyen negatif zgrlk anlay, kiinin her tr isel ve d basklarla mcadele etmesi, kendini yaratmas ve varln ifa etmesine anlamna gelen ontolojik zgrlk kavray ile yer deitirmi olacaktr.

Bkz., Foucault Michel, Bir zgrlk Pratii Olarak Kendilik Kaygs Etii, (ev. Osman Aknbay) , zne ve ktidar, (der. Ferda Keskin) , Ayrnt Yaynlar, stanbul 2000. * Bkz., Heidegger Martin, Zaman ve Varlk stne, (ev. Deniz Kant) , A Yaynevi, Ankara 2001.

149

V-MODERNZM-POSTMODERNZM DNEMECNDE NETZSCHE Postmodernizm, hem farkl bir dnce biimini, hem de tarihsel bir sreci niteleyen bir kavram olarak tanmlanmaktadr. Terim ilk defa 1930lu yllarda modernizme kar kk bir tepkiyi dile getirmek amacyla Frederico de Onis tarafndan ifade bulmutur. Postmodernizmin szck anlam olarak yaygn hale gelii, 1970-80li yllara rastlam olup, zellikle grsel sanatlar ve mimaride yeni bir sanatsal252 tavr belirtmek zere kullanlmtr. Felsefi bir sylem kimliini kazanmas ise, yine ayn yllara denk gelmek suretiyle, Lyotard, Vattimo, Derrida, Foucault, Habermas, Braudrillard ve Jameson gibi birtakm teorisyenlerin arpc almalar neticesinde olmutur.253 Tarihsel balamda dnldnde, postmodernizmin douunda modernizmin baarszl ile ilgili alg ve deneyimlerin byk bir rol olduu sylenebilir. Bu anlamda postmodernizm en azndan Batda, modernist optimizmin nihai snrlarna ulaldna ve modernizmin sarslmaz analitik temellerinin artk anlamn yitirmi olduuna iaret etmektedir.254 Felsefi bakmdan irdelenirse, modernizme ve onun temel kabullerine ynelik eletiriler, postmodernizm kavramnn kullanlmaya balamasndan ok daha gerilere gtrlebilir. Tam da bu noktada Nietzsche, gerek modern dnceye ilikin ykc eletirileri, gerekse sz konusu eletirilerini besleyen modernizm ile metafizik dnce gelenei arasndaki illiyet bana yapt vurgular nedeniyle, postmodernizmin ilk ve en arpc karakteri saylabilir. Dolaysyla, postmodern teorinin esasen, aydnlama dncesine, rasyonalizme ve bir btn olarak Bat metafizik dnce geleneine getirdii ykc eletiri ve deerlendirmeleriyle, Nietzsche tarafndan balatldn sylemek mmkndr.255 Bu gn itibariyle de kendini postmodern olarak

M. Featherstone, Postmodernizm ve Tketim Kltr (ev. M. Kk) , Ayrnt Yaynlar, stanbul 1996, s. 28. 253 H. Bertens, The Idea of The Postmodern, Routledge, USA and Canada, 1995, s. 111. 254 R. M. Brown, Postmodern Representatios, University of Illinois Press, Urbana and Chicago, 1995, s. 1-2. 255 S. Best- D. Kellner, Postmodern Teori (ev. M. Kk) , Ayrnt Yaynlar, stanbul 1998, s. 292.

252

150

niteleyen birok drn eserlerinde, Nietzschenin bariz bir esin kayna olarak izleri saptamak, hali hazrda imkn dhilindedir. Gianni Vattimo da, postmodernitedeki post nekinin modernizmden ayrla iaret ettiini belirterek, post modernizmin modernliin gelime mantndan yani, eletirel bir ama dncesinden kopmaya alrken, Nietzsche ve Heideggerin Bat dncesiyle olan eletirel ilikilerine mracaat Nietzsche ettiini ve sylemitir.256 in Postmodernizme ynelik yaklamn koyan Heidegger felsefelerinden hareketle ortaya

Vattimonun postmodernizmi, tarihin ve modernizmin sonu kavramlatrmalar asndan anlalmaktadr. Ona gre postmodernizm, beeri olan her eyin reddi olarak deil, gerekliin snrsz olarak yorumlanabildii bir imknlar alan olarak grlebilir.257 Modernden postmoderne geii, mitten arndrmann mitten arndrlmas olarak gren Vattimo, sz konusu geiin en ak yorumunun Nietzschede bulunduunu ifade etmitir. Nietzschenin radikal demitizasyonundan sonra artk hakikatin tecrbesi basit bir ekilde ncekiyle ayn olamayacaktr.258 Postmodernizme ilikin felsefi yaklamlarn hepsi, modernizm kartl ve eletirisi ortak noktasndan temellenmi olsa da, onun belirleyici vasflar ve modernizmle ilikisinin nitelii hususunda tam bir mutabakata rastlamak mmkn deildir. Bu balamda, postmodernizmi, birok farkl dnr, birok farkl perspektifle ele almtr ki, sz konusu durum kavramn mulk bir mahiyete brnmesine sebep olmutur. Gellnere gre postmodernizm, en basit tanmyla aydnlanma sonras Avrupa felsefesinin tek, biricik hakikat savnn sorgulanmasna dayanr.259 Gellner gibi David Ashley de post modernizmi, baarsz Durkheim yapsalclnn post yapsalc bir reaksiyonu olarak grmtr.260

G. Vattimo, Modernliin Sonu (ev. . Yakin) , z Yaynclk, stanbul 1999, s. 59. Vattimo, A. g. e. , s. 68. 258 Vattimo, The Transparent Society, (Translated by: David Webb) , Polity Press, Cambridge, 1992, s. 42. 259 E. Gelner, Postmodernizm slam ve Us, (ev. B. Peker) , mit Yaynclk, Ankara 1994, s.41. 260 D. Ashley, History Without a Subject The Postmodern Condition , Westview Press, United States of America, Colorado, 1997, s. 34.
257

256

151

Postmodernizmi daha geni bir balamda ifade etmeye ynelik bir yaklamsa Jean Wahln, onun bir varolu felsefesi olduu yolundaki anlatmdr. Ona gre bundan byle felsefenin amac, deimez, ebedi hakikatleri bulmak deil, insani eylemlerle yaam arasndaki ilikiyi deerlendirmek olacaktr. Postmodern felsefenin ve toplum teorilerinin nemli bir ismi olan Jean Baudrillard da, Marksizmi ve yapsalcl iddetle eletirerek, gnmzn artk klasik teori ve sistemlerle aklanamayacak bir dneme denk dtn, bilgi teknolojileri ve medya araclyla, realitenin yerini modeller, kodlar gibi taklitlerin aldn savunmutur. fade edilen yaklamyla Baudrillard, yapsalcln fenomenlerin ardnda gizli yaplarn olduu ynndeki yaklamlarn geersiz klmaktadr.261 Benzer bir yaklamla, Postmodern iktidarlarn da bakalap gstergelere dntn ve gstergeler temelinde retildiini ifade eden dnr, Foucault un iktidarlarn karmak ve oullaan doasna dair tespitlerini paylamaktadr. Lakin Baudrillarda gre Foucault, bu noktadan ileri gidememi olup, postmodern dnemde iktidarlarn soyut bir grnme brnn ve herhangi bir kurumda gerek varlnn saptanamayaca gereini grememitir. Foucaultun disipliner iktidar kavraynn aksine Baudrillard; postmodern iktidarlarn, gstergelerin belirlenmesi imknsz dolam nedeniyle, l iktidarlar olduu kansndadr.262 Modernlik sonras sz konusu yeni dnemi, kapitalizmin gelime mant iinde ele alan Jameson263 ise, pazar kapitalizmi-tekel kapitalizmi-ge kapitalizm olarak evreye ayrd srecin son evresinin kltrel grnmne postmodernizm adn vermitir. Biimsel olmaktan ok tarihsel bir bak asyla alan Jameson postmodernizmin, realitenin imajlar iersinde, zamann izofrenik paralan sonucu mevcut karakterine ulatn syler.264
Sim, A. g. e. , s. 11. Best ve Kellner, A. g. e. , s.153. 263 Bertens, A. g. e. , s. 162. , F. Jameson, Postmodernizm (ev. Nuri Plmer) , Y.K.Y. , stanbul 1994, s. 65-67 264 Bertens, A. g. e. , s. 163.
262
261

152

Bu noktada postmodernizmin en belirgin vasf, derinliin kayb ve neden kavramnn solmasdr. Tm postmodernist srece damgasn vuran znenin demi merkeziletirilmesi kavramnn nemli urak noktalar olan Deleuze ve Guattari asndan ise postmodernizm, Nietzschenin oluun olumlanmas fikrinin, arzu felsefesiyle tercme edildii, yeni bir dnce biimi ina etme abas olarak belirir.265 Genel olarak ele alndnda, tm postmodernist teorisyenler, modernizmin kendini merulatrm olduu, evrensel geerlilik ve nesnellik iddiasnda olan, adalet, hakikat gibi kavramlar metaanlat olarak nitelendirip kar karlar.266 Bu dorultuda post yapsalclar bata olmak zere Lyotard; Postmodern Durum adl almasnda, metaanlat kavramn ilk defa, modern an malum sylemlerini tanmlamak ve zerine ina edilmi felsefelerini eletirmek iin kullanmtr.267 Ona gre modern dncede bilgi hi sorgulanmad halde, postmodern dnem ile birlikte, teknik ve bilimsel bilgi, sadece kk bir anlat olarak fonksiyon icra edebilecektir.268 Lyotard ek olarak, postmodernizmi yeni bir aama olarak tanmlamann, onun lineer tarih anlayna kar tavrn grmezlikten gelmek demek olduunu kaydeder. Dnr, postmodernizmi, modernizmin bir sonucu olmaktan te, olumaya balayan ve sreklik arz eden bir durum olarak alglamaktadr. Son olarak, postmodernizm ile alakal, ksaca ifade etmeye altmz sz konusu youn literatre ek olarak, azmsanamayacak bir ksm dnrn de, bu yeni kltrel tavr veya olgu karsnda ihtiyatl bir tutum benimsedikleri grlr. Hatta postmodern olarak nitelendirilen fenomenlerin ounun modernite ile olan sreklilik ve gei ilikisini ne kararak, postmodernizmin yerine, u modernizm ya da modernizmin radikallemesi gibi atflar kullanmay tercih ederler. Bu noktada Anthony Giddens a gre,

Best ve Kellner, A. g. e. , s. 101-103. P.M. Rosenau, Postmodernizm ve Toplum Bilimleri (ev. T. Birkan) , Bilim ve Sanat Y. , Ankara 1998, s. 145. 267 Lyotard, Postmodern Durum (ev. A.idem) , Vadi Y. , Ankara 1997, s. 11-12. 268 Lyotard, A. g. e. , s. 30.
266

265

153

postmodernlik gibi kavramlar icat etmek yerine, modernliin kendi doasna geri dnmemiz gerekmektedir.269 Frankfurt Okulu geleneinden Habermas da postmodernizm kavram karsnda olduka eletirel bir tutum sergiler. Modernitenin tamamlanmam bir proje olduuna inanan Habermas asndan, Lyotardn postmodern olarak adlandrd fenomenler, gerekte, Nietzscheci anlamda irrasyonalizme tekabl eden, anti-modern olgulardr.270 Sonu olarak; yukardaki deerlendirmeler nda postmodernizm kavramnn, farkl dnrler tarafndan, farkl birok veheleriyle algland ve anlamlandrldn sylemek mmkndr. Kavramn mulakl, tam da bu karakterinden kaynaklanr. Dolaysyla, postmodern felsefeyi sistematik bir btn olarak kategorize etmek ve sunmaya almak, bizatihi postmodern dncenin ieriine ve zne aykr bir tutum olacaktr. Bu yeni kltrel fenomen, her ne kadar farkl kavramlatrmalarla karmza km olsa da, postmodernizmin; tm karmak ve dinamik benliine ramen, belli bal birtakm karakteristik zelliklerini saptamak mmkndr. Ska En nemlileri balca, olumsallk, anti-hmanizm ortaya ve kp perspektivizm olarak saylabilir. vurguland haliyle, postmodern teorinin yaygnlamas 20. yzyln ikinci yarsna denk gelmekle birlikte, kken olarak Nietzschenin olgunluk eserleri ve Avrupa nihilizmine ynelttii eletiriyle balayan felsefesini iaret etmek gerekir. nl filozofun en Bilim adl yaptnda aklad, Tanrnn lm dictumu ve bengi dn doktrininin srekli olarak kendini ama nosyonu ile ekillenen dinamik varlk anlay ile Nietzsche, metafizik felsefenin sonunu ilan etmitir. Dnrn amac, varln ve doann anlamnn teslim edildii, oluu olumlayan yeni bir dnce sisteminin deerlerini derlemektir. Nietzsche ile birlikte, metafizik dncenin dalist karakterdeki kurgusal varlk anlay olu lehine yklm ve gnmz postmodern felsefesinin en nemli zellii olan olumsallk vurgusu ortaya kmtr.
269 270

Giddens Anthony, Modernliin Sonular (ev. E. Kudil) , Ayrnt Y. , stanbul 1994, s. 11. Bertens, A. g. e. , s. 113.

154

Postmodernist olumsallk asndan, gerek Nietzschenin olu ve nihilizm zerine dnceleri, gerekse Heidegger in varlkn unutulmas ve zayf dnce nosyonlar, sz konusu teorinin ontolojik zemini oluturmalar bakmndan olduka byk bir nem tamaktadr.271 Daha ak bir ifadeyle olumsallk; olaylarn ontik bakmdan belirlenmemi olduklarna, yani herhangi bir ey tarafndan ynetilmediklerine, kendiliinden yle olduklarna ve olduu gibi kabul edilip onaylanmalarna iaret eder.272 Bu anlamda birok postmodernist dnrn yapt gibi, yeni ontolojinin teorik zemini Nietzsche ve Heidegger e mracaatla salanabilmektedir. Nietzschenin dionysos, ans ve oyun metaforlar dolaymyla sunduu, teorik olan karsnda igdsel olan tercih edii ve dnemsel varlklar olan insann zerindeki dilin belirleyici etkisine ynelik saptamalar postmodernist dnrler iin gerek bir ilham kayna olmutur. Deleuze gre, Nietzschenin ebedi dn dncesini o nl zar oyunu metaforuyla anlat tesadf deildir, onun iin Nietzschenin asl doktrini, bir ocuk kadar masum olan ansn tekrar ele geirilmesidir.273 Postmodernist dnrlerin ou, varoluun insanca oluturulmu bir yzey olduu konusunda hemfikirdir. Onlar btn farklln insanln tesinde, keyfi ve sonsuz bir sre iersinde srekli olarak kendini yeniden oluturan yzeyin bir fenomeni olduu iddiasndadrlar. Bu noktada postmodernistler tpk Nietzsche gibi, modern rasyonalistlerin dnyann insanlarn bilinli aktiviteleri tarafndan yaratlp dzenlenebilecei eklindeki dncelerini, yanlsama ve kuruntudan ibaret grrler.274 Epistemolojik balamda ele alndnda modernist temsil anlay, d dnyann teoriletirilebilecek bir yapya sahip olduu varsaymna dayanmaktadr. eylerin varlktan bamsz bir gereklie sahip olduu ve insanlarn onlar evrensel bir hakikat olarak teoriletirebileceine inanan modern temsil dncesi, Nietzsche ile balayan srete postmodernistler
271 272

Dear, A. g. e. , s. 148. Mengolu Takiyettin, Felsefeye Giri, Remzi Kitabevi, stanbul 1992, s. 138-139. 273 Deleuze, A. g. e. , s. 26-29. 274 Smith G.B. , Nietzsche and Heidegger and Transition to Postmodernism, The University of Chicago Press, Chicago and London 1996, s. 9-10.

155

tarafndan ykc eletirilere tabi tutulmutur.275 Buradan hareketle Lyotard da moderniteyi postmoderniteden ayran en belirgin zelliin, modernitenin, realitenin temsilini mmkn gren inanc olduunu sylemitir.276 Foucault da dier birok postmodernist dnr gibi, temsilin imknna dair tartmalarn Nietzschenin felsefesinden balayarak temellendirmitir. Kavramlarn gerekleri temsil ettii fikri zerine ina olmu modern dncenin aksine Nietzsche; kavramlarn sadece gereklii okluundan, insan deneyimini de olanca canllndan ve zenginliinden eden plak emalar olduu kanaatindedir. Dolaysyla kavramlar, eitlenemez olan, eitlenebilir kabul etme anlamnda yanlsamalardan ibarettirler.277 Nietzscheye gre, gerek doa, gerekse doal srekli bir biimde yaratlan bir sanat eserinden mteekkil olup, bu yanlsama ann ardnda ya da tesinde de hibir ey yoktur.278 Nietzsche gibi Heidegger de dnyay estetik bir fenomen olarak algladndan, modern temsil fikrini benimsemez. Vattimo ya gre, hem Nietzscheyi hem de Heideggeri sz konusu kanaatlere sevk eden ey, ikisinin de varl bir olu olarak alglamasdr.279 Postmodernist sylemin olumsallk dncesi gerei ortaya koyduu temsil kart bu tutum, ayn sylemin, totalletirici nitelii nedeniyle reddettii meta anlatlar karsndaki tutumuyla da uygunluk gsterir. Ek olarak, Lyotard a gre, sz konusu bilgi ve anlat trleri arasnda, birini dierinden deerli klabilecek herhangi bir lt mevcut deildir.280 Bu yzden postmodernist dnce, gerekliin anlat tarznda bir forma sokulmasnn, anlaty problemli bir hale getirecei iin, anlatnn sadece sbjektif olaylarda mmkn olabilecei sonucuna varmtr. Bu anlamda Whitea gre gereklikler, konuamayp, kendilerinden bahsedemedikleri iin, olsa olsa tartmalara referans kayna olarak hizmet edebilirler.281 Nietzschenin olu
Rosenau, A. g. e. , s. 162. Lyotard, Postmodern nedir? Sorusuna Cevap (ev. D. Sabuncuolu) , Postmodernizm (Hazrlayan: Nemci Zaka) , Ky Y. , stanbul 1994, s. 57-58. 277 Megill, A. g. e. , s, 89-90, 104. 278 Megill, A. g. e. , s. 65. 279 Vattimo, A. g. e. , s. 59. 280 Lyotard, A. g. e. , s. 62-63. 281 White Hayden, The Value of Narrativity in The Representation of Realty , The Knowledge and Postmodernism in Historical Perspectiv, Routledge Great Britain, 1996, s.396-397.
276 275

156

dncesiyle yakndan ilikili olan sz konusu dnce, yine filozofun Bat metafizik geleneinin kavramsal ve kurgusal yapsna ynelik eletirileri ile uyum iersindedir.282 Postmodernizmi teoriletirmede kendine k noktas olarak metaanlatlarn sonu kavramlatrmasn alan Lyotardn dil oyunlar syleminin arka plan da aka Nietzscheci bir perspektife sahiptir. Esasen Nietzsche, dilin ve yerleik felsefe gramerinin, insanlar zerinde bilinsiz bir egemenlik kurmak suretiyle, onlarn dncelerini belirlediklerini iddia etmi, ayn zamanda, farkl dil ve kavramlara sahip olan insanlarn, dnya yorumlarnn da farkl olacan belirtmitir283 Nietzschenin sistem kart tutumundan etkilenen post yapsalclar da, ayn tavrdan hareketle, Hegelci diyalektik kartl ile birlikte, zel kk yklere ve siyasal kart birey grne scak bakmaktadrlar.284 Post yapsalc dnce, kendi varlmz da dhil olmak zere gerekliin, onu, anlama, tanmlama ve kullanma ynndeki youn gayretlerimiz tarafndan oluturulduunu savunmaktadr. Surbera gre Nietzsche, Bat metafizik geleneine ynelik radikal ve ykc eletirileri ile post yapsalc sylemin en nemli tarihsel ncs konumundadr.285 Nietzschenin Tanrnn lm ile ilan ettii nihilizm, ncelikle, mutlak bir referans noktasnn olmadna iaret etmesi bakmndan, zelde post yapsalc genelde de postmodern sylemler zerinde olduka etkili olmutur. Sarupun da katld zere, birok post yapsalc dnr, doruluk ve duraan anlam dncesini bir yanlsama olarak grmesi, g istemini kavramna olan inanc, dionysosa yaama verdii nem ve siyasal ve toplumsal eitlik fikrine ynelik eletirileri nedeniyle Nietzsche ile buluur. Foucault, Nietzschenin dncelerini tandktan sonra, tarihselcilie ve hmanizme kar km, Lyotard da dil ve temsil kart tutumu ile yksnn sonunda Nietzscheci olumsallk ile karlamtr.
282

Nietzsche, yinin ve Ktnn tesinde, s. 15. Nietzsche, A. g. e. , s. 26. 284 Sarup, Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, s. 130. 285 Surber J. Paul, Culture and Critique, An Introduction to the Critical Discourses of Cultural Studies, Westviev Press, United States of America, 1998, s. 183.
283

157

Hegelci diyalektik felsefeyi enine boyuna irdeleyen Deleuze ise, bu konuda ilk ve gerek eletirmenin Nietzsche olduu kanaatine varmtr.286 Bat metafizik dnce geleneinin en belirgin zelliklerinden biri olan hmanizm, kendi kendini belirlemeye muktedir beeri bir zne kavramyla tarih sahnelerine kmtr. Vattimo ya gre, hmanizmin benlik bilincine sahip zne nosyonu, metafizik dncedeki sabit-deimez ebedi varlk kurgusuna tekabl etmektedir.287 Nietzsche, Tanrnn lm ilan ile birlikte, znenin sz konusu metafizik ve hmanistik doasn ak bir biimde tahrip etmi olur. Yine Nietzschenin nihilizm sorunu eklinde adlandrp, stesinden gelmeye alt durum, Tanr da dhil olmak zere her trl kendindelik fikrinin ve zne nosyonunun da sonunun geldiini iaret etmektedir. Bu anlamda Heidegger in, hmanizm ve metafizik arasnda tam bir mutabakat olduu ynndeki vurgularyla beliren felsefesi de anti-hmanistik bir karaktere sahiptir. Ona gre, beeri zneye yapt ar vurguyla, varlk ve var olan arasnda bir ayrma neden olan Bat metafizik dnce gelenei, varln unutulmasna sebebiyet vermitir. Heidegger e gre varlk yalnzca ve yaklak olarak, sklkla ortalama gndeliklii iinde kefedilebilir.288 Dnrn felsefesini, temel ontoloji olarak isimlendirmesinin altnda da, zne ve nesnenin birlii anlamnda varlkn blnmez btnl yatmaktadr.289 Heidegger in anti hmanizmi esasen, btn varlklarn dnda onlar anlamaya muktedir, merkezi bir zne kavramlatrmasnn karsnda olmak anlamnda ele alnmaldr.290 Benzeri bir yaklam, Gadamer in, ontolojik bakmdan zneyi ikincil hale getiren felsefi hermeneutiinde bulmak

286
287 288

Sarup, A. g. e. , s. 111.

Vattimo, Modernliin Sonu, s. 96. Murphy J. W. , Postmodern Sosyal Analiz ve Postmodern Eletiri, Paradigma Y. , stanbul 2000, s. 38-39. 289 West David, Kta Avrupas Felsefesine Giri, (ev. A. Cevizci), Paradigma Y. , stanbul 1998, s.221 290 Heidegger, Letter on Hmanizm, s. 251, 152.

158

mmkndr. Gadamer de Heidegger gibi, epistemolojiye kar ontolojiyi n plana kararak, znenin iinde meydana gelmi ortama dikkatleri eker.291 Bat metafizik geleneine ve zellikle onun hmanizmine kar kan bir dier akmda 1960l yllarda ortaya kan yapsalclktr. Yapsalc dnce, hmanizm eletirisinde, insan ve toplumsal fenomenleri dilsel ve toplumsal yaplar erevesinde anlamak gerektiini savunur. Bu balamda yapsalclk, zneyi, bilin d bir olgu olarak dilin, kltrn etkisinden bamsz alglayan, modern dnceyi reddederek, zneyi radikal bir biimde demi merkeziletirir.292 Dilbilimci yapsalc dnr Saussure, dilin kurallarnn temelinde derin yaplar olduunu ve bunlarn insani faillerden tamamyla bamsz olduunu iddia etmitir.293 Bizim dili deil de, dilin bizi konutuunu ifade eden Saussure, Kartezyen zne kavramnn paralanmasnda nemli etkide bulunur. Ayn ekilde Althusserde, bilincin oluturulmu bir ey olduuna ve insanlarn hmanizmin ileri srm olduunun aksine, bilincin zgr merkezleri olmadna iaret eder. Yapsalc dnce hmanizm eletirisi ve znenin demi merkeziletirilmesi vurgusu ile postmodernizme yaklam olsa da, znenin yerine yap kavramn yerletirerek, modernizmin yaam kart tutumunu devam ettirir.294 Sz konusu eksiklik, postyapsalc dnrler tarafndan tamamlanacak, yapsalclk hala varlk felsefesinin snrlar iinde kalrken, Postyapsalclk btnyle bir olu felsefesi kimlii kazanacaktr. Postyapsalclk, belli bir yap kavram kurmak bir yana, Nietzsche den hareketle, anlamlarn deien oyunundan kan mmkn olamayacan ilan ederek, dinamizmlerini bildirmitir.295 Modern dncenin hmanizmi, Kantn saf akln otonom znesi olmadan, ne bu dnyann ne de akn te dnyann alglanamayaca dncesine atfla olumutur. Postmodern dnrlere gre znenin oluumu ise,
West David, A. g. e. , s. 226. Best ve Kellner, A. g. e. , s. 35. 293 Sim Stuart, The Routledge Critical Dictionary of Postmodern Thought, Routledge, New York 1999, s. 365. 294 Best ve Kellner, A. g. e. , s. 37. 295 West, A. g. e. , s. 249.
292 291

159

btnyle znenin dnm ve karar alm alannn dndaki etmenlerle gerekletirildiine inanmaktadr296. Bu noktada Deleuze, eylem ve z bilin diye nitelenen eylerin, bir tr bilin d tarafndan belirlendiini ileri srerek, zne merkezli felsefeleri iddetle eletirir.297 Deleuze ve Guattari sz konusu dn sistemlerini olutururken kendilerine temel dayanak noktas olarak Nietzscheci bir perspektifi almaktadrlar. Sarup da, Deleuze ve Guattarinin Anti-Oedipus adl almalarndaki izofren kavramnn iaret ettii retken arzu sylemine dikkat ekerek, onlarn Nietzscheci g istemi doktrini ile balantlarn isabetle vurgular.298 Tod Maye gre de, Nietzschenin igdlere verdii nem ve bilin d zerindeki srarnn, g istemi nosyonuyla birlikte Deleuze ve Guattari zerinde olduka byk bir etkiye sahiptir.299 Deleuze ve Guattariye benzer bir yaklam Lyotardda da bulmak mmkndr. Lyotard, tpk Nietzsche gibi, Platondan beri Bat dnce gelenei tarafndan duyularn kmsendii ve deersizletirildii kanaatindedir bu balamda eserlerinde Deleuze ve Guattarinin arzu felsefesini ycelttii grlr.300 znenin kurulan bir ey olduuna dair post yapsalc iddia Foucaultun anti hmanizmine de damgasn vurmutur. Foucault, znenin verili olarak deil, deiik epistemolojik ve siyasal pratikler iersinde tarihsel olarak olutuu inancndadr ve insanlar zneler olarak oluturan srelerin beraberinde kanlmaz olarak tahakkm de getireceini ifade eder.301 Foucaulta gre, kurumlar tarihsel olarak oluturmu olduklar zneler zerindeki belirleyiciliklerini, bilgi kavram vastasyla gerekletirmektedirler. Tam da bu noktada Nietzsche, Deleuze ve Foucault arasndaki benzerlikler gzler nne serilir. Foucault, gnmzn sorununu, bir dnce biimi sorunu olarak tespit eder ve bata siyaset, felsefe ve etik olmak zere, yaamn btnyle kuatlm olduundan bahsetmektedir. Bu anlamyla
296 297

May Tod, A. g. e. , s. 90-95. May Tod, A. g. e. , s. 99-100. 298 Sarup, Post- Yapsalclk ve Postmodernizm, s. 119. 299 May Tod, A. g. e. , s.86-87. 300 Best ve Kellner, Postmodern Teori, s. 183-184. 301 Foucault, zne ve ktidar, Seme Yazlar 2, s. 58.

160

ifade edilen sorundan kurtulmann ancak, hem devletten hem de onunla ilgili olan bireyletirme eklinden kurtarmakla mmkn olabileceini savunur.302 Nietzschenin modern ideolojileri Hristiyanln sekler bir formu olarak grmesi gibi Foucault da modern devletin Hristiyanlktan alm olduu pastoral iktidar biimi ile bireyselleme tekniklerinin ve btnletirme srelerinin ortak zeminini tesis ettiini dnmektedir.303 Modernizme postmodern ynelik arka anti hmanist tepkiler, onun tahakkme, felsefesine normalizasyona ve tekbiimlilie yol aan srelerini aa kard lde, etiin plannda bulunan Nietzschenin yaklalacaktr. Modernizmin evrensel insan doas kavray, kendisi ile ayn gelime seviyesinde olamayanlar a d, gelimemi ya da az gelimi olarak niteleyerek, totalletirici sylemi ile gizil bir tahakkm oluturur.304 Sz konusu srete, dayatlan evrensel kimlik lehine, insanlarn kendilerini ifade ettii farkl kimlikler ortadan kalkmaya mecbur braklacaklardr. Postmodern dnce asndan kimlik, gerekte var olmayan krlgan ve elikili bir olgudur. Bu balamda insani zne, tamamlanmam bir sre iinde olan, kimlii dil iersinde oluan bir varla tekabl eder. Ayrca kimlik her zaman insann olmad ile ilikilendirildii iin, farkllk iinde ve onun sayesinde anlalabilmektedir.305 Laclau; Derida, Foucault ve Lacan ile balayan izgide ilerleyerek, zcln btn formlarna kar kan bir felsefe ina etmitir. Ona gre, her trl homojenlik zgrlk kartdr ve toplum bir btn olarak alglanmaktan ziyade bir kme ya da yekn olarak alglanmaldr. Bundan dolay Lacau, gce kar kmaz, nk g, zgrln olmazsa olmaz kouludur.306 Tanrnn lm ile modern zne kavramnn paralanmas, monist etik yerine postmodern oulculuu ortaya karmtr. Falzon a gre, Nietzsche ve onu ada dnyaya tayan Foucaultdaki anti hmanizm, insann reddini

Foucault, A. g. e. , s. 68. Foucault, A. g. e. , s. 66. 304 N. Gle, Bat D Modernliin Kavramsallatrlmas Mmkn m? , Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, (Defter ve Toplum ve Bilim Ortak alma Grubu) , Metis Y. , stanbul 1998, s. 324. 305 Sarup, Identity, Culture and The Postmodern World, s. 47. 306 Sarup, A. g. e. , s. 54-56.
303

302

161

deil, bilakis bu dnyann tam ortasnda duran somut insan varln imgelemektedir.307 Nietzsche ve postmodern dncenin perspektivizminin temellerini atacak bir ekilde, olgu diye bir ey olmadn, her eyin kavranabilmesi imknsz, ele avuca gelmez bir ak iersinde bulunduunu, buna karn grece en dayankl eylerin kanlarmz olduunu308 ifade ederken, bilimde dhil olmak zere, her trl insani etkinliin yorumdan ibaret olduunu nemle vurgulamtr. Ksaca metin, deiime srekli bir biimde ak olarak yazardan tamamen bamszdr: Pahalya mal olur lmszlk, karl olarak birok kez lr daha yaarken insan. Byk iin almas dediim bir ey daha vardr benim; her byk i, yapt ya da edim, bir kez tamamland m, o an yapcsna kar oluverir. O zaten bu ii yapt iin gten dmtr.309 Nietzschenin metnin yoruma ak ve deiken tabiat ilgili sz konusu vurgular, ada hermeneutik dncenin oluumunda nemli bir etkiye sahip olmutur. Bu anlamda Gadamerin hermeneutiine gre, yorumcunun etkin ve yaratc katlm olmakszn anlama eylemini mmkn deildir.310 Ona gre hermeneutiin grevi, sadece konumaya ve yazya deil, hatta tm insani yaratmlara anlamn sokulmu olduundan hareketle, bu anlam yeniden okumaktr. Gadamerinkine benzer bir yaklam Karl Manheimda da bulmak mmkndr. Ona gre de, bilgi olarak niteleyebileceimiz her ey, balamsallk iersinde bir anlam kazanabilmektedir.311 Postmodern dnrlerin hemen tamam, hakikatin, bir ama veya ideal olarak konumlandrln reddederler. Onlara gre hakikat, modern dncenin en zgn ifadesidir ve modern dncede evrensel bilginin gerekletirilmesi hakikat vastasyla olur.312 Nietzscheye gre, realitenin
307 308

C. Falzon, Foucault ve Sosyal Diyalog (ev. H. Arslan) , Paradigma Y. , stanbul 2001, s. 22. Nietzsche, The Will to Power, s. 327. 309 Nietzsche, Ecce Homo, s. 111. 310 Gadamer, Hermeneutik, (ev. D. zlem) , Hermeneutik zerine Yazlar, Ark Yaynlar, Ankara 1995, s. 23-25. 311 S. Hekman, Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik, (ev. Hsamettin Arslan-Bekir Balkz) , Paradigma Y. , stanbul 1999, s. 83. 312 Rosenau, A. g. e. , s. 134.

162

geleneksel metafizik nosyonu ve hakikatin ona tekabl eden anlam ortadan kalktktan sonra, metafiziin hakikati bir daha kefedebilmesi mmkn deildir. Bundan byle yaamn amac, fenomenal olann yorumlanamaz karakterini kabul etmek ve yaama koulsuz evet demek olacaktr. nl filozof asndan bylesi bir olumlamay gerekletirebilecek yegne g sanatta gizlidir. Bu noktadan hareketle her tr temelcilii kapsam dna iten postmodernizm, Nietzschenin yzeyselliin nemine ve estetizme dair grlerini olduu gibi benimser ve kendisini hakikat ve bilgi konusunda pheciliin, greceliin ve tikel hakikat anlaynn merkeze alnd bir felsefe olarak sunar. Nietzsche ve postmodernizm balamnda, tm kavramlar ve bilme etkinliklerinin tamam yorumdan ibaret olduundan dolaydr ki, anlam diye tanmlanabilecek her ey, dilsel ltlerden arnm perspektiflerden ibarettir.313 Nietzsche asndan modern bilginin mutlak hakikat dncesinin arka plannda g isteminin en kurnaz ve aldatc grn bulunmaktadr. Ona gre, kendisini ele geirmeye zorlayan bir drt olmakszn, hibir bilginin var olabilmesi mmkn deildir.314 Dolaysyla bilgi istei ve bilme istemi, g istemine yani olgusalla egemen olup, onu kendi hizmetine alma igdsne baldr. Bu noktadan hareketle, Foucault da Nietzscheci jeneoloji metoduna bavurup, onu gelitirmek suretiyle, bilgi ile gcn ayn eye tekabl ettii hipotezini ortaya koymaktadr.315 Foucault un jeneolojik analizler yoluyla varm olduu nokta, ilk izleri Nietzsche de bulunan, yeni bir ykma stratejisi olan yap bozum yntemiyle buluur. Sz konusu yntemin postmodern en nemli temsilcisi sfatyla Derrida, metinsel analizin karmak ve zgl bir metodu sayesinde, insan bilincinin temellerini kurmaya ynelik, sz merkezli giriimleri yap bozumuna uratr. Derridann ayrcal, Nietzsche ve

313

Martin, A. g. e. , s. 141. Heler Eric, The Importance of Nietzsche, The University of Chicago Press, Chicago and London 1998, s. 8. 315 Sarup, Identity, Culture and The Postmodern World, s. 72.
314

163

Heideggeri bat metafizik eletirisi izleinde takip etmesinin yannda, eletirinin bildik ama ve metotlarn tahrif etmesinde yatmaktadr.316 Sonu olarak; her tr temel ve hakikat fikrinin deer kaybettii ve metafiziin zlp paraland postmodern dnemde, dnce faaliyeti de ciddi bir deiiklie uram grnmektedir. Nietzschenin uzun zaman nce ifade ettii gibi, dncenin grevi artk eletiri deil, ykma olarak yeniden belirlenmelidir. Bilgi ve hakikat iddiasyla ortaya kan tm felsefelerin, dilin hkimiyet alan iersinde, insan paralayp, onun yaratcln yok ettiini dnen, Nietzsche; Modernizmin rotasn keskin bir biimde postmodernizme eviren, ilk ve en nemli urak noktas konumundadr.

316

Appleby Joyce, Covington, Elizabeth and Friends; Knowledge and Postmodernizm in Historical Perspektive, Routledge, Great Britain, 1996, s. 435.

164

SONU
Nietzsche, Bat felsefe ve dnce tarihi iinde, grleri en ok tartlan filozoflardan biridir. Kimilerine gre o, lmn ilan ettii Tanr yerine insan (st insan) ikame ettii iin modern felsefenin varabilecei en u noktay temsil ederken, kimilerine gre de, modern dncenin temellerini yerinden edici ykm felsefesiyle, modernizmin sonuna, dolaysyla, yeni bir dnce ann balangcna iaret etmektedir. Bir ksm dnr ve yorumcular Nietzscheyi, yaam ve varlk yanls bir filozof olarak grp onaylarken, bazlar ise onu, modernizmin idealleri asndan tehdit edici olarak alglayp, irrasyonalist ya da sadece, etik bir bilgelik teorisi gelitirmi bir tr mistik olarak niteleyip, dnce tarihinin dna itmeyi tercih etmilerdir. Nietzsche zerinde yaplan tartma ve yorumlarn bylesine geni bir eitlilii ve farkl ular bir arada barndrmas, onun, yaptlarnn estetizme olan ballndan, oulcu karakterinden ve sistem kar tutumundan kaynaklanan kolay anlalr bir yap ihtiva etmeyiindendir. Benim amdan Nietzscheyi ekici klan yan ise, 20. yzyl sanat ve dncesinin en zgn ve yaratc ynlerini temsil etmesinden te, yaam ve kiiliinde ikin olan, hayranlk uyandrc o ykm cesaretinin, dnsel plandaki yansmalardr. Nietzsche sradan bir filozof deildir; gemile hesab dnce tarihinin neredeyse en bandan itibaren balar, gelecek vizyonu ise snrlar belirsiz bir kuatclkla, bugn oktan amtr. Yaptlar canldr; tek bir aratrmacnn inceleme srecinde bile, birok deiik anlam farkllamalarna rastlamak mmkndr. Bu yzden filozofun metinleri, tpk bir sanat yaptnda olduu gibi, her yeni yorumcusuyla birlikte yeni bir yaam olana yakalamaktadr. Nietzsche, bugn iin belirleyici, fakat ayn zamanda, gelecek ykl bir dnrdr; kendi ann tm deneyim, bilgi ve kayglarn, kendine has bir tarzda yaamtr. Bir takm adalarna gre o, yeni fikirler bulamamtr.

165

Bana kalrsa, daha nemli olan baarm; fikirleri dnyaya getirmekle ykml olan ncllerinin ve adalarnn kendilerine hi sormadklar u zor soruyla; nasl yaanr bu fikirlerle sorusuyla yzleebilmitir ve sz konusu sorunun cevab ile hemen daima bir gelecek misyonu ve vizyonu yklendii aktr. Radikal filozof, daha nce hi kimsenin cesaret edemedii bir biimde, insanla en byk dersini vermitir. Ona gre insan artk idrak etmelidir ki; kendisi doast bir gcn deil, bu dnyann anlamdr. Bylelikle, Nietzsche, gereklii katlanlr klacak yce olann nvelerini, gerekliin kendisi iersinde aramtr. Onun asndan, insann ulamaya alt akn tanrsal bir tz olmamaldr ve artk kendisi iin insan, kendi gerekliinden yce bir mevcudiyet biimi dourabilmelidir. Bu anlamda Nietzsche, iki kelimelik o nl veciz ifadesi olan, Tanrnn lm dictumuyla yeni bir ontoloji, epistemoloji ve etik temel ina etmi, modernizmin rotasn keskin bir darbeyle, postmodernizme doru evirebilmitir. Nietzschenin gnmzden yzyldan fazla bir sre nce sorduu sorulara, ada tarihin, olaylarn ve evrenin verdii, ak ya da dolayl yantlar izlendiinde, filozofun szleri ve dnceleri, gerek anlamda onu dinlemeyi baarabilen herkes iin vurucu bir zellik kazanmaktadr ve sanrm neden Nietzsche? Sorusunun cevab, benim amdan tam da bu noktada sakldr. Bize gre Nietzsche, modern ada bir filozofun varoluunun en yksek rneini sunmu, hayatn ve eserlerini tek bir noktada, kendi benliinde toplamay baarabilmitir. Ona gre, kendisine dek tm filozoflar asla nesnel olann deil, bilakis znel olann bilinsiz szcleri olmulardr. Oysaki modern olmak bunun farkna varabilmektir ve bu yzden Nietzsche, moderniteye ait felsefi varoluun ilk ve en hakiki rneidir. Nietzsche; modern dncenin alglan biiminin en azl dman olmakla birlikte, kelimenin gerek anlamyla tam bir moderndir. Bundan trdr ki kendisinin; kendi anda olduu gibi, gnmzde de hala zaman gelmi deildir. Onun felsefi varoluu, bir felsefe retmeninin, dnsel yaam da, rutin bir felsefi kariyerin tam aksidir. Nietzsche iin hakiki bir felsefi varolu,

166

yaayan ve emredeninkidir. Gerek filozof, yeni deerleri saptar, toplumu balayan eski ve rm prangalar skp atar; onun grevi gereklilie boyun emek deil, neyin gerekli olduuna karar vermektir. tiraf etmeliyim ki, Nietzscheyi dinlemek, yle pek de kolay bir dnsel faaliyet deildir; Oliver Reboulun da isabetle belirttii gibi Nietzsche, hibir zaman allm anlamda bir dnr gibi kendini ifade eden bir yazar olmamtr. Nietzschenin yaptlar herkes iin deildir nk Nietzsche ortak deer deildir. Esasen Nietzscheye ynelimimin, onun kendisini tanmlad nedenleri zerinde soru sorabilenlerden deilim ben ifadesinde gndermede bulunduu itki olan, dolaymsz bir igd dnda, herhangi bir nesnel dayana da bulunmamaktadr. Lakin bu noktadan hareketle Nietzscheyi anlama giriimimin, filozofun hsl etmi olduu salt bir kiisel merak barndrd yanl kansna varlmamaldr nk Nietzsche, bu minvalde dnen herkes iin, tercih edilebilecek en kt geici heves, akla gelebilecek en zor ve kaotik dnsel seimdir. Zira Nietzsche tehlikelidir ve tehlikesi, onun insann snrlarn olduka zorlayan dnce gcnde yatmaktadr. Bununla birlikte, Nietzscheye, bilimsel dncenin ciddiyet ve katlndan bir ka biimi anlamnda ya da artk inanmaktan aciz kaldmz, tedavisi yarm kalm bir dinin boluunu doldurmak maksatl veya daha ileri giderek, tm anti demokratik duygularmz tatmin etmek zere geerli bir teorik zemin aray ile ynelen yaklamlar ve sonular da olmutur. nl filozof irrasyonalistlerin sna olarak grlm, Zerdt imgesi ile anlatmaya altklar bir din olarak benimsenmi ve st insan kavram ise Alman Nasyonal Sosyalizminin teorik hakllatrma programlar erevesinde kullanlmtr. Esasen, Kaufmannn kitabnda zenle rtt tm bu atflarn ardndaki yegne neden, Nietzschenin dncelerindeki maniple edici gcn, tam da totaliter sylemlerin ihtiya duyduu trden, kitleleri harekete geiren ve etkileyen potansiyel bir ekicilik barndrmasdr. te bu nedenledir ki, nl filozofun dnceleri, kendi vasiyetinin tam aksine, anarizmden faizme kadar birbirinden fakl ve bamsz birok odak

167

tarafndan suiistimal edilmitir. Sz konusu g, Savaterin nl Nietzsche tarifinde u ekilde belirmektedir: bir adam deil bir dinamitti o. Ate pskren bir yldrm gibi tm bir evrensel tarihi ortadan ikiye ayrmak, insanln projesini, bilinli ve toplu yaamasn parampara etmek isteyen bir dinamit317 Rortrynin de ifadesiyle Nietzscheci sylem, garipliin gcyle, bizi eski benliimizden karmak, yeni varllar olmamza yardmc olmak zere tasarlanm slah edici ve gl bir sylemdir318 Bylelikle Nietzsche, insann ekstasis kapasitesini yani; iinde bulunduumuz durumlar ama, zamann ve meknn belirleyicilii ile snrl benliklerimizin dna kabilme hususundaki yaratc yeteneimizi, tevik etmeye almtr. Dolaysyla, ekstasis kavram, ahlaki varlklar olarak eylemimizi salayan ve zerinde eylemde bulunduumuz kiilerde kendimizi grmemize imkn veren bir ey olarak aa kar ve eitli nedenlerle toplum bilimleri alanndan dlanm, insan bilimleri alannda da bastrlm, son derece nemli bir projedir. G istemi doktrini ve estetik yaratmda ifadesini bulan sz konusu proje, Nietzschenin nihilizm sorunu ile mcadele felsefesinin temel aralarndan biridir. nl filozofun amalarndan biri de, aydnlanmada ancak sanat ve dinde yer bulabilmi olan bu yaratc eylemi, estetizmle birletirerek dnce alanna geri kazandrmaktr. Dnrn, dnyann kendi kendini douran bir sanat yapt olduu fikrinin arka plannda da bizzat, eyleme ynelik bu estetik yaratm sreci ve istemi bulunmaktadr ve Postmodernist Nietzsche tam da bu noktadan hareketle temellenir. Nietzschenin siyaset teorisi ve felsefesine ilikin grleri, yaygn kanlarn aksine, modernizme dair politik eletiriler ile snrl deildir. Tm felsefi anlatm sresince dnr, merkezi olarak nihilizm sorunundan balayan deerlendirmeler yapt iin, birey ve siyasalarn bireylere etkileri konulu analizler, ncelikli olarak gze arpmaktadr. Sz konusu tutuma,
317 318

Savater Fernando, Nietzschenin deas, (ev. Saliha Nilfer) , letiim Yaynlar, stanbul 2008, s.

16 Richard Rortry, Nineteenth Century Idealism and Twentieth Century Textualism , The Monist, University of Minnesota Press, 1981, s. 155-174

168

Nietzschenin grlerinin kapsamnn genilii ve belirli bir sistem iinde sunulmay da eklendiinde, birtakm yorumcular, kendisinin politik bir dnr olmad yanl kansna ulamlardr.* Gerekte, filozofun nihilizm sorunu ile mcadelesi ve felsefesinin tm, salt bireyin kendini ama noktasna indirgenebilecek ve isel bir etik ile snrlandrlabilecek bir savam deildir. Bununla beraber, Nietzschenin siyasal eletirileri, kendi tarihsel dneminin mevcut demokratik hareketleri ile alakaldr ve bu grleri gnmz demokrasi anlayndan hareketle retrospektif olarak yarglamak olduka byk bir hakszlk olacaktr. Nietzsche, yaad dnemin iki bin yllk Bat metafizik dnce ve kltr geleneinin rme-decadence evresine tekabl ettii kanaatindedir ve bu anlamda filozofun, baya olarak nitelendirdii ve uzak durulmasn salk verdii ey, politikann kendisi deil, decadence politik kavraytr. Nietzschenin politik felsefesiyle, bir btn olarak onun felsefesinden karlabilecek politik sonular birbirinden ayrmaya ynelik bir giriim, metni yazarn deerleri ile okuma zorunluluunu dlayan, post modern gr gereince de dorudur. Tam da bu noktada, sz konusu okuma, gerek takipilerinin kendisini yadsmay gze alabilenler olduunu beyan eden Nietzschenin de hakl isteidir.319 Filozofun arasndaki politik aklktan dnceleriyle, hareket eden g felsefesinin politik sz sonular konusu Warren; Nietzsche

olduunda, bir dnrn politik yarglarnn, o dnrn felsefesini yansttna ilikin metodolojik yargnn terk edilmesi gerektiini iddia etmitir. Warrena gre, Nietzsche pre-modern politik yarglar nedeniyle, post modern nitelie sahip felsefesinin politik sonularn ihmal etmi bir filozoftur.320

Kaufmann, Thile ve Rortry gibi yorumculara gre, Nietzschenin merkezi ilgisi, kamusal meselelerden ziyade bamsz bir zel alana ait kiinin kendini yaratmas zerine olduu iin politik bir dnr deildir. Bkz. Rortry, Olumsallk roni ve Dayanma, Ayrnt Yaynlar, stanbul 1995, s.14-20; Thile, a. g. e. , s. 224; Kaufmann, a. g. e. , s. 412. 319 Nietzsche, Ecce Homo, s. 12. 320 Warren, Nietzsche and Political Thought, s. 208-210

169

Bu balamdan hareketle bir btn olarak Nietzschenin felsefesi; genelde ada politik dnce zerinde, zelde de demokrasi teorilerine ilikin gncel tartmalarda, filozofun ifade ettiklerinin olduka tesinde almlara sahiptir. Nietzschenin, anti eitlikilii, bireyci plralist etii ve perspektivizmi ile anlamlandrd agonistik demokrasi modeli, gnmz liberal demokrasilerinin, ounluun tahakkm edici ve niteliksizletirici vasflarna atfen beliren temsil krizi gibi ilevsel tkanklklarna k tutacak mahiyettedir. Buna karn Nietzschenin, tarihin onaylanmas ile ekillenen politik dncesi, nihai noktada sunmu olduu aristokratik toplum modeli ile tarihsel srecin kontrol altna alnabilecei ynndeki modern kanaati paylaarak, ilk tutumundan uzaklam olduunu belirtir. Bylelikle Nietzsche, tpk etiinde bireyin varln, oluu kendi deerlerini empoze ederek kontrol altna almaya alan istem zerinde temellendirdii gibi; politik dncesini de, siyasal toplumun varln, yasa koyucu sanat filozofun zaman kontrol etme abas zerinde temellendirir. Nihilizm sorunu ile mcadeleyi dnsel merkezi olarak tayin eden Nietzschenin politik nerisinin eletirebileceimiz bir dier yan da sz konusu sbjektivite sorunu ve teleoloji kart olarak kt yolun sonunda kendisinin de amasal bir sylem gelitirdii izlenimidir. Son tahlilde Nietzsche nin sbjektivizmi; Apelle referansla,321 bnyesinde barndrd hem Stoac otari ve hem Aristocu ortak topluluk nosyonunun elimesini nleyecek, fazlaca bir bilgi vermeyiinden kaynaklanr. lki bireyin kendine ynelik ilgisi ve kendi btnln salama srecine iaret ederken, ikincisi, salkl bir toplum iin gerekli olan politik kltr var klacak ortaklk kavramna atfta bulunur. Ek olarak, bize gre Nietzschenin nihilizmle mcadele felsefesinin ve politik nerilerinin gncel almlarn snrlayacak olan bir dier husus da; gelien teknolojinin insanlarn varlkla balantsn koparan ve onlar birbirinden ayran yannn, dzleyici ve niteliksizletirici vasflarn gzden karm olmasdr.
321

Apell Friedrick, Nietzsche Contra Democracy, Cornell University Press, Ithaca and London 1999, S. 13-14.

170

Buna ramen, iaret ettiimiz eksiklikler, Nietzschenin postmodern siyaset felsefesi ve teorisi asndan ok nemli olacak olan dier dnceleri lehine rahatlkla bertaraf edilmeye deer bir nitelik arz etmektedir. Ayrca; sz konusu karmn haklln savunmak adna, her dnrn, kendi yaad dnemin talep ve skntlar karsnda gsterdii zgn yaamsal tavrn, onlarn fikirlerine ynelik yorumlarmz gelitirmek ve deerlendirmek iin ilk ve en temel balam olduu unutulmamaldr. Bu anlamda, bizim almamzn en nemli zgl sonularndan biri de, postmodern dncenin estet Nietzschesi ile bir politika filozofu olarak siyasal Nietzsche arasnda, u ana kadar algland biimiyle bir araya getirilemez ve alamaz gibi grnen bir uurum yerine, kesinlikle sezilebilir ve gnmz asndan fonksiyonel olan balantlarn varln gzler nne sermektir.

171

KAYNAKA
AIKEN, Henry D., The Age of Ideology, The New American Library, Inc., New York 1956. APELL, Fredrick, Nietzsche Contra Democracy, Cornell University Press, Ithaca and London 1999. APPLEBY, Joyce; Covington, Elizabeth and Friends.: Knowledge and Postmodernizm in Historical Perspectiv, Routledge, Great Britain, 1996. ARENDT, Hannah, nsanlk Durumu, (ev. B. S. ener), letiim Yaynlar, stanbul 1994. ARENDT, Hannah, Gemile Gelecek Arasnda, (ev. B. S. ener), letiim Yaynlar, stanbul 1994. ASHLEY, David, History Without a Subject The Postmodern Condition, Westview Press, United States of America, Colorado, 1997. BADIOU, Alain, Etik, (ev. Tuncay Birkan), Metis Yaynlar, stanbul, 2004. BATAILLE, Georges, Nietzsche zerine, (ev. Mukadder Yakupolu), Kabalc Yaynlar, stanbul, 1998. BAUDRLLARD, Jean, llzyon, Yitirilen llzyon ve Estetik, (ev. Ouz Adanr), Dou Bat, Say 19, F.S.K. Yaynlar, Ankara, 2002. BAUDRLLARD, Jean, Simlarklar ve Simlasyon, (ev. Ouz Adanr), Dokuz Eyll Yaynlar, zmir, 1998. BAYKAN, Fehmi, Nietzschenin Felsefesi, Kakts Yaynlar, stanbul, 2000. BEHLER, 1991. BENHABB, eyla, Modernizm, Evrensellik ve Birey, (ev. Mehmet Kk), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999. BERGOFEN, Debra B., Perspektivism Without Nihilism, Nietzsche as Postmodernist (Ed. Clayton Koelb), The State University of New York Press, 1990. Ernst, Confrontation, (Derrida/ Heidegger/ Nietzsche), (Translated by; Steven Taubeneck), Stanford University Press, California,

172

BERKOWTZ, Peter, Bir Ahlak Kartnn Etii, (ev. Ertrk Demirel), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2003. BERLN, Isaiah, ki zgrlk Kavram, (ev. Mehmet Saygl-Enis Oktay), Cogito, Say 15. BERTENS, Hans, The Idea of Postmodern, Routledge, USA and Canada, 1995. BEST, Steven, The Politics of Historical Vision: Marx, Foucault, Habermas, Guilford Press, New York-London, 1995. BROWN Richard, Harvey, Postmodern Represantations, University of Illinois Press, Urbana and Chicago, 1995. BEST, Steven, KELLNER Douglas, Postmodern Teori, (ev. Mehmet Kk), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998. BOTTON, Alain, Felsefenin Tesellisi, (ev. Banu Telliolu Altu), Sel Yaynclk, stanbul, 2004. CEVZC, Ahmet, Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 1999. CEVZC, Ahmet, Metafizie Giri, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2001. CONNOLY, William E., Kimlik ve Farkllk, (ev. Ferma Lekesizaln), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995. CONNOLY, William E., Beyond Good and Evil: The Ethical Sensibility of Michel Foucault, Political Theory, Volume 21, No: 3, Austos 1993, s. 374. CONNOLY, William E., Political Theory and Modernity, Cornell University, Press, Ithaca and London, 1993. CONWAY, Daniel, Nietzsche and The Political, Routledge, London and New York 1997. COPLESTON, Frederick, Felsefe Tarihi VII-II: Nihilizm ve Materyalizm, (ev. Deniz Canefe), dea Yaynlar, stanbul, 1998. COPLESTON, Frederick, Friedrich Nietzsche: Philosopher of Culture, Burns Oates and Washbourne LTD., 1942. DEM, Ahmet, Bir mkn Olarak Modernite, letiim Yaynlar, stanbul, 1997. DEM, Ahmet, Aydnlanma Dncesi, letiim Yaynlar, stanbul, 1997.

173

DANNHAUSER, Warner, J., Friedrich Nietzsche, The History of Political Philosophy, (ed. Leo Strauss and Joseph Cropsey), The University of Chicago Press, London, 1987. DANTO, Arthur, Nietzsche, (ev. Ahmet Cevizci), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2002. DEAR, Michael, The Spaces of Postmodernity, Multiculturalism Difference and Postmodernism, (ed. Gordon L. Clark, Dean Forbes and Roderick Francis), Longman Cheshire, Malaysia, 1993. DELEUZE, Gilles, Nietzsche and Philosophy, (Translated by; Hugh Tomlison), The Athlone Press, New York, 1989. DERRDA, Jacques, Nietzschelerin leni, (ev. Ali Utku-Mukadder Erkan), Otonom Yaynclk, stanbul, 2007. DETWILER, Bruce, Friedrich Niezsche and The Politics of Aristocratic Radicalism, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1990. EAGLETON, Terry, Estetiin deolojisi, (ev. Hakk nler), zne Yaynlar, stanbul, 1998. FALZON, Christopher, Foucault ve Sosyal Diyalog, (ev. Hsamettin Aslan), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2001. FEATHERSTON, Michael, Postmodernizm ve Tketim Kltr, (ev. Mehmet Kk), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1996. FOUCAULT, Michel, Ahlakn Dn, (ev. Osman Aknbay), zne ve ktidar, (der. Ferda Keskin), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. FOUCAULT, Michel, Bir zgrlk Pratii Olarak Kendilik Kaygs Etii, (ev. Osman Aknbay), zne ve ktidar, (der. Ferda Keskin), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. FOUCAULT, Michel, Aydnlanma Nedir?, (ev. Osman Aknbay), zne ve ktidar, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. GADAMER, Hans, Hermeneutik, (ev. Doan zlem), Hermeneutik zerine Yazlar, Ark Yaynlar, Ankara, 1995. GELLNER, Ernest, Postmodernizm slam ve Us, (ev. Blent Peker), mit Yaynclk, Ankara, 1994.

174

GIDDENS, Anthony, Max Weber Dncesinde Siyaset ve Sosyoloji, (ev. Ahmet idem), Vadi Yaynlar, Ankara, 1992. GIDDENS, Anthony, Modernliin Sonular, (ev. Ersin Kudil), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1994. GLE, Nilfer, Bat-d Modernliin Kavramsallatrmas Mmkn m?, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, (Defter, Toplum ve Bilim Ortak alma Grubu), Metis Yaynlar, stanbul, 1998. HABERMAS, Jrgen, Demokrasinin Normatif Modeli, teki Olmak, tekiyle Yaamak: Siyaset Kuram Yazlar, (ev. lknur Aka), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002. HABERMAS, Jrgen, Rasyonel Bir Topluma Doru, (ev. Ahmet idemMehmet Kk), Vadi Yaynlar, Ankara, 1992. HABERMAS, Jrgen, The Philosophical Discourse of Modernity, (Translated by; Frederick G. Lawrence), The MIT Press, Cambridge, 1991. HATAB, Lawrence J., A Nietzschean Defence of Democracy, Open Court Publishing Company, Chicago, 1995. HAVAS, Randel, Nietzsches Genealogy, Cornell University Press, Ithaca and London, 1995. HAVAS, Randel, Who is Heideggers Nietzsche? ( On The Very Idea of Present Age), Heidegger a Critical Reader, (ed. H. Dreyfus and H. Hall), Basel Blackwell Ltd., Cambridge, 1995. HEIDEGGER Martin, Letter on Humanism, Pathmarks, (Translated by; Frank A. Capuzzi), Cambridge University Press, 1999. HEIDEGGER, Martin, Nietzschenin Platonculuu Tersine evirmesi, (ev. Oru Aroba), Cogito, Say 25, stanbul, 2001. HEIDEGGER, Martin, The Word of Nietzsche: God is Dead, The Question Concerning Technology and Other Essays, (Translated by; William Lovitt), New York, 1997. HEIDEGGER, Martin, Metafizik Nedir?, (ev. Yusuf rnek), Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1991.

175

HEIDEGGER, Martin, Nietzsche I: The Will to Power as Art, (Translated by; Dawid Farrell Krell), Harper and Row Publishers Inc., San Francisco, 1991. HEIDEGGER, Martin, Nietzsche IV: Nihilism, (Translated by; Frank A. Capuzzi), Harper Collins Publishers, San Francisco, 1991. HEIDEGGER, Martin, Zaman ve Varlk stne, (ev. Deniz Kant), A Yaynlar, Ankara, 2001. HELLER Eric, The Importance of Nietzsche, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1988. HORKHEIMER, Max, Akl Tutulmas, (ev. Orhan Koak), Metis Yaynlar, stanbul, 1994. FREDRC, Jameson, Postmodernizm, (ev. Nuri Plmer), Y. K. Y., stanbul, 1994. JASPERS, Karl, Nietzsche, (Translated by; Charles Wallraf-Frederick Schimitz), The University of Arizona Press, 1965. KANT, Immanuel, An Answer to the Question: What is Enlighment?, (Translated by; H. B. Nisbet), From Modernism to Postmodernism: An Anthology, (ed. Lawrence E. Cahoone), Blackwell Publishers. KAUFMANN, Walter, Nietzsche: Philosopher, Psychologist, Antichrist, Princeton University Press, New Jersey, 1974. KAUFMANN, Walter, nsan Anlamak II, (ev. Yaynlar, stanbul, 1997. KEYMAN, Fuat, Demokrasi, Topluluk ve Fark, Trkiyede Liberalizm Tartmasna Kuramsal Bir Katk, Trkiye ve Radikal Demokrasi, Alfa Kitabevi, stanbul, 2000. KEYMAN, Fuat, Kreselleme, Devlet, Kimlik/Farkllk: Uluslararas likiler Kuramn Yeniden Dnmek, Alfa Kitabevi, stanbul, 2000. KLOSSOWSKI, Perre, Nietzsche ve Ksrdng, (ev. Mukadder Yakupolu), Kabalc Yaynevi, stanbul, 1999. KUURADI, Ioanna, Nietzsche ve nsan, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1997. Aziz Yardml), dea

176

KK, Mehmet, Modernite Versus Postmodernite, Vadi Yaynlar, Ankara, 1994. KNG, Hans, Does God Exist?, (Translated by; Edward Quinn), St Jamess Place, London, 1980. KKALP, Derda, Politik Nihilizm Nietzscheci Tartma, Aktel Yaynlar, Alfa Akademi, stanbul, 2005. KKALP, Kasm, Nietzsche ve Postmodernizm, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2003. LEVNE, Peter, Nietzsche and Modern Crisis of the Humanities, State University of New York Press, Albany, 1995. LWITH, Karl, Martin Heidegger and European Nihilism, (Translated by; Gary Steiner), Columbia University Press, 1995. LYOTARD, J. F., Postmodern Durum, (ev. Ahmet idem), Vadi Yaynlar, Ankara, 1997. MACINTYRE, Alasdair, Etikin Ksa Tarihi, (ev. Hakk Hnler-Solmaz Z. Hnler), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2001. MAGEE, Bryan, Byk Filozoflar, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000. MARTIN, Glen T., From Nietzsche to Wittgenstein: The Problem of Truth and Nihilism in The Modern World, Peter Lang Publishing Inc., New York, 1989. MAY, Simon, Nietzsches Ethics and His War on Moralty, Oxford University Press, Oxford, 1999. MEGILL, Allan, Arln Peygamberleri, Nietzsche, Heidegger, Foucault, Derrida, (ev. Tuncay Birkan), Ayra Kitabevi, Ankara, 1998. MENGOLU, Takiyettin, Felsefeye Giri, Remzi Kitabevi, stanbul, 1992. MILLER, David, Blackwellin Siyasal Dnce Ansiklopedisi, (ev. Blent Peker-Nevzat Kra), Cilt II, mit Yaynlar, Ankara, 1995. MYERS, David, Marx and The Problem of Nihilism, Philosophy and Phenomenological Research, Volume 37. NEHAMAS, Alexandre, Edebiyat Olarak Yaam: Nietzsche Asndan, (ev. Cem Soydemir), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999.

177

NETZSCHE, Friedrich, Aforizmalar, (ev. Sedat Umran), Birey Yaynclk, stanbul, 2000. NETZSCHE, Friedrich, Ahlakn Soykt, (ev. Ahmet nam), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1998. NETZSCHE, Friedrich, Byle Buyurdu Zerdt, (ev. A. Turan Oflazolu), Asa Kitabevi, Bursa, 1999. NETZSCHE, Friedrich, Deccal, (ev. Hseyin Kahraman), Ynelim Yaynclk, Ankara, 1992. NETZSCHE, Friedrich, Ecce Homo, (ev. Can Alkor), Say Yaynlar, stanbul, 1997. NETZSCHE, Friedrich, Putlarn Alacakaranl, (ev. Hseyin Kaytan), Akyz Yaynlar, stanbul, 1991. NETZSCHE, Friedrich, nsanca Pek nsanca, (ev. Cemal Atila), Say Yaynlar, stanbul, 2003. NETZSCHE, Friedrich, yinin ve Ktnn tesinde, (ev. Ahmet nam), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1997. NETZSCHE, Friedrich, Yunanllarn Trajik anda Felsefe, (ev. Nusret Hzr), Kabalc Y., stanbul, 1992. NETZSCHE, Friedrich, Tan Kzll, (ev. Hseyin Saliholu-mit zda), mge Kitabevi, Ankara, 1997. NETZSCHE, Friedrich, Tarih zerine, (ev. Nejat Bozkurt), Say Yaynlar, stanbul, 2003. NETZSCHE, Friedrich, Tragedyann Douu, (ev. smet Zeki Eybolu), Say Yaynlar, stanbul, 2000. NETZSCHE, Friedrich, The Gay Science, (ev. Translated by; Walter Kaufmann), Random House, New York, 1974. NETZSCHE, Friedrich, The Will to Power, (Translated by; Walter Kaufmann- R. J. Hollingdale), Random House, 1967. NETZSCHE, Friedrich, Yunan Devleti, Yazlmam Be Kitap in Be nsz, (ev. Grsel Ayta), Say Yaynlar, stanbul, 2003.

178

NETZSCHE, Friedrich, On Truth and Lie in a Extra Moral Sense, The Portable Nietzsche, (Selected and Translated by; Walter Kaufmann), Penguin Books, New York, 1976. NIHISTANI, Keiji, The Self Owercoming of Nihilism, (Translated by; Graham Parkers), State University of New York Press, New York, 1990. OWEN, David, Maturity and Modernity, Routledge, London and New York, 1994. OWEN, David, Nietzsche, Politics and Modernity, Sage Publication, London, 1995. N, Sleyman Seyfi, Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Balamnda Milliyetilik, Alfa Kitabevi, stanbul, 2000. ZKAN, Senail, Nietzsche, Kaplan Srtnda Felsefe, tken Yaynlar, stanbul, 2006. PATTON, Paul, Politics and The Consept of Power in Hobbes and Nietzsche, Nietzsche, Feminism and Political Theory, (ed. Paul Patton), Routledge, London, 1993. PEARSON, Keith Ansell, Kusursuz Nihilist, (ev. Cem Soydemir), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998. PEARSON, Keith Ansell, Nietzsche Contra Rousseau: A Study of Nietzsches Moral and Political Thought, Cambridge University Press, New York, 1995. PIPPIN, Robert B., Modernism as a Philosophical Problem, Blackwell Publishers Inc., Cambridge, 1995. POLE, Ross, Ahlak ve Modernlik, (ev. Mehmet Kk), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. ROBNSON, Dave, Nietzsche ve Postmodernism, (ev. Kaan H. kten), Everest Y., stanbul, 2001. ROTRY, Richard, Olumsallk ve roni ve Dayanma, (ev. Mehmet KkAlev Trker), Ayrnt Y., stanbul, 1995. ROTRY, Richard, Essay on Heidegger and Others, Volume 2, Cambridge University Press, Cambridge, 1991.

179

ROSEN, Stanley, Nihilism: A Philosophical Essay, St Augustines Press, Indiana, 2000. ROSENAU, Pauline Marie, Post-Modernizm ve Toplum Bilimleri, (ev. A. Baki Gl), Ark Yaynevi, Ankara, 1995. RUSSEL, Bertrand, Bat Felsefesi Tarihi III, (ev. Muammer Sencer), Say Yaynlar, stanbul, 1996. SADLER, Ted, The Postmodern Politization of Nietzsche, Nietzsche, Feminism and Political Theory, (ed. Paul Patton), Routledge, 1993. SARIBAY, Ali Yaar, Postmodern Kapitalizm Olarak Globalizm ve 1980ler Trkiyesi, Modernitenin ronisi Olarak Globalleme, Everest Yaynlar, stanbul, 2004. SARUB, Madan, Identity Culture and The Postmodern World, (ed. Tasneem Raja), Edinburg University Press, Edinburg, 1996. SARUB, Madan, Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, (ev. A. Baki Gl), Ark Yaynevi, Ankara, 1995. SAVATER, Fernando, Nietzschenin Ideas, (ev. Saliha Nilfer), letiim Yaynclk, stanbul, 2008. SCHELER, Max, Hn, (ev. Abdullah Ylmaz), Kanat Kitap, stanbul, 2004. SM, Stuart, The Routledge Critical Dictionary of Postmodern Thought, Routledge, New York, 1999. SMTH, G. B., Nietzsche Heidegger and Transition to Postmodernism, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1996. STAUTH, G., TURNER, B. S., Nietzschenin Dans, (ev. Mehmet Kk), Ark Yaynlar, Ankara, 1995. STEINER, Rudolf, Nietzsche, zgrlk Savas, (ev. Sevin ekli), Omega Yaynlar, stanbul, 2004. STEINER, George, Heidegger, (ev. Sleyman Kalkan), Vadi Yaynlar, Ankara, 1996. STIRNER, Max, Ego and His Own, (Translated by; Steven T. Bington), Benj. R. Tucker Publisher, New York, 1907. STRAUSS, Leo, What is Political Philosophy, University of Notre Dam Press, Indiana, 1998.

180

STRONG, Tracy B., What Have We to Do With Morals? Nietzsche and Weber on History and Ethics, Politics and Modernity, (ed. I. Velody and R. Williams), Sage Publications, London, 1992. STRONG, Tracy B., Friedrich Nietzsche and The Politics of Transfiguration, University of Illinois Press, Chicago, 2000. SURBER, Jere Paul, Culture and Critique An Introduction to the Critical Discourses of Cultural Studies, Westview Press, USA, 1998. SUSAN, Hekman, Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik, (ev. Hsamettin Arslan-Bekir Balkz), Paradigma Y., ,stanbul, 1999. TANNER, Michael, Nietzsche, Oxford University Press, London, 1995. TAYLOR, Charles, Negatif zgrlk Anlaynn Yanlgs, (ev. zden Arkan), Cogito, Say 15. THIELE, Leslie Paul, Twilight of Modernity: Nietzsche, Heidegger and Politics, Political Theory, Vol. 22, No. 3, August 1994. THIELE, Leslie Paul, Nietzsche, Friedrich and The Politics of The Soul, Princeton University Press, Princeton and New Jersey, 1990. TOURAINE, Alain, Modernliin Eletirisi, (ev. Hlya Tufan), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1995. TURGENYEV, Ivan Sergeyevi, Babalar ve Oullar, (ev. Melih Cevdet Anday), Sosyal Yaynlar, stanbul, 1983. VATTIMO, Gianni, Modernliin Sonu, (ev. ehabettin Yakin), z Yaynclk, stanbul, 1999. VATTIMO, Gianni, Nietzsche: An Introduction, (Translated by; Nicholas Martin), Stanford University Press, California, 2001. VATTIMI, Gianni, The Transparent Society, (Translated by; David Webb), Polity Press, Cambridge, 1992. VATTIMO, Gianni, Nietzsche le Diyalog, (Denemeler 1961-2000), (ev. Durdu Kundak), Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2005. VILLA, Dana R., Beyond Good and Evil: Arendt, Nietzsche and the Aestheticization of Political Action, Political Theory, Vol. 20, No. 2, May 1992.

181

WARNER, Dannhauser, Nietzsche, Friedrich, The History of Political Philosophy, (ed. Leo Strauss and Joseph Cropsey), The University of Chicago Press, London, 1987. WARREN, Mark, Nietzsche and Political Philosophy, Political Theory, Vol. 13, No. 2, May 1985. WARREN, Mark, Nietzsche and Political Thought, The MIT Press, Cambridge and London, 1991. WEBER, Max, Sosyoloji Yazlar, (ev. Taha Parla), letiim Yaynlar, stanbul, 1996. WEST, David, Kta Avrupas Felsefesine Giri, (ev. Ahmet Cevizci), Paradigma Yaynlar, stanbul, 1998. WHITE, Hayden, The Value of Narrativity in The Representation of Realty, Knowledge and Postmodernism in Historical Perspectiv, Routledge, Great Britain, 1996. WHITE, Richard, Nietzsche and The Problem of Sovereignty, The University of Illinois Press, Urbana and Chicago, 1997. WISSER, Richard, stn nsan Grnrde mi?, Felsefe Arkivi, Say 27, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1970. WITTGENSTEIN, Ludwig, Felsefi Soruturmalar, (ev. Deniz Kant), Kyerel Yaynlar, stanbul, 1998. WOODWARD, Ashley, Nihilism and Postmodernism in Vattimos Nietzsche, Minerva- An Internet Journal of Philosophy, 6 (2002), s. 51-67. YAVUZ, Hilmi, Nietzsche ve Bengi Dn, Cogito, Say 25, stanbul, 2001.

182

EKLER
I- NETZSCHENN ESERLER Tragedyann Douu ya da Yunanllk ve Pesimizm: I. Bask 1872de yaplm, ilk bask yeniden Bir zeletiri Deneyi adyla 1886da tekrarlanmtr. aa Aykr Dnceler: Birinci Cilt: David StrauB, Dindar ve Yazar I.Bask 1873, kinci Cilt: Tarihin Yaam in Yarar ve Yararszl stne. I. Bask 1874, nc Cilt: Eitimci Olarak Schopenhauer I. Bask 1874, Drdnc Cilt: Richard Wagner Bayreuthda I.Bask 1876da baslmtr. nsanca Pek nsanca. zgr Tinlerin Kitab: I. Cilt I.Bask 1878de, II. Cilt, toplu olarak nsz ilave edilmi haliyle 1886da yaymland. nce; bir blm ayr bir kitap olarak eitli Grler ve zl Szler ile Gezgin ve Glgesi adyla 1879da; dier blm ise nsanca Pek nsanca. zgr Tinler in Bir Kitap. Ek: eitli Grler ve zl Szler adyla 1880 de yaymland. Tan Kzll. Ahlaksal nyarglar zerine Dnceler: I.Bask 1882de, nsz ilave edilmi yeni basm ise 1887de yaymland. en Bilim: I.Bask 1882de, nsz ilave edilmi yeni basm 1887de yaymland. Byle Buyurdu Zerdt: I.Blm 1883de, II. Blm 1883de, III. Blm 1884de yaymland. Bu blmn toplu basm 1886da bir araya getirildi. IV. Blm ise yazarn yalnzca arkadalar iin, salt krk nsha olarak 1895de, oaltlm olarak ise 1891de yaymlanabildi. yinin ve Ktnn tesinde. Bir Gelecek Felsefesini A: I. Bask, 1886.

183

Ahlakn Soykt stne. Bir Kavga Yazs: I. Bask, 1887. Wagner Olay. Bir Mzisyen Sorunu: I. Bask, 1888. Putlarn Alacakaranl. ekile Felsefe Yapmann Yollar: I. Bask, 1889. Nietzsche Wagnere Kar. Bir Ruhbilincin Yazlar: Nietzschenin Toplu Eserleri iersinde 1895de yaymland. Deccal. Hristiyanln Eletirisi zerine Bir Deneme: Nietzschenin tamamlanmam eseri G stenci iin ilk blmdr.1895de Nietzschenin Toplu Eserleri iinde yaymlanmtr. iirler: Nietzschenin Toplu Eserleriyle birlikte 1895de yaymland. Nietzschenin Toplu Eserler: VIII Cilt olarak 1895de Leipzigde yaymland. Bu kitabn ierii: Tragedyann Douu IV. Bask, aa Aykr Dnceler III. Bask, nsanca Pek nsanca I. Ve II. Cilt, IV. Bask, Tan Kzll II. Bask, en Bilim II. Bask, Byle Buyurdu Zerdt IV. Bask, yinin ve Ktnn tesinde V. Bask, Ahlakn Soykt stne IV. Bask, Wagner Olay III. Bask, Putlarn Alacakaranl III. Bask, Nietzsche Wagnere Kar, Deccal ve iirler den olumaktadr.

184

II-NETZSCHENN KRONOLOJS 1844 15 Ekim: Nietzsche, Leipzig'in gney batsnda Saksonya'da bir Prusya ky olan Rcken'de Karl Ludwig Nietzsche adnda papaz bir babann olu olarak dnyaya gelir. 1849 30 Temmuz: Babasn kaybeder. 1858: Naumburg yaknlarnda Almanya'nn nde gelen Protestan yatl okulu Schulpforta' ya kayt yaptrr. 1864 Ekim: Teoloji ve filoloji rencisi olarak Bonn niversitesine yazlr. 1865 Ekim: Nietzsche, Bonn'daki filoloji hocas F.W.Ritschl' in peinden Leipzig'e gider ve eitimine burada devam eder. Leipzig'de eski kitaplar satlan bir dkknda Schopenhauer' in bir kitabn bulur ve arkadalarna bundan byle bir "Schopenhauer' ci" olduunu aklar. 1868 8 Kasm: Nietzsche'nin Leipzig'de Richard Wagner'le tanr. 1869 ubat: Henz doktorasn tamamlamam olan Nietzsche, Ritschl' in tavsiyesi zerine Basel niversitesi klasik filoloji blmne gen yata retim grevlisi olarak atanr. 1869 17 Mays: Nietzsche'nin Wagner ve Cosima' ya Tribschen' de ilk ziyaretini yapar. 1869 28 Mays: Basel niversitesi'nde "Homeros ve klasik filoloji" zerine bir al konumas yapar.

185

1870 Austos: Nietzsche, Fransa-Almanya sava nedeniyle niversiteden izin alr ve gnll shhiye eri olarak cepheye gider. 1871 Ocak: Basel niversitesi felsefe krssne yapt bavuru geri evrilir. svire den zgn bir ekilde ayrlr. Nietzsche filolog olarak mesleinden giderek honutsuz olmaya balar, felsefeye ynelir. Bu yldan sonra bozuk salyla srekli bir mcadeleye girecektir. 1872 Ocak: lk kitab Mziin Ruhundan Tragedya'nn Douu yaynlanr. 1872 ubat - Mart: Basel' de "eitim kurumlarmzn gelecei" konulu halka ak seminerler verir. 1872 22 Mays: Nietzsche, Bayreuth Tiyatrosu'nun temel atma treni iin Bayreuth'a giden Wagner'e elik eder. 1876 Austos: I. Bayreuth festivalinde Wagner'le dostluu glgelenir. 1876 Eyll: Paul Ree ile birlikte Bayreuth' tan ayrlr. 1876 Ekim: Basel niversitesi salnn bozuk olduu gerekesiyle Nietzsche'ye bir yllk hastalk izni verir. 1878: nsanca, Pek nsanca adl eserinin ilk blm Voltaire'e adanmtr. 1878 3 Ocak: Wagner, Nietzsche'ye yeni yaymlanan eseri Parsifal' in bir kopyasn gnderir. 1878 Mays: Nietzsche Wagner'e yazd son mektupla birlikte "nsanca Pek nsanca: zgr Ruhlar in Bir Kitap" adl almasnn bir kopyasn gnderir. Wagner'den tamamen kopar.

186

1879: nsanca, Pek nsanca' nn ikinci cilt, birinci ksmn yazar. Nietzsche salnn bozukluu ne srlerek Basel' deki krssnden istifa etmeye zorlanr. Bundan sonraki on yl boyunca otel odalarnda ve pansiyonlarda yaayan yalnz bir gezgin olarak yaam srdrecektir. 1880: nsanca, Pek nsanca, ikinci cilt, ikinci ksm: Gezgin ile Glgesi yazlr. 1881: Tan Kzll, Ahlaki nyarglar stne dnceler yazlr ve Sils Maria'da ilkyazn geirir. 1882: en Bilim tamamlanr.125. aforizmada bir deli, Tanr'nn ldn aklar. 1882 Mart: Paul Ree Roma'ya gitmek zere Cenova'dan ve Nietzsche'den ayrlr, Roma'da Lou Salome ile tanr ve ona k olur. 1882 Nisan: Nietzsche Roma'ya gider ve Lou Salome ile tanr. Nietzsche birka gn sonra, nce Ree aracl ile daha sonra ahsen Salome'ye evlenme teklif eder. Teklifi geri evrilse de kendisi, Ree ve Salome arasndaki dnsel "menage a trois" ballktan honuttur. Ylsonunda Nietzsche, Ree ve Salome'den kopar ve kendisini, her ikisi tarafndan ihanetine uram hisseder. 1883: Byle Buyurdu Zerdt: Herkes ve Hi kimse in Bir Kitap, adl almasnn birinci ve ikinci kitaplarn yazar. 1883, 13 ubat: Wagner vefat eder. 1884: Nice'de Zerdt' n nc ksmn yazar.

187

1885: Zerdtn drdnc ve son blmn snrl sayda ve kendi bana yaymlatr. 1886: yinin ve Ktnn tesinde Gelecein Felsefesine Prelde tamamlanr. 1887: Yeraltndan Notlar n Franszca basks tesadfen eline geer ve bylece Dostoyevski'yi kefeder. 1887 10 Kasm: Ahlakn Soykt stne: Bir Polemik yazlr. 1888 Mays - Austos: Wagner olay; Dionysos Dithyramboslar' n bitirir (1891'de yaymlanr). 1888 Eyll: Deccal (1894'de yaymlanr) tamamlanr. 1888 Ekim - Kasm: Ecce Homo' yu yazar (kitabn yaymlanmas Elisabeth Frster Nietzsche tarafndan 1908'e dek ertelenir). 1888 Aralk: Nietzsche Wagner'e kar (1895'te yaymlanr) yazlr. 1889: Putlarn Alacakaranl (zgn ad: Bir Psikologun Atll) hazrdr. 1889 3 Ocak: Nietzsche, Torino'da Piazza Carlo'da sinir krizi geirir ve sahibi tarafndan krbalanan yal bir atn boynuna sarlarak alar. 1889 18 Ocak: Jena niversitesi'ndeki psikiyatri kliniine kaldrlr. Doktorlar "ileri yeti yitimi" tehisi koyarlar. Klinikte "beni buraya karm Cosima getirdi" dedii bile duyulmutur. Cosima len Wagner'in karsdr. 1890: Nietzsche'nin annesi, olunu alr ve bakmak zere Naumburg'taki evine getirir.

188

1897 20 Nisan: Annesi lmtr. Kz kardei, Nietzsche'yi alarak Naumburg'tan, 1894'de Nietzsche arivini de tam olduu Weimar'a gtrr. 1900 - 25 Austos: Nietzsche Weimar'da lr. Rcken'de babasnn mezarnn yanna gmlr 1901: 1880'lerde kaleme alnan Nachlass' tan be yz blm G istemi adyla yaymlanr. 1906'da kitabn ikinci basks, 1067 blmlk bir alma olarak piyasaya kar.

189

ZET

GKALP, Yonca . Modern Dnyann Sorunu: Deerlerin Deersizlemesi Siyasal Felsefede Nihilizm ve Nietzsche, Yksek lisans tezi , Ankara , 2009. Elinizdeki alma; nihilizme yazgl Bat metafizik dnce geleneini etin bir ekilde eletiren ve sz konusu nihilizm sorununu modern zamanlarn en ciddi krizi olarak okuyan, aydnlanma kart Wilhelm Friedrich Nietzschenin, dnemine ait eletirilerini, gnmze dair ise sosyal, politik ve felsefi karmlarn iermektedir. Radikal duruuyla modernizmin rotasn keskin bir biimde postmodernizme doru evirmi olduunu dndmz aykr filozofun bir btn olarak felsefesi iersinden, estet Nietzschenin postmodernizmi, siyasal Nietzschenin ise gnmz politik kavray ve uygulamalarna k tutacak gr ve dnceleri incelenmeye allmtr.

Anahtar Szckler 1. Nietzsche 2. Nihilizm 3. Modernizm 4. Postmodernizm 5. Metafizik

190

ABSTRACT

GOKALP,Yonca. Problem of Modern World: The Values Become Worhtless; Political Philosophy of Nietzsche and Nihilism, Master Thesis, Ankara, 2009. Work in your hands; doomed to nihilism with a tradition of Western metaphysical thinking the hard way, and critics that the problem of nihilism in modern times the most serious crisis, as readers, anti-enlightenment Wilhelm Friedrich Nietzsche's, period of criticism today about the social, political and philosophical contains extraction. With radical stance, modernism route to postmodernism in a way that sharply towards the contrary we think that the philosopher as a whole, in philosophy, esthete Nietzsche's postmodernism, political Nietzsche's in today's political insight and applications in the near future to review the opinions and ideas are working.

Key Words 1. Nietzsche 2. Nihilism 3. Modernism 4. Postmodernism 5. Metaphysics