Bilim Ve Teknik Mart 2013

Bilim ve Teknik
Bilim ve Teknik Mart 2013 Yl 46 Say 544 la ve A iftlikleri
Daha Salkl Bir Yaam in Tam Tahllar posteri dergimizle birlikte...
Aylk Popler Bilim Dergisi Mart 2013 Yl 46 Say 544 5 TL
la ve A iftlikleri
Daha Salkl Bir Yaam in
Tam Tahllar
Genlie Giden Yol Ondan Geiyor
Kolajen
Bir niversite Hocasnn Otuz Yln Sonundaki Gzlemleri idemi Nasl Bilirsiniz?
44 9 771300 338001
Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 46 Say 544 Mart 2013 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Bilim ve Teknik dergisini dzenli olarak elinize ulatrma abas bizim iin her ay yeni bir macera. Ge kalan yazlar ve izimler, satn alnmasnda problem kan grseller, alnmas gereken yasal izinler her ay bizi ayr bir koturmacaya zorluyor. ok uratmz halde iimize sinmedii iin sil batan yaptmz veya ertelediimiz yazlar, son dakikada kan aksilikler de bunlara dhil deil. Ne kadar istesek de yedi gn yirmi drt saat alamyoruz. Kendimize ve ailemize zaman ayrmamz gerekiyor. Byle olunca da her ay acaba dergi yetiir mi endiesini az veya ok yayoruz. O endie biter bitmez de acaba dergi beenildi mi, benim yazm beenildi mi bekleyii balyor. Bu ay daha farkl bir macera yaadk. ubat aynn banda yeni ofisimize tandk. nternete ve telefona ne kadar baml olduumuzun farkna vardk. Bu arada dergimizin telefon numaras da deiti. Hepimiz grip, nezle olunca en azndan hlamur imiizdir. ifay tamamen doada ve doal rnlerde arayanlarmz da vardr. Kapak konusunda zlem Ekici doadan gelen baka trl bir ifay konu ediyor. Bitkiler ve hayvanlar kullanlarak elde edilen ilalar anlatyor. Gen aktarm ve benzeri yntemlerle belirli bir ilac retmek zere gelitirilen canllar bize aktaryor. zlem kinci rportajlarna Prof. Dr. Sinan Sertz ile devam ediyor. Rportajda Sinan Sertz zellikle niversite rencilerine sesleniyor gibi grnse de, hepimizin Sinan hocann nerilerinden ve mesajlarndan renecei eyler var. Brtein Ege hayatmz etkileyen internetin patronlar olan irketleri ve bu irketlerin gelecee ynelik planlarn bizlerle paylayor. Nurdan nan Anadoluyu douran deniz Tetisi anlatyor. Kadir Demircan idem ieini ve bu iekten elde edilen ilac anlatyor. Abdurrahman Cokun vcudumuzdaki nemli proteinlerden biri olan kolajeni ele alyor. lkemizde farkndalk oluturulmaya allan konulardan biri de en ok tkettiimiz yiyeceklerin banda gelen tahl rnlerinin daha salkl bir hale getirilmesi ve daha salkl bir ekilde, israfa yol amadan tketilmesi. Bu balamda tam tahll rnlerin daha salkl olduundan herkes bahsediyor. lay elik tam tahll rnlerin neden daha salkl olduunu bizlerle paylayor. Gelenek haline getirdiimiz posterlere bu ay tam tahllar temas ile devam ediyoruz. Daha salkl bir yaam iin tam tahllar posterimizle biz de bu farkndala bir katkda bulunmak istiyoruz. Sayglarmzla, Murat Yldrm
thinkstock
Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yaz ve Aratrma lay elik Dr. zlem Kl Ekici
(ilay.celik@tubitak.gov.tr) (ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
Mali Ynetmen H. Mustafa Uar
(mustafa.ucar@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Redaksiyon Sevil Kvan
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan
dari Hizmetler mran Tok
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(imran.tok@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Yayn Kurulu Do. Dr. Burak Aksoylu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Kadir Demircan Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. Bayram Tekin
Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Akay Caddesi No:6 06420 Bakanlklar - Ankara Tel (312) 298 95 61 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77
Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380
Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro. Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 27.02.2013
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
26 32 42
Bir tarm blgesinde, otomobilinizle ehir merkezinden kp krsal alana doru giderken karnza irili ufakl iftlikler kmaya balyor. Yolun bir tarafnda ekili tarlalar,meyve ve sebze baheleri, dier tarafnda otlayan hayvanlar gryorsunuz. Dardan bakldnda sradan, bildiimiz bir tarm ve hayvanclk alan gibi grnyor. Ama ieriden hi de yle deil. retilen, yetitirilen, gelitirilen bitkiler ve hayvanlar ok zel canllar. Grnte deil ama ileyite biraz farkllar. Nasl m? Bu iftliklerde yaayan ineklerin, koyunlarn ve keilerin stlerinden phtlama faktr proteinleri ve antikorlar, tavuk yumurtalarndan alar, bitkilerden ise tedavi edici proteinler, alar ve ilalar retiliyor. Bu iftlikler kesinlikle sradan deil. Bitki ve hayvanlardan yenilebilen, iilebilen ilalar ve a retilen iftlikler. Yani gelecein modern molekler farmastik iftlikleri.
niversite snav ve istediimiz bir niversiteyi kazanmak hayatmzn en nemli dnm noktalarndan biri. niversiteyi kazannca kendimizi hayatmzla ilgili her eyi halletmi gibi hissederiz. Yoksa asl i niversiteye girdikten sonra m balyor? niversitedeki baarmz hayatmzda neleri deitirebilir? niversitede ve hayatta baarl olmann forml ne? Baarnn ve hayatn anlam nedir? te tm bu sorularn yantlarn bulmak iin, binlerce renci yetitirmi, yllarn eitime ve retime adam, Bilkent niversitesi Matematik Blmnden Prof. Dr. Ali Sinan Sertz ile niversite ve hayat zerine sohbet ettik ve keke byle bir sohbeti niversiteye baladmz yl yapma ansmz olsayd dedik. Neden mi? Gelin hep beraber grelim...
Bilimsel aratrmalar, salmzn zellikle de ok eitli hastalklarn beslenmeyle ilikili olduunu her geen gn daha fazla ortaya koyuyor. Bu da kamuoyunda salkl beslenmeye ynelik ilgiyi artryor. Artk salkl beslenme keleri gazetelerin, dergilerin olmazsa olmazlar arasnda. nternet de bu konudaki bilgilerle ve tartmalarla dolup tayor. Son yllarda salkl beslenmeyle ilgili en ok ne kan konulardan biri ise tam tahllarn beslenmedeki nemi. Tam tahllarn bilimsel aratrmalar tarafndan da kantlanan nemi artk hkmetleri bile harekete geirmi durumda. Tam tahllarn sala faydalarna baktmzdaysa bu hareketlenmenin hi de boa olmadn anlyoruz.
Haberler....................................................................................................................................... 4 Tekno - Yaam / Osman Topa............................................................................................... 12 nternetin Kilit Oyuncular / Brtein Ege........................................................................... 16 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran............................................................................................. 22 Molekler Farmastik iftliklerde la ve A retiliyor / zlem Kl Ekici.................. 26 Bir niversite Hocasnn Otuz Yln Sonundaki Gzlemleri / zlem Ak kinci............. 32 Kf Mantarnn Gizli Kalm zel Hayat / lay elik..................................................... 40 Daha Salkl Bir Yaam in Tam Tahllar / lay elik....................................................... 42 Kk Hcreler lmden Sonra Bile Hayat Kurtarmaya Devam Ediyor / zlem Kl Ekici....................................................................................................................... 48 Anadoluyu Douran Deniz Tetisin zlerini Srmek Yol Hikyeleri / Nurdan nan - Selim nan.......................................................................................................... 50 Kolajen / Abdurrahman Cokun............................................................................................. 60 idemi Nasl Bilirsiniz? / Kadir Demircan......................................................................... 66 Boyutlu Tarih / Ahmet hsan Aytek............................................................................... 70 Gda Inlama / Mine Uygun Sarbay.................................................................................... 76
+
58 64
Nasl alr?
Murat Yldrm
Matematik Havuzu
Ali Doanaksoy
73 74 80 82 90 94
Yayn Dnyas
lay elik
Gkyz
Alp Akolu
Salk
Ferda enel
Trkiye Doas
Blent Gzceliolu
Bilim Tarihinden
H. Gazi Topdemir
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Haberler
Bilim Kafeleri Yeni renme Kaplar Ayor

alayan Tayba
ilim dnyasnn zor konular niversitelerden darya tayor ve gnlk hayatta urak yerimiz kafeleri bilim kafeleri haline getiriyor. Her daim arkadalarmzla gittiimiz kafeler, restoranlar artk bilimsel sohbetlerin gerekletii bir ortama dnme yolunda ilerliyor.
Meyve suyunuzu sipari ederken hi iindeki maddelerin kimyasal zelliklerini merak ettiniz mi? Peki tostunuzu yerken enenizin ekmek zerindeki basncn ve kaslarnzn kaslmas esnasndaki biyolojik alma ilkelerini dndnz m? Bir bilim iletiimi arac olan bilim kafeleri, bu gibi sorularn yantlarn bulmanzda size yardm edebilir. 27 yanda bir grafik tasarmc olan Sean Walsh bilim kafelerinden bahsederken u szleri kullanyor: Biz sadece renmek ve karlatmz her ne varsa anlamak istiyoruz, bunu yaparken de sosyalleip iyi vakit geiriyoruz. Bilim kafeleri ABDde ok sayda ehre yaylm durumda ve yaylmaya da devam ediyor. Toplumdaki birok insan belirli bir alanda alan bilim insanlarnn sohbetlerini dinlemek iin bilim kafelerine uruyor. Florida Bilim Akademisinin mdr Edward Haddad bilim kafelerinin
4
Orlandoda balatlmasna yardm etmi ve yaylmalarn organize ediyor, bilim kafeleriyle ilgili olarak da unlar sylyor: Genelde kafelerin mteri kitlesini niversite rencileri ya da bilime ok merakl kiiler oluturuyor. Temel bilimler, teknoloji, mhendislik, matematik gibi alanlarda mezun saysnn artmas bilim kafelerini daha etkin hale getiriyor ve bunlarn saysnn gn getike artmasn salyor. ABDde Orlandoda balayan bilim kafeleri hareketi ngiltereye sram durumda. ngilterenin ilk bilim kafesi 1998 ylnda Cafe Scientifique adyla Leedste ald. Kafede dzenli olarak, gncel bilimsel ve teknolojik gelimelerin konuulduu, resmiyetten uzak ve ilgili herkesin katlabildii syleiler yaplyor. ABDdeki bilim kafeleri sciencecafe. org internet sitesinde genel hatlaryla yer alyor. Bu sitede gndelik hayatn basit konularyla ilgili bilimsel aklamalar da ihmal edilmemi. Haddad bilim kafelerini tm lkede yaygnlatrmak amacyla birka yz dolarla bu ie kalktklarn anlatyor. sciencecafe.org internet sitesinde, ABDde ve birok lkede yer alan bilim kafelerinin yerlerini gsteren bir harita yer alyor. ABD haricinde, Pakistann slamabad ehrinden Belikann Antwerp ehrine, Hawaii adalarna kadar ok sayda ehirde bilim kafeleri var. Bilim kafelerinden bazlar ise zel bir aba harcanmadan kendiliinden ortaya kyor. rnein Floridada 60 kadar emekli, Kennedy Uzay Merkezinden gelen konumaclar dinlemek iin dzenli olarak kafeye gelip pizza sipari ediyor. Daytona Beachteki Embry-Riddle niversitesinden bilim insanlar bir kafede oradaki insanlarla sohbet ediyor. Haddad kafelerden beklentisinin halk bilimle yaknlatrmak ve temel bilim alanlarnda merak artrmak olduunu aklad. Bu sayede belki halkn bilime olan ilgisi sonraki kuaklara da aktarlabilir. Bilim kafelerinin niversite seviyesindeki bilimsel konular halka ulatrabildii bir gerek. Gnden gne yaygnlaan bilim kafelerinin lkemizde de yaygnlamas dileiyle.
Behet Hastalnn Genetik Risklerinde Yeni Bulgular
zlem Ak kinci
ratrmaclar krlk gibi ciddi komplikasyonlara ve oral, genital yaralara neden olan Behet hastalnn kesin sebebini bilmiyor. Fakat yeni bir aratrma baz insanlarn bu hastala neden daha duyarl olduunun daha iyi anlalmasn salad. Michiganled niversitesinden uluslararas aratrmaclarn oluturduu bir ekip Behet hastal ile ilgili en geni genetik analizlerden birini yaparak yeni bir gen tipi tanmlad. Bu almann sonular Nature Genetics dergisinde yaymland. Aratrma ekibinden Michiganled niversitesi Tp Fakltesinden Do. Amr Sawalha bu hastaln ciddi komplikasyonlarla ilikili olduunu, bu nedenle henz tam olarak anlalmadn ve te-
thinkstock
SPL
Bilim ve Teknik Mart 2013
davi seeneklerinin de snrl olduunu sylyor ve kendilerini bu hastaln anlalmasna bir adm daha yaklatracak ciddi genetik risk etkenlerini tanmlamay baardklarn da szlerine ekliyor. Behet hastal bir Trk doktor olan Hulusi Behet tarafndan 1937 ylnda tehis edilen, bu nedenle uluslararas literatrde Behet hastal olarak adlandrlan hastalktr. Trkiye, talya, Almanya ve Hollandadan aratrmaclarn katld bu almada, bu hastalkla zel bir gen grubunun nasl bir balants olduu akla kavuturuldu. Hastalk her etnik kkenden insan etkileyebiliyor. Fakat yaygn olarak Dou Asyadaki, pek Yolu zerindeki, Trkiyedeki, Akdeniz ve Orta Dou lkelerindeki insanlar etkiliyor. Hastalk btn vcuda kan damarlar araclyla dalan kronik yangya sebep oluyor ve gz, beyin, cilt, eklemler ve sindirim sistemi olmak zere pek ok organ etkiliyor. Azda ve genital blgede lser, gz iltihab ve grme bozukluu, deri dkntleri ve lezyonlar, eklem ilii, karn ars ve ishal hastaln baz belirtileri. Behet hastal beyinde de yangya neden oluyor ve ba ars, ate, denge bozukluu ve fel gibi sonulara yol aabiliyor.
Hastaln nemli genetik risk faktrlerinden birinin, 6. kromozomun HLA blgesindeki (insan lkosit antijenini kodlayan blge) bir genin zel bir formu olduu dnlyor. Sanlann aksine bu yeni almayla bu blgedeki genetik riskin en ok HLA-B (HLA-B*51) geninin bir formuyla balantl olduu grld. Aslnda hastalkla ilgili HLA blgesinde en az drt bamsz genetik risk blgesi var. Aratrmaclar uzun sre, neden HLAnn belli formalarnn otoimmn ve yang hastalklaryla ve bu hastalklarn ciddiyetiyle ilgili olduunu bulmaya alt. Sawalha pek ok hastalkta HLA blgesinin inanlmaz derecede nemli rol olduunu sylyor. Bu blgenin insan genomunun en karmak blgesi olduu iin analizinin de ok zor olduunu belirtiyor. Karmak HLA blgesini incelemek iin kullandklar yntemin daha nce kullanlan yntemlerden daha doru sonular verdiini ve baka hastalklar iin de uygulanr olduunu belirten Sawalha, yntemlerinin ileriki aamalardaki aratrmalarda yeni kaplar aacan dnyor.
T Robot Olimpiyatlar 2013

Blent Gzceliolu
rkiyenin en nemli robot etkinliklerinden biri olan stanbul Teknik niversitesi Robot Olimpiyatlar (TRO), 11-12-13 Nisan 2013 tarihlerinde, T Ayazaa Yerlekesi Sleyman Demirel Kltr Merkezinde yaplacak. Akademisyen, sanayi ve rencilerin bir arada olaca TRO 2013 etkinlii, Trkiyenin robotik ve teknoloji alanndaki insan kaynana yarma ve paylam ortam salayacak. TRO kaplarn bu yl yurtdndan yarmaclara da aacak. TRO 2013, her seviyeye hitap edecek yarma ve etkinliklere ev sahiplii yaparak, ulus-
lararas platformlarda anlan bir organizasyon olmay hedefliyor. TRO 2013te Robotikte Doadan Esinlenme konulu bir panel dzenlenecek. Panelde Atlm niversitesinden Prof. Dr. Abdlkadir Erden katlmc olarak yer alacak. Panelde, robotiin en gncel konular tartlarak, bu teknolojinin bulunduu son nokta ziyaretilere sunulacak. TRO 2013, T Kontrol ve Otomasyon Kulb tarafndan dzenleniyor. Etkinliin amalar arsnda robotik alanndaki gelimeleri ve robotiin uygulama alanlarn katlmclara tantmak, Trkiyede ortaretim ve yksekretim rencilerini robotik alannda dzenlenen konferanslar ve syleilerle bilgi ve deneyim ynnden desteklemek, dzenlenecek yarmalara Trkiye genelinden katlm salayarak robotik alannda alma yapan insanlar bir araya getirmek, Trkiyedeki niversite ve lise rencilerinin yaptklar bilimsel almalarn destek grmesini salamak ve deerlendirilmesi iin frsat oluturmak, organizasyon boyunca ve organizasyon sonrasnda oluturulan verimli retim ortamyla sorunlara somut zmler retmek ve retilen bu zmlerin hayata gemesini salamak, Trkiyede robotik teknolojileriyle ilgilenen renciler ile ayn konuyla ilgili akademisyenler ve irketler arasndaki iletiime yardmc olmak yer alyor.
5
Haberler
salayacak kadar grme yetenei kazandracan sylyor. Humayunun belirttiine gre bu protezle grme engelliler rnein kaldrmlarda rahata yryebilecek, beklenmedik engelleri grebilecek, sofra hazrlayabilecek ya da kapdan birinin girdiini grebilecek. Humayun baz hastalarn ok byk yazlm harfleri okuyabileceini ancak protezin temel ilevinin hastalara hareketlilik kazandrmak olduunu belirtiyor. Argus II isimli cihaz ana ksmdan oluuyor. Bir gzle monte edilmi bir kamera, tanabilir bir bilgisayar ve retinann yaknna yerletirilmi bir ip. Video kamera grnt verilerini bir kemer zerinde tanan bilgisayara gnderiyor. lemci grnt verilerini elektrik sinyallerine eviriyor, bu sinyaller de retinann yaknna yerletirilmi olan ipe iletiliyor. Sonra da bu sinyaller retina hcrelerini uyaran 60 elektrotun bulunduu ksma iletiliyor. Bu elektrotlar temelde, a duyarl ancak zarar grm hcrelerin yapmas gereken ii yapyor. Sistem imdilik hastalarn renkleri ayrt etmesini salayamyor ancak onlara yakndaki nesnelerin d hatlarn alglayabilecekleri kadar gr hassasiyeti kazandryor. Avrupada 2011in Mart aynda onay alan Argus II, ABDde 2007de balayan bir klinik deneme almasnda 30 hastaya takld. ABDde 100.000 kadar retinitis pigmentosa hastas olduu tahmin ediliyor. Humayun, bunlarn 2000 kadarnn hastaln ileri aamasnda olduunu ve cihazdan faydalanabileceini dnyor. Hlihazrda kullanlan kalp pilleri ya da baz iitme cihazlar da vcutla elektrotlar yoluyla balant kuruyor, ancak hibirinin yaps bu yeni retina protezininki kadar karmak deil. Argus II ok daha fazla sayda elektrot ieriyor, bu elektrotlarn fazla snmasna engel olan ve gzn sk sk yapt hareketlere dayanmasn salayan ve biyolojik dokuyla da uyumlu bir tasarm var.
Yapay Malzemeleri Mzikle Deerlendirmek

lay elik
Biyonik Gz Protezine ABDden Onay

lay elik
az grme engellilere bir lde grme yetenei kazandracak bir protez cihaz ABD Gda ve la Bakanl tarafndan onayland. Bylece ileri derecede retinitis pigmentosa hastas olan grme engelliler bu protezden faydalanabilecek. California merkezli Second Sight adl irket tarafndan retilen protez, bu hastalk iin ABDde onaylanan ilk tedavi yntemi. Retinitis pigmentosa, nce yanal gr ve gece gr salayan ubuk hcreleri, sonra da merkezi gr salayan koni hcreleri olmak zere, retinann a duyarl tm hcrelerini yava yava ldrerek sonunda krle yol aan bir hastalk. Los Angelestaki Gney California niversitesinde biyomedikal mhendislii profesr olan ve son 25 yldr cihaz zerinde alan Mark Humayun, protezin grme engellilere hareket etmelerini
rmcek ipei bilinen en dayankl ve esnek malzemelerden biri. Ancak Massachusetts Teknoloji Enstitsnden (MIT) Markus Buehler ve baka aratrmaclar matematikten ve mzikten yararlanarak eitli uygulamalara ynelik ok daha iyi malzemeler tasarlamak peinde. naat ve evre mhendislii profesr Buehler, aralarnda bir biyomedikal mhendisinin, bir malzeme bilimcinin, bir matematikinin, bir mzik profesrnn de bulunduu ok eitli alanlardan aratrmaclarn oluturduu bir ekiple birlikte, biyolojiden esinlenerek yeni malzemeler tasarlamann yeni bir yolunu kefetmek zere yola kt. Malzeme retimine farkl bir adan, yap birimlerinden balayarak yaklatklarn syleyen Buehler, ekibiyle birlikte rmcek ipeine odaklanm.
Cihaz tp dnyas iin heyecan verici nk retinitis pigmentosaya ynelik onay alm ilk tedavi. Hastala kar gelitirilen ve klinik deneme aamasnda olan baz ilalar var; A vitamininin hastaln ilerlemesini yavalatt ynnde bulgular da var, ancak hastalktan dolay kaybedilen grme yeteneini yeniden kazandrabilen bir tedavi imdiye kadar yoktu.
thinkstock
Buehler daha nceki aratrmalar sonucunda, belirli trde hiyerarik yapya sahip liflerin ipein sra d zellikler kazanmasna yardmc olduunu belirledi. Molekller, kristaller ya da dzensiz kmeler oluturuyor, bu kristaller ya da dzensiz kmeler belirli diziler halinde bir araya geliyor, bu diziler de yine belirli biimlerde dzenleniyor. Aratrma ekibi yeni bir malzeme sentezlemek iin ilk giriimlerinde bu temel yap eitliliiyle ilgilenmeyi seti. Ayrntl bilgisayar modelleme almalaryla balayan bu yaklam ekibi ilgin sonulara ulatrd. mit vaat ettii dnlen dzenlemelerin bazlar umulandan ok daha iyi alt. Bu da Buehler ve ekibine sadece protein moleklnn zelliklerini dikkate almann yeterli olmadn retti. Molekllerin nasl bir araya gelip daha byk lekte ve salam bir a oluturduunu da hesaba katmak gerekiyordu. Aratrma ekibi malzemenin byk lekteki zelliklerini deerlendirmenin potansiyel olarak faydal bir yolunun bu zellikleri mzie evirmek olduunu kefetti. Buehlerin aklamasna gre ipein yapsndaki farkl hiyerarik seviyeler bir mzik bestesini oluturan hiyerarik gelere benziyor, rnein tek tek notalar lleri, llerse melodileri oluturuyor. Aratrma ekibi Tufts niversitesinde mzik profesr, besteci John McDonald ile kategori kuram zerine alan bir matematiki ve MITde doktora sonras aratrmac olan David Spivaktan yardm ald. Birlikte, kategori kuramndan elde edilen analitik aralarla protein yaplarn tanmlayarak yapay ipein yapsnn ayrntlarn mzik bestelerine evirmenin bir yolunu buldular. Farkl malzemelerden alnan sonular arasndaki farklar arpcyd. Buehler dayankl ancak ilevsiz molekllerin saldrgan ve sert bir hava tayan mziklere, ilevsel lifler oluturan molekllerinse ok daha yumuak ve akc mziklere evrildiini belirtiyor. Buehler, malzemenin yeni eitlerinin nasl performans gstereceini ngrmede de mzik bestelerinin faydal olacan dnyor.
Biyonik Kas
zlem Ak kinci
alp hcrelerinden ve karbon nano tplerden oluan hibrid malzemeler, hasar grm kalbin tedavisinde ve robotlarda kas olarak kullanlacak. Doal dokunun gcn ve fiziksel zelliklerini yapay malzemede elde etmek genellikle zordur. Kalp dokusu mekanik olarak serttir ve elektriksel olarak iletkendir. Laboratuvarda retilen kalp dokusunda doal kalp dokusundaki ritmik zellii oluturmak da zordur. Fakat doal kalp dokusuna daha ok benzeyen hcre dostu bir jelden, gl, iletken karbon nanotplerden ve canl kalp hcrelerinden oluan bu yeni hibrid malzeme nceki giriimlerden daha baarl sonu verdi. American Chemical Society, Nano dergisinde yaymlanan almann sonunda elde edilen bu yeni malzemenin hem tbbi hem de robot uygulamalar iin yararl olaca dnlyor. Harvard-MIT Salk Bilimleri ve Teknoloji Blmnden Prof. Ali Khademhosseini tarafndan gelitirilen biyonik doku, hareket eden ve programlanabilen dokulardan oluan biyolojik makineler iin kas olarak kullanlacak. Bu yeni dokular suyun iinde serbest bir ekilde ileri ve geri yzebiliyor ve kendi ekillerini ve kalnlklarn kontrol ederek programlanan dier hareketleri gerekletirebiliyor. Bu almaya dhil olmayan Northeastern niversitesinden kimya mhendisi Thomas Webster, kalp hasarnn onarmnda kullanlan malzemenin kalbin geri kalan blmnden daha az iletken olmas durumunda elektriksel sinyallerde gecikme olabildiini, kullanlan malzeme doru zelliklere sahip deilse, uygun bir ekilde gelimeyeceini ve kalbin geri kalanyla ayn zamanda atamayacan vurguluyor. Cambridgedeki bilim insanlar ise bu problemi doku mhendisliinde kullanlan jele karbon nanotpler ekleyerek zm ve iletken karbon liflerin gmld gzenekli, gl bir jel elde etmi. Khademhosseini kalp hcrelerini bu jelin iine yerletirmi ve zelliklerini incelemi.
Bu biyonik dokunun esneklik asndan fare kalbine benzediini ve daha nce laboratuvarda gelitirilenlerden daha esnek olduunu grm. Ayn zamanda iletkenlik zellii de ncekilerden daha iyiymi; kalp kasyla senkronize bir ekilde att da gzlenmi. Khademhosseini bu biyonik dokuyu eitli kimyasal maddelere maruz brakarak dayankl olduunu da tespit etmi. Karbon nanotpler hcreler arasnda saladklar elektriksel balant sayesinde fiziksel stres altnda bile iletiimi srdrebilmi. Eer bu malzemelerin insan vcudunda kullanlmasnn gvenli olduu kantlanrsa kalp krizi sonucu hasar grm kalp dokusunu onarmak iin de kullanlabilir. Aratrmaclar laboratuvarda kalp dokusu retirken genellikle polimer ve jel kullanyor. Ancak retilen bu dokular iki kusur nedeniyle insan vcuduna uyumlu olmuyor. Bunlardan biri kalp dokusunun elektriksel iletkenliine uymamalar dieri de mekanik olarak yeterince gl olmamalar.
1) Khademhosseini kalp kas hcrelerini zel bir ekil verilmi lama ekti. 2) Hcreler canl bir kalbin hcrelerine benzeyene kadar lamn ekline gre uzad. 3) Alt gn sonra hcreler kendi kendine atabilen, organ benzeri yaplara dnt ve lamdan uzaklatrld. 4) Bu organ benzeri yaplar daha sonra jel bloklarn iine yerletirildi.
Ancak aratrmaclar tbbi uygulamalarda kullanmadan nce, nanotplerin toksik olmadn, zellikle de biyolojik olarak paralanmayacan ve bylece vcutta uzun sre kalabileceini kantlamak zorunda. Ancak nanotplerin kendileri gvenilir olsa bile retim srecinde toksik metal paralarnn kalma ihtimali gz nnde bulundurulmal.
7
Haberler
Serin Kal, Uzun Yaa!
zlem Kl Ekici
oada yaayan eitli canl trleri karlatrldnda, yalanmann nceden tayin edilmi bir sre izlemedii, olduka esnek olduu yolunda somut kantlar karmza kyor. rnein bir meyve sinei hafta, fare yl, kozalakl am 4000 yl yayor. Birok uzmana gre hayvanlarn metabolizma hzlar mrlerini de belirliyor. rnein souk kanl hayvanlar (kaplumbaalar) scak kanl hayvanlardan (tavanlar) daha uzun yayor. Ayrca vcut bykl de yaam sresinde belirleyici. Buna gre byk hayvanlarn metabolizmalar daha yava olduu iin kk hayvanlardan daha uzun mrl oluyorlar. Ancak metabolizma hz kuramnn baz organizmalarda geerli olmadn da gryoruz. Baz kularn, rnein papaanlarn metabolizmalarnn ayn boydaki memelilerden iki kat hzl olmasna karn daha uzun yaadklar biliniyor. nsanlar da byklkleri ve metabolik hzlarna gre yaamalar gerekenden 4 kat uzun yayor. zellikle sanayilemi lkelerde maksimum yaam sresinin her 10 ylda 2 yl uzadndan bahsediliyor. Hayvanlar zerinde yaplan eitli aratrmalarda, yaam sresini uzatan en az bir dzine gen saptanm. Szgelimi solucandaki tek bir mutasyon, yaam sresini 6 kat artrabiliyor. Sz konusu genler enerji tketimi, byme hz ve hcre blnmesi gibi fizyolojik sreleri kontrol eden proteinlerden sorumlu. Baz genler kritik proteinlerin stresten zarar grmesini engelleyebiliyor. Bilim adamlar orta iddette seyreden kronik stresin yaam uzatan genleri tetiklediini dnyor. Ancak genetikilere gre yaam uzatan tek bir gen yok. Laboratuvar almalarna gre yalanma yavalatlabiliyor. Fare, meyve sinei, maya hcresi ve mikroskobik solucanlar zerinde yaplan aratrmalar, evresel deiikliklerin yaam sresini dramatik lde artrdn gsteriyor.
Szgelimi ok dk kalorili yiyeceklerle beslenen farelerin mr yzde 40 orannda uzam. Soutulmu ortamlarda tutulan meyve sineklerinin normal scaklkta yaayan sineklerden 6 kat daha uzun mrl olduu grlm. Gene soukkanl hayvanlardan solucanlar, sinekler ve balklar zerinde yaplan deneylerde, bu hayvanlarn souk ortamlarda tutulduklarnda daha uzun yaad belirlenmi. Bu alanda almalarn yrten uzmanlar, hava scaklnn dk olduu koullarda yaayan hayvanlarn daha uzun sre yaamasn, dk scaklklarn etkisiyle kimyasal tepkimelerin hznn azalmasna ve sonuta yalanma srecinin yavalamasna balam. Michigan Fen Bilimleri Enstitsndeki aratrmaclar souk ortamlarda daha uzun sre yaayan nematodlarla yaptklar almada bir eit genetik programn varln tanmlad. Ayn genetik programn insanlar da dhil olmak zere dier scakkanl hayvanlarda da bulunduu belirtiliyor. Alnan sonulara gre souk havaya maruz kalma durumu ya da soua hassas bir genetik programn dardan farmakolojik olarak uyarlmas, memelilerde uzun yaam tevik edebiliyor. Bu alma ile en azndan nematodlarda, souk ortamlarda yaam sresinin uzamasnn sadece kimyasal tepkimelerin veya metabolizmann hzna bal olmad, iin iinde genler tarafndan dzenlenen etkin bir srecin yani genetik programn da olduu belirlenmi. Nematodlarn ya ve sinir hcrelerinde bulunan ve TRPA1 olarak bilinen iyon kanallarnn almalar dk scaklklarda etkin hale geiyor. Daha sonra bu almalar hcrelere kalsiyum iyonlarn geiriyor. Bu sre sonunda oluan biyokimyasal sinyal zinciri, DAF16/FOXO genine ulayor. te bu genin de uzun yaam kodlayan gen olduu biliniyor. TRPA1 almalar etkisiz hale getirilen mutant nematodlarn dk scaklklarda daha ksa sreli yaad bulunmu. Tanmlanan bu mekanizmann insanlar da dhil olmak zere birok dier organizmada olduu belirtiliyor. Birok organizmada gzlenen, souk
ortamlarda daha uzun sre yaama durumunun benzer etkiler sonucu oluabilecei tahmin ediliyor. Bu almada ilk defa hcre ii kalsiyum sinyali ile uzun yaam ilikilendirilmi. Ayn ekilde ya dokusu ve scakla kar oluan tepkiler arasnda da bir iliki olduu anlalm. rnein farelerin normal vcut scakl 12,7 oC kadar drldnde yaam srelerinin % 20 orannda artt grlm. Tabii ki insanlarn yaam srelerini uzatmak iin normal vcut scaklklarn drmeleri, pratik ve salkl bir zm deil. Ama gene de yalanma ile ilgili baz sreler tpk nematodlarda olduu gibi bizlerin de deri ve ya hcrelerinde dzenleniyorsa, k mevsiminin bu souk gnlerinde daha sk darya kp souk havann tadn karmann da yalanmay geciktirmeye bir faydas olabilir.
Bilim nsanlar Altnc Hissi Gelitirdi

Elif Demirci
ilim insanlar beyne yerletirilen bir cihaz sayesinde, kzltesi n alglanmasn salayarak altnc his gelitirdi. Kzltesi k laboratuvar fareleri tarafndan grlememesine ramen, kafalarna yerletirilen bir alglayc ve beynin dokunma hislerinden sorumlu blgesine yerletirilen elektrotlar sayesinde alglanabiliyor.
Bu alma, fellilerin tekrar yryebilmesi iin yrtlen uluslararas bir projenin de paras. Kzltesi duyu ile alan bir giysi retilirse, fel geirmi hastalarn tekrar kollarn oynatarak cisimleri hissetmesi mmkn olabilir. Dr. Nicolelis ve alma arkadalar d iskelet projelerini 2014te Brezilyada yaplacak Dnya Kupasnn al treninde gstermeyi umuyor.
Tbbi Hipotez Yarmas
zlem Kl Ekici
G
Benzer cihazlar daha nceleri yaplan birok almada duyularn kaybetmi kiilerde kullanlmt. rnein felli hastalarn beyinlerine yerletirilen cihazlar sayesinde, hastalar dnceleriyle bilgisayar ekranndaki imleci hareket ettirebiliyordu. Ama Duke niversitesinde yaplan bu yeni almayla, ilk kez bir hayvann tamamen yeni bir duyu kazanmas mmkn oldu. Dr. Miguel Nicolelisin Nature Communicationsda yaymlanan almas, beyinden beyine arayz alannda byk bir devrimin sadece balangc. Bostonda dzenlenen American Academy of the Advancement of Sciencen yllk toplantsnda, Nicolelis gizemli almasn Daha nce kimse bunun yaplabileceini hayal etmemiti diye tanmlad. kinci makale yaymlanana kadar gizli tutuluyor, ama Nicolelisin yorumuna gre bir hayvan beyninin dier bir hayvannkiyle etkileime geebilme ihtimali yksek. Nicolelisin ilk almasnda farelerin kafalarna taklan kzltesi alglayclar, beyinlerinin dokunma blgelerine yerletirilen elektrotlara balyd. Kafeslerindeki ultraviyole k kayna aldnda, fareler sanki grnmez bir k kayna onlara dokunmuasna byklarn kamaya balyordu. Bir aylk almadan sonra fareler, k kaynaklar ile yeni duyular birbirine balamay rendi ve bylece hangi n ak olduunu yzde yz dorulukla bulabildiler. Maymunlarn da buna benzer bir grevi renebilecei dnlyor. Aratrmaclara gre bu alma, beynin dokunma duyusu iin ayrlm blgesinin ayn zamanda baka duyusal bilgi trlerine de yant verebildiini gsteriyor. Bu da kuramsal olarak, grsel korteksi zarar grd iin kr olan birinin, beynin baka bir blgesine yerletirilen bir cihazla bu duyusunu tekrar kazanaca anlamna geliyor. Bizim burada ortaya koyduumuz, farelerde yeni bir duyu gelitirilerek memelilerin normalde alglayamad kzltesi alglamalarn salamak. Sinirler, hem dokunma duyusuna hem de kzltesi a ayn anda tepki verdi. Bu da yetikin beynin daha nce bir hayvann hi deneyimlemedii yeni yetenekler kazanabileceini gsteriyor. Gelecekte, rnein grme duyusunu kaybetmi kiilere, beyinlerin farkl blgelerine yerletirilecek yeni prostetik cihazlarla duyular geri kazandrlabilir diyor Dr. Nicolelis.
lhane Askeri Tp Fakltesinin ats altnda 1996da kurulan Glhane Bilim ve Aratrma Topluluu (GBAT) tbbiyelileri bilimsel dnceye sevk eden, onlara dncelerini zgrce syleyebilecekleri ortamlar sunan ve gelecee bilimin nda salam admlarla ilerlemeleri dorultusunda her trl destei veren bilimsel bir renci topluluu. GBAT 2006 ylndan itibaren bu kapsamda dzenledii Tbbi Hipotez Yarmasnn 8.sini bu yl gerekletirecek. Btn tp fakltelerinden tbbiyelilerin katlabilecei bu yarmaya gnderilecek hipotezler, tp fakltelerinden davet edilen ve farkl anabilim dallarndan retim yelerinden oluan bir jri tarafndan deerlendirilecek. Finale kalan hipotezler GBATn 19-21 Nisan 2013te dzenleyecei 14. grenci Tp Kongresinde sunulacak ve Trkiyenin drt bir yanndan gelen dier tp fakltesi rencilerinin sorular ile tartma blmnde irdelenecek. Kazanan ilk hipotez yine jri yelerince deerlendirilecek. Dereceye giren ilk hipotezden birinciye 2000 TL, ikinciye 1000 TL, ncye ise 750 TL dl verilecei bildiriliyor. Bavuru iin yardmc olabilecek belgeler ve daha detayl bilgi iin tibbihipotez@gmail.com iletiim adresiyle irtibata geilebilir.
9
Haberler
ca sadece inslin pompas kullanlarak tip 1 eker hastal olan 15 yetikin hasta zerinde yrtld. Hastalara hem yapay pankreas hem de geleneksel inslin pompas tedavisi uyguland. Hastalarn 15 saat boyunca bisiklet srmek, akam yemei yemek ve uyumak gibi etkinlikleri yaparken kanlarndaki glikoz seviyesi lld. lerde akll telefonlara bile yklenebilecek olan bu algoritma, bilgileri glikoz denetleyicisinden alyor, gerekli inslin miktarn hesaplyor ve uygun dozu salglamas iin pompaya kablosuz olarak sinyal gnderiyor; sonuta yapay pankreas inslin salglyor. Dr. Rabasann ekibindeki pediatrik endokrinolog Dr. Laurent Legault da unlar ekliyor: Test ettiimiz sistem hem inslin hem glukagon hormonlarn salglayarak normal bir pankreasn grevini eksiksiz olarak yerine getiriyor. Glukagon gerektiinde glikoz seviyesini ykseltiyor ya da hasta gerekli inslin miktarn yanl hesapladnda oluabilecek hipoglisemiyi engelliyor. Yapay pankreasn klinik testlerinin yakn zamanda balamas planlanyor ve gelitirilmesi iin hl aratrmalar yaplmas gerekiyor. Yakn zamanda evlerimizde yer alabilecek olan bu yapay organlar eker hastal bata olmak zere birok rahatszlmza are olabilir.
Kaynak: Canadian Medical Association Journal,
eker Hastalnda Yeni Umut: Yapay Pankreas

eker hastal vcutta inslin hormonu yetersizliinde ortaya kan bir rahatszlk. Pankreasn rettii inslin olmadnda vcudun ihtiyac olan eker hcrelere ulatrlamaz. Hcreler ihtiya duyduklar ekeri alamadklarnda kandaki eker oran artmaya devam eder ve bir sre sonra vcuda zehir etkisi yapar. zellikle vcuttaki ekerin 5te 1ini kullanan beyin iin eker eksiklii ok ciddi sorunlara rnein felce neden olabilir. Yllardr eker hastalnn tedavisi iin birok alma yrtlyor. Biyoteknolojinin srekli gelimesine paralel olarak, bakterilerden inslin retmek de dhil, deiik projeler hl devam ediyor. Bugn gelinen noktada ise inslin retebilecek yapay pankreas eker hastalnn tedavisinde yeni bir umut olabilir. Vcut iin en nemli hormonlardan olan inslin kandaki glikoz seviyesini drrken, glukagon hormonu da bunun tam tersi etki yapyor ve glikoz seviyesini ykseltiyor. Montreal Klinik Aratrma Enstitsnde (Institut de Recherches Cliniques de Montreal, IRCM) grevli endokrinolog Dr. Remi Rabasa eker hastalnn tedavisinde kullanlmak zere ift ynl hormon reten yapay pankreas aratrmasn yrten ilk kii. Pankreasn ift ynl olmas, hem inslin hem de glukagon hormonlarn retip vcuttaki
10
alayan Tayba
miktarlarn dzenleyebildii anlamna geliyor. Gelitirilen yapay pankreas inslin salglayarak hcrelerdeki glikoz seviyesini artryor ve hipoglisemi (ar dk kan ekeri seviyesi) riskini dryor. Yapay pankreas aslnda normal pankreasn ilevlerini taklit eden otomatik bir sistem; kandaki glikoz oranna gre inslin seviyesini srekli ayarlyor. Yapay pankreas gelimi bir algoritma ve devaml glikoz denetleyicisi sayesinde kandaki glikoz orann srekli denetliyor, gerekli grdnde ise glukagon ve inslin hormonlarn salglyor. Dr. Rabasann ekibinde doktora rencisi olan Ahmad Haidar aratrmayla ilgili unlar sylyor: Geleneksel inslin pompasyla karlatrldnda yapay pankreas tedavisinin kandaki glikoz orann daha etkili bir ekilde dzenlediini ve hipoglisemi riskini drdn gzlemledik. nslin pompalar ve glikoz alglayclar maddi adan ok uygun, ancak hastalar alglayclar devaml gzden geirmek ve pompalarn klarn ayarlamak zorunda. Bu zorunluluu ortadan kaldrmak iin alglaycy dorudan pompaya balayabilecek bir algoritma gelitirdik. Algoritma deien glikoz seviyelerini srekli hesaplyor ve sonraki hareketlerini bu deiimlere gre yapyor. Dr. Rabasa ise almayla ilgili yle sylyor: Bundan sonra sistemi daha uzun dnemli ve farkl ya gruplarnda test etmek iin klinik uygulamalara balamay dnyoruz. Klinik uygulamalar muhtemelen ilk nce sadece inslin kullanlarak gerekletirilecek. Aratrma 3 ay boyun-
thinkstock
Yaralarmz Kalsiyum yiletiriyor

zlem Ak kinci
cudun iyilemeye gsterdii tepkinin altnda yatan hcresel sreleri inceleyen bilim insanlar hasarl dokunun tamir edilmesindeki ilk admda kalsiyumun nasl bir etkisi olduunu ilk kez akla kavuturdu. Current Biology dergisinde yaymlanan aratrmann bulgularna gre, bu alma ameliyat ya da yaralanma sonrasndaki iyileme srecini hzlandran yeni tedavilerin gelitirilmesinde nemli role sahip olacak. Yakn zamana kadar, hasar grm dokularn iyileme srecindeki ilk adm olan beyaz kan hcrelerinin nasl etkin hale geldii ve yaraya yneldikleri hakknda ok az ey biliniyordu. Bristol niversitesi Biyokimya Blmnden aratrmaclarn ve Bath niversitesinden bir ekibin birlikte yrtt aratrma sonucunda iyileme srecinde, kalsiyumun hcreler arasndaki balantlar araclyla yarann kenarndan dalgalar halinde yayld ve bunun da iyileme srecini balatan ilk tetikleyici olduu gsterildi.
Kalsiyum iareti olarak anlan bu ilem DUAX olarak bilinen enzimi etkin hale getiriyor. Bu enzim de beyaz kan hcrelerini yaraya eken hidrojen peroksidi sentezliyor. Vcudun yang cevab srasnda gerekleen beyaz kan hcreleri saldrs, zararl mikroorganizmalar ldrmek ve doku hasar sonras gelime ihtimali olan kan zehirlenmesini durdurmak iin de gerekiyor. Ekip dk kalsiyum seviyesinin yang yantna etkisini deerlendirmek iin meyve sinei embriyosu kulland ve dk seviyede kalsiyumun hidrojen peroksit retimini baskladn, bunun da yaraya doru hareket eden baklk sistemi hcrelerinin saysnda azalmaya neden olduunu tespit etti. Baklk hcrelerinin yara blgesi tarafndan nasl ekici hale geldiini anlamaya alan aratrmaclar, elde ettikleri bulgularn bu karmak sreci daha detayl aratrmalarna yardmc olacan dnyor.
Demircan ubat aynda zmir Anadolu Lisesinde Genetik, Kelebek ve Japonya geninde Bir Akademisyen konulu bir konferans verdi. 11. ve 12. snf rencilerinden 300e yakn rencinin dinledii konferansta Dr. Demircan, Bilim ve Teknik dergisinden adli genetie ve molekler biyolojiye, kelebek etkisinden akademisyenlie, Japonyadan Alp dalarna kadar ok geni bir yelpazede elenceli ve etkileyici bir sunum yapt. Dr. Kadir Demircan rencilerin dikkatle dinlediini belirten program sorumlusu biyoloji retmeni Yasemin Horasan, bu konferans sayesinde rencilerinin bilimsel almalarn nasl yrtld, bilim insan olmak iin gerekli eitimlerin neler olduu, bilim etiinin ne olduu, bilim insannn bilim yapmak dnda lkesini uluslararas alanda tantmak gibi bir misyonunun da olduu ve lkesini tantrken lkesinin tarihini, kltrn tantmaktan da sorumlu olduu gibi noktalarda da bilgi sahibi olduunu vurgulad.
Genetik, Kelebek ve Japonya geninde Bir Akademisyen
zlem Ak kinci
nkara Adli Tp Kurumu Biyoloji htisas Dairesi Bakan ve Bilim ve Teknik dergisi yazar Do. Dr. Kadir
Okul mdr Mmtaz Kksakall Dr. Demircana rencilerin hayata baklarnda deiiklie yol at ve gnmzn en byk eksiklii olan kitap okumann nemine vurgu yapt iin teekkr etti. Kadir Demircan okullarna davet ederek byle bir sylei gerekletirmek isteyen eitim kurumlar Bilim ve Teknik dergisi ile irtibata geebilir. letiim iin: www.biltek.tubitak.gov.tr bteknik@tubitak.gov.tr
11
Tekno - Yaam
Osman Topa
te kendi yapabileceiniz bu kalemle, iCihaznzda daha iyi bir kalem kullanma deneyimi yaayacanz dnyorum. Bu kalemi yapmak iin ihtiyacnz olan iki ey var:
Kolay Resim Yapma Sanat: Paper 53

Profesyonel izerler ve ressamlar iin pek ok bilgisayar ve tablet uygulamas var. Paper 53 ise profesyoneller kadar amatr izerlere de ynelik olarak tasarlanm bir izim/resim uygulamas. Bu uygulamann bana gre en gl yan uygulamada kullanlan boyama teknolojisi. Parmakla rahatlkla kullanlabilen Paper 53 ile daha detayl izim yapmanz gerekirse bir tablet kalemi kullanmanz gerekiyor. Bu sayfada Paper ile yaplm iki rnek greceksiniz:
Kendi iCihaz kalemini yap!

Steve Jobsn Walter Isaacson tarafndan kaleme alnan biyografisinden rendiimize gre, iCihazlar Steve Jobsn bir taknts sonucu sadece parmakla kullanlmak zere tasarlanm.
Resimde grdnz gibi bir mutfak sngeri ve gvdesi tamamen metal bir kalem. Burada dikkat etmeniz gereken ey sngerin sert koyu yeil ksmn deil, daha yumuak olan ak yeil ksmn kullanmak. iCihaz kaleminizi yapmak iin kaleminizin u ksmn karp iini boaltn.
Amatr olan benim izimim, dieri ise uygulamann web sayfasnda rnek olarak verilen bir resim.
www.fiftythree.com
Bu durum pek ok uygulamada kolaylk salyor, ancak not alma ve resim izme gibi biraz daha hassasiyet gerektiren durumlarda parmaklarmz yetersiz kalabiliyor. Bu ihtiyac gren reticiler tarafndan pek ok kalem piyasaya srlm durumda. Bu kalemlerin pek ounda kullanlan iletken plastik ok yumuak olduu iin normal bir kalem kullanlyormu hissi vermiyor.
Daha sonra sngerden yeterli kalnlkta kesip kalemin u ksmna sk bir ekilde yerletirin. Hepsi bu kadar. Kaleminiz kullanma hazr. Bu kalemi kullanmadan nce ekrannzda koruyucu film olup olmadn kontrol edin ve kaleminizin metal ksmnn cihaznzn ekranna dokunmamasna zen gsterin.
12
teknoyasam@tubitak.gov.tr
1TB Flash Bellek

Pek oumuzun yanndan eksik etmedii USB flash bellekler byk boyutlu verileri depolamaktan ok, veri aktarmnda kullandmz cihazlard. Kingston tarafndan retilen Hyper Predator USB flash bellek ise 1 TB kapasitesi ile bu anlay ykmak zere tasarlanm. USB 3.0 balant ile saniyede 240 MB veri okuma ve 160 MB veri yazma hzna sahip olan Hyper Predator ayn zamanda USB 2.0 balant modunu da destekliyor.
www.kingston.com
Elektrikli Arazi Yar Arac: SRI EV1

Elektrikli ara denilince aklmza ufak tefek ehir ii aralar geliyor.
Merkezi Kaliforniyada bulunan Strategic Recovery Institute (SRI) tarafndan gelitirilen EV1 ise 535 Hp gc, 193 km/s hz limiti ve 160 km menzili olan bir arazi yar arac. Toplam arl 2,3 tondan fazla olan SRI EV1in batarya arl ise 800 kgdan fazla. SRI EV1 sadece batarya deitirmek iin durmak kaydyla 35 saat ya da 2000 km yarta kalabiliyor. Yar srasnda
yedek bataryalarn dolumu ise mobil olarak tasarlanm bir gne enerji istasyonu ve bir dizel jeneratr kullanlarak yaplyor. Bataryann tam kapasite dolumu 5 saat sryor. SRI EV1 arazi yar aracnn Mart aynda SCORE San Felipe 250 ve Nisan aynda da NOORA Mexican 1000 yarlarnda yer almas bekleniyor.
http://www.strategicrecoveryinstitute.blogspot.ca/
13
Tekno - Yaam
Osman Topa
Gzleri aan uygulama: Groupshot

Grup fotoraf ektiimizde, gruptaki insan says arttka fotoraftakilerden birinin gz kapal kma ihtimali artyor. Bu yzden de grup fotoraflar, poz veren herkesin en iyi halini yakalamak iin ou zaman defalarca ekilir.
Groupshot uygulamas ise bu soruna zm bulmak iin fotoraftaki herkesin en ok beendiiniz halini birletirmenizi salayan bir iCihaz uygulamas. Ancak profesyonel PhotoShop kullanclarnn yapabilecei bu tr bir dzeltme, Groupshot uygulamas sayesinde her kullanc tarafndan kolaylkla yaplabiliyor.
www.groupshot.com
14
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Not alma sanat: Notability Fotorafa video boyama sanat: Echograph

ektiiniz fotoraflar size ok duraan, ektiiniz videolar da ok hareketli geliyorsa Echograph ile videolarnzn bir ksmn fotorafa dntrp sadece istediiniz alan video olarak saklayabiliyorsunuz. ncelikle iCihaznzla bir video ekiyorsunuz veya ektiiniz bir videoyu iCihaznza yklyorsunuz. Fotorafta hareketli olmasn istediiniz zaman araln ve blgeyi belirliyorsunuz. Daha sonra ortaya kan eseri sosyal paylam alarnda paylaabiliyorsunuz.
www.echographs.com
Uzun batarya mr ve kolay tanabilirlii ile tablet cihazlarn gnlk hayattaki yeri her geen gn artyor. Tablet cihazlarn retkenlik amacyla kullanld durumlarn banda kolay not alma zellii geliyor olsa gerek. Bu amala tasarlanm onlarca uygulama var, Notability de bu uygulamalardan biri. Notability ile notlarnza resimler ve web sayfalar ekleyebiliyorsunuz. rnein bir toplant srasnda merak ettiiniz bir konuda web taramas yaptnzda, kan sonucu notunuza grsel olarak ekleyebiliyorsunuz. stelik ses kayd zellii sayesinde, not alrken sayfaya ayn anda sesli notlar da eklenebiliyor. Notlarnza PDF belgeleri ekleyip o belgeler zerine not da alabiliyorsunuz. Notlarnz klavye kullanarak yazarsanz, notlarnzn iinde arama da yapabiliyorsunuz.
Benim en ok kullandm zellik ise zum yazma zellii. Normalde tablet ekrannda dorudan yazdnz el yazlar ok fazla yer kaplyor. Buna engel olmak iin sayfann alt tarafndaki kutucua yazdnz yazlar sayfaya normal okunacak byklkte yerletiriliyor. Bu sayede ayn sayfaya normalde yazabileceinizden ok daha fazla not alabiliyorsunuz.
www.gingerlabs.com
15
Brtein Ege
nternetin Kilit Oyuncular

nternetin devleri arasndaki kran krana mcadele 2012de tm gcyle devam etti. Bu g mcadelesinin 2013de de tm hzyla devam etmesi bekleniyor. Bu rekabette zellikle drt Amerikan biliim devinin n plana kt grlyor: Google, Apple, Microsoft ve Facebook. Devlerin ncelikle gz diktikleri alanlar ise yeni nesil arama motorlar, internetteki reklam pazar, mobil internet ve mobil cihazlar pazar. zellikle mobil internet pazarnn n plana kmasnn en nemli nedeni ise yaplan tahminlere gre ok yakn bir gelecekte mobil cihazlar zerinden internete balanacak kullanclarn saysnn, masast kullanclarn saysn geecek olmas. Bunun beraberinde getirdii dier sonulardan biri ise devlerin bu mobil cihazlar kendilerinin reterek, yazlmlarnn alt bu cihazlar zerinde tam kontrole sahip olmak iin kollar svamas.
Genel tablo
Genel tabloya bakldnda net olarak sylenebilecek bir ey varsa o da internet pazarnn hayli kark olduu. Buna gre internetin 2013 ylnda da en az 2012deki gibi ticari kayg ve gerilimlere sahne olaca daha imdiden belli. Bir yandan donanm alanna da yatrmlar yapma karar alarak Applen tablet bilgisayarlar ve akll telefon piyasas zerindeki hkimiyetine son vermek isteyen Google ve Microsoft, dier yandan Facebook ile ibirliine giderek arama motorlar alannda Googlea ben de varm demek isteyen Microsoft. Peki, cephele16
rin byle ba dndrc bir hzla deitii internet ve biliim dnyasnda 2013 yl daha nelere gebe? Apple korkulu ryas haline gelen Android iletim sistemine kar at savata baarl olabilecek mi? Microsoft ile Facebookun Googlea kar yapt ibirliinin -en azndan baz alanlarda- Googlen srtn yere getirme olasl gerekten var m? Peki, Google btn bunlara nasl cevap vermeyi planlyor? Gelin, biliim devlerinin 2013 yl iin izdikleri stratejilere bakarak bu sorulara hep beraber cevap bulmaya alalm.
>>>
Google
2012 sonu itibaryla ciroda 50 milyar dolar tasn ilk defa geen Google 53.861 alanyla geen yl 10,7 milyar dolar kr ile kapatt. Analistlerin grne gre Googlen cirosunun bu derece ykselmesinde internet reklamcl pazarndaki paynn artmasnn rol byk. Fakat Google birbirinden yeniliki atlmlaryla 2013 ylnda da kendinden fazlasyla sz ettirecee benziyor. StatCounter adl internet pazar aratrma irketinin verilerine gre masast arama motorlar alannda % 91, mobil arama motorlar alannda yaklak % 97 gibi yksek kullanm oranlar ile lider konumundaki Google, 2013 ylnda uygulamaya koyaca yeni stratejiler ile internet reklamcl pazarndaki yerini daha da salamlatrmaya hazrlanyor. Ocak 2013 itibaryla borsa deeri ise tam 202 milyar ABD dolar. Alexa Top 500 listesine gre ubat 2013 itibaryla Google arama motoru dnyann en fazla ziyaret edilen web sitesi.
bilgisayarlarn retmeyi hedefliyor. Hatrlanaca gibi 2011de Motorolann telefon grubu olan Motorola Mobility, Google tarafndan 12,5 milyar ABD dolar karlnda satn alnmt. 2013te retmeye hazrland akll telefon ve tablet bilgisayarlarla Applea kar harekete gemeye hazrlanan Google retecei cihazlarla iPhone ve iPadin mobil cihazlar pazarndaki liderliini Applen elinden almay planlyor.
Google Amazona kar

Tahmin edilebilecei gibi Googlen 2013 iin almalar sadece akll telefon ve tablet bilgisayarlar piyasasna girmekten ibaret deil. Yeni planlara gre sadece Apple deil, ayn zamanda Facebook ve dnyann en byk internet alveri sitesi Amazon da Googlen hedef tahtasnda. Yeni stratejiler kapsamnda, Amazona kar olan ufak perakendecilere de yardm elini uzatmaya karar veren Google, ok yakn bir gelecekte bu perakendecilerin sunduu rnlere arama motoru zerinden kolaylkla ulalmasn salayacak ve arama motoru zerinden smarlanan rnlerin kullancya byk bir hzla teslim edilmesine de lojistik destek verecek.
Androidin zaferi
ster akll telefonlar ister tablet bilgisayarlar olsun, retecei cihazlarda Android iletim sistemini kullanmay planlayan Google bunlarn dnda ayrca gelecekte Android ile alan akll ev aletleri de retmeyi tasarlyor. Applen iOS iletim sistemi ile kran krana rekabet iinde olan Android, 2012 balarnda mobil iletim sistemleri pazarnda aslan payn kaparak liderlii ele geirmi durumda. Yine StatCounter tarafndan verilen bilgiye gre Ocak 2013 itibaryla dnya piyasalarndaki mobil cihazlarn % 37si Android ile alrken iOS ile alan cihazlarn toplam oran ancak % 26y buluyor (iin Apple asndan daha da kt olan ksm Androidin kullanm oran srekli ykseliteyken, iOSin ortalama kullanm orannn yzde 25lerde taklm olmas). Google iin dier bir sevindirici gelime ise Android ile alan uygulamalarn saysnn 700.000lere karak iOS iin gelitirilmi olan uygulama saysn neredeyse yakalamas (uygulama saysnn ok olmas akll telefon ve tablet bilgisayar alclar asndan en nde gelen kriterlerden biri).
Orkut ve Google+ Facebooka kar

Google+ aslnda Googlen ilk sosyal a kurma abas deil. Googlen bu alandaki ilk gz ars 2004te Googlen Trk alanlarndan Orkut Bykkkten tarafndan, yine Google bnyesinde ABDde gelitirilen ve kurulan Orkut adl bir sosyal arkadalk sitesi. Her ne kadar Orkut adl bu sosyal arkadalk sitesi sekiz yllk bir srenin sonunda (Ekim 2012 itibaryla) dnya apnda 33 milyon aktif ye saysna ulam olsa da, yelerinin ounluu sadece Brezilya, Hindistan ve Japonyadan geliyor. Bu haliyle Googlen Facebooka kar bir zafer kazanmasn salayamayan Orkutun gelecekteki ynetimi, 2008 ylnda Google Brezilyaya devredildi. Haziran 2011de yine Google tarafndan devreye sokulan Google+ ise Googlen bu konudaki ikinci denemesi olarak grlyor. Twitter ve Facebookun karm bir yapya sahip olan Google+ ile Google, sosyal alar alannda Facebooka kar elle tutulur bir zafer kazanmak istiyor. Google+, Aralk 2012 itibaryla 500 milyon yeye sahip (2004te yayn hayatna balayan ve gnmzde bir milyar ye tasn yeni geen Facebook ile karlatrldnda bu hi de kmsenecek bir rakam deil).
17
1998de PageRank algoritmasnn mucitleri Lawrence Page ve Sergey Brin tarafndan kurulan Google dnyann gelmi gemi en baarl arama motoruna sahip. Bu arama motorunun kalbi ise PageRank algoritmas. Belki de Coca Colann formlnden bile daha deerli olan PageRank algoritmas ve dolaysyla Google arama motoru, irketin yrtt tm dier yeniliki projelere ramen halen Googlen amiral gemisini temsil ediyor.
Google akll telefon ve tablet bilgisayar pazarna giriyor

nternet pazarndaki yerini en azndan korumak iin masast bilgisayar pazarnn yan sra zellikle mobil internet pazarna da hkim olunmas gerektiini bilen Google, ok yakn bir gelecekten itibaren kendi akll telefonlarn ve tablet
Ayn zamanda Google Street Viewn mucitlerinden olan Standford niversitesi Yapay Zek Laboratuvar Bakan Sebastian Thrunun liderliinde gelitirilmesine devam edilen bu aracn testleri halen devam ediyor. Ayrca Amerikan medyasna yansyan bilgilere gre Google, ABDde srcsz aralarn kullanmna ilikin kanunlar karlmas iin daha imdiden lobi etkinliklerine balam bile.
Google ve Microsoft Applea kar

ok yaknda kendi akll telefon ve tablet bilgisayarlarn retmeye balayacak olan Google ile Microsoftun almalar gz nne alnrsa, 2013n Apple asndan zorlu gemesi bekleniyor. Her ne kadar sz konusu iki irketin Apple kadar donanm kltr olmad bilinse de Samsung, LG, HTC, Nokia gibi i ortaklar ile Microsoft ve Googlen Applea kar savalarnda yalnz olmayacaklar da gerek. (Google getiimiz yllarda Motorolann telefon grubu Motorola Mobilityyi satn almt. Google tarafndan retilecek olan mobil cihazlar yine Google tarafndan gelitirilen Android iletim sistemi ile alacak). Akll telefon ve tablet bilgisayar retiminde ise Microsoftun zellikle Samsung ve Nokia ile birlikte hareket etmeyi planlad belirtiliyor. Samsung ve Nokia tarafndan daha imdiden retilmeye balanan Windows 8 ve Windows Phone 8 iletim sistemi tabanl mobil cihazlar bunun en nemli kant (ayrca yine Samsung tarafndan hlihazrda retilmekte olan Android iletim sistemi tabanl Galaxy akll telefon ailesinin 2013te de Applen ban artmaya devam edecei unutulmamal). Bu gelimelerin yan sra Microsoftun kendi tasarlad tablet bilgisayar Surfacei yine kendisinin retmeyi planlad belirtiliyor.
Sper gzlk Glass

Googlen nemli projelerinden dier biri de Glass ad verilen bir teknolojik gzlk. Time dergisi tarafndan 2012nin en iyi icatlarndan biri olarak seilen bu gzlk sayesinde, kullanc internetten ard bilgilerin dorudan gzle yanstlmasn salayacak. Android iletim sistemini kullanacak olan bu gzlk u anda yazlm gelitirmek isteyen profesyoneller tarafndan 1500 dolar karlnda satn alnabiliyor. Time dergisi tarafndan bildirildiine gre gzln satna 2014te balanacak.
Apple
1976da Steve Jobs, Steve Wozniak ve Ronald Wayne tarafndan kurulan Apple, 2012de yaklak 157 milyar dolar ciro yaparak, yl 41,7milyar dolar kr ile kapatt (irket 2011de 108 milyar dolar ciro yapm ve 26 milyar dolar kr etmiti). Borsa deeri Ocak 2013 itibaryla 417 milyar dolar olarak tahmin edilen Apple, Financial Times Global 500 listesine gre dnyann en deerli irketi (Haziran 2012). Toplam 72.800 alan olan Apple balca rakipleri Microsoft, Google ve Facebookun aksine, kuruluundan itibaren hem yazlm hem de donanm alannda etkin ve dolaysyla her iki alanda da uzun bir gemii ve byk bir tecrbesi var.
Srcsz otomobil
Googlen en son fakat dierleri kadar nemli projelerinden biri de srcsz yani kendi kendine giden bir otomobil.
18
>>>
iOS tahtn Androide brakyor

Applen daha geen yla kadar Apple olmasn salayan efsanevi iletim sistemi iOS, tahtn 2012 itibaryla Androide brakmaya balad (yukarda da belirtildii gibi StatCounter pazar aratrma irketi tarafndan verilen bilgiye gre Ocak 2013 itibaryla dnya piyasalarndaki mobil cihazlarn % 37si Android ile alrken iOS ile alan cihazlarn toplam oran artk ancak % 26y buluyor). Bu rakamlara henz Windows 8 iletim sistemi tabanl mobil cihazlarn dhil olmad da dnldnde bunun Apple asndan pek de i ac bir gelime olmad net bir ekilde ortaya kyor. Peki, bu gelimelere 2013de Applen cevab ne olacak?
Applen stratejisi
Apple ise btn bu gelimelere iPad Mini, Apple TV ve zellikle internet arama motorlar alannda yapaca yenilikler ile cevap vermeye hazrlanyor. Apple, bir yandan iPadden daha ucuz ve kk olan iPad Mini ile Samsung, Nokia, Google gibi rakipleri tarafndan ucuz fiyatlara retilecek tablet bilgisayarlara kar elini glendirmeyi mit ederken, nc neslini gelitirdii Apple TV (televizyonlara balanabilen bir eit dijital yayn alcs) ile kablo TV alanna da girmeyi planlyor. Applen gittike nem vermeye balad dier alan ise internet arama motorlar. Bu alanda da byk planlar olan irket birka ay nce Amazonun arama motoru uzman William Stasioru bu almalar kapsamnda transfer etti.
t. Her ne kadar birok irketin ancak ryasnda grebilecei bir ciro ve kr oranna sahip olsa da, bir zamanlarn efsanevi ve rakipsiz irketinin Apple, Google ve Facebook gibi irketler karsndaki etkisini ve biliim dnyasndaki grkemini yitirmekte olduu da bir gerek. Uzun bir sredir hayli huzursuz grnen irket, geen yl eski gcn tekrar nasl kazanabilecei zerine stratejiler gelitirmekle geirdi. Her ne kadar halen dnyadaki bilgisayarlarn % 90 gibi ezici bir oran Windows iletim sistemi ile alyor ve Microsoft Office yazlm bro yazlm konusunda dnya apndaki liderliini devam ettiriyor olsa da, bu Microsoftun tahtn korumas iin pek de yeterli grnmyor. nk gerek mobil cihazlarn ykselite olmas gerekse Microsoftun -Bing adl semantik web tabanl yeni nesil arama motoruna ramen- arama motorlarndaki ve dolaysyla internet reklam pazarndaki paynn halen hayli dk dzeylerde seyretmesi, gelecek iin tehlike anlar almasna fazlasyla yeterli.
let bilgisayar retmek iin kollar svad da irketin bilinen dier planlarndan. Microsoftun 2013 ylnda bu alanlarda zellikle Apple ile kran krana bir rekabete girecei daha imdiden belli.
Facebook ile Googlea kar omuz omuza

Microsoftun yeni mttefiklerinden biri de Facebook. Facebookun patronu Mark Zuckerberg tarafndan bizzat aklandna gre Microsoftun arama motoru Bing, Facebookun Graph Search adl yeni nesil arama motoruna destek verecek. Bu kapsamda kullanc tarafndan sorulan bir soruya Graph Search tarafndan yeterli cevabn bulunamamas durumunda, bu sorgu otomatik olarak Microsoft Binge ynlendirilecek.
Yeni logo, yeni nesil iletim sistemi

Geen yln sonbaharnda, 25 yllk bir aradan sonra ve Windows 8in dnyaya resmi olarak tantmndan sadece haftalar nce logosunu deitiren Microsoft, 2013te yeni ufuklara yelken amay planlyor. Bu kapsamda sadece rnlerinde deil ayn zamanda pazarlama stratejisinde de deiiklie giden Microsoft, Apple sat noktalarn hayli andran Microsoft sat maazalar (Microsoft Store) amaya geen yl da devam etti.
Microsoft Bing
Bing esas olarak semantik web tabanl bir anlamsal arama motoru. 2005te ABDnin San Francisco kentinde eski NASA ve Xerox PARC alanlarnn da aralarnda bulunduu bir grup tarafndan kurulan Microsoft Bingin (eski adyla Powerset) vizyonu ve amac, webde yazlan her cmleyi anlamakt. PARC (Palo Alto Research Center) aratrma merkezinden bir doal dil ileme teknolojisi satn alarak yola kan Powerset, baarl almalar sonucunda gelecek vaat eden bir anlamsal arama motoru haline geldi. 2008de de Microsoft tarafndan 100 milyon ABD dolar karlnda satn alnd. 2008den itibaren yayn hayatna Microsoft Bing adyla devam eden Powerset, yine 2008de en iyi 10 semantik web rnnden biri seilmiti (bkz. Ege, B., Yeni Bilgi Modelleme ve Programlama Felsefesiyle Semantik Web, Bilim ve Teknik Dergisi, s.36-39, Aralk 2011).
19
Microsoft
Microsoft, 1975 ylnda ABDde Bill Gates ve Paul Allen tarafndan balangta mikrobilgisayar yazlm gelitirmek iin kuruldu. Microsoft, 94.000 alan ile 2012 yln yaklak 74 milyar dolar ciro ve 17 milyar dolar kr ile kapat-
Microsoft, Applen korkulu ryas olmay baarabilecek mi?

Microsoft, yakn bir gelecekte Windows Phone 8 iletim sistemi ile zellikle akll telefonlar ve tablet bilgisayarlar pazarnda daha fazla boy gstermeyi mit ediyor. Bu alanda Samsung ve Nokiay daha imdiden yanna alan Microsoftun kendi tasarm olan Surface adl bir tab-
<<<
temas kurduu kulaktan kulaa fsldanmaya balam bile. Gidiata baklrsa Facebook 2013te Microsoft ile omuz omuza Google hedef alarak arama motoru, mobil internet ve internet reklamcl pastasndan daha byk pay almaya bakacak. Facebookun 2013 iin en byk bombas ise ayn zamanda yeni nesil bir arama motoru olan sosyal arama motoru Graph Search.
Microsoft ile beraber

Yine Zuckerberg tarafndan aklandna gre kullanc tarafndan sorulan bir soruya Graph Search tarafndan yeterli cevap bulunamadnda bu sorgu otomatik olarak Microsoftun Bing adl arama motoruna ynlendirilecek. Zuckerberg, Bingi ok iyi bir arama motoru olarak gryor.
Messenger ld, yaasn Skype!

Ayrca yine geen yl Microsoft tarafndan bildirildiine gre Windows Live Messenger hizmeti 15 Mart 2013 tarihi itibaryla durdurulacak ve bu tarihten sonra ayn hizmetler 300 milyon Messenger kullancsna sadece Skype zerinden verilmeye balanacak. Hatrlanaca gibi Skype, 2011 ylnda -Skypen yllk cirosunun yaklak on kat karlnda- 8,5 milyar dolara Microsoft tarafndan satn alnmt.
Facebookun yeni silah: Graph Search ile sosyal sorgulama

Facebookun patronu Zuckerberg tarafndan yakn bir zaman nce yaplan aklamaya gre Facebookun bir milyar kullancs var. yelerin Facebooka ykledii toplam fotoraf says ise yaklak eyrek trilyona yani 250 milyara dayanm durumda. yelerin toplam balant says ise bir trilyonu buluyor. Byle geni bir ortamda kullanclarn Facebookta yapt sorgulamalarn gnde bir milyar bulmasna amamak gerekiyor. Fakat Zuckerberg iin bu yeterli deil. Zuckerberg, artk arama sonucunda kullancya sadece bir takm balantlarn verildii bir arama motoru istemiyor. Kullanclar Zuckerbergin istedii yeni nesil arama motoru Graph Search ile arkadalarnn en ok nerede, kimlerle ve hangi yemekleri yediini, rnein Facebook yesi Google alanlarnn en ok hangi filmleri seyrettiini ve sinemadan sonra hangi restorana gittiini, Facebookda alanlarndan hangilerinin bekr olduunu, 1970 ile 1980 arasnda domu arkadalarnn en ok beendii kitaplar bilecek. (Facebook tarafndan yaplan aklamaya gre Graph Search sadece kullanclarn bakalaryla paylamasna izin verdii bilgileri deerlendirmeye alacak). Bu kapsamda en yakn arkadalardan gelen bilgiler Graph Search tarafndan dier arkadalardan gelen bilgilerden daha nemli olarak deerlendirilecek ve bu doal olarak arama sonularn etkileyecek. En azndan ilk aamada kullanclar u drt alanda sorgulama yapabilecek: nsanlar, fotoraflar, corafi konumlar ve blgeler ve ilgi alanlar.
Anlamsal sorgulama yetenei

Her ne kadar Facebook tarafndan alma ekli tam olarak aklanmasa da, Graph Search biliim dnyasnn uzun bir zamandan beri bekledii semantik web tabanl bir anlamsal arama motorunun tipik bir rnei. Kullancnn allmn dnda ve ilgin sorgulamalar yapabilmesinin altnda, sz konusu kullanc verilerinin Facebook bulutu ierisindeki -metinsel deil de anlamsal formattaki- dev bir diyagramda nceden saklanmas yatyor (zaten arama motorunun ad Graph Search de buradan geliyor). Dikkat ekici dier bir nokta ise -yukarda da belirtildii gibi-semantik web tabanl Microsoft Bingin Facebookun arama motorunu tamamlayan bir unsur olarak karmza kmas (bkz. Ege, B., Yeni Nesil Arama Motorlar, Bilim ve Teknik Dergisi, s.12-15, Ocak 2013).
Kaynaklar Lessin, E. J.,Bensinger G., Rusli M. E., Efrati A., NeueFronten im Kampf der Tech-Titanen, Der Spiegel, Ocak 2013. Time Tech, Best Inventions of the Year 2012, http://techland.time.com/2012/11/01/best-inventions-ofthe-year-2012/slide/google-glass/ Semanticweb.com, Facebook Debuts Graph Search: Is Open Graph Protocol In the Picture?, https://semanticweb. com/facebook-debuts-graph-search-is-open-graphprotocol-in-the-picture/ Google Investor Relations, FrequentlyAskedQuenstions, http://investor.google.com/corporate/faq.html Microsoft, DasUnternehmen Microsoft, https://www.microsoft.com/de-de/corporate/ueber-uns/ default.aspx Bethge P.,Schulz T., WetteaufdieZukunft, Der Spiegel, Ekim 2012 Alexa-The Web Information Company, The top 500 sites on the web, http://www.alexa.com/topsites
Facebook
2004de yayn hayatna balayan ve geen yl borsaya giren Facebook iin -ini ve klarla dolu borsaya giri maceras saylmazsa- 2012 iyi bir yld. Alexa Top 500 listesine gre ubat 2013 itibaryla Facebook -Google arama motorundan sonra- dnyann en fazla ziyaret edilen ikinci web sitesi. 2013 yl da Facebook iin hayli mit verici grnyor. Geen yl 5 milyar dolarlk bir ciro ile kapatan Facebookun ye says 14 Eyll 2012 itibaryla bir milyar at bile. Aklanan istatistiksel bilgilerde dikkati eken dier bir nokta da Facebook yelerinin ya ortalamasnn 22 olmas. Her ne kadar Facebookun patronu Mark Zuckerberg yapt son aklamalarda irketin mobil cihaz pazarnda gz olmadn iddia etse de irkete yakn evrelerde Facebookun akll telefon ve tablet reticisi HTC ile oktan dirsek
20
Altn oran ve Fibonacci saylarnn, bitkilerin bymesinin ve baz katlarn kristalografik yapsnn incelenmesinden, veri tabanlarnda arama yapmak iin yazlan bilgisayar algoritmalarnn gelitirilmesine kadar ok geni bir uygulama alan var. Bu saylar hakknda bugne dein ok ey yazlp izildi. Ancak elinizdeki kitap, bu konuda yazlan ciddi matematik metinler ile felsefi ve hatta mistik yaklamlar ele alan kaynaklar arasndaki boluu dolduruyor. Bu kitapta yazar, altn oran ve Fibonnacci saylarnn, sadece temel zellikleri zerinde durmuyor, sz konusu saylarn matematik, bilgisayar bilimleri, fizik ve biyolojideki uygulama alanlarn da ele alyor. Bu almann matematie, matematiin fiziksel ve biyolojik bilimlerdeki uygulamalarna ilgi duyan okuyucularn ilgisini ekeceini dnyoruz. Ayrca genel matematik, geometri, saylar kuram konularnda alan niversite
POPLER BLM KTAPLARI
rencileri iin de yararl bir yardmc okuma kitab zelliinde.
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Yeni Microsoft Office Kurulduu Bilgisayara Nikh Basacak

Satn aldmz iletim sisteminin kurduumuz bilgisayarla btnlemesine alkndk, retkenlik yazlmlar iinse imdiye kadar byle bir ey sz konusu deildi. Ama Microsoft Office 2013 masast srmyle bu durum artk deiecek gibi grnyor. Microsoft, yeni Office yazlmnn lisans kurallarn rnn sadece ve sadece ilk kurulduu bilgisayarda almasn salayacak ekilde gncellediini aklad. Bu, kullandnz makinenin bana bir ey geldiinde veya bilgisayarnz yenilediinizde mevcut Office 2013 yeni bilgisayarnza aktaramayacanz anlamna geliyor. Dier bir deyile kullanmaya devam etmek istiyorsanz gidip paa paa yeni bir kopya edinmek durumunda kalacaksnz. Bu arada, yeni kopya derken sz edilen bedel de 150-400 dolar arasnda. Aslnda daha nceki srmlerde de Office yazlm lisansl cihaz ad altnda ayn anda yalnzca tek bir cihaz zerine kurulabiliyordu. Ama bu kurulu olan tek cihaz gerektiinde deitirebiliyordunuz. Yeni lisans koullaryla artk bu olanak ortadan kalkm grnyor. Microsoft, birden fazla cihazda kullanm senaryolar iin Office 2013 yerine abonelik sistemiyle alan Office 365i kullanmanz tavsiye ediyor. Office 365, kurulum yerine kirala ve kullan modeliyle alt iin cihazlar arasnda gei gibi bir sorunu yok. Zaten irketin yapt bu hamle de bariz bir ekilde kullanclar Office 365 srmne zendirmek iin. CNETin konuya dair haberini cnet.co/Xt2W4g adresinde bulabilirsiniz.
Yenilenen lisans kurallarna gre Microsoft Office 2013 srm bundan byle ilk kurulduu bilgisayar hari baka bir yerde almayacak.
Bu Yl da Google Bilim Fuarna Davetlisiniz

Google, Ocak ay sonunda resmi blog sayfas zerinden yapt aklamayla artk geleneksel hale getirdii Google Science Fair (Google Bilim Fuar) etkinliinin ncsne bavurularn aldn duyurdu. Louis Braille, 16 yandayken grme engellilerin kitap okumasn salayan alfabeyi icat etti. Ada Lovelace, matematie duyduu ilgiyle bilgisayar programlamann temellerini attnda daha 13 yandayd. Graham Bell, telefonun icadyla sonulanan ses zerindeki almalarna 18 yanda balamt diyor Google, O zaman neden dnyann ihtiya duyduu iyi fikirler genlerden kmasn? nternetten bavurabileceiniz bu zel etkinlik, yukarda ortaya koyduu misyona uygun olarak dnyann kar karya olduu problemlere dair 13-18 ya arasndaki genlerden gelen zmleri yartrmay amalyor. Bu ylki fuara Googlen yan sra CERN (Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi), LEGO Group, National Geographic ve Scientific American da katlyor. Eer 13-18 ya arasndaysanz ve dnyay deitirecek bir fikriniz varsa, 30 Nisana kadar fuara katlabiliyorsunuz. n elemeyle Amerika, Asya Pasifik ve Avrupa ile Orta Dou ve Afrika olmak zere dnyann ayr blgesinden 30ar aday belirleniyor. Daha sonra bu adaylar bir st elemeyle her blge iin 15e indiriliyor ve finalistler Google Science Fair, 3. ylnda kazananlara Googlen ABDdeki merkezine da- ilgin dller ve srprizler vaat ediyor. vet edilerek bilim konseyinin karsnda fikirlerini savunuyor. Kazananlar 23 Eyllde dzenlenecek byk etkinlikte belirleniyor. dller arasnda Galapagos Adalarn ziyaretten CERNin merkezinde deney yapmaya kadar ilgi ekici eyler var. Googlen daha nce gerekletirdii etkinliklerde gs kanserinin erken tehisinden suda yaayan canllarn snflandrlmasna kadar bir dizi ilgin fikir kazananlar arasnda yer alm. Yalnz iin kt yan, bavuru yapabileceiniz 13 dil arasnda Trke yok. Oysa Googlen Trkiyede gayet byk bir ofisi de var, ama Trkiyede reklam satmaktan byle ilere pek zaman ayramyorlar belli ki. Detaylar ve bavuru iin googlesciencefair.com adresini ziyaret edebilirsiniz.
22
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Tek Bir Kelime Da Aslann Dize Getirdi

Mountain Lion yani Da Aslan, Applen OS X iletim sisteminin srmlerinden biri. Getiimiz ay sadece bu srm etkileyen son derece basit, ama bir o kadar da ilgin bir hata ortaya kt. Olay u: ine klavyeyle bir eyler yazabildiiniz herhangi bir program ayorsunuz, File:/// yazyorsunuz ve program aklyor. ster kelime ilemci olsun ister veritaban analiz yazlm, eer kullandnz yazlmda herhangi bir yere kutu ap bu szc yazabiliyorsanz uygulama at diye kilitleniyor. Hatta komiktir, uygulama hata raporlama aracna Ben u kelimeyi yazdm program kilitlendi diye yazarken arada yine bu kelimeyi geirirseniz, uygulama hata raporlama arac da kilitleniyor. Ender de olsa baz programlarn bu hataya kar direnli olmas, sorunun iletim sisteminin merkez yapsyla ve bu yapnn yazlmlarla olan ilikisiyle ilgili olduunu dndryor. Peki ya zm? Gncelleme kana kadar kelimeyi yazmamak. Hasta doktora gidip eilince belim aryor dediinde doktor da eilme o zaman demi ya, ite o hesap. Geri burada okumasanz byk ihtimalle hayatnz boyunca ekrana yazacanz bir ey deildi bu. Detaylar bit.ly/fileerror adresinde bulabilirsiniz.
Sony Xperia Z: Yllar Geer Paslanmaz, Suya Der Islanmaz

Sony, akll telefon piyasasnda gcn pekitirmek iin ortaya koyduu Android iletim sistemli yeni akll telefonu Xperia Zyi sper telefon olarak konumlandryor. Gerekten de irket bugne kadar farkl rnlerde teknoloji adna ortaya ne koyduysa bu rnde bir arada bulmak mmkn. Byk ekran LCD televizyonlardan gelen Bravia 2 grnt ileme motoru, fotoraf makinesinden gelen Exmor lens, Walkmandan gelen ses, PlayStationdan oyun... Ama tm bunlarn arasnda rnn iki zellii bana ilgin geliyor: Birincisi, genel grnnde ve tasarmnda glendirmeye dair herhangi bir iz olmad halde telefon toza ve suya direnli. stelik burada sz konusu olan yle yamur yaarken su sramas falan deil, telefonu 1 metre derinlie daldrp fotoraf bile ekebiliyorsunuz. kincisi, akll telefonlarn ekrannda daha 720pye yeni almken znrl 1080pye tayarak mcadeleyi farkl bir alana ekiyor. Aslnda ilk anda grntlenen ekrann bykln ve insan gznn detaylar alglama yeteneini dnerek bu kadarna da gerek var m diye dndm. Ama sonra Televizyonun modas 6 ayda geer, kim her akam karsna geip byle bir kutuyu seyretmek ister ki diyen Daryl F. Zanuckun pozisyonuna derim diye korktum. O yzden susaym. Telefon hakknda detayl bilgiyi sonymobile.com/global-en/products/phones/xperia-z adresinde bulabilirsiniz.
23
Sonynin yeni akll telefonu Xperia Z, 13 santimlik ekranna salonunuzda duran 120 ekran LCD televizyonun znrln getiriyor.
Dnn ki kendinize yeni bir akll telefon satn aldnz. zerinde masast bilgisayarnzda olduu gibi 4 ekirdekli ilemci olsun. Avu ii kadar ekranna salonunuzdaki dev LCD televizyona denk 1920x1080lik Full HD znrlk sktrlsn. zerinde 13 megapiksel kamera, HDR video kayt zellii ve bilumum teknoloji yer alsn. Grn narin, yap ince, tasarm dengeli olsun. Ne yaparsnz? Ben ne yapacam syleyeyim, suya atarm. Hem de bir an bile tereddt etmeden.
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Dnyay Deitiren Yazlmn Kaynak Kodlar Artk Elinizde

Dakikalar iinde verilen kilolardan przsz ciltlere, kelebek kanad takm kedilerden ift gnein aydnlatt dnyalara kadar, deien gzellik ve gereklik alglarmz hep kendisine borluyuz. Bu arada byle bir ey iin neden 25. yl beklemediler bilmiyorum, ama Photoshopun 23. ylnda bu efsane yazlmn piyasaya km ilk ticari srm olan 1.0.1 Mac srmnn kaynak kodlar Adobeun izniyle yaymlanmaya balad. Computer History Museum sayfalarnda yaymlanan kodlar ticari amala olmad srece dilediiniz gibi indirip inceleyebiliyorsunuz. Ancak derleyip altrmak iin o dnemin iletim sistemi bileenlerine ve kodla birlikte datlmayan Applea ait baz ktphanelere sahip olmanz gerekiyor. Kodlar, byk bir blm Pascal programlama diliyle yazlm toplam 128 bin satrdan oluuyor. Photoshopun kkenleri ilk olarak 80lerde Thomas Knoll tarafndan yazlan Display adl programla atlmt. Daha sonra Knollun grsel efekt sanats olan kardei John Knoll bunu kullanmaya balam ve geliimine destek olmutu. Adobeun 1989da Displayin datm haklarn satn alarak 1990da Photoshop adyla piyasaya srmesiyle efsane balam oldu. Adobe Photoshopun ilk srmnn kaynak kodlarn, kullanm klavuzunu ve dier bilgileri computerhistory.org/atchm/adobe-photoshop-source-code adresinde bulabilirsiniz.
Adobeun nl yazlm Photoshopun ilk srmnn kaynak kodlarn incelemek isterseniz cretsiz olarak indirebilirsiniz.
23 yl, 13 srm. Ad fotomontaj ve fotomaniplasyon kelimeleriyle e anlaml olarak szlklere bile giren Adobeun nl yazlm Photoshop, piyasaya kal neredeyse eyrek asr olmu. kt gnden beri de bir ekilde dnyay deitirmeye devam ediyor.
nternette 17 Milyon Cihaz Kollarn Am Bekliyor

90larn balarnda, PClerin son kullanclar arasnda yeni yeni yaygnlamaya balad dnemlerde herhangi bir donanm bilgisayara takp altrmak neredeyse orta dzey programclk bilgisiyle yaracak bir uzmanlk gerektiriyordu. Sonradan Microsoft Windows 95le birlikte hayatmza Plug and Play, yani Tak ve altr diye bir kavram girdi. Artk taktmz aygt alsn diye krk takla atmak zorunda kalmyorduk. Aygt bu sisteme uyumluysa fiini bilgisayara taktmz gibi alglanp almaya balyordu. Sonradan bunun yanna bir de Universal Plug and Play (UPnP), yani Evrensel Tak ve altr diye bir kavram eklendi. Bu da a veya internet zerinde birbirine bal olan cihazlarn kolayca haberlemesini ve birlikte almasn salayacak bir standart olarak dnlmt. Yllar getike yazclardan oyun konsollarna kadar milyonlarca cihaz sessiz sedasz bu zellikle birlikte sunuldu piyasaya. Ben akas bugne kadar bu zellii bilinli olarak hi kullanmadm. Belki arka planda beni hi iin iine sokmadan bir sr dertten kurtard, ama ben hibir zaman orada olduunu hissetmedim. te kimsenin bu UPnP nedir diye dnp bakmamas yznden Rapid7 adl gvenlik irketinin yaymlad rapor aslnda ok nemli. UPnP, doas gerei a zerinde bal cihazlarn bir arada kolay almasn salayan bir teknoloji. Bunun zerine Rapid7 demi ki madem dnyada a zerinden birbirini tanmaya merakl bu kadar cihaz satlyor, unlar bir yoklayalm bakalm. Tam 5,5 ay boyunca internet zerinde adreslenebilen IP bloklar zerine sorgular gndermiler. Sonu? 81 milyon IP adresinden Merhaba diye yant gelmi. Bunlarn da 17 milyonu SOAP adl ak platformu destekler nitelikte, yani kollarn am bekleyen cihazlar. Bu bulgular nda Rapid7 diyor ki UPnP cihazlar sistemlerinize szmak isteyenler iin gayet uygun bir saldr noktas olabilir, ilk frsatta bu zellii devre d brakn. Mantkl bir tavsiye, kulak vermekte fayda var. Rapid7nin paylat raporu community.rapid7.com/ docs/DOC-2150 adresinden okuyabilirsiniz.
Uzun zamandr varlnn farkna bile varmadnz bir zellik, yakn zamanda banza i aabilir diyorlar.
24
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Televizyonu Brakn, Uzaktan Kumandanz Seyredin

Londrada yaayan bir sanat olan Chris Shen, INFRA adn verdii proje iin ie 625 adet uzaktan kumanda toplayarak balam. Daha sonra bunlar gzelce temizlemi, bakmlarn yapm ve kzltesi lambalar ne gelecek ekilde televizyon eklinde metal bir zgarann zerine dizmi. Sonra da Peggy 2 LED ekran kontrolc zerine kablolarla hepsini tek tek balam. Sonuta 625 adet uzaktan kumandann kzl tesi gznden oluan bir televizyon km ortaya. stelik bu televizyonun kendine has bir zellii daha var, seyredebilmek iin kzltesi gzlk takmanz gerekiyor. Grntlerdeki detaylar biraz zor seilse de televizyon gayet gzel alyor. Aslnda bu bana ilgin bir fikir verdi. Hani bazen mesaj bakmak veya arayan yantlamak iin sinema benzeri ortamlarda telefonunu cebinden karanlar olur, ortam da rahatsz edici bir ekilde l l parlar. Acaba cep telefonlarnn bir kesine ksa mesajlar veya gelen arlar okumak iin benzer ekilde plak gzle grlmeyen kk bir ekran eklenebilir mi? Kim bilir... Detaylar ve videoyu chrisshen.net/infra adresinde bulabilirsiniz.
Bugne kadar getiniz televizyonun karsna, elinizde uzaktan kumanda o kanal senin bu kanal benim dolanp durdunuz. Ama eminim televizyon izlemek yerine uzaktan kumandanzn karsna geip televizyon izler gibi izlemek daha nce hibirinizin aklna gelmemitir. Gelmemesi de normal. Sanatlar zaten bunun iin var. Dnyaya farkl bir gzle bakp, grdklerini dnyann geri kalanyla paylamak iin. Tpk Chris Shenin yapt gibi.
Masast letim Sistemi Ubuntu Telefonlara Geliyor

Ubuntu, Zulu dilinde insanlk demek. Ama ou kii onu bir Linux iletim sistemi datm olarak biliyor. u anda dnya zerindeki en popler Linux datm. 20 milyondan fazla kullancs var. Linux iletim sisteminin doasna uygun olarak kaynak kodlaryla oynamak serbest, gelitirmek ve kopyalamak serbest. Hatta serbest ne kelime, keke yapsanz da bakalar da sebeplense diye can atyorlar. Doal olarak bugne kadar Linux iletim sistemi iin yazlm tm yazlmlar bu platformda da alyor. imdi bu iletim sistemi, akll telefonlara g vermeye hazrlanyor. Dnya yeni bir mobil platformun piyasaya girmesine hazr m bilinmez, ama bu sorunun cevabn planlarda bir deiiklik olmazsa 2013 ylnn Ekim aynda greceiz. Masast Linux datm Ubuntunun mobil srm olan Ubuntu Phone, beraberinde son derece ilgin vaatlerle birlikte geliyor. Akll telefonlarn ekranna uygun bir dokunmatik arayze sahip olmakla birlikte, tm masast Linux yazlmlarn altrabilecei syleniyor rnein. Ayrca zerine bir klavye ve monitr baladnzda, akll telefonunuzu annda Linux ykl bir bilgisayara dntremeyi vaat ediyor. Dier bir deyile bir masast iletim sisteminin mobil temsilcisi olarak, daha nce ne Microsoft, ne Google, ne Applen yapabildii ekilde masast ve mobil arasndaki ayrm tamamen ortadan kaldrmaya hazrlanyor. Ubuntu Phone iletim sisteminin ilk srmleri Googlen Nexus model cihazlarna kurulabilir halde gelecek Ubuntunun arkasndaki irket olan ve yazlm satmasa bile kurumlara verdii bakm ve destek hizmetleriyle kendine bir gelir modeli oluturan Canonical ise ilk srm rnlerine tayabilecek irketlerle grmelerin devam ettiini sylyor. Biz de takipisi olacaz. Detayl bilgi iin ubuntu.com/ devices/phone adresine bakabilirsiniz.
25
zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
A e v iftlikl a l eri
26
thinkstock
>>>
Molekler Farmastik iftliklerde la ve A retiliyor

Bir tarm blgesinde, otomobilinizle ehir merkezinden kp krsal alana doru giderken karnza irili ufakl iftlikler kmaya balyor. Yolun bir tarafnda ekili tarlalar,meyve ve sebze baheleri, dier tarafnda otlayan hayvanlar gryorsunuz. Dardan bakldnda sradan, bildiimiz bir tarm ve hayvanclk alan gibi grnyor. Ama ieriden hi de yle deil. retilen, yetitirilen, gelitirilen bitkiler ve hayvanlar ok zel canllar. Grnte deil ama ileyite biraz farkllar. Nasl m? Bu iftliklerde yaayan ineklerin, koyunlarn ve keilerin stlerinden phtlama faktr proteinleri ve antikorlar, tavuk yumurtalarndan alar, bitkilerden ise tedavi edici proteinler, alar ve ilalar retiliyor. Bu iftlikler kesinlikle sradan deil. Bitki ve hayvanlardan yenilebilen, iilebilen ilalar ve a retilen iftlikler. Yani gelecein modern molekler farmastik iftlikleri.
Farmastik, Biyoteknolojik ve Genetik Yaklam

Farmastik teknolojiyi, yeni bir kimyasal bileiin hastalar tarafndan etkili ve gvenli olarak kullanlabilen bir ilaca dnmesindeki tm ilemleri kapsayan bir eczaclk disiplini olarak tanmlayabiliriz. Bu, yeni bir ila trnn gelitirilmesi ve ilacn kullanmn ilgilendiren tm teknolojiler olarak zetlenebilir. Biyoteknoloji ise bitkilerin, hayvan veya mikroorganizmalarn tamam ya da bir paras kullanlarak yeni bir organizma elde etmek veya var olan bir organizmann genetik yapsnda istenen ynde deiiklikler meydana getirmek amac ile kullanlan yntemleri ieriyor. Canllarn iyiletirilmesi ya da endstriyel kullanmna ynelik rnlerin gelitirilmesi amacyla modern teknoloji doa bilimlerine uygulanyor. nsanolu dnden bugne daha kaliteli, dayankl ve verimli bitkisel rnler ya da daha ok st, yumurta ve et elde etmek iin bitkileri ve hayvanlar slah etmi ve byk lde de baarl olmu. Ancak genetik mhendisliinin ve biyoteknolojinin yldznn parlad 1980li yllardan beri bilim insanlar bitkileri ve hayvanlar potansiyel ila ve a kayna olarak da grmeye balad. Aslna bakarsanz zellikle bitkiler insanlar tarafndan binlerce yldr tedavi amal kullanlyor. Bazlar gerekten etkili, bazlarysa insanlarda bir eit plasebo etkisi yaratyor. Eskilerde aman aktarlar, imdilerde ise botanikiler, ziraatiler, mikrobiyologlar, kimyaclar ve eczaclar aklnza gelen her eit hastala iyi gelebilecek egzotik tbbi bitkilerin peinde. Ama bu tr tbbi bitkileri arazide arayp toplamak yerine artk bitki genetik mhendislii sayesinde her eit bitkiden ila aktif maddesi ve a sentezlenebilecek. Ayn ekilde klonlama yntemiyle elde edilen transgenik hayvanlardan da bu tr tedavi edici proteinler elde edilebilecek.
Anahtar Kavramlar Rekombinant DNA: Rekombinant DNA teknolojisi, doada kendiliinden olumas mmkn olmayan, ounlukla farkl biyolojik trlerden elde edilen DNA molekllerinin, genetik mhendislik teknolojisiyle kesilmesine ve elde edilen farkl DNA paralarnn birletirilmesi ilemlerini kapsayan bir teknolojidir. Rekombinant DNA ise; bu ilem sonucu retilmi olan yeni DNA moleklne verilen isimdir. Antikor: ok hcreli hayvansal organizmalarn baklk sistemi tarafndan, kendi organizmalarna ait olmayan organik yaplara kar gelitirilen glikoproteinin yapsndaki molekllerdir. Bu molekller organizmay yabanc molekllerin yol amas muhtemel zarar verici etkilere kar erkenden uyararak koruyuculuk salarlar. Antijen: Vcuda girdiinde baklk sistemi tarafndan antikor retimine yol aan yabanc molekllerdir. Antijenler genellikle protein ve polisakkarit yapsnda canl organizma ksmlar ya da byk molekll proteinler ve bunlara balanm karbonhidratlar, nkleik, lipidik rnleridir. Ekstraksiyon (ztleme): Bir zelti ya da sspansiyon iindeki organik maddeyi zen fakat, zelti ya da sspansiyondaki zgen ile karmayan bir baka organik zgen yardmyla ayrma yntemidir. 27
thinkstock
olekler farmastik iftlikler ok yakn gelecekte adn ska duyacamz bir bilimsel aratrma alan. Bu alan, transgenik yani bnyesinde yabanc genler olan bitkilerden ve hayvanlardan, insanlara yararl olabilecek birtakm ilalarn, alarn, hormonlarn, proteinlerin, antikorlarn veya tedavi edici zellii olan baka maddelerin rnein antidotlarn sentezlenmesini kapsyor. Aslnda bu fikir ok da yeni saylmaz, ama uygulamaya konulmas, kabul grmesi ve ticarilemesi henz yeni.
thinkstock
Bitki Kaynakl Farmastik rnler

Gnmzde kullanlan birok protein esasl ila ounlukla mikroorganizmalardan ya da hayvan hcre kltrleri kullanlarak rekombinant DNA teknolojisiyle retiliyor. Bu ekilde retilmi ilalar nispeten pahal oluyor ve genetii deitirilmi bitkiler kullanlarak daha ucuza elde edilebiliyor. rnein gram binlerce dolara retilen antikorlar (vcudumuzun baklk sistemini glendiren zel proteinler) bitkilerde retildiinde bu fiyat gram bana 200 dolara kadar iniyor. Ayrca bitkilerin genetii, mikroorganizmalar veya hayvan hcreleri kullanlarak elde edilmesi mmkn olmayan, ok karmak yapdaki proteinleri bile sentezleyebilecek ekilde deitirilebiliyor. Gnmzde birok uluslararas biyoteknoloji firmas zellikle msr, ttn, patates, yonca, pirin, domates, soya fasulyesi ve aspir bitkilerini kullanarak tedavi edici zellie sahip u maddeleri elde etmeye ynelik almalar yapyor. Antikorlar: Kanser, HIV-AIDS, hepatit, stma, di rkleri Antijenler (Alar): Kolera, dier ishal ve kusma virsleri, Hepatit B Enzimler: Tedavi ve tehis odakl enzimler, lipaz Hormonlar: Byme hormonlar, inslin Yapsal proteinler: Kollajen Koruyucu proteinler: Enfeksiyon kart etmenler, interferon, laktoferin ve pht nleyici hirudin
Genetik Deiiklik ve Transgenik Bitkiler

Gnmzde kullanlan birok ila bitkisel kaynakl. Fakat bitkisel kaynakl ilalarn etken maddeleri, genelde bitkilerde doal olarak fazla miktarda retilen kk molekll maddeler. Bitkileri yabanc proteinler rnein antikorlar retecek ekilde programlamak ancak bitki genetik mhendislii ile mmkn olabiliyor. Bu da gayet yava ve ansa bal olarak ileyen bir sre. lk nce seilen genler hcrelere aktarlyor. Daha sonra bu
Bitki hcresi DNA molekl 1 2
hcrelerden bitkilerin gelimesi bekleniyor. Bitkilerin gelimesi aylarca sryor. En sonunda bir bakyorsunuz ya hibir bitki istenen proteini yeterli miktarda retemiyor ya da retmi olsa da protein beklenen etkiyi gsteremiyor. Bitki hcrelerinde retilen protein, ayn gen dizilimine sahip olsa bile hayvan hcrelerinde aktif olan proteinle ayn zelliklere sahip olmayabiliyor. Nasl m? Hcreler sentezlenen proteinlere ekerleri ekler. Bitki hcreleri retilen proteinlere hayvan hcrelerinin ekledikleriyle ayn eker molekllerini ekleyemeyebiliyor. Bu da farkl zelliklere sahip proteinlerin retilmesine neden oluyor. Bu bitki proteinleri insanlarn kan dolamna verildiinde de baklk sisteminin tetiklenmesine ve istenmeyen kar tepkimelerin olumasna neden olabiliyor. Bu durumu amak isteyen uzmanlar, bitki hcrelerinin genetiini proteinlere hayvan hcreleriyle ayn ekerleri ekleyecekleri ekilde deitiriyor. Fakat bunu baarmak hayli zaman alyor. Bitki retimi ve protein elde etme srecinde her eyin yolunda gittiini varsayalm. Bu defa da byk lekli retim iin gerek saf hatlarn (bitki slah yntemleri kullanlarak yeni kaltsal zellikler kazandrlm farkl bitkisel materyal) oluturulmas gerekiyor. Bu da genelde birka yl alyor. Gerekten zor ve sabr isteyen bir bilimsel aratrma sreci. Byk lekli retim iin transgenik bitkilerin geni tarm arazilerinde yetitirilmesi gerekiyor. Gerekli izni almak kolay m? Msr bitkisi zerinde ok sayda genetik alma ve slah almas yapld iin yeterli bilgi birikimi olan uzmanlar transgenik bitkilerden ila retme denemelerini ilk kez bu bitki zerinde balatt. Uzmanlarn amac her ne kadar insanlarn tketmesi iin gda maddesi retmek olmasa da, ila ham maddesi retecek ekilde genetii deitirilmi bu bitkilerin ak alanlarda yetitirilmesi iin gerekli iznin alnmas zannedildii kadar da kolay deil. Toplum, tkettii gdalara genetii deitirilmi bitkilerden olabilecek bulama riskine kar hayli tepkili. Birok bilim insan da gda kayna olarak kullanlmayan bitkilerden ila retilmesi fikrinden yana. ABDde 2002 ylnda yaanan bir olay tm bu ekincelerin hakl ynlerinin olduunu
Bitki genomu
Tedavi edici protein
Farmastik rn (ila) 4
Bitki zt 3
thinkstock
28
>>>
thinkstock
gsterdi. Nebraskada bir nceki yl ProdiGene firmas adna tarlasnda, inslin yapmnda kullanlan pankreas tripsin proteinini retmek zere genetii deitirilmi msr bitkisi yetitiren bir ifti, 2002 ylnda ayn arazide insan tketimi iin soya fasulyesi retimi yapar. Ancak bir nceki senenin msr hasadndan tarlada kalm olan msr tohumlar soyalarn arasnda yeerince ve bu durum da yetkililer tarafndan fark edilince frtna kopar. ProdiGene firmasnn ve dier benzer firmalarn bu tr almalar durma noktasna gelir ve alnan resmi nlemler ve dzenlemeler ile ila sanayisi bitkilerinin ve her trl transgenik bitkinin tarm alanlarnda yetitirilmesi konusunda sk kurallar uygulamaya girer. la reten bitkileri tarm alanlarnda yetitirmek iin gerekli tm izinlerin alnmasyla da i bitmiyor. Bir sonraki aama daha da zorlayc. lacn ya da ann resmi olarak kullanmnn onaylanmasndan nce yaplmas gereken ilemler var. Bitkilerden elde edilen ve tedavi edici zellie sahip olduu dnlen maddelerin gerekten etkili ve ayn zamanda gvenli olup olmadn kontrol etmek iin yaplmas gereken klinik almalar ok yava ilerleyen ve maliyeti ok yksek olan bir sre. Hele bir de retilen madde yeni bir yntem denenerek elde edilmise bu sre daha da zor hale geliyor.
Bitkilerden la retiminde Kestirme Yol: Ksa Sreli Gen fade Sistemi

Bitki genetik mhendislii yntemleriyle genetii deitirilmi bitkilerden tedavi edici rnlerin elde edilmesi gerekten yllarca sren aratrmalar yaplmasn gerektiriyor. Ama gelien teknoloji sayesinde gnmzde artk bu tr maddeler sadece birka hafta iinde ksa sreli gen ifadesi yntemiyle elde edilebiliyor. Elde edilmek istenen proteini kodlayan genetik ifreyi yani DNAy tayan Agrobacterium bakterisinin hcreleri bitkilerin yapraklarna alanyor. Bu ekilde DNA paralar bitki hcrelerine tanm oluyor. Elde edilmek istenen protein bitki hcrelerinde sentezleniyor. Birka hafta sonra proteinler ztleme yntemi ile yapraklardan elde ediliyor. Geni apl retim iin bu ilem otomatik hale getirilebiliyor. Alanan yapraklarn hcrelerindeki protein retimi zaman iinde giderek yavalyor ve birka hafta iinde duruyor. Bu nedenle eklenen DNAnn bitki hcresinin genomuyla birlemesi olasl hayli zayf. Yabanc DNA zamanla paralanp yok oluyor, ama bu srece kadar istenen protein oktan elde edilmi oluyor. Uzmanlar bitki virslerini kullanarak retilen proteinin miktarn da artrmay baarm. rnein Kanadada bulunan Medicago firmas bu ekilde grip as retiyor. ABD ordusunun ku gribi as retimi iin deme yapt Medicago firmas, bitki hcrelerini kullanarak 1 ayda tam 10 milyon doz a elde edebiliyor. Bu yntemde tarlalarda transgenik bitkiler yetitirmek yerine kapal alanlarda, dev varillerde istenen genetik ifreyi tayan bitki hcreleri retiliyor. ok ksa srede ok miktarda bitki hcresi elde edilebiliyor. Tpk ila sanayisinde kullanlan hayvan hcrelerinin retilmesi gibi. Ama bitki hcreleri kullanmak hayvan hcreleri kullanmaktan hem daha ekonomik hem de sre asndan daha verimli. nsanlarda hastalk yapan viral veya baka etmenleri tama ve bulatrma riski de ortadan kalkyor. Hcreler korunakl, izole edilmi kapal alanlarda yetitirildii ve hibir ekilde tohum ya da polen retimi olmad iin eklenen genlerin tarm arazilerinde yetitirilen kltr bitkilerine ve yabani doal trlere bulamas sz konusu deil. Bu durumda ne reticinin ne de tketicinin endie duymasna gerek kalmyor.
29
thinkstock
Drt Ayakl la Fabrikalar: Transgenik ve Klonlanm Hayvanlar

Tbbi adan nemli bir proteini kodlayan insan genini bir hayvan genomuna yerletirmek gnmzde artk mmkn. Bu amala kullanlan ekirdek, gen transferi yntemi zellikle ok baarl sonular veriyor. Erikin bir canlnn genetik benzerlerinin oluturulmas anlamna gelen klonlama ile hem hayvanclk alannda hem de insan saln ilgilendiren konularda ulalabilecek birok nemli hedef var. Klonlanan hayvanlardan insan sal iin yararl rnler elde edilebilir. Burada ama transgenik hayvanlar retmek. Transgenik hayvanlarn genomlarnda kodlanan proteinler hayvanlarn stlerinde, dokularnda, yumurtalarnda ya da kanlarnda retiliyor. rnein protein karakterindeki ila ve ila benzeri maddeleri retecek geni tayan koyunun stnden, ilaca dntrlebilecek proteinler elde edilerek ila sanayisinde kullanlyor. Ancak klonlanan hayvanlarn salkl bir ekilde reyebilmesi, ila yapm ve organ nakli gibi geni bir alanda kullanlmas planlanan klonlama almalarnn gelecei asndan byk nem tayor. lk klon koyun Dollyden ok nce 1990 ylnda Tracy isimli bir koyun dnyaya geldi. Tracyyi dier koyunlardan ayran zellik, stnde alpha-1-antitrypsin (AAT) ad verilen bir enzimin salglanmasyd. Baz akcier hastalklarnn tedavisinde kullanlan bu enzim normalde insan kan plazmasndan elde ediliyor. Bu yntem hem pahal hem de hastalk tama riski var. Wilmut ve Campbell, AAT enziminin genetik kodunu Tracyye aktard; Tracy klon deildi, gen aktarm yaplm transgenik bir koyundu. Tracy bydkten sonra stnn her litresinde yaklak 40 gram AAT salglamaya balad. Niin inslin gibi AAT enzimi de mikroorganizmalardan yararlanarak daha kolay bir ekilde retilmedi de bir koyun seildi? nk mikroorganizmalarn protein retiminde kullanlmasnn da baz snrlar var. Mesela AAT gibi baz proteinlerin etkin hale gelmesi iin retimleri sonrasnda baz kimyasal deiikliklerin yaplmas gerekiyor. Ancak mikroorganizmalar bu ilemleri gerekletirecek sistemden yoksun. Bu tr proteinler iin mikroorganizmalar yerine hayvanlarn biyoreaktr olarak kullanlmas gndeme geldi ve bunun ilk rneklerinden biri de Tracy oldu. Tracyden sonra, Tracynin yavrularnn stlerinde de protein salglanmas ve bylece srekli retim yaplmas planlanyordu. Ancak bir problem vard. Tracyden dnyaya gelen kuzular protein retiminde anneleri kadar verimli deildi. Ama buna da bir are dnld. Tracyyi genetik olarak kopyalayarak oaltmak yani klonlamak ve yksek verimde AAT reten bir grup oluturmak. Daha sonra bunlar kendi aralarnda doal yollardan oaltarak retimin srekliliini salamak. Yani klonlama almalarna balanmasnn bir sebebi sadece et ve st kalitesi yksek zirai hayvanlarn kopyalanarak oaltlmas deil, ayn zamanda ila fabrikalarna dntrlm koyunlarn oaltlabilmesiydi.
30
VICTOR HABBICK VISIONS / Science Photo Library / Getty Images Trkiye
lalarn Elde Edildii Kaynaklar

Bugn kullanlan ilalarn pek ou sentetik yollardan elde ediliyor. Tpta kullanlan ilk sentetik ilalarn eter ve azot protoksit olduu biliniyor. Daha sonra kimya alanndaki gelimeler ilerledike birok ila sentez yoluyla retilmeye balanm. a- Birok bitkinin zsuyu, yapra, kk, meyvesi, kabuu, ekirdei, tohumu, ya ila yapmnda kullanlr. Bitkisel kaynaklardan elde edilen en nemli etken maddeler alkoloidler ve glikozoidlerdir. b- Hayvansal kaynakl ilalar ise hayvanlarn hormonlar, serumlar ve enzimlerinden elde edilir. c- Mikroorganizmalar genellikle antibiyotiklerin retilmesinde kullanlr. rnein penisilin Penicillium notatum isimli kf mantarndan elde edilir. d- norganik maddeler, zellikle kkrt, kalsiyum, iyot, demir, alminyum, magnezyum ve amonyum bileikleri birtakm tedavilerde kullanlr. e- Sentetik maddeler ise doal kaynakl ilalarn daha bol ve ucuz olarak elde edilmesi ve ilalarn yan etkilerinin azaltlmas amacyla laboratuvar ortamnda sentez yoluyla elde edilen slfonomidler, baz hormonlar, eter, yar sentetik penisilinler gibi ilalardr. f- Radyoaktif izotoplar, hastalklarn tehi ve tedavisinde, tbbi aratrmalarda kullanlr. g- DNA rekombinasyonu ynteminde ise insan veya hayvan organizmasnda belirli bir maddeyi sentezleyen hcrelerden alnan DNA molekl, eitli ilemlerden geirildikten sonra kolay reyen bir mikroorganizmann sitoplazmas iine yerletirilir. Burada istenen maddenin retilmesi salanr. Bu teknik ile alar, inslin, byme hormonu ve interferon gibi maddeler retilir.
<<<
Peki neden tedavi edici etkiye sahip bu proteinlerin zellikle hayvanlarn stlerinde retilmesi isteniyor? ncelikle proteinlerin fazla miktarlarda sentezlenmesi ancak bu ekilde mmkn oluyor. Ayrca st bezleri ve st, hayvann nemli yaam destek sistemlerinin bir paras deil. Bu nedenle tbbi proteinleri reten transgenik hayvan iin hayati bir tehlike sz konusu olmuyor. Buradaki asl zlmesi gereken mesele, transgenin sadece stte ifade edilmesini salamak. Bunun iin de uzmanlar, proteini kodlayan geni promoter denilen bir DNA sinyaliyle birletiriyor. Bu da sadece st bezlerinde st retilirken etkin hale geliyor. Transgenik hayvanlar kullanlarak elde edilen ve test aamasnda olan ilalara rnek verecek olursak, kanda pht atmasn nleyici antitrombin III ve doku plasminojen etkinletirici, kronik kanszlk iin eritropoetin, hemofili kan hastal (phtlama yeteneinin olmamas) iin kan phtlama faktr proteinleri VIII ve IX, akcier kistik fibrozis ve anfizem (doku ve organlar arasnda hava kalmas) iin alfa1-antitripsin. Gnmzde en gncel teknikler kullanlmasna ramen transgenik klon hayvanlar elde etmenin birtakm zorluklar var. En bata tm bu almalar yksek bte gerektiren aratrmalar. Aratrmann byklne gre maliyet 20 bin dolarla 300 bin dolar arasnda deiiyor. Her transgenik hayvan, proteini yeterli miktarlarda retemeyebilir ya da proteinler yanl dokularda retilebilir. stenen proteini yeterli miktarda ve doru dokuda reten transgenik hayvann yavrusunun da ayn ilemi yapmas beklenir. Bu gerekletiinde baarya ulalm olur. yor. Gaucher hastal, lizozomlarn (hcrenin sindirim grevini stlenen, hcre ii fazla ve zararl yaplar ortadan kaldran, yuvarlak, zarla evrili, iinde eritici enzimler olan organeller) taliglukeraz alfa enziminin eksikliinden dolay grevini yapamamas nedeniyle, hayati neme sahip vcut organlarnda ya birikmesi sonucu oluur. Turuncu renkli havu hcrelerinin dev plastik varillerde sentezledii tedavi edici bu proteinin hasta bana yllk maliyeti 150 bin dolar kadar. FDA tarafndan onaylanan ilk transgenik hayvan ilac ise ATryn isimli bir pht nleyici protein. ATryn, insanlarda fibrinojeni fibrine eviren trombin enziminin eksikliinde meydana gelen kaltsal kan hastalnn tedavisinde kullanlyor. Bu tr hastalarn ameliyat veya doum srasnda pht atma riski yksek. Avrupa Birlii tarafndan 2006 ylnda, ABDde ise 2009 ylnda kullanm onaylanan bu ilacn etken maddesi olan protein, transgenik keilerin stnden elde ediliyor.
Umut Veren almalar Sonucu Ticari Kullanm Onaylananlar

Bitkiler ve hayvanlar tarafndan biyolojik olarak sentezlenmi ilalarn, alarn ve hormonlarn ticarilemesi ve yaygn olarak kullanlmaya balanmasndan nce tm klinik testlerden olumlu sonular alnmas gerekiyor. Yani bu ilalarn piyasaya srlmesi o kadar da kolay deil. Ama gene de tm zorluklara ramen ABD Gda ve la daresi (FDA) tarafndan 2009 ve 2012 yllarnda kullanlmas resmi olarak onaylanm olan, bir tanesi hayvan dieri ise bitki kaynakl, iki adet biyolojik ila piyasadaki yerini ald. Bir srail firmas olan Protalixin dev ila firmas Pfizer lisansyla, gerekli genetik ifreyi tayan havu bitkisi hcrelerinden elde ettii Elelyso isimli ilk resmi onayl bitkisel ila, nemli bir genetik rahatszlk olan Gaucher hastalnn tedavisinde baaryla kullanl-
Kaynaklar http://www.nature.com/nbt/journal/v27/n4/full/nbt0409-302.html http://bfg.oxfordjournals.org/content/1/2/119.full.pdf http://en.wikipedia.org/wiki/Pharming_%28genetics%29 http://www.ext.colostate.edu/pubs/crops/00307.html http://jcmb.halic.edu.tr/pdf/4-2/Molecular.pdf http://the-gist.org/2011/03/molecular-farming-%E2%80%93-how-plants-produce-the-vaccines-of-tomorrow/ http://www.salon.com/2008/06/11/transgenic_goats/ http://biotech.korea.ac.kr/lab/jsshin/class/molecularfarming.pdf http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0734975010001448 http://in.zinio.com/sitemap/ScienceTech-magazines/New-Scientist/June-2-2012/cat1960026/is-416224840/pg-51 31
thinkstock
Duruma baklrsa, zorlayc tm teknik, ekonomik, sosyal, politik, etik ve hukuksal ynlerine ramen retimlerine baaryla devam eden molekler farmastik iftlikler artk hayal deil gerek oluyor. Ancak alarn ve ilalarn bu yolla retimi ak tarm alanlar yerine kapal zel tesislerde olacaa benziyor. Eer her ey yolunda gider, bir de ilalarn fiyatlar herkesin btesine hitap edecek ekilde derse, ite o zaman belki de tedavi edici proteinler ieren msr, domates ya da muz yediimizde birtakm hastalklarn tedavi sreci balayacak. Antikor ieren di macunu ile dilerimizi fraladmzda dilerimiz rmeyecek. Ya da bir bardak st itiklerinde ocuklar bomaca, hepatit veya ocuk felci gibi hastalklara kar alanm ve korunmu olabilecek. Mmkn mdr? Yaplan almalara ve alnan mitvar sonulara gre mmkn, hem de ok yakn bir gelecekte.
PASIEKA / Science Photo Library / Getty Images Trkiye
thinkstock
zlem Ak kinci
Bir niversite Hocasnn Otuz Yln Sonundaki Gzlemleri

niversite snav ve istediimiz bir niversiteyi kazanmak hayatmzn en nemli dnm noktalarndan biri. niversiteyi kazannca kendimizi hayatmzla ilgili her eyi halletmi gibi hissederiz. Yoksa asl i niversiteye girdikten sonra m balyor? niversitedeki baarmz hayatmzda neleri deitirebilir? niversitede ve hayatta baarl olmann forml ne? Baarnn ve hayatn anlam nedir? te tm bu sorularn yantlarn bulmak iin, binlerce renci yetitirmi, yllarn eitime ve retime adam, Bilkent niversitesi Matematik Blmnden Prof. Dr. Ali Sinan Sertz ile niversite ve hayat zerine sohbet ettik ve keke byle bir sohbeti niversiteye baladmz yl yapma ansmz olsayd dedik. Neden mi? Gelin hep beraber grelim
32
>>>
BTD: renciler niversiteye baladklarnda nasl bir ruh hali iinde oluyorlar? Prof. Dr. Sertz: renciler niversitenin ilk haftalarnda, yllardr kendilerine hedef olarak konmu olan niversiteye girme iini baaryla tamamladklarn ve artk dinlenmeyi hak ettiklerini dnr. Oysa onlara bir sr ey retmeye alan hocalarla karlarlar. Bu ilk oku atlattktan sonra derslere dnmeye balarlar, ama bu kez de oktan semeli sorularn uygun cevaplarn doru tahmin etme yeteneklerinin hibir ie yaramadn grrler. Bir hayal krkl da burada yaarlar. Artk bilgileri sadece almalar deil ayn zamanda anlamalar da beklenmektedir. zellikle bu bilgiler arasnda balantlar kurup yeni sonular karmalar gerekmektedir. te bu aamada artk isyan ederler ve o mehur soruyu sorarlar: Bu bilgiler gerek hayatta ne iimize yarayacak Hocam? Aslnda bu bir sorudan ok bir bbrlenmedir. inde hayat biz anlyoruz, ama sen anlamyorsun sulamas vardr. Bir kmseme tar sorudaki tn, bize sadece gerek hayatta gerekli olan eyleri ret, gerisi sana kalsn der adeta. Peki, u mehur gerek hayat denen ey nasl bir ey? Sradan rencinin dnd gerek hayat udur: Bir ie girecek. Ona yapmas iin sonu iyi tanmlanm baz iler verilecek. O da o ileri okulda rendii teknikleri kullanarak yapacak. Ay sonunda maan hak ederek alacak. Peki ona o ileri kim verecek? Ona o ileri verenleri kim yetitirdi? Her eyden nce sorulmas gereken de o i yerini kimin at. Yaratc, atlmc insanlar kim nerede yetitiriyor? te yandan sradan bir i bile yapsanz, o ii sizin mahallede en iyi yapan kii mi olmak istiyorsunuz, yoksa Trkiyede en iyi yapan kii mi? Dnyada o ii en iyi yapan kii olmay da hedefleyebilirsiniz. Bir sonraki aama ise bakalarndan bamsz olarak, o ii mkemmel yapan kii olmak isteyebilirsiniz. te yandan her zaman en baa dnp idare edecek kadar yapmak yeter diyebilirsiniz.
Her bir hedef iin ihtiya duyduunuz bilgi elbette farkl dzeyde olacaktr. Evet, mkemmellik diye bir kavram vardr ve niversite eitimi de bunu hedefler. Bu bilgiler ne iinize yarayacak gerek hayatta? Elbette mkemmel olmaya bir adm daha yaklamanza yarayacak. zellikle 1,5 milyon lise mezununun niversiteye bavurduu bir lkede, niversitede okuma hakk kazanan birisinin, bu frsat sadece vasat bir kiisel geliim iin kullanmas hakszlktr. niversiteye girmek iin o kadar urap girememi arkadalarna kar hakszlktr. Ona yatrm yapm olan ailesine ve lkesine kar hakszlktr.
Mkemmelin altnda bir dzeyi hedefleme lksmz yok. Trkiye bugn dnya lkeleri arasnda birinci ligde yaryor ve vasat oyuncularla bu yarta birincilie oynayamaz. Zaten birincilie oynamayacaksak, ne gerek var bunca abaya? BTD: Baarl olmak iin mkemmel olmak art m? Mkemmel olmak iin eit artlara sahip deilsek? Prof. Dr. Sertz: Bu sorunun cevab hayattan ne beklediimize bal. Halimizden memnunsak, lkemizin uluslararas dengelerdeki yerini yeterli buluyorsak, daha iyisine gerek yok diyorsak, elbette mkemmeli arama gibi bir kaygmz olmayacaktr.
33
Bir lkenin yaam kalitesi, o lkenin yetitirdii mkemmel elemanlarn baarlarna baldr. Uluslararas ilikileri yneten diplomatlarndan teknolojik rnleri reten mhendislerine, henz sorulmam sorularn cevaplarn arayan bilim insanlarndan sanatn en ileri noktalarnda eser veren sanatlarna kadar yetimi insan gcnn kalitesi, mkemmellii, o lke insanlarnn kiisel refahn ve mutluluk dzeyini dorudan etkiler. lle de mkemmel olmak art diyenler iin bu sylediklerim. te yandan mkemmel olmadan da yaanr. Ama benim szlerim mkemmel olmann tadn alanlar iin. Bu mkemmellii her niversitedeki eitim verir mi? Baz niversiteler iyi bazlar kt deil mi, diye bir soru hemen sorulur bu aamada bana. Oysa iyi ya da kt niversite yoktur. Kendini gelitirmeye kararl renci vardr, olanla yetinen ve kendini gelitirmek istemeyen renci vardr. Zaten kt denilen niversitelerde de iyi hocalar var. Dardan baknca laboratuvar, imknlar az sanyorsunuz ama gidiyorsunuz bir tara niversitesine, Ankaradaki niversitelerden daha iyi imknlar da var, iyi niyetli hocalar da var. renci de iyi niyetli ise ve gittii niversiteyi deerlendirirse, o da yetiecek. Belki iyi dediimiz bir niversiteden mezun olan renci, kt dediimiz bir niversiteden mezun olann biraz nnde balar hayata. Ama ksa srede ikisi de eit donanma sahip olur. Buna ramen genellikle tara niversitelerindeki rencilerin bazlarnda biz tara niversitesindeyiz, iyi eitim almyoruz nyargs var. Bu nyarg ile mcadele etmeleri gerekiyor, nk bu doru deil. Ben bu konuda ktmser deilim ve iyimserliim de gereklere dayanyor. rnein ABDnin mehur niversitelerinin hocalarna bakn. Bazlar Amerikann tarasnn taras denen eyaletlerin devlet niversitelerinden mezun olmu. Demek ki isteyince, alnca, artlar ne olursa olsun, artlar deerlendirince baarl oluyor insan. BTD Eitim art m?
34
Prof. Dr. Sertz: Voltolinann 14. yzylda yapt bir niversite snf tablosu var. Bu tablo ile bugn yaplacak bir niversite snf tablosu arasndaki tek fark hocalarn ve rencilerin kyafetlerinde olacaktr. O gn de, bugn olduu gibi, dersi snfn yaklak bete biri takip ediyor. Dierleri ya dalga geiyor ya uyuyor ya da yanndakiyle konuuyor. Buna ramen hocann gznde inat bir umut var. Herkesi her an affetmeye ve derse istenilen yerden yeniden balamaya hazr. Ayn bugnk hocalar gibi. Zaten retmenlik Mevlana ile inatlama sanatdr. Mevlana der ki retmen ne anlatrsa anlatsn, retebildii sadece rencinin renmeye niyet ettii kadardr. Oysa retmen, her eye ramen rencinin isteksizliini krabileceine, onun beynindeki karanlk kelere k gtrebileceine hi tereddt etmeden inanr. Voltolinann tablosuna bir kez daha bakn. Sizin niversitedeki snfnz da byle olacak. imdi vermeniz gereken bir karar var. Snfta dersi dinleyenler arasnda m yoksa dalgaclar arasnda m olacaksnz? Bu tamamen sizin kendi tercihinizdir. Uzun vadede o nde oturup dersi takip edenler dnyay ynetecek. Onlarn lkeleri dnya liderliine oynayacak.
p
Eitim deyince aklma u olay geliyor. Geen yl basnda bir haber geti. Bir vatandamz Pi saysnn yanl olduunu bulmu. Bu haberin ne anlama geldiini anlamam pek mmkn olmamt. Hani deseydi ki 2 says yanltr, ne anlayacam? Acaba Pi saysnn almnn baka trl olduunu mu iddia ediyor? Yani Pi says 3,1415... deil de 3,1596... olmal m diyor? Yoksa Pi diye bir sabit yoktur, daireden daireye deiir mi demek istiyor? Bu haberi basan gazetelerden birini uyarmak iin telefon aan bir matematiki arkadama gazeteden Sizin de bir fikriniz varsa gnderin, basalm dediklerini duydum. Oysa niversite birinci snf matematik derslerini dalga gemeden takip eden
>>>
E=ma2
E=mb2 E=mc2
her renci Pi saysnn ne olduunu, nasl hesaplanacan anlar. Artk bu bilgi onun iin ansiklopedik bir bilgi deil, anlad ve anlatabilecei bir olgudur. Bunun bir siyasi fikir veya sportif bir tercih olmadn bilir. Bu konuda, deiik tecrbeler yaayan insanlarn deiik fikirleri olmayacan bilir. Bu haber de bana doa belgesellerinden rendiim bir bilgiyi hatrlatyor. Yarasalar tavuklarn ayaklarn srp kan emer. Tavuun haberi olmaz ve hi tepki gstermez. Bunun nedeni yarasann ilk srdnda yaraya uyuturucu bir sv salmasdr. te cehalet de byledir. O yzden eitim art! BTD: Eitim art, ama ok almak da art m? Prof. Dr. Sertz: Evet, nk uluslararas bir yartayz. Byle bir yarn olduunu inkr etmek, yokmu gibi davranmak yarta geri kalmamz engellemez. Snfmzn, mahallemizin hatta Trkiyenin en iyisi olmak bize yeter diyebiliriz. Ama bu hedeflerin yetersiz olduunu, girmediimizi sandmz o uluslararas yarta ezildiimizde anlarz. Bizim rettiimizden ok daha iyi bir rnn, ok daha ucuza dardan getirilip piyasaya srldn grnce hangi uluslararas yarta olduumuzu anlayveririz. Derslerde okuttuumuz kitaplardaki hemen hemen tm isimlerin yabanc lke vatandalarnn isimleri olduunu grnce yarn farkna varr ve acaba geride mi kaldk diye telalanmaya balarz. lkenin enerji ihtiyacnn tamamn kendimiz mi retiyoruz yoksa bizden daha ok alm lkelerden mi alyoruz
diye aratrr, yarn nasl da kyasya ve uluslararas olduunu idrak ederiz. Yani biz yarta olduumuzu inkr edip komasak da o kou sryor ve nmze geenler bize toz yutturuyor. Belki de u anda indeki bir dergide tam da bu konuyu ileyen bir yaz vardr! Uluslararas yartan sz ediyordur. Trklere dikkat edin diyordur. Dalgac grnrler ama ilerinden ok alanlar kar, sa gsterip sol vururlar, diye de uyaryordur. Gerekten de bakn dnyada ne kadar ok byk baarlar kazanm Trk var, gerek bilimde gerek sanatta gerekse i dnyasnda. Ama siz siz olun yine de inlilere zellikle dikkat edin. Onlarn hepsi, evet istisnasz hepsi, ok alr. Hayatn iinde, biz grmezlikten gelsek de var olan yar en iyi anlatan szlerden biri TAV bakan Hamdi Akna aittir. Der ki Aslan ormanda her sabah en hzl koan kendisi olmazsa a kalacan, ceylan da en hzl koan kendisi olmazsa leceini dnrm. Bu kadar almaya ite onun iin gerek var. BTD: Bizim toplum olarak en nemli eksiimiz yeterince almamak m? Prof. Dr. Sertz: Evet, ama hibir ey tek bana olumuyor. inde bulunduunuz koullar almanz etkiler. rnein ister istemez ev sahibi olabilecek miyim? diyorsunuz, arabaya biri arpsa bittim diyorsunuz, ocuk hangi okula gidecek diyorsunuz, emeklilikte nasl geineceim diyorsunuz. Bunlar ve daha baka bir sr kayg kafanzn iindeyken size i yapacak ok az enerji kalyor. Bir de Akdeniz lkeleri daha az alyor.
lkenin belli bir karakteri var. Genel olarak biz az alyoruz. Ama bunun da iyi bir taraf var. Burada ok kii almad iin yle mthi bir rekabet yok. almaya bir karar verirseniz nnz ak. Yannzda sizi engelleyecek ok rakip yok. BTD: Baarya giden kolay bir yol var m? Prof. Dr. Sertz: Popler bilim merkezlerinde ihtimal hesaplarn gzle grnr hale getirmek iin kurulmu bir dzenek vardr. Dikey bir tablaya eit aralklarla iviler aklr. ivilerin aras ancak bir bilyenin geecei kadardr. Bu dzenein yannda bir aklama vardr. Der ki yukardan brakacanz bilyenin nereye gideceini nceden syleyemeyiz, ama yz tane bilye atarsanz, aada hangi ekilde birikeceklerini nceden syleyebiliriz.
Bir de ekil vardr o aklamada. Mehur an erisidir o ekil. Yz bilye atarsanz bu ekli elde edeceksiniz, inanmazsanz deneyin diye biter o aklama. Denersiniz ve an erisinin olutuuna tank olursunuz.
35
Eitimde de gelen rencinin ou, o an erisinde olduu gibi ortaya der. Yani vasat bir insan olarak mezun olur. lkeye lokomotif gc katacak, kendisini mkemmellik dzeyinde yetitirmi ok az sayda renci kar. Onlar da an erisinin iki ucuna den bilyelere karlk gelir. renci bilye benzetmesinde ok nemli bir ayrlk vardr. Bir bilye o ivili dzenekten aaya inerken bir iviye arptnda saa m yoksa sola m gideceine kendi karar vermez. Oysa bir renci her zorlua arptnda nereye sapacana kendi karar verir. dare et abi zihniyetine mi sapacak, mkemmel zm nerede arayna m girecek? Buna renci kendi karar verir. Hibir tesadfi etken yoktur. Sonu olarak, deerlendirme tahtasnn en altna inildiinde bilyeler ihtimal hesaplarnn dikte ettii ekilde, renciler de kendi iradeleriyle tercih ettikleri yerlere yerleir. te her karar verme annda mkemmeli arayan o zor yola girme iradesini gstermek gerekir baarl olmak iin. O yzden baarya giden kolay yol yoktur.
36
BTD: Baz renciler iyi alyor bazlar ise almaya hi ilgi gstermiyor. alma nasl daha ok sevdirilebilir? Prof. Dr. Sertz: Benim ocuum olmadan nce ocuk beyaz bir kt, siz ne yazarsanz yle olur diye dnyordum. Ama hi yle deilmi. O kendi karakteriyle, kendi eilimleriyle geliyor. te yandan toplumun eitim sisteminin de belli standartlar var. ocuun karakteri o standarda ne kadar uyuyorsa o sistem iinde o kadar baarl ya da baarsz oluyor. Baar dediimiz, eitim sistemine gre baar. oktan semeli snavlarda ksa zamanda daha fazla doru cevap iaretleme becerisinden baka hayatta hibir beceri olmad saplantsyla yeni nesilleri eitiyoruz. Toplumda zamanla deitirmemiz gereken yanlg, baar iin kabul ettiimiz bu kriterlerdir. niversite snavyla ilgili yaplacak en byk eletiri de snavn sadece belli bir disipline sahip, sk alan ocuklar seiyor olmasdr. Tamam, bunlar lazm. Ama topluma byk srama yaptracak insanlar da biraz deli insanlardr. Bu snav sistemi de onlar eliyor. Onu da biraz gz
nnde bulundurmak gerekiyor. O eit insanlar nasl eitilebilir, onu da eitimcilerin dnmesi gerekiyor. Sonu olarak almann sevdirilmesi iin, oktan semeli snavlarda baarl olmann dnda, hayatn baka ynleri olduunu anlamak ve bu ynlerde baarl olan rencilerin farkna varmak gerekir. rnein on be yanda kendi kendine senaryo yazp ksa filmler eken bir renciye, oktan semeli snavlarda parlak baarlar alamyor diye aptal muamelesi yaparsanz almay sevdirmekten, eitimden, eitimcilikten sz edemezsiniz. Bugn velilerin ounluu ocuklarnn niversite giri snavnda yksek puan alp tannm bir niversiteye girmesini istiyor. Okullar da velilerin bu isteklerine cevap verme yar iinde. Oysa eitim kurumlar toplumun bir adm nnde olmal. rencinin niversiteye deil hayata hazrlanmas gerektii ynnde tavr koymal okullar, ama byle davranrlarsa mteri kaybedeceklerini sanyorlar. Oysa nasl her topal atn kr bir alcs oluyorsa, her kaliteli mal iin de kapnzn nnde bir alc kuyruu oluyor.
>>>
Halkn bilgisi yetersiz olabilir, ama saduyusu var. yi bir eitim modeli grnce halkn tanyp takdir edeceine dair inancm tam. BTD: Baarl olmak iin ne kadar almak gerekir? Byle somut bir l var m sizce? Prof. Dr. Sertz: Baarl olmak iin kii her zaman ok alacak, dzenli olacak ve her gn bir ey yapacak. rnein Tarkovski saatinizi her gn ayn saate kurun derdi. imdi artk saatleri kurmak gerekmiyor, ama bu bir rnek. Doktora rencisiyken tez yazma aamasnda bu teknii uygulardm. Her cumartesi sinemaya gideceim, her akam evde klasikleri okuyacam, derdim. Hafta ii gndzleri kendime bir plan yapmamtm. lk balarda gndzleri bo geti, ama daha bir hafta dolmadan kendimi gndzleri ok sk alrken buldum. Bunun bir baka ad da galiba zaman mhendislii. Herkes kendi zaman mhendisliini kendi yapp almal, ama ok almaldr. Ne kadar almak yeterlidir? Bir lkenin kaderini belirleyen ve lkenin uluslararas platformda yerini tayin edenler, konularnda olaanst dzeye km bireyler ve onlarn baardklar ilerdir. Bu anlamda baarl olmak iin ne kadar almak gerekir? Dersleri dikkatle takip etmek, konular anlamak, devleri zamannda yapmak, snavlardan iyi notlar almak ve baaryla mezun olmak rencinin kendi hayatn kurtaracaktr. Ama lkenin geleceini ancak olaanst baarl olanlar etkileyecektir. Bu dzeyde bir baar yakalamak iin ne kadar almak gerekir? Bu sorunun cevabn Malcolm Gladwellin Outliers adl kitabnda bulabiliriz. Gladwellin iddiasna gre gereken alma sresi 10.000 saat. Yani hafta ii her gn, gnde drt saatten on yl alrsanz, dnyada bir numara olursunuz. Bunun yetenekle fazla bir ilgisi yok. Yetenei sayesinde bu kuraln dna km bir kii var. Satranta dnya apnda byk usta olmak iin ok sk alarak geirilecek bir on yla ihtiya var kural olarak. Yetenei sayesinde bu baarya bu srenin altnda ulaan tek bir kii var: Bobby Fischer. Kendisi bu dzeye dokuz ylda gelmi! Bu on bin saat kuralnn balangc 1990larda Berlin Mzik Akademisinde yaplan bir aratrmaya dayanr. nce okuldaki yirmi ya civarndaki keman rencilerini performanslar bakmndan gruba ayrmlar. Birinci gruptakiler olaanst olanlar. Bunlar kesinlikle ilerde dnya apnda konserler verecek, kaytlar yapacak. Dnemlerinin en saygn yorumcular olacaklar. lkelerinin adn uluslararas platformda yceltecek, lkelerine prestij kazandracaklar. kinci gruptakiler sadece ok iyi olanlar. Bunlarn gelecekte byk konserlere kmalar beklenmiyor, ama ok iyi olduklar su gtrmez. Muhtemelen ok saygn orkestralarda alacaklar. nc gruptakiler ise ksaca yetenekli ocuklar. ok iyi keman alyorlar, ama kesinlikle hibir profesyonel oluum iinde keman alamayacaklar. Hayatlarn keman alarak deil ok saygn okullarda keman hocal yaparak kazanacaklar. Aratrmaclar bu snflandrmay kendi aralarnda yaptktan sonra her renciye keman almaya ilk balad gnden bu gne kadar tahmini olarak ka saat keman aldn sormu. Tm renciler kemana yaklak olarak ayn yalarda balam. Hepsi balarda eit srelerde alm. Daha sonra bazlarnn alma temposu dm ve aralarnda keman allan sre bakmndan farkllklar olumaya balam. Sonu olarak, birinci gruptakiler yirmi yana gelene kadar toplam on bin saatlik bir almay arkalarnda brakm durumda. kinci gruptakilerde, bu sre sekiz bin saat, nc gruptakilerde drt bin saat.
Bunun yetenekle fazla bir ilgisi yok nk o okula zaten ok yetenekli renciler arasndan seim yaplarak renci alnyor. Yllar iinde oluan fark, kimin ne kadar almaya karar verdiiyle aklanabiliyor ancak. Gel de yryen bir aptal oturan iki aklldan daha ok yol alr diyen ataszne hak verme. Ben bir de yetenek bir ii yapabilmek deil de o ii yapmak iin sabr gsterebilmektir diyen kzma hak veriyorum. stelik bu sabrn gnde drt saatten on yl boyunca gsterilmesi gerektiini de hatrlayarak. BTD Israrla, sabrla ve srekli almak eittir baar anlamna m geliyor? Prof. Dr. Sertz: Israrla, sabrla ve srekli almadan, szn etmeye deer hibir ey baarlamaz. Her yl birinci snfta karma prl prl renciler gelir. Tek tek konutuumda hepsinin yetenekli ve istekli olduunu grrm. Genken, o ylki snftan Trkiyeye olaanst katklar yapacak elli tane renci yetieceini dnr heyecanlanrdm. Oysa yllar iinde tekrar tekrar gzledim ki o snftaki prl prl rencilerin byk bir ounluu, kendi tercihleri dorultusunda, vasat bir eitimle yetinip sradan bir mezuniyeti hedefliyor. Hibiri de bunun kendi karar olduunu itiraf etmiyor. Sistemi, beni ve Trkiyeyi suluyor. Bu rencilerin vasat insan olmay kendilerinin setii konusundaki iddiamn haksz olmadn anlataym. Ders dneminin banda snfa ders kitabn gtrrm. Kitaptan hangi konular ileyeceimizi ve toplam ka sayfa kapsayacamz anlatrm. ok kaba bir hesap yaparm sonra. Dnemde ka gn var, okunacak ka sayfa var, gn bana ka sayfa dyor. rnein birinci snf matematik dersinin birinci dneminde genellikle 500 sayfa okunur. On drt haftalk bir dnemde, cumartesi ve pazarlar da sayarsak, toplam 98 gn var. Yani rencilerin her gn en az 5 sayfa okumalar gerekir ki geri kalmasnlar. stelik bir matematik kitabnn her sayfas ayn hzla okunamaz. Baz sayfalar problem sayfalardr, zmek okumaktan daha uzun zaman alacaktr.
37
Ksacas gerek anlamda baarl olmak isteyen renci sadece matematik dersi iin her gn 5 sayfalk alma yapmak zorundadr. Her gn ve tm dnem boyunca. Ben bunu aklaynca snfn yarsnn yznde alayc bir tebessm belirir. Biz bunu zekmzla hallederiz, sen dert etme hoca demeye gelen yarm az bir gltr bu. Hemen anlarm ki bu renciler baarl olmamaya karar veren ilk grup rencilerdir. Gerekten bir daha onlardan baarl olan kmaz. Hi kmad. Bunun istisnasna otuz yldr rastlamadm. Ben, umutlar ve sabr sonsuz olan biri olarak, yani bir retmen olarak, onlar da eitmekten, baarsz olma kararlarndan dndrmeye almaktan vazgemem. Bir sonu alamam, alamayacam da bilirim. Ama umudumu yitirmem sz konusu deildir: Ben bir retmenim! BTD: niversite eitimi srasnda mesleki konularn yan sra renciye verilmesi gereken en nemli ey nedir?
Prof. Dr. Sertz: Bugn akademi dnyasnn sorunu udur: Herkes kendi konusunu dnyann merkezi sanyor, dier blmlerin hepsini gereksiz gryor ve bu saplant rencilere de bulayor. Her bilginin uzman, sadece kendi bilgisiyle btn dnyann ve hayatn kavranabilir ve ynetilebilir olduunu sanyor. Bu nedenle niversitede her konuyu kendi uzmanna danma kltrn verebilmek ok nemli.
Avustralyann Queensland ehrinde bundan bir ka sene nce Her eyin en iyisini ben bilirim anlay bir felakete yol at. Bu ehrin ortasndan akan bir nehir var. Bu nehrin sellerinden kurtulmak iin bir baraj yaplm. Bir de baraj iin ynetim klavuzu hazrlanp eitimli mhendislere teslim edilmi. Normal zamanlarda ne yaplaca klavuzda yazyor. Ama olaanst bir durum olduunda, yani okulda retilenlerin dnda bir durum olduunda, yetkililerin yeni duruma gre ve annda karar vermesi gerekir. Eitim, rendiklerinizi unuttuunuzda geriye kalan izlerdir. yi eitim derin izler brakr. Kritik durumlarda, rendiklerinizin sizde brakt izler yardmyla yeni bilgiler retir, yeni kararlar alabilirsiniz. Eitim, bilmediiniz durumlarla karlatnzda soukkanllnz koruyabilmenize yarar. Queenslanddaki meteoroloji uzmanlar k aylarnda ok iddetli yalar olaca-
38
<<<
n ngryor. Meteorologlar barajdaki suyun drtte nn k gelmeden boaltlmas gerektiini, aksi halde barajn yaacak yamurlar tutamayacan ve takn olacan sylyor. Baraj sorumlular, kendileri meteoroloji uzman olmadklar halde, kendi aldklar eitimi her trl eitimden stn grm olacaklar ki, kendileri bir hesap yapp, artk ne hesabysa o, kn o kadar yamur yamamas gerektii sonucuna varyorlar ve baraj boaltmyorlar. K geliyor, uzmanlarn ngrd yamur yayor, baraj tayor, sel oluyor. Sonu: 35 l, 9 kayp ve 30 milyar dolarlk maddi zarar. Ben bilirim, sen bilmezsin tavrnn tipik bir yansmas. Oysa gerek hayatn problemleri ancak deiik konularn uzmanlarnn beraber ve uyum iinde almasyla zlr. niversitede verilmesi gereken en nemli kltr budur bence. BTD: Bu kadar ok alrken hayata baka eyler katmak mmkn m? Prof. Dr. Sertz: Dzenli ve programl alrsa insann hayatna baka eyler katmas da mmkn olur elbette. Sabah u saatler arasnda, akam u saatler arasnda alacam, u gn u saatte eleneceim diyebilmek ve bunu uygulayabilmek nemli. Bu eit kilometre talar olduu zaman aralar ok kolay ve abuk doluyor. Byle olunca ok youn alyorsunuz ve her i yetiiyor, siz de her ie yetiebiliyorsunuz. Elence de daha verimli oluyor. alrken de hakkn veriyorsunuz, elenirken de hakkn veriyorsunuz. Geen sene ilk defa bizim blmn yeni mezunlarna ulatm ve niversiteye yeni balayanlarla hangi tecrbelerini paylamak istediklerini sordum. zellikle de keke size batan sylenseydi dediiniz bilgiler var m dedim. Aldm cevaplarn biri yle. Sosyal aktiviteler ve kulpler bana gereksiz vakit kayb gibi gelmiti. Oysa onlara katlsaydm daha iyi olurdu kesin. niversiteler pek ok kulple bir sr frsat sunuyor, bunlarn alt ok iziliyor, srekli hatrlatlyor, ancak belki bir kez daha hatrlatlabilir. Bu renci ok yksek notlarla mezun olup ok prestijli burslara bavuran bir renci. Bu eit burslara bavuran rencileri kt zerinde birbirinden ayrt etmek mmkn deildir. Onun iin mlakat yaplr. Mlakatta ise size, bavuranlarn hepsinin ok iyi olduunu sylerler ve bu bursun neden dierlerine deil de size verilmesinin doru olacan sorarlar. Burada beklenen cevap, uzmanlnz topluma nasl yanstacanz konusundaki planlarnzdr. Ders almak dnda bir hayatnz, zellikle renci derneklerinde youn faaliyetleriniz varsa zaten bu konuda uzun vadeli planlarnz var demektir. Bilginin toplumla paylaldka anlam kazanacan bilip bilmediinizi ve toplumun yarar iin zamannz ve enerjinizi yatrmaya istekli olup olmadnz renmek isterler mlakatta. Bu sorularn cevaplarn daha renciyken oluturmanz gerekir. te baka bir renciden baka bir paylam: Ayrca sosyal hayatla akademik hayat arasndaki dengeyi kurmak da nemli.[.....] Arkadalarmla birlikte gzel zaman geirdikten sonraki 2-3 saatlik almam, rastgele bir zamanda 5-6 saatlik almamdan ok daha verimli oluyordu. Tabii ya Hep ders, hep ders, nereye kadar! BTD: Son olarak niversite rencilerine sylemek istediiniz bir ey var m? Prof. Dr. Sertz: Gn gelecek mezun olacaksnz. Dnyann en iyi okullarnda yksek lisans ve doktora eitimi alp lkeye katk yapma ideali sizi saracak. Burs iin bavuracaksnz. lk eleme Trkiyenin dier okullarndan gelen snf birincileriyle sizin aranzda olacak. Snfnzda birinci olmann yetmediini ilk burada hissedeceksiniz. Bu ilk elemeyi geerseniz, o byk okullara bavuracaksnz ve dnyann her yerinden gelen, in dhil, olaanst rencilerle yaracaksnz. Baz okullarn bo olan her kontenjan iin ortalama elli bavuru olur. Bu sayy tekrar okuyun nk gerektir. Diyelim ki bu yar da kazandnz ve o hayalinizdeki okula girdiniz, dersler balad. imdi artk hoca gnde 5 sayfa okumazsanz geri kalrsnz dediinde gnde on be sayfa okuyan snf arkadalarnz var, ou da inli. Hocaya alayl alayl bakp glen arkadalarnz ok gerilerde kald. Keke kendimi daha iyi hazrlasaydm, demek iin ok ge. Zamannda buralara geleceinizi planlayp o uluslararas yara hazr olmanz gerekirdi. Derken ie girme zaman gelecek. Artk yartnz kiiler sizinle ayn yollardan baaryla gemi, dnyann her lkesinin kapmak istedii uzmanlar. Rakiplerinizden korkuyorsanz zamannda yeterince almadnz iindir. Rakipleriniz sizden korkuyorsa, Trkiye yediiniz ekmei size helal edecektir. Prof. Dr. Ali Sinan Sertze ok teekkr ediyor, nerilerinin ve mesajlarnn tm rencilere ulamasn diliyoruz.
39
lay elik
Kf Mantarnn Gizli Kalm zel Hayat

Bilim insanlarnn ok uzun sredir mercek altnda tuttuklar canllarn bile artc yeni zellikleri kefedilebiliyor. Ksa bir sre nce penisilin reten Penicillium chrysogenum adl kf mantar iin de benzer bir durum sz konusu oldu. Yz yl akn bir sredir Penicillium chrysogenumun sadece sporlar yoluyla, eeysiz olarak oald sanlyordu. Ancak uluslararas bir aratrma ekibi mantarn ayn zamanda bir eeyli reme dngsne de sahip olduunu ortaya kard.
alnzca bitkiler ve hayvanlar deil, mantarlar ve algler gibi pek ok mikroorganizma da eeyli olarak reyebiliyor. Bu da yeni nesil organizmalarn, eleen bireylerin her ikisinden de gen alarak yeni zellikler kazanmasn salyor. Bylece yeni nesil organizmalar deiken evre koullarna kar daha dayankl olmalarn sala-
yacak yeni zellikler kazanabiliyor. Ancak mantarlar iin eeyli reme her zaman geerli bir durum deil. ou mantar sporlar yoluyla eeysiz olarak oalyor. Kf mantarlarna ait sporlar bozulmu yiyecekler zerinde beyaz, yeil ya da siyah tozsu kalntlar olarak grrz. Bu sporlar sadece tek bir atadan gelen genlere sahiptir.
40
thinkstock
><
ngilterede Nottingham niversitesinde mantar biyolojisi zerine alan Paul Dyer, penisilin retiminde kullanlan Penicillium chrysogenum adl kf mantarnn gerekli artlar salandnda eeyli reme olasl olabileceini dnyordu. Mantarn tm genomunun dizi analizi sonucunda, aslnda eeyli oalma iin gerekli genleri hl tad anlald. Bunun zerine Dyer ve Avrupadaki birka aratrma enstitsnden aratrmaclar Penicillium chrysogenumu eeyli oalmaya tevik edebilecek ideal koullar aratrmaya balad. Dyer ve alma arkadalar nce iki farkl cinsiyette olabilen Penicillium chrysogenumun birbiriyle uyumlu eleme genlerine sahip olan soylarn bir araya getirdi ve bunlar farkl besin ve k koullarnda oaltt. e yarayan kombinasyon ise biyotin adl vitaminle glendirilmi, yulaf ezmesi temelli bir besi yeri oldu. Eeyli olarak reme yetenei gsteren mantarlarn daha fazla penisilin rettii grld. Bu yeni keif bal bana artc olduu gibi uygulamaya ynelik faydalar da vaat ediyor. Daha fazla penisilin elde etmek amacyla eeyli olarak oalan Penicillium chrysogenum mantarlar kullanlabilir. Aratrmaclardan Ulrich Kck ok miktarda antibiyotik retebilen endstriyel Penicillium chrysogenum soylar-
nn hlihazrda kullanmda olduunu, ancak bu soylarn genetik adan istikrarsz olduunu sylyor. Yani mantar kltr yalandka penisilin retiminde dme eilimi grlyor. Kck, endstride kullanlan soylarn haftada ya da ayda bir takviye edilmesi gerektiini, yksek penisilin retme kapasitesine sahip bir soyun salkl baka bir soyla eletirilmesinin ok faydal olabileceini belirtiyor.
thinkstock
Bugn yllk piyasa deeri yaklak 6 milyar avro olan bu antibiyotik hl ancak bu kf mantarlar tarafndan retilebiliyor. Bu kf mantar beta-laktam ad verilen, azot ve karbon ieren, halka eklindeki kimyasal yaplar retiyor. Beta-laktam ise bakterilerin hcre duvar oluturmasna engel oluyor. Bylece bu antibiyotik, mantarn yaad yerlerde yaamaya alan bakterileri ldryor. Bu mekanizma ayn zamanda doktorlarn 1940lardan beri bakteriyel hastalklarla
savata kulland gl bir silah. Penisilin ve benzer mekanizmalarla etki gsteren ok sayda baka antibiyotik o zamandan beri milyonlarca insann hayatn kurtard. Bu srete baka mikroorganizmalarda da bakterilere kar farkl mekanizmalarla, rnein bakterilerdeki protein sentezini engelleyerek ya da bakteri hcrelerindeki zars yaplara zarar vererek etkili olan, ok sayda baka antibiyotik de kefedildi. Bunlarn bir ksm artk sentetik ya da yar-sentetik olarak da retilebiliyor.
Karanlkta geirdikleri be haftalk sre sonunda mantarlarn sadece eeyli reme sonrasnda oluan zel yaplar gelitirdii grld. Genetik analizler de genlerin eeyli oalmayla aprazlanm olduunu kantlad. Aratrmaclar ayrca kf mantarnn sahip olduu 12.000 kadar genin etkinliini de inceledi. Sonuta eeyli remeyle ilgili genlerin baka baz biyolojik ilevlerle, rnein penisilin retimiyle ilgili genlerin etkinliini de kontrol ettii anlald.
thinkstock
Bakteri Dman Penisilin Penicillium chrysogenumun rettii penisilin adl maddenin bakterilere kar ldrc etkisi ilk defa yz yl kadar nce Alexandre Fleming tarafndan kefedilmiti.
Kaynaklar http://www.sciencedaily.com/ releases/2013/01/130108084138.htm http://www.scientificamerican.com/ article.cfm?id=the-joy-of-fungal-sex

SCIENCE SOURCE / Photo Researchers / Getty Images Trkiye
thinkstock
41
D a h a
42
lay elik
Y r i a B am l k l in a S
Tam T
a r l l h a
>>>
k eitli le de o n gn ik ll e z e zn salm olduunu her ge salkl r, la a m r i t nda ikil ara Bilimsel n beslenmeyle il Bu da kamuoyu beslenme r kl r. hastalkla ortaya koyuyo ryor. Artk sal r arasnda. la rt la daha faz e ynelik ilgiyi a olmazsa olmaz larla dolup y in a r e e m beslenm zetelerin, dergil gilerle ve tart ok ne a n il keleri g e bu konudaki b slenmeyle ilgili e eki nemi. d ed be nternet yllarda salkl hllarn beslenm da kantlan a t o n S a m tayor. rdan biri ise ta tarafnd eirmi dur la a m r la t g kan konu rn bilimsel ara ri bile harekete mzdaysa la t le Tam tahl i artk hkmet faydalarna bak yoruz. a l m n l e a n nan llarn sa boa olmadn h a t m a T rumda. lenmenin hi de et bu harek
lkemizde Tam Tahllar

lkemizde son yllarda tam tahl tketimi konusunda bilin dzeyi artt gibi tam tahl rnlerine erime imkn da artyor. Lokanta mnlerinde ve gda etiketlerinde tam tahll, ok tahll gibi ifadelere her geen gn daha fazla rastlar olduk. Getiimiz yl ok sayda niversite, kamu kuruluu ve sivil toplum rgtnn ortaklaa dzenledii Tam Buday Ekmei Yaygnlatrma Sempozyumunda tam tahllarn faydalar katlmclarla paylald. Devlet organlar da tam tahl tketimini artk daha fazla nemsiyor. Ekmek sat yaplan yerlerde tam tahl ekmekleri ya da en azndan tam tahl ieren ekmekler bulundurulmasn zorunlu hale getiren dzenlemeler var. 17 Ocak 2013te balatlan ve Toprak Mahsulleri Ofisinin yrtecei Ekmek srafnn nlenmesi Kampanyas kapsamnda da yine beyaz ekmek yerine tam unlu ekmekler tketilmesini tevik etmeye ynelik eylemler yer alacak. Tam tahl rnlerinin, zellikle ekmeklerin yaygnlamasnn zorluklarndan biri bu rnlerin fiyatlarnn biraz daha yksek olmas. Tam un retiminin henz yaygn olmamas, tam unlarn saklama mrlerinin hayli ksa olmas ve baz durumlarda tahln ayrlan ksmlarnn baka sektrlere, rnein yem sanayiine daha yksek fiyatla satlabilmesi bunun sebepleri arasnda gsteriliyor. Ancak getiimiz gnlerde devlet organlarnn da bu konuyu gndeme almasnn, yeni dzenleme ve teviklerle sonulanarak tam tahl rnlerini daha geni kitlelerce eriilebilir hale getirmesini diliyoruz.
43
Daha Salkl Bir Yaam in Tam Tahllar
nsanlk olarak beslenmeye dair baz konularda baa dnme eilimi gsterdiimiz sylenebilir. Tahllar tketme biimimiz de bunlar arasnda. Atalarmz milyonlarca yl tahllar hi ilemeden tketti. Tahllar tmeyi rendikten sonra bile uzun sre tam tahl rnleri tketmeye devam etti. Gnmzde byk lde terk etmi olduumuz bu alkanlk imdilerde salkl beslenme konusunun en nemli balklarndan biri. Tam tahl rn, ilenmemi tahllarda bulunan btn ksmlar ieren yiyecekleri ifade ediyor. lenmemi tahl belirgin ksmdan oluur. Tahln d ksmnda life zengin kepek, i ksmnda mikro besinlerce zengin reym (embriyo), niastal ana gvdesinde de endosperm bulunur. te tam tahl rnleri bu ksmn tamamn barndrr. Endstrilemi un deirmenlerinin geliip yaygnlamasyla tahllardan yararlanma biimimiz de nemli lde deiti. Bu deirmenler tahllarn kepeini ve reymini ayrarak inenmesi, sindirilmesi ve saklanmas daha kolay olan beyaz un retiyor. Bu tme ilemi kk taneler eklindeki endospermi de paralayarak milyonlarca kk paraca dntryor. Bu ekilde rafine edilen un, hafif ve kabark unlu yiyeceklerin retilmesine olanak salyor. Ancak grn ve dokusu ok houmuza giden bu rnler ne yazk ki tahllarn en nemli besin deerlerinden yoksun oluyor. rnein rafine buday unu retimi, budaydaki B vitaminlerinin yardan fazlasn, E vitamininin % 90n, liflerin de neredeyse tamamn alp gtryor.
Salk in Tam Tahllar

Salkl beslenme tablolarnda farkl besin trlerinin, alnan toplam besin miktarnn ne kadarn karlamas gerektiine dair yzdeler bulunur. Bu tablolarda alnan enerjinin ne kadarnn karbonhidratlardan gelmesi gerektii de belirtilir. Ancak karbonhidratlarn salk zerindeki etkileri konusunda yaplan aratrmalar, alnan karbonhidratlarn en az nicelii kadar niteliinin de nemli olduunu ortaya koydu. ok sayda aratrma, karbonhidrat kayna olarak tam tahl tketiminin salk zerinde olumlu etkileri olduunu gsteriyor. te bunlardan bazlar.
44
>>>
Neler Tam Tahl rn

Salkl beslenme programlarnda ve eitimlerinde tam tahllara gereken yeri ayrm lkelerdeki yaygn tartmalardan biri nelerin tam tahl rn saylp nelerin saylamayacayla ilgili. nk bu tanmlarla ilgili bir belirsizlik var. rnein bir rnn yzde ka tam tahl ierirse tam tahl rn saylabilecei, genellikle zerinde anlamaya varlm bir konu deil. lkemizdeyse tam tahl kavram daha yeni yeni tannd iin tartma henz bu noktaya gelmedi. ncelikle rn etiketlerindeki ierik listelerinin iyi incelenmesi gerekiyor. Tabii lkemizde ekmeklerin genellikle ak satld dnldnde, en ksa srede bu konuda kontrol salayacak dzenlemeler getirilmesi gerektii ortada. lkemizde bulunabilecek tam tahl rnlerinden bazlar unlar: Tam tahl unlar Tam tahl ekmekleri, simitleri, krakerleri Tam tahl ezmeleri, gevrekleri Tam buday makarnalar, eriteleri Bulgur, karabuday (greka), esmer pirin
Kalp Sal
Aratrmalar dk yal bir beslenmenin paras olarak tam tahl rnleri tketmenin kalp hastal riskinde azalmayla ilikili olduunu gsteriyor. eitli almalarda gnde ya da daha fazla porsiyon tam tahl rn tketen bireylerin kalp-damar sorunlar yaama riskinin, daha dk miktarda tam tahl rn tketenlere gre % 20-30 daha dk olduu anlald. Bu oran sebze meyve tketiminde grlenden bile daha yksek. Tam tahl tketiminin kalp hastal riski zerindeki bu etkisinin nasl olutuu tam olarak anlalmamsa da ne srlen baz mekanizmalar var. Baz tam tahllarn ierdii znebilir lifler, beta-glukan, alfa-tokotrienol gibi maddeler ile salkl arjinin-lisin oranlarnn kandaki kolesteroln drlmesinde rol oynad dnlyor. Antioksidan ierdikleri iin tam tahllarn kalp hastal riskini drebilecei de olaslklar arasnda kabul ediliyor. Oksidatif stresin ve yangnn, nemli pek ok hastaln oluumunda baskn etmen olduu biliniyor ve tam tahllarda bulunan eitli bitki kimyasallarnn oksidatif stresi ve yangy dorudan ya da dolayl olarak engelleyebilecei ne srlyor. Tam tahllarn ieriindeki biyolojik olarak etkin baka baz maddelerin ise damarlarn tepki verme yetenei, kan phtlamas ve inslin hassasiyeti zerinde etkili olduu dnlyor. Aratrmalarda tam tahllarn olumlu etkisine ynelik kesin mekanizmalar yakalanamad, ancak tam tahllarn btn olarak, ieriklerindeki ayr ayr maddelerden daha fazla koruyucu nitelik tayor olmas olas.
Karabuday (greka)
Kanser
eitli aratrmalar tam tahllarn gastrointestinal (mide ve barsaklarla ilgili) kanser riskinde azalmayla ilikili olduuna iaret ediyor. 40 kadar almann gzden geirildii bir aratrmada, yksek miktarda tam tahl tketiminde gastrointestinal kanser riskinin, az miktardaki tketime gre % 21 ila % 43 daha dk olduu grld. Birka yl nce yaplan kapsaml bir aratrmada tam tahl tketiminin kolorektal (kaln barsak ya da rektumla ilgili) kanser riskinde orta dereceli azalmayla ilikili olduu bulundu.
45
Daha Salkl Bir Yaam in Tam Tahllar
46
es tv
nle r
ri
eker ieren besinle Ya ve r
Tam tahllarn lif, direnli niasta ve oligosakkarit gibi ierikleri sindirim yolu saln destekleyen ilevlere sahip. Aratrmalar tam tahllarla alnan liflerin, su ekerek dk arln artrdn, liflerin ve oligosakkaritlerin fermentasyonu sayesinde dkdaki yararl bakterilerin miktarnn da arttn gsteriyor. Direnli niasta, normal niasta gibi sindirilip emilmiyor, dolaysyla kaln barsaa geerek liflerin yarattna benzer bir etki yaratyor. Sonuta barsak iindeki atklarn daha ktleli ve yumuak olmas barsaklarn daha rahat hareket etmesini salyor ve dk atm kolaylayor. Tam tahllar, barsaklarn dzenli almasna bu ekilde katkda bulunduklar iin kabzl azaltmaya ve divertiklozis (kaln barsak eperinde oluan, kolayca tahrie ve yangya neden olabilen,
Et, b alk , yu
Karbonhidratl
Sindirim Yolu Sal
mu r
e av
le rn
ri
ar (Ek mek ler,
Bu etkinin nasl olutuuna ilikin de birka mekanizma ne srlyor. Tam tahllardaki lifler ve belirli niasta trleri kaln barsakta fermente olarak gei zamannn ksalmasna ve sindirim yolu salnn iyilemesine yardmc oluyor. Tam tahllar antioksidanlar da ieriyor. Antioksidanlarn oksidatif hasara kar koruyucu ilev gstererek kanser geliimine kar etkili olabilecei dnlyor. Tam tahllardaki biyolojik olarak etkin baz bileiklerin hormon dzeylerini etkileb.) yerek hormonlara bal kanser riskini des v tat a p i, rebilecei de olas grlyor. Ayrler n r ca kan glikozu seviyesinde deiiklikler oluturarak ve kilo vermeye yardmc olarak da etkili olabilecekleri dnlyor.
di er ta
cep biiminde yaplarn neden olduu bir rahatszlk) riskini drmeye ynelik beslenme programlarnn nemli bir paras.
eker Hastal
Kapsaml epidemiyoloji aratrmalar daha fazla tam tahl ve tahl lifi almnn, 2. tip eker hastal riskinde % 20 -% 30luk dle ilikili olduunu ortaya koyuyor. Gzlemsel ve deneysel aratrmalara ait veriler, tam tahllarn hem eker hastalarnda M hem de salkl insanlarda alk kan ekeri dzeylerini drebildiine ve inslin direncini azaltabildiine iaret ediyor. Tam tahllarn ieriindeki magnezyum, lif, E vitamini, fitik asit (fosforun bitki dokularndaki temel saklanma biimi), lektinler (eker molekllerine balanan proteinler), fenolik bileikler gibi maddelerin 2. tip eker hastal riskinin azaltlmasna, kandaki glikoz ve inslin dzeylerinin de dmesine katkda bulunduu dnlyor. Liflerin kaynan inceleyen bir aratrmada, meyve ve sebzelerden gelen liflerin 2. tip eker hastal riskini drmede ayn koruyucu etkiyi gstermedii grld. 2008de yaymlanan bir Cochrane derlemesi (tp konularnda periyodik olarak yaplan sistematik bir literatr taramas) mevcut kantlarn, tam tahllarn eker hastalna kar nleyici etkisiyle ilgili dorudan bir neden sonu ilikisi kurmak iin yeterli olmadn gsteriyor. Derlemeye gre tam tahllarn bu etkisi, temelde vcut kitle indeksi zerindeki etkileri yoluyla oluuyor.
ler ve ey
r zele seb ve
hl
<<<
Tam Tahl Tanesinin Anatomisi

Kepek Tahl tanesinin dn kaplayan bu ok katmanl klf, tahln dier iki ksmnn gnndan, zararl organizmalardan, sudan ve hastalklardan korunmasn salar. Kepek ksmnda lifler, nemli antioksidanlar, demir, inko, bakr, magnezyum, B vitamini ve eitli bitkisel besinler bulunur. Reym Tahl tanesi imlenecek olsa yeni bitkiyi oluturacak olan embriyo, reym olarak adlandrlyor. Reym B vitaminleri, E vitamini, eitli bitkisel besinler ve doymam yalar ierir. Endosperm Tahl tanesi imlenecek olsa gen bitkiye gerekli enerjiyi salayacak olan besin deposuna endosperm deniyor. Tahl tanesinin en byk ksm olan endosperm niasta halinde karbonhidratlar, proteinler ve az miktarda vitamin ve mineral ierir.
Kilo Kontrol
Bilimsel aratrmalar tam tahl alGlisemik indeks, bir karbonhidratn sinmnn salkl bir kiloya kavumadirilip glikoz olarak kana karma hzya ve bu kiloyu korumaya katkn ifade eden, 0-100 arasnda deien da bulunduuna dair kantlar bir lek. Glisemik indeksi yksek, ortaya koyuyor. Aratrmalara ilenmi gdalarla ykl bir besgre salkl bir diyetin parlenme, kandaki glikoz dzeyinas olarak tam tahl tketen de ani artlara neden olarak kiilerin zamanla kilo alma daha fazla kilo almyla soKEPEK olasl daha dk. Tam tanulanan bir dizi olay tetikENDOSPERM hllarca zengin bir beslenme, liyor. Kilo veren insanlarn daha dk vcut kitle intekrar kilo almasn kolaydeksiyle, daha dk bel evlatran en nemli neden resi kalnlyla ve daha dk vcudun yaplan diyeti bir fazla kilo riskiyle ilikili. Bu etktlk durumu olarak alkinin sebeplerinden biri muhglayarak metabolizmay REYM temelen tam tahl rnlerinin fiyavalatmas. Glisemik inziksel olarak daha abuk doygundeksi yksek ilenmi gdaluk hissi yaratarak daha az yemelarla beslenmek metabolizye tevik etmesi. Tam tahllar ayrca may yavalatyor. Dolaysymidenin boalma sresini uzatarak ala mmkn olan her durumlk hissinin daha ge olumasn salyor. da glisemik indeksi daha dk izim: Habibe Dzgn Dier bir sebebinse tam tahllarn dk gligdalar tercih etmek, kilo kontrosemik indekse sahip olmas olduu dnlyor. l asndan faydal grlyor.
Kaynaklar http://www.hsph.harvard.edu/ nutritionsource/health-gainsfrom-whole-grains/ http://www.eufic.org/article/en/ expid/Whole-grain-Fact-Sheet/ http://www.scientificamerican. com/article.cfm?id=whendieting-not-all-calo http://www.ekmekisrafetme. com/Uploads/Sayfalar/Docs/ tam_bugday_sempozyum_ kitap.pdf
47
zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Kk Hcreler lmden Sonra Bile Hayat Kurtarmaya Devam Ediyor

Bir insann organlar lmnden sonra baka insanlarn hayatlarn kurtarmak iin nasl kullanlabiliyorsa, kk hcrelerinin de ayn ekilde kullanlabilecei belirtiliyor. Yaplan bir almada ok sayda kk hcrenin lm gerekletii andan itibaren 5 gn iinde kemik iliinden elde edilebilecei anlald. Tpk balanan organlar gibi kadavralardan elde edilen kk hcrelerin de hayat kurtaran tedavilerde kullanlabilecei syleniyor.
k hcreler, mitoz blnmeyle zellemi hcre tiplerine farkllaabilen ve daha fazla kk hcre retmek iin kendini yenileme yeteneine sahip olan, btn ok hcreli canllarn doku ve organlarn oluturan ana hcrelerdir. Memelilerde kk hcrelerin yaygn grlen iki tipi var: Blastokist evresinin i tabakasndan elde edilebilen embriyonik kk hcre ve eitli dokularda bulunan yetikin kk hcre.
Yetikinlerdeki kk ve ncl hcreler vcudun onarmnda grev alma ve erikin dokular yenileyebilme yeteneine sahip. Gelien bir embriyoda, kk hcreler zellemi hcrelerin tmne farkllaabilir (pluripotent tip hcreler), kann, deri ve sindirim organlar gibi organlarn yenilenmesini srekli klar.
48
nsanlarda eriilebilir olan erikin kk hcreler kemik iliinden, ya dokudan ve kandan elde ediliyor. Kk hcreler ayrca doumdan hemen sonra bebein kordon kanndan da elde edilebilir. Kk hcreler kendiliklerinden uygun bir byme ortamna yerleebilir, oalabilir, baka tr hcrelere farkllap bu trn devam niteliinde trler retebilir. Ayrca kendilerini yenileyebilir, kendi hcre topluluklarnn devamlln salayabilirler. Vcudun bir yerindeki zedelenmeyi takiben o dokuyu onarabilme ve ilevsel hale getirebilme potansiyelleri vardr. Kk hcreler iinde en ok bilineni ve tedavide en sk kullanlan, pluripotent bir yaps olan ve kan yapmndan sorumlu kk hcredir. Bu hcre, kemik iliinin ve damarlarda dolaan kann hcrelerini oluturmakla grevlidir ve buralarda bulunur. Kemik iliinden en ok miktarda, damarlarda dolaan kandan, bebeklerin kordon kanndan daha az miktarda elde edilebilir. Domam bebein dokularnda da (karacier ve dalak gibi) bulunur. Yksek oranda deikenlik gsterebilen kk hcreler tbbi tedavilerde rnein kemik ilii nakillerinde yaygn olarak kullanlyor. Bunun iin hcrelerin kltr ortamlarnda yapay olarak yetitirilmesi ve kullanlacak hcre tipine gre (kas, sinir vb.) farkllatrlmas gerekiyor. Embriyonik hcre hatlar ve kk hcreler ise tedavi amal klonlamayla oluturularak gelecekteki tbbi yntemler iin umut veriyor. Hcrelerin ba dokularnda bulunan ve erikin haldeki kk hcre tipi olan mezenkimal kk hcreler, dokularn destek blm olan stromal hcrelerin de temelini oluturur. Ya, kemik, kkrdak, kas ve tendonlara farkllaabilirler. Mezenkimal kk hcreler, bulunduklar dokudan, hasarl baka bir dokuya geebilir ve bu sayede birok organda yapm onarm ilerini yrtrler.
STEVE GSCHMEISSNER / Science Photo Library / Getty Images Trkiye
><
Kemik iliinden elde edilen mezenkimal kk hcreleri bir insandan baka bir insana nakil edilebiliyor ve uygulandklar blgeye gre kemik, kkrdak veya ya doku gibi birok hcre tipine farkllaabiliyor. Dier doku nakillerine kyasla mezenkimal kk hcre nakilleri ounlukla kiinin baklk sistemi tarafndan reddedilmiyor. Aksine bu hcrelerin zellikle baklk hcrelerini bir ekilde yattrd belirtiliyor. Mezenkimal hcreler ile yaplan uygulamalar zellikle lsemili hastalarn tedavisinde baarl sonular veriyor. Bu tr tedaviler ok sayda kk hcre gerektiriyor ve ou zaman canl donrden yeterli sayda kk hcre elde etmek zor oluyor. Bunun zerine uzmanlar kadavralarn bu i iin kullanlp kullanlamayacan aratrmaya balam. nsann lmnden sonra vcudundaki birok hcre birka gn iinde tm ilevlerini kaybeder. Fakat mezenkimal kk hcreler bulunduklar ortam itibaryla oksijenin nispeten dk olduu koullarda yaayabildikleri iin uzmanlar bu hcrelerin lmden sonra dier hcrelere gre daha uzun sre canl kalabileceini belirtiyor. Floridadaki Miami niversitesinde gerekletirilen bir almada kadavradan alnan iki adet parmak kemii 5 gn boyunca sakland. Beinci gnn sonunda kemik iliinden elde edilen mezenkimal hcreler laboratuvarda kltr ortamnda oaltld. Be hafta sonra bu hcreler kemikleri oluturan kkrdak doku ve ya hcrelerine dntrlebildi. Ekip u gnlerde ayn hcreleri sinir ve barsaa ait hcre tiplerine farkllatrmaya alyor. Gnmzde lmden hemen sonra gzlerden elde edilen korneal kk hcreler yaralanmalar sonucu kr olan insanlarn tedavisinde kullanlmaya balanm. almay yrten uzmanlar kadavralardan milyarlarca sayda kk hcresi elde edebilme potansiyelinin birok tedavi iin umut olacan belirtiyor. Tm bu gelimelere ramen, baz uzmanlar yaayan donrlerden elde edilen kk hcrelerin kullanlmasnn daha doru olacan dnyor. htiya duyulduunda yaayan donrden tekrar hcre elde edilebilecei, ancak kadavralarda bu durumun snrl olduu belirtiliyor. Kadavradan elde edilen kk hcrelerin grnd kadar salkl olmayabileceini de belirten uzmanlar, bu konuda dikkatli olunmas gerektiini vurguluyor. Hcrelerin, DNAlarnn etraflarndaki dokularn lmesinden veya dk scaklktan etkilenebilecei belirtiliyor. Bu nedenle kadavralardan elde edilen hcrelerin kullanlmadan nce mutlaka salkl ve gvenilir olup olmadklarnn tespit edilmesi gerekiyor. Ayrca baz lkelerdeki yasal dzenlemeler kiilerin birden fazla kaynaktan elde edilen hcreler ile tedavi edilmesini kstlyor.
Gnmzde kk hcresi ile yaplan yaygn uygulama, kiinin kendisine ait kk hcrelerin kullanlmas yani otolog nakil. Bu mmkn deilse, dokular uygun olan baka bir kiiden de kk hcre nakli yaplabilir. Kardeler arasndaki doku uygunluunun yaklak % 25 olduu belirtiliyor. Kk hcre nakil uygulamalar dnyada bir hastalk tedavi yntemi olarak kullanlmaktan ziyade doku onarm amacyla yaplyor. rnein eker hastalnda pankreas dokusu almyor ve inslin retemiyorsa, pankreasn yetersiz de olsa inslin retmesini kk hcre nakli ile salamak veya beynin, omuriliin baz hcreleri almyorsa kk hcre yardmyla sinir hcrelerinin az ok yenilenmesini salamak gibi. Kemik iliinin yetersiz ilev grd kan kanserinde ve baz anemi hastalarnda da ama kk hcreler yardmyla kemik iliini onarmak. Kordon kanndan elde edilen kk hcreler embriyolojik kk hcreler kadar farkllama yeteneine sahip deil. Kemik ilii ya da kandan elde edilen kk hcrelerden farkl olarak, kordon kanndan elde edilen kk hcreler gnmzde daha ok ait olduu kii iin kullanlyor, ancak kuramsal olarak doku uyumas durumunda baka kiiler iin de kullanlabiliyor. Kordon kannn bugn iin kullanmnn ok snrl olduu bildiriliyor. statistiklere gre her bin kiiden birinin kendi kordon kanna gereksinimi oluyor. Embriyolojik kk hcreler, ceninin erken aamasnda dllenme gerekletikten ksa sre sonra elde ediliyor. Embriyolojik kk hcreler erikinden elde edilen kk hcrelere gre snrsz farkllama potansiyeline sahip (totipotent). Yani bu tr hcreler her trl organdaki hasar onarma yeteneine sahipken, erikin tip olanlar daha snrl farkllama gsteriyor (pluripotent ve unipotent). Ancak lkemizde ve baka birok lkede embriyolojik kk hcre almalar etik adan sakncal bulunduundan yasaklanm. ngilterede ve Belikada bu snrlama yok, Almanyada ise belirli kstlamalar var.
Kaynaklar http://www.newscientist.com/article/dn23034-cadaver-stem-cells-offer-new-hope-of-life-after-death.html http://en.wikipedia.org/wiki/Stem_cell http://www.isscr.org/docs/default-source/patient-handbook/isscr-patprimerhndbk-turkish-fnl.pdf 49
thinkstock
Nurdan nan Selim nan
Anadoluyu Douran Deniz
Tetisin zlerini Srmek

Yol Hikyeleri
Fotoraf: Devrim nl
50
>>>
PERMYEN 225 milyon yl nce
TRYAS 200 milyon yl nce
Mitolojide de sk sk ad geen Tetisin (Thetis) birbirinden farkl birok anlam var. Olimpos Danda oturan be tanradan birinin ad. Okyanuslar Tanras. lyada destannda bahsedilen olaanst gzel bir peri, Gm Ayakl. Phtya Kral Peleusun kars. Troiann gl savas Ailin annesi. Ege Denizinin dibindeki yosun yeili saraynda yaayan Su Tanras ve Anadoluyu douran deniz.
JURA 135 milyon yl nce KRETASE 65 milyon yl nce
Yaklak 250 milyon yl nce, bugnk ktalar Pangea (Ulukta) ad verilen tek bir kara paras halindeydi ve bu kara parasnn etraf Pantalassa olarak adlandrlan bir okyanusla evriliydi. Daha sonra Pangeann kuzey ksmnn (Laurasia) ve gney ksmnn (Gondwana) arasnda da, yaklak dou-bat uzanml, dar bir okyanus (Tetis) gelimiti. Laurasia ktas Kuzey Amerika ve Avrupa-Asya (Avrasya) ktalarn, Gondwana ise Gney Amerika, Afrika, Hindistan, Antarktika ve Avustralya ktalarn ieren birer kara parasyd.
GNMZ
SCOTT CAMAZINE / Photo Researchers / Getty Images Trkiye
dn mitolojiden alan Tetis Denizi, jeolojik zamanlar boyunca Dnya corafyasnn ekillenmesinde nemli rol oynam. Ktalarn arasnda kimi zaman genileyip kimi zaman dar bir koridor haline gelip kimi zaman da kollara ayrlarak, milyonlarca yl srdrd servenini bugn Akdeniz, Hazar ve Aral Denizi olarak devam ettiriyor. Grkemli Tetis Denizinden bu gne yadigr kalan sadece bu kapal denizler olsa da, Akdenize kys olan tm lkelerle birlikte Orta Avrupa lkelerini (Avusturya, svire, Macaristan), ran, Hindistan ve inin gneyini iine alarak, Atlantikten Pasifike uzanan muazzam bir kara hatt boyunca da Tetisin izlerini srmek mmkn. Tetis Denizinin jeolojik zamanlardaki deiik konumlarna Paleotetis, Neotetis, Paratetis gibi farkl isimler verilmi. Paleotetis, Tetis denizlerinin ilki. Bu denizin temelleri 417 milyon yl nce Erken Paleozoyik zamannn sonlarna doru atlm. 417248 milyon yl nce Permo-Triyas devrinde tek kta Pangeann olumasyla birlikte artk yerleik bir deniz olan Tetis 200 milyon yl nce Jura devrinde kapanm.
Tetis Denizi 248-206 milyon yl nce Triyas dnemde sper kta Pangeann ekvator kuanda yer alan bir i denizmi. Daha sonra, Pangeann iki byk paraya (kuzey ktas Lavrasya, gney ktas Gondwana) ayrlmas sonucunda bu iki ktann arasna yerlemi. Bir ucuyla Pasifike, dier ucuyla Atlantike balanm. Jeolojik zamanlar boyunca Tetis Denizinin ekli, kaplad alan ve seviyesi, arasnda kald iki dev ktann birbirine gre hareketine ve Dnyann geirdii buzul devirlerine bal olarak deimi. Tetis Denizi nceleri kuzey ktas Lavrasyann kuzeye, gney ktas Gondwanann gneye hareketine bal olarak giderek genilemi. Daha sonra Erken Jura devrinde (206-180 milyon yl nce) kollara ayrlmaya balam. Ge Jura dneminde (180-144 milyon yl nce) kuzey ve gney Atlantik okyanuslarnn almasna bal olarak klmeye balam. Kretase dneminde (144-65 milyon yl nce) ise hem sper kta Pangeann paralanma srecindeki hzlanmaya, hem Lavrasya ktasnn gneye hareketine, hem de Afrika ktasnn kuzeye doru hareketindeki hzlanmaya bal olarak giderek kapanmaya balam. Tetis Denizinin yava yava kapanmas, lkemizin de iinde bulunduu pek ok corafyann doumunu mjdelemi.
51
Anadoluyu Douran Deniz Tetisin zlerini Srmek Yol Hikyeleri
Anadolu corafyas Triyas dneminden itibaren (250 milyon yl nce) Tetis Denizinden ykselmeye balam ve ilk karalar olumu. Ge Triyas dnemde (220 milyon yl nce) bir yandan Anadolu ykselirken, dier yandan Anadolu Levhas ile Arabistan ve Afrika levhalar arasndaki kntlere bal olarak Neotetis Denizi de almaya balam. Anadoluda Triyas dneminden itibaren kara-deniz dalm srekli olarak deimi. Bir dnem kara olan yerler, baka bir dnemde deniz olmu. Anadolunun doumu, Miyosen dnemine kadar devam etmi. Anadoluda Neotetis Denizinin kuzey kol ve gney kol olarak iki kolu var. Kuzey kol zmir-AnkaraErzincan-Kars hatt boyunca uzanyor. Bu kol, Sakarya ktas ile Pontidlerin arpmasna bal olarak Oligosen dnemin (23,8 milyon yl nce) sonunda kapanm. Zaten Ge Oligosen devresinde lkemiz byk oranda karasallam durumdaym. Neotetis Denizinin gney kolu Antalya-MersinBitlis-Ptrge hatt boyunca yaylyor. Bu kol da Eosen dnemde (54 milyon yl nce) kapanm. Oligosen dnemde bu gney koldan arta kalan deniz, Dou Anadoluda Van Gl zerinden giden bir kol ile Antalyann bats ve Antakyann gneyinden giden bir kol olmak zere iki kk kola blnm. Trakya blgesinin ykselerek karasallamas Ge Oligosen dnemde gereklemi. Bu dnemde Karadeniz, gnmzdeki snrnn biraz daha kuzeyinde olacak ekilde ekilmi durumdaym. Neotetis Denizinin daha doudaki Hint okyanusu ile mevcut balants Ge Miyosen dnemde (1610 milyon yl nce) Arap ktasnn ykselmesine bal olarak kesilmi. Giderek klen Neotetisten geriye Akdeniz kalm.
Ktasal gerilme alanlar ve okyanus oluumu aamalar (Press ve Siever, 2000 ve Yrr, 2005)
Tersiyer dnemde Alpler, Dinaridler, Hellenidler, Pontidler, Toridler, Zagroslar gibi sradalar yava yava ykselmeye balam ve gneydeki Neotetis Deniziyle kuzeydeki Paratetis Denizinin arasnda byk bir bariyer oluturmular. Kuzeydeki Paratetis Denizi, Orta Avrupadan balayp Hazar denizini de iine alarak, Aral Denizine kadar uzanan bir deniz. Paratetis 65 milyon yl nce almaya balam. Genilemesi 54 milyon yl nce Eosen dnemine kadar devam ettikten sonra, yava yava kapanmaya balam ve giderek bir i deniz haline gelmi. te Karadenizi douran deniz de bu deniz. Paratetisin kalnts, Karadeniz.
Photo Researchers / Photo Researchers / Getty Images Trkiye
52
>>>
11-5,4 milyon yl nce Ge Miyosen dnemde, lkemiz hemen hemen gnmzdeki snrlarna karlk gelecek ekilde karasallam. Anadoluda (Karacada-Afyon-Kapadokya) ve Dou Anadolu blgesinin byk blmnde yaygn bir volkanizma etkinlii olmu. 6 milyon yl nce Ge Miyosende (Messiniyen), Kuzey Kutup Blgesinde buzullamann artmasna bal olarak okyanus sular alalm. Bir yandan sularn alalmas dier yandan ber Yarmadasnn Afrika ile birlemesi, Akdenizin okyanus sularyla beslenmesini sona erdirmi. Mevcut sular Akdenizde hapsolmu ve Akdeniz kapal bir gl halini alm. Ar scak iklim, hapsolan bu sularn hzla buharlamasna neden olmu ve Akdeniz 6 milyon yl nce tamamen kuruyup alak bir l haline gelmi. 5 milyon yl nce Pliyosen dneminin banda, Kuzey Kutup Blgesindeki buzullarn erimeye balamasyla birlikte okyanus sular tekrar ykselmeye balam. ber Yarmadasyla Afrika arasnda yer alan Cebelitark Boaz yrtlm. Okyanus sular bu eii geerek Akdeniz havzasn tekrar suyla doldurmu. Pliyosende, artk Tetis Denizinin byk blm karasallam. lkemizde sadece Gelibolu Yarmadasnn bat ucu, Enez civar, Adana-skenderun aras ve Antakyann dousundaki snrl alanlarda grlen, ufak deniz girdileri kalm. 6000 yl nce Kuvaterner zamannda buzul erimelerine bal olarak ykselen deniz sularnn eski akarsu yataklarn doldurmasyla stanbul ve anakkale boazlar olumu. Bu boazlar sayesinde Akdenizin sular Karadenizin sularna kavumu. Bu kavuma bir anlamda devasa Tetis-Neotetis ve Paratetis denizlerinden arta kalan paralarn tekrar kavumas olmu.
Yay n Hendek
Volkanik Ada Yay
0 10 20 30 50
Okyanus Kabuu
Ym Kamas Yay n Havzas
Mafik ve Orta ntrzifler ve Lavlar
Manto
100
Dalan Okyanusal Plaka
Peridodit (ltramafik Eriyik)
Dalan Okyanusal Plakadan Ykselen Uucu Maddeler ve Eriyik
Dalma batma zonlarnda meydana gelen jeolojik olaylar (Press ve Siever,2000 ve Yrr, 2005)
Alp-Himalaya da oluum hareketleri gnmzde de devam ettiinden, sonularn milyon yllar sonra gsterecek olan etkinlikler biz farknda olmasak da sryor. Tetis, gemite olduu gibi bugn de Anadolunun corafyasn ekillendirmeye ve onu dourmaya devam ediyor. Doada, bir okyanusun almasna ve kapanmasna iaret eden birok kant var. Bu kantlar grebilmek iin okyanus almas ve okyanus kapanmasnn ileyi mekanizmasn, ardnda brakt kayalarn hangileri olduunu bilmek gerekiyor.
53
Okyanus almasnn balad yerler, ktasal kabuun (ktasal litosfer, yeryuvarnn mantonun stnde yer alan, genellikle silisyum oksit ve alimnyum oksite zengin granit, kireta, kumta gibi kayalardan olumu en d blm) gerilme alanlar oluyor. Ktasal gerilmenin olduu yerlerde ncelikle mama ykseliyor. Mama ykselmesine bal olarak kol halinde graben alan (kenarlar normal faylarla snrl knt vadileri) oluuyor. Bu alanlarda nce kaba karasal krntl keller birikmeye balyor. Graben alannn kollarndan biri drenaj grevi yapyor. Dier iki kol birleerek genilemeye balyor. Ktasal gerilme arttka mamaya kadar inen krk, rift adn alyor. Rift ve yakn yresinde alkalen (silisyum miktar dk ve koyu renkli minerallerce zengin mamatik kayalar) zellikte bir volkanik etkinlik balyor. Bu aamann gnmzde grdmz en tipik rnei, kuzey-gney uzanml Dou Afrika Rift Vadisi. Ktasal kabuun gerilmesi arttka derinleen havzann iinde karasal kaba krntllardan (aklta, kumta vd.) ince taneli krntllara (kilta, siltta, rnarn vd.) doru bir deiimle birlikte, kumta-
, kilta gibi s denizel ve fli (okyanuslarn ve denizlerin derin kesimlerinde kelen kumta, siltta ardalanmalarndan oluan kaya istifi), trbidit (kta yamac ve sualt kanyonlarnda oluan kaya birimleri) gibi derin denizel keller grlmeye balanyor. Gerilmenin ilerleyen aamalarnda, krk zonu artk mamaya kadar inmi oluyor. Bu durumda mama, mama odasndan yukarya doru sokulmaya ve ykselmeye balyor. Mamann derinlerde yava yava soumasna bal olarak, altta peridodit (ounlukla olivin, daha az miktarda piroksen ve feldispat minerallerinden oluan st mantoya ait mamatik kaya), dunit (peridotit kayacnn bir eidi), kmlatif gabrolar (dk silis oranna sahip, ounlukla plajioklas ve piroksen, daha az oranda da olivin ve amfibol ieren mamatik kaya) ve diabaz dayklar (koyu renkli minerallerce zengin, tablams veya levhams uyumsuz pltonlar), stte ise yastk lavlardan (lavlarn su altnda aniden soumas ile oluan ve yasta benzeyen soanms grnml bazaltlar) oluan bir istif meydana geliyor. Bu istife, ofiyolitik dizin deniyor. Bir yandan ofiyolitik dizin oluurken, dier yandan da denizin kylarndaki kelme devam ediyor.
Mark A Schneider / Photo Researchers / Getty Images Trkiye (stte) DEA / G. CIGOLINI / De Agostini Picture Library / Getty Images Trkiye (Altta)
Hendek Ktasal Kabuk Sahanlk kelleri Derin Okyanus kelleri Okyanus Kabuu Karadan Tanan Tortullar Ktasal Kabuk
a)
Kenet Karmak Deformasyon, Metamorfizma Geirmi S ve Derin Okyanus kelleri
Ktasal Kabuk
Ters Fay Zonu
Ofiyolitler Ktasal Kabuk
Magmatik ntrzyonlar
Kta-kta arpmalarnda meydana gelen jeolojik olaylar (Press ve Siever, 2000 ve Yrr, 2005)
54
b)
>>>
Bu aamann gnmzde grlen en tipik rnei Kzldeniz. te bir okyanusun almasn belirleyen en iyi veriler: Karasaldan derin denizele kadar giden kaln bir kel istifi ve buna elik eden ofiyolitik malzeme. Ktasal kabuun gerilmesi ve mamann ykselmesine bal olarak, alttan gelen her yeni mama, daha nceki mamay yukar doru iteliyor ve eski mama malzemesinin krn her iki yanna doru simetrik olarak yerlemesini salyor. Bu sisteme, deniz taban yaylmas deniyor. Deniz taban yaylmas sisteminde, en son gelen mama en gen okyanus tabannn, kra en uzak mama ise en yal okyanus tabannn yan gsteriyor. imdiye kadar saptanm en yal okyanus taban Atlantik Okyanusunun 180 milyon yl nceye tarihlenen taban. Atlantik Okyanusunun gnmz okyanus ortas srtndan alnan rneklerle, okyanus ortas srtn her iki ktaya birleik blgelerinden alnan rnekler arasnda 180 milyon yllk ya fark var. Ktasal kabuun arasnda, deniz taban yaylmas sonucunda oluan kabuu barndran litosfer (yeryuvarnn en st blmn oluturan ve kabuu da ierisine alan yaklak 70-100 km kalnlktaki ta katman) parasna okyanusal kabuk ya da okyanusal litosfer ad veriliyor. Okyanusal kabuk bir baka yerde ya yine bir okyanusal kabuun altna ya da ktasal kabuun altna dalyor. Bu olaya dalma-batma deniyor. Dalma-batma olaynda aradaki okyanusal kabuk tamamen dalp yok olduunda geride kalan iki ktasal kabuk birbirinin altna dalamyor ve arpma gerekleiyor. Bu arpmann sonucunda o blgede Alp-Himalaya da kua gibi kvrml, bindirmeli da zincirleri (sradalar) oluuyor. Bu sradalarn kalnlklar Everestte olduu gibi 7-8 bin metreye ulaabiliyor. lkemizde de Tetis Denizinin alma izlerini bulmak iin hem ofiyolitik kayalar hem de onlarla ayn yataki kaln kel istiflerini grmemiz gerekiyor. lkemizde, okyanus almas kantlarndan olan ofiyolitik diziler, kuzeyde ve gneyde birbirine paralel iki hat boyunca uzanyor. Paleotetise ait izleri, yani Permo-Triyasta alp Jurada kapanan denizin izlerini, batdan douya doru Biga yarmadas, Kazdalar, Sakarya civar, Bolu, Ankarann kuzey kesimleri, Elmada ve Krkkale civarlar, Ilgaz Da, Erzincan ve Bayburt yrelerinde, gerek ana yollar zerinde gerekse dalk alanlardaki kayalarda grmek mmkn. Bu kayalar uzaktan koyu yeil renkleriyle fark edilen, tabakalanma gstermeyen, bakalama uram ofiyolitik kayalar ile bunlarla ayn yataki aklta, kumta, kilta, kireta, marn, fli, trbidit gibi kel kayalar. Neotetis Denizinin kabaca zmir-AnkaraErzincan-Kars hatt boyunca uzanan kuzey kolunda (Kazdalar gneyi, Kocaeli yarmadas zelikle Gebze-Hereke arasnda, Bursa, Bilecik, Bolu, Snnce Da, Abant, Ereli Zonguldak arasnda, Ankara-Haymana arasnda, Erzincan, Bayburt, Erzurum yrelerinde) bir deniz almasnn kantlar olan kel istifleri var. Uzaktan bakldnda tabakal, gri-beyaz kel kayalarla temsil edilen bu istifler, st Triyastan balayp Kretaseye kadar yalanyor. Bu kel istiflerin hemen gney kesimlerinde yeilgri ofiyolitik kayalar onlara elik ediyor.
a)
Kabuksal Kabarma
c) Dar Deniz
Ktasal Kabuk Magma Astenosfer b) Fay Bloklar Rift Vadisi Kta erfi
Okyanusal Kabuk Magma Ktasal Kabuk d) st Manto Okyanus Ortas Srt Deniz Yzeyi Rift st Manto
Ktasal Kabuk Magma
Okyanusal Kabuk Magma
st Manto
Astenosfer
Ktasal Kabuk
Mark A Schneider / Photo Researchers / Getty Images Trkiye
st Manto
Neotetis Denizinin kabaca Bodrum, Kyceiz, Antalya-Mersin-Bitlis-Ptrge hatt boyunca uzanan gney kolunda da deniz almasn kantlayan benzer istifler zellikle Bodrum Yarmadas, Marmaris, Kyceiz, Beyehir, Seydiehir, Hoyran, Ktahya, Tavanl, Afyon, Konyann gneyi, Toroslarn kuzeyi, Nidenin gneyi, Adanann kuzeyi, Pozant, Amanos Dalar, Guleman, Yksekova ve Hakkri yrelerinde grlyor. Okyanus kapanmas verileri olarak da, zellikle okyanusal kabuun rnleri olan ofiyolitik kayalar ile ktasal kabua ait kayalarn karmasndan oluan ofiyolitik melanjlar grmemiz gerekiyor.
Okyanus oluumunun geliimi: a) Kta altnda ykselen mama kabuu iterek ok sayda krk oluturur. b) Kta gerilip inceldike rift vadileri oluur ve lavlar akmaya balar. c) Yaylma srasnda kta ierisinde dar bir alanda deniz yolu olumaya balar. d) Yaylma srdke okyanus srt sistemi geliir ve okyanus havzas giderek byr. (Dirik, 2006 ve Monroe ve Wicander, 2007)
55
<<<
Prof. Dr. Nurdan nan, Ankara niversitesi Fen Fakltesi Jeoloji Mhendislii Blm mezunu. Akademik almalarn Paleontoloji bilim dalnda foraminiferler zerine yapt. 1987de doktor, 1991de doent, 1997de profesr oldu. Bilimsel ve eitsel almalarna Mersin niversitesi Jeoloji Mhendislii Blmnde devam ediyor.
Prof. Dr. Selim nan, Ankara niversitesi Fen Fakltesi Jeoloji Mhendislii Blm mezunu. Akademik almalarn Yapsal jeoloji-Tektonik Bilim Dalnda yapt. 1983te doktor, 1988de doent, 1993te profesr oldu. Mersin niversitesi Jeoloji Mhendislii Blmnde bilimsel ve eitsel almalarna devam ediyor.
Ofiyolitik melanjlarn oluum mekanizmas yle: Okyanusal kabuk ktasal kabuun altna daldnda, srtnme nedeniyle okyanusal kabuk geriye doru itiliyor. Bu gerekleirken bir yandan da ktasal kabuk paralar itilen okyanusal kabua karyor. Arasna ktasal kabua ait kaya birimlerinin de kart bu itilme paralar, st ste binmi kiremitler gibi birbirleri zerine itilerek ofiyolitik melanj kamalarn oluturuyor. lkemizde Neotetisin kuzey kolunun kapanmasna iaret eden ofiyolitik melanjlar zmir, Tavanl, Ktahya, Eskiehirin gneyi, Abant, Ankara, Krkkale, Yozgatn gneyi, Sivasn kuzeyi, Erzincan, Akale, Erzurum yol boylarnda ve yakn yrelerinde grlyor. Neotetis Denizinin gney kolunun kapanma izleri olan ofiyolitik melanjlar Afyonun gneyi, Seydiehir, Beyehir, Hadm, Antalya krfezinin bat kylar-Beydalar, Alakray Vadisi, Karaman-Ermenek aras, Mersinin kuzeyi, Adana-Pozant, Amanos Dalar, Adyaman-Diyarbakr arasnda, Bitlisin gneyi ve Mutki yresinde, Ergani-Maden-Guleman arasnda, Yksekova ve Hakkri yrelerinde yol boylarnda ve yakn yrelerinde grlyor. Okyanus kapanmas ilevinde zel bir aama daha var. Alta dalan souk okyanusal kabuk, scak st mantoya indiinde eriyor. Mama, zerleyen levhaya doru ykseliyor. Kta kabuu iine yerleerek granitleri, daha da yzeye kt zaman ada yay ad verilen volkanik oluumlar meydana getiriyor. Ada yay volkanik oluumlar genellikle, dier bir okyanus kapanmas iareti olan ofiyolitik melanjlarla birbirlerine komu ve paralel hatlar izliyor. lkemizde bu tip ada yay lekli volkanik rnekleri Hopa, Artvin, Trabzon, Giresun, Ordu kylarna paralel olarak uzanan yol boylarnda ve yol boyuna elik eden dalarda grmek mmkn. Bunlar yeilimsi-gri, daha ok andezitlerle temsil edilen volkanik kayalar.
LAVRASYA
ETS EOT PAL
thinkstock
Sonularn milyonlarca yl sonra gsterecek olan jeolojik etkinlikler biz farknda olmasak da sryor. Mama, okyanus ortas srtlardan kmaya devam ediyor. Yeni okyanusal kabuk oluuyor. Dalma-batmalar gerekleiyor. kel kayalar, ofiyolitler, ofiyolitik melanjlar ve ada yaylar servenlerini devam ettiriyor. Levhalar birbirlerine yaklap uzaklayor. Denizler daralp geniliyor. Tetis, gemite olduu gibi bugn de Anadolunun corafyasn ekillendirmeye, onu yine ve yeniden dourmaya devam ediyor.
izimler: Rabia Alabay Kaynaklar Dirik, K., Fiziksel Jeoloji Ders Notlar II, Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendislii, 2006. Ketin, ., Trkiye Jeolojisine Giri, T Yaynlar, 1983. Monroe, J. S., Wicander, R., Fiziksel Jeoloji Yeryuvarnn Aratrlmas, (ev. Dirik, K., ener, M.), TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas, eviri Serisi No:1, , 2007. Ozaner, S. ve Sara, G., Zaman Tnelinde Trkiye, Bilim ve Teknik, Say 468, s. 14-32, 2006. Press, F., Siever, R., Understanding Earth, Freeman Yaynclk, 2000. engr, A. M. C. ve Ylmaz, Y., Tethyan Evolution of Turkey: A plate Tectonic Aproach, Tectonophysics, Say 75, s. 181-241, 1981. engr, A. M. C. ve Ylmaz, Y., Trkiyede Tetisin Evrimi: Levha Tektonii Asndan Bir Yaklam, Trkiye Jeoloji Kurumu, Yerbilimleri zel Dizisi, No. 1, 1983. Yrr, T., Fiziksel Jeoloji Ders Notlar, 2005, Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendislii Blm, 2005. www.biltek.tubitak.gov.tr/ bilgipaket/jeolojik/index2.htm www.en.wikipedia.org/wiki/Tethys Ocean www.wikipedia.org/wiki/Levha hareketleri www.yerbilimi.com/resimgoster.asp?id=20
NEOTETSN KUZEY KOLU
ZM
N R A
AO K AR
U NUS KYA ANATOLD-TORD PLATFORMU
NEOTETSN GNEY KOLU Erken Jurada Paleotetis ve Neotetisin kuzey ve gney kollarnn konumlar (engr ve Ylmaz, 1983) (Soldaki izim)
56
Evrenin Dokusu
Evrenin
Evrenin dokusunu oluturan uzay ve zaman... En gizemli kavramlar. Uzay bir varlk m? Neden zamann bir yn var? Uzay ve zaman olmadan evren olabilir miydi? Gemie dnebilir miyiz? Brian Greene bizi Newtonun uzay ve zaman deimez gren anlayndan Einsteinn akkan uzay-zaman kavramna, kuantum mekaniinin birbirlerinden ok uzaktaki cisimlerin davranlarn annda birbirlerine gre belirledikleri dolank uzayna doru gerekten de aydnlatc bir yolculua karyor. Yani gerekliin, fizikilerin gndelik dnyamzn hemen altnda yatmakta olduunu kefettii, yeni katmanlarna. Evrenin Dokusu ayn yazarn daha nce yaymladmz Evrenin Zarafeti adl kitabn tamamlar nitelikte.
POPLER BLM KTAPLARI
Nasl alr?
Murat Yldrm
Bardak paralayan, kpr ykan:
Rezonans
Opera sanatlarnn seslerini kullanarak bardak krdn filmlerde grmsnzdr. Uygun adm yryen askerlerin koca kprleri salladn da duymu olabilirsiniz.
thinkstock
Bunlar gerek olabilir mi? Cevabmz evet. stelik siz de her salncak salladnzda bu ykc etkiyi oluturan fiziksel prensibi kullanyorsunuz.
Periyod, Frekans, Rezonans

Frekans ve periyod kelimeleri zaman zaman gnlk hayatta kullanld iin fizik biliminde hangi manaya karlk geldiini bir rnekle hatrlayalm. Salncakta sallanan bir ocuun bir gidi gelii yani bir dngy tamamlamas iin geen sre periyod olarak adlandrlr. Birim zamanda, rnein bir saniyede yapt dng says ise o hareketin frekans olur. Bir cisme vurduunuzda veya onu kopardnzda, herhangi bir kuvvetle etkileime getiinde cisim titreir, fakat baz frekanslarda titremeye ok daha yatkn olur. Bu frekanslara rezonans veya doal frekans denir. Bu frekanslarda cisme etkiyecek kuvvetler enerji olarak cisme ok daha byk verimle aktarlr. Yeterince byk bir enerjinin cisme aktarlmas arpc ve ykc etkilere yol aabilir. Burada yeterince byk bir kuvvet uygulanrsa demediimize dikkatinizi ekiyoruz.
58
Bardaklar Salncakta sallansak sesle paralamak

Salncak rneimize geri dnelim. Pek oumuz, bir salnca ne kadar kuvvetle itersek itelim salncan daha ileriye ve yksee gittiini, fakat bize geri gelme sresinin pek deimediini fark etmitir (bu arada ideal sarkalarn periyodunun -kk salnmlar iin- sadece sarkacn uzunluuna ve yerekimi ivmesine bal olduunu hatrlatalm). Bu frekans salncan rezonans frekansdr. Bu frekansta uyguladmz kuvvetin kazandrd enerji (srtnmeden kaynaklanan kayp enerjiden byk olmak kaydyla) ve uygulanan kuvvet kk olsa bile, salnca hep daha yukarlara karr. Salnca bu frekanstan farkl bir frekansta sallamaya almanz byk bir ihtimalle salncan size arpmasyla sonulanacaktr. O yzden evde veya parkta ltfen denemeyiniz. Bardaa parmanzla vurduunuzda kan tnlama sesinin frekans, o bardan doal frekans yani rezonans frekansdr. Titreen bardak havay titretirir. Kulamzn duyma aralnda olan bu titreimi bir tnlama sesi olarak duyarz. Bu frekanstaki bir sesi daha iddetli olarak retebilirsek bu ses barda titretirmeye balar. Eer sesin iddeti yeterince yksekse bu titreimlerin genlii bardan esnekliini aar ve bardak krlr. Burada sesin iddetinden daha ok, frekans nemlidir. http://www.youtube.com/ watch?v=17tqXgvCN0E balantsnda bardan laboratuvarda hazrlanan bir dzenekle nasl titretiini ve paralandn grebilirsiniz.
thinkstock
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
Kprler
Kpr zerinde periyodik admlarla yryen askerlerin admlarnn frekans, kprnn doal frekanslarndan birine denk gelirse kpry gerekten sallayabilir. 1940 ylnda 65 km/sa civarndaki hzla esen rzgrn etkisiyle yklan Tacoma Narrows Bridge isimli kpr de ok daha iddetli esen rzgrlara dayankl olacak ekilde yaplmasna ramen rezonans sebebiyle yklmtr. Kprnn rezonans frekansnda titremesinin sebebi yukardakiler kadar ak ve net olmayabilir, nitekim bu rezonansn sebebi hakknda farkl kuramlar retilmitir. Bu ykm ve k asma kprlerin planlanma aamasndaki hesaplamalarn tekrar gzden geirilmesine sebep olmutur. Ama bu kprnn dayanabileceinin altnda bir kuvvetin kpry rezonansa getirmesiyle ykld aktr. http://www.youtube.com/watch?v=3mclp9QmCGs balantsnda kprnn k hikyesini izleyebilirsiniz.
59
Abdurrahman Cokun
Do. Dr., Acbadem niversitesi, Tp Fakltesi, Biyokimya Anabilim Dal
Kolajen
Kolajen liflerinin elektron mikroskobu altndaki grnts
STEVE GSCHMEISSNER/SPL/Getty Images Trkiye
Genlie Giden Yol Ondan Geiyor
Vcudumuzdaki proteinlerin te birini oluturan kolajen ayn zamanda bilinen en salam malzemelerden biri. 68 milyon yl nce yaam bir dinozorun (Tyrannosaurus Rex) fosilinde salam kolajen proteinleri bulunmu. Bata kemik ve deri olmak zere tm dokularda bulunan kolajen ayn zamanda gen ve przsz bir cilde sahip olmamza da yardmc olur. Son 10 ylda kolajenle ilgili almalar hz kazanm olmakla birlikte daha bilmediimiz pek ok ey var. Kolajen dnyasnda olup bitenleri kontrol edebildiimiz gn, yaam boyu genliin kapsn da aralam olacaz.
crelerden olumayan hibir canl yok. ok hcreli canllarda benzer ilevleri olan hcreler bir araya gelerek dokular, dokular da organlar oluturuyor. Her bir dokunun milyarlarca hcresi var ve tm uyum iinde alyor. Uyumlu alma iin uygun yerleim yerleri ve altyap tesislerinin bulunmas art. nk milyarlarca hcrenin bir arada bulunmas ve daha da nemlisi hareket srasnda dalmamas gerekiyor. nsan saatte ortalama 5 km hzla yryebilir, bunun 3-4 kat bir hzla koabilir. En hzl kara hayvanlarndan ita saatte 70 km hzla koar ve gerektiinde hzn saatte 120 kmye karabilir. Ani hz art zellikle av srasnda ona byk bir stnlk salar. Kular ise, inanlmas g ama saatte 300 km hza ulaabilir. Tm bu hareketler srasnda canllar oluturan organlar (ve doal olarak hcreler) dalmaz, bulunduklar yerlerdeki konumlarn muhafaza ederler. Hcrelerimizi bir
arada tutan ve istenilen ilevleri yapabilmelerini salayan ey zel proteinlerden oluan bir yapdr. Bu yapnn ana atsn proteinler oluturur, kolajen de bu proteinlerin banda gelir.
Bulunduu Yerler
Vcudumuz temel olarak proteinlerden, ekerlerden ve yalardan oluur. Bunlardan en bol olan proteinlerdir. Proteinler iinde en bol olan da kolajendir. Birbirinden ok farkl farkl dokularda grev alan kolajenden baka bir protein yok denilebilir. Kemikte, deride, damar duvarnda, tendonda, epitel hcrelerin zerine oturduu yaplarda (bazal membranlar) kolajen temel proteindir. Kolajen sadece bu yaplarla snrl kalmayp beyin dhil hemen hemen tm dokularda bulunur. Kolajen sadece insanlara zg bir protein de deildir, tm hayvanlar tarafndan sentezlenir.
60
>>>
Kolajen Mimarisi
Vcudumuzda grev yapan dier proteinlerin mimarisinde ok sayda ortak yn bulunurken kolajenin kendine zg bir mimarisi var. Kolajen protein olduundan doal olarak amino asitlerden oluur. Zincir eklinde birbirlerine bal aminoasitler sentezden sonra sarmal eklinde kvrlarak yeni bir yap oluturur. Bu yapya kolajen alfa zinciri denir. Kolajen zincirinde tekrarlanan l birimler vardr. Zincirler glisin ve prolin isimli amino asitler bakmndan zengindir. Her amino asitten biri glisindir. Ancak tm zincirlerde bu l yap dzenli gitmez. Baz kolajen tiplerinde l amino asit tekrarnn kesintiye urad yerler bulunur ve bu zellik ilgili kolajene ilevsellik ve esneklik kazandrr. Daha da ilgin olan nokta, kolajen zincirlerinin iinde kolajen olmayan yaplar kefedilmesi oldu. Kolajen bu yaplar sayesinde dier biyomolekllerle etkileir ve ilevlerini yerine getirir. Kolajen zincirlerinin uzunluklar farkl farkldr. Son yaplan aratrmalarda zincir uzunluunun 662 amino asitten 3152 amino aside kadar deiebildii gsterilmitir. Kolajen mimarisi sadece tek zincirle snrl deil. DNAda olduu gibi zincirler de kendi aralarnda yeni sarmallar oluturuyor, ancak kolajende ikili deil l sarmal var. zincir sarmal eklinde bir araya gelerek kolajen sarmal denilen yeni bir yap oluturuyor, tpk halat gibi. nsan genomunda 42 farkl gen farkl kolajen zincirleri kodlar. Farkl dokularda bu genlerin farkl kombinasyonlar bulunur. 42 genin kodlad farkl zincirlerden, binlerce kolajen l zinciri oluturmak mmkn. Oysa gnmzde bilinen kolajen tiplerinin says sadece 28. Bu da demektir ki ok sayda yeni kolajen tipi kefedilmeyi bekliyor. Kolajen bulunduu dokudaki ilevine gre daha karmak yaplar oluturur. rnein kemik, tendon, deri gibi yaplarda kolajen lif eklinde iken, bazal membran dediimiz epitelyum hcrelerin zerinde oturduu yaplarda daha ok a eklinde bulunur. ok sayda farkl dokuda grev ald iin adeta ilgili dokuya zg ve onun gereksinimlerini karlayacak ekilde organize olur.
Kolajen Sentezi
Tm molekller gibi kolajen de hcre iinde sentezlenir. Ancak bu devasa protein, sentezden sonra pek ok aamadan geer, deiime urar. Tpk mobilya yapm iin ahap malzemenin kullanlmas gibi. Dallar ile birlikte ormandan getirilen aalar nce yontulur, daha sonra kesilip biilerek trl ilerde kullanlr. Kolajen de sentezlendikten sonra lif, a veya kullanlaca dier amalara gre yeniden dzenlenir. Fazlalklar kesilir ve zincirlere yeniden ekil verilir. Ayrca zincirler aras etkileimi artrmak iin baz eklemeler de yaplr. Kolajen mekanik olarak bilinen en dayankl biyolojik molekldr. Sahip olduu dayankllk yapsal organizasyonundan kaynaklanr. Kolajen zincirleri arasnda kolajene zg zel apraz balar vardr. Bunlar kolajene ek dayanrlk salar. Topuun arkasnda yer alan Ail tendonda olduu gibi, gerilmeye kar direnli olan kolajen liflerinde zincirler aras apraz ba says hayli fazladr. Balarn oluumunu salayan zel biyolojik katalizrlerin (enzimler) alabilmesi iin vitaminlere (C vitamini) ve eser elementlere (bakr) gerek vardr. C vitamini eksikliinde kolajen sentezi basklanr ve azalan kolajenin yerine yenisi yaplamaz. 18. yzyla kadar denizcilerin en nemli hastalklarndan biri de di eti kanamasyla kendini belli eden iskorbt hastalyd. lmcl olan bu hastalkta C vitamini eksiklii vardr. C vitamini eksik olunca kolajen liflerinin arasnda-
ki apraz balar olumaz ve sonuta kolajen kendisinden beklenen yapsal ilevleri yerine getiremez. Damar duvarlarndaki en nemli yaplardan biri de kolajendir. C vitamini eksiklii nedeniyle yaps bozulan damar duvarlarndaki sorunlarn kanamaya yol amas doal. skorbtte sadece damar duvarnda deil, yara iyilemesinde de sorunlar grlr ve kolajenin bulunduu pek ok baka doku da etkilenir. skorbt, salkl kolajen iin salkl beslenmenin ne kadar nemli olduunu gsteren iyi bir rnek.
Yaam Sreleri
Kolajen hayli uzun mrl bir protein. Yapm ve organizasyonu iin hcrelerimiz ok urayor. Ancak dier proteinler gibi onun da bir yaam sresi var. Ypranan kolajenlerin yenisi ile deitirilmesi gerekiyor.
SPL
skelet kas (pembe) ve tendon. Tendonlar kaslar kemiklere balar.
SPL
Yalanan deride kolajen ve elastin proteinleri ykma urar ve miktarlar giderek azalr.
Hcre ii ve d proteinlerin yaam sreleri farkldr. Hcre ii proteinlerin yaam sreleri saatler ya da gnlerle snrldr. Bunlar hzla yenilenen proteinlerdir. Hcre iinde bulunan proteinlerden en uzun mrl olan histonlardr. Histonlar genetik bilginin sakland DNAnn organizasyonunda grev alr ve mrlerinin 18 gn kadar olduu gzlenmitir. Kolajenler hcreler aras alanda bulunur, yani hcre d protein olarak ilev yapar. Hcre ii proteinlerin hzl dngsne karlk, hcre d yapsal proteinler nispeten daha uzun mrldr. rnein deride bulunan tip I ve II kolajenin 15 ila 95 yl kadar durabildii bildirilmitir. Kolajenleri ykmak iin zel bir enzim grubu kullanlr. Bunlar matriks metalo proteinaz olarak adlandrlr ve her biri belli tip kolajeni daha kk paralara ayrr. Kolajen hcre d bir protein olmakla birlikte yapm gibi ykm da hcre iinde gerekleir.
61
Kolajen
Kolajenin Ykm rnleri de Aktif

Nasl kolajen protein dnyasnda hem miktar hem organizasyon olarak kendine zg bir yere sahipse, ilevsel olarak da kendine zg ynleri var. ok saydaki kolajen tipinin dalm, ilevleri ve yaplar birbirlerinden ok farkl. Baz kolajenler yklnca bambaka molekller ortaya kyor, bunlarn da nemli ilevleri var. Kolajenin ykm rnlerinin ilevleri kendilerini oluturan molekllerden hayli farkl. Kolajenin bu zellii onu adeta esiz klar. Ykm rnleri ile birlikte zaten kalabalk olan kolajen ailesi daha da oalr ve ok sayda yeni ilev kazanarak zenginleir. Matrikriptinler dediimiz bu ykm rnlerinden pek ounun ilevleri ve yaplar aydnlatlmtr. Matrikriptinler zelikle kanserin geliiminde, yaylmasnda ve yara iyilemesinde nemli. Kolajen kanser ilikisi, nmzdeki yllarda belki de zerinde en ok aratrma yaplacak konulardan biri.
Kolajenin levleri
Bir haltercinin kaldrd yzlerce kilogram arlk kolajenlere biner. Organlarmz oluturan hcreler kolajen sayesinde bir arada durur, kemiklerimiz kolajen sayesinde mekanik olarak dayankl ve ilevsel olabilir. Damarlarmz kolajen sayesinde esnek ve salamdr. Ksacas vcudumuzda nereye bakarsak bakalm karmza kolajen kar. Kolajen, dokularn eklini belirlemede rol ald gibi metabolik olaylar organize etmede de rol alr. Bundan birka yl ncesine kadar kolajenin daha ok mekanik dayankllk salayan ve lif eklinde organize olmu bir yap olduu dnlyordu. Oysa gnmzde kolajenin yaps ve ilevleri ile ilgili ok nemli bilgiler elde edildi. imdiye kadar kolajen sper ailesinin (byk aile) 28 farkl yesi tespit edildi. Kukusuz bunlarn tmnn ilevi ve yaps ayn deil. Bunlar mekanik dayanrlk salamakla birlikte daha pek ok ek ileve de sahip. Kolajen hcre dna gnderildiinde de hcre ile srekli etkileim iindedir. By62
lece hcre, kolajenle ilgili olup biten her eyden haberdar olur. Bu amala hcrelerin yzeyinde kolajeni tanyan almalar bulunur. Kolajen bu almalar yoluyla hcre ile iletiim kurar. Bu etkileim ile kolajen hcrenin oalmasn, gerekirse baka yere g etmesini ya da ekil deitirmesini dzenler. Kolajenin lif eklinde olan tipi en bol bulunan kolajen tipidir. Baz kolajen tipleri son derece az miktarda bulunmakla beraber ok nemli ilevlere sahiptir. rnein kolajen tip VII deride bulunur ve derideki kolajenin ancak % 0,001i kadardr, fakat derinin yapsal organizasyonu asndan son derece nemli ilevlere sahiptir. Aratrmalar kolajenin dokularn yapsal, ilevsel ve geliimsel ynleri konusunda ve zellikle de sinir sistemindeki ilevleriyle ilgili nemli bilgiler salamtr. Kolajenin artk sadece deri, kemik, kkrdak, tendon gibi yerlerle snrl olmad biliniyor. rnein kolajen tip 28, arlkl olarak sinir sisteminde sentezleniyor. Sinir sisteminin geliiminde kolajenlerin nemli ilevleri var. Beynin baz blgelerindeki sinir hcrelerinin balant blgeleri olan sinapslarn oluumunda da yine kolajenin nemli ilevleri var. Sinir sisteminin yapsnda ve organizasyonunda grev aldna gre, baz sinir sistemi hastalklarnda da karmza kolajenin kmas hi artc deil. Yal nfusun artt gnmzde bata Alzheimer olmak zere sinir sistemi hastalklar gndemdeki yerlerini koruyor ve daha uzun yllar tp dnyasn megul edecek. Alzheimer hastalarnn beyinlerinde baz kolajen tiplerinin biriktii ve daha da nemlisi kolajen ile Alzheimer arasnda genetik bir iliki olduu gsterildi.
nileme yetenei yok. Ancak bu kalbimiz zarar grdnde len hcrelerin yeri bo kalacak demek deil. Kalbimiz len hcrelerin yerine yenilerini yapamyor, ancak hasarl blgede yama yaparak hi olmazsa kalbin btnln salyor. Yama iin kolajen kullanlyor. Yamalar hasarl blgeyi belki yapsal olarak kapatabiliyor, ancak ilevsel deiller. Kaslma ilevine katlmyorlar. Ad stnde: Yama. Yamalar daha pek ok yerde grlebilir. Yank sonras cildin kendini onarmas bir baka yama rneidir. Byk yanklarda onarm zgn cilt hcreleri ile yaplamyor. Yank blge ba dokusu ile anatomik olarak kapatlarak vcudun btnl salanmaya allyor.
SPL
Klcal damarn elektron mikroskobu altndaki grnts. Damar yaplarda kolajen mekanik dayanrlk ve esneklik salar.
Kolajene Saldran Antikorlar

Bu denli nemli ilevleri olan kolajenin kontrolsz ykm ya da organizasyonundaki bozukluklar yaam tehdit eden hastalklara neden oluyor. Bazen vcudumuz kendi kendine sava ayor ve bizleri eitli hastalklardan koruyan silahlarn namlular hcrelerimize, proteinlerimize evriliyor. Tpk kendi kolajenlerimize saldran antikorlar gibi. Kendi molekllerimizi yok etmek zere vcudumuzun rettii antikorlara otoantikor diyoruz. Doku ve hcrelerimizi ykma uratan antikorlar kendimiz retiyoruz. Bir an dnn, vcudunuz en deerli yaptalarna saldryor. Otoantikorlar tpk kontrolden km silahl birimler gibi belli dokular yok edi-
Vcut Yamalar ve Kolajen

Kolajen tm bu yaamsal ilevlerinin yan sra bambaka bir ilevle daha karmza kyor. Dokularmzn nemli bir ksmnn kendi kendini yenileme yetenei yok. rnein kalp kasn oluturan hcrelerin lm durumunda kalbimiz kendini yeni kalp hcreleri ile onaramyor. nk kalbimizin rejenerasyon yani kendini ye-
<<<
yor. Kolajen otoantikorlar ok sayda organ rnein cildi, akcieri, bbrei etkileyen ve yaam tehdit eden hastalklara neden oluyor. Bu hastalklar baklk sistemine zamannda mdahale ederek nemli oranda tedavi edebiliyoruz. Ancak kolajeni ilgilendiren hastalklarn tm otoantikorlardan kaynaklanmyor. Kaltsal olan ve kolajeni etkileyen pek ok hastalk var ve bunlarn tedavi edilme anslar da pek o kadar yksek deil. Ancak son yllarda hcre tedavileri umut vaat ediyor. Bu hastalklarda kemiklerde, deride ve tendonlarda yapsal bozukluklar oluyor. rnein eklemler ar derecede hareketli olabiliyor. eitli gsterilerde vcutlarn ekilden ekle sokabilen kiilerde bazen bu hastalk grlebiliyor. Bunun bir hastalk olduu, yetenek olmad unutulmamas gereken nemli bir nokta. Hastalar bu hareketlerle sadece kendilerine daha fazla zarar vermi oluyor. etkenlerin etkisiyle yalanan deride, hcreler aras alanda bulunan yaplarn organizasyonu bozulur ve kendini yenileme yetenei azalr. D etkenlerin zellikle gnein etkisiyle yalanan deride kolajen miktarnda azalma olduu grlr. Derinin hcreler aras ksmnda grev alan proteinler ok uzun mrldr. rnein deride bulunan tip I ve tip II kolajenin mr 15-95 yl kadar uzun olabilir. Bu proteinler yllar boyunca eitli olumsuz etkenlere maruz kalr. Bu nedenle derimizdeki kolajenlerin zellikle korunmaya ihtiyac var. nk onlar i etkenlerin yan sra d etkenlerin de olumsuz etkisi altnda. Gne kukusuz yeryzndeki yaamn kayna. Onun yokluu yaamn yokluu demek, ancak bu dostumuzun baz zararl ynleri de var. Cildimizin yalanmasna neden olan en nemli iki d etken gnein zararl nlar ve ttn. O zaman u soruyu sormalyz, gne nlar nasl oluyor da derimizde yalanmaya ve krklklara neden oluyor, derimiz neden gnee maruz kalnca daha hzl yalanyor? Gne nlar hem dorudan proteinlerin yapsn bozuyor, hem de onlarn ykmn salayan baz enzimlerin etkinliini artryor. Uzun mrl proteinlerin ykm beraberinde pek ok sorun da getiriyor. Proteinlerde bulunan bir grup amino asit (aromatik amino asitler olan fenilalanin, tirozin, triptofan) zellikle gnein ultraviyole nlarn emer, onlarn etkilerine aktr. stelik bu amino asitler derideki hcreler aras proteinlerde nispeten daha fazla bulunur. Gnein zararl nlar ayrca DNAnn yapsn dorudan bozar ve cilt kanserinin geliimine neden olur. Derinin hem i hem de d etkenlerin etkisiyle yalanmasn geciktirmek iin A vitamini ieren kremlerin ve nemlendiricilerin kullanlmas yararldr. A vitamininin kolajen sentezini artrd ve mevcut kolajenlerin ykmn yavalatt dnlyor. Sonu olarak, uzun yllar sadece kemiklerde ve tendonlarda etkin olduu dnlen kolajenin pek de yle olmad artk biliniyor. Kolajen dnyas srprizlerle dolu. Alzheimer gibi sinir sistemi hastalklarndan, kanser ve yara iyilemesine kadar her alanda karmza kyor. Kefedilmeyi bekleyen kolajen, gen aratrmaclar bekliyor.
Kolajen ve Cildin Yalanmas

En ar organmz olan cilt, toplam arlmzn %15ini ve daha fazlasn oluturur. Cildimiz, adeta barkodumuz. Sadece d grnmz yanstmakla kalmyor, iimizde olup bitenlerin de aynas. D dnyann tm olumsuz etkenlerine kar bizi bir zrh gibi koruyor. Sadece scak, souk gibi iklim etkilerinden deil ayn zamanda hastalk yapc pek ok mantara, parazite, bakteriye ve virse kar da bizi korur. Derimiz iki tabakadan oluur: steki tabaka epidermis, alttaki ise dermis olarak adlandrlr. Cildin organizasyonunda ve iki tabakann birleiminde kolajen nemli rol oynar. Derinin esneklik ve dayanklln salayan kolajen tip I ve tip IIItr. Bunlar dermiste en bol bulunan proteinlerdir. Cilde mekanik dayankllk yannda gergin bir grnm de verirler. Deride kolajenin yannda glikozaminoglikan adl bileikler (zincir eklinde bir tr eker) ve nemli bir protein olan elastin de nemli yer tutar. Bunlardan zellikle glikozaminoglikanlar derinin su tutmasnda nemlidir. Cildin yaamsal ilevlerini salkl bir biimde srdrrken, hcreler aras alanda belli oranda su tutmas gerekir. Cilt yalannca giderek esnekliini kaybeder, kurumaya balar ve hi sevmediimiz krklklar ortaya kar. Cildin yalanmasna neden olan etkenleri iki temel grupta toplayabiliriz. ve d etkenler. Kendini yenileyebildii srece cildimiz bu etkenlerle ba edebilir. Ancak zamanla cildin kendini yenileme yetenei giderek azalr. Cildin yalanmas zerinde dier organlar zerinde olduundan daha fazla kontrole sahibiz. En azndan d etkenleri kontrol edip cilt yalanmasn nemli oranda yavalatabiliriz.
Kaynaklar Ricard-Blum, S., The Collagen Family, Cold Spring Harbor Perspectives in Biology, Cilt 3, s. 1-19, 2011. Naylora, E. C., Watsona, R. E. B., Sherratta, M. J., Molecular aspects of skin ageing, Maturitas, Cilt 69, s. 249-256, 2011. Shoulders, M. D., Raines, R. T., Collagen structure and stability, Annual Review of Biochemistry, Cilt 78, s. 929-958, 2009.
Varani, J., Warner, R. L., Gharaee-Kermani, M., Phan, S. H., Kang, S., Chung, J. H., Wang, Z. Q., Datta, S. C., Fisher, G. J., Voorhees, J. J., Vitamin A antagonizes decreased cell growth and elevated collagen-degrading matrix metalloproteinases and stimulates collagen accumulation in naturally aged human skin, Journal of Investigative Dermatology, Cilt 114, s. 480-486, 2000. 63
SPL
Kolajen l sarmal
Matematik Havuzu
DUYURU
Ali Doanaksoy
matematik.havuzu@tubitak.gov.tr
Deerli okurlarmz, nmzdeki saydan itibaren Elence Havuzu ve Olimpik Havuz kelerinde yer alan problemleri doru zenlerin isimlerini yaymlayacaz. Listede yer almak iin zmlerinizi, sorularn yaymland ayn ilk 15 gn iinde, sayfa balnda verilen internet adresine gndermeniz gerekiyor. Okurlarmzdan gelen dikkate deer alternatif zm nerilerini de ayrca yaymlayacaz.
KUM HAVUZU
100 KARINCA 100 karnca, uzunluu 1 m olan bir ubuun zerinde, rastgele aralklarla, ubuun ularndan birine doru ynelmi olarak duruyor (hepsinin ayn uca ynelmi olmas gerekli deil). Bir anda karncalarn tm, baktklar yne doru 1 m/dakika sabit hzla ubuk boyunca yrmeye balyor. Her karnca, baka bir karnca ile karlamad mddete, durmadan ve yn deitirmeden yoluna devam ediyor. ki karnca karlatnda, ikisi de ynlerini deitirip zt ynde yrmeye devam ediyor. ubuun herhangi bir ucuna ulaan karnca ubuktan aa atlyor. ubuun zerinde hi karnca kalmamas en fazla ne kadar srer? KARINCAYYEN Hem siyah karncayiyenin hem de kahverengi karncayiyenin karlat bir karncay yakalayabilme olasl 1/2dir. Siyah karncayiyen gn boyunca 2013 karncayla, kahverengi karncayiyen de 2012 karncayla karlamtr. Siyah karncayiyenin kahverengi karncayiyenden daha fazla karnca yakalam olma ihtimali nedir?
thinkstock
thinkstock
ELENCE HAVUZU
DOMNO KULES Uzunluu 2 cm olan domino talarn ekildeki gibi st ste koyarak bir kule yapn. Kule yklmayacak ekilde, istediiniz kadar ta kullanabilirsiniz. Bu durumda x mesafesi en fazla ka santimetre olabilir? AZML KARINCA Uzunluu balangta 1 metre olan ve istenildii kadar esnetilebilen bir lastiin bir A ucunda, bir karnca var. Karncann amac dier uca, yani B ucuna gitmek. Sizin amacnz ise karncann amacna ulamasn zorlatrmak, mmknse engellemek. Her hamlede karnca 1 santimetre yol alyor. Hemen ardndan da siz lastii, uzunluu 1 metre daha artacak ekilde esnetiyorsunuz. Elbette bu esnetme srasnda karncann da konumu deiiyor. rnein ilk hamlede karnca A noktasndan 1 cm uzaklatktan sonra lastiin uzunluu 2 metreye karlyor ve hamle sonunda karnca A noktasndan 2 cm uzaklam oluyor, B noktasna olan uzakl ise 1,98 metreye ulayor.
kinci hamlede karnca 1 cm daha yryp A noktasndan 3 cm uzaklam oluyor. Hamle sonunda lastiin uzunluu 3 m olduunda ise karncann A noktasna uzakl 4,5 cm, B noktasna uzakl 2,955 metre oluyor. Bu ekilde devam edilip de 100. hamle sonunda lastik uzunluu 101 metreye ulatnda, karncann B noktasna olan mesafesi 95,76 metre olur. 10.000 hamle sonra lastik uzunluu 10.001 metre olduunda karnca B noktasndan 9022 metre uzaktadr. Karnca B noktasna ulaabilir mi?
thinkstock
thinkstock
2 cm
HALAY EKEN KARINCALAR Her karncann gruplardan birinde yer almas ve her grupta en az bir karnca bulunmas kouluyla, 14 karnca iki halay grubunu ka farkl ekilde oluturabilir? Halayn embersel formda ve karncalarn da ahsiyet sahibi olduunu yani birbirleriyle zde olmadklarn kabul ediniz.
OLMPK HAVUZ
KTAP ALIVER 10 arkadan her biri 3 farkl kitap satn alyor. Daha sonra herhangi iki kiinin en az bir ortak kitap aldn fark ediyorlar. En ok kii tarafndan satn alnan kitap k kii tarafndan satn alnmsa, k says en az ka olabilir? EMBERDE E UZUNLUKLAR O merkezli bir emberin zerinde A ve B noktalar, [AB] bir ap oluturmayacak ekilde seiliyor. [OB]nin orta noktas ve A noktasndan geen doru, emberi ikinci kez C noktasnda kesiyor. AB ve OC nin kesiim noktas D; BC ve OA nn kesiim noktas F olmak zere |AF|=|CD| olduunu ispatlaynz.
64
thinkstock
GEEN AYIN ZMLER Kum Havuzu

LSTE Birbirlerinden bamsz olarak hazrlanan ve 1 ile 100 arasndan rastgele seilmi 21 say ieren iki farkl liste olsun. Bu listelerde yer alan saylardan en az birer tanesinin ayn olma olasl % 99dan daha byktr. Bu nedenle listede verilen saylarn tek zellii 21 adet farkl say olmasdr. SU TOPU TURNUVASI takm arasnda oynanan karlamalar sonunda Triin 14 puan, Gyasn 9 puan ve Lukasn 8 puan olmas iin ma sonular u ekilde olmaldr: Tri 4 - Gyas 1 (Tri 10+4 puan; Gyas 1 puan) Gyas 3 - Lukas 3 (Gyas 5+3 puan; Lukas 5+3 puan)
Elence Havuzu
TRELLO Havaya ate ederse hayatta kalma ihtimali en yksek olur. NCL PRENSES Prens vazolardan birine 1 adet beyaz inci, dier vazoya kalan tm incileri koyar. nciler bu ekilde yerletirildiinde prensin muradna erme ans en yksektir 1 1 99 3 ve bu durumda ihtimal 2 . 1 + 2 . 200 . 4 olur. GENELLEME: Prens vazolardan birine renkleri ayn olan 2 inci koyup, dier vazoya kalan tm incileri koyar. Bu durumda muradna erme ihtimali yaklak 0,62185 olur. SALATALIIN SUYU 20 kg salataln % 99u su ise kuru madde miktar 0,2 kg olur. Kuru madde 0,2 kg olduunda % 98 orannda su olabilmesi iin 9,8 kg su gerekir. Dolaysyla, toplam arlk 10 kg olur.
B F I
Olimpik Havuz
TAM KARE BLEN n=1 art salar. Genel olarak, n nin tek olduu aktr. n saysnn en kk asal bleni p 3 olsun. Bu durumda EBOB(p-1,n) = 1 olur. 2d 1(mod p) artn salayan en kk d pozitif tam saysn alalm. (2n+1)|(22n-1) olduundan 22n 1(mod p) ve Fermat teoreminden 2p-1 1(mod p) elde edilir. Bu durumda d|EBOB(2n,p-1) yani d|2 bulunur. Sonu olarak p|(22-1) yani p=3 olur. n=3kt ve EBOB(t,2)=EBOB(t,3)=1 olsun. ddia: Pozitif r tam says iin 3r|4n-1 ise 3r-1|n olur. ddiann spat: r zerinden tmevarm yapalm. r = 1 iin iddia aktr. r = m iin iddia doru olsun. r = m+1 durumunda 3m+1|(4n-1) iin tmevarm artn kullanrsak 3m-1|n olur. n = 3m-1s alnrsa m-2 m-2 m-1 (4n-1)=(43 s-1)=(4s-1)(42s+4s+1)...(423 +43 +1) elde edilir. Eitliin sa tarafndaki her terim 3 ile blndnden 3m|n elde edilir ve bu, iddiamz ispatlar. ddia olarak verdiimiz sonucu kullanrsak 32k|(22n-1) ise 32k-1|n ve buradan 32k-1|3kt yani 2k-1 k ve k = 1 elde edilir. imdi t 1 olsun. q 5, tnin en kk asal bleni olmak zere EBOB(n,q-1)|3 elde edilir. 2e 1(mod q) artn salayan en kk e pozitif tam saysn alalm. 22n 1(mod q) ve 2q-1 1(mod q) olduundan e|EBOB(2n,q-1) yani e|6 bulunur. Sonu olarak q|(26-1) yani q = 7 elde edilir. Ancak 2n 1, 2, 4 (mod 7) olduundan 7, 2n+1 saysn blemez ve eliki elde edilir. Yukardaki bilgiler sonucunda sadece n=1 ve n=3 deerlerinin sorudaki art salad grlr. DAR AILI GENDE NOKTALAR BC ve AC kenarlarnn orta noktalar A ve B olsun. D, AB zerinde |AB|=|AD| olacak ekilde bir nokta ise |BA|=|BD| olur. Buradan |IB|=|ID| ve |IA|=|ID| elde edilir. Dolaysyla |IA|=|IB| olduu grlr. I noktasndan BC ve AC kenarlarna indirilen dikmelerin ayaklar E ve F olsun. Kolayca grlecei zere IFB ve IEA genleri etir. Genellii bozmadan |AC||BC| olsun. Bu durumda |AC||AB||BC| olur. Buradan |AB|=|AD| olduu iin |CF||DB| bulunur. Dolaysyla |CE||EB| olur ve sonu olarak |CE||CA| elde edilir. Benzer ekilde |CF||CB| olduu grlr. Yukarda bulduumuz e genleri de kullanarak % % C holduu, dier bir del IB lh= 1800 - m ^W m ^ EIF h= m ^ A yile CBIA drtgeninin embersel olduu bulunur. CBOA drtgeninin embersel olduu kolayca grldnden BIOA drtgeninin embersel olduu gsterilmi olur.
65
thinkstock
CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.
Kadir Demircan
z i N i a s m n l i B e i s l i r d
idem bitkisinin ila yapmnda kullanldn duymu muydunuz? Genetikilerin vazgeemedii bir kimyasal olan kolisin maddesi bu bitkiden elde ediliyor. Tpk idem gibi, bitkiler lemine ait binlerce trn her biri ayr bir kimya laboratuvar. idem Kimya Laboratuvarnda ksa bir gezinti yapmak ister misiniz?
66
>>>
rlarda karlatmz idem bitkisi, ris ailesinin Crocus (Arapada kurkum yani safran sars) cinsine aittir. eitli renklerde olan bitki, Crocus sativusun yani dou mutfann sultan olarak bilinen safrann yakn akrabasdr. idemin yzlerce tr vardr. Genellikle sonbaharda iek aan bu bitkinin baz trlerinin yumrular i veya piirilerek yenir. Fakat ayr idemi, ac idem, zehirli idem, akal idemi olarak bilinen idem tr (Colchium autumnale) zehirlidir. Panzehiri yoktur. Yenilirse zehirlenmelere yol aabilir. Hayvanlarda ve insanlarda lmle sonulanan zehirlenme vakalar bilinmektedir. idem kk yiyen kpeklerde 13 saat sonra kusma ve ishal grlmtr. Bu sebeble idem yumrularn yememeli, illa yiyeceksek de ancak zehirsiz olduundan emin olduktan sonra azmza gtrmeliyiz. Ne ilgintir, bu zehirli yumrulardan elde edilen kolisin adl madde tpta yaygn olarak kullanlr. Genetik aratrmalar asndan ok nemli olan kolisin maddesi ailevi Akdeniz atei, gut, Behet hastal gibi eitli hastalklarn tedavisinde ila olarak da kullanlr. Kolisinin 1763te Viyanada tedavi amal kullanld da biliniyor. Bir alkaloid olan kolisinin yaps 1955te ortaya karld. Colchium autumnalenin etken maddesi kolisin ince barsaklarda emilirken, karacierde P450 sistemi ile metabolize olarak paralanr.
Sanki bu i iin varlar

Ailevi Akdeniz atei, FMF olarak da bilinen genetik bir hastalktr. Kiinin hasta olmas iin hem annesinde hem babasnda bu hastalktan sorumlu gen olmal, kii hem annesinden hem babasndan bu sorumlu genleri almaldr. Yani anne ve baba tayc ise ocuun hastala yakalanma ihtimali % 25tir. Bu hastalkta pirin adl protein hatal sentezlenmitir. Karn ars ve ate ataklar olur. Apandisitle ok kartrlr. Hatta yanllkla apandisti alnan hastalar bile vardr. FMF etnik dalm gsterir. Yahudiler, Araplar, Trkler, Ermeniler ve Gney Afrikallarda daha sk grlr. Trk toplumunda yaplan bir almaya gre FMF mutasyonu skl % 25tir. Yani her drt kiiden birinde mutasyon vardr. Ama mutasyonun olmas illa hastalk anlamna gelmez. Genetik bir test ile tayc olup olmadnz anlayabilirsiniz. Evlilik ncesi yaplacak tayc tarama testleri de faydal bilgiler verir. Kolisin, FMF tedavisinde baaryla kullanlan en etkin ilalardan biridir. Tedavi baars yksektir. Doktor kontrolnde kullanldnda etkilidir ve ciddi bir yan etkisi yoktur. Ateli ataklarn % 65inde tamamen dzelme, % 20-% 30 kadarnda atak iddeti ve saysnda azalma grlr. % 5-% 10 hastada yant alnamaz. Azdan gnlk kolisin tedavisi FMF ataklarnn skln, iddetini azaltr ve organlara zararl olan amiloidoz (amiloid adl proteinin doku ve organlarda birikerek zarar vermesi) geliimini nler. Uzun sre kolisin kullanmnn gebelik, cenin geliimi ve doum sonras geliim zerinde etkisinin olmad belirtilmektedir.
67
Hcre otoyollarna saldr

Hamileliinde dk gemii olan veya ailesinde genetik bir hastalk olan kiiler doktora mracaat ettiklerinde kendilerinden kromozom analizi istenir. Acaba kromozomlarnda bir dzensizlik var m, var ise bu kusur hangi kromozomlarda? Genetik laboratuvarlarnda alanlar, kiiden aldklar kan 72 saat sreyle, 37 Cde bekletir. Ortama birka damla kolisin ilave edilir. idemden elde edilen kolisin, blnmekte olan hcre iskelet sistemine zarar verir. Mikrotbller, normalde blnen hcrelerde kromozomlara yaparak onlar hcrenin kutuplarna doru eker. Sonuta oluan iki yavru hcreye eit sayda genetik madde datlm olur. Mikrotbller, hcre iskelet sisteminin ana proteinleridir. Kargo proteinleri mikrotbllerin oluturduu yollarda posta tamacl yapar. Mikrotbller, hcrenin otoyollardr. Hcredeki protein yollar zerinde kargo tamacl yaplr. Kargo moleklleri, nano byklkteki bu otoyollar zerinde molekler motorlar denilen postaclarla bir o yana bir bu yana tanr. te kolisin bu otoyollar bozarak trafii alt st eder. Laboratuvar ortamndaki hcrelere kolisin ilavesi ile otoyollar bozulur. Kromozomlar ortada ylece kalakalr, nk seyahat edecekleri yollar hasar grmtr. Bu kromozomlar cam zerine yaylp boyanr ve incelemeye alnr. nceleme sonunda kromozomlarda sorun olup olmad anlalr.
idemi Nasl Bilirsiniz?
<<<
Peki, idemden elde edilen kolisin, hangi mekanizma ile bu kadar faydal ii yerine getiriyor? Kolisin, hastalarn hcrelerinde nasl etkili oluyor? Kolisin hcrelerin iskelet sistemlerindeki mikrotblleri bozar. Bu ekilde hcrelerin hareketi, blnmesi ve etkinlemesi engellenir. Kolu kanad krlan bu hcreler ate ataklarna kar etkin olamaz. Mitoz blnmeyi etkiledii iin kolisine mitotik zehir de denir. Kolisin ayrca ate ve inflamasyon (yang) olaynda ntrofil hcrelerini etkiledii iin anti-inflamatuar bir ilatr. Yang olaynda rol alan ntrofiller almazsa yang da azalr. 2009da ABD Gda ve la Kurumu, FMF ve gut tedavisinde kolisin kullanmna onay vermitir. Burada en ilgin nokta, kolisinin sanki bu hastala zg bir ila olmasdr. Sanki bu i iin var gibi! Tpk anahtar kilit uyumu gibi idem zehiri de FMFye birebirdir. Kolisin bizlere galiba unu sylyor: ayrlarda, ormanlarda grdmz eylere daha dikkatli bakmal, zehirli bir maddedeki gerek gzellii ve faydalar aratrmac bir ruhla incelemeliyiz.
Kolisin C22H25NO6
Krallarn hastalndan akll bombalara

Krallarn hastal olarak bilinen gut hastal, fazla protein tketimi sonucu kanda rik asit artmas ile kendini belli eder. Bu hastaln tedavisinde de kolisin kullanlr. Kanser tedavisinde kullanm iin de youn aratrmalar sryor. Kanser hcrelerinin mikrotblleri hasar grrse, yani kanser hcreleri blnemez ve vcuda zarar veremezler. Kanser hcreleri fazla blndkleri yani fazla mitoz blnme geirdikleri iin kolisin kanser hcrelerinde daha etkilidir. Bununla beraber kolisin normal hcrelere de zarar verir. Uyuukluk, bulant, sa dklmesi gibi birok yan etkisi olabilir. Bu yzden kullanm tartmaldr. Farelerde yaplan bir almada zehir etkisi azaltlan kolisin, vcuda verildiinde salkl hcrelere zarar vermezken kanser hcrelerini ldrmtr. nk kanser hcreleri agzl davranarak kolisini ilerine almtr. Bu sebeple bu ilaca becerikli bomba ad verilmitir. Yeni balayan bu almalar henz emekleme aamasndadr. Taxus brevifolia adl aacn kabuundan elde edilen Paclitaxel de (taksol) mikrotbllere zarar veren baka bir kanser ilacdr. Kolisin, mikrotbllerin oluumunu engellerken, taksol olumu mikrotbllerin geri dnmn engelliyor. Ama sonu ayn oluyor. Mitoz zarar gryor. Baz aalarn kabuklarndan elde edilen mitoz zehiri (taksol), idem gibi baz bitkilerin zehirli yumrularndan elde edilen kimyasal maddeler (kolisin), kiminin de yapraklar gzmzn nnde, aratrma yaplmay bekleyen byk bir laboratuvar olarak duruyor. Bakalm aratrmaclar bunlar gibi daha neler kefedecek ve insanln hizmetine sunacak.
Kaynaklar Nagesh, K. R., Suicidal plant poisoning with Colchicum autumnale, Journal of Forensic Legal Medicine, Cilt 18, Say 6, s. 285-287, Austos 2011. Kupper, J., A fatal case of autumn crocus (Colchicum autumnale) poisoning in a heifer: confirmation by mass-spectrometric colchicine detection, The Journal of Veterinary Diagnostic Investigation, Cilt 22, Say 1, s. 119-122, Ocak 2010. Bhat, A., Colchicine revisited, Annals of the New York Academy of Sciences, Say 1173, s. 766-773, Eyll 2009. Fabre, A. J., The autumn crocus: two millenniums of actuality, History Science Medicine., Cilt 39, Say 2, s. 143-154, Nisan-Haziran 2005.
Harika Molekller: Fitokimyasallar

Fitokimyasallar (karbonhidratlar, yalar, proteinler, vitaminler ve mineraller dnda) bitki kaynakl, doal kimyasal bileiklerdir. Fitokimyasal molekller (Yunancada phyto yani bitki) vitamin ve minerallerin aksine, klasik anlamda besin olarak kabul edilmez. Yksk otundan elde edilen dijitalis ve knakna (Cinchona officinalis) aacndan elde edilen kinin yzyllardr hastalklarn tedavisinde kullanlmaktadr. Fitokimyasallarn serbest radikal denen ve vcudumuzdaki hcrelere saldran moleklleri zararsz hale getiren antioksidan zellikte olmas ok nemlidir. Mesela vinede ve lavantada bulunan perilil alkoln pankreatik tmrleri, turungillerin kabuunda bulunan limonenin ise meme tmrlerini kltt laboratuvar hayvanlar ile yaplan almalarla gsterilmitir
Taksol C47H51NO14
68
POPLER BLM KTAPLARI
B A V U R U
KTAPLII
Yeni...
Bu diziden kan dier kitap
Ahmet hsan Aytek
Boyutlu Tarih
Teknolojik gelimeler tm bilim dallarnda olduu gibi insanlk tarihini inceleyen bilimlerde, rnein paleoantropoloji ve arkeolojide de kendini gsteriyor. Paleoantropologlar ve arkeologlar geleneksel yntemlerin dna kp teknolojik gelimelerin getirdii yenilikleri kullanarak, bilimsel almalarn daha kolay, daha hzl, daha ucuz ve daha doru olmasn salyor. Bu gelimelerin en nemlilerinden biri iskelet kalntlarnn ve arkeolojik buluntularn boyutlu tarayclar ile taranp bilgisayar ortamnda incelenmesine olanak veren uygulamalar.
(Fotoraf: Shannon P. McPherron-Max Planck Institute, Leipzig)
Resim 1. Kaz alannda yzey tarayc ile kaytlama
ilindii zere paleoantropoloji ve arkeoloji almalarnn temelini kazlar sonucu elde edilen buluntular oluturur. Bu buluntular uzun yllar gml kaldktan sonra gn na karlarak incelenmeye hazr hale getirilir. Gmlme sonrasnda canllarn yumuak ksmlar ryerek ksa srede yok olur, kemik ve di gibi ksmlar ise gml kaldklar ortama bal olarak ok uzun sre korunur. Ama bu srede de deiik seviyelerde zarar grrler, dolaysyla buluntularn incelenmesi de zorlar. karldklarnda ou zaman krk ve eksik olan buluntular daha sonra da zarar grmeye msait olduklarndan, bilim insanlarnn byk bir dikkatle almas gerekir. Geleneksel yntemler dorudan buluntu zerinde almay gerektirdii iin, zaten zarar grm malzemelerin daha da zarar grmesine yol aabilir. te bu noktada boyutlu tarayclarla grnt elde edilmesi, malzemeyi daha fazla zarar vermeden incelemek asndan ok nemlidir.
70
1980li yllardan itibaren bilim insanlar buluntularn boyutlu grntlenmesiyle almalarna yeni bir yn vermeye balad. boyutlu grntlenen buluntular bilgisayar ortamna aktarlarak incelenmeye hazr hale getiriliyor. Bylece buluntu ile fiziksel temas en aza indirilerek malzemenin zarar grmesi engelleniyor. Ayrca elde edilen bu boyutlu grntler bilgisayar ortamnda saklanabildii iin sonraki almalarda buluntulara tekrar ulalmas gerekmiyor; bu ekilde zaman ve paradan da tasarruf ediliyor. Ayrca grntler sanal ortamda paylald iin dnyann her yerinden bilim insanlar tarafndan kullanlabiliyor. Bu yntem sadece karlm buluntular iin deil, kaz esnasnda buluntularn daha karlmadan kayt edilmesi iin de kullanlyor, yani kazda rastlanan her malzemenin koordinatlar karlmadan nce kayt ediliyor.
>>>
Geleneksel yntemlerde buluntularn koordinatlar fotoraf ekerek ve blgenin izimi yaplarak kayt edilirken, boyutlu tarama ile daha net ve ilevsel kayt yaplyor. (Resim 1) lk almalar gnmzde hastanelerde de kullanlan bilgisayarl tomografi cihazlar ile balad. 1970li yllarda retilmeye balanan tomografi cihazlar 1980li yllarn banda paleoantropolojik almalarda da kullanlmaya baland. Tbbi amalar iin retilen tomografi cihazlarnda X-n saan bir kaynak, hastann grnt alnacak blgesinde, deiik alardan iki boyutlu grntler alarak daha sonra bunlar boyutlu grntler haline getirir. ki boyutlu grntler taranlan nesnenin enine kesiti alndnda ince birer dilim eklinde ifade edilir; dilimler ne kadar inceyse grnt o kadar kaliteli demektir. nce dilimler daha yksek znrlkte grnt elde edilmesini salar. Canl organizmalarn grntlenmesi iin re-
tilen bu tomografi cihazlar fosillemi kalntlar zerinde canl yaplar zerinde olduu kadar iyi sonu vermez, nk fosilleme sreci kemiklerin younluunun artmasna neden olur. Sanayi tipi denilen, mikro (milimetrenin binde biri) ve nano (milimetrenin milyonda biri) dzeyde lm yapabilen tomografi cihazlar ite bu yzden gelitirilmitir. (Resim 2) Bu cihazlarn tbbi tomografi cihazlarndan temel fark, X-n kayna sabit dururken grnts alnacak malzemenin n kayna etrafnda dnmesidir. Bylece taranan malzemenin hem yzeyinin hem de i yapsnn daha yksek znrlkte ve boyutlu grntleri elde edilir. Dilim kalnl tbbi tomografilerde 1-1,5 milimetre iken, mikro tomografilerde 1-200 mikrometreye, nano tomografilerde ise 250 nanometreye kadar debilir. Bu deerlerden de aka anlald zere bilimsel almalarda sanayi tipi tomografi cihazlarnn kullanlmas daha verimlidir.
Resim 2. Yksek znrlkl bilgisayar tomografisi
71
SPL
Boyutlu Tarih
<<<
(Fotoraf: Ahmet hsan Aytek-Eberhard Karls Universitt, Tbingen)
Resim 3. Yzey tarayc ile bir insan kemiinin taranmas Resim 4. Mikrobilgisayarl tomografi ile ve yzey tarayc ile elde edilmi iki grnt. Sol stteki grnt tomografi, dier grntler ise deiik yzey tarayclar ile elde edildi (byk az dii srma yzeyi).
Ahmet hsan Aytek, 2007de Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Antropoloji Blmnden mezun oldu. 2008de Milli Eitim Bakanl tarafndan yksek lisans yapmak zere Almanyaya gnderildi. 2009-2011de Eberhard Karls niversitesinde (Tbingen-Almanya) Doal Bilimler Arkeolojisi dalnda paleoantropoloji uzman olarak yksek lisansn tamamlad. 2012nin bandan beri ayn niversitede doktora eitimi gryor.
72
Bilgisayarl tomografi cihazlar her zaman kullanlamayabilir. Pahal olmalar, kolay tanabilir olmamalar her zaman her yerde kullanlmalarn imknsz hale getirir. Buluntularn tomografi cihaz olan bir yere nakledilmesi de yasal nedenlerden veya fiziksel koullardan tr her zaman mmkn olmayabilir. Bu gibi durumlarda malzemeler yzey tarayclar denilen cihazlar ile taranarak boyutlu grntleri elde edilir. (Resim 3) 1990larn banda kullanlmaya balanan yzey tarayclar 1990larn sonunda da paleoantropolojik almalarda kullanlmaya baland. Tomografi cihazlar kadar yksek znrlkte grnt vermeseler de tanabilir olmalar, kullanmlarnn daha az zaman gerektirmesi, dk maliyetleri nedeniyle gn getike yaygnlayorlar. Ancak bu cihazlar adlarndan da anlalaca zere sadece buluntularn yzeylerinin grntlenmesini salyor, tomografi cihazyla yapld gibi malzemenin i yapsnn grntlenmesini salamyor. Her ne kadar tomografi cihaz kadar yksek znrlkl grnt salamasalar da, zellikle karmak olmayan yzeylerde ok iyi grnt alnmasna (Resim 4) ve kk bir diten btn bir insan iskeletine kadar deiik byklklerde bir ok nesnenin llebilmesine olanak salyorlar. En ok kullanlan yzey tarama sistemi, temassz optik tarama sistemi. Bu sistemde bir lazer kaynandan kan birden fazla n grnty tarayarak yzeyin boyutlu grntsnn elde edilmesini salyor. Kullanlan lazerin iddeti drlm olduundan, taranan malzeme zarar grmez. Bu cihazlar tanabilir olduklar iin, daha nce de deindiimiz gibi, kaz alanlarnda rastlanan buluntularn kayt altna alnmasnda da kullanlr.
Son yirmi ylda boyutlu tarama teknii ile yaplan almalar giderek artt. Hem yeni buluntularn analizi, hem eski buluntularn tekrar analizi hem de buluntularn sanal ortamda depolanmas iin bu teknik kullanlyor. Bu teknikler verilerin elde edilmesini, ilenmesini ve korunmasn salyor, ayrca kltr varlklarnn zarar grmeden bilimsel almalarda kullanlmasna da olanak salyor. lkemizde de son yllarda arkeoloji alannda kullanlmaya balanan bu tekniklerin yaygnlatrlmas, yeralt kltr varlklar bakmndan ok verimli olan lkemizdeki kltr varlklarnn bilimsel anlamda daha verimli kullanlmas asndan byk nem tayor.
Kaynaklar Gunz, P., Mitteroecker, P., Neubauer, S., Weber, G. W. ve Bookstein, F. L., Principles for the virtual reconstruction of hominin crania, Journal of Human Evolution, Say 57, s. 48-62, 2009. Slizewski, A., Friess, M. ve Semal, P., Surface scanning of anthropological specimens: nominal-actual comparison with low cost laser scanner and high end fringe light projection surface scanning systems, Quartr, Say 57, s. 179-187, 2010. Ulhaas, L., Computer-Based Reconstruction: Technical Aspects, Handbook of Paleoanthrolopogy (Editrler: W. Henke ve I. Tattersall), s. 787-814, Springer, 2007. McPherron, S. P., Gernat, T., Hublin, J-J., Structured light scanning for high-resolution documentation of in situ archaeological finds, Journal of Archaeological Science, Say 36, s. 19-24, 2009.
(Fotoraf: Astrid Slizewski-Eberhard Karls Universitt, Tbingen)
Yayn Dnyas
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
NGBB Mdr Adil Gnerin koordinasyonu ve lkemizdeki doksandan fazla bilim insannn katks ile hazrlanan kitap, bilim lemi ve botanik dnyas iin bavuru eseri olma zellii tayor. Adndan da anlald gibi kitap, lkemizdeki bitki eitlilii kapsamnda, yalnz iletim demetleri bulunan kibrit otlarn, ereltileri, kozalakl aalar ve tohumlu bitkileri kapsyor. Trkiyenin tm damarl bitkilerinin ayn ciltte topland ilk ve tek alma olan kitabn, nemli bir zellii de her bitkiye Trke ad verilmi olmas. Trkiye Bitkileri Listesi hemen hemen her 10 gnde bir yeni bir bitki trnn kefedildii lkemizdeki bitki zenginlii hakknda nemli veriler sunuyor. Kitabn ieriinde her bir bitkinin ad ve knyesi, sinonimleri (e adlar), corafi blge ve alt blgelere gre lkemizde yayl, endemik olma zellii, biliniyorsa hangi bitki corafyasnn elementi olduu konularnda bilgiler yer alyor. Gnmze kadar lkemizde tespit edilmi bitkiler ve endemik bitkilerimiz ile ilgili tartmalar konusunda salkl bir veri taban oluturan kitap, botanik alannda gerekletirilecek yeni almalarda esas alnacak bir kaynak niteliinde. Kitap, ANG Vakf ktisadi letmesinden temin edilebilir. keticiyi koruyacak piyasa dzenleyici tedbirler almaya devam ederken, sosyal bir yara olarak grd ve gittike artan ekmek israf konusunu da toplumun gndemine tamak, duyarllk yaratmak ve ekmek israfn azaltmak zere bir kampanya balatmaya karar vermitir. Kurumumuz bu amala Ekmek Tketimiyle lgili Tutum ve Davranlar ile Ekmek sraf ve sraf zerinde Etkili Olan Faktrler adyla, ekmein hem retildii hem de tketildii geni bir sahada, en ince detayna kadar israfn biimini ve nedenlerini ortaya koyan bir aratrma yaptrmtr. Aratrma kapsamnda lke genelinde 252 frn, 53 personel, 53 renci yemekhanesi, 611 lokanta ve otel yetkilisiyle grlm, 1589 hanede toplam 5662 aile bireyinin yemek yeme koullar ve ekmek tketimi hakknda bilgi toplanmtr. Bunun yan sra, kurumlarda yemek yiyen toplam 552 kiinin kanaatine bavurulmutur. Aratrma sonularna gre lkemizde gnde 25.295, ylda 9,2 milyon ton ekmek retiliyor. Bu oran gnde 101 milyon, ylda 37 milyar adet ekmee denk geliyor. Buna karlk gnde 95 milyon adet ekmek tketilirken, 6 milyon adet ekmek israf ediliyor. Buna gre lkemizde yllk 1,546 milyar TL deerinde 2,1 milyar adet ekmek israf ediliyor. Ekmek israf sebebiyle yllk ekonomik kaybmz, dnya birincisi olduumuz un ihracatndan elde ettiimiz gelire edeer. Bu rakam dnya ekonomileri arasnda gittike ykselen ve bu yoldaki yryne devam eden lkemiz iin ok yksek. Biz, yerde grdmz ekmei alp ptkten sonra alnmza koyan ve onu bir duvar kovuuna itinayla yerletiren duyarl bir toplumun mensuplaryz. Zengin yoksul ayrm olmakszn her sofrann ba tac olan ekmein bereketine ve kutsiyetine inanrz. Bu kitapta yer alan aratrma sonularnn, kamuoyu ile paylalmasnn ardndan balayacak ve yl boyu srecek olan ekmek israfn nleme kampanyasnn bireysel ve toplumsal duyarlln olumasna katk salayaca midini tayoruz.
(TMO Genel Mdr Mesut Ksenin nsznden) Not: Kitap aadaki linkten PDF formatnda temin edilebilir.
http://www.ekmekisrafetme.com/Uploads/ Sayfalar/Docs/TurkiyedeEkmekIsrafi.pdf
Trkiye Bitkileri Listesi

Damarl Bitkiler Ba Editr: Adil Gner Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi, Ali Nihat Gkyiit Vakf, Flora Aratrmalar Dernei, Kasm 2012 ezahat Gkyiit Botanik Bahesi, ANG Vakf ve Flora Aratrmalar Derneinin ibirliiyle Trke ve resimli hazrlanan Trkiye Floras adl bir kitabn yaymlanmasna ilikin projenin almalar srdrlyor. Bu kapsaml projenin ilk aamas olarak planlanan Trkiye Bitkileri Listesi (Damarl Bitkiler) adl kitap Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi (NGBB) tarafndan yaymland.
Trkiyede Ekmek sraf Aratrmas

Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Mdrl, Ocak 2013 Bu yl kuruluunun 75. yl olan Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) grevi itibaryla retici ve t-
Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi (NGBB)

1995 ylnda Ali Nihat Gkyiit tarafndan ei Nezahat Gkyiit adna hatra park oluturulmak amacyla kurulmu ve balangta hatra park amacna ynelik bir bitkilendirme ve aalandrma plan uygulanm. nce yol inaat nedeniyle yaps ar derecede bozulmu toprak slah edilmi, sonra 32 hektarlk park alanna 50.000 aa ve al dikilmi. Daha sonra ama deitirilerek bir botanik bahesi olma yolunda almalara balanm. 2002 ylnda halkn ziya-
retine alan parkn ad 2003 ylnda Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi olarak deitirilmi. Bahe, stanbulun Anadolu yakasnda, Atatrk ve Fatih Sultan Mehmet kprlerinden gelen otoyollar ile Anadolu otoyolunun (Ankara) birletii kavakta. Kavaktaki anayollar ile balant yollar arasndaki adalar zerinde kurulu ve sekiz adadan oluuyor. Alan, Karayollar Genel Mdrl ile ANG Vakf arasndaki bir protokolle 2025 ylna kadar bu hizmete tahsis edilmi. NGBB, stanbula % 12 orannda yeil alan salamasyla stanbullular iin bir nefes alma noktas olmasnn yan sra bir aratrma, eitim ve retim merkezi.
73
Gkyz
Alp Akolu
Alamy
Hawaiideki Mauna Keadan Zodyak I
zellikle ilkbahar akamlar alacakaranln sona ermesiyle birlikte bat ufkunun zerinde, zaman zaman Samanyolu kuayla da kartrlan silik bir k huzmesi belirir. Bu k huzmesi tutulum emberini yani Gne ve gezegenlerin gkyznde izledikleri yolu aydnlatr. Zodyak olarak adlandrlmasnn nedeniyse burlar olarak da bilinen zodyak takmyldzlarnn dorultusunda olmasdr. Zodyak ok eskilerden beri insanlarn dikkatini ekmi. Aristoteles, zodyak nn yanardalardan pskren lav gibi yeraltndan fkran ve gkyznde gizemli parlamalara yol aan bir maddeden kaynaklandn dnm. Romal yazar Senecaysa, bu ok uzaklarda yanan atelerin gkyzndeki parlamalar olarak tanmlam. 18. yzylda yaam Alman filozof Immanuel Kantsa Gnein bir tr buhar ya da kuakla evrili olduu ve parlamann bunun rn olduu grndeydi. Gnmzde bu n, aplar milimetrenin 300de biri ile 3te biri arasnda olan paracklarn gne n yanstmasyla olutuunu biliyoruz. Bu kozmik paracklarn ounlukla kuyrukluyldzlarn rn olduu dnlyor. nk kuy74
Zodyak I
rukluyldzlarn yaplarnda donmu gazlarla birlikte toz paralar da bulunur. Bir kuyrukluyldzn iindeki donmu gazlar, kuyrukluyldz Gnee yaklanca sblimlemeye (kat halden gaz haline gemeye) balar, toz ve ta paralar da serbest kalr. Milimetrenin binde birinden kk olan paracklar Gnein nmnn etkisiyle Gne Sisteminin dlarna doru itilirken, daha byk olanlar sarmal yollar izleyerek Gnee yaklar. Her saniye yaklak 10 ton kozmik parack Gnee der. Zodyak n grebilmek iin gzlem koullarnn iyi olmas gerekir. Ik kirliliinden uzak bir gzlem yeri semeli, aysz bir akamda alacakaranln hemen ardndan gzlem yapmalsnz. lkemizin de yer ald kuzey yarkrenin orta enlemlerinde zodyak n grmek iin en uygun dnem ilkbahar. nk bu srada tutulum emberi ufukla en byk ay yapar ve zodyak ufuktan grece daha ok ykselir. Tutulum emberinin eimi yaz aylarnda artar ve zodyak nn gzlenmesi gleir. Karanlk bir gkyznde, zodyak nn ufkun zerinde, ykseklii 25-30 olan belirgin bir gen oluturduunu grebilirsiniz. Ufuktan yukar ktka parlamann giderek snkletiini, yaklak 60 ykseklikte iyice daraldn g-
rrsnz. Ik daha snk, dar bir kuak biiminde douya (sabah gzlem yapyorsanz batya) doru ilerler. Eer bu dar kua da grebiliyorsanz, gzlem iin ideal bir yer bulmusunuz demektir. Akam gzlem yapyorsanz, zodyak Dnyann dnne bal olarak Gnein ufkun altna iyice inmesiyle yava yava gzden kaybolur. Sabah ise alacakaranlktan bir sre nce dou ufku zerinde grnr. Buna sahte afak da denir. Alacakaranlk baladnda zodyak artk grnmez olur.
anSTARRS adl bir gzlem projesi kapsamnda kefedilen ve adn bu projeden alan PanSTARRS Kuyrukluyldznn (C/2011 L4) bu ay plak gzle grlebilecek kadar parlak olaca tahmin ediliyor. Kuyrukluyldz 8 Marttan sonra grlebilecek konuma gelecek. Kuyrukluyldz grebilmek iin Gne battktan yaklak 45 dakika sonra bat ufku zerine bakmak gerekiyor. PanSTARRS ufka ok yakn olduundan akamlar ok ksa sreyle grlebilecek.
PanSTARRS Kuyrukluyldz P
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY Kral Ejderha Kk Ay Kuzeytac
Kutupyldz
Kralie Andromeda gen
Zrafa oban
Arkturus
Byk Ay
Kapella
Perseus
Ko Balina BATI
Vaak Berenicesin Sa Arabac Aslan Yenge

Regulus Jpiter
Boa
Baak
kizler Kk Kpek
Procyon
Aldebaran
Avc Tekboynuz
Spika
Irmak
Karga
Kupa Suylan
Byk Kpek
2 Mart Ay ile Satrn yakn grnmde 18 Mart Ay, Jpiter ve Aldebaran yakn grnmde 20 Mart lkbahar Ilm 29 Mart Ay ile Satrn yakn grnmde 31 Mart Ay Dnyaya en yakn konumunda (367.500 km) Merkr en byk bat uzanmnda (28)
1 Mart 22.00 15 Mart 21.00 31 Mart 20.00
Martta Gezegenler ve Ay
Merkr ay boyunca sabah gkyznde olmasna karn ayn ortalarna doru gzlenebilecek kadar ykselecek. Gezegen bu sre boyunca Gneten yaklak bir saat nce doacak. Vens ay boyunca Gnee ok yakn olduundan grlemeyecek. Ay sonunda akam gkyzne geecek, ancak gezegenin grlebilecek kadar ykselmesi iin Mays ay bana kadar beklememiz gerekecek. Mars bat ufku zerinde Gnele ok yakn konumda. O nedenle bu ay gezegeni gremeyeceiz. Mars, Temmuz ayndan itibaren sabah gkyznde grlebilecek. Jpiter akam hava karardnda gneybat ynnde gkyznde yksek konumda grlebilir. Jpiter, bu sralar Aydan sonra gece gkyznn en parlak gk cismi. Boann en parlak yldz olan Aldebarann sa stnde yer alyor.
Satrn geceyarsndan nce gneydou ufku zerinde grlebilir. lerleyen gnlerde daha da erken doacak ve gelecek ay gece boyunca gzlenebilecek.
Ay 4 Martta sondrdn, 11 Martta yeniay, 19 Martta ilkdrdn, 27 Martta dolunay hallerinde olacak.
Stellarium
DOU
Akyldz (Sirius)
Tavan
Yelken
GNEY
1 Mart 22:00 15 Mart 21:00 31 Mart 20:00
Betelgz Akyldz (Sirius) Aldebaran Jpiter Ay
Rigel
Mart akamlar Jpiter ve k takmyldzlar gneybat ufkunun zerinde yer alyor. 17 Mart akam Ay da onlara katlacak.
75
Mine Uygun Saribay

Dr., Gda Mhendisi, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu, Sarayky Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezi
Gda Inlama
nlama, gdalarn paketli ya da yn haldeyken belirli bir sre boyunca, kontrol edilebilir iyonlatrc radyasyona maruz braklmasdr. Inlama, dier muhafaza yntemlerinde (stma ve dondurma) olduu gibi hibir kimyasal kalnt brakmayan fiziksel bir ilemdir. Sresi ne olursa olsun gdalarda herhangi bir radyoaktif kalnt da brakmaz. Uygulanan doz, nlama srasnda gdalarn zerine yerletirilen dozimetreler (radyasyon seviyesini len cihazlar) yardmyla belirlenir. Inlama ok az scaklk artna neden olduu iin souk ilem olarak da adlandrlr, zellikle scakla duyarl gdalarn muhafazas iin uygundur. Ayrca nlama ok deiik ekilde ve byklkteki bir ok gda rnne uygulanabilen bir teknolojidir.
ernobil Nkleer Santralindeki kazadan sonra radyasyona ve radyasyonlu gdalara kar bir korku da hayatmza girdi. Oysa uygun dozlarda radyasyonun ve nlamann kullanld birok alan var. Bu alanlardan birinin, nlayarak gdalarn raf mrn uzatmak olduunu biliyor muydunuz?
Gama nlama tesislerinde, nlama kayna olarak genellikle Co-60 (Kobalt-60) radyoizotopu kullanlr. Radyoaktif kaynak, 2 metre kalnlnda beton duvarlar olan nlama odasnda, derinlii 6 metre olan, su dolu bir depolama havuzunun iindedir. Inlama srasnda, kaynaklarn bulunduu ereveler kaynak kaldrma sistemi ile havuzdan karlarak odann iindeki rn kutularnn arasnda belirli bir pozisyonda tutulur. Inlanacak rnler tayc araba ile nlama odasna alnr. Inlama kayna sabit dururken rnn iinde bulunduu kutular kaynan etrafnda dolatrlr (ekil 1), bu srada rnler nlanm olur. Gvenlik sistemi, nlama srasnda bu odaya girilmesini engeller. Elektron demeti tesisinde stlan flamandan yaylan elektronlarn yksek potansiyel farklar altnda hzlandrlarak yksek enerjilere (10MeVe kadar) karlmasyla elde edilen elektron demeti kullanlr. Burada nlama kayna bir rete makineden elde edilir. rnler reteten yaylan elektron demetinin nnden geer ve bu srada nlanm olurlar (ekil 2). Elektronlarn giricilii dk olduu iin, homojen bir ekilde nlanmalar iin rnler ancak birinci geiten sonra ters evrilip demetin nnden tekrar geirildiinde nlama ilemi tamamlanr. Buna ramen bu tr tesisler kaln ve youn rnlerin nlanmas iin uygun deildir.
rn Paketi
ekil 1. Bir gama nlama tesisinin genel grn
Gdalara uygulanabilen iyonlatrc radyasyon kaynaklar gama nlar, X-nlar ve hzlandrlm elektron demetleridir. X-nlar ve hzlandrlm elektron demetleri rete makinelerden elde edilirken, gama nlar radyoaktif izotoplarn bozunumu srasnda yaylr. Gdalara uygulanabilen iyonlatrc olmayan radyasyon kaynaklar ise mikrodalga, kzltesi ve grnr ktr.
Manyetik Tarama Sistemi RF G Girii Konveyr Sistemi Hzlandrma Dalga Tp Elektron Enjektr
ekil 2. Bir elektron demeti tesisinin genel grn
76
>>>
ekil 3. Bir X-nlar tesisinin genel grn
Bununla birlikte elektron demeti tesislerinin doz hz, yani birim zamanda rne verilen doz, gama nlama tesislerinde olduundan ok daha yksektir. Baz tesislerde elde edilen yksek enerjili elektronlardan yararlanlarak, nlama iin X-nlar da retilir (ekil 3). Doz hznn yksek olmas sayesinde rnler elektron demeti ile ksa srede nlanr. Bu tesislerde istenildiinde X-nlar elde edilerek yksek younluklu rnlerin de nlanmas mmkndr. Ancak X-nlarnn elde edilme veriminin ok dk olmas (% 10un altnda) bu tr tesislerin kurulma ve iletme maliyetini artrr. En nemli dezavantaj budur. lkemizde iki nlama tesisi var. Biri Ankarada 1992 ylnda Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Sarayky Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezinde kurulan Gama Inlama Tesisi. kincisi ise Tekirda erkezkyde 1995 ylnda faaliyete geen Gamma-Pak isimli zel bir gda nlama tesisi.
1983 ylnda yaymlanan Inlanm Gdalar iin Kodeks Genel Standardna (CX STAN 106-1983) gre, izin verilen en yksek ortalama doz 10 kGydir (Gray: birim ktle bana emilen radyasyon miktarnn l birimi). 2003 ylnda yaplan revizyon dorultusunda, gdalarn 10 kGy doza kadar nlanmasnn toksikolojik olarak tehlike yaratmayaca ve teknolojik amalar iin, maksimum 10 kGy olan dozun alabilecei bildirilmitir. lkemizde Gda Inlama Ynetmelii 1999 tarihinde yaymlanm, 2002 ve 2003 yllarnda Avrupa Birliine uyum yasalar erevesinde iki kez revize edilmitir. Gda Inlama Ynetmeliinde genel olarak nlanacak gda gruplar, nlamann amac ve uygulanacak en yksek dozlar belirtilmitir. Ynetmelie gre gdalar, gdalarda bozulmaya sebep olan mikroorganizmalarn ve biyokimyasal olaylarn miktar ve faaliyetlerinin engellenmesi, azaltlmas ve yok edilmesi (filizlenme, imlenme ve tomurcuklanma), raf mr-
lerinin uzatlmas, olgunlama sresinin kontrol amalarndan biri veya birka iin belirlenmi dozlarda, en fazla 10 kGy nlanr. Uluslararas standartlara ve Gda Inlama Ynetmeliine gre nlama ilemi uygulanm gdalarn etiketinde nlanmtr veya nlama ilemi uygulanmtr ifadesinin yan sra uluslararas radura sembolnn kullanlmas da zorunludur. Eer nlanm rn, bir gdada bileen olarak yer alyorsa, bileen listesinde nlanmtr veya nlama ilemi uygulanmtr ifadesi yer almaldr. Uluslararas Atom Enerjisi Ajansna (IAEA) kaytl toplam 136 gda nlama tesisi vardr. (Tablo 1)
Blge, Toplam Tesis Kuzey Amerika, 29 Latin Amerika, 9 Afrika, 5 Avrupa, 30 Inlama Tesislerinin lkelere Gre Dalm Kanada (1), ABD (28) Arjantin (1), Brezilya (4), ili (1), Meksika (2), Peru (1) Msr (1), Gana (1), Gney Afrika Cumhuriyeti (3) Avusturya (1), Belika (2), Bulgaristan (1), Hrvatistan (1), Almanya (3),Yunanistan (1) Macaristan (3), rlanda (1), talya (2), Portekiz (1), Romanya (1), Srbistan (1), sve (1), svire (1), Trkiye (2), Ukrayna (1), ngiltere (5), Fransa (2) Avustralya (2), Banglade (2), in (40), Hindistan (3), Endonezya (1), Japonya (1), Kore (1,) Malezya (4), Filipinler (1), Tayvan (2), Tayland (4),Vietnam (1) ran (1), srail (1), rdn (1), Suudi Arabistan (1), Suriye (1)
Dou Asya ve Pasifik, 62
Bat Asya, 5
Tablo 1. Uluslararas Atom Enerjisi Ajansna kaytl gda nlama tesislerinin dalm
TAEK Gama Inlama Tesisi
Gamma-Pak A.. Inlama Tesisi
Son yllarda uluslararas ticaretin giderek artmas, etiketlemenin doru yaplp yaplmadnn kontroln ve tketicinin doru bilgilendirilmesi amacyla nlanm gdalarn tespitini nemli hale getirmitir. Bu amala Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN) standart 10 yntem yaymlamtr. Bu yntemler, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Sarayky Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezi laboratuvarlarnda uygulanmaktadr. Inlanm gdalar konusunda en byk sorun, nlanm gda ifadesinin tketici tarafndan yanl alglanmas. Tketiciler radyoizotoplarla bulam gdalar nlanm gdalar ile kartryor. Inlama ileminde gdalar hibir ekilde nlama kayna ile temas etmez.
77
Gda Inlama
<<<
Bu ilem srasnda, nlama kaynandan yaylan n gda maddesinin iinden geirilir. Inlanm gdalar ile ilgili olarak tketici tepkisini belirlemek amacyla yaplan almalardan, tketicilerin gda nlama hakknda bilgi sahibi olmad, nlanm gdalar kabul edip etmeme konusunda bilinli karar verebilmesi iin gda nlamann snrlamalar, yararlar ve gvenilirlii hakknda doru bilgiye ihtiyac olduu sonucu kmtr. Gelimi ve gelimekte olan lkelerde tketici tutumuna ynelik olarak gerekletirilen aratrma sonularna gre: Tketiciler yeni teknolojiler hakknda tutucudur. Tketicilerin tutumu ve satn alma istekleri, konu hakkndaki bilgi dzeyinden etkilenmektedir. Tketicilerin ounluu nlanm gdalarn yararlarnn ve gvenilirliinin farknda deildir. Inlanm gdalarn doru etiketlenmesi tketici zerinde olumlu etkiye sahiptir. Tketiciler, kendilerine seenek sunulduunda, yksek kaliteli ve gvenli olan nlanm gdalar tercih edecektir.
78
Uluslararas radura sembol
Gda nlama teknolojisi, Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (IAEA), Dnya Salk rgt (WHO), Gda ve Tarm Tekilat (FAO) tarafndan onaylanm ve desteklenen bir ilem. Gnmzde 40tan fazla lkede 60tan fazla gda nlanyor. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu 1992 ylnda kurduu Inlama Tesisi ile gdalarda nlama teknolojisinin uygulanmasna nclk etmitir. Gda nlama konusunda kurslar dzenlemekte, kamu, zel sektr ve niversiteler ile ibirlii yaplarak ulusal ve uluslararas projelerle nlama teknolojisinin tantlmas, yaygnlatrlmas ve nkleer teknolojinin barl amalarla lke yararna kullanlmas konusundaki misyonunu srdrmektedir.
Kaynaklar International Codex General Standard for Irradiated Food (CX STAN 106-1983), FAO/WHO Codex Alimentarius Commission. Revised Codex General Standard for Irradiated Foods (CX STAN 106-1983, Rev.1-2003) FAO/WHO Codex Alimentarius Commission. Gda Inlama Ynetmelii, 6/11/1999 tarihli ve 23868 sayl Resmi Gazete. Gda Inlama Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmas Hakknda Ynetmelik, 15/10/2002 tarihli ve 24907 sayl Resmi Gazete. Gda Inlama Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik, 19/12/2003 tarihli ve 25321 sayl Resmi Gazete. Report from the commission to the Europan Parliament and Council on food and food Ingredients treated with ionising radiation for the year 2010. Brussels, 26.01.2012 Com. (2012) 17 Final. International Atomic Energy Agency, http://www.iaea.org/icgfi Anonim 2010. Gda Inlama. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Yaynlar El Kitab Serisi, 2. basm, Ankara, Trkiye, 179 sayfa.
http://www.acsh.org/publications/pubid.1562/pub_detail.asp
POPLER BLM KTAPLARI
Halk n Bilim Tarihi Madenciler, Ebeler ve Basit Tamirciler Clifford D. Conner eviri: Zeynep ifti Kanburolu
Cliff Connern Halkn Bilim Tarihi, bilim tarihine fikir tazeleyen, keyifli, yeni bir bak sunuyor. Byle bir eserle daha nce hi karlamadm; bu kitap tarihe sekinci nyarglardan arnm bir bak asyla yaklayor ve yaratc bir slupla sradan insanlarn, alan insanlarn bilimin geliiminde oynad rol anlatyor. Yeni tarihsel verileri, bizleri artarak, gelenekselliin saraylarnda bir heyecan dalgas yaratarak sunuyor. Howard Zinn rendiimiz bilim tarihine ainayz: Galileonun dnyann evrenin merkezi olmadn kantlamak iin teleskopu nasl kullandn, Newtonun aatan den elma sayesinde yer ekiminini nasl kefettiini, Einsteinn basit bir denklemle zaman ve uzamn gizemlerini nasl zdn biliyoruz. Bu geleneksel cesaret yks, Byk Fikirleri olan birka Byk Adam tm insanln karsnda ne karr ve bilimi tamamyla bunlara borlu olduumuzu salklar. Oysa Bilim her zaman kolektif bir abann rn olmutur. Halkn Bilim Tarihinde ise dikkatler, sonunda, avctoplayclara, kyl iftilere, denizcilere, madencilere, demircilere, halk ifaclarna ve gnlk yaam mcadelesinde var olma abas ierisinde srekli doa ile yzleen sradan insanlara ynelmitir. Tp bilimi, okuryazar olmayan antik a insannn bitkilerin iyiletirici zelliklerini kefetmesiyle balamtr. Kimya ve metalurji antik alarda yaam madencilerin, demircilerin ve mlekilerin almalaryla ortaya km; jeoloji ve arkeoloji de yine madenlerde domutur. Matematik varoluunu ve, byk lde, geliimini binlerce yl boyunca arazi ettlerine, tccarlara, muhasebecilere ve tamircilere borlu olmutur. Bilimsel Devrime damgasn vuran ampirik (deneysel) yntem de, bu yntemin faydaland ok saydaki bilimsel veriler de Avrupal zanaatkrlarn atlyelerinden domutur.
hepmz okul ktaplarindan
Salk
Fobi
Do. Dr. Ferda enel
nsann gvenliini ya da hayatn tehdit eden bir tehlikeye verdii duygusal tepki korku olarak adlandrlr. Korku, yaamn gereklerinden biri ve hayatn gvenli bir ekilde devam etmesi iin hayli nemli. Olas bir tehlikeden korkmak, kiinin gerekli nlemleri alarak kendini korumasn salar. Bu nedenle, korkuya sebep olan tehdit unsuruyla bu unsura gsterilen tepki orantl olduu mddete, korku yararl bir duygu olarak kabul edilir. Kiiyi tedirgin eden unsurla orantsz olarak ortaya kan abartl endie durumu ve buna bal olarak kiinin engelleyemedii tepkilere fobi denir. Korku insann gvenliini salar, ama fobi insann yaamn kstlar. Fobi bir tr endie (anksiyete) bozukluudur, ancak ondan farkl olarak fobide ar korkuya yol aan sebep bellidir ve gsterilen tepki ardr. Fobinin endieden baka bir fark da, korkunun srekli devam etmeyip sadece belirli bir nesne karsnda veya belirli bir ortamda ortaya kmasdr. Fobiye yol aan unsurla karlaldnda, o andaki koullar her ne olursa olsun kii ayn abartl tepkiyi gsterir. arpnt, yzde yanma hissi, yz kzarmas, titreme, terleme, nefes darl, az kuruluu, mide bulants, yutkunma gl, tansiyon dmesi, arpnt ve baylma belirtiler arasnda saylabilir. Fobisi olan insanlar, kendilerinde endie yaratan duruma kar gsterdikleri abartl tepkinin mantksz olduunu kabul etseler dahi kendilerini engelleyemezler. Bu kiiler daima fobiye yol aan durumlar, nesneler veya ortamlardan kanr. Fobiler, yol aan etkene gre grupta snflandrlr. Agorafobi olarak adlandrlan ak alan korkusu tm fobilerin yaklak % 60n oluturur. kinci srada, sosyal ortamlarda bulunma korkusu olan sosyal fobi yer alr. nc grup, belirli bir nesneye kar duyulan zgl fobidir. Bu fobi tr genellikle kadnlarda olur ve en sk grlen ekli hayvan fobisidir. Tm fobi gruplar iinde toplam 65 bin civarnda fobi tanmlanmtr. Fobilerin oluum mekanizmas tam olarak bilinmiyor, ancak eitli kuramlar var. Freudun ortaya att psikanalitik gre gre fobiler, erken ocukluk dneminde zmlenmemi cinsel i atmalarn sonucu olarak ortaya kar. Erkek ocuun babayla, kz ocuun anneyle rekabetinin sonucunda onlara kar oluan korkunun, ilgisiz bir nesneye aktarlmas fobinin temel mekanizmasdr. Bu kurama gre, belirli bir hayvandan korkan ve ondan kaan ocuk aslnda ebe-
veynden korkmaktadr. Fobi geliimindeki dier bir kuram da koullanma modelidir. Temelde korkutucu olmayan bir uyaran ayn anda baka bir korkutucu uyaranla birletiinde kiide ar bir tepkiye yol aabilir. Yaplan bir deneyde, fareden hi korkmayan kk bir ocuk fareyi her sevmek istediinde byk bir grlt karlarak korkutulmu, bylece fareye kar fobik davran gelimesi salanmtr. Klasik koullanma modeli her ne kadar fobilerin balang mekanizmasn aklayabilse de devamlln aklamakta yetersiz kalr. Klasik koullanma yoluyla renilen eyler, olumsuz uyarann ortadan kalkmasyla birlikte zaman iinde unutulur. Bu durumda fobinin olu mekanizmas iin baka ek modellere ihtiya vardr. Edimsel koullanma modeline gre, belirli bir davrann olumasna yol aan en nemli etken, o davrann oluturduu sonutur. nsan beyni, sonucu deerlendirerek davran dllendirir veya cezalandrr. Korkuya sebep olan nesne veya ortam kiide iddetli bir endie yaratr, bu endieden kamaksa kiiyi rahatlatr. nsan beyni bu davran dl olarak kabul ederek o nesne ya da ortama kar fobi olumasn salar. Sosyal renme denilen bir modelde fobiler, ocukluk ve ergenlik dneminde gzlemleyerek renilir. Bu modele gre fobiler, sebep olan nesneyle hi karlalmasa bile oluabilir ve nesilden nesle aktarlr. Baz aratrmaclar, fobilerin oluum mekanizmasnn temelinde, korkuyu oluturan duruma ve nesneye kar kiinin olumsuz bir nyarg tadn savunur. Yani kiide fobi olumadan nce, ona yol aan nesneye veya ortama kar zaten olumsuz dnceler vardr. Kii, nyarg tad durum ve nesnelerle karlatnda da fobi geliir. rnein bir kii hayatnda hi ylan grmemi bile olsa o hayvann zararl olduu nyargsn tayabilir ve onu grdnde fobik bir tepki verebilir. Fobi olumasndaki temel mekanizmann ne olduu halen net olarak bilinmiyor. Fobi, deneysel almalarda grlebilecek kadar ksa srede gelimez. Kuluka (inkbasyon) sresi denilen ve bazen yllar sren bir sre sonrasnda ortaya kar. Kii, korkuyu oluturan nesneye ya da ortama kar giderek duyarl hale gelir ve duyduu endie zaman iinde artar. Bu rahatsz edici unsurlardan kaldka duyulan endie azalr. Katka endienin azaldn gren beyin bu davran dllendirerek fobinin kalc hale gelmesine yol aar. Fobilerin tedavisinde sakinletirici baz ilalar ve depresyon ilalar (antidepresanlar) kullanlr. Bunlara ek olarak eitli psikoterapiler de uygulanr.
Agorafobi
Ak alan korkusu anlamna gelen agorafobi aslnda geni bir korku yelpazesini tanmlar. Agorafobisi olan kiiler, insanlarn toplu olarak bulunduu sinema ve ar gibi kalabalk alanlarda bulunmaktan korkar. Asansr, otobs, vapur, uak, tnel ve kpr gibi yerlerde duyulan korkular da agorafobi kapsamna girer. Ksaca agorafobi, kiinin kendini gvenli hissettii yerin (rnein evinin) dna ktnda duyduu korkudur. Agorafobinin en ok yaand meknlarn banda byk maazalar ve alveri merkezleri gelir. Agorafobisi olanlar sinema, tiyatro gibi kalabalk ve kapal yerlerde bulunmaktan kanr. Toplu tam aralarna binmekten ve ehirleraras yolculuk yapmaktan korkmak da agorafobidir.
80
Agorafobide kii, sosyal fobiden farkl olarak, insanlarn onu olumsuz deerlendirecei ve onlarn nnde mahcup olaca kaygsn tamaz, ancak kalabalk ortamn kendisine zarar vereceinden korkar. ou agorafobik, panik ataa yatkn bir kiilik yapsna sahiptir. Bu kiilerde, d ortamlarda kslp kalaca ve oradan hi kamayaca korkusu vardr. Kiinin gvensiz kabul ettii ortamdaki k yolunu bulamamas veya k yollarndan uzak olmas, agorafobide korkuyu daha da artran unsurlardr. Agorafobikler, panik atak geirecekleri endiesi yznden genellikle yanlarnda biri olmadan evden kamaz. Bireyi en aresiz brakan fobi tr budur, baz agorafobikler zaman iinde evden hi kamaz hale gelir.
saglik@tubitak.gov.tr
zgl Fobiler
zgl, dier adyla basit fobi belirli bir nesneye veya olaya kar duyulan korkudur. Hayvan, karanlk, kapal yer, ykseklik, asansr, dii ve kan korkusu zgl fobilerin en sk grlen trleridir. zgl fobiler kadnlarda daha sk grlr. Herhangi bir yata balayabilir ve tedavi edilmezse mr boyu devam edebilir. Korkuya yol aan unsurlarla karlatnda kiide panik ortaya kar. Panie yol aabilecek unsurun hayal edilmesi, resminin grlmesi ya da onunla karlama ihtimali dahi kiiyi endielendirir. Fobik uyaranla karlaan kiide arpnt, titreme, terleme, ate basmas grlr ve kii kendini baylacak gibi hisseder. Halk arasnda kan tutmas olarak bilinen kan fobisinde kan basnc der ve kii gerekten de baylabilir. Fobiye yol aan durumlarla ve nesnelerle karlamadka kiide hibir rahatszlk yoktur. Bunlardan uzak olduu srece kiinin yaam normal ekilde devam eder. zgl fobide yaanan skntnn bykl ve kiinin yaantsnn kstlanma dzeyi, fobiye yol aan unsurla karlama sklyla ve ondan kaabilme kolaylyla doru orantldr. rnein kpek fobisi olan kiinin yaad ortamda ok sayda kpek varsa bu durum kiinin hayat kalitesini son derece olumsuz etkiler. Dier yandan ylan fobisi olan kii bu hayvanla mr boyu karlamayabilir.
Sosyal Fobi
Amerikan Psikiyatri Birlii sosyal fobiyi, sosyal davranlarn (yabanc bir ortamda tanmad insanlarla karlamak, bakalarnn nnde konumak veya yemek yemek v.s.) ve bir ii yerine getirmenin kiide yol at belirgin ve srekli korku olarak tanmlyor. Sosyal fobisi olan kii baka insanlarn da bulunduu ortamda herhangi bir eylem yaparken kk dme korkusu tar. Herhangi bir topluluun iinde tm baklar zerinde hisseder ve yanl bir ey yapp eletirileceini dnr. Utan duyma ya da gln duruma dme kaygsna bal olarak yzde kzarma, terleme, ellerde titreme, arpnt ve ate basmas grlr. Sosyal fobisi olan kii, ar endie duyduu iin toplumsal ortamlardan kaar, kaamad durumlarda da bu iddetli kayg ve skntya katlanr. lar ar duygusaldr, sosyal faaliyetlere kar isteksizdir ve genellikle yalnzdr. Onlar iin en ok korku yaratan durumlar snfta yksek sesle kitap okumak, okuldaki faaliyetlere katlmak, tahtaya kalkmak ve dier ocuklarla sohbet etmektir. Erikin yalardaysa topluluk nnde konuma, bakalarnn nnde yemek yeme, halka ak tuvaletleri kullanma, toplantlara ya da partilere katlma ve kiilerle gz iletiimi kurma sosyal fobiyi tetikleyen balca durumlardr. Sosyal fobi okul baarsn dren, kiinin i bulmasn zorlatran, iinde ilerlemesini engelleyen ve hatta iten atlmasna dahi yol aan skntl bir rahatszlktr. Ksaca sosyal fobi bireyin toplumdan ve sosyal ortamlardan uzak durmasna, insanlar aras ilikilerden kendini koparmasna ve yalnz kalmasna yol aan hayli ciddi bir davran bozukluudur. Sosyal fobinin tedavisinde ilalar ve psikoterapiler beraber kullanlr. Kiiye, sosyal fobiye bal bedensel tepkiler ortaya ktnda nasl sakinleeceini reten geveme programlar uygulanr. zgven gelitirici ve atlganl tevik edici terapiler de hayli yararldr. Ayrca bireye topluluk iinde konuabilme, fikirlerini ifade etme, eletirme veya nerilerde bulunabilme gibi becerilerin kazandrlmas hedeflenir.
Kaynaklar Demir, G. ., Sosyal Fobinin Etiyolojisinin ncelenmesi Amacyla Gerekletirilen Aratrmalara Genel Bir Bak, Akademik ncelemeler, Cilt 4, Say 1, s. 101-123, 2009. Tulbure, B. T., Szentagotai, A., Dobrean, A., David, D., Evidence based clinical assessment of child and adolescent social phobia: a critical review of rating scales, Child Psychiatry and Human Development, Cilt 43, Say 5, s. 795-820, Ekim 2012.
Miskovic, V., Schmidt, L. A., Social fearfulness in the human brain, Neuroscience and Biobehavioral Reviews, Cilt 36, Say 1, s. 459-478, Ocak 2012. Fink, M. ve ark., Social anxiety disorder: epidemiology, biology and treatment, Psychiatria Danubina, Cilt 21, Say 4, s. 533-542, Aralk 2009. Cisler, J. M., Olatunji, B. O., Lohr, J.M., Disgust, fear, and the anxiety disorders: a critical review, Clinical Psychology Review, Cilt 29, Say 1, s. 34-46, ubat 2009.
Sosyal fobi genellikle ergenlik dneminde balar ve tm psikolojik bozukluklar arasnda ikinci srada gelir. Sosyal fobik hastalarn drtte nde, yaamlarnn bir dneminde, nemli baka ruhsal rahatszlklar da grlr. On sekiz bin yetikin zerinde yaplan bir aratrma, sosyal fobinin balang yann 13,3-15,5 ya aras olduunu gsterdi. Bu rahatszlk ekingen kiilik yapsna sahip ocuklarda daha sk grlr. Ar derecede korumac ebeveynlerin ocuklar ve duygusal ynden doyurucu olmayan bir ekilde yetitirilen ocuklar, sosyal fobi olumasna daha yatkndr. Bu ocuk81
Trkiye Doas Fauna
Dr. Blent Gzceliolu
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Endemik Tavas Kurbaas

ki yaaml trler (kurbaalar ve semenderler) yaamlarn hem karada hem de suda devam ettiren trlerdir. Birbirinden farkl ve ok hassas iki ayr ekosisteme sahip yerlerde yaamalar nedeniyle soylar genellikle tehdit altndadr. Deien dnya koullarndan en ok etkilenen hayvan grubu iki yaamllardr. zellikle yaam alan kayb ve paralanmas, tarmsal faaliyetler sonucu sulak alanlarn kirlenmesi, evresel ve iklimsel deiiklikler, mantarlarn neden olduu hastalklar, dardan yabanc trlerin girii gibi nedenler, sadece lkemizde deil tm dnyada iki yaamllarn soylarn tehdit ediyor. ki yaamllarn vcut scaklklar deikendir. Scaklk dtnde yani k aylarnda gvenli bir yere saklanarak k uykusuna yatarlar. Scak ya da lman iklime sahip yerlerdeki sulak alanlar, akarsular, gller vb. gibi yerlerde daha ok yayl gsterirler. Bununla birlikte, yksek da ekosistemlerinde kk su birikintilerinin olduu yerlerde yaayan trleri de vardr. lkemizde 1100 metreden daha yksek yerlerde yaayan ve da kurbaalar olarak adlandrlan drt kurbaa tr vardr. Bunlar Uludada yaayan Uluda Kurbaas (Rana macrocnemis), Erciyes ve daha doudaki dalarda yaayan eritli Kurbaa (Rana camerani), Toroslarda (Karagl, iniligl) yaayan endemik Toros Kurbaas (Rana holtzi) ve Denizlide yaayan endemik Tavas Kurbaasdr (Rana tavasensis). Tavas Kurbaas Denizlinin Tavas ilesi Kzlcablk beldesi akroluk mevkiinde yaar. Bilimsel ad tavasensis Tavasta yaayan, Tavasl anlamndadr. lk olarak 1969da Prof. Dr. brahim Baran tarafndan kefedilen bu tr, Uluda Kurbaasnn bir alt tr olarak olarak tanmlanmtr. 2003ten beri ayr bir tr olarak kabul edilmektedir. Tavas dnda Elmal-Fethiye arasndaki Girdev Glnde de yaayan Tavas Kurbaas, srtnda ak renkli bir erit ve bu eridin iki yanndaki, hemen hemen simetrik lekelerle tannr.
82
l taklidi yapan yavru ve yanndaki erkek birey
Fotoraflar: Prof. Dr. Bayram Gmen
Kaynak: http://www.turkherptil.org
83
Trkiye Doas Flora
Dr. Blent Gzceliolu
Endemik Havacivalar
84
Anadoluda bitki corafyas asndan farkl blge olmas, deiik iklim blgeleri ve farkl yksekliklerde corafi yaplar olmas gibi nedenlerle, zel yaam alanlar olumutur. Bu zel yaam alanlar, dnyann baka bir blgesinde bulunmayan ve endemik olarak tanmlanan canl trlerinin yaamasna olanak salar. Bu durum zellikle bitki zenginliinin ok eitli olmasn, 10-12 bin bitki trnn Anadoluda yaamasn da salar. Bitki tr saysnn her geen artmas, daha dorusu botanik aratrmalarnn artmas sonucu her geen gn yeni trlerin kefiedilmesi aslnda ok daha byk bitki eitliliine sahip olduumuzun gstergesi.
Gnmzde ortalama on gnde bir yeni bir bitki tr kefedilerek Trkiye doas florasna ekleniyor. Trkiye doas florasnda endemik trlerin yeri her zaman ayrdr. Yaklak 3000 endemik bitki trnn yaad lkemizdeki bu trlerden biri de havaciva bitkileridir. Havacivalarn bilimsel ad Alkannadr, Hodangiller (Boraginaceae) ailesinin yeleridir. Ahap, mermer, gda boyama gibi ilerde kullanlrlar. lkemizde endemik olarak 27 civarnda havaciva tr yayor. Bunlardan biri de Antalya havacivas ya da dier adyla yaman havaciva. ok yllk bir bitki olan Antalya havacivasnn balca yaam alanlar makiler, friginalar, mee allklar ve bozkr gibi yerlerdir. Genellikle 800-1700 metre rakmlarda yaar.
Fotoraflar: Prof. Dr. Bayram Gmen Antalya havacivas, Yaman Havaciva (Alkanna pamphylica)
Kaynak Gner, A., Trkiye Bitkileri Listesi (Damarl Bitkiler), ANG Vakf / Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi, Kasm 2012. Smbl, H., Trkiyenin Alkanna trleri zerinde Taksonomik Bir Aratrma, TBTAK Proje No: TBAG 929, 1994.
85
Trkiye Doas Jeoloji
Dr. Blent Gzceliolu
Trkiye Corafyasnda Yeni Bir Kavram
Trkiyenin Yzen Adalar

Yzen adalar byk su birikintileri iindeki, karayla balants olmayan ve serbest biimde hareket eden yaplardr. Bitkilerin, rnein sazlarn birbirlerine skca tutunarak su zerinde yzebilen bir kara ktlesi oluturmasyla oluur ve rzgrla yer deitirebilirler.Yzen adalar balang, gelime ve tamamlanma evrelerinden geer. Balang evresinde bitkisel madde younluu fazlayken, ilerleyen evrelerde toprak, kil gibi yaplarn oran artar. Son evrede gl yzeyi tamamen kaplanr ve turbalk bir alan olumaya balar. Yzen adalarn ortalama kalnl 80-100 cm (en fazla 3-4 metre) kadar olur. lkemizdeki yzen ada oluumlar 2000 ylna kadar pek bilinmiyor ve corafya kitaplarnda yer almyordu. O tarihten sonra Prof. Dr. hsan Bulut (Atatrk niversitesi) tarafndan aratrlmaya balanan bu yaplardan lkemizdeki en iyi bilinen rneklerinden biri Bingl, Solhan, Hazarah Ky Turnalar Glndeki, zerine insan kabilen tane yzen adadr. Gnmzde Sakarya, Bingl, Erzurum, Mersin gibi kentler bata olmak zere 15ten fazla kentte yzen ada belirlenmitir. Prof. Dr. hsan Bulutun Atatrk niversitesi yaynlarndan kan Trkiye Corafyasnda Yeni Bir Kavram, Trkiyenin Yzen Adalar kitab, hem lkemizdeki yzen adalar konusunda nemli bir eksii kapyor hem de iyi bir envanter oluturuyor.
86
Fotoraf: Prof. Dr. hsan Bulut

Kaynaklar Bulut, ., Trkiyenin Yzen Adalar, Atatrk niversitesi Yaynlar, No: 1005, 2012.
87
Trkiye Doas Doa Tarihi
Dr. Blent Gzceliolu
Anadolunun Tarih ncesi
Srtlanlar
Anadoluda milyonlarca yl ncesinde yaam canllarn izlerini srmeye devam ediyoruz. Fosil bilimcilerin topran, kayalarn arasndan elde ettii fosil bulgular, gnmzden milyonlarca yl nce yaam canl trlerine ve bunlarn nasl bir ortamda yaadna ilikin ipular veriyor. Bu saymzda Neojen dnem yrtclarndan olan tarih ncesi srtlanlar tantacaz. Neojen dnem gnmzden 23,8-1,81 milyon yl ncesini kapsayan geni bir dnem. Bu dnem memeli hayvanlarn, zellikle byk memeli trlerinin yaamna uygun ortamlar vard. zellikle lman iklim kuanda yer alan blgelerde (Anadolu da dahil) oluan geni ayrlar otul memelilerin (zrafa, mastodon, gergedan, geyik) ve bunlarn avclarnn (kamadili, srtlan gibi yrtclar) yaamasna olanak salyordu. Anadoluda yaplan fosil kazlarnda, zellikle Dr. Gerek Saran yrtclnde MTAnn Trkiye Memeli Fosil Faunas Projesi kapsamnda yaplan aratrmalarda Afyon, Ankara, Bursa, anakkale, Denizli, stanbul, Kayseri, Krkkale, Krehir, Konya, Ktahya, Sivas, Mula, Nevehir ve Uakn deiik blgelerinde eitli memeli gruplarna ait ok sayda memeli fosili elde edildi ve tanmland. Bunlarn arasnda Ictitherium, Adcrocuta, Chasmaporthetes, Protoictitherium, Sansanosmilus, Hyaenotherium, Myohyaena, Lycyaena, Percrocuta gibi srtlan cinsleri ve bu cinslere ait trler var. Bunlardan Percrocuta cinsi 150 cm uzunluuyla dier akrabalarndan biraz daha byk,dii bir aslandan ise biraz daha kktr. Tpk gnmzde de yaayan benekli srtlan gibi gl bir enesi ve salam bir kafatas vard. Arka bacaklar da yine gnmzdeki srtlanlarnki gibi n bacaklardan daha ksayd.
88
izim : Aye nan Alican Kaynaklar Akay, A. G., Sara, G., Srtlan (Memeli, Karnivor, Hyaenidae) fosillerinin Trkiyedeki yaylm, 60. Trkiye Jeoloji Kurultay Bildirileri, MTA Genel Mdrl, 2007. 89
Bilim Tarihinden
Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir
Batda Bilim Geleneinin Douu ve Oxford evresi

13. yzyln balarnda, Latinceye evrilen Arapa ve Greke bilim ve dn yaptlarnn kazandrd ivmeyle, Avrupada bilim gelenei yeniden dodu ve giderek trmana geti. Erken Orta a dneminin katedral okullarnn yerini alan ve ktann her yannda saylar hzla artan niversiteler ise bilimsel gelimenin merkezleri oldu. lk kurulanlardan biri Bologna niversitesiydi (1088). Onu Paris (1150), Oxford (1167), Palenzia (1178), Reggio (1188), Vicenza (1204), Cambridge (1209), Salamanca (1218) ve Paduada (1222) kurulan ilk on niversite ile Salerno Tp Okulunun yeniden kurulmas (1173) izledi. lerleyen yllarda on niversite daha kuruldu. 14. yzylda yirmi be, 15. yzylda otuz be niversite daha... 1500 ylna gelindiinde Avrupada seksen niversite olmutu.
Oxford niversitesi
Bylece niversiteler Avrupada 12. yzyln balarnda Grek-slam biliminin ilk kez edinilmesiyle balayan muazzam dnsel canlanmann merkezleri oldu.
Avrupada Bilim Geleneinin Yeniden nas

Bologna niversitesi hukuk ve tp alannda, Paris niversitesi mantkta ve tanrbilimde, Oxford ise felsefede ve doa bilimlerinde ne kt. Tp reniminde Hipokrat ve Galenin retileri esas alnrken mantk, felsefe ve bilim renimi Aristotelesin yaptlarna ve erhlerine dayanyordu. Ancak Katolik teologlar Aristotelesin doa felsefesiyle ilgili baz fikirlerine iddetle karyd ve 1210 ylnda Pariste toplanan Piskoposlar Kurulu Aristotelesin doa felsefesinin Paris niversitesinde okutulmasn yasaklad. Bunun gibi eitli yasaklamalara karn, pek ok akademisyen evirilerle edindikleri Grek-slam bilgi birikimini zmsemekte ve bunu yeni bir doa felsefesi gelitirmekte kullanmaktayd. Bunlardan biri de slam dnyasnda rk ekolnn kurucusu Suhreverdnin (1115-1191) ve bn Snnn (9651037) dncesinden derinden etkilenmi olan Robert Grossetestedir (1168-1253). Oxford niversitesinde eitim gren ve daha sonra ayn niversitenin rektrlne atanan Grosseteste, 1235 ylnda Lincoln piskoposluuna atannca niversiteden ayrld. Yetki alan Oxfordu ve buradaki okullar kapsyordu.
90
Grosseteste, dnemin bir zellii olarak ilgi alann geni tutmu ve bata Aristotelesin yaptlarna aklamalar yazmak olmak zere, ncili yorumlam ve Grekeden eviriler yapmtr. Bunlardan zellikle Aristotelesin Nikomakhosa Etik, Gkyz zerine, kinci Analitikler ve Fizik evirileri Avrupada bilim geleneinin yeniden ina edilmesinde nemli rol oynam olmalar bakmndan deerlidir.
Robert Grosseteste
Roger Bacon
bilim.tarihinden@tubitak.gov.tr
Grossetestenin mistik ve metafizik tabanl dnce evreninin iki temel ekseni bulunmaktadr: Mantk ve optik. Mantk alanndaki almalarnn modern dnceye etkisi Descartes bilimsel yntem izlencesinin ana izgilerini ortaya koymak eklinde gereklemitir. Optik alanndaki almalaryla da hem optiin Batda modern dnem ncesi ayrntl ilk almalarn gerekletirmi, hem de optik zerinden doa felsefesinin kurulmasn salamtr. Grosseteste, doaya ilikin salam ve gvenilir bilgiler elde etmenin iki aamal bir sre olduu savndan hareketle, nce resolutio (zme) ve sonra compositio (birletirme) ilemlerinin yaplmas gerektiini belirtmektedir. Buradaki asl dikkat ekici yn, zmeden sonraki birletirme aamasnda, yani olgularn olu biimlerini anlamlandrmaya ynelik varsaymlarn kurulmas srasnda deneyden yararlanmak gerektiini belirtmesi ve birletirme ileminin doru bir biimde yaplp yaplmadn gsterecek yegne lt olarak deneyi kabul etmi olmasdr. Bu ynyle Grosseteste ayn zamanda deneysel yntemin de balatcsdr ve deneysel olgular meydana getirmek iin gerekli olan zorunlu ve yeterli koullarn neler olmas gerektiini de betimlemitir. Bu ynyle yaklaldnda, Grossetestenin yntem zerine getirdii dnceler aslnda modern deneysel bilimin ilkelerinin ak bir biimde kavranmasna ynelik ilk ciddi giriim olarak karmza kmaktadr ve bu dnce kendisinden sonra Oxforddaki izleyicileri tarafndan gelitirilmi ve yeni bilimsel yntem anlay hzl bir gelime gstermitir. Bu geliim byk lde Aristotelesin mantnn iki evresi olan tmevarm ve tmdengelim akl yrtmelerinin yeniden anlamlandrlmas srecinde ortaya kmtr. Grosseteste bu balamda, aratrmann tmevarm evresine olgunun bileensel elerine ayrlmas, tmdengelim evresine ise bu elerin olguyu zgn olarak yeniden kurmak iin birletirilmesi adn vermitir. Daha sonraki dnem aratrmaclarnn Aristotelesin bilimsel aratrma kuramna sk sk Ayrma ve Birletirme Yntemi olarak atfta bulunmasnn nedeni de budur. Bylece Grosseteste, Aristoteles tarafndan ilk kez betimlenen bilimsel ilem srecini Ortaada yeniden ele alm ve deneysel dorulamay ekleyerek de nemli bir katkda bulunmutur. Aristotelesin kinci Analitiklerde serimledii tmevarm-tmdengelim bilimsel aratrma yntemini kendi bilim kuramnn balangc olarak benimseyen Grosseteste, srecin tmevarm ksmnn tp konusundaki almalarda, tmdengelim ksmnn ise en iyi Eukleides, Ptolemaios ve dier geometri, optik ve astronomi gibi matematiksel alanlarda alan bilim adamlarnn almalarnda ortaya ktn belirtmektedir. Buradan hareketle optii deneysel bilimin yntemsel ilkelerinin gsterilmesinde en uygun ara olarak gren Grossetestenin dnceleri kendisinden sonra Roger Bacon, John Pecham (1230-1292), John Duns Scotus (1265-1308), Ockhaml William (1280-1349), Thomas Bradwardine (12901349), John Dumbleton (1310-1349) gibi Oxford niversitesinin gen aratrmaclarnn almalarnda derin izler brakmtr. Nitekim 14. yzylda John Duns Scotus tmevarmsal Uyuma Ynteminin, Ockhaml William ise tmevarmsal Fark Ynteminin ana hatlarn ortaya koymutur. Onlar bu yntemleri Aristotelesin tmevarm anlayn tamamlamak ve olgular elerine ayrmakta kullanlan yardmclar olarak dnmtr. Aristotelesin tmdengelimi ne karan tutumunun aksine, tmevarm vurgulayan bu kk apl almalarn asl nemli yn, tmevarm akl yrtmenin zayf noktalarnn giderilmesine ya da giderilebileceine dikkat ekmi olmalardr. Bununla birlikte zayf braklan bir nokta vardr, o da tmevarm akl yrtmede yaamsal nemi olan deneyin vurgulanmas ancak yeterince gelitirilememi olmasdr. Bu eksikliin zerinde duran ise bu dnemde Roger Bacon olmutur. Grosseteste, Aristotelesin bilimsel aratrma kuramn tayfn renkleri problemine uygulamtr. Gkkua, renk ark ve fskiyelerde grlen tayfn, gne nn su dolu cam krelerden gemesiyle ortaya kan tayfla belirli ortak zellikleri paylatn belirlemi, tmevarm yoluyla ilerleyerek eyi ayrmtr. Bu eler unlardr: 1) Tayf saydam krelerle iliki iindedir, 2) Farkl renkler n farkl alar boyunca krlmas sonucu oluur, 3) Meydana gelen renkler bir daire yay oluturur. Grosseteste daha sonra bu eden kalkarak gkkuan aklamtr: Gne nlarnn yamur damlalarnda krlmaya uramas sonucu gkkua meydana gelir ve ekli dairedir. Grossetestenin optikteki tek baars gkkua aklamas deildir. O ayn zamanda optiin Greklerden beri matematiksel bir bilim olarak deerlendirilmesinden esinlenerek, ilgin bir yaklamla fizik ile matematik arasnda bir balant kurmu ve sonradan rencisi Roger Bacon tarafndan da benimsenecek olan bu yaklam araclyla, fiziksel olgularn matematiksel modellerle betimlenebileceini gstermitir. yleyse sonralar Galileonun da (1564-1642) belirtecei gibi, evren matematikkincil Gkkua In Yamur Damlas
Birincil Gkkua In Model yamur damlasyla gkkuann oluumunun aklanmas
sel bir yapdr ve matematik araclyla tanmlanabilir. Aka anlald zere, Rnesans sonrasnda ortaya kan bilim anlaynn ana izgileri ilk defa Grosseteste tarafndan belirlenmitir. Grossetestenin almalarnda Grek ve slam dnyasnn nemli rnlerinin izleri ok ak olarak grlmektedir. Bu etki de aslnda tesadfi bir etki deildir, doal geliim srecinin bir sonucudur. nk Grossetestenin dncelerini sergilemeye balad dnem olan 12. yzyln ikinci yars ok sayda Grek ve slam dnyasna ait yaptn Latinceye evrilmi olduu ve bu anlamda kolaylkla ulalabildii bir dnemdir. Grossetestenin balatt bilim geleneini izleyen birok bilim ve dn insan ortaya kmtr. Bunlardan biri Albertus Magnustur (1193-1206). Aristotelesin yeniden kefedilmesinde ve doa felsefesinin Hristiyan Bat tarafndan kabul edilir hale getirilmesinde ok nemli rol oynayan Albertus Magnus, ncelikle Hristiyanlarn Aristotelesi benimsemekte zorland noktalar gidermeye alt. En nemli sorun inan ile akl arasndaki elikiydi. Bu eliki btn olaylar nceden var olan nedenlere balayan (determinist) ve evrenin balangc ve sonu olmad yolundaki grlerden douyordu. Magnus bu elikiyi Aristotelesi mutlak otorite olarak deil, kiiyi aklcla ynlendiren bir rehber olarak grme yoluyla gidermeyi denedi. Baka bir deyile insanlara Aristotelesin fikirlerinin, din ya da gzlemden herhangi biriyle elitiinde yanl saylmas gerektiini bildirdi. Magnus, doa felsefesiyle tanrbilimin ou zaman ayn eyi farkl ekillerde sylediini kabul ediyordu. Bu yzden her birinin kendi alann ve yntemini belirleyerek akl ve dinsel vahiy arasnda atma kmamasn gvence altna ald. Albertus Magnusun bilim dnyasna en zgn katklar botanik ve yaam bilimleri alanlarnda olmutur. Bu konularda yapt almalar keskin gzlemleri ve snflandrma becerisi ile dierlerinden ilk bakta ayrt edilir.
91
Bilim Tarihinden
Dil, matematik, optik, deneysel bilim, kimya, metafizik ve ahlak felsefesi. Bu disiplinler, teolojinin rehberliiyle, doann kavranmasn ve oradan da Tanrya ulalmasn salayacaktr. Roger Bacon (1220-1292), Oxford niversitesinde okumu Fransisken bir rahiptir. Aristoteles (M 384-322), Rz (864-925), bn Sn ve bn Rdn (1126-1198) yaptlarn yorumlamtr. Doctor Mirabilis (Olaanst Bilgin) lakabyla nlenen Bacon, tarikat basks nedeniyle nceleri uzun sre almalarn yaymlayamamtr. Sonunda Papa IV. Clementin destei ile yazd Opus Maius (Birinci Yapt) adl kitabnda ann hemen hemen tm bilgilerini zetlemitir. Ayrca Opus Secundum (kinci Yapt) ve Opus Tertium (nc Yapt) adl iki kitab daha vardr. Koruyucusu olan papann lmyle ba derde giren bilgin, Dominikenlerin basksyla atld hapiste 17 yl kalm ve orada lmtr. Metallerin dnebileceine, yani soy olmayan metallerden soy metaller retilebileceine inanan Bacon, kimyay her trden metal, mineral, bileik gibi maddelerin elementlerinin oluumuyla ilgili bilgilerin yer ald speklatif kimya ve deerli madenler de dahil olmak zere, her tr maddenin damtma, sblimletirme, kalsinleme vb. yollarla nasl elde edileceiyle ilgili olan pratik kimya olmak zere iki kategoriye ayrmtr. Ayn zamanda Arapa eserlerden etkilenerek tasarlad simya deneyleri iin bir laboratuvar da kuran Bacon, ilk kez barut yapmn aklam ve barut kapal bir kapta atelendiinde byk bir g elde edilebileceini ve bu gcn silah olarak savalarda kullanlabileceini ngrmtr. Ayrca uan makineler, motorlu gemiler ve arabalar tasarlamtr. Doa aratrmalarnda kesin bilginin ancak deneylerle elde edilebileceini ortaya koymu, bundan dolay da bilimsel bilginin elde edilmesinde deneyin gerek bir ara olduunu ilk kez doru olarak vurgulamtr. Bu vurgunun temel dokusu phesiz ki, hocas olan Grossetestenin almalarnn bir sonucudur. Ancak Baconn bu konudaki etkisinin hocasndan daha fazla olduu dnldnde, 15. ve zellikle de 16. yzylda gerek deeri ve nemi anlalacak olan deneysel yntemin gelimesindeki roln anlamak daha kolay olacaktr. nk Bacon, bilimin sonunun olmadna inanmaktadr ve ona gre deneysel bilim (scientia experimentalis) btn bilimlerin efendisidir. Bacona gre, gvenilir bilgiye ancak akl ve deney yollaryla ulalabilir; akl kantlayc, deney ise veri toplaycdr ve doru bilgi iin her ikisinden de yararlanmak gerekir; aklsal kantlama tek bana yeterli deildir; doruluunun deneyle denetlenmesi gerekir. Deney de dsal ve isel olmak zere ikiye ayrlr; dsal deney duyularla gerekletirilir ve doadaki varlklar tantr; isel deney ise sezgiyle yrtlr ve doastndeki varlklar bildirir; bu iki bilgi bir arada insan mutlulua gtrr. Deney bilgisi, ayn zamanda yararl bir bilgidir; nk insanlara gelecei nceden kestirme ve kavray yetisini gelitirme olanaklarn verir; bylece birok ktlk gereklemeden nce belirlenebilir ve giderilmesi iin gereken tedbirler alnabilir; insanlk bu sayede doaya egemen olabilir ve asrlardan beri zlemini duyduu kurtulua ulaabilir. 13. yzyln en deerli bilim adamlarndan biri olduu aka anlalan Roger Bacon, Jl Sezar takviminin yanl olduunu ilk fark eden kii olmasnn yan sra optik alannda alm, n ukur bir cismin tabannda yansmasyla oluan kostik eriyi bulmu ve gkkuann oluumu konusunda aklamalar ileri srmtr. Yenilik arayan, ak dnceli birisi olmasna karn, zamann genel eilimine uygun olarak her eye ilgi duymaktan kanmamtr. Bacon Opus Maius ve dier birka yaptnda, doa felsefesi ve eitim konusundaki grlerini serimlemitir. Ona gre gerei elde etmenin nnde drt temel engel vardr: Otoritelere ballk, skolastik gelenek, eitimin yetersizlii ve insanlarn cahilliklerini gizleme tutumlar. Otoritelere balln ve ar gvenin bilimsel bilgi iin byk tehlike olduunu savunan Bacon, belki dnemin genel havasndan kaynaklanan bir tutum olarak kartlklar yaamnda barndrmaktan da kanmamtr. Hem eletirel dnceyi benimsemi hem de desteksiz ve ar iddialarda bulunmaktan kanmamtr. Bir yandan matematie ve astronomiye byk bir ballk sergilerken, dier taraftan astrolojiye ve hatta sihre inanmaktan geri durmamtr. Eletirel dnmek konusunda da tutarl deildir, yani eski ve yetersiz kaynaklara dayanarak dnce rettikleri gerekesiyle kendisinden nceki aratrmaclar eletirirken, kendisi de yeni bir eyler yapmak istediinde eski kaynaklara bavurmakta saknca grmemektedir. Bununla birlikte, doru bilginin nemine ve insan yaamnda tad deere byk bir inan beslemesi nedeniyle, Bacon zamannn bilgi birikimini eletiri szgecinden geirmitir. Bu abas sonucunda bilgi birikiminin byk ksmnn yanl olduunu grmtr. Bu durum kafasnda u sorunun olumasna yol amtr. nsanlar bunca yanla iten ey nedir? Bacon bunu aratrm ve kendince baz
Albertus Magnus
Doa bilimlerindeki baarsndan dolay daha sonra kutsanarak azizler listesine alnm ve doa bilimlerini gelitiren tm kiilerin ba azizi ilan edilmitir. Bu dnemde baarlar gsteren bir dier bilgin de Albertus Magnusun rencisi olan ve yaptlar Katolik niversitelerinde hl okutulan Thomas Aquinastr (1225-1274). Albertus Magnus gibi Aquinas da tanrbilimle doa bilimleri arasndaki elikiyi gidermeye ve vahiyle akl arasnda gerek bir atma olamayacan gstermeye alt. Doa felsefesinin Hristiyan inancna ters dtn syleyenlere verdii yant udur: nsan aklnn doal her ne kadar inancn ortaya koyduklarn aa karmakta yetersiz olsa da inancmzn ilahi bir ekilde bize rettikleriyle doann bahettikleri birbirinin kart olamaz. Bunlarn her ikisi de Tanrdan geldiine gre, hatalarmzn kayna Tanr olur ki bu da imknszdr. Bu gr onu, Aristoteles felsefesiyle ilgili anlamazlklarn giderilmesiyle ilgilenmeye sevk etti ve sonuta Dnyann yaratlmasnn yalnzca aklla kavranamayacan ileri srd. Bu trden yorumlarla Aristotelesin grlerini Hristiyan teolojisine uyarlayan Thomas Aquinasn dnceleri daha sonra Thomaslk ad verilen bir felsefe akmna dnt.Oxford niversitesinde yetien ve Grossetestenin izleyicileri arasnda en nls olan Roger Bacondur (1220-1292). Bacon doa felsefesine ve matematie olan ilgisini Oxfordda renim grd sralarda edinmitir. Fransisken bir kei olan Bacon, nemli alma (Opus Maius, Opus Minus, Opus Tertium) yapmtr. Bu yaptlarnda bir alma program nermekte ve renilmesi gereken disiplinleri sralamaktadr:
92
<<<
nedenler bulmutur. Ona gre insanlar yanla iten en nemli nedenler unlardr: Otoritelere ballk, eletirel dnmenin yokluu, insanlarn doaya ynelmelerini ve yaklamlarn belirleyecek doru bir yntemin olmamas. Kukusuz bunlar iinde en nemlisi yntemdir. Skolastik dnceye ve onun getirdii eitim sistemine kar olan Baconn insanlar yanla gtren temel eksiklii bir yntem sorunu olarak grmesi, bilimsel yntem tarihinde nemli bir gelimedir. nk bylece Aristotelesin bilime ve bilimsel bilgiye ilikin problemleri konu edinerek zm arama giriiminden sonra, yaklak on be yzyllk bir dnem iinde ikinci adm Baconn att anlalmaktadr. Aslnda Aristotelesin tmevarm-tmdengelim bilimsel aratrma modelini kabul etmi olan Bacon, bir bilimin olgusal temelinin aktif deneyle gelitirilebileceini belirtmitir. Bu balamda Bacon Opus Maiusun IV. Blmne deney olmakszn hibir ey yeterince bilinemez diye balam ve devamnda deneysel bilimin dier bilimlere gre nemli ayrcal bulunduunu belirtmitir: 1. Matematiin de iinde bulunduu, mevcut speklatif bilimlerde tmdengelimli usavurmann sonularn dorulamak 2. Tmdengelimle kefedilemeyecek yeni bilgileri mevcut bilimlere eklemek 3. Gemiin ve gelecein bilgisinin elde edilmesini salayacak ve mevcut bilimlerin snrlarn aacak ekilde doann gizlerini kefetmek Olgu bilgisini artrmak iin deneyin kullanlmasn vurgulamasna karn, Baconn deneysel bilim anlay bugnn anlayndan tamamen farkl, doann gizli glerinden yararlanarak pratikte artc veya faydal sonular elde etmeyi amalayan doal by kavramyla ifade edilebilecek bir anlay iermektedir. Bu anlamda Bacon deneyi ou zaman simyann hizmetine sokmu ve simyayla ilgili deneylerin sonularyla ilgili ar ve desteksiz iddialarda bulunmutur. Grosseteste gibi Bacon da, Aristotelesin tmevarmtmdengelim bilimsel aratrma modelini yeniden ifade etmeye ek olarak, bu ynteme nc bir aratrma evresinin eklenmesini nermitir. Bu nc aratrma evresinde ayrma ile elde edilen ilkeler ek bir deneyle snanmaya tabii tutulur. Bacon, bu snama ilemine deneysel bilimin ilk n koulu adn vermitir. Bu deerli bir yntemsel kavraytr ve Aristotelesin yntem kuram karsnda anlaml bir ilerleme oluturmas bakmndan nemlidir. nk bylece tmevarmla elde edilen sonularn deneysel olarak snanmas kural haline getirilmektedir. Bacon da nclerinde olduu gibi, slam dnyasnda yaplan evirilerin etkisiyle daha ok optikle ilgilenmi, mercekler ve aynalar zerine aratrmalar yapmtr. In nitelii ve gkkua zerindeki incelemeleri zellikle ilgintir. Yansma, krlma ve kresel sapncn ilkelerini bulmu, Gne tutulmasn gzlemleyebilmek iin camera obscuradan (karanlk oda) yararlanmtr. Grosseteste gibi, optii doa felsefesinin odak noktas olarak gren Baconn almalar, Grek ve slam optik geleneklerinin belirgin izlerini tamaktadr. Yaad dnem bn el-Heysem etkisinin belirginletii bir dnemdir ve Baconn temel optik grleri de bn el-Heyseme dayanmaktadr. rnein Bacona gre bir nesnedeki her bir noktadan btn ynlere doru nlar yaylr ve gzdeki her bir noktaya ular. Bu nlar tepesi gzde, taban nesnede bulunan bir piramit oluturur. Bu aklama btnyle bn el-Heysemden alnmtr.
Normal Hava Su
Dzlem yzeyli ortamda krlma
Kr
G el en Krla n n n
lan
n
Az youndan, ok youna ve ok youndan az youna geerken oluan krlma
Su
Gel en n izg isi
izg isi
Hava
Normal
Baconn ilgi gsterdii bir dier dal da krlma optiidir. Onun krlma almasnda iki yn belirgindir. Bunlardan biri krlmann geometrik olarak tartlmas, ikincisi de yine bn el-Heysem tarafndan gelitirilmi olan krlmann nedensel analizidir. Bacona gre, krlma iki ekilde gerekleir. kinci ortam birincisinden daha younsa krlma, krlma noktasndan ikinci ortama uzayan dikme (Normal) ve gelen n izgisi arasndaki ortamda gerekleir. Bylece klar ikinci ortamda sapmaya urar ve krlma noktasndan ikinci ortama uzayan dikme ve gelen n izgisi arasndaki ay ikiye bler. Bununla birlikte bu durum her zaman iin sz konusu olmaz. nk ikinci ortamn younluk farkna bal olarak daha byk bir sapma da gerekleebilir. kinci ortamn daha youn olmas durumunda, ortamn younluunun kar koymasna bal olarak, krlma da daha byk olur. nk bn el-Heysemin syledii gibi younluk n hareketine kar koyar. Yaptnn daha bir ka yerinde bn el-Heyseme atfta bulunan Bacon, daha sonra ikinci ortamn az youn olmas durumunda oluan krlmay aklamaya alr. Bundan daha dikkat ekici olan ise Baconn da tpk bn el-Heysem gibi, krlmay dzlem ve kresel yzeylerde incelemi ve onun ulat sonular yinelemi olmasdr. Konuyla ilgili unlar yazmaktadr: bn el-Heysem optik kitabnn yedincisinde, her doal nesnenin belirli miktarda saydamlk ve buna karlk her grsel nesnenin de belirli miktarda opaklk ierdiini sylemitir. Diyebiliriz ki, hem dik hem de eimli suretler belirli oranda engelle karlamaktadr; fakat eik suretler daha fazla engellenmektedir. Sonu olarak Baconn almalar birok adan zgnlk tamasa da kendisinden sonra srdrlen almalar zerinde hayli etkin olmutur. Bu almalar yapanlardan biri John Pecham dieri de Witelodur.
Kaynaklar Crombie, A. C. & J. D. North, Roger Bacon, Dictionary of Scientific Biographies, Ed. C. C. Gillispie, Cilt I, Charles Scribners Sons, 1970. Freely, J., Alaaddinin Lambas, eviren: N. stnta, enocak, 2010. Grel, O., Doa Bilimleri Tarihi, mge, 2001. Lindberg, D. C., Theories of Vision from Al-Kindi to Kepler, Chicago University, 1976.
Karanlk oda camera obscura, gze benzeyen bir aratr; k nlar, stndeki kk bir delikten szarak bu deliin karsnda bulunan duvarda kk bir grnt oluturur.
Lindberg, David C., Late Thirteenth Century Synthesis in Optics, A Source Book in Medieval Science, Ed. Edward Grant, Harvard University Press, 1974. Losee, J., Bilim Felsefesine Tarihsel Bir Giri, eviren: E. Bke, Dost, 2008. Topdemir, H. G., In yks, TBTAK, 2009.
93
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Sekiz Rakam
A x B = C olmak zere 1den 8e kadar olan 8 rakam birer kez kullanlm ve A, B, C saylar oluturulmutur. Bu koullar salayan iki rnek aadadr:
Boyal gen
Kk genleri boyamak zere 3 farkl renginiz var.
3 x 582 = 1746 24 x 57 = 1368

Cnin deerinin maksimum olduu zm bulunuz. Kenar komusu olan genlerin farkl renkte olmas kouluyla bu boyama ilemi ka farkl biimde yaplabilir? Soru iki farkl renk iin sorulsayd, cevap 2 olacakt:
Yryen Merdiven
Ahmet ve Mehmet yryen merdivende koarak aaya inmektedir.
?
Soru areti
Yukardaki soru iaretinin yerine ne gelecek?
Aaya vardklarnda Ahmetin bast toplam basamak says 90, Mehmetinki ise 60 olmutur. Ahmet, Mehmete oranla 3 kat hzl kotuuna gre yryen merdiven ka basamakldr?
ifreli Szck
Aada ifrelenmi be harfli szc bulunuz.
Alan Kodlama
A, B, C, D, E, F harflerini kullanarak kodlamalar yapacaksnz. Her kodlamada en az iki kod bulunacak. Her kodlamada her harf tam olarak bir kez kullanlacak. Her kod en az iki harften oluacak. Bir kodlamadaki kodlarn sralarnn deitirilmesi, farkl bir kodlama oluturmaz. Bir koddaki harflerin sralarnn deitirilmesi, farkl bir kodlama oluturur. Bu ilem ka farkl biimde yaplabilir? Soru A,B,C,D harfleri iin sorulsayd cevap 12 olacakt. (AB, CD), (AB, DC), (AC, BD), (AC, DB), (AD, BC), (AD, CB), (BA, CD), (BA, DC), (CA, BD), (CA, DB), (DA, BC), (DA, CB).
94
Aadaki ekilde iki dikdrtgen ve bunlarn birlemesiyle elde edilen byk dikdrtgen grlmektedir.
(AKTEL) SZCK (DETAY) BLG (ETK) KLTR (BLNEN) EDEBYAT (BA) YAPIT
3 4
Alan 30 birim kare olan bu dikdrtgenin iine sar renkle gsterilen bir drtgen izilmitir. ekilde belirtilen uzunluklara gre bu drtgenin alann hesaplaynz.
genler
Bir geni oluturan iki genden sar renkli olann alan 14 birim kare, mavi renkli olann ise 7 birim karedir.
A B
14
14
Soru areti
Soru iaretinin yerine ne gelecek?
14
14
1, 2, 1, 1, 1, 2, 2, 2, 2, 1, 2, 3, ?, ...
Yukardaki izimlerden hangisi dorudur?
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
Bu ilemi ka farkl ekilde yapabilirsiniz? rnein 7 paradan oluan 1x2lik bir zgara iin cevap 4 olurdu. 1 kareden oluan 2 zm, 2 kareden oluan 1 zm, 1 dikdrtgenden oluan ise 1 zm var:
Kapal Alanlar
2x2lik bir zgara biimindeki bir dijital gsterge 12 paradan olumutur. Bu gstergenin baz paralarn yakarak bir ekil oluturacaksnz. Koullarmz: Paralardan en az biri yanacak. Yanan paralar bir veya daha fazla kapal alan oluturacak. Yanan her para en az bir kapal alann evresinde bulunacak.
Geen Saynn zmleri

Asal Say 73939133 Dijital Gsterge 1759 Soru areti 1080132291 C kolonundaki saylar A ve Bdekilerin toplam olduuna gre B kolonundaki saylar yledir:
A 641759283 925831674 581924376 B + 379251486 = + 625937841 = + 357619824 = C 1021010769 1551769515 939544200
Kareler
9 2 7
4 5 6
3 8 1
Tanklar Hasan suludur.
Dikdrtgenler 117 birimkare (9x13=117). Dikdrtgenlerin boyutlar:(1x9), (2x8), (3x11), (4,6), (5,7).
9 1 8 4 6
Sekiz A 360 derece. Krmz renkle gsterilen sekiz ann toplam=x Drt genin alarnn toplam=x+a+b+c+d=180+180+180+180 Ortadaki drtgenin i alarnn toplam=a+b+c+d=360 gx=360
b a d b c
A kolonundaki saylar rastgele seilmitir. B kolonundaki saylar ise u ekilde elde edilmitir: A kolonundaki X nolu basamak Y ise, B kolonundaki Y nolu basamak Xdir. rnek olarak ilk satr ele alnrsa; A kolonundaki birinci rakam 6dr. B kolonundaki altnc rakam ise 1dir. A kolonundaki ikinci rakam 4tr. B kolonundaki drdnc rakam ise 2dir. ... A kolonundaki dokuzuncu rakam 3tr. B kolonundaki nc rakam ise 9dur. Benzer biimde son satr elde edilir:
264739815 + 815392476 = 1080132291
Soru areti
11
Mesaj Mant Dorudur. Belmann satran bilip bilmedii hakknda bir bilgi verilmediine gre, iki durum vardr: a) Belma satrandr. Bu durumda 2. nermeye gre 4. nerme dorudur. b) Belma satran deildir. Bu durumda 1. nermeye gre 4. nerme dorudur. Her iki durumda da 4. nerme dorudur.
Drt Para
95
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi popler bilim yazlar yaymlayan bir dergidir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafndan anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan bir Trke ile yazlm olmaldr. Yazlar, balk, sunu, ana metin, alt balklar, ereve metinleri ve grsel malzemelerden olumaktadr. Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr. Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer alr ve konunun nemini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl bir yaz karakteriyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr. Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn rneklerle akland blmdr. Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya ynelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim yayn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tantmas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel kavramlarn net bir ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrmaya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli, nemi ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. Varsa, konu hakkndaki balca gr farkllklarna iaret edilmeli, ancak ayrntl tartma ve yarglardan kanlmaldr. ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr. Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili farkl grlerin ve durumlarn anlatld paragraflar alt balklarla ayrlabilir. ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlayamayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman uzman grlerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir. Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonunda verilmelidir. Kaynaklar aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:
Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002. eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omurilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008. Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum Deerlendirmesi, Gller Blgesi altay, 810 Aralk 1995. http://www.news.wisc.edu/16250
Anahtar kavramlar: Konuyla ilgili en ok be adet ksa aklamal anahtar kavram verilmelidir. Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi destekleyici ve aklayc fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzemeler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask boyutunda en az 300 dpi) olmaldr. Aklama gerektiren grsellerin alt ve i yazlar ve grselin kayna yaz metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yazarn temin ettii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara aittir. Yazar gerekli izinleri almakla ykmldr. 2. Yaz .txt ya da .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adresine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler metnin iinde deil, ayrca gnderilmelidir. 3. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn eitim durumlarn ve yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren 40-60 kelimelik bir zgemii fotoraflaryla birlikte gndermeleri gerekmektedir. 4. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar dnda, bir yaz 600-1400 kelime aralnda olmaldr. 5. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kurulu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaymlanmasna karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn onayyla yaz yaymlanma aamasna getirilir. 6. Yaznn; bilimsel, etik ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. 7. Yukardaki koullar kabul edilerek dergimize gnderilen ve yaymlanan yazlarn her trl yayn hakk, TBTAK Bilim ve Teknik dergisine aittir.
Not: Dergimiz iin yaz hazrlamak isteyenler iin daha geni bilgi ieren Popler Bilim Yazarlar in El Kitab http://biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/poplerbilimyazarligi.pdf adresindedir.

Bilim Ve Teknik Mart 2013

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik Mart 2013

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim ve Teknik

Bilim ve Teknik Mart 2013 Yl 46 Say 544 la ve A iftlikleri

Daha Salkl Bir Yaam in Tam Tahllar posteri dergimizle birlikte...

Aylk Popler Bilim Dergisi Mart 2013 Yl 46 Say 544 5 TL

Yaz ve Aratrma lay elik Dr. zlem Kl Ekici

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

Mali Ynetmen H. Mustafa Uar

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Redaksiyon Sevil Kvan

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

dari Hizmetler mran Tok

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

Bilim Kafeleri Yeni renme Kaplar Ayor

Behet Hastalnn Genetik Risklerinde Yeni Bulgular

Bilim ve Teknik Mart 2013

T Robot Olimpiyatlar 2013

Yapay Malzemeleri Mzikle Deerlendirmek

Biyonik Gz Protezine ABDden Onay

Bilim ve Teknik Mart 2013

Serin Kal, Uzun Yaa!

Bilim nsanlar Altnc Hissi Gelitirdi

Bilim ve Teknik Mart 2013

Tbbi Hipotez Yarmas

eker Hastalnda Yeni Umut: Yapay Pankreas

Bilim ve Teknik Mart 2013

Yaralarmz Kalsiyum yiletiriyor

Genetik, Kelebek ve Japonya geninde Bir Akademisyen

Kolay Resim Yapma Sanat: Paper 53

Kendi iCihaz kalemini yap!

Bilim ve Teknik Mart 2013

1TB Flash Bellek

Elektrikli Arazi Yar Arac: SRI EV1

Gzleri aan uygulama: Groupshot

Bilim ve Teknik Mart 2013

Not alma sanat: Notability Fotorafa video boyama sanat: Echograph

nternetin Kilit Oyuncular

Bilim ve Teknik Mart 2013

Google Amazona kar

Orkut ve Google+ Facebooka kar

Google akll telefon ve tablet bilgisayar pazarna giriyor

nternetin Kilit Oyuncular

Google ve Microsoft Applea kar

Sper gzlk Glass

Bilim ve Teknik Mart 2013

iOS tahtn Androide brakyor

Facebook ile Googlea kar omuz omuza

Yeni logo, yeni nesil iletim sistemi

Microsoft, Applen korkulu ryas olmay baarabilecek mi?

nternetin Kilit Oyuncular

Microsoft ile beraber

Messenger ld, yaasn Skype!

Facebookun yeni silah: Graph Search ile sosyal sorgulama

Anlamsal sorgulama yetenei

rencileri iin de yararl bir yardmc okuma kitab zelliinde.

Yeni Microsoft Office Kurulduu Bilgisayara Nikh Basacak

Bu Yl da Google Bilim Fuarna Davetlisiniz

Bilim ve Teknik Mart 2013

Tek Bir Kelime Da Aslann Dize Getirdi

Sony Xperia Z: Yllar Geer Paslanmaz, Suya Der Islanmaz

Dnyay Deitiren Yazlmn Kaynak Kodlar Artk Elinizde

nternette 17 Milyon Cihaz Kollarn Am Bekliyor

Bilim ve Teknik Mart 2013

Televizyonu Brakn, Uzaktan Kumandanz Seyredin

Masast letim Sistemi Ubuntu Telefonlara Geliyor