Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph Joseph von Hammer von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

NDEKLER KIRKKNC KTAP ........................................................................................................ 7 Eflk Voyvodas'nn Politikas ......................................................................... 7 brahim Paa'nn Vefat, Yemii Hasan Paa'nn Sadreti ............... 10 Kanije Zaferi ........................................................................................................ 13 Anadolu'da syanlar ......................................................................................... 17 Akdeniz'de Mcadele ....................................................................................... 19 stolni-Belgrad, Budin Ve Pete Muhasaralar ....................................... 19 Krm Hantnn Peuy'da Klamas ............................................................. 22 stanbul'da syan ............................................................................................... 22 Mahmud Paann dam .................................................................................. 25 Yenierilerin Sipahilerin syann Bastrmas ........................................ 25 Zorba-Balarn Cezalandrlmas ............................................................... 26 Anadolu Ve Macaristan'da silerin Cezalandrlmas ......................... 30 ehzade Mahmud'un dam ........................................................................... 32 ran le Sulhun Bozulmas .............................................................................. 33 Sultan III. Mehmed Han'n kthal .............................................................. 36 III. Mehmed Devrine Dir Mlahazalar .................................................... 37 III. Mehmed'in ahsiyeti, Devrinin irleri limleri, Fakihleri, eyhleri ................................................................................................................. 39 Sultan I. Ahmed'in Clusu .............................................................................. 41 I. Ahmed'in Snnet Edilmesi ......................................................................... 45 Yeni Dzenlemeler............................................................................................ 45 ran Seferi ............................................................................................................. 46 Sadret Kaymakamnn Deitirilmesi ..................................................... 50 Sadrzamn Vefat, Lala Mehmed Paa'nn Sadareti ............................ 51 Macaristan Seferi ............................................................................................... 51 Fransa, ngiltere Ve Venedik'le Kapitlasyonlarn Tecdidi .............. 52 stanbul'da Olaylar............................................................................................ 53 Anadolu'da Ekya Kyamlar........................................................................ 55 Sulh Mzkereleri ............................................................................................. 56 Bokayi'nin Zuhuru .......................................................................................... 61 Estergon'un Yeniden Fethi ............................................................................ 66 stirya Ve Avusturya'ya Aknlar ................................................................... 68 Transilvanya Prensine T Giydirilmesi .................................................. 68 Caala'nn Hezimeti.......................................................................................... 70

Eski s Deli Hasann dam .......................................................................... 72 Ttn ...................................................................................................................... 73 Bolvadin'de Ekyann Askere Galebesi.................................................... 73 Sultan Ahmed'in Bursa'ya Seyahati ........................................................... 74 stanbul'da s Liderlerin ldrlmesi .................................................... 75 Lala Mehmed Paa'nn Vefat........................................................................ 76 Dervi Faa'nn Sadreti ................................................................................. 78 Dervi Paa'nn dam ...................................................................................... 81 Kuyucu Mubad Paa'nn Sadreti ............................................................... 82 Sulh Mzkereleri Ve Zitvatorok Anlamas .......................................... 82 KIRKNC KTAP ................................................................................................. 90 Ankara Kadsnn Kalender Oltnu ehre Sokmamas ...................... 94 Ylanboaz'nda Canpulad'n Hezimeti ..................................................... 95 Kalenderolu Bursa'y Yakyor .................................................................... 97 Murad Paa'nn Tavil Halil'in Kardeine Galebesi ..............................102 Murad Paa'nn ahsiyeti .............................................................................105 Murad Paa'nn stanbul'a Dn...........................................................107 Avusturya le Mzkereler ..........................................................................110 Lehistan le Anlama ......................................................................................114 Venedik, Fransa, Floransa Ve ngiltere Elileri ....................................117 Grcistan Ve Mingreli Elileri .....................................................................118 Krm Hanlar ....................................................................................................119 Msr'daki Vak'alar ..........................................................................................120 Murad Paann Hileleriyle Muslu avu Ve Yusuf Paa Celalilerinin damlar ...............................................................................................................122 Zitvatorok Muahedesinin Tashihi .............................................................128 Batori Ve Cizvitler ...........................................................................................129 Deniz Vak'alar .................................................................................................131 stanky'e Hristiyan Teebbs...............................................................132 ran Tarafndan Sulh Teklifi ........................................................................135 Nasuh Paann Hlesi......................................................................................137 Kuyucu Murad Paa'nn Vefat ...................................................................137 Dnler .............................................................................................................138 ran Elisi stanbul'da ....................................................................................140 Sultan Ahmed Edirne'ye Gidiyor ...............................................................142 Mukaddes Emnetler .....................................................................................143 Nasuh Paa'nn Hileleri .................................................................................145 ran Elisi ............................................................................................................146

Felemenk le lk Muahede ............................................................................147 Lehistan Ve Avusturya Elileri ...................................................................148 transilvanya (erdel) hakknda mzkereler .........................................149 Deniz Vak'alar .................................................................................................155 Kazaklar Sinofta ...............................................................................................157 Nasuh Paa'nn Dmesi ..............................................................................158 Nasuh Paa'nn Bodurulmas ...................................................................159 eyhlislm Hoczde Mehmed Efendinin Vefat ..............................161 ran zerine Sefer ...........................................................................................162 Moldavya Seferi................................................................................................164 Lehistan le Sulh Anlamas ........................................................................166 Cizvitler'in Atlmas ........................................................................................166 Endls Mslmanlar le lgili Temaslar..............................................167 Venedik'in Osmanl Hkmeti le Mnsebetleri ...............................167 Viyana Anlamas ............................................................................................169 Avusturya Elisinin Bayrak Aarak stanbul'a Girii .........................171 Sultan Ahmed'in ktihali ...............................................................................175 KIRKDRDNC KTAP.........................................................................................178 Sultan Mustafa'nn Clusu Ve Hal't; Yerine Sultan Osman'n Clusu ................................................................................................................................178 ran le Musalaha .............................................................................................181 Diplomatik Mnsebetler ............................................................................183 Fas, Mekke Ve kan Elileri......................................................................186 Sadaret Deiiklii ..........................................................................................187 Safyye Sultan Ve Ekmekizde'nin Vefatlar .......................................189 Gkta Ve Kuyruklu Yldz ..........................................................................190 Lehistan Seferi ..................................................................................................191 Manfredonya'nn Tahrbi .............................................................................193 stanbul'a Macaristan, Bohemya Ve Avusturya Elilerinin Gelii .194 Sadrazam Al Paa'nn craat .....................................................................196 iddetli K .........................................................................................................200 Sadrazam Ali Paa'nn Vefat ......................................................................201 Ohrili Hseyin Paann Sadreti ................................................................202 Lehistan (Hotin) Seferi ..................................................................................203 Lehistan'la Sulh ................................................................................................207 II. Osman'n stanbul'a Dn ..................................................................209 Yabanc Devlet Elileri ..................................................................................210 ngiltere Elisi Sir Tomas Rue ....................................................................210

Ordunun Ve Halkn Honudsuzluk Sebepleri .......................................211 Ii. Osman'n Hacc in Mekke'ye Gitme Dncesi .............................212 Yenierilebn Ve Sipahilerin Atmeydannda Ve Sarayda htillleri ................................................................................................................................213 Sultan Mustafa'y steriz! .........................................................................220 En Salam Tedbir, Anadolu'ya Geip Beklemektir .............................222 Sultan Osman'n ehd Edilmesi ................................................................227 KIRKBENC KTAP ................................................................................................230 Sultan I. Mustafa'nn Tahta kmas .........................................................230 Davud Paa'nn Azledilmesi ........................................................................232 Mere Hseyin Ve Lefkeli Mustafa Paalarn Sadareti........................232 Sultan Mustafa'nn Akl Dengesinin Bozukluu ..................................234 Sadrazam Hadm Mehmed Paa'nn dar Tedbirleri ........................236 Donanmann stanbul'a Girii .....................................................................236 Suriye'de Seyfeddinolu le mer Paa ekimesi ............................237 Abaza Paann syan .....................................................................................239 Dvud Paa'nn dam ....................................................................................241 Lehistan le Sulh Anlamas ........................................................................246 Transilvanya Prensi Betlen Gabor'un Elisi..........................................247 ngiliz, Fransz Ve Venedk Elilerinin Mzkereleri ........................249 Mere Hseyin Paa'nn kinci Sadreti ...................................................250 Ulema'nn syan ..............................................................................................254 Sultan Mustafa'nn Tahttan ndirilmesi ..................................................258 Devlet'in Temel Messeselerinin Bozulmas ........................................259 Osmanl Edebiyatnn Durumu; Ulem, airler, Edibler, Tarihiler Ve eyhler...........................................................................................................261

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

KIRKKNC KTAP Eflk Voyvodas Mihal (Michail)'n politikas. brhra Paa'nn vefat. Yemii Hasan Paa'nn sadreti. Ka-nije'nin muhasaras ve kurtarlmas Anadolu'da htill. Afrika sahillerinde bahriye vak'alar. Uston Belgrad, Pete, Budin muhasaras- Krm Hn'nn Pe-uy'a gelii- Sipahiler isyannn yenieriler ma'rifetiy-le bastnli. Sadrzam Hasan Paa'nn azli. Anadolu'da ve Macaristan'da slerin cezalandrlmas. Mah-md Paa'nn dna. tran lie sulhun bozulmas. Sultn iMehmed'in irtihfili. Siys messeselerin bozulmas, . Mehmed zaman ulems- Sultn I. Ahmed'in clusu.' Byk Valide Sultn'm nakli. Pdih'in snnet edilmesi. Kumandan ve vller tyini. ran seferi. Sadret kaymakamnn deitirilmesi. Sadrzamn vefat Macaristan seferi- Fransa, ngiltere, Venedik ile kapitlasyonlarn yenilenmesi. ki kaymakamn dnu- ki ehzadenin doumu. Anadolu'da drt yeni si resi. Sulh mzkereleri. Bokayi'nin zuhuru. Estergon'un fethi. Caala'nn hezimete uramas ve vefat. Deli Hasan'n fdmi. Ttn iHmee balanlmas- Bolvadin'de Anadolu silerinin askere galebesi. Sultn Ahraed'in Bursa'ya seyahati. istanbul'da st neferlerin ldrlmesi- Lala Mehmed Paa'nn vefat. Sulh mzkereleri. Derv Paa'mn dna. Murd Paa'mn sadreti. Zitvatorok AnlamasEflk Voyvodas'nn Politikas HAFIZ Paa'mn Nibolu'da hezimete uramasndan (21 Ekim 1596) 1 ve Kira'nn katlinden 2 sonra, kapdn Hall Paa'nn yerine Hadm Ahmed Paa'mn 3 kaymakam tyn edildiini, bundan evvelki kitapta grmtk. Ancak Eflk ve Transil-vanya mverrihlerince bilinmeyen ve burada kaydedilmesi mhim olan bir vak'a, Ahmed Paa'nn azlini ve belki Eflk Voyvodas Misel (Miha)'in katlini cb ettirmitir. Mihal, isyanlarnda muvaffak olmas zerine, Bb- Hmyn ile uyumaya alm ve Transilvan-ya'rtn kendi idaresine verilmesi msadesini satn almak

Baknz: Cilt: 7. 41. kitapBaknz: Cilt: 7, 41. kitap. 3 Hafz Paa, Hadm Ahmed Paa, Hadm Hafz Ahmed Pasa,.hepsi ayn adamdr. (Mtercim).
1 2

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

midiyle, Pdih'a 600.000 ake gndermiti 4; lkin Eflk Voyvodalnda braklmaktan baka birey kazanamad (21 Temmuz 1597). Ondan sonra, Transilvanya'y mparator'a emirgzr eklinde tasarruf edebilmek zere, mparator ile mzkereye giriti. Lkin Si-gismund Batori'nn Prag'da akdettii bir ahidnme gereince, kendi beyliini mparator Rudolf'a terkettii haberi duyulunca, milliyetiler partisi, Almanya'nn tahakkmne kar aka protesto ederek. Osmanl Devletinin itaati altna girmeye ve bu hususta Osmanllarca uyuacan bir tehdd olarak ifde etmekte bulu .nan Eflk Voyvodas'm kullanmaya karar verdi. Sigismund ise Oplen'e ekilmi (10 Nsn 1598) bulunduu hlde, drt ay sonra tekrar Klavzenburg'da grnd, u kadar ki mparatordun infialinden korkarak idareyi amca-zdesi Kardinal Andre Batori'ye brakt (20 ubat 1598). Transilvanya ve Moldavya'y Eflk'a ilhak etmeyi hrsla arzu eden Mihal ise. mparator'un tavsiyesi zerine, Transilvanya'y aniden istil etti ve 28 Ekim 1599 trihinde elen-berg ile Hermantad arasnda Kardinal'! bir muharebeye ekip hezimete uratt. Ka esnasnda Andre Batori'ye refakat eden Si-kilyeli Piyer Auerdeg, Zente-Tama denilen mevtde arkadan ldrd. Papa VIIT. Kleman bundan dolay Sikilyeliler'e yz sene perhz cezas vermitir. Talbzenlikten mparator ordusunun ba kumandanlna ykselmi olan Jorj Bata, Mihal' memleketini ter -ketmeye mecbur brakmak zere, derhl Transilvanya'ya girdi. Mihal, bu taarruzun intikamn almak iin, kendisinin Transilvanya beliini Bb - Hmyn'a tasdik ettirdi. Bu vak'alar zerine mparator saraynda Sigismund Batori'nn, Lehistan Kral'mn ve onun Mihal'a kar himaye ettii Moldavya voyvodas Jeremi Mogila'mn yardmyle, cebren Moldavya'ya girmeye hazrland haberi almd. Rudolf hatt- hareketini deitirerek, harbi Moldavya Prensi'nin arazsine nakletmesi iin Mihal' ikna etmek zere her trl tedbrlere teebbs etti. Mihal, mparator'un tekliflerine muvafakat ederek ilk muharebede Mugila'y hezimete uratt ve Suava'da bir Lehistan ordusunu malb ederek Moldavya'ya, kendisine tab olmak zere, Petrisko'nun olu Mark' yerletirdi. Bir taraftan da kendisinin Moldavya beliinin tasdikini Osmanl hkmetine yazd ve kabul ettirdi.

8
Sayfa

Bethlen. Engel, Istoanfi bu vergiden hi bahsetmezler; Venedik elisinin 24 Aralk 1596 tfirihK raporunda MihaVm vergi olarak 500.000 ake ve Pfld^flh'n ona sancak jEtonderdgi ve fakat Eflak b!r befclerbejl tarafndan hcuma urad ve zarar grdnden MihM'in Nibolu'yu tahrfb ettii gSrOlr - Sel-nlkl (s. 756). daha sonra (Rebffifthr 1007 - Kasm 189) alt yk. yni 600.000 ake gnderildiinden bahseder
4

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Mihal'm voyvodalnn bu tasdiki yukarda yazdmz vehile Mihal'in elisi Dimo'y 5, efendisinin tekliflerini arzetmek zere reslkttb Yozc-zde'nin refakatinde stanbul'a gndermi olan brhm Paa'nn siyseti neticesi idi. Lkin Hadm Hafz Ahmed Paa, bu Dimo'nun krmz ukalarla kapl ve para sandklarna benzetilmi toplan hmil arabalar ordughnn ortasna kadar sevkedip de, orada toplar ateliyerek askerini perian etmi ve bu suretle Nibolu'daki hezimetinin balca sebebi olmu olduunu unutmuyordu 6. Bundan dolay, eliden intikam almak arzusuna derek mft Sun'ullah Efendi'den Mihal gibi bir hinin elisine hibir surette i'timd edimiyeceine dir bir fetva 7 taleb etti ve ald. Ahmed Paa, bu fetvaya istinaden Eflkh Dimo'yu domir engellere astrd; Dimo mthi ikenceler iinde can verdi 8. Osmanllarn mukaddes tuttuu beynelmilel hukuk kaaide-crinin byle aktan aa ihlli, payitahtta Ahmed Paa aleyhinde sylentilere yol at. Ahmed Paa, budud zerine gndermi olduu bir avu vstasyle sadrzamn hareketlerini aratrm olduu iin 9. onun da infialini davet etti. brhm Paa, Valide Sultn'a yazm olduu bir mektupta, Eflk elisi hakknda gsterilen vahetten ve kaymakamn dikbah hareketinden kendi nfuzunu tehdd etmesinden dolay iddetle ikyet etti. Hafz Ahmed Paa azledildi ve yerine Yemii Hasan Paa getirildi. Mihal'n Kanije fethinden sonra brahim Paa ile muhaberesi ve Dimo'yu stanbul'a gndermesi Transilvanya hududundaki m-parator askeri ba-kumandan Basta'mn nazar- dikkatini celbet-miti. Bata, Mihal'in entrikalarna son vermenin en iyi resinin, onu dm ettirmekten baka birey olamyacama hkmetti. Trk-ler'le mttefik olan Mihal ondan evvel Gritti ve Kardinal Mar-tinoi ve Batpri, vatanlarnn tab dmanlar yardmyle hkm srmek midinde bulunduklar kendi memleketleri topranda nasl ldrldlerse, yle ikbl hrsna kurbn
Bu Dimo. Engel'm Eflk T&rlU'nde (s. 246) yazd Demitrius Diovrg olmaldrKaymakam Hafz Ahmed Paa Nibolu'da muhafz iken Mihal'dan elilikle gelip efendisinin para gndereceini bildirerek, hazne arabas dedii arabalara krmz cuka rttrerek top getirmi ve Mihal de akabinde orduyu basarak Paa'nn mallarn yamalam ve bu kadar nfsu ehld etmiti. (Nam, c. 1, s. 248) (Mtercim). 7 Sn'ulah Efendi, gerek Mihal'm, gerek elis olan hleknn ahd mm makbul olmayup mutlaka kati ve tenkilleri vcb. hakknda mufassal fetva vermiti. (Kezatifc. Mtercim). 8 Hafz Paa Dimo'vu brnden zenetre urup eedd ukuubet ile crfty- resm-1 siyset HdU (Kezlik, Mtercim). 9 brhm Paa Kane altnda ken sertad karalarnn teft -i ahvMI n istanbul'dan emri serf ile avu gnderilmisid. Kendsne itlmd olnmayup da byle adam gnderilmpsi thrfthm Paa'y gcendirp Dimo kazyyesine ilve old.. (Kezlik. Mterdm).
5 6

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

oldu (19 Austos 1601). Osmanl hududu valileri ki biri Yerkk (Yerky) istihkmlarn in etmi olan Mahmd Paa 10 ve dieri Tuna ince donanmas kumandanln f etmekte olan Kbrs belerbei -bn Paa'dr Eflk' istl ve bn (yni vl, be) bulunan Ka-luta'y 11 malb etmi, dmandan aldklar bayraklarla davul ve trampeteleri harb armaan olmak zere istanbul'a gndermi idiler. Pdih, bu muzafferiyet ile Mihal'in ldrld haberini b-rhm avu ile ah Abbs'a ulatrd. Transilvanya elileri Bb - Hmyn ile anlamalar yenilediler; Sigismund, kendinden ncekiler gibi bir avu vstasiyle Transilvanya Prenslii'ne oturtuldu 12. brahim Paa'nn Vefat, Yemii Hasan Paa'nn Sadreti Kanije'nin fethinden az nce brahim Paa, Aridk Matyas'a yazd mektupta, evvelki sene Viyana ve Prag zerine yrmeye muktedir olduu halde, sulha muhabbetinden dolay bunu yapmadn bildirmiti. Bu uzun ve garb mektup Macarlarn ve Eflk-llar'n zulm ve vahetlerine dir azarlamalar ve Trkler'in bu muharebe mddetince onlar hakknda iddetli bir intizam gstermekten baka birey yapmadklarn belirtmektedir 13. tte
Mahmd Paa'mn Eflk voyvodal hududunda ve Tuna Nehri'nn te tarafnda Jiorjevo (Yerkk; Yerky) kalesinin modelini gnderdii, Venedik Mnsebetleri Hlasas'nda, 14 Elcim 1600 trihiyle dercedilmigtir. 11 Nam bu adam Kalta diye isimlendirir (s. 250). Kaluta, kendisine Yukar Eflk'm rs prensi, Transilvanya hkirr.i, Moldavya vl ve hkimi, Macaristan'dan bir blgenin hkimi, btn Hristiya n hkmetleri serdr unvann veriyordu. Kaluta'nn Pdih'a hitaben yazlm ve ele geirilmi birok mektuplar vardr ki, bunlarda Transilvanya, Eftk, Moldavya Prens -lii'ni istemekte ve mparator ile kardei hakknda birok tahkrtta bulunmaktadr- (Nam'da : Mihal'in vezri ve seraskeri Kracve ban Kalta diye yazldr. Maimd ve bn Paa'Jar Kaluta ile vuruarak galebe etmiler. Bunda Hammer'in dedii gibf bir entrika ve hyanet yoktur; Mihal Trklerle mttefik deil, s ve muhrib olup u kadar zamandan beri isyannn ve Mslmanlar hakkndaki mezliminin cezasn bulmutur. Mtercim.) 12 Sleyman avu Transilvnya elisiyie birlikde gitti, ve Sieisrnmd'a emflret (beylik, voyvodalk) almeti gtrd- VenBk Mflnasebetteri Hulasas, Kasm 1601. 13 Sadrzam brahim Paa'nn Aridk Matyas'a Kanije* -nin fethinden sonra 1 Reblevvel 1009 trihiyle gnderdii mektubun tercmesidir (Bunun asl bizim trihlerde mevcd olmadndan Hammer'den tercme edilmi ba taraf emsaline uygun olarak yazlmtr): ftihr'l-mer'i'l-izmi'l-yeseviyye, muhtrl-k-ber-i'1-fehhm f'1-milleti'l-meshiyye, muslih-i meslih-i cemhri'l-tifeti'n-nasrniyye, shib ezyli'1-ha-met ve'1-vakaar, shib delili'1-mecd ve'1-iftihr, Aridk Matyas hatmet avkbhu bi'1-hayr, peym- dost-pr ve muhabbet-intim irsliyle ibl klnur ki: Mektubunuz vsl ve i'rt- vk'amzn cmlesine ttlmz hsl olmudur. Geen sene Viyana ve Prag kaplarna kadar bi'1-cmle memlik, askir-i dery-imsl ile tah-rb idilmekde old ve hareketimize hibir suretle mu-kaamevet m m kin olmad vakit Palfi ve Doi Peter (?) ve tabb Pezen ve Negroni taraflarndan ve tarafnzdan vrid olan mektibde muslehaya dir mezkrt encam-pez ir klmak in Budin'e bir byk eli irsal itmek istediinizi i'r ile istil olunan mahallerden eki -lp Pete'ye doru ric'at itmemizi teklif itmi idiniz. Biz, szlerinize tammiyle i'timd idp ilcinin irsalini teshil maksadyle leker-i b-girmn avdetini emr
10

Sayfa

10

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

iderek Pete'ye azimet ve orada yiirmi gn ikaamet eylediimiz hlde ne ilci, ne de dier bir haber gelmedi. Muahharan hareketimize devam eylediimizde ehirden drt merhale mesafede haber aldk ki, metbunuz Kapuvar" muhasara ve Bulundvar ile Santgrad' zabt eylemidir. Bu hareketten mteaccib olarak ve bu suretle nakz- ahd idilmesi sebebini kef idemiyerek Bel-ggad'a azim oldmu hlde onlar lehlhamd yz karasiyla ric'ate mecbur olmulardr. Mevsim -i i tada tah-rb-i memleket in hibir tarafa asker gndermediiniz cihetle biz dah lekerimize hibir akn in ruhsat vir -medik. Ahvl bu merkezde old ve bir muslehay-i kat'-iyye husul zmnnda Murad Paa ile kedhudmzn tarafnza irsali musammem bulunduu halde, seksenden ziyde pidarlarnz Paskalya'dan nce arazmize tecvz Udiler. sek kal'asm ve varolarn tahrb ve Fel -marta (Felemart?) ve Papa'y ihrk eylediler; ancak llok'da Murd Paa ve kedhudmz taraflarndan zerlerine hcum ohnarak lehlhamd def ve tard olunup bin trl siyeh-ryluk ile ric'at eylemilerdir. Bundan baka hudd cihetinde vki* Gyula kal'as-n ale'l-gafle taarruz ile kasabay tahrb ve iinde her ne buldlarsa yama itmediler mi? Bosna hududu zerinde kumandan olan general ki sizin dah akrabmzdandr kalfalarmzdan bir ouna taarruz ve mevid-i sabkaya ve ahd peymna muhalif olarak birok enaat kaa' eylemedi mi? Novak ve Deli Marko nmnda -ki voyvodalarnz Belgrad zerine yrmekde bulunduklarn mtefhirne ihbar itmekde ve orada darb- hay-ym eylediiniz zaman bize hcum itmesini istememde idiler. Muahharan ehr-i Nisanda Murd Paa ile kedhu-dmz mevd-i vk'aya bu kadar muhalif olan u hareketin esbabn anlamak zere ifzm ve eer kral mte -sleha arzy- samimsinde ise ordumuzun hareketinden mukaddem murahhaslaryle i'tilf ve sulhnme imza itmek zere Budin'e gitmelerini emr eyledik. Bunlar ise esny- rhda sizin aknclarnza tesadf itmeleriyle yedi aydan beridir onlarla muharebe eylemekdedirler. u gne kadar Heydklerden binden ziyde ba keserek ikiyzden ziyde esr ve birok bayrak ve yalnz SigetvaiMan binsekizyz tfenk almlardr. Bu esirler el -yevm yanmzdadr. Bu ahvli grerek siz istediiniz zaman ilk vaadim mucibince akd-i sulh ve aksi hlinde icbna gre muamele itmek zere hareket eyledim. sek, kprsn getiimizden sonra, Segsad kprsn yakm ve Budin yolunu kesmi olan Hedkler bizi Sigetvar zerine harekete mecbur eyledi. Zr o kadar asker -i kesir ile onbe yiirmi gn yeni bir kpr insna intizr itmemiz mmkin deil idi. Inyet-i lhiyye rehberimiz old; nk o hududa muvasalat ve kal'a muhafzlarnn ne olduunu sul itdiimizde cmlesinin memlik -i mtecvireyi urmaa gitmi olduklarn rendik. Hangi tarafa hareket itmilerdir? diye istifsarmzda Babua ve Kanije askerinin btn o memleketleri tahrb ve hatt iki tarafa virgi viren fukary - ahlyi esr itmekde ve (El-yz-billh!) babalarnn karsnda kz ve oullarnn rzna tasallut ve (yine el-yz-billah!) oullarnn karsnda babalarna ayn surette taarruz itmekde olduklar cevb virilmidir. Mallarn nerelerde ihf itmi olduklarn syletmek in birok fakr adamlar atee atup sonra ateden kararak souk suya ikaa' itmek hangi dnde tecviz olun-mudur? Nin byle hareket idiyorsunuz, ve kralnz bize yazd mektubda aknclarnzdan kimsenin muharebeye gnderilmiyeceini vaad etmi olduunu bilmiyor musunuz? diye kendilerinden sulimizde Biz krala dir bir ey bilmeyi z; bizim yiyeceimizi kral virmez, biz klcmzla geiniriz cevbn virdiler. Tebea Dize arz - ikyet ve kendilerini onlarn taaddytndan masun klmazdan mukaddem ekildiimiz hlde, kendilerinin de terk-i hududa mecbur kalacaklarn beyn eylediler. Binenaleyh size de mut olmayan ve her dn ve milletde memnu1 enaatlerle fukary- ahlye zulm iden bu kavme mczt itmei tasmm eyledik. Rabua ve Kanije zerine hareketimizde karalarnzdan bir ounu metruk bulduk; avn-i lh ile Kanije kal'asn teshir itdiimizi mtekib kendisiyle muharebe itmek in generalinizin zerine yrdk. Hulsa-i kelm, Aridk Matyas, senden ve Kral Cenb'ndan ktb -i mukaddese-i erbaa, yni Tevrat ve Zebur ve incil ve Kur'n nmna sul iderim ki, reayann ocuk ve babalarnn alenen ve birbiri karsnda rzna gemek hangi dnde tecviz olunmudur? Ve nakz-sulh bizim tarafmzdan m? Yoksa sizin tarafnzdan m vuku bulmudur? Tanr ve ncl ve s Rhullah akna, rica iderim ki yaklan kal'a ve kasaba ve kprleri muayene ile fukary- tebeaya kaa olunan zararn ve haklarnda tecviz olunan mezlimin derectn anlamak zere bir adamnz gnderiniz; o zaman sulhun ihlli bize mi, yoksa size mi atf olunmak lzm geleceini grrsnz. Bizim aknclarmzdan hibiri bu trl taad-diytda bulunduunu iddia edebilir misiniz? Memlik, hkmdarlarn nianlsdr; arazmize bu suretle taarruzunuza lkaydne nekrn olamayz. Siz bizi rahat brakrsanz biz de sizi rahat brakrz; aksi hlinde sizin gibi hareket ideriz. Hudy- Zn'a ve Dn ve mnma yemn iderim ki, virdiim szde duracam; muslehay samim arzu idiyorsanz takrr-i sulh zmnnda mzke-rta girimek in yine Budin zerine hareket ideceim. Bugne kadar, muhedt- mevcdeden hi birini nakz itmek thmetinde bulunmadk, buras ma'lmunuz ola. Tahrr f gurret-i Reblevvel lisene tis'a ve elf (10 Eyll 1600).

Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

bu muharebe esnsndadr ki, brahim Paa, Varna muharebesinden beri lk defa olmak zere, sulh in ilk teklifte bulunmutur. Bu husus iin Krm Hn'n kullandlar. Krm Hn sene evvel de mparator ile sulh mzkeresine girimiti. mparator o vakit, bir ahidnme esaslarn kararlatrmak ve senede 10.000 duka vermek suretiyle Hn' Avusturya tarafna kazanmak iin, Jan Bernhardfi'y gndermi, Hn da kendi nmna hareket etmek zere Aleksandr Paleolog ile Ahmed Aa'ya tam selhiyet vermiti. ki tarafn memurlar Sent-Andre adasnda defalarca mzkerelerde bulundularsa da, her taraf iin de msid bir netce olmad (1599). Kronolojik olarak ifde etmekte bulunduumuz zamanda b-rhm Paa, Semlin'deki ordughndan Budin valisi Murd Paa ile kethdas Mehmed Aa'y sulh akdi iin tam selhiyetle gnderdi. Bunlarn gidilerinden birka gn sonra, yni 9 Muharrem 1010 - 10 Temmuz 1601 trihinde brahim Paa vefat etti. Haytnn sona ermek zere olduunu hissedince, ordunun kumandanln yeeni Murtaz Paa'ya vermi ve en mhim hususlar ken disine bildirmiti. Na's stanbul'a nakledilerek ehzade Camii av lusunda yaptrm olduu trbeye defn edilmitir 14. Kaymakam Yemii Hasan Paa sadrete terf ettirildi ve Macaristan ordusu kumandanln Murtaz Paa'dan almaya memur oldu. Hemen Macaristan'a gitmek artyle brahim Paa'mn btn seferi hazrlklar, atlar, develeri, katrlar Hasan Paa'ya verilmekle beraber, mteveffann zevcesi olan Aye Sultn dah va'd olundu 15. Hasan Paa, mevsim ok ilerlemi olduu iin sefere kmak kaabil olamy a can mazeret sebebi kabul ederek 16, kendisine verilmek istenilen asker hizmetin erefinden vazgemek istedi. Lkin mft Sun'ullah Efcndi'nin ihtarlar zerine Pdih, sadrzamn hemen hududa gitmesini emretti. Bununla beraber Hasan Paa, mftyi azlettirmedike ve devletin en byk hizmetlerini kendi taraftarlarna tevz etmedike, stanbul'dan kmad. Ho-ca-zde Mehmed Efendi mft; birinci vezr Halil Paa kaymakam; Hafz Ahmed Paa nc vezr tyin olundu. Badd ve Belgrd valileri deitirildi. Hamz Efendi, Okuzde'nin yerine niancla getirildi.

12
Sayfa

ehzade Camii hariminde rehgzra nazr trbesinde defn olund Nalmft, s. 252. Mtercim. Serdr sabkn haytne ve hargh ve sr esvb ve ekal ve al&t- sefer ve cemml ve baggl hibe tarikyla kendye virilp hatt nuhaUefese Aise Sultn' dah namzed kldlar. Nam, s. 252. Mtercim. 16 Hasan Paa Bu sene Lala Mehmed Paa serdr olsun da gelecek sene te -drik-i tara ile gidilsin, diyorduMtercim.
14 15

Byk Osmanl Tarihi Kanije Zaferi

Cilt 8

Joseph von Hammer

9 Austos 601 (9 Safer 1010) trihinde Hasan Paa, bir takm mteferrika ve avular maiyyetinde bulunduu halde, klliyetli askerle stanbul'dan hareket etti 17. Sr'atli hareket etmek iin hibir yerde adr kurdurmayarak 6 Eyll (8 Reb''l-evvelVde selefinin ordugh olan Selmin'e ulat. Byk bir dman ordusunun Raab (Yank Kale)'da toplanm, Budin'i, yhud Ustoni (s-tolni) - Belgrad' tehdd etmekte olduuna dir alman haber zerine, Hasan Paa Budin zerine yrd. Budin valilii eskiden Man-kr-kuu (Mangrkuu) Mehmed Paa'ya verilmiti. Serdrm Bu-din'e varmasndan nce Ustoni-Belgrad dman eline geti. hafta sonra Osmanl ve tmparator ordular Valans Gl'ne yakn UstoniBelgrad hisarlar altnda muharebeye giritiler 18. Kapoin rhiblerinden Brindli Loran eskiden Fransisken rahibi Kapistra-no'nn Belgrad mdfaasnda ve Dominiken papas Bartolome'nin Ikodra'da yapt gibi elinde ha, Hristiyan askerini cenge tevik etti. mparator ordusu, tabi mstahkem olan bir boazda mev-zlermiti. ilk gnlerde Mehmed Kethda, sadrzamn kendisine verdii segbn ve silhdarlarla Avusturya ordusuna zyit verdirdi. Lkin 15 Eyll'de Budin valisine haber vermeksizin dmana yapt hcumda, kendisi maktul oldu. Mangr-kuu (Mehmed Paa), imdada kotuysa da o da ldrlerek (ehd edilerek) muharebe kaybedildi 19. Ekim aynn 16'smda Avusturyallar Paluta'ya ekildiler ve buray tahkim ettiler. Sadrzam, boalan Budin belerbeiliini Rumeli belerbei Mehmed Paa'ya verdi. Hristiyanlar'dan harc tahsil etmeye memur olduu halde son muharebede bulunmu olan mverrih Peev, Pozaga'ya gnderildi 20. Sadrzam bundan sonra Kanije'yi muhasaradan kurtarmaya
Gnde bir aspero (ake)'den bin asperoya kadar raa alan bilcnde mteferrika ve avularla sirenin Macaristan'a mteveccihen hareket etmelerin! Hn eyledi. Venedik Mfin&sebetlert Hlsas, Temmuz 1601. 18 Naima, Ustonl - Belgrad'dan ki mil mesafede arka Boaz diyor, (istanbul basm, s. 2STde aka Boan denilmi. Dorusu Hammer'inki gibidir. Mtercim) 19 Hasanbe-zde, bu muharebenin kaybedilmesine sebebin, Budin valisiyle Mehmed Kethda arasndaki mnferet olduunu yazar; lkin muharebede bizzat bulunan Peevi, bu rivayeti reddeder. (Hasanbezade'nin Mehmed Ket* hud ile aralarnda mnferet olduunu beyn eyledii, Lala Mehmed Pa -a'dir. Peev, s- 239.) 20 Peev. bunu yle hikye eder: Ol k bu abd -i ciz Pozaga harcm olup Bdn'dan Htdmet! diye kdum ve serdra ba'n ahbr ile mektib gtrdm; lakin kar adamm gsne kard, min ba'd karadan gidilmee kaa-biliyet olmad. Sonra Tuna'nun buz zerinden gidilmek mihrkin mlhaza -syle gitdk. Her gn yiirmier otuzar kerre bargirlerimz aifmda buz k -nhrd ve ntlanmuz suya derlprdi; birer irakdr bun kra kra yzerler, ve giderlerdi. Sonra bandan ve arkasndan ekp tara tkanrduk. Bu
17

Sayfa

13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

gitti. Pdih, ordularnn hezimeti esnasnda, Cenb - Hakk'tan muzafferiyet dilemekle iktifa ederdi. Aridk Ferdinand 30.000 kii ile 21, Eyll balarnda Kani-je'yi muhasaraya almt. Bu kalenin bataklklar iinde bulunmas, taarruzu gletiriyordu. Muhafz Tiryak Hasan Paa, hem kahramanlk, hem de mhirne hilelerle dolu olan mdfaasndan dolay bu zamnm vekaayinmelerinde, seferin ba-kumandam Yemii Hasan Paa'dan fazla hret kazanmtr. Muhasara hafta devam ettikten sonra idi ki, Ustoni-Belgrad nnde telef olan Budin valisiyle Mehmed Kethud'nn balar, muhafzlarn cesaretini krmak iin dman tarafndan Kanije* istihkmlar zerine konuldu. Hasan Paa silh arkadalarn toplayarak, bu balarn iki paann balar olmadna onlar ikna etmeye alt ve mevkii savunmadaki kat' kararna onlar da itirak ettirdi. Hasan Paa diyordu ki: brahim Paa, Kanije'nin varidatn Medne-i Mnevvere-ye tahsis etmedike burasn alamamtr; (Hazret-i) Peygamber, Ravza- Mutahharas'na it olan bir ehrin kffr eline dmesine asla msade etmiyecektir. Bununla beraber dmanlar muhasaraya Peygamber'in doum gnnde balamadlar m? Bu hl onlarn muvaffakiyetini imknsz brakmyacak m? Hristiyanlarn kurmu olduklar krk iki topun te'srsiz kalmas ve hemen hibir zarar verememesi, sdk Mslmanlarn geceleri 'l eyledikleri Allah! sadlarndan baka bireye hami olunabilir mi? 22. Nihayet kendisi Kanije kumandanln almak zere sadrzamn orfelket ve musibet, ile onbo gnde Peuy'a geldk- Felekden neler ekdk, neler grdk! (s. 239. Mt) 21 NaimS, ftO-fKOT fcisi der. (stanbul bnsmnda, s. 255. altm bitriir. Ru defa da Avrupa'nn her tarafndan yardmclar geldii Nafm'dan anlalr. Hep Hal muharebesi!) 22 Hammer bu son fkray yanl anlamtr - Ilasan Paa'nm maksad Biz akamlan glbang ektiimiz vakit dmann btn toplarna ate vererek sesimizi basdrmaga almas bizden korktuunu gsterir demekti. Hasan Paa'nm nutkuna dir Nama'nn verdii ma'lmt udur : Ey Gaziler! Ma'l-munuzdur ki, dmen sizi kayrdndan dolay nasihat itmez (nk Mehmed Kethda ile Mangr -kuu'nun ban kaleye kar dikdikleri zaman Hasan Pa-a'nn indc bir adam olduundan bahisle, onunu szne uymayp te slim olmas yolunda nasihatler etmilerdi). O balara, dmenin yaygarasna ehemmiyet virmeyinz- Bunlar gsterdikleri balar gerek midr, yalan mdur? Kara Pene'yi gndrelim, sahih haberini getirir. Sahih old sretde biz kal'a-ya onlar in kapanmaduk; Pdh sa olsun! Bir edn kulna buyurms. olsa da onlar gibi olur. Bizim buraya kapanup sabit kadem olmamz dn-i islm uurna ve Hakk yolnadur. Amma kal'anun in'Allahu Tel alnmayacana br ka deJilm vardur: Biri budur ki brahim Paa bu kadar gn do-p alamaynca .Eer Hakk Tel fethi myesser iderse Medne-i Mnevvere'-ye vakf olsun!* didi; ba'dehu fethi myesser old. Mercdur ki Sultn Enbi -y'ya vakf olan dmene dmez. Bir de dmen rebi'l-evveln on ikinci gi-cesi gelp muhasara itdi; Server-i Enbiy'nn leme rahmet in geldii gice hrmetine mahsur olan mmeti dah rahmetinden behreyfib olacakdur. Bir delil de udur ki, her akam glbang- Muhammedi ekp Allah! Allah!-didimz vakit dnen krk iki pare. top birden ata r ki, .Kafada ne ok adam kapanmsdur- denilmesn! (s. 267- Metinde bundan sonra okunacak kular fkrasn Naim atmamtr. Mtercim.)

Sayfa

14

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

dughndan kp gelirken dman ordughndan kan bir sr saksaann kaleye ynelmi olduu halde, anszn ortaya kan bir takm kartallar tarafndan datlm olduunu grdn ve bunu Mslmanlarn gvurlara galebesi iin yanlmaz bir almet saymamann mmkn olamyacam ilve etti. Hasan Paa, harb hiyle-leri bakmndan maiyyetinde beli aas olarak bulunan Kara mer'den ve dmann durumunu aratrmada kulland Kara Peneden faal ekilde yardm grd. Hasan Paa esirleri, balar kesilmeye mahkm edip de gy dm edilmek emriyle Kara mer'e teslim ettii zaman, Kara mer, kendi haytn tehlikeye koyduunu syleyerek bunlar affeder ve kalenin ahvli hakknda yanl ma'lmtla Avusturya ordusuna gnderirdi. Bir gn Hasan Paa, hizmetinde bulunanlardan Macar'dan dnme Ken'n ve Handan is minde iki gencin dman tarafna getiini haber alnca, mparator ordusundan en son esir edilmi olanlara, gndermi olduu iki adamn Avusturya ordusuna vsl olup olmam olduklarm, birok kii yannda sordu, bunlardan birini de sadrzama bir mektup gndermek artyle affetti. Bu mektupta ise, iki gencin dmana yanl ma'lmt vermek zere firr eklinde gitmi olduklar yazl idi. Bu hiylenin muvaffakiyetle neticelenmesi tabi idi. Esr, mparator ordusuna dndnde elindeki mektubu teslim ettiinden, Hasan Paa bunlarn balarnn da mzraa saplanarak Paalarn balan yanna konulduunu byk bir zevkle grd. Baka bir defa da, kaleden gece yars sevin naralar iitildi. Kaleyi kuatanlarn hayret ve aknlna yolaan enlik topu atld; dmann eline gy sadrzama yazlm bir mektup dt ki, Hasan Paa, bunda gnderilen imdd ve mhimmatn geldiini haber veriyordu. Kendisini, koyuverdii esirler vstasiyle Aridk'e dost olmak zere gstermi olan mer Aa, Macarlar'in Avustur-yahlar'a kar tasavvur etmekte olduklar hyanetleri haber vermekte ve Hristiyan esirlere de Macarlar' pek fena bir hle uratacan sylemekte idi. mer Aa, istedii zaman alayabilmek iin dima yannda soan suyuyla slatlm bir mendil bulunduruyordu. Dier taraftan Tiryk Hasan Paa, Kara Pene vstasiyle sadrzama gnderdii mektuplarda durumun hakikatini ve hemen im- dd gndermesini istiyordu. Sadrzam, askerin birikmi tahsisatlarn verdikten sonra Kanije'ye ynelerek, ordunun homurdanmasna bakmyarak Siget'e kadar ilerledi. Sadrzamn yaklamas ve daha ziyde karla beraber souk ve don, Aridk' hemen geri dnmeye mecbur etti. Ric'at o kadar kark oldu ki, btn toplar ve eynm byk ksm terk edildi (18 Kasm 1601). Bu

Sayfa

15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

hl grlnce. mer Aa kaleden karak istihkmlarda bulduu dman kltan geirdi. Hasan Paa kendisine getirilen balara karlk ver mek zere, altn ve gm dolu bir kese ile Siget Kaps'nda bulunuyordu. Muslu Be ve mer Be kaanlar kovalyorlard. Hasan Paa Aridk'iin adrna gitti ki, burada bir taht, krmz kadifeli oniki sandalye, kymetli bir kalie vard 23. Kalenin kurtulmasndan dolay kaMe zerinde bir kran duas okuduktan sonra, taht kl darbesiyle ikiye blerek zerine oturdu; ondan sonra bolere, aalara taht etrafndaki oniki sandalyeye oturmalarn emrederek, kalenin mdfaasnda gstermi olduklar sebat ve metanetten dolay kendilerini tebrik etti. Sadrzam iin alkoymu olduu Aridk'n taht mstesna olmak zere, Avusturya ordusundaki eyann yamas iin askere ruhsat verdi 24. Dman tarafndan istihkmlarda 47 top braklmt; 14:000 tfek, o kadar kh'ink ve krk, gm evn, 10.000 adr, trampeteler, davullar, anlar, arabnlnr, her trl yiyecek eya gliblerin eline dt. 6.000 esir hendeklerde idam edilerek cesederi suya atld. Byk kapnn solundaki kule zerine atlm 18.000 ve sandaki kule zerine atlm 20.000 ve ordughda saklanlm 50.000 glle bulundu 25. Bu aralk sadrzam, k balarnda alan bu seferden dolay ord uda kan homurdanmalar yattrmak iin Siget'ten iklo/a ynelmiti. iklo'ta Kanije'nin kahraman mdfiini byk bir hrmetle ve cokunlukla kabul etti. tulu paalk (vezret rtbesi) tevcih ederek hil'at ve kymetli eyer vurulmu at verdi. M uslu Be'e Kstendil ve mer Be'e Peuy sancan verdi. Res-lkttb mhtedi Iys Efendi, Kanije'nin kurtuluuna dir Pdi-h'a bir arza kaleme ald. Toplar Siget'e ve oradan Drava ve Tuna nehirleriyle Belgrad'a nakledildi 26. Pdih, sadrzamn Kanije muhafzlar hakkndaki tevcihlerini kabul ettikten baka, gayet iltiftkr bir hatt- hmyn gnderdi. Bu hat, altn bir levhaya konulmu, levhaya bir
Nam. Hnsan Paa*nn 18-000 ba iin para dediini ve AridVn tahtnn mcevherlerle ssl olduunu yaznr; hu iki ifdenin kisi de mbalaaldr. 24 Nam'nin rivayeti byle deildir. Gece dman ordusuna gelen asker, gerek Aridk Ferdinandos'n otandan, gerek dier adrlnrdan birey almayp serdrn taksimini beklemijordi. Hasan Paa. ota, btn eysiyle ilk gelen yedi nefere balad. Nam. s. 286. (Mtercim). 25 Kalenin dou tarafnda bulunan Sigetvar kapsnn iki tarafndaki kulelere muhasara esnasnda ktib ve emin tyn olunup kapu yemininde olan kuleye onsekiz bin glle ve yesanndnki kulpye yiirn bin vp bundan mada ir d-varlara otuz bin rtSne ttrhp bak top dSneleri melrsdo kald; cmlesi tok -sanaltbin dnedr. diye habor verdiler. Nam, s. 2M- (Mtercim). 26 Nam'nm rivayetine gre bu toplardan n Aridk Fcrdinandos bir ka leyi rehin vererek alm olduundan top sahiplerinin dftvs zerine Papa kalesinin onlara verilmesine hkmetmi, ve bu hkmn icras kaabil olmad iin aralarna fitnp dmtr, s. 289. (Mtercim)
23

Sayfa

16

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

de altn zincir m bt edilmi ti, Kanije'-dek yenieri aasnn eskiden bu kalenin ftihi brahim Paa'ya it olup kale anahtarlanyle altn levha rabtediimi olan zincir bogaznda olduu halde akam sabah kaplar ap kapamas emr olunmutu. Bu garb imtiyazn Osmanl tarihinde baka misli yoktur 27. Pdih, seferin muvaffakiyetle neticelenmesinden dolay sadrzam, selefi brahim Paga'dan dul kalan Aye Sultn' nikahlamak suretiyle mkfatlandrd. Yenieri aasnn Hasan Paa'ya vekletiyle, 40.000 altn 28 zerine nikh akdedildi. Sultn Meh-med eski emr-i hru Nash Aa ki Yahudi Kira'nn katli mnsebetiyle, yenierilerin talebi zerine azledilmiti tebriki bildiren bir pdih nmesini Hasan Paa'ya ulatrd. Bu memuriyet zerine eski hizmetine iade edileceini md ederdi; lkin mbeyn-cilik (kapc-balk) rtbesiyle iktifaya mecbur oldu. Bununla beraber ileride kendisinin mhim vazifelerde istihdam olunduunu greceiz. Anadolu'da syanlar Bu aralk Anadolu'da ekyalk eden Karayazc, Kayseri'de b-rhm Paa'y1 bozmutu. brhm Paa, Sokollu (Hasan Paa) ile birlikte ha reket etmekle grevlendirilmiken, galibiyetin erefini kendine mletmek iin,
Sabk serdr brahim Paa'nn tyn ettii (yni fetih esnasnda mutd olduu gibi atebe-i ahaneye gnderdii) kale anahtarlarna taklan zincirin yanna bir kat altm zincir daha taklm ve turah emir suretini ihtiva eden altn bir levha rabtedmiti. bu emirde Kanije yenieri aalnda bulunan zabi tin o altm zincirli levhay boynuna asp dua ve sena ile kapy ap kapamas yazlyd. Nafm'dan telhis, s- 290Bundan anlalr ki, hatt- hmyn o levhaya yazlm deildir. bu hatt - hmyn ululanmaya deer vesikalardan olduu iin aada nakledilmitir: Elhamdli'Uah'uezi fazlna ala kesrin min ibdi'l-m'minto, ve fevzun aleyn mekaadin meslihi'lmslimn ve's-salte ve's-selmn al seyyde'l-mrselm- Amma ba'd, sen ki Kanije belerbeisi ihtiyar kulum ve mdebbir vezrm Hasan Paa'sm, bu si-i ferhunde-flde rehnmn-i kbl tevfk-i z'1-cell, mmeti Muhammede yaver olup, eylediim hdmet sdde -i ulyya arz ohnup, sa'y-i bfdiriun mekr ve nmun nk-i nmn defteri silkinde mestur olmdur; berhurdr olasn, sana vezret virdic, ve sennle mahsur olan kullanm, ki muktezy- tertib-i saltanat ile ma'nen oullarumdur, yzleri a ola! Melhuzdan ziyde abup can ve balarn dn uunna ve bizm yolunuzda diri itmediler, ve makdr - beer olan sa'y-i cem yirine getirp rah- Hakk'da azm almlar; bu te arasnda gah garik gh hark olmakdan perhiz eylemeyp bur ve bedende ta'yn ohnduklar mahallden ay -rimamlar; ve gh neberd-ghe kan kffn kanp ve cengcUerin krup yryi eyledklerinde cy - hen-pslann girizn, ve emvali ganlmi ri-zn eylemiler. Brk-Allahu fhm, bundan byle dahi senn szine rftm olup her ne hdmet teklif idersen edasna dikkat ve ihtimam zere olalarl Sana itaat ve inkyd zere olduklar benm nzy - hmynuma sebebdr. Bu pendnmemi gz kullarum muhzrnda okyup ma'ny- erifini anlara bdiresin. Sennle muhasarada olan kullanma vir -din virg cmle makbM hmynum olmdur. Cmlenzi Hak Tel Hazretlerine srcarladum Bu hatt'i hmynu Hasan Paa'nn dvnnda ap okuduklar zaman alamadk adam kalmadn Nam kaydeder, s. 291. (Mtercim). 28 istanbul basm. Nalm'da 4000'dir; s. 294; Hammer mi bir sfr ilave etti, yoksa burada m eksildi, bilinemez. (Mtercim).
27

Sayfa

17

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sokollu'y beklememiti. Karayazc bu galebeden sonra 30.000 kiiyle Elbistan yaknnda Sepedli 29 zerine yryerek, Sokollu ile cenge tututu. Muharebe bir gn sabahtan akama kadar devam etti. slerin te ikisi ve btn eyas harb meydnnda kald. Karayazc, ordusunun kl artklaryle, Karadeniz sahilinde eski anlar'n ikaametgh olan Canik Da-lar'na kat. Aras ok gemeksizin orada ld. Lkin kardei Deli Hasan kendisine halef oldu. Bunu tkben hverdi, Yular-kasd, Tavl nmnda kuvvetli ekya sergerdesi ortaya kt. Bunlar Karayazc'nm cesedini para para ettiler; reislerinin saygdeer na' Osmanllar tarafndan tahkir edilmesin diye Oziris'in cesedi hakknda Tifo'nun yapt gibi paralarn birbirinden uzak yerlere gmdler. Bunlar Canik Dalar'ndan karak, Diyrbekir'den Tokat'a Sokollu'nun eyasn nakletmekte olan arabalara saldrdlar, Tokat taraflarn yama ettiler; Paa'nn Cennet Ba adn verdii murassa ve mcevher kfelerini gasbettiler. Ondan sonra da isyann bymesi zerine Sokollu'nun snm bulunduu Tokat' muhasara ettiler. Pdih, bu vak'aardan endeye derek Diyrbekir vlsi Hadm Hsrev Paa'y Sokollu-zde Hasan Paa'nn yerine, ekyann tenkiline memur etti. Lkin kimse Hasan Paa'ya azlini tebli cr'e-tini gsteremedi. Bu haberi ilk getiren kapc-bay kati ile teh-dd ettii gibi, yine azlini haber vermeye gelmi olan kendi biraderini de huzurundan attrd. Tokat muhasaras, bir aydan beri srmekte olduu halde,,bir sabah iyi bir Trk niancs Hasan Paa'nn ber-mutd kap nnde oturduunu grerek tfeini boaltt. Hasan Paa, bykbabas gibi fec bir lmle irtihl eyledi. Bu vak'a ehrin dmesine yol at. siler Tokat' talan ettikten sonra Sokollu'nun haznelerini, kymetli kumalarn, kalielerini, silhlarn satarak 30 btn Anadolu'ya yayldlar. m, Haleb, Mara, askerlerini kumandas altna alarak Deli Hasan' tenkil etmek iin ilerlemi olan Husrev Paa'nm maiyyeti, kn yaklamas zerine dald gibi, Kk Asya'nn orta blgelerini korumak iin stanbul'dan Ktahya'ya gnderilmi olan vezir Hafz Ahmed Paa Anadolu Eyleti merkezinde gn akiler tarafndan mahsur kald. sler ancak iddetli bir ktan youn bir kardan dolay muhasaray kaldrmaya mecbur oldular.

18
Sayfa

stanbul matbuu Nam'da .Seyydli*dir. (Mtercim). (Ekya) Anadolu vilyetlerini grete gitdiler. Hasan Paa'nn emvalini yama efelikleri zaman nukm kalkan ile ve db ve ukay ve mtenevvi' kumalar hu zir' ile lp lediler. Nam, s. 296. (Mtercim).
29 30

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Akdeniz'de Mcadele Yine bu sene zarfnda Osmanllarn Rumeli'nde Macarlar ve Anadolu'da slerle muharebe ettikleri srada spanyollar, Maltak-lar, Floransallar Cezayir'i, Tunus'u, Mayna'y, stanky' vurmak zere donanmalarn birletirdiler. Andrea Doria ve Kordo'lu (Kur* tuba'l) Don Juan kumandasnda tspanyal, Romal, Floransal, Mal-tal 70 kadrga Cezayir sularnda grnp, fakat btn sahili silh altnda bulduklar iin herhangi bir hasar veremeksizin geri ekildiler. 50 yelkenden mrekkep bir donanma ile bunlarn hareketlerini gzetleyen Caala-zde italya sahillerini vurdu. 5 Malta kadrgas Lakonya'ya asker karmakta teki donanmadan ziyde muvaffakiyet grp Trhala Papasnn Rumlar'a kartt isyan hareketi sayesinde Neokastron (Paseva) ehrini anszn zabtetti. Yine o sralarda Floransa kadrgalar Trablus-Garb'llarn korsanlndan dolay intikam almak zere Lango (Istanky) adasn hasara urattlar. Dier taraftan Fransa dorudan doruya Bb- H-myn'a mracat edip Cezayirlilerin haydudluklaryle Fransz tacirlerinin dr olduu zayiat taleb etmesi zerine, Pdih, Cezayir belerbeine gasbedilen mallarn iade edilmesi iin emir verdi 31. Osmanl Devleti'nin yabanc bir devlete byle gasbedilen matlar iade etmesi,. Osmanl trihinde ilk defa grlmektedir. Mal-talar, ertesi sene Afrika sahillerinde Muhammediye ehrini zabt ve yama ederek, haklarn kendileri geri alm oldular 32. stolni-Belgrad, Budin Ve Pete Muhasaralar Yine bu 1602 senesi Afustos'unda (Muharrem 1010) sadrzam Ustoni Belgrad'i muhasara etti. Austos'un 29'uncu gn ki Mo-ha zaferinin ve Belgrad'n zabtnn sene-i devriyesidir Macaristan krallarnn tc giydikleri ve defn edildikleri yer olan bu ehir, ikinci defa olarak Osmanllarn eline
-Frence padiah der-i devlete mektb gnderp sabka Cezayir korsanlar Frane kavmine taaddl eylediklerini defet ile i'lm itmein mfiekked ahkm gdnderilp Cestyfrl mn ba'd Frane canibine dahi fi taarruz eyleme-yeler cy tenbth kmmufidi. Girfi mtenebbih olmayup evvelkiden ziyde rcAy&sn a ve biriggjntonnn dahi olundn kazaya defteriyle i'lm itmein defterin bir sureti gSnderp ahde muhalif vaz* eyledikleri in alnan mallan ber kimde ise bf-kusr ahvirilflp bu fesad eyleyenler ber kimler olur se Aman virineyp esedd-i siysetle haklarndan gelinmek zere tekrar hkm- erif gnderilmisldi-. Nalm, s. 296 ve 297. Mtercim32 Yni mtAd olan haksubklanndan birini daha yaptlar. (Mtercim).
31

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

geti. Ustoni-Belgrad'n Kale kumandan Kont zolani ve dier zabitler teslim artlan gereince tam bir serbestiyet iinde ekilip gideceklerken, sadrzam, bunlarn teslim olmalarnn kendi arzlaryle deil, muhafzlarn zorlamalanyle vuku bulduunu bahane ederek, kendilerini tevkif etti ve Belgrad'a gnderdi. Ondan sonra Yemii Hasan Paa Bu -din'e giderek Transilvanya'da Avusturya ba-kumandan Basta'nn emir-komutasndan km olan Moses Segeli'ye 33 yardm etmek zere Pete sahrasnda ordu kurdu. Ancak mparator ordusu Es-tergon karsnda Cierdelen (Jorj Anfeld) sahrasna gelip adrlarn kurmu olduundan ve toplarnn sads Osmanl ordughndan duyulduundan, Budin vlsi Kad-zde Al Paa ve ehrin kads Hbil Efendi, Macaristan'n en mhim kalelerinden olan bu mevkii, imparator ordusunun gayretleriyle drlmek tehlikesi mevcutken, Transilvanya (Erdel) zerine yrmenin ihtiyatl bir davran olmadn sadrzama arzettiler. Dier taraftan keif maksadyla gnderilen asker, dmann Budin zerine hareketi haberini -verdi Bununla beraber, tasavvurlarndan dolay vazgememek i'tiy-dnda olan Hasan Paa, mparator ordusunun bu hareketinin, kendiinin Transilvanya'ya girmesini nlemek maksadyle tertiblenmi bir hileden ibaret olduunu ve Uppa (Lipve)'y Yeno (Yanve)'yu zabtetmi olan Segeli'ye kuvvet vermek lzm geleceini iddia etti 34. Kendisine yaplan ihtarlar dinlemiyerek 5 byk top ile 100 sahra topunu alarak Solnok'a doru yrd; Teis nehrini geip, hareketinin beinci gn arvas'da ordu kurdu. Bu kasabada iken dmann bir duba kprs ile epel adasna 35 geip, oradan da Pete nne gelerek buraya taarruz edip ele geirmi olduunu ve Budin ehrini Viyana Kaps 36 ve Su Kaps cihetlerinden
Memleket-! Erdel'In Sigel Mzs-, Nalm. Sigel Mje* Pecev. (Mtercim) Dman taburu (yftni ordusu) Estergon mukabelesinde Clgerdelende idi. Her aksam asker-i slm Allah! Allah! didikleri gibi onlar da Yezu diye arrlar, ve ardndan top atarlard- Yez> Yes dimekdir. Dmann toplan sads Pete sahrasndan {gidilirdi. Bosna belerbei Kad-zde Ali Paa stoni-Belgrad'da yaralanm di; kendisini sal eli serdrn huzuruna naklettirdi; dvanda mevkl -i mahsusuna ikaame etdOer- Budin kads Hbil Efendi dah beraber di- .Dmann Yez toplan gidilirken Erdel'e gitmek mnsib defldr; sonra nedamet olunur- didilerse de sadrazam cErdel-ogla Tamvar eyletinden bu kadar kal'a alup Ldpve ve Yanve'yi zabt eyledi (Ham -mer burasn yanl anlamtr); yanna kalmamaldr. Dman taburunda ancak alt yedi bin kii vardur; bizi Erdel'e gdndermemek iin hile yapyorlar. Bir mahalle taarruza kudretleri yokdur. cevbn virdi. Al! Paa Sul -tnum, bu gioe benm casusum geldi; eskiden adamumdur; mu'temeddfir; dman seksen binden zivdedr, krk toplan vardur. Muradlan Budin'i mu-hsaradur. Bu szleri Hbil Efendi tescil Usun, eer hilaf karsa beni ldirinzN tfidi- Yemii and ve knd bir Arnavud oldundan sznden dnmedi. Rumili belerbei Mehmed Pasa Siz beni akna gndern; Filek ve Secan arkasma kadar gideyum! didli halde buna da rz virmeyp irlesi gn Sonlua gdi-. Natm ve Peevt. (Mtercim). 35 Pete'nin gneyindedir (Akdeniz anakkale Boaz gehdkrinden Refik Ata). 36 Natr.a'da Ova Kapus.dr. Bundan sonra zikr olunacak Su Kaps (Kepe-vid dahi bu simli zikr
33 34

Sayfa

20

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

muhasara altna alarak iddetle dmeye balad kt haberini ald. Sadrzam, Anadolu belerbei Nuh Paa kumandas altnda 2.000 svari gnderdi. Kendisi de Pete'ye doru o kadar sVatle dnd ki, drdnc gn oraya vard. Osmanllar Pete ile Kazlar Adas 37 arasnda dubalardan yaplm kpry top gl-leleriyle yktlar; karsnda Tuna te tarafnda Budin, mparator askeri tarafndan iddetle sktrlmakta olduu halde, bu suretle Pete de beri tarafta Osmanllar tarafndan kuatld. Osmanl orduunda o derecede ktlk vard ki/ bir kile dakik (un) 20 -22 dukaya, bir kile arpa 15 dukaya satlrd. Lkin Osmanllar Budn'den yiyecek aldlar. O vakit Mahmud Paa'mn 38 Ahrlar ile Tuna arasndaki mahalli ve Su Kaps'ndan nehre giden yolu muhafaza iin geen sene yaptrm olduu istihkmlarn faydas anlald. nk bunlar olmam olsa kayklar Osmanl ordughna emniyet altnda zahire gtremezlerdi. Belerbei Ali Paa, kad Hbil Efendi, Budin yenieri aas ehrin ktla dmemesi iin Mehmed Paa*y bir miktar yardmc kuvvetle brakarak sadrzamn kp gitmesini kendisinden rica ettiler. Sadrzam, muvafakat gstererek Budin'e 2.000 yenieri, cebeci, topu, bir frka gnll sokarak 2 Kasm 1602'de Keke-met, Petervaradin yoluyla Belgrad'a hareket etti. Mehmed Paa muhafzlarn cesaretini artrmak iin bir hurc hareketi yaptrd ve bundan tam bir muvaffakiyet saland. Bu hcum iin seilmi olan askerin nnde bulunan kad Hbil Efendi 80 yanda olmakla beraber kendi eliyle bir dman ldrd. Sleyman Paa'mn cd ettii patlamaya hazr bombalarda dolu flar dmann ortasna atlarak, bu yeni cd edilmi mermilerle birka yz kii telef edildi 39. Lkin mevsimin iddeti, mahsurlarn en kuvvetli yardmcs oldu. Srekli yamurlar Aridk Matyas' muhasaray kaldrmaya ve geri ekilmeye mecbur brakt (18 Kasm). Bataklkta brakt birka top, kaleye gtrld. Asker intizma son derece iddetle dikkat etmesiyle mruf olan Mehmed Paa, kahramanlk gsterenlere mkfat verdi; kendisi de nc vezirlik ile o makamn tahsisat verildiine dir bir bert ald.
olunmutur) baka olacaktr. (Mtercim) 37 Nalmfi, varak : 106. Peevt, varak: 239, Fezleke, varak : 96, Hasan be -zftde. varak: 106. stoouft, kitap: 33, (Bizim matb'tarda .Kzlar Adas- diye geer. Mtercim-) 38 Peev'nin tasrhinden anlalr ki, bu stihkmlar yaptran Peevfnin efendisi olan Mehmed Paa'dr; Nam'da Mehmed yerine Matend yazlm, ve Haraner ona aldanmstr. (Mtercim) 39 Div Sleyman Pasa. ihdas itdigi varul humbaralarm dman zerine yu -varlayup ilerine vardkda iinde olan timttr paralan nice bin dman krd Nalm, s. 204- (Mtercim)

Sayfa

21

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Krm Hantnn Peuy'da Klamas Belgrad*da Hasan Paa son iki seferde yokluu iddetle hissedilmi olan Krm Hn Gz Gira/n geldiin grd. Gz Giray, metbunun hizmetine vermesi lzm gelen yardm kuvvetlerinin bana gemekte gecikecek olursa o zaman mahbs veyhud mlteci sfatyle biri Rumeli'de dierleri Anadolu'da bulunan kardei Selmet Giray, Mehmed Giray* ahin Giray'dan birinin hanla tyin olunabilecei korkusuyla, Osmanl ordughna iltihak etmeye karar verdi. Sadrzam kendisini byk ihtiramlarla kabul etti. Tatarlara Siget, Kopani, Moha beldelerini, bizzat Hn'a da Pe-uy' klak tyin etti. Gz Giray, fena mevsimleri zevku sefa ile geirip, Fuzl'nin Beng Bade 40 manzumesine nazire olarak Kahve ve Bade nmyle bir iir tanzim eyledi 41 stanbul'da syan Aralk ay stanbul'da sipahiler isynyle iaretlendi. Biraz evvel, ulem, o vakit kaymakam bulunan Al Paa'ya verdikleri bir muhtrada sipahilerin intizamszlndan ve serkee hareketlerinden ikyet etmilerdi. Kaymakam bu hususta Pdih'a bir arz takdim etti; cevaben, bu durumdan hond olmayanlarn msterih olmalarn emreden bir hatt - hmyn kt. Bunun zerine si-phler, yeni karklklar karacaklar tehdidini ne srdklerinden, Sultn Mehmed bunlar yattrmak iin kaymakam Saati Hasan Paa'y Yedikule'de hapsedip yerine Gzelce Mahmd Paa'y tyin etmeye mecbur oldu. Mft Hoca S'deddn Efendi zde Mehmed Efendi azledildi ve yerine selefi Sun'ullah Efendi ikinci defa olarak bu en byk miyye hizmetine davet edildi (20 Receb 1011 -3 Ocak 1603). Sipahiler bu tvizlerle de hond olmayarak bir ayak dvnnda Anadolu ekyas hakknda kat' tedbrler alnmasn ta-leb ettiler. Bunlarn grltl talebleri zerine Pdih, Harem kapsna karak orada kurulan
Dresden'dek Nam nshasnn 158. s.'nde Fuzl'nin manzumesi Nk u Bed diye gsterilmitir. (stanbul matbu Nlm'da dah byle yanl ise de Baddh Fuzl'nin Beng Bade mnazaras, mehur ve Nk Bed manzumesi diye bir manzumesi bilinmediinden ve Kahve ve Bade mnazaras ancak Beng Bde.ye nazre olabileceinden, Nam'mn istinsah hatsna urad anlalr. Mte rcim) 41 (Beng Bade mnazarasn) yazd; amma biraderi Selamet Giray'dan emin olmayup dima efkrnda di, ve meclisinde zikri her br tekrar ohnurch. Bir defa Ahmed Aas ki Tatar ana kapu aas tfl*blr ederler Beni hlime komadun! Senn karamda tutub. basm, sar kz gibi bogadasam bu htradan kurulurduk- dldi. Natma, s. 305- (Mtercim)
40

Sayfa

22

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

tahta oturdu ve sipahilerin tyn ettirdikleri kaymakam ve mft ve ulemdan otuz kadar yannda bulunduu halde slerin taleblerini dinledi. Bunlarn balca reislerinden Hseyin Kalfa, Poyraz Osman, Ktib Cezm 42, vezrleri araya koymaksizn dorudan doruya Pdih'a bir arzhl 43 takdim ettiler ki, bunda, Anadolu'daki ekyalklardan ve byklerin irtikblarndan Devlet'in bana musallat olan felketleri cesurca tasvir ediyorlard. Diyorlard ki: Erzurum eyleti Gazanfer Paa'nm segbn ve levendlerinin elinde kalmtr; Sivas Alaca Atl'nn, s Ahmed'in elindedir; Ka-raman'da Deli Hasan isyan bayran kaldrmtr; Merzifon ve Kastamonu sancaklarn Kara Sad ve Uzun Hasan zabtetmitir. Bu karklklara son verilmek iin defalarca gnderilen serdrlar srekli olarak malb oldular. Bu hllere sebep ancak sipahi ve ak hadmlar aalaryle kapaas Gazanfer Aa, vezirler, zellikle drdnc vezr Trnak Hasan Paa, hakikati Pdih'a arzetmemi olan kaymakam Hasan Paa'dr. Bundan dolay ceza olarak bunlarn balar kesilmelidir. Asilerin cezalandrl Pdih grlty bastrmak iin Saati Hasan Paa'y Yedi-kule'den getirterek ikyetilerin yannda sorguya ekti. Hasan Paa, kendisi tarafndan takdim olunup Pdih tarafndan imzalanm olan arz tezkireeriyle, Anadolu ahvlini tamamen Pdih'a bildirmi olduunu isbt ederek, kendisi iin hazrlanm olan fec lmden kurtuldu 44. Trnak Hasan Paa, slerin karsnda (boynu vurulmak zere) diz ktrlm olduu halde, yenierilerin efaatiyle kurtuldu. Lkin sipahiler, mansblar harem vsi-tasyle satm olmakla itham edilen kzlar-aas Osman'n ve Anadolu'ya gnderilen askerin serdrhna Husrev Paa'y tyn ettirmi olmasn kendisi iin bir cinayet sayd k an kap-aas Gazanfer Aa'mn balarn stemekte srar gsterdiler. Pdih gzdesi olan sultnlarn (hnm sultnlar) ve zellikle Vlide-Sultn'n gizli mavirlerini kendi selmeti iin feda etmek zorunda kald. ki hadm aasnn balar celldn satn altnda yuvarland. Askerin bu suretle arzusu yerine g etirildikten sonra, zt- hne dvn erknn selmlayp hareme ekildi.
std- Azam'n (AbdBak Hftmid'in) Cezm!>si, ite bu trihi ahstr. M -terdra. Bunlar arahl vermi olmayp, bizzat Pdih'a arz-j hl etmilerdir. Nalm. Mtercim. 44 Yedi kule'den celb olunan Hasan Pasa, Valide Suttan ile kap -aas tarafndan telkki edildii evmtri beyn itdi> Ocak 1603 - Valide Sultan'n ktibesi kati olunarak dier kadn ile beraber deniz atnusdr. 9 Ocak 1603-Baslan kesilen sipahilerin reisine ve kendileriyle birlikte terk- hayt etmee arzke bir dervie? 22 ubat 1603, Venedik Mfeftsebetleti HUAu'ndan.
42 43

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Budin'de bulunan Lala Mehmed Paa'ya Macaristan'daki Osmanl ordular bakumandanl tevcih etmi olan sadrzam, sipahilerin bu hareketlerini haber alr almaz, Belgrad'dan stanbul'a hareket etmiti. Mft Sun'ullah Efendi'yi tekrar mftlie getirdiklerini Yagodina'da ve iki hadmaasnin dm edildiklerini Ni'de haber ald. Harmanl'da stanbul'a davet edildiini bildiren, biri P-dih'n, dieri Valide Sultn'n iki mektubu iki kapc-ba ile kendisine ulat. Edirne'de, sefer esnasnda maiyyetinden ayrlmam olan reslkttb Hasan Be-zde ile birlikte sonralar mft olan ehir kads Zekeriyy-zde Yahya Efendi'nin hanesinde kald. Kadran ile Silivri arasnda iken, stanbul'a gndermi olduu memur, (Sleymniye) evkaf mtevellsiyle beraber dnerek, ertesi sabah sipahilerin, geiine mni olabileceklerini ve Silivri yolunun baland kapya konulan muhafzlara giri esnasnda kendisinin muhafazas iin lzm gelen emirlerin verildiini bildirerek o gece stanbul'a girmesini ihtar ettiler (25 bn 1011-7 ubat 1603). Yemii Hasan Paa, sarayna varnca Pdih'a malmat verdi; ta-raf- ahaneden gelii tebrik olundu. O gece hasm olan kaymakam Mahmd. Paa ve iki kazasker ile kendi saraynda grt. .Bu devrenin ileri mzkere olunmak zere mftyi ertesi sabah bir mlakata armalarn ve ehre pek ge girdii iin kendisini ziyaret edememi olmasndan dolay teessflerini beyn etmelerini kazaskerlerden rica etti. Sabahleyin uzunca bir mddet mftden cevb beklediyse de, bir haber kmad. syanclarn reisleri afakla beraber mftye giderek Macaristan seferinin kt neticelenmesinden, Anadolu htillini bastrmak iin ald tedbrlerin yetersizliinden dolay sadrzamn katlinin meru olduuna dir bir fetva aldlar. Kaymakam Mahmd Paa, Pdih'a takdm ettii arz tezkiresinde bu fetvaya istind ederek eer sipahilerin mftnin fetvasyla hakl olduu belirtilen istekleri yerine getirilmezse zt- ahanenin pek byk bir tehlike iinde kalacan bildirdi. Mahmd Paa'mn tahriklerine muttali1 olmu olan sadrzam, Hasan Be-zde'ye bir telhs-i arz (arz tezkiresi) yazdrd ki, u mealde idi: Mahmd Paa, bu garez- fasidinin icras in zorba ekyasna otuz bin filori itasn taahhd eyledi. Eer msade bu-yurulur ise birka gne kadar lisna gelmiyecek a'zan- fesdta ikdamlar mukarrerdr. Mahmd Paa'mn telhisine cevb olarak Vezr-i azamdan sudur eyleyen umurun cmlesi bence ma'lmdur. Crmi zuhur iderse ben hakkndan gelebilirim; benmle vezrmarasna asker nin mdhele ider? Kardklarna rz&y-

Sayfa

24

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

hmynum yokdur diye iaret buyurulup gnderilmesinden sonra, kapclar kethdas kullarna hemen fermn- hmyn olmak gerekdr ki, bu gice varup bil-mehil Mahmd Paa'mn hakkndan gelp def-i fitne itsn. Eer bu kadar fitne ile nasl mukabele mmkindr? diye sul buyurulur ise yenieri taifesini bu bendeleri kendime tah -vl eylemimdr. 45. Mahmud Paann dam Pdih, Mahmd Paa'nn o gece idamn emreden bir hatt- hmyn kard. Kapclar kethdas Kaasm Aa'y fetva ile ona dir Mahmd Paa'nn telhisini sadrzama vermeye ve Mahmd Paa'y ldrmeye memur etti. Mahmd Paa kama resini bulmu olduundan kapclar kethdas, memuriyetinin ancak birinci ksmn yerine getirebildi. Sadrzam tehlikede olduunu bildiinden, saraynn kapsn duvarla rdrp, brhm Paa'dan dul kalan ve kendisine namzed edilmi bulunan sultnn odasna bitiik bir odaya kapand. Sultnn yanma gidemezdi, nk henz zifaf olmamt. sler, Hasan Paa'nn sarayn kuatarak hcuma hazrlandlar. Gurbdan sonra Hasan Paa tebdl-i kyafetle mahremlerinden yalnz iki kiiyi alarak kapdan kp yenieri aasna iltica etti. nzivghnda res Hasan Be-zde'yi ararak bir arz tezkiresi yazdrd ki, u fkray da iine alyordu: Mft Sun'ullah Efendi zorbalarla aktan aa ittifak etmitir; yeeni eleb-zde zerlerine serdr tyn olunan Sinan Paa-zde vezir Mehmed Paa'y azl ettirmek iin Anadolu ekyasndan otuz bin altn almtr. Yenierilerin Sipahilerin syann Bastrmas Yenierilerin, mftnin damn ve hi olmazsa Rodos'a srlmesini alenen taleb ettiklerini beyn ederek, yerine Eb'l -Meymin Mustafa Efendi gibi dil ve Allah'dan korkar bir adamn tyinini istiyorlard 46. Hasan Be-zde btn gece vezirlere, eyhlere, ulemya, cebeci ve topu aalarna, tersane reislerine mektuplar yazarak, gne doarken btn
Bu tezkirenin me, Nam'dan naklolunmutur. (Mtercim) Halbuki Mahmd Pasa, sadrzamn dm hakknda Eb'l-Meynstn Mustfa Efendi'nin yazd kd da Pdih'a takdim etmi ve bu kd sadrzama verilmek zere Kaasam Aa'ya 't Duyurulmutu. Kaasmt Ata, dier kfigd-lan verdii srada bocas bulunan Mustafa Efendi'nin kdn uurmutur. (Mtercim).
45 46

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

silhl adamlaryla yenieri aasnn saray karsnda Sleymniye Cmi-i erifi hariminde hazr bulunmalarm, Pdih'a mecbur olduklar itaat nmna, taleb etti. Sadrzam, sabah namazn yenieri aasnn imamna uyarak kld. Yenieriler Sleymniye avlusuna toplannca sadrzam, aa ile birlikte camiin kapsna kan merdivenin en yukardaki basamanda durarak, yksek sesle bir hatt- hmyn okudu: Siz ki yenieri kullarumsiz, berhurdr olasz; ni'metm sizlere hell ola! b' kiram ve ecdd- izmum zemnlarndan bu na gelince sizden hyanet ve habaset ve hilf- rz hareket sdr ol-mamdur. Dima rzy- erfmi gzliyerek vezr-i 'zama muin olup zorba ekyasnn haklarndan gelinmesine imdd ve ikdam ey-leyesiz! Benm duy- hayrum ve hsn-i tevecchm siznle ber-berdr 47. Zorba-Balarn Cezalandrlmas Yenieriler, pdihn irdesine itaatlerini alklaryle gsterdiler; ondan sonra zten sadrzamn kendisiyle mzkere etmi bulunduu aalan vstasyle mftnin azlini istediler. Hasan Paa Ale'r-re's ve'l-ayn! (Ba ve gz zerine) diye cevb vererek hemen ulem ve vezirleri umm bir meclise davet etti. Gelmemk isteyen Caala, avu-ba vstasyle cebren getirildi. Zorbalarn listesi yapld. Tmar ve zeametlerinin kaldrlmasna dir emirler yazld 48. Yenierilerden birka aa At Meydan'nda Arslanhne yaknnda toplanm olan sipahilere gnderilerek zorba-baslarn tes-lm edilmesini, aksi takdirde iddetli bir cezay beklemelerini ihtar ettiler. Sipahiler kimseyi vermiyeceklerini sylediler. O aralk iki kapc-ba mftnin azlini ve yerine Mustafa Efendi'nin tyinini bildiren pdih irdesini getirdiler. Sadrzam mftlie tyn olunduunu Mustafa Efendiye hitaben ve alenen bildirerek, kendisini tebrik etti. Mustafa Efendi, Rumeli kazaskerinin alt tarafnda oturduu cihetle sadrzamn szn pek iyi anlayamam olduundan, sadrzam kalkp irde-i seniyyeyi ifhm ve musfaha ettikten sonra, kolundan tutarak kazaskerler arasndan ekti ve vezirlerin st tarafnda mftlik makamna oturttu. Mustafa Efendi, ulemnn tebrklerine karlk verdikten sonra sadrzam, fitne tahrikilerini teslim etmekten imtina edenler hakknda
47 48

Sayfa

26

Bu hatt hmyn meali Natm'dan alnmtr. (Mtercim) Bu yoldaki emirlere Mrd-i timart denildii Natn'dan anlalyor. {Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

er* hkmn ne olduunu Pdih nmna sordu. Yeni mft, bunlarn kayttan dlmesinin meru olduunu beyn etti. Sadrzam mftnin bu cevbn sipahilere bildirmek ve Itat etmek hususunda ekimser davrandklar takdirde hizmetten karlp defterlerinin yaklacan ve nayak olanlarn balarnn kesileceini bildirerek tehdd etmek zere, s tanbul muhafazasnda asker zabitlerini sipahilere gnderdi. Bunlar gittikten sonra Hasan Paa, kapc-balar gzden geirerek Dvud Aa'y (sonralar Sultn Osman'n ehdetinde sadrzam idi) .ard. Yanma krk kii alarak mft Sun'ullah Efen-di'yi Rodos'a gitmek zere gemiye bindirmesini kulana syledi. Kapc-ba Hamza Be ile defterdar Murd Efendi'y*. firr kaymakam Mahmd Paa'nn. saray ve mallarn mhrlemeye memur ederek, yenieri zabitlerine de ehir kaplarn kapamalarn emretti. Yenieri aas Ferhd Aa ata bindi; acemiolanlarn, topular, cebecileri alp nne gelen sipahileri datarak, zorbalarn balca karargh olan Darbhne yaknndaki Kurunlu Han boaltt. Ertesi gn (28 Ocak 1603) (Cuma Hasan Paa, dvnda vezirlerin, ulemnn, aalarn tebriklerini kabul etti. leden sonra zorba-ba-lardan Poyraz Osman ile kz Mehmed sadrzamn huzuruna getirildi. Sadrzamn e3ki silh arkada olan Poyraz Osman crm-n nedamet iinde ikrar etti. Ancak mfti Sun'ullah Efendi'nin te-vkine ve bu fitnenin karlmas in ortaya koyulan 30.000 altndan hissedar olmak maksadyle bu ie giritiini syledi. Yalnz, bir ltuf olmak zere kadnlar gibi boulmayp klla ldrlmesini istedi 49. Sadrzam iki zorba-bay saraya gnderdi. Bunlar Pdih'n
Mtercimin Notu: Poyraz Osman'n sadrzam ile grmesi hususunda Nal -mfi'nn ifdesi telhisen sudur: Sadrzam: Osman Be, biz sana seferde bu kadar iltifat ettik; mansib. terakk, harlk verdik. Nin dmanlarmzla ttifak ettin? Paa I Benim curm&n zr kabul eder birey deildir. Yalnz kemli hsannzdan rica ederim ki, beni kadnlar gibi kemend ile bodurmayp kl le ldrnz! Allah esirgesin! Senin gibi bir yiit hi ldrlr m? (Sadrzam bunu sammi deil, Poyraz' ifal iin sylyordu) Hussiyle ki seni kendi hline brakmamlardr; lkin erbb - fesada tbi' olmaa sebeb ne idi? Hele burasn syle! istanbul'a geldiim zaman ben bunlardan ekinmek stedim; Ktfb Cez -m! ve bakalar bama p (p) .Osman Be! Bu i olmu bitmitir. eyhlislm, vezirler, kazaskerler, erkn ve kber bizimle beraberdir. Sen karmazsan zarar grrsn! derlerdi. Bir gn mfti Sun'ullah Efendi'nin mkellef bil ziyafetine gtrdler. Zorbalarla birlemem orada vuku buldu. Yine ihtilt etmedim (karmadm). Sonra Mahmd Paga beni ard: .Osman Be! Cumhura muhalefetin mnas yoktur; hususa ki yoldalara otuzbiu filori hazrland; ondan da mahrum kalrsn! dedi. Sz buraya gelince sadrzam'n, mfti Eb'l-Meymn Mustafa Efendi'nn bu iin iinde olup oknaduu sormasiyla Poyraz yemin ederek : O tekilerden ziyade alyordu dedi. Poyrazn szleri l*vK3jnf kurtarmak maksadiyledir, bunun iin taraamiyle itimada syn deildir.
49

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

huzurunda i'tirf ettiler. Doru sylediklerine mkfat olmak zere, balar kesilmekle yetinildi. Tahrikilerden dier de ayn akbete uradlar. Cezm, kaplar kapanm olmasna ramen, kendisini tbut iinde skdar'a naklettirerek kamaya muvaffak oldu. Lkin dalardan getii srada hizmetkrlar kendisini ldrp yanndaki birka bin altn aldlar. Mfti Sun'ullah Efendi ve kaymakam paa Bezirgan Camii yanndaki hankaahda gizlenerek orada emniyet ve yardm bulmulard 50. Bu defa sipahilerin isyan, anlatld ekilde, yenieriler tarafndan bastrlm ve bu durum iki asker arasnda sonu gelmez bir husmet brakmtr 51. O zamana kadar hakl olarak isyana kar iddet gstermi olan sadrzam, zorbalarn perian olmalarn ahs garezlerine vesile saymt. Bir gn huzr- ghneden karken, Trnak Hasan Paa'y yakalattrarak idamn emretti 52 . Saati Hasan Paa'y Trabzon'a srdrd. Sabk kaymakam Hadm Hasan Paa'y Yedikule'ye habsetti. Birka defa Caala'y da 53 dm etmek istediyse de, Pdih izin vermedi. Bunun zerine sadrzam fkelenerek bir hafta dvna gelmedi. Gndelik iler Cerrah Mehmed Paa ile res Hamza Be-zde tarafndan grlrd. Yemii Hasan Paa, d sebeplerini kendisi hazrlad; Pdi-h'n iltifat ettii kimselere ve hatt kendisinin en iyi dostlarna ehemmiyet vermemeye balad. Nihayet mftlie kendisinin getirmi olduu Eb'lMeymin, yenieri aas Ferhd Aa, Rzye H-tun'un olu Mustafa Paa, kzlar-aas Abdrrezzk Aa kendisinden yz evirdiler; hatt husmet gsterdiler. Sadrzam ile yenieri aasnn birbirine husmetleri u vak'a-dan kt:
Nam'nn rivayetine gre hankaaha iltica eden yalnz kaymakam Gzelce Mahmd Pasa'dr : Sft zeyne girp Zencirl Serv semtinde mteraevvn-dan Hac Husrev Beg'in yapd cami ki Bzergn Camii dimekle mehurdur civarnda hankaahda rif-i bi'llah eyh Ramazn hazretlerine iltica eylemi; talebkrlar varup mtebih olmala seilmedii ma'rfdur. c 1, s. 321, Naraa. (Mtercim) 51 Sadr- 'zacs, Atmeydn'nda altnet-i sdmn olarak 100 kurbn kesdirmis, haytnn selmetinden ve sipahilerin tenkiyle husule gelen meserretinden dolay yenierilere 20.000 attun va'd etmisdir. ubat 1603, Venedik Hulsas. 52 Hasan Paa keml- gururundan sevmediklerini cz' bahane ile ldirir old. Ezcmle bir gice yenieri aalndan kma Ali Aa'y sebebslz bodrd - Tr-naksz'n crra-i ma'm olmakszn idam da irtesi gn vuku buld. O za-ann Azm-zde Haleti Efendi u kt'ay syledi: Aceb olmaz bu rz- matem ia Kerbel'dan eer dlnilse jedd Ne Alt kald, ne Hasan, ne Hseyn Bir Yezd itdi cmlesini ehld! (Nam, s. 322- Mtercim) 53 Zorbalarla mittefikdir diyerek- Nam'dan (Mtercim).
50

Sayfa

28

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Ferhd Aa, Hafz Ahmed Paa'nn mallarm sattrd zaman hazne nmna mzayedede hazr bulunan defterdar Boae-zde, bu trl msaderelerin aa vstasyle deil, mliye vsta-syle icras lzm geleceini iddia etti. Ferhd Aa ise tn'Allah yaknda senin de, seni gnderenin de emvalini mzayede edeceim cevbn verdi. Defterdar bu szleri bir kat daha iddetlendirerek sadrzama nakl etti. Birka gn sonra sadrzam, aa le beraber bulunarak: tn'Allah seni yaknda bir sancak beliine 54 gitmeye mecbur edeyim dedi. Hasan Paa'nn bu yolda dier szleri ar gururu herkesi kendisinden nefret ettirmiti. Dmanlar ittifak ederek Pdih'a ve Vilde Sultn'a sadrzamn kt muamelesini tafsltyle sylediler. Zt- hne Hasan Paa'nn bildirilen hallerinin doru olup olmadn ulemdan tezkirelerle sordu. Bundan haberdr olmu olan sadrzam mftye, ne cevp verdiini sordu; Gayri vki'dir diyerek cevb verildiini bildirdi. Lkin Hasan Paa hatt- erfi taleb edince mft Zy* ettim dedi. te bu srada aralarndaki gizli husmet alen bir ekil ald. Mft, yenieri aas, kzlaraas sadrzam Valide Sultn ile II. Mehmed'in gznden drmek iin ellerinden geleni yaptlar. Hasan Paa'nn Valide Sultn' uzaklatrmak niyetinde olduunu, vaadler ve bol paralar harcayarak yenierileri kendi tarafna kazanm bulunduunu, eer mhr-i hmyn taleb olunacak olursa vermiyeceini sylediler. Bu telkinle r, Valide ile Pdih nezdinde tammiyle kabul grd. Bir gn III. Mehmed syan vukuunda iltica etmek zere, ehrin hrici mahallelerinin nihyetinde Valide Sultn'n yaptrm olduu Dvudpaa saraynda iken sadrzam bz mstacel iler iin huzura kabuln istedi 55. Dvn gn arz etmek zere beklemesi hakknda verilen cevp, iltifattan dmesinin iaretiydi. 4 Ekim 1603 (27 Reb''1-hir 1012) ki bir dvn gn idi ilk nce yenieri aas huzura kabul olundu. Ondan sonra kazaskerler, vezrler kabul olunup, en sonra sadrzam girdi. Her vakit Pdih ile uzun mddet mlakat ederken, bu defa birka dakikadan ziyde durmad. Hasan Paa Valide Sultn'a kd yazmakla megulken akam yaklat ve akam namazm kld srada, kapc-ba Trk Ahmed azledildiine dir bir hatt- hmyn getirdi. Derhl haremi sultana ait olan Stlce'deki baheye gitti.
Sadrzam Yanya beliine muhtc ideym demi. Anlalan Yanya'nn tahsisat pek az mS. Fakat bu mkletneyi sadrzam Ferhd Aa le deil, bundan sonra isn gelecek yenieri aas Kaasm Aa ile yapmtr. (Mtercim) 55 Pdih, Valide Sultn'n itidan korkusuna ve onun tavsiyesine mebni Dvudpaa yaknnda bir saray in etdirdi. Ocak, 1601, Venedik Hlsas*
54

Sayfa

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Yenieriler sadrzamn azledildiini duyunca alenen ayaklandlar. Aalarn hanesinde hapsederek mft ve kazaskerlere Hasan Paa'y yerinde braktrmalarn, aksi takdirde evlerini yama edip yakacaklarn sylediler. Yenieri aas, sadret kaymakamlna tyin olunan Cerrah Mehmed Paa'ya snmaya muvaffak olmutu. Yenieri aal Trk Ahmed Aa?ya verilerek, yenieri aas Kaasm Aa'ya vezirlik verildi. Asl Bosna'dan olup mehur Malkovi (Malko) hanedanndan olan Msr vlsi Yavuz Al Paa, Devlet'in en yksek mevkiine getirildi. Yenierilerin isyan, yeni aalarnn ve yeni zabitlerinin mdahalesiyle bastrld. On gn sonra tav-ler Stlce'ye giderek Hasan' Sultn'n diresinden 56 ekip kardlar ve Handan Aa Bahesi'nde bodular 57. Anadolu Ve Macaristan'da silerin Cezalandrlmas Reis Yazc-zde Hamza (eskiden Miel'in elisi Dimo'ya Ordu'dan stanbul'a kadar refakat eden zttr) Yemii Hasan'n ulemya verilen bertlar iin harc almasna sebep olmasndan dolay azledildi: Hamza, byk fedkrlklarla habse girmekten kurtulduy-sa da, memuriyeti ktib Mim elebi'ye verildi. Mft, Cerrah Meh-med Paa'nn nkris ile mall olmas sebebiyle devlet ilerini tevkii (mhrdar; zel kalem mdr) vstasyle grdrdn; hlbuki kaymakam vazifelerinin vekil ile deil, asil tarafndan yerine getirilmesi gerekeceini arzetti. Yenieri aas Kaasm Paa o mevkie getirildi. Kaasm, mft ile uyuarak ilerin idaresini eline ald (8 Cumde'1-uhr 1012 - 13 Kasm 1603). Yeni sadrzamn Mir sr'dan gelmekte olduu haber alnarak mhr-i hmyn Kll Dilsiz ile gnderildi.
Sultn'n odasnn musandrasnda bulup dar kardlar. Nain. 337- (Mtercim) Yemdi'nin fdmna ol hasnaah mevth trih drlmtr. Sun'ullah Efendi'nin dncd olan Ganl-zde Yemici'nin garezine uradndan, u beyti tercl'-i bend ittihz ederek bir nazm sylemitir : Hasan'n azli hasen, katli dah mstahsen ie trih n'ola katli Yemii ahsen (1012) Natm'nn imlarna ve PeevTnin (istanbul basm, s. 256) tasrihine gre, Yemii Hasan Paa, Yenieriler'in mft Sun'ullah Efendi'yi hilfet koltuuna oturtmak niyetinde bulunduunu arzetmiti. Poyraz Osman'n syledii durumlar ve bilhassa 30.000 filori hep bu maksad te'yid eder; ybud Poyraz'a yle sylettirilmitir. m. Mehmede bir kere bu vehim telkin edilince, bakalarndan dah bhelenmesi tabi idi. Bundan dolay Hasan Paa, Sun'ullah Efendi iin kazd kuyuya dmtr - Birgn Hasan Paa, huzr- hmyna girdii zaman nakka Hasan Aa'ya dar kmasn iaret etmi, ve nakka tereddd ettiinden Hasan Paa kendisini saraydan ihrc ettirmiti. Hlbuki Nakka'n kmay irde -i seniyye (pdih irdesine) mebni idi (Nam, s- 323). Bu vak'a da gsterir ki, Pdih Hasan Paa'dan phelenmistir. Sun'ullah Efend'nin yle bir tasavvurda bulunmas kafi delillere yakn olmad gibi, byle bir fikir, tedbrden ve gumll dnmekten mahrum olan Yemii hakknda ise, bsbtn uzak bir ihtimldir. (M tercim)
56 57

Sayfa

30

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Yavuz Al Paa, Msr eyletinde Pr Be'i brakarak bir asker birlikle Suriye ve Anadolu'dan geti. Btn sefer boyunca idamlarla, dier iddetli tedbrlerle iddete dellet eden nmna liykatini isbt etti. am valisinin isyan hlinde bulunan askerini itaat ettirmek iin, tehdd etmesi kfi geldi. Adana'da s-yi bozuk olduundan, zorbalardan bir takmnn balarn, bir takmnn da ellerini kestirdi. Konya'ya girdiinde, istikbline gelmi olan Husrev, Piyle, brhm, bostancba Al Paa'lara o taraflar zulmleriyle bzr etmi olduklar cihetle ar bir cezaya uramamak iin ehirden kmalarn emretti. Gurgur nmnda bir aki ki elinde tamak mu'td olan odundan yaplm topuzu getii ehirlerin duvarna akarak arlnca para isterdi 58 Akehir'de Yavuz* Al'ye itaat gsterdi. Gurgur, Yavuz'un zengisini perken, sadrzamn bir iaretiyle ba uuruldu. Anadolu'da balca ekya reisi olan Karayazc'nn kardei Deli Hasan, yedi ay evvel kethdas ahvirdi'yi stanbul'a gnderip Trnak-ba Hseyin 59 vstasyle affa n olduktan baka isyanna kefaret olmak zere Hristiyanlar'a kar muharebe etmek iin Bosna valiliini elde etmeye muvaffak olmutu. Maiyyetnden 400 kii gnde dokuz ake ile Pdih'm svari muhafzlar arasna kaydedildiler 60. Deli Hasan Gelibolu'ya varnca Orhan'n olu Sleyman Paa'nn kabrinde otuz kurban kesti 61. Onbin kiiye varan ordusu garib kyafetli her trl ahslardan mrekkebdi. Bir takm yar plak olup boyunlarnda, boazlarnda, hamailler tlsmlar vard. Bir takmnn da, kadnlar gibi, uzun ve dalgal salar olduu halde, ellerinde uzunca beyaz bez paralar bulunan karglar ve zengilerinde hamail ve deve kemikleri aslmt 62. Daha Akdeniz Boaz (anakkale) 'n gemeden, Anadolu'dan getikleri katilerle, haydutluklarla leme duyurmulard. Edirne'ye, Filibe'ye, Sofya'ya giderken de vahce alkanlklarndan bir ey deitirmediler. Deli Hasan, sek Kprs'nden k Belgrad'da karm ve bu senenin Macaristan seferini am olan serdr Lala Mehmed Paa ordusuna iltihk etti. Krm Hn, Deli Hasan'n arkasna taklm olan bu ismi n-mlm kalabal grnce, onlarla ayn sancak altnda
Bu topuz yzbin kuru arlnda idi. (Bereket versin ki, o vakit henz banknot yoktu! Mtercim) Turnac-ba, Trnakba deil. (Mtercim) 60 Ulfeciyn- yemn ve gureby- yemin ve yesra ilhak olund. Natm, s> 325. (Mtercim) 61 Ast Hasan, Asya'dan Gelibolu'ya getiinde Sleyman'n trbesinde otuz kurban kesti-. Venedik Mttnfisebetlerf, 11 Temmuz 1603. 62 Bu ky&fetde dny dural bir asker daha grlmi deil, Jckninn zengisine bir deve ardelesi aslm, kimi* r plak. Arkasnda ikier dizi hamail gibi ziller dizilmi, kimi ryan ve kaba ba (ba ak), kkninn banda zent (?) kiminn baldr plak ve ellerinde birer karg mzrak; ucunda iki kar bez parasndan bayrak.. Peev. c. 2, s. 271 (Mtercim)
58 59

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

harbetmekten imtina etti. Serasker, kendisinin akrabasndan ve mahremlerinden mverrih Peev ile defterdar Ek-meki-zde'yi Hn'a gnderdiyse de te'sri olmad. Kardei Selmet Giray, Mehraed Giray, ahin Giray Anadolu'da ekya ile birlikte cenk etmi, ve bunlar Bb- Hmyndan affa nail olmu olmakla beraber Hn sz dinlemiyerek Krm'a dnd (30 Zilka'de 1012 - 11 Mays 1603). Ser-asker ile Deli Hasan, dmann zahire koymaya alt Pete zerine. yrdler. Osmanllarca mparator ordusu arasnda vuku bulan iddetli bir muharebede Dervi Paa ile Anadolu ekyasndan 6.000 kii harb meydnnda kald (27 Eyll); Kasm'm 6'-smda vukua gelen baka bir muharebede dman tarafndan yzlerce Heydk (Haydut) ldrld. Mevsimin ilerlemesi mecbur olarak asker harekt ara verdiinden Lala Mehmed, Budin'in mdfaasn Rumeli beleibei Murd Paa'ya ve sek'in mdfaasn Bosna Vlsi Deli Hasan'a brakt; Anadolu askerini yurdlarna dnmek zere terhis ederek kendisi de Belgrad'a ekildi. ehzade Mahmud'un dam Bir taraftan Anadolu isynlaryle, Macaristan muhrebesiyle kana bulanan bu sene, bir taraftan da Pdih'm bir ehzadesini l -drmesiyle lekedr olmutur. Sava taraftar dnceleriyle tannan bir delikanl olup kendisinden pek byk eyler md edilmekte olan ehzade Mahmd, birka defa babasndan Anadolu ekyas zerine gnderilmesini istemiti. Bu taleb ve bir de bir eyhin eh-zde'ye yaknda tahta kacam haber verdiine dir kzlaraas-nn ifdesi, Sultn Mahmd'un felketine sebep oldu. ehzadenin validesi, eyh, onlarla mttefik olmalarndan bhelenilen adamlar hapsedildi ve bir ay sonra ortadan kaldrldlar 63. htimal ki Nedadi ailesinden olduu iin, Nadal (Nadajl) denilen mderris Sar Abdurrahmn Sleyman zamanndaki Kaabz gibi dvnda katle mahkm oldu. Bu husustaki hkm kazasker Ah-zde ve Es'ad Efendiler verdiler. Trnak Hasan Paa'nn bu hkmn sebeplerini sormas zerine,
Mverrih Peev sadrzam Hafz Ahmed Paa'dan, Hafz Ahmed Paa Sultn Ahmed'den nakleder ki : Celliler'in isyan. Kzl Paga'nn tuyan vezirler tarafndan pdih- merhuma (III. Mehmed'e) ism' olunduka pek mteellim olur, yemekden imekden kesilir idi - Sultn Mahmd bu hlleri grdke Pdihum, beni gndr; askere serdr olaym, hepsinn hakkndan geleym> dirdi. Sultn Ahmed rivayet ediyor ki : Ben byle szler sylememesini ihtar ederdm; lkin fart- hamiyyeti cihetiyle fidesi olmazd-Peev Amma ehzademin idam Pdih in mteymen o lmayup kendisinin de mteakiben vefat etdiini. yazar. 19 kardeini ldrm olan m. Mehmed, cinayetlerinin zincirini olunun kanyla tamamlamasn gerekirdi. (Mtercimin Notu).
63

Sayfa

32

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Es'ad Efendi u tezkireyi yazmt: Benim sultnm, Nadajl hususu sul buyurulmu; byle zndk grmedim; har u ner ve cennet ve cehennemi ve sevb ve, ikaa -b bi'1klliyye inkr edip Uveleysellez halaku's-semavti veTrarz bekaadr nass kermine ne dersin? dedim; Kaadirdir, lkin vukua gelmez, dedi, Bu krhneye zevat yokdur dersin Yevme tebeddli'1 -arze... nassna ne dersin dedim. Tevili ve tevcihi vardr, murad, yine bu ne'ede olan ahvldir dedi. Yevme yeknun nse ke'1-firi'l-mebss... ne demekdir? dediimde Dalar gibi adamlar lemde pern olurlar demekdir. dedi. Dah ok nuss- kaviyye ile bhe-i reesini (kt phesini) izle ve hakka imle kasd eyledik. Mecal olmad. Bu mertebe zndkdr; kusr- aklnda egeri bhe yok, feemm dire-i teklfden hri olacak kadar mecnn deil idi; zu'munca hayl idre-i bahs eyledi. Mecnn te'vl-i nussa kaadir olmaz; zmdkn ise ba'de'1-ahz tevbesi makbul olmayp bil-te'hr katli vcib olmala erM erf mucibince katline hkm olundu. Hazretiniz hzr olsanz, kendi elinizle katlederdiniz, Kendi zu'm - fsidince dny belsndan hals oldu. Mslimn dah elinden ve dn -i slm dilinden hals buldu. 64. ran le Sulhun Bozulmas Bosna Vlsi Hasan Paa askerinin mahvna hid olan 1593 senesi, Osmanl trihinde Bozgun senesi, 1600 senesi ise tuyan (isyan) senesi 65 diye mruftur. Payitahttaki sipahilerin ve Anadolu'daki Haova firarilerinin isyanna, rn hududunda kan yeni bir isyan eklenmi, bu da iki komu hkmet arasnda harbin patlak vermesine sebebiyet yermitir. h Abbs'n, Osmanl Devleti ile mnsebetlerinin kesilmesini tevik maksadyle Avrupa'nn balca saraylarna gnderdii memurlar biraz daha muvaffak olsalard, ran aleyhine hasmne hareketler belki bir iki sene nce balard. h'n gnderdii Hasan ve Antuan erli nmnda bir ngiliz btn Avrupa'y dolap efendilerinden Fransa Kral'na, Venedik Docuna, mparatorca, Toskana Grandukas'na, Papa'ya mektuplar gtrm ve
Bu tezkire Nam'da (s- 328) ve Ktib eleb'nn Fezleke'sinde (st. basm, s. 184) bulunmaktadr ve oradan aynen alnmtr. Nadajh Abdurrahmn, stanbul'da Behrm Kethda Medresesi'nde .hri pyesiyle mderris idi. Mtercim. 65 Bin on fld sli ki sene-i bagi eli mualleledir Nairo, s. 340. BagU kelimesi ebcd hesab iyle 1012 senesini gsterir. (Mtercim.)
64

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

kendilerini Trkler aleyhine bir muharebe iin sktrm idiler. mparator, h'a Zalokmeni'li (veya Zalvekmeni'-li) Etiyen (Stefan) Kaka nmnda birini gndermiti. Kaka, yolda lm ve bir seyahatname brakm ve bu eser ktibi Yabelli Jorj Tektander tarafndan bize ulatrlmtr 66. Harbin ln edilmesinden sonra birbirini mtekib zafernme -lerle Fransa ve Almanya saraylarna gnderilen ran sefareti 67, ncekilerden daha fazla bir eye nail olamadlar. Harbin ilk kvlcm Tebriz'de ortaya kt; bu ehirdeki Osmanl muhafzlar her trl intizam kaaidelerini unutarak Azerbaycan' ve Krd h-kuh olu Selms Hkimi Gz Be'in memleketini yamaya koyuldular. Gz Be, h Abbs'm yanna kat. h buna, hn unvnyle kavuk, kl, kemer 68 verdi. Tebriz ve Nahcvn askerleri birleerek Krd Gz'yi Karm-Yark adl kalesinde kuattlar ve oradan attlar 69 . Gz, ikinci defa olarak h Abbas'a snd. h birka bin svari ile birka gnde sfahan'dan Tebriz'e gitti. Erdebl Hn Zlfekaar da birka bin kiiyle h'n ordusuna iltihak etti. Sofyn ky yaknnda, 22 Reb'I -hir 28 Eyll 1603'-de bir muharebede Acemlerin sayca okluundan dolay Osmanllar malb oldular 70. Demirci-olu'nun malbiyeti bu bozgunlua yol amt. Sabk Nahcivn belerbei Mahmd ve Ahsha belerbei Hall Paalar maktuller arasnda bulundular; Tebriz v-lsi Al Paa o kadar kahramanlk gsterdi ki, h Abbs bile parlak bir ekilde takdir etti 71. Osmanllardn malbiyeti Tebriz'in dmesine sebep oldu. Lkin yirmi gn muhasaradan sonra teslim oldu (15 Cumde'1-ul -21 Ekim). 25 Ekim'de h Abbas Tebriz'den Nahcivn ve Revn'a' yneldi. Bu vak'alar zerine Kasab Hac, doum yeri olan Erdubad ehrini, era
Attenburg'da baslmtr, 1610. mparatorun cevbnda (imparatorluk ve Kraliyet K-tkhnesi Elyazmalar, Nu: 329) bu sefaret hakknda u szler grlr: Quad ad Nos Serenitas Vestra lega-tum misit, Zeinelchanbeg sane quam libenter mittimus. Cum in expeditione prioris V. Serenitatis legeti Zeinel-chanbegi versaremur, supervenit alterejusdem legatus Ahmetkulibeg, Retulit quoque legati. Ve Trklerin kazandklar galebeleri sevinle haber alm idi. Nostri in itinere mortul (Kakasch) famulus (Tectander de la Ja-bel) quam humaniter a Ste. Va exceptus fuerit, quam se ipsam in communem hostem animatam ostenderit, quod Nobis gratum et jucundum fuit Cum Sts Vrae legatus Hasanbeg, quem ad Franciae regem misit, huc iter eo tempere haberet, quo alli duo ejusdem legati rediis-sent, eadem illum humanitate qua reliquos duos accepi, donec conjunctim demitterantur. Burada Zeynel Be, Ahmed Kul Be, Hasan Be nmnda Acem elisin den bahsedilmektedir. Bu eliler, Malkolm dah mstesna olmad halde, hibir Avrupal mverrihe ma'lm deildir. 68 Tc ve T ve kemer. Nalm, s. 342. Mtercim. 69 Br haftalk muhasaradan sonra kaleyi muhasara edenlerin (yni Osmanlt -lar'n) ellerinden kurtarmann imknszln anlayan Gazi Be, evld ve iyilini terk ederek duvarn stnden kendini atp h'a kotu ve ftn ve hizftn (de kalka) Horasan'a gitti.. Nam'dan, s. 343. Mtercim. 70 Sofyn yaknnda Ezbent (Eznit?) mevkii, ranllar 15 -000. bizimkiler 1500. Nalm, s. 344. Mtercim71 Alt Paa nihayet esir obnudu< Kaburgas Kaln nmnda biri de altm dman ldrd: Acemler p ehld ettiler. Nata*. (Mtercim.)
66 67

Sayfa

34

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sultn da Culfa, Olinca, Civn-r beldelerini Osrnan-hla'dan alm idiler 72. Lkin Van Valisi erif Paa Ordubad' zabt ve Kasab Hac'y ele geirdi. Bununla beraber h'n Nahcivn ve Revn hakkndaki tasavvurlar btn Osmanl askerinin Revn'a toplanmasn gerektirmiti. Nahcvn'n duvar topraktan ve istihkmlar zayf olduundan terkedilmesi zarur grld. Revn'n ise Ara nehrinin gemedii taraf 500 zira* uzunluunda bir du varla evrilerek, bunun inatnda o kadar sr'at gsterildi ki, h gelmeden bitti. Abbs, Revn valisine gnderdii bir mektupta birok tafra-furuluklar ederek Nahcvn'n teslimiyet gstermesinden dolay iftihar etmekte ve Revn'n zabtn da olmu bitmi bir ey addederek, k, henz Osmanllar'n elinde bulunan Gence ve Ka-raba'da karacan yazmakta idi. erif Paa, bir cevp vermeksizin bu mektubu stanbul'a gnderdi, civar eyletlerden de imdd istediyse de, alamad. 6 Kasm (11 Cumdel'uhr 1012)'de yars Tlnek yhud Gk Tolak demlen takmdan olmak zere alt bin Acem ve bir miktar Krd'den mrekkeb olan dman ordusu Revn nnde grnd. Gz'nin kardei Seyfeddn, daha nce Osmanllar tarafndan kendisine belik verilmi olan eyh Haydar, Nahcivn fethinde Osmanl askerleri ile beraber bulunan Aleddn Be, Mak hkimi Mustafa Be, Elekird Bei Kl Be, bu taraftan te tarafa kaan Ber-kd Bei Ferruhrz Be, Zeynel Be, Krdler'le birlikte rn h'nn emri altnda ceng ediyorlard. h Abbs adrn Mihnet Tepesi denilen tepenin zerine kurdurdu. Revn valisinin yardm istemek iin Van valisine gndermi olduu ulak urail*de Acem-ler'in eline dmt. h, bu adamn yanna Osmanllarla mzkereye girimek zere Molla Yah'y katarak gndermi ve ele geen mektubun arkasna da u szleri yazarak Molla'ya vermiti: Tedbr-i aibenizi Cenb- Hakk mbarek itsin! Bu fikr-i f-sidden vaz geiniz. Size muavenet muhaldir. Btn ahl-i memleket bana muhlefetden vazgeerek ars- mutavaat itmilerdir. Bu kdn ele gemesi de buna dellet ider. Bundan sonra mektub da gnderemezsiniz; kal'ay teslimden baka selmet resi yokdur. hurc hareketinde 73 Acemler'i malb etmi olan erf Paa, h'n lfazanlna ehemmiyet vermeyip Yah'y Osmanl Sayfa

Bizin tarihlerde -ulha ve Alnca dr. Cvanr (Civnr) aynendir. M -terekeFezleke, varak 117 ve 118. Natm. 3. 187. Bu hcumun birincisi 12 Cura -del-uhr (18 Kasm), ikincisi 17 Cumdel-uhr, ncs de birka gn sonra bir cuma ertesi gn vuku bulmutur.
72 73

35

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

mverrihlerinin tbiri vehile ahmaka yakan cevb ile 74, yni skt ile iade eyledi. Kendisine ehemmiyet vermek isteyen Yahi, h'n mektubu h'n mhr ile mhrlenmi ve vezirler tarafndan imzalanm olmad iin cevbsz kalm olduunu efendisine sylediinden vezir ile ran'da mu'temed'd-devle denilen nazr ve koruc-ba (h'n muhafz askerleri kumandan) tarafndan imzalanm ikinci bir mektup verildi. Bunda h, erf Paa'ya derhl teslm olmasn ihtar ediyordu. Vl, cevap yerine gemek zere, Yah'ya u szleri syledi: Kalenin her tana bizden bir ba gitmedike, kzlba balarndan da kuleler yaplmadka Revn') n fethi muhaldir. Yahi dnerken, muhafzlardan birka askerin eline geerek hanerle ldrlmtr. Revn ve Trabzon valilerinin arzalar h Abbs ile musalehann kesilmesini, Tebrz ve Nahcvn'n kaybedilmesini, Tebriz ve Ahsha valilerinin harb meydannda kaldn, Tebrz vlsinin esr olduunu stanbul'a bildirmesi zerine kaymakam Sinan Paa, vezirler ve ulemy byk bir meclise toplayarak burada, Trabzon'da srgn bulunan Saati Hasan Paa, rn seferi ordusuna serasker tyn edildi. Sultan III. Mehmed Han'n kthal Birka gn sonra (18 Receb 1012 - 22 Aralk 1603- pdih vefat etti. Ellibe gn onc& bir dervi, saraya dnn grerek o gnden ellibe gn sonra byk bir felkete urayacan haber vermi olduundan, ihtiml ki bu khinne haberin vehimli mizacna iddetle te'sr etmesi, lmn ta'cl etmitir 75. , Mehmed'in halasnn kocas olup defa sadrazamlk makamnda bulunan Si3'vu Paa 76 ve kocasnn anszn alnp ldrlmesi mrnn ksalmasna yol aan hemiresi Aye Sultn kendisinden az nce vefat etmi idiler.

Cevftbul-ahmak skt; cevb- afmak- hmgist.. Bunun Trke bir narfri de vardr: Yanan hakkndan sar gelir. Mtercim. 75 Cumfide'l-ul'nm 22'inci pazar ertesi gn Sultn Mehmed- SHs saraya giderken bir meczb rast gelp Elli alt gn sonra bir hdise-i aztme zuhur edecekdir; gaafil olma, pdihm! diye feryd etmi di. Receb'in ondfr-dOncti pazar gnfl rtihftl eyledi. Nafcnft'dan, c 1, s. 36576 Fedeke ve Venedik elisi raporu Siyvug Paa vefat etti, pdihn eni tesi idi, defa sadrette bulunmutur. Kasm 1602, Venedik Mnsebetleri Hlsaa.
74

Sayfa

36

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

III. Mehmed Devrine Dir Mlahazalar Eri ve Kanije fetihlerinden dolay devrinin irlerinin med -dahhklaryle Sultn II. Mehmed asrna benzettikleri III. Mehmed asr deerlendirmesini bile tarafsz biri nazarnda, Osmanl saltanatnn knt devresinin baladn gsterir. Hakkaten Devlet'in eskiden beri car olan nizmlarnn srekli olarak bozulmas ve vilyetlerde olduu gibi orduda isyan fikrinin yaylmas, Devlet'i, dik bir izmihlal uurumuna drmekten baka bir netice veremezdi. III. Murd zamannda Sokollu'nun vefatnda zlme tohumlar grlmeye balan msa da, bunlar III. Mehmed zamannda zararl meyveler vermilerdir. Ceng ve cidal dadaa iinde dima bir hayt ve istirahat temennisinde bulunan II. Murd fetihleriye, olu II. Mehmed'in Osmanl kudretini te'ss edecei esaslar hazrlam ise III. Murd DevletUn kanunlarnn esslarn ihll etmekle asker ve mlk isyanlara geni bir yol am ve bu hl olu III. Mehmed zamannda Devlet binasnn kmeye balamasna sebep olmutur. II. Murd ve II. Mehmed, Sleyman'la kyaslannca, hanedanlarnn en byk hkmdarlar olmadklar gibi, III. Murd ve III. Mehmed de kendileriyle haleflerinin bzlar ve zellikle III. Mehmed'in olu ve ikinci halefi olup hepsinden ziyde teessfe yn bir halde bulunan Mustafa arasnda bir mukayese yaplnca bu hkmdarlarn en fenalar deildirler. II. Mehmed'in vezr-i azamla r olan Bosna ve Arboz ftihi Mahmd Paa, Kamn-nme sahibi Karamanl Mehmed Paa, Devlet'in saadeti eref ve istihkakn efendileriyle birlikte nasl paylam iseler III. Mehmed'in sadrzamlar ve bilhassa Haova muharebesi firarilerine kar ifrat derecedeki iddetiyle Anadolu'da ilk isyh tohumunu atm olan Ca-ala ve yenierilerle sipahiler arasnda nifak ateini yakan Yemii Hasan, idarenin her ubesine giren zlmeye sebep olmakta efendilerine itirak etmilerdir. Osmanl inhitatnn mverrihi Ko Be, bu zaman timr, zeamet ve askerlik uslnde en byk gediklerin ald bir zaman olmak zere gstererek, Eri fethinin vukuu trihi olan 1005 Hicr senesine de Devlet'in kanunlarnn essnn en ziyde ihlline vs'at verilmi bir zaman olmak zere iaret eder. 1005 (1596)'den evvel harb zaman, karmaya mecbur olduklar adamlar gn zarfnda toplayabilmek ve on gn zarfnda harekete hazr bulunabilmek iin timr ve zeamet sahipleri kendi arazlerinde ikaamete mecbur idiler; 1000'den 100.000 akeye kadar olan timr ve zeametler, dima memleketin belerbei tarafndan tevcih olunup saray buna

Sayfa

37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

mdhale etmez, timr ve zeamet sahipleri kendilerinden ikyete her. sebebiyet verdike azl olunurdu. M-beyndlerin arpalklar ve sultnlarn rt ve terlik paralan (pa-maklk) hibir zaman bir ahs iin senelik 9.999 akeyi gemez, timr ve zeametler hibir zaman arpalk ve pamakhk olmak zere verilemezdi. Hibir mabeyne i, ktib, mteferrika, avu asker hiz metlerden muaf tutulmu deildi. Timrlar, zeametler, ancak iki zeamet ve on timr sahibinin ehdetiyle nesebini isbt eden si-ph evldna verilirdi. Cceler, dilsizler, sarayn ve haremin dier hademesi hibir vakit timr ve zeamet alamazlard. Fakat timar-hlara onda bir ake olmak zere terakk verilirdi. Bir muharebede fevkalde hizmet grenlerden, yni dmandan onbe ba kesenden bakas zeamet alamazd. Vk Yemii Hasan Paa, sadrazaml zamannda timr ve zeametler hakknda umm bir yoklama yaptrd. Lkin yoklama stanbul'da ve Edirne'de yaplp her timr ve zeametin bulunduu eylette icra olunmad iin, bundan hibir netce kmad ve saraydan timr ve zeamet tevchi usl devam etti. Bu suretle kaaide-ler hilfna verilen timr ve zeametler sepet timr ve zeametleri diye isimlendirildi 77. Vezr-i zam Sinan Paa, 1594 senesinde ki III. Mehmed'in tahta kt senedir alt bln, baka bir tbirle sanca- erf ve zt- ahaneye mahss svr muhafzlarn nizmlarn altst etti. Bu na kadar cereyan eden terakk uslne muhalif olarak rikb muhafzlarn tekil eden neferleri sadece sene bu hizmette bulunduklar iin blklere kaydetti; 1598 senesinde ulemnn silsilesini dzenleyen usln, en alt dereceden en yksek dereceye kadar olan kadlarn nasl tyn edileceini belirleyen maddeler ta-mmiyle bozuldu. 1598 senesinden evvel bir tlib, baka bir tbirle shte (talebe) dhil ve hri medreselerinden birinde yhud Semniye'de (II. Mehmed'in camii etrafndaki medresede) d n i menci bulunup da mud sfatyle mlzimlie hak kazandn sbt etmedike mlzimlik alamazd. Sonralar mlzimlik alenen satlr oldu. Voyvodalar, subalar 10.000 akeye mlzimlik satn alp bu suretle tahsilde bulunmakszn mderris ve kad oldular. Her gn ziyadelemekte olan harb gereleri vergileriyle sikke deerinin dmesi de bu yolsuzluklara eklendi.

38
Sayfa

Berlin Kraliyet Ktphanesi'nde Ko Beg Risalesi, nu : 18, varak : 28; Ve nedik sefirinin raporu: Sipahileri gnden gne cretlerini artrp 12.009 kimseden gayr meru surette mutasarrf oMuklapt "Budln tmarlarnn kaldrlmas hakknda mftden bir fetva aldklar gibi, camilere girebilmek in de byk rezaletlerle msade aldlar- Venedik Mnsebetleri Hlasas, 1601 - Timrlar yeniden tanzim ve tensik olundu; sadrzam, gerek pdiha, gerek slre ibret olmak zere kendi Umarlarndan feragat etti. Ocak 1604.
77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

En gaddrne vergilerden biri avarz adn alan vergidir ki, her on hne donanmada hizmet etmek zere bir adam vermitir 78. Lkin bu vergi sonra para ile denmitir 79. Hristiyan kiliseleri de bununla mkellef tutulmak istenildii halde Venedik balyosunun mdhalesi zerine kurtulabilmilerdir 80 . Aymyyt vergileri on hanede bir kile arpa ve budaya ve hne bana bir koyuna karlm olduu halde, tahsli kaa-bil olmayp onbe hanede bir lee ve hne bana bir koyuna indirilmitir. Sikke o kadar bozuldu ki, bir duka 130 ve bir guru. 80 ake tutard. Sikkenin byle bozulmasna sebep olduu haksz olarak zannedilen terakk ile ilgili israflara mn olmak iin bz emirler iln olunmutur ki, avularn gmten topuz, eyer ve balk; srmal kadfeden kay kullanmalarnn yasaklanmas bu cmledendir. Bir mddet sonra duka 160 ve guru 110 akeye karld. Hlbuki hkmet sandklar dukay 110 ve guru 60 akeden ziyde almazlard. Yemii Hasan, yeniden sikke bastrd ki, bu iml edilen sikkenin gerek deerine gre dukann kymeti 220 akeden 120 akeye dp, guruun kymeti de 80 ake olmak zere tyn olundu. O srada arbn yasaklanmas hakknda yeni bir emir karld. III. Mehmed'in ahsiyeti, Devrinin irleri limleri, Fakihleri, eyhleri Sultn Mehmed, ne byk babas Selm gibi ikiye, ne de babas Murd gibi afyona mbtel idi; bu husustaki slm hkmlerin muhafazasna ok ehemmiyet verirdi. Muntazaman gnde be defa namaz klar ve her ne vakit Peygamber'in ad anlsa ayaa kalkard 81. Ancak bu takva sahiplerine yarar muameleler ve-zr-i zamlarndan n 82 ldrmesine, tahta ktnda 19 kardeinin ve vefatndan az nce bir olunun dm iin emir vermesine mni olmad. Selefleri gibi tanzim ettii gazellerde Adl mah -

Avarz resmi her on haneden bir adam ahnakdan ftretdir. Bfin mahaller bundan mstesna olduu gibi Caala kendisine terettb eden nukdfin nakden vermekde muhayyerdir* (Kendisi kapdn pasa olduundan olmaldr), Venedik Mnsebetleri Hlasas, Arahk 1601. 79 Avarz resminin nakden fs mecaz olup Caala'nm memurlar deil, zarar kendilerine it olmak zere kadlar tarafndan tahsil olunacakdr., 1602. 80 Trkler, kiliselerin haneler gibi angarye te'diyesine mecbur olduunu iddia ederler; bununla beraber Venedik balyosu onlarn muaf tutulmasna muvaffak oldu. Temmuz 1601. 81 Pdih merhum vakur ve edb ve vech ve mehb, sultn slih, bid, cmi -i roehsin ve mehnd, seh ve kerim, eir-i dniyye riyetine begyet mecid ve s'l, eraM erfe ahkmn mer' hkaan-i l-n idi. Evkaat- hamsede cemate mdvemet snnet-i seniyyeleri ve hazret- Resl- Ekrem Sallallah Aleyhi ve Sellem'in nm- erifleri yd olunduka kyam det i nearzyyeleri idi- Natm, c 1, s. 366. Mtercim, 82 Ferfd Paa, Hadm Hasan Paa, Yemii Hasan Paa.
78

Sayfa

39

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

lasn almtr 83 ki, bugn saltanat tahtnda oturmakta olan Sultn Mahmud'un (T. Ma hm u d olup, mverrihin zaman kasdedili-yor) mahlasdr. III, Mehmed'in iire temayln talebesinin clusundan az evvel vefat eden Nevl 84 ile biraderinin emri mucibince bodurulurken iir syleyerek haytna son veren bedbaht ehzade Mustafa'nn hocas olup en iyi Osmanl irlerinden olan Nev' 85 terbiye edip gelitirmilerdir. NevTnin Semniye medreselerinde ders verdii sralarda bu medreselerde ondrt ir bulunuyordu ki, o zamana kadar ve ondan sonra hibir vakit bu kadar iir erbabnn birletii grlmemitir. Sultn Mehmed asrnn en byk fakhleri mft Eb'1-Mey-mn Mustafa 86 ve kazasker Ah-zde 87'dir. Her ikisi de fkha dir kitblar te'lf etmi ve Ah-zde Halm mahlasyle iirler yazmtr. Byk denilen Eb'l-Meymin Mustafa Efendi'ye mukabil Kk Mft nvfln verilen Mustafa 88 isminde bir fa-kh Ahlku's-Saltana adl siys bir eser yazmtr. Necb ve kadm Tjemmm-i Dr denilen Arab aileye mensup olan Takyyeddn bin Abdlkaadir Hanef fakhlerinin tercme -i hallerinden baka Sa'li-b'nin Yetime yni Tek nci nmyle mruf olan eserini ksaltt ve Arab'daki emsallerine uygun bir mecmua tertb etmitir 89. Krm' Osmanl Devleti'ne balayan gl mnsebetten dolay bz Tatar ulems stanbul'a gelmi ve bunlardan brhm Efendi 90 Nr yetine yazd tefsri Sultn Murd'n adna yazm ve Kefeli Hseyin 91 Hfz'n Dvn' zerine bir Fal-nme yazmtr. Birok erhler yazm olan Molla Abdurraf 92 ve
Ecdd- kirmlar gibi gh! iir dirler. ve Adi! tahallus iderlerdi.. Nafm. Mtercim. 1003 (1594)'de vefat eden Nevl, mm Gazzl'nin Kimyay Sadet'ini tercme etmi olduu gibi Aristo'nun Polttlkasm Ferruh-nme- ismiyle tercme etmitir. (Franszca nshada -Nevyidenilmesi hatdr. Dorusu bizim yazdmz gibidir. At'nn zeylinde (c 2, s. 390) yazh tercme -i hlinde >hn-i ni'met-i devleti Osmniyye'den Nevle-bend-i tnell olan fah-ru'1-roeval Nevlt Efendi. denilmitir. Mtercim. 85 1007 (1596)'de vefat etmi olan Nev't birok eser brakmtr ki, isimleri Riyazi ve At'nin terackn - ahvllerinde ve Kb eleb'nln Fezleke'sinde yazldr. (Att'nin pederidir; tercme-i hli At'nin zeylinde (c. 2, s. 418-427) tafsltyle yazldr. smi Yahya'dr. Nev' ve At, her ikisi de pek ok yazmlardr Mtercim} 86 1015 (1606)'da vefat etmitir. At'de ve Fezleke'de tercme -i hli vardr. 87 1013 (I604)'de vefat etmitir. At'ye baknz. 88 Kk Mustafa, l. 1004 (1595); At'ye baknz. 89 Takyeddn bin AbdGlkaadir, (Tencmlm -i Dr sahbe- kirmdandr. Takl-yeddin Gazze'de domu ve Msr unvnyle mruftur. Tabakat-i Haneflye'si Araba'dan tercme edilmi olup Anadolu limleri dah dhil edilmitir. At, c 2, s. 408. Mtercim) 90 Tatar brahim, l. 1001 (1593) 91 Hseyin Kefevt. l1010 (1601) (Kur'n- Kerm'den, LisnT gayb olan Dt-vn- Hfz'dan ve bakalarndan fal karanlarn rastladklar garb ahvli toplayp cem* edip Fal-n&me yazmtr. Msikide dah std idi. At. Mtercim.) 92 Molla Abdurraf. 51. 1009 (1600).
83 84

Sayfa

40

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Mehmed bin Gnemi 93 Makrz'nin byk Msr trihini tercme eden Cemlzdeyi 94, Ta'Kkaat sahibi Molla Ensr'yi 95 ilm-i hey'etten 96 (astronomi) birok eser yazm olan Kavalalzde'yi saray ta-bb ve mneccimi Bakkal-zde'yi de zikretmemiz lzm gelir. Molla Osman 97 ve Bosna'da doup Siget'te vefat eden eyh Al Dede siys messeseler vaz edenler ve mhim keiflerde bulunan zevatn tercme-i hallerini ihtiva eden Evil adl kitaplar yazmlardr. Meyhden de bilhassa u ztlar yd etmeliyiz: eyh Emr Vaiz ki, Pdih'n Macaristan seferine bizzat gitmesi lzumunu ifde eden iddetli nutkuyla mrufumuz olmu, ve devlet byklerinin ktlklerini sayp dkd iin defalarca istanbul'dan uzaklatrlmtr. Galata Mevlevhnesi postnini eyh smail ki, Mesneviyi yedi cild hlinde erh etmitir. eyh-i Muazzam emseddn-i Sivs ki, mm- zam Eb Hanfe'nin Mehmid'ine dir bir manzume yazm ve askere teviklerde bulunmak suretiyle Eri seferinde hizmette bulunmutur. Bir de eyh Hseyin Kemhan ki, Kresti (Haova) muharebesi meydnnda kalmtr. Sultan I. Ahmed'in Clusu III. Mehmed'in irtihlinin ertesi sabah ki bu mhim hdiseye dir dgarda henz hibir haber yaylmamt kaymakam ve-zr Kaasm Paa ile dier vezirler, dvnda toplanmak zere bulunduklar halde kapclar kethdas mutd olduu zere bir ipekli kuma iine konulmu bir hatt hmyn ile kageldi. Kaymakam hatt okumak istediyse de muvaffak olamadndan kethdaya: Bu okunmaz yazy sana kim verdi? diye sordu, ve Bu pdihn yazs deil. dedi. Kethda: Beni arm olan kap-aasndan aldm cevbn verdi. Kaymakam paa hatt- hmynu reslkttb Hasanbe-zde'ye verdi; res efendi hatt yalnz Kaasm Paa iitebilecek bir sesle okudu. Hatt- erifte unlar yazlyd:
Mehmed bin Ganem. 51. 1004 (1595). Ceml!-zde. 61- 1010 (1601). 95 Molla Ensrt. l. 1009 (1600) 96 Kavalalt-zde, l. 1010 (1601). 97 Molla Osman, fil. 1012 (1603). Kanun! Sleyman'n bir halasnn olu di.
93 94

Sayfa

41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sen ki Kaasm Paa'sn, babam Allah emriyle vefat eyledi ve ben taht - saltanata clus eyledm; ehri muhkem zabt eyleyesin, bir fesd olursa senn ban keserem. Kaymakam paa, bu garb hattan hayrete derek neye karar vereceini bilemiyordu. Nihayet kzlar-aasma u kd yazd: Bu abd-i zafe bir hatt- erf getrdiler; asln bilemedk; yohsa garez bizi imtihan mdur yhud bir murd yiri mi vardur? Def-i tibhe buyurasz. 98 . Kapclar kethdas akabinde dnerek kaymakam saraya gtrd. Sarayda Sultn Mehmed'in iki olunun by olan Sultn Ahmed 99 bir taht zerine oturmu, etrafn endern memurlar kuatrag idi. Kaymakam mft'ye avu-ba vstasyle hemen bir tezkire gnderdii gibi, defin hazrlklarnn grlmesi saray mmr-basna ait olduundan ona da emirlerini bildirdi. Bir taraftan da btn dvn azalar saraya davet olundu. Sarayn i kaps nne bir taht kurulmu olduu halde, kimse sebebini renememiti. Mft e vezirler toplannca, dvn ile saray arasndaki avludan geerek yeni kurulan tahtn etrafna dizildiler. Birdenbire, haremin i kaps (bb's-sade ad verilen kap) ald; bana siyah dlbend (gemle) giymi 14 yanda bir ocuk ortaya karak, iki tarafna selm verip tahta kt. Bu manzara zerine avular sevin ve tebrik vzeleri izhr ettiler. Mft, kaymakam, vezirler, kazaskerler, yenieri ve dier asker

(1012 Recebinin onsekizinci gn) Kaasm Pasa salt - fecr edasndan son ra ber-mu'td divna tevecch etdi. Henz fukary- ikyet dvna girme-tc&$ iken kapucar kethdas Hseyin Aa ber-veoh-i msfireat bb- saadete da'vet olund. Bb's-sade aas kendisine bir destml icre melff bir tezkire virp Bu hatt- hmynu kaaim-i makam paaya vir> diye tenbh eyledi. Kethda bum kaaim -i makam pa$aya virdkde paa aup ancak keml-i i-lk zere yazldtgndan (anlalmas g ekilde yazldndan) okuyamad. Kethdaya Bum kim virdi? > diye sul edince kethda : Kapuaas virdi, ve hatt - hmyndur didi szleriyle mukabele eyledi. Paa Bu noktasz yaz (bu gibi durumlarda bavurulan zel bir yaz olduunu kastediyor. Hazrlayan) padiahmzn hattna benzemez ve elfz- ibrU nln^ma; babana t'-biri ise, haytta babalar yokdur* hayli istiskalden sonra rels'l -kttb Hasan Be-zde'y artp okumak zere hatt ona virdi. O da vezirin kulana yakn giderek hattn mazmn- actbin yavaa okucu. (Hattn baresi Nam'dan aynen alnarak metinde gsterilmUr.) Kaasun Paa hattn mea lini anlaynca mahzun ve muztarib old ve pek de shhatine inanamad. Zr pdihn inhiraf mizac hilede hi idiknemi di. Nihayet dr's-sade aasna bir tezkire yazd. (Keza bu da metinde aynen nakledilmitir) Na-m'dan. c. 1, s. 373 ve 374Lakin KUb elebi Fedeke'de Hasan Be-z&de'den nakledilmi olan bu bahisten evvel Edirneli'nin yazdna gre pdihn irtihli gece kaymakama haber verildiini, galebe -i divn tenbh olunup Semerkand ve Buhr ve ran hkmdarlarndan, Dastan hkiminden gelen adamlarn getirildiini, *m -Sftvere var diye eyhlislmn davet olunduunu beyn ediyor. Galebe-i divn eli kabulnde, mevftcib tevznde tekil edilen byk katebabu meydana getirdii divndr. (Mtercim). 99 EL Mehmed'in oullan unlardr: Mahmd, 27 Zilhicce 1011 (7 Hazfrfin 1603)'de katlolunmutur; Cihangir, ocuk iken vefat etmitir; Selim, 3 Ramazan 1006 (20 Ntsn UR)'d vefat etmitir; Ahmed. 996 (1589)'da domutur; Mustafa, 1000 (1591)'de domutur.
98

Sayfa

42

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

aalar yeni pdihn elini ptler 100. Bu merasimden sonra Pdih yeniden saa sola selm vererek hareme ekildi. Vezirler ve devlet bykleri derhl matem kavuklarm (semle) getirttiler. Matem kavuklar olmayanlar da alelade kavuklarna siyah erit 101 koydular. Defin levzmt hazrlannca tbut bir krs zerine konuldu. Mft'nin immlyla cenaze namaznn edasndan sonra Pdih yine hareme girdi. Vezirler tbutu Ayasofya'ya gtrdler. III. Mehmed'in na' bir taraftan Kur'n'd an yetler okunmakta olduu halde pederinin na' yanna konularak fakirlere ve yetimlere pek ok sadaka datlmak suretiyle merasime son verildi. Tek ehzade olmak i'tibriyle karde ldrmek kanununun tatbikine ihtiya grmemi olan Sultn Sleyman ve Sultn II. Se-lm'den beri hibir pdih, ldrlm olan evldlarnn mevtalar kendisine refakat etmeksizin mezara girmemiti. Yldrm B-yezd'in koyduu kanl kaaideden beri ilk defadr ki, bir Osmanl ehzadesi, kardelerinin kanyla lekedr olmakszn tahta kmtr. Btn mill mverrihlerin Sultn I. Ahmed Hn'n bu insaniyetli hareketini zikre lyk bulmam olmalar da ayn derecede dikkate deerdir. Karde ldrmek kanununun bu suretle vlmeye lyk bir ekilde bozulmas Pdihn m, yhud hocas Mustafa'nn m kalb zenginliine atfedilmek lzm gelecei, yoksa ehzade Mustafa'nn saltanata iktidar olmayacak kadar kk yata olmas sayesinde mi haytm kurtard belli deildir 102. Osmanii mverrihlerinin umm sktlar ise, yeni Pdihn clusunun bandaki bu civnmerdce hareketi zmnen takbih etmek ve mnsip grmemek eklinde yorumlanabilir. Eer Yldrm Bye-zd tarafndan ihdas olunmu ve II. Mehmed tarafndan kaaide hline getirilmi olan bu durumun bozulmasnda Sultn Ahmed ile ortak saylabilecek olanlar varsa, bunlar da validesi ve muallimidir. Bu meziyyet, kaymakam Kaasm Paga'ya atf olunamaz. nk definden nce ve sonra mhr -i
Dvn halk taht- hmyn tara kup kumldna bir ma'n viremeyp Sultn Mehmed kacak zan ederlerdi- Mft Mustafa Efendi dvna geldii gibi vzer dah kubbe altndan kup eyhlislm ile beraber sertr-i hmyn hizasnda saf tertb etdiklerinde, bir siyah gemleli mahdm - salta-nat- rnevsm kup cnibeyne selam virerek tahta doru geldi ve keral-i gevket ve mehabet ile clus eyledi. Mft ve ir havss ve avmm slb- kadim zere biat eylediler. Naim'dan, s. 374 ve 375- (Mtercim) 101 emlesi olmayanlar b'er siyah serbend getrp destrlarna bend etdiler. Nam'dan (Mtercim) 102 Be kardeini idam eden m. Murd ve 19 kardeini ldren IS. Mehmed'in cluslarnda, her ikisinin de kendi ehzadeleri vard- Sultn Ahmed clus ettii zaman ise ehzadesi yoktu. Bundan dolay ayet Sultn Mustafa idam edilecek olsa Sultn Ahmed'in henz olu olmakszn vefat hlinde slle munkat" olmak gerekirdi- Dier sebepler, bilhassa IH. Mehmed'in clusunda 19 ehzadenin birden ldrlmesinden dolay mme vicdanna gelen ztrab ile beraber, slleyi muhafaza mlhazas dnlm olmaldr. Mtercim .
100

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

hmynu elde etmek midiyle Sultn Ahmed'den bir mlakat istemi olduu hlde 103, Pdih'n hocas olup daha nceleri Kaasm Paa'nn ihml etmi olduu ve bu defa da kendi tarafna kazanamad Mustafa Efendi, kaymakam paann emellerine kar durulamaz bir mukaavemet gsterdiinden 104, gayesine ulaamamt 105. Sadrzam Malko Yavuz Al Paa, Sultn Ahmed'in clusundan yedi gn sonra stanbul'a vsl olarak hemen Pdih huzuruna davet olundu (25 Receb 1012 - 29 Aralk 1603); mlakattan sonra divn odasnda yerini alarak vezirlerin, kazaskerlerin tebriklerini kabul etti. Askere clus bahii tevzii sadrzamn geliine braklmt; nk Msr'n iki senelik vergisini, yni birmilyon iki-yzbin altn, Al Paa beraberinde getiriyordu. Ancak, eyasn yolda brakarak zmit Krfezi'nde bulunan Dil berzahndan stanbul'a gitmekte acele gstermi olduundan, askeri yattrmak iin hazneden yediyzbin altn karld. Yavuz Al Paa, bir sene nce veft eden sadrzam Siyvug Paa'nn sarayna yerleti. Kaasm Paa ikinci, Kurd Paa nc vezr olmak zere dvna memur oldular. 4 Ocak 1604 (1 bn 1012)'de Pdih, Peygamber'in mihmandar (Eyyub Sultn) mn kabrinde kl kuanmak zere mu'td debdebe ile Eyp Cmii'ne gitti. Alt gn sonra Sultn Ahmed'in byk validesi olan Safiyye Sultn (Venedikli Bafa) ki III. Murd zamannda Haseki Sultn ve III. Mehmed zamannda Vlide-sultn sfatyle 28 seneden beri devleti ynetmiti btn cariyeleri ve hademeleriyle birlikte hareme (Eski Saray') a nakl olunarak, haytnn geri kalann mazideki ikblinin htralanyla orada geirmeye mahkm oldu 106. Bafa'nn uzaklatrlmas sarayn ak hadi m-aa lan reisi (kap-aas) ile siyah hadm-aalar reisinin (kzlar-aasnn) azledilmesini mcib oldu. Bir mddet sonra vaktiyle o kadar nfuzlu olan Vlide-Sultn diresi
Erkn- divn Sultn Mehmed'in cenazesine muntazr iken Kaasm Paa ve -zir-i zam olmak sevdasna dp bu 15i rica in eyhlislm huzura gnderdi, ve mavere bahanesiyle kendisi de gelmek istedi; lkin msade olunmad. Cenaze kaHcHfrd^n sonra da Kaasm Paa huzura kmak arzusunda bulunduu hlde yine mahrum old.> Nam'dan, (Mtercim). 104 Kaasm Paa, hce-i pdih! Mustafa Efendi'ye clus esnasnda iltifat et -meyp sonra huzr- ahanede mkerrem ve mltefit oldgun renmesiyle hceler muayyent ve vezifi rsu gndererek atebe ve hediyelerle n-vziler etdi; lkin mfid olmayup Al Paa geldikde mstear ve taraf saltanata hmil-i esrar oknala Kaasm Paa'nn tard ve ib'dna sebeb ald. Nar'dan, s. 376. (Mtercim) 105 Nakn, Fezleke, Ravzat'l-Ebrr, Abdurrahmn Efendi Trihi, Takvfmt't -Tevrib, Clhan-nma. Bunlarn cmlesi bu bbda ihtiyr- skt eylediklerinden Avrupal mverrihlerin sktuna almaz. (Bizim mverrihlerin ehzade Mustafa'ya iliilmemek bahsinde skt etmeleri bu mes 'elenin veraset usl mes'elesine taalluk etmesindendir. Mtercim) 106 'Vlide-Sultn bir daha avdet etmemek zere saraydan karld - Venedik Mnsebetleri Hulsas, Ocak 1601.
103

Sayfa

44

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

kethda ve mdr dm edildiler 107. I. Ahmed'in Snnet Edilmesi 23 Ocak cuma gn Sultn Ahmed, byk bir debdebe ile Aya-sofya Cmii'ne giderek o akam sadrzamn saraynda 108 snnet edildi ki, bir Pdih']n tahtta iken snnet ediliinin Osmanl trihinde yegne mislidir 109 . Bu ameliyatn yolat uygunsuzluu, baka bir ar hastalk tkb etti. Pdih iek hastalna tutularak, bir mddet payitaht ve btn memleket haytndan dolay cidd endede kaldlar. Bu senenin bayram, mu'td olan enlikler yaplmakszn keder verici bir ztrab iinde geip giderek, nihayet Sultn Ahmed iekten kurtuldu. Yeni Dzenlemeler An'aneye gre, her sene, alt blk ihtiyarlarndan 720 neferi ayrlarak ve biri emn, dieri ktib olmak zere 360 kula taksm edilerek, bunlar nakid ve koyundan ibaret olan cizyenin, defterlerine (cedvellerine) uygun olarak tahsiline karlrlard. Bu tahsil memurlar cizye bana ve cizyeden baka gulamiyye adyla 10 ake alrlard ve halka zulm yaplmazd. Seferler mnsebetiyle cizyenin tahsili vilyet muhassllarna braklm ve bu tahsildarlk memuriyeti mzayedeye konulmaya balanlm olduundan, tebea gadre uramaktayd. Yeni sadrzam, ilk idri tedbrlerinden olmak zere, bundan byle cizye defterlerinin satlmasn ve onar akeden ziyde gulamiyye alnmasn yasaklad. Lkin Rumeli ve Anadolu sipahilerinin ihtiyarlar, defterlerin yalnz alt blk ihtiyarlarna verilerek kendilerinin madur edilmelerinin insafl bir ey olmadn ifde ettiler. stanbul blk halk, payitahtta dima emre mun -tazr olduklarndan, an'aneye gre hakkn kendilerinin olduunu sy -ledilerse de, sefer mnsebetiyle tekilerin hond edilmeleri yoluna gidilerek, btn sipahiler mrden onbeer altn gulamiyye verilip, Ramaznn onunda sadrzam huzurunda tevzi' olundu 110.
cValide-Sultn'n kap-agas ve kap kethdas boduruldu ve raevcdlar paralan msadere olundu. Kasm 1601 108 Sadrzamn saraynda deil, Saray- mirede. NalicA, s. 377 (Mtertira) 109 Birinci mislidir. IV. Mehmed de pdih iken snnet edildi - (Mtercim) 110 Bu fkra Nam'da ve Fezleke'de verilen zahatn mezci suretiyle tercme olunmutur. (Mtercim)
107

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ran Seferi Bahar mevsiminin girmesiyle beraber ancak ta'tl edilmi bulunan muhasamata balanld. Bir hatt- erf kapdn Caaia Paa'y 111 ran'a kar gnderilecek olan ordunun bakumandanlna, sadrzam da Macaristan zerine gidecek ordunun serdrl-na tyn ediverdi. Yavuz Al Paa stanbul'u terk etmekten pek memnun olmad iin, dvn erknm sarayna toplayp idar ilerin yrtld merkezde bulunmak iin stanbul'da kalarak, Asya ve Avrupa ordularnn harektn kolaylatracak her trl tedbrleri almasnn mnsip olup olmayacan sordu. Hazr bulunanlarn hepsi Al Paa'nn gizli niyetini anlayarak onun fikrine mu vafakat gsterdiler. Yalnz Hoca Mustafa Efendi, Macaristan seferinin kendisinin varlna muhta olduunu gizlice paaya syledi 112. Lkin Yavuz Al, zt- ahaneye meclisin ekseriyetinin rey-leriyle alnm olan karara gre, bir arza takdim etti. Sultn Ahmed: Elbette senin cnib-i kffra serdr olup asker ile gitmen lzmdr; bu bbda bahane eylemeyp muaccelen tedrik grp -kasn. 113 diye cevap verdi. Bunun zerine sadrzam baharn ilk gnlerinde sefere kmaya karar verdi; ancak gitmeden evvel byk eyletlerin valilerini 114 ve ulemnn byklerini 115 azlederek, bunlarn memuriyetlerini kendi taraflarna verdi. Bu tyinler ise vahm neticelere yol at. Yenierilerin dedikodular aalarnn azliyle neticelendi 116. Sadrzam olmak arzusundan vazgemi olan ve Yavuz Al ile aralar bozuk bulunan kaymakam Kaasm Paa Basra valiliini istedi. Sadrzam Basra'y1 bakasna vermi olduundan Badd valiliine tyin etti. Kaasm Paa gitmekten imtina ederek sk dar'dan ancak birka ay sonra kt. Lkin Yeniehir'i yama ederek, ve o taraflarn
Kapdn Caala-zde Sinan Paa cls- hmyn gn donanma ile Akdeniz'den gelp ald emir zerine leb- deryada Sultn Byeztd Kkne yanaarak eref-i d&rcen-i bsl ile merref oldukda hil'at giydirilmi idi** Nam'dan, c. 1, s. 376. (Mtercim). 112 Mustafa Efendi Dmana mutlaka sadr- zam gitmelidir, yoksa bir i grlmez, re'yinde oldun sadr Azama deil, avdetde beraber giderlerken seymTl-isl&ma sylemi idi.* Nafmft, c. l, . 380. (Mtercim) 113 Nam'dan aynen nakledildi. (Mtercim) 114 Rzye Htun-zde Mustafa Paa Sn vlsi, Ferhd Paa Haleb vlsi, Na -sh Paa Sivas vlsi. Hac brahim Paa Misjr vlsi, Sinan Paa-zde Mehmed Paa Karaman vlsi oldu. 115 Rumeli kazaskeri dmd efendinin yerine Es'ad Efendi ve istanbul kads Kaf -zde'nin yerine Yalya Efendi getirildi. (Mtercim) 116 Venedik elisi raporu yenierilerin dvnda grlt karp yemek yemekten imtina etmeleri zerine aalarnn deitirildiini yaear. Mart 1604
111

Sayfa

46

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

halkn vergi tarhyle iyice bezdirerek, oradan ileri gitmedi. Eski Yemen vlsi Hasan Paa ile Sofu Sinan Paa vezir sfatyle dvnda bulunmak zere davet olundular. Budin vlsi Murd Paa'ya da vezret tahsisat verilerek stanbul'a arld. Anadolu slerinin reisi Deli Hasan ki Akdeniz Boaz (anakkale Boaz)'ndan geerken bir gemi kapdmm denize atm, Gelibolu'yu yama etmi, Macaristan seferi esnasnda serasker Lala Mehmed Paa'nn emirlerine tam bir itaat gstermemiti. Yapt zulmlerle ahlsini isyana mecbur ettii Bosna valilii yerine Ta -mvar valiliini istedi. Bosna-Saray ahlsi, bir debba katletmi olmasndan dolay mtesellimini ldrp, kendisinin de konan yaktlar. Banaluka'llar da, zerlerine musallat ettii mtesellimi def etmilerdi. Deli Hasan, memuriyetini deitirmek resine bakmak zere, kethdas ahvirdi'yi Lala Mehmed Paa'ya gnderdi. hvirdi, Lala Mehmed Paa'nn yannda alkonularak Tamvar eyleti Deli Hasan'a verildi. ah Abbs, elisinin Revn muhafzlar tarafndan katlinden sonra, ehrin muhasarasn iddetlendi-mi ve ehre giden suyu kesmiti. Nihayet erif Paa son dereceye gelerek ve askerinin 500 neferden ibaret kaldm grerek, serbeste ekilmek artyla alt ay muhasaradan sonra teslim oldu. erif Paa ile Revn kads, h'n iinde bulunduu harb bir adrn 117 nnde epeyce bekletildikten sonra h'n huzuruna kabul olundular. Abbs, dvnnn bir kesinde d bir kalie zerine oturmutu. Sa tarafnda eskiden Osmanllarca mttefik olan Grcistan prensi Levend -olu Alek-sandr, sol tarafnda yine Grcistan prenslerinden, stanbul'da Yedikule'de mahbs bulunmu olan Simon Luvarsab'm olu Grgin 118 bulunmaktaydlar. Grgin'in alt tarafnda Tebriz belerbei Ali Paa ile bu muharebenin balca msebbibi olan Selmas bei Gz Krd ikaame edilmiti. erf Paa, Aleksandr'n alt tarafna oturmaya mecbur oldu. h, erf Paa'ya marrne bir nutuk ird edip, sonra kadya: Sen erbb- akl ve dniden olduun hlde, bize itaat edip de sevaba nail olmak frsatm neye kardn? dedi. Kad: Erbb- sadkatden olan hizmetkrlarn efendileri uruna ml ve
ah ehl-I bfidiye arasnda Olack Evi dimekle ma'rf tarzda isli ve pasl bir cadn divanhane ittihaz etmi idi. Nam. (Mtercim) 118 Venedik raporu: cSimoa Gorgiano'nun yeeni Mslman olmaktan istinkf eyledi. - Hazinedar kfa ve nme-i ahaneyi Venedik hkmetine ulatrmak iin zel avu unv&nyle intihb olundu ubat, 1604.
117

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

canlarm feda etmeleri vazifeleri iktizsndan olduu iin, yaptm hareketten dolay azarlanmay beklemezdim. cevbn verdi. Abbs, Revn kadsnn cevb ve hareketini takdir etti. Lkin daha nce esr ettii ulemya: Sizler kzlba taifesinden birinin katli yetmi kfir katline mudildir diye fetva verdiniz! suretinde azarlamalarda bulunarak, bunlar ikencelerle dm ettirmiti. Erzurum ahlsinin ehre kabul etmemi olduklar irvan vlsi Alaca-atl Hasan 119 Paa, eyletinin idare merkezine vardktan az sonra vefat etmi ve Caala'nn olu olup Alaca -atl Hasann selefi olan Mahmd Paa ikinci defa irvan valiliine tyn edilerek, Alaca atl'nn vefat da onun zehirlenmesine atfedilmi idi. h Abbas, Semah ve irvan' istil ederek eyhli Ky'nn ahlisini katlim etmi ve hatt o cuklarn harmanlarda zerlerine den yrtmek suretiyle ikenceyle ldrmt. Revn'n fethinden sonra Emir Gne Hn, Akakale ve Kars'n muhasarasna memur edildi. Emr Gne Akakale'yi cebren zabt etti, Ermeni ahlisinin tammn sfahan'a nakletti. Kars kumandan Osman Aa'nm dil almaya kard alay-bei Ken'an, Emr Gne'nin eline dt. Emr Gne, Ken'an', Tebriz topu-basnn dkm olduu bir topun iine koydurarak ha-vaya attrd. h, Emr Gne'yi Revn valiliine tyn ederek, kendisi de Osmanllardn Grcistan tarafndan hudd kaleleri olan Kars zerine yryp, buralar ele geirdi. Ahsha, Karaka Paa tarafndan kahramanca ve muvaffakiyetle mdfaa edildi, O havalide bir kalenin Ermenler'i, kadnlarnn ranllar tarafndan bir hana hapsedilerek saldrya uramalarn Erzurum belerbei Sefer Paa'ya haber vermeleri zerine, Sefer Paa han bastrp iindeki Acemler*! para para ettirerek balarn stanbul'a gnderdi. 17 Muharrem 1013 (5 Haziran 1604)'de, Caala-zde 120 ran hududu bakumandanlyle (ark ser d arl) skdar'dan hareket etmiti. Erzurum taraflarnda, vaktiyle Deli Hasan'n arkadalarndan olan Karaka Ahmed
Alacaath Hasan Sultan III. Mehmed zaman trihinin bahsettii Hasamlardan birincisidir: 1) Tiryaki Hasan, Kanij e kahraman mdafii, 2) Trnak Hasan, 1602 nihayetlerinde sipahiler isyan esnasnda maktul, 3) Saati Hasan, yine o isyan esnasnda hagse atlp yenierilerin talebi zerine affedilmi ve nihayet idam edilmitir. 4) Yemii Hasan, yenierilerle sipahiler arasna soktuu nefretin kurbn olmutur, 5) Sokullu'nun olu Hasan, Tokad kapsnda bir snin att kurunla maktul dmtr, 6) Nakka Hasan, 7) Alaca-ath Hasan. 120 Caala-zde Sinan Pasa pr- slhurde begteitegerden olup Eri fethinde az bir zaman fin sadr - zam, sonra vfilM fim, nihayet kapudn dkau idi. ttui meahid'1-berr ve'-bahr. diye temeddn iderdiHkmet- deryay sal-tanat- dnyaya deimez idiyse de ztimr Osman Faa Tebriz'den avdet iderken vefatndan evvelce kumandanla onu t'yn iderek o vakit hsn - iudmeti grOldflnden bu defa da Sark serdarlsna nasb klnmd. Nanc, s. 391 Mtercim.
119

Sayfa

48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

121 122

Naima .Karakag. Kara-k? iinde getiitneyi unutmam di- (Mtercim) ah biiira otlanm ikanmzdr, onu bu k ele getirmek bizim edn& ka-mtuzdr.. Nalm, (Mtercim).

Sayfa

49

Paa kendisinin istikbline gelmesi zerine, Caalolu, onun eski isyann affederek, kendisini ldr valiliine tyin etti. Ksa zaman nce vefat eden Saati Hasan'a halef olan Erzurum belerbei Kse Sefer ve Van belerbei Ahmed Paalar Erzurum'da Caalolu ile birletiler. Osmanl ordusu ancak 15 Cumde'1-uhr (8 Kasm) trihinde Kars nlerine gelip, serasker, arhac olarak ierilere doru gndermi olduu Karaka Pa-a'nn dnmesini beklemek istedi. Sefer Paa, h', ayaklar, elleri bal o larak tutup getireceim vaad ederek, cenge msade istedi. Lkin Caalolu, Karaka'n gelmesinden nce hibir hareket yaplmasna izin vermedi. Karaka ise k 121 balarnda dnd. Mntka tammiyle harb olmu ve ah bu srada Tebriz'e ekilmi olduundan Caalaolu'nun vl bulunduu irvan'a gitmeye karar verdi. Lkin ordu kumandanlar bu tasavvura mni olarak: Deryaya sefer etsen anan grmek iin Messina'ya gidersin; karada serdr olsan olunu grmek iin irvan'a gitmek istersin. h bizi beklemeyip kad; ona yetimeye almak beyhudedir; Tebriz muhasarasndan da birey kmaz; k yaklamtr, biz k Rm'da (Kk Asya'da) karmak isteriz. dediler, Caala-zde, h'n kendi ellerinde bulunduunu 122, ltif Gence mntkasnn Rm mntkas (Anadolu'dan) dan daha gzel klayacak yerleri bulunduunu syledi. Lkin kumandanlarn azim ve srarlarna kar bu szlerin hibir te'sri olmad. Serdrn adrn bana ykp, irvan'a gitme niyetini deitirmeye zorladlar. Erzurum belerbei Sefer Paa, Sivas belerbei Ahmed Paa, Alaca-atl Hasan Paa h zerine yrmek iin msade istedilerse de alamadlar. Ordu erkn bir serdrn hudud zerinde klamasnn iitilmi bir ey olmadn, ya Haleb'e, yhud Diyrbekir'e gidilmesini ihtar etmelerine ramen, Caalolu Van'da klad. Van valiliine tyin ettii Ahmed Paa Van'da Caala-zde'nin tabibi elinde vefat ederek, memuriyeti Al Paa'ya verildi Bu srada Acemler Van kalesi nne kadar geldiler. O kadar muhataral bir yeri kla olarak semesinden dolay fakat vakitsiz olarak piman olan Caalolu Van Gln'den dilceva'a gitti ve oradan Erzurum'a dnd. Caala'nn gidiinden haberdr olan h, bulunduu yerden hareketle Van' muhasaraya geldi. Lkin bu kale nnde krk gn vakit geirdikten sonra

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

gerek bu muvaf-fakyetsizliinden, gerek Mak kalesi zerine yapt neticesiz teebbsnden mahcb bir halde memleketine dnd. Sadret Kaymakamnn Deitirilmesi 11 Muharrem - 30 Mays 1604rte, vezr- zam sadret kaymakamln vezr Sofu Sinan Paa'ya vererek eskiden kaymakamlkta bulunmu olan Hafz Ahmed Paa'y hoca ile mnsebetinden dolay stanbul'dan uzaklatrmak iin Bosna valiliine tyn ettikten sonra nihayet stanbul'dan kt. Pdih, stanbul dnda ilk merhale olan Halkal'daki kasrdan askerin teynde hazr bulundu. Sadrzam, sefer mhimmat iin istedii akenin gelmesini beklemek zere Hakal'da durmutu. md ettii para yerine yle bir hatt- hmyn ald: Ban sana gerek ise elbette yarm kalkp gidesin. Yavuz Al bu emre hemen uydu. Hareketi esnasnda uy buldu ki, Hafz Paa, ekilmi olduu baheden yine kaymakam olmak zere bir hatt- hmyn ile stanbul'a davet olunmutur. Hafz Paa ise sarayna dner dnmez ertesi gn iin bir dvn toplanmasn emrederek Sofu Sinan Paa'y da davet etti. Sinan Paa, davete gelen avua: Seni sadrzam m gnderdi? diye sorup da: Hayr, Hafz Paa gnderdi cevbm almas zerine: Yine kaymakam m oldu? diye sordu. avu da: Evet dedi. Dnynn deiikliklerinden mteessir olmamak hasletinde olan ve bundan dolay sofu unvanm 123 alm bulunan Sinan Paa derhl kalkp yeni kaymakam tebrik etmeye kotu. Ertesi sabah, Hafz Paa dvn toplantsndan sonra kendisine tevcih olunan yeni memuriyetten dolay, protokol gerei olmak zere sadrzam ziyaret etmek iin Halkal'ya gitmeye ruhsat talebini bildiren bir telhis yazdrd. Telhs mhrlenirken iine kk bir varaka (yaprak) koydu ki, bunda, sadrzamn arzusu hilfna hareket edilmi olmasndan dolay kendisini dm etmemesi iin, Pdihta kendi eliyle bir tavsiye-nme yazmas istirham ediliyordu. Hafz Paa, gideceini arzetmi olduuna ve ertesi gn dvna riyaset etmek zere geri dnmesi gerektiini bilen hizmetkrlarnn aknlklarna ramen, ordugha gidecek yerde hanesinde kald. Meer kendisinin dostu olan pdihn hocas Mustafa Efendi'n in kethdas Osman avu gelip
123

Sayfa

50

HaiBfner -Sofu.yu .hakim- mnsna telkki ediyor. Mtercim.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sadrzam bir gazb ve m-tehevvir adamdur; gitmeniz ne lzm! diyerek vazgeirmi; lkin bir mddet sonra saraydan Kll denilen dilsiz gelerek, kaymakam bir kazaya urayacak olursa ba kesileceine dir bir emirle orduya gitmek zere olduunu haber verdi. Bunun zerine Hafz gitmekten ekinmedi. Sadrzam atalca'da bulup ertesi gn stanbul'a dnd. Pdihn hocas Mustafa Efendi'nin teklfi zerine mft Eb'l -Meymin sabk kaymakam Kaasm Paa ile mnsebetinden dolay azledildi. Sipahilerin son isyannda sadrzamn katli hakknda fetva vermi, Rodos'a srlmek istenildii halde saklanm olan Sun'ullah Efendi eyhlislm oldu. Sadrzamn Vefat, Lala Mehmed Paa'nn Sadareti Sadrzam yolda hastalanarak Belgrad'da vefat etti (28 Safer 1013 - 26 Temmuz 1604) 124. Mhr-i hmyn stanbul'a getirilerek kaymakam Hafz Paa'ya teklif edildi: Lkin Nibolu muharebesinde Macaristan hududu bakumandanlnn byk mkil-tn renmi bulunan bu zt, o tehlikeli mansb kabul etmedi. P-dih'n, fikrine mracaat ettii hoca Mustafa Efendi, sadrzamn bizzat Macaristan'da bulunmasn gere ktiren bir muharebe zamannda bu memuriyete en ehil adamn, o zamana kadar hudd zerindeki askerin bakumandanlnda bulunan Lala Mehmed Paa olduunu ifde etti. Geen sene asker harekt bizzat sadrzam idare etmemi olduu iin Krm Hn memleketine dndnden, ah-vl-i harbe in ve bizzat sefer idare etmeye muktedir bir sadrzam tyini gerekmekteydi. Mhr-i hmyn Lala Mehmed Paa'ya gnderildi. Macaristan Seferi Yeni sadrzam evvel Feldvar ve Adon (Cankurtaran) kalelerinin tahkim edilmesi iin itin gstererek, sonra Budin'e geldi ve dmann tahrb etmi olduu, sallardan mteekkil kpry 125 tamir etti (1 Cumadelul - 25 Eyll). Ondan sonra Vayen'i (Va) muhasara etti (24 Cumadelul - 18 Ekim). Geen sene Aridk Fer-dinand' Kanije muhasarasnn kaldrlmasna mecbur eden yamurla kar, bu sene de Aridk Matyas' Budin ve sadrzam Pete ve Gran (Estergon)
Sadrzamn nazar- iltifattan dmesi kendisini pek Ozmds, Sofya'da hastalanmt., Nam. (Mtercim) 125 Kpr, Budin ile Pete arasnda uzanyordu. Natma. Mtercim
124

Sayfa

51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

muhasaralarn brakp ekilmek zorunda brakt. Gran muhasarasnn muvaffakyetsizlii en ziyde Yenieri Aas Nakka Hasan Paa'mn idaresizliine ve korkaklna hamlolundu. Aa, bir defa bile metrislere kmamt. Sadrzam, Krm Hn Gz Giray'n olu olup bu sene babasnn yerine orduya gelmi olan Tohtam Hn', civardaki dman memleketlerinin tahribine memur ederek, kendisi Budin'den BelgracTa mteveccihen hareket etti ve 3 Receb 1013 - 25 Aralk 1604'de vsl oldu. Budin*de hizmet sreleri dolan 1.000 yenieri gnde alt ake ile zt - ahanenin ve livy- saadetin muhafz olan blklere kaydedildiler. Fransa, ngiltere Ve Venedik'le Kapitlasyonlarn Tecdidi Yine bu 1604 senesinde Bb- Hmyn Fransa, ngiltere, Venedik ile kapitlasyonlar yeniledi 126. Venedik balyosu Bonu, ticret gemileri ve memleketinin konsoloslar hakknda bz msadeler veren 19 maddelik, ahidnme kuvvetinde bir bert- hmyun almt 127. Birka ay sonra eli Moenigo, eski kapitlasyonu yenilemi ve balyosa verilen yeni msadeleri tasdik ettirmitir 128. S. do Brev'in halefi olan Siur D Solinyak,

Fransa ite ngiltere devlet-i Osmaniye arasnda kapitlasyonlar tecdtd olundu.- Venedik elcisi raporu, 2 Haziran 1604. Flassan, 2, 1604 senesi- Natm. c. 1, s. 279- Mezerey, s. 1801. 127 Ahidnme kuvvetinde olup 1 a'bn 1013 (23 Aralk 1604) tarihli olan bu vesikann ihtiva ettii 13 madde (Tercme metninde 19 denilmesi yanllk eseridir. Mtercim), diplomas trihinde imdiye kadar mehul kalmtr. Bahis konusu maddeler unlardr: I Deniz ekyas (ekya deil, korsan: deniz akncs) tarafndan alnan esirler iade olunacak; Modon, Koron, Preveze, Santamavra ehirleri onlar hibir suretle himaye etmiyecekler; II Sulh esnasnda tutulan esirler zd edilecek, III Venedik tacirlerinin mnazaalar balyoslar ma'rifetiyle tesviye olu nacak, IV Galata, Tekfur da, Gelibolu iskelelerine gelecek gemiler kasbiyye den mstesna tutulacak, V Osmanl gemilerinin Venedik gemilerinden eker, nea'klt (yiyecek) vesir almalar memnu' bulunacak, VI Osmanl memleketlerine iltica edecek nefert iade edilecek, VII Venedik gemilerinde seyr sefer edecek kiilerin hepsi tam bir emniyet altmda bulunacak, VIII Trk gemileri Venedik gemilerinden hediye istemiyecekler, IX II. Mehmed ile akdedilmi kapitlasyonlarda yazl olduu zere, Kandiye (Girid) gemileri vergi ile mkellef tutulacak; X Vergi muhassllan (Carageri Cataveri) ve terekenin taksimine bakan memurlar (kassam) Venedik tacirlerinin ilerine mdhale etmiyecek, XI Avusturya Uskoklar tarafndan meydana getirilen hasarlar, Venediklilere yklenilmiyecek, XII Kuds'deki mukaddes makberlerin ziyaretileri incitibniyecek; XIII Mslmanlarn Haleb, Badd, Kaahire kon-soloslaryle dvalar Bb- Hmyn'a arzedilecek, 128 Sefir Zuana Moenigo vftstasyle getirilen Sultn I- Abraed kapitlasyonu-Cumdelufar, 1013 (Kasm 1604). Venedik Arsivi'nde. Balyos Bono'nun gtrd mektuba cevaben yazlan 28 ubat tarihli nme -i hmyn dahi oradadr.
126

Sayfa

52

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

korsanlarn haydutluundan mtevellid hasarlarn telfisini talep etti 129. Mustafa avu, Sultn I. Ahmed'in clusunu Senato'ya tebli etmek zere elilikle Venedik'e gnderildi 130. Moenigo, Venedik'in zt- ahaneye tebriklerini hamilen istanbul'a gelerek, son ahidnmenin tasdi knmesiyle dnd. Bir mddet sonra, Venedik ile Raguza arasnda Lagosta adasnn temellk hakkna dir ortaya kan ihtilfn halledilmesi iin Mehmed avu, Venedik'e gitmek iin emir ald 131. Venedik'le Osmanl Devleti arasnda bu mnsebetle birok yazmalar olmutur 132. stanbul'da Olaylar Macaristan seferinin son olaylar cereyan ettii srada, stanbul'da da unlar oluyordu: Eski- kaymakam Kaasm Paa'nm Anadolu'daki zulmlerine dir her taraftan gelen ikyetler zerine bos-tancba, ithd edilenin dm hakknda bir hatt- hmyn ile gnderildi. Kaasm, bostancnn bu seyahatindeki gizli niyeti hissettiinden, ele geirmek mmkn olmad; giden memur vazifesini if edemeden dnd; bundan dolay azledilerek, onun vazifesi, Sultn Ahmed'in huss gvenini hiz olup btn devlet ilerinde nfuzu geerli olan bostanclar kethdas Dervi Aa'ya verildi. Dervi Aa, Kaasm'a yeni bir hatt- hmyn gtrmeye memur oldu: Bu hat, kaymakamln verildiini bildiriyor ve mukaddes yeminleri iine alyordu. Kaasm, bu defa kurulan tuzaa derek payitahta gelip, gerekten 24 saat kaymakamlk makamna oturdu. Birbirini mte-kib ald pdih tezkeresi, hakknda pdih gveninin tammen hsl olduu
Msy D Solinyak Cezyirde Kral'n konsolosunun urad kazadan dolay tazminat taleb etmek zere Kral tarafndan memur olmutur.- ubat 1604 130 Sultan Ahmed'in tahta ktna dir Mustafa avu vastasyla nroe -I hmyn gelmitir.. Venedik Mnasebetleri, Aralk, 1603. 131 Pdihn ve kaymakam Hafz Pasa'nm Lagosa adasna dir Venedik yneticilerine yazm olduklar mektuplar.* Venedik Mnasebetleri Hlasas. Mays 1604 132 Bu sene zarfnda yazlan en garb mektuplar Trke yazlmalar risalelerinde (Fascicoli dellesctitture turchesche) yazldr. (mparatorluk ve Kraliyet Ktphanesi) Ki, unlardr: 1) Sadrzam Hasan Paa tarafndan Ramazn 1010 (Mart 1621) trihiyle yazlm, Halil avu ma' -rifetiyle Venedik'e getirilen mektup ki, Uskoklar*m Viyana Kral'na yardm etmekten men' edilmelerinden dolay teekkr ve spanya tarafndan gelecek yardm kuvvetlerinin de Venedik memleketlerinden gemesine msade edilmemesi talebini mutazammndr. 2) Sadrzam (Yemii) Hasan Paa'nn, Macaristan'dan dnnde Venedik'ten gnderilmi olan mektublar aldna dir 1603 tarihli mektubu; 3) Yavuz Al Paa'nn, ldrlm Bosnal Mslmanlar lehine 1604 tarihli mektubu, 4) Al Paa'nn, Sultn Orhan zamanndan beri vergi ve ren Raguzahlar lehinde Ramazan 1012 (ubat 1604) tarihli mektubu, 5) Sultn Ahmed'in Osman avu vstasyle ulatrlan 13 a'bn 1013 (Ocak 1605) tarihli nmesi, ki Uskoklar'a dirdir, 6) Osmanl Pdihnn 1013 (1604) tarihli nmesi, ki 1572 muahedesine vsta olan Tabb Rabi Saomon'un olu Yahd Nanan Ekinazi'nin Venedik Cumhuriyetine tavsiyesine dirdir; 7) 9 Mart 1605 trihinde kapitlasyonun yenilenmesi zerine Mo-enigo'nun i'timd-nmesi cevb.
129

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

zannn pekitirdi. Lkin ertesi gn Sultan Ahmed. Kaasm Paa'y huzuruna ard. Dvn toplant hlinde olduu, hoca ve eyhlislm hazr bulunduu halde, iki defa emrine niin itaat etmemi olduunu sordu. Kaasm'n sktu zerine Pdih, bedbaht kaymakamn idamnn meriyyeti hakknda ifah bir fetva taleb etti. Mft, byle bir fetva verdiinden, Sultn Ahmed'in iareti zerine bostanclar Kaasm' yakalayarak ban kestiler. Cesedi bir gbre beygiri zerine konularak gezdirildikten sonra, ehrin hendeine atld 133. Pdih, Sark Mustafa Paa'y kaymakam yaparak: Eer senin da bir fenaln zuhur ederse bu yatan gibi klca urarsn! dedi. Sark Paa bu szlerden korkmayp mft ve hocann stn durumuna kar, kendisine yardm etmek iin taraftar bulmak zere idarede birok deiiklikler yapt. Hasodaba hadm Grc Mehmed Paa'y nc vezr tyin etti. Ba kapcba (Dvud Aa) ile byk mrahoru (Mustafa Aa) belerbei nasb ederek, bir hafta sonra bunlar birer pdih kz ile evlendirdi. Pete muhasarasnda korkaklndan dolay azledilen yenieri aas Nakka Paa, stanbul'a geldikten sonra Rumeli belerbei t -yn olunmutu. Ona da vezirlik payesi ile 1,200.000 akelik hasslar verildi. Az nce Msr valiliine gnderilmi olan Hac brhm Pa-a'mn Kaahire'de asker bir isyanda ldrld haberinin gelmesi zerine, Grc Mehmed Paa'y bu vllie getirdi. Rumeli belerbei Tiro Hasan Paa'y drdnc vezr yaparak lhdn (Tr-nak'nn kardei Hseyin Aa) yenieri aalna getirdi. Mustafa Paa, ikblini korumak iin vezirler tyn etmi olmakla beraber, hoca ile mnsebet kurduu haber verilmi olmasndan dolay az lettii defterdarn yerine gelen ahsn mevcib te'diyesine muktedir olamamas 134 ve mft Sun'ullah Efendi'nin de azline teebbs etmesi zerine, hoca ve mft birleerek Sark Paa tebea hakknda byk zulmler yapyor yolunda, Pdiah'a telkinlerde bulundular. Bz meyih de onlarla ttifak ederek, benzer szler sylediler. 11 Ocak 1005 (20 bah 1013)'de, Pdih kazaskerleri huzuruna kabul ettikten sonra Mustafa Paa'y davet etti. O srada celbedilmi olan celld, Sank'mn ban keserek cesedi kubbe-altnda bulunan emenin nne brakld. Sofu Sinan Paa

54
Sayfa

Lesi emri pdih! ile bir zenbilke bargir zerine arzen komlup Edirne Kapus hendekine tarh olund.. Natm, (Mterdm). 134 Kaymakam Mustafa Pasa, P&disAh'n huzuruna getirtilerek askerin maan vermemesinden dolay baj kesilmitir-> Venedik Mnasebetleri Hulasas
133

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

kaymakam tyin olundu. Nakka Paa vezret'le dvnda bulunmak zere, Rumeli belerbeilii selefi Tiro Hasan Paa'ya verildi. Sabk Haleb Vlsi Nash Paa Anadolu ekyas zerine serdr oldu. 4 Kasm 1604 (11 Cumdeluhr)'da, henz 15 yanda bulunan gen Pdih, bir olunun doumuyla bahtiyar olarak Osman adn verdi. Bu sevinli durum sebebiyle yedi gn enlik yapld. Mart'-m 8'inde Sultn Ahmed'in ikinci bir olu daha dnyya gelerek, buna da Mehmed ismi verildi. Sadrzam Lala Mehmed Paa, son seferin nihyetinde Dersa-det* (stanbul) e davet edilmi ve byk bir iltifatla huzr-i ahaneye kabul olunmutu. Lala Mehmed Paa'nin teklifi zerine Rumeli kazaskeri Kaf-zde Feyzullah Efendi ki beyz Osmanl irinin eserlerinden derledii mntehabt mecmusyle mruftur azledilerek bu memuriyet mft Zekeriy Efendi'nin olu Yahya Efendi'ye verilmitir. Bu Yahya Efendi sonralar defa Fetva Ma-kam'nda bulunmutur 135. III. Murd'n ki2i olup Hall Paa'dan dul kalm olan Fatma Sultn, anlama mzkereleri iin tam yetkiyle Macaristan'a gnderilen vezr Murd Paa'ya namzed edildi. Anadolu'da Ekya Kyamlar Bu srada Anadolu mntkasndaki isyan, yo kedi m es i yle dur sun, gittike genilemekte idi. Karayazc ile kardei Deli Hasan'a drt yeni ekya reisi halef olmulard: Kalenderolu, Kara Sad, Sal, Uzun Hall nmyle anlan bu drt kii uzak yerleri deil, Aydn ve Saruhan gibi Akdeniz Boaz'na en yakn yerleri de ate ve kana bomulard. Tehlike gittike bymekte olduundan Dvud Paa ekyay vurmak zere gitmek iin emir ald. Dvud Paa zengin olmadndan sefer mhimmat iin para istedi. Resl-kttb Hasanbe-zde, ihtiyar ve mtekaid sipahilerin 136 hizmetten muaf tutulmak zere verecekleri paralarn toplanmasyle Dvud Paa'ya teslim edilmesine memur oldu. Bu esnada, devlet haznesinin doldurulmas iin baka ml tedbirler de alnd 137. ran seferinde Caala'ya iltihak etmesi gereken Anadolu
Kafzde 1020 (1611) ve Yahya Efendi 1053 (1643) trihlerinde vefat etmilerdir- Fezleke. Sagtr ve amelmnde ve pir olan zuem. ve erbb- Umarn. Nam. (Mtercim). 137 Camilerin tmiratna mahss olup cami mtevellilerinin elinde bulunan pa ralara bar zamannda iade olunmak zere el konulmas mfti tarafndan zt ahaneye tavsiye olunarak bu ekil kabule ayan grlmtr. Aralk 1604. - .Asya ve Avrupa'daki Mslim ve Hiristiyan ahalye hne bana bir zekim vergi tarh edilmitir.. Aralk 1604, Venedik Mnsebetleri hulsas*
135 136

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

belerbei Gjdehn Al Paa, Anadolu ve Karaman eyletlerini tahrb etmekte olan Uzun Halil'i vurmak zere Nash Paa askeriyle birlemeye memur oldu. Sadrzam da yine bizzat Macaristan ordusu serdarlm ele almak iin hazrlanarak 21 Mays 1605 (3 Muharrem 1014) trihinde stanbul'dan hareket etti. Geri Pdih Estergon'un fethini emretmi ise de, ran ve Macaristan ile Anadolu ekyasna kar yaplan seferlerden dolay hkmet pek yorulmu ve ekyay itaat ettirmek, Acemler'le "libne muharebe edebilmek iin Avrupa taraflarnda sulhun iadesi gerektii hissedilmekte olduundan, mmkn olduu takdirde sulh akdedebilmek iin, sadrzam, Pdih'dan izin almt. Lala Mehmed Paa, hmsi olan mteveffa vezr-i zam br-hm Paa gibi sulhu arzu eder ve onun gibi bir taraftan mzkere ve bir taraftan muharebe ederdi. 1606 senesinde 14 senelik Macaristan seferine son veren anlama, yalnz Avusturya ile Osmanl siys mnsebetleri trihnde deil, Osmanl Devleti trihnde dah pek mhim ve pek kat' bir vak'a olduu cihetle, mverrih bu konuda basit bilgiler vermekle iktifa edemez. Bundan baka bu anlamaya yol aan sebeplere kadar kmak ve son yedi sene zarfnda zaman zaman balayan ve kesilen mzkereleri ve sadrzamlarn, Budin valilerinin ve dier Osmanl memurlarnn mavere meclisi resi Aridk Matyas ve Avusturya mparatoru'nun murahhaslar ile cereyan eden muharebelerini sVatli bir bakla gzden geirmek gerekir. Sulh Mzkereleri Osmanllar bu zamandadr ki, birinci defa olarak Arvupa beynelmilel hukuku diplomatik mnsebetlerinde geerli olan usl kabul etmilerdir. Bu hukuk, milletlerin kendi aralarnda eit bulunmalar essna dayanr. Yalnz btn murahhaslarn istisnasz olarak ayn muamele grmelerini deil, taraflarn ellerinde kalmas lzm gelen ahd vesikalarn tamamen birbirine mutabk olmasn da gerektirir. Yine bu,hukuk, anlamann taraflarndan yalnz biri iin uygulanmas mecbur olacak ve glib tarafndan malblar hakknda muhakkrne bir surette ve kendisiyle msv bulunduklarn tanmakszn mtehakkimne vaz' olunacak her trl artlan reddeder 138. O zamana kadar, Avusturyallar tarafndan iftihar verici hediye ve Osmanllar tarafndan vergi tbir olunan bir akenin her sene te'diyesi
Beynelmilel hukukun bu trl hkmleri .Hablar'n geri dnd yere Hilal giremez szn de kabul etmemek gerekirdi- (Mtercim).
138

Sayfa

56

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

57

artyle nihayet sekiz sene mddet iin karlkl olarak imza edilen Osmanl ve Avusturya ahidnmelerinde u hakaretmiz tbir bulunuyordu: Dima muzaffer olan pdih tarafndan dima malb olan Viyana b-dnne ltfen ihsan buyu-ruldu. Her iki tarafn elindeki vesikalarn birbirinin ayn olmas asla mevz- bahs olmad gibi, sadrzam vekl-i mutlak olmas hasebiyle her trl artlar ve ahidleri zt- hne tarafndan tasdk ve taahhd m uta zammn olmakszn akdettii cihetle, Osmanl memurlarndan pdih adna hareket edebilmeleri iin muntazam vekletname de aranmaz idi. Bu eliler, Osmanl memurlarnn Pdih tarafndan hiz olduklar mezuniyetin metinde zikrini taleb edecek olsalar dvndan tard edilecekleri, yhud Yedikule zindanna atlr veyhud hi olmazsa ou zaman olduu gibi kendi hanelerinde habs olunacaklar phesiz idi. Anlama vesikasn da ted-kk edemeyip ifahen kararlatrlan maddelerin hepsini iine aldklarna dir olan mcerred ifde zerine kr krne kabule mecbur idiler. Hatt ekseriya vesikalarn bir avu, bir anigr yhud bir mteferrika vstasyle Viyana'ya gnderildii kendilerine te'-mn edilerek, bununla iktifa etmeleri lzm gelirdi. Beynelmilel hukuka o kadar muhalif olan bu tahkirlerin sonuncusu, Avusturya ile bu son muharebe esnasnda cereyan eden mzkerelerden ve "bu muharebeye son veren Zitvatorok anlamasndan balar. Serasker atrc Mehmed Paa tarafndan 1597 seferinde vki olan ilk sulh teklifi, yenierilerin bir isyanndan dolay ca*l (sahte, yapmack) olarak yaplmt. Bundan dolay Murad Pa-a'nn murahhaslar olan Diyrbekir Valisi Kadzde Al Paa ve Budin kads Hbil Efendi Vayen (Va) yaknlarnda bir adada Palfi, Basta Nadasdi ile grmelerinde hibir yazl talimata mlik olmadklar gibi, birka saat sonra hibir ey kararlatrmaksn zn ekilmi idiler. Cidd olarak ilk sulh mzkereleri daha nce hikye ettiimiz vehile Aziz Andre adasnda vukua gelmi ve neticesiz kalmtr. O mzkereden az nce Krm Hn Gz Giray ile Eflk Voyvodas Misel (Mihal), Osmanl Devleti nezdinde tavassut iin mparatora teklifte bulunmak memuriyetiyle Kao'ya birer eli gndermilerdi. Hn ile Voyvoda*nn bu teebbsleri zerinedir ki, serasker, sulh mzkeresi iin Andre adasna murahhaslar gnderdi. Ertesi sene dah, arpmalara ramen, bir taraftan sadrzam ve dier taraftan Aridk Matyas nmna hareket eden Palfi ve Pezen karlkl

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

olarak birok mektuplar yazdlar 139. Nadasdi ve Pezen Budin valisiyle konutular; vali mtrekenin bozulmasnn suunu tommiyle mparator'a ykleyerek evvelki artlarn yenilenmesine ve Kanije'nin iadesine muhalefet etti ve Osmanl hkmranlna giren Estergon, Neograd ve dier da kasabalar gibi Transilvanya'nn da Osmanllar elinde kalmasnda srar gsterdi 140 . Nihayet, 1601 senesinde Pdih, kendi nmna sulh akdi iin sadrzama ilk defa olarak muntazam bir murahhasiyyet -i mutlaka (kesin bir murahhaslk belgesi) verdi. Sadrzam, vefatndan sekiz gn evvel, bu talebden dolay vezr Murd Paa'y ve onun kethdas Mehmed'i mzkerelere balamak iin gndermek zere olduunu mparator'a ve Aridk Matyas'a bildirdi 141. mparatorun murahhaslar Murd Paa'ya yazdklar mektupta balca drt madde teklif ettiler: 1 Sulh e aykr olarak zabt olunan btn araznin iadesi; 2 Muharebeden doan her trl zararn tazmini; 3 Kanije'nin iadesi; 4 Transilvanya zerindeki himaye hakkndan feragat edilmesi. Murd Paa bu iddialara cevb olarak Efltun ve Aristo'nun 142
Sadrzamn nc bir mektubu mparatorluk ve Kraliyet Arivindedir. Sadrazam 1009 (1600) senesinde Palfi'ye yazd mektubunda, zt hne Tuna adalarndan birini sahildeki arazi ile birlikte yenieri aasna ihsan etmi olduundan bunun iadesinin mevz- bahs olamyacam beyn eder. Pezen'e olan mektubunda Voyvoda Mihal tarafndan vki olan sulh teklifinden bahseder. 140 Budin valisinin 1601 Ocak tarihli mektubu. Gran piskoposu Volfgand Deyng, Bartolome Pezen. Etiyea llleshari 9 Ekim 1600 trihiyle Gran bakumandan muavinine gndermi olduklar raporlarnda syle yazyorlar: cLonge abhine Mourad Pascha praecipius ad tractaonem pacis tegatus destinatus scripsit, paraturo se force ad foedus hoc tractandum ive in Viennam ive Pragam una cum coUegis conferre, si moda Mohammed Kaia oollega adesset, quem ra dtes proaestolaretur. Mox Pasda ibrahim Canlscham obsidione cuzit ac-cum Tataris ac Turcis in regno grassatur, e quibus tacile anfcnadvertitur, lllos c avar pacisque petitionem, quam hunquam ursimus. Simulasse ac dolose nstituisse.> 141 Bu husustaki iki mektup 29 zilhicce 1009 (1 temmuz) trihiyle gnderilmitir; brahim Paa 10 Tejnmuz'da vefat etti142 Vezr Murad Paa'un mparator murahhaslar Doktor Pazan ve Fransuva Nadadi'ye mektubudur (Tercmesinden tercme edilmitir): Keml-i riyetl dostum Doktor Pezen ve olum Nadadi, bezr selm ve duadan sonra, malmunuz ola ki: Sulh artlarnn drt maddeye hasredilmesini muta-zammn mektubunuz vs olmutur. Bu mukaddemam gayr- mnticeden sulh akdedilmek iatenilmeyip ceng ve cidal ateinin sndrlmesi yerine alevlendirilmesin sarf- efkr olunduu anlalyor; lkin eski dost olduumuz ve birlikte tuz, ekmek yediimiz cihetle, size dost sfatyle yazyorum. Sizin mukaddemtmza (giriimlerinize) kilne surette cevap vermek bu zamann ukals iin deil, Efltun ve Aristo iin bile mkildir. Evvel, lna ve Kulpa arasnda kin olup silhla ele geirilen kale ve karyelerin iadesini istiyorsunuz; bu se pdihlarn en byk ve en kuvvetlisinin lutfuna mnhasrdr. Rub' - mesknda (dnynn meskn karalarnn drtte birinde), hatt gkkubbesi altnda b -misl olan Yank Kale'nin muhafzlarnn ihmlinden dolay iki saat zarfnda alel-gafle zabt olunmasn evketi Pdihmz tedbr-i lh'ye atfederek bu bbda bir sz sylememilerdir. Sizin dah silhmzla zabt olunan kalelerin kaybn rde-i Ezeliyyefye atfetmeniz daha m-nsib grnr ve Allah'n emneti (ved'a-i lhye) olan reayann rahatnn te'mn zmnnda,
139

Sayfa

58

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

hussiyle bu ftuhatn Pdihmz zamannda olmadn tahattur ile, bu den hi bahs etmemeniz daha gzel olurdu. El-umru merhnet bi-evkaatih. Her iki tarafdan ta'yn olunan elilerin mzkerelere balamalarndan sonra, atfeti cihna mil olan Pdihmzn bu kaleleri sze iade etmesi belki mmkin olur. Eer bu cevap sizce nondlukla karlanmazsa, ho -nudlukla karlanacak bir darb- mesel vardr: Eeini peke bala, ondan sonra Tanr'ya smarla. Vk bir hrsz bir kaleyi zabt ettiinde, onu btn kuvvetiyle mdfaa etmesi ve bakasnn taarruzundan masun klmas iktiz eder. Mlakatlarmzda sylediim gibi bu madde (kalelerin zabt) sizin hatnzdan ortaya ktndan, mehur darb- meseli hatrlamanz lzm gelir: Kendi den alamaz. kinci olarak, siz bize yazdnz ki, tarafmzdan tasdik olunan sulh ahidnmesi evvel emirde askerimiz tarafndan bozulduundan, btn masraflara tahamml etmemiz lzm gelir. Bu mukaddimenin cevb, btn hkmdarlar ve sultnlarn trihleri mukaddimesinde yazldr: Onlarn muamele ve detleri gerektirir ki, za fer ve fetih arzusunda bulunan hkmdarlarn sarfet-tikleri hazneler hesap edilmeyip hele bir vehile ade olunmasn. Eer yle olsa sizin bizim sarfiyatmz tazmin eylemeniz cb eder; zlr btn cihan bilir ki, Sultn III. Murd, anl atalarnn eserine ittiben bizimle hsn-i maiet etmeyi bilmeyen ve l-i Nebev'yi inkr eden Acemler zerine zafer getiren silhlarmz ynelttiimiz zaman tarafmzdan hibir surette byle bir ey yaplmad halde, sizin askeriniz Turpazar (Tuz-pazar?)'m yama ederek birok tccar ve seyyah kati ve bzlarn esir etmi ve her taraf tahrb ederek Kopan Palangasn anszn zabt ve ihrk etmiler, kadn ve ocuklar esr alarak, birok at ve beygir alp gtrmlerdir. Bundan baka Budin hisarlar ve Pdlh'n dier kaleleri altnda en byk enaatlerde bulunmulardr. Bunu hibir ekilde inkr edemiyeceinizden ve sulhi ve-ill sizin nakz ettiiniz sabit kalacanzdan, tazminin kime id olacan tyn etmek kolaydr, Zr mehur kelmdr ki: Zulm balatanlar, balattklar zulme tbi olurlar Ahvlin bu suretle car olduunu inkr edemezsiniz. nc olarak, geen sene vezr-i zam merhum tbrlhm Paa hazretleri sulh salh ahvlini isteyp o zaman muhibb-i hlisiniz, Aridk Matyas cenblan-na ve olum ve dostum Nadadi Ferenc'e mektup yazdm. Lkin sizin voyvodalarnz -drt bin adam ile arazimizi istil ederek muvasalat kesmi, Tuna zerindeki ince donanmamz yok ederek yz ykten ziyde ake (otuz milyon) alm ve sek ve Pete'yi yakm ve Mslmanlar evld ve lylleriyle birlikte esr edip bize ved'a -i lhye (Allah'n emneti) olan rey hakknda her trl ktlkleri icra etmilerdir. Ordumuz Kanije zerine vardnda rey bizden imdd talebiyle gelmi idiler. Bunlarn mes'llerini reddetmee imkn yoktu. Ceng erleri, Kanije'yi, fesd ve ihtill erbabnn, Hey-dkler'in, mfsidlerin penh olmak zere gstermekte mttefik idiler. El -fitnet nimet... sznn mnsna uygun olarak arpmalarn balamasnn mes'uliyet tammiyle size ykleneceinden Kanije'nin tarafmzdan fethi hakknda hibir ma'kul i'tirz ne sremezsiniz. Benim Kardje muhasarasn kaldrmay taahhd ettiimi iddia eylemek de doru deildir. Drdnc olarak, Osmanllar'n Erdel ilerine karmamalar lzm geleceini yazyorsunuz, n hab li -ey'in ucb.... Evvel emirde bu mukavele Kzlca Paa'nn hcumu zamannda yazlmtr; lkin bu kelimelerin mazmunu salim olan her fkire aikr olup (iddianzn) aksini isbt eder. Bundan baka, merhum Sultn Sley-mn- zafer-dsitn Moha sahrasnda Kral Lui'ye lzm gelen cevb verdikten sonra, Erdel Kral sdk ve muti' Yano'u Macaristan Kral nasb etmi, Budin'e girerek bir mddet orada ikaamet etmi ve daha sonra Almanya seferinde (Viyana zerine olan sefer) Yano'u krallkta brakarak, hazne-i hmynda mahfuz olan murassa Macaristan Tc'n ona ihsan edip Budin'i muhafaza etmek zere segban-bay yenierilerle birlikte kaleye brakmtr. Bir mddet sonra Kral Yano Etiyen nmnda kk bir ocukla onun validesini terkederek lnce, Sultn Sleyman hazretleri mesfre kralienin istirham zerine Erdel'in dier memlik-i mahrse arasna katlmas gerekli olmakla beraber Reblahir 948 (Austos 1541) trihinde mesfr Etiyen'e Erdel'i sancak un-vnye inayet buyurmutur. O zamandan 1003 (1594) trihine kadar memleket hibir taraftan rahatszlk verilmeksizin bu ailede kalm ve beleri her sene vergilerini Pdiha gndermi ve dima sadkat ibraz etmilerdir. Kral hazretleri (L Rudolf) bu hususlara asla mdhale etmemitir. Altm yetmi seneden beri dnynn drtte birine hkim olan Pdih hazretlerinin tbiiyyetine dhil olan kullar, iki seneden beri itaatten istinkf ederek sizin pdihnz (lk defadr ki, bir Osmanl veziri mparator'a pdih unvann veriyor) ile dostluk rabtalar akdetmi iseler, onlarn isyanna yardm etmeye sizin ne hakknz vardr? Eer birka gn iinde onlar sizi yine terk ederlerse, silerin sadkatini nasl tecrbe edeceksiniz? u ma'rf kaaide sizce mehul deildir: El-kadm lyuterk. Erdel'in her zaman Macaristan'a id olup Almanlar'n onda hisseleri olmad isbat edilmi bir durumdur. Malmdur ki bu memleket Sultn Sleyman'n turasn tayan bertn isbt ettii vehile Etiyen'e sancak olarak ihsan olunmutur. Estergon grmelerinde i'tiraz edilemez zannettiiniz vesikalar

Sayfa

59

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

szlerinden nakiller bulunan ve Araba, Trke darb- mesellerle dolu garb bir mektup gnderdi. Osmanl ve Avusturya murahhaslarnn mlakat iin, Estergon'da yaplmak zere, 29 Temmuz trihi tyn edilmiti. Aridk Matyas'n emirleri mucibince Nadasdi, Vesprim piskoposu Pezen, Bernar Leon Gallo, Pol Nyari Estergon'a gittiler. Lkin Trkler grnmediler, nk vakit kazanmak ve sefer neticesini beklemek istiyorlard. Bunu tkb eden sene ise Transilvanya'da mzkereler ve yukarda naklettiimiz muharebelerle ve bir de Sadrzam brhm Paa'nin 143 ve onun vefatndan sonra mparatorun komiserleri Kont Nadasdi, Kont Altan, Baron D Mular, Eri piskoposu ile mzkerelere devama mezuniyet verilen Murd Paa'mn faydasz muhbereleriyle geti. Trkler, bir memurun Stuhlveysen-burg'a gelip kendileriyle grmesini ve kongrenin Azize Margret Adas'nda akdedilmesini istediler. mparator'un vekilleri onlarn arzusuna muvafakat gsteremediler. Zr sulhun Avusturya topra zerinde mzkeresi kendilerine huss surette emredil di i gibi, kat' bir
gzlerimizin nne serdiiniz vakit, zikredilen bert okuyarak hatnza kaan oldunuz. Eer imdi bunu bilmiyor gibi gr-nrseniz, zten mektubunuzdan dahi anlalm olduu zere, ancak karklk karmak arzusunda olduunuz anlalr. Mehur bir darb- meseldir ki Sylemeden szn fikr eylegil; hayr ve erri bilgil ve andan syle-gil. Astn-i libs- Sultanye (Pdih elbisesinin yenine) yapan kimsenin elini kesmemek hkmdarlarn kadm detidir. Hatt Arablar'da bir ak bir airete iltica edip de sana dahilim dediinde, btn airet ona taraf-dr olup asla teslm etmezler. Erdel bei Pdih- 'zam ve ekrem hazretlerinin voyvodasdr; birok seneler kaldktan sonra bz bedhlarn telkinleriyle itaatten ib -tinkf etmise de, hyanetin nedamete yol aacam idrk ederek, kusurunu i'tirf ve defalarca rikb- hmyndan affn istid'a eylemitir. Kur*n'm Vel-kzm-ni'1-gayz ve*l-fn inne'n-ns emri mucibince kendisine afv ihsan buyurulmu, voyvodalk yeniden te'min olunmutur. Binenaleyh bil-sebep nazar- atfetten skat dil bir pdihn i'tiydna muhaliftir. Dostlarm, Kaadir-i Mtel'e yemn ederim ki, btt-tn bu ahvlden maksad ki memlekette (Memleketeyn) asyin iadesini salamaktr. Btn cihan sultnlarma malmudur ki, Pdih - 'zam (Eyeddullahu nehu) daha ziyde memlekete, daha ziyde hazne ve eref ve kudrete muhtc olmad gibi, kullarndan en sonunu-nun (en bynn) ba yere decek olsa, derhl onun yerine bin tane dieri geer. Bununla beraber bu dereceye kadar ileri gtrlm olan u hayrl iin ecikt -rilmeyip netice verici olmasna gayret etmekte kusur etmeyiniz. Bu husus, sizin ve bizim admz Tanr ve insanlar nazarnda hayr ile yd ettirecektir. Mehur darb- meseldir ki: Er lr, ad kalr. Muhterem dostum (Pe -zen) ve olum (Nadadi), yaptmz bu kadar grmelerden sonra, zikrettiklerimize tammyle zd bir surette yazmaya sizi icbar edecek bir sebep var mdr? Btn bu muhabbetten gaye rey arasnda sfiyi ve intizam muhafaza etmek ve dostlarmza dost, dmanlarm dman olmaktr. Sigsmund Voyvoda, Pdih'a sadkat arzettii halde Mihal'e byk miktarda askerle imdd eylemek hakkaniyete muvafk mdr? ki hkm dar, halisane olarak sulhun ldesi arzusunda bulunarak rahat istiyorlar. Dostlarm, bu hayrl ite hibir vehile ihml gstermemeye bezl-i mesa ediniz. Ordularmz hareket ettirmeden evvel neticeyi vermesinin rde-i llhye'ye makrn olmas temenni olunur. Geenlerde mzkere in toplanm bulunduumuz srada Va'tan birka ak Budin hisarlarna kadar gelerek birka adam ldrm ve bir miktar hayvan almlardr. Bu dmanca harekete ne demelidir? Bu bbda size mracaat ederiz. El-muhlis'I-fakr El-muhlis'1-fakr Murd Budin Belerbei Mehme 143 Osmn-zde Efendi sadrzamlarn tercme -i hllerinde (Hadkat'l Vzer, s. 46, 47) brhm Paa'nm asl Bosna (Isklavonya)'dan olup Aye Sultn' yzbin altn mihr ile tezvc eylediini ve ehzade Cmi -i erifi hareminde medfn bulunduunu yazar.

Sayfa

60

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

tesviye akdine deil, yalnz kendilerine vuku bulacak teklifleri dinlemeye mezun idiler, iki sene evvel Trklerin yapt gibi, bu defa da mparator mzkereleri muharebe mevsiminin sonuna kadar uzatp srndrmek istiyordu. Bununla beraber 10 Ocak'ta haftalk bir mtreke akd edildi ve ubat aynda Pete'de yeni bir mlakat yaplmas kararlatrld. Hakikaten 14 ubat'ta Eri piskoposu, Baron D Mular, Doktor, Pezen, Kont Altay (Altan), bir mddet evvel vefat eden Nadasdi'nin halefi Erdodi, Diyrbekir be-lerbei Murad ve Budin valisi AH Paa'larla belirlenen yere gittiler 144. Yine bu ayn 17'sinde birinci mzkerede Trkler, yeni Pdih'n clusunu tebrik iin stanbul'a bir eli gnderilmesini ta-leb ettiler. Buna, sulh anlamas yaplmak ve buna benzer bir hl vukuunda bilmukabele ayn muamele gsterilmek artyla muvafakat gsterildi. gn sonra ikinci bir konferansta Trk komiserleri kongrenin Pete'den Budin'e naklini teklif ettiler ve Kanije ile Eri'nin iadesine kesinlikle muhalefet ettiler. Murahhaslar bu suretle bir ey kararlatrlamaksizn ayrldlar. Sekiz ay sonra, 8 Ekim'de Budin vlsi ile mparator'un zel mavirlerinden Baron D Mular kesintiye urayan mzkereye tekrar baladlarsa da, yine bir netice hsl olmad. Estergon'un terkedilmesini teklif eden Al Paa'ya cevaben, Baron D Mular stanbul'un terkedilmesini teklif etti. Al Paa'nin Flek, Zeeni, Neograd mevkilerine teklifini hasretmesi zerine de Baron D Mular, mparator'un 12 seneden beri muzaffer bir ekilde muharebe etmi ve bir o kadar mddet muharebe etmeye muktedir bulunduunu beyn etti. Bokayi'nin Zuhuru Macaristan'da bu mzkereler cereyan ederken, Transilvanya'da kin Klozenburg'da dah mparator'un komiserleri ile Mihal Voy-voda'mn memurlar ve Krm Hn'nn bir memuru arasnda dier bir mzkereye balanm idi. Hn'n murahhas Ahmed Aa, mparator'un kendi efendisiyle huss bir ahidnme akdetmesini, resm bir sefaret hey'e ti gndermesini, Pdih'n Eflk hkmetini voyvodala namzed olan ahsa bir sancak vermek suretiyle bahetmesi hakknn tasdikini, Krm Hn'nn da mzrak ve gmten topuz vermek suretiyle bu tyine itirakini, mparator
Belerbeg Murad ve Alt Paalara verilen terhtsnameler stanbul'dan 1012 (1603) tarihiyl e trihlenraiatir. Murad Paa'nn mektubu 4 Ramazan 1012 (8 ubat 1604) tarihlidir. Al Pasa ile Budin kads Hbil Efendi'nin Peste'ye gitmee hazr bulunduklarn bildirmektedir
144

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

eyletlerinin Tatar aknlarndan muhafazas bedeli olmak zere Avusturya'nn Krm'a senelik 40.000 duka altn demesini istedi. mparator'un memurlar, istenilen parann pek ok olduunu ve fakat Eflk'a voyvoda tyini hakknn Pdih ile Hn'a terkedileceini ifde ettiler. Ertesi sene, Macaristan'n ve zellikle Transilvanya prensi Boka yi'nin de hissedar olmalar zerine (19 Kasm 1604) mzkereler deiti. Bokayi, elisi Korlat arachyle, sadrzam Lala Mehmed Paa ile bir ahidnme imza etti ki, buna gre kid iki taraf karlkl olarak yekdierlerinin hududuna riyet edecek ve hibir taraf dieri dhil olmadka sulh akdetmiyecekti, Etiyen Korlat ve Jorj Gededi Bokayi tarafndan grevlendirilerek stanbul'a gittiler (27 Muharrem 1014 - 14 Haziran 1605). Budin Vlsi, Mehmed Aa nmnda birini bunlarn beraberine katmt. Sefirlere muntazam bir ahidnme verildii gibi 145 , dnlerinde kaymakam paa tarafndan Bokayi'ye hitaben bir mektup
Sultn I. Ahmed tarafndan Bokayi'ye t buyurulan 1 Muharrem 1014 (16 Mays 1605) tarihli ahidnmenin suretidir (Hammer, bu ahidnmeyi San Abdullah Efendi1-nin resm yazmalar mecmuasndan tercme etmitir; bu mecmua Miinet- Feridun ile birlikte baslm olduundan Mnseat'n 2. cildinde, 356., 357., 358, sahife-lerinden aynen naklolunmutur): ftihar '1-mer'i't-tifetil-tseviyye, muhtr> kber-i f'-milleti'l- Meshiyye. muslih-i meslih-i cumhril-tifeti'n-Nasrniyye, shib-i ezyli'l-hamet vel-vakaar, 3hib-i delili'l- mecd vel-iftihr, hl Macar kral ve Erdel hkimi olan Bokayi Kral, hatmet-i av-bhu bil-hayr, tevk-i ref-i hmyn vsl olcak ma'lm ola ki: Hl merciM seltn-i izam ve melce-i havkn-i kiram olan dde-i vlmza elilerin ile mektb- sadkat slbunuz vrid olup mazmununda atebe-i aliyye-mize itaat ve mtbaati sermye-i devlet ve prye-I zzet bilp her br askir-i nusret-i messerimiz ile advv-hsi kr zerine tevecch ve azimet iylednzde m-breklik bolup env'- ftuhat ve yz aklklar myesser olup her vech ile nazar- inyet-eserimize mstehak olman hl vezr-i 'zam ve serdr- ekrem, mr-i efham, mdebbir-i umr-il-cmhr bi'1fikri's-skb, m-temmim-i mehammil-enm bi'r-re'yi's-sb, mkemmel-i nmsi's-saltanati'1-uzm, mrettib-i mertibi'l- hlfeti'l-kubr bebir-be-i vega ve hizebr-i khistn-i heyc, el-mahff bi-suns evtf*l-ml-ki'l-'l Mehmed Paa idmullahu celle ve yesr bi'1-hayrin mlenin ahvl-i sadkatmelinize vukuf ve ur derece-i nihyetde ol-mala hakknzda eyledi ehdeti izz-i huzr- fzi'nnrumuzda kabul ve virgnz riyeti hayz- husule mev-sl olmas ve uur- hmyn- nusratmakrnumuzda zuhura gelen sadkat ve hdemt- mebrrunuz mukabelesinde memleket ve ahlsine dahi taarruz olunmamak babnda ahd aman mtemil ve ir ta'yn olman serhadd- memleket ve kura ve kla'n hfz ve syne-tini mutazammm uhde-i nme-i hmynumuz irsali me'ml ve mes'l oldun tahrr ve beyn idp ve ilcinize azdan smarladuunuz muradnz her ne ise ale*t-tafsl pye-i sadetmasirimize arz ohndukda cmlesine alem-i lemml-i ahanemiz muhit olduundan mada serdr- nusret-i armzn hakknzda beyn eyledi hsn-i ehdeti ki ecdd- izammzdan firdevs-mekn- merhum Sultn Sleyman Hn hazretlerinin kul ve ra olan vilyet-i Erdel'in kadmi Macar beleri ve be-zdeleri ve ir ocak beleri ve memleket shibleri c-m-mecdimizin ni'met-i kadmesine hakk- riyet zere olup ve Jigmond ivsyle kfrn'l-ni'me olan tife-i ekyadan izhr-i isyan ve fesd ve tuyan idenlern py-ml ve bergete-i rzgr olduklarn mahede itmekle mumaileyhin bu vehile takriri sizin hususunuzda hsn-i tevecch ve mezd-i iltift-i ahanem zuhuruna bis ol-mudur. mdi, marnileyh serdr- nusret-inmz ahvl ve amalinize muttali* olup riyet ve himyetinize sa'y ve ihtimam zere oldu mhede-i hmynumuz ol-mala crahr- umrunuz mumaileyhin refy-i sibine tefviz idp muaccil ota karup ber-vech-i msfaat sefer-i hmyna tevecch ve azimet zere olmala mu-rd olunan ahid-nme-i hmynumuz yazlmaya zaman msade itmeyp ol dah marnileyh vezr-i 'za-ma sipari olunmudur.
145

Sayfa

62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

teslim edildi ki, bunda iki milletin gl balarndan, aralarnda karlkl olarak tam bir yardmlamadan bahsedilmekte idi. Birka ay sonra sadrzam, Belgrad'dan Bokayi'ye yazd mektupta Korlat vstasiyle yazsn aldn ve bundan byle Macaristan'n Avusturya'nn hinne siysetinden masun kalmasna ihtimam gstereceini bildiriyordu. Dier bir mektupta (22 Safer - 9 Temmuz)
nallahu Tel ber-vefk- dil-hh cmle muradnz msade idp riyet ve himSyetinizde hasbe'l-makdr sa'y- mevfr eylemesi emrimiz olman bu bbda t-minn- htnnz in yemn ideriz ki yirleri ve gkleri yoiken var iden Cenb- Rabbi'l-tzzet'in azamet ve vahdniyyeti hakkyn ve iki cihan gnei Hazret -i Resl-i Ekrem salle'llahu aleyhi ve-sellim Efendimizin rh- pr-fthlar hurmetiyn ve b-i kiram ve ecdd- izammzn ervh- mutahharalaryn mdm ki siz ve ir tevabi* ve askeriniz atefae - aliyyemize teba'iyyet zere olan Macar beleri ve bezdeleri dostumuza dost ve dmanmza dman olup memleketinizden ticrete varup gelen bezirganlarmza ve adamlarmza ve sair ahl -i vilyetimize dahi ve tecvz olunmayup dostluk-da sabit kadem olasz, bu tarafdan dah ana mugayir bir vaz* itdirilmek ihtimli olmayup size ve tevbi'nza ve memlik-i mahrsemize gelp giden tccar ve adamlarnza ve memleket ve reayanza bir ferde dahi ve taarruz itdirilmeyp ve dahi idenlere siyset dp haklarndan gelinr. Ve'Iyzbllahi Tel Neme ekyasnn galebe ve tecviizi vki' olursa her vehile imdd ve inet olunup erit-i sulh ve peymne-i riyet olunmak mukarrerdir. Ve Erdel hkmeti ve Macar Krall size ve sizden sonra oullarnza ve andan sonra memleket halk kimi murd idnrlerse sitn - izzet-iymmza itaat ve inkyd zere olup memleket halkna nfi ve don olan kimesneye virilmek babnda fermn- alanmz sdr olmudur, Gerekdir ki ahid-nme-i hmynumuz vusulnde atebe-i izzet-unvnmza idegeldiniz sadkat ve ihls ve meveddet ve ihtisas mucibince min ba'd dah cdde -i itaat ve teba'iyyetde sabit kadem ve tark- inkyd ve istikaametde rsih-dem olup vech-i merh zere eref-siidr bulan ahd mm muhakkak ve marnileyh serdr-i zafer-irdnmz tarafndan gnderilecek ahid-nme-i hmynumuzun mazmntm musfiddak bilp kem-kn dostumuza dost ve dmanmza dman olup hsn-i ittifak ve ittihd ile be-lnyetullahi Tel env'- ftht- cemle ve yz aklklar zuhur eyleye. rsal olunan hedaynz ilciniz yedinden izz-i huzurumuza vusul ve hsn-i mtalaamza makrn ve eref-i kabul bulup mumaileyh ilciniz mer' klndukdan sonra Cenb - Cellet-mebmz tarafndan az haberi sipari olunup hsn-i icazetimizle tarafnza avdete ruhsat vi-rildi. Mlakatnzla erefyb oldukda fermn- kaz-ere-ynmzn icras sa'y ve ihtimam eylesin. Neme tarafndan sulh murd oldundukda size havale olunup bu tarafdan sulha rz gsterilp eer Neme tarafndan vilyetimize hcum ve galebe vki' olup memlik- mahrsemize gelen adamlarnza bir ferd mni* olmayup emval ve erzak ve hayvanlarna ve kendlerine asla taar>' ruz olunmaz ve lzm olan zd ve zevdeleri tedrik olunup riyet idilr(l). Ana gre malmunuz ola. Feth olunan yirlerde kffr zamannda muaf ve msellem olmu sipahiler vardr, memleket-i Islmiyye sipahilerin rencide itmeyeler ve virg taleb olunmasn ve bundan sonra sizin mhrli defterleriniz gelp bu cnibde her kimin in mufnme telef iderseniz istim' olunmasn. Ve min bafd eer vilyetinizden eer Mojodble vi -lyetlerindendirler atebe-i aliyyemize dorulula iltica ve itaat idenler, sair itaat iden Macar ahlsi gibi kend dn ve yinlerinde olup memleketlerinde oturup sulh ve ahde mugayir vazl'an sdr olmadka dahi olunmayup eyym - sadet-encmmzda sde-hl ve atebe-i aliy-yemise istkaamet zere tebaiyyet ve inkydde ber-ka-rar olduklarnca memleketlerinden esir ihrc olunmayup ve seneden ber hilf- ahd mn ihrc olunan esirleriniz dah grlp tlak olunmalar ve kapu kethdanza ve gelen ilcilerinize riyet olunup zd zevdeleri tedrik olunmak babnda rica ve iltimasnz zere amel (1) Burada ftre mulk grnr. Hammer -Neme tarafndan vilyetinize^ szlerinden riyet Idflr kelimelerine kadar olan cmleleri Neme tarafndan sulha dftir vki* olan teklif size havale edilmitir. Eer onlar sizi reemleket-torMaden karacak olurlarsa bize iltica edecek olanlar hlmayet ve atfete maztor olacaklardr meHnde tercme etmitir. (Mtercim) olunman marnileyh serdr zafer -kirdnma sipari olunmudur. Mdm ki tarafnzdan ahd mn mnkz bir hl sdr itmeye ve bu cnibden dah ana mugayir bir i olmak ihtimli yokdur. Hatrnz ho tutup hsn- muamelede sabit kadem olasz ve muttasl ah-vl-i hayr-melinizi yce sitnemize arz ve i'lm itmek-den hl olmayasz. Sene 1014.

Sayfa

63

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Macaristan'n pdih himayesine istind edebileceini, Transilvanya'nn Sultn Sleyman zamanndaki hline irca olunacan, Lippa (Lepve)'mn terkinde mkilt olmyacan, Boka-yi'nh pdih tarafndan gnderilen sancak ve tac almak ve Macaristan Kral nvn verilmek zere hemen Belgrad'a gelebileceini i'r ediyordu 146. tte Lala Mehmed Paa'nm
Sadrzam Mehmed Paa'nn Bokayi'ye mektubu tercmesi (Asl mparatorluk ve Kraliyet Arivi'ndedir.): ftihr'l-merTl-lseviyye, muhtrl-ekbiril-Meshiyye, Erdel bei ve Macaristan kral dostumuz Bo kayi, hatmet-i avkbuhu bil-hayr, her suretle nil-i as-y-hl olmalar temenniytndan sonra i'lm olunur ki: Reb'l-evvelin onbirinde Zemlin'de ordu kurdum vakit adamlarnz vstasiyle bayraklarnz (yni bayrak altnda gnderilen yardmc asker) ile birlikde mektub -larnz aldm; cmlesini anladm; ve teekkr ederim. Pdiha hizmet iin tarafnzdan vuku bulan mesa dmandan intikam alacamza bir zamn- kavdir (gl bir delildir). Yazm olduunuz ahvlin bir takmn evvelce i'r etmi olduunuzdan cevblan verilmiti. Binenaleyh bu mektubunuzun bizim kdmzn vusulnden evvel yazlm bulunmas muhtemeldir. Bununla beraber, dostum, size tebli ederiz ki, sizi ve sdk voynaklan ve byk kk memleketin btn ahlsini sadetl pdihn nazar- atfetine arz etmek-de hi ihmlimiz yoktur. Hanedann kdemi ve sznn shhat selmetiyle ma'rf olup mukaddema Bb - hmyna gndermi olduunuz eliniz Etiyen Karlati bizzat Bb- Hmyn'u grm olduundan avdetinde size syleyecektir. Sulh mzkeresi zmnnda Be Kral tarafndan tarafnza gnderilen eliye verdiiniz cevb bildiriyorsunuz. Gayet manidar ve cesur bir muharibe yakacak surette cevp vermisiniz. Ben ki sizin dostunuzum fikrinize itirak ederim. Egrek (??)'e azimetiniz muktez bulunmu olduu cihetle Erdel zerine yrdnz bildiriyorsunuz. Bu haber bizce pek ho grnmemitir, sizi bu harekete tevik etmeyiz, Sadetl pdihmzn size gnderdii almetler ki ir bz lisanlarda tc ad verilir birok mcevherat ile mzeyyen olup bir mddetten beri ordunun nnde bulunan hazne-i hmyn iindedir. Bz ta'mrta muhtc olduu cihetle bizim stanbul'dan azimetimizde gnderilmesi mmkin olmayp muahharan irsal klnmtr. Tc ile zt- hazret-i pdihnin size tahsis eyledii hazne siz dostumuza gnderilmek ve md eylediim vehile birbirimize telkki ettiimiz hlde bizzat tarafmdan teslim olunmak lzm gelirdi. Sulha ve kralla d bz iler bu mlakata lzum gsteriyordu. Ancak siz ErdeVe gitmi olduunuzdan bu iler ba ka zamana braklm ve mcevherat elimizde kalmtr. Biz de burada kalmayp nallah sr'atli bir yryle Budin zerine gideceiz. Bu seferin ileri safhadaki hareketleri iin sizinle mzkere etmekliim gerekli ve pek mhim idi. Lkin sizin Erdel'e gidiiniz buna mni' olmutur. Bu elm hl iinde sizin eliniz Etiyen Karlati'yi alakoma-yp kedhudmz Mehmed'i yanna koyarak tarafnza gnderdik. Onlardan burann ve stanbul'un ilerini anlarsnz. fdelerinden sizce tam bir malmat hsl olduunda, dzeltilmesi gereken iler hakknda bir karar alabilmeniz iin, kendilerini orada geciktirmeyi? taraf- dos-tnemize gndermenizi rica ederiz. nallah bu mbarek senede yalnz zt- hazret-i pdihye ve, dostum yalnz size deil, memleketlerimizin fukarasna byk bir hizmette bulunarak nice seneler illerde ve dillerde halkn duasn iideceiz. ^Dostum, sadetl ve kudretl pdihmzn size tah-ss etmi olduu hazne, tc, kl, alem cmleten bendedir. Benim niyetim, bunlarn hepsini size teslim etmek ve bundan sonra alnacak tedbrleri kararlatrmak zere sizinle muayyen bir mahalde mzkere etmekti. Ancak imdi ben imale doru ilerlemi olduum hlde, siz Erdel'de cenuba doru gitmi olduunuzdan pdih hediyelerini size gndermekten ekiniyorum. nk her ne kadar muhafazas iin asker tyin olunacak ise de, bunlar dman eline debilir. Binenaleyh, dostum, daha ziyade beklemeyip benimle birlemeye himmet ediniz; t ki bu hediyeleri teslim ederek pdihmzn irdelerini yerine getirebileyim. Vesselmu al min itba'l-ha-diy. Zeyb Kedhudmz Mehmed ve eliniz Etiyen Kar-lati size ifahen bz mhimm maddelerin tebliine me mur olmulardr. Ona gre hareket ve bizimle birlemeye msraat ediniz. T ki vaziyetinizi bilerek tasavvurunuzu anlayalm. Belgrad nndeki ordughmzda yazlmtr. (Almanca ve Franszca nshalann her ikisinde de mektubun trihi yazl deilse de, Lala Mehmed Paa' -nn Belgrad'da sadrete tyni ve Estergon'a gidii ve dn 1013 senesindedir.) Nam o zaman Macarlar ile Almanlar arasndaki dmanca mnsebetler ve Almanlar'n Macarlar'a yap tklar kt muameleler hakknda yle yazar: (Nam'-dan, c. 1, s. 402-404 aynen nakledilmitir):
146

Sayfa

64

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Semln'den Estergon'a gidecei zaman, ahvl bu merkezde idi. Sadrzam, sek'den ayrlndan sonra, 15 Austos (30 Rebl-evvel), Bokayi'ye yazd dier bir mektupta muhatabna ilk defa olarak Macaristan Kral unvann vererek 2.000 duka gnderdiini belirterek Neuhausel (Uyvar) kalesini muhasaraya davet ediyordu. sek'te bir harb dvn toplanarak Mur vadisinde 147 Budin ve Ustoni-Belgrad zerine mi, yoksa Kanije zerine mi yrmenin daha mnsib olaca mzkere edildi. Ekseriyetin reyleriyle Kani-je'ye doru gidilmesine karar verildi. Lkin ordu kads Vildan-zde Ahnjed Efendi iddetle muhalefet etmiti. Ahmed Efendi, Pdih'n Estergon'un fethini irde etmi olduunu, bundan baka askerin Mur vadisinde klliyetli ganimetler ele geirmi olacandan o zaman kendilerini ordughda tutmak mkil olacan, zten mevsimin de ilerlemi olduu cihetle, hepsinin ganimetlerini muhafaza edebilmek zere hanelerine dnmek arzusunda bulunacaklarm, bu suretle muharebe zamannn hibir mhim teebbste bulunmakszn geeceini ortaya koydu. Budin yaknnda Hamzabe merhalesinde ordunun hangi tarafa yneltilecei tekrar bahis mevzuu oldu. Ekseriyet Viyana taraflarnda akn
Melik'1-mlk-i nasr ki imparator ve kayser unvan ile msemmdur Neme'de Avusturya ve Hungarya dukalar neslinden ola gelmekle bu taife kuvvet bulup Erdel ve Macar kl'm kliyet ile zabt itdiin den sonra bu nev* kffrun ata tona mlik olanlarn asker ve siph ve zuafsm raiyyet itdklerinden gayr cef ve eziyyet ve Macar ve Erdel cinsinn ehl lylle -rine taarruz ve ihanet idp bunlar dah mdfaaya kaa-dir olduklar cihetden Neme taifesine s re t serfr idp lkin dern adavetleri mertebe -i nihyetde idi; ve Neme Macara kadmden ihanet zre olup Macar mers Neme'nin ednsi yannda bile reayadan hor ve ha-kr idi. Faraza yolda geerken kakma aup ve ardndan gelrken apkasn kaldrup yzine tkrmek gibi evz.* iderler idi. Zr sabka Macar Neme zerine birka defa hurc idp vilyetlerin i almlar ve azm- kl almlar idi; ana binen aralar hilaf ve ikak ztre idi; ol zamana dek ki Macar bezdel erinden Bokayi nm bir bahdr kendi ben nev'i 'ynn cem* idp Biz bu Neme taifesi nn eziyyet ve ihanetine niceye dek^ tahamml idp taht- tasarruflarnda malb ve hetk-i' rz n-ms ile ne zamana dek menkb oluruz? ElhamdliUahi Tel pdihn- l-i Osman kadmden evliyjr- ni'metimz olup Yano Kral cennetmekn Sultn Sleyman Hn sitnesine iltica itmele mlki ile'l -inkrz evld ve ahfad nezdinde bak kalmdur; biz dah selefimze ktid ile ol sdde -i kaviyyeye istind idp 'dmuzdan intikam evl ve hakkmuzda enseb ve uhr del mi -dr? didkde Bokayi'nn bu kelmn 'yn- ben nev'i hakk ve sye-i himye-i sultanye duhl ile ml ve yl synetini hallerine evfak bulup ittifak ile mezbn kralla ihtiyar ve kendlere serdr itmek zere sene -i mezbre (1013) hillinde serdra mektublar gnderp Pdihun dostna dost ve dmanna dman olup kul -lun kabul ve zr-i cenh- himayelerine duhl ile ka-dm 'dmuz olup iktiz-i zaruretle taht- hkmnde ol-dumuz Nemelilere kl koyup pdih- islm'a can ve ba ile hdmeti teahhd iderz. Hakkat -i hlimze vukfdan sonra sitne-i devlete arz eylemenz rica olunur didkleri der-i devlet-i aliyyeye arz olundukda iltimaslar mevk-i kabulde vki' olup serdra Mnsib old vech zre muahede eyleyesin diy ferman buyu rulmala mrn ileyh serdr dah dil-hh zere ce-vb gndrmein Neme'ye izhr- adaveti mekked ve Macarlardan kendye tbi' olanlar yevmen fe-yevmen mtezyid old. Nam, ondan sonra (s. 404 ve 405) 1013 Cumdel-ulsnn yirmi nde (21 Ekim 1604) Beljiojozo ile vu ku bulan muharebeyi ve Varat (Varad), Kaau (Kae)x Tokay vak'alann nakleder. (Venedik elilerinin 1605 raporlarna baknz: Mehmed avu'un Bokayi lehine mdhalesini taleb etmek zere Lehistan Kral'na gnderilmesi) 147 Nam'da Mekmuriye.

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

yaplmas reyinde bulunarak, ordu kads ile defterdar Bak Efendi susmaya mecbur brakld. Ertesi gn ordu kararlatrlan yolu tuttu; lkin yk arabalar amura sapland ve yenieriler Bu kadar yk ile akna gidildii grlm ey midir? yolunda szler sylediklerinden, sadrzam dnerek Es-tergon zerine yneldi 148. Estergon'un Yeniden Fethi Bosna belerbei Budin'den 25 top, 30.000 glle, 10.000 kantar barut getirmeye memur olarak, bu mhimmat askere tevzi edildi. Sadrzam, Bokayi'ye bir mektup yazarak, kendisini 14 gn Budin taraflarnda beklemi olduunu ve imdi Estergon kalesine doru gitmekte bulunduunu bildirdi. Ordu, 30 Austos - 15 Reblahr'da Estergon nne vararak, Lala Mehmed Paa, askeri evvel iki mhim noktaya hcum ettirdi: Bu mevkilerin biri Parkam (Cierde-len) kalesidir ki, Estergon'un karsnda ve Tuna'mn te tarafnda kin olup Estergonlular bunun vstasiyle zahire alabilirlerdi. Dierleri de Trkler'in Tepedelen adn verdikleri Azz Tomas Tepesi kalesidir. Budin belerbei Bonak Mustafa, Tepedelen cihetinden hcumu idareye memur oldu. mparator'a aylkla askerlik et mekte olup Vigrad muhafz kuvvetlerini tekil eden Franszlar kahramanca mdfaadan sonra Papa muhafzlar gibi 149 kaleyi Bosna belerbei Hadm
Aada Nam'dan telhsen nakledilen fkraya gre, yukarda zikrolunan harb maverelerinin ikisi ayr ayr olmayp, tek maveredir: sek'te icra olunan maverede bz zevat dman Komran'da mttehid olduundan Budin ve Ustoni-Belgrad taraflarnda bulunmaz da baka cihete gidilir ise o taraflarn istilya urayacan beyn eylediler, dierleri ise Budin ve Ustoni-Belgrad'n korunma vaziyetleri mkemmel olduundan Kanije canibinde ica'ror ve serveti klliyye ile mehur olan Mekmriye'ye gidilmesini re'y etdiler. Serdar, Mekmuriye canibine tevecch olunmasnda ittifk - ftr olduunu tesc etmesini Vildnzde'ye teklif etdi. Kad Efendi, dedi ki; Dman arkanzda bize mutarassd iken ry - sahtfeye (bos dncelere) ittibft etmek mukte-zy- akl deildir. Pdih Estergon fethi inaksd- hmynlar olduunu siz bizzat ifahen sylemilerdir; synet- memleket emrini brakup da yama in harr tarafa gidilmek caiz olamaz. Memk-i Islmiyye'den bir kye zarar terettb ederse, Pdish'a cevb veremezsiniz. Hussiyle rz- Kaasma seksen gn var; yana si otuz gnlk bir eydir; o zaman asker durdurulamaz; hepsi aldklar e$yy memleketlerine gtrmek iin can atarlar* Siz yalnz kalnca dman hcum etse, kimlerle mukabele edersiniz? Vakit m-sid iken Estergon'un teshirine alnz, myesser olmazsa takdire havale ederek mes'liyetten kurtulursunuz. Vildn-zde'nin bu szleri serdra te'sr etti; yenieri bir menzil gitmi iken avdetleri emr olundu. Peev'nin rivayetine gre, bu mavere Budin'e yakn Hamza Bet saraynn berisinde u-kura Deresi menzilinde idi; cumhur Estergon muhasaras gdr; bu sene Vyana'ya doru akn edelim re'ylnde bulundular; defterdar Bkt Efendi ve ordu kads bu re'ye raz olmadlarsa da, dierleri o taraf tercih eylediler. Ertesi gn glp gidilirken yolda arabalarn bir ka irkdii, bir ka da kald cihetle yenieriler Bu kadar arlkla akna m gidilir? diye sylenmee baladklarm serdr iderek kararn deitirdi; mussaraya karar verdi. Kb elebi dah bu rivayetin sahih olduunu Fezleke'de beyn etmitir. (Mtercim). 149 Halbuki bunlar Hammer'n zannettii gibi Papa Kalesi, muhafzlar deil, Paa. nm imdada gnderdii askerlerdir. (Mtercim).
148

Sayfa

66

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Husrev Paa'ya teslim ettiler. Bunlarn iinde 1.000 neferden fazlas Papa askerine gsterilen menfaatlere kaplarak Trkler'in tarafna gemi ise de, ekserisi bu muharebede telef olmulardr 150. Vigrad'm sukutundan sonra Husrev ve Mustafa Paalar kuvvetlerini Tepedelen zerinde mterek bir harekete sokmalar zerine kaleyi aldlar (19 Eyll - 6 Cumdelul). Muhafzlardan 4.000'i kltan geirilip dier 200' de Kk adann hendeklerinde ldrldler. Estergon varou, yni haric mahallesi (ki Azz Tomas Tepesi'dir) birbirini mtekib hcum ile zabt edildi. Estergon'un Su Kulesi'ni de Bosna belerbei istil etti (16 Cumdelul - 29 Eyll). Sadrzamn alt gn sonra yaplmasna karar verdii bir hcum i kalenin aman ile teslim olmasna yolat. Sadrzamn mahremi olup Estergon'un Avusturyallar tarafndan muhasarasnda kalenin teslimini mzkereye gitmi olan Peuylu mverrih brahim bu defa da fakat Osmanllar'n lehine olmak zere o hizmete tyin edildi. Estergon'dan 5.400 kii btn mallaryle bir saldr endiesine mruz kalmakszn ekilip gittiler. Muhafzlardan Fransz olanlar, Papa 151 ve Vigrad'da bulunup da Osmanl ordusu hizmetine giren kardelerine iltihak ettiler. hls sahipleri Estergon'un fethini, sadrzamn refakatinde olan ve Tercmn - eyh denilmekle ma'rf bulunan Ayasofya vaizinin duasnn te'srine hami ettiler 152 . Osmanl ordusunun yeni muvaffakiyeti kapc-ba Ca'fer Aa, avu Kara Hasan, mverrih Peev brahim Efendi tarafndan stanbul'a ulatrld 153 . Eskiden Estergon'u dmana teslim etmek bedbahtlna mecbur kalm olan sadrzam Lala Mehmed Paa, bu kaleyi Osmanl hkmetine
Bosna belerbei Husrev Paa Vigrad' mn ile feth itdikde iinde olan kffr, Frenk nev'inden olup Papa tarafndan Nemce imdadna gelp kla'- harbiyeye tevzi' olnanlardan idi- Sabka brahim Pasa israleti ile asker-i slm'a mlhak olup ar ulufelerle mer'I olan Frenkleri grp bunlar dahi ben nev'ine ittiben gelp pdiha bende oldlar. Sabk ve lAhk binden ziyde olup ekseri cengde dmlerdir.* Naim, c- 1, s. 416-7. (Mtercim). 151 Papa kalesi deil, Paa'nn Vigrad'da bulunan askeri. (Mtercim). 152 Estergon'un fethine Lesker-i kffr ckd hsn- Estergon'dan. tmiyeli msra Ue trih drlmtHsn 148, Estergon 1717 olduundan, ikisinin toplam olan 1865'den Ieker. 550, kffr 301 ki, cem'an 851 karlnca, fetih trihi olan 1014 grlr. (Mtercim)., 153 Peev, piyade ve svari mukabelecisi, yni defter dairesinin drdnc ve sekizinci kalemleri resi idi. Osmanl Devletinin Tekilt ve dare Usli, 2, s. 149 ve 155. (brahim Efendi piyade mukabelecisi olduu halde stanbul'a gelip fethi mjdelemesi zerine svari mukabelecilii, memuriyetine ilve olunmutur. Hzr Aa, Lala Mehmed Paa'un kapc-bais idi; ona da sadrzamn ltimas neticesi Pozaa sanca verilmitir. Ocak tarafndan olmak zere mjdeye gelmi olan Kara Hasan Aa sonralar yenierilikte yksek makamlara km, byk nfuz kazanm. Kprl zamannda bile se karmak istemitir.) (Mtercim).
150

Sayfa

67

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

geri vermek ve ba-kiliseyi yine cami yapmak memnuniyetine mazhar oldu. Bu 3irada Bokayi Neuhausel 154 kalesini muhasara etmiti. Onun srar zerine sadrzam, (Eri belerbei) Sinan Paa ile Sirem, Semendire, Alacahisar belerini, maiy-yetinde 1.000 kadar erke ve Tatar bulunan Trhala bei il Aa'-y, Bekta Paa'y mdada gndermiti. Estergon'un fethinden sonra da Husrev Paa'y, refakatinde 1.000 yenieri olduu halde fetih haberiyle yollad. Bu kadar kuvvete mukavemet etmeye iktidar ol mayan Neuhausel muhafzlar, Trkler'e deil, Bokayi'ye teslim oldular. Sadrzam mttefikini hond etmek iin Kanije mdfaas ile mehur olan Rumeli belerbei Tiryaki Hasan Paa'y ve ordu kads Vildn -zde'yi kaleyi Bokayi'ye teslime memur etti. Tiryaki Hasan Paa, kendi ihtiyariyle teslim olan Vesprim ve Paluta'y zabt etti. Budin belerbei Bonak Mustafa Paa azledildi ve yerine Kad-zde Al Paa getirildi. Nibolu, Silistre, irmen, Vize, Semendire sancak beleri Budin muhafazasna tyin edildiler. stirya Ve Avusturya'ya Aknlar Estergon'un zabtndan sonra sadrzam, Husrev Paa'y Uyvar'a (Neuhausel) ve Tiryaki Hasan Paa'y Vesprim'e gnderdii vakit yeeni bulunan Kanije belerbei Sarho brhm Paa'y da Hrvatistan tarafndan stirya ve Avusturya'ya akn etmeye memur ederek maiyyetine yans Tatar, yars Macar 20.000 svr vermiti (5 Cumdeluhr 1014 - 18 Ekim) 155. Bunlar iki sene nce dah Rad-geburg*a kadar ilerleyip orada Zerrini tarafndan ric'ate mecbur edilmilerdi. Birbirini tkb eden iki sene boyunca Trkler tstirya'ya girerek 20.000'den ziyde esr aldlar. Ve tayna Manger ile Ker-men'i zabt ettiler 156. Ancak Siget hisar nne varnca birka bin zyit ile ekilmek zorunda kaldlar. Transilvanya Prensine T Giydirilmesi Bu son senenin seferi yalnz Estergon, Vigrad, Paluta, Vesprim ve Neuhausel'in fethiyle dikkate yn olmayp, Bokayi'nin, Raku sahrasnda sadrzam riyaset ettii bir merasimle Macaristan Krall tacn giymesi ile de ehemmiyetlidir. Bokayi, Sarospatak'ta ahid-nmeyi, yn kendisinin
Kale'nin Almanca addr- Bizim mverrihler, Macarca's olmak zere Uyvar yazarlar. (Mtercim) 5 Cumdeluhr trihi Nalma'dan alnmtr, c. 1, 430. (Mtercim). 156 Nalm'da Papa tasarrufunda Sunburhel ve Karmend nm kaleler. (Mtr.)
154 155

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Transilvanya Prenslii'ni tasdik eden ve Macaristan tacn veren ve huss bir art hanedannda veraseti mutazammn olan bert alm idi (22 Ekim 1605). Transilvanya Prensi Trkler nezdinde o kadar sayg grd ki, Pdih, Sultn Sleyman zamannda Avusturya'dan alnan Macar kale ve beldelerinin hepsini iinde cami bulunanlar mstesna olmak zere de etmeyi Bokayi'ye vad etti. Bu ahidnmenin verilmesinden sonra, yeni mansb tantanal bir surette tevcih olunmak zere Bokayi sadrzam tarafndan Budn'e davet olundu. Ka-o darlfnunu mdri ve hkimi Jan Bokatyus ile beraber 16 Manyat (asilzade) bulunduu halde, Osmanl ordusuna gidip top atlmak suretiyle selmland. Sadrzam, pmek zere elini uzatt; bana 3.000 duka kymetinde elmas ihtiva eden ve bu merasim iin istanbul'da yaplm bir tc giydirilmi ve yine talarla mzeyyen bir kl verilerek, bu suretle Macaristan Krall kendisine devredilip ve Osmanllara bal olmak zere Transilvanya Bei ve Macaristan Kral unvan tevcih edildi. Bokayi vezr-i zamin elini perek: Biz pdihn bendeleriyiz; para ile alnm kleler gibi korku ile hizmet etmeyiz; ancak bol bol nail olduumuz ltuflarndan dolay cokunluk ve muhabbet ile sadkat gsteririz 157 dedi. Sadrzam, pdihn on sene nce kendisini her trl vergiden muaf tuttuunu, bu mddet getikten sonra da 10.000 dukadan ibaret bir senelik hediye ile iktifa edeceini mjdeledi. Bokayi, P-dih'n cmertliine, Yeno ve Lippa kalelerinin Tamvar belerbei ne terk edileceini taahhd etmekle mukabele gsterdi. Sadrzam ondan sonra Belgrad'a dnerek alt blk ve Livy- Saadet svr muhafzlarna mukabeleci brhm Efendi nezretiyle mevcib taksitlerini tevz ettirdi 158.
Nalm'nm ibaresi: Hl biz Pdih'a kul olduk- Ake ile alnan kul ekseriya darb ta'nf havfndan (vurma ve azarlama korkusundan) kerhen kulluk eder. Amma biz abd-i ihsan olduumuz cihetden ez dil cn keml- itaat ve meserret ile kulluk ideriz diye cevb verdi. (Mtercim) 158 Estergon seferi avdetinden sonra Belgrad'a geldJkde yenieri aasna ve hep blk aalarna ruhsat verildi. Birka gn sonra mevftcb zaman gelerek ks -teyn tevz'i iktiz eylediinden bu cniblerde olan blk halk Belgrad'a r geldi (ten geldi). Mevcib tevzl'i in att ble alt aa, alt kfltib, bir de nazr t'yi mu'td olduundan her taraf dan mlzimln ricaya geldi; fa -ktr, svari ve pjyftde mukabelesinin her ikisine memur ve dvanda dah megul idim. Sadrzam huzuruna arldm. Hakkmda hsn-i zann zere bulunan defterdar Baki Paa, sadrzama imdi alt ble rcevftcib tevzfrae on -seklz adam lzm; bu onsekiz hrsza bizim hazinemiz vefft itmez; brahim Efendi iki kaleme birden mukaabelecidir, btn mevdbi bu tevz itsn. Ne havale, ne nazr; cmlesi kendisi olsun, hemn tekeri ile can diyelim dedi -Y Sultnm bu mmkin midir? Sipahi ulufe alncaya kadar sflfihdar bekler mi?, dedim; Beklerler- dedi. yle tevzi' itdim ki, kimse ikyet itmedi. imdiye kadar alt ble byle birden mevcib tevz' okmnud. Tevzi itdiginiz para yzell yk akeden ve mevcib alan siph foinden aiyde idi. Nakka Paa Bursa'da 24 ykden tevz itdirmi. 12 yk mkerrer kd; D&vud Paa Ktahya'da 48 yk datdrm, 15 yk mkerrer
157

Sayfa

69

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Caala'nn Hezimeti Macaristan seferi bu muvaffakiyetli neticeye mazhar olurken Caala'nn ran seferi, esef edilecek bir ekilde sona eriyordu. Ca-ala Diyrbekir valiliini olu Mahmd'a ve irvan valiliini Ah-med Paa'ya tevcih ettikten sonra 21 Reblevvel'de 159 Selmas zerine gitmiti. h c zaman Hoy'da idi. Drt gn sonra Osmanl ordusu Hamle'ye vsl oldu; oradan ebster'i arkada brakarak Tebriz Gl civarna gelip h'n askerlerini blk hlinde karlarnda buldular. Abbas da bizzat br tepe zerinde mevk almt. Erzurum be-lerbe Kse Sefer Paa Tekeli, Rziye-zde, Mustafa, Ahuveyn Ah-med, Haydarzde Ali Paalar'la hepsi on-onalty bulan belerbe-ilerini ve yirmidrt sancak beini toplayp, Anadolu slerinden maiyyetine gelmi olanlar da onlara ihk ederek Caala'nn ihtarlarna aykn olmak zere mtehevvrne dmana hcum etti. Muharebe leden akama kadar devam etti; ranllar ric'at edince Sefer Paa hcumda gsterdiinden ziyde iddet gstererek kendilerini tkb etti. h, bu srada Osmanl saflarnda zuhur eden karklktan istifde ederek dnd ve bsbtn mdafaasz olan Osmanl ordugh zerine atlarak tkbden yorgun yorgun dnmekte olan Kse Sefer Paa'y esr etti. Osmanl tarafnda, ekyadan gelme takmn ekserisi muharebe meydannda kald. Kse Paa, h'n hizmetine girmesi iin yaplan teklifi hakaretle reddetmesi zerine Acemler tarafndan ldrld. Karaka, ordunun byk bir ksmyla Van yolunu tutarak Haleb Vlsi Canbulad-zde'yi orada buldu. Canbulad-olu orduya iltihk etmek zere gitmekteyken serdrn bozgunluu haberi zerine ric'at etmiti. Caala dah ordughn terkederek yannda kalan piyadeleri develere bindirmek suretiyle Van'a gitti 160. Canbulad-olu, emri altndaki orduyu kurtarm olmasndan dolay takdire mazhar olacan md ederek serdrn istikbline kt. Lkin Caala, Canbulad-olu'nu iddetle takbih ederek klla ldrd. Serdrn ordusuna gitmekten ekinen

70
Sayfa

zuhur itdi- Benim mkerrerim ise 7 bin ake idi. Bu ahvli zevr-i 'zama Etmekci-za'rie arz tdikde brattm Efendi'ye yedi htt'at giydirin, demi; biriyle iktifa Udiler. PeevTden telhis, c. 2, s- 314 ve 315. (Mtercim). 159 Naim'da Rebl'-abir'in yirmi biri'dir; bu tarih 5 Eyll'e tesadf der. (Mut) 160 Fezleke, Nam. Cigale (Caala) geceleyin Erzurum'a ric'at etti, Cigala Van'a kat - Venedik Mnasebetleri Hlsas, Eyll 1605.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

bir mneccime 161 Caala, uyurken uyandramaz demiti. Bunun ldrlmesi Osmanl Devleti iin muharebenin kaybedilmesinden ziyde zararl oldu. nk kardeleri Al ve Hzr Be-ler, onun maiyyetinde bulunan 30.000 kii ile Haleb'e dnerek, Dev-let'e kar alenen isyan ettiler. Sinan Paa-zde Mehmed Paa dah seferin balangcnda serdrn husmetine kurbn olmutu. Caala, Mehmed Paa'mn m hkmetini cebren ele geirdiinden ikyet etmesi zerine, m eyleti hce-i sultannin akrabasndan Osman Paa'ya verilmi ve Mehmed Paa stanbul'a arlm ve bir dvn nihyetinde Valide Sultn'a 162 verilen sze aykr olarak dm edilmitir 163. Caala, son bozgunluundan ok mteessir olarak Diyrbekir'e ric'at ederken vefat etti (21 Receb - 2 Aralk 1605). Caalolu'nun Halku'l-vd'da Osmanllar tarafndan esir edilerek hademe-i hassadan olmak zere ha rem-i hmyna giriinden beri 30 sene gemiti. Sultn Sleyman'n iki torunuyla evlenmi, birbirini mtekib kapdn-pa, tran ordusu serdr, Badd valisi, Haova muharebesini mtekib Macaristan'da sadrzam olmutu; yine kapdn paa olmu, tekrar teklif edilen sadreti kabul etmeyerek ran zerine sefer serdrlm tercih etmiti. Faal ve mteebbis bir fikir sahibi olmakla beraber, karadaki muharebelerinde hemen dima talihsizlie uramtr. Haova firarilerini defterden kartmasndan dolay Anadolu'daki vahm isyanlara sebep, Caala olduu gibi, vefatndan az nce Canbulad'n katliyle bu isyana yeni bir istismar sebebini alevlendirmitir. Bundan dolay haytn dolduran faaliyetler kendisine iar edindii Karalarn ve Denizlerin Mchidi kelmna muvafk deildi 164.
Nalm'ya nazaran Canbulad-olu bizzat mahir bir mneccim olduundan br kaza grndn kendisi anlam, bunun zerine adandan nlemee ahs-tlarsa da, gurura kaplarak gitmi. (Mtercim). 162 Vlide-Sultta, gm valisi Mustafa Pasa'nra aff hakknda taraf - ahaneden vki' olan va'din hilfna hareket edilmesinden krlarak toprak altnda saklanlan 30.000 zeklni'yi pasa'nn zevcesi olan sultndan taleb etmitir. Venedik Hlaftsebetteri HftUsan. 163 Nam, Fedeke. Yine o zamana doru Mahmfid Paa'mn zevcesi sultn vefat etmitir. Mahmtrt Pasa'nn tevcesi sultn vefat ederek bir milyon altn servet brakmtr.. Venedik Mtaaebetlerl Httsast 164 Pikart tarafndan 1668 senesinde ner edilen bir tasvirin altnda Cala (Caala) ailesi hakknda (spanyolca) aadaki tafsilt yazldr; ancak bir Cala'nn Hristiyanla dndne dir olan ifdeler, tamamen uydurmadr: Mehur kapdn Viskonde iala, oniki yanda bulunan kk olu Don Sipyon ile beraber gemiye binerek 18 Mart 1561 trihinde Messina'dan spanya'ya gitti. Yolda Mslmanlar tarafndan tutularak Sultn Sleyman'a takdim edildi. Birka mahbusluktan sonra igala stanbul*da kendisini zehirledi. Olu Sipyon saraya alnarak zorla muhafaza altnda bulunduruldu. Zamann ak ile kendisine Sinan Paa unvan verilerek Osmanl Devleti'nde aadaki muhtelif hizmetlerde istihdam olunmutur: 1) Kadrgalar kapudn; 2) rn ah zerine serdr; 3) Sadrzam; 4) Kapudn Paa ve Cezir-i Bahr-i Sefd amirali. Sultn Ahmed'in (Sadrzam Ahmed Pa-a'nn. Sultn Ahmed'in deil!) kz ve Sultn Ahmed'e halef olan Osman ve Murad ile imdiki pdih brhm' -in hemiresi Ksano-Salie (Sliha) Sultn ile izdiva ey161

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Eski s Deli Hasann dam Eskiden Anadolu slerinden biri olan Tamvar belerbei Deli Hasan iddetli tutumuyla ahlnin honudsuzluunu celbetmi ve , bundan kurtulmak arzusunda bulunan sadrzam, Deli Hasan' mahvetmek iin bu honudsuzluu el altndan krklemi idi; bir gn Deli Hasan ava giderken, halk zerine hcum edip maiyyetindeki-lerin ekserisi ldrld. Bununla beraber kendisi sadrzamn o zaman stanbul'da olmas sebebiyle Belgrad'da serdrlk mevkiinde bulunan Tiryk Hasan Paa'ya snd. Tiryaki Hasan Paa son Tamvar olaylar hakknda stanbul'a bir mektup gnderdi. Dvn- hmyn, Deli Hasan ile kardeinin dm hakknda fetva ile tasdkli bir ferman karld. Tamvar Paas'mn bu mahkmiyeti, 100.000 altn mukabilinde Dalmaya kalelerinden birini 165 Papaya satacana dir bir mektup ele geirilmi olduu doru ise affedilmi olan Anadolu isyanndan ve valiliinde yapt yeni zulmlerden dolay deilse bile kfi bir sebebe dayanyordu. Osmanl mverrihlerine gre bu mektubu gtrmek zere Deli Hasan'n 100 altn vermi olduu bir gemi krekisi kd sadrzama vermi, o da cevbn kendisine getirip vermek zere, verilen grevi yerine getirmesine msade etmiti. Kreki talya'dan Papann ve span-ya Krah'nn iki kdiyle, Romal bir memur dah yannda bulunduu halde geri dnd. Klis'e vardnda bir yenieri refakatine verilerek Semi in'e gitti. Kdlar sadrzamn kethdasna teslim edilerek 100.000 altnn Fransz tacirler ma'rifetiyle denecei anlald.
ledi. ki olu olmutur ki: Biri Sakz adas hkmetinde bulunmu olan Hseyin Be'dir. Dier ola n Mehmed Be Arz- Mukaddes, Iskenderiyye, Antakya, Kzldeniz'e kadar Fir'avn hkmeti memleketleri, btn Keldaniye, Kbrs Krall, Trabzon vl ve murahhaslnda bulunmutur. Kezlik Is Mesih'in medfeni vergisi umm muhasslhnda bulunarak o vakit Cenb- Hak tarafndan Katolik dnine davet olunmu ve birok ztlar tarafndan ta'lm ve Sen-Fransuva ve Sen-Dominik tarkat-leri ve zellikle Cizvit Cemiyeti rhibleri tarafndan kendisine yardmc olunarak onsekiz sene onlarla birlikte bizim dnimiz zere yaamtr. Bu mddet zarfnda Trkiye'den kamaya frsat gzetip, nihayet 1658 senesinde buna muvaffak olmutur. Macaristan'a ve oradan Lehistan'a geerek Varova'da vaftiz edilmi ve orada mparatorlar ve mparatorie tarafndan zel iltifata nail olmutur. Papa VII. Aleksandr'-n ve daha sonra Papa IX. Kleman'n ayan pmek zere Almanya'dan Roma'ya iki defa seyahat etmitir. Papa Kleman tarafndan kendisine bin altn tahsisat balanlm olduu gibi, onun tarafndan yaplan tavsiye zerine Napoli'de Messina'da, Kalabria'da Papa'nm birinci kardinali ve Prens TViolo cniblerinden erefle kabul edilmitir. Bavyera elektor ve ei, nsbruk Aridukas, Venedik Cumhuru, Toskana ve Savua Dukas, ngiltere Kral da kendisine ayn ekilde muamele etmilerdir. Oradan Ulandr mntkasna geerek bu mntkann umm valisi ve Kastilya Konetabl tarafndan byk ihtiramla kendisine ziyafetler verilmi ve ikramlarda bulunulmutur. Prens Lini canibinden dah muazzam cmertlik ve iltifat grmtr. Ondan sonra metb'amz kralie hazretlerine, Katolik dnine ihtida etmi hakir bir tbi' sfatyle hizmet arzetmek zere Madrid sarayna gelmitir. 165 Kestelnovo krtnde Resen (t) kal'as - Peevt ve Nam. (Natma'da, c 1, s. 440, Resne.)

Sayfa

72

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Kethda mektuplar ortadan kaldrarak hmillerini ldrd. Ttn Osmanl ordularnn Avrupa'da gaalibiyeti, Asya'da malbiyeti, Estergon'un fethi, Bokayi'nin ta giymesi, Caala'nn hezimeti ve Canpulad takmnn isyanyla dikkate yn olan bu sene, Osmanl mverrihleri tarafndan ttn'n ilk ortaya kt sene olarak iaret edilmitir. Trkler bu yeni keyfe, ibtil ile nefislerini teslim edip, ayrca yasaklanmas hususunda iddetli emirler karmlardr. Elli seneden ibaret bir mddet zarfnda kahve ve ttn kullanm Trkiye'de o kadar yayld ki, Avrupa'nn dier taraflarnda bu ki ey ile Trk mefhumlar birbirinden ayrdedilemez ekilde birletirilmi, kahve ve ttn iilecek yerlerin zerine arkl resmi yapmak det hkmne girmitir. Kahve, ttn, afyon, arb ark irleri tarafndan lem-i safnn drt unsuru, nimen-i ezvakn drt blni olarak tehir edilmitir. Fakhler ise bunlar ehvet-i nefsnye adrnn drt direi, eytnn drt muavini olarak mahkm ederler. Bolvadin'de Ekyann Askere Galebesi Nash Paa ile Gcdehn Al Paa, Anadolu ekyas resi Uzun Halil'in zerine yrmek iin kuvvetlerini birletirdiler. Ktahya ve Konya belerbeilikleri hududundaki Bolvadin (eski Dinias)'de slere rastladlar. ki asker, eskiden Sultn Selm'in 140 admlk bir kpr attrm olduu nehirle (kadm: Obrimas) birbirinden ayrlmt: Nash Paa zannediyordu ki ekya svarisi kpr zerinden gemeye cesaret edemiyecektir. Lkin onlar drt nala nehir kenarndan geerek Paalar'm askerini perian edip birounu esir ettiler. Byk bir ksmnn da Halil'in nnde balar kesildi. Nash Paa, atnn kuvvetiyle Seydehri'ne kadar kat. Asler Bolvadin'i yakp btn mntkay tahrb ettiler. fkeye kaplarak syledii szler Nash Paa'nn dmanln celbetmi olan Gcdehn Al Paa, malbiyete sebep olmak bahanesiyle Nash Paa tarafndan katledildi. Nash Paa daha nce Konya'ya urad zaman Mehmed avu'u da dm ettirmiti. Kendisinin malbiyetini uygun bir tarzda gstermiyecek olan ihbarlara mahal vermemek zere, sr'atle skdar'a giderek Sarayburnu'na kt ve huzr- ahaneye kabul olunarak, Anadolu isyannn hatsn vezirlere ykleyerek Pdih'n bizzat Anadolu seferine gitmesi fikrini telkn etmeye

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

muvaffak oldu. Sultn Ahmed'in huzuruna davet edilen mft ve hoca, Pdih'n Bursa'ya gitmek tasavvuruna kar fikirler ne srerek, mevsimin byle ilerlemi olduu bir zamanda gemi ile seyahatin tehlikelerini arzettilerse de, ikna etmeye muvaffak olama-yp, donanma, denize kmak zere hazrlanmas iin emir ald. Nakka Hasan Paa, Bursa sarayn Pdih'n ikaametine muvafk bir surette hazrlamaya memur oldu, stanbul'un muhafazas Bostanc-ba Dervi Aa'ya brakld. Sultan Ahmed'in Bursa'ya Seyahati Bu srada Sultn Ahmed'in validesi vefat etti ve kocas Sultn III. Mehmed'in trbesine defnedildi (1 Receb 1014 - 12 Kasm 1605). Mft ve hoca, bu irtihlden frsat bularak Sultn Ahmed'in Bursa'ya gitmesine mni olmaya altlar. Pdih ise, matem haftasnn ikmlini bile beklemeksizin, validesinin defn olunduunun ertesi gn kadrga ile Mudanya'ya gitti ve byk tantana ile Bursa'ya girdi. Dvd ve Nash Paalar Anadolu hududunu mdfaaya memur oldular, veys Paa olu Mehmed Paa, Pdih'n Bursa'ya gitmesinden nce Gzelhisar'dan hocaya bir mektup yazarak, eer kendisine vezret verilir se Cellleri yalnz bana ortadan kaldrabileceini bildirmiti. Mehmed Paa'ya derhl vezret rtbesi ve seraskerlik emri gnderildi. Lkin bu iki rtbeyi aldktan sonra vaadlerinn hibirini verine getirmiyerek GzelcehisarMan (Meander zerine Manisa) (Gediz zerinde Manisa) 'dan kmldamad. Hoca, himayesindeki bu ztn hareketsizliinden mes'l tutularak, bu hdiseden itibaren Sultn Ahmed'in emniyetini kaybetti. Yemii Hasan Paa'nn defterden kararak ulufeden mahrum brakm olduu drt-be bin siyahi slere iltihak etmi bulunduklar halde, reislerinden dokuzu 166 vstasyle Pdih'a bir arzhl takdim ederek, eski haklarnn yeniden verilmesini istediler ve bu artla tekrar hizmetlerine gireceklerini bildirdiler. Birikmi maalar verildi ve iki ksma ayrlarak bir ksm Dvud ve bir ksm Nash Pa-a'y takviyeye memur oldular. Sultn Ahmed, ilk alt Osmanl Pdihnn trbelerim ve Bur -sa'nm mehur olan kaplcalarn ziyaretten sonra stanbul'a dnd (16 Receb 1014 . 27 Kasm 1605).
GedOsl AM, Dell Dervi, Gerjfimd&r (?). Kse Haraza, Kinlba Mehmed, Ar -navud Hseyin. Kk HalU. Tepesi Tulu, Kumkapu, Nalna, s. 225 (stanbul tab', c. 1, s. 4S5)
166

Sayfa

74

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

stanbul'da s Liderlerin ldrlmesi Kaymakam Sofu Sinan Paa, Anadolu ekya resi Halil'e (Uzun Hall) yazd bir mektupta, itaatine karlk olarak bir belerbei-lik verilmesinin mmkn olacam bildirmiti. Halil, Anadolu, Sivas, Haleb eyletlerinin verilmesi artiyle itet edeceini im etti. Kaymakam paa, bu arzunun yerine getirilmesi iin bir telhis takdim etti (17 bn - 28 Aralk). Pdih, kaymakamn bu hususta ahs menfaat saik asiyle 167 hareket ettiini zannederek, onu azledip yerine Hzr Paa'y tyn etti. O srada sadr zama da k-d yazlarak Caala'nn malbiyetinden dolay intikam almak iin ran ordusu serdarlm ele almak zere, istanbul'a dnmesi yhud ikinci vezret ile Belgrad'da kalmak zere mhr- hmynu gndermesi tebli olundu. Pdihsn stanbul'a dnmekte olduu srada payitaht, yenieri ve sipahilerin isyan muhatarasna mruz kalmt. Elbise ve ulufeleri hakknda ikyet eden bu asker, hondsuzluun kesin gstergesi olmak zere orba imekten uzak durmular ve zabitlerinin zerine talarla hcum etmilerdir. Henz 16 yanda bulunan ve bu haber zerine olduka hiddetlenmi bulunan gen Pdih, stanbul'a geldikten sonra (23 Ramazan -1 ubat) Halfe Hrun'r-Re-d'in dm gnlerinde yapt gibi, batan ayaa krmz elbise giyerek vezirleri, aalar, ktibleri, askerin ihtiyarlarn Sultn B-yezd Kk'ne ard. Bizzat dedi ki: Ben size hat gnderp tahsile giden defterdrum birka g ne kadar gelince ulufelerimiz karlr ve kaann zere harc def' terleri de tevzi' olunur dimi idm; i'timd itmeyp de kapumun nnde edebsizlik idilmesi nindr? Mcrimleri teslim i din z! Gen Pdih'n bu szlerini hayret dolu bir skt tkb ederek 168 ondan sonra sa-garbler aas Ysuf ileri kp: Pdihum, harem-i hmynda yetien kullann byle n-ma'kl iler yapmazlar; bu cr*eti yapanlar, Krm Hm'nn arzy-le gelerek
Kaymakam Sofu Sinan Pa5a. zikredilen eyletin birletirilerek kendisine tevcihi hakkndaki mektubunun .drlmesi, ile. ailesinin su suretle deT olunmasnn mnsib olacan arzettiinden kemli cehl hamakmdan bir erar-i mnkeri maslahat zannedip kaleme getirdii thmeyle azl olundu. Nalm, s. 437. Hakkaten bu vOftyet, mstakil bir hkmet tekil edebilecek kadar byk olup, nn ayn ahsta toplanmas uygun grlmemitir. (Mtr-) 168 Venedik sefirinin raporu: Pdih, keml-i meskenet ve ned&met-i aztme le aknlk ve hayret inde itaat areden sileri affetti. Aralk 1606 ve ayrca N atma.
167

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

veyhud sipahilik artyle ba'z kal'alar muhafzlnda kapanarak ble kayd olunan yabanclardr. cevbm verdi. Pdih, fesada ilk sebep olanlarn isimlerini zikrederek: Bunlar kimlerdr? deyince, vezir bunlardan hzr bulunanlar gsterdi. Silhdr-aas ahbaz Aa, sipahiler ktibi Karga-z-de, Yek-em Mahmd ve dier birka dm olundu. Atl mukabelecisi C, mermer diree sarlm olduu hlde vezirlerin efaatiyle kurtulduu gibi, sipahiler kethdas Mstedm Aa da efaate mazhar oldu. Pdih: Yine haddinzi tecvz idersenz hepinzi bil-istisn i'dm itdirirem. dedi. Maktullerin na'larmn asker vstasyle kaldrlmas emr olundu. Aalar da deitirildi. Defterdar Ekmeki-zde'nin vrdunda, girmi olan yd (bayram) mevcibi ile beraber adam bana altn gulmiye datld. Lala Mehmed Paa'nn Vefat Defalarca yaplan mavereler neticesinde Krd Bei Mir erefin damad bulunan Nash Paa'nn, o mntkay iyi bilmesinden dolay, nc vezretle ran ordusu serdrlna; vezir Murad Pa -a'nn Macaristan ordusu bakumandanlna tyini ve sadrzamn stanbul'da bulunarak ark ve Garb seferlerini idare etmesi kararlatrld. Pdih buna muvafakat etmi iken, Derv Paa'nn entrikalar yaplan bu dzenlemeyi tammiyle deitirdi. Dervi Paa, henz bostanc-ba iken Sultn Ahmed'in tevecchne nail olmu ve Caala'nn yerine kapdn -paahk mansbm ele geirmiti. Es-tergon'un fethine balca sebep olan yenieri aas Hseyin Aa'y azlettirip sadrzam buna Rumeli belerbeilini vermek istedii hlde, Dervi Paa, o memuriyetine de mni olmaya imkn bularak, Haleb'e gndermi ve yenieri aalna Maryol Hseyin Aa'y t-yn ettirdi. Haleb Vlsi Hseyin Aa ise, Adana yolunda s Cem-d'in eline derek ldrld. Yine Dervi Paa'nn telkinleriyle sadrzamn bizzat ran seferine gitmesine dir bir hatt- hmyn karld. Lala Mehmed Paa, arza girdii zaman Pdih: Acem'e serdr olup gitmen lzm gelmidr dedi. Mehmed Paa, gitmeden nce Avusturya ile muahede iini bitirmek istediini arz etti; te'sr ettiremedi. Ertesi gn Nash Paa sadrzama gelerek ran seferine gitmesi iin tevik etti ve kendisinin de seferin mekakatine itirak etmek istediini bildirdi. Lala Mehmed Paa dedi ki:

Sayfa

76

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Biz Mr vadisinden (Mekmoriye'den) Viyana zerine yrm olsaydk, bir taraftan da Bokayi Presburg 169 zerinden yine Viyana'ya doru hareket etseydi, bu iki ordu Viyana nnde birletii takdirde Avusturya'da bize kar savunma imkn kalr myd? 170. Korkarm ki, imdi Bokayi'ye ve oniki seneden beri Osmanl Devleti'ne sadkatlerini kazanmaya altm Macarlar'a mdr edilmez de, oniki senelik mesinin semereleri kaybedilir. Pdih'a takdm ettii bir arzada, Engrs seferine karak sulhu salamasna msade edilmesini istirham ettiyse de, hibir eye nail olamad. Dervi Paa'nn tahriklerinin neticelerinden olmak zere, Macaristan ordusu nzl emnliini (konakc-balk) kazanm olan kapcbai Mustafa Aa, Kastamonu sancak-beliine tyin olundu. Sadrzam Mustafa Aa'nn orduda bulunmas gerektiini, seferde yerini tutacak kimse olmadndan, onu ayrmak kendisinin kolunu kanadm krmak demek olacan zt- ahaneye arz eyledi. Pdih ise buna cevaben telhisin zerine hsan etdiimz sancamuz beenmez mi? szlerini yazverdi. Lala Mehmed Paa skdar'a adrn kurdurmaya mecbur oldu. Lkin iddetli ve derin bir keder hissetmi olduundan o haftann iinde felce urad 171. Dervi Paa, sadrzamn hastalnn sahte olduunu te'mn etti. Onun hince telkinleri zerine Sultn Ahmed, Lala Mehmed Paa'ya yle bir hatt- hmyn gnderdi: Tealll ve temanz brakup elbette otaa gmelisin. Son nefesini vermesi yaklam olan sadrzam, i'timd buyurular bir me'murun gnderilmesiyle durumun hakikatinin anlalmasn zt- ahaneden istirham etti 172. Pdih tarafndan kap-aas gelerek Lala Mehmed Paa'nn vcdundan te ikisinin felce uram olduunu arzetti. gn sonra (15 Muharrem 1015 - 23 Mays 1606) sadrzam rtihl etti; Eyp'te Sokollu'nun trbesine defn-olundu. Sun'ullah Efendi'nin beynna gre Dervi Paa, sadret makamna gemek iin, Lala Mehmed Paa'y
Nam'da .Pozon-, s. 413- (Mtercim). Nam'ya nazaran Lala Mehmed Pasa, Neme'de yalnz mdfaaya kudret de, memleket de kalmayacam zannediyordu- (Mtercim). 171 Bir gn ikindi dvn srerken bandan bir nadde -i hre nazil olup meflu olarak bir kk amelden kald.- Nam, c 1, s. 444. (Mtercim). 172 Lala Mehmed Paa, Pfldih'n hibir vakit ltfuna emin bulunmam olduu anlalr. Peevt'yi Estergon'un fethi mjdesiyle stanbul'a gnderdii zaman on sene hudud muhafazasnda bulunduktan (ve Estergon'un geri alnmasna muvaffak olduktan) sonra hayatta kalmas, yhud lmesinin kendi nazarnda eit olduunu Padiah'a arz etmesini sylemiti. Peeevt'nin bu szleri aynen an etmesi zerine Sultn Ahmed: Yok yle dimesn, biz ondan daha ok hdmeer umanz, demi di.
169 170

Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Portekizli bir tabb vstasyle zehirlemitir. Dervi Faa'nn Sadreti Hakkaten onun vefatnda mhr-i hmyn Dervi Paa'ya teslim edildi. Pdih, Lala Mehmed Paa'nn nakid paralarn ordunun sefer masraflar iin hazneden msadere edilerek, geri kalan ksmnn yetimlerine verilmesini emretmiti; lkin Dervi Paa asker ihtiylarn pek ok paraya ihtiya gsterdii bahanesiyle Belgrad'dan getirtilmi bulunan defterdar Ekmeki-zde'ye Lala Mehmed Paa'nn yalnz 50.000 altnla 10 milyon akeden ibaret olan nakidlerinin deil, dier mallarnn da msaderesini emretti; talihsiz sadrzamn yetimleri hemen bsbtn plak kaldlar 173. Ekmeki-zde'nin tavsiyesi zerine, svr ve piyade mukabelecisi Peev Arboz, nebaht, Karlili sancaklarnn tahriri iin sadrzamn nebaht sancak-bei olan ve tecrbesizliinden dolay Gen Be diye anlan kardeinin refakatine verildi 174. Derv Paa vezr-i zamik makamna tyin olunduu gn kap-dnpaal Frenk asll olup defa Kbrs belerbeiliinde bulunmu olan Ca'fer Paa'ya verdi. Riyaset ettii ilk divnda avu-baya: Dvn halk beni ir sadrzamlara kys etmesinler; bir ii ertesi gne brakann ban keserim! dedi. iddetli bir hkmet icrasna dellet eden bu sz o gn leden sonra, azledilmi bir belerbeinin dmyle te'yd edildi 175. Derv'in il
Peev, Derv Paa'nn Civan Be nmyle mruf olan kardeine Arboz sancan tevcih ve Arboz, nebaht, Karh-ili sancaklarnn tahrrine me'mr ederek kendisini (Peev'yi) ktib sfatyle maiyyetine vermi olduunu hikye ettii srada der ki (aslndan alnd): ' Karadan Anboz'a varduk. (Cuvn Be) bir gn derya kenarnda kasrnda clis iken koyunundan bir z kymet murassa' saat kard ve Saate vukufunuz var -dur, grn! didi. El-hakk ondan iyi saat grdimz yok idi. Fesend itdk. Amma bunun sergzeti vardur, nakl ideym dedi. Buyurun! didm. Bum, asr - Mu-rd Hn'de Rstem Aa dirler bir std- lem satc var imi (bu hakr onu bilirdm; ol asrda gayet hret bulm idi). Kapu aas Gazanfer Aa in o yapnudur; hatt cevahirini kendisi virmi. Gazanfer Aa kati ohn-dukda koyunundan celld karup frht itmi. Sonra Trnak Hasan Paa'ya deer; ol dah kati olundukda yine celld alr, satar. Ondan Kaasm Paa'ya deer. Bu da kati olndukda kardam celldlardan itira ider. imdi bu tarafa gider oldumuzda Gemide lzmdur diye bir iki saat virdi; bum da beraber virdi. didi. He-mn saat elimde iken zerine brakdum ve Byle m, uursuz adam dmanna bile virr mi, ya eline alr m? didm. F'l-hl bir eki getirtdi, ve cevahiri tefrik idp saati hurdaha itdi, ve arhlarm deryaya atd.4 (Derv Paa saati kardeine vermi ise de kendisi eametinden kurtulamam, o da maktul olmutur! Mtercim.) 174 Peev, Lala Mehmed Paa'nn yumuak huyluluunu ver; onun hizmetinde bulunduu onbes sene zarfnda Peev br defa bile ac sz isjtmemistir. Fezleke 175 Belerbeilikten ma'zl ve salh- hl ile ma'rf bir pr-i nr&n tebrike gelmi idi. kdkdan sonra arup Semin olundan ltler (ikyet edenler) var dedi. Olu bir baka belerbei imi. htiyar
173

Sayfa

78

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sultnum, onun hakkndan gelmek beniim elmde deildr cevbn verdi. Sadrazam Paa cBen imdilik senn hakkndan gelirem diye bu adamn boynunu vurrdurdu. Peev'den telhis, c. 2, s. 325* (Mtercim).

Sayfa

79

faaliyetlerinin gstermekte olduu iddetten ne kadar korkulursa, tebriklerin arznda o nisbette acele edilirdi. Hoca ile mft dah nc gn Dervi Paa'nn sarayna dolan tebrkilere iltihk ettiler. Sadrzam bunlarla iki ordu kadsn ertesi gn hu-zr- ahanede toplanacak bir dvna davet etti. Sultn Ahmed dvnda yle konutu: Bu sene sefer ge kald; levazm tedriki pek mkdr, se feri gelecek seneye brakmak daha mnsib olmaz m? Pdih'n bu szn hazr bulunanlarn dern sktu tkb etti: skdar tarafnda bayraklar dikilmi olduundan ve bu hl ise teden beri o tarafa sefer edileceini gstermekte bulunduundan, toplantda hazr bulunanlarn hepsinin pdihn bu kararndan hayrete dmeleri tabi idi. Nihayet mft, divnn hislerine tercman olarak: Bu kadar yabanc devlet elileri karsnda diktirmi olduumuz tular imdi payitahta avdet ettirmek tecviz olunur mu? Hi olmazsa serdr, klamak ve zahire tedrik etmek zere Haleb'e kadar gitsin. dedi. Sultn Ahmed: Haleb'e kadar gitmekten ne fayda hsl olur? diye sordu. Mft: Dikmi olduumuz bayraklarn erefi muhafaza edilmi olur. cevbn verdi ve yle devam etti: Cedd-i muazzamnz Sultn Sleyman Nahcvn seferinde Haleb'de klam ve dman zerine oradan ilkbaharda hareket eylemitir. Pdih mft ile bir mddet mbheseden sonra: Ordu geri dnm olmamak iin, Ferhd Paa askerin bir ksmiyle gitsin. dedi. Mft: Mhimmat mubayaas iin iktiz eden akeyi alacak m? diye sordu, bunun zerine Sultn Ahmed: Haznede bir ey yok; paray nereden alalm? cevabiyle mukabele etti. Mft: Msr hazinesinden! cevbn verdi. Msr haznesi benim huss vridtmdr; ondan nasl verilebilir? Ceddiniz Sultn Sleyman Sigetvar'a azimet ettii zaman ne kadar altn ve gm varsa, sikke darb edilmesi iin vermitir.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sultn Ahmed kalarn atarak: Efendi, sen benim szlerimi anlamyorsun; o zaman bu zaman deildir; o zaman yaplmas lzm olan ey bu zaman mnsib olur mu? dedi. Ondan sonra meclise dalmalar iin izin verdi 176. Dervi Paa, kendisinin sefere gitmesi hususundaki srarndan dolay mftye kzarak deitirilmesi relerini dnd. Onun yerine evvel Sa'deddn Efendi'nin oullarndan birini tyin etmek istedi. Lkin iki kazaskerin de Sa'deddn Efendi'nin olu olduunu dnerek, bunlarn birlemeleri dvnda kendi nfuzunu zayflatacandan, korktu. Bundan dolay gzlerini Eb'l-Meymin Mustafa Efendi'ye evirdi. Eb'l-Meymin, ikinci defa olarak en byk terii makama ykseltildi. Ulem, vezr-i zami kendilerine rasid bulundurmak iin, asker harekt stanbul'dan idare etmesi lzm geleceini beyn ederek, onun dncelerine revc verdiler. Hatt ilerinden biri: Benim sultnm, sen bir fitb- lem-tbsn; yerinde otur ve etrf leme ner-i nr edip cihandan zulmeti gtr dedi 177. Deli Ferhd, ran ordusu seraskerliine tyin olunarak 4 Safer 1015 (11 Haziran 1606) trihinde skdar'a geti. Ferhd Paa'nn emri altnda 10.000 yenieri, Pdihsn ve Livay- Sadet'in muhafz askerleri olan alt blk, topular, cebeciler, Karaman ve Sivas askeri bulunmaktayd. Serasker cehaleti, hiddeti, mfrit mu-meleleriyle, her hususta deli unvannn kendisine hakl olarak verildiini isbt ederek, ordusunda disiplinin korunmasna muktedir olamadn gsterdi. Bir gn sipahilerin ulufe istemeye gelmeleri zerine: Ben de sipahiyim, ben de ulufe almadm; ben almam iken siz mi alacaksnz? dedi. Bu cevb zerine askerin adrna ta atmaya balamas zerine, o da kp kendi eteine ta doldurdu; sipahilerin karsnda kendi adrn talad ve slerin deti olduu vehile, adrn iplerini kesti. Bursa'ya vardnda
Nam, Peev. Osmanl mverrihinin inkr mmkn olmayan bu gehdeti, Valieri'nin (Ranke, 5. 461) Sultan Ahiced'in Sultn Sleyman' hatrlatan bir yksek dnceyle vasflandrarak onu yalnz taklid deil, hatt onunla yarmak azminde* bulunduuna dair olan ifdesini tammiyle yalanlamaa kfidir.(Nalm bu konumay yazdktan sonra zlf-i yre dokunduunu hissederek Fi'1-hakka Sultn Sleyman asrnn o ara uym-yacandan ve 'El-Mlk-i mlhemn* k&aidesinden bahisle pdihn szleri sahih ve mstakim- olduuna dir zoraki olduu besbelli bir mtala ilve etmitir, c. 1, s. 7) {Mtercim). 177 Tercme yerine aynen NalmA'dan nakledilen bu szleri ulema -i rfnde, bir mansb mevhum in bin md&hene alan yad-karlardan birinin bir gn es-nfty- kelmda Dervi Paga'ya rls-hand ederek (byk altndan glerek) syledii, Natm&'da kaytldr, s. 448. (Mtercim).
176

Sayfa

80

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ahl, askerden bzlarnn kadn kaldrmakta olduklarndan ikyet etti. O da Ya beni mi kaldrsnlar? diye cevb verdi. Konya'da sefere gelen sipahiler, Kara Sad ta-kunyle cenk ederek yorgun orduya geldiklerinde, Ferhd Paa'y Konya'ya evirdiler. Ordunun haznesi birikmi olan drt maalk miktar demeye yetmediinden Ferhd, sipahilere alacaklarn stanbul'a gidip istemek zere izin verdi. Sipahilerin tedirgin edici talebleri, Kalender-olu isyannn Anadolu'da gnden gne bymesi, Eb'l-Meymin Efendi'nin veftyle yerine tekrar Sun'ullah Efen-di'nin gelmesi zten sdece ehliyetsizlikten dolay dmesi gerekecek olan Dervi Paa'nn geleceini tehlikeye soktu. Dervi Paa'nn dam Dervi Paa'nn hizmetinde bulunan bir Yahudi'nin ahs intikam, bu dn ilk sebeplerinden birini tekil etmitir. Bu Yahdi, bir saray inatndan dolay sadrzamn hesabna klliyetli para vermiti. Bir gn alacann hesap defterini gstermesi zerine Dervi Paa kalarn atarak: Bu ne kadar para! dedi. Sadrzamn hasetliini, gaddarln bilen ve paann mdhi ka atmasnn kendisinin dm karar olduunu kavrayan Yahudi, hemen hesab yrtarak: Klelerim ve btn mlklerim efendinin maldr; sizden para istemek hibir vakit hatrma gelmiyecei gibi, eer siz hesab sormam olsaydnz bu hesab takdim etmezdim dedi. Sadrzam bu suretle yattrdktan sonra, urunda hazne sarfetmi olduu bu saray, Dervi Paa'nn mahvna vsta olmak zere kullanmay kararlatrd. Henz bitmemi olan binadan saray- hmyna doru yer altndan bir yol yaptrmaya balad. Yol ilerleyince, kap-aasna bu ii haber verdi. O da bunu pdiha bildirdi. Sultn Ahmed bu teebbs kendisine kar bir cinayet addederek hoca ve mft ile istiare etti. Ertesi sabah Derv. Paa saray- hmyna geldiinde, vaktiyle aalklarnda bulunmu olduu bostanclar tarafndan tutulup bouldu. Derv Paa boulduktan sonra, P dih'n bizzat eliyle ban kestii zannedilmitir. Devletin resm mverrihi re's'1-gl (hortlar ba) 178 gibi kubbe-i gerdn me-sl sary- hmynda gaitan old diyor 179. Derv Paa'nn katlinden dolay halkn
(Yunan mitolojisinde kendisine bakanlar taa evirme, hassasna mlik periden biri olan) Medos'un bam Arab, Acem ve Trk irleri byle isimlendirirler. (Yani Re'sl-gUe karglk Yunan esatirinde tMegos vardr.) 179 Bostanclar ol gl-yabn maktul, ve kelie -i maktu*um pigh- sreyy-bar-ghda sftnt-i re's'1-gl
178

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

duyduu memnuniyet hicviyelerle tezahr etti 180. Kuyucu Mubad Paa'nn Sadreti Kafes iinde yaamakta olan Trk kadnlarnn her eyi grp iitmek meraknda olduklar iin, evlerde ahniin bulunmas mutlaka lzm olduu halde, bu sadrzam her ahniin iin 1.000 ake 181 vergi koymakla halkn honudsuzluunu celb etmiti. Halka pek ar gelmekte olan bu vergi, onun veftyle (10 a'bn 1015 -11 Aralk 1606) kaldrld. Mftnin reyine uygun olarak, Sultn Ah-med, mhr' Macaristan'da Zitvatorok ahidnmesini akdeden vezr Murad Paa'ya gnderdi ve u hatt yazd: Sen ki vezrm Murd Paa'sn, hl kimsenn ilkaasyle de-l ve bir ferdn ricas olmakszn hassaten karha-i hmynumdan vezret-i uzmy sana virdm ve htem-i hmynum gn-derdm; mddr ki Cenb- zzet her inde mun ve destgr ola. Greym seni, her umurda nice sa'y idersin ve atebe-i aliyyeme bir gn mukaddem irimee ikdam idesin! 182, Daha nce Diyrbekir belerbei ve sonralar vezr ve Macaristan hudunda serasker olan Murd Paa Kuyucu lakabyle adlandrlmt. nk Hamza Mrz aleyhine yaplan Tebriz enginde bir kuyuya dmt. Hakkaniyetli dnceleri ve askerinin arasnda itaat ve intizm muhafazaya gsterdii i'tin ile tannmt. Sadrazamlk makamna ykseltilmesinden iki ay nce, pek ok zamandan beri neticesiz olarak mzkere edilen ve Asya hududundaki muharebelerden ve dahil isyanlardan dolay iddetle lzumu hissedilen sulhu Zitvatorok'ta 183 akdetmiti. imdi burada son seferlerin asker vak'alar srasnda cereyan eden mzkerelerin hikyesine devam edeceiz. Sulh Mzkereleri Ve Zitvatorok Anlamas Bokayi'nin siyset sahnesinde ortaya kmas ve Trkler'le ittifak
Udiler- Nam, s. 450. (Mtercim) 180 Azmi zade Haleti Efendi'nin 80 beyiti ihtiva eden Hudcmistn. unvanl manzumesi- Nam ve Hasanbegzde Dervi Paa'nn katlini 10 a'bn'da gsterirler. Hac Kalfa, Defteri Vzer'da (s. 178) bu ayn 15'inde yazar. 181 Her taaddtsinden baka stanbul halkndan ahniin bana bin ake alma kararlasdnn olduu halde, katliyle halk bu tekltfden kurulup Hakk'a te sekkr Udiler.* NalmA'dan telhis - (Mtercim). 182 Hammer'in tercmesinden tercme yerine, Nam'dan aynen alnmtr. (Mtr.) 183 Bizim trihlerde Zidve Boaz, dr; .Ton*, mahall lisanda (galiba Hrvata) .boaz, demek olacaktr. Orijinal imls Sitvatorok olup, metinde yazdmz gibi okunur. (Mtercim).

Sayfa

82

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

etmesi, yaplacak olan sulh anlamasnda onun da muvafakatini almay gerektirmekte ve bu da mzkerelere yeni mkiltlar ilve etmekteydi. Tercman ve ktib Sezar Gallo, Grandk Matyas nmna hareket eden Baron D Mular ve Kont Altan tarafndan 1605 Austosu'nda Budin'e gnderilmiti. Osmanl ordusu seraskeri Murd Paa da, Abdi Kethda ile Budin kadsn terhis etmi ve gndermi olduundan Sezar Gallo onlarda bulutu. ki tarafn birbirine aykr talebleri, mzkerelerin verimli gemesine mni oldu. Trkler Estergon'u istiyorlard. mparator'un memurlar ise buna raz olmuyorlard. Lkin mzkereler esnasnda bu kale Osmanllar'n eline dt ve bu vak'a Sezar Gallo'nun Viyana'ya dnmesine yolat. Bizzat Aridk Matyas da sulhu kesin ekilde kararlatrmak iin mparator Rudolf tarafndan gerekli me'zniyeti hiz deildi; yazd ml mektuplarla me'zniyet talebinde srar etti 184. Nihayet, kendisinin hussi memurlarna devredebilmek msaade-siyle, me'zniyet verilmesi zerine Sezar Gallo Ekim nihayetine doru Budin'e dnd. Aridk, murahhas olarak tyin ettii Mular ve Altan'a u ta'limt vermiti: Serdra parlak vaadler edilerek senelik vergiden vazgeirmeye allmas, daim ve hi olmazsa mmkn olduu kadar uzun mddet iin sulh akdolunmas, mmkn olursa Bokayi'nin muahedeye kartrlmamas; her halde Tran silvanya'nn Macaristan'a idiyyeti ve Eflk'n tarafszl tasdik ettirilecekti. Bundan baka Aridk Matyas'n kendisine miras kalan miklerdeki menfaatleri muahededen hissedar olacak idi. Budin Valisi Ali Paa ve kads Hbil Efendi sulhun ilk prensiplerini Sezar Gallo ile mzkere ve tanzim etmek zere Abdi Kethud'y Ester-gon'a gndermeyi Mular ve Altan'a yazl olarak teklif ettiler. Mular ve Altan, Sezar Gallo'yu Aridk'e gnderip 185 , Budin vl ve kads da yol tezkirelerini taleb ettiler. Ertesi senenin Ocak aynda 186 Sezar Gallo nc defa Budin'e gitti ve
Aridk Matyas mparator Rudolfa yle yazyor: Osmanl serdr muhabere ve istizanlarla vakit geirilmesini istemediinden zaman ldrmeksizin gerekli mezuniyeti hiz bir murahhasn gnderilmesini birka defa taleb ve temenni ettiim halde, talebim henz is'f edilmedi. Bu te'hirden dolay korkarm ki Macaristan kalelerinden bzlar kaybedilecektir. Yine Aridk Matyas'n mparator Rudolfa yazlm 22 Ekim 1605 tarihli mektuptan: Mteaddid arzalarla arz ve istirham etmi olduum mes'eleler hakknda bir an Kralln asl menfaatlarna muvafk kat' bir karar ittihazna msade buyurulmasma keml-i tevazu ile sdde-i hamet-penhlarudan niyaz eylerim. 185 Al Paa ve Hbil Efendi 7 Aralk trihiye Mular ve Altan'a yle yazyorlard: Maximam difficultatem inter nos hane esse, quod nos magnis jura-mentis et promissionibus cura Ungaris confoederatt sumus. Itaque ut Caesar Gallus amicus, si cum Rege Botskaio, Sua Serenitate et cum al is dominis Ungaris pacem fecistis, hoe de re nobis sigillatas Utteras mittens. mparatorluk ve Kraliyet Arivi. 186 Mildi senenin bu aydan balad malumdur. (Mtercim).
184

Sayfa

83

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ubat iinde Viyana'ya dndkten sonra Aridk'n emri zerine yeniden Budin'e gitti. Trkler Bokayi'nin Avusturya ile muahedesinden evvel anlama olabileceini cidd surette dnemezlerdi; Bokayi ile mparator arasnda Viyana'da bir muahede imza edilince zt- ahane kendi nmna hareket etmek zere, Budin valisi olan damad 187 Al Paa'ya vezr Murd Paa'ya, kad Hbl Efendi'ye tam selhiyet verdi. Evvelemirde, 15 Harran'dan i'tibren 32 gn devam edecek bir mtreke akdedildi. O gn Sezar Gallo, Bokayi ile akdedilen muahedeyi Osmanl komiserine tebli etmek iin, talyan Negroni ve Macar Silezi nmnda iki terc manla beinci defa olarak Budin'e gitti 188. Budin valisi Avusturya'nn yalnz bir defalk 200.000 guru vermekle sulhu satn alabilecei hemen kararlatrlm gibi olmakla beraber tercman mer ile eski hediyeleri istedi. Murd Paa ile mparatorun komiserleri Mular, Altan, Pezen arasnda fal bir ekilde yazmalar teesss etmiti 189. Murd Paa, Avusturyallardn mtrekeyi ihll etmi olmalarndan ikyet etmekle beraber, bunun uzatlmasn salad ve komiserleri mlakata davet etti. Nihayet, 20 Ekim'de iki milletin komiserleri musaleha mzkeresi iin Komorn'da birletiler. Osmanl murahhaslar unlard: Bu* din Valisi Ali Paa, Budin kads Hbil Efendi, paann kethdas Kadm dem, Nasreddn zde Mustafa Efendi 190. Bundan Ester-gon'dan kaykla kp Kornom altnda ve Tuna'nn sa sahilinde Alma mevkiinde adr kurdular. mparator'un murahhaslar Ko-morn valisi ve topu kumandan Mular, topu kumandan muavini Adolf Altan, Jorj Turo, Nikola Istoanfi, Sigfrid d Kolloni, Fran suva Batyani, Kristof Erdudi Komorn'a varlarnda istikbllerine gnderilmi olan Mustafa Efendi vstasiyle hogeldin merasimine nail oldular. Ertesi gn maiyyetlerinde 1.000 svari ile bir ince donanmaya binmi olarak kk Zitva Deresi'nin Tuna'ya kart yerin karsnda, nehrin sol sahilinde
Naim'ya (s. 454) nazaran, Murd Paa'nn damaddr. (Mtercim) Sair Gallo Kranberg kraliyet mavirine 2 Mart 1602 trihiyle Syle yazyordu: imcileri quoroodo missus sit Negron, ut t interpres et deacendat Budam ad inspiciendam plenipotentiam et nunus Sulan; ille Joannes Szlesi. qui est Pragae, est etiara versatus in scripturi turcids, quia servivft Transy/vaniae PrincipU 189 Kraliyet ve imparatorluk Araiv'nde su evrak vardr: 1) Murd Pasa'tun Cu -mdelul 1015 tarihiyle (Eyll 1606) NadasdTye bir mektubu; 2} Aridk Matyas'a ayn tarihle baka bir mektubu; 3) Murad Pasa'mn 4 Cumdelulfl a Eyll) trihiyle Altan'a bir mektubu ki, kendisini Budin'e davet ediyor; 4) Yine Murad Pasa'mn 17 Cum&delula (20 Eyll) trihiyle, mtrekenin ihllinden gikyetini bildiren mparator'un murahhaslarna mektubu; 5) AB Pasa ile Hb Efendi'nin 4 Cumdelutt (7 Eyll) trihiyle Altan'a mektuplar, 6) Murd Pasa'mn Budin'e azimetlerini ta'cl etmelerini bildiren Altan'a ve dier murahhaslara mektubu* 190 Budin belerbegi Kad-zade Alt Pasa. Budin kads Hftbil Efendi, BudJn'de ayandan Nasreddfn -zde Mustafa Etendi. Al! Pasa kethdas Kadfcn (?) Ah-med kamuda. Natmft, 9. 451 (Mtercim).
187 188

Sayfa

84

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

191 192

O zamanlar duka altnnn takriben te birine eit Osmanl sikkesi. (Mtr-) Anlama, NalmA'da dercedmistir. (Mtercim)

Sayfa

85

karaya ktlar. Bokayi'nin murahhaslar Tranin Palatini, lye Shazi, Pol Navari, Misel obur, Jorj Hofman Zitva'nm kar taraflarnda adr kurmu idiler ki, bu suretle Trklerden Avusturyallar gibi nehriyle ayrlm idiler. hafta sonra, 11 Kasm 1606 trihiyle, 17 maddelik bir muahede akdedildi ki, belli bal maddeleri bundan evvelki ahi d nmelerden tammyle farkl idi. Bu maddelerin en mhimmi hediye-i iftihriye nm altnda gizlenen senelik 30.000 dukalk verginin bsbtn kaldrlmasyd. Muahedenin balca artlan unlardr: Zt- ahaneye bir defa olarak 200.000 ek (kara guru) 191 denecekti; bundan sonra anlamaya taraf olan devletler her senede bir sefirleri vstasiyle kendi ihtiyarlaryle hediyeler tet edecekler, hibir vakit bu hediyelerin kymeti tyn olunamiyacak; sulhun imzasn mtekib vezir Murd Paa mparatorca bir hediye gtrecek, Ahmed Kethda dah hediye gtrmek iin Aridk Matyas'a gnderilecek; istikblde Avusturya saray nezdindeki Osmanl elileri angr, mteferrika, avu gibi kk zabitlerden olamayp sancak bei payesinde bulunacaklar; mparator (ki bundan sonra Viyana Kral ta'briyle yd olunamyacaktr) ile Zt- hne birbirine tam bir msavat ve oul-baba muamelesi gsterecekler. Her iki taraf her trl cevenardan, her trl yamalardan vazgeerek, ahidnmenin ihllinden doacak zayiat tazmin ve elde bulunan esirleri karlkl olarak iade edecekler; Avusturyallar tarafndan Raab (Yank Kale) kumandan ve Trkler tarafndan Budin vlsi ahidnmenin ihlli muamelelerinde hakem olacaklardr. mparator ile Bokayi arasnda Viyana'da akdolunan anlamalar tasdik olunmutu; iki tarafn mevcd kaleleri tahkim etmek hakknda hiz olduklar ihtiyardan Vayen (Va) mstesna tutulmutu. Daha nce Zeeni ve Neograd'a it olup da sonradan Eri, Hatvan, Budin, Estergon kazalarna ilhak edilmi olan kyler, vergilerini bu ehirlere demeye devam edeceklerdi. Anlama, yalnz imza eden iki hkmdar iin deil, evld ve ahfadlar, kardeleri, akrabalk rbtalanyle bal bulunanlarn hepsi iin geerli idi. Eer spanya kral sulhun'yararlarndan hissedar olmak isterse, hibir mkil karlmayacakt 192. Trkiye'nin yalnz Macaristan'la deil, Avrupa'nn geri kalan devletleriyle de diplomatik mnsebette bulunmas iin yeni bir devreye

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

86

balang olan Zitvatorok ahidnmesinin mnderict ite bu idi. Bu anlamann ehemmiyeti yazarlar ve tarihiler tarafndan kfi surette takdir edilmemi ve bir asr sonra akdedilen Karlovi (Karlofa) muahedesi nnde tabatiyle nazardan kaybolmutur. Bununla beraber Zitvatorok anlamas Bb- Hmyn ile Avrupa Devletleri'nin mnsebetlerinde geerli olan beynelmilel kaaidele-re esas addolunabilir. Bu anlamadan itibaren, Avusturya'nn yarm asrdan beri sefirleri vstasyle stanbul'a gnderdii ve Trk-ler'in vergi nmn verdii hediye-i mefhret-bah 193 kaldrlm, siyset mnsebetleri tam bir eitlik ess zerine te'ss olunmu, Transilvanya Trklerle Bokayi arasnda akdedilen anlamalar mucibince Osmanl idaresinden kurtulmak derecesine gelmi, Macaristan'n byk ksm henz Osmanl hkmeti elinde bulunmakla beraber, dier ksm o zamana kadar dedii vergiden zde kalmt. lk defa olmak zere anlama, dier Avrupa milletleri mnsebetlerinde cri olan usle gre ve Pdih ile sadrzam tarafndan imza olunmu vekletnamelerin te'mnt altnda akdedildi. Yine ilk defa olmak zere Trkler, sefirlerinin payesini, diplomatik mnsebetlerin iktizsna gre tyn ettiler. Avusturya elileri ahid-nmenin Trke'sini, mealine vkf olmakszn kabule mecbur tutulmadlar. ki tarafn tercmanlar tekrar mtla ettikten sonra Osmanl komiserleri ve vezr Murd Paa tarafndan kat' kabul Pdih'in tasdikine bal olmak kaydyle imzalanp mhrlendi. Zitvatorok anlamas, yalnz tyn ettii artlar ve imzalan eklindeki usl ile deil, mzkerelere vsta olan kiiler ve imza edildii yer ile dah dikkat ekicidir. Osmanl komiserlerinden biri olan Pirtad Sale (?) Hbil Efendi'yi Budin ve Avusturyallar tarafndan muhasara edilirken, muhafz askerlerinin hrice yaptklar hcumlarda ilk saflar iinde grmtk. Trkler tarafndan mzkerelere riyaset eden vezr Murd Paa'nn Kuyucusnun da biraz sonra sadrazamla geerek, bu unvanna yeni seferlerinde mdhi bir surette liykatini isbt edeceini greceiz. Avusturya murahhaslar Macaristan'n en asl ailelerine men -sb olduklar gibi, bunlar arasnda Macarlar'n Tit-Liys olan Nikola stoanfi'yi bilhassa zikretmek lzm gelir. Bu mellif, trihini siys haytnn da sonu olan Zitvatorok anlamasna kadar gtrmtr. Zitvatorok anlamasnn imzaland yere birka saat mesafede bulunan
Hakkat- halde bunun vergi* demek olduu aikrdr; NemelUer'n hedJ -ye-i mefharet-bah. demeleri kendilerinin hsn- kuruntusudur. Hammer, ta-biatiyle bu zann tervi eder (Mterci
193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Komorn Kalesi de Osmanhlar'n taarruzlarna kar bekretini muhafaza ederek istilsnn dalgalan Dou'-da ve Bat'da Kafkas eteklerine ve Karpat tepelerine kadar btn lkeleri saran Osmanl hkmetine bir sed olmutur. Zitvatorok anlamas, XVII. asrn balarnda Macaristan'n Osmanl tahakkmnden kurtuluuna ve Osmanl Devleti'nin zlne ve yklna bir iaret olmutur; Osmanl kudret ve saadetinin aaya doru bu ekilii Karlofa Muhedesi'nin Avrupallar nazarnda resm surette gsterdii ve te'yd ettii na kadar muhtelif tecelllerle (bazen ikbl ve bazen idbr eklinde) o asrn sonuna kadar devam eder.

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

KIRKNC KTAP .................................................................................................. Ankara Kadsnn Kalender Oltnu ehre Sokmamas ..................................... Ylanboaz'nda Canpulad'n Hezimeti ............................................................. Kalenderolu Bursa'y Yakyor .......................................................................... Murad Paa'nn Tavil Halil'in Kardeine Galebesi ............................................. Murad Paa'nn ahsiyeti.................................................................................. Murad Paa'nn stanbul'a Dn ................................................................... Avusturya le Mzkereler ................................................................................ Lehistan le Anlama ......................................................................................... Venedik, Fransa, Floransa Ve ngiltere Elileri.................................................. Grcistan Ve Mingreli Elileri ........................................................................... Krm Hanlar ..................................................................................................... Msr'daki Vak'alar ............................................................................................ Murad Paann Hileleriyle Muslu avu Ve Yusuf Paa Celalilerinin damlar .................................................................................................................... Zitvatorok Muahedesinin Tashihi .....................................................................

Sayfa

88

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Batori Ve Cizvitler ............................................................................................. Deniz Vak'alar .................................................................................................. stanky'e Hristiyan Teebbs ....................................................................... ran Tarafndan Sulh Teklifi ............................................................................... Nasuh Paann Hlesi ......................................................................................... Kuyucu Murad Paa'nn Vefat.......................................................................... Dnler ........................................................................................................... ran Elisi stanbul'da ........................................................................................ Sultan Ahmed Edirne'ye Gidiyor ....................................................................... Mukaddes Emnetler ....................................................................................... Nasuh Paa'nn Hileleri ..................................................................................... ran Elisi ........................................................................................................... Felemenk le lk Muahede ................................................................................ Lehistan Ve Avusturya Elileri........................................................................... transilvanya (erdel) hakknda mzkereler ...................................................... Deniz Vak'alar .................................................................................................. Kazaklar Sinofta ................................................................................................ Nasuh Paa'nn Dmesi ................................................................................... Nasuh Paa'nn Bodurulmas .......................................................................... eyhlislm Hoczde Mehmed Efendinin Vefat............................................ ran zerine Sefer ............................................................................................. Moldavya Seferi ................................................................................................ Lehistan le Sulh Anlamas............................................................................... Cizvitler'in Atlmas ........................................................................................... Endls Mslmanlar le lgili Temaslar .......................................................... Venedik'in Osmanl Hkmeti le Mnsebetleri ............................................. Viyana Anlamas .............................................................................................. Avusturya Elisinin Bayrak Aarak stanbul'a Girii .......................................... Sultan Ahmed'in ktihali ....................................................................................

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

90

KIRKNC KTAP (NOT: 1) (NOT: 2) (NOT: 3) (NOT: 4) (NOT: 5) (NOT: 6) (NOT: 7) (NOT: 8) (NOT: 9) (NOT: 10) Nam'ya nazaran pdihn gidii ve dn u suretle vuku bulmutur: 8 Zi'1-ka'de, Dvud Paa'dan hareket, ve Florya'da veda ile ekmece'ye var, ertesi gn Byk ekmece'-ye; bundan sonra srasyle Silivri, Kardran, Burgos, Babaeskisi, Hafsa merhalelerine konularak Edirne'ye muvasalat; Zi'1-hicce'nin banda, mlek ky taraflarnda srgn avna azimet; Sultn Murad Baesi; Edirne'ye dn; Edirne'den Kurd Kaps nm mahalle gidi ve sayd (av) (evhir-i fasl- knun idi); Edirne'ye dn; 24 Safer, Gelibolu'ya tevecch: Mehmed Paa ayr; Deirmenlik; Cisr-j, Ergene (Ergene Kprs); Karapnar; Altunta; Ahmed Paa Menzili Ma'lkara yaknnda Kayganl; Kogr Da'ndan geilerek Rodoscua (Tekfurda: Tekirda'na) gidecek asker ayrldktan sonra Ore, Bolayr'da Gz Sleyman Paa civarnda konularak ikr; Gelibolu; Kilidlbahir; Gelibolu'ya avdet; 19 Rebi''l-evvel, pazartesi gn Gelibolu'dan dnlerek ve Bolayr'a uranlarak Kavak Tuzlas, Balaban Ky; necik; Tekfurda sahras; Tekfurda; Kprc ayr; Umurca; Silivri; orada istikbl vukuyla Dvud Paa Baesine muvasalat; 24 Reb'l'evvel aranba gn Dr'ssaltana'ya duhl. (Nam, s. 99-103'e mracaatla izah ve tashih edilerek tercme edildi.) (NOT: 11) (NOT: 12) (NOT: 13) (NOT: 14) (NOT: 15) ********************************************************** ****** Murad Pasa'nn Anadolu Celller'i zerine seferi. Ankara kadsnn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Kalenderolu'nu ehre kabulden ekinmesi. Ylan Boaz'nda Canpulat'n hezimeti. Kalenderoglu Bursa'y yakyor, Gksn Yaylas Boazt'nda bozuluyor Murd Pasa'nn Tav'in kardeine galebesi ve stanbul'a dns. Avusturya, Transilvanya, Lehistan, Venedik, Mekril, Grcistan, Buhr elcileri. Krm ve Msr'da olaylar. Murad Paga'nn entrikac siyseti, Mus-lu avu e Ysuf Paga'nn idam- Zitvatorok muahedesinin tashihi. Batar ve Cizvitler. Deniz vekaay. fstanky zerine teebbs. Ahmediye (Sultn Ahtned) CrJi'nin yapls. ran tarafndan sulh teklifi. Na-sh Paja'nm hileleri- Murad Pasa'nn vefat. trn elisi. Felemenklilerle lk muahede Lehistan ve Avusturya elileri. Transilvanya hakknda mzkereler. Deniz vak'alan. Floransallar Aa Liman'nda Kazaklar Sinop'ta. Sadrzam Nash Pasa'nn dmesi Mftt Mehmed Efendi ile sadrzamn vefatlar. trn sefe-rindeki muvaffakiyetsizuinden dolay Mehmed Pasa'nn azli. ~ Moldavya seferi. Lehistan ite sulh anlamas Cizvitler. - Venedik'in Bftb- Hmyn ile mnsebet leri. Viyana Anlamas. Avusturya elcisi Baron er-nl'nin bayrak aarak stanbul'a girii. Sultn Ahmed'n IrtihBOSMANLI Devleti, Zitvatordk anlamasn, Macaristan seferinin musibetlerinden ziyde, Haova firarilerinin Anadolu'da tututurduklar isyandan dolay kabule mecbur olmutu. Murd Paa, Lala Mehmed Pasa'nn vefatndan sonra sadrazamlk makamna ykselmesinden sonra, Anadolu ihtillcileri ve isynyle nasl muharebe edeceini dnyordu. ran ve Suriye hududundan Boazii sahillerine kadar btn Anadolu eyletleri ihtill iinde kalmt. Bu karklklarn balca msebbibi olan Karayazc 194 Ruha (Urfa) muhasarasnda maceraperesttik arkada Hseyin Paa'ya Os-manllar'a teslm ettikten sonra, isyann yedinci senesinde Cnik'te hayt sona erdii gibi, atfete mazhar olarak Bosna valiliine tyn olunan kardei Hasan da Begrad'da ldrlmt. Irak'ta Tavl Ahmed'in olu Mehmed ki Nash Paa ile bir muharebesinde Sh-rn Krd airetinin ve Eb R Arablan'mn hyaneti eseri olmak zere, Osmanl askerine galebe ederek Nash Paa iki yerinden yaralanm ve Vel Paa maktul dmt. Begrad'da hanerle ldrld.
194

Bunun ad AbdDaUra di. (Mtercim).

Sayfa

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Aydn muhassl veys Pasa'nn vefatndan sonra, onun kethdas olup efendisinin n ettii kaleyi zabt etmi bulunan Yusuf Paa affedi lerek belerbei tyn edildi. Lkin yeniden isyan bayran kaldrd. Bunlardan ldrlenlerin, yhud telef olanlarn yerlerine dierleri treyerek btn Anadolu'ya yayldlar. Kalenderoglu ile Kara Sad Saruhan' tahrb ettiler. Knal, Bursa mntkasn batanbaa atee ve kana bodu. Muslu avu Silifke'yi kartrd 195; s Cemd Konya'dan Adana'ya giden boazlar tuttu. Lkin tehlikenin en by Haleb ve Lbnan'da idi. Bu iki memlekette bulunan Krd Canpulad ve Drz emir Fahreddn'in birleik ku vvetleriyle Suriye'de mstakil bir hkmet tekil edebilmelerinden korkuluyordu. Canpulad Krd ailesi, Suriye'nin Yavuz Sem tarafndan fethinden beri Haleb yaknnda Kilis sancana tasarruf etmekteydi. Caala, Acem serdarina tyn edilince, Canpulad Hseyin'e Haleb valiliini vermiti; o zaman Haleb belerbei bulunan Nash Paa, rs sancak mutasarrflarna eylet verilmesinin allm usllere ve kanun hkmlerine aykr olduunu stanbul'a yazdysa da faydas olmad. Caala'nn srar zerine Hseyin'in yeni memuriyeti tasdik edildi. Caala'nn ran seferinden dnerken himaye ettii Canpulad' mnsib zamanda ordusunu kendi askeriyle birle-tirmemi olduu iin, iddetli bir zamannda nasl ldrm olduunu ve Canpulad'n kardei Al'nin bu kati hdisesinden sonra Haleb'e ekilmi bulunduunu yukarda anlatmtk. te bu suretle Caala'nn kaderinde Osmanl toprana iki defa ihtill tohumu samak hats zuhur etmitir. Birincisi Haova firarilerinin defterden ihrc edilmeleriyledir ki, bunlar Karayazc'nn bana birikerek Rm (Sivas) ve Anadoluyu talan ettiler; ikincisi de Canpulad'n dmyledir. AH Canpulad, Trablus- m hkimi Seyf olu Yu-suf'u 196 Trablus'da muhasara edip ve ml-i mn diye pek ok nakidini aldktan ve bir akrabalk ba kurarak bartktan sonra, m taraflarn yama etmek ve kendisini mstakil addetmek suretiyle, hkmet srmeye balad. Birok memleketin h aeratndan asker toplayarak segbn adn verip Osmanl ordusu gibi ksmlara ayrd. 16.700 piyadesini 162 ble datarak, herbirine 'ten sekiz akeye kadar yevmiye ve koyun akesi nmyle ayda bir verilir

92
Sayfa

Kbrs'ta dahi karklklar vuku bulmutu: Pek iddetli mezlimlerden sonra Kbrs'n ayaklanmas, Venedik Hlsas, 1606; kezlik Orta Asya'da Utoft -ml tahsildar (muhass) otuzattibin zekini (altn) mukabilinde silerin elinden kurtulmutur; siler daha sonra Tire ve Manisa'nn alt tarafndan geerek daha yirmibin kini elde edebilmilerdir.. Aralk 1606. 196 Trablus etnri Ysuf Canpulad tarafndan vurulan darbe, Venedik Httlftsas. Eyll 1606. Hseyin Paa bin tfenki ile Haleb'den getii zaman Canpu-lad'n hcumuna urams.tr.> Venedik Hlsas.
195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

para tahsis etti; 18.000 svarisini de 6 ble ayrarak hassa askeri ve sancak muhafzlar diye isimlendirdi 197. Sadrzam Murd Paa 198, Anadolu cellleriyle ve zellikle slm'n iki hakk- saltanatn kullanmaya cr'et ederek nmna hutbe okutup sikke kazdran ve slerin on tehlikelisi olan Canpulad-olu'na kar sefer amaya memur oldu 199. Canpulad, Toskana hkmdar Aridk Ferdinand ile 10 Cum-deluhr 1016 (2 Ekim 1607) tarihli bir ahidnme akdetmi ve dier Avrupa devletleriyle ittifaklar kurmaya almakta olduundan, Osmanl hkmetince daha ziyde ende duyuluyordu. Murd Paa, Tiryak Hasan Paa'y Rumeli belerbei, Maryol Hseyin Paa'y Anadolu belerbei, akrc-ba Halil'i yenieri aas, Bak Paa'y defterdar tyin ettikten ve Bursa vlsi Mustafa Paa'y sadret kaymakam tyn ederek, sefere iltihak iin Krm Hn'na mektup yazdktan sonra, 7 Reblevvel 1016 (2 T emmuz) trihinde skdar'dan Haleb'e mteveccihen yola kt 200. Sadrzam Murd Paa, Anadolu'nun isyan iindeki eyletlerinden gemesine mni olabilecek mkilt mmkn olduu kadar ortadan kaldrmak iin, Kalenderolu'na affedileceini m eden k-d gnderdii gibi, Kalenderolu'nun doum yeri olan Ankara san-cak-belii bertn da gnderdi. Kalenderolu (bilhassa Ankaral-lar'dan intikam almak iin bu atfet ve tevcihten dolay son derece memnun olarak, Ankara yolunu serbest brakt. Konya'da sadrzam, birok sleri dm ettirerek kuyulara attrd; ihtiyar M ur ad Paa, Tebriz enginde urad kazadan yadigr kalm olan Kuyucu lkabna istihkak kazsnmak arzusundayd. Sadrzamn af vaadiyle ordughna getirtmi olduu isyanclar arasnda Sarac-zde Ahmed Be nmnda biri vard ki, Konya naibini hanerle katletmi, Deli Ahmed Paa'nn sarayn yakm, zuhur eden karklklarn

Mezbrun segbnlan atl ve piyade iki frka idi: Piyadesi yenieri kaaide -since yz altm ki blk, herbirine bir orbac, ulufeleri ihtidadan er ake, terakki ile bi'I-cmle 16-700 tfenk endz mevcd ve aalar Cum'a nm kimse idi. Atls dahi siph oca tarznda alt blk olup sa ve sol cmle 18 -000 adam; bunlarn aas Hartav di. Ba'de'I-istsl defterleri Haleb'de bulunup sicile kayd olundu. Nam, c 2, s- 7 ve S. (Mtercim). 198 Natm, Nash Paa e cenk eden dier cell! reisleri sayar: Deli Dervi, Bezfide, Arnavud Hseyin, KurrJtapl Ahroed Be, Gedsli (Gedzli) AH, Konyal Tavl Mustafa elebi, Grz Divitdr, Arnavud Slevmn, Tepesi TQlQ. Deli Arslan. Deli Kaplan, K8r Hseyin. Kara Mrahor. Bvk ve Kk Ha iti, Yamur. (Bunlar ve emsali Nash Paa zamannda ldrlenlerdir) Nam, c. 2, s. 5- (MOterdm). 199 Maritti. Tftrtfc-1 Fattrii'd-dln (Franszca), s. 104, Gotha, 1790. 200 Sadrzam Murd Pasa'va serdr unvanm veren ferman DUstArttT -tnsa'da 132 numarada Yavuz Ali Pasa'mn Macaristan ordusu serdarlna getirildiini bildiren fermandan nce dercedRdUr.
197

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

arasnda 1.000 kii ldrmt 201. Konya ileri gelenleri, memleketi fesada vermekte olan erirleri ancak Sarc-zde'nin zabtedebileceini syleyerek, bu adamn ldrlmemesini Kuyucu'dan rica ettiler. Murd Paa, efaatiler hazr olduu halde Sarc-zde'yi getirterek: Ahmed Be, seni Konya'da alkoymak isterim; ben Canpu -lad'dan intikam alp dnnceye kadar ehri bir gzel muhafaza et! Lkin imdd lzm gelirse, ne kadar asker toplayabilirsin? dedi. Ahmed Be, hi emniyetsizlik gstermiyerek: Pek kolay otuz bin kii! cevbm verdi. Murd Paa teekkr ve tebrik ederek, Sarc-zde'ye ruhsat verdi. O knca, snin efaatilerine dedi ki: Byle derhl otuz bin kii toplamaya muktedir bir adam arkamda brakp gittikten sonra, askeriyle Konya hisarm zabteder; kaleye kapanr ise, hl neye mncer olur? Hazr bulunanlarn sadrzamn bu mlhazalarna hibir cevap bulamadklarndan, Serc-zde kuyuya atld. Ankara Kadsnn Kalender Oltnu ehre Sokmamas Bu srada Kalenderolu, rastlad kervanlar yama ederek Ankara civarna varmt. Kendisinin geldiini haber vermek zere Ankara'ya 400 celli ile, geici olan muvakkaten ilerin idaresine memur olan mtesellimin! gndermi ve kendisinin sancak bei olduunu bildiren fermn- hmynu da ona vermiti. Lkin Ankara ahlisi bunlara kar kaplar kapadlar. Ankara kadlnda, son seferde Estergon muhasaras esnasndaki harb meclisinde kendi fikirlerini olduka cesur bir ekilde ifde etmi olan Vildn-zde Mevln Ahmed 202 bulunuyordu. Vildn-zde, Kalenderolu'nu ehre kabul etmekten ekindi. Kalenderolu'nun, kady ordughna davet etmesi zerine, Vildn-zde s ile konumak iin. birka svr ile Ankara hisarndan kmaya cesaret etti. At zerinde bulutular. Kalenderolu: Bu memleketi Pdih bana ve adamlarma vermitir; siz beni niin

94
Sayfa

Nam, bein bu 1.000 kiiyi bi'nnefs. (bizzat kendisi) ldrdn yazar: emr-i yek-vize e gezp stediini kati iderdi. s. 9. .yek-vize., yalnz bir kl tard demek olacaktr- Konya nibi>, Konya kads alk Abdur-' -rJu Efendi'nin naibi idi. (Mtercim). 202 Vildn-zde Ahmed Efendi, ilmiye rtbelerinin st basamaklarna ykselmi, bir zt olduu halde, inftab bitmemi olan Ankara kalesini tamamlamak ve celftlttere kar korunmasna ihtimam etmek zere mevleviyyet 'tibriyle bu ehre tyto olunmutu. (Mtercim).
201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ehre kabul etmiyorsunuz? Mtesellimi mi niin ieri almyorsunuz? deyince, kad ftursuzca u cevb verdi: Geri sancak sana tevcih olunmutur; lkin siz buraya mr-livlar gibi gelmediniz. Delili budur ki, evvel Mslmanlarn tarlalar iine kondunuz; civardaki memleketlerden srp getirdiiniz mev (sr-davar) srlerim Mslmanlarn ekinleri iine braktnz. Celden gzleri korkmu fukara, sizden rkt; onun iin hisar kapsn kapadlar. ehre girdiiniz vakit dah kati ve gasb, ta'-zb ve tahrib edersiniz diye vehme dtler. Pdih emrinde yazld vehile, sadrzamn ordusuna iltihak arzusunda iseniz, sefer levzmat her ne ise defter edip (bir listesini yapp) mutemed bir adamnz bizim yanmza braknz; siz de halka vahet vermemek zere bir merhale teye gidiniz. Kalenderolu, Vildn-zde Mevln Ahmed Efendi'nin teklifini kabul ederek arkadalarndan birini 30 kii ile Ankara'ya gnderdi. Gnderilen bu adam birka gn iinde halk o kadar bzr etti ki, ahl, az kald kendisini ldrecekdi. Kad, kan dkmemek iin bunu i kaleye habsetti ve beraberindekileri ehre taksim etti. Lkin bunlarn her biri mihmandar tarafndan ldrlp, reisleri de hapiste dm olundu 203. Kad bu suretle ahl arasnda asayii saladktan sonra, bu olaylar hakknda sadrzama mufassal bir mektup yazd. Lkin buna cevaben Murad Paann Kalenderolu'nu tenkil iin ordusundan bir frka ayrdn bildiren mektup, sinin eline geti. Kalenderolu hemen Ankara'y kuatt. Kad Vildn-zde, kahramanca mukaave-rnet etti. Sekiz hcum def edildikten sonra, sadrzam tarafndan gnderilen Kastamonu sancak bei Tekeli Paa Bursa, Mentee, Karesi askeri ve 40 top ile ortaya karak ehre girdi. Bu imdd kuvvetlerinin gelii sleri ric'ate mecbur etti. Ylanboaz'nda Canpulad'n Hezimeti Sadrzam, Suriye'ye gitmekte olduu halde, Silifke ve Adana'y istil eden Muslu avu ve Cemd zerine iki frka asker gndermiti. Cemd takm mahvedildi. Fakat talih, Muslu avu'a o kadar msadesizlik gstermedi. Dier taraftan Canpulad 20.000 piyade ve 20.000 svr ile
Kad, Kalenderolu'nun adamn -kalede hapsettii gibi. arkadalarm da ehr Ayanndan birer adama baka baka zyf virp msftfirine riayet ve halkn fitnesinden synet eyle diy muhkem smarlad - Ba'dehu lret-I kad ile her mtzbfin, rjhmm olan bed-peymn nftbd ve balar olan habfs daht kal'ada rord-i beis'l-makra vrd eyledi, ehre giren akilerden bir ferd hals olmad.> Nam, c. 2, s. 12.
203

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Bagras Boaz'nda 204 mstahkem mevkilere girmiti. Murad Paa bunu anlayarak Arslan-ili 205 yolunu tutup Gercinlik sahrasna indi. Orada Mar'a belerbei Zlfekaar Paa, 40.000 Dlkadiriyeli Krd askeriyle sadrzam ordusuna iltihak etti (29 Cumdeluhr 1016 - 21 Ekim 1607). Ordu, pek yorgun olan askere nefes aldrmak iin gn bu sahrada kaldktan sonra, Boazlar geerek Kanak 206 rma yaknnda Dereme mevkiine kondu. Canpulad, sadrzamn hareketi-nin yeni hedefini rendii zaman adrlarn kaldrp onu karlamaya gitti ve Oru ovasnda orduyu karlad. slerin nclerinden pek ilerlemi olan bir takm ele geirilerek hemen telef edildiler. Ertesi gn (3 Receb - 24 Ekim) iki ordu tututular. Canpulad, kethdasn sadrzamn Anadolu askerinden tertiplenmi olan sa cenahna kar gndererek kendisi de son cenahn karsna gemi ve Kanije kudretli mdafii Tiryak Hasan Paa ile harbe girimi di. Canpulad muharebeye girimeden nce sadrzamdan anlama talebinde bulunduysa da, Murad Paa; snin btn tekliflerini reddetti. Sadrzamla grebilmek midiyle Canpulad'n saflarn dna ktn gren sler, reislerine kfr ve hakaret ederek sancaklar altna gelmeye mecbur ettiler. Muharebe pek iddetli oldu. Yenieri aas Halil'in tercme-i hlinin yazar o gn yenierilerin sler zerine atmacalara hcum eden akbabalar, avlarna hcum eden arslanlar gibi yrdklerini hikye eder. Osmanllar tarafnda 20 celld, askerin takm takm getirmekte olduu esirleri dm etmekle megul idiler. Sadrzamn adr nnde harb armaan olarak 20.000 ba dikildi 207. Lbnan prensi Maan-olu Fahreddn, Ben Kelb ve btn Drzler'le beraber firar ederek akk 208 kalesine kapand. Canpulad da, doum yeri olan Kilis'e ve oradan Haleb'e snmaya muvaffak oldu. Haleb'de ancak bir gece kalarak ertesi gn halkn tahkir edici velveleleriyle, kadnlarn ve ocuklarn damlardan attklar amurlarla tkb edilmekte olduu halde oradan kt. oktan beri slerden bizar kalm olan ahl, bunlardan kalede kalanlarn zerine hcum ederek binden fazlasn ele geirip dam sehpasna gtrdler. Oru ovas enginden onalt gn sonra, sadrzam Murd Paa, zafer alayyla Haleb'e girerek Haleb'in Gk Meydan denilen byk meydanna

96
Sayfa

Nam'da Derbend-i Bakras. (M&tercim). Ylan Boazi'dr. (Pytoe Syriae) (skenderun'a birka saat mesafede). 206 Nam'da .Knk, nehri. (Mtercim). 207 Ordu defterdar Baki Paa -Bin on altda krld segbn msran tarih d -gnnt. (Mtercim). 208 Nam'da .aklf.. (Mtercim).
204 205

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

adr kurdu. Kaleye kapanm ve hayatlarn pahal satmaya karar vermi olan segbnlara mn verdi. Buna ramen bunlar knca dm olundular. Rumeli belerbei Tiryak Hasan Paa, Kubbealt vezirlerinden olmak zere, stanbul'a gittiinden, yerine Maryol Hseyin Paa tyin edildi. Murd Paa yenierilerle Haleb'de klayp sipahilere am', silhdrlara Trablus- am', sa garblere Ayntb (Anteb)', sol garblere Birecik'i klak gsterdi. Rumeli, Anadolu, Karaman askerine yurdlarna dnmek zere ruhsat verildi. Sadrzam, Caala-zde'nin olu Mehmed Paa'y Badd valiliine tyin ederek Tavl Ahmed olu Mehmed'in lmnden sonra Badd' istl etmi olan kardei Mustaf'nn oradan karlmas iin emir verdi. Mehmed Paa, Anh ve Hadse bei Eb R olu Ahmed'in ve Krd bei eref Be'in askeriyle kuvvetlerini artrarak Badd'da Mustafa'y muhasara etti. Mustafa, serbeste ekilip gitmek zere kaleyi teslim etti. Mustafa'nn bindii gemi, iindeki segbnlarn arlna dayanamayp batt. Segbnlarn ekserisi boularak, Mustafa ancak az bir miktaryla sahile kabildi. Bunlar bu kazay, gemiyi delmek suretiyle Osmanllarn tertiblediklerini zannettiklerinden tfek atmalar zerine, Osmanllar da mukabele edip hemen hepsini ldrdler. Mustafa, bu defa da kurtuldu. Kalenderolu Bursa'y Yakyor Bu srada Canpulad, Hleb'den beraber kaan segbnlarla birlikte Anadolu'ya girip Eskiehir'e kadar gelmiti. Af dilemek iin ihtiyar amcas Haydar Be'i oradan stanbul'a gnderdi. Ankara'dan km ve Knalolu ile beraber Bursa mntkasn talan etmekte olan Kalenderolu, Canpulad'n Eskiehir'den getii srada Haleb'deki hezimetini haber ald. Birlikte aflarn dilemek zere birka kii ile davet etti. Lkin Canpulad gelince Kalenderolu isyanda devam teklifinde bulundu. Canpulad grnte muvafakat ederek, bulunduu hne Kalenderolu'nun adamlar tarafndan muhafaza altnda tutulduu halde, bir gece duvar delerek stanbul'a kat. Canpulad'n yanndaki segbnlar basz kalnca, Kalenderolu ile Knalolu'nun kuvvetlerine iltihak ettiler. Kalenderolu Bursa'-y yakt 209; lkin kaleyi alamadndan ekilip Mihal zerine yrd. Mihal, Kirmast, Biga arazsi Bursa arazsinden Ulubd (lu -bad)
Venedik Hlsas'ndan: .s Bursa'y ald ve yakt. 22 Aralk 1607 - Kalenderolu Bursa'dan Mondania'ya (Mudanya) doru geldi. > Aralk 1607
209

Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Gl'yle ayrlr ki, bu gl bir taraftan hemen hemen Olimp (Ke yhud Uluda) Da'na kadar gider ve dier taraftan dalardan inmekte olan Nilfer (Rindaks) rma vstasiyle Propon-tid sahiliyle (yni Marmara sahiliyle) muvasalay te'mn eder 210. Kalenderolu, Gol'n Propontid mntkasmdaki mansabna yakn bir yerde Nilfer zerine kurulmu olan kprden gemek lzm geldii halde, buras birok muhafzlar olan bir kale ile savunulduu gibi nehrin yukar mecras da negl bei llys'n olu Al Be, emri altnda bulunan Kirmast ahlsi tarafndan muhafaza edilmiti. Kalenderolu, uzak olmayan bayram gecesi, kale muhafzlarnn geveklik gstereceklerini tahmn ederek, Tahtal denilen yerde bayramn girmesini bekledi. Hakkaten tahmn ettii gibi oldu: Kirmast ovasna inmeye ve oradan Mihal'a gitmeye muvaffak oldu. Mi-hal' da kan ve ate iinde brakt. slerin tenkili iin stanbul'dan gnderilmi olan Nakka Paa, Ulubd ovasnda Kalenderolu'ua tesadf etti. ki ordu kat' bir cenge girimeksizin, uzun bir mddet kar karya bulundular. iddetli bir k, Nakka Paa ordusunda byk bir telefata sebep oluyordu. Nihayet Silistre sancak -bei Dalg Mimar Ahmed Paa'nn ve Dobruca Tatar gnlllerinin iltihakyle kuvvetini artrm olan Nakka Paa, Minas (Manyas) Gl sahilinde silere hcum etti ve onlar tam bir hezimete uratt. Lkin Dalg Ahmed harb meydannda kald. Kalenderolu Aydn ve Saruhan sancaklarndan geerek Hamd ve Karaman hududuna gitti ve Aadan Prb nmndaki snin Antalya'dan getirdii 1.000 kii ile yine kuvvetlendi. Kalenderolu'nun elinden kamaya muvaffak olmu olan Canpulad zmit'e vard; af dilemek zere amcas Haydar Be'le beraber stanbul'a gndermi olduu kethdasn orada buldu. Pdih, taleb olunan aff ihsan etmi olduundan, Canpulad stanbul'a gitti. Sultn Ahmed kendisini atfetlerle kabul etti. snin sergzet tini merak ederek, Boazii'nin Anadolu sahilindeki Sultaniye K-k'nde bir hafta her gn kendisini huzuruna kabul etti 211. Can-pulad'n kk kardei ki sonralar IV. Murad'la yaknlk peyda etmitir harem-i hmyn hizmetlileri arasna kaydedildi. Canpulad da Tamvar belerbeiliine tyn edildi. Lkin

98
Sayfa

Ravzat'l-EbrAr. Venedik HOl&sas'ndan : -Kalender Tire ve Manisa'da. Tavl deniz kenarnda, May 1608211 Fezleke. Venedik Mnsebetleri Hlsas'ndan: Canpulad drt kii ile stanbul'a gelip kkte kabul olundu- Pdih kendisine hil'at giydirip Dervi Pasa saraym kametgah gsterdi.. Ocak 1608.
210

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Tamvar'a gittiinde ahli vaktiyle Anadolu slerinden Deli Hasan hakknda yaptklar gibi kendisini tardettiler. Canpulad da Deli Hasan gibi Belgrad'a kaarak, Murd Paa'mn emri zerine orada dm edildi. Bu suretle Anadolu'nun iki isyanc elebasnn ikisi de Tamvar vlsi olmu, ikisi de Belgrad'da ldrlmtr. Kalenderolu'nun Bursa civarnda yapt hasar, stanbul'da byk yanklar uyandrmt. Vezir Dvd Paa zmit'e, Hzr Paa skdar'a gitmeye memur oldu. Pdih, hepsinin cenge gitmesini emretti 212. Buna dr karlan fermn- lde bizzat gitmiyecek olan mansb sahiplerinin kendi yerlerine silh mkemmel birer s-vr karmas emredilmiti. Birka gn asker topland, lkin Kalenderolu gneye doru ynelince endie zail olarak, dnlen tedbr tkib edilmedi. Yalnz divnn mzkeresi zerine gelecek baharda Rumeli muavin askerlerinin sadrzam ordusunu takviye iin Haleb'e gitmesi kararlatrld. Gerek askerin, gerek parann Murd Paa'ya vaktinde ulamas pek mhim olduundan, Ekmeki-zde bu iin grlmesine nezret etmeye memur olarak, uhdesine Rumeli eyleti verildi. Kalenderolu bu tedbrleri renerek Ekmeki-zde'nin Kara-man'dan geerken gaafil bir nnda zerine hcum etmek iin, btn kuvvetiyle o tarafa gitti. Murad Paa, slerin ve Ekmeki-zde'nin hareketlerinden haber alarak 1 Reb'l-evvel 1017 (15 Haziran 1608) trihinde Haleb'den karak, Mar'a havlisinde Kansu*-nun kumandasnda Msr askerini ve Gksn Yaylalarnda Emr Ysuf un olu Emr Hseyin'in Trablus- am'dan getirdii Suriye frkasn aldktan sonra, Kalenderolu ve Kara Said kumandasndaki ekya zerine yrd 213. Kalenderolu'na tab ekya reislerinin akdettikleri bir meveret meclisinde byk ekseriyet sadrzamn karsna klmak istikametinde oldu ve Kara Sad'in Anadolu'da yama ile vakit geirilmesi hakkndaki ihtiyatl dncesi reddedildi. Kalenderolu, zellikle Muslu avu'un Lrende'den kendi aleyhine gnderilen askeri l-il'de malb ettiinden beri cr'etkrh artm bulunduundan, Muslu avu'a u mealde bir mektup yazd: Sergzetim leme malmdur. Fitneci ve ahid-bozucu Osmanllar tegallb ederek gururlar kemle erip leme cevr cefy
Btn dirlik, yni maa sahiplerinin cenge gitmesi emrolunimistu- (Mtercim). Narafi. Kalenderolu ve Kara Said maiyyetindeki ekya ordusunun baUca reislerini sayar: Gynkl Halil, Grc'dr. Gc Ahed. Agacdan Piri, Dalar Delisi, Tann-bmei, Baldr-ksa. Kr Mahmud, Kse Ahncad, Gedizli Akdar-mas. Uz Hseyin. Kfir Murad, Sakaloz Ahmed ve dierleri, (c 1, s - 28)
212 213

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

mu'td ettiklerinden biz itaatlerinden yz evirip izhr- hulsu terk eyledikten sonra Mihal, Aydn, Saruhan illerini talan eyleyip ganm -i bmr ile dndk. Cem'iyyetimiz yevmen fe-yevmen (gnden gne) ziyde oldu; Konya ehrine geldiimizde Karaman belerbeisi Deli Zlfe-kaar Paa anda mevcd bulunup kaleye kapand. zerine varlp etraf ve eknf yama ve gret olundu. Ba'dehu gp Karaman'a nzul eyledik. Bu na kadar l -i Osman tarafndan tammiyle kat'- md olunmad cihetle serkelik edilmezdi. Lkin Canpulad-olu vak'asndan sonra Osmanl tarafndan kat'- md olundu. Artk can tende olduka ser-fr etmek ihtimli yoktur. Hakk Tel mun olursa yanmzdaki hesbsz krgzr dilverler ile ol koca fertutu (Sadrzam ihtiyar Murd Paa) ber-taraf edip skdar'dan berisini Osmanl'ya feragat ettirmek vardr; eer frsat koca'nn olursa, bizim ettiimiz ilerin dillerde destan olduu bize kfidir. 214 Sadrzam, Kalenderolu ile Muslu avu'un birlemesini men* etmek iin Muslu avu'a -il sanca bertn gnderdi. Muslu, cenge gitmemek artyle bu bert kabul etti. Birka gn sonra da Karaman eyleti vaadini ald. Bununla beraber Kalenderolu Mus-lu avu'un sancak belii haberini alnca, toplad meveret meclisinde sadrzamn zerine gidilerek bir hile ile ceng edilmesine karar verdirdi. Kalenderolu, Murad Paa'nm yannda yalnz kapkulu (yenieriler) bulunup tmarllar ve zemetliler bulunmadn ve stanbul'dan para ve erzak gnderilmi ise de, bunlarn da kendi ellerine geeceini sylyordu 215. Ekya ba-resi piyade ve s-vr 20.000'i bulan askerine geit resmi yaptrdktan sonra, btn getii yerleri yama ederek boazn giriini sadrzam ordusuna kapatmak iin, Elbistan'dan Gksn Yaylas'na indi 216. Murad Paa, Kaienderolu'nun tertibini renerek derbend azn kendisinden nce gelip almalar iin Deli Piri Aa'y otuz takm yenieri ile ileri gnderdi. Bunlar aradaki drt merhaleyi sr*-atle kat'ederek nc ga derbende ulatlar ve i tarafna kondular, sonra da ordu geldi.
Nam'dan alnmtr, s. 29- (Mtercim). Kalenderolu, yannda olan rafsdler ile istiare suretiyle nice gftr- n-hemvrdan sonra yle karar verdi ki, hl serdr yannda ok leker olma -yup ancak kapu-kuludur; onlar da Haleb'de kant ve berd ekmi., zaif olmus.-lardur. Maa-zalik cmle hazine ve defterhne kendii iledr. Maslahat budur ki bir cr'et ve cellet gsterp orduy uralar ve kyamete kadar yd olacak kadar ecaat gstereler ve bu fursat ile hazne ve cebe-hneyi ele gtreler- Nam, c- 2, s. 30. (Mtercim). 216 Kalender askerini 6.000 svr ile 12.000 piyadeye kararak Sakronova'da Osmanl memleketleri serdr olan Murd Pasa'ya tesadf etti; Murad Paa haytn tehlikeye koyarak Kalenderin yolunu kesmitir.. Venedik Hulsas, Gksn Boaz bu isimdeki sahraya mntehidir. (Sakranova, Gksn olacaktr.)
214 215

Sayfa

100

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sadrzamn ota yksek bir tepeye kurulup yenieri ve sair kapkulu tepenin eteine kadar, Msr askeri tepenin sa tarafndan eteine bitiik olan sahraya yerletirildi. Ordunun arl tepenin arkasna konularak lzm gelen yerlere hendekler ald. Yenieriler metrise girdi (8 Temmuz 1608) 217 . sler harb dzeninde ordu zerine yrdler. Sa cenahlar Kara Sad ve Aacdan Piri kumandasnda, sol cenahlar Kalenderolu ile dier reislerin emri altnda idiler. Birincilere Malatya sanca mutasarrf Karaka Ahmed Paa, serdrn kethdas mer ve sipahiler; ikincilere Suriye askeriyle Seyfolu Mr Hseyin ve Msr askeriyle Kansu Be mukabil oldular. sler istihkmlara ye Murd Paa'mn mhirne bir ekilde uygulad ta biyeye aldanarak, serdrn adrndan boazn mahrecine kadar yaylan Msr as kerni ordunun toplam kuvvetleri sandlar ve byk bir gvenle cenge giritiler. ki taraftan o kadar ecaat ve gayretle muharebe edildi ki, bu vak'alarn hikyesinde defalarca szlerini naklettiimiz Devlet'in resm tarihisi Merh-i felek tahsn eyledi 218 diyor. Harb her dakika daha ok ortada gzkrken, sadrzam saflarn hricine kt. Krk sene nce Yemen vlsi iken Arab eyhlerinin du okumu olduklar Hind klcn ekerek, defa dmana kar sallad. Zaaf gstermeye balam olan askerini bir daha hcum ettirerek, ayn anda toplar da hep birden ate ettiler. Bu na kadar hendeklerde gizlenmi bulunan yenieriler de hep birden kp byk bir iddetle dman zerine hcum ettiler 219. O srada silerin arasnda Murd Paann, Zlfekaar Paa kumandasndaki Karaman askeriyle kendi ordularnn arkasn evirdii eklinde bir haber yayld 220. O andan itibaren ekya her tarafta bozulmaya balad. ki gn sonra Osmanllar dman ordughna girdiler. Murd Paa, Haleb belerbei Hseyin Paa'ya ser-asker unvan vererek ve Suriye Trkmen askeri ve 10.000 svari ile Seyfolu'nu ve Trablus ve Sivas Paalarn maiyyetine memur ederek Kaienderolu'nun takibine gnderdi. Firarilerin ekserisi piyade, yhud atlar ie yaramaz bir halde ve zahire ve
Nam'da 24 Reblhir 1017 Sah. (Mtercim Nam, c- 2, s. 31. Merih tahsn etmesi hunharl itibariyledir- (Mtercim). 219 Serdr' zam eli altnda olan svariyi birka kadem ile srp eskiden Yemen vltsi iken bz eizze-i meyh tarafndan kendisine vsl ve ark ve garb eliklerinde nice sr - ymn ve berekt hsl olan t- Yemn'yi siD edp cnib-i 'dya kerre aret ve lekar-i islm'a istnlet ve nusret ile begret idicek, zmre-i askir defaten hcum etdiler... Nam'dan, c. 2, s. 32. (Mtercim). 220 Mehurdur ki ekyann iinde bir sad kopd: Siz kimn in ceng ders -niz? Murd Paa hile ile sizi aldadup Karaman askeriyle Zlfekaar Paa'y da yolunda ordughmza gndrdi, ve btn adrlar yama itdirdi. Keza, (Mtercim).
217 218

Sayfa

101

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

silhdan mahrum olduklarndan Osmanl klcyla tenkilleri pek kolay oldu. Bayburd'da haff bir mukaave-metten sonra Erzurum ve Ardahan yoluyla kap, ancak birka bini Revn'a can att. Revan kalesinde bulunan Acem Vlsi Emr Gne, h kulu olmalar ve ilii kabul etmeleri artyle bunlar kabul etti. Sadrzam, Kayseri ve Sivas'tan geerek Ankara civarnda Yldrm Byezd ile Timur arasndaki harbin getii yer olmakla me hur olan ubuk Ovas'nda adr kurmaya gitti. Murad Paa'nn Tavil Halil'in Kardeine Galebesi ubuk Ovas'nda Murad Paa'ya, Caala-zde'nin Tavl Halil'in olunu Badad'dan kovduu haberi geldi. Oradan Sivas'a doru geri giderek birka gn orada istirahat etti. Sivas'ta bulunduu srada Tavl Halil'in kardei Meymn'un 6.000 s ile Krehir taraflarn yama ederek, ran'dan Kalenderolu'na katlmak zere Tokad'a gitmi olduunu haber ald. Toplad bir meveret meclisinde reisler bunlarn birlemelerine meydn verilmemesi re'yinde bulunduklarndan Meymn'un takibine karar verildi. Bunun zerine btn arlk defterdar Baki Paa nezretiyle Sivas'ta brakld. 2.000 svari yenieri 221, sipahiler, dier timr ve zeamet sipahileri bir haftalk yiyecek alp, lkin adrlarn terketmi olduklar halde yenieri aasnn kumandas altnda hareket ettiler. Sadrzam da yalnz hafif bir yaz adr (syebn) ve bir kilim alarak tkbilerin bana geti. Alt gn ve yedi gece hi adr kurulmakszm gidildi. Hemen hemen doksanlk bir pr olan Murd Paa zaman zaman mteharrik bir ceset gibi attan iner ve birka dakika hibir hayt eseri gstermeksizin istirahat ederdi. Hatt kendisini birka defa son nefesini verdi sandlar. Ondan sonra yeni bir gayret ile atna binerdi. ark Karahisar*a varldnda, slerin bir gece evvel orada kalm ve sabahn seherinde kp Kara Hasan Gedii Boaz'nda adr kurmu olduklar renildi. Sadrzam erke Piyle Paa'y 2.000 kii ile ileri gnderdi. Tkb edileceklerini dnmeyen ekya, eyalarn hayvanlarna yklerken Piyle yetiti. Eer askerin bir takm kumandanlarnn emrine mugayir olarak yamaya koyulmam olsaydlar, slerin hepsi mutlaka tutulacakt. Ekya, akllarn balarna toplamaya ve mukaavemet vaziyeti almaya muvaffak oldu. Adana hkimi Mustafa Paa ve
Venedik Hftl&sas'ndan: .Murad Paa ile silerin reisi Meymn arasndaki iBsdemenln kinci gfiaC -, Elim 1608
221

Sayfa

102

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

birka yenieri zabiti maktul dtklerinden, asker firar etti. Lkin yenieri aas firarileri toplad gibi, mteakiben sadrzam da yetierek taze askerle kuvvet verdi. Ekya boazdan Gelrt Sahrs'na ric'ate mecbur olup, orada bir daha cenge baadlarsa da yeniden bozularak, btn arlklarn terkedip katlar. gn tKb edilip birou yakalanarak, sadrzamn bu gn mddet zarfnda karargh ittihaz etmi olduu sahrada harb bides i olmak zere balar yld. Sadrzam, Sivas hisar nnde adr kurmu olan askerin kendi ordusuna katlmasn emretti. Defterdar Baki Paa Bayburt'a bir mehale mesafedeki Sadakl mevkiinde serdrn ordusuna iltihak etti (3 Cumdeluhr). Murad Paa Bayburt'ta slerin bandan pira-midler tekil ettikten sonra, birok muharebelerde kahramanlklar grlm olan zabitlere hil-atlar datt. Vezr Nash Paa dah (15 Cumdeluhr - 26 Eyll) serdr ordusuna iltihak etti; bu iltihakta ge kalnd iin ehemmiyetten r olduu halde, Nash Paa orduya geldiinde fevkalde debdebe gsterildi: Kaps halk krmz uka (uha) giyer 1.000 svari tfenk-endzda, sar urbal 500 ve siyah takyeli dier 500 segbn ile 1.000 svariden ibaretti. Vezr-i zam, bu askerin geiini grmek zere yaz adr (syebn) altnda idi. Vezr Nash Paa bir ok atm kalnca atndan indi. Murad Paa, adrndan yalnz drt adm ileri gitti. Nash diz kt, serdrn ayan pt. Murd Paa, Nash Paa'nn gsterdii gecikmeden dolay fkeli ise de, ordusu kumandanlarnn haysiyetine halel vermemek istediinden alnndan pt ve elinden tutarak adr altna getirdi ve: Ho geldiniz, oul! dedi. Nash Paa yere diz kerek: Devletli sultnm, kusurumuz okdur, harekette teehhr edip ge geldik! dedi. Serdr: Ge gelmenize sebep ne idi? Elhamdlillah askeriniz mkemmeldir; biz Haleb'de iken beraber klayan askerin az olduunu iitmisin!zdir. Haleb ile Diyrbekir aras uzun mesafe deil iken, yanmza gelmemekle bize hrmetsizlik mi ettiniz zannnda bulunuyorsunuz? Bu hrmetsizlik pdihadr. Biz malb olsa idik siz yalnz banza Kalender olu'na kar durabilecek miydiniz? Bir fetva istenilse ki, kuvvetli bir slm ordusu ondan zayf olan bir ordunun imdadna gelmiyecek olursa er'n ne lzm gelir? Acaba ulemnn cevb ne olur? diye konutu. Nash Paa ban emi bulunduu halde skt ettiinden, Mu rad

Sayfa

103

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Paa yle devam etti: Benim olum, bu segbnlar bana toplamakdan maksad nedir? Canpulad'olunun onalt bin segbn var di; ne yapabildi? Seg-bnlarnn hepsi vel-i ni'metlerini brakp katlar. Kalenderolu'-nun ahvli ise malmundur. Pdih, Anadolu'da bir segbn bulunduunu istemez. Eyletine gidince bunlara ruhsat vermee bak! Pdihmz yed-i tl (byk kudret) sahibidir. u grdn alt tudan birini sana gnderip katlini ferman etse 222 ne yapabilirsin? Murd Paa, Nash Paa'ya bu yolda nasihatler verdikten sonra, iki kat hil'at giydirdi. Nash Paa ikindi vakti byk hediyelerle gelip akam yemeinde bulundu, gece megalelerle adrna gitti. Nash Paa, daha nceleri Canpuladolu vakasnda serdra im-dd iin Diyrbekir'den Haleb'e gelmemi olduu gibi, bu defa dah yukarda yazlan harblere itirak etmemi olduu iin, onu dm etmek serdrn dnmedii bir ey deil ise de, stanbul'dan verilen emirler mtedilne hareket etmesini icb ettirmiti 223. Yine o srada Karaman vlsi Zlfekaar Paa ile Ankara cihetinden hareket eden Ekmeki-zde, serdrn ordusuna iltihak ettiler. Umumiyetle beklenirdi ki, bunlarn gecikmelerinden dolay haklarnda iddetle mczt olunacaktr. Lkin Murad Paa, Affetmek, muzafferiyetin zektdr hkmne riyetle, ikisine de birey yapmad. ntizma riyette vukua gelen en kk kusurlar ileyenleri cezalandrmakta gsterdii iddet sebebiyle herkesi korkutmu olduu iin, sadrzamn bu tfetkr hareketi halkn aknlna yol at. Vak'alarm bizzat ahidi olan bz zevatn dnceleri, Murd Paa'nn Anadolu celllerine gsterdii ve Seyf'd-devle (Devletin klc) ve Muhys-saltana (Devletin, saltanatn koruyucusu, hmisi) unvanlarna sayesinde hak kazanm olduu ar iddetini, daha kuvvetli bir ekilde aydnlatp akla kavuturacaktr. Beehri'nde Emr-h nmnda bir be bulunuyordu ki, softa sleri te'dibde gsterdii iddetle hret kazanm ve bu sayede Murad Paa'nn iltifatna mazhar olmu ise de, segbnlar Beehri ve Seydehri mntkalarn bzr ederdi. Murad Paa, ikyetilere kar Emir h' iltizm

104
Sayfa

Yni, bir tulu be katline me'rcr olsa. (Mtercim) Nam'nt kaydna gre Muradhanllar diye tannan ahs ki biri Trabzon belerbeitiinde bulunan AH Paa, biri yine belerbeilerden Mustafa Paa. biri de sancakbelerinden Abdurrahnn Beg idi celllerden ziyde mezlim gstermekte bulunduklar halde, her de ele geirilerek Nasl Paa* nn orduya iltihak zamanlarnda dm olunmulardr. (Mtercim).
222 223

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ederdi. Canpulad'n, Kalenderolu'nun, Kara Sad'in, Meymn'un hezimetlerinden sonra Emr h' Aliye sancayla mkfatlandrd. Emr h, orum ordughnda sadrzama veda edecei sralarda Seydehri ayanndan ve kadlardan Fl-zde Abdurrahm elebi, Emr h'm dier zulmlerinden baka fkeli bir nnda kendisine de topuz sapyla vurduunu syledi. Murad Paa: Sabr et, efendi! cevbyla mukabele etti. Daha sonra sadrzamn kethdas huzuruna gelerek, Emr h'n o gn harekete niyet ederek, veda iin kendi adrna gelmi olduunu sylemesi zerine: Bo mel'nu, mn verme! diye ferman eyledi. Kethda adrna gelip Emr h'a: Yemek yiyelim, sonra beraber shib-i devlet hazretlerine gidelim! dedi. orba iildii srada kuvvetli bir hassa hadm 224 felketli kemendi Emr h'n boazna geirip, o kadar iddetle skt ki, pirin taneleri Emr'in burnundan frlad 225. Murad Paa'nn ahsiyeti Murad Paa, tam bir yumuak grnllk altnda mfrit bir iddeti gizlemesini bilir, vaheti 226 derecesinde hakk niyetlerini gstermemeyi becerirdi 227. Yap ileri hakl gstermek iir Trkistanl Azz Hoca Ahmed Yesev'nin Hkim, btnen Ms ve zahiren Fir'avn olmaldr ve Hoca Baheddn Nakbend'nin Zahir halka, btn Allah'a iddir szlerini dima sylerdi 228. Canpulad ve Kalenderolu ile cenge girimezden evvel atndan inip
Bir ahbaz i-olanj., Namfl, Lakin o saman i-olan tbirinde hibir kt mn yoktu ve huss muhafazaya memur genler demekten baka bir-ey olmadn tekrar ederiz. (Mtercim). 225 Emr h ihtiyar idi- -Ol pr zlimin cezy-i ameli boyununa gecp hn- ct-er-i fukara ve zuafdan yidit burunundan geldi.* Nam. Glib orbaya cier de doranm id! (Mtercim). 226 Sicilyal papaz Ottavio Sapienza daht Trkiye'ye dir 1622 de Madrid'de baslm olan eserinde Murad Paa'nn vahetine ehdet eder. 227 Murad Paa'nn yaptklarnn neticesine gre Celli belsn mahvetmek iin iddet yolunu tutmas gerekiyordu; bu maksada varmak in hakiki niyetini gizleyerek isyanclarn bir takmn vaad ve aldatmalarla ele geirmekten baka re yoktu. Birok politikac byle hareket etmilerdir demek lzm gelir, sanrm. (Mtercim). 228 Hoca Ahmed Yesevt Hazretlerinin sz: -i Ms gerek, d Fir'avn. dur. Hoca Baheddn Nakbendt'rdn buyurduklar: .Zahir bfi-halk, batn b-Hakk. dr. Fakat Natmfi, Paa'nn ilerinin bunlara uymadn yazar. O szler Murad Paa'nn dllind*n dmediini yazmaz. Hammer yanl anlamtr. (Mtr -)
224

Sayfa

105

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

harb meydnnn tozlan zerine gzyalar dkerek, aarm san ve sakaln yerlere srerek: Allahm! Bugn dman karsnda ben kulunu utandrma! Prliime merhamet et! Dn-i Mbn ve er'-i Seyyidi'l-Mrseln in hdmetim ve nms- erati hetk eden mfsidlerin izlesi hakkndaki garazsz niyyetim dergh- ehadiade ma'lmdur; Sen'den avn ve nusret isterim dye yalvardktan sonra atna binmi ve Yemen yadigr klcn saa, sola, ne doru defa sallayarak askeri hcum ettirmiti. Harbi kazandktan sonra adrlarnn nne oturarak, malblarn cesedleriyle doldurmak zere karsnda kuyular kazdrmak mtad idi. Bir gn ho bir manzaray seyrederken, bir sipahinin atnn arkasnda bir ocuk bulunduu halde getiini grd. ocuu huzuruna getirterek, nasl olup da sler arasnda bulunduunu sordu. O da, babasnn ktlk sebebiyle ekyaya ka rmaya mecbur olduunu, masumane syledi. Kuyucu: Babann san'at ne idi? diye sordu. ocuk: etr alard diye cevb verdi. Murd Paa hayra yorulmayacak bir tebessmle: Haa! Celller'i evke getirirdi diyerek ocuun ldrlmesini emretti ve ocuk celldara verildi. Lkin celldlar ocuun dkt gzyalarndan mteessir olarak: Bu ma'smu niin ldrelim? diye emri infaz etmediler. Murd Paa, celi adlarn muhalefeti zerine ocuun idamn hazr bulunan yenierilere teklif etti. Yenieriler: Biz celld myz? Celldlar buna merhamet ettikleri halde biz celldlardan daha insafsz m olacaz? cevbn verdiler. Sadrzam bu emri hademe-i hssasna tekrar etti; onlar da uzaa ekilerek Murad Paa'y ocukla yalnz braktlar. Doksan senelik mrle ihtiraslar skn bulmam olan inat ihtiyar, zavall ocuu kadd elleriyle yakalayarak kuyunun kenarnda baaa tutup bodu ve kuyuya att. Ondan sonra (kendi yerine geip) hazr bulunanlara yle hitb etti: Kalenderolu gibi, Kara Sad gibi ekya, analarnn karnndan at ile, mzrak ile kmadlar; onlar da bunun gibi ocuk idiler; bunun gibi yama ve kati ile cinayet iinde terbiye grdler. Bu ocuk onlarn tabatlerinden almtr; terbiyesine ne kadar allsa tabatmdaki fesad izle etmek mmkin deildir. Burada devletin resm mverrihi, Murad Paa'nn Hzr ve Gu -lm kssasna telmihte bulunduunu yazar. Hzr Peygamberin bir ocuu

Sayfa

106

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ldrmesi, beraberinde olan Ms Peygamberin i'tirzn celbetmi. Bunun zerine Hzr, bu ocuk bym olsa kaatil olacam syleyerek Ms Peygamber'in i'th'zn bertaraf etmiti 229 Murad Paa'nn stanbul'a Dn Kmeli belerbei defterdar Ekmeki-zde, geliinin gecikmesinden dolay sadrzam tarafndan iddetli bir cezaya uramaktan korktuu iin, stanbul'dan Pdih'n yakm olan hamilerine k-dlar yazarak kendisinin payitahta arlmasn rica etmiti. 7 Re-ceb 1017 (17 Ekim 1608) trihinde Padiah tarafndan gnderilen bir memur Kalenderolu ile Uzun Halil'in kardei zerine kazanlan galebeden dolay pdihn honudluuna almet olmak zere 230 iki hil'at ve bir murassa kl ile u mealde bir hatt- hmyn gnderdi: Rumeli valiliini istediin kimseye ver; defterdar Ahmed Paa'y sitne-i saadetime gnder. Sen ordu ile Erzurum'da kalp baharda ran zerine yrmelisin. Murad Paa cevaben yazd ki: Rumeli Valisi Ahmed Paa'nn burada kal m a siyle kalmamas msavidir; kendisinden orduya bir imdd m erimi idi? Kulunuzun Erzurum'da klam aklma gelince, Anadolu celllerden tam-miyle temizlendi mi ki, rn ile muharebe edeyim? Celli bakayas yine toplanrlarsa sitne-i sadetdeki vzer kullarnz onlarn define kaadir midirler? Ancak sadetl pdih hazretleri ne buyururlarsa ona gre hareket olunur. Kasm ay girerek arpann kilesi be filoriye, peksimedin okkas bir gurua ktn da arzetti. Bununla beraber fermn - pdi-hye imtislen Erzurum'a gideceini gstermek iin tularn kaldrnca, asker arasnda byk honudsuzluk grld. Kaht ve gala (ktlk ve pahallk) bu derecede iken Erzurum'da klamak nasl mmkin olur? Pdih bu diyarn ahvlini bilmez; yanndaki ho-medNam, bu mnsebetle Mevln Celleddn-i Rm'nin Mesnevisinde Ms ile Hzr'n mlakat hakkndaki beyitlerden u mealde olanlarn nakleder: Hzr'n, ocuu ldrmesi, kesmesi herkesin bilecei hikmetlerden deildi; denizdeki gemide delik amasnda da byk faydalar mndemi idi. Hzr zat garazlerden mberr idi; iyilik yapt, fakat fena grnr iyilik yapt. Hzr ve Musa'nn mlakat Kurn- Kerm'de de zik-redilmitir. (Ra'd Sresi). 230 Sultn Ahmed Kalenderoglu'mm hezimete uradna dir olan serdrn arlza -sm alnca saf Asndan gelen adam huzuruna getirtip cenk ahvalini tafslen sul etti- Sadrzam Tav olunun hiz&mm da bakaca bdinrek bulunduu mevkide yirmi gn kald. Nalm'dan telhis. (Mtercim).
229

Sayfa

107

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

108

glarn (dalkavuklarn) szlerine inanr. Onlar ve serdrn avdetinde nfuzlar kalmayacak olan kaaim-i makaam-lar sadr- 'zamn stanbul'a geldiini istemezler. ki sene sefer ile bu kadar muzafferiyet kazandktan sonra artk yurdlarmza avdet etmek isteriz. szleri Oltaya kt. Ordu kadlar bu ikyetleri ve zahire fiatlarn tescile mecbur olarak sicil sureti ve sadrzamn yukarda meali belirtilen telhisi, hatt- hmynu getiren kapclara verildi. Murad Paa ark Karaaa sancan Trke-bilmez'e Van eyletini Tekeli Mehmed Paa*ya, Karaman' yine Zlfekar Paa'ya vererek, Ekmekizde'yi Rumeli askeriyle stanbul'a, Nash Paa'y Diyrbekir'e gnderdi. Kendisi de Tokad'a gidip, orada yle bir hatt- hmyn buldu: Bu hatt- erifimi aldn yerde kla! Payitahtta bulunmad zaman cereyan eden ahvlden zten haberdr olan Murd Paa, Pdihn yaknlarndan kapdn Hafz Ah -med Paa ve kaymakam Mustafa Paa ile mftnin, kzlar-aas Mustafa Aa*y kendi taraflarna celbetmi olduklarn, Anadolu cel-lleri mahvedildiinden artk sadrzamn o taraflarda bulunmasna lzum kalmadn ve bil'akis Acem hududuna gitmesinin gerekli bulunduunu Pdih'a arzetmi olduklarn renmiti. Murd Paa bu entrikalar boa karmak iin hatt- hmyna cevb olarak yle bir arza yazd: Erzurum'da klayp h zerine gitmem ferman buyurulmu. Emir Pdih'ndr; bu kulunuz doksan yanda bir pr-i fniyim; gaza yolunda ehd olmak isterim. Lkin ben kulun, h zerine gittiimde, henz Anadolu'da der-kemn olan (pusuda bekleyen) cel-ller frsat bulurlar; bilhassa l-il'de Muslu avu, Aydn ve Saru-han'da Ysuf Paa ve dierleri birleerek Memlik-i Mahrseye el uzatrlarsa, stanbul'dan yine serdr m karlacaktr? Bizi kendi hlimize braknz; i sahibi iini bilir. Ho -medglarn szlerine kalmaynz: Evvel kendi memleketimizdeki dman bertaraf edelim, sonra ran'a gidelim. Hatt- hmyn hmillerini bu cevb ile iade ederek kendisi de skdar'a doru hareket etti. 18 Aralk 1608 (9 Ramazan 1017)'de, Murd Paa, malb cellerden alman ve zerlerinde alndklar celli zorba bailarnn kaln yazlarla isimleri yazl bulunan drt yz bayrak ile ve byk bir tantana ile stanbul'a girdi 231.
Murd Paa'nn stanbul'a tantanal bir ekilde girii. gnderdi Venedik Hulsas.
231

Anadolu muhassl hazneye 60 yk para

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Pdih, bu parlak hizmeti lyk olduu ekilde takdir ederek, serdra iki hil'at giydirilmesini emretti ve kendi eliyle murassa bir sorgu ihsan etti. Sadrzamn muzafferiyetleri ehir ahlisinin gnlk sohbetlerine ve sairlerin kasidelerine mevzu oldu. Canpulad, Ka-lenderolu. Tavl Halil'in kardei ile vukua gelen cenglerde 30.000 celli harb meydnnda kalmt. Kylerde ve ele geirildikleri dier yerlerde de bir o kadar ldrlmt. 30.000 ban bir ksmndan sadrzamn ota nnde ehramlar yaplm, bir ksm stanbul'a gnderilmiti ki, 48 ekya reisinin kesik balar bu otuz binin iin deydi. En mevsuk menb'lara, kesilen balarn ve kuyulara atlan cesedlerin listelerine gre bu seferde 100.000'den fazla s telef olmutur. Murd Paa'nn stanbul'a geliinden biraz sonra, defterdar Bak Paa Suriye bir milyon altn getirmi olmakla beraber 232 kendinin ve sadrzamn dmanlar ve zellikle Canpulad'n harem-i hmyna alnm olan oullar tarafndan msadere ettii eyann bir ksmn saklamakla itham edildi. Bak Paa Yedikule zindanna atld. Bu muameleden haberdr edilmemi olan Murad Paa, dvnda Sultn Ahmed'in diliyle durumu iitince, mnsib muamele edilmi olduunu ve kendi eline geen kymetli mcevheratn satlmasn men' ederek huzr- pdihye takdim eylediini ifde etti. Buna ramen, Bak Paa, birok paralar feda ederek hrriyetini satn almaya muvaffak oldu 233. Murad Paa, stanbul'da geirdii k esnasnda iki sene nce Avusturya ile akdetmeye muvaffak olduu ahidnmenin ki bz durumlardan dolay uygulanmas geriye braklmt ikml edilmesiyle megul oldu 234. Lkin sadrzamn yeni mzkerelerini ve o zaman Osmanl Devleti'nin dier Avrupa devletleriyle dostne mnsebetlerini gzel anlamak iin, gzlerimizi bir an maziye evirmemiz gerekir.
Badefterdr avdet ederek fevkalde vergiden ald bir milyon altn getir di. Bu para ile bayram mevcibi verildi. Muharebeden gelen 3.000 sipahi, kendi aidatlarnn defterdar tarafndan alndm syleyerek isyan ettiler ve defterdarn ban taleb ettiler. Aralk 1608. Venedik Hulsas. 233 Vezirler huzura girdikleri zaman Pdih *Bk Paa'y Yedikule'ye gnderdim; Ahmed Paa yine defterdar olsun, Bkt'yi teft eylesin; Canpulad-olu'-nun mlini ne yapt, grelim.' deyince Murad Paa 'Pek ma'kl buyurulicua; baz z kymet mcevherat ve esvb sadetl pdihma lyk idi; onlar f -mht etmiyerek getrp huzr- hmyna teslim eyledim; baklerinin cevbn kendisi versin' dedi. Ahmed Paa teftde i'tin eylediyse de Bak Pasa pervaszca Mhimmat sefere hare etdim' diye cevbn ve muhasebesini verdi. Krkbir gn Yedikule'de yattktan sonra karld- Nam'dan telhis, c. 2. s. 49. Ahmed Paa rikfib- defterdar bulunduu halde Bak Paa'nn gelmesi zerine, tabiatiyle defterdarlktan ekilmesi lzm gelirdi. (Mtercim). 234 Bu k esnasnda evvel-bahflr in sefer tedriki grlyordu- Kapdan H-nz Paa donanma le Rm ili sevhllni bery- muhafaza devr itdikten sonra skenderiyye'den Msr haznesini getirmi idi. Ona flm eyleti, yenieri aas Halil Aa'ya kapdnlik, silflbdr Mehraed Aa'ya yenieri aal verildi.. Nalmft. (Mtercim).
232

Sayfa

109

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Avusturya le Mzkereler Zitvatorok ahidnmesinin akdinden alt hafta sonra Bokayi durumun btn cephelerden grnne gre zehirlenmek sure tiyle vefat ederek, ahidnme hkmnce, bundan byle Osmanl tahakkmnde bulunmayacak olan Transilvanya Kransilvanya Kral-l'na tasarruf mes'eiesi Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda ihtilfa sebep oldu. Transivanya meclisi Humoyani'nin kaynpederi olup onbe aydan beri Bokayi nmna adalet ve insaf ile hkmeti idare etmi olan Sigismund Rakoi'yi kendilerine hkmdar setiler. Lkin Osmanl Devleti Humoyani'yi kral yaptrmak istiyordu, ite iki devlet arasndaki karlkl ikyetler bundan domutur. Sadrzam Murad Paa, Aridk Matyas'a gnderdii mektupta mparator'la Bokayi arasnda bir anlama bulunmakla beraber, Transilvanya tahtna kral tyin edilmesi mnhasran Bb- H-myn'a ait olduundan Humoyani'yi bu memlekete hkmdar yapmak, hkmet almeti olmak zere kendisine tc, bayrak, topuz gndermek istediini ve hlbuki Rakoi prens unvanm alarak Avusturya'nn bir kapcbas marifetiyle hkmdarlk makamna oturtulmu bulunduunu ve mparator'un elisiyle hl gelmediim bildirdi 235 .
Sadrzam Murad Paa'nn Aridk Matyas'a Zilka'de'-nin son gn, 1015 (29 Mart 1607) tarihli mektubu tercmesi; ftihr'l-mer'i'l-seviyye, h...; makaamnza lyk selm- muhabbet-prmzn kabul ricasndan sonra i'lm ederiz ki, bert- hmyn mucibince nil-i h-kmdr olan Macaristan kral ve Erdel bei Etiyen Bokayi zikr olunan bert mfdnca halefini intihb etmek-de muhtar olduundan, tac, bayra, topuzu, Valantin Homonayi'ye t eylemitir. Homonayi, Bokayi'nin vasiy yetini bize ihbar etmi olmala kendisini bert ikti-zsnca kral ve be nasb ittik. Hakk- hkmdar n-kaa-bil-i i'tirz surette Homonay'ye id olmala krallk al-imi olan bert- hmyn ile alem-i erifi topuzu, hilkatleri, atlar Belgrad'da kendisine teslm etmek zere bir kapc-ba ile gnderdik. Lkin Homonayi, Belgrad'a vsl olmazdan nce Erdel ahlsinin Sigismund Rakoi'yi kendilerine be tyn ettiklerini haber almala, Erdel'e gitmiyerek arazsine geri dnmtr. Kapc-bann mezkr memlekete vusulnde Rakoi, Homonayi'ye id olan bert ve dier almetleri hle ile elinden alm ve bundan dolay kendisi (kapc-ba) ceza grmtr. Dostum, ibu mektub- muhibbnemizle i'lm ederiz ki, kudretlu pdih- evket-penh hazretleri Sigismund Rakoi'nin intihabna muvafakat etmiyerek, onun kral ve be olmak zere ancak hle -ile vukua gelen nasbim reddetmekte ve mukaddema Bokayi'ye verilmi olan bert mucibince bert - hmynun, bayran, topuzun, hil'atlerin Valantin Homonayi'ye irsalini irde etmekte dir. Bu mektubumuzun vusulnde, hrslarna hibir nihayet tanmakszn sizinle Bokayi arasnda akdedilmi olan muahedeye ve aramzdaki sulhe mugayir hareket edenlerden birka kiinin tahrik ettikleri u fitneyi teskin edeceinizi ve iki hkmetin tebeas olan fakirleri asayie kavuturduktan sonra da yemden fitne ve musibet tohumu ner olunmyacan md eyleriz. Dostum, malmunuzdur ki, son ahidnmenin md-det-i mer'iyyetinde hkmdardan, yni Pdih ile mparator ve Erdel Bei'nden birinin vefat vukua gelirse, sulhun halefi tarafndan idme olunaca ibu ahid-nmeye dere olunmutur. Size zha hacet yoktur ki, d^ nimizin ahkm mucibince yeminlerimizi sadkatle icraya mkellefiz. Eer siz byle kk bir iten dolay yeniden fitne karmak ve ltf- lh ile o kadar mesaden sonra akdetmi olduumuz muslehay ki devletin bu kadar erknnn mhrlerini ihtiva
235

Sayfa

110

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

mparator, cevaben, elinin gelii Trkler'in yeni aknlarndan ve ahidnmenin son zamanlarda bozulmu olmasndan dolay geciktirmi olduunu ve ahidnme artlar mucibince hakl ve mnsib olan eyleri Sultn Ahmed'den taleb edebileceinden Aridk Fer -dinand'm re'yine uygun olarak Estergon'u, Kam'je'yi, Eri'yi istemekte bulunduunu ve eer mzkereler esnasnda zabtedilmi olan bu kale iade edilir ve son olarak ahidnme hilfnda yaratlan durumlarn msebbibleri cezalandrlr ise, kararlatrlan 200.000 ek-y (guruu) hmil bir sefirin stanbula gnderileceim zt- ahaneye yazd 236. Macar kalesinin iadesine dir mparator tarafndan ileri srlen her trl ma'kl taleblerin kabul edilecei hakknda ahidnmede yazl bir madde-i mahssaya istind ettirilen taleb, ciddiyetle karlanmaya lyk deildi. Bu kalelerin fethi, Trkler iin son seferin en gzel neticesi olduu
etmektedir bozmak isterseniz, Cenb- Hakk'n dedii olur; zr Allah'n her istedii vuku bulur. Mahaza, aramzda akd olunan ahidnmenin btn maddelerinin icrsyle fukara ve. zuafmn ve ummen iki memleket halknn kendilerine rahat salayanlar hakknda duaya megul olmak zere syide braklmas mnsib olur; yemininizde sebat ile aramzdaki hsn-i imtizaca mni' bir ey ihdas eylemiyeceinizi md ederiz. uras dah ma'lm- dostneleri olsun ki, son ahid-nmede gnderilmeleri yazlm olan eliler, hediyelerle birlikte bir ay nce gelmesi gerekirdi. Sizden ve murahhaslarnzdan onlarn hareketlerini bildiren mektuplar alm isek de temhirleri aksini isbt eder. Bu muamele, byk devlet memurlarnn mevkilerine muhaliftir. Bununla beraber vaadettiklerin ize uygun olarak bu sefaretin azimetini ta'cle himmet ediniz; zr kudretl pdihmzdan aldmz mektuplarda Sefaret vsl olmad m? diye sul buyurulmutur. Cevaben arz eyledik ki, mparator hazretlerinin biraderi Aridk Matyas'n bir mektubu sefaretin yolda olduunu bildirmi ve yaknda gelmesi me'rol bulunmutur. Lkin vrdu gecikmek te olduu cihetle, ne cevap vereceimizi bitemiyoruz, eer sefaret kp gelmezse, sylediklerimizin hepsinin, yalan addedilmesi lzm gelir. Lkin dinimiz ve yeminimiz gerek bize, gerek size bu kadar mhim bir maddede verilmi olan yemnli bir szn nakzin men' eder. Eer setirler gelecek iseler gelsinler, zira pdihmza hakikati arzetmek isteriz. Ahidnmemiz btn cihna ma'-lm olduktan sonra aksini iltizm ile kendinizi halk- lem huzurunda mahcb etmek stemezsiniz. Olabilecek ahvli gzel dnz. Kendilerini bilmeyenlerin szlerini dinlemeyiniz ve akll ve basretkr adamlarn na -s ha ti an m reddetmeyiniz. lere hir iki memleket ve fukara iin en fideli surette nizm verilmi olduundan, yeni karklklar ihdas ederek halkn bed-dusn cel-betmekten ihtiraz eylemelidir. Bundan dolay sefirlerin hediyelerle birlikte bir an evvel irsaline himmetle her iki memleketin rahat ve emniyetini te'mn ediniz. unu da md ederiz ki, her kumandann kendi mevkiinde hl-i sknda kalmas ve muslehaya muhalif bir harekette bulunmamas zmnnda btn hududa iddetli emirler verirsiniz. Size gelince, dostum, sizden muhabbet almetleri ve memleketlere zararl olmayacak yardmlar bekler ve buj mektuba cevbnz seran bildirmenizi arzu ederiz. Doru yola gidenlerin her vehile nil-i sadet-hl olmalarn temenni ederiz. Tahrr f Belgrad- Dri'l-Cihd, fi selh z'1-ka'de 1016 (29 Mart 1607). 236 Sultn Ahmed'e Rudolf un 10 Nisan 1607 tarihli mektubunda u fkra yazlyd: Quod ut Homonaius dominatum affectaret Regalia dona in signum Vassalagiae dari solita illi obtulerint, quod subtidos necarint et abduxerint, nova propugna-cula extrukerint, mitites in ordinem non redegerint, li-mitibus maximum damnum intulerint quas arces, Stri-gonium, Canisam et Agriam, quae tempore pacificationis nstitutae contra promissionem a Bassis et Beghis inter -positam fraudulenter interceptae fuere, quas si Nobis Serenitas Vestra restituerit, ac Transyvaniam Nostri ju -ris ut est esse permi erit, suorumque in Hungaria inso-lentiam contra pacta conventa exercitem castigaverit, Le-gatum cum munerc apud Nos parato mittere parati su-mus et Nos ad ea, quae Nostra ex parte teneamur, praes-tando. (Bu fkrann meali tercmede yazldr. Mtercim)

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

iin, onlarn iadesine muvafakat etmiyorlard. Harb ateinin yeniden tutumasndan korkulduu bir srada mparator'un murahhaslar lleshazi, Turo, Preyner, Puehayn, Koloni Trk memurlar olan Budin valisi kethdas Ahmed ve Hseyin Be ve Mustafa ile Neuhausel (Uyvar)'de yeni bir mukavelename imza ettiler ki, buna gre, bir Avusturya elisi Komorn'dan krk gne kadar 150.000 ek (guru) ile hareket edecek, geri kalan 50.000 ek onun dnnde tesviye olunarak Zitvatorok ahidnme -si hediye-i iftihriyenin ilk tediyesinden i'tibren yrrle girecekti (28 Mart 1608). Trk ve Avusturyal murahhaslar Estergon civarndaki kyler mes'elesini kararlatrmak iin 19 Hazran'da bir daha toplandlar. Baron Tffel sefr tyn edilmi olduu halde, Osmanl Devleti'nin Transilvanya'dakI tahrikleri yeniden gidiini te'hir etmesine sebep oldu. Neuhausel mukavelenamesi imza olunur olunmaz, Bud in vl-si, Segedin bei Zlfekaar' maiyyetinde 30'dan ziyde adamla Aridk Matyas'a gnderdi ve onun vsi t as iyi e srmal kadifeden eyerler ve mkellef h'stlar hediye etti, Zlfekaar, elinin stanbul'a gidiini abuklatrmakla grevli idi. Kardinal Ditrihtayn'n tavsiyesine binen, tyn edilmi bulunan Baron Tffel'in yerine mparator son muahedenin tasdiknamesini ve kararlatrlan 200.000 ektiy gtrmek in maslahatgzar sfatyle Adam D Herber-tayn ile Jan Rima'y tyn etti. Kendilerinin ta'llmt, payitahta vardklarnda vezirlerin ve mftnin ziyaret edilmesini, Prag'a bir Acem sefirinin gelmi olmasna mnsib bir sebep gsterilmesini, Matyas'm Macaristan Kral olmak zere karar verilip verilmedii sorulacak olursa mbhem bir cevap verilmesini emrediyordu 237. Adam Herbertayn ve Jan Rimay 6 Mays'ta Viyana'dan hare-kee 17 Eyll'de stanbul'a vardlar. Huzr- ahaneye kabullerinde hediyelerini takdim ettiler. Lkin Rimay'n yapt uzun konumaya Pdih bir kelime bile cevb vermedi. Rimay, oul babasndan ister gibi, mparator'un Pdiah'-tan her eyi
Adam D Herbertayn'a verilen 26 Nisan 1608 tarihli ta'-lmttan: Similiter quoque si supremus Vezirum ab oratore scrutaretur, quia rerum aga tur Fragae cum Persianis, quid cum illis ibidem sentiatur aut conclusum sit, pote-rit illi mederate et cum discretione humanitatis aliqua modeste respondere ad Serenissimam domum austriacam aditum legatis omnibus Hegum ac Principum patere quid autem sit actum se ignorare. Si interrogaretur ulterius mim Ser. Archidux Mathias sit jam constitutus futurus Rex Hungariae, poterit respondere sie constitu-tum esse, ut Regnun Hungariae cum reliquii omnibus' vicinis provinciis arcta amicitia ac confoederatione aint conjuncta, ac faederis nexu ligata et constricta, ut omnes rumores et quivis tumultus atque turbationes sint sede-tae penitusqe sublatae. (Bunun da meali tercme metninde yazldr. Mtercim
237

Sayfa

112

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

isteyebilecei esas zerine konumasn bina ederek, yine Kanije'yi. Estergon'u, Eri'yi taleb ediyor 238 ve Ustom-Belgrad'da alnan esirlerin iadesini temenni ediyordu. Sadrzam tarafndan tasdik ve imza edilen ve kaymakam Mustafa Paa tarafndan Avusturya memurlarna verilen ahidnme, ilk ahidnmeden o kadar farkl idi ki, Avusturyallar bunu kabul edemiyeceklerini bildirdiler, lk satrlarnda mparator'un Murad Paa'ya sulh teklif ettii yazl olup, lkin mzkereyi Krm Hn vstasyle Trkler am olduklarndan, bu ifde bsbtn hakikate aykr idi. Drdnc maddede spanya Kral'mn sulhun menfaatlerinden yararlanmasnn kabul edilebilecei hakkndaki fkra unutulmu, Transilvanya'-ya dir olan altnc madde anlalmyacak derecede bozulmutu. Drdnc madde yeni bir ekle sokulmu, Flek, Somosk, Duvin, Haynako kasabalarna tab kylerin Eri, Hatvan, Estergon kazalarna dhil olacan belirtiyordu. Halbuki bu kylerde Kk, No-vigrad, Vayen kat' surette Trk idaresinden karlmt. Estergon civarnda ve mparator'un elinde bulunan kylerin bile istenilmesi derecesine gidildi. Eliler, ilk yazlm hlinden bu kadar uzak olan bu ekli id detle protesto ederek, kalelerin ve esirlerin iadesi talebinde srar ettiler. Reis efendi bunlardan soruyordu ki: Eri, Kanije, Estergon kalelerinin terkini srarla taleb eden mparator, Flek, Raab, Kornom ile dier mevkilerin teslimine hazr mdr? Trkler'in teslim artlarna muhalif olarak UstoniBelgrad'da aldklar esirlere gelince, yle sylyordu: Hasan Paa'nn bunlarn hrriyetlerini vaad ettii kendisince malm olup, lkin talya'l Kaptan (Jan D Me -dici) Flek muhafzlarn serbest ekilip gitmelerine sz vermi iken katlim etmitir. Eliler res efendinin bu son szne syleyecek bir cevap bulamayp 200.000 eknn alndna dir alelade bir ilmhaber ile en mhim maddeleri deitirilmi bulunan ahidn -meyi alarak gitmeye raz olmak zorunda kaldlar. mparator sefaret hey'etinin stanbul'da bulunuu, Bokayi'nin tahtna vris Almanya mparatoru'nun hkmetine s olan Macar ve Transilvanya memurlarnn geliine rastlamt. Bu memurlar, Homonayi (Humoyani)
Illeshaz dah Bb- Hmyna bir muhtra getirmitir ki, bunda Macaristan meclisi nmna, Estergon, Kanije, Eri'yi istiyordu; bunda u fkra dikkat ekicidir: Conquerendu etiam, quod Turcae Strigonium con-tra istas pacis conditiones Botskaio concessas eperini, quod non effecissent, nii Hungari arma capientes foe-dus ad finem perduissent. Quam etenim utilitatem gens hungarica experietur? Ulam sane quod nostra universa bona praeter propriam illorum conclusionem a nobis se movere et in uam potestatem redigere conentur, quod certo nunquam de iis promeruimus, neque hoc osten-dunt litterae Imperatoris Turcarum.
238

Sayfa

113

Byk Osmanl Tarihi

239

Cilt 8

Joseph von Hammer

'nin kral seilmesini mzkere etmek zere gelmilerdi. Macar sleri res Andre Grii'nin 240 memurlan, efendileri iin hil'at ve balca reisler iin seksen sorgu aldlar; sorgulara nail olanlar, Osmanllar'a tbiiyyetlerini belirten bu iareti kalpaklarnn zerinde bulundurmay bir iftihar vesilesi addediyorlard. Gabriel Batori, memurlar vstasyle Transilvanya beli-ini istedi 241. Lehistan le Anlama Ertesi sene zarfnda Osmanl Devleti, Zitvatorok ahidnmesi esaslarndan daha kuvvetli esaslara mstenid olarak Lehistan ile bir muahede imzalad. Bu ahidnme, III. Mehmed zamannda akdedilen muahedeleri yeniliyordu. Bb- Hmyn Lehistan' Tatarlar'm, Lehistan da Moldavya'y Kazaklar'in aknlarndan muhafaza etmeyi taahhd ediyordu. Lehistan Kral Krm Hn'na eski vergiyi demekte devam edecek, Krm Hn da buna karlk onu dmanlarna kar destekleyecekti. Anlamann taraflar, bundan evvel vukua gelen aknlardan dolay her trl tazminat talebinden vazgetiklerini beyn ediyorlard. Bundan byle, dinlerini deitirmiyen esirlerin hepsi de serbest braklacakt. Osmanl lkelerinde vefat eden Lehlilerin mirasndan Osmanl haznesi bir ey almyaca gibi, Lehistan tarafndan da ayn muamele uygulanaca tensb edildi. Silistre ve Akkirman beleri, Lehistan'a gitmek zere tccardan ve bunlarn gtrebilecekleri beyaz klelerden bakasna yol tezkiresi vermeyecekleri. Lehistan sikkesinin Osmanl memleketlerine sokulmasnda gmrk resmi alnmyacak, fakat kfi arl ihtiva etmeyen arslanl sikkelerin (gurulann) sokulmas men* edilmiti. Lehistanllar, esarette inleyen hemehrilerini satn almak hakkna mlik idiler. Moldavya ve Eflk'a Lehistan tarafndan tecvz olunmyacakt 242. Bununla beraber, Moldavya
Rakoi'nin TransIvanya'dan karlmasyle Humonayi'nn Macaristan Kral nasb edilmesini teklif edilmesi ve dimi itaatini arzetmek zere Macar ssi (imparator'a s) Andreas (Grii)'n drt sefir inin stanbul'a gelii.* Mart 1608. Venedik Mnsebetleri. 240 Andreas'n elisi kendisine krk elbise (hil'at) ve Macaristan reislerine tevzi edilmek iin seksen sorgu ve Andreas iin eci1 ve sdk evmir-gzr unvann veren bir emirname ile murassa bir kl gnder. Nisan 1608, Venedik Mnsebetleri Hulsas. 241 Ballklarn arzederek beglik taleb etmek zere Gabriel Batori tarafndan memur geknesi. Mays 1606. Kayser'in sefiri, Murad Paa tarafndan vaad edilmi olmak zere Kanije ve Estergon k alelerini taleb etmekle beraber Mat-yas'n, Macaristan'n czlerinden bir vilyetin kendi dman elinde bulunmasna msaade edemiyecei cihetle, Batori aleyhindeki tenkil tedbirlerinin tekrarlanmasn istedi - Ekim 1606. Venedik Hul&sasTndan. . 242 Nam (c. 2, s. 26) ve Reslkttb Sar Abdullah Efen -di'nin Mneat mecmuas, numara: 141. Bu.
239

Sayfa

114

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

muahedenin tasdiknamesi 21 Reblevvel 1016 (16 Temmuz 1607) tarihlidir. 1016 (1607) senesinde Lehistan ile akdolunan muaheden m e (Mnet- Feridun'dan, c. 2, s. 414-417, aynen alnmtr): Hazret-i Hudy- Mtel celle nehu inne'-ibh ve'1-misl meymn-i te'ydt- ezeliyye ve tevfikat- lemyezeliyyesiyle hazret-i sultn- taht-nin-i levlk olan mufahhar- evld- ben dem, maksud- fern-i halk- lem, hatem-i cmle-i rsl ve enbiy, pvy- zmre-i asfiy, mahrem-i harem-i l-ma'Allah, Muhammeder Reslullah aleyhi ve sellim efendimizin mu'cizt - kesr'l-berekt mrfakati ve ehr-yr- gzn rdv-nullahu aleyhim ecma'n ve cem-i evliyy- izm- di-ynetkarn ve ttikaay- kirm- sadet-rehnin ervh- mkaddeseleri muvafakati ile, (Tur-i garrnn bulunduu ksm) Ben ki sultn- seltn-i ark ve garb, shib-krn- memlik-i Rm ve Acem ve Arab, tc-bah- husrevn- cihan, zllulllahi'l-mlki'l-mennn, hdim'l-haremey-ni'-erfeyn, sn-i skender-i Z'1-karneyn, eref'1-bl-dn ve'1-emsr akdes'l-memlik ve'1-aktr, Mekke-i Mkerreme veMedne-i Mnevvere'nin ve Kuds-i erifin ve. Ak Dehiz'in ve Kara Deniz'in ve taht - Msr- Ndire-i Asr'm ve vilyet-i Yemen ve Aden ve San''nm ve D-r's-Selm Badd ve Basra ve Lahs'nn ve diyr- Azerbaycan'n ve Det-i Kpak ve diyr- Tatar'n ve Di-yr- Bekr ve Krdistn'n ve Sivas ve Grcistan'n ve Mar'a ve Habe ve m- Dr's-Selm'n ve Haleb ve Tarbulus- am'n ve Vn ve Erzurum ve ldr ve irvan'n ve Anadoh ve Karaman vilyetlerinin ve Eflk ve Budan ve Erdel memleketinin ve ekaalim-i Trk ve Deylem'in ve hasret'l-mlk olan dr's-saltanati'l aliy-ye-i mahmiyyei stanbul'un ve dr'l-cihd ve'1-harb Cezr-i Marib ve Tarabulus- Garb ve Tunus'un ve Cezre-i Kbrs ve Rodos'un ve klliyet Rm-ili ve Ta-mvr ve Bosna ve Budin ve Eri ve Kanije ve Siget -var ve Kefe ve Trabzon cniblerinin ve bunlarn emsali nice memlik-i ma'mre ve meslik-i gayr- mahsrenin ve kl'- felek-irtif'nn pdih ve sultn ve hkaan- azm'-m (Sultn Ahmed Hn) ibn sultn Mehem-ned Hn ibni Sultn Murd Hn ibni Sultn Selim Hn ibni Sultn Sleyman Hn'm, kadm'l -eyymdan ber Leh kral olanlar atebe-i aliyye-i seltn-penh ve sdde-i seniyye-i felek-destghmza arz- sadkat ve ittihd, ve ihls ve heme iltica ve istind ve izhr - ihtisas idp dostluk ve muhabbet ide gelmein hliy Lihyovaniye, ye Rusya ve Posta ve Orak ve Sunre ve irlerin ulu dukas ve Sivunce vilyetinin (Hammer: Polonya (Lehistan), Litvanya, Rusya, Prusya, Moskoviye, Samojiti kral ve gran-dukas ve Gulm ve Elbingen hkimi diye tercme eder. Mtercim) kral olan iftihr'1-mer'i'l-iz-mi'1-lseviyye, muhtr'l-kber'i'lfehhm f'1-milleti'l-Meshiyye, muslih-i meslih-i cemhri'l- tifeti'n-Nas-rniyye, shib-i ezyli'l-hamet ve'1-vakaar, shib-i de-lil ve'1-mecd ve'1-iftihr Jigmon, hatmet-i avkbuhu bi'1-hayr, melz- eksire-i devrn ve melce'-i kaysra-i zaman olan sitne-i sadet-iymm za mu'teber ve gzide belerinden Kdvet'l-mer'i'l-milleti'l-Meshiy-ye filn nm elisin gndrp izhr- sadkat ve ihls ve arz- muhabbet ve ihtisas eyleyp mrn ileyh ilci ile irsal eyledi nmesinde yce derghmzla kem-kn bankhk babnda dostluk olmasn rica ve istid' idp mukaddema Firdevs -mekn, alin-iyn merhum ve mafrn-leh babam Hudvendigr- tb-ser zamannda kendlere virilen ahid-nme-i hmynda ahd art olund zere kendnn memleketine ve vilyetlerine ve kafalarna ve varolarna ve cmle-i taht- tasarrufunda olan yirlerine bir vehile Cenb - Cellet-mebm tarafndan ve emret-meb Krm Hn ve vzer-i izam ve mr-i mrn- fehhm ve mer'-i kiram ve ir askir-i mansremden bir vehile zarar ve ziyan iridirilmeye; ve mrn ileyh kral tarafndan ve be -lerinden ve Kazak ekyasndan ve tevbi'inden ve gayriden benim il ve memleketime ve karalanma ve varolarma ve bil-cmle kasabt ve kura ve taht- tasarrufumda olan yirlerime vehen mine'l-vch zarar ve ziyan iridirilmeyp dostuma dost ve dmanma dman olup mbeynde iki canibin adam ve elisi varup gelp kendlerine ve mallarna ve rzklarna zarar ve ziyan irimeye; ve bundan akdem vki olan fetretde bu cnib-den aldklar esirleri mrn ileyh kral dikkat ve ihtimam zere tefti idp buldirup emin ve salim bu canibe gnderdkten sonra zikr olunan fetretde Leh vilyetinden ahnup tslma gelmeyp kfr zere olan esirleri dahi anlarn idi sabit olduktan sonra kraldan gelen demsine teslim oluna; ibu ahidnme -i hmynum trihinden sonra iki tarafdan bir tarikle esir ahnursa be-hlar taleb olunmayup Lehl idi sabit oldukdan sonra sahihleri salvireler; iki canibin bzirgnlar denizden ve karadan gelp gideler; ve bey* ve ir' idenler bulunduklar yirlerde det ve kaanun zere rsm her ne ise vireler; kimesnenin mline ve nefsine zarar ve ziyan olmaya; ve vilyet-i Leh'den gelen bzirgnlardan mem-lik-i mahrsemde fevt olursa mteveffy- mezbrun muhalleft bu cnibden ahnmayup krbn baslarna teslim oluna ki vilyetlerine alup gidp vrislerine vi-re; ve eer bizim bzirgnlarmzdan Leh vilyetinde fevt olursa kral dah vech -i merh zere eyleye; bu ahid-nme-i hmyunum tarihinden sonra kral memleketine bu tarafa mteallik bir kiraesneden zarar ve ziyan olursa ann gibi yaramazlk iden bulunup hakkndan gelinp vki' olan zarar yirine drdreler, zr ve bahane itmeyeler; ve kral canibinden dahi yle ola; ve eer memlik-i mahrsemden bir kimesnenin medyunu kral vilyetine varsa her ne yirde ise ol hkimi nezdinde murafaa olunup tefti

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

olundukdan sonra sabit olursa sahibine hakk alvirile; ve bir kimesnenin borcu ve gnh in harr kimesneyi zarar- mle kefl olmaynca tutup rencide itmeyeler; ve iki canibin vilyetleri babnda anlar gibi b-gnhlan endirmeyeler; ve bil-cmle-i ab- kiram ve ecdd- izamm zamanlarndan ber mbeynde vki' olan ahd mn mukarrer olup gemi zararlar in vekilleri bir yire gelmek ryesser olmaman ahid-nme-i hmyn trihine gelince iki c-nibde olan ziyandan gep istim* olunmaya; ve cenb - emret-meb Krm Hn'na mdm ki kral- marnileyh tarafndan kadmden virile gelen detleri vaktiyle ed olunup kral tarafndan ahde mugyr bir i sdr olmaya; Hn tarafndan ve Tatar askerinden kraln memleketine ve adamlarna dahi ve taarruz olunmaya ve zarar ve ziyan iridirilmeye; yle ki zarar iridirilmeye, Fermn- erifimle haklar alvirile; ve mrn ileyh Krm Hn'na bir canibe sefer-i hmyn emrolunup asker-i Tatar ile ol hdmete tevecch itmel oldukda Leh vilyetine uramayup mnsib olan harr yirden gep gideler, Leh vilyetini rencide itmeyeler; ve kral - mrn ileyhin zerine harr yirden dman mstevli olup mumaileyh tarafndan Hn- mrn ileyhe mektup ve adam varup muavenet ve imdd taleb itdkde cnib-i erifimizden fermn- hmynumuz oldukda Hn- mrn ileyh dah asker-i Tatar ile mnsib gr-di zere dman zerine iktiz itdine gre muavenet ve mzaheret eyleyp dostlu yirine getrp Bo-dn voyvodasndan ve taifesinden kral- mrn ileyhin vilyetine ve demsine zarar iridirilmeye; eer zarar iridirilrse sabit oldukdan sonra emr -i erifimle yirine konula; ve kral tarafndan ve adamlarndan dah Tatar halkna ve Bodan memleketlerine ve adamlarna zarar olursa anlar dah yirine koyup ehl-i fesadn haklarndan geleler; ve Bodan vilyetlerinin bzirgnlar det ve kaanun zere gmrklerin virdkden sonra kimesne mni* ve mezhim olmaya; ve Bodan vilyetinden bz kimesneler kaup Leh vilyetine snup ba'dehu bir tarkle memleketine fitne braup mfsidlik ideler; ann gibiler taleb olunup haklarndan geline; ve imdiye dein alnan esirleri kraln adamlar memlik-i mahrsem-de bulduklar yirde nice alduna yemin virp satun alanlar ziyde bah taleb etmeyeler; ol esirlerden slama gelmi bulunanlar taleb olunmayup hals olalar; ve Hristiyanl zere kalanlar gitmeye mni* olmayalar; ve kral vilyetinde olanlar anlar dah sahvirp yirleri-ne gitmee mni' olmayalar, ve erhadlere geldklerin-de yarar adamlar koula; te tarafdan dah bylece ola; ve bu tarafda bir kimesnenin krala tbi' olan kimesne-lerde hakk olsa taleb etdkde memleket hkimleri a-vireler; ve hrsz ve haramiler zarar ve ziyan itdkle-rinde hkimler buldrup muaccelen hakkndan geleler; ve hrsz elinden alman esbab ba'de's-sbt bkusr sahibine vireler; ve tccar taifesinin bir kimesne ile bey' ir's niz' sicil olma ve sicil ve hccet olmaynca istim* olunmaya; eer kefalet ve eer karzdur, da'v ve taleb itdklerinde sicil ve hccete nazar olma, bu ikisinden biri olmaynca hid -i zor ile telbs ve tezvr. itmeyeer; kral canibinden dah memleket hkimlerinin ma'lmlar olmaynca istim' olunmaya; ve Silistire ve Akkirman sancaklar ve iskele eminleri ve bcdrlar sdde -i saadetim kullarndan ve iki canibin tacirlerinden gayr kimesneyi Leh vilyetine koyuvirmeyeler; ve eer teden ve eer berden gelp kimesnelerin yanlarnda esr bulunursa tarafeynden ellerinden alup gir dndreler; ve eer teden ve berden gelp giden oban taifesi Leh vilyetine gedklerinde memleket hkimlerine kendlerin ve koyunlarn bildirp n^ahf vir-miyeler, ve otlak hakk vireler, ve oban taifesi kendlerin bildirdkden sonra koyunlar zayi' olursa memleket hkimlerinden taeb eyleyeler; gelp gidenlerin br -girlerin ulak tut m ay al ar ve sefer zerinde yenierilerin atlarn almayalar; voyvoda olanlar sabka olan krallar il e ne vehile dostluk zere olgelmiler ise ol minval zere dostluk eyleyeler; artlarna muhalif i sdr ol maya; ve iki cnib tacirlerinin virglerin ve gmrklerin ziyde almayup ne vehile ve ne mkdr vire gelmiler ise ana gre vireler; Budan vilyetine ve ir memlik-i mahrsemize gelp ticret itmek istedklerin-de muhavvif yollardan gelmeyp kadmden bzirgnlar ve yende ve ravende geldi yollardan geleler; ann gibi birinin mline ve canna zarar gelrse ehl-i fesd olanlar ele getrilp haklarndan geline; ve istikaamet zere gelp giden bzirgnlar rencide olnmayup gmrkleri kaanun zere alna, ve getrdkleri met'larmn kaanun zere gmrklerin virdkden sonra stanbul ve Edirne'de reft akesi ve kasb akesi virmeyeler ve getrdkleri gurulanndan gmrk taleb olunmaya; lkin Leh tarafnda cri olan arslanlu guruun ayar kem olup hlis olmayup zarrar- mm olup sikke-i hmynun ihtilline bis olmala min ba'd memlik-i mahrsemde arslanlu ve nks'l-ayr guru cri ve ryic olmamak in hatt- hmyunumla fermn- l-nm sdr ol-mudur, min ba'd memlik-i mahrsemde ol tarafdan kem ayar guru gelmeyp sahh'1-ayr guru ile em-ti'a-i mtenevvi'a gele; ve gayr kimesnenin borc in zarar - mle kefl olmaynca tccar taifesi tutmaya; ve avular ve sipahiler reayann yolda brgirlerin almayalar; ve kraln bzirgnlar memlik-i mahrsemde kend ra'yetlerinden sbkda esr olanlar ake ile satun alup hals itmek istedklerinde kadlar mni* olmayalar ve bahs virilp hals olanlar gir ellerinden ekp almayalar. Amma mslmn olanlar kral tarafndan taleb itmeyeer; ve mrn ileyh kraln tasarrufunda olan vilyetine ve simden sonra sefer idp ir Hristi -yn vilyetinden feth idecek yirlerine bu tarafdan dahi olnmayup cmle-i taht- yedinde ve kabze-i tasarrufunda ola diy tasrh olnan artlar cenb -

Sayfa

116

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

voyvodasnn seiminde Lehistan'n olduka falne mdhalesi vuku bulmu ve Osmanl Devleti, Lehistan'n aday Jeremi Mugila'nn yerine Simon Bodan' voyvodala tyin ettii zaman, Lehistan Kral defalarca zt - ahaneye ikyette bulunmu, fakat tesirsiz kalmtr. Venedik, Fransa, Floransa Ve ngiltere Elileri Venedik elisi marifetiyle muahedenin yenilenmesinden sonra, Venedik'le Osmanl hkmeti arasnda dostne yazmalar balad. Zt - hne, Bokayi'ye Macaristan Kralln vermi ve Transil-vanya'y onun iin irs! bir beylik yapm olduunu Doc'a bildirdi. Uskoklar*n haydutluklar, Venedikliler'in Lakusta adasn Kaguza-hlar'a iade etmekteki srarl engellemeleri, birka korsan gemisinin zabt, ispanya'dan slm'n karlmas yine avularn gelmesine sebep oldu. Pdih, Frenk kyafetine girmi olup da Osmanl memleketlerine gelmek isteyen Endls Mslmanlarnn geilerine engel olunmamasn Doc'dan taleb etti. Bostanc-ba, aslen Raguza'l olduu ve Raguza elileri hemire ve validesini Raguza'dan alp getirmi bulunduklar cihetle, Raguzallar bostanc-bamn himayesine mazhar idiler.
cellet-mebm tarafndan dah mukarrer ve mu'teber tutlup bunlardan gayr Leh bzirgnlan memlik-i mahrseme ticrete geldklerinde met'lann Edirne ve Bursa'da ve her kime isterlerse satup bu hususda kimesne mni' olmaya; tccar taifesi yannda bir husus in y kl kal vki* olup da'vlar derse aralarnda krbn-baan kim olursa ol gre, ve lzm olana cevb vire; ve Leh -lden bor taleb olundukda elinde mhrl temesski olmayandan bor taleb olunmaya; ve Leh bzirgnlan kadml -eyymdan gmrklerin stanbul'da vire gelmiler iken hliy ba'z yirlerde tekrar gmrk taleb ider -lermi, slb- sabk zere amel olunup bir defa istanbul'da gmrk virdkden sonra tekrar harr yirde gmrk taleb ohnmayup rencide itmeyeler; ve Leh bzir -gnlar memlik-i mahrsemde ticrete geldklerinde Tatar taifesi rencide iderler imi; ol makle Tatar taifesi memlik-i mahrsemizden her kang vilyetde olurlarsa ol vilyetin hkimi ve sancak-bei men* ve def idp ahidnme-i hmynum mucibince ticret tarikiyle gelenlere Tatar taifesi dahi itmeyp eer bir nesneleri alnm ise b-kusr ahvirilp hlf-i ahid ve msk bir i itdirilmeye; ve. reft ve kasbiye ve sair ahidnme-lerimizde tahrir ve mestur ve mukayyed olandan ziyde nesne alnmaya diy bu hususlarn cmlesi makbl-i hmynum olup mceddeden ahidnme-i hmynum virilmek babnda inayet rica eyledi ecilden mezl-i inyet-i hne ve mezyyet-i mekrim-i pdihnemiz-den istid'a ve iltimas eref-i kabule peyveste ve zikr oh-; nan uhd ve rt rite-i devam ve istihkm ile beste klnup hl cenb- cellet-mebm tarafndan rica ey-ledkleri cmle zikr olnan hususlar bi't-temm makbl-i erifim olup mceddeden ibu ahidnme-i hmym virdm ve byrdm ki mrn ileyh kral tarafndan ve belerinden ve gayrden mcib -i inhill-i ahd pey-mn ve bis-i ihtill-i art eymn bir vaz' sdr olma-yup zikr olnan erit-i emn mn dostluk zere riyet iderlerse cenb- cellet-mebm tarafndan dah ey-mn- galza ile yemn iderem ki yiri ve gi yaradan perverdegr hakkyn ve ulu azz peygamberimiz efendimiz mu'cizt hurmetiyn bu muahede olmanlardan tecvz ohnmayup mddet-i devlet-i rz-efzn ve za-mn- sebt- hilfet ve saltanat- sadet-makrnumda bu sulhu salh mukarrer ve payidar ve bu dostluk ve barklk mebbed ve ber -karr ola. Bu ahidnme-i erifimiz bizim ulu peygamberimiz Hazret-i Muhammed Mustaf salleTlah aleyhi ve sellim efendimizin hicreti trihinden bin on alt senesi rebl-evvelinin yiirmind gninde dr's-saltanati'1-aliyye-i mahmiyye-i Kostanti-niyye'de yazlmdur.

Sayfa

117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Toskanal bir Yahd Floransa nmna mzkere kaps amak zere, bu srada stanbul'a geldi 243. ngiltere, Osmanl Devleti nez-dine yeni bir eli tyn etti 244. Fransa dah Baron Solinyak' gndermi; ve bu eli Pdih'n hizmetine giren vatandalaryla, yni Avusturya hududundaki kalelerden Osmanl tarafna geen Franszlarla grmtr 245. Grcistan Ve Mingreli Elileri Grcistan 246, Mingreli (Mekril) 247 hkimlerinin elileri ran muharebesinin yeniden balamasndan dolay, yeni bir ehemmiyet kazandlar. Sultn III. Mehmed'in zbek Hnlar Abdullah ve Ab* dlm'min Hn'larla kurmu olduu iyi mnsebetler, bu hnlara halef olan Abdlbki Hn ile de srdrld 248.
Abraim Benazor nmnda bir Yahd, Floransa iin ticretin serbestisi hususunda mzkerede bulunmak zere stanbul'a gitti. 1605, Venedik Hlsas244 Yeni ngiliz elcisi geldi.. Aralk 1606. a.g.e. 245 Maalar dolgun ye elbise ve ikaametghlan muntazam ikiyz kii maiyyetinde olduu halde Macaristan'dan gelen bir Fransz miralaynn stanbul'a girii. Mart 1616, Venedik Hulsas. Flassan (c. 2, s. 172), Brev ma'rifetiy-le yenilenen kapitlasyonun metnini dere ediyor. Sicilyal Sapienza, mverrih Selnik ile mttefik olarak Brev hakknda unlar yazan Onbes. sene stanbul'da Fransa sefiri olarak bulunmu olan Msy D Brev, Trke'yi gzel bildiinden Osmanl memleketleri hakknda birok eserler te'lf etmitir. Fransa'ya dndnde birka Trke lisan muallimi beraber gtrp bunlarn yardmlaryle Trk harfleriyle onbe muhtelif kitap bastrmtr ve bunlar Trkler tarafndan memnuniyeti celbeder midiyle, satlmak zere stanbul'daki halefine gndermitir. 246 Grcistan Prenslerinden Davfd, kardei olan Grcistan hkimi prensin Trkiye'ye karg husmet gstererek, Iranllar'la birleeceini balyoza bildirdi.* Mart, 1608, keza. 247 Iranblar'la muharebenin yaknda vuku bulacak olmasndan dolay bir Mingreli (Mekril) elcisi geldi. 11 Aralk 1005- Ackba Prensi tarafndan istanbul'a elci gelS, 1607. kezlit 248 Sultn Murad'n zbek Hn'na nmesi Sar Abdullah Efendi'nin insnda 57 numaradadr. Bunda Abdlbk'-nin iki selefi, yni Abdullah Hn ile olu Abdlm'mn zikr olunmaktadr. Ad geen in'da (Nu: 54) Mehmed Hn'n Buhr hkmdar Abdullah'a dah mektubu vardr. Sankovsk tarafndan tercme edilen mn Ysuf -un eseri, zbek hkmdarlar sllesini Abdlm'min ile kesilmi gstererek Abdlbk'den bahsetmez. Res'l-kttb Mehmed Efendi'nin ins (Nu: 151), mam Kul Hn'n pdiha gnderdii Farsa mektubun Trke'ye tercmesini ihtiva eder. Bu mektupta mam Kul Hn, pederinin Acemlerle muharebesinde hezimete urayp ldrlm olup, kendisinin Mvery - Ceyhan'dan Det-i Kpak'a kadar btn zbekler'e hkmdar olduunu Sultan Ahmed'e bildiriyor. 152 numarada, eli Hac mer vstasiyle getirilen mektuba cevaben, reisl -kttb Hkm (Hikem) insyle ve 1026 (1617) tri hiyle, Trn hkmdar unvan verilen -mam Kul Bahadr Muhammed Hn'a yazlm nme dercedilmi tir. Bahadr Hn cevp-nmesinde, Trn hkmdr- sabknn Bistm ve Damgan dhil olduu halde btn Horasan' feth etmi olduunu, onun vefatndan sonra hkmdarln kendi hissesine isabet ettiini pdiha bildiriyor; zbek hkmdar zt- ahaneye, bu cevp-nmenin hmili Hac mer eliyle nme -i hmynun kendisine geldiini de bildiriyor. Yine bu mektup ondan sonra sadrzam Halil Paa kumandanl altnda ran zerine vukua gelen seferden ve Canbek Giray'n aknlarndan bahsederek, mterek dman zerine muharebeye tevik ederek son buluyor. Yine zikredilen innn 153 numarasnda, sadrzam Ferhad Paa'nn, skender Hn'a halef olan Mvery - Ceyhun pdih yni zbek hkmdar Abdullah Hn'n mektubuna Muharrem 999 (Kasm 1590) bir cevap-n-mesi vardr; Abdullah Hn, bu mektubunda Takend ve Trkistan zerine asker gndermi olduunu Bb- Hmyna bildirmekteydi, tmam Kul Hn'n olu Al Mu -hammed Hn ki sekiz sene
243

Sayfa

118

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Krm Hanlar Aridk Matyas nezdinde sulh mzkerelerini ilk olarak balatm bulunan Krm Hn Gz Giray, Zitvatorok muahedesinin ak-dedildiinin ertesi senesi vefat etmiti. Gz Giray birinci defa 8 sene ve biraderi Feth Giray'n ksa hkmetini mtekib ikinci defa 11 sene anl bir surette hkmet etmitir. lim ve ir unvanlarna mstehaktr. Fnfkirhen (Peuy)'da bir k mevsiminde bo vakitlerini geirmek iin byk bir manzume yazm olduu gibi, sadrzam'a ve Hoca Sa'deddn Efendi'ye mektuplarn namzen yazmak i'tiydnda idi. Gz Giray'n ikinci clusundan sonra (Kasm 1607) kardeleri Selmet, Mehmed, ahin Giray'lar Asya'ya geerek celllerin sancaklar altnda Osmanl Devleti'ne kar silh kullan mlard. Karayazc'nm kardei Deli Hseyin'in itaat gstermesi zerine Krm hn-zdeleri de ertesi sene af talebi iin stanbul'a geldiler. Lkin irde-i ahaneye ve talihlerinin muktezsna gre idama ve belki Krm'da saltanat bertna muntazr olmak zere habse atldlar. Gaz Giray'n drt olundan ikisi babalarnn haytnda kalgay olmular. Bunlardan Gz Giray'n vefatnda kalgay bulunan Tohtam, dvn- hmyn emrini beklemeksizin, intikal hakkna mlik olduu miras addettii Krm tahtna geti. Bu hareket iddetle takbih edilerek entrikac defterdar Ek-mekizde'ye kanm olan mft Sun'ullah Efendi'nin muhalefetine ramen ve kapdn Hafz Ahmed Paa'mn 249 benimsemesinden dolay Selmet Giruy Krm Hn ve kardei Mehmed Giray kalgay nasb olundu 250. Selmet Giray bir anigr-ba ile denizden ve biraderi Mehmed askerle karadan Krm'a gnderildi 251. Tohtam ile kardei Sefer, ikisi de, amcalar kalgay Mehmed
ran'da esr kaldktan sonra stanbul'a gelmiti 1036 (1626) senesinde dndnde, pederine bir nme-i pdihyi hmil bulunmutur. Nam, c. 1, s. 441. zbek hkmdarlarnn silsilesi hakknda ibu men-b'larm zenginlii ve bu hkmdarlarn trihi, Sankovski'nin tercme ettii yazmann pek i'timda yn olmadm kf surette isbt eder. 249 Vef&t eden Krm Hn'mn kk biraderi olup bir kalede mahbus olan Selmet Giray'n dah kardei olan ahin Giray'n elisi, hanlk, Selmet Gi -ray'a verildii halde Edirne'ye kadar bir hayli erke svrisiyle getirilerek Kefe'ye dah on kadrga ile gnderilmesi lzm geleceini zt - nneye arzetti. Venedik Hulsas, 250 Sa'deddn Efend-zdcler dahi Hafz Ahmed Paa ile hemzebn idiler. Sun'ullah Efendi Selmet Giray' Tatar kabul etmi, re'yinde bulunmutu- Selmet Giray'n suhuletle makaanv hnye getii haberi gelmesi zerine Pdih Sun'ullah Efendi'yi azl etdi. Nam, c. 2, s- 25 (Mtercim). 251 Selmet Giray'n kardei. Canpulad'm Suriye'den stanbul'a getirdii anas, kardei, oullan ve dier akrabas kendi memleketine gitti. Temmuz 1608, Venedik Hulsas -

Sayfa

119

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Giray ile bir muharebelerinde maktul dtler. Mehmed Giray da az vakit sonra biraderi tarafndan dm edildi. Selmet Giray iki sene hkm srdkten sonra, reblevvel 1019 - Haziran 1610'da vefat etti. Mehmed Giray'n ldrlmesinden sonra kalgaylk Mbarek Gi-ray'n olu Canbeg Giray'a ve nreddnlik, kardei Devlet Gray'a verilmiti. Selmet Giray'in yerine Canbeg Giray Krm Hn oldu. Msr'daki Vak'alar Msr'da Kul-kiran Mehmed Paa, kfiye, talebe, klfe nm-laryle Msr idaresine girmi olan byk suiistimalleri iddetli ve dil tedbirlerle ortadan kaldrmt. Mehmed Paa'nn valiliinden birka sene nce Hadm Grc Mehmed Paa, askerin bir isyannda len selefi brahim Paa'nn intikamn alarak asker intizm salamt. Fakat ona halef olan ve btn ilerinde atlet nnnu-si ve liyakatsiz grnen Hasan Paa'nn valilii zamannda idarenin muhtelif ubelerinde karklklar grlmt. Hasan Paa vaktini Ezher Camii avlusuna ta detmeye hasretmiti. stanbul'a dndnde, Pdih'a btn zmrd ile mzeyyen ve kadm Teb H nedn'ndan (?) Melik Hasan'n haznesinden kma bir kl ve bir zengi takdim etti. Kfiyye, mal tahsili memurlar demek olan kiflerin, memuriyetleri iin, 20.000'den 40.000 altna kadar, valilere vermekte olduklar para idi. Kifler bu byk fedakrla mukabil mir mallarn mahsllerine klfe adiyle byk bir yk yklediler. Asker de talebe nmyle ayrca bir para alrd 252. Msr ordusunun yedi snf muntazam askerinden snf, yni gnlller, tfekiler, erkesler, bu suiistimali men' eden Pdih emrine kar alenen isyan ettiler. Mehmed Paa, vazifelerine sdk kalan dier drt snf, yni avular, mteferrikalar, yenieriler, azablar yardmyle tekileri itaat altna ald; en sz dinlemezleri Kansu Be kumandasyle sadrzam Murd Paa'nn imdadna gnderildi;
Vl-i Msr olanlar ibtid-i kudmlerinde her bir kgifden ksfiyye. lerine gre onbinden krk bin altuna kadar alup kifliklerini if edeler id. Kifler mennm ltizmlarn tezyif, onlar da ol mli rey fukarasna tahmil ederlerdi. Bu tark ile fukaradan, paaya vrilen mlin iz'f aluur idi. Keg-f ve men hrmetlerinde olan kul taifesi dah tama'a dp bi -gre reayann takatlerin tak iderlerdi- .Klfe ve talebe nmndaki iki bid'ati kabi-lann asl- vaz'lar bu idi ki, rey zimmetlerindeki mlin cem'i zaman karib ldukda kifler hidmetlerindeki askere mnvebe tarikiyle metlibeyi muta -zammn bir kd virp ehli kuraya gndrrlerdi; onlar da ka pare karyeye ta'yn olundular ise varup klfe* ta'bir itdikleri ziyafetlerinden mada hd-met i taleb diye her karyede hili hllerince iki altun talebe* alrlard. O mertebeye vard ki talebe reayann mirye virecekler akeden ziyde olurd. Nam, s. 51. Hammer, klfe ve talebe, yi pek yi tarif edeme mistir. (Mtercim).
252

Sayfa

120

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Gksn Yaylasnda Tavl Halil'in kardeiyle yaplan cengde bunlarn verdikleri byk telefat, Msr'n gelecekteki asayiine yol amam deildir. Muharebede sa kalanlar, sadrzamdan memleketlerine dnmek iin ruhsat aldlar ve mkfat olmak zere Msr idaresinde birer hizmete tyin edilmeleri iin vlye hitaben emir aldlar. Lkin dndklerind e Kul-kran Mehmed Paa taleb ettiklerinden hibirini yerine getirmedi. Onlar da buna kzarak validen intikam almak zere Msr yaknnda Hankaah denilen yerde cenge hazrlandlar. Kumandanlardan Ysuf Be ile Kansu Be sancaklar altna kam askerle diliyye'de adr kurdular. sleri itaate tevik iin eyhler gnderildiyse det bir te'sri olmad. Fakat Kaahire ahlsi ve Urban ile kuvvet kazanan Mehmed Paa askerinin stnl anlalnca, slerin ekserisi aman dilemeye mecbur olmu ve dierleri de kolayca malb edilmiti. lerinden ellisinin ba kesilip yz tahsisat kesilmek suretiyle cezalandrldlar. Mehmed Paa, bu salam tedbirlerinde kazand baar zerine Kulkran lakabyla anlmtr 253. Onun idaresi zamannda sikke slh olunmu, mr anbar demek olan evne (anbar) iine giren fesd izle edilmi, yenieriler ve azablar iin klalar yaplmtr. Kabe direklerini glendirmek iin gm ve altndan yaplm kuaklar ve hlis altndan yeniden yaplan su oluklarn ki stanbul'dan gnderilmitir mahalline ulatrd ve bz tamamlayc mhiyette hayr eserleri in etti. Mekke ve Arafat su yollarn tamir ettirdi. Her sene Msr'dan gnderilen asker ve zahire kaa -filesinin Kabe'den gelen haclarla bulutuu yer olup Mekke ile Msr'n orta yerinde olan Azlem adl yerde eskiden brahim Paa'mn valiliinde yaplm ve sonra harb olmu olan kuyular tekrar yaptrd. Haclarn korunmas iin eskiden yaplm olan ve sonralar yklm bulunan kaleyi tamir ettirdi. Kaahire'de Mevlevihane civarnda dkknlar yaptrarak o hankaaha vakf eyledi. Bab'z-Zveyle civarnda eyh Eb'nNr'un merkadini yaptrarak, zerine de bir hankaah in ettirdi. Dervilerine vezif ve taam iyye ve her sene (Mevlid-i erf-i Nebevi) okunmak zere vakf tyin etti. Suriye hududunda El-Ar ve Hn- Ynus
Franszca tercmeden anlatldna gre, Hatmcer bu lakab hem (bzugiken) KoMcran, hem de (asker krc) kul-kran mnsna gelebilir addetmitir. Halbuki kelime, birinci sekle gre yol, sol vezninde; ikinci sekle gre dul vezninde olmak lzun gelir. Nam, Mehmed Paa'ya, Msr'U zulmn tasallutundan kurtard iin Kul kran- denildiini yazar. c. 2. s- 58- O zamanlar askere, Pdih'n klesi, yni taht emrinde olmak zere kul denilirdi. Kasl ki, kapkulu, tbiri mehurdur. .Kul -kran. m doru mns asker karan olacaktr. Mehmed Pasa, Msr' ellerinden kurtard zlimlerin bir *4*"fnn yok etmiti. (Mtercim).
253

Sayfa

121

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

kalelerini ve Hall'r-Rahmn ile Gazze arasnda vki Hubrn 254 kalelerini, Hall'r-Rahmn beldesinin cami ve imaretlerini tamir ettirdi; Sahretullah zerinde Sultn Sleyman'n yaptrd kubbenin harb olan k (ini) lerini de yaptrd. Bu eserlerin hepsi drt buuk sene iinde yaplmtr. Mehmed Paa, bu kadar faydal neticeleri grlen memuriyetinden, Msr ahlsinin dualarn alarak stanbul'a dndnde, Sultn Ahmed, kermesi Gev her Sultn' nikahlamak suretiyle onu mkfatlandrd. Murad Paann Hileleriyle Muslu avu Ve Yusuf Paa Celalilerinin damlar Kn nihayetine doru, vezr-i zam Murad Paa istanbul'dan Iran zerine gitmeye hazrland. Lkin evvel Kilikya'dak Muslu avu ile Aydn, Saruhan, Mentee taraflarna yaylm bulunan veys Paa kethdas celli Ysuf Paa'y ortadan kaldrmak istedi. Bunun iin hlekrca tedbrlere bavurarak Muslu avu'a, Acem seferine gelmek artiyle Karaman eyletini kendisine vereceini yazd. Bunu yazd srada Karaman belerbei Zlfekaar Paa'ya da u mealde gizli bir mektup gnderdi: * -il sanca verilen Muslu avu'u ele geirmek iin sarf ettiim ihtimamlardan bir fide grlmedi; dalk yerde bulunduu iin zerine asker gndermek m-nsib olmadndan, senin mansbn olan Karaman belerbeilii vaad edildi. Sen de i bitirici szlerle aldat; yni ki gelirse keml -i riyet gster. Tammiyle emniyet edip de yalnz bana gelmeye balaynca bir frsatla ban kes, gnder; bu hizmet mukabilinde sana vezret ile Anadolu eyleti, oluna da Karaman eyleti verilecektir. Bir taraftan da Ysuf Paa'ya 255 da u mealde bir mektup yazd: Benim olum, senin bz vasflarn iittim; berhurdr ol! Bu kadar adam toplam iken hi zulmn iidilmedi. te adalet bu kadar olur. Lkin her ne kadar zulmn yoksa da adn yine cellidir. Kki (keke) u zorba nmn zerinden kaldrsan... Bir taze yiitsin, sana acrm. Asker ekip kzlba vuracak adamsn; zerine asker gnderilmesi lzm gelir, sonra pemn olursun. Bu Osmanl Devleti Allah vergisidir; bu devlete tuyan ve isyan edenler felah bulmadlar. Canpulad-olu, Kalenderolu, Kara Sad senden kuvvetli idiler. Ne oldular? Szm dinle, dny ve hiret olum ol; seni
254 255

Sayfa

122

Nalm'da Beyt-i Cezla (?) (Mtercim). drt binden ziyde tfenk-endza ve bir ka bin atlya mlik bir celli idi.. Nalm, s. 63 (Mtercim).

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

inandrmak iin yemn-i bilh ederim ki, Pdih'dan sana bir zarar gelmez 256 . Evvel-i baharda bu pr-i ntuvn, kzlba zerine gitmek ferman olunmutur. Sana benimle gel sefer eyle diyemem. O taraflarda muhassl- ml olup Manisa sanca arpalk, kapun mkemmel yerinde dur, Pdh'a kol kanad ol! htiml ki kl artklarndan biri bir taraftan zuhur eder; onun izle-siyle hizmet edersin. Bu nasihatimi tutmazsan Acem seferini bir tarafa brakarak senin zerine gelirim; ona gre basiret zere bulun! Ettiim yemine i'timd et; birka gn sonra skdar'a gemek zereyiz; gelip skdar'da orduya mlki ol! Seferli (muharebeye gitmeye memur) olmadn iin kapun (yni: yanndaki asker) yerinde dursun. ok hengme ile gelmek lzm deil; birka gn bizimle merref olup sadetl Pdih hazretlerinin elini perek selmet ve ikbl ile gidersin! Eer inadna musrr olup da bildiini yapmakdan geri durmaz isen kfrne ve katline fetva verilir; zerine asker gider. Akll kiilerle meveret et; sana faydal olan ne ise sen bilirsin! Mektubuma cevp ver! 257. Ysuf Paa, ne yaplmak lzm geleceini kendileriyle mzkere edip kararlatrmak zere, bu mektubu askerinin belli bal reislerine okudu. Kanaatler deiik oldu. Bir takm Bu szler birok kimsenin lm sebebi olmutur; ihtiyar Murad'n yeminlerine inan-mamahdr; Anadolu olduka genitir. Dman zerimize gelirse baka tarafa ekiliriz; Osmanllar da k yaklanca geri dnerler. diyordu 258. Dierleri ise bilkis, iddia ediyorlard ki, Ysufun hakknda bir fetva verilirse, btn memleket aleyhine ayaklanacak, dalar talar bile hasm olacaktr. Bundan dolay Murad Paa'mn vaadlerine 'iti-md etmek lzm gelir; fakat tedbirli davranlmaldr; Zlfekaar Paa, Trke -bilmez Hseyin, Tekeli Mehmed Paa da celli deil mi idiler? Murad Paa, bunlar ele geirmi iken kendilerine birey yapmad. u hlde sadrzamn tekliflerini kabul etmek evldr 259. Bu son dnce kabul olunarak, Ysuf Paa bunun zerine Mu rad
Kuyucu, nc ahslarn fiiline yemin etmenin hkm olmayacan elbette biliyor! (Mtercim). Nalmft, s. 63 ve 64. Atlndan telhtsen alnd. (Mtercim). 258 Blk baslar dediler d: Bu tatl szlere kim inand ise akbet tatl candan oldi. Bu Nh kocann (pek yal ihtiyarn) yeminine 'timAd caiz deildir. zerimize gelirse Anadolu vsi'dir, bir tarafa gideriz; Kasm (ay) gelince onlar giderler, biz de sevfihilde klarz. Natra'dan. (Mtercim). 259 Bzlar dediler ki: Katlimize fetva verilir ise l erleri (halk) ayaa kal -kup ta ve ta bize hasm olur. mdi re'y-i sevb budur ki mektb le mil olup gidelim. Anunfl begaayet ihtiyat zere olmak gerekdir; ecel mukarrer deilse ldremez. Zlfekaar Paa nasl celli idi, onu ldrmedi, oul dedi. Trke-bilmez Hseyin, kezlik. Karayazca zamanndan kalma aki di. Kendi ayayle geldiinde ldrmeyp sancak verdi. Tekeli Mehmed Pasa ser ekya deil mi idi? Eline girmi ken onu da dim etmedi. H -hs gitmek evladr. Kezlik (Mtercim)
256 257

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Paa'ya yle yazd: Madem ki bizi davet buyurmusunuz; asla emrinize muhalefetimiz yoktur. Yemininize i'timd ederek skdar'a getiiniz zaman pyinize yz srmek mukarrerdir. Ysuf Paa sadrzamn mektubunu getiren adama ziyde hrmet ederek geri gnderdi. Sonra serdr skdar'a geip, Pdih da skdar saray ve bahesine naklederek, dvnn, kendisi hazr olduu hlde kurulmasn emretti. Murad Paa bunun usl-i kadme muhalif olacam ve dvn istanbul'da kurularak kaymakam Grc Mehmed Paa'mn mmenin ilerini ve defterdar Ekmeki-zde'nin mliye ilerini tesviye etmeleri ve onlarn skdar'da kendisine mracaatta bulunmalarn ve kendisinin de rikb- hmyna arzetme-si lzm geleceini (bir protokol gerei olarak) ifde etti. Sultn Ahmed. Murad Paa'mn re*yini kabul etti. Lkin birka gn sonra gitmesini emreden bir hatt- hmyn ald. Murad Paa, derhl P-dih'a giderek, huss br mlakat taleb etti ve bu mlakata dir kimseye birey sylemiyeceine Pdih'tan yemn istedi. Sultn Ahmed'in yemn etmesi zerine, Murad Paa, ran'dan nce Anadolu'nun feth olunmas lzm gelecei iin, evvel Ysuf Paa ile Muslu avu'un balarn kesmek tasavvur ve tertibinde bulunduunu syledi. Zt - ahane bu re'ycten pek mahzz olarak, sadrzama pek byk vglerle ruhsat verdi 260 . Bir ay sonra Ysuf Paa skdar'a geldi; adr sadrzamn ota yanna kuruldu. Sadrzam huss bir riyetle kendisini kabul ederek, yannda dizdize oturttu. Kendisine iki mkellef h'at, adamlarna yz hH'at verdi. Ysuf Paa'ya Pdihn da elini ptrd. Birka gn sonra Murad Paa'ya
(Azimetine dir hatt- hmynu almas zerine) serdr huzr- ahaneye karak Padiahm, gizli bir szm vardr; huznnu&a kimse kalmasn ve kimse bu sze vkf olmasn! dedi. Pdih halveti hss emr fle beraber Kimseye sylemem diye yemin eyledi. Aralarnda syle bir mkleme vuku* buldu: Pdihm biz bu sefere hzlba seferi dedik; lkin deildir. Acem'den kuvvetli dmanmz vardr. -il gibi dalk bir yerde Muslu'nun alt-yedi kal'as var; zerine asker gnderilse ceng etmek lzm deil, dadan ta yuvarlamakla askeri ldrr. Bir ok yeminlerle Iil'i kendisine verdiim. Ka -lender-olu seferine gelme dediim, iki celli bibirine karmamak iindir. Karaman belerbel ile gel, skdar'da orduya iltftak et; sana Karaman eyaletini verdim diye yazdm. Bu tedbr De ele girerse iimiz a'ldr. Sen giderken gelecei konakta ban kesmek mmkin olurdu. ~ Biz skdar'dan kalkup ran'a gidecek olursak Ysuf Pasa celMsini ne yaparsnz? Vallahi iyi dedin. O sak benim hatrmdan km, ya ona ne tedrik grdn? Ona da muhabbet-nflme gnderdim; vaadler etdim, Buraya gel. sana mansb vereyim, dedim- O da geleceini vaad etdi. Bu ikisi def olursa Anadolu temam feth olunmu olur. Pfldlsah dofl dip Hakk Tel isini rast getirsin* dedi. Nalm'dan telhis, c 2. s. 66 (Mtercim)260

Sayfa

124

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Dima muntazr- iaret olan bir ka ahbazdan biri arkasndan kemend atd: Mush bir eliyle hanere ve Stekt eliyle boaznn altndan kerende yapd; tekiler hcum idp boazladlar. Nahn, c - 2. s. 70 (Mtercim).
261

Sayfa

125

Zlfekaar'dan gelen mektupta Muslu avu'un yaplan daveti kabul ederek Kararnan'a gelmek zere yolda bulunduu bildiriliyordu. Murad Paa, cevaben yazd kdda, bu ite yardmndan dolay teekkr etti ve vaad lerini tekrarlad. Bir ay geti. Ysuf Paa, eyletine gitmek zere her gn sadrzamdan ruhsat isterdi; sadrzam bugn yarn diyerek geitirir^ di: Bir taraftan Ysuf Paa'y elden karmak istemez, dier taraftan da onun sr'atle dm edilmesinin, Muslu'nun kurulan tuzaa dmemesine sebep olabileceinden korkard. Bir gn, arpalk olmak zere Manisa muhasslh emrini vererek, Ysufun sabrszln izle etti ve bu suretle ordudaki ikameti mddetini uzatt. Ysuf Paa'mn memuriyeti iitilince, Anadolu kadlar homurdanmaya baladlar: Baknz u ihtiyara, iki aya ukurda iken mala tama' ile bu syi muhassl tyn ediyor. hiretini ykmakla bera ber memleketi de harb ediyor diyorlard. Ekserisi Murad Paa' -nn dman olan Pdihn yakn evresi, bu szleri Pdih'a duyurdular. Nihayet Sultn Ahmed u mealde bir hatt- hmyn kard: Lala, sen ihtiyar oldun, muharebeye gidemiyorsun. Kimi serdr edelim, cevap gnder; yhud gne kadar kendin git. Murad Paa bunun zerine, Pdihsn yanna giderek evvelki mklemeyi hatrlamasn, kadlarn szlerine ehemmiyet vermemesini istirham etti ve M uslu avu'un ba kesilinceye kadar vakit kazanmak lzm geleceini arzetti. Pdih, sadrzamn hakkn teslim etti. Hibir karar verilmeksizin bir ay daha geti. Zlfekaar Paa, Muslu'ya daha ziyde emniyet vermek iin, dvetine icabet ederek Konya'dan Lrende'ye gitmiti. Her biri bir talk arztde bulunan Mut. Mere, Gnst, Tomruk kalelerini grerek birlikte Konya'ya geldiler. Bir gn Muslu avu Konya'nn Meram Balar'nda elenip iret ederken oktan beri frsat gzleyen Zlfekaar Paa'nn adamlar anszn zerine hcum ederek iini bitirdiler 261. On kii, Muslu'nun bayla hemen orduya mteveccihen yola karld. Bun lar yola klarnn beinci gn orduy- hmyna vardlar. Murad Paa bu haberi alnca Elhamdlillah diyerek ba getirenlere ertesi gn orduda tehr edilinceye kadar kimseye bir ey amamalarm tenbh etti. Kendisi huzr- pdihye gitti. Zt- hne bu muvaffakiyeti mahzzne bir ekilde dinledi ve sadrzamn akllca hareketini takdr etti. Ysuf Paa ertesi gn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

sabah kahvaltsna davet olundu. Sadrzam kendi adrnda byk bir muhabbetle kabul etti. Be hey oul! Sana muhabbetimi bilirsin. Sensiz kahve ie bilir iniyim? Gel, adrn arkasna gidelim, yalnz oturalm, geleni de brakmasnlar! nallah size yarn icazet olur, gidersiniz. dedi. Kahvalt geldi, lkin henz el sunulmadan evvelce tertb olunduu vehile kapclar-kethuds girerek: Sultnm, Avlonya bei Hseyin Be imdi geldi; ne diyelim? deyince Murad Paa, Ysufa: nsan bir dakika rahat brakmazlar; ben biraz kaym. diyerek ve kethudsyla birka aasna; Siz oturunuz, oluma arkadalk ediniz! emrini vererek kt. Mertebn bir tabak iinde paa getirmilerdi; Ysuf Paa: Buyurun diyerek el sunduu anda anigrler kethdas arkasndan elini uzatt, sarn (dlbendini) bandan ald; bir dieri de sofrann yanna ykarak ellerini tuttu. tekiler zerine p ban kestiler. Sofra ortada pym iken Murad Paa girip cesedi otann nne braktrd. O gn ikindi zaman, Konya'dan gnderilen on kii serdrn emri vehile Muslu'nun ban bir tzeye dikmi olduklar halde Maltepe yolundan zuhur ettiler. ki maktuln balar, ikisi birlikte, ki gn meydanda kald. Murad Paa Ekmekizde'yi de ayn cezaya uratmak isterdi; Tavl Halil'in zerine gidildii zaman Ekmeki-zde'nin orduya ge iltihak ettiini sadrzam bir'trl aff edememi t i. Bu hususta Pdih'd an ruhsat alm 262 , ve Ysuf'a verdiine benzer bir kahvalt hazrlamt. Defterdar skdar'a gitmek zere stanbul'dan kaya binmiti. Kayk sahile yanaaca srada dier bir kayk (alt k-rekli bir pereme )ok gibi sr'atle yanndan geerek mhrl bir tezkire att. Ekmeki-zde, Murad Paa'nn
Ekmeki-zde'nin deti korkuunu in'm ile teshir, korkmadn stihza ile tahkir idi - Kanije senesi Murad Paa Dyrbekr belerbeiliiyle orduda bulunup iki sene Diyrbekir'den para gelmediinden yenieri ocandan dn para alarak geinirdi. Sadrzam brahim Paa. Murad Paa'nn ihtiycn bilir, bfifcan ihsan ederdi. Defterdar Ahmed Paa'ya Murad Paa'y arasira gzett* demi ken Ekmekizftde Byle adamdan ne fide me'mldr? diye iltifat etmezdi - Hatta Belgrad'a avdet edildii zaman Murad Paa'nn bir adam serdrn buyruttusuyla Ahmed Paa'ya geldiinde Ahmed Paa Sizin paanzdan dny oktan bezdi. Paalk zrd ii deildir. Mflis paalar hazmeden mi gzetmelidir?, demiti. Rz- kar hli, Murad Paa sadrzam olup da serhadden stanbul'a doru hareket edince Ahmed Paa beenmedii ihynn ayana yz srmek iin Edirne'den o kadar hedy ve levflzmvi sefer ile kar kd ki, hesaba gelmez. Amma Murd Paa'nn dernunda ukde kalm idi. Ahmed Pat'mn katlini arzetti. Ayak basp Pdihm bunun izlesi lzmdr; evkaafi beyt'1-mali harb eyledi. Sadrzamn arzlar dnmez-, diyerek, nihayet katlin* rde ald. Natm'dan telhis, c 2. s. 73-74. <Mfitr).
262

Sayfa

126

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

kanl tasavvurlarndan haber veren bu kd okur okumaz, krekilere stanbul'a dn emrini verdi. Sadrzam, avnn kaybedilmi olduunu grerek pek hiddetlendi; lkin renk vermedi. Ertesi gn Pdih, Murad Paa'ya mzyi unutturamam olduu iin ihtiyatl bulunmasn defterdara ihtar ettirdi. Ekmeki-zde, Sultn Ahmed'in bu suretle kendisine tevecch gstermesinden cesaret alarak; mdd, Pdihm, Ahmed kulunu bunun elinden kurtar, Bak Paa benim yerime gitsin, hazr bulunan otak ve mhimmat onun olsun yolunda niyazda bulundu. Birka gn sonra hnkr, sadrzam saraya davet ederek: Lala, otur, sen ihtiyarsn. dedi. Murad Paa yere kapanarak: Pdihm, kul oturamaz; haddini bilmelidir. cevbn verdi. Pdih: Lala, senden bir ricam var demesi zerine Murad Paa tekrar yere kapanp: Pdih kulundan rica eder mi? Ferman sizindir. dedi. Rica ederim, Ekmeki-zde'yi bana bala, ldrmek niyetinden vazge! Emir pdihmmdr. Yarn sana gelecektir, lkin bir zarar verme. Bak Paa Ek-mekizde'nin otan, sefer eyasn alarak defterdarlkla sana refakat etsin! Bu konumann yapld gnn gecesi Ekmeki-zde, sadrzama 5.000 altn ile eski kinini unutturmak zere istirhamn bildiren bir mektup takdim etti 263. Ertesi gece Murad Paa, kendisini pek mhibbne bir muamele ile kabul ederek giderken: imdiden sonra aramzda herey unudulmutur dedi 264. Ekmeki-zde, Pdih'n tavassutuyle ite bu ekilde haytn satn ald. Murad Paa, defterdar intikamnn penesinden kurtaran hinin kim olduunu kefetmek iin dnlebilecek her trl gayreti gsterdi. Nihayet sulu, sadrzamn i-olanlarndan iki delikanl arasnda meydana
Bunun (Ekmeki-zde'nin Pdih'a mracaat) zerine birka gn mrur edip, ittifak, bir gn hunkrserdn da'vet etdi, Muad Paa dah skdar Baesi'ne varp huzr - hmynda yer pd. Sultn Ahmed kerm'n-nefs pdih idi, Ho geldin, baba lalam! dedi; tekrar Murad Faa yer pd -Ba'dehu Pdih Benim babam lalacm, sen pr-i fntsin, aya zere durma, otur dedi; Pdihm, edeb deildir; kul olan haddn bilmek gerekdr deyicek (deyince) Berburdr ol, amma senden bir niyazm vardr buyurdu. Paa tekrar yer pp Pdihlar kullarndan rica etmek olur mu? Ferman sizindir, buyurun! deyicek Ricam budur ki Ahmed Paa'y bana balayann, katlinden feragat edesin! dedikte Murad Paa neylesn nr Emir l'dishmndr dedi. Natm'dan. c. 2, s. 75 (Mtercim) 264 Sne-sfne muamele gsterp imdiden sonra bizimle ho d! dedi. Ke -zlik. (Mtercim).
263

Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

gelen bir ekime zerine meydana kt. Bu delikanllardan biri dierini hyanetle itham etti. Hazinedar ekimeyi haber alarak her ikisinin de dlmesini emretti. Fakat i-olanlarndan biri hazinedarn kulana birka sz sylemesi zerine, hazinedar bunu bir tarafa ekti. Be i-olanmn, sadrzamn dhildeki srlarn haber vermek zere Ekmeki-zde'den gnde br altn aldklarm ve defterdarn haytn kurtaran tezkireyi bunlardan birinin yazp dierinin kaya atm olduunu, onun azndan iitti, i meydana karan affolunarak dier drd derhl katledildi. Ysuf Paa ile Muslu*nun mallar msadere edildi. Hazneye 700 katar deve ml edildi. Pdih, sadrzam dima sitayile yd ederdi. Bir gn kzlar-aas, sarayn bir entrikas sebebiyle, Murad Pa-a'nn ihtiyar olduunu ve seferin yorgunluklarna duar olmamak iin dima gidiini te'hr ettiini arzedecek olmas zerine hnkr: Sus! habis! Senin ne haddindir? Murad Paa gayretli bir mchid, mttek bir hac, ihtiyar ve tedbirli bir vezirdir. Anadolu'yu bana yeniden feth etti, ba ve koluyla 265 hizmet etti. Bir daha onun hakknda bir sz syleme; ister gider, ister oturur. dedi. Sadrzam be ay skdar'da geirdi. Ancak Ekim nihayetine doru, iki celli reisini muhrebesiz ve fakat sr- hyanetten r olmakszn bu suretle mahvetmi olmakla iftihar ederek, stanbul'a dnd. Zitvatorok Muahedesinin Tashihi Sadrzamn skdar'da ikaameti esnasnda, mparator'un elileri Herbetayn ve Rimay 1609 Ocak aynn birinde Budin'e geldiler. Macarlar'n Osmanl arazsine akn etmi olmalar bahanesiyle, dokuz ay o ehirde alkonulmulard. Avusturyallar da, tasdik edilmi Zitvatorok ahidnmesi'ni 266 ulatran Ahmed Kethda hakknda mukabele-i bi'1-misil muamelesi ederek, Prag'da gzaltnda bulundurdular. Yeni ahidnme birok noktalarda evvelkine muhalif olduundan Ahmed Kethda, Bb- Hmyn'dan ilk metine muvafk bir vesika almak iin mmkn olan mesayi sarf edecei iin sz vermeye mecbur oldu. Avusturya tarafndan iki eli tyn edildi ki, bunlarn biri vesikalar
Mverrih, Nam'nn .cn ve ba ile tbirini tedbr ve ecatiyle mnsnda olmak zere bu ekilde anlamtr. (Mtercim) 266 Sultan Ahmed'n Matyas'a mektubu, Mehmed avu vstasyle RudolTa ulatrlan mektup gibi, 15 Rebllevvel (7 Haziran 1610) trihiyledir. Muahede tasdiknamesi 1 Safer 1019 (25 Nsan 1610) tarihlidir.
265

Sayfa

128

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Viyana'ya getirecek ve dieri rehin olmak zere stanbul'da kalacakt. Bu yeni sefirler Piyer Boonoomo ile tercman Andrea Negroni idi. stirya Protestanlanndan ktib Misel trazer de bunlarn beraberine verilmiti ki, mparatorun memuru olmak zere stanbul'da kalacakt. Herbertayn, Budin'de kald mddete her trl kt muameleye uradktan sonra, nihayet Avusturya'ya dnebildi 267. Budin Vlsi Kad-zde Al Paa'nm yerine de Trnak Ali Paa tyn olundu 268. mparator Boonoomo ve Negroni ile Pdih'a gnderdii mektupta drdnc, altnc, onikinci maddelerin asl ahidnmede olduu ekilde yazlmasn rica ediyordu 269. ki eli 1 Mays 1610'da stanbul'a vsl oldular. Hediye getirmemi olmakla beraber, sulhun balca sebebi olan Murad Paa tarafndan iyi kabul grdler. Birlikte skdar'a getiler ve eli s-fatyle yanlarna bir avu konulmu olduu halde tashih edilmi bir ahidnme ile dndler 270. Batori Ve Cizvitler O zaman Istoni, Begrad Vlsi bulunan Kanije mdafii Hasan Paa, elilerin oradan geiinde, ilk ahidnmenin tahrifinin Al Paa ile mft'ye yklenmesi gerekeceini syledi. Birka gn nce Tiryak Hasan Paa, Lippa ve Yeno kalelerini Pdih'a teslim etmek gerekip gerekmiyeceini sormak iin, Batori tarafndan gnderilen temsilcileri kabul etmiti. Ertesi sene, Negroni, ahidnmenin ilk artlarnn iadesinden dolay teekkr etmek zere stanbul'a geldii zaman, Batori'nin bu hinne hareketinden ikyet etti. Lkin Forga, Batori aleyhindeki mparator taraftarlarnn bana gemek zere Transilvanya'ya geldii zaman, dvn-i hmyn bu hareketi, Sultn Sleyman zamanndan beri devlete bal olan bir memleket aleyhine taarruz sayarak ve Batori voyvodann bu beylie Osmanl Devleti tarafndan getirildiini hatrlatarak iddetli takratta (azarlamalarda) bulundu. Batori ise yanma 7.000 Heyduk alarak Eflk'a bir akn yapm ve o memleketi ate ve kan iinde brakmt. Evvel Aridk Matyas'a, sonra Budin valisine iltica etmi olan Eflk Voyvodas Radul irban, vl tarafndan desteklenerek Batori'nin aknlarndan ikyet etti. Batori de, Eflk'a ancak Pdih'a
Maiyyeti adamlar bir gece hcumunda yaralandlar. stanbuldaki Venedik balyosu bu husus iin yle yazmtr; Budn valisinin khyas elinin yzne arabla dolu bir testi atmtr.* Eyll 1609. 268 Venedik Hlasas. 269 T. Rudolf Ambat Tihaja (Ahmed Kethda) iin f'Umfldnme cevb, 16 Ekim 1609; Saray ve hkmet gizli kanlaryasnda Aridk Matyas'n mektubu. 270 Boonoomo'nun 4 Nsn 1610 tarihli raporu, imparatorluk ve Kraliyet Ktphanesi
267

Sayfa

129

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

hizmet maksadyle akm yapm olduunu ve Moldavya'da dah ben zeri aknlar yapmak dncesinde bulunduunu Bb- Hmyn'a arz etmek zere, 18 kiilik bir temsilciler hey'etini stanbul'a gnderdi. Eflk voyvodalna kardeini, Moldavya voyvodalna Hkim Etiyen'i teklif ederek yapt mzkerelerde ingiliz sefiri tarafndan desteklendi. nceleri Eflk voyvodasna nashat etmi olan Fransz elisi, bu defa nfuzunu Cizvitler lehinde kulland. Sinyor Kanyak'n riyaset ettii be Cizvit, Musev ocuklarn ve birka mu'tezil Hristiyan' Katolik yaparak bir riyaziyat mektebi almasna ve Patrik'i Rum ve Ltin mezheblerinin birletirilmesine tevk ettiler. Fransz elisi D Brev, bunlara Beyolu'nda Sen-Bemva Kilisesi'ni verdirmi ve Sen-Jorj Kilisesi'ni de almaya almt. Lkin ngiliz elisi ve Tine rahibi kendisiyle birlemi olan Venedik balyosunun tahrikleri zerine, Sent-Mar-Draperi Kilisesi'nin Cizvitler'e verilmesine dvn tarafndan muhalefet gsterildi. Balyos, Cizvitler'e, kiliselerde hademe ve vaizler mevcud olup yalnz iyi ahlk rnei olabilecek ruhanlere ihtiya bulunduunu tebl ettirdi. Cizvitler, Osmanl hkmetinin phesini ekerek spanya'nn ve Roma'mn casuslar gzyle grlmeye baladklar gibi, sadrzam, Fransz se-friyle bir mlakatnda Beyolu'nda yalnz bir Cizvit grmektense, on d ruhan bulunmasna tahamml etmeyi tercih edeceini syledi. Cizvitler, Osmanl hkmetine dman olmak ve her tarafta nifak tohumlar ekmekle sulandlar ve muhakeme olunmak zere dvn-i hmyna arldlar. Bunlarn alen hmsi olan Fransz elisi Solinyak, hkmetin dncelerinden haberdr olarak, gecelik urbasn deitirmek iin bile vakit geirmeksizin sadrzamn nezdine giderek, maznunlarn Fransz tebeas olmalar sebebiyle serbest braklmasna msade ald 271. Yine bu zamana doru bir Lehistan elisi, Tatarlar'n Lehistan hududundaki tahrblerinin nlenmesi iin, stanbul'da grld 272. Abdi avu, bir hatt- hmynu ve Fransa ve ingiltere sefirlerinin Fransz ve ngiliz konsoloslarna hitaben yazlm mektuplarn hamilen, Hristiyan esirlerinin serbest braklmasn taleb etmek zere, Berberiyye eyletine (Cezayir, Tunus, Trablus- Garb) gitmekle grevlendirildi 273.

130
Sayfa

Bodiye, -Trkler'i Triki Ummisi Hftfftsas, s. 751-752. Venedik Hulsas, 1609. istanbul'daki Venedik balyosunun 1609 senesi raporu. 272 Lehistan Kral asilzadelerinden Ciorco Mulih, sefir olarak deil, icahzl Tatarlar'n hududdan ekilmeleri iin istinbmda bulunmak zere gnderilmitir. Temmuz, Venedik Hulsas. 273 Venedik Hulsas, Ekim 1609. O zaman ngiltere elisi Sr Hanr L (LUleo) idi. 1611 senesinde yerine Tomas Glover tyn olunmutur.
271

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Deniz Vak'alar Kapdn Hafz Ahmed Paa, hac kaafilesini nakle memur gemilerin birkan kaybetmesinden dolay geen sene azledilmiti (Not: 9). Onun yerine Kayserili Hall Paa tyn olundu. Halil Paa, Eri ve Haova cenglerinden doanc-balkla maiyyet-i ahanede hizmet ettikten sonra, yenieri aas olmu ve Murad Paa ile birlikte Anadolu'da celli seferinde bulunarak, zellikle Bagras ve Gksn cenglerinde kahramanlklar gstermiti. Kapdn Hall Paa, Osmanl deniz seferleri vekayinmelerinde Malta ve Floransa donanmalarna kar kh glibne ve kh malbne muhrebeleriyle mehurdur. Kbrs sularnda Bafa (Bai) nnde 10 Malta kalyonuy-la Kara Cehennem unvmyle maruf bir muharebede bulunmutur 274. Bu ismi Trkler, Komandor Fresine kumandasnda bulunan ve Hristiyanlar tarafndan Krmz Kalyon ad verilen 90 toplu bir gemiye vermilerdi. Eskiden Cezayir korsan olup Sultn Ah -med'in Mora sancak beliini vermi olduu Murad Reis bir gn sabahtan akama kadar Kara Cehennem'in atei altnda kalp, nihayet atei kestirmeye muvaffak olmu ise de, gemi gemiye yanat zaman vurulmutur. 10 Malta gemisinden alts zabt olundu; 50'-si valye rtbesinde olan 500 Hristiyan, 160 top, 2.000 tfek galib-lerin eline geti. O zamamn en sekin devlet ricali arasnda bulunan mehur skdarl eyh Ma hm d Ylanboaz enginden ve Haleb'in zabtndan sonra yazm olduu gibi bu defa da kapdn paaya bir tebrknme yazd. Hall Paa stanbul limanna, Kara Cehennem'i gemisinin arkasndan ekmekte olduu halde, muzaffer bir ekilde dhil oldu. Huss bir memur muzafferiyetinden dolay tebriki bildiren hatt- hmyn ve samur hil'at ile Kapdn Pa-a'y istikble kt gibi, Saraybumu'na vardnda Pdih'in elini pmek zere huzura kabul olunmu ve vezret, yni tulu paalk verilmitir. Ertesi gn yaplan dvan toplantsnda dmandan alman ganimetleri Sultn Ahmed'e takdim etti. 1610'da Malta std- zami Viyankor, Porto-Farino'ya _ki Sen Lui'nin Hal Seferi'nden sonra vefat ettii yerdir be kadrga gndermiti. Bunlar hurma aac kerestesi almak zere her sene Porto-Farino'ya giden Bizerte gemilerini zabt edeceklerdi. Buna muvaffak olamadlar, fakat dnte
274

Esfri-Bihar (Varak : 46)

Sayfa

131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Tunus korsan Kara Sinan'n gemisini tuttular. Amiral fngrami kumandasndaki Floransa donanmas, teebbslerinde daha ziyde baarl oldu. Bir gece hcumunda Bisger ehrini zabtederek ate ve kana bodu. Zabtedilen 4 gemiyi Livorna'ya gtrdler (1 Ekim 1608). Amiral Burager, kumandasnda 4 gemi bulunduu halde her sene hazneyi skenderiye'den stanbul'a getiren Msr donanmasnn geliini gzetlemek zere o taraflara gitmekle grevlendirildi. ki sene nce Taoz sularnda yalnz 8 gemi ile, Murad Res'in 17 kadrgadan mrekkeb donanmasna galebe etmi ve Rodos yaknlarnda Msr donanmasna hcum ederek 700 esir ve 2 milyon duka ile Livorna'ya dnmt 275. Sayda'da demir atarak Toskana Gran-dukasmn mttefiki olan Drzi emri Fahreddn tarafndan hsn-i kabul grdkten sonra, Kbrs'a ynelerek o sularda Ejder-i Seyyar ad verilen bir Hristiyan gemisine tesadf etmitir. Drt Floransa gemisi Kbrs ile Karaman sahilleri arasnda, Rum Mustafa'nn kumanda ettii 40 Trk kadrgasyle cenge tututular. Osmanl amirali, donanmasn ikiye taksim etti ki, bunlardan yalnz biri harb edecekti. Bu hat, Buragar'n galebesini kolaylatrd. Be saat kavgadan sonra, be Trk kadrgas batt; dierleri Famagus-ta (Magosa) limanna iltica etti (1610). .Livorna'ya dnerken, Rodos'tan Kbrs'a giden bir Osmanl karamrsel gemisini tuttu; 150 Trk ldrld, 300' esr oldu. Floransallar, aralarnda 40.000 ko-ronluk bir ganimeti paylatlar. stanky'e Hristiyan Teebbs Balyoz Venunca kumandasndaki Malta ve Marki D Sent -Kroa kumandasndaki Napoli kadrgalar 6 Haziran 1610'da Langos (Kus) (stanky) adasna yanap ehri tahrib ettiler; lkin kaleyi almak midinde olduklar halde muvaffak olamadlar. Venunca ve Sent -Kroa dnlerinde Hristiyanlaryle anlam olduklar Arnavud-luk sahiline kmak istediler. Her sene Malta ve Floransa donanmalarnn tamahkr nazarlar celbeden Msr donanmas ise, iki senelik bir vergi olan bir milyon ikiyzbin altn hamilen kz Mehmed Paa kumandasyle stanbul'a ulatrlmt. Payitahtta bir nalbandn olu olduu halde ha-rem-i hmynda terbiye
Martti, Trlh-1 Fahreddia, bftb : 7, s. 111- Ferdinand'n Fransz kralna mektubunda syledii bu rakam Msr vergisinin senelik 600000 duka olduu d-sfinlnce mbalal grnmez; donanma hazneden baka Hindistan malla-ryle tka basa dolu di; ihtimal ki verginin de iki seneliini tayordu*
275

Sayfa

132

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

grm olan kz Mehmed Paa, zikredilen hizmetinden dolay Halil'in yerine kapdn-paaha tyn edildi ve 13 yandaki Pdih'n kermesine namzed klnd. Murad Paa'nn skdar'dan kmakszn celli sleri reislerine galebe etmi ve Halil'in Kara Cehennem'i alm olduu yaz esnasnda idi ki, Sultn Ahmed iki hayr eserinin temellerini att. Birincisi Atmeydan'nda eski sadrzam Ahmed Paa Saray'nn yerinde ve Sultn Kaanun Sleyman'n nedimi ve vezr-i zami b-rahim Paa Saray'nn karsnda ykselen ve kendi adna nisbet edilen camidir. 9 Receb 1018 (8 Eyll 1609)'da toprak kazlmaya balanp Mitras'n doduu gne rastlyan 8 evval (25 Aralk)'de saray mneccimlerinin tyn ettikleri mbarek saatte vzer, mer, ulem, meyh huzruyle ilk ta atlmtr. Kabe'nin i rtleri imdiye kadar Kaahire'den gnderilirken, bu defa ve ilk defa olarak, istanbul'da yaplmtr 276. Sultn Ah-med'in clusundan evvelce mutd zere Kaahire'de ml olunmu olan rtler (dokumalar) gnderilmek zere iken, Sultn III. Meh-med'in irtihl ve Sultn I. Ahmed'in clus ettii haberi Msr'a vsl oldu. Yavuz Al Paa'nn gidiinden ve onun yerine brakt Osman Be'in vefatndan beri Msr'n idri ilerine nezret etmekte olan Msr Kads Kara-eleb-zde, kuma zerindeki Muhammed ismini gizlice Ahmede tebdil ettirdi. O zamandan beri Kabe'nin i ve d rts ile Ravza-i Peygamberi rts dima stanbul'da ml olunmutur 277. Yalnz birincisi iin 40.000 dirhem arlnda 1060 zira' ipek kuma kullanlmtr 278. Mekke-i Mkerreme'-nin kua ki 51 zira' uzunluunda, 5 eyrek geniliindedir; Ravza-i Nebeviyye'nin rts ki 740 zira' ipekli kumatan ma'-mldr; onun kua ki 50 zira' uzunluunda ve alt eyrek geniliindedir.; (Hazret-i) Peygamber'in kz ve (Hazret-i) Al'nin zevcesi (Hz.) Ftma'nn kabrinin rts ki 10 zira' ve bir eyrek uzunluunda ve eyrek geniliindedir; yine stanbul'da iml edilmitir. Bu muhtelif kumalarn terkibinde kullanlan altn tellerin
Seltni Osmniyye hdiro'l-Harameyni'-erfeyn unvnyle muanven ol-dukdan sonra her biri astr- dhiliyye-i Ka'be-i Mkerreme ve Ravza-i Mu-tahhara'yi clusunda techd eylemek kaanun- kadmleridr, bu na gelince diyr- Msr'dan ilenilp mahalline irsal olunurd; lkin tedkfk-i sanatnda nev'-i msheleden hli olmadklar etilden Sultn Ahraed Hn, dr's -salta-na kr-hnelerinde ilenmek ferman buyurdlar. Nuk- b-bedel ile nesc ve anilinde bir mertebe tekayyd ve tahsn ve kemli tekellf olund ki misli sebk itmemi idi Naim'dan, c. 2, s. 82- (Mtercim) 277 Bu rtlerin gnderildii son merasim 1918'de yaplm ve ondan sonra sava -ve akabinde mparatorluun yklmas sebepleriyle gnderilmemitir. (Hazrlayan) 278 Kbe-i Muazzarnamn astar- dhiliyyesi bin altm zira' ve be -hesb-i vezn krsekiz bin dirhem harr hartadan ilenp sene-i mezbre (1018) Cumde'l-ul'snda mu'temedn aleyh adamlar ile Ka'be-i Muhtererae'ye irsal olund Nam. c. 2, s- 82- (Mtercim)
276

Sayfa

133

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

tamm 1692 miskal idi; Kabe stunlarnn, zrlerinde Han -nn ve Mennn ism-i ilhileri ilenmi olan srmal rtleri 15 zira' uzunluunda olup bunda kullanlan altn 459 miskal idi. Bu kumalarn hepsi bir sene zarfnda hazrlanarak sandklara konuldu ve mahalline gnderildi 279. Ertesi sene Kabe'nin sallanmaya balam, yhud atlam olan direklerinin salamlatrlmas iktiz eden demir enberlerin dkt rlmesine mbaeret olundu. Harem'in etrafm kuatan 360 stundan 244' gayet gzel bir sar mermerden olup, bunlarn altn sars renkleri o stunlara gne mermeri nmn verdirmitir. 20'si Msr granitinden ve dierleri d mermerdendir; bu stunlarn bzs yuvarlak ve bzlar alt ve sekiz kelidir. Bu stunlar saracak olan demir enberlerin zerine gm ve altn kapland. Sultn Sleyman zamannda gm kaplanm olan mzb- Kabe, Sultn Ahmed'in huss emri zerine bu defa altn kaplama ile ml olundu. Zt- ahanenin her zaman imaltn teft edebilmesi iin Boazii'nin Anadolu sahilinde ve saray- hmyn yannda kuyumcu imalthanesi kurulmutu. Vezirler ve ulem krek ve krk ge tirdiler ve alanlar huzrlaryle tevik etmekten hli kalmadlar. Pdih criyeleriyle safyb olmak iin Dvudpaa'ya gittii zaman 280 altn oluklar oraya naklolunmu ve Kabe'nin ah-bdan yaplan timsli (maketi) zerinde tecrbe edilmitir. Bunun karsnda zt- ahane iin mkellef bir ota kurulmu, -ve Pdih som altndan yaplm bir taht zerinde oturduu ve vezirlerle evrili bulunduu halde mzbn (oluklarn) hayret verici grnn seyredebilmitir 281.
Ka'be-i Muaz&ama'un kua ki drt kt'a ve endze - Haleb ile tlen ellibir zira' ve arzen be rub'dur, ve Ravza-i Mutahhara kisvesi ki ellibir kt'a olup cem'an yediyz krkbe zir'dr, kezlik Ravza-i Mutahhara'nn kua ki drt kt'a olup cem'an, tlen ellibe zira' ve arzen alt rub'dur, ve kisve -i erfe-i merkad-i Ftunat'z-Zehr rstiyel^hu anh ki on kt'a ve cem'an yz zir'dr, ve ol darhi mnevverin kua ki tlen on zira' ve rub*- zira' ve arzen rb' ve bir kerhdr ve cnde-i masruf olan srma cem'an onyedibin alt yz toksaniki miskaldir; kezlik dhil -i Beytu'llahi'l-Muazzam'da olan stvanelerin zerbeft kisveleri ki zerlerinde Hannn ve Mennn ismi erifleri nak olunmudur, c kt'a olup tlleri onbe zira' ve anlara sarf olunan srmann mkdn drtyz elli tokuz miskaldir. sene -i sabkada (1018) ve ibu senede itmam olunup sanduklara vaz' ve mahallerine irsal olund.- F! 15 Re-bllhir 1019, Natmft. c. 2, s. 86 ve 87. (Mtercim) 280 Pdih, hareroleriyle birlikte Davudpaa sarayna gitdi, her vaktden ziya* de onlarn tahakkm altnda idi Venedik Hulsas, Austos 1609. (Davudpaa sarayna gidilmesi bahis konusu olan kumalarn ve rtlerin teyi maksadna dayanmaktadr, cariyelerle safyb olmak Hammer'in Venedik Hu Hnlsas'adan kard kendi dncesidir- Mtercim) 281 Mizb- rahmet Sultn Sleyman zamannda tebdil olunmak lzm geldikde tahta -i simin ile tezyin olunmutu. Bu defa zerrin tahtalarla tahliye olunmas murd buyuruldu. Pdih stavroz baesine gep orada std zerkerler cem' olund; zt- hne ve eyh'l-islm ile vzer ve ulem huzurunda kre ve mneffeh getirilerek ie balanld. (Hamroer, krek ve kr yanl olarak vzer ve ulemaya getirtmitir). Az vakitde temam olmala Murd Paa'ya gtrlmek ferman olund. Nasl konulduu bilinmek in Beyt-1 Muazzam'n ma'lm olan tl ve arzna gre ahbdan timsli tertb olunup nitaklar
279

Sayfa

134

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Yine bu sene zarfnda Tophane byk emesi yaplmtr ki, zamanmzda dah stanbul'un en gzel emelerinden biridir. Pdih, bu ekilde, umm messeselerle megul olarak ve dn vazifelerle zamann geirerek, devlet ilerini sadrzama terk ediyordu 282. Sultn Ahmed, kadnlarn hepsinin byleyici olduklarna ve babasn sihirleriyle byleyerek, bu ekilde devlet ilerine nfuz ettiklerine ikna iin tahta ktnda vezirler tarafndan yaplan ikazlara ramen tabatinin olanca meyliyle kaptrmt 283. Lkin vezirlerin bu yoldaki szleri dayanlmaz derecede olan ihtilasna galebe edememise de, hi olmazsa, harem halkn hkmet ilerinden uzaklatrmtr. Bu zamanlarda zt- hne bir ehzadesinin doumundan memnun olmu, fakat bu ehzade mteakiben lmt 284. Ancak, 28 Cum-delul 1021 - 27 Temmuz 1612), dier bir ehzade dnyya gelmitir ki, sonralar IV. Murd unvnyle saltanat etmitir. ran Tarafndan Sulh Teklifi Bahar mevsimi girdiinde, Murad Paa, nihayet ordu ile sk dar'dan ran hududuna yneldi 285. Tebriz'e kadar Uerliyerek oralar tahrb ettikten sonra geriye doru avdet etti. h ise, Srhb Dalar'nda durumu gzetliyordu. emseddn Aa vstasyle Murad Paa'ya gnderdii bir mektupta, sulhun bozulmasn Osman-llar'a yklyor ve Acemlerdin eski muzafferiyetlerini ve zellikle Krm Hanlar slm Giray ile Gz Giray'n esaretlerini hatrlatarak, Tahmasb h ile Sultn Sleyman arasnda akdedilmi olan sulh muahedesi esaslar zerine yine bar teklif ediyor ve
(enberler) ve mzb vaz' olund. Mukabelesinde bir syebn ve altnda bir taht- zerrin kuruld. Pdih taht zerinde ve mft ve ulem ve vzer etrafnda karar iderek tem olund. Nam'dan telhis, c. 2, s. 9 (Mtercim) 282 Pdih Davudpaa'da haremleriyle zevk- safya megul olarak hkmetin dizginlerini sadrzamn eline brakt Austos 1609, Venedik Hulsas. 283 Pdihn gayet gzel cariyeleri vardr : Fakat bunlarn sihirbaz olduklar ve mteveffa pederini uursuz braktklar kendisine sylenildiinden, onlardan ictinb eylerdi* Venedik Hulsas, Ocak 1604 ve Sagredo, s. 566. ki sene sonra Venedik Hulsas Haremlerine nefsini teslim ettikten sonra pdihda tahavvl meydana geldiini yazar- 1606. 284 Bu ehzadenin ismi Selm idi. Nam o vakit: Sukuut etdiyse kevkeb, mhr -i filem ber karar olsun/Yere ddiyse bir meyve, draht payidar olsun.> beytinin hle mnsib sylenildiini kaydeder- (Mtercim.) 285 ) Serdrlk bert San Abdullah Efendi'nin insnda 132 numaradadr, Rumeli, Anadolu, Karaman, Sivas, m, Haleb. ldr, Btm. Erzurum, Kars, Van eyletleri askeriyle yenieriler, Krd beleri, alt blk aalar, avular, krk nefer dvn ktibleri, onbe nefer hazine ktibleri, onbe timarsz -kird, alay-beleri, eribalar ve baka bir tbirle timr ve zeamet sahihleri miralaylar, cebeciler, topular, toparalaclan. gnlller, bin akeden bir. akeye kadar ulufe alanlarn cmlesi serdrn maiyyetine memur oldu

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

unlar sylyordu: Pdih'n sdk bendesi olan h, dmanhndaki iddetiyle dostluunun kymetini gstermek istemiti: Zr kuvvetli dmanlk edemiyen kuvvetli dostluk edemez. Eer tekliflerime muvafakat etmezseniz very- perde-i takdirde mahf olan ahvl ahvl zuhura gelir. 286. Murd Paa, emseddn'in refakatine verilen Hayreddn avu ile u cevb gnderdi: Tatar askeriyle mbht olunur demisiniz; Tatar, Pdihn sair kullar gibidir; Hnlar esr oldu ise mat-tekaddmden ola gelen budur ki, bir defada malb olan bir defa da gaalib olur. Eer sizin tarafdan esr olanlar ta'dd olunsa tatvle medd olduundan gayri bis -i hacletdir. Sadetl pdihn hutbesi okunduu memleketlerden kasr- yed ve i'tizr olunur ise ben dah pdihn bir amel-mnde kuluyam, szm geer mdindeyem; mabeyninize girerek, sulh salha sa'y idp kem-fi'1-evvel kat'- smur ve ta'yn-i sgr olundukdan sonra dnp gidereni, ve ill, pdihn dny saraynda Abbs nmna hkim oldma rzy- hmynu yokdur. Asker-i slm nice yllar bu tarafda klayup very- perde-i takdirde mukadder olan sret-pezr oluncaya kadar sa'y iderler. Be-in-yetullahu tel intikam alnmak muhakkakdr. 287. Sadrzam, Erzurum klana dhil olunca, Hayreddn avu memuriyetinden dnd (27 Cumdeluhr 1019 - 16 Eyll 1610). Getirdii cevbnmede, o zaman her iki tarafa mevcd olan ahvle gre bir tesviye sureti teklif olunuyordu. Sadrzam bu yeni teklflere, daha nce cevbnmesinde yazd gibi, h'n Pdih nmna hutbe kraat olunan mevkilerin hepsini iade etmesini taleb ederek cevb verdi. h nc bir mektubunda, zabt edilen memleketler iin bir nev tazminat olmak zere, senelik 200 yk ipek ver-gi vermeyi teklif etti. Murad Paa, bu mektubu
Nam'ya nazaran mektubun mefhmu udur : Ba'de'l-elkaab, mukaddema h smil-i sn zamannda nakz- ahd itdnz, diy i'lm olunmu; o ok zaman saltanat itmedi ki ondan nakz -i ahdi mcib bir f'l sudur ilsin. Sizin serhadlerde olan hukkmruz tccarmzn emvaline tama' idp nicesini kati itmeleriyle bi'd-defet sadetl pdh hazretlerine arz ve inha olund; te -kayyd idilmedii ve nmus- saltanat buna mtehammil olmad cihetle muharebe idilerek mlk -i mevrsumuz zabt olund. Tatar askeriyle mbht olunmu; mukaddema slm Giray ve Gzj Giray, irvan zerine asker ek-dikleri zaman buzlup esr olmular idi; yine gelirlerse cezalarn bulurlar. l -i Osman pdhlannn kuvveti, askerinin vefreti ma'lmumuzdur; lkin bizim de gazilerimiz... kesretden ende itmezler- Hemn merhum Sultn Sleyman Hazretlerinin merhum dedem h Tahmasb'a virdii ahidnme mucibince kat'- hudd caiz ise ben sadetl pdhn bir kuluyum, bir kimse dmanlna kav olmasa dostluuna dah i'timd yokdur, bizim dah dostluumuz mahede olunur. Rzanz yoise very- perde-i takdirde (takdir perdesinin arkasnda) olan zuhura gele. ve's-selm,.. (Mtercim). 287 Nam'dan alnmtr, c. 2, s. 86- (Mterciro)
286

Sayfa

136

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

getiren Acem elisini istanbul'a gndermekle beraber, yeni bir sefer iin her trl tedriki ikml etti. Nasuh Paann Hlesi Sadrzamn, ordusuyle Tebriz zerine yrd zaman, Diyr-bekr Vlsi Nash Paa, zt- ahaneye 40.000 altn takdim etmek ve orduyu kesesinden beslemek artyle sadrazamlkla serdrhn kendi uhdesine tevcihini Pdih'dan istirham etmiti. Sultn Ah-med, Nash'un buna dir olan mektubunu Murad'a yollad ve kendi yazd bir hatt da beraber gnderdi. Sadrzam, Sultn Ahmed'-in bu ekilde hareket edeceim hi tahmin etmeyen Nash Paa'y yanma davet ederek, Pdih'a yazd arzay gsterdi ve: Bu yaz kimindir? diye sordu. Nash pervaszca: Benim yazmdr. cevbn verdi. Murad Paa: Vaad ettiiniz krk bin altnla levazm veriniz. dedi. Nash Paa, asla fkeye kaplmakszn Semi'an ve taten (bastne) deyip emri yerine getirdi 288, Sadrzamn mahremleri, lme mstehak olmak iin cinayetin bu derecesine bile lzum olmadn syleyerek, hrsl ahs dm ettirmemi olmasndan dolay, sadrzama hayret gstermekten kendilerini alamadlar. Murad Paa u cevb verdi: Bu herf silh kullanmakta mahir olduu gibi, devlet ilerini ynetmek bakmndan da muktedirdir; bunun dmyle Dev-let'e hizmet etmi olmam. Vezr-i zam olmaya lyk adamlar ldrmek vazifemize aykrdr. Murad Paa'mn mahremlerine verdii cevp bundan ibaret ise de, tfetkrne hareketinin hakk sebepleri Nash Paa'nn haytna kasdetmemesi hakknda Pdih tarafndan verilen emir, yhud onun dm vaad edilmi eylerin verilmesine mni' olur korkusu olmas muhtemeldir.

Nam. Bz Avrupa mverrihlerinin, Murad Paa'nn kendi makaran Nash Paa'ya teklif ettiine dir olan ifdelerine mugayir olarak ahvl bu suretle cereyan etmitir.
288

Sayfa

137

Kuyucu Murad Paa'nn Vefat

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sadrzam Murad Paa, kendisiyle ran ah arasnda tet olunan muhberttan dolay o zamana kadar te'hr olunan tran seferi esnasnda doksan yanda olduu halde (Diyrbekir'de) anszn ecelin penesine tutuldu (25 Cumdelul 1020 - 5 Austos 1611). Na'- istanbul'a nakledilerek yaptrd medrese yanma defn olunmutur. Nakbend tarkatine mensup idi ve haftada bir Kur'n' hatmederdi. Huss gnlerde 289 Oru tutard. Osmanl Devleti'nin en byk hkmet ricalinden saylabilirdi. Murad Paa'mn vefatndan sonra yenieri aas Siphzde Mehmed, muvakkaten bir serdr tyni iin harb meclisi toplad, ekseriyetin Nash Paa zerinde fikirleri birleerek, stanbul'dan dah serdrl tasvb edilip sadrazamlk da uhdesine verildi (12 Cu-mde'1-uhr 1020 - 22 Austos 1611). ran elisi, szlemeye konu olan ipekler iin tedrik olunmas iin biraz msade istedi. Nash Paa, mevsimin geri kalan gnleri iin seferden feragat ederek, askerin yurdlanna dnmelerine ruhsat verdi. Dnler 1612 senesi, gerek Hristiyan memleketlerinde, gerek Osmanl memleketlerinde mutantan izdiva dnleriyle gemitir. XIII. Lui'-nin Avusturya Hnedn'ndan Enfant (prenses) Anna ile ve spanya hkmdarnn da Fransa Kral'mn byk hemiresi Burbon Hnedn'ndan Elizabet ile izdivalar vuku bularak, bu mnsebetle Fransa'da, spanya, Portekiz'de, Almanya'da ifte dn icra olundu. stanbul'dan Caala -zde Mahmd Paa, mteveffa hkaan III. Mehmed'in bir hemresiyle evlendi. Kapdn kz Mehmed Paa, tahttaki sultnn byk hemiresini alarak, vezr-i zam Nash Paa da btn vezirler ve mftnin huznyle Pdihn kk hem-resine nianland. Sultn Ahmed'in iki hemiresi evvelce Mustafa Paa ile Kanije'nin ec mdfi Tiryak Paan Paa'y ve kermesi Gevher-hn Msr Vlsi Kul-kran Mehmed Paa'ya tevcih olunmutu. 13 Haziran 1612'de Kapdn Paa ile Sultn Ahmed'in byk hemiresinin dnleri grlmemi enliklerle yapld. Defterdar Ekmeki zde sad vazifesini if etti. Gelinin cihaz iinde murassa bir mcevherat
Eyyam beyz d, her ayn onenc, ondrdnc, onbeinci, bir kavle gre onikinci, onic'. ondrdntf.gnleridir. Eyym'1-beyz., Eyy&m'MeylFl -beyz. takdirindedir ki, ren olan gecelerin gndzleri demektir. Eyyanv beyz'de oru tutulma hakknda hadsi erif vardr. (Terceme -I Kaamas'dan) (Mtercim)
289

Sayfa

138

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Osmanl edblerinin byle bir tarifi hatrlanamad; lkin Trk airinin : Igrki elde. yki belde, yidekde dves Ayanda hele Trkmen gzmn halhali bah seklindeki tasviri beyti bunu hatrlatyor. (Mtercim)
290

Sayfa

139

mahfazas, firuze ve yakut ile mzeyyen ter-' likler, kenarlar mzehheb Mushaf- erif; elmas kopalar; 160 bin duka kymetinde elmas ve inciyi hv billurdan bir sanduke; bilezikler, gerdanlklar, kemerler, talar, kpeler, yzkler; Osmanl edblerinin Harem perilerinin dernunda hareket eyledikleri dev-ir-i seb'a adn verdikleri halhallar 290 bulunuyordu. 27 kii de bakaca hediyeler tayorlard. Hizmeti ve cariyelerle dolu onbir kafesli tahtrevann her biri iki Zenc hadm tarafndan gtrlyordu. 28'inci hadm, ata bindirilmi olan ipek ur-bal yirmisekiz cariyeye refakat ediyordu. 200 byk hayvana adrlar, srmal ve klbdnl mensucat, kaleler, ilteler yklenmiti. Btn bu hediyelerle gelinin maiyyeti mutantan br surette Kap-, dan Paa'nn sarayna gtrld. Birka gn sonra sultan da saw*-ya gitti. Kaafilenin nnde 500 yenieri bulunuyor, imamlar^ g6yh-ler, mderrisler, dnimendler, kazaskerler, vezirler asker tkb ediyorlard. Onlardan sonra, gelinin sa tarafnda kaymakam, sol tarafnda mft geliyordu. Eski ve akllca usl gereince umm merasimde sa taraf saray ve ordu mersna, sol taraf ulemya tah sis edilerek, bu suretle ulem ve mer arasnda tekaddm eki melerine mahal braklmamtr. Ondan sonra Osmanl muzkas, def ve zilleriyle Msr muzkas (bandosu) geiyordu. Saz alanlar, zurnaclar da dn arklarna refakathk ediyorlard. Bunlardan sonra, kaafilenin geiine ve cesametleri kuvve-i recliyyeyi (cins kudreti) ve asl duran birok meyveleri bereket-i nisyyeyi (dourganlk) temsil eden byk gelin nahllannn hareketlerine mni olabilecek dkkn ve haneleri ykmak zere, kazma, eki, kanca ve manivelay tayan tersane amelesi geliyordu. 20 hassa hademesi sad'n nnden gidiyordu. Sadc tkben birok klel er altn ilemeli tl ile rtl gayet byk amdan gtryorlard ki, bunlarn en by gnee kar klarn nereden saysz tala -nyle, mumlarndan ziyde aydnlk veriyorlard. Daha sonra akid -nmenin ktibi bulunan reis efendi, gelin olan sultnn saray zabitlerinden 50 kii ile geliyordu. Nihayet krmz kadifeden gelin syebn ile altn kaplanm dier bir syebn grlyordu ki, srmal kumatan yaplm perdeleri her taraftan yere sarkmakta idi. Gelin at zerinde ve zenc hadmlar etrafnda olarak,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

syebn altnda idi. Sultnn drt kr at koulmu ve batan baa altn kaplanm ssl arabas, criye, hizmeti ve hadmlarla dolu sekiz tahtrevan, yzleri rtl, salar dalgal 25 gzel criye alayn sonunu tekil ediyorlard. Bu eit tasvirler abes olmayp, Trkler'n ahlkna dir daha derin malmat vermek ve ark detlerinin deimezliim ve Yu nan ve Roma detleriyle mnsebetini gstermek bakmndan mhimdir. Paloforlar nahllara, Flamomlar gelin syebnlarmn er-guvn perdelerine, Kupidon ve Hyrrien mumlar gelin mumlarna, kaba arklar ve Koribanslar'n rakslar Msrllarn defli, zilli alglarna mteradif ehvet engz tegnnlere dnmtr. Bu dnlerden sonra zuhur eden bz vak'alar btn saray mateme bodu. Pdih'n o zaman Anadolu'da bulunan Nash Pa -a'ya nianlanm olan en byk kermesi 291 vefat etti. Sultn Ahmed de kapdn paaya nikahlanan kerimesinin validesi sultna, ziyde hiddet gsterdi. Bu sultn, Pdih'n bir hemiresinden hediye olarak ald ve pek sevdii siyah bir cariyeyi (Habeye) boduu gibi, boduu bu cariyenin elbisesini baka bir cariyeye giydirmi, o da bu kyafet deiiklii sayesinde Pdib'n yatana girdikten sonra bunu da bodurmutu. Dier birka cariyeyi de gebe kaldklarm renir renmez ayn akbete uratmt. Sultn Ahmed bu ldrmelerden dolay olduka hiddetlenerek zevcesini denek darbeleriyle ddkten baka, haneriyle yzn yrtp aya altna almtr. Yine bu srada bir dervi cinnet evkiyle, yhud ldrmek kas-dyle Pdih'a bir ta attysa da, iyi bir tesadf eseri olmak zere yalnz omuzunu yaralam ve derviin ba kesilmitir. ran Elisi stanbul'da Kapdn Paa'nn dnnn mutantan manzarasn takiben Pdih'n stanbul'a muhteem bir girii vuku buldu. O senenin Ey-ll'nde Nash Paa ile beraber gelmi olan ran elisi Kad-hn'a, Osmanl evketi hakknda

140
Sayfa

ok vakit gemeksizin, Pdih'n Nash Paa'ya va'd etmi olduu ikinci kn kabre gtrld. Grimston, s. 907- Lakroa, c. 2, s. 91, bu sultn (yanl olarak) -Ksem diye isimlendirir. Nam ise, ie. adn verir : ancak Natm, nianlanm (dan sultnn Nash Paa sarayna gnderildiini yazm olmasna nazaran, iki sultndan brinin vefat etmi ve dierinin evlendirilmi olduu anlalr. (Natm'mn ibaresi udur: evvalde (1021) veztr- zam Nash Paa'ya virilen e Sultn mahalline tsl olunup velme -i azme tertfb olund. c. 2, s. 95. Bizim trihlerde Aye Sultan'dan evvel bir dier sultan nianlanp, onun vefat ettiine dir blrsey yazmaz. (Mtercim)
291

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

yksek bir fikir vermek iin, bu mnsebetle pek tekellf gsterilmitir. Yukarda Kad-hn'dan evvel gelmi olan iki sefaret hey'etinden bahs etmitik. Lkin Dervi Paa'nn sulh mzkeresine memur etmi olduu bir Grc sefiresinin de bu aralk Bb- Hmyn'da boy gsterdiini zikretmemiz cb ej'er. Bb- Hmynca bir kadn eli gnderilmesinin Osmanl siys mnsebetleri vak'alar arasnda bu ikinci mislidir. Birincisi Uzun Ha-san'n vlidesidir ki, Anadolu'da syin salanmas iin Trabzon'a seferi esnasnda Sultn II. Mehmed nezdine gnderilmiti. Grc sefiresinin, Pdih' harbe devam etmeye kkrtmakta olan zbek elilerine kar uramas lzm geldi. ran'n, senede 200 yk ipek vergi vermek teklifiyle ortadan kaldrmaya urap da muvaffak olamam olduu dmanlk da, sene uzad. Ysuf Paa ile birlikte gelmi olan ran elisinin selefine Osmanl sanayiinin stn gelimiliiyle gzlerini kamatrmak ve servete dayanan byk eserleri gstermek ve bu suretle harbe devam arzusundan vazgeirmek iin bir esnaf alay tertb olunmutu. Bu eli, kaymakam paay ziyaret ettii zaman, Krm Hn'nn kardei mlakat salonuna geldi. Paa ona hitaben: Ne iin geldiinizi biliyorum; askerinizin aylklarn isteyeceksiniz. Kendilerine syleyiniz: Anadolu'da alacaklardr dedi ve Ceyhun sahilinde iken askere aylklarnn Suriye hududuna vardklarnda deneceini syleyen Timur'un bir vezirini taklden ran hududunda bulunan bir ehrin ismini syledi. Sultn Ahmed'in, sarayn btn debdebesini kendisine gstermek istedii ran elisi de, stanbul ahlsine kendi milletinin ihtiamndan bir nmne ar-zetmek arzusunda bulundu: kaametghnm bulunduu sokan 400 zira* uzunluu olan bir ksmna Pdih'n ehre giriindeki alayn gemesi iin yz top ipekli kuma dettirerek, bunlar Hnkrn hassa askerlerine hediye etti. Kad-hn, Sultn Ahmed tarafndan resm surette kabul olunduu zaman (16 a'bn 1021 - 12 Ekim 1612) 292 293, tahtn azameti hayret vermi olmasndan yhud std bir diplomat olmak ci-hetiyle Pdih'n etrafndaki evket sebepleri kendisini artm gibi gstermek istemesinden dolay, yalnz h Abbs sizin kulu-nuzdur szlerinden

Kad-hn, fih'n kazaskeri makamnda di, Kazvin ve Isfahan kadlar da beraber gnderilmiti. Nam'dan. c- 2. s. 94 (Mtercim) 293 Zt ahanenin stanbul'a girii 16 a*bfin'da, sefirin kabul 21 a'bn'da vuku bulmutur. Namfi, c. 2, s. 94 (Mtercim.)
292

Sayfa

141

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

baka bir ey syleyememi idi 294. Sultan Ahmed Edirne'ye Gidiyor Yine bu senenin sonunda Sultn Ahmed, babasnn ve ceddinin saltanatlar zamanndan beri unutulmu olan srgn evini ihya etmek zere Edirne'ye gitti (8 Zilka'de 1021 - 31 Aralk 1612), Vezr-i zam Nash Paa, ikinci vezir Dvud Paa, nc vezr Ysuf, drdnc Hall Paalar'la mft Mehmed Efendi, hlen makamlarnda olan ve azledilmi olan kazaskerler refakatinde olduu halde, Da-vud Paa'dan hareket etti. Vezirler Florya'da ayrlarak stanbul'a dndler. Pdih yalnz sadrzam ile iki kazaskeri alkoydu. Bur-gaz'da Nash Paa Pdih ile cirit oynamak erefine nail oldu. Sultn Ahmed az daha ciridi sadrzama isabet ettirecekti, hele yalnz elbisesine temasla geti ve btn maiyyet halk Pdih'a hitaben Aleyke avni'llah! 295 diye bartlar 296. Edirne'de Pdih, dr's-sade aas ve ir saray erkn tarafndan karland. Dkapdan i kapya kadar btn yol uzunluun -ca yeni kesilmi altn ve gm sikkeler salarak, bunlar hazr bulunanlara terk edildi. Drt srgn ve 17 doan avnda 1.200*den fazla geyik ve 100'den ziyde yrtc ku ldrlmtr 297. Pdih dima avclarn nnde bulunurdu. Doandan av almak iin on defa bizzat atndan inmitir. Edirne'de ikaameti esnasnda Cuma gecesi Kur'n(- Kerm)'i ezber bilen ve bundan dolay hafz ad verilen kaar'ilere Kur'n'n onda birini okuturdu 298. Bzan memurlardan ikyet etmek, b-zan da ta'zmen kurban kesmek zere huzr- ahaneye gelen civar mahaller ahlsi, altn ve
Huzr- hmyunda anlara (elcilere) bir mertebe dehet arz old ki ilerinde a'lem ve akdemi olan kadhn sevk- kelma kaadir olamayup Pdihm, h Abbs senn kulundur> dimekden gayr bir harf syleyemedi; nmesini vezr-i 'zama, o da Pdh'a teslm eyledi* Nam, c 2, s. 94. (Mtercim) 295 Aleyke avnillah ve rahmetuhu. avular yalnz Pdih deil, dvna girdii zaman sadrzam da byle alklarlar (idi). 296 Yolda cirid oyunu yaplyordu, vzer ve merya sirayet et ti. Nihayet (Bur-gas'da) bu oyunun stad olan Nash Paa meydana knca Pftdih'a da evk gelerek atm sadr - zamin zerine srd. Paa kavor tavr gsterdi. Pdih arkasndan yetip .elindeki ciridi vezirin koltuuna temas ettirdi. A tsa idi ururdi. .Caba. kaaidesince balad. Her tarafdan Aleyke avnillah! - sadftlan ykseldi. Sadr- zam atndan inerde rikb- hmynu pd. (Natmft'dan telhis, c 2, s. 97) (Mtercim) 297 Avlarn defteri keml- 'tin ile tutulduu anlalyor, Nam'mn kaydna gre avlananlar, Hasek Hseyin Aa'nm tuttuu listeye gre, 915 avdr-Yollarda ricy- n'mla getirilmi olanlarla beraber 1.200'e varmtr. Bunlardan doan avlarnda doanc-ba ile hademe-i hassann ald avlardan baka, Pdih'n kendisi doan salarak avlad kular, 100*e yakndr- c. 2, s. 99. (Mtercim) 298 (Sultn Ahmed) stanbul'da detleri olduu gibi Edirne'de dah on iki huffz cem' ile al -tarkilcem' yhud ferda ferda birer ar-i erf kraat itdrp ihy'-i beyne'l-a'n buyururlar idi. Nam, c 2, s. 99Hammer r. #r zannetmitir. (Mtercim)
294

Sayfa

142

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

gm para hediye edilmek suretiyle iade olundular. Pdih ertesi sene bahn balarnda Edirne'den hareketle (15 Nsn 1613) avlanarak Gelibolu'ya gitti. Cebeci ve topular Tek-furda (Tekirda)'nda brakarak, yalnz bir miktar yenieri ile Osmanl ordularn birinci defa olarak Avrupa'ya geirmi olan ceddi Orhan olu Sleyman Paa'nn Bolayr'daki kabrini ziyaret etti. Sleyman Paa'nn sandukasn yenileyerek zerine srmal bir rt konulmasn emretti. Ondan sonra Boaz'a gitti; gece iki sahildeki enlik atlar (mum donanmas) yaplarak, iki taraftaki kaleler birbirine msabaka ile toplar attlar. Ertesi gn zt- hne Gelibolu'ya dnsrek. Sultn I. Muvd saltanatnda zikr ettiimiz Trk iri Ya-zc-zde'nin trbesini ziyaret etti. Bugn (Hazret-i) Peygamber'in veldetinin sene-i devriyesine rastladndan, Pdih, Yazc-zde*-nin medfn olduu yerde bir Mevlid-i erf kraat ettirdi. Tekrar cedd Sleyman Paa'nn kabrine giderek, sandukann srmal rts zerinde kl kuand 299 ; fukaraya sadakalar datt. Tekfurda'nda, Krm'dan firar ederek Pdihn himayesine snmak zere gelmi olan Selmet Giray'n biraderi Mehmed Gray' kabul etti; 24 Reblevvel 1022 - 14 Mays 1613 trihinde stanbul'a dnd. Mukaddes Emnetler Sultn Ahmed, payitahta vardnda, ilk icrt olmak zere, Kabe'nin direklerinin salamlatrlmasna, Kabe rtsnn yenilenmesine; Ravza-i Mutahhara ve iindeki Kevkeb-i Drr smi verilen kymetli mcevhere bedel dier bir mcevherin konulmasna memur olan Hasan Paa'nn getirdii evvelki mukaddes eyalarn 300 teslimi merasimi yapld. Hasan Paa bu Kevkeb-i Drr-nin yerine ortasnda Sultn Ahmed'in babas tarafndan 50.000 altna satn alnm gayet byk bir elmas ile etrafnda daha az kymetli 227 elmas bulunan bir altn levhay koydurdu. Kabe'nin eski rtleriyle Kevkeb-i Drr'yi ve ihtiyarlnda kullanmas temennisiyle sakaf- Mekke ahabndan yaplm bir asay zt- -hneye getirdi. As ve Kevkeb-i Drr Harem Diresi iinde bulu-man ve Brde-i
Gazi Sleyman Paa'y tekrar ziyaret idp nesc olman kisve - tul-dz ki Ka'be-i Muazzama kisvesi kuandan ilenilmi ksve-i zertr idi, sanduka-i kabre eks ve zerinde kl kuanup ve fi'r-i erife okudup bezli atyfleyledi. Nam'dan, c. 2, s- 102 (Mtercim) 300 Mzb- rahmet, kisve-i Ka'be ve Ravza-i Nebeviyye, Ravza-i Mnevvere'deki kevkeb -i drr f levh-i kitbe-i bb- saadet ve ir tuhaf-i celile tecdd olun_ mala eskilerinin stanbul'a getirilmesi irde buyurulmuidi. Nam'dan, s. 104. (Mtercim)
299

Sayfa

143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Nebeviyye orada muhafaza edildiinden Hrka-i Saadet Odas denilen mukaddes emnetler odasna konuldu. Sultn III. Mehmed Ei muhasarasna bu mukaddes hrkay beraber gtrm, Haova Muharebesinin en kritik zamannda arkasna giymiti. Ka'b bin Zheyr ve Busayr'nin 301 kasidelerine vg vesilesi olan bu mukaddes hrkadan baka, yine o odada Hazret-i Pey-gamber'in oku, Hazret-i Ebbekir'in bir klc ve bir seccadesi; Hazret-i mer ve Osman'n kllar; Muz bin Cebel, urahbl bin Avs, Talha, Zbeyr bin Avvm, Hlid bin Velid, Ammr bin Ysir ibi slm'n ilk kahramanlarnn kllar bulunur. Bu muhtelif eya liva ve asy- sadetden sonra Devlet'in en kymetli mbarek eylarndandr. Peygamber'in sanca krk ipek rt iinde bulunduu gibi, Hrka-i Saadet dah krk adet kymetli kuma ierisinde muhafaza edilmitir. Her sene, Ramazan'm 15'inci gn btn saray erkn huzurunda Hrka-i Saadet alarak, hazr bulunanlarn pmesine msade edilir. Silhdr, Mukaddes Emnetler'in yannda bulunarak, her pldke bir dlbend ile silerek dudaklar bu dindrne vazifeyi if etmi olanlarn hepsine, o dlbendlerden birini yadigr olmak zere verir. Bu merasimden sonra Hrka-i Sa-deften m'mnlerin pm olduklar mahal byk bir gm leen iinde ykanr; bunun iin kullanlan suyu kzlaraas kk ielere koyar ve zerlerini kendi mhryle mhrleyerek hazr bulunanlara ulatrr. Bu suyun birka damlas bir bardak suya konularak merasimin yapld gnn akam, onunla oru bozulur. Bu suyun hastalklara ve yangnlara kar huss bir te'sri olduu gibi, ebed saadeti de baheder 302. Mukaddes Emnetler Odas'nm kaps gm kaplamaldr, eski Bizans imparatorlarnn saraynda da parlak bir gm kap altn salonuna alr, ve orada Bizans mparatorluu'nun kutsal eyalar ve mcevherleri ve zellikle de Musa'nn asas ve mparatorie He-lenin Kuds'ten stanbul'a getirmi olduu Mukaddes Ha bulunurdu. Sultn Ahmed, bu senenin yazn Boazii sahilindeki saray ve kasrlarda 303 geirdi. Halalarndan yedisini rikb- hmyn aa-laryle ve
Ka'b b. Zheyr'n kasidesi Lete ve Kuze Garten taraflanndan ve Busayr'nin kasdesi ri ve Rozanvayg taraflarndan baslmtr. (Bunlar, Avrupa'da mverrihin zamanndan evvel baslanlardr); Slvestr D Sesi ile bu trihin mellifi tercme etmilerdir. Mellifin tercmesi stanbul ve Boazii ese rinin zeylindedir. Ka*b'm kasdesi .Bnet sud.... msriyle balar. ir nne'r-resul Iiseyf.. ile balayan beyti bele gelince, Peygamber bu me diladan irahzz olarak hrkasn ona verdi. Ka'b, hrkay mukaddes tutarak, onu inde ykad su ile hastalklar tedavi ederdi. stanbul ve Boazii, 1, s. 251. 302 Su tevzii imdi terkedilmitir- (Mtercim) 303 Bunlar imdi (mverrihin zamannda) olduu gibi, skdar'da, tstavroz'da (bugnk Beterbei), Dvud Paa'da, atalca'da, Halkalpnar'da, Beikta'ta, Kdhne'de, Tersane yaknnda di. Nam (c - 2,
301

Sayfa

144

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

dier merdan birer ztla evlendirdi. Saray imm bulunan ve S'deddn'in trihine zeyl yazm bulunan Sofu Mustafa Efendi vstasyle 26 yetim ve yetmenin 304 cihazn verdi. arb hakkndaki Kur'n hkmn noktas noktasna muhafaza etmek isteyerek kendinden ncekiler tarafndan bu hususta verilen emirleri yeniledikten mada, haznenin gelir kaynaklarndan birini kurutmu olacam dnmeksizin, arbdan alnan vergiyi kaldrd. Fakat bu suretle, hibir vergiye tbi olmayan arbn ucuz fiatla satlmasna hizmet etmi oldu. Nash Paa tarafndan da daha iddetli ve bsbtn baka bir ekilde tedbrler alnd. Vezr-i zam, stanbul'a geldikten sonra, Anadolu ihtilllerinin stanbul'a sevk etmi olduu gayrimslim tebeamn, memleketlerine dnmelerini emretti. Yine bu srada yabanc devletler tercmanlarnn dvn- hmyna girmeleri yasakland. Bunlar, dvnda hazr bulunmalarn nlemek zere Sokollu tarafndan karlan emrin icrsz kaldndan beri mecliste bulunur, hatt vezirlere mahss yerlere otururlard. Hristiyanlarn Kuds' ziyarete gitmelerinin dm cezas ile yasaklanmas hakknda drt sene nce mft tarafndan yaplan tek-lf tekrarlandysa da, kabul edilmedi. Sultn II. Mehmed'in fetih srasnda Galata sakinlerine bahetmi olduu artlar tasdiktendi. Nasuh Paa'nn Hileleri Sultn Ahmed, Edirne avlarndan o kadar hazzetmi idi ki, ertesi k yine Edirne'ye gitti (29 evval 1021 - 3 Ocak 1612) 305. Pekok zamandan beri defterdar Ekmeki-zde'nin dman olan vezr-i zam Nash Paa, Pdih'n seyahatinden istifde etti; Sultn Ahmed'in yolu zerine hepsi defterdardan ikyeti olan birok n-honudlar kard. Ekmeki-zde azledildi ve evvel Karaman'a ve daha sonra Haleb eyletine tyin edildi. Birinci defterdarlk Lonka-zde'ye, ikinci defterdarlk Bak Paa'ya verilerek, nc deftev drlkta bulunan Kalender yerinde brakld. Ekmeki -zde henz stanbul'dan gitmiti ki, celld Kay Mehmed, sipahi kumandan Be-

s. 107) 304 Bu 26 yetim ve yetime sadt'n neslinden idiler - Sdt'tan daha biroktan evlendirildi. Nam, c. 2. s. 107 (Mtercim) 305 Franszca tercmede ve Almanca asld* bu trih yazlysa da, Nalm'da 9 evval (1022)'dir. 9"un dorusu 29 okrtak muhtemel ise de, herhalde bu azimet 1022 vekayhnden olacaktr. 9 evval 1022, 22 Kasm 1613 trihine rastlar, ve metindeki 3 Ocak 1612 her hesaba gre de yanltr. (Mtercim)

Sayfa

145

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

zde'nin 306 yenieri aas Muslu Aa tarafndan verilen amana mugayir olarak dm hakknda bir emir ulatrd. Ksa ibarelerle yazlm olan bu mektup Ekmeki-zde'den, ya Be-zde'nin, y-hud kendisinin ban istiyordu. Kay Mehmed, bir ziyafette Be-zde'yi ldrp Nash Paa tarafndan siph aalna tyn olundu. Bu adan, yine celldlkta devam ederek en sonra ehvi.Zor belerbei iken Acemler tarafndan katledilmitir 307. Edirne'de bostanclar, Tunca nehrinin bir tarafndan bir tarafna uzanarak gemilerin seyrine glk karan aalar ve allar kestiler. Bu sayede, Pdih stanbul'dan getirilmi olan bir sandalla Tunca zerinde bir av mahalline gitti. Zt- hne Edirne'den dnnde gn Dvutpaa'da kaldktan sonra, byk bir debdebe ile payitahta girdi. ehzadeleri Sultn Osman ve Sultn Mehmed solaklarn nnde idiler. Eski Saray'da bir mddet kaldktan sonra, Boaziindeki stavroz sarayyla beraber, inat bu sene sona eren Yeni .Tersane Saray'na gitti. ran Elisi Uzun zamandan beri mzkere edilmekte bulunan rn musla hanmesi bu sarayda nz edildi. Bu ahidnme, mu'td olduu gibi, reslkttb veyhud nianc marifetiyle deil ihtiml ki, Iranl-lar'n Peygamber'in bz ashab ve imamlarla mm'l-M'minii iet's-Sddka hakknda her trl utumdan itinb etmelerini mu -tazammn artlar ihtiva etmesi cihetiyle Sa'deddn Efendi-zde mfti Mehmed Efendi tarafndan tanzim olunmutur. Balca maddelerinden biri, hududu Sultn SeKm zamannda olduu gibi tyn ediyor, yni Osmanllar III. Murd ve III. Mehmed zamannda feth edilip de mtekib muharebelerde kaybedilmi olan yerlerin hepsinden vazgeiliyordu. Sincr-olu elinde bulunan nahiye, daha nceki gibi Badd kazas dhilinde bulunacakt. Halvehn'dan ehr-i Zor hkmeti ve Krdistan'dan onun idaresi altnda bulunan ksm geri alnd zaman, ranllar Halvehn'a yardm etmiyeceklerdi. ran haclar, bundan byle, Urbn'n ekavetinden dolay pek emniyetli olmayan Badd

146
Sayfa

M&verannehr'den gelmi gayet ec ve tuvn bir adam di; on iki bin kadar sipahi kendiler ine sereme bilirlerdi. Nam&'dan, c- 2, s. 111 (Mtercim) 307 Kay Mehmed, gidecek gibi ayakta bulunduu halde, dnp balta ile Be -zde'nin kula tozuna vurmutu; Be-zde hemen yan zerine ykld, can verdi. Kavis Mehmed, merhametsiz ve cellad -megreb bir adamd; pekok kii kati etmitir. Nash Pasa, Rumeli'nde taaddiyta gnderirdi. (Nama'dan, c. 2, a. 111) (Mtercim)
306

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ve Basra yoluyla deil, Haleb ve Dmk (am) yoluyla gideceklerdi. Osmanl Devleti'ne tab olan emhl ve dier Dastan hkimlerine ran tarafndan taarruz edilerek Rus-lar'n Terek shilinda in etmi olduklar kalenin yklmas hakkndaki Pdih emirlerinin icrasna da ran tarafndan hibir suretle engel olunamyacakt. Devlet'in dou hududlar valileri; yni Badd belerbei Mahmftd, ve Van belerbei Mehmed Paa'lar Osmanl hkmeti tarafndan hududun tyin ve tesbitine memur idiler. te ran seferi bu suretle Osmanl Devleti iin Macaristan seferinden daha az erefli olmak zere sona erdi. 200 yk ipek vergisi, 30.000 duka Macaristan hediyesi gibi, tayyedilerek, memleketleri iadeye deil, komu hkmetlerin sanayi mahslleri zerinden bir nevi vergi alnmasndan da vazgemeye mecbur oldu. Felemenk le lk Muahede Anadolu ihtilllerini ta'kb eden ahvl, Osmanl hkmetlerinin siysetinde yeni bir hatt- hareket tutulmasn gerektirmi, Macaristan ve ran ile musalaha talebini ve dier devletlerle dostne mnsebetlerin korunmasn zarur hle getirmiti. Kapdn Paa'nn ve sondan evvelki Fransz sefiri Brev D Sasi'nin byk olu olup eski muahedeyi 308 yenilemi olan Baron Mollenin 309 mesisine ramen, Osmanl Devleti, 6 Haziran 1612 trihinde Felemenk Birleik Krall ile 310 Fransa ve ngiltere'nin nail olduklar mealde bir kapitlasyon imza edildi 311.

Paris'te Arab, Trk, Acem ve dier ark Lisanlar Maatbaasuda, Karm Sokanda Lombard Koleji'nde Astien Polin* tarafndan 1615 senesi byk kafada baslm olan ibu muahedenin o zamann Franszca'syle unvan sudur : Fransa ve Navar Kral Byk Hanri ile Trk licgaratoru Sultn Amat (Ahmed) arasnda, Kral'n ry- Devlet'ude ve ur&y- Hussiyye-sinde Mavir Sinyor D Brev Ma'rifetiyle 1604 senesi Akd Olunan Mevdd- Ahdiyye.> 309 Bodiye, Trkler'in Umm Trihi Hlsas, s. 761 - Knolles de Gritnston, s. 901. Solinyuk'm 1610 senesinde vefatndan sonra, olunun re'yiyle, sefaret ilerini Kapellano isminde bir rhib grm olduu Venedik Htlsas'ndan anlaghr : Mteveffa Msy D Solinyak'm Olu Milo piskoposluu rhible rinden birini vekil tyin etmiti; ktib, bu rahibe r.kilt kard., 1611. 310 Grimston, Bodiye, Nam. Mlakat skdar bahesinde vuku bulmutur. Fyandar (Felemenk) nons'u Kapdn- Dery'ya ve Fransa sefirine ramen mzkeresine devam edildi.* Venedik Hulsas, 1612. Eyleti Mttehide (Birleik Krallk) Pdih'tan u unvan istediler : Al tisimi potentissimi Du ces ordinum generalium liberarum confaederatum provinciarum inferiorie Germanae, Dei gratia dominatores potentissimi multorum regnorum et prin-cipatum orientalium Indiarunv 311 Diyar Frengin cnib-i imalisinde bahri muhit kenarnda Felemenk memleketine vl olan Flandirya dukas tarafndan tuhaf ve bedy le irsal ok nan kaasm ve tccarn sefn -i kibar gelp esnf- emti'a-i ticret getirp yine diyarlarna tevcihe izin rica ildiklerinde skdar bahesinde lcileri bi -st- bs-i atebe aliyye ile serblend olup izin virildi. Nac, c. 2, s. 108. (Mtercim)
308

Sayfa

147

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Lehistan Ve Avusturya Elileri Lehistan, bir Moldavya prensinin tyinine mdhale etmek isteyerek, o zamana kadar Osmanl Devleti ve Lehistan arasnda car olan dosta mnsebetleri ihll etti. Pdih, bir avula Lehistan Kral'na ferman eklinde bir nme gnderdi: Bunda Radul irba'-nn bayle haznelerinin hemen Bb- Hmyn'a gnderilmesi ihtar ediliyor ve muhalefet gsterildii takdirde Tatarlar'n memleketi istil edecei tehdidinde bulunuluyordu 312. Divn, Moldavya voyvodas Kostantin Mugila'y azledip yerine Prensler'in Ya'da-ki saraylarnn bnsi olan Etiyen Tomza'y tyn etti. Kostantin, Lehistan'da kaynpederi Potokin'in yanna kaarak, dm iin grevlendirilen kapc-bay da cebren beraberinde gtrd. Osmanl hkmeti, misilleme olmak zere, Lehistan sefiri Samuel Targovski' -yi, iki kapc-bamn hrriyetlerinin iade edilmesine kadar, hapsetti 313. Avusturya elisi Cenevizli Negroni ki Zitvatorok muahedesinde geen tbirlerin tashihi iin birinci defa olarak Boonomoo ile beraber stanbul'a gelmitir ilk yazlan nshaya gre, deitirilen ahidnmenin tasdiknamesini hamilen, yine Dvn- Hmyn'a kt ve Radul irba'mn Moldavya Prenslii'ne tasdik memuriyetini ta-leb etti. Lkin teebbsleri neticesiz kald. nk, dvn, mpara-tor'un yalnz Moldavya ve Eflk ilerine deil, Transilvanya ilerine de karmas hakkn reddetti. Negroni stanbul'a vardnda, Fransa, ngiltere, Felemenk, Venedik elileri tarafndan kendisine hogeldin merasimi yaplmt. Sekiz gn sonra, mparator'un mektubunu vermek zere kaymakam ile mlakata kabul olunarak, Zitvatorok ahidnmesinin drdnc maddesi mucibince Transilvanya'nn (Erdel) efendisine terkedilmeini istedi. Lkin kaymakam paa glerek ve ban sallyarak dedi ki: Sen, murahhaslarn Zitva-torok kongresinde ortaya koyamadklar bir teklifi ne srmekle ok cesaret gsteriyorsun 314. Negroni, o zaman Lehistan'n son yaplan ahidnmeye dhil olmasna ramen Batori'nin drtyz Lehistan kyn tahrb etmesinden ikyet etti. Ancak, ahdin bu suretle ihllinden dolay lzm
Pdih, bir avula Lehistan Kral'na gnderdii nmede irbftnn bayla haznelerinin Bb - Hmyn'a gnderilmesini emretmi, bu emir yerine getirilmedii takdirde Lehistan'a girmeleri iin Tatarlar'a emir verildiini bildirmitir-> Venedik Hulsas 313 Knolles'de (s. 908) Grimston. Greguvar Ruhanski sminde dier bir Lehistan nons'u Tomza'nra ihracn taleb etmiti- Kostantin Mugila. Moldavya'nn senelik vergisini otuz bin ekOden otuziki bine karmt.. Venedik Hulsas 1609. 314 Negroni'nin ifdesi: Kaymakam, glerek ve ban sallyarak bana dedi ki : Murahhaslarnzn Zitva'da istemee cesaret edemedikleri bir eyi sizin benden istemeniz byk cOr'ettir.
312

Sayfa

148

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

gelenlere haber verilmesi hakkndaki talebi de neticesiz kald. Nash Paa'nn stanbul'a varnda, Negroni, dier yabanc devletler sefrleriyle birlikte Dvn- HmynMa kendisine arz- ihtiram etmeye gitti (3 Ekim 1612). Birka gn sonra vezr-i zam, Negroni ile Avusturya'nn son memuru trazer'i dvn'a davet etti. Dvn'da, bir taraftan Davud, Hasan, Ahmed, Halil, Caalou Sinan Paalar ve dier tarafnda mft, kazaskerler, ulem bulunmakta idi. Dier Hristiyan devletleri elileri de davet edilmi idiler. Nasuh Paa, Viyana Kral'nm afiyetini sordu; Negroni Viyana Kra -l'na deil Almanya mparatoru'na hizmet etmekte olduunu syledi. Res efendi, ondan sonra, Zitvatorok ahidnmesinin metnini yeni yaplan tashht ile deil, sadrzam ve mft, bu tashihleri Sultn Sleyman'n kanununa mugayir olduu cihetle kabul etmemi olduklar iin, Trkler tarafndan deitirilmi haliyle okudu. Negroni cevaben: Biz Sultn Sleyman ile deil, Sultn Ahmed ile ve elimizde Kaanunnme deil, kl olduu halde sulhu akdettik. dedi. transilvanya (erdel) hakknda mzkereler 6 Ekim'de mparator'un elisi zt- hne tarafndan mlakata kabul olundu. Aralk nihayetine doru, o zaman Edirne'de bulunan Sultn Ahmed, Negroni'nin hemen oraya hareket etmesi hakknda emir gnderdi. Elinin Edirne'de Sadrzamla yapt mlakatta, Nash Paa Transilvanya'ya mteallik maddeyi evvelce Pdih'a haber vermeksizin ahidnmeye soktuklar iin selefi Murad Paa hakknda mecnn ve Kad Habl Efendi hakknda serho kelimelerini kulland. Bokayi'nin Transilvanya beliinde hibir hakk olmadn iddia etti. Sadrazam, Murad Paa ile Budin Vlsi Al Paa'nn, Zitvatorok ahidnmesinin akdi iin mparatordan ne kadar para alm olduklar kendilerinin mehul olmadn, her ne kadar orada bulunmam ise de, Asya'da bulunduu halde Avrupa'da geen ahvlden haberdr olmu bulunduunu, mparatorun Ra-tisbon'a giderek, orada etrafna Katolik mavirlerini alp Protes-tanlar' n-hond eylediini ve Danimarka Krah'yla mzkerelere girierek, sonra Lin'e dndnn kendisince tammiyle malm bulunduunu ilve ediyordu. O srada Negroni, Edirne bahesinde el pmek zere Pdih'n huzuruna kabul olunarak, mlakattan kt zaman, anlamann dvn tarafndan ta'dil edilen nshasyle iktifa etmesi tebli olundu. Birka gn sonra Pdih bir mektup ald ki, Batori bunda Tran -

Sayfa

149

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

silvanya'da bulunan Hot, Gevar, Nagibani, Tasnak kalelerinin mparator askeri tarafndan zabt edildiini haber veriyordu. Sultn Ahmed Negroni'yi artt, Batori'nin mektubu onun karsnda okundu 315. Batori, mparator'un sarayndan bu vak'alara dir z-ht gnderileceini vaad etti. Negroni'nin dnnde imparator'a hitaben zt- hne ve sadrzam tarafndan yazlp verilmi olar mektuplarda, Bokayi'nin Transvanya'y tasarrufa hibir hakk olmad; Zitvatorok ahidnmesi, mftinin muvafakati olmakszn akdedilmi ve bundan dolay hkmden r (geersiz) bulunmu olduu; Viyana'ya iltica etmi ve beyliine iadesi iin Negroni tarafndan beyhude allm olan Radul irba'nm affedildii ve stanbul'a dnmesine msade edildii yazlmt 316. Negroni tarafndan gosderilen arzu zerine
1613 senesinde istanbul'da Pdih nezdine gnderilen Andrea Negroni'nin Takrtr -i Sahih ve Mevsuku ve Gerek stanbul'da, gerek Edirne'de Zt hne VOzers Huzurunda Cevaben Ird Ettii Nutuk.. 316 Bu zamanlarda Transilvanya ilerine dir yazlan resm yazmalarn en garibi vezr -i zam Nash Paa'nn mparator Matyas'a 1 Ramazan 1021 (16 Ekim 1612) tarihli yazsdr ki, tercmesi sudur: Kdvetl-mer'i'l-tseviyye, muhtr't-tifeti'n-Nasrniyye, Muslih-i meslihil-cmhr-i'lYes'iyye, mstenid-i ashbi'z-znnr ve'n-nkuus, shib-i ezyli'l-hamet ve'1-vakar, shib-i delili'1-mecd vel-iftihr, mu-hibb-i hlis ve muhteremimiz mparator Matyas (hat-met avkbuhu bi'1-hayr). Mslmanlar hakknda h-lisne itaat etmek essna mbteni nuhbe-i ahbrn alnmasndan ve ehl-i mn iin muhabbetinizi belirten szlerin iitilmesinden (bu fkrada teredddmz vardr) sonra inhy - dostnemiz oldur ki Zllullah fl-lem, mltecy- ebny-i dem, penh- eazm- seltn-i cihan ve ekbir-i havkn-i zaman, sadetl kudretl evketl pdihmzn btn hkmdarlarn koup geldikleri ve btn husrevlerin sahasnda istde-i hdmet bulunduklar bb- hmynlarna vrd eden sefiriniz, sefr-i shib-i reviyyet ve dirayet ve nsih-i z-basret Andrea Negroni, halk- cihan kendilerine bende-i fermn-ber olan sadetl pdihmz (eyedduhullahi bi'n-nasr) efendimiz hazretlerinin sdde-i taht- hmyunlarna htem-i muhabbet ve safvet ile mahtm nme-i ihls-cmelerini vaz* eylemi ve mevadd- mndericesi ma'lm alem-i cihn-ml-i hne ve muhtt- fikr-i hurd-i tb- ehryrneleri buyurulmutur. Muhibbi samm! ve z-ihlslar dah eliniz ile bi'd-defet mlakat ve mektub- sdk-uslblar mealine kesb-i ittil eyledim. Mukaddema Bb- Hmyndan irsal buyurulan nme-i anber-emm mealinden beyn- hond itmi ve pdih-i rub- meskn hazretlerinin musleha-i ammi'l-menfe'anm bekaasma muvafakat buyurmakda olduklarna emniyet gstermi olduumuz gibi tebea-i memliki-mizin dr olduklar mesibe teessf ile ihtilf- dev-rdevrden ne'et eden tahribattan dolay izhr- elem ve sulhden mterettib hasenat nmahdd olduu iin devletiniz tebeasn o misi ll ahvl-i messif enin tekerrrnden muhafazaya sarf- mesi edeceinizi ifde eyliyor-sunuz. BVl-hakka hkmdarlara veda-i lhiyye-i Kaa-dir-i Mtel olan ahlnin (yani: hkmdarlara Kaadir-i Mtel olan Allah'n emneti olan ahlnin (emniyyet ve mes'diyyeti her iki taraf hkmdarlarnn hsn-i vesayet ve adaletine mtevakkf olup pdih- lem-penh hazretleri ecdd- izmlannn eser-i erifine k-trfen ve muhede-i munsfne artlarna istinaden te-bealanmn iltizm- sadet-i hlini kendilerine kanun- hareket ittihaz eylemi, ve bu fikr-i hmynlarna meb-n muahedenin itmm- ahkm maksd- mes'd- ahaneleri olduundan ibu ittifak-nmeyi kararlatrld ekilde tasdik buyurmulardr. ki ahidnmeden birinin miyi sdk ve ittihd kemeri cevahiri ile mzeyyen bulunduka (yni ahidnme hkmlerinin korunmasna te taraftan tammiyle riyet olunduka) Zllul-lah fl-lem pdih- evket-penh hazretleri erit-i ahdiyyeye vaz'- htem icra edip ukde-i rbta-i ittihd gnden gne iktisb-i kuvvet ile rehn-i sebat olacaktr. Hudud zerindeki resdan bzlarnn, Batori'nin Hey-dkleriyle ittifak ederek demir ve ate ilkaa, kati ve yama ile tahrb etmekte ve gh Ge'yi muhasara ve gh hezr teeddiyt ve mezlim kaa' ile dima muhede -i hmyn hilfnda hareket gstermekte bulunduklarn i'lm ediyorsunuz. Bizim haber aldmza gre geen sene bir miktar asker, Erdel civarndaki vezirinizi Turo maiyyetiyle emareti tahrb ve kumandan tdm etmitir. Batori, oraya yeni bir res tyin etmek niyetinde bulunduumuza muttali' olunca Budin muhafz vezr-i mkerrem Hasan Paa'ya arz- ikyet ve istimdd
315

Sayfa

150

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

eylemitir. Erdel vilyeti sadetl pdihmzn cedd-i emcedlerinin seyf-i nusratyle feth edilmi bir memleket olduu cihetle vezr-i mrn ileyh orasn taht- himayesine almay muktez grmtr. Ancak Cenb- Hak hiddir ki, pdihmzn Gle'yi muhasara iin mery- askeriyye-den hibirine nftm- hmynlarna emir vermi olduklar sahh deildir; ihtimldir ki, Batori'nin gururu, kendisini yalnzca sizin memlikinize kar muhsamaya sevk etmitir. Ancak tarafmzdan bir ihtr- edd, dostumuz imparator hazretlerinin zr-i asy- hkmetlerindeki araz ve ahlye ba'dem taarruzdan itin b etmesi lzm geleceini kendisine i'lm eylemitir. Bundan byle aya topranza basmiyacak ve Heydkleri hu dudunuzdan tecvz etmiyecektir; fikr-i aslneleri bu bbda tammiyle def-i ende eylesin. Ahidleri bozanlarn ve cidal ateini neredenlerin varlk sahfesinden isimlerini kazmak bizim iin bir vazifedir. Bundan dolay komularmzn hukukuna eskisinden ziyde riyet ile hilfnda hareket edenleri te'dbe m sraat etmesi iin kendisine iddetli emirler irsal olunmutur. Hudd belerbelerine, sancak-belerine, asker aalarna, kale ve palanga kumandanlarna da bu emir verilmitir. Bugne kadar ibu resdan hibiri sulha mugayir harekette bulunmamlardr. Bundan sonra da bulunmayacaklar ma'imumuzdur, Mahaza eer onlardan biri ald emre muhalif hareket edecek olursa her ne rtbede bulunursa bulunsun emsaline mcib-i terhb olmak zere asla himlet ve merhamet gsterilmeksizin te'dtb edilecektir. Zikr olunan mektubunuzda kil sefriniz Groni (Negroni)'nin ahsna emniyyet -i tmmeniz olduu ciehtle szlerine i'timd etmekliimiz i'r ediyorsunuz. Bize tebliine me'mr olduu ifdt - ifhiy-yeyi sul ettiimizde mukaddema taraf- pdihden kabul buyurulan kapitlasyondan sonra, ahiren vefat vuku bulan Erdel'e taalluk eden fkrasn ileri srd. -ret olunan ibarelerin bu emarete d olduunu ve binenaleyh memleket-i mezkreyi talebde srar eylediini syledi. Lkin Bokayi'nin tarafmzdan vekleti olma -yup bu memleketi terk etmeye me'zn deil idi. Erdel, pdih - evket-penh hazretlerinin khciyle feth olunmu olduundan kendileri o memleketi himaye azmin-dedirler. Erdel memleket-i mevrsesini Bokayi'nin ksthne Almanya'ya terk etmesine hibir vehile mezuniyet verilemezdi. Zr, yle bir terk, kanunlarmzda kat'iyyen memn'dur. Erdel, Bokayi'nin istedii gibi isti'ml edecei bir memleket deildi; o da dier valiler gibi bir eyletimizin valisi idi. u halde, Bokayi'nin szlerine i'timd etmek lzm gelmezdi. Herkese malmdur ki, bu trl taahhdt hlf ve ikaakdan baka bir eyle neticelenmez. (Burada mek tup sahibi, bir Osmanl sefiri marifetiyle akdedilmi ve Negroni tarafndan yemn ile te'mn olunmu olan Viyana ahidnmesinin mevcudiyetini inkr ediyor.) Mera -lik-i mahrseden olan Erdel hakknda mukaddema eyhlislm ve mfti'l-enmn ve vezirlerin muvfakatla-nyla akd ve rikb-i hazret-i pdihye arz edilmi olan sulh muahedesinde dinmize ve kanun- devlete mugayir birey yoktur. Ne evketl pdihn, ne eyhlislmn, ne de sadrzamlarn mukaddema Al Faa ve Ah-med Kedhud taraflarndan akd olunan muahededen malmatlar mevcd deildir. Mahaza, yalnz Ahmed Kedhud okuyup yazmak bilirdi; bu bakmdan, Erdel bir ' neticeye mncer olabilecek surette mzkere mevzuu olamazd. Pek muhterem dostum, hkmdarlk sfatnza lyk olan, bu trl beyhude sz sylememek, Erdel nmn bir daha yd etmemek devletin tebeasn kendi hallerine brakmaktr, t ki saltanat- mes'demiz zamannda fukara ve dier ibd- Rabbil-lemn devm- devletimiz iin keml-i asayi ile du edebilsinler. mdi, mid ederiz ki, tarafnzdan muslehya riyet ile o tarafdan nakz arzu olunduuna dir il-hir'z-zeran bir bhe ver-miyecek surette te'yd olunacaktr. Zikr olunan mektuplarnzda Eflk voyvodas irban'n kusurunu affederek emaretinde brakmaklmz dah taleb ediyorsunuz. mmece ma'lmdur ki, mesfr- irbn memleketimizde terbiye grerek evketl pdihmzn klesi ve voyvodas olduundan bahtiyar dostumuz imparator hazretleri bu ilere hibir vehile karamazlar; ancak bizi rabt eden dostluk mlhaza olunarak ve irban'n o tarafa olan teebbslerine baklarak kusuru affedilmi, zt- hazret-i pdih kendisinin Bb- Hmyna gelmesine msade buyurmutur. Binenaleyh kendisine s tanbul'a azimet etmesini ihtar edebilirsiniz. Lkin bunlar, ehemmiyeti az olan ilerdir. Dostumuz mparator hazretlerinin tahminimize mugyr bir hareket tarz ittihaz etmeyip sulh mzkeresi esnasnda yaplan mukavelelere uygun olarak zt- hazret-i pdihye mnsib hediyeleri hmil bir muteber sefir gndereceklerini md ederiz. Bundan sonra o sefirin muharrertyle tafslt- vsia alrsnz. Muhfaza-i sy ve tevsk-i sulhden baka bir maksadmz olmadna bhe etmeyiniz. Baka ne yazabilirim ki sizce ma'lm olmasn? Cenb- Hakk sizi makam-i hkmetinizde ber-karar eylesin. Tahriren f gurre-i Ramazan 1021 (26 Ekim 1612. Nasuh Paa'nm mhr ortasnda u szler okunur: Rc' -i ltf- lh Nash Paa (Osmanl (yni Trk) okuyucusu, paa lfznn mevcd olamayacan bilir. Mtercim.) Etrafnda da mealini aaya aldmz Farsa bir nazm vardr: Yrb, varlk hakk iin bana alt ey ihsan buyur: lim, amel, para okluu (ferh - des-t), mn ve mn, shhat (Nash Paa'nm bu mektubunun bizim trihlerde sureti olmadndan Hammer Trihi'nin Franszcasnda yazl olan tercmesinden tercme edilmitir.-Mtercim).

Sayfa

151

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

152
Sayfa

sadrzam, kendisine baka bir k-d daha verdi ki, bunda mparator elisinin yaplan btn mzkerelerde Macarlarn erefine glge drecek hibir ey yapmam olduu tasdik ediliyordu. Zitvatorok ahidnmesinden Karlofa ahidnmesine kadar, yni btn bir asr zarfnda Transilvanya'ya (Erdel) Bokayi ile mparator arasnda yaplan ve Zitvatorok ahidnmesinin altnc maddesinde mer'iyyeti tasdik edilmi olan veraset muahedesine ramen, Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda dima bir ekime sebebi olmutur. Bundan dolay Transilvanya sahne olduu vak'-alardan ve imdiye kadar mehul kald halde Avusturya arivinden ve Osmanl mverrihlerinden tedkk edebildiimiz ahi dn melerden dolay bir an nazar- dikkatimizi atfetmemize ayandr. Batori, Ferenc Balasi'yi ve Tomas Borsus'u 317 stanbul'a gndererek Zitvatorok ahidnmesine, Transilvanya'nm kendi sulbnden gelenlere intikal edeceine ve 15 sene zarfnda hibir ey vermekle mkellef olmayp, bu mddetin sonunda Sultn Sleyman zamannda olduu gibi 15.000 altn deyeceine dir bir madde ilvesini rica etmiti. Ferenc Balasi ve Tomas Borsus, bundan baka, Heydukler'e iliilmemesini ve ekyalklarna son verilmek zere bunlardan 30.000'inin Pdih hizmetine alnmasn taleb etmilerdi. Bir mddet sonra stanbul'a Forgacz ile 100 esirin balarn gnderdii zaman da, Batori, Dvn- Hmyn'a yeni tekliflerde bulundu. Senelik verginin azaltlmasn, 40.000 altn bor verilmesini, 4.000 svr ile birlikte Eflk ve Moldavya voyvodalarnn ve Ta-m ve Eri Paalaryle Gyula ve Solnok belerinin kendi emri altna verilmesini, Moldavya ve Eflk vergisinden yarsnn kendisine braklmasn taleb ederek, bu artlarla, Macaristan' 30.000 Hay-duk ile istl ve Bokayi zamann ihya etmeyi, Transilvanya hududunu Tuna ve Prensburg*a kadar ekmeyi, taahhd ediyordu. Batori'nin tekliflerinin kabul Hadm Mehmed'e rvet vererek Batori'nin azl ve d nm a elinden geldii kadar alacana dir kendisinden yazl vaad alm olan Misel trazer. adndaki Avusturya memuru tarafndan nlenmiti. Negroni, trazer ile Mehmed 318 arasnda yaplm olan mukaveleleri gstermesi zerine, Mehmed Van'a srld. Batori'nin elisi Gei'yi avu sfatyle stanbul'a ge-tirn ve daha sonra yaplan
Erdel Istvan 1614'de Betlen'in elisi sfatyle Bb - Hmyn'a gnderilmiti. Nam'ya gre, Negroni'nin Betlen Gabor'u tutmu olduu zannedilebilir; hi deilse, Nama, Betlen'n hmisi olan skender Paa ile Negroni'nin ikisini birlikte zikr ediyor. Negroni ile beraber stanbul seyahati yapm olan Peev hakknda da bu fikir vardr.
317 318

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

mzkerelerde trazer'e hizmet etmi olan Dayak Mehmed, ancak Bosna'ya snmakla lmden kurtulabilmiti. Bu iki Mehmed affolunup da stanbul'a geldikleri zaman Misel trazer pek muztarip bir durumda kalarak, hatt hayt bile tehlikeye dmt. Trkler'in yalnz Deli Kral unvnyle yd ettikleri Batori, Osmanl hkmeti tarafndan bheli grnerek, skender Paa'nm himyesi, onun aleyhine asker gnderilmesine mni olamad. Bir mddet sonra, Batori'y kendi adamlar ldrdler. Transilvanya meclisi Gabriel Betlen'i prens seti (27 Aralk 1613). Yaradl olarak rahat durmaz ve hrsl bir adam olan Betlen, Yemii Hasan Paa'mn Belgrad nnde ordu kurmu bulunduu srada Osmanllarca iltica etmi ve bu sadrzamdan mteferrika unvnyle yevm 120 ake tahsisat almt. K Semendire'de geirdikten sonra Transilvanya'ya gitti. Negroni'nin ikinci elilii srasnda yine oradan karak stanbul'a iltica etti. Osmanl Devleti, daha Batori'nin haytnda, Betlen'i Transilvanya beliine tyin etti. Tiryaki Hasan Paa'ya kethudlk etmi olan skender Paa, Eflk ve Bodan askerinin ve ahin Giray emri altnda bulunan Tatarlarn yardmyle yeni prensi makamna oturtmaya memur oldu. Batori'nin katlinden sonra skender Paa, Betlen ile bir mukavelename akdetti (17 Temmuz 1614); bunda u fkra grlr: Bundan byle Transilvanya'nn milletinin kendi beleri olmak zere seecekleri kimse, Osmanl Devleti tarafndan aynen kabul ve tasdik olunarak, kendisi ve Pdihn memleketine sdk kaldka civar beler ve voyvodalar hibir suretle taarruz etmiyeceklerdir. sm' kabul etmemi olan esirler iade edileceklerdir. Solnok, Gyula, Yeno, Lippa, Tamvar dhilinde olup Sigismond Batori'nin isyanna kadar zikr olunan mahallere vergi vermi olan kyler ve yine Solnok kazasna tbi olan Diyuek, yine o ehirlere vergi vereceklerdir. Viyana hududu ciheti eskisi gibi kalacaktr 319.
Ahidnmenin bu fkralarnn Nalm'da yazl bulunan asl sudur : Erdel hakiminin mevti ile veya bir hl ile tecdidi iktiz eyledikte ferman l mucibince Erdel hukkama silsilesinden ilerinde bym kimseyi cmle Erdel beleri ve millet a'yam kabul etdklerini arz eylediklerinde taraf Devleti Aly -ye'den hkim nasb olunup a'yn ve rey nzsz hrice virnr -eye ve te-gallb ile hkmete mtesadd olanlar dahi ettirlmiye ve madem ki hkimi ve mer ve 'yn ve reayas inkydda olalar, hem civarlar beler ve ir askerden bir ferd asla Erdel diyrma tecvz itmeye, alnan esirleri kfr zere bulunursa red oluna, ve Solnok ve Gle ve Yanve ve Lipve ve Tamvar serhadlerinde Batori Zigmond isyan dinoe (edinceye kadar) Solnoa ve Gle ve Yanve ve Upve ve Tamvara bir kerre harfic ve virg virp itaat den kylerin ve varolarn ve Solnoa tbi' Dirsek varou dahi mukaddema Erdel syn idince virgsn virmekle kem-kn bu tarafa mteallik olup mu'td zere olan virglerin vireler. Erdel tarafndan asla dahi ve mmanaat olunmaya... Ve Bec tarafyle Erdel hkimleri kadmden ne vehile musleh ve muahede de gelmiler se ve
319

Sayfa

153

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

imdiye kadar Macaristan ve Transilvanya mverrihlerince mec-hl olan bu ahidnme, Betlen'in elisi Sigismund Balasi tarafndan Macar sleri nmna yaplan ve benden evvel hikimsenin mevcudiyetini bilmedii bir ahidnmeden daha az garbdir. Bu ikinci ahid-nmenin bz maddeleri: Yukan Macaristan asilzadeleri ve efleri, Bb- Hmyn'a sadkat edip dostlarna dost ve dmanlarna dman olacaklardr. Bu artlarla, maliknelerinin muayyen vergileri artmlmakszn bil-taarruz tasarrufunu Osmanl hkmeti kendilerine te'mn eder. Eer Lehistan Kral ve Eflk ve Bodan voyvodalar Transilvanya'da kale satn almak isterlerse, Osmanl hkmeti muvafakat etmiyecektir. Eflk ve Bodan voyvodalar isyan ettikleri takdirde Macarlar'a yardmc olmayp bil'akis kendilerini stanbul'a gndereceklerdir. Osmanl esirleri bedelsiz olarak iade edileceklerdir. Eer Macarlar Transilvanya voyvodasn prens tanrlarsa, cnu usl- kadmeye uygun olarak, tu, alem, topuz, hil'at gnderilecektir 320, Betlen'in elisi bu ahidnmeyi stanbul'dan gayet gizli bir surette gtrd 321. Batori'nin idam hakknda trazer ile mukavelenameyi imza etmi olan Hadm Mehrr.ed Aa, Erdel'i ve Betlen Istvan isminde dier iki Transilvanya elisine stanbul'a kadar refakat etti. Negroni nc defa olarak yeni mzkereler iin grevlendirilerek stanbul'a geldi. Pdih, Mehmed avu'a tevdi ettii bir mektupta 322 Macarlar'] n ahidnmeyi ihll eden muamelelerinden dolay mparatora ikyette bulunmakla beraber, sulhun devamna arzulu grnd. mparator Matyas, cevbnda, Negroni'nin iadesini ve Transilvanya mes'elesine son verecek bir eli gnderilmesini istedi 323. Osmanl hkmeti bunun zerine Dervi avu ile Al Be*i
sunurlan ne yzden ta'yn olunmu ise gir ol minval zere hudud ve sunurlanna dahi ve taarruz olunmaya.. Natm, c 2, s- 133 ve 134 (Mtercim) 320 Madem ki Macar betleri ve kapudolan ve ir botatlar dern - dden tbi* olup dosta dost ve dmene dmen ve Betlen Gabor le ittihad ve ttifak zere dalar, ve zuhur iden dmen define sa'y ve ihtimam ideler, tbi' olduklarn isbt cn cmlesinin re'y ve ittifkyle memleketleri mahslnn tahammlne gre Asitne'ye bu sene piskejerin gndreler, lazm gel-dikde her vech ile muavenet ve imdd olunup ellerinde olan kal'alara ve nahiyelere kimse taarruz itmeyp ftsde-hl olalar, ve vilyet- merkumeden kadmden ola gelenden ziyde virg taleb olunmaya, Leh Kral Eflk ve Bodan hkimleri tarafndan Erdel karalarndan kal'a satn almak murd iderse rz viribneye, Eflk ve Bodan voyvodalarndan biri as olup Er-del'e giderse fcondurmayup ahar canibine giderse alakonup Asitne'ye pn -drIe, ve esirler akesiz tlak oluna, ve kadimden Erdel hakimi olanlar yeni oldukda Asitne'den virile gelen sancak ve alem ve topuz ve hil'at kemlcn virile.. Namfi, . 2, s. 135 ve 136. Ahldnflraenin haklkt tabirleri bunlardr. (Mtercim). 321 B ahldnmenin gfeli gnderildi Nalm'da dahi kaytldr. (Mtercim 322 Sultan Ahmed'in mektubu 1 Muharrem 1023 (II ubat 1614) tarihlidir: ildn-cisi 30 Muharrem (12 Mart 1614) tarihlidir. 323 mparatorun Linz (Un)'den 27 Mays 1614 tarihli mektubunda unlar okunur:

Sayfa

154

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Viyna'ya gnderdi: Lkin Dervi avu ve Al Be hediye getirmemi olduklar iin- mparatorun huzuruna kabul olunmadklarndan, skender Paa, kendi kethudsyle Gaspar Gratyani'nin elilikle gnderilmesini sadrzama teklif ederek, bunlar o sfatla ve tam selhiyetle Viyna'ya gnderildiler. Gratyani; doum yeri itibariyle Istiryal, yahut Hrvat idi 324. Evvel Aridk Ferdinand'n hizmetinde bulunarak sonra Napoli Kral'nn h izmetine gemi ve ksa bir zaman nce spanya ile Osmanl Devleti arasnda mzkerelerde bulunarak, nihayet Trk murahhas tyn olunup, bu suretle Osmanl Devleti tarafndan bir Hristiyan'n eli olarak tyn edilmesine ilk misl olmutur. Deniz Vak'alar Vezr-i zam Nash Paa'nn idamn takiben vukua gelen mu -salehann tecdidinden bahsetmezden evvel, son senenin deniz vakalarna bir gz atalm, ki bunlardan biri, bu sadrzamn dmesinin sebeplerinden mhim bir tanesini tekl eder. Bir sredir Malta ve Floransa donanmalar Osmanl Devleti donanmasyle talihin muhtelif tecellileriyle harb ediyorlard. Provans eyleti komandom Vakeras kumandasnda bulunan be Malta kadrgas, Navarin'i taarruz olunan yacak derecede mstahken bulduklarndan, Korint berzahna yanaarak ehri yama ettiler, binlerce Trk'n kargsnda 500 esr alp gtrdler (1611). Ertesi sene, Floransa kadrgalar Is-tanky adasna yeni bir sefer yaparak lk taarruzlarnda mukavemet edebilmi olan kaleyi zabtedip 1200 esr aldlar. Yeni kapdn kz Mehmed Paa ki pdihn yedi yandaki kermesi ile nianlanmasndan beri Dmd Mehmed Paa unvann almt Hristiyan donanmalarnn taarruzlarna son vermek iin 30 kadrga ile denize kt. Floransa kadrgas kapdnmn urad malbiyetin armaan olmak zere
Nos ad Sertem. Vam. par supradictum Nigronium deferri deque s istic tractar e voluimus, sed quando quidem inhodiernum usque dem ille in Sertis. Vae. di -tione, quominus ad nos de omnibus ut istic ata tractata referre possit, tenetur et impeditur, nec satis comper-tum habemus, quo haec ardua negocia in cardine ver-tantur, difficile Nobis ad omnia litteratum Sertis. Vae. capita in praesenti quaemadmodum requiratur responde-re, ubi autem ad Nos una com Nostro Sertis. Vae. Orator devenerit plenius responsuri sumus. De Transylvania vicinisque castris ac arcibus, quas Ser t as. Va. litteris us-que adeo suis urget ubi Commissarii nostri et Andreas Negronius una cum Sertis. Vae. Orators redierint, ute -riori responso mentem Nostram aperturi sumus. (Metnin zeti metindedir.) 324 Gratyani Trke mektublarn .Hurvat - diye imza eder; bu ise Hrvat olabilir; rabr CG.D.G. harfleriyle be devir yapar. Grata de, Gra -di'te domutu. Balyos Nani .Fena, ahlaksz, Venedikliter'e dman, okht-tunu yazar: Uonco trtoto, scandaloso, nemico dei Vinezian - Venedik H-ttsu, 8 Aftosta* UU.

Sayfa

155

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

aldklar 40 Foransal bam Silifke'nin Aa Liman hisarna koydurmu olmalarndan dolay Gran-duka Kozma D Medii'nin hiddetini bu liman zerine ekmi idiler. Gran-duka, intikam almak vazifesini Amiral ngirami'ye vermi, SentEtiyen tarkatinden 40 valye ile talyan, Fransz, ngiliz serseri aslzdegnndan birok kimseleri (ki Pietro Do Medii, Kont D Kandal, Dk d Pernon da bunlarn arasndayd) Amiral'in emri altna vermiti. Aa limannn etrafnda sekiz kulesi olup, Lisn'l-Kahbe (kadm Zefirium) 325 Burnu yaknnda az yksek bir tepenin gney srtnda bulunurlar. mparator Barbarossa'mn iinde boulduu Gksn (kadm Kalikadnos) Irma bu burunun dousunda denize ular. Nehrin sahili boyunca Silifke harabeleri uzanr. Kaya iine oyulmu antik br tiyatro, sonradan kiliseye evrilmi antik bir putperest mabedi, Rumca kitabeleri bulunan yeralt mezarlar ve sandukalar;, byk bir havuz 326, talarnda henz oku-namam Ermenice kitabeler kazl bulunan eski bir kale, seyyahn nazar- dikkatini celbederler. Donanmann taifesi Aa Liman kalesini zabt ettiler. Bunlar hayli zayiata uradlarsa da, 200 Hristiyan esri kurtardklar gibi, 350 Trk esir alarak, bunlar ve dier sekiz kadrga ile sekiz gemiyi alp gtrdler. kibuuk ay sonra, Sicilya stolu 327 kumandam Ottovio Dara-gon, kral Dk D Usona'nn emri zerine sekiz kadrga ile Cezir -i Bahr-i Sefd sularna geldi (12 Austos 1613). Kapdan Paa, 30 kadrga ile stanbul'dan ktktan sonra Arboz'a gitti; oradan 60 gemi daha alarak Drzi slerini vurmak iin Suriye'ye asker karmak zere o tarafa yneldi. Sakz'a 20 mil mesafede bulunan Kurov (Korvu?) burnunda, ttovio Daragon skenderiye'den gelen birka gemiyi ekmek zere Kapdan Paa'nn kendi kuvvetinden ayrm olduu 10 kadrgaya rastlad. iddetli bir muharebeden sonra bu kadrgalarn yedisi zabt edilerek, krek ekdirilmekte olan 1.000 Hristiyan esirini kurtarp, onlarn yerine Trk koydu. Ottavio'nun ald eslor arasnda Grnya Bei Sinan ve nebaht muharebesinde vurulmu olan Piyle Paa'nn olu skenderiye Bei bulunuyorlard. Bu muharebenin kaybedilmesi Suriye'ye asker karlmasn imknsz brakarak Dmd Mehmed Paa'nn kapdnhktan azline yolam

156
Sayfa

talyan gemicileri bu dili Lingua di Bagascia. diye adlandrrlar - Bufor'a da mracaat- Karamanla, Londra, 1817. 326 Bufor, s. 217. Yzelli kadem uzunluunda, yetmibe kadem geniliinde, 35 kadem derinliindedir. 327 Birlikte seyr etmek, zere tertiplenmi bir ok gemilerin hey'et-i mecmuas olan Fotte* mukabilinde donanma; mnkasim olabilecei ksmlarn her -biri demek olan Escadre mukabilinde <lstol> keltaesi kullanlacaktr. (Mtercim)
325

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ve bu memuriyet ikinci defa olarak Ermeni Halil'e verilmitir 328. Ertesi sene Hall Paa 45 kadrga ile Messina'ya yelken aarak Malta adasna yanam ve kylerim ate ve kana bomutur. Adann baka bir tarafna daha yanamak istedii halde, Rodos Bei Memi Be bu niyetinden yazgeirdi. Suriye sahillerine gitmek hususundaki ilk tasavvurlarndan vazgeerek, isyan bayram kaldrm olan Sefer Day'y te'db etmek zere Trablus Garb'a yneldi. Trablus Garb limanna girdiinde (2 Cumde'1 -uhr 1023 10 Temmuz 1614). syi gemiye davet etti, o da gafilne icabet ederek Day ahlinin kapal tutmak i'tiydm-da bulunduu ehir kaps nne asld. Msadere edilen mallar 150.000 guru tahmin olundu. Hall Paa Navarin'e dnerken 1.200 kile buday ykl bir Hristiyan gemisini zabtetti (29 Temmuz). Yasve'de Tunus kadrgas Hall Paa'nm kuvvet ine iltihak ettii gibi, Mayna s Dallar' ile cenk edecek olan Arslan Paa, donanmann tifesiyle kuvvetini artrd. Maynallar, dadaki mevkile rinin ve eski Ispartallar (Sparta) temsil eden cengverliklerinin msid olduu kadar itaat ettirildiler. Muvaffakiyetinin mkfat olmak zere Kapdan Paa, Pdih'dan kl ve hil'at ald. Mayna-llar'la edilen cenkte Osmanl bahriyesinin en eci zabitlerinden Dimyat Bei Memi (Mamay) Aa, Sapienza adas yaknnda, kuvvete kendisinden fazla olan birok Hristiyan gemileriyle muharebe ederken ehd dmtr. Osmanllar bu adaya mehur gemici Burakn ismini vermilerdir. Kapdan Paa Midilli nnden geerken byk bir ebek 329 alarak, mevsimin ilerlemesi cihetiyle stanbul'a dnd. Kazaklar Sinofta Halil'in Adalar Denizi'nde dolat srada, Karadeniz'de hi Osmanl gemisi olmadndan Kazaklar, Kk Asya'nn en zengin ve en mstahkem limanlarndan biri olan Sinop'u zabtederek tammiy-le tahrb ettiler ve byk bir servet yamalamadka brakmadlar. Karadeniz'i muhafaza etmek zere derhl 60 kaykla gnderilmi olan (20 Ramazan 1023 - 24 Ekim 1613) akak brhm Be, Ka-zaklar'n aldklar ganimetlerden bir miktarn Tatarlardn yardmy-le Don nehrinin denize kart mahalde geri
Bodiye, s. 762. Grimeton, s. 917 ve 918- Hac Kalfa. Esfftr-Bihr, varak: 37. (Halil Paa'nn Ermeni olduuna Hanuner spanyolca bir eseri hd gsteriyor- Mtercim) 329 Akdeniz'de yelken veya krekle gider uzun gemi, Kaanras - Fraiuevt (Mtercim)
328

Sayfa

157

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ald; 40'n da esr alarak stanbul'a gnderdi. Sadrzam, Sinop'ta meydana getirilen hasarlar, buna dir birbirini mtekib malmat getiren ulaklar uzaklatrmak suretiyle gizli tutmak "istediyse de, faydas olmad. Sultn Ahmed, vak'ay bytm olan kuvvetle muhtemel olan mft-den gizlice haber alarak Nash'un yalnz liyakatsizliinden dolay deil, bu ii saklamasndan dolay da olduka fkelendi. Kazaklarn byle muzaffer bir ekilde akn gstermi olmalar, yine bunlarn Moldavya'daki akanlarna mukabil" olmak zere Aksu (Bu) nehrinin iki tarafnda Pdih'n yaplmasn emrettii iki kalenin inaatn da ta'tl etti. Nasuh Paa'nn Dmesi Nash Paa'nn Sinop'un tahribini Pdih'tan gizlemekte ihtimam gstermesi, dmesinin sebeplerinden biri oldu. gururunun, irtikbnn epey zamandan beri bana indirecei darbe, nihayet vuruldu. Arnavudluk'ta Gmlcine 330 Hristiyanlar'n-dan birinin olu olan Nash, genliinde baltaclkla saraya girmi, avuluk'la rak edilmi, kendisine Mehmed Aa'nn himaye gstermesi sayesinde srasyle Zile voyvodas, kapclar kethdas, ikinci emr-i hur, Flek Bei 331 olmutur 332. Krd Mr erefin kzyle izdivac 333 o kadar servet ve kudret vermiti ki, sadret iin Sultn Ahmed'e 40.000 altn teklif etmi ve Murd Paa'ya itaatte ekinmez davranmasyle beraber Murd Paa taarruz etmemeye mecbur olmutu. Lkin sadrete gelince ve Pdih'] n 13 yandaki kermesi le nikahlanp dmd olunca hrs ve tam'nn sonu gelmedi. Dn celerine ve tasavvurlarna mni olanlarn hepsinden amanszca intikam alrd. Mft, kzla raas, hoca kendisinin hasm idi. Bunlarn zt- ahaneye hususiyetleri ihtiml ki, bsbtn esassz olmakszn Nash Paa'nn taht gasbetmek dncesinde olduuna dir Pdih'n fikrine, hissolunmayacak ekilde, telkinlerde bulunmalarna msid oldu. Nash'un
Nash Paa gerek Nam'ya (s.123) gerek Hadtkatl-Vftzer&'ya nazaran (s. 59) Gmlcine kylerindendir; fakat Nam (s. 89) -Arnavud cinsi, olduunu yazm, ve ileride grlecei zere Nash Paa bir aralk Arna-vudlua kama dncesinde bulunmutur. Bununla beraber Hammer iki rivayeti birletirmek iin Gralcne'nin Amavudluk'tan olmadn dnmeksizin .Arnavudluk'ta Gmleine demitir. Birbirini tutmayan rivayetlere nazaran bu adam Gmlcine kylerinden midir, yoksa Amavudluk'tan mdr, yoksa Arnavud olup da Gmlcine taraflarnda m domutur, belirsizdir. (Mtercim) 331 Nain ve Hadlbatfil-V&er&'da yazld zere Flek Bei deil, Haleb beg -lerbegl. Dorusu bu olacaktr (Mtercim)332 Bodiye ve Grimston' g5re, bir Rum papasnn olu imi.; lakin Nalma Arnavud cinsinden olduunu yazar. 333 Mr Sererin babasna btn Krdlslan'n tevcihine dair verilen bert Sar Abdullah Efendi'de vardr.
330

Sayfa

158

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ahsi zellikleri, halkn tevecchn celbetmiti. Tavrlar sammi, eci ve gzel konuan, lkin hiddetli, abuk fkelenen ve yumuaklkla muamele etmeye muktedir olmayan bir adamd. Dier vezirlerin de dima kudretlerinin azaltlmasna alrd. Onun nazarnda insanlarn haytnn hi i'tib-r yoktu 334. Servetten, mansbdan baka bireye ehemmiyet vermezdi. Kendisine hizmet edenlerin bir ksmm muhassl, bir ksmn mfetti ve muharrir yapt. Devlet memuriyetlerine o kadar karklk getirdi ki, sadreti zamannda bir memuriyeti on defadan ziyde verdii vki olmutur. Diyrbekir vlsi iken slere karl Murd Paa'nn imdadna gittii zaman Ati Krd airetinin bir kalesini alarak -drt bin nfs olan halkn, erkek, kadn oeuk, byk bir ukura doldurup dumanla bomutu 335. Nianc mansbn verdii Hzr Efendi'yi Anadolu'ya gndererek, peinden de bir adam gndermek suretiyle dm ettirdii zaman Hzr Efendi'nin gemiteki hizmetlerini hatrlatan ve gsterdii bu iddete teessf eden bz mushiblerine: Ben onu dnynn cefsndan kurtardm, cennete koydum; benden asla intikam almak istemiyecektir336 demitir 337. Nasuh Paa'nn Bodurulmas Sadrazamla getirildikten sonra mutd zere mft efendiyi ziyarete gitmesi lzm gelirken, gururundan dolay gitmemi ve Pdih ise kadm i'tiydlara uygun ekilde hareket etmesini emretmiti. Bunun zerine bana, bulabildii en kk kavuu geirerek alt krekli bir pereme ile mftnin Boazii'ndeki yalsna gitti. Sahile kar kmaz mft istikbline geldi; lkin Nash Paa yalnz selm vermekle iktifa ederek, arkasn dnp kaya bindi. Mu-rad Paa'nn dmd olan eski Budin Valisi Ali Paa'nm idamn defa arzetti; Sultn Ahmed, kendisini Vize sancak beliine tyin etti ve hemen kp gitmesini bir haseki vstasiyle emretmek suretiyle Ali Paa'nn hayt korunabldi. Pdih, son olarak Edirne'de bulunduu zaman bz durumlar birok defa Pdihn gazabna sebep olmutu. Sultn
Nam (c. 2, s. 126) : Katli inn yannda zebh- dcceden ehven ve kesr-i zcceden eshel ve ahsen. Bir dam inde boulan bu adamlarn miktarnda Hammer'n bir sfr fazlas vardr (yni 100 olacaktr). Naim'ya mracaat, s. 126 (Mtercim) 336 Biz onu efafd itdik. cihn- faninin zahmetinden kurtardk,' bizhn. sebebimizle cennete de girer* Artk bizden kanm ister mi? Nam'dan telhis, c-2. s. 126. 127. (Mtercim). 337 Natm .Ve ill tekattel'n-nefs letiy harerou'Uahi ill bi'i -hakk... xuumn-da bulunan ferman ilhiye muhalefet ukubetinden bihaber idi der. (s-126, 127).
334 335

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

160

Ahmed avda iken allktan bir doan ko avn almak zere kendi doannn zerine hcum ettiini birdenbire grnce: Benim avm aldran kstah kimdir? dedi; mteakiben doann gittii yere doru giderek oralarda bulunduklarndan kendisinin hi malmat olmayan mkemmel surette silhlanm bir takm erkes svarisi grd. Bu adamlar, Nash Paa"mn Edirne'ye ve Krm Hanh'nn tevcihine br frsat der midiyle P-dih' takiben ava kmaya davet etmi olduu Mehmed Giray'm (Krm Hm'nn kardei) maiyyeti idi. Mehmed Giray sadrzamn daveti zerine gelmi olduundan bahisle zr beyn etti. Lkin Pdiflh'n yaknlar, Nash Paa'y Cengiz Hn sllesinden olan Tatar Prensi'ni Osmanl tahtna oturtmak niyetiyle getirtmi bulunmakla ithl ettiler. Bu telkinlerin cil neticesi olmak zere, Mehmed Giray Yedikule'de habsolundu; Kili'de bulunan kardei ahin Giray da habsedilecekken, kamakla fcurtulabildi. Bir mddet sonra Pdih, Edirne'de, Cum'a namaz ed etmek zere camide iken, Nash Paa'nn aalarndan (Cebrail nmnda) birinin hanesinde misafir olduu ve zevcesini ifal etmek istedii bir seyyd, yeil sarn camiin ortasna atarak: Pdihm, Pdih- l-i Osman'sn, Zllullahsm; nedir bu zulm ki, bir alay eclf (baldn plak) ehre yaylarak ve Hakku celle ve al hazretlerinin mukarreb meleklerinin isimlerini taknarak env- fesdta cr'et ederler. Bilmem, Allahu azm'-na kimden ikyet edeyim? 338, dedi. Pdih bu rezileden olduka fkelendi, istanbul'a dndnde Nash Paa, Pdih nezdindeki i'tibrm mft ile hocann gnden gne azaltmakta olduklarn grerek bu iki dmann ldrmeyi zihninde kararlatrd. Ancak bu katmerli cinayetin yol aaca gazab- ahaneden kurtulmak iin, hoca ve mftiden intikam alr almaz binip Arnavudluk'a kamak zere, kethdas Behram'a stanbul kaplarnda 50 hayvan bulundurmasn emretti. Behrm'in, Nash'un niyetini Pdih'a haber vermesi zerine, idam kararlatrld. Sadrzam kudretini, iktidarn yeniden kazanabilmek iin son bir tecrbede bulundu: Ya benim dediim icra olunsun, zt- ahaneniz benim akllca nasihatlerime uygun hareket ediniz, yhud sadrazamlktan istifa ederim; mhr bir baka kulunuza veriniz, ben de kendimi zehirlerim. dedi. Pdih bu szler zerine hiddetini gizlemiyerek:
338

NaimA'dan alnd, s. 129, 130 (Mtercim).

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Hin, demek ki, syledikleri gibi, Murd Paa Lalam sen zehir vererek ldrmsn! Hound (Ho imdi?)! szlerini syledi. lk cuma bn (13 Ramazan 1023 - 17 Ekim 1614), camide Pdih ile birlikte bulunmas lzm gelen sadrzam, hasta olmasndan dolay vazifesini f edemiyeceini bildirerek zr diledi. Bos-tancba, yanna yz bostanc alarak, hatrn sormak bahanesiyle Nash'un konana giderek, Sultn Ahraed'den ald emir mucibince onu bodu 339. Devletin resm tarihisi, Nash Paa'nn lmnn leme yeniden hayt verdiini yazar 340. Hi olmazsa haznesi, Pdih'n boalm olan hazinesini doldurmutur. ncilerle dolu sandukeler, bir milyondan ziyde duka, o miktarda guru; altn ve gm ilemeli, murassa bin onsekiz kl (ki yalnz bir murassa kt'as 50.000 (Ellibin) altn tahmin olunmutu); ran ve Msr kalieleri ve ipek li ve kadife mensucat ile dolu mahzenler; 400 Arab ksra olmak zere 1.100 at, ksrak ve tay; altndan yaplm krk ift geni zengi, 1.800 deve, 4.000 yk hayvan, 6.000 kz, 500.000 koyun. te Na-sh Paa'nin itisablarnn ve dmanlklarnn semeresi b idi. Servetinin byk ksm Pdih'a it olmutur. eyhlislm Hoczde Mehmed Efendinin Vefat Sadrazamlk Sultn Ahmed'in damad Mehmed Paa'ya verildi. Yeni sadrzam, Murd Paa'nin damad Kadzde Al Paa'y tekrar Budin Valiliine, Kalender Paa'y Ysuf Paa'nin veftiyle ak kalan vezirlie tyin etti. Birka ay sonra (5 Cumdeluhr 1024 - 30 Haziran 1615) Sa'deddn Efendi-zde Mehmed Efendi vebadan vefat ederek, Eyp'te babasnn yanna defo edildi 341. Bu zt, Osmanl ulemsnn nazarnda tam olarak bilinmesi mutlaka gereken lisanda, yni Araba, Farsa ve Trke'de byk kudret sahibiydi. Bu lisanlarn hepsinde mensur ve manzum eserler
M-D'Ohsson, Osmanl Devleti Tablosu, s. 408. Mezerey, 2, a. 186 -196- Laotrey. Nm, Peevt. Fezleke, Osmn-zde Tib, Hadkat'l-Vzera. O zaman stanbul'da bulunan Ottovio Sapienza, Nash'un dnn, ran ile hainine bir yazmasnn Cagaloglu'nun dul zevcesi olan hemre - sultan tarafndan ele geirilmesinden kaynaklandn syler. Grimston'a da baknz. Venedik elcisinin raporu bu hususta yle diyor: 120 yk ipek satn almak zere ran'a bir tacir gnderdi. Bu tacir, dnnde, ipeklerin ran hkmdar tarafndan gnderildiini ve tran e Nash Paa arasndaki mnsebetlerin nktaa uramas ran tarafndan arzu edilmedii sylentisini yayacak imi Mays, 1615. 340 Nash Paa'nm mevti le lem-i hayat taze ve efrd- beni Adem srr-1 bl-endfize buld- Nama, c. 2, 3. 131 (Mtercim) 341 Mft! vebadan vefat ederek pek ok altn brakt; yerine Hristiyanlar' dman ve muamelelerinde gayet iddetli ve mutaassp olan kardei geti. Veudik Hulsas.
339

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

brakmtr. Mneat numunesi yazm, Kasde-i Brde'yi tercme etmi ve pederinin Tc't-Tevrh adl eserine zeyl yazmtr 342. Dn hkmler bakmndan iddet tarafls ve Hristiyanlarn dman olan biraderi Es'ad Efendi, veba iin (Okmeydn'nda) duaya kld gn Hac'dan dnm ve bu duaya, Mehmed Efendi'nin yerine mit olarak riyaset etmitir. ran zerine Sefer Nash Paa'nin stanbul'a gndermi olduu ran sefiri Kad-hn, efendisi nmna sulhu kararlatrarak ncili avu 343 ile birlikte iran'a dnmt. Ancak ahidnmede arta balanan senelik ipek vergisi, iki soneden beri henz gelmedi: Bu ikyet sebebine, h Abbs tarafndan Simon Luvarsab adl eski hkimi drt sene nce Yedikule hapishanesinde len 344 Grcistan'a asker sevk olunmas 345 inzimam etti. Abbs, Nash Paa'nin vefatndan birka ay nce bu seferi Osmanl Devleti'ne bildirmiti 346 . Bu durumdan dolay ran zerine sefer kararlatrld. Sadrzam, 23 Reblhir 1024 22 Mays 1615'de stanbul'dan hareketle ancak Austos sonunda Haleb'e varabildi. Sultn Selim Camii mezzini Dervi Talib Efendi, ordunun harektn yldzlarn durumuna gre tertb etmiti. Onun tertibi serdra o kadar te'sr etti ki, bu sene hi muharebe edilmemeye karar verildi 347. Bundan dolay ordu Mar'a,
Pederlerinin Tcfi't-Tevrh'in tezyle r idp tekmil myesser olmad.. Natm. c. 2, s. 141. (Mtercim) 343 Hammer ncili kelimesinin ncil'e mensup veybud mjde getirici m'nasna olduunu beyan eder* nci taknm mnsnda olmas iin o zamanki imls incil olmas lzm gelirken, trihlerimizde bzan incili, diye ka-ythysa da bu lkabn mlsnn telffuza uydurulmu olmas muhtemeldir -Hammer -ncite mensup mnsm tercih ederek vermi olacaktr - (M-tardn). 344 Iran h'mn kayn pederi Sinan (Simon?) Ciorciano'nun lm; bu adam uzun mddet Yedikule'de mahbus bulunmutur Venedik Hulsas, Ocak 1611. 345 ran hkmdar. GUn eyletinde Ferakbd (Ferahbd veya Ferruhbti) ismiyle bir kale inas tasavvurundadr. Geen sene ran hkmdarnn ellerinden ald memleketlerini geri alm olan Grc prenslerine ah tarafndan byk hediyeler verilmiti. kinci balyosun 28 Kasm 1615 raporu 346 ki mektup reslkttb Sar Abdullah Efendi'nin Mne&t'nda mevcuttur. 347 O vakit sadrzam ve serdr olan Mehmed Pasa, erbb - ryetden bir zt idi. Muharebeyi bsbtn srncemede brakmak, yhud Sultn Sleyman'n yapt gibi ran seferini iki seferini ki senede yapmak tasavvurunda bulunmu olduu halde, kendisinin ar davranmakla sulanmamas iin mneccim efendiyi ie karktrm olmas muhtemeldir- Rivayet olunduuna gre. Sultn II. Mahmd zamannda Tersne'de bir gemi indirilecekti. H-Mahtnud .eref saat- gzetecek kiilerden deilse de, halkn telkkilerine uygun olarak, daha sonra gemiye bir hl olacak olursa, indirilig zamannn iyi seilmediine atfolunacamdan, mneccim-bagiya mu'td olduu zere mnsib bir zaman semesi irde buyurulmutu. Mneccim -bas her naslsa Pdih'n yemek zamanna rasthyan bir vakit semi olduundan. Sultn Mahmd bu zt huzuruna getirterek : Benim yemek yiyeceimi vakitten baka eref saat yok mudur?- diye azarlad. Mneccim-bagi efendi derhl kusurunun balanmasna dileyerek yldzlarn hareketleri ile beraber zt ahanenin i'tiydna muvafk eref saate1 karmaa himmet eylemitir. (Mtercim).
342

Sayfa

162

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Malatya, Sivas, Karaman taraflarnda klad; sadrzam da k Haleb'de geirdi. Ekmeki-zde Ahmed Paa, kaymakam olmak zere, Mehmed Paa tarafndan stanbul'a gnderildi. Bu srada ran elisi Kasm ile ncili avu stanbul'a gelmi 348 ise de, ran ile ceng hayl vakitten beri kararlatrlm olduundan, Kaasm huzr-u ahaneye kabul edilmiyerek, hanesinde mevkuf kalmtr. Ertesi sene baharnda, yni 1616 Nsn'mda ordu Haleb'den hareket etti. Gksn Yayls'm geerek Aksar Sahrasna vardnda Rumeli belerbei Dvud Paa'nm askeri orduya iltihak etti. Di-yrbekir Valisi Dilver Paa ile Van Vlsi Tekeli Mehmed Paa Revan zerine gitmekle grevlendirilerek, Krd Bei Seyyd Hn Nahcuvan (Nahcivn) zerine yrd. Acemler tarafndan tahrb edilmi olan Kars kalesi yeniden in edildi ve iine asker konuldu. Revn muhasaras srasnda Tekeli Mehmed Paa drt han ile ceng ederek, byk bir zafer kazand. Nahcvan muhasara etmekte olan sadrzama 1.000 ba ve 50 esr gnderdi. Nahcivn 40 gn muhasaradan sonra, Osmanl ordusunun ric'ate hazrlanmakta olduu bir srada, Nash Paa ile akdolunan ahidnmenin aynen kabul ve ka rarlatrlan ipein yarsnn indirilmesi artye teslim oldu. Bu mevkii almaya alrken btn zahirelerini tketmi olan ordu, teslimden sonra, ambarlar bo bulduundan, yiyecek ktlna uramamak iin hemen dnmeye mecbur oldu. K pek ilerlemi olduu iin, Soanl Yayls'ndan geilirken askerin birou souktan telef oldu. Yalnz Revn' bile ele geirememi olan bu seferin kt neticesi Mehmed Paa'nn azline yol at 349. Pdih'n, sadrzam deitirmek niyetini belli etmesi zerine, kaymakam Ekmeki-zde bu makama kendisinin getirileceinden asla phe etmiyordu. Yeni sadrzamn tyini vezirlere ve ulemya bildirilecei gn mfti saraya gitti. Pdih kimi semek lzm geleceini sordu. Mft: Kaaide-i teselsl cbnca Ekmeki-zde'ye virilmek lzm gelir. cevbn verdi.
ncili avus'un Diy&rbekir yalanlarnda ngl. nmnda bir kyden olduu ve adnn Mustafa olduu sttilmistir. (Mtercim) 349 Grimston bu gazelden bahsettii srada, u ibaresiyle byk bir hat yapyor: istanbul'da domu, olup stanbul'un zabtndan beri aslen Trk olup da sadrzam olan, yalnz budur. Hlbuki Karamanl Mehmed Paa, Dvud Paa, Mesih Paa, shak Paa, Cendereli (andarh) Ib -rahim Paa, Hadm Al ve Sinan Paalar, Pr Paa, z-demir (Osman) Paa, Lala Mehmed Paa, Hadm Hasan Paa, Cerrah Mehmed Paa, aslen Trk olup mh-tedi deil idiler. Bununla beraber stanbul'un fethinden beri, biri dierini tkb eden 48 sadrzamdan yalnz 2'si Trk, dierlerinin hepsi Arnavud, Hrvat, Macar, Iskla -vonyal, Dalmayah, Bosnal, Rum gibi kavimlerden dnme, yhud bu kavimlere mensup Hristiyan baba ve anadan domadrlar.
348

Sayfa

163

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Pdih dedi ki: Vak'a kaaim-i makaamdr; lkin birka defa yalan sylediine muttali' oldum, sadr- a'zam yalan sylememelidir. Mft: Fi'1-hakka hem yalanc, hem gaddardr. dedikten sonra kap-dn Hall Paa'y teklif etti. Pdih tarafndan tasvb olundu. Mfti'nin dnnden sonra zt- hne kaymakam paay huzuruna kabul etti ve ona da ayn suli sordu. Hars Ekmeki-zde: Zt- ahaneleri irde buyururlarsa yolunuzda canm ve bam feda iderem. dedi. Sultn Ahmed, hibir cevap vermedi. Ekmeki-zde bu sktu kendisinin sadrazamlna zmnen bir vaad hkmnde telkki ederek, o kanaatle hanesine dnd. Pdih ise mhr Halil Paa'ya gnderdi. Onun tarafndan bir avu, kaymakamn hanesinde yemekte olan res Yazc-zde Hamza Efendi'yi aramaya gelerek, ona hitaben: Sadr- a'zam ister dedi. Yazc-zde, kaymakam gstererek: Sadr- a'zam ite! cevbn verdi. avu: Sadr- a'zam Hall Paa'dr szleriyle mukabele ederek kaymakamla Yazc-zde'nin mdlerini mahvetti. Hall Paa, sadretinin ilk gnlerinde Ekmeki-zde'yi tahkirde hi kusur etmedi. Aleyhindeki sulamalarn hepsine kulak vererek, btn alacakllarnn taleblerini karlad. Ekmeki-zde, hi olmazsa, sadrzamn ran'a gitmesinden sonra kaymakam sfatyle stanbul'u idare edeceini md ederdi; bu midi de boa karak uhdesine kaymakamlk tevcih olunmak zere, Budin Vlsi Sofu Sinan Paa davet edildi. Moldavya Seferi Hall Paa, ran zerine bir teebbste bulunmadan evvel, Moldavya'da asayiin salanmas ve Kazaklar'n memleket hududlarn-dan uzaklatrlmasna urat. Moldavya prensi Jeremi Mugila'nn oluyla ittifak eden Samuel Koreki ve Misel Viinyevski Osmanl Devleti tarafndan voyvodala oturtulan Etiyen Tomza'y, bir Kazak ordusu kuvvetiyle uzakatrm ve Silistre mutasarrf Sarho tbrhm Paa ile Bender ve Akkirman askerini bozmu idi. Divn- Hmyn, Eri Vlsi skender Paa'y Bosna, Sirem, Semendire, Alacahisar, Voletrin, Silistre askerleriyle Moldavya'ya gnderdi. skender Paa Moldavyallar ve Kazaklar ile ceng

Sayfa

164

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ederek, onlar bozdu. Domine, yni Moldavya prensinin dul ei, iki olu, Koreki'nin zevcesi olan bir kz, bizzat Koreki esr oldular 350. Bir mddetten beri stanbul'a esr geldii grlmemi olduu halde, bunlar 500 Kazak ile beraber zincirlere vurulmu olarak harb armaan olmak zere stanbul'a gnderildiler 351. Etiyen Tomza Moldavya tahtna iade edildi. Korek'nin gzel kars ki Domine'nin kz idi yolda kaybedilmi ve her kim getirirse 30.000 guru fidye-i necat verilecei vaadiyle bulunabiniti. Bir Tatar'n eline gemi ve ikiz olarak iki kz dourmu olduundan, bir mddet Trkler'in istihzli arklarna mevzu oldu 352. Moldavya, Eflk ve Transilvanya askeriyle kuvvet bulan skender Paa, yeniden Kazaklar zerine yrmek iin emir ald. Osmanl Devleti, Osmanl ordusunun Lehistan zerine deil, devletin hududlarna tecvzden ve Karadeniz'deki her trl ekyalktan hli olmayan Kazaklar zerine sevkedildii hakknda Lehistan elisine te'mnt verdi 353. Birka Trk gemisini zabtetmi olan Azof Kazaklar Rusya mparatoru'nun tebeasmdan idiler. Bununla beraber, bu sralarda hediyeler takdim etmek ve Tatarlar'n Asya'ya taarruzlarn Osmanl Devleti'nin men' etmesini teklif etmek zere, stanbul'a vsl olan Rus elisi 354, Boaz'da bir Osmanl kadrgas ve stanbul'da a-vu-ba ve sipahiler aas tarafndan byk bir ihtiramla kabul edildi (Austos 1616). Hediyeleri, samur krklerden, drt doandan ve 60 aded byk balk diinden tertb edilmiti. Pdih, Lehistan elisi Koanski vstasyle Lehistan Kral'na gndermi olduu bir mektupta, her trl taarruzdan uzak durmas iin Krm Hn'na
Alessandro'nun validesinin damad olup Bodan'da btn Trk ordusuna kar 1.600 svr e muharebe etmi olan Koreki gecen hafta Divni H-myn'a gnderilmitir. Venedik Hulasas. 351 Naim- Venedik HuUuu'ndan : Radul ile skender Paa arasnda vuku bulan muharebe alnan 20 bayrakla esirlerden zincire vurulmu 160r Divn Hir.yn'a gnderilmitir.. Ekim 1616. 352 Nam, Engel. Moldavya Trihi, s. 255 (Eski Bodan voyvodas Armie'nin zevcesi ki .Domine derlerdi Lehistan'da geni arazlerin sahibiydi. Lehistan ve Rusya esirlerinden Forski onun dmd idiForski'nin dengi olan zevcesi Tatar eline derek, bulunmas ve Tatar elinden alnmas mmkn olmadndan, otuz bin guru bah kesmele ele geirilebildi. Gebe imi; ki kz birden dourur. Muahharan Lehliler'e esir olup on sene esarette kalm olan skender Paa kethdas hikye eder ki, Yazk ki, olan dourmad- Tatar neslinden bahdr yiit olurlard. diye glrler imi - Pe-ev'den telhis, c 2, s. 246 ve 347. .ark-, bu glmeden ibarettir. Mtercim) 353 Lehistan elisi, iskender Paa ordusunun yalnz Kazaklar zerine hcum iin toplanlm olduuna iyice inanarak gitti- Venedik Hulsas. 354 Tatarlar'm Asya'ya geirilmeyip Lehistan zerine gnderilmelerini taleb etmek iin gelen Rus elileri Karadeniz Boazi'ndan bir Trk kadrgas ile stanbul'a gtrld ve maiyyetlerinde 100 kadar avu ve sipahi olduu halde avuba ve sipahi aas tarafndan karlandlar. Hediye olarak samur krkler, 4 doan, halka ve bilezik yaplmak zere 60 byk balk dii getirmi idiler - 6 Austos 1616, Venedik Hulsas.
350

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

emir verdiini i'r ederek Kazaklar'n aknlarndan ikyet ediyordu 355. Ancak Lehistan Kral, Kazaklar'n taarruzlarna nihayet verdirmediinden, ertesi sene Osmanl ordusu, skender Paa ku-mandasyle Dinyester zerinde vki' Bodila palangasna doru yrd. Bakumandan Stanislas Zolkiyevski kumandasnda bulunan Lehistan askeri Trker'e mukabele etmeye ktlar. Lehistan le Sulh Anlamas Umm bir sava kaca tahakkuk etmiken, 26 Ramazan 1026 (27 Eyll 1617) trihinde akdedilen mehur Bosna muahedesi, iki memleket arasnda sulhu te'mn etti. Bu muahede mucibince Kazaklar Oakof (Dinyester) nehrini tecvz edemiyeceklerdi. Lehistan hkmeti Moldavya, Eflk, Transilvanya ilerine mdheleden vaz geiyordu. Buna mukabil Pdih da Krm Tatarlar'mn Lehistan hududuna riyet etmelerini taahhd ediyordu. Ahidnmenin Lehe bir nshas Hatman'n mhryle mhrlenerek Zolkiyevski'nin ordughnda bulunan Manyatlar'a gnderildi, iskender Paa derhl geri ekildi. Cizvitler'in Atlmas Kaza ki ar'l a Acemler Devlet'in Asya ve Avrupa hududlarn hasara uratmakta olduklar srada, Galata'da Dvn- hmyn'la ecnebi hkmetleri arasnda ihtilflar ortaya kt. Patrik vekilini kendi taraflarna eken ve Napoli Kral'na ve Papa'ya kendi lehlerinde mektup yazmaya ikna etmi olan Cizvitler hapse atld; Patrik vekili asld 356; Fransz elisi cizvitleri ancak 30.000 altn feda ederek kurtarabildi 357. Zenci cinsinden bulunan Galata Kads, Yahdler'in ve Hris-tiyanlar'n serpular hakknda emir verdi. Kad, Bak Paa ile mzkere ederek yabanc bir devletin hizmetinde olsun olmasn, btn Frenkler'den istisnasz olarak
Sadrzamn, eli Gregorio Koa (Cochaz) vstasiyle ald mektuba cevaben yazd mektup gye-i sefer (18 Mart 1617) tarihlidir. mparatorluk ve Kraliyet Arivi'nde UI. Sigismund tarafndan internons Andrea'ya verilmi 19 Mart 1614 tarihli bir i'timdnme vardr. 356 Fransa sefirinin himaye ettii mevkuf Cizvitler hakknda Napoli Kral'na ve Papa'ya mektup yazm olmasndan dolay. Patrik vekili bouldu.. Eyll 1616. 357 Cizvitler drt hafta mahpus kaldktan sonra tahliye edilmiler ve Fransa sefirinin ikaametghna gnderilmilerdirFransa sefiri bunlarn gnderilmemeleri (yni Osmanl topraklarndan karlmamalar) iin 30.000 zekini vermitir - 4 Ekim* Cizvitler tard edilmi olarak gidiyorlar. 19 Ekim 1616.
355

Sayfa

166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

harc almak istedi. Ecnebi devletler elilerinin aileleri kad tarafndan vergi defterlerine dhil edildiler ve eliler bile bir mddet harc vermeye zorlandlar 358. Ar d arda yaplan ikyetler zerine, sadrzam, kad'mn icrtnn hakl olup olmadn anlamak zere, Bb - Hmyn ile olan muahedeleri grmek istedi. lk nce Fransz sefiri, Osmanl Devleti ile temsil ettii hkmet arasndaki muahedeyi gnderdi; dierleri de ona uydular. Sadrzam, bunlardan harc alnmasna hibir hak olmadn grerek, kad'mn vermi olduu kararlar ibtl etti 359. Endls Mslmanlar le lgili Temaslar Yine o srada Pdih, spanyol'dan dnme bir avuu, 28 Trk esirinin tahliyesini istemek ve Grnatamdan karlan Mslmanlarn lehinde iltimasda bulunmak zere, Fransa sarayna gnderdi. Fas ve Merke erifinin bir elisi de spanya Mslmanlarnn durumlar hakknda nazar- dikkati ekmek ve tspanya ile ahidnme akdine mni' olmak zere stanbul'a geldi. Venedik'in Osmanl Hkmeti le Mnsebetleri Cizvitler'in 360 ve Galata Kads'mn en azl dman, mmtaz bir hkmet adam olan Balyos Nani idi ki, ailesi, sahibi bulunduu ark meskukt ve yazmalar kolleksiyonu ile mehurdur; stanbul'a vardnda, Pdih'dan nail olduu ilk mlakatta (Nisan 1615) kendisine, selefi gibi, srmal kaftan giydirildi ve maiyyetine sekiz hil'at tevz edildi. Son zamanlarda Venedik hkmeti Malta ve Floransalar'n asker hareketlerine asla itirak etmemi olduundan dolay, Osmanl Devleti memnun idi. Bundan dolay zt- hne Santa Mavra, Preveze, Navarin, Koron, Malvezi, Modon hkametlerine emirler gndererek, Venedik hududuna riyet olunmasn ve Venedik gemilerine hibir mania karlmamasn ihtar etti

Defterdar Baki Pasa, ve kt hretli olan Zenci Kad. Balyos, tevkif edilen Kayser elilerini ziyaretten men' edildiler. Sefirler harc vermek zorunda brakldlar. 4 Ekim 1616. 359 Sadrzam sefirlerin hepsinden btn kapitlasyonlar istedi- Fransa sefiri kendisine id olanlar verdiinden, dierleri de ayn ekilde harekete mecbur oldular. Mft, haracn men'ine ncu'teriz ve mtereddid idi- Mft e-rate ve Paa da kapitlasyonlara istind ediyordu. Haracn lavna (se firlerden alnmamasna) Pdih irdesi karld. 8 Mart 1617. 360 Cizvitler'in kendi aralarnda yaptklar toplantda alm olduklar kararlara mni' olmas balyosa tenb edilmiti. Mavs 1615, Venedik Hulsa
358

Sayfa

167

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

(Nsn 1615) 361. Nani, Kbrs'n Osmanllar tarafndan fethi srasnda akdedilen ve o zamandan beri yenilenmekle iktifa edilmi olan kapitlasyonun bz artlarna ilveten, 14 madde hlinde yazlm ve mhr-i hmyn ile mhrlenmi bert eklinde bir ticret ahidnmesine pek byk mkiltla nail olabildi 362. Venedik balyosu, Franszlarca, Ingilizler'e salanan imtiyazlarn Venedik ticreti hakknda dah temili ve Fransz elisi tarafndan kabul edilmesi Fransa menfaatlerine pek zararl olan meskukt zerinden alman verginin (gmrk vergisi) kendi milletinden alnmamas hususlarnn bu ahidnmeye dercine mesi sarfetti 363. Pdih, spanya'dan karlm olan dindalarm 364 ve mttefiki olan
Venedikliler aleyhine kayk tehizini nlemek zere Karili sancak beine; Preveze ve Aya -Mavra kadlarna emir verildi. Yine, hududda bulunan mahallere tecvz olunmamas iin Modon, Koron, Malvezi, Hersek sancak-bei-ne emir yazld. Venedik Hulsam. 362 Bu ondrt madde unlardr: 1) Korsanlar tarafndan hasarlarn tazmininin salanmas, 2) Koron, Modon, San-tamavra, Preveze limanlarndan korsanlarn ihrac, 3) Sulh esnasnda tutulan esirlerin iadesi, 4) Venedik te-beas arasndaki mnazaalarda balyosun hkim olmas, 5) Venedik gemilerinin kasbiyye ad verilen vergiden muaf tutulmalar, 6) Tebea - ahanenin sefine kapdanla-rndan hediye olarak uka, eker ve ire taleb etmekten memn'iyyetleri, 7) Dinlerini deitirenlerin ihrac, 8) Venedik cumhurunun sefineleriyle yolculuun emn olmas, 9) Tebea- ahanenin gemilerini hediye bahanesiyle tecrm etmekten (para cezasna arptrmaktan) memnu' olmalar, 10) Che delle botti di Moscati che vengono da Isola di Candia sia talto il dazio secondo l'an-tico canone (Kandiye, yni Girit adasndan Moskati arab (tatl arab) flarndan kanun- kadme gre vergi alnmas.); 11) Tercmanlar iin hukuk hrriyet, 12) Venedikliler'in mparator tebeas olan Uskoklar tarafndan Osmanl memleketlerinde yaptklar hasarlarn tazminine mecbur tutulamamas, 13) Kuds ziyaretinin serbest olmas ve Kabr-i Mukaddes Kisesi'nin ta'mrine msade edilmesi, 14) Msr ve Suriye'de Venedik konsoloslar tarafndan verilen hkmlerin incelenmesi; konsolos ve tercmanlarn bakasnn borcundan mes'l olamamas (Muahedeye bu ilve 1 Muharrem 1024 (31 Ocak 1615) trihinde yaplmtr). Nani, 19 Eyll 1615 raporunda Osmanl hkmeti hakknda unlar yazyor; Bu, iddetli bir hkmettir; bizce adalete muvafk grlmeyen bir muamele, cehillerinden dolay onlarca yle addolunmaz. Gebe olduk-/ lan cihetle istibdd iinde doup byrler. Bizim vahlik dediimiz ey, onlarn indinde hikmet-i hkmeti meb-n yaplm saylr ve ekseriya sadrzamlarna adamlarna iler havale olunarak, bunlar efendilerinin sayesinde hereyi cra ederler. Eyll raporunda da yle yazar: cTrkler, tebeamn hem en itaatlisi, hem de en itaatsizidir. Zt - ahanenin tebeas olan Mslmanlara dir emirler verildii takdirde birinci durum grlr, ve eer Trk vkelsna Hiis-tiyanlar'a m s id emir gnderilmi ise, ikinci suret -kr olur; nk bu takdirde mezkr emirlerin icra olunmak niyetiyle karlmad bilinerek metruk tutulur, ve kaymakam, emrin karlmasna yolaan dnceye ta-mmiyle muhalif bir yol ittihaz eder> (Nani'nin ibaresinden bu kadar anlalabilmitir; anlatmak istediinin zeti, Venediklilik mukteziytndan ohnak zere, Hristiyanlar^ madur grmekten ibaret olacaktr. Mtercim) 363 Fransa sefirinin meskukt iin gmrk alnmasna muvafakati kendi kraln mutazarrr etmiti- 1615, Venedik Hulsas. (Gm paralar zerinden gmrk resmi alnmamas ve gm paralarn sokulmasna cevaz verilmesi vakit vakit ve hatt pak yakn zamanlara kadar Avrupa'dan rayi kiyret -leri hakk kymetlerinden az olan pek ok gm paralarn dhline meydan vermitir; Yemen'deki marya -Tereza riyalleri bunlarn bakayas idi, ki, bu riyaller Avrupa'nn hibir devletinin paras olmayp bir takm ticarethanelerin kendi hesaplarna bastrdklar eylerdi. Mtercim) 364 Sultn Ahmed'n Doc'a (spanyo Mslmanlar hakkndaki) mektubu 15 Cu -mdeul 1023 (23 Hazrn 1614) tarihlidir
361

Sayfa

168

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Raguzallar' 365 tavsiye etmek iin Venedik Doc'una mektup yazd 366. Nani, Venedik hududuna taarruz olunmasndan dolay ikyet etmekle beraber 367 Cizvitler'e 368, Ermem ve Rumlar'a 369 Kuds ziyaretini men' ettirmek, Zeytin Da'nda Mslmanlar'm inat yapmasna izin verilmemek 370 iin ok urat gibi, Pdih'n ayak basm olduu bahanesiyle bir Beyolu kilisesinin camie evrilmesine muvaffakiyetli bir ekilde muhalefet gsterdi 371 . Uskoklar'n hudud zerindeki haydutluklar Osmanl Devleti, Venedik ve Avusturya arasnda daim bir ikyet sebebi tekil ederdi. Nani, bunlarn mu'td ve girilmesi kaabil olmayan ikaametgh-lar olan Senya'dan karlmalar iin her yolda alt. Lkin Im-parator'un elileri Senya'nn Avusturya'nn rs hkmdarnn tan-sst olduunu bildirerek, bu talebe muhalefet ettiler 372. Buna ramen Nani, birka bin duka fedkrlk ederek Uskoklar'n mpa-rator'la akdolunan son muahedeye girmesi hakknda, sadrzamn muvafakatini salad 373. Viyana Anlamas Al Be ve Hrvat Gaspar Gratyani, Sitvatorok (Zitvatorok) ahidnmesinin yeni tdil eklim mparatora kabul ettirmek iin Vi-yana'ya gittiler (12 Mays 1615). Bu hususta, vezr Ekmeki-zde gibi bir ekmekinin olu ve Avusturya mparatorluu hkmetinin ruhu olan Kardinal Klezel ile
Venedik filosunun verdii zararlardan dolay Raguzallar'n. Pdifih'n bir mektubunu ulatrmak zere Venedik'e bir avu (Ms) gnderildi* 1617, Venedik Hulsas. 366 Raguzahlar, devletin mttefiki deildi, himyesi altnda di. (Mtercim) 367 Sultn Ahmed'in 1 CumSdelul 1021 (30 Hazrn 1612) tarihli bir mektubu BOrton Emmo kadrgasndan alman eyann iadesine dirdir: Muharrem 1023 (11 Sbat 1614) tarihli bir mektubu Venedikliler tarafndan lesna'da yaptrlan kale hakkndadr. Cumdelul 1026 (Mays 1617) tarihl cfinc bir mektubunda, Pdih, donanmann snanya zerine hareketin! Doc'a bildi riyor ve kendisini yardma davet ediyor 368 Haleb konsolosu. Cebeli Mukaddes'de bir cami nsndan dolay Merkad -i s (Kamme Kilisesi) rhiblernin Cebel-i Mukaddes'den mahrum edilmek tehlikesi altnda bulunduklarn yazyor. Bu rhiblerin ende ve zntlerinin balca sebebi udur k, Rum rahibi kyafeti giymi iki Cizvit papas, Patrik ile beraber Fransisken rhiblerini Mukaddes Topraklar'dan mahrum etmek maksadiyle o tarafa gemilerdir. Hazran 1615. 369 Rum ve Ermeniler Merkad'i muhafaza etmek zere emir aldlar. 6 Haziran 1612. 370 Cuirdeluhr 1024. Mslmanlar tarafndan Zeytin Da'nda binalar in olunmamas hakknda Nani'nin Kuds kadsndan almaa muvaffak olduu emir- Venedik Hullsasi 371 Pdih'n Beyolu*nda San-Pransisko Kilisesi'nin nnden geerken ieri girmesi zerine, Trkler tarafndan zabtyle, kilisenin ellerinden kmasndan ende olunmaktadr. Bostancbag vazgeirmitir. ubat 1612. 372 Senya. Avusturya hkmdarnn maliknesi olduundan, fesat menb idi. Kavserfn sefiri, Uskokar'n oradan karlmasn savunmutur. Venedik Hulsas 373 Balyos, Uskoklar'a id maddenin yazlmas iin sadrzama ikibin zekini vermitir. Aralk 1616.
365

Sayfa

169

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

mzkerelere giritiler 374. Macarlarn ve Lin'te toplanan umm meclisin resi Palatin Torzo'nun siyseti, mparator'un Trkler'le yeni bir muharebe amak hakkndaki almalarn neticesiz brakt. Arzu edilen muhsamaya onlar ikna iin, Zitvatorok ahidnmesinin 15. ve 16. maddeleri ahkmnda Eri, Flek, Novigrad, Zeeni kalelerine mlhak kylerin, vergilerini Eri, Hatvan, Budin, Estergon'da tefdiye etmeleri lzm geleceini ortaya koyduysa da, faydas olmad. Meclis, bara temayl ederek, hatt mparator*a Betlen'i bsbtn Osmanllarn kucana dmeye sevketmemesini ihtar etti. Kardinal Forgacz, beraberindeki Klezel'e cevaben, bu kylerin ahlsi Hristiyan olduu cihetle Hristiyanlk dmanlarna vergi vermemeleri lzm geleceini ileri srerek, ahidnmenin hkmlerinin icrasna muhalefet ediyordu 375. Lkin Klezel, mparator'un bile uzun mddet Trkler*e vergi verdiini ne srd. Ha-kkatte henz tam mnsyle icra mevkiine konulmam olan Zitvatorok ahidnmesine Trkler tarafndan sokulan yeni deiikliklere gre, Macarlar tarafndan son zamanda in edilen palangala rn yklmas lzm gelecei gibi bahis konusu olan kylere konulmu olan Osmanllar'a braklm ve sulhu ihll eden Macar kale muhafzlarnn yerine Alman muhafzlar konulmas kararlatrlmt. Osmanl murahhaslar Budin Vlsi Al Paa kethdas mteferrika Ahmed Aa, Gaspar Gratyani ile mparator'un komiserleri Kardinal Forgacz ve Klezel, Mavere Meclisi Resi Mular, Kont Altaym, Baron Sulmis (Sulms), Yzba Ldislas Pe, Macaristan Hazne Resi Aponi 20 maddelik bir ahidnme imza ettiler. Her iki taraftan unlar kararlatrld: Zitvatorok ahidnmesi yirmi sene iin teedd edilecek, bu ahidnmenin akdinden beri iki hkmet tarafndan yaplm olan kaleler yklacak, o zamandan beri alnan. esirler geri verilecek, Osmanllar'n kendilerine vergi vermelerini istedikleri 158 kyden yalnz 6O' Osmanl Devletline tbi olacak, her iki tarafa tyin edilecek bir komisyon dier kylerin vergileri mes'e -lesini bir
Trk naalan ve mft, Klezel'e yazdklar mektupta kendisine sadrzarr unvann vererek, byk te'srini tasdik ederler 375 Kardinal Klezel, mparatora takdim ettii raporunda Viyana ahidnmesinden bahsederken, Zitvatorok Muhedesi maddelerinin yeni mzkerelere ess alnmasnn mmkn olmadn, nk evvelemirde bu maddelerin birbirine zt ekilde tefsir edildiini, bundan sonra bunlarn stanbul'dan kamilen bozulmu olarak iade edildiini, bundan baka Osmanhlar'n Zitvatorok Muhede -si'nin Macarca ve Almanca vesikalarn imza etmediklerini, binenaleyh Trke aslna mracaat etmek ve Osmanl Devleti'nin istedii yetmi ky, mdfaalar mmkn olmadndan, terk etmek lzm geleceini beyn ediyor. Bu muvafakatin Macaristan Diyet Meclisi'n-de izhr edecei feryadlardan piskopusun tela dmesi gerekmyeceini, nk diyet ferydlannm tahrik edecei iler kadar hayrl bir ey olamyacan ve buna ramen meclisin bz sebeplerle sonunda kabul edeceini ilve ediyor.
374

Sayfa

170

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

karara rabt edecek, iki milletin ticar emniyetine nezret etmek zere konsoloslar tyn olunacakt. mparator'un tasdknmesi 376 sene sonuna doru stanbul'a geldi. Pdih'n tasdiknamesi yine birok maddelerde Avusturya tasdiknamesinden farkl bulunduundan, nceki murahhaslar, ertesi sene (1616) Mays'mn birinde, ahidnmeye Osmanllar tarafndan yeniden sokulmu bulunan deiiklikleri mzkere etmek zere birletiler. AH Paa ve Altaym, geen seneden bu gne kadar her iki tarafa yaplm olan palangalarn yklmasn ve dier bz mki-l&tn giderilmesini salamak zere, eklenen maddeleri kabul ettirdiler. Avusturya Elisinin Bayrak Aarak stanbul'a Girii Kardinal Klezel istanbul sefareti iin mparator'a, yedi sene nce yine ayn grevle gitmi olan Baron Tfel'i tavsiye etti ve Macar asilzadelerinden birinin refakatine verilmesini teklif etti. Sefaretin masraflarn ve hediyeleri 300.000 filorin hesbederek, gsterecei cmerdlii devletin haznesine yklemenin makamna yak-myacam hatrlatt ve bu masraf kendi zerine almasn da beyn etti. Lkin mparator, Prag burjuvazi snfnn reisi Baron Harman ernin'i seti. talyan Sezar Gallo da onunla birlikte gnderildi. ernin ve Gallo stanbul'a 150 kiiyle ve Osmanl elileri Ah -med Kethda ve Gratyani ile birlikte vsl oldular. Budin Vlsi Dmd Al Paa ki aslen Macar'dr ernin'i mmtaz bir surette kabul ederek gnlk masraflar iin 125 filorin tyn etti (1 Haziran 1616). Istoni-Belgrad'da Kont zolani ile birlikte Osmanllar eline dm olan esr ki Rudolf Laenski de bunlardandr sefire hrmetten salverildi. Belgrad'da, o zaman hemen hemen 80 yana varm bulunan Kad Hbl Efendi ernin'e gayet dostne muamele gsterdi (28 Haziran). Fransa, ngiltere, Felemenk, Venedik sefaretleri ktib ve m-rahoran ve bir miktar avu, stanbul'dan yarm mil mesafeye kadar ernin'i istikble ktlar. ernin, bir tarafnda Osmanl elisi ve bir tarafnda avu-ba olduu, nnde alt gen asilzade, sefarethanenin svarileri, be boru ve
Sulh Viyana'da 1 Temmuz trihinde akdolunmutur- imparatorun Prag'dan yazd tasdiknamesi 1 Aralk tarihlidir. Pdihn tasdiknamesi 15 a'bn 1024 (9 Eyll 1615) tarihlidir. Nam ve Fezleke ile karlatrnz. Confirmati et ratificao ttemque ertentio conditionum pacis Thorockiensis inter romanorum Imparatorem Mathiam et Turcarum Acomathem primum Sultanum, ut Ulae anno 1615 inter utramque partem tractatae conchsae sunt.. 1615 senesi resmi vesfikalanndan alnmtr.
376

Sayfa

171

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

davul ve bir tarafnda Ha zerinde s ve teki tarafnda Avusturya kartaln gsterir bir bayrak bulunduu halde, ehre girdi. Hibir Hristiyan sefirinin cVet edememi olduu bu yeni usl, btn ehirde heyecan yaratt. stanbul'da Hal bayra grld zaman, Devlet'in k tehlikesi iinde bulunacana dir olan eski bir rivayet hatrlara geldi 377. Btn ahl ve hatt pdih endielendiler. Payitahtta birbirine zt szler dolat. Kiliseler, manastrlar, Hristiyan haneleri silhla dolu olduu ve Rumlar'n bunlarla isyan karacaklar sylenir oldu. Kazaklar yeniden Karadeniz sahilini istil etmek ve stanbul'a girmek zere olduklar, Cizvitler'in ehri zabtetmek tasavvurunda bulunduklar da rivayet edildi, Avusturya elisi gzaltna alnd, Hristiyan haneleri kontrol edildi. Galata'da Fransiskenler'in umm vekili olan rhib denize ve drt Cizvit Yedikule'ye atld. Pdih, kendi muhafz askerleriyle geceleri bizzat kol gezdi. Lkin bu rivayetlerin hepsinin aslsz olduu anlalnca ernin'in hrriyeti iade (4 Eyll) ve mnsib bir tarziye verilecei vaad olundu. Bu tarziyeye nail olamamtr. Lkin Hristiyan elilerinin iinde ilk olarak bayram am ve muzkasn nne katm olarak stanbul'a girmi ve Osmanl Devletinin kne dir olan kefi bu suretle te'yd etmi olmas, onun iin kfi bir mkfat olmutur 378. ernin, kaymakam Ekmeki-zde'ye, mparator'un ve Kardinal Klezel'in mektuplarm ve hediyelerini verdikten sonra, 4 Eyll 1616 trihinde huzr - ahaneye kabul olundu. Avusturya elileri ernin ve Gallo, stanbul'a, Osmanl elileri Ahmed Aa ve Gratyani ile birlikte gelmilerdi. Bunlarn ehre girilerinde zafer armaan olmak zere 2.000 Acembai, ranllardan alnm 3 bayrak ve 7 takm muzka tehir olunmutu. ernin ve Gallo'nun maiyyetinden 33 kiiye hil'at verildii gibi, mzraklarnn ucunda ikence ile ldrlen esirlerin balarn getiren 12 kii dah bu suretle taltif edildiklerinden, her iki takm ayn derecede tutulmu oluyordu. Avusturya elileri bunu kendilerine hakaret sayarak mtehassis olmak zorunda kaldlar, zellikle bu balar, o zaman Vn Vlsi olan ve dmd - pdih sadrzam kz Mehmed Paa'nn seferinde Osmanl ordusunun erefini

172
Sayfa

stanbul'da Hal bayrak dalgaland zaman Devlet izmihlale urayaca hakknda Trkler kitablannda bir rivayet buldular. Kayser sefirinin stanbul'a giriinde alan bayrak bu kt fala (kt yoruma) sebep olmutur-Venedik Hulsas, Hylt 1616- (stanbul'da bir Hristiyan sefirin hal bayra aarak ehre girmesi, olsa olsa Devlet erefi ve azametini dnenlerin cann skm ve bu yzden idarecileri tenktd eder mhiyette szler sarfetmelerine yol amtr. Eski bir rivayet ve fal mes'elesi, herhalde Hammer'in veya Hrlstfvan mverrihlerin btl i'tikadlanndan veya yorumlarndan br bakas olacaktr. Hazrlayan) 378 Hamir.er, dini ve raHl taassubunu aka gstermi oluyor. (Mtercim)
377

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

koruyabilmi yegne kii olan Macar mhtedsi Tkeli 379 tarafndan gnderilmiti. Gratyani, huzura kabul edildiinde, Pdih'a hitb etmek erefine nazhar oldu. Avusturya elileri resm-i dest-bsye (el pme merasimine) kabul olun-dularsa yaknlarda tazelenmi olan dostne mnsebetlerin tam-miyle teesss etmemi olduunu gstermek iin gibi kendilerine sadrzam konanda mu'td olan ziyafet verildi 380. Bununla beraber mparator vaadinde sadkat gstererek, Pdih'a 50.000 filo-rinlik hediye gndermiti, ki btn paralan gmten seyyar bir eczhne dah bunlarn arasnda bulunuyordu. Avusturya ve Osmanl Devleti arasndaki mnsebetlerin gl Transilvanya mes'elesinden kaynaklanyordu. Betlen, Tamvar paasna Arad ve Lippa'y hince teslim etmiti. ernin, Tamvar valisinin bu ite itiraki bulunduundan ve Trkler'in Ekerzek'i istillarndan dolay Transilvanya memuru Balast Ferenc hazr olduu hlde, kaymakam paaya ikyetlerini bildirdi. Transilvanya memuru, bu mntkann dorudan Pdih'n himayesinde olduunu ve mparator'un bu memleketin ilerine karmaya hibir hakk bulunmadm iddia etti. ernin, Lippa (Lipve), Arad, Yeno kalelerinin Macaristan veyahud Osmanl Devleti menfaatlerin e olmak zere Transilvanya'dan ayrlamyaca fikrini ne sryordu. Kaymakam paa da, fmparator'un Homonayi'den Bokayi'nin tacm kabul etmi ve Avusturya topran terkedip silhl olarak Eflk'a girmek zere Radul'a yol tezkiresi verilmi olmasndan ikyet etti. ernin yle cevp verdi: Avusturya, slerin faaliyetlerini asla dnmemi; Macaristan tac Hononayi'nin deil, Palatin'in elinden alnm; Radul'a askerle Eflk'a girmek iin deil, seyahat etmek iin yol tezkiresi verilmitir. ernin, istanbul'dan kp gitmek istedii zaman, Osmanl hkmeti mmanaat gsterdi. Sezar Gallo, 50 maddeyi ihtiva eden ve ernin tarafndan tanzim olunmu bir ahidnmeyi ki Avusturya ile Osmanl Devleti arasnda akdolunan bu trl muahedelerin ilkidir hamilen, yalnz olarak gnderildi. Naksos ve Paros dukas 381 nasbolunmu ve mukabeleten
mparator elisinin raporu. Nam ve Fezleke, Tkeli Paann hizmetini tamamen tasdk ederler. Nam diyor ki : Bundan sonra Tekeli Mehmed Paa blend-itihr buld. 380 Kayserin sefirleri, kendilerinin md ettikleri gibi, resm ziyafete davet edilmediler; bu da yaplan mzkerelerin sona ermediine dellet ederdi- Huzura kabul olunduklar zaman zt- hne emn'e el uzatm, ve Galla'ya da ayn muamelede bulunmusa da, sonradan Gallo mevkiini ernin'e terket -migtir. Venedik Hulsa. 381 Gratyani'nin dostu olan Rumeli kazaskeri Naksos dukalnn ona verilmesini teklf etti. Fakat Anadolu kazaskeri muhalefet ederek kadya id olan bir hizmetin gayrimslime verilmesi (yni hakk kaza verilmesi)'nin erate mugayir olacam syleyerek, Gratyanl'nin slm' kabul etmesini ileri srd- Kezalik.
379

Sayfa

173

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

taraf- ahaneden mparator*a gnderilen hediyeleri ulatrmaya memur olmu bulunan Gaspar Gratyani, Avusturya elisi Gallo ile beraber Viyana'ya gitti. Bu aralk ernin, yeni ta'lmt alarak, Bokayi'nin isyan srasnda Macaristan'n Osmanl Devleti'ne emirgzarlm tasdk eden ahidnmenn s Macarlar*! himaye edeceini vaad eden pdih mektubunun Presburg Diyet Meclisi tarafndan ibtl edildii gibi hkmsz tutulmasn istedi 382. ernin'n ta'lmtnda mparator, Heyduk-lar'dan dolay harb etmek istemez 383; lkin Al Paa'nn veftyle mnhal olan Budn valiliinin Kanije Vlsi Ahmed'e tevcihini arzu eder. denilmiti. Ancak, AH Paa, vefat eder etmez onun mansb Pdih tarafndan sabk Msr Vlsi Sofu Paa'ya, ondan sonra da Nakka Paa'ya verildii cihetle, mparator'un talebi yerine getirilmedi 384. Trkler, Macarlar'n sznde durmayarak istil etmi olduklar Flek, Novigrad, Zekin kalelerini istediler. Yklm olan Bolondvarn yerine de, bu hususta Sezar Gallo'nun mparatorca bir rapor tak-dm etmeye sz vermi olduunu belirterek, Vayen'i taleb ettiler. O zaman hkmetin ruhu olan kzlar-aas, mparator'un memuru tarzer'i (trazer'i) ararak, Kont Altan'm Lehistan'a gitmesi Avusturya ile bu hkmet arasnda Osmanl Devleti aleyhinde bir ittifak akdi maksadndan baka bir maksada yorul amyacandan, onun oraya gnderilmesinden ikyet etti. Betlen'in telkinleri zerine mft ve trazer'e o yolda ihtarlarda bulundu. Bu gibi artlar altnda, ernin mzkereleri ilerletmeye ve taf -lmtmn tavsiye ettii vehile, stanbul'da ahidnmeye uygun olarak, bir konsolosluk kurmaya muvaffak olamadndan, Pdih'a, sadrzama, mftye veda ederek Viyana'ya gitmek zere hareket etti (10 Haziran 1617). Budin'de, eli bir gen Trk kzn alp karm olduu bahanesiyle ve bunun iadesi talebiyle tahkir ve eyas yama olunarak Paa'mn hanesinde ahkonuldu. Piyer Boonoomo Budin valisine hitaben mparator tarafndan yazlm bir mektupla gelmedike ernin yola kamad. Bununla beraber, satn alm olemin'n *tmd-nmes. Ahmed ve Gratyani iin 18 Mays 1615 tarihli i'timdnme cevb. Almanca talimatta Heydkler hakknda syle denilmiti: Heydkler'den dolay, ki bunlar iin, para verilince, Trkler'e yfthud Hristiyanlar'a hizmet etmenin fark yoktur; kendileri yamagerlkle tannm ve dinden mahrum olup gh o tarafta, gh bu tarafta bulunurlar; ne Allah, ne de vicdan tanrlar; harb san'at bakmndan bz maharetleri vardr, yama ararlar, lkin mukavemet grrlerse kaarlar. Almanlar'a dman, kendi milletlerine sadakatsizdirler. Vefaszla, hyanete, sevkedilmeleri kolaydr - Hareketlerinde muayyen bir tasavvurlar olmayp dima talihe, filn veyhud falan tarafndan imdada mazhar olacaklar zanmna istinftd ederler 384 Gevenholler. Fenfinand'm Kronift, 8, s. 1168; Venedik elisinin raooru : .Bu -din paas vefat etti. Mehmed Paa onu vezir yapmt, eskiden Kaahire v-lliinde bulundu- tyi tabiatl bir adamd, pek zengindi.
382 383

Sayfa

174

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

duu kz ki Hristiyan dnine girmek zere slm' terk etmi ve tekrar eski dnlerine dneceklerini sylemi idiler brakmaya mecbur oldu 385. Sultan Ahmed'in ktihali Osmanl Devleti ile Avusturya'nn hkmet ilerini yrten iki devlet dm, yni Kaymakam Ahmed Paa ile Kardinal Klezel, Zit-vatorok ahidnmesini Viyana ahidnmesiyle yeniledikleri srada Sultn Ahmed, ksa bir hastalktan sonra, 28 yanda ve saltanatnn 14'nc senesinde irtihl etti (23 Zilka'de 1026 - 22 Ekim 1617) 386. Na*m ykamak iin skdr eyh Mahmud Efendi davet olundu. eyh bu vazifeyi f edemiyecek derecede ihtiyar olduundan, kendi yerine a'bn Dede'yi gnderdi. Sultn Ahmed, kendiliinden hibir ey yapmyarak ve birey de yapmak istemiyerek, btn hayt meldetince hocann, mftnin, haremlerinin, kzlaraasnn boyunduruu altnda kalmtr. Bu kararszlk ve tabatindaki bu zaaf, hkmdarl zamanndaki vak'alardan kf surette grlebilir. Nam ile Valyeri'nin adalete muhabbetinden dolay yaptklar medhiyele-re liykatini, bz hareketleri isbt eder. Avda hasara uratm olduu balardan dolay birka, ba sahibine tazminat vermi olabilir; om uzun a ta atm olan bir dervii rrecnn saymay tercih etmi olabilecei gibi, bu ta'rzkrca hareketin bu ekilde yorumlanmas bazlarnca kendisi iin bir meziyyet saylm olabilir. Lkin akldan mahrum olduunu syledii bir dervii idam ettiren, bir adr ipiyle boulmu olduu hlde henz hayt emaresi gsterdii iin bir sadrzamn ban bizzat kesen, vezirlerden birounu ldren, hadmlarm zehirlemek 387 i'tiydnda bulunan, vaka clusu srasnda saltanatn yegne vrisi olduu iin biraderinin haytn muhafaza etmise de, sonralar onun dm hakkndaki tasavvurunu 388 sadece kendisi iin felkete yol aaca zan ve kefinden dolay icra etmemi olan, elbette itham olunmak lzm gelir. Sultn Ahmed, haznesinde bir milyon duka, kymetli talarla mzeyyen
Elinin birok slm kzlarn birer hile ile ele geirerek .Hristiyan oldular! iddiasnda bulunduu pek ak surette anlalyor; kzlarn, elinden kurtarlmas pek tabi di. (Mtercim) 386 Zilka'de evilinde pdihn mizac s -i mi'deden mtegayyr olup gitdke itidd buld. Zilka'denin yirmi nc gicesi nhlet eyledi. Natmftdan (Mtercim) 387 Pdih, Zenc hadm hadmlardan birine erbet ksesiyle zehir verdirdikten sonra onun Eski Saray'a gnderilmesini emretti. Hadm yolda Esmee balayp ld.. Venedik Hulsas. 388 Pdih, biraderinin dm iin defalarca emir verdi; lkin her defasnda umulmadk bir mnla ortaya kt.- Kezalik.
385

Sayfa

175

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

18 kl, birok servet brakt. Saltanatnn hakkaten vlmeye deer faaliyetleri dindrne messeseler ve zellikle Atmey-dan'nda medrese, imaret ve dr'lmecnn (akl hastahnesi) le beraber bir cami insdr. Mekke ve Medine'nin tezyinat, camiinde her sene veldet-i peygamberi manzumesini (Mevlid'i) byk bir hrmetle okutturmas, sarayda Hazret -i Peygamber'e id Mukaddes Emnetler'in tehiri, yine sarayda her cuma gecesi Kur'n hatm etmek zere hafzlar tyini, arbn men'i hakkndaki emirleri, bihakkn takdr olunmas ancak Mslmanlarda mmkin olabilecek eserlerdir. Lkin o pdih hem byk, hem umm bir bide brakmtr: Bu, adn tayan Kanunnme'dir 389ki, vefatndan iki sene sonra hazne kethdas Mezzin-zde Al Efendi tarafndan ner olunmutur. Bu Kaanun-nme gerekten hibir yeni kanunu ihtiva etmiyorsa da, o zaman Devlet'te car olan kanunlar bir usl diresinde tasnf; sancak ve eyletleri timr ve zeametleri daha gzel bir surette taksm ve kara ve deniz kuvvetlerini tyin, Pdihn mliye ilerine, timr ve zeametlere dir eski emirleri daha muntazam bir ekil altnda tefrik eder 390. Gya Sultn Ahmed'in biraderi olmak iddiasyle, Yahya nmnda ve Hristiyan papas kisvesi altnda btn Avrupa'y dolaarak kendisine Osmanl hkmetini zabtettirmek iin Varsve (Varova)'-den, Prag'dan, Floransa'dan, Paris'ten, Napoli'den, Roma'dan yardm isteyen ve doumu hakknda naklettii efsneleri zahir bir itimda mazhar olan ahs, bir Rum serserisi olmaldr. Sultn Ahmed'in brakt yedi olundan ki II. Osman, IV. Murad, brhm'dir saltanata km, Osman ve brhm yenierilerin isynyle terk-i hayt eylemilerdir. Dier drd ki Meh-med, Sleyman, Kaasm, Byezd'dir kardelerinin saltanatlar srasnda ve onlarn emirleriyle dm edilmilerdir.

Bu Kaanun-nrae u isimle talyanca'ya tercme edilmitir: .Osmanl Hkmetinin Ahvli Urcmiyyesiyle Bu Devletin Askeri Gcnn Mikdann, Paalklarn, Belerbeiklerin, Sancaklarn simleriyle Varidatn ve Ifcr-birinin evkiyle Mkellef Olduu Askerin Ne Kadar Olduunu Mbcyyin Olup Sultn Ahmed Hn'a Sadrzam Tarafndan Takdim Olunmutur, Ba-res'in Emri Mucibince Mnsna Halel Gelmeksizin Aynen Kelimesini Kelimesine Trke'den talyanca'ya Tercme Edilmitir.* 390 Zt hne, varidat ve masraflarnn cedvelini grmek istemi olmas zerine, defterdarlar hl-i hzrda nmhebe dolaysiyle hazneye milyon zekini girdiini ve senelik masraflarn alt milyon zekiniyi bulduunu beyn etmilerdir Pdih, askere dir olan hesaplarn tedkkinde 55 bin yenieriye ve 20 bin sipahiye maa verildiini ve hlbuki mevcud yenierilerin 36 binden ve sipahilerin 12 binden ibaret olduunu mahede ebcisUr. Maa alan herkesin muharebeye gnderilmesini arzu etmise de mftt ve kap-aa-s bunun mitakn olamyacauu ifde etmilerdir. Venedik Hdmus389

Sayfa

176

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

KIRKDRDNC KTAP ............................................................................................. Sultan Mustafa'nn Clusu Ve Hal't; Yerine Sultan Osman'n Clusu ............... ran le Musalaha .............................................................................................. Diplomatik Mnsebetler ................................................................................. Fas, Mekke Ve kan Elileri ............................................................................ Sadaret Deiiklii............................................................................................. Safyye Sultan Ve Ekmekizde'nin Vefatlar .................................................... Gkta Ve Kuyruklu Yldz ................................................................................ Lehistan Seferi .................................................................................................. Manfredonya'nn Tahrbi .................................................................................. stanbul'a Macaristan, Bohemya Ve Avusturya Elilerinin Gelii ..................... Sadrazam Al Paa'nn craat ............................................................................ iddetli K......................................................................................................... Sadrazam Ali Paa'nn Vefat ............................................................................ Ohrili Hseyin Paann Sadreti........................................................................ Lehistan (Hotin) Seferi ...................................................................................... Lehistan'la Sulh ................................................................................................. II. Osman'n stanbul'a Dn ......................................................................... Yabanc Devlet Elileri....................................................................................... ngiltere Elisi Sir Tomas Rue ............................................................................ Ordunun Ve Halkn Honudsuzluk Sebepleri .................................................... Ii. Osman'n Hacc in Mekke'ye Gitme Dncesi ........................................... Yenierilebn Ve Sipahilerin Atmeydannda Ve Sarayda htillleri ................... Sultan Mustafa'y steriz! .............................................................................. En Salam Tedbir, Anadolu'ya Geip Beklemektir............................................ Sultan Osman'n ehd Edilmesi .......................................................................

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

KIRKDRDNC KTAP Sultn Mustafa'nn clusu ve hal'i. Halefi II. Osman'n ran ile sulh anlamas. Avusturya, Venedik, ngiltere, Fransa, Lehistan. Fs, ran ile diplomatik mnsebetler. Sadrzam deiiklii. Bafa Sultn'n ve Ekmeki-z-de'nin vefatlar. Gk ta ve kuyruklu yldz. Grat-yani'nin lm. Manfredonya'nn tahribi. stanbul'a Macaristan, Bohemya, Avusturya sefaret hey'etlerinin gelmesi. - iddetli k, Boaz'n donmas. Sadrzam Al Paa'nn vefat. Lehistan zerine sefer. Sultn Osman Edirne'de, Tuna ve Dinyester sahillerinde. Lehistan ile sulh, bir ehzadenin doumu - 21- Osman'n stanbul'a dn. ngiltere sefiri Sir Tomas Rue. Ordunun ve halkn hosnudsuzluk sebebleri. Pdih'n Hacc iin Mekke'ye gitme dncesi. Yenieriler'in ve sipahilerin At-meydan'nda ve Saray'da ihtillleri. Sultn Mustafa'nn tekrar tahta kmas. Yenieri aasnn ve sadrzamn ldrlmeleri. Sultn Osman'n klaya gtrlerek ldrlmesi. Sultan Mustafa'nn Clusu Ve Hal't; Yerine Sultan Osman'n Clusu OSMANLI saltanatnn kuruluundan, yni asrdan beri on -drt pdih hatt- nisb- amd (babadan byk oula) olmak zere birbirini tkb etmi ve bu kaaide bu mddet zarfnda asla bozulmamtr. I. Selm ve I. Sleyman (Kaann) zamanlarnda ilk defa olarak dahil harb zuhur ederek, Cengiz Hn'dan Osmanllar'a intikal eden veraset usl 391 ihll edildi 392. Kanun mucibince satanut en byk oul a, ondan sonra (yn i olu olmad takdirde) len hkmdarn akrabasndan en yalsna intikal eder. Kanunun emrettii birderkelik her pdihtan ancak dorudan doruya vrislerini (yni evldn) haytta brakp, saltanattaki pdihn
Cengiz Hn'dan intikal etmi olan veraset, saltanatn byk evlda intikalinden ibaret olmu oluyor(Mtercim) 392 Buraya kadar olan iki fkra, biraz aklanmaya muhtatr: Osman Gaz'ye halef olan Orhan Gazi byk oul deilse de, onun by olan Aleddn Paa hkmdarlk arzu etmiyerek kardeine vezir olmay tercih ettiinden, rzya mstenid kardeine vezir olmay tercih ettiinden, rzya mstenid olan Orhan'n clusu, kaaideyi bozmu saylamaz. Yldrm Byezd'den sonra ehzadeler birbirinin yerine gemi iseler de resmi trih ve ona uygun olarak Hammer, elebi Sultn Mehmed'den mada Byezd evldndan pdi h tanmazlar. Onun clusunda ise, ortada kendisinden by yoktu. Hlbuki I. Selim, kendinden byk kardeleri varken tahta km ve onlar mahvetmiti. H. Selm'in clusunda kendinden byk kardei yoktu, lkin evvelce ldrlm olan ehzade Mustafa'dan ve vefat eden dierlerin* den maada ehzade Byezd bir dahil harb neticesi olarak yokedilmi olduundan, Haramer, H Selm'in clusunu da aklanm olan kaadeye mugayir olmak zere sayar. (Mtercim)
391

Sayfa

178

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

amcalarn ortadan kaldrd cihetle, hatt- neseb-i mvz 393 den birinin hkmdarlk makamna gelmesi, henz vuku bulmamt. Bu defa ilk olarak bir pdiha, kardei halef oldu. Ahmed'in kardei Mustaf, saray gelenekleri hilfna haytta braklmt. Zr Sultn Ahmed'in clusunda, gen pdihn yegne vrisi o idi. Sultn Ahmed'in byk evld Osman'dan 13 ya byk olan Mustafa, Cengiz Hn ailesinden Osmanl Hanedanna intikal eden yaa byklk hakk mucibince saltanata davet olundu. ay sonra hal' edilen bu hkmdar ise belheti vcta sakat olanlar gibi imamlk sfatndan karlmasna yeterli sebep olarak gren slm erati mucibince, zten tahttan mahrum olmas gerekirdi. Mustafa, geri biraderinin clusunda haytma dokunulmadan kalmsa da, 14 sene sarayn harem direlerinde mahbus bulunduundan maneviyat zaafa uram ve zerine belhet (bnlk, ahmaklk) kmt. Btn akl melekeleri ehvan nazlarla bozulmutu. Pek seyrek ve siyah bir sakaln hafif surette glgelendrebildii dar ve mamum ehresi, vahice bakan gzleri dnme melekesinin hlini aka gsterirdi 394. Eyb'de kl kuandktan, ecdadnn trbelerini ziyaret ettikten, askere yzmilyon ake yhud milyon altn kadar clus bahii verdikten sonra, bz icrtta bulundu ki, hkmdarlk faaliyetleri bunlardan ibarettir. Silhdr, Pdih'n dyesini nikahlamak artyle Msr valisi nasb olundu. ukadar aaya m, doanc-ba-'ya Karaman eyleti verildi. Sultn Ahmed zamannda hududsuz bir iktidara mlik bulunup imdi hkmet dizginlerinin idaresini Sultn Mustaf'nn validesine teslim etmek mecburiyetine deceinden korkan drssade aas (Mustafa Aa), Boazii'nin balklarna altn atmakla vakit geiren Pdih'n nelerle megul olduuna, ilk olarak ifa etti 395. Hnkrn belhetini velayet almetlerinden sayan, yhud bu velnin zamannda istedikleri gibi hkm sreceklerini rad ettikleri iin yle sayar grnen byk eyhler, kzlar -aasnn uzaklatrlmasn Vlide-Sultn'a ihtar ettiler. Lkin kziar-aas, szleriyle Valideyi ifale ve ilerin idaresini kendisine braktrmaya muvaffak oldu. Bununla beraber, ihtiml ki Sultn Osman'n validesinin msadesine,
Baba oul gibi deil de, amca-amcazde gibi- (Mtercim) Pdih (Sultn Mustafa) 23 yandadr; bnyesi alelade ve zayftr. Simas mamum, ehresi solgun ve kk, sakal ve byklar az ve siyahtr. Gzleri byk, lkin ruhsuzdur; mteveffa pdihn gzlerini andrr ise de, bunlarda belhet (bnlk) eserleri grlr. Bu belhet eserleri, ksmen, mteveffa pdihn tahsis ettii iki odada 14 sene mahbus kaldktan sonra, birka saat zarfnda bu kadar ahvli grmesinden doan hayrete atf olunuyor. 29 Ekim 1617, Nani'nln ifdesi. 395 Nrc, .em-i giyn ve azbet-i lisn ile diyor. Nani der ki ; Kizlaraas gerek pdihn, gerek valide sultnn yaknln kazanmaa muvaffak oldu- Ocak 1618.
393 394

Sayfa

179

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sultn Mustafa'nn validesinin msadesinden daha ziyde md verici olduu iin, mft ve kaymakam Sofu Mehmed Paa ile birlikte, Mustafa'nn hal'iyle, yerine yeeninin oturtulmasna karar verdi. Devlet bykleri, raevcib tevzii bahanesiyle dvna davet edildi. Sultn Mustafa diresine kapatlarak, Sultn Osman byk me murlara ve askere tahttaki pdih olmak zere gsterildi (1 Re-blevvel 1027 - 26 ubat 1618) 396. Ordu, yeni pdih byk bir cokunlukla alklad. nk bu ikinci clus, asker iin mutlaka bir ikinci bahie almetti. ay iinde alt milyon altn datlmas hazneyi kuruttu. Sultn Osman'n clusu gn, Edirne avndan beri Yedikule'-de mahbus bulunan Krm ehzadesi Mehmed Giray kamaya frsat buldu. Sultn Osman'n kl alay iin mirzalar atlandrmak bahanesiyle otuz krk at dn alarak bunlara, hapishanenin avlusunda kendi adamlarn bindirmi ti. Bu kk birlie manevralar yaptrd srada Yedikule dizdar ak bulunan kapnn nne oturmutu. Mehmed Giray dizdara ltife yollu: Kaacak olursam ne dersin? dedi. Dizdar, bu szlerin ne demek olduunu dnmeye vakit bulmakszn Mehmed Giray ve maiyyeti atlaryla kapdan frladlar. Kaymakam Sofu Mehmed Paa, ehir subasm hafif bir kaykla gnderdii gibi, skender Paa'y da birka svari ile karadan takibe kard. skender Paa, Bulgaristan hududunda bulunan Pra-vadi'de bir srt zerinde Mehmed Giray'a yetierek, stanbul'a getirdi ve evvelkinden daha sk habs olundu. Mehmed Giray'n kardei ahin Giray ran'a firar etmiti; Sultn Ahmed'in vefatnda Krm'a dnmek zere h'dan ruhsat istedi. h Abbs byk ih Hasanbe-zde'nin yazdna gre, drssade aas Mustafa Aa devri Ah -med'de kemli istiklal ile alup virrnee mu'td ve erkn- hkmet kendisine mnkaad iken pdih- cedd l-kayd ve dervimereb olduu in eski iltiftdan mhrm olduu cihetle Sultan Mustaf'nn klet -i aklini ve setri lzm gelen evzim halka i'ln idp Br mddet daha Pdih olursa meskukt denize, sahraya atarak hazneyi mahv idecekdr yolunda szler syler oldu- Esrr- devlete mahrem ba'z meyh valide sultna haber gn-derp Bu aay drssadeden dr klmaldr didilerse de saa olunmayup aann em -i giryn ve azubet-i lisnna firifte oldular. Aa ulemya, a'yna haberler gnderp Pdih, btn ehzadeleri ldrecek; hnedn- Osm-n'nin inkrazna sebeb oluyor: siz mni' olacanz iin mansblaruuz ed ntye veriyor.- dimekle can baslarna srayup hal'ine ittifak itdiler. 1027 re -blevvei gurresinde kapukulunu tevzi'-i mevcib bahanesiyle dvnda m-de klup Sultn Mustaf'nn zerine meskeni kapusn sedd derek Sultn Ahmed'in en byk ehzadesi Sultn Osman' baka kapudn karup ids itdiler. Sultn Mustaf itbm ulufeye gelen asker in Hal* in gelmiler diyerek korkuttular. Hasan-begzde bunlar yazdktan sonra eyhlerin sz tutulsa hu fitne kmazd, bir clsluk in'm ve ihsan hazneye kalrd diyor- Lkin Hac Kalfa Fezleke'de, driissade aasndan hilekr diye sz ederek der ki : Pdihn evz'- garibesi halk iinde hret buldu; deryada balklara para atduu, yollara para sadm herkes grd. Driissade aas asr Ahmedf'de mdebbir-i umur- cumhur olmala bir muktezy gayret i hayrhahtk iderek eyb'l-islm Es'ad Efendi'ye ve kaaim-i ma-kaam Sofu Mehroed Paa'ya "Pdihn hli gizlenecek dereceyi gedi. hml olunursa hazine itlafndan baka netice virmez* diye haberler gnderdi. (Nalm'dan telhis) (Mtercim).
396

Sayfa

180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

tiramla yola kard ve hatt bizzat zengisini tuttu. ahin Giray ata bindii zaman, Abbs, ltife yollu: Hnzdem, eer Osmanllar seni serdr ederlerse Acemler'le muharebe eder misin? diye sordu. bhesiz! Bana kl eker misin? bhesiz! ran le Musalaha Sultn Mustafa'nn clusundan sonra, stanbul'da mahbus bulunan Acem elisi serbest braklmt. Bir taraftan da ran hududundaki Osmanl ordusuna mftnin damad olan bir kapc-ba, cls bahii ve bir hatt- hmyn ile gnderilmiti 397. Ancak, vak'alarm yazdmz zamanda, Krm Han Canbek Giray*n Tebriz yaknnda Serav sahrasnda bozulmas, ran ile musalahay icb ettirdi 398. Defterdar Bak Paa'nn ve tecrbe sahiplerinden dier bir harb adamnn re'ylerine ramen, Krm Hn timr ve zeamet sahibi svariler
Halil Paa trihinde (varak: 185), mnderic olan buhatt- hmyn Sultn Mustafa'nn saltanata vris olmasn kanuna muhalif gstermek cihetiyle pek garbdir; tercmesi (Mtercim bunun aslm bulamamtr) udur: Vezr-i zam Hall Paa, vezirlerim, belerbeile-rim, belerim, aalarm, hassaten bb- hmynumun ath muhfizlaryle (sipahiler) yenieri aalan, zeamet ve timr sahipleri bin akeden bir akeye kadar ulufe alan btn askerim! Ba'desselm, ibu hatt- hmynumun ahznda malmunuz ola M: Osmanl sllesinin teesssnden beri, saltanat babadan oula intikal edegel-mitir. Babam Sultn Ahmed'in rtihlinden sonra, saltanat, kaanun-i kadme tevfkan. bana tevars etmek lzm gelirken benden birka ya yal olmasndan dolay Sultan Mustafa tahta karlmtr; lkin Sultn Mustafa kendi ihtiyariyle meslih-i hkmetten feragat ve ih-tiyr- uzlet etmesiyle bu gn ki 1027 Reb'l-evveli-nin gurresidir (26 ubat 1618) Allah'n inayeti ve er-kn- devlet olan vezirlerin, 'yn- memleket ve ahlnin, eyhlislmn, mevl ve ulemnn, byk ve kk ve gan ve fakr dier cmle- halkn muvafakati ile tahta clusum vuku bulmutur. Niyyet-i hayriyyem tebeamn asayiini te'mn ve fukara ve zuafya efkat etmektir. Siz ki kzlbalara (Acem'e) kar cihd eden g-z kullarmsnz, bu sene geen seneden ziyde dmandan intikam almaya ve ecat-i mu'tdenizle muharebe ederek nms- devleti kurtarmaya gayret etmelisiniz. tiyyen muharebe yorgunluundan bu suretle rehn-i hals olursunuz. Byk, kk, fakr ve gan cmlenin balarna itaat etmeleri ve u itaatleri hsn-i tevecchme ve dnyev ve uhrev saadete ihrz- liykat etmeleri iktiz eder. Babularnz olan paa ve aalar ile ittifak - tm zere hareket ederek asla gayretinize halel getirmemelisiniz. Benim i'timdm askerimin, haznelerimin, mihmmtmn mikdrnda deil, muzafferiyyet ihsan buyurmas me'mlm olan Cenb - Hakk'n lt-fundadr. Vezr-i azamn ve btn gz kullarm, sizi myesserl-ml olan Kaadir-i Mtel'a smarladm. Orduya bahi olmak zere segbn-ba ile elli sekiz kse altun gnderdim ve amucam tarafndan harfiyyen ten -, sb olunan mevdd- husstm cmlesini kabul ettim. Bunlar icra ile ibrz-i gayret etmelisiniz. Cenb- Hakl tevfkatna mazhar buyursun. kinci bir hatt-i hmynda (varak: 180), zt- -hne orduyu yeniden Iran muharebesine tevik ediyor. 398 Dstfr-i IbA, nu : 72, Sultan Mustafa'nn clusu mnsebetiyle h Abbs'a gnderdii nmeyi ve nu: 73, eli Burun Kaasm'n getirdii nmeye Sultn Osman'n cevflb olarak gnderdii nmeyi ihtiva eder.
397

Sayfa

181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

182

Diyrbekir, Van, Sivas, Rumeli, Haleb, Erzurum belerbe-eriyle Van'dan hareket edip, askerin normal olarak ancak sekiz gnde aldklar bir mesafeyi iki buuk gnde katederek, Serav sahrasna varmt. Tebrz kumandam Kargay Hn Krm Han'm bir tuzaa ekerek kanl bir ceng at; Rumeli, Diyrbekir, Van be-lerbeileri bu muharebede telef oldu. Hn ancak yenierilerin ecaati sayesinde kurtuldu. Hnn kazasker ve mftsi de ceng meydnnda kald. Kargay Hn, 500 esirin balarn keserek h'a gnderdi. Hn'n hezimeti haberi Osmanl ordughna gelince, sadrzam Halil Paa, askerinin ecaatini haleldar etmemek ve dman korkutmak iin, ric'at edecek yerde dorudan doruya h'n ecdadnn mezarlarn ziyaretle megul bulunduu Erdebl'e yrmeyi azmetti. Bununla beraber, h Abbs, Halil Paa'ya burnunun byklnden dolay Burun Kaasm diye yd olunan bir eliyi, Osmanllarn yama hrsna atfettii malbiyetlerini hatrlatan ve bununla beraber sulha temayln i'r eden bir mektupla gnderdi. Burun Kaasm, Osmanl ordusuna gayet iddetli bir rzgr estii gn geldi. Dvn'a kt zaman Acemlerdin kazand muzaf-feriyet ve Hall Paa'nn bir taraftan sulh mzkeresinde bulunurken, bir taraftan da memleketi tahrb iin Tatar askerini karmak gibi avccl (dolambal) siyseti hakknda tafrafuruluunu bitirip tketemedi. Vezr Dlver Paa, konumann mecram deitirerek elinin bbrlenmelerine son verdirmek iin: Bu taraflarda rzgr hep byle iddetli mi eser? diye sordu. Dima zehir saan bir nkte atmaya mheyya bulunan Bak Paa: Yok, sultnm, bu rzgr imdi Kaasm Be'in burnunun yelidir* 399 dedi. Bu zarfne cevabn yolat glmeler, sefirin bbrlenmelerine son verdi. Daha sonra, kendisi de gzel szler syleyen h, bu latifeyi iitince, Bak Paa'y bir hayl vm ve memnuniyetini gstermek iin keten ykl katar deve gndermitir. Osmanl ordusunun komuluu, birok evliya mezarlarnn bulunduu Erdebil mukaddes-ehri iin bir tehdit tekil ettiinden, sulh mzkereleri ranllar tarafndan byk zorluklar karlmadan yrtlyordu. Nasuh Paa tarafndan son muahedede belirtilmi olan, ve Iranllar'm senelik yz yk
399

Bu sz aynen Nalm&'dan alnmtr : c. 2, . 168. (Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ipek gndermeleri taahhdyle ilgili artlar mucibince, Serav sahrasnda sulh akdedildi (6 evval 1027 -26 Eyll 1618). h, Osmanl ordusuna zahire ykl binsekizyz katar deve hediye etti. Vezr-i zam helvalar, ekerlemeler, meyveler ve bilhassa limon ve nar, hass'1-hs un, pirin ykl dokuz katar deve ald. Sadrzam kethdas, yenieri aas ile defterdar hissesine beer katar deve ve o nisebtte eya dt. ran elisi Mrz Mehmed Hn, h'n tasdiknamesini sadrzama ve Cebeci-ba Mehmed Aa, Halil Paa'nn tasdiknamesini ran sarayna gtrd. Sadrzam, mevsimin bakiyyesi iin ordusuna Erzurum'da ruhsat verdi; kendisi de klamak zere Tokat'a gitti (Zilhicce 1027 -Ekim 1618). Burada bir hatt- hmyn buldu ki, seferin neticesinden dolay takdirleri bildiriyordu. Lkin stanbul'a vardnda azledilerek, nc defa olmak zere kapdn-paala tyin olundu 400. Diplomatik Mnsebetler Kapc-ba Ahmed Aa, Sultn I. Ahmed'in vefat ve Sultn I. Mustafa'nn clusu haberini Viyana'ya ulatrmakla grevlendirilmiti 401. Belgrad kads Hbil Efendi, Kanije belerbei Ahmed Paa, Budin valisi de bu iki vak'ay Kardinal Klezel'e haber vermi idiler 402. Kapc~ba Ahmed Aa'nm mparator'a gtrd mektup, Trk elileri Ahmed Kethda ile Naksos dukas Gaspar Grat-yani'nin derhl iadesini istiyordu. 9 Aralk 1617'de Ahmed Kethda ve Gratyani, iki tarafndan kendilerine it olduunu iddia etmekte olduklar kylere dir bir mukavelename imza etmi idiler. Bu mukavele, zikredilen deiikliklerden dolay gzden geirilmesi gereken Zitvatorok ahidnmesinin yenilenmesine ess kabul edilmi ve bu gzden geirme ii, Sultn Osman'n clusu srasnda Komorn*da vuku bulmutur 403.
Bu ran musalahas ve Kargay'in Osmanllar'a galebesi .Trfh -i Halil Pa-a.da. s. 186-195, Natm'dan, Fezleke'den, Hasanbe-zde'den, Peevi'den ziyde tafsiltla nakledilmitir- Ndiri'nin an-nmesl'ne mracaat. 401 Sultan Mustafa'nn Matyas'a mektubu, Zilka'de 1026 (Ekim 1617). 402 Kanije belerbeinin, Budin vlsi Nakka Hasan Paa'nn Belgrad kadsnn Kardinal Klezel'e mektuplar. 403 Kornom kongresine memur A vusturya murahhaslarna verilen vekaletname Abersdorf'dan 28 Aralk 1617 tarihli olup, bunda murahhaslarn isim ve sfatlar Ltince olarak u ekilde gsterilmitir: Ratione pogorum deditiorum et aliarum differentiarura componendarum Camaron habenda f iidelem spectafailem Magnifcum Joannem a Molard L -berum Baronem in Reinek et Drosendorf, Intinraun Consiliarium Consil aulici Praesidem, aulicum Cubcularium, supremum Civitatis Vennae Capi -taneum,
400

Sayfa

183

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Avusturya birinci murahhas olan harb meclisi reisi D Mular, Sultn Osman' clusundan dolay tebrik ve Komorn'da te'yd olunan ahidnmenin tasdiknamesini takdim etmek zere, stanbul'a gitti (27 ubat 1618). Elinin maiyyetini tekil eden alay, payitahta, nnde muzka ile, fakat bayrak amakszn girdi. Baron Mullar'a, Cemin hakknda yle bir bid'ate msade gstermi olduu iin avu-bamn azledilmi ve memuriyetine iade olunmam olduu sylendi. Mullar sulhun muhafazas iin Budin, Bosna, Kanije, A-ram paalarna, Solnok ve Estergon belerine fermanlar kartlmas hususunda muvaffak oldu. Bokayi'ye id olup Betlen'in Trkler'e verdii Lippa'y, Macaristan Krall'na id olmak zere, istedi. Lkin Mullar' n talebleririn yerine getirileceine dellet edecek hibir hl yoktu. nk ilerin idaresi, Betlen'in Sultn Ahmed zamann da entrikalarna let etmi olduu kzlaraasnn elinde bulunmakta devam ediyordu 404. Bir gn huzura kabulde Raguza memurlarna tekaddm etmi olan Betlen'in adamlar geri brakldlar 405. Uzun zamandan beri Venedik birinci tercman Borissi'nin k -zn almaya bo yere uraan ve nihayet bu defa ngiliz eli sinin ara-clyle maksadna nail olan Naksos (Naka-pre) dukas Gratyani, Moldavya Prensi tyn edildi (4 ubat 1619). Eflk voyvodalna getirilmesine Avusturya elisinin btn kuvvetiyle alm olduu David irban bu srada vefat etti. Mular, Radul irba'mn olu olup da Gabriyel Mugila'nm Eflk'dan kard Aleksandr lehinde nfuzunu kullanarak, David irban'n mirasn ona verdirmeye muvaffak oldu. Bohemya sleri Mular'n sefareti esnasnda ilk defa olarak stanbul'a temsilciler gnderdiler, ki Hanri Biter de bunlar arasndayd. Bohemyahlar, temsilcileriyle Bb- Hmyn'a gnderdikleri mektupta, Pdih'dan
nec non Paulum Appony de Nagy Appon ea conditione ne v el minimo a conclusis in Sitvatorok articuls pacis et ab llis, quae Viennae 9 Dec. ann hujus 1617 conclusa sunt, nusquam recedant. imparatorluk Arivi. 404 Betlen'in kzl&raes ile muhaberesi hakknda Venedik sefirinin raporunda baz tafsilt vardr: Betten Gabar tarafndan kzlaragasna gnderilen bir mektubun suretini gnderiyor ki, bunda mektup sahibi Upve veya kalesiyle kendi muhafazasna tevdi olunan dier kaleleri zt - ahaneye satmak arzusunda bulunduunu bildiriyor. Mays 1615. Betlen Gabor tarafndan kzlaraasna Macarca yazlm ve Trke'ye tercme olunmak zere trazer'e gnderilmi olan mektup; bu mektubun muhteviyat tmparator'un aleyhindedir; tmpara-tor'u bflb- hmyna sahte muhibb -e kendisi*, yni Been'e aleni hasm gsteriyor. 1618- Betten, bu eyletlere flit vergi selefleri tarafndan yirmibe seneden beri gnderflmemigse de, kendisi Osmanl Devlet- Mes'desi'nin sdk bendesi sfabyle bu verginin gnderilmesi in alacam yazyor, Kasm 1019. 405 Transilvanya elileri Raguza elilerine tekaddm ederek yerlerini almg idiler. Onlarn Raguza elilerinin st tarafnda bulunmalarna Paa tarafndan emir verilmiti. Austos 1619.

Sayfa

184

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

185

yardm taleb ediyorlar ve buna mukabil Osmanl Devleti'ne vergi vermeyi arzediyorlard. Macaristan Millet Meclisi, Palatin vekili Emerik Lipta'y Avusturya elisiyle mzkere ederek Osmanl valilerinden dolay ikyete ve zellikle Trkiye'ye vergi vermekte olup da vergi yknden mecalsiz kalan kylerin daha iyi bir ekilde idaresini istihsle memur etmiti. Mular'm Dvn ile mzkereleri srasnda Matyas ld. Yerine geen T. Ferdinand Mular' sefarette brakt. Mular, uzun seneler stanbul'da ikaametten sonra, yeni mparatora Pdihn tebriklerini iletmeye memur bir avu refakatinde Viyana'ya gitti. Venedik'e, Sultn I. Mustafa'nn clusunu bildirmek ve cumhuriyetin bz faaliyetlerinden dolay ikyette bulunmak zere yazlm mektuplar vermek zere Mustafa avu gnderilmiti. Drt ay sonra, Senato, Mehmed avu'un tebliiyle, Osmanl tahtna II. Osman'n getiini haber alarak, yeni pdiha mu'td olan tebrikleri f etmek ve eski muahedeleri yenilemek iin Fransisko Kon-tarini'yi grevlendirdi. Kontareni, otuz maddelik son ticret anlamasn tasdik ettirmeye muvaffak oldu. Doc, kadife ve ipek hediyeleri ve vg dolu mektuplaryle, Sultn Ahmed zamannda olduu gibi, imdi de kzlaraasyle beraber hkmetin ruhu olan mft Es'ad Efendi'nin tevecchn kazand. Bundan dolay, bu iki byk ricalin te'sri, sadrzam Nash Paa'nm tam bir muvafakat gsterdii ve Sezar Gallo ile Gratyani'nin son olarak tekrar mzkere mevkiine koyduklar bir spanya mtrekesini, Venedik'in lehine olmak zere, reddettirdi- Pdih, Kontareni'nin i'timadnme-sine cevbnda, bir mddetten beri Venedik aleyhinde ikyetlerde bulunarak mtemadiyen Bb- Devlete mracat etmekte olan Bosna tacirlerinin iddialarn ifde etti. Kontareni'nin gitmesinden sonra, balyos Moro Nani, evvelki pdihlarla akdedilen ve turay- hmynu hv olmasndan dolay almet-i erife ad verilen ahidn-meyi yeniledi. Bu srada ingiliz elisi Pol Pindar stanbul geldi. Fransa, Ko -reki'nin firarn kolaylatrm olmalar bahane edilerek, tercmanlar habsedilmek suretiyle sefiri Msy D Sansi'ye edilen hakaretten mnfail grnm olduundan, Hseyin avu XIII. Lu'nn sarayna Osmanl Devleti'nin zrlerini ve Sultn II. Osman'n clusunu tebli etti. Bu avu, cls'un teblii iin Fransa'dan ingiltere ve Felemenk'e gitti. Lehistan hkmeti Kasova'y tahkim etmi ve bu suretle anlamalar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

bozmutu. Bunun zerine 15.000 Tatar, hududu gemiti 406. Lehistan, bu istildan dolay sefiri vstasyle ikyet etmi ve sadrzam Hall Paa Krm Hn Canbeg (Canbeg) Giray Hn'a Lehistan hududuna riyet etmesi iin emir gndermiti 407. Ertesi sene, Koreki'nin firarndan ve Kazaklar'n Moldavya'da yeni bir aknlarndan dolay Dvn'da hsl olan dargnl bertaraf etmek zere, Lehistan Kral'mn yeni bir elisi istanbul'a geldi. Lkin bunun teebbsleri bir netce vermeyip, Gratyani, Osmanl Devleti ve Le histan arasnda araclk etmi olmakla beraber, skender Paa Kazaklar zerine yrmeye emir ald 408. Bununla beraber, III. Sigismund'un elisi Be dizdar Stanislas Zoravinski ve Kral III. Jan'-n kardei Jak Sobieski ma'rifetleriyle Hotiu'de sulh yapld. Fas, Mekke Ve kan Elileri Lkin bu Hristiyan hkmetleri elilerinin ehemmiyeti, Osmanllar nazarnda Fs Sultn ve rn ah gibi tslm hkmdarlarnn Sultn Osman' tebrike yhud eski muhedeleri yenilemeye memur ettikleri elilerin ehemmiyetinden geri kalrd. Fs ve Mer-ke Sultn'nn sefiri eyh Abdlazz, silhlardan ve kymetli kumalardan tertb edilmi hediyeleri ve Basra Krfez'nde kfirlerle Arablar tarafndan yaplm olan haydudluun nlenmesini Dvan'-dan taleb etmek meniuriyetiyle istanbul'a geldi. Iran h'nn elisi, Bak Efendi'nin zehir saan ltfesine hedef olmu olan Burun Kaasm idi ki, hi phesiz istihzann nn kesmek iin mektupta ismi Yadigr Al olarak deitirilmi 409 idi. Bu eli, Fs Sultnnn hediyelerinden elbette daha kymetliydi; yz yk ipek, drt fil, bir gergedan, bir adr, iki pars derisi, otuzyedi vaak derisi, alt siyah tilki derisi, otuz iki srmal libs, yirmialt kadife ve dokuz kuma elbise, onalt top uka ile ince mus-ln olmak zere krkbe destrdan tertib edilmi hediye getirmiti. Hall Paa, gerekten, sadrazamlk makamnn kendisine
Lehler Rasova'y yeniden in ettiler. Rasova'nn insna mani olunmak iin Bogdan'a emir ve rildi- 15000 Tatar Lehistan'a girdi. 4 Mays 1618, Venedik Hulsas. stanbul'daki Lehistan nonsuna, Tatarlar'in yaptklar hasarlardan dolay ikyetleri bildiren yazlar geldi. 23 Austos 1618. 407 Nam, bu eliyi Gregoroferi diye adlandrr. (stanbul basmnda Gar-garof.) 408 Yorga (Trambovala Straoaati mutasarrf Ravi Aorga) denilen Lehistan elcisi istanbul'a girdiYeni beg intfhflb olunan Gratyani Lehler'ln nez-dinde tavassut etmek teklifinde bulundu; iskender Pasa karadan Kazak memleketlerine girdi- 7 ubat 1619. Venedik Hulsas, imparatorluk Ktphanesi. 409 Burun Kaasm ki nmesinde Yadigr Al! Sultn Halfa yazard*. Nam. s. 172 - Kaasun bu unvan burnundan da pek ok byk grnyor; Hammer bu unvann kokusunu almamtr. (Mtercim)
406

Sayfa

186

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

verdii hu-dudsuz mezuniyet mucibince, tran ile sulh akdetmi ise de, Pdih nmna tasdiknamesi, yeni sadrzam kz Mehmed Paa ile ran sadrzam Kad Han ve Revan Vlsi Emir Gne arasnda karlkl birok mektuplar yazldktan sonra 410 gnderildi. Bu ahidnmeye gre, ranllar'm istemekte olduklar Ahsha (Ahska) Osmanllar*-da kalarak buna mukabil Badd ve Deme ve Dertenk (Dertenek) eyletleri terkedildi 411. ran, Hveyze ve Mahn hkimlerinin pdih hizmetine gemelerine muhalefet etmemeyi ve Dastan em-hal'na 412 hibir elde zarar vermemeyi taahhd ediyordu. Bundan baka, iki taraftan alman esirlerin iadesi ve Acemler'in ilk halfe ile iet's-Siddka (hazert) haklarnda sebb ve ta'n etmemeleri yazlyd (19 evval 1029 - 29 Eyll 1619). Sadaret Deiiklii Bir mddet sonra kz Mehmed Paa ancak on ay muhafaza edebilmi olduu sadretten azledildi. Yerine Osmanl mverrihlerinin bzan elebi ve bzan Gzelce adn verdikleri Al Paa tyin edildi 413. ran muahedesini akdeden Hall Paa, pederi Sultn Ahmed'in irtihlinde Sultn Mustafa'y tahta karp da kendisini ay saltanattan uzak brakm olan ve lzumsuz yere bir clus iin milyon altn sarfettirmi olmasn Sultn Osman'n bir trl affedememesinden dolay azledilmiti. Sultn Osman, mft Es'ad Efendi'den de yine o sebeple memnun deil ise de, azletmedi. Fakat silsile-i ulem tevchtm ondan alarak Hoca mer Efendi'ye vermek suretiyle, hissolunacak bir derecede muber eyledi ve bu durumda, mftnin vazifesi fetv'dan ibaret kald. Haytn tehlikede grm olan Hall, skdar'a vardnda eyh-i a'zam skdr Mahmd Efendi'nin tekkesine snmt. Azz (Mahmd HdyO'nin halk arasnda mazhar olduu sayg sebebiyle hkmet zerinde bir kuvvet hlini alm olan te'sri, byk memurlardan birkan dmdan
Vezr-i zam Mehmed Paa'nn Kad Hn'a mektubu San Abdullah Efendi'nin insnda mevcuttur. Yine sadrzamn Emir Gne (Gne)'ye mktubu bu innn 10 m. smdadr. kz Mehmed Paa'nn halefi sadrzam Alt Paa'nn Sultn Ahir.ed ve Sultn Mustafa zamanndaki mzkerelere dir ve Kartoel (Krtil?) Tiflis'ten bahseden mektubu Vel avu, tna'rifetiyle ulatrlmtr. 411 Bunun dorusu Ahsha eyletinin ve ona bal olan yerlerin bu tarafta kalup, buna mukabil Badd serhaddinde Iran tasarrufundaki yerlerden Deme ve Dertenek sancaklarnn te tarafn olmasdr. Natm'dan, e- 2, s- 173 (Mtercim) 412 emhal ve ir Dastan Hkimleri. Nairr.'dan, c. 2, s. 173 (Mtercim) 413 Reislkttb Sar Abdullah Efendi'nin DstAr - Ing&'snda nu : 91, Sadrazam Alt Paa'ya 5 Cumdeluhr 1029 (8 Mays 1620) tarihli bir temlikoame vardr.
410

Sayfa

187

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

188

muhafaza etmi idi. Mahmd Efendi'nin mdhale etmesi zerine Pdih, Hall Paa'nm haytna kasdetmemeyi vaad ettikten baka, ikinci vezret pyesiyle kap-dn-paala tyin etti. Bu sene iinde itirk-i nisvn (ok kocallk) fikrini telkin ve icra etmekte olan 15 kii em Mahmd Efendi'nin fetvas zerine mdhi ikencelerle dm edildi. Yine o sene ilk defa olarak 10 akelik sikke kesildi. Gzelce yhud eleb Al Paa ki ince ve hlekr unvanlar da verilebilirdi Cell Yahya tarafndan bir isyanda ldrlm olan Tunus belerbei stankyl Ahmed Paa'mn olu idi. Evvel Dimyat sancak-bei 414 , sonra Yemen ve Tunus belerbei, Kbrs ve Mora eyletleri idaresiyle birlikte vezr olmu ve o zaman ikinci defa olarak kapdn-paala tyn edilmitir. Az bir sre nce stanbul limanna alt dman gemisini, sefinesinin arkasndan ekerek girmi ve 200 esr ile beraber getirmiti. Osmanl amiralinin payitahta zafer alayyla giriinde bu esirlerden her biri bir torba altn getiriyordu. Bu muvaffakiyet zerine Pdih, Al Paa'ya hil'atlar ve altndan bir zincir ihsan etti. P-dih'n Al Paa hakkndaki iltifat, kendisini ekemiyen sadrzam Dmd Mehmed Paa'y, Hristiyan elilerini Al Paa hakknda ikyet etmek ve onun aklad ganimetlerin, ganimet olarak alnan eylerin onda biri bile olmadm Pdihla telkn etmek iin tahrk etti. Al Paa, yaplan bu gizli tahriklerden haberdr olarak, sadrzama be kese altn gndermek suretiyle onun krgnln izle etti. Ondan sonra gurur verici hediyeler ve vaadlerle Pdih'm o derecede tevecchn kazand ki, Sultn Osman kendisini sadret makamna ve Mehmed Paa'y tekrar Haleb valiliine tyn etti (Muharrem 1029 - Aralk 1619). Lkin Mehmed Paa'nn gitmesine msade etmezden evvel, 30.000 altn vermeye icbar etti; o kadar da sktrd ki, kapclar kethdasn bir gnde be defa gndererek, nihayet o parann hepsini ald. Bunun zerine Mehmed Paa, fakr ve soyulmu halde Haleb'e gitti ve aras ok gemeden vefat ederek eyh Ebbekir Zviyesi'nde in ettirmi olduu trbeye defnedildi. Al Paa'nn Sultn Osman zerine nfuzu o dereceye vard ki, Pdih'm yanndan eski mahremlerini bir cezaya mruz kalmakszn uzaklatrmaya muvaffak oldu. Zt- hne, iktidarlar sadrzamn te'srine rekaabet edebilecek byk memurlarn hepsinin azl edilmesine muvafakat
Al Paa, babasnn vefatnda kk kalmt. Sonralar celal! Yahya'y mahvederek, buna mkafat almak zere Dimyat sanca ihsan olundu. Hadfka-tSI-Vfizer, s. 65. (Mtercim).
414

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

gsterdi. Defterdar Bak Paa'mn btn mallar msadere edilerek Yedikule'ye hapis ve sonra Kzl Adalar'a srgn edildi. Sultn Ahmed'in zamannda hkmete shib imi gibi hkmn yrten, Sultn Mustafa'y hal' ile Sultn Osman' icls eden, o hereye muktedir kzlar aas da btn servetini kaybederek, Msr'a uzaklatrld. Silsile-i ulem tevchtm icra hakkm Pdih'-n kendisine vermi olduu Hoca mer Efendi, Mekke'ye gitmek emrini alarak skdar'a gemek zere gemiye binmek zereyken, Al Paa'nn vefat etmesi zerine saraya dnebildi. Safyye Sultan Ve Ekmekizde'nin Vefatlar Sultn Osman'n tahta kt ilk sene, 28 sene zevci III. Murd ile hkmete itirak etmi olan ve olu IH. Mehmed zamannda Dev -let'i idare etmekte devam etmi bulunan ve fakat torunu Sultn Ahmed'in clusundan beri 14 senedir, gemiteki ikblinin htras, yine iktidara nail olmak arzusu ile Eski Saray'da mnzev bir hayat srmekte olan Bafa (Safiyye) Sultn vefat etti 415. O zaman Eski Saray'da Sultn Ahmed'in sevgilisi Mh-peyker, daha ma'ruf olan ismiyle Ksem Sultan bulunuyordu ki, Murd, Sleyman, Kansm, brhm isimlerinde drt ehzadenin vldesidir. Kendilerini cezb edecek bir hsn n bulamad yhud Vlide-Sultn ile Hasek-Sultn'm rekabetleri aralarnda souklua yol at iin, Pdihlarn hibir zaman evvelki saltanatlarn solmu gzelliklerine yhud sukuut etmi kudretlerine ikametgh olan Eski Saray'a gitmek mu'tadlar olmamakla beraber Sultn Osman, pederinin sevgilisi tarafndan yaplan -drt gnlk bir enlikte kzlaraasyle birlikte o sarayda bulunmaya raz oldu 416. Anlaldna gre Mh-peyker Sultn, Osman'n validesi olan Mh-frz Sultn'n; yhud hi olmazsa kzlaraasnm nazar- dikkatini ekebilmek iin kendisinin hl ve mevkiini iyi takdr edecek bir zekya mlik idi. Bafa Sultn'n vefatndan bir mddet sonra, Ekmekizde Ah -med Paa'mn vefat vukua geldi. Edirne'den bir ekmekinin olu olan bu zt,
Sultn Mehmed'in validesi. Sultn Ahmed'in byk annesi oton byk vlide -sultn vefat etti. Bu sultn, fikr meziyetlere mlik olduundan hkmetin idaresine tirak etmek isterdi- Lkin Sultn Ahmed kendisini gzel bir surette Yeni Saray'dan karmt- Ocak 1619. Venedik Hulsas. 416 Pdih, kzlaragasyla birlikte Eski Saray'a ekilerek drt gn pederinin validesi tarafndan iz'af olundu. 17 Nsn 1619.
415

Sayfa

189

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

birbirini mtekib vergi tahsildarl 417, mltezim, defterdar, vezr mertebelerine kmt. Sadrzam kz Mehmed Paa'nn azlinde Ekmekizde kaymakam bulunduu iin, Pdih'-n, kendisini o makaama tyin edeceini md etmiti. Lkin kaymakamlktan bile azledilerek, Hall Paa ona tercih edildi. Bu hakaretle kederinden vefat etti. Vefatndan az evvel Ocakof (zi) kalesinin tamiri ve bu ehrin karsndaki Klburun'da bir kale ins iin 10 milyon ake tahsis etti 418. Vasiyetnamesinde zamann mftsini, dn messeselerine ve zellikle istanbul'daki medresesine, Edirne ve Ereli'deki hanna, dier birok binaya nazr tyin etti. Ekmekizde'nin hanesinde 100 milyon ake (bir milyon altn) bulunarak bu paralar hazneye alnd. Vaka ihtirasla istedii sadrazamlk makaamma nail olamad; fakat ikbl gemisini iktidar der-ysmn birok girdablan arasndan muvaffakiyetle geirebildi. Mliye idaresine bakmakla grevli olduundan, brhm, Murd, Nash Paalar gibi sadrzamlarn husmetine tabiatyle maruz bulunduu halde, gerek vazifesinde faal ve zek oluu, gerek byk mebllar feda ederek mazhar olduu pdih himyesi sayesinde onlarn kininden masun kalmtr. Ekmekizde'nin vefat ettii sene, ki ayn zamanda Bafa Sul-tan'n vefat ettii yl olmakla ve yine Komorn'da imzalanan Macaristan anlamas ve Serav sahrasnda akdedilen ran anlamasyle de iaretlenmitir bir ekmekinin olu iken byk bir devletin vkelsndan olmu bulunan Kardinal Klezel de Aridk Ferdinand'm emri zerine anszn, Kolalto ve Dampiyer tarafndan tutuklanarak Tirol'de br kaleye srld. Gkta Ve Kuyruklu Yldz Yine bu 1618 senesinin Hazrn aynda Budin Vlsi Karaka Mehmed Paa, Mur nehri sahilindeki mahallerde zuhur etmi olan bir gk hdisesi hakknda Dvn'a arza gnderdi: Bir kara bulut zuhur ederek bunun ortasndan ha eklinde imekler parlam, birok siyah talar karak birbuuk zir'a kadar yere girmi ve bunlarn bzlar kantar gelmitir 419.
Hristiyanlar'dan alnan harc tahsildarlarna -cizyedr* ve bir sancakbei yhud befterbei tarafndan vekl olan sancak ve vilyet tahsildarlarna muhass* denilir. 418 Ekmekizde, hastal ziydeleince, bu paray stanbul'da defterdar Yah -nikapan'a tesellm etmiti. (Mtercim) 419 Budin muhafz Karaka Mehmed Paa'dan gelen arzda yle yazlyd: Evft -st- 'bnda Hungarya imalinde diyr- Neme'den Morava lkesinde vafct-i asrda bir siyah mdevver bulut zahir olup andan kan yad ve bir saika-i azme kopup bulutdan ekli salbde bir ate grnd. Ba'dehu bulut mc -temi' oldu; azfm duhn kup intir itdi. ve der-akab bir edld saika dah atlad; {gidenlerin akl gitdi - Darda
417

Sayfa

190

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Ertesi sene, Sultn Ahmed'in vefatnn sene-i devriyesinde bir kuyruklu yldzn zuhuru stanbul'da daha dern te'srler yapt. I ate gibi parlak ve kendisi kl eklinde olup klcn ucu doudan batya doru uzanarak gy payitaht tehdit ediyordu. O zaman ran ile yeni muharebe gk hdiselerine atf edildi. ki sene sonra, Lehistan muharebesine ve ondan sonra kan ihtille almet addedilmi ve bir pdihn Roma'y fethedip de 10 sene sonra Hristiyanlarn kinciyle ldrleceine dir halk arasnda dolaan eski bir rivayetle mnsebeti olduu zannedilmitir. Lehistan Seferi Moldavya voyvodas Gratyani'nin hyaneti, Lehistan muharebesinin ilk sebebini tekil eder. Gratyani, Kazak ve Lehler'in aknlarna dir Betlen Gabor'un Osmanl hkmetine yazm olduu mektuplar ele geirerek, Kazak ve Lehler'e haber vermiti. Betlen, intikam almaya yemn ederek, hakkaten Gratyani'nin azliyle yerine Eflk voyvodas Aleksandr' tyinine muvaffak oldu. Silistre vlsi ve serdr tyn olunan skender Paa, eskiden himaye ettii Gratyani ve ona yardm eden Lehler'e kar gnderildi. Rumeli beler-bei Ysuf Paa, Nibolu sancak bei Tiryk Mehmed Paa, Vidin sancak bei Mihalolu neslinden ihtiyar Hzr Paa, Krm Hn Can -beg Giray seferberlik emrini aldlar. Krm Hn'mn yannda kardei Kalgay Devlet Giray'dan baka, Mehmed Giray'm kznn olu Neberd (?) Giray, Mansr oullaryle birlikte Kantemir Mrz No-gay oyma da beraberdi 420. skender Paa bu frkalar kendi kuvvetiyle birletirdikten sonra Prut'u geerek ve Dinyester sahiline inerek, Lehistan ordusunun bulunduu Yasi (Ya) civarna gitti. Dman karsna varnca askerini harb nizmna sokarak sa cenaha Rumeli belerbei Yusuf Paa'y, Ysufun nne ilk hatta Tatarlar'la Devlet Giray'; sol cenahna Nibolu sancak-beini, Nogaylar*m kumandasnda Kantemir Mrz'y koydu. Kendisi de ordunun sekin ksmiyle merkezi tuttu. Pidar aknclar kumandan Mihalolu ok ilerlemi olduundan, bir an byk tehlike iinde bulunduysa da, Tiryk Mehmed Paa serdrn emrini beklemeksizin mu'td silh olan baltasn (teber)
bulunan hayvant dizleri zerine kp balarn ge kaldrdlar, ve sonra sahralara kaup daldlar. Mteakiben gkde sayha- azme idildi ki. heybetinden zhreler ak olurdu- O bulutdan siyah ve mdevver glleler inp bir buuk zira' kadar dd yere gmlrd. Bzs tartld, er kantar geldi. Natm'dan, c. 2, s- 173. (Mtercim) 420 Nam, Nogay reislerinin de isimlerini zikreder: Orak Mrz Sleyman ah, nayet h, Vel ah. Fezleke, Peevi. (Tiryaki Mehmed Pasa'un lkab <Sannsak>dr. Nam)

Sayfa

191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

192

alarak, Mihlolu'nu kurtarmak zere 500 kahramanla atn ileri srd. Bu cesrne hareketle onu kurtarmaya muvaffak oldu. Ertesi gn, 20 Eyll 1620'de btn hatta cenk balad. Kr Hseyin Paa, Osmanl nclerini sevketmekte ve arkasndan ilerleyen Mi-halolu'na istind etmekte idi. skender Paa, Devlet Giray'a, Cengiz ailesinin yegne mmessili olduu iin, kendisini tehlikeye koy-myarak dmdarda (artlarn yannda) bulunmasn ihtar etti; Devlet Giray ise: T-i dmenin yetiebilecei yerden uzak durmak ordunun ruhu olan serdr in lzm gelir cevbn verdi. Bu merde ekime, ancak, Devlet Giray'm Tatarlarda birlikte ordunun t nne konulmazsa ekilip gideceine yemn etmesiyle son buldu. Mihlolu, Hseyin ve Tiryak Paalar, dmann ortasna hcum ettiler. Her taraftan mahsur kaldklar halde, Tatarlar'n ve No-gaylar'm kahramanlklar sayesinde kurtulabildier. 2.000 Lehli muharebe meydannda kald. Dierleri ordughlarna ekildiler. Grat -yani, firara muvaffak olmu, lkin kethdas Buok Osmanhlar'n eline dmt. Leh esirlerin, serdrn ota nnde balar kesildi. Leh serdr, skender Paa'ya u szlerle bir grmeci gnderdi: Biz, yainz eski dmanlarmz olan Tatarlarda uraacaz sanyorduk; bizzat vezr ile ceng edeceimizi bilmiyorduk. Kral'n yeenini ve dier asilzadeleri size rehin olmak zere vermeye h azrz, u artla ki, siz de Kan t em ir Mirza ile Hseyin Paa'y bize gnderirseniz, Dinyester'in te tarafnda rehinler mbadele olunarak herkes sknetle yerlerine dner. Grmeci, serdra 100.000 duka ve Pdih iin senelik bir vergi vaad etti. skender Paa bunun zerine harb uras toplad. Kan -temir batan ayaa m s el I h bir halde yrtk bir kalpakla Gazaba gelmi fil gibi geldi. Lkin Lehliler'in tekliflerini iitince hiddetten kanlanm gzlerini 421 serdrn zerine dikerek yle bard: Gvurlarn malna tama' ile gvur mu olsun? Otuz senedir benim klcm onlarn babalarnn ve oullarnn kann imektedir. Beni ie geirip kebb etmek iin kendimi ellerine mi vereyim? Bu gvurlar iin klcn keskin tarafndan baka sz yoktur. Kantemir bu szleri syledikten sonra otadan huunetle kt. Hseyin Paa da rehin gitmeye muhalefet gsterdiinden, grmeci olarak gelen

421

Ddeleri cm- Iebrfz-ti hamr gibi prhn olup* (Nam.).

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

memur habsedip, Gratyani'nn kethdas (minstro-su) kaza vuruldu 422. Bunun zerine Lehler, daima Tatarlar tarafndan taarruza urayarak ric'ate baladlar. Onyedi gn boyunca, iki ordunun ksmlar arasnda ceng devam ederek, Tatarlar birok esir aldlar. Lehler Dinyester sahiline vardklarnda Osmanhlar'n rivayetine gre generallerinin evvel svariyi geirip de piyadeyi kendi talihlerine brakmak istemelerinden dolay saflarnda byk bir karklk yz gsterdi (7 Ekim 1620). Tatarlar bu halden istifde ederek dman ordusu zerine hcum ettiler ve Lehler tarafnda yaygn bir hezimet meydana geldi. Kalinovski kaarken Prut'ta bouldu. Zolki-yevski'nin ba Osmanl ordughna gnderilip, saray kapsnda tehir edilmek zere stanbul'a gnderildi. Konyakapolsk esr edilerek Boazii Kulesi'ne atld. Gratyani, kaarken yolda bir kyl tarafndan ldrlerek, ba, halefi Aleksandr'a gnderildi. Btn Lehistan ordusu mahvolmutu 423. Manfredonya'nn Tahrbi Geen sene, Floransallar birok Trk kadrgalarn zabt etmi olduklar halde, bu sene, denizde de, karadaki kadar Osmanhlar'a msid oldu 424. Kapdn Halil Paa Navarin'de donanmasn tamir ettikten sonra, Dra sularnda buday, ykl iki gemi zabt etmi ve gemicilerini, gemilerini Manfredonya'ya gtrmeye mecbur etmiti. Halil Paa ehri anszn zabt
Bu roeveret meclisi ve neticesini Nam su sebilde yazar : .Serdr: tmdi biz dah! meveret idelim diye Kalgay Sultn ve sair mer ve. a'yn le sylep vefret -i dmene binen ve itinm- selmet-i guzta tam'en musalehya meyyal grndkde ol mahalle Kantenr Mirza geldi; gark- hen, basnda kalpak, mnend-i fil menkls (?), bir dilver-i divzd ve khten. Heybet ile otaa girp mu'td zere ref'-i savt ile paaya: .Salamalayk yni Selmn aleyke diyerek cmle merya tasaddur itdi, ve ak vezirin yanna oturd. Kantemir ilciye bir nazar kuhberendz sal up, ondan vezire bakup Nedr bu kfir didi. Pasa dahi lcidir; sulha tlib -dir, amfin dilerler, bac ve harac mteahhid olurlar, suyu geince (ye kadar) seni ve Hseyin Paa'y renin taleb etmi didikde hemn Kantemlr'in ddeleri cam- tebrz- bamr gibi prhn olup kemli huunet ile vezire Baka, sen kfirin mline tapup kfir oknusn; ben otuz yldr bunlara kl urup atalarn, oullarn ldrmens; nin zmi ellerine vireym, t ki beni diri diri ie sancup bryn itsinler? Bunlar kfirdir, bizim bunlarla barmz yokdur; bunlara hemn kl ururuz, gayr szmz yokdur diy srayup bbergran gibi gmrdenerek dar kd. Paa dahi rehn gittcek-den a'rz tdi* lciyi habs idp mukaddema giriftar olan Buok Kethud'y kaza urdlar. Naim, c. 2, s. 182, 183. (Mtercim) 423 Nalmft, Lehistan ordusunu elli bin, Osmanh ordusunu yzbin gsterir. Bir dier raporda Lehistan ordusunun altm bin olduu ve bundan yalnz drtyznn kurtulmu olduu zikr olunmutur. TiUevisk'nin Narratto de Praels gestto biter PoJonam et Tarcam, annls 1620 t 1621 (Matriti, 1623, s. 13) eserinde Osmanl ordusunda yetmi bin Tatar, onri bin Eflkl, onbn Badan, yedibm Macar, drtbin Trk olup Lehistan ordusunda ancak yedibin kii olduu yazdmabr! Bunlardan daha doru szl olan Sir Tomas Rue (s. 11), Lehistan ordusunu 40-000 ve Tatar duunu 30.000 olmak zere tyin eder. 424 Sen-Stefano tarikatine id kadrgalarn 1619 senesinde ilk seyahatlerinde birka Trk sefinesini nasl zabtettiklerine dir vekaynme ismindeki talyanca eser ki, 1619 senesinde Fransa'da baslmtr.
422

Sayfa

193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ederek gn muhasaradan sonra da kaleyi almak suretiyle ate ve kana bomu, ondan sonra ganimetleri ykleyerek gitmiti. Kaleye hcumunda skdr Aziz Mahmd Efendi'nin verdii hrkay giymiti, Muhibbi ve manev pederi olan bu zta, seferinin mes'd neticesini bildirdi. te taraftan Maltallar Turens'i (Tunus?) istil ettiler. stanbul'a Macaristan, Bohemya Ve Avusturya Elilerinin Gelii skender Paa, Moldavya'ya gitmek zere yolda iken, Budin V-lsi Karaka, kendisine Macaristan Kral unvanm vermekte olan Betlen ile ittifak ederek daha nce Macarlar tarafndan vki' olan ahdin bozulmas hadisesine misliyle mukabelede bulunmak bahanesiyle Vayen'i zabt etmiti. mparatorun generalleri, Betlen tarafndan iddetle sktrlarak, bu yeni fethinde kendisini endeye drmemeye mecbur oldular. mparator'un Baron Mular'a halef olmu olan (2 Austos 1620) ve II. Hudolf tarafndan Belgrad kads ihtiyar Hbl Efendi'ye hitaben kendisine bir mektup verilen elisi Sezar Gallo, bu hususta hibir eye muvaffak olamad 425 . Gallo, Macaristan, Bohemya ve hatt Avusturya slerinin stanbul'daki entrikalarna karg muvaffakiyetle uraabildii iin, kendisini bahtiyar addetmeye mecbur oldu 426. Macaristan Millet Meclisi mebuslarndan Etiyen Korlat'n maiyyetindeki adamlar arasnda bulunan Piyerfay, bir gn sarholuk hlinde bir Trk' kendi eliyle ldrd. Halk toplanarak Fay'n d-mn istediler. Bu adam bir saat mhlet alarak, bu mddeti vasiyetnamesini yazmaya sarf etti

Neme sn Ferdinandos Belgrad kads Hbil Efendi'ye mektup gnderp yazm ki: Bizn hizmetkrmz erz Gali (Sezar Gallo) sitne'ye gnderdim ki sipari olunan her ne ise b-tekelif syleyeDevletl, azanetl, her ie kaadir slm Pdih Sultn Osman Hn hazretlerine ki, teyaka ve beri yakann pdihdr aramzda olan iyi bar muhkem tutmak n ki bizim tarafmzdan dah mu'teber tutulumdur. Mezbr erz Gali'den ne iidirseniz sahih i'tikad idin. Bu mektubumuz mildn 1620 Aprilinn ll'nde Be kalesinde yazld ve biz Roma sn olal bir yl, ve Macar Kral olal iki yl, ve eh Kral olal yldr. Mektub bu sal (1621) recebinin yirmi altsnda vrid oldu. Nam, s* 185, ve 186- (Mtercim) 426 Bohemya ve Macaristan'dan eliler geldi. Bunlar, hkmetlerinin 10 sene den 20 seneye kadar sulh ve dostluk te'ssi talebinde bulunduklarn ileri srdkleri gibi, gerekli artlarn kararlatrlmas hususunda Osmanl hkmetine byk bir hey'et gelmitir. Bu hey'et Bb - Hmyn tarafndan iyi karland- Paa, bu hey'etin murahhasna hil'atler giydirerek Davudpaa Saray'nda huzr- ahaneye karp Pdih'n elini ptrd. Betlen tarafndan gnderilen eli dahi bu mnsebetle ayn lutufkrca muameleye mazhar oldu. Bu murahhaslar pek uygun cevaplarla dnmlerdir, gtrazer'in amcas, Ferdinando'ya Matyas'a hizmeti gibi hizmet etmediinden bahisle, trazer'e azarlayn mhiyette br mektup gndermitir. N isan 1620, Venedik Hulsas*
425

Sayfa

194

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ki, tafsilt, son zamanna kadar itidalini muhafaza ettiini gsterir 427. Mhleti dolunca ban cellda teslim etti. Bohemya Millet Meclisinin memurlar Kont Palatin Fredrik'in de i'timdnmelerini hmil olan Kolonyal Jan ve Bzedili Samuel Gain idiler 428 . Yukar Avusturya Millet Meclisinin elileri arasnda Baron tramberg ve Siraon Engel; Aa Avusturya Millet Meclisi memurlar arasnda dier bir Engel ile mparator'un memuru trazer'in (veya tarzer'in) kardei bulunuyordu. slerin bu elileri, kendilerini Dvudpaa Saray'nda kabul eden Pdih'n memnuniyetini mcib olduu kadar, mparator Rudolf un honuds uzluunu celb ettiler. Sezar Gallo, bunlarn mesisini hkmsz brakmak iin her tedbri uygulayarak, hastal zamannda mparatorun memur tra-zer tarafndan yardm grd: Homonayi'nin Trk kyafetinde stanbul'a gnderdii ktibi vstasyle, Erdel Prenslii'ni almak iin, Osmanl hkmeti nezdinde gizlice yaplm olan teebbslerini tra-zer iddetle destekledi. trazer ile ser ktib Homonayi'nin memlekete dnnde skender Paa'nn kendisini Erdel Prenslii'ne oturtacana dir bir yazl vaad almaya muvaffak oldular. Lkin ktib dndnde Homonayi'yi zehirlenmi buldu 429.
Hurmayer, Corafya ve Trih in Ariv, Nu : 59. 60; 1817. Bohemya elilerinin i'timdnmede zikredilen isimleri ve sair tafsilt: Domino Joanni a Kllin Regiae Magestatis Consili -ario eximium virum Samuelem Gschinium a Bezdiczy Adjunctum volumus. Pragae 19 Mai 1620. Sadrzamn mektubundan: Universo orbi et celsissmae Sublimitati Vestrae abunde constare putamus, in quas aerumnas perdite quorundam perfidorum patriae civium, qui clavum rei-publicae tenebant, libido florentissimum hoc regnum cum praestantissimis ei annexis et confoederatis provin-ciis praecipitaverit et tantum non libertates nostras et privilegia in universum omnia f unditus everterit, ac sub miserrimum jugum Hispaniae tyrannidis, quo omnia oeorum ibant consilia, nos miserit, quod ne flret mature nobifl cavendum rati consilium ex re capere, patriam avi hostili defendere, libertatem avitam tutar et justa cum armis temere in nos sumtis opponere et pro fortu-nis cervicibus nostris strenue depugnare, devrevimus. 429 Es ist im Jahre 1620 des graven Georg Homonay Sec -retarius nach Kostantinopol in trggischen Kleidem verkleidt in compagnie des Scenderpassa Leuthen ange-langt, in mein Losament losirt, und umb des Frster-tumb Siebenbrgen mit recommandation gedacht es Scenders Passa vor seinen Herrn Tribunt par 100.000 Thaler, vom gemelten; Hr. Homonay Chartae biancae mitbracht, welche aile von mir ausgetheilt, und were wie alles incemi nirt zu lang zu erzehlen, doch dahin kommen dasse so Homonay ihme in Siebenbrgen zu-kommen sich getraut und ihme die Stendt zu einem Frsten annebmen, derselbe vom sultan confirmirt wer-den solle, welche Traktation auch durch mich anfan-gen und soweit vollented worden, dass Hr. Homonay die Licenz von der Porten schriftUch, das seine Ankunft in Siebenbrgen von der Porten nicht geandt, dem Scen-der passa aber die Fahne, Sabel und Rockh samt der n-vestitur zugeschicht werden solle. Hr. Homonay wenn es Zeit damt zu begaben, wie dann Hr. Graf von Althann zu diesem endt etliche 100 Husaggi Heran Homonay zu-gefuert, est ist aber gedachter Secretarius 2 der 3 Tag. nachdem Her Homonay, schon vergeben und bereit dodt gewest, zu spath ankommen, und alles blieben; Sonst man den Bethlehem zue Presburg in dem Sackh gehabt hatte. (Kadm Almanca'dr, tercmesinin hulsas metindedir.)
427 428

Sayfa

195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sadrzam, trazer'in de huzurunda, Macaristan, Bohemya, Avusturya sleri memurlarna, kendilerini mparator ile bartrmak iin tavassutt a bulunacan ve eer bir tesviye sureti bulunamazsa Osmanl askeri ile yardm edeceini vaad etti 430. Son zamanlarda s tebeasna Hristiyan hkmetleri tarafndan gnderilmi olan himaye ve dostne mdhaleleri protesto etmi olan Osmanl hkmeti, bu mnsebetle Macaristan, Bohemya, Avusturya sleri memurlarm resm mlakatlara kabul etmekten, mdhale ve hatt yardm etmeyi alenen vaadden bir mahcubiyet hissetmedi 431. Eer bu vaadler yerine getirilememise, ihtiyarndan hri idi; nk Lehistan ile kan harb, nazar-i dikkatini geni hududlanndan dier bir tarafa davet etti. Sadrazam Al Paa'nn craat Bu zamanda Osmanl Devleti siysetinin ruhu, Hristiyan hkmetleri mmessilleri hakkndaki souk mumeleleriyle mehur olan sadrzam Sinan Paa'nn tavrlarn hatrlatan ve hatt onu geen AH Paa idi. Hakkaten, mparator tercmanlarnn ve dierlerinin vazifelerini tammiyle yerine getirmelerinden dolay doulmu, dvndan kovulmu, hapis ve srgn edilmi olmalar, o zamana kadar grlmemi bir ey deilse de, hi biri, Sultn Osman saltanatnda olduu kadar, Moldavya Prensi Gratyani'nin kaynpederi olan Venedik birinci tercman Borissi gibi serbeste konu -

Dann nimb auch ich den gerechten Gott zum Zeigen, wie hoch ich mich als die gesambte Potshafter A. 1620 vor diesem damals widrigen Erbkhngreichen und lan-den nach der Porten khommen, mich deselben Prakh-tikhen sowol mndJich a als schriftcht opponirt, un weil Alles mndlich nicht verricht werden khennen, mit grossen Spessen der Kebe Fieden erhalten, auch weilen die Truppen stolz und allerseits in Frieden auch soviel Strenfried an der Porten sich befunden, dass den Re-bellen auf deren grosse Offerte sonderlich ach geschehener Prager Schlacht wirklich kheine Hlfist geleist, venhuett \vorden, zwar weniger nicht, als dass durch so grosse efferta die Trggen dahin bracht, dass sich diesel -be gegen gedachte Rebellen erbotet? dass Sultan sich derselben mit E. K. Majestat zu vergleichen sein Auro ritat interpoiren, und so solches nicht verfangen, man ihnen hilf nicht wider Ihre Majestat sondern wider.die spanische, pabslich, florentisnische, und ahdere unter I. M. Armee hefindenden den Trggen feindliche Nati-onen geben wollte, welches der Oberste Wesir mir im Marsio 1620 im Namen des Sultans in Beisein aller re-bellischen Pothschafter I.K. M. anzuzaigen unverholen vermelt, ist es doch nochmals durch den polischen Zug ein Wort pravada auch die wirkliche Hilf vermittelt blieben. (Starezer'in raporu, mei metinde mnderictir.) 431 Hristiyan hkmetleri edilen protestolara ramen Osmanl Pevleti'nin te-beasn himaye etmi olduklar cihetle, dvn hmynun da bu e kildeki muamelesi mukabele-i bilmisilden baka birey saylamaz. Yalnz Avrupa hkmetleri saman altndan su yrttkleri halde, Osmanl hkmeti merde, aktan aa muamele ediyordu. Asl hat. lzumsuz, faydasz olan Lehistan seferinin yaplmasyla, Macaristan, Bohemya, hatt Avusturya'nn bir ksm tarafndan yaplan yardm taleblerine cevap verilememi olmasdr. (Mtercim)
430

Sayfa

196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

masn hayatiyle dememiti 432. Gratyani'nin azlinden sonra Borissi, Pdih'm emriyle boulmutu (ubat 1620); tahkikat evraknda Borissi'nin eriat ve kadlar hakknda fena szler sylemi olduu yazlyor; hlbuki idam sebebi Osmanllar tarafndan zabt olunan bir Venedik kalyonunun iadesi hakknda hararetle srar gstermek suretiyle, sadrzamn zerine ektii kininden baKa bir ey deildir 433. Bir ay sonra, Al Paa ile Macaristan, Bohemya, Avusturya slerinin elileri arasnda evvelce sylediimiz mzkereler yapld 434. Sadrzam, bu memurlarn talebi zerine trazer'in mzkerelerde hazr bulunmasn istedi; onun kar kmas zerine sadrzam, Venedik tercman gibi kendisini de boduracan, yhud eek gibi dayak altnda ldreceini syleyerek tehdd etti 435. Pek ok zamandan beri yenieri klalarna et vermi olan Skar-letto bir gn, teslim etmi olduu btn koyunlarn derisinin hesabn vermeye ve derileri aynen t edemedii iin klliyetli bir ake demeye mecbur oldu 436 . On sene zarfnda Metropolid kiliselerinde 300 tevciht icra etmi olduunu bahane ederek ve her biri iin 1.000 dukadan 300.000 duka alm olmas lzm geleceini syleyerek, Rum Patriki'nden de 100.000 duka istedi. Buna ramen Patrik 30.000 guru demekle kurtuldu. Hersek Ahmed Paa'nn ahfadndan biri Al Paa tarafndan habs olunarak, 100.000 altn mukabilinde hrriyetini satn almaya icbar edildi 437. Msr Vlsi Ca'fer Pasa'nn terekesinden bu parann iki mislini, himye-gerdesi olan Mustafa Paa'dan bile 15.000 altn ald.
Bizim trihlerde Gaper denilen Gaspar Gratyani'nin ne mhiyette bir adam olduunu Hammer de yukarda ifde etmiti. Hiten Moldavya Prens-lii'ne km iken isyan ederek Lehistan muharebesine de sebep olan bu herifin kayn pederi olan Venedik tercman, bana gelen belya bak kazanmam, olamaz* (Mtercim) 433 Faa, kalyon iin yzbin taler istedi*, Venedik Hulsas. 434 Borissi (Paa'nn rivayetine gre) kazaskerler ve ertat aleyhinde szler syledii iin bodurulmutur. Cesedi, Holanda sefiri vstasyle satn alnmtr. Venedik Hulasas, ubat 1620Kalyonlar mes'elesini mdfaa ettii iin paa onun aleyhinde idi- Venedik Hulasas. 435 Yukarda zikredilen sefirlerin yannda ve silere yardmc olunmasna dir pdihn irdesini gstermi olmas zerine (yukarda ifde ettiim vehile) hkmdarmn as tebeasyle birlikte bulunacan beyn ettiim zaman, sadrzamn, bir ay evvel astrd Venedik tercman gibi olacam, yhud eek yavrusu gibi dayak yiyeceimi nasl bir azametle sylediini nakletmek uzun olur.. Sefirin Almanca raporundan karlmtr. 436 Birok senelerden beri yenierilere et r.teahhidlii eden Skarlatti ntnu -daki tacirden, tedrik ve it -etmi olduu koyunlarn dertlerinin hesabn stedi - Bu hesaba hayvanlarn balar, ayaklar, barsaklar dahi idhl edilmekteydi- Venedik Hulsas, 9 ubat 1620, mparatorluk Ktphanesi. 437 Hersek-olu Ahmed Paa'nn bir olu habse konuldu ve tahliyesi iin 100.000 altn verdi VeaMUk Hott*a
432

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Bu , sadrzamn yalnz hkmet sandklarn doldurmasna deil, kymetli hediyeler takdim etmek suretiyle Pdihn mal hrsna dmesini tahrik etmesine de hizmet ediyordu. Br bayramda ondrt at, onsekiz Trk kz, yz kat muhteem libs takdim etti 438. Defterdar Bak Paa, Al Paa'mn ml tedbrlerini dima destekler grnmedii iin azledildi ve Yedikule'ye habse atld. Bak Paa'nn btn servetinden iki milyonu hazneye alnd 439, Al Paa hoca ve mft ile birlikte, Sultn Ahmed'in saltanatndan beri te'sri stnlk kazanm olan kzlaraas Mustafa Aa'nn mahvna alt. II. Osman'n huzurunda hoca le kzlaraas arasnda vukua gelen bir ekime, kzlaraas aleyhinde tertblenen entrikalarn te'srli olmasna imkn verdi. Hocann Edirne kads olan olu, kzlaraasnn arzusuna muhalif olarak, Edirne bostanc -basnm azline sebep olmutu. ki hasm, Pdih'n diresinde birbiriyle karlkl szlerle cedelletiler. Kzlaraas, bu szlerden fkelenerek kalkt ve fkeyle kt. Hoca bu frsattan istifde ederek, kzlaraasnn edep d tavrn ve kendisine verilen hududsuz iktidar tak-bh ederek Pdihn saltanat edebilecek bir yata olu bulunan vey vlidesiyle drssade aas arasndaki sk muhabbetin taht iin felkete yol aacam m etti. Pdihn aklna byle mhirne bir surette giren bu fikir, neticesiz kalmyacak bir tohum oldu. Kzlaraas azledilerek Msr'a srld. Servetinin bir ksmn tekil eden ikibuuk milyon altn hazne-i hmynu zenginletirdi. Kzlaraasnn efendisinin mlik olduu dier hazneleri sylettirmek iin sadrzamn saraynda gz habsine alnan kethdas, skdar'da Azz Mahmd Efendi'nin yanma firar ederek, derv hrkas giyip, bundan sonra tkb edilmekten kurtuldu 440. Kzlaraasnn himyesi altnda bulunan Diyrbekir Vlsi Dilver Paa azledilerek, yerine zt- ahanenin silhdr tyn olundu 441 . Drssade aas aleyhinde gayretlerini birletirmi olan Hoca ve sadrzam, yenieri aasndan dolay bozumakta ge kalmadlar. Hoca, aann
ondrt at, 8 gzel Trk kz, 100 elbise takdim etti, Pdihn haset tab' var idi. Venedik Hulsas. Teklif ettii ehemmiyetli ehemmiyetsiz teebbslere dhil olmak zere, istemedii iin (iki milyon altn dan) defterdar Bak Paa'y Yedikule'ye attrd. Kezalik. 440 Bu vak'ann sebebi hocadr. Hoca, Edirne kads olan olunun srarna binen ve lozlaraasnn arzusuna ramen, Edirne bostancbaisnn azline teebbs ettiinden, kendisiyle kzlaraas arasnda bir muhavere vuku bulmutu. Zt ahane ekimelerinin sebebini sormas zerine, aa dar kp hocay huzurda yalnz brakt. Hoca, kularaasmn aleyhinde birok sz* 3er syledii gibi, devlette hkim mir olmak stediini ve byk bir olu olan Pdihn vlideliiyle samim mnsebetlerde bulunmak citetlyle Pdih aleyhinde birey yapmas muhtemel bulunduunu beyn eylemitir. Venedik Hulsas, Temmuz 1620. 441 Kzlar aasnn himyesi altnda bulunan Diyrbekir valisi Dflver Paa azledildi ve yerine silhdftr tyin edildi Venedik Hulsas.
438 439

Sayfa

198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

azledilmi olduunu grmek arzusunda olduu halde, sadrzam yerinde brakt. Bu ihtilf zerine hoca mansbn kaybettii gibi, onun himyesi altnda bulunan byk kanlar 442 da, derken kendisiyle beraber ekti 443 . Hoca, sadrzamn stn nfuzu karsnda gzden dmesi zerine, gn evvel gzden dm bulunan mft makamna avdet etti 444. Venedik tercmann bodurmu olan Al Paa, Venedik hkmetiyle muharebe istiyordu. Vezr Nakka ve Grc Paalar ise, bil'akis Lehistan le muharebe fikrindeydiler. Onlar bu kanaatlerinden ve fikirlerinden dolay azledildiler 445. Balyos, 10.000 duka takdim etmek suretiyle sadrzam ile Venedik cumhuriyetinin arasm bulmaya muvaffak oldu 446. Para, ancak para! Tunus belerbei ve kapdn-paa sfatiyle korsanlk ettikten sonra, o zaman sadrzam sfatyle daha geni bir apta kanunlarn icra etmekte olan bu hrsl adamn hareketlerinin zeti bundan ibaretti. Ali Paa, paradan baka bir eye iltifat etmez, kendisi de Sultn Osman'a hi olmazsa ayda iki defa hediyeler arzederek, bu suretle makaamnda tutunurdu 447. Bundan evvelki sekiz-on sadrzam, Kbrs vergisini hkmet haznesine alamam idiler; Al Paa adaya 50.000 ek (guru) vergi koydu 448 . Macaristan, Bohemya, Aa ve Yukar Avusturya s ehirlerinin 449 hediyeleri 30.000 eky buluyordu. Bu hediyeler arasnda borular gmten bir organm, 72 saat, gm balklar, alt hokka, alt byk ayna, alt doan, Palatin Frederik'in Bohemya Kral sfatyle gnderdii yalnz bana 1.000 duka kymetinde zmrtl bir saat nazar - dikkati celbediyordu. Bu muhtelif meclislerin temsilcileri yaptklar cmerdliklerle Osmanl hkmeti nezdinde ancak hakk elilerin mazhar olduklar
Aadaki haiyeye gre, defterdar- olacaktr. Defterdar Bkl Paa'mn azO ve hapsinden yukarda bahsedildii gibi, sadrzam Ali Paa'mn buna benzer ahvlinden de daha nceki sahtfelerde ksaca szedilmitr. (Mtercim!) 443 Hoca'nm himaye ettii byk kanlar azledildi ve Yedflnle'ye habs olundu. Sphlerin zeametlerinden hay!! para elde etmi olduu dhetle paa/ondan 60000 skodi istemiti. Radu'u Eflk voyvodalna tyininden dolay paaya 50000 ve kethdaya 25.000 skodi vermitir. Paa tccardan 10000 skodi ald. Dilver Paa'y Dyrbekir'e gndermek iki 20.000 zekini stedi.* Venedik Hulsas. 444 MOft gn ma'zliyetten sonra memuriyetine avdet etti, bu avdeti, paa ile anlam olmasndan dolaydr. Venedik Hulsas 445 Sadrzam Lehistan 3e muharebe olunmasn istiyordu, hoca ve dier vkel (dtvn fivelert) dahi bu arzuda idiler; Nakka ve Grc Paalar harb aleyhinde olduklar i sadrzam tarafndan azledildiler. (Bu not, metne aykr grnyor. Hazrlayan) Vesedlk Hulsas. 446 Balyos, paaya 10000 sekini takdim etti. Kezalik. 447 Sadrzam ayda lakal iki defa pdiha ake takdim eder ve memuriyetini bu suretle muhafaza edebilir.- Venedik Hulsas, Aralk 1620. . 448 Sadrzam, Kbrs adasnn 50-000 taleriye varan haracn Pdih'a gnderdi; bu mtinesebetle, ibu haracn sekiz on vezfr zamannda saraya gnderilmedii sylenilmitir. > Venedik Hulsas, mparatorluk ve Kraliyet Arivi. 449 te tarafa s; bu tarafa tab olmak arzusunda bulunan ehirler. (Mtercim)
442

Sayfa

199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

msadelere nail oldular. O kadar ki, Tran-silvanya temsilcisi Balassi'nin vefatnda yalnz Macaristanh, Bohem-yal, Avusturyal arkadalar deil, ingiltere ve Felemenk elileriyle Venedik balyosu da tbutunu tkb ettiler (12 Ocak 1621) 450. Bununla beraber Venedik balyosu Lin'ten mhrlenmi ve bu ehir panayrnda te'diyesi gereken bir polie mektubunu, Yukar Avusturya Millet Meclisinden altm temsilcinin imzasn tad halde, te'diyeden imtina etti 451. Yine o srada Acem elisi Necef Kul Be 452, son muahedede kararlatrlan yz yk ipekten mada 120 samur ve 12 siyah tilki krk, 40 vaak derisi, 200 para muslin, bukalemun renk kumatan altm, m kumandan otuz, dier muhtelif kumalardan 824 kat elbise, 1250 para bos, 200 boyun sargs, 1,000 fafri kse, 40 ipek kalie, deve ynnden 40 kalie, 2 at, 4 fil, bir gergedan, 2 kaplan getirdi 453. Buna mukabil Padiah da ran h'na, abanozdan bir hokka takm, bir ayna, 2 saat, kymetli talarla mzeyyen iki topuz, 2 kl, 4 ipek otak, 4 gzel criye, srma ilemeli 11 kat elbise, srma dokumal 2 kat yn libas, srmal kumatan 4 elbise, 1.000 duka kymetinde bir altn kse gnderdi 454. iddetli K Bu sefaretlerin parlak nmayilerini, k esnasnda matem sahneleri tkb etti. Osman'n fakat baka valideden kardei olan ve byk mdler veren Sultn Mehmed idam olundu (12 Ocak 1621); Sultn Osman bu irdeyi, ya dier biraderlerine hkim kudretinin byle mdhi bir delilini gstermek iin, yhud ehzade Mehmed'in sekin hasletlerinden dolay
12 Ocak 1621'de Transilvanya elisi Balast Sldii. Onun cenaze alaynda in giltere, Macaristan, Lehistan sefrleriyle Birleik Krallklar (Felemenk) elileri, balyos, Flandra seffri dah hazr bulunmulardr. Venedik Hulsas 451 Avusturya'ya flit ki memleketin elileri Birleik Krallk nmna ve 60 muhtelif mhrle mhrlenmi Onz kasabasndan 22 Skim 1620 trihi ile trih-lenmi bir polieyi balyosa (Justiniani) gndermilerdir. Poliede yazl akenin Linz panayrnda Birleik Kralhk tarafndan tesviye olunmak zere tedrik edilerek gnderilmesi rica ediliyordu. Kendilerine hizmet iin hazr bulunduunu beyn etmi olmakla beraber, balyos, Llnz panavmndaki tccardan hiebrtvle muhaberesi olmadm ileri srerek zr dilemitir 26 Ocak 1621, Venedik Hnlsns. 452 Sadrzam AH Pasa'mn ah'a iki mektubu Sar Ab dullah Efendinin mecmuasnda 129 ve 130 numaralardadr. 453 Venedik Hulsas'nda bu ekilde saylmtr. 454 Venedik Hulsasnda bu ekilde ve 26 Ocak 1621 tarihiyle saylmtr - (ah Abbs tarafndan Necef Kul nm ilci gelp h'dan arz- huls ile dostlua mteallik umurda bezl-i makdr itdi ve sulhde sbit-fcadem olduum lm eyledi. Lkin nme getirmemidi. Mcerred o tarafa intisab cihetiyle hu -zr- ahaneye kabul ile iade olund- Nalm'dan telhts, c. 2, s. 185* Mtercim).
450

Sayfa

200

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

onlarn hased etmeleri si-kasyle vermiti. Yeni kzlaraas Sleyman Aa, Pdih'n gizli niyetini desteklemek, yni gen ehzadenin ldrlmesini tavsiye etmek suretiyle, Pdih'n tevecchne nail olmaya alt. Lkin mft Es'ad Efendi bu karde katlini meru gstermek iin istenilen fetvay vermekte muhalefet gsterdi. Rumeli kazaskeri Kemleddn, mftnin yerine gemek midiyle Pdih'in irdesine muvafk bir fetva verdi; ancak mdi yerini bulmad. Bedbaht ehzade Mehmed, celldlarn hcumunu grnce: Osman, Allah'dan dilerim ki hayt ve saltanatndan mahrum ol! Beni nasl ldryorsan seni de yle ldrsnler! diye feryd etti 455. Birka hafta sonra kn fevkalde iddeti bir hdiseye mahal verdi ki, Osmanl trihi dokuz asr zarfnda yalnz iki mislini zikreder: Boaz tammiyle dondu; yle ki Avrupa'dan Asya'ya yaya yryerek gidilebilirdi 456 . Gemilerin seyredememesi zahire fitnda byk bir ykselmeye yol amt. Yetmi dirhem ekmek bir akeye, etin okkas be akeye kadar kt. Ktlk, undan dolay da vahim neticelere sebep olabilirdi: Sipahiler yine grlt ile Dvn- Hmyn'a gelmi ve sadrzam yenierilerin bunlar itaat diresine sokacaklarn zannettii halde, zann beyhude olmutu. Al Paa, birikmi aylklarndan bir ksmn demek suretiyle kendilerini ho -nd etmeye mecbur oldu 457. Sadrazam Ali Paa'nn Vefat Bu iler olurken, sadrzam, ahs emniyeti iin korkmaya balad. Yukarda grdmz vehile gzden den bz vezirlerin iltica etmi
Katline hcum olundukda. Osman, AUah'dan dilerem ki mr devletin berbd olup beni mrmden nice mahrum eyledjn ise sen dahi behremend okoayasn diye hatok-i kelm idp ehid olmu; ol vakt- ye*sde sz-i d^ rn ve inldsr- kalb-i mahzun le tdli beddua. cabete karin olup za mn- kainde mcz zuhur ibnisdir. Nalmfl, c. 2, s. 188- (Mtercim) 456 1030 itsnda reblevvel gneinden onaltnc gnne kadar azm kar ya -up, giddet- sermdan serser derya mncemid olup, ancak aknt ortasnda bir nehr -i saglr nakdn mahal ak kalm idi. Reblevveln onyedinci gn ki hamsinin onfairi idi Sarayburnu ile skdar aras cmle buz olup Galata'dan stanbul'a, Hs Bae'den Kire Kapus'na piyade adam ge -diginl grenler rivayet iderler. Hicretin yz yiirml birinci sfilinde (739) bir dera daha vki' olduu Hristiyan trihlerinde ve Trihi Cenftbf'de mesturdur- Hatt o zaman skdar'dan stanbul'a araba le gep Kefe'den tccar geldiini yazarlar Nam, s. 186 ve 187. Nalmfi'nn bu rivayeti bizzat grenlerden iitme olmamaldr; dier trihlerden nakl etse gerekdir. H-iral'nn syledii donma tarihi, Peev'nn kaafiyye dikkat ederek dorusunu zabtettii gibi, udur: -Yol old skdr'a/Ak deniz dond bin otuzda. (Mtercim) 457 Kendilerine id maalarn bedeli mirlerinin eline gemi bulunduu iin sipahiler dvna grlt De geldiler. Sipahileri yattrmak zere yenierilerin nhim bir miktar dvna gnderilmesi, yenieri aasna emredildi-Fakat bin kii bile getirelemedl. Sadrazam, sipahileri birka kese dat mak suretiyle yattrabfldi. 22 Aralk 1620. Venedik Hulsas 455

Sayfa

201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

olduklar skdr Azz Mahmd Efendi'yi ziyaret ederek, kurbanlk krk koyun verdi 458. Hoca ile de uyumak ihtiytkrlnda bulundu. Lkin yine bahar girerek Boaz yine gemilerin seyrine alp, askerin isyan korkusu kalmaynca, Ho-ca'nn Mekke'ye uzaklatrlmas iin irde kartt. Hoca bu mecbr hacc f etmek zere skdar'a gemi bulunduu halde, sad rzam ta letUnden vefat etti. Zt- hne'den baka kimse vefatndan mteessir olmad (9 Mart 1621) 459. Ohrili Hseyin Paann Sadreti Al Paa'nn yerine vezirler srasnn en sonunda bulunan Hseyin Paa tyn edildi. Bu Hseyin Paa Arnavudluk'un Ohri kasabasnn olup, Revan muhasarasnda bostanc-bahktan yenieri aalna, daha sonra Rumeli belerbeiliine ve vezrete terf ettirilmiti. Krre-i Arz'da 'Pdih'dan baka hkmdar yoktur, cihann geri kalan mparator ve krallar ancak onun keyfiyle hkmet eder fikrindeydi 460. Onsekiz yanda bulunan Sultn Osman, vezirlerin vesayetinden kurtulmak iin almaya ve onlarn nashatlarna huss iradesiyle mukabele etmeye balad. Harbi dncelerine ve silh kullanmaktaki maharetine ramen 461 cimriliinden dolay askerin nefretini kazanmt. imdiye kadar emsali grlmemi bz muameleleri, bilhassa Hoca mer Efendi'nin telkinleriyle ilmiyye ricalinin arpalklarn kesmesi yznden, ulem da kendisinden mn-fil idiler. Vaziyeti kontrol iin geceleri bizzat kola kmasndan ho-nd olmayan payitaht ahlsinin de tevecchne mazhar deildi 462. Lehistan ile muharebe etmek Pdihn kafasnda ylesine yerlemiti ki, 463yeni sulh teklifleriyle gelen bir Lehistan elisi,
Kendilerine para verilen sipahiler honudsuzluk eserleri gstererek birikmi maalarnn bakiyyesni de taleb etmektedirler. Pdih hasis olduktan baka, vezirine iktifen para sarfetmemefe alm bulunduundan, vezirin arz lanna cevap vermedi. HussMe ki, vezr byle bir teklffde bulunmamay nceden taahhfid etmiti Vezfr korkusundan Aztz Mahmd*a flttcft le kurban olarak krk kovun kestirdi. Hoca davet edilerek kendisine mTat giydirilmitir. Venedik HolAsaa. 459 Al Paa bu sabah (9 Mart) habs -i bevlden vefat etmitir. Pdlfthdan baka kimse vefatna mteessir olmamtr- Keza. 460 Venedik Hulsas, 2 Mart 1621461 Pdihn silh ta'lmlerine istidad vard. Kendi dncesine gre harekete baladndan devletin byk ricalini gcendirtrti. 9 Nlsfin 1620, Venedik Hulasas 462 Padiah, tebdil-i kyafetle gece gndz devre (kol gezmee) kar, ehir dahilinde hereyi aratrr ve ziyade iddet gsterir. Nisan 1621, Venedik Hulsas. 463 Lehistan elisi Kfikcekmece'ye kadar geldii halde stanbul'a girmekten men' edilmitir; nk Pdih, pederi Ahmed'in szlerini hatrlatarak, Kazaklar tarafndan yaplan hasarlarn msebbibinin Lehler olduunu ve onlar cezalandrmak lzm geleceini dnyordu. 1621, Veaedlk ffalltm*
458

Sayfa

202

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

payitahta giremiyerek, hibir ey kararlatramakszn Kkekmece'den geri dnmeye mecbur kald . ngiliz elisi Sir Con Eir, Kralie Elizabet zamannda vuku bulan bir arabuluculuk iine istinaden, Osmanl Devleti ile Lehistan arasndaki ihtilf Kral Jak nmna dzeltmek istedi 464; lkin Pdh'n, Kazaklar tarafndan Devlet'in hududunda yaplan aknlarn intikamn almas lzm geleceinden baka cevba nail olamad. Lehistan (Hotin) Seferi 17 Cumdeluhr 1030 - 9 Mays 1621'de 465, Pdih'n tulan Dvutpaa sahrasna dikilerek bir gne tutulmas vuku bulduundan ve kamer ayn son gnnn uurlu saylmamasndan dolay Osmanllar'm btl i'tikadlanna (evhmperliine) gre katmerli bir uursuzluk olmakla beraber, cumdeluhr sonunda asker hareket etti 466. Pdih Edirne yolu zerinde bir kprden geerken, sadaka is temek zere bir tarafa gizlenmi ve hassa askerleri tarafndan def edilmemi olan drt Hindli derviin anszn zerine geldiklerini grd. Bu an ortaya ktan ve atn ahlandrm olan seslerinden fkelenerek, drdn de orada dm ettirdi 467. Payitahttan kndan on gn sonra (10 Receb - 31 Mays) Edirne'ye vsl olarak, on gn de orada kald ve bu mddeti ceng sporlaryla geirdi. Onbirinci gn yenieriler Yanbolu'ya doru hareket ettiler. Yamurlardan dolay Balkanlar'dan gemek pek zahmetli oldu; birok yk hayvanlar telef oldu. adrlarn yklendii develerin geemedikleri yerlerde, hediye olarak son defa stanbul'a gnderilmi olan filler kullanld. Yol esnasnda Kazaklarn Karadeniz'de Ahiyoli'ye ktklar haber alnd. Lehistan hududu mevkilerine vukufundan dolay arhac olmak zere ileriye gnderilmi olan Hac Key Paa birka esr ve Lehlerdin muhtelif ordughda ka -leye kapandklar haberiyle Kantemir Mrz'y gnderdi. Isak'da Tuna zerine
Pdih ngiltere Krah'ndan bir mektup ald. Evvelce ingiltere Kraliesi tarafndan Lehler'in rilinde ayn mealde yazlan mektupta beyn olunduu gibi, (Lehistan aleyhindeki) teebbsten vazge ilmesi teklif ediliyordu^ Ve-nedik Hulsas. 465 KtoUes, azimet gn (dorusu: Otak kurma gnft) iin 29 Nisan tarihini tyin eder ki, Nam'nn gsterdii 7 Cumdeluhr ile muvafktr, 466 7 Cumdeluhr "da (29 Nisan) Dvud Paa'ya otak kuruldu; dokuz gn s onra Pdih geldi; 30 Cumdeluhr'da Dvud Paa'dan hareket olundu- Cu-mdelhirenin 29'uncu cum'a gn salt- ksf klnm idi. ksfdan evvel ve sonra birka gn, eyym- nahstdan ma'dd olduu gibi seH-i ehr gni de nahs olduu halde buralara dikkat edilmemi idi-- Natm, s. 188 ve 180- (Mtercim) 467 Venedik Hulsas, Haziran 1821.
464

Sayfa

203

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

kpr kuruldu. Bu srada (22 a'bn - 12 Temmuz), yenieri ve sipahilere pdihlarn ilk seferlerinde mu'td olan ellier ake bahi verildi 468. Mevzat'1-Ulm sahibi Takpr-zde'-nin olu olup ehzade Mehmed'in katline fetva vermekle ilm erefini glgelemi bulunan Rumeli kazaskeri Kemleddn Efendi irti-hl etti 469. Onun yerine, Galata kads bulunmas itibariyle uzun mddet Hristiyan hkmetleri elileri iin bir fet kesilmi ve kendilerini haraca kesmi olan Habe hadm Molla Al getirildi. Bu adam, doru ve fukara hakknda hayrperver ise de edd ve mutaassp olmakla beraber fkh ilminde de tammiyle childi. Molla Al gibi tslm fkhndan habersiz olan Tabb Ms bir mddet sonra sahh veyhud sahte bir hastalktan dolay stanbul'a geri dnen 470 mft Es'ad Efendi'nin muhalefet gstermesine ramen, Hocann te'sriyle Anadolu kazaskerliine nasb olundu. Mft eleb-zde Abdlazz Efendi, Habe ve Tabb'in kazasker olmalar hakknda slm'da ilk krlm ie deildir (darb- mesel olup Bu hl, ilk defa olan bir ey deildir demektir) darb- meselini tatbk ederek tesellyb olmutur 471. Kprnn inat bitinceye kadar ve seferin almas iin gerekli eyann gelmesini beklemek zere, ordu onsekiz gn sak mevkiinde kald. Bu esnada, z belerbei Hseyin Paa'mn sahilleri talan eden 18 Kazak kayn ele geirdii haberi alnd. 5 Ramazan 1030 - 24 Temmuz 1621
Natm ve Venedik elisinin raporu : Pdihn ilk seferi olmak mnsebetiyle yenierilere verilmesi mu'td olan biner ake yerine tahsisatlarna birer ake zamm teklif etmise de asker bu teklifi red ile atyye-i mu'tfi-denin talebinde srar etdiler. 469 Aty, 769 tercme-i hl. Keml, babasnn Byk Mu -ht'ini (Ansiklopedik eser) ve Hseyin Vfiiz'n eserini Trke'ye tercme etmitir. Bunlardan baka Sre -i Kehfi Tefsr-i Va'de nmndaki kitabnda Hidye mesailini zh etmitir. Keml mahlsyle Trke ve Arab -a iirler yazm, ve Sultn II. Osman saltanatna dir bir h-nme brakmtr. (Bahis mevzuu olan Takpr-zde Mehmed Kem-leddn Efendi pekok eser sahibi bir zt olduundan, Bursal Thir Be'in Osmanl Mellifleri eserinde ona dir verilen malmatn hulsas aaya alnmtr: Takpr-zde Ahmed Efendi'nin oludur. Babasndan ve Eb's-Sud gibi st di ardan ders alarak 1030'da Karaeleb-zde yerine kazasker olmutur. O sene II. Osman ile birlikte Lehistan seferine giderken sak'da vefat etmi, na' stanbul'a nakledilerek Ak Paa Camii naziresinde pederinin yanna defn edilmitir. Eserleri: On sene nce (yni 1903-4'de) stanbul'da baslm olan Mevzt'l-Ulm Tercmesi, ki Hammer' Byk Muhit dedii kitaptr(*); Tercme -i Risle-i Hseyin Vaiz; Tercme-i Trh- Muht-i Msr; Sultn Osman Hn'n emriyle yazd mensur eh-nfime (tabatiyle eksik kalm olacaktr; Hidye* Mesailinin hulsas olmak zere dde; Kasde-i Brde'ye tahmisi; Trh-i Sf; Tuhfet'l-Ahbr; Keml mahlasyle grleri, bz risaleler. Trh-i Sf (ki baslmtr), Osmanoullan, Abbas-oullan ve birok hkmdarlarn vekaayiinin hulsasy-le bz hikyeleri iine alr. Sultn I. Ahmed'in emriyle, imm- pdih Mustafa Efendi'nin balayp da Ha harfine kadar getirip burada brakt brhm Isfahn'nin Kitb'I -st'b fi Ma'rifeti'l-Ashb tercmesini, Kem al e dd in Efendi ikml etmek istedii halde, o da bitrememitir (Mtercim). 470 Ravztrt'l-Ebrr, hastalktan dolay donduunu yazar. Venedik elisinin raporu syle diyor: MOttt ordughdan dnd. Harbin pek iddetli bir surette aleyhinde bulunduundan, Pdih onun hakknda muber idi. 471 EanaiYl-Ebrtr.
468

Sayfa

204

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

trihinde eski sadrzam Kapdn Hall Paa, Karadeniz'de esr etmi olduu 200 Kazak ile orduya geldi. Kendisine iki kat hil*at verildii gibi, maiyyetinden 18 zabite de hil'atlar verilerek taltif edildiler. Pdih, kar taraf muayene etmek, yhud ata binerek ok atarak bu iki trl sporda maharetini gstermek iin, kk kayklarla Tna'y geerdi. Kendisine rnek alm olduu Sultn Sleyman'dan yadigr bir zrh dima zerinde bulunurdu 472. Birgn Tu-na'un te tarafna bir ok yetitirmeye muvaffak olarak, bunun dt yere bir stn dikildi ve Pdihn kol gcnn htras ebe-diletirildi. Kasvetli bir zamannda gnl elendirme harbi tem-ylilleriyle askerden kazand tevecch yok etti 473. Isak'da yeni bir kale yaplmasn emretti ki, hl (yni Hammer'n devrinde) mevcuttur. Ordu Yeniky yaknlarnda Tuna'y geince, Kefe be-lerbeinin gnderdii 300 Kazak'tan mrekkeb bir zincire tesadf etti; bu bedbahtlarla z belerbei tarafndan gnderilen dier 16 kiinin balar kesildi. Bodan'da, Tataran'da Diyrbekir belerbei Dilver Paa, ordunun bakyyesine iltihk etti (20 Ramazan - 8 Austos). Bu srada Betlen Gabor'dan, mparator askeriyle yapt birka msademede ald bayrak ve balar geldi. Ahsha ve Silistre be-lerinin, Moldavya Prensi'nin, Lehistan topran inemek zere metbu iin ruhsat istemekte olan Krm Hn vezirinin gelileri bayram enliklerini artrd (1 evval -. 19 Austos). Eflk voyvodas, yollan iktiz ettii ekilde tmr etmemi olduu gibi, Lehler'le anlam olmasndan phe edildii iin azl ve hapsedilerek, voyvodalk, ikinci defa olarak Lehler'in alen dman olan Etiyen Tomza'ya verildi. Yenieriler firar etmeye baladklarndan, huzr- hne resm-i geit yaplarak, herbirine yarm guru ihsan olundu (6 evval - 24 Austos) 474. Hseyin Paa ile Moldavya Voyvodas dmann 5.000 kiilik bir aknc frkasn malb ettiler. Bunlardan bir maaraya snm olan 80 kii Pdih'n emri zerine ve onun huzurunda dumanla bouldular. Prut kenarnda, orduya getirilen her Kazak iin tyin olunan mkfat, hazneden
Pdih, her eye bizzat nezret etmek istedii gibi, kendisine rnek ittihaz ettii Sultn Sleyman gibi arkasnda dima zrh bulundururdu- Venedik Hulsas. 473 Pdih yaknlarna s-i niyet ve iddet ile oklar atarak kendilerini yaralad gibi, vkelsna da ir pdihlar zamannda grlmemi bir surette kt muamele eder - te bu sebeplerden dolay herkesin tevecch ve muhabbetini kaybetmitir. Kasm 1621, Venedik Hulasas 474 Bir mddet sonra, birikmi maalarn denmemi olmasndan dolay stanbul'da yenieriler arasnda bir mnazaa kmtr: ehrin muhafazasna memur olan yenieriler maa almadklarndan dolay ayaklandlar. 31 Austos 1621, Venedik Hulsas,
472

Sayfa

205

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

askere te'diye olundu. Austos nihayetlerinde Pdih Hoim (Hotin) yaknlarna vsl oldu. Lehistan Byk Kanlaryas, 4.000 Leh ve 8.000 Alman ile Dinyester sahillerine yerlemiti; velahd 60.000 askeriyle Kaminiek (Kamanie)*de istihkm altna girmiti. Bu srada Krm Hn gelerek, zt- ahanenin elini pmeye kabul olundu. Pdih'n otana girecei zaman sadrzam belinden trkeini alnca Hn'a bir korku geldi. Lkin murassa bir trke, bir kl, bir murassa eyerli at ve bir samur krk ihsan olunmas zerine emniyet hsl oldu. Osmanl ordusu derhl harb nizmna konularak, sadrzam, Leh ordughn evirmek zere tedbrler ald. Ucu nehre dayanmakta olan sa cenah Diyrbekir, Anadolu, Karaman, Sivas belerbeile-rinden; merkez, yenieri ve sipahilerden mrekkeb idi; sol cenah m, Haleb askerinden, mteferrikalardan, dvn yazclarndan, Moldavya voyvodasyle Kr m Hn'ndan mrekkeb olarak bir ormana dayanyordu. lk vuruma bu ormanda vuku bularak, Bosna bei ldrld. Moldavya Voyvodas Dinyester zerine kpr atmakla grevlendirildi. Mstahkem ordugha birinci hcum tam bir muvaffakiyetle neticelendi (21 evval - 8 Eyll). 12 sahra topu, 32 bayrak, 2 byk Alman bayra zabt olunup, 1.000'den ziyde dman muharebe meydnnda kald. Krm Hn'nn, Pdih'n kendisine tevecch gstermesini ekemedii cesur Nogay bei Kantemlr Mrz z valiliine tyn edilerek, Lehistan'a akn etmekle grevlendirildi. Kantemir, Dinyes-ter*i geti ve 2.500 esir ile geri dnd. Dman ordughna ikinci hcum, Leh topularnn sk ateiyle geri pskrtld. nc hcum btn belerbeileri itirak etmi ve Doanc Al Paa, ordugh te tarafndan top ateine tutmu olmasna ramen bir netice vermedi. Drdnc hcum ki bunda Pdih, karsnda bulunan Kazak ordughna bizzat taarruz etmiti hepsinden daha kanl oldu. Osmanllar ok zyit verdiler, en kahraman tengverlerinden birka bini, zellikle bir gn evvel orduya gelmi bulunan Budin Vlsi, Vayen (Va) ftihi Ka-raka Mehmed Paa harb meydnnda kald. Sadrzam, Karaka Pa-a'y atein en iddetli yerine sevketmi ve sonra da imdd etmemiti (27 evval - 14 Eyll). Grlen malbiyetten ve Budin belerbeinin kaybndan dolay sadrzam henz iddetle te'db tasavvurunda bulunmayan Pdih, onun azliyle iktifa ederek yerine Diyrbekir Valisi Dilver Paa'y tyn etti (1 Zilka'de - 17 Eyll). Hseyin Paa ikinci vezir unvanm korudu ve

Sayfa

206

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Dinyester*in te tarafnda harekete memur askerin kumandanlna getirildi. Ysuf Paa, Erzurum; Sleyman Paa Diyrbekir Valiliine tyn edildi; Bak Paa defterdar oldu. Dinyester zerine kpr kurulunca Hseyin Paa nehrin te ta--rafna gitti. ki gn sonra (7 Zilka'de - 23 Eyll) Lehler, Hseyin Paa'nn ordughna bir gece hcumu icra ederek Doanc Al Paa ile Bolu Bei'ni yaraladlar. Ertesi gn nehrin dier tarafnda kalan asker, Leh ordughna beinci bir hcumda bulundular. Rumeli belerbei ve Krm Hn kahramanca savatlar; lkin yenieriler yardm etmediinden geri ekilmek zorunda kaldlar. Altnc ve son bir hcum yaplp, bunda dahi Osmanllar byk zyit vererek ordughlarna ric'ate mecbur oldular 475. Ertesi gn Sultn Osman, bir harb meclisi toplayarak okdan beri cengden ftur getirmi olan kumandanlara hitaben bol bol iltifatta bulunarak: Aks-yi amalim zaferdir; iktiz ederse k benimle geirirsiniz. dedi. Ondan sonra 30 gn istirahat emredildi. Tatar Hn'nn ikinci veliahd demek olan Nureddn Sultn o civardaki memleketleri vurmaya memur edildi. Lehistan'la Sulh Mevsimin ilerlemesi ve zayiatn karlkl olarak ok oluu, iki tarafa da sulhu arzu ettiriyordu. Eflk Voyvodas Radul irban ara -clyle, eskiden> Sultn Sleyman'n koymu olduu ess, yni Lehistan Tatarlar'a senelik 40.000 filorin vermek artyle bir anlama akdolundu 476. Devlet'in btn eyletlerine fetihnameler yazld. Kaymakam paaya, payitaht klandrmas iin emir verildi 477. Hristiyan mverrihlerine
Osmanl mverrihleri Nam ve Hac Kalfa bu son hcumu 11 Zi'lka'de (27 Eyll)'de gsterirler; Titlevski ise 28 Eyll'de gsterir. Osmanl mverrihlerine nazaran sulh 20 Zi'1 -ka'de (9 Ekim)'de azimet etmitir. Halbuki Titlevski 3 Ekim*de akdedildiini yazar. Osmanl mverrihleri Hotin'in-Moldavya'ya iadesinin kararlatrldn ve Titlevski Lehistan'a brakldn iddia ederler: Tit -levski'nin dercettii ahidnme tamamen yanltr. 476 Fezleke, varak: 221. Knolles'te Grimston, s. 964, ve Nam, s. 342. u halde birbirinden tammiyle ayr drt ahidnme olmak lzm gelir: Hac Kalfa'da, Nam'da, Pee-v'de bahsedilen ahidnme ile Titlevski, Grimston, Bo-diye'nin syledikleri ahidnmeler. Ancak Venedik elisinin raporlarnda Hotin'in Terki Ahidnmesi denilmesi, Osmanl mverrihlerinin mevskyetinde asla bhe b rakmaz. ah-nme-i Ndiri'ye de mracaat, varak: 65. 477 NeTl: Aferin ey rftz-i kftnn sehsivftr- safderi/Ars'a as gnden glrft t|-l Sftreyyi-cevheri! matlanda. ve : >Tliua n'ola, n'ota yemin eylerse rth- MnrUA?/ Bir axa Itdin d hosnd eyledin Peygamberi!- beytini
475

Sayfa

207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

nazaran, Trkler bu muharebede 80.000 adam ve 100.000 hayvan zy etmilerdir. Osmanl mverrihleri ise, kendi milletlerini Lehler'e stn gstererek bu sene syf- m'minin altnda yz bin b-dnin. terk-i cn etmi olduunu iddia ederler. Birinci rakam, ne kadar mbalal olsa da, ikinciden daha ok ihtiml dahilindedir. Lehistan seferinin netcesizliini sadrzam Hseyin Paa ile Nakka Paa'mn, Krm Hn'yle Kantemr Mrz'nn kskanlklarna ve zellikle kzlaraas Sleyman Aa'nn cehil ve gururuna atfetmek lzm gelir. Pdih huzurunda akdedilmi olan bir harb meclisinde Sleyman Aa, DeBfe Mehmed Paa'ya: Leh Kral bize kar gelebilir mi? diye sordu. Mehmed Paa'mn bhesiz cevbn vermesi zerine, kzlaraas: Ben seni akll ve tecrbeli bir adam sanrdm; Leh Kral ne kpekdir ki Osmanl Pdihna kar durabilsin? dedi. Mehmed Paa, muhtelif kfir memleketlerinin hepsinin tek bir millet tekil etmekte olduklarn ve Lehistan'n Avusturya'dan, Rusya'dan, Kazaklardan, Franszlardan, Papa'dan imdd alarak para ve asker bulmakta glk ekmiyeceini beyn ederek, dncesinin doruluunu isbta alt. Kzlaraas, Mehmed Paa ile istihza ederek, ona cevb olmak zere:. Byle ahmak bir ihtiyarn ^meveretinden ne kar? dedi. Yeni sadrzam da, bilhassa Rusya'ya gnderilmi olan bir avuun bu hkmetle Lehistan arasnda bir ittifak kurulduu haberiyle dnmesinden dolay, evvelkiler gibi sulh tarafnda bulundu 478. Zten ordu, Pdih'n cimriliinden dolay muber olduundan, sulhten baka selmet yolu yoktu. Sultn Osman, bu seferin felketli neticesinden, ilk defa olarak babalk sevinciyle kendini teselli etti: Bir ehzadesi dnyya geldi 479. Bu ehzade, ndir gzellie sahip bir Rus olup, vatanda Rokzelan gibi Pdih'n arzusunu te'mine ancak meru zevce hakkn ve unvann kazandktan sonra muvafakat etmi olan; hasek-sultndan dnyya gelmiti 480. Doumdan
iinde bulunduran gaza kasidesini, bu lzumsuz ve neticesiz Hotin seferi manft -Bebeyto israf etomgti. (Mtercim) 478 Ruslar'la Lehler ittifak etmi idiler. Rusya'ya gnderilmi olan avu, ittifakn akdeddii haberiyle, Dilaverden sonra avdet etti. Dilaver, harbin aleyhinde ve btn birinci vezirler ve zt gfihne dahi o fikirdeydiler-* Venedik Hulasas, 1621 Ekim. 479 Bir saltanat varisi ehzadenin doumu, Nadirl'nin ataime'sinde, drtbin beyitlik yirmibir nazm tekil eder 480 20 Ekim 1621 gecesi zftt- hfinenin ilk olu dnyya geldi. Validesinin ismi Mttiklia (Melek-SImft) (?)*dr. Aslen Rs ve di (sradan) bir ailedendi. Kk yanda ele geerek vezir Murad Paa'ya criye olmu, Murad Pa-sa'nn vefatndan sonra zevcesi tarafndan, sabk kzlaraas Mustafa Aa'-ya hediye edilmitir. Aa kendisini kz gibi severek sonra zd etmitir. Bir gn zt- ahane grerek gzelliine hayran olmutur. Rivayet olunduuna gre pek ndir rastlanr bir gzellie sahip idi. Pdih, buna

Sayfa

208

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

alt hafta sonra Hasek Sultn, Pdih'i istikbl iin Edirne'ye giderek vezirler tarafndan karland 481. II. Osman'n stanbul'a Dn Osmanl trihinde ilk defa olarak bir Pdih'n katli ve bir hkmdarn yerine dierinin oturtul masyle iaretlenmi olan 1622 senesi balarnda Sultn Osman, seferden dnerek Davudpaa Sa-ray'na inip Kapdn Halil Paa tarafndan mutantan bir ziyafet verildi 482. Peygamber'in doum gnne rastlayan 12 Reblevvel'de ki 1622 Ocak'in in 25'idir Pdih stanbul'daki sarayna dhil oldu. Bu iki mnsebetle umm enlik yapld. Sultn Osman'n ilk icrt saray mstahdemlerinden bir kan devlet memuriyetlerine tyin etmek ve hkmet idaresinde bz deiikliklerde bulunmak oldu 483. O zaman en nfuzlu adamlar unlard: Sadrzam Dilver Paa 484 ki, asl Hrvat olup son Acem seferinde bir dereceye kadar asker eref kazanmt, ve makamm hizmetlerinden baka servetini de Pdih'a sunmak suretiyle almti; ikinci vezr Kapdn Hall Paa ki, Ermeni asll olup nce sad-rzamhk etmi, taassubsuz bir mslman idi ve Hristiyanlar hakknda tolerans sahibi olmakla vasflandrlmt; defterdar Bak Paa; tevki Mustafa Paa; yenieri aas Al Aa; eriat hkmlerine mutlak riyetle 485 ve serbest dncelikle 486 mruf mft Es'ad Efendi; Rumeli kazaskeri Habe Hadm Molla Al; Anadolu kazaskeri chil tabb Ms Efendi. Haremkzlaraasndan stedi- Aa, kz zd edilmi bulunduu iin, nikh edilmedike verilmesi er'an caiz olmyacauu syledi. Nikh akdedilerek, zt ahane onu dier zevcelerinden daha ok sevmitir. stn mevkiini muhafaza etmek ve vellahd validesi olmak in kendisine sultn muamelesi edilecek, ve zt- ahane zerinde dima byk nfuzu olacaktr. Venedik Hulsam. 481 Aralk aynn 16'snda sultn (yni pdihn zevcesi), kk ehzade ile birlikte Edirne'ye vsl olarak. Pdihn emri mucibince btn vezirler tarafndan karlanmtr. > Venedik Hulsas, Ekim 1621. 482 Ocak aynn 4'nde zt ahane Davudpaa'ya vsl oldu. Orada Kapdn -Paa byk bir ziyafet ekti. Ocak'n 6'snda Pdih'n mutantan alayla ehre girmesi kararlatrld. Venedik Hulsas* Lkin bu giri, Nam'y nazaran ancak 12 Rebiilevvel (25 Ocak)'da vuku bulmutur 483 Mere Hseyin Paa'nn yerine Biber (?) Paa Msr valisi; Abaza Mehmed Paa Erzurum vlsi, Kalavun Mehmed Paa Mara valisi, Bostan Paa Rakka vlsi. Tayyar Mehmed Paa Sivas valisi- Naim 484 Beyne'n-nehreyn vlsi (Diyrbekr belerbei) olup zengin ve ran muharebelerinde byk nm kazanm olan Dilver Paa, yalnz nefsiyle deil, parasyla de hizmet etmek zere kendisini sadret iin arzettl. Pdih teklifini kabul ederek mhr verip birinci vezr yapt. Elcim 1621, Venedik Bnlsash 485 Pdih'n, dost olduu iki hkmdardan birinin aleyhine, dierine yardm etmek caiz olup olmayacana dir mftden fetva taleb olundu (trazer'in istedii zannedilir); mfti bunun eriatle ilgi ilerden olmayp hkmete halledilecek mes'elelerden olduunu bildirerek, sule cevap vermek istemedi. 23 Temmuz 1616, Venedik Hulsas. 486 Mftlik sfatnn kendisini devlet ilerinin dnda bulundurduunu mahir bir ekilde beyn ederek, Pdih'm biraderinin katli hakknda taleb edilen fetvay vermekten imtina etmi ve dier bir siys mes'elede de yine ayn tarzda hareket ederek fikri istikllini isbt etmitir

Sayfa

209

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

i hmyunda bir nevi' kili iktidar geerli olup, nfuz ve kudret eski sadrzamlarn tevec-chszln celbederek Mekke'ye gitmek zere gemiye binmeye mecbur olmu iken, sonradan yine ikble nail olan kt huylu ve hrsl Hoca mer Efendi ile Pdih'a kardeinin dm ve Lehistan muharebesinin almas nasihatini veren marur kzlaraas arasnda paylalyordu. Yabanc Devlet Elileri Sultn Osman'n stanbul'a geliinden birka gn nce, zt- -hneye bir mektubu hmil olarak, Beti en Gabor'un elisi ile Felemenk elisi (Hoca gibi Betlen'in hmisi) Dvn- Hmyn'da grnm idiler. Bir Acem memuru da payitahta gelmi idi. Lkin szlemeye balanan harb vergisini getirmedii gibi, son seferin hakk neticesi hakknda malmat almaktan baka bir memuriyeti de yoktu. ngiltere Elisi Sir Tomas Rue Yine o zamana doru, tngiliz elisi Sir Tomas Rue, Osmanl Devleti ile eski kapitlasyonlar yenilemeye, Lehistan esirlerinin ve zellikle Koraki'nin salverilmesini, Berberiyye hkmetlerinin (Cezayir, Tunus, Trablus- Garb) ekavetlerinin (korsanlklarnn) nlenmesini, Mslmanlarn bilcmle ngiliz tebeasna olan borlarnn kapatlmasn istemeye memur idi 487. Sir Tomas Rue, Venediklilerin entrikalarndan, Fransa hkmetinin son senelerde urad felketlerden, bu felketleri mte-kib Fransa elisinin hepsinden, son ngiliz sefirleri Pol Pindar ile Con Eyr'in ehliyetsizliklerinden dolay, Avrupa devletleri elilerinin nfuzunun bsbtn zail olmu bulunduunu grd. Sadrzam Di-lver Paa, ki Sir Tomas, kendisini pek mutedil ve pek akll, cidd bir adam olmak zere tasvir eder muahedelerin yenilenmesine ve Berberiyye hkmetlerinin deniz hrszlna kar emniyetini salamaya muvafakat etti. Lkin esir Lehler'in

210
Sayfa

Sir Tomas Rue'nin mzkert-nmesi, s. 24-26, ve Knol-les'de Grimston, s, 969; Knolles Sir Tomas Rue Ocak ay balarnda stanbul'a vsl oldu demekle hat ediyor; Rue dah Sultn Osman'n vusul hakknda stanbul'a Ocak nihayetine doru vsl oldu demekte hat etmitir. Sir Tomas Rue'nin ilk raporu (Mzkert-nme, s. 14) 19 Ocak 11622 tarihli olup, mzkertnmedeki bir matbaa hatsndan doduu zannedilebilecei gibi, 1621 trihinde deildir.
487

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

salverilmesinden ve ngiliz alacakllarn bundan evvel kendinden ncekilerin ileri srm olduklar iddialardan bahsedilmesne asla msaade gstermedi. Kendisine ruhsat vermeden evvel, bakalarnn ii iin mdhale etmek ve llerin htralarn kartrmak mnsib olmayacan; bununla beraber kendisi ibanda bulunduka ngiliz tebeasm -dan hibirinin ikyet iin bir sebep bulamyacan ve faaliyetlerini takbih etmiye sebebiyet verecek bir ey yapmyacam syledi 488. Zt- hne, Kral Jak'm sefr vstasiyle gnderilen mektubuna bu mealde cevp yazd. Ordunun Ve Halkn Honudsuzluk Sebepleri Sultn Osman, stanbul'a dndnden beri kendisini kederli ve hayalperest tabatine teslim ederek, halk iddetle aleyhine evirmiti. Birki paa ile beraber geceleri sokak ve meyhaneleri dolar, bu suretle polis gzcl, subalk vazifesini grrd 489. arab ve ttn kullanlmasna kar iddetli emirler neretti. stanbul'da fiyatlar ok ykselerek, halk bunu Pdihn tam'krlna hami etti. Sultn Osman ise harem zevkim gittike artryordu. Asl Rus olan Haseki Sultn'n Pdih zerinde pek byk nfuzu vard. Hasek! Sultn'n memnuniyetini celbetmek iin enlikler yaplarak, Lehistan muharebesinin bz vak'alar, bataryalar zabt gibi bz cenk sahneleri temsil edildi. Bu oyunlarda hazr bulunan vel-ahd (Pdih'n olu) bir tfein anszn atelenmesiyle hsl olan yaradan ld. Bu kayb telfi iin Sultn Osman zevce daha seti. Fakat mu'td olduu vehile cariyelerden deil, tebeasnn hr kzlarndan. Bu ise, tehlikeli ve kanuna aykn bir eydi. nk, pdihn akrabalk kurduu kudretli ailelerin sonradan saltanat dvasnda bulunmalarndan korkuluyordu. Osmanl kanunu ister ki, padiahn zevcesi ocukluunda ailesinden alnm, hamisiz, akra-basz bir cariye olsun; bu zevce ancak Haseki Sultn, yni velahdin validesi ve sonra Valide Sultn, yni pdihn validesi olmakla bir imt iyaz kazanabilirdi. Pdih da, hr bir kadnn deil, bir cariyenin olu olmak lzm gelir; t ki hkmranlk irdelerinde hibir aile nfuzunun rol ve te'sri olmasn ve para ile alnm olmayp, fakat esaret boyunduruu altna girmeye mecbur bulunmu olan te-bea kullar, taht zerinde bulunan bir
Sir Tomas Rue'nin Vekaayi-nme's. Kral'n i'timdnmesi ve bunun cevb Grimstan'da (Knolles. s. 966) yazldr. 489 Hergn sokaklarda yaya olarak ve deiik kyafetlerle dolamas tezytd - st ve nfuzuna hizmet etmiti.. Sir Tomas Rue, s. 20.
488

Sayfa

211

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

criye-olunun karsnda hr bir valideden domu olmak fikyyetine mlik bulunsun. Dier Mslmanlar' deil, fakat yalnz Pdih birden ziyde meru zevcesi olmaktan men' eden Osmanl izdiva hukukuna muhalif olarak, Sultn Osman, drt meru zevce semek istedi; Pertev Paa'nn kzn ald 490, mftinin kzna nian takld 491. Sultn Osman, son muharebede tamahkrlyla, haksz takbh -leriyle yenieri ve sipahilerin de nefretini kazanmt. Her dman ba iin verilen mkfat bir altna indirmiti. Neferler bu tedbrden dolay ileri geri konuarak: Bir dman ba iin bir altn ne demektir? nsann, onu almas iin kendi ban tehlikeye koymas lzm gelir. diyorlard. Lehistan seferinin msid olmayan neticesinden dolay honudsuzluunu dah, hi gerei yokken, askere gstermiti. Bostanc -ba da gece meyhanelerde bulduu yenierileri denize atmak, ahlden sarho tesadf ettiklerini kadrgalara (ta gemisi) koymak suretiyle, hkmet aleyhine husmeti artryordu. Ii. Osman'n Hacc in Mekke'ye Gitme Dncesi Lkin birka seneden beri istikllini iln eden Drzi Bei Emir Fahreddn'i itaate getirmek iin gelecek baharda Suriye'ye gitmeyi dndn ortaya koyduu zaman, umm infial son dereceyi buldu. Vezirler, mft, ulem Pdih'a, bir snin zerine kendisinin bizzat gitmesinin caiz olmadn, son dereceye gelince Hristiyan memleketlerine iltica edebilecek bir adam tenkl iin karadan bir vezr ve denizden kapdn paa ile asker gnderilmesinin daha mnsib olacan arzettiler. Sultn Osman, bu mlhazalar dinledikten sonra, sadrzam kapdn paay, defterdar huzuruna celbe-derek, yz kadrga hazrlanmasn emretti ve bunlarn tehizat iin 80.000 altn verdi. Tunus ve Cezayir belerbeilerine de gemileriyle donanmaya iltihak etmeleri iin emirler gnderildi. Prens Filiber, gerek Fahreddn'e yardm etmek, gerek Halil Pa-a'nn

212
Sayfa

Zt- ahanenin 12 gn nce, btn vkelsnn tavsiye ve arzusu hilfna, Pertev Paa zevces i olan bir sultnn byk kzn sadece gzellii sebebiyle her trl merasimden r olarak izdivac altna almas burada ktye yorumlanmtr- nk pdihn selefleri son zamanlarda bilhassa Trk rkna mensup kz almazlard. 9 ubat 1622. 491 M. D'Ohsson, Osmanl Devleti Tarihi, 7, s. 63. Zt - sfinne bir nikhl zevcesinden baka, De daha almak fikrindedir; bunlardan biri mfnin kzdr. Mftl. evvelki pdihlar zamannda byle bir ey vuku bulmadn, ve onlarn yalnz criye aldklarn syleyerek muvafakat gstermemitir. ubat 1622, Vfoett
490

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

son olarak Manfredonya'da yapt hasarlardan dolay intikam almak maksadyle, Messina'da 60 kadrga ve 6 kalyonu silhlandrmakta olduu iin, bu emirlerin verilmesi elzemiyyet kazanmt. Donanma gelecek Nsn'da yelken aacakt. Bu tehizattan maksad, Pdih'n Hacc iin Mekke'ye gitmesinden baka bir ey olmadnn anlalmas gecikmedi. Bu seyahat iin gerekli zahirenin tedriki hususunda Suriye ve Msr'a bir saray baltacs gnderilmiti. Cidde'ye erzak nakli iin istihdam olunmak zere tedrik olunabilecek gemilerin Msr valiliine gnderilmesi Mekke erfi'ne bildirildi. Pdih'n gzerghnda ki eyletlerin valileri yzbin erdeb buday, pirin ve sair zahire tedrikine memur oldular. Pdih'n refakatinde ancak 500 samsoncu ve 1.000 siph bulunarak muntazam askerlerin bakyyesi payitahtn muhafazasnda kalacakt. Sadrzam, defterdar, nianc paa, rikb mers, gedikliler, 40 mteferrika, 40 dvn ktibi, Hacc kaafilesinde bulunacaklard. Devletin payitahtnn, yni stanbul ile Edirne ve Bursa'nn muhafazas, kaymakam tyn edilen eski sadrzam Hseyin Paa ile vezr Grc Mehmed Paa'ya ve Receb Paa'ya tevd olunmutu. Yenierilebn Ve Sipahilerin Atmeydannda Ve Sarayda htillleri Sadrzam ile mft, Pdih' uygun olmayan bu tasavvurundan vazgeirmek iin her tedbre bavurdular; lkin Hoca ve kzlar -aas bunlarn kilne nasihati ann te'srsiz brakmaya muvaffak oldular ve mah Msr askerinin ecaat ve itaat bakmlarndan yenierilerden pek stn olduunu ve bir mddetten beri aralarnda intizamszlk km bulunan yenieri ve siph frkalarnn yerine Msr ve Suriye'den aylkla tutulmu asker ikaamesinin daha iyi olacan Pdih'a telkn ettiler. Hoca'mn Pdih'a Hacc tavsiye etmesinde ahs bir menfaati vard; Mekke kadlna tyn olunan biraderi Karaka Efendi'nin vazifesine balamasna mni olan Belde-i Mkerreme'nin erifinden intikam almak ister, kendisi Mekke'de bulunursa buna muvaffak olacan md ederdi. Bununla beraber Lehistan hkmetiyle sulh akdi iin eli Zbarovski'nin

Sayfa

213

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

gelmesinin beklenmesi re'yinde olan sadrzamn 492 ihtarlarna ve Hacc'dan daha ziyde sevab kazandraca ifadesiyle Pdihn takv-pereste niyyetini bir cami insna evirmeye alan m ftn in mesasine ramen, Sultn Osman'n gitmesi kararlatrld 493. Mft, Pdih tasavvurundan vazge-irebilmek midiyle, kzn 600.000 altn mehir ile 494 evlendirmeye nihayet muvafakat etmiti; lkin Sultn Osman bir trl niyetini deitirmedi. stanbul'da her vakitki gibi ubat ve Mart aylarnda esen gney rzgrlar da kasvetli hlini ziydeletirmiti 495 tebdl-i kyafet ederek, bir cirit oyunu seyrederken, seyircilerden biri istemeksizin koluna dokununca hadm aalar tarafndan fena muamele grd; lkin Osman, bu adamn serbest braklmasn emretmekle beraber 50 altn verdi 496. Mftnin kizyle dnn yapm olduu Eski Saray'da, pederinin gzellik ve zeksyle hret kazanm olan sevgilisini kendisi Mekke seyahatinde iken yerine olunu tahta oturtamamas iin bodurdu 497. Bir aralk sarayn 200 cariyesini kocaya vermek tasavvurunda bulunduu gibi,
Pasa, byk elinin gelmemesinden dolay kk elisine ihtarlarda bulundu- Mart 1622, Venedik Hulsas 493 Pdih, sultann (kadn) ikml etmek istedii byk camiin ziyaretine gitti. Mft. Mekke'ye gitmekten vazgeirmek in, cami insnn Mekke'ye gitmekten sevab olacan ifde etti.> Venedik Hulsas, Mart 1622. 494 Mfit, kzn vermemek in elinden geldii kadar alt; lkin nihayet muvafakat gsterdi. Pdih 600000 altn -kabin zerine nikh akdettirdi. gn sonra kn Eski Saraya gnderdi ki, hl orada bulunuyor. Kezlik, 19 Mart. 1622 495 Sir Tomas Rue Sultn Osman' yle tasvr eder: Bu hkmdar her bakmdan nefrete dr olmutur. Askerin nazarnda mahkr, vzer kendisinden yz evirmi ve rkm, ulem nezdinde tel'n edilmeye lyk grlmtr. Kanunlar ve detleri deitirir ve ortadan kaldrr, dima evham ve hayllere gark olmutur. Devleti ve ecdadn hafife alr. Trl kyafetlere girerek, meyhaneleri ve kt yerleri dolaarak polis memuru vazifesi grmesinden dolay, kendisini di ve hrmete yn olmayan bir adam hkmne koymutur. Azamet-i saltanatnn direi ve kuvveti olan kadrgalar, ta'mrine asla ihtimam gsterilip baklmadndan, perian ve harb bir hle dmlerdir, o derecede ki her sene denize kmas mu'td olan kapdn-paa, hepsi fena kumanda edilmi ve her trl mhimmattan mahrum bulunmu olmak zere, 40 kadrga toplayamamtr. 496 Pdih, yaya vaziyette Atmeydan'nda iken bir ahs bilmyerek fena muamelede bulundu; lkin zt- ahane bu adama 50 altn ihsan eyledi- Kezlik, NIsfln 1630. 497 Osmanl mverrihlerinin pek ok kullandklar Araba darb - mesel Fr-Receb ter'l-acebdir ki Receb (aynda) de artc durumlar grrsn demektir. Arab sene, kamer sene deil, (21 Mart'ta balayan) ems sene (gne yl) olarak hesap olunursa Receb, Eyll ve Ekim aylarna tesadf eder. Ancak senenin ba (Bizans-llar'n hesab gibi) Eyll'den i'tibr olunursa, Receb, Mart ve Ns n'a rastlar. Bu sene (metinde vak'alan sz-konusu edilen 1031 senesi) Receb'in otuz gn 2 Maystan (eski tarz) balayarak Mays ay gnlerine rastlyordu. Aty, bu mneccimin tercme-i hlinde hikye eder ki: Sultn Ahmed'in vefatnda mneccimin ahbab o kadar mhim bir vak'ay takviminde gstermemi olmasndan dolay istihza ederler. Mneccim, pdihn vefat ettii gnn hizasnda kuwet-i pdih yazlm olduuna dikkat etmemi olduklarn cevaben syler. Kuvvet kelimesi (Osmanl yazsnda) bir nokta ile yazlnca fevt (lm) kelimesi zahir olur. Ksf a gelince: Hakkaten Sultn Osman'n doum gnnde (29 Nsn 1604) ve lm gnnde (10 Mays 1622) vuku bulmutur. Bu iki ksf (tutulma; gne tutulmas) arasndaki mddet (onsekiz sene on gn), eskilerin ksflan tyinde ess aldklar devre-i Keldniy-ye'dir.
492

Sayfa

214

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

hemirelerinden ikisini evlendirdi; yedi yanda Nash Paa'dan dul kalm olan bir hemiresini Van Vlsi Hafz Paa'ya ve dierini Kaahire yenierilerinin turnac-bas olup donanma ile dnecek olan Bayram Aa'ya verdi 498. Sultn Osman bu aralk bir rya grd ki, birbirine zt ekillerde tbr olunmakla beraber, ilk tasavvurunu te'yd eylemitir. Ryasnda bir taht zerinde oturduu halde Kur'n okurken Haz-ret-i Peygamber (s.a.v.) grnd. Kur'n' ve arkasndaki zrh alarak bir tokad vurdu. Bu ryadan tela kaplarak, Hoca'ya tbirini sordu. Hoca, Hacc'a gitmeyi te'hr etmi olmasndan dolay Peygam-ber'in kendisini aypladn syledi. Bu hususta re'yini sorduu vezirler Kur'n eriat, zrh dny demek olduunu, syleyerek, tevbe ve istifar etmesi lzm geleceini ifde ettiler. Bu muhtelif tbirlerden tammiyle hond olamyarak skdarl Azz Mahmd Efendi'ye mracaat etti; O'nun kanaati, vezirlerin kanaatine tammiyle muvafk oldu 499. Sultn Osman, kendisini istifara sevk eden Peygamber ihtarna uymak iin ecdadnn kabirlerini 500 ziyaret etti. Eyb'e gittii zaman (1 Receb 1031 - 12 Mays 1622) mu'td olduu zere kz ve koyun kurbn. etmek istedi. Ancak nceden tedrik edilmedii iin kz bulunamad. Bostanclar, ehrin kaplarnda ve gmrkte bulduklar arabalar durdurarak kzlerini kardlar; sahiplerine fiyatnn ancak drtte birini verdiler. Sultn Osman, iki gn sonra cum'a gn camie 501 gitti. Halkn nazarnda daha byk, daha kuvvetli grnmek iin pamuk doldurulmu bir libas giymi olduundan, gs ve dier azalar sun' bir imanlk gsteriyordu. Nihayet Mays'n 17'siride ota- hmynun skdar'a
Eski Saray'da bulunan nisvflndan ikiyzn kocaya vermek tasavvurunda bulundu; hemirelerinden ikisini de tezvc eyledi; birini, yni mteveffa Na -sh Pasa'nn zevcesini Van vlsi Hafz Paa'ya, dierini Kaahire turnac-bassna verdi- NafmA (Natm, s. 206, yalnz Bayram Aa'ya sultn verilip vzernn kanun zre Eski Saray'dan nne dp gtrdklerini yazar.) 499 ceri ve tara halknn ihtilf- ahvlinden pdih mtehayytr olup gitmek emrinde tereddd zere iken bir gice Fahr- lem saellah aleyhi ve senemi r'ysmda grr. Kendi taht zerinde tilvet iderken gelp andan Mushafl ve eninden etibbe ve ceveni alp bir sille ururlar; tahtdan yk -htp nn ba'd kalkup mbarek kadem-f erifine yz srmee sa'y ider; myesser olmaz. Bu r'yy- hil dadaga-endz- pdih deryadil olup evvel hce mer Efendi'ye syler. Hce ta'btr dp Hacc erfe olan myyeti -nizde terk-i tereddd in sret- tevbthdir; r'yda ayana yz srmek myesser olmad ise n'Allahu Tel merkad- mnevverlerine yz srerr siniz. didi. Bu tbirden pdiha gna gelmeyp azfz -i vakt Oskdr! Mah-md EfendTye varup ta*btr itdirir. Anlar bu veoh Ue ta'blr iderler ki Ke -lm- Kadim, hkmi erM erifdir; cbbe lemi vcddur; pdih- slm'a lzmdr ki tevbe ve inbeti kendilerine hemdem dineler Pdih ziyde mteessir olup tnerkid-i kibar ziyaretine tevecch eylediler. Natmft, s. 211 ve 212. (Mtercim) 500 Dorusu .byk ztlarn kabirleri, (merfad- klbfir) olacaktr. Nlrca, s -212. (Mtercim). 501 Sultn Selm Cmii'ne- Galiba o ayarda bir kahraman olduunu gstermek isterdi. (Mtercim)
498

Sayfa

215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

geirilmesine emir verildi. Mft, o zaman Pdihlar* a hacc etmenin mecbur olmayp, en birinci vazifeleri ihtillden korkulacak vakitlerde adaletten ayrlmamaktan ibaret olduuna dir bir fetva gnderdi. Bz mverrihlere nazaran, Pdih bu fetvay yrtmtr. skdr Azz Mahmd Efendi bu yolda ihtarlarda bulundu 502. Bir taraftan da saray mneccimi, uursuzlua, ktle dellet eden Merih ve Zuhal'n bu sene Yenge burcunda birbirine yaklamas hdisesi vuku bulduundan, teebbsn de muvaffak olamyacan haber verdi 503. urasn da ilve etti ki, Pdih'm veldeti tliine tesadf eden burcda bir ksf (tutulma) vki olduundan, bir felket zuhur edecek; ve geri bz iyiye almet eyler varsa da, ancak iki ay sonra zuhur edebilip bu ay eski bir Arab darbmeseli mucibince acayip vak'alar cereyan edecektir 504.
eyhlislm Pdihlara hacc lzm deildir; yerinde oturup adi eylemek evldr, mealinde s ret-i fetva gndermi idi; skdr Mahmd Efendi de Caiz ki fitne zuhur ider diye nasihat etmiti, lkin def -i kazaya mecal olmad- Nam'dan telhis, s. 212. (Mtercim) 503 Natm, Hasanbezflde, Ravratn'l-Ebrr, .Sultan Osm&on etUdett Trihi, Nev'- Peev, son rivayeti mneccimin azndan nakleder- (Feevf*nln fdesinin telhsi: 1031 Recebinin sekizinci (Natm ve Hammer'e nazaran yedinci) ehr-enbit gn defterdar Bak Paga'nn yannda idik; Pdihn otaklan yklenilmek zere kadrga yanat. Siz de adrlarnz gnderin diye divndan emir geldi. Bak Paa, kethdas dan Mehmed Efendi'ye Bizim de adrlarmz kalmasn* dediler. Damadm Ramazan avu ile beraber kethdaya refakaten Bak Paa'nn hanesine gittik. O srada mneccira-ba Mehmed Efendi geldi. Ramazan avu unu aramza alalm, soyledelim (konuturalm) dedi. Aramzda yer gsterdik; Mehmed Kethud'nn adr karlmasyla uramas iin glmee balad. .Pdihn adrlar geti dedik; Ne o gemitir, ne bu geer! dedi- O aralk ba bak hademesinden biri gelerek Sfileymniye'de azm hengme kopduunu, Aa-Kaps*na gya dny halk toplanm olduunu haber verdi. Mneccim-baya Pdiha Ur keder htimli var tra? diye sorduk; Bilmem anana Ramazana yetimez cevbm verdi. Muahharan bu istidlalinin esbabm sul ettim; lzh etmedi: Pdihn veladeti tflli'i olan bureda ksf vki' olmu idi diye cevb verdi. (Peevt, c. 2, s. 383 - 84) Namfi da syle yazar : Manecdra-ba Mehroed elebi ki ol asrn mahiri di, ankflm- ncmda tevfiliM mevld ve sinin ve nsH mesafle mteallik baka trkt risaleleri vardr, erbab beyninde gayet makbul ve mu'teberdir ol gn Bkl Pasa kedhudsmda bulunup bunlarn hareketine hande derd; ve Abes yire zahmet ekmeyiniz, sefer yokdur, daha neler olsa gerekdir dir di. Pdih ahvlinden sul eylediler. Cevbnda Bu sl kran nahseyn-i seretn! olduundan mada tli'-i hmynlar olan burcda ksf vki' old. Ba'z sudun nazar vardr; lkin ksf, kat' - kavidir; ber-muktezy- fenn mndefi' ofenayup ramazana ilimemek iktiz ider-> didi* Nanv, c. 2, s. 212 ve 213. (Mtercim) 504 Zt- hne Eski Saray'da ikaamet ediyordu. Orada pederinin en ziyde sevdii ivezay bodurmutur. Bu kadn, muharebeye gidecei srada dm etmi olduu Mustafa'nn validesi idi. Venedik Hulsas. Lkin Venedik balyosu yanl ma'lmt almt. nk dm edilen ehzade, Mustafa deil, Mehmed idi. Ondan sonra Mekke'ye gitme kararn ald. Ad geen kadn gibi vsi' fikir sahibi ve iki biraderinin validesi olan bir kadn, kendinin yokluunda stanbul'da brakmak istemiyordu. Mart 1622. Ksem Sultn'n dmn otuz sene evvel gsteren bu fkra, Venedik elileri raporlarnn Osmanl tarihleriyle karlatrlmasnda ne derece dikkatli olmak gerektiini gsterir. (Hammer, ivezay Ksem Sultn olarak telkki etmi ise de, ihtiml ki, baka bir isimden bozmadr. Yhud bu fkra bsbtn aslszdr. nk Ksem Sultn vak'asmdan, otuz sene nce bahsedilemezdi. Mtercim). Venedik evrak (Otuzsekizinci Cz, mparatorluk ve Kraliyet Arivi), Sultn t. Ahmed'in olu zannedilmi olan Yahya'ya, Toskana Gran-dukas Maria Madelina'nm Temmuz 1627, Sadua dukas Viktor Amede'nin Kasm 1623, Eflk prensi Matteo Besaraba'nn 1647 tarihli mek -tublaryle iki Tamvar valisinin, Silistre, Bosna ve ir eyletlerin valilerinin yazmalarn ihtiva eder. Ad geen evrakta Yahya'nn silsile-i nesebi de kaytldr. Doum tarihi 1585 olarak gsterilmitir.
502

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Pdih'n otann skdar'a geirilecei gnden bir gn nce, yenieri ve sipahiler ki gizlice yaplan tahriklerden dolay bu seyahatin kendi ocaklarnn mahvedilmesi maksadndan dolay olduundan korkmaktaydlar yeni klalarda toplanarak ondan sonra Karaman mahallesinde Etmeydan'na 505 gittiler (7 Receb - 18 Mays). Sadrzamn emriyle kendilerini itaate davet iin gelmi olan avu-ba Halc-zde'yi talarla kardlar. Varlklar bahis konusu olan bu tehlikeye kar, ne yapacaklarm kararlatrmak iin, ilerinden birkan Pdih'm mavirleri aleyhine fetva istemek zere mftye gnderdiler. Mftye sorulan sul u ekildeydi: Pdih bir takm bid'atlere sevk ederek Mslmanlarn mallarm israf edenlerin katli meru mudur? Mft, tasdik eder ekilde cevp verdi. sleri vazifelerine davet etmek niyetiyle Etmeydan'na gitmi olan yenieri aas ve yenieri blk aalar da talarla karlandlar 506. Bu karklk gn donanma Beikta'tan km, Yedikule nne demir atmt. Askerin ihtill kard haberi bu gemilere ulanca, bunlara bindirilmi bulunan yenieriler derhl karaya karak Etmeydam'ndaki slere iltihak ettiler. Asler, istediklerini, P-dih'a arz olunmak zere, sadrzam ve Hoca'ya sylemeye karar verdiler. Hoca, saraynn kapsn kapatarak pencereden bakyordu. Bunlar Hoca'nn saray nne gelince: Efendi, inf askerin szn Pdih'a tebli et! diye bar* maya baladlar. Hoca kyafet deitirerek firar ettiinden, sler cebren haneye girdiler ve yama ettiler. Ondan sonra sadrzamn sarayna gittiler; sadrzamn adamlar bunlardan birkan ldrdler ve yaraladlar. ser, o gn silhlanmam olduklarndan, ardaki silh dk* knlarndan silh almak istediler. Lkin silhlar nlerine karak mallarna ilimemelerini rica ettiler. Akam yaklamakta olduu iin, niyetlerinden vaz getiler. Ertesi gn silhl olarak toplanacaklarn birbirlerine taahhd ederek daldlar. Pdih, askerin isyann ve Hoca'mn saraynn yama edildiini haber alnca, ulemy davet ederek karkln sebeplerini ve buna re olmak
Etmeydan (Atmeydan deil) Ftih taraflarnda, Kzta civarnda, pazar kurulan yerdir, lkin Nafen ve Peev'ye nazaran bu toplant, Etmeydan'nda deil, Atmeydan'ndayd. (Mtercim) 506 ...Pdih zll ve bu sevdaya dirOp abes yire beyt'1 -ml itlaf ve fesada bis olanlar hakknda er'an ne lzm gelir? diye bir fetva suret! tes-vld klp mftt-1 vakt Es'ad Efendi'ye gnderdiler ve lzm-j kafi le fetva alup bltk aalan ve yenieri aas bunlar aen'e geldike talayup kardlar. Natm, s. 214. (Mtercim).
505

Sayfa

217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

zere ne yapmak lzm geleceini sordu. Ulem, yenieri ve sipahilerin Asya'ya seyahat tasavvur ve hazrlklarndan rahatsz olduklarn ve Hoca ile kzlaraasnn uzaklatrlmasn taleb ettiklerini sylediler. Pdih yle cevap verdi: Gidiniz, askere syleyiniz, Hacc niyetinden feragat ediyorum; lkin Hoca ile kzlaraasm azletmek istemem. Ulem, bu emrin yerine getirilmesini ertesi gne braktlar. Gece, klalarda bir haber yayld ki, Sultn Osman bostanclar saraya toplam ve kendilerine silh datmtr. Dier taraftan bostanclar da aralarnda yaylan aslsz bir habere binen yenierilerin donanmadan top karm ve bahe tarafndan hcum etmek zere saraya doru hareket etmi olduklarn birbirlerine tekrar ediyorlard. Ertesi gn, 8 Receb 1031 - 19 Mays 1622'de 507, yenieri ve sipahiler Ftih Camii avlusuna toplanarak, kendileriyle mzkere etmek zere ulemy davet ettiler. Bunlar, Atmeydam'nda hazr bulunabileceklerini haber verdiler. sler sabah namazn kldktan ve defa Allah! diye ardktan sonra, mlakat yerine gittiler. Mft Es'ad Efendi'yi, nakblerf Gubr'yi, Ayasofya vaizi mer Efendi'yi, yeni Sultn Ahmed Cm vaizi Sivs Efendi'yi, Cerrah Mehmed Paa Camii vaizi brhm Efendi'yi, mft Zekeriyy Efen-di-zde Yahya Efendi'yi, mft Bostan-zde Mehmed Efendi mahdumu Mehmed Efendi'yi, Azm-zde Hlet Efendi'yi, Kad-zde Fey-z Efendi'yi, Dervg Efendi'yi, kethda Mustafa Efendi'yi orada buldular 508. Bu oniki byk eriat memuruna mracaat ederek Hoca mer Efendinin, kzlaraas Sleyman ve segbn-ba Nash Aalar'n, kaymakam Ahmed, defterdar Bak, sadrzam Dilver Pa-alar*n katilleri meru olduuna dir fetva taleb edildi. Feridun ve Hayli nmnda iki ktib 509 asker tarafndan Pdih'a bir ar-zhl yazdlar ki, bu alt kiinin balarn taleb ediyorlard. Hoca ve kzlaraas, Suriye'ye seyahat tasavvurunun mucidi olmak zere, umm bir nefret kazanmlard. Ancak ulem, dierlerinin ne crm ilemi
Receb'n sekizinci pergeicbe gn- Nalma, s- 213. (Mtercim) Nam'da su isimler yazldr: Mft, nakb Gubfirt Efendi, Kaf -zde, Bos-t&n-z&de, Azm-zde, kethda Mustafa Efendi, Ayasofya vaizi mer Efendi, Dervi Ef., Kad -zde Ef. Hammer Kafzdeyi unutmutur. Nam'nn sayd on zta meyhten Sivsf Efendi ile brhm Efendi eklenince, 12 (dur (Mtercim) 509 Ulem eheveyn-i errinin ihtiyar lzmdr; virilmezse daha ziyde err ve fesada bis olur; zarar nmdan zarar- hss tercih oluna gelmidir> dediler; mfd olmad. .Siz mukayyed olmaynz; onlar basz askerdir; tiz dalr- buyurdlar. Ulem ve vzer tekrar kdam ve nush ile niyaz idfip: Mekn sehrfyr, civfint mekn nin her bel kfimrfln! mekn (Mns: Pdihm bu kadar genlik, tecrbesizlik yapma; bu su retle belann zerine kmrnt, keyif kurma) diye rica eylediler ve kul taifesi cem'iy-yet itdikde stediklerini alrlar; ecdd- zamnzdan ala gelmilerdir; mukaddemce olmak evldr.* didiler. Nam'dan. (Mtercim)
507 508

Sayfa

218

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Pdijh gazaba gelp .Bu fitne erbabn siz tahrik tmie benzersiniz, gibi. Evvel sizi kraran, ba'dehu anlan. Ol taifenin tedriki grtadr didi-Natm (Mtercim). 511 Didebn mer bein tedbiriyle Ayasofya minarelerine adamlar kardlar.* Nam, s. 217 (Mtercim)
510

Sayfa

219

olduklarn sordular. Sadrzamn, hanesinden asker zerine ok yadrm olduu; defterdarn maalar dk ayarl sikke ile dedii; kaymakamn askerlikten tekad edilmi olan neferlerin maalarn vermedii; Nash Aa'mn kaymakamla su orta olduu beyn edildi. Ulem arzhli ve askerin arzularn tebli etmek zere saraya gittiler. Sultn Osman, bunlarn kanl tasavvurlarn kabul etmiye-ceini, cevaben syledi. Ulem, iki serden hafifini semek lzm geleceini ihtar ederek tekrar rica ettjler. Pdih: Siz uramayn, onlar basz bir gruhtur, yaknda dalrlar. cevbn verdi. Ulem, asker topland zaman, istedikleri eyi almak itiyadnda bulunduunu ve Pdih'n byk cedleri bu trl hallerde dima onlarn arzusunu yerine getirmi olduklarn syleyerek srar ettiler 510. Bu szler zerine Pdih, hiddetlenerek: htillin kmasna yol aanlar siz imisiniz gibi sylyorsunuz; slerle beraber sizi de dm edeceim. dedi (110). Ulem sustular. Sabk sadrzam Hseyin Paa, Sultn Osman'n ayaklarna kapand: Pdihm, benim de bam isterlerse ver, kendi selmetini dn dedi. Ulem, srarlarm tekrar ettilerse de faydas olmad; huzurdan ktlar; fakat sarayda kalmalar emredildi. Atmeydamnda toplanm olan sler, ulemnn dnmemesi zerine isteklerinin reddedildiine hkmettiler. Bostanclarn silhlandrlarak sarayn mdfaasna memur edilip edilmedikleri hakknda hsl olan umm bhe zerine, slerden biri meseleyi tahkik etmek iin o srada Ayasofya minaresine kt 511. Ne ulemdan, ne de bostanclardan kimseyi grmedi. Bu haber zerine btn halk Bb- Hmyn'a doru hcum ederek, sarayn birinci avlusuna mkiltszca girdiler. Kap bekileri, bostanclardan korkmalarm ihtar ettiklerinden, sler duvar bedenlerine birka yz tfeki koydular; silhsz gelmi olan cebeciler, topular, acem olanlar odun anbarndan birer odun aldlar. Halk, birka saat birinci avluda kalarak yksek sesle Hocann, kizlaraasmn, sadrzamn balarm istediler. Hibir cevap verilmediinden, ikinci kapdan ikinci avluya girdiler. Ve iki saat kadar Dvn- Hmyn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

etrafn kuatarak nceki isteklerini tekrarladlar. Ulem Drssade denilen nc kapnn ta basamaklar zerinde idiler. Bz ehdete gre Gubr Efendi askere Bizim szmz dinlenmedi; siz gidiniz, kendiniz syleyiniz demi. D-rssadeyi korumaya memur birka ak-aas, askerin dalga dalga is-tls nnden ieriye katlar. Asker de bunlar sr'atle tkb etti 512. Sultan Mustafa'y steriz! Bu anda, zahiren ehemmiyetsiz, fakat ekseriya ihtilllerde bir hkmetin kbet-i hline hkim olan bir hdise halkn dncesini baka bir tarafa evirdi. avludan: Biz Sultn Mustaf'y isteriz! Diye yksek bir ses iitildi ve sad, derhl, binlerce defa tek-rriand. sler, hibir zaman ilerinden kimsenin ayak basmad direlere girerek byk-oday, kk-oday, krk hademe-i hssaya mahss olan i-oday dolatlar; durmakszn Sultn Mustaf'y isteriz! diye bartlar. Ulemdan nc avluda bulunan biri askere parmayla harem diresini gsterdi. Bunlar iaret edilen binaya kotular; ancak, bu direnin darya kaps olmadndan, kubbeden direye girmek zere bir odun yn yaptlar. Bir taraftan da yine srekli olarak: Sultn Mustaf'y isteriz! diye banma-ya devam ediyorlard. Anszn aadan zayf bir ses iitildi: Bu ses Sultn Mustafa buradadr diyordu 513; Derhl kubbe delindi; saldrganlarn zerine ok atan birka zenci ldrld. Kubbenin yukarsndan ieriye merdiven olmadn cihetle, divanhanenin perde iplerini kestiler. slerden biri kendisini buna kuvvetli bir ekilde rabt ederek arkadalar ipi tutmak suretiyle, aaya indi. Sultn Mustafa'y eski bir minder zerinde oturur ve karsnda iki criye ayakta durur vaziyette buldu ve:
Natm, T. Fezleke, Hasanbezde. Peevi, Trihi Abdurrahman, Ravza -t'1-Ebrr. u eserlere de mracaat: Sir Tomas Rue'nln Kronii; Bodiye, Trkler'ia Ummi Trihleri Hulsas; Sagredo, Trihi Htralar. Almanca bir Trk vekaayinmesinden : stanbul'da sipahilerle yenieriler ve dier asker tarafndan ibu 1622 senesi Maysnn sekizinci (18'inci) gn anden byk bir ayaklanma ve isyan kmtr. Bu isyanda sadrzam ve dier bz Trk erkn katledildikten mada, Pdih Sultn Osman dahi yenieriler tarafndan habsedflmistir. Asiler uzun mddetten beri mahbs olan Sultn Mustafa'y 1622 senesi Maysnn dokuzuncu (19'uncu) mahbesden kararak saltanat tahtna oturtmular ve ferdas gn selefi olan Sultn Osman' bomulardr- Nmberg 1622. Bunlardan baka 19-21 Mays, Venedik raporu. 513 Tarada sopalar ile kubbe zerine kup er' ile Sultn Mustaf'y isteriz diye andilar. Aadan Sultn Mustaf buradadr- diye bir vz- nerm zhr old. Naroft, s. 218. (Mtercim).
512

Sayfa

220

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

221

Pdihm, dardaki asker size muntazrdr dedi. Mustafa, cevap verecek yerde sdece: Su isterem diyebildi. gnden beri yiyeceksiz, eceksiz braklmt. Yenieriler teltn bir somak ile su indirdiler. lerinden birka olunun bulunduunu Mustafa'nn validesine haber vermek zere Eski Saraya kotular. Mustafa, kubbenin zerine karlarak oradan avluya indirildi ve mftnin atma bindirildi. Ancak zayf ve bitkin hli at zerinde durmaya msid olmadndan taht odasna (Arz Odas) gtrld. Askerin parldayan silhlarn grdke titrerdi; korkacak bir ey olmad sylendii halde bile, glkle inandnlabildi. Sultn Osman, slerin saraya girdiini grnce skdar'da Azz Mahmd Efendi'ye iltica etmi olan Dilver Paa'y oradan aldrarak saraya getirtmiti. Sultn Mustafa'nn iinde mahbs ve mecalsiz bir halde bulunduu kubbenin delinmesini mtekib bir harem kaps alarak sadrzamla kzlaraas askere teslim edildi; ve mteakiben harem kaps kapand. Askerin iddetine kurbn olunmak zere arz olunan bu iki bedbaht derhl para para edildiler. sler ulemnn Mustafa'ya bat etmesini istediler. Onlar u cevb verdiler: Rahat durunuz. stediiniz verildi; daha ne istersiniz? Sultn Osman'a ilimeyiniz, braknz. sler ise: Biz aradmz, Pdihmz Sultn Mustafa'y bulduk. dediler. Ulem tekrar cevaben: Kardalar, arkadalar, Sultn Osman size selm eder; istediinizi size teslim etti; dierlerini de teslim edecektir, biz kefiliz. Eer Sultn Mustafa'y tahta karacak olursanz piman olursunuz. diye nshat ettiler. sler: Bunu evvel sylemek gerek idi; biz pdihmz bulduk, ona bat etmelisiniz. diye bartlar. Ulem: Sultn Osman tahtta bulunduka byle yapmak caiz deildir mlhazasn ileri srdler. Lkin muhalefetleri zerine binlerce kl syrldndan, byle bir tehdd karsnda ulem, yeni pdiha bat etmeye mecbur kaldlar. lerinden biri ki Kaf-zde*-dir korkusundan ld.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Minareler zerinden, Sultn Mustafa'nn padiahl ln edildi 514. Ata binmeye muktedir olamayan yeni pdih, mahbusluunda beraberinde bulunan iki criye, silhdar olmak zere verilen Der -v nmnda bir kle ile beraber bir arabaya konuldu. Halk arabay elleriyle ekerek, bu halde Eski Saray'a gtrld. Aras ok gemeksizin, Sultn Osman'n bostanclarla Eski Saray'a hcum edecei sylentisi yayld. Perenbe akamn, yni cuma gecesini yenierilerin muhafazas altnda geirmek zere, Sultn Mustafa'y yenierilerin camiine gtrdler. Sultn Osman, bu isyan gn le zamanndan ve sadrzam ile kzlaraasn askere teslim ettikten sonra, sadreti Hseyin Paa'ya ve yenieri aaln kapc-ba Kara Al Aa'ya tevcih etmiti. Kumandanlna tyin olunduu askerin avu ve kethda iken nefretini kazanm olan Al Aa, Pdih'a bunlar itaate alacan vaad etti 515. Yine Al ismini tayan ve azledilmi bulunan yenieri aas, evvelce askerin isyanna itirak etmemi, Sultn Mustafa'nn yanma gitmekten imtina etmiti. Ancak btn yenieri zabitleri yeni pdiha bat iin davet edince, camie gitmi ve biat ederek sarayna ekilmiti. sler, Baba Ca'fer Zindan'nn kaplarn krdlar; kadrgalarda ve tersanede zincire vurulmu olan esirleri salverdiler. Bu ilerle birlikte Pdih'n yenieri aas yapt Kara Al'nin, defterdar Bak Paa'nn, Sa'deddn evldndan Hoca-zde nmyle yd edilen stanbul kadsnn hanelerini yama ettiler. En Salam Tedbir, Anadolu'ya Geip Beklemektir Sultn Osman, birdenbire gelien bu ahvl iinde ne tedbr alnmas gerekecei hakknda sarayda vezr-i zam Hseyin Paa ve bostanc-ba Mehmed Aa ile mzkere etti. Bunlar, yenieri aas vstasyle yenierileri kazanarak onlara iltica etmek fikrinde bulundular. Sultn Osman: Eer yalnz yenieriler isyan etmi olsa bu mnsib olurdu; lkin sipahilerle ulem da onlara itirak etmitir. En salam tedbr, Anadolu'ya geerek padiahla getirdikleri adamn mhiyetini gzleriyle grp anlamalarn emniyet iinde beklemektir. diye cevp verdi. Saray

222
Sayfa

ehirde mndller nida Udi. Nama. Galiba mverrih Hammer mndi.yi minare - okumutur. (Mtercim). 515 Al Aa'nn bu sz, pdiha kars sylenmi bir vaad deildir; kendisinin memuriyetini tebrike gidenler Bu ne haldir? Asker, Sultan Mustafa'y pdih itdik diyarlar deyince yeni aa gaafil olmala Brsey yok. Erzilden birka toplanm., bu gice i baslr demiti. Sonra askerin ahvline vkf olunca o da kat. Nam'dan telhis, s- 221* (Mtercim).
514

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

kayklarm hazrlattrmak istedi; fakat bunlarn kayks olan bostanclarn hepsi kamt. Sadrzamla bostan-c-bamn dediklerinden baka yapacak bir ey kalmamt. Gece, Sultn Osman, yenieri aas kapma gitti. Aa, Yenieriler camiinde ve Sultn Mustafa'nn yannda idi; ancak Sultn Osman'n geldiini iitince, dnd. Hseyin Paa 10 kese altm yanna alarak, zabitlerden bzlanyle grp de kendi tarafna celbetmek iin, yenieri klasna yakn olan ehzade Cmii'ne gitmiti 516. Sultn Osman, itaat etmeleri sortiyle, her yenieriye 50 altn ve elbiselik skarlet (krmz) uka, her sipahiye 10 ake terakki teklif etmesini aaya syledi. Bu vaadden haberdr edilen yenieri zabitleri, Sultn Osman'n bu yeni niyetinden askere bahsedilmesini aaya hatrlatarak, kendileri de muvafakat gstereceklerini sylediler. Ertesi sabah, 9 Receb 1031 - 20 Mays 1622 gn, aa, kendi kapsndan yenieri klalarna gitti. Lkin yenieriler aann ne tek-lfde bulunacan haber alm ve kendisine az atrmamak zere szlemi idiler. Aa, askere hitaben sz sylemek iin merdivenden yukar knca, aadan: Urun! Syletmen grltleri iitildi. Bir nefer arkasndan iterek merdivenin alt bana drd. Derhl para para edilerek, cesedi Aksaray'da drtyol azna konuldu. Aa ile beraber bulunan avu ve kethda camie glkle iltica edebildiler. Yenieri byk zabitlerinden zaarc-ba ve birka zabit, bir sadrazam tyini hakknda Sultn Mustafa'nn validesinden emir almak zere Eski Saray'a gittiler. Valide, Sultn'm saray hademeliinden Rumeli belerbeiliine ve kapdn-paala ykselmi olup Sultn Mustafa'nn enitesi ve dolaysiyle onun validesinin dmd olan Bosnal Dvud Faa'ya meyli yenieriler tarafndan bilindiinden, onun sadrazamla getirilmesini istediler; teklifleri derhl kabul edildi. Valide Sultn: inizde yaz bilen var mdr? 517 diye sordu. Kara Musb 518 nmnda bir yenieri ne karak, validenin dikte ettirmesi suretiyle on, oniki tevcih bert yazd. Vezr -i zam-hk Dvud Paa'ya, yenieri aal ba imrahor Dervi Aa'ya, baavuluk Kara
Hseyin Pasa'nn eski tezkirecisi Sdki Efendi yolda efendisine der ki: Yenieriler tahta bir baka pdih icls etmi olduklar hlde Sultn Osman' Aga -Kaps'na gtrmek mnfisib midir? > Hseyin Paa u cevb verir: Devlet hangisinin ise onun olur; nizm - lem bozulmasn da pdih kim olursa olsun. Natm. 517 Mabeyninizde yavuz yazu yazar var uca? (Naim, 224) (Mtercim) 518 Bizim trihlerde Kra Muzak> dr. (Mtercim)
516

Sayfa

223

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

224

Musb'a verildi 519. Bu srada isyanclardan bir grup tirkelerden vergi alm bulunan gmrk emni Murad avu'un hanesini yama ettikleri gibi, krekten karlm olan ahslar da vaktiyle kendilerine iddet gstermi olan Hac Suba'mn hanesini harb ettiler. Yenieriler, Sultn Mustafa'ya takdim ettikleri bir arzhlde kanun- kadimi tayir ederek Devlet'te yeni kanunlar ihdas edenlerin hepsinin balarn istiyorlard. Bilhassa kaymakam A lime d Paa'y, defterdar Bak Paa'y, Hoca mer Efendi'yi segbn-ba Nash Aa'y, Edirne'de kethda iken manbslarn birounu Tunca'ya atm olan m-tekaid Aya Aa'y gsteriyorlard. Bundan baka, azledilmi olan zabitlerin bir daha tyin edilmemesini, yenieri aasnn ocak zabitlerinden olmamasn, sadrzamn tam selhiyetle Devlet'i idare etmesini, rvetin iddetle men' edilmesini taleb ettiler. Pdih'm bu muhtelif taleblere muvafakat gstermesi zerine derhl alk sa-dlar her taraf doldurdu. Yenieri aas paralandktan sonra, henz Aa-Kaps'nda bulunan Sultn Osman' ele geirmek iin silerden bir ksm acele olarak o tarafa doru gitmilerdi. Sakland yeri buldular. Sultn Osman'n arkasnda beyaz bir entari olup banda arakyye bile yoktu. Bir siph kendi dlbendini Sultn Osman'n basma geirdi. s bir beygire bindirdiler. Aslerin beraber gtrmek istedikleri Hseyin Paa ellerinden kurtuldu, kamaya alt; elde kl onu tkb ettiler; elbisesinin altndaki zrha kl te' -sr ettiremediler, lkin nihayet ban keserek muzaffer bir ekilde Yenieri Cmii'ne (Orta Cami) gtrdler. Yenierilerin amansz husmetlerine kurbn olan Hseyin Paa hayatn bu ekilde kaybetti. Hotin nnde yenierileri Lehler'in en iddetli atelerine sevke-der, vazifelerini if etmeleri iin mnsib szlerle tevik edecek yer de Pdih'a asker mi bulunmaz? Eek yerine at balarz gibi tah -kr edici szlerle hitb ederdi. Bostanc-ba Mehmed Aa, gece kol gezerken meyhanelerde bulduu yenierileri Pdihn emrine gre denize atacak yerde, msamahakr davrand iin, haytn muhafaza edebildi. Sultn Osman, Hseyin Paa'nn sokak zerine serilmi olan cesedinin yanndan geerken gzlerinin yam tutamya-rak: Bunun kabahati yoktur; eer onun nashatlarm dinlemi olsaydm, bu felketler bama gelmezdi; Hoca ile kzlaraasnn srarl
Kara Muzak'n yazd gya, hatt- hmyn idi. Nam'ya nazaran Kara Muzak evvel vezr-i zamin hattn, daha sonra onsekiz rcansb hattn ve kendisinin baavuluu hattn yazd. (Mtercim)
519

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

telkinleri beni ifal etti. Bu pimanlk ifde eden i'tiraf, ihtill hlinde bulunan intizamsz askere asla te'sr etmedi; Osman, yolda dima hakaretlere mruz kald. Bzlar istihza ederek diyorlard ki: Canm Osman elebi! Meyhaneleri basp da siph ve yenierileri kadrgalarda zincire vurmak, denize atmak ho mu idi? Bzlar da: Ecdadnz bu devlet binasn segbnlarla m kurdular? Bu kaleleri Msrler (Msrllar, yni Msr askeri), bostanclar m yaptlar? Bostanclar Anadolu'yu ihtill atei iinde yakmadlar m? diyorlard. Altunc-olu adnda bir alak edebsiz baldrlarn skarak daha galz szler sylemesi zerine, Sultn Osman alayarak: Edebsiz mel'n! Ben pdih deil miyem? dedi. Osman, bu trl hakaretler iinde klalara kadar yoluna devam ederek, orada Haseki Sar Mehmed Aa'mn muhafazasna verildi. le vakti olduu iin, minarelerin erefelerinden ezan sesleri iitiliyordu; asker, Sultn Osman'n vefatndan sala veriliyor zannettiinden, hepsi birden bartlar ve: Sultn Osman'a zinhar s'-i kasd olunmasn. imdilik Sultn Mustafa pdih olsun, Sultn Osman da muhafaza olunsun. dediler. Dvud Paa grlty bastrmak isteyerek, hayatta olduuna askeri ikna etmek iin bedbaht Osman' pencereden gsterdi. Bu srada Sultn Mustafa, hapislik arkada olan iki criye yannda bulunduu halde, camiin mihrabna oturmutu. Darda grlt oaldka korkudan titrer, ende ve ztrap iinde pencereye doru koup demir parmakla yaprd. Bre ve aklen zayf (Sultn Mustaf), Gel! Gel artanm! diye kendisini teskine alan validesinin szlerinden baka eye emniyet edemezdi. Sultn Osman ise etrafndakilere te'srli szler sylerdi: Baknz, nasl bir adam pdih yapmak istiyorsunuz? Hem Devlet'in, hem Ocanzn mahvna sebep olacaksnz. derdi. Ondan sonra bandaki eski dlbendi karp gzlerinden ya dkerek aalara dedi ki: Bilmiyerek sizi gcendirdimse affediniz. Dn pdih idim; bugn ryanm. Benden ibret alnz, siz de bu dnynn inklbt-na urarsnz. Bu esnada, Dvud Paa ile birlikte gelmi olan cebeci-ba bomak iin boynuna kemend att. Lkin ihtiyatl bulunan Osman ke mendi kuvvetle

Sayfa

225

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

226
Sayfa

tutarak bu defalk kurtuldu. Aalar: Durunuz! Byle yaparsanz halk cmlemizi mahv eder diye bartlar. Sultn Osman Dvud Paa'ya hitaben: Zlim, ben sana ne yaptm? ki defa seni lmden kurtardm, memuriyetine iade ettim; bana neden husmet baladn? dedi. Sultn Mustafa'nn validesi ise aalar tahrk etmeye alarak: Bu ylandr; eer elinizden kurtulursa hepimizi mahveder. diyordu. Dvud Paa, kemendi Osman'n boynuna atmas iin ikinci defa olarak cebeci-baya iaret etti; lkin aalar yine muhalefet gsterdiler. Osman, o zaman muhafz olan hasekiye dnerek: * Sana bu mansb kim verdi? diye sordu. Haseki: Sultn Mustafa cevbn verdi. Osman: Sultn Mustafa kendi adn bile bilmez bir delidir; gel u penc ereyi a, kullarma syleyeyim. dedi. Hasek merhamet ederek, camiin asker toplanma yeri olan haremine bakan pencereyi at. Osman, yle hitb etti: Sph aalarm, yenieri ihtiyarlar babalarm, genlik be-lsyle fena nasihatlere kulak verdim; nin beni byle tahkir ediyorsunuz? Beni artk istemiyor musunuz? Umm bir sad ykseldi: Ne padiahln, ne de katlini istiyoruz! Dvud Paa'nn bir iareti zerine, cebeci-ba Osman'n meguliyetinden frsat bularak nc defa kemendi att. Ancak Hasek mni* oldu. leden sonra Sultn Mustafa iki criye ve vlidesiyle birlikte bir araba iinde saraya naklolunarak tahta oturtuldu. Asker dald, Sultn Osman'n muhafazasnda yalnz birka kii kald. Yenierilerin bir ksm saraya, bir ksm Sultn Osman'n bir gece evvel getirmi olduu oniki kese altn aramak zere Aa-Kaps'na gittiler. Lkin yalnz birini bularak bunu kaptlar; dier onbirine el koyamadlar 520.
Sultn Mustafa'nn saraya azimetinden sonra Sultn Osman yenieri kapsna on kise filori getirmitiBunu iidenler geldiler. Bir takm pdih yoklar, bir bl filoriler arard. Ngh bir kise filori ortaya atld. ste getirdii filori! denilince kise paralanup filoriler san iek gibi ortaya yayld. Cumhur onu yama idp daldlar- Bak kiseleri hazm den devletlilere akolsun! Nam'dan s. 230 (Mtercim)
520

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sultan Osman'n ehd Edilmesi Sultn Mustafa saraya gelince sadrzam Dvud Paa, Osman' alp Yedikule'ye gtrmek zere kethdas mer, cebeci-ba, suba kethdas Kelender Urusu 521 ile beraber yenieri klalar camiine gitti. Tahtndan indirilmi pdihn gzerghna pek ok halk toplanmt. Herkes dalp da Yedikule'nin kaplar kapatlnca sadrzamla yardmcs celi di k vazifesine baladlar. Pek kuv^ vetli ve gen olan Osman, kendinden daha zayf olan drt saldrgana kar uzun mddet mukaavemet etti. Lkin nihayet cebeci-ba kemendi boynuna geirdi, Kelender Urusu lt- tensliyyesini skt: O zaman Osmanl trihini lekedr eden ilk pdih katli ikml olundu. Na'nm bir kula kesilerek Sultn Mustafa'nn vali desine gtrld 522. tte I. Osman'n saltanat te'sis etmesinin yz yirmi ikinci 523 ylnda, II. Osman, 18 yanda ve saltanatnn drdnc senesinde, bu suretle, yenierileri mahvetmek tasavvuruna kurbn oldu 524. Sultn Osman, saltanatta kald ksa mddet iinde dhilen ihtilller, haricen muharebe ile megul bulunduu iin ancak birka inat ile, zellikle Karadeniz'in bat kenarnda ve sahilden drt fersah mesafede bulunan Su Kulesi'nin (kadm Pirgos, imdi Burgaz) binsyle itigal edebilmiti. Bu su mahzeninin ilk bnsi Rum mparatoru Andronikos Komnen'dir ki Sultn Osman'n katli Osmanl Devleti'nde ihtilllerin sebep olduu cinayetlerin en korkuncu olduu gibi Andronikos'un katli de Bizans vekaayinmelerini kana boan hallerin en dehetlisidir. Andronikos ile Sultn Osman'n talihleri birbirlerine pek benzer. Andronikos, daha nce Aleksis Komnen'i grme hassasndan mahrum ederek zindana atm olduu Hellayi mevkiine (imdi Bebek) gtrld zaman, deniz, gy
Kelender Urusu-, ocuk hrsz demektir. Franszca'nn ogre: glyabnl, dv kelimesi or.dan gemedir. 522 Nam, Venedik sefiri raporu- Bu raporun buna dir fkras: -ldnn nianesi olmak zere Sultn Mustafa'ya bir kulak getirildi, mparatorluk ve Kraliyet Ktphanesi. (-Cebeci ba dedikleri la'in. derhal almet-j mevt olmak n kulan, galiba bumun dah kesp valideye gtrd Peevt, c 2, s. 388 (Mtercim) 523 Kameri sene hesabiyle, 332*ind senesinde. (Mtercim) 524 u esere baknz: Osmanl Manzumesinin Serbest Tercmesi (talyanca'ya). Bu tercmenin ad udur: Poema illirico di G. F. Condola patrizio di Ragusa, colla vita di lu scrtta dal p. J. M. Appcndini per A. Mar tecchini, 1827. lllirya lisnnda yazlm olan asl manzumenin unvan udur: Osman, spievange vitescko Giva Gundulichja vlas-telina dubrovackoga. Osnanjegnem dijelae Gundulichievich, i sci votom Osmanoviem priteceno sdrgojagnma Pjevagnaa na resceno, Nadom, Feregnima stvarji od Spjevaoza u kratko narecenieh i Isgovaragnem rjecji tkom ugodi sumracnieh sljedjeno.
521

Sayfa

227

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

defalarca dalgalarna birer leke tekil eden idamlar hatrlayarak, kendisini sahile huss bir iddet ile atmtr. Kavaslar tarafndan zincir vurularak rakibi sak dah hazr olduu halde en tah-kr edici muamelelere dr oldu; tokat ve tekme vuruldu; kocalarm kr brakm olduu kadnlar, onun salarn yoldular, dilerini krdlar; bir eli kesildi, bir gz karld. Blahern Saray'nda Anemas Kulesi'ne atlarak bsbtn yiyeceksiz brakld. Birka gn sonra henz grmekte olan dier gz de karld; halkn tahkir ve istihzasna mazhar etmek iin ehirde bir uyuz deve zerinde dolatrld. Halkn bir bl topuzlarla bana vurdular; bir bl de zerine idrar doldurulmu ieler dktler; burun deliklerine amur doldurdular. Dier bir takm da azna m z ah rafa ta batrlm sngerler soktular. Ondan sonra Hipodrom'da (Atmeydam) iki stn yannda ve dii kurt ile srtlan heykelleri arasnda asld. Bu felketler srasnda Yrb, bana merhamet et! Zten krlm bir dal krma! diye barrd. Edebsiz bir takm kimseler elbiselerini kardlar; ilerinden biri boazna bir harbe saplayarak barsaklarna kadar soktu- tki Ltin, hangisinin demirinin daha keskin oldu unu anlamak iin, yanlarndan kl ile kestiler. Ondan sonra Andronikos ihtiml ki kanm emmek istedii iin kolunun yaral ve kanl tarafn azna gtrerek haytn tamamlad. Bu ikence, tahtndan indirilmi bir hkmdara yaplan ikencelerin en alakas, en zlimnesidir. Rum mparatoru'yla Osmanl Pdih'nn katlinin htrasn Burgaz su mahzeninden ayrmak ka bil deildir. O mevkiin, bu dehet manzaralarn hatrlatan grn dern bir mahzunluk duygusu verir. iddetli yamurlar yadktan sonra, tdrolis deresinin krmzms dalgalar mermer kuleye kanl dalgalar gibi hcum ettii zaman, bu bidenin iki banisinin kan, sanki intikam istemek zere, kpk sap kaynyor zannedilir. Eer Osmanl mverrihleri Andronikos'un kbet-i hlini bilmi olsalard, elbette bu mnsebet nazar- hayllerinde sakl kalmyacakt. Bu mver- ' rihler, bu trih malmata sahip olmadklar iin Sultn Osman'n fec sonunu mersiyelerine mevzu ittihaz ettikleri srada, ona bir takm deliller isnd ediyorlar ki, milletin btl i'tikad ve telkkilerini gsterecek eyler olduu iin, burada nakledilmeye lyk eylerdir. ark leminin iki byk feti olan ceng ile veba, Trkiye'yi sk sk tahrb etmekte olduu iin, vahim vak'alara mukaddeme olarak telkki edilir. Bu zandan tabatm btn hercmercleri, feyezanlar, yangnlar, frtnalar,

Sayfa

228

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

zelzeleler, fevkalde semav hdiseler de hissedar olurlar. Osmanl mverrihi, Sultn Osman'n katline dellet etmek zere unlar sayar: stanbul bezzistanndaki byk yangn 525; ehrin bir ksmn suya gark eden bir kasrga 526; Halic'in donmas ve bunun neticesi olarak ktlk kmas; gk ta dmesi ve byk kuyruklu yldz grnmesi. Bir de Sultn Osman'n doum yln iretdr eden iki ksf 527 528.

KIRKBENC KTAP .................................................................................................... Sultan I. Mustafa'nn Tahta kmas ................................................................. Davud Paa'nn Azledilmesi .............................................................................. Mere Hseyin Ve Lefkeli Mustafa Paalarn Sadareti ....................................... Sultan Mustafa'nn Akl Dengesinin Bozukluu ................................................ Sadrazam Hadm Mehmed Paa'nn dar Tedbirleri ........................................ Donanmann stanbul'a Girii ........................................................................... Suriye'de Seyfeddinolu le mer Paa ekimesi ........................................... Abaza Paann syan ......................................................................................... Dvud Paa'nn dam ....................................................................................... Lehistan le Sulh Anlamas ............................................................................... Transilvanya Prensi Betlen Gabor'un Elisi ....................................................... ngiliz, Fransz Ve Venedk Elilerinin Mzkereleri ......................................... Mere Hseyin Paa'nn kinci Sadreti ............................................................. Ulema'nn syan ............................................................................................... Sultan Mustafa'nn Tahttan ndirilmesi ............................................................ Devlet'in Temel Messeselerinin Bozulmas .................................................... Osmanl Edebiyatnn Durumu; Ulem, airler, Edibler, Tarihiler Ve eyhler ................................................................................................................

1027 (1618) senesindedir ki, Osman'n tahta kt yldr Nama (233). 1029 (1619). Nalna (233). 527 1604 senesinde, 29 Nisan, ve 1622 senesinde, 10 Mays. 528 Nara'nn bu konuda yazd sudur: tem -i esbfibda her ey'in nice ma'-nev sebebleri vardr. Pdih mafur ve merhumun tli'i msfiid olmadndan gayr sat- pest ta "bir etdikleri vakt-i usretde, yevnv nash-i mste-min-de clus idp ol sene bezzistn etraf yand; bin yiirmi sekizde ar -unm yanmayan yir dahi yand, yiirmidokuzda gn kesret baran ve azm seyller olup nice evler ykld; Aksaray'da koac mahallesinde bir ay kadar mescidler su inde kald* Der'akab bir azim tn old ki misli gSrl -memi idi; bin otuzda deniz donup azm kant ve gala old; HoUn seterinde dah bu kadar hasret ve kesr -i rz zuhur eyledi; hususa tali'-i hmynlar olan burcda ksf vki' olmusidi ki, kaati' -i azm ad itmilerdir; Hotin seferine de eyyam ksf da hareket itmilerdi; ksf ise bu ma'nya e&zlm delaildir dknisler. ...Hakkatde ems ftlenvi ulvde padiaha nazir ve kamerin nn semsden mkteseb olmala mnend-i vezirdir, ve kamerin avftmn- nftssft delleti olmala semsin nkiaf reze- avamn hdmiyle mOIk ve devletin zbrbma dettkt idefehnisterdlr..
525 526

Sayfa

229

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

KIRKBENC KTAP Sultn I. Mustafa'nn clusu. Dvud Paa'nn azli. ' Mere Hseyin ve Lefkeli Mustafa Paalarn sadreti. Sultn Mustafa'nn belbeti (akit dengesinin bozukluu). Sadrzam Hadm Mehced Paa'nn dri Tedbirleri. Donanmann stanbul limanna girii Bir Acem sefaretinin gelii. Suriye'de Seyfeddin-olu ve mer Paalar arasnda muhsama. Abaza, Sultan Osman'n ldrlmesinden dolay ntikam almak bahanesiyle isyan ediyor. Dvud Paa'nn Idm- Sadrzam Mehmed Paa'nn azli. Lehistan ile sulh anlamas. Betten Ga-bor tarafndan gnderilen sefaret. ngiliz, Fransz, Venedik elilerinin mzakereleri. A Mere Hseyin Paa'nn tekrar sadrazamla getirilmesi. Ulemnn ayaklanmas. Sadrzamn azli va Pdish'n tahttan indirilmesi. Devletin temel messeselerinin bozulmas- Osmanl edebiyatnn durumu. Mverrihler, edtbler, irler, eyhler. Sultan I. Mustafa'nn Tahta kmas SULTN Osman'n cenaze namaz, ldrld gnn akam zeri klnd. Mu'td olan usllere gre bu cenaze namaznda mftnin imm olmas lzm gelirdi. Lkin, damadnn lmnden hasl olan teessr halk arasna kmasna msid olmamas sebebiyle, yhud Sultn Osman'a olan kzgnl mezar banda dah snmemesinden dolay, cenazede grnmedi. iddetle takbih etmi olduu Hotin seferinden beri mftnin Sultn Osman ile aras bozulmu, kzm ona nikahlamak mecburiyetinde kalmas bu bozgunluu artrmaktan baka bir ey yapmamt. Osman'n lmnden sonra hizmetinden istifa etti ve mftlik Yahya Efendi'ye verildi. Alt blk aasndan ekserisi deitirildi. Eyletlerin valilerinden ekserisi yerinde brakld. Sultn Mustafa'nn clusundan, daha dorusu asker marifetiyle tahta oturtulmasndan iki gn sonra, (11 Receb 1031 - 22 Mays 1622) sipahilere cl bahii datlmakla beraber, evvelce terkedilmiken bu defa ihya olunan kt b|r det gereince, harc kendileri tarafndan alnmak zere, bu verginin defterleri onlara verildi. Sipahiler bu defterleri Ftih Sultn Mehmed Cmii'nde, kim fazla verdiyse ona sattlar. Yenieriler bahilerini birka gn sonra aldlar. nk, uf ak. para kabul etmeyip

Sayfa

230

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

mutlaka altn isterlerdi 529. Adam bana 25 altn verilerek clus bahiinin yeknu birbuuk milyonu buldu 530. Yenierilerin ufak para almaktan imtina ettikleri gn, Sultn Mustafa ile validesinin bulunduu Dvud Paa Saray'nn nnde sipahiler grlt ile toplanarak, sadrzama: Biz sana Sultn Osman' emnet verdik; nin ldrdn? diye bardlar. Davud Paa: Ben Sultn Osman' pdih- lem Sultn Mustafa'nn emriyle ldrdm. cevbn verdi. hafta sonra (1 a'bn 1031 - 11 Haziran 1622) yenieri ve sipahiler tekrar toplanarak, Sultn Osman'n mavirlerinden olup ihtill gn kzlaraasyle sadrzamn kbet-i hlinden kurtulmu olan Hoca mer Efendi'nin, kaymakam Ahmed Paa'nn, eski ked-hud Hseyin'in, Kara Al, Aya ve Nash Aalar'n balarn istediler. Ancak Sadrzam Dvud Paa, tkb etmeleri iin adamlar t* yn etmi olmasna ramen, bunlarn hepsi firar etmi idiler. 11-12 Hazrn gecesi saray hademesi kap-aasn, yni haric sarayn idy recisi olan ak-aalar reisini, pdihn yeenini ldrmek istemi olmak bahanesiyle drn ettiler. Lkin bu katli, kap -aasmn kendi haklarndaki iddetli muamelelerine son vermek iin yapm olmalar byk bir ihtimldir 531. Bu bedbahtn cesedi Atmeydan'na asld. Bununla beraber, harem hademesi, yenieri ve sipahilere kar kap-aasnn ehzadeleri dm etmek hakkndaki tasavvurlarm isnd mevkiine koydular. Yenieri ve sipahiler Dvud Paa'dan bu teebbsn sebeplerini sordular. Dvud, hi malmat olmadna yemn ederek, yenieri ve sipahiler i ikinci defa yattrd. Sultn Osman'n ldrlmesine emir vermi olmasndan
Nam- .Asker kendilerine verilen atiyyeden memnun olmakla beraber daha birok ey taleb ederek ilerinden onbin mseHh adam paay para para etmek zere hanesine gndereceklerini makaanv tehdtdde bildirdiler; bunun zerine i-hazneden para vermek mecburiyeti grld.* Hazrn MBS. Venedik Hulsas (Nama'nn rivayeti mverrihin metinde yazdndan ibarettir. Mtercim) 530 Adan: bana yirmibe altn verilmitir ki, cem'an birbuuk milyon duka tutar. Bundan baka bir takmna gnde bir-ki ake, ve bir takmna be ake zamtn olundu ki, bunlarn da yeknu senede 600.000 akeye varr.* Venedik Hulsas, mparatorluk ve Kraliyet Arivi. 531 Bu hususta Sir Tomas Kue'den ve Venedik elisinin raporlarndan daha mevsuk olan Osmanl mverrihleri, Vlide-Sultn'n Dvud Paa'nn tahrikleri zerine kap-agasmn ehzadeleri de td&ro etmek istemi olduunu mttefikaa beyfin ederler. Knolles'de Grimston. 2, s. 937. (Nam, kap -aasm barenvi hmyn hademelerinin ehzadelere s'-f kasd thmyle paralayp cssesini (cesedini) Atmeydara'nda ejder suretine (heykeline) astklarn ve sabahla, beraber bunun aabn anlamak iin yenieri ortalarnda toplant olup i-ot lanlanndan Aga-Kapsi*na kad gnderilerek sebebinin bildirildiini yazdktan sonra, .Meer maktul kap-aas yolsuz gelmi bir marur tavt olup i-olanlann rencide iderimi; kati idp. hals n bu thmeti isnd t: diler: diyor. s. 235. (Mtercim)
529

Sayfa

231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

dolay yenieri ve sipahilerin nefretine dr olan Dvud Paa, askerin zulmlerine msade ettii, vergi defterini onlara taksm ettii, evkaafn idaresini onlara brakt iin ahlnin daha ziyde nefretini kazanmt. Davud Paa'nn Azledilmesi Bu trl ahvl zerine mft Yahya Efendi Valide Sultn'a ken disinin ve olunun selmetinin, damadnn sadrazamlktan azlinde olduunu syledi. Hakkaten Dvud Paa azledilerek, vezr-i zam-lk Msr Valiliinden gelmi olan Mere 532 Hseyin Paa'ya verildi. (3 a'bn 1031 - 13 Hazrn 1622) 533. Mere Hseyin Ve Lefkeli Mustafa Paalarn Sadareti Mere Hseyin, en d snftan bir Arnavud'dur ki, devlet hizmetindeki mesleine, yirmibe sene nce, Macaristan zerine gnderilen ordunun seraskeri Saturc Mehmed Paa'nn alndan balar. Alktan srasyle siph, avu, kapc, ikinci imrhor ve nihayet Sultn Osman'n clusundan sonra Msr vlsi olmutu. Bu lkeyi idare ettii 18 ay zarfnda senelik vergi olan 600.000 altndan baka, kendi hesabna da onun yarsn tahsil etmi ve ocuklarnn dn masraflarn karlamak bahanesiyle her trl zulmlerde bulunmutu. Mere Hseyin, ancak devlette kaht- rical (rical ktl) olmasndan dolay sadrazamlk mansbna gelmiti. iddeti, askerin azna gem vuracak sanlrd. Ancak her eyde, kendisinden nceki sadrzam Dvud Paa'yi rnek ald. Koyun bahs nmyle maalarna yksek perdeden terakk isteyen askerin homurtularn yattrmak iin, Devlet haznesini yamaya verdi. 21 Hazrn'da (11 a'bn) Sultn Ahmed Cmii'nde silhdr ve siph mlzimlerine koyun bahs olarak beyz guru tevz olunduu vakit, sipahiler, silhdr mlzimlerinin azlndan dolay bunu yar yarya paylamaya raz olmayp, iki mlzim grubu arasnda mnazaa kt. Grlt arasnda bir dvne elinde bak, halk iine girerek ve: Sultn Osman' ne yaptnz? diyerek, sama soluna bak sallad, nne geleni yaralad. Mlzimer bu adamn zerine p ldrdler.

232
Sayfa

Hseyin Paa Arnavud olduundan huzurundan kaldrlp hapis veyfi kati olunmasn emrettii ahslar in kendi adamlarna hitaben Arnavudca Mer-re!> derdi ki, Al!/demektir. 8u mnsebetle Mere-'lkabn almtr. (Mtercim) 533 Nafm, Osmn-zflde, sadrzamlarn tercme -i hlleri. (Kaahire valisi K -seiribassa (Hseyin Pasa) Msr'dan hazine in 600.000 (senelik Msr varidat), kendisi in de 300-000 altn ekti. Venedik Holasas, Haziran 1622.
532

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

24. Hazrn'da (14 a'bn) Sultn Mustafa cuma namazm klmak iin camie gitti. Bu mnsebetle eski Osmanl debdebesini ihya etti. Sultn Osman gibi halkn karsna ufak bir alayla kmya-rak, btn saray takmn yannda bulundurdu. Sultn Osman'n o ekilde k halkn tevecchszlne uramas sebeplerinden biri olmutu. Alt gn sonra mft, yeni Sultn Ahmed Camii Vakflarnn hazneye alnmas iin kazaskerlerle mavere etti (30 Hazrn). Asker, Sultn Mustafa'ya bat hususunda balangta imtina gstermi olduklar iin, ulemya hasm olduklarndan vakf hslatnn fazlasnn hazneye braklmasn istediler. Bu ndan i'tibren bu trl vakflar harb oldu 534. Mere Hseyin, muhtelif bahanelerle askerin byk ksmn ehirden karmaya alt. Son saltanat deiikliine en ok itirak etmi olanlardan yenieri aas Dervi Aa'y Karaman vlsi tyn etti. Silhdr Bayram Aa bir saray kaynda Mudanya'ya kadar Derv'e refakat etti (7 Temmuz 1622) 535. Askeri yeniden ayaklandrmaya bundan daha fazlas gereksizdi. Yenieriler, sadrzamn aalarm ldrm olduunu, birer birer kendilerini de ortadan kaldracan syleyerek barmaya baladlar. On yenieri ve siph bu konuda Pdih'a arzhl verdiler; yle garb bir hatt- hmyn karld: Sadrazamla Dvud, Grc Mehmed Paa, Lefkeli Mustafa Paalar'dan birini tyin ediniz; sizin ntihb edeceiniz bence makbul olacaktr. 536. Olunun nmna saltanat eden Valide Sultn, bunu kendisi syleyerek yazdrd ve hakkaten bir yz rts ile mestur olarak bizzat askere sz sylemeye cesaret etti. te o zaman, bir kadn, ilk defa olmak zere, kanun hkmlerine aykr olarak toplu halde bulunan askerlere grnmtr. Asker, namzedden birini sadrzam semek hrriyetini kullanmak istemedii gibi, aralarnda ittifak da edemiyerek, u yolda cevap verdiler: Pdih, kimi isterse onu tyn edebilir. Bunun zerine sadrazamlk mansb Lefkeli Mustafa Paa'ya verildi (1031 a'bnnn sonu); nk zevcesi Pdihn dyesi idi. Alt lafta sonra (15 evval), Pdih Dvud Paa Saray'nda iken,
O zaman, buna -Yuhrib'l-evkaaf. terkibini trih drmlerdir. Nalm, s. 237. Bunun dorusu sudur: Silhdr Bayram Aa yenieri aalna tyn edfl-<&, selefi Dervts Aa bir kaykla Mudanya'ya uzaklatrld. Nalm, s. 238. (Mtercim) 536 Bir hstt kd ki Dvd Paa. Gm! Mehn-.ed Pasa, Lefkeli Mustafa Pasa, bunlardan kangs ihtiyar olunur ise vezretj virdim buyurulnng. Natraa, s. 238* (Mtercim)
534 535

Sayfa

233

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

sipahiler Mustafa Paa'nn tamahkr ve mrfekib olduundan bahisle, azlini taleb ettiler. Mustafa Paa, Ayasofya ve Sultnahmed mezzinliklerini bir eeki ile bir boru^zene vermiti. Pdih, mf-tnin re'yi zerine, sadreti Grc Mehmed Paa'ya verdi ki, drt ay zarfnda askerin basksyle tyn edilmi nc sadrzamd. Sultan Mustafa'nn Akl Dengesinin Bozukluu Sultn Mustafa'nn bel h ati (akl dengesinin bozukluu) i kinci saltanatnda, birincisinden daha ok aikr olmutu. Sarayn iinde uraya buraya koarak her kapy vurur, gelip de kendisini saltanatn arlndan kurtarmas iin, l bulunduunu unutmu olduu yeeni Sultn Osman' arrd. Bir gn kaya at zerinde girmek ve sarayna dnd zaman kay arkasndan getirtmek istedi. Bayram mnsebetiyle yaplan el pme merasimi srasnda Devlet erknn oturmu olarak deil, ayakta kabul etti. Bu hlini bzlar cinnetine hamlettiler, bir ksm ise ilk halifelerin detlerini ihya etmek istediini zannederek, erefli bir tevazu saydlar. Sultn Mus tafa'nn tavr, gzlerinin dima bir noktaya dikilmi olmasyle beraber his ve reaksiyondan mahrum bulunuu bsbtn akldan mahrm bulunduunu gsterdii hlde, birok kimseler ve bilhassa eyhler belhet emarelerini velayet ve cezbe-i ulviyyet nianesinden baka bir ey saymazlard- Bir gn skdar bahesinde iken bostanc-baya muayyen bir mahalle gitmesini emrederek, orada yere gmlm bir koyun bulacan ve bunu alp getirmesini syledi. Bos-tanc-ba, tyn olunan mahalle giderek hakkaten Pdih'a ayaklar bir yere getirilip balanm ve az, gzleri dikilmi bir koyun getirdi. Mustafa, koyunun balarn zerek ve gzleriyle azndaki iplikleri kararak, iyice beslenilmesi iin bostancya verdi. Anlaldna gre, Sultn Mustafa bu aya bal, gzleri, az dikili koyunu kendi timsli addederdi. Kimseye zarar olmayan bu delilikler onun veliliine dir bir hret kazandrm ise de, bir Pdih iin gerekli olan hrmeti te'mn edecek hallerden deildi: eyhler, bir taraftan vel olduunu ln ederlerken, asker de bir taraftan onu hafife alr ve Sultn Osman'n katline her gn daha ziyde teessf ederlerdi. Ramazan'm son gnlerinde (son cumasnda) Cerrah Paa Camii eyhi brhm Efendi bir vaazda u szleri syledi: mmet-i Muhammed, pdih- vel gndr bir tenh odaya girp kapanm; namaz klup alamaktadr. Hi kimseye sz sylemez;

Sayfa

234

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

esrarna ancak kendisi vkfdr. Sultn Osman Hn'n mertebesini lem-i r'yda mahede eylemiler: Pek yksek grmtr; Hakk Te rahmet eyleye! 537. Buna benzer ekilde verilen vaazlar dinleyenlerin gzlerini yaartld. Bayramdan sonra, Sultn Mustafa, arb iilmemesi iin bir emir neretti. Meyhane am olan Hristiyanlar meyhanelerini kapattlar. Lkin Edirnekaps'nda, Kumkap'da arb satmakta olan yenieriler bu emre pek ehemmiyet vermiyerek, ticretlerine devam ettiler. Yenierilerden birka sadrzam Mere Hseyin Paa'nn azlini isteyen siphler arasnda bulunmu idiler. Mere'nin azlinin ertesi gn, tekrar aala gelmi olan Dervi Aa, yenierileri toplayarak: Sadrzamn azlini isteyen sipahilerin iinde siz de var m idiniz? diye sordu. Zabitler: Bizim vezirlerden ikyetimiz yoktur, arkadalarmzdan hibiri sipahilerle birememitir. Eer iimizden birkan Pdih'a gndermek niyetinde bulunmu olsaydk, Sultn Sleyman'n kaa-nnu mucibince eskilerimizi intihb ederdik. dediler. ay 538 sonra, Dervi yenieri aalndan azledilerek Budin valiliine tyn edildi 539. Onun azledilmesinin sebebi u idi: Bey-t'l-ml diresine yenieri ocandan gnderilen adamlar, ocan kadm usl gereince, yenierilerin gediklilerinden olmak lzm gelirken, Dervi Aa, kendi adamlarn me'mr etmek istedi. Bundan dolay kan ekimede Dervi, yenierilere lanet okudu. Yenieriler, bu lanete o kadar ehemmiyet vermyerek, aann azledilmesi gerektiinde srar ettiler. Dervi Aa hatt- hmyn ile azledidiy-se de, onun tarafndan tyn olunan memurlar ikinci bir hat ile yerlerinde brakldlar. Bu muamele daha iyi bir idare uslne doru ayak atmak demek olduu gibi, sadrzam Hadm Mehmed Paa 540 birok valiliklerde ve defa sadret kaymakamlnda bulunarak, devlet
Aslna gre yazlmtr- Nalm, c. 2, s. 239. (Mtercim) Hammer u hafta- demise de Dervi Aa'nn Mudanya'dan dnerek tekrar yenieri aas olmas takriben evhr-i a'bn (Nam, s. 238) ve aalktan ekilmesi 8 Zilhicce 1031 (Nam, s - 239) olduundan tercmede dorusunun yazlmas tercih edilmitir (Mtercim). 539 Vak'ada Sultn Mustafa'y bulmaa dellet eden Dervg Aa'ya Tamivar valilii verilerek, orada attan dp boynu altnda kalmtr. Natma'dan, s- 236. Dervt'in Tamvar'da vefatm ileride mverrih dahi RavzatiT-Eb-rr'dan naklen aklayacaktr. Budin vKlii, Tamvar valilii zannyla yazlm olabilir(Mtercim) 540 Hadm Mehmed Paa, Grct Mehmed Paa, her ikisi de ayn adamdr. Mehmed Paa tavst idi. Nalm, s. 252. (Mtercim)
537 538

Sayfa

235

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

idaresinde tecrbe ve alkanlk kazanm olduundan, hkmet idaresinde sebat ve metaneti yerletirmek istiyordu. Sadrazam Hadm Mehmed Paa'nn dar Tedbirleri Mehmed Paa'nn ilk icrt, Devet'i bulunduu k maile sinde tutacak adamn bu olduu fikrini herkesin zihnine yerletirdi. Bir mddetten beri geceleri hrszlk ve adam ldrmelerle iyice bozulmu olan payitahtn asayiinin salanmas hususunda vze-r ve ulem ile istiare etti. Mere Hseyin Paa'nn evkaaf mte-vellliklerini sipahilere brakmasndan dolay da cidd intizamszlklar domutu. Dvn- hmyn ktiblerinden ve dier memurlardan bzlar istifa ederek evkaaf mtevelllikleriyle byk menfatler te'mn etmek zere siph yazlm idiler. Aalarn hademesinden bir takm da, hi sipahilik etmeksizin mlzim yazlarak, bu sfatla evkaaf mtevellliklerini ele geirdiler. Mehmed Paa, bundan sonra mlzimliklerin kanuna uygun olarak hizmette sakal aartm sipahilerden bakasna verilmemesini emretti. Eski sipahiler bu karardan hond olmadlarsa da, yenileri iddetle aleyhinde bulundular. Dervi Aa Budin valisi tyn olunduktan sonra Sultn Osman'n ldrlmesinde katledilen yenieri aasnn veresesi tarafndan ldrlen aann mallarn zabt etmi olmakla itham edilmiti. Dervi her ne kadar inkr ettiyse de, aalar aleyhinde ehdette bulunduklarndan, sadrzam ald eyay iade etmesini emretti. Ancak, ldrlen yenieri aas Al Aa'nn servetinin Dervi Aa tarafndan zabt olunmas hakknda bir hatt- hmyn sdr olmasyle, sadrzamn emri uygulanmad. Donanmann stanbul'a Girii Grc Mehmed Paa, donanmann ve elilerin mutantan surette istanbul'a giriiyle de Devlet'in eski parlakln iade etmek istemiti. Ekim iinde Receb Paa kumandasnda Karadeniz ve kapdn Halil Paa kumandasnda Akdeniz donanmasnn, bir de ran elilerinin geldii grld. On seneden beri Kazaklar Karadeniz sahillerini haydutluklaryle. harb etmilerdi. Hibir Osmanl kumandan bunlara kar kesin bir zafer kazanamamt. Byle olduu halde Receb Paa kendilerinden 18 kayk ve 500 esir almt; limana girii top atlarak alkland. Receb Paa zt- ahanenin elini pmek zere kabul olunarak, kendisine kymetli bir hil'at

Sayfa

236

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

verildi. Oniki gn sonra (6 Zilhicce - 12 Ekim) Halil Paa dprt byk frtnadan yara alm donanma ile Akdeniz seferinden dnd 541, ran elisi Aa Rz, Sultn Mustafa'ya hediyeler ve clusundan dolay tebrikler getirdi. Sefir saraya giderken 400 kapc, 1.000 yenieri kendisine refakat ettii gibi, maiyyetinden 24 kiiye hil'at verildi. Viyana'ya, Venedik'e Sultn Mustafa'nn clusunu bildiren mektuplarla avular gnderildi. Suriye'de Seyfeddinolu le mer Paa ekimesi Devletin Anadolu eyletini harb eden Cell ihtillllerini, payitahtta askerin bask ve zorbalklar tklb etmiti. Eyletlerin isyanndan m, yoksa askerin isyanndan m daha fazla korkulmas lzm gelecei, Devlet iin segbn ve levendler, yni eylet askerleri mi, yoksa kapkulu, yni yenieri ve sipahiler mi daha tehlikeli olduu bilinemezdi. Devletin mdfaas iin cd edilen ve bununla beraber bir rekabet hissiyle mtehassis olarak iki el gibi bir baa tbi' olmalar lzm gelen muntazam askerlerle gayrmuntazam askerler arasnda o zaman bir tefrika karak, birinci ks m payitahtta, ikinci ksm eyletlerde hkim oldular. Kapkulu takmnn kadm kanunlar ayaklar altna almak bakmndan istanbul'da gsterdikleri babozuka cretkrlklar, en uzak eyletlerde bile umm efkrn alevlenmesine yol aarak, payitahtta iddetin susmaya mecbur ettii halk, yenieri ve sipahilerin yaptklar hercmerce kar Suriye ve Ermenye hududunda aktan aa konumaya balad.
Bu inklbdan evvelki sene zarfnda seyahat etmi olan De Hais Ba -irde-i Kral (S.D.S.)'in 1621 Senesi arkta Seyahati. Paris 1630 eserinde, o zamanki donanmann durumu hakknda u tafsilt veriyor: Evvel, Rodos is-tol. 1) Rodos beinin kadrgas ki kapdne, yni amiral gemisidir, 2) Milus ve Santarin beinin kadrgas ki patrona'dr, yni ikinci amiral gemisidir; 3) Sakz karsnda Sack beinin kadrgas; 4) Mentee beinin ki, 5-7) Rodos beinin masrafiyle techz olunmu kadrga. kinci olarak, Sakz beinin istol (filosu): 8-14) Yedi kadrga. ncs, Kbrs beinin 6 kadrgas, yni 15) Kbrs belerbeinin kapudnesi; 16) Famagosta (Magusa) beinin patronas, 17) Baf beinin kadrgas, 18) Tuzla beinin 19) Limasol beinin, 20) Grinyo beinin. Drdncs, Mora istol. 21) Mora beinin kapudnesi, 22) yine o bein patronas. 23) Mizitra (Misistre) beinin kadrgas, 24) tnebaht beinin, 25) Santamav -ra beinin, 26-31) Dier alt kadrga. Beincisi, Msr istol. 32) Belerbeinin kapudnesi, 33) Dmyt beinin patronas, 34-39) Dier alt kadrga. Altncs Cezir-i Bahr-i Sefd istol. 40) Midilli beinin kapudnesi; 41) Kal'a-i Sultaniye kadrgas, 42) Linini beinin kadrgas, 43) Kavala beinin; 44) Selanik beinin, 45) Arboz beinin. 46) Andros ve ire beinin, 47) Naksos (Naka) ve Paros beinin. Lkin alelade 40 ve 42 kadrga vard. (MtercinVin ilvesi: Bunlar Akdeniz sahilindeki eyletlerin belerinin sefineleridir. Dorudan doruya kapdn-paa kumandasnda olup her sene baharda Akdeniz'e ve Karadeniz'e karak Kasm aynda donen do-nanmay- hmyn ile Garb Ocaklar filolar bu hesaba dhil deildir.)
541

Sayfa

237

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

238
Sayfa

istanbul'da halkn yenierilerden honudsuzluu yalnz nefret ve istihza ile kendini gsterirdi. Bu intizamsz askerin isyanlarn m-tekib aalan Dervi Aa'nn hayt hakknda endeye dtkleri vakit halk: Bu doanc elebiyi (nk Derv' Aa doanclktan yetimiti) vezr-i zam niin kati etti, diye dva edersiniz; hlbuki tuzunu ekmeini yediiniz ve rakibi Sultn Mustafa'ya mukaddes bir emnet olmak zere tevd' eylediiniz bir pdihn boulmasna sar eytn 542 gibi kardan baktnz. demi idiler. Trabulus-m ve Erzurum belerbeileri ise, efkr- ummiyye-ye istind ederek, kendilerini kap halkna hasm olmak zere iln ettiler ve bunlar mahvederek, yerlerine segbn ve levendleri ikaa-me etmek zere ayaklandlar. Trablus vlsi ahs menfaatlerinden dolay harektn kendi hududlanna mnhasr tuttu. Ancak tasavvurlar daha geni olan Erzurum vlsi, Sultn Osman'n katlinden dolay bihakkn intikam almak bahanesiyle, Devlet'in topraklarnda kan deryalar aktt. Mara Trkmenleri'nden olup eskiden devecilik etmi olan ve sonradan levend olan Ysuf 543 kalabalk ailesiyle birlikte m ve Akk arasndaki mnbit hatta yerlemiti. Orada zora dayanan bir hkim olmak zere hkm srerek, zamanmzda (Mverrihin zamannda) Cezzr Paa'mn oynad rol oynamtr. Ysuf a kadar Trablus, Suriye donanmas belerinden birine malikne tahsis edilmisti; Ysuf, celller resi Canpulad' malb ettii zaman Trablus bir eylet hline getirildi. Vahlikte ihtiyar Kuyucu Murd Paa'ya benzerdi; u farkla ki Kuyucu, cinayetlerinden korkmayarak bunlar alenen i'tirf ederdi; Ysuf ise cniyne fiillerini derin bir sr perdesiyle rter, phesini eken ahslarn ne suretle ortadan kal drldna kimse vkf olamazd 544. Ysuf, haznelerini saklamak zere kuyular kazdrd zaman, ameleyi ldrmek iin kaatiller t-yn eder, son kaatili de kendi eliyle ldrrd. Kaasim ve Al nmnda iki emrlerinin idaresinde bulunan Ben Kelb airetini 545 mahvetmek istiyerek, Emir Kaasm'a hitaben yazlm ve gya biraderinin ldrlmesi hususunun aralarnda uzun zamandan beri kararlatrlm bulunduunu belirten bir mektubunu Emr Al'nin eline drd. Al, kendisini tehdd etmekte olduunu zannettii tehlikeden
eytn- ahres-, Naim. s. 29- (Mtercim) Nam, Seyf olu Ysuf Faa'nn yasnn 100'den fazla olduunu yasar, s. 242. (Mtercim) 544 Ysuf Fasa ak sakall, kara yaz, yz opur bir hekr ihtiyar di. (Natma. Mtercim) 545 Kelb! Urban. Nalm, * 241. (Mtercim)
542 543

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

kurtulmak iin, Kaasm' ldrd. Al, kardeinin taraftarlarnca ldrld. Reislerinden mahrum kalan aret, Ysuf tarafndan kolaylkla itaat altna alnd. Sultn Osman'n katlini mtekib Ysuf, yenierileri arazsinden kararak segbnlara stinaden istikllini iln etti. Sadrzam D-vud Paa, Trablus eyletini Ketenci mer Paa'ya verdi; lkin Me-re Hseyin Paa'nn sadretinde Ysuf, kedhudsnn aracyle dvndan yerinde brakld emrini ald. Buna da kanat etmiye-rek, rakibi olan mer'i Devlet nazarnda sulu gstermek istedi. mer'in casuslarndan biri, Ysuf un haznelerinin gy bir kuleye konulmu olduuna dir dzme bir haber alarak, bu ma'lmt alelacele efendisine yetitirdi. mer, gsterilen kulenin kaplarn krd, fakat kum ve ta dolu sandklardan baka bir ey bulamad. Bu ekilde aldatlm olduuna fkelenerek, casusu ldrd. Lkin bu dm, stanbul tarafndan mer Paa'mn, Ysuf un haznesini alm, hrszln yegne ahidini de ortadan kaldrm olduu zan-nn dourdu. Ysuf, Venediklilere it birka gemiyi zabt etmek iin de buna benzer hileler kulland. Konsolos, Venedik gemilerinin zabtndan dolay ehrin kadsna ikyet edince, Ysuf, Venedik Konsolosu'-nun tercmann muvafakat etmedii takdirde kendisini ldreceini syleyerek bu gemiler her ne kadar Venedik bayra altn-da iseler de, Malta gemisi olduklarn beyna icbar etti; binenaleyh gemileri satmaya me'zn o ldu. Abaza Paann syan Erzurum Valisi Abaza Paa, aslen, Karadeniz'in kuzey-dousun-da oturan Abaza kabilesine mensup idi. Hazinedar olduu Celli Canpulad'n bozgunluunda dm hkm almak zere Murd Paa'-nn huzuruna getirildii halde, yenieri aas Halil'in efaatiyle kurtulmutu. Halil, kapdn olunca, hizmetinden memnun olduu Abaza'ya derya bei unvmyle bir kadrga kumandanln verdi. Daha sonra Halil Paa sadrzam olduu zaman Abaza Mara valiliine tyin olundu. Hotin seferinde de Erzurum belerbei oldu. Abaza'nn vl olduktan sonra, Sultn Osman ile gizlice muhabere ederek yenieri dm tasavvurunda bulunduu zannolunur. Bu zan doru deilse bile, stanbul ve Erzurum'da byle bir rivayet dolamtr. Abaza'nn yenieriler aleyhindeki dmanca duygularnn meydana kmasna en nce Ayntb kads Abdlbk sebep olmutur. Abdlbk, yenierilerle bir mnazaas zerine, Sultn Osman'n yenierilerin dmn

Sayfa

239

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

emretmi olduunu syleyerek, Ayntb ahlsini bunlarn aleyhine tahrik etti. Birka yenieri ldrld. Karkln sebebini anlamak iin Yenieri orta avuu Ayntb'a gnderildi. Erzurum'da da byle karklklar vuku bulmutu. Yenierilerle Paa takm arasnda kan bir atmada, yenierilerden ve beriki takmdan be kii ld. Abaza, yenierileri te'dib etmek istedi, onlar kaleye snarak cezadan kurtuldular. Sabk Erzurum Valisi Hseyin Paa, ehir halkndan bahcalarnn nfzuyla yardm grerek iki takmn arasna girdi. Bar arabuluculuu tam bir neticeye mazhar oldu. Yenieriler kaleyi tahliye ettiler; Abaza'nn eline geti. Bir mddet sonra vl, sipahilerin sadkatini te'mn ederek yenierileri Erzurum'dan kard. Bunlar istanbul'a gelerek Abaza'dan ikyet ettiler (13 Muharrem 1032 - 17 Kasm 1622). Yenierilerin sulamalar zerine Erzurum eyleti sabk Diyrbekir belerbei Mustafa Paa'ya verilerek, Abaza'ya Sivas'a gitmesi iin emir verildi. Lkin Mustafa Paa Erzurum'a bir mtesellim, yni eyletin idaresini geici olarak eline almak zere bir memur gnderdii zaman, Abaza ehirden kmaktan imtina edip, Mustafa'nn mtesellimi ekilmeye mecbur oldu Erzurum'dan karlan asker, belde erafn hid gstererek, Abaza'nn yenierilerden birounu zehirlediini, segbnlar kendi tarafna celbettiini, Kara ve Ahsha paalarna da bu yolda hareket etmek zere emir verdiini Dvn- Hmyna arzettiler. Abaza'nn hmisi olan kapdn Hall Paa kendisine mektuplar yazarak itaat arzederek kaleyi teslim etmesini nasihat etti. Yenieriler'in Abaza'ya olan infialleri bir ay mddetle stanbul'da gizliden gizliye iddet kazanarak, nihayet fiilen ve kavlen ortaya kt. Bir gn (19 Safer - 23 Aralk) aa, sadrzam kapsna giderken, yenieriler grlt ile etrfn alp: Abaza'nn isyanna sebep stanbul'da Grc Mehmed Paa ile Hall Paa'dr; onlara istind eder; nk sadrzamn biraderi Hseyin Paa'nm dmd ve Hall Paa'mn oulluudur. dediler. Zabitler, askerin grltsn yattrmak istediler. Bunlar sadrzam kapsna varnca Hall Paa'ya rast gelip derhl onun etrafm alarak: Vezr-i 'zam senin hatrn iin Abaza'y te'db etmez; Abaza sana istind ile byle yapyor. diye bartlar. Sadrzam kethdas eteci Al Aa bu srada yetiip sleri datt. Ertesi gn yeniden dvnn pencereleri nnde grlt ederek toplanp, yine zabitleri devlet erkn ile bunlarn arama girdiler. Dima tekrar edilen bu karklklar zerine: Erzurum be-lerbeini azl ettim. Hall Paa'nm bu

Sayfa

240

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ite medhali yoktur, ona ilimeyiniz mealinde bir hatt- hmyn sdr oldu. Bu aralk yenierilerin drt kumandan muavinlerinden biri demek olan segbn-ba Bayram Aa ile Mehmed Aa ve Kurd Aa Rumeli'ne, bahasek, yni gnlller kumandan ile yaya-ba Anadolu'da yenieri sanca altna Hristiyan ocuklarn toplamaya, Trkler'de cri olan bir tbire gre devirme devirmee gittiler 546. Dvud Paa'nn dam 1623 senesi banda, Sultn Osman'n katledilmesinin htras sipahilerde bir vicdan azab, yhud utanma hissi uyandrm ve bun dan Dvud Paa'nm dmanlar mhirne ekilde istifde etmilerdir. Sipahiler, Dvn etrafnda toplandlar (28 Safer - 1033 - 1 Ocak 1623): Halkn bu husustaki ayplamalarna tahamml edemediklerini, bu cinayeti kimler yapmlasa onlarn ceza grmesi lzm geleceini sylyorlard. Blk aalar dadaay bastrmaya muvaffak oldular. Dvndan sonra sipahiler, Sultn Mustafa ile Sultn Osman'n, biri tahta kmak, dieri lme gitmek zere ekilmi olduklar camide toplandlar; zabitlerini u mealde bir arzh l ile P-dih'a gndermeye karar verdiler: Eer pdih Sultn Osman'n katlini emretmise, bunu ortaya koysun da bizim namusumuzu halkn iftirasndan kurtarsn. Mteakiben daldlar. 29 Safer (2 Ocak)'da Ahzde Hseyin Efendi Rumeli kazaskeri, Bostanzde Yahya Efendi Anadolu kazaskeri tyn olundular. Ve sipahiler dvnda yine, Sultn Osman'n kaatilinin kendilerine tes-lm edilmesini istediler. Blk aalar divndan uzaklap be on ihtiyar siph (kaatiller hakknda) nftden fetva taleb ettiler. eyhlislm, cevaben, bu hususun evvel Pdih'a arz olunmas lzm geleceini, eer Sultn Osman'n katli bir irde-i ahaneye mste-nid deil ise, o vakit kaatiller hakknda adaletin hkmnn (yni dmn) icra olunacan syledi. 1 Reblevvel 1032 (3 Ocak) de karklklar tekrar etti. Sipahiler, Sultn Osman'n kaatilinin kendi lerine teslim olunmasn bararak istediler. Grltnn sebebi Sultn Mustafa'ya arzedilince: Sultn Osman'n kati olunmasn ben istemedim; Dvud Paa
Elimizdeki Nan'da (c 2, s. 247), zikredilen aalar devrtnee gildiler diye kaytldr. Devrme devrmee tbirinde musahhih bir kelimeyi fazla yazm olacaktr. Hammer'in dikkati sayesinde tashih ediyoruz. (Mtercim)
546

Sayfa

241

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

ldrd; kaatiller kim ise haklarndan gelinsin! diye bir hatt - hmyn kt. Bunun zerine, asker: Tz kaatiller bulunsun! diye artlar. O gece, Sultn Osman'n kulan Sultn Mustafa'nn validesine gtrm olan cebeci-ba kaarken karakol tarafndan tutularak, Sultn Osman'n mahbese giderken su istedii eme nnde 547 boynu vuruldu. Dvud Paa saklanma ihtiyatnda bulunmutu. Saray mhrlenerek, kendisi iki gn aranld. nc gn Eyp yaknnda bir sipahinin hanesinde 548 samanlk iinde buldular. Bir nefti kapama ile, pejmrde bir kyafet iinde, bir arabaya konularak Yedikule'ye gtrld; Sultn Osman'n katli vak'asnda Ker-bel engini mtekib Hz. Al'nin olu Hz. Hseyin'in kaatili olan bn Mlcem gibi btn herkesin nefretini davet etmi olan Kelender-olu ki bu srada suba idi da yine Yedikule zindanna kaldrld. Ertesi cuma gn (6 Ocak) asker Orta Cmii'nde topland. Namazdan sonra yenieri aas kendilerine yle hitb etti: Yoldalar, Dvd Paa tutuldu; emr pdihndr; artk D-vd Paa hakknda bir sz sylemeyiniz, dierlerini istemek iin cem'iyyet ediniz (toplannz). Yenieriler, sipahiler aann emrine itaat ederek daldlar. Lkin Dvud Paa'nm zevcesi olan sultn ile kendisinin tarafdrl an sadrzam, bulunduu tehlikeden kurtarmak iin her surette altlar. Bz odabalarm para kuvvetiyle celb ettikleri gibi, cellddan dah dmda ar davranmak Jizgre vaad aldlar. Ertesi gn dvndan Dvud Paa'nn katli emri sdr olunca, celldlar kendisini dm kararn bekledii kapclar odasndan alarak eme nne getirdiler. Arkasndaki nefti kapama celldlar elinde paralanm, ba ak kalmt. Dvud Paa diz km, felket klc bann zerinde grlmekteyken, Sultn Osman'n katli hakknda kazaskerlerin verdii fetvay ve me'zniyeti belgeleyen Sultn Mustafa'nn hattn koynundan kard. Birka sad Durunuz!, dierleri Vurunuz! diye bardlar. Kulolu nmnda bir yenieri kendisini siyset yerinden (dm sehpasndan) kaldrd; asker kendisini evirerek ve bir ata bindirerek Orta Cmii'ne gtrdler 549.

242
Sayfa

Nam'da eme nnde* denilmitir- Sultn Osman'n Yedikuleye giderken su istedii gemediinden, bu eme saray indeki (imdiki Glhane Park) eme olacaktr. Bu emeden ileride de bahsedeceiz- (Mtercim) 548 Eyp yaknnda Topular'da Hair.za Be nmnda bir sipahinin hanesinde. Nam'dan. (Mtercim) 549 Nama, btn tasvir kudretiyle yle yazar: Amma Dvud Faa zevcesi sultn ve itb' bezli mal ile ba'z zorba odabalara ve neferlere ve sipahiden Feridun Efendi'ye ve Hayli eleb'ye mracaat itdiler, ve celld
547

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Yenieriler ile sipahiler birbirine girecekti. Bir takm Sultn Osman'n katlinin intikamnn alnm olmas iin Dvud Paa'nn idamn, ikinci takm ise ldrlmenesini isterlerdi. Eski sadrzam muhafaza etmek emelinde olanlar, onun sayesinde mal toplamak ve mansb kazanmak dncesindeydiler. Saraydan Orta Cmi'e gidilirken birok s Dvud Paga'nn etrafnda toparlanarak kendilerine, zerindeki elbiseden bir iaret vermesini istediler. Dvud Paa, kudretine kavutuu zaman, haytn kurtaranlardan olduklarn is-bt iin bu almeti gstereceklerdi. Paa'nn kuan, kapamasn para para ederek, gelecekteki hamilerinin teekkllerine mazhar olmak zere bu paralar aralarnda paylatlar . Bu gruh, ekmek datlan yerden geerken bir sipahi kavuunu Dvud Paa'nn bana geirdi; bir dieri kapamasn, bir ncs de atn verdi. C-mi'e vardnda yenieriler resm kavuk (mcevveze) ve hil'at giydirip sadrzam sfatyle alkladlar. Ondan sonra aldklar urba paralarn arz ederek, Dvud Paa da bunlara mukabil mansblar tev -ch etmeye balad. Her taraftan grd tazyik zerine onu ked -hud, unu avuba, bunu tezkireci tyin etti 550.
Usta Sleyman'a dah acele itmemee dendiler. Irtes dvn turdukda celldlar Dvud Paa'y kapclar odasndan kartp katline iaret itdikde ma'hd eme nnde meydn - siysete getirp kerdiler. Menkuldr ki, ol gn Dvud Paa'y ieriden bir hey'et ile kardlar ki, arkasnda olan nefti ka pama tutanlarn ekidirmesinden paralanup yer yer penbeleri km idi. Banda destan yok, hsir'r -re's; egeri elleri balanmam idi (Son anda koynundan kdlar karabilsin diye); amma kemli dehetinden harekete mecali kalmayupol slb ile kerdiler. Celld yakasn kvrup, emsin ni-ymmdan karup alacak mahalde Dvud Paa koyunundan hcceti ki kendi vezr-i 'zam oldukda Sultn Osman' kati itdikden sonra Rum-ili ve Anadolu kazaskerleri kethda Mustafa Efendi, ve Yahya Efendi "den alup vcb - katl-t Osman Hn babnda ikisine de imza itdirp temessOk idinmi di n ve Sultn Mustafa Hn'dan huss- mezkr in ald hatt karup, eliyle yokan kaldrm: Ben bu temesskler ile ger'an kati ttdim diye feryada balad. Ol zaman zikr olunan ihsan dldeler cellda Urma, grelm asln! didiler; yenieri ihtiyarlarndan birka <Ur! ldr! diye andar. Ol icahlde yenieri ve sipahinin avam ve muhrik -i fesdlan bu vcib'1-kat-Un ibkaasn kendilerine sebeb-i itinm- emval ve neyli merdt tasavvur itmegle her tarafdan: alma- Urma! diyp na'ra ve hcumlar Udiler; ceUd klcn glhna koy di; yenieri taifesinden Kul-olu nm ahs ileri gelp Dvud Pasa'y siysetghdan kaldrd ve leker ihata idp orta kapdan tagra kardlar; bir ata bindirp Orta Cmi'e gtrdiler. s. 249, 250 (Mtercim) 550 <O zaman yenieri ve siph biribirine gir ey azd; zabitler araladlar; zr iki ceriden ekserisi Kati olunsun ve siph zmresi Grelm; te'bir olunsun dirlerdi. Lkin hakk kelm yenieri zabitleri Dvud Paa'nn katlini isterler di ki zerlerinden katli Sultn thmeti ref olup lhukk -i ardan hals olalar; amma yenieri ve sipahin mmesi ki tasallut ile celbi mle ve gret ve yamaya mu'td olmular idi anlar dima nire-i fiten mn-defi1 okusun diy tahrikde olup Dvud Paa'nn ve ir mebde -i fesd olanlarn izlesini istemezlerdi. Vakt ki Dvud Pasa'y meydandan kapup Orta Cmi'e gtrdler, vzera ve ehli divn mebht ve mtehayyir kaldlar-Dvud Paa'ya lekerin her biri dmen ve destmlinden birer pare kat' idp ni&ne virmee baladlar. Dvud Paa'da nign binden ziyde old. Ser -i brhene ve hayran kelb- lflhis gibi feza* ve ru'b ile soluyup nfm cn ile giderdi. Nisan virmekden murd bu ki Dvud Pasa gir sadr 'zam olup nian shiblerinin tcltemis&Uarma msade eyleye. Ol hl ile giderken hsa furn nne geldikde slpfadan biri basndan destrm kartp giy -drdt Biri dahi feracesini virdi; birisi dah atndan inp Dvud Pasa'y svr iteii. Bu hengme ile Orla Cmi'e gitdiler, ve anda bana mcevveze ve enine libs ve hil'at giydirp vezretine and ve biat gsterdiler; ve nian shtbleri izkr- iltimasa mbderet idp

Sayfa

243

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Bu srada sadrzam celld Dvn'a ararak, Dvud Pasa'y kimin kaldrm olduunu sordu. O da sipahiler cevbm verdi. Dvnda hazr bulunan sipahi zabitleri bu ifdeyi yalanladlar. Kazaskerler vak'ay tescil ettiler. Dvn hibir eye karar vermeksizin byk ztrap iinde dald. Sadrzam Grc Mehmed Paa sarayna dnd. Kapclar kedhuds Rahk dmd Ahmed Aa sadrzamn huzuruna gelerek kendisine lzm gelen emirler verilirse Dvud Paa'un dm vazifesini zerine alabileceini syledi. Sadrzamn muvafakatim aldktan sonra, 200 kapc ile Orta Cmi'e gitti. Onun anszn gelii herkese dehet saarak, nev-zhr mansb sahipleri katlar. Dvud Paa, Sultn Osman'n Yedikule'ye gtrlm olduu arabaya konuldu. Kendisinin celidhk hizmetini grm olduu bu zindana vardnda Kelenderolu ile birlikte dm edildi ve ikisinin de cesetleri beraberce denize atld (7 Reblevvel -9 Ocak 1623). Sultn Osman'n katli cinayetinin dier erikleri olan Gudin belerbei Dervi Paa'ya 551 ve Kstendil bei Meydan Be'e dm emriyle kapclar gnderildi 552. Bu idamlarn zahiren sebebi Sultn Osman'n katlinden dolay ceza vermek ise de, gerekte sadrzam Mere Hseyin Paa'nn entrikalarndan kaynaklanmt. Mere, Valide Sultnn dmd bulunan Dvud Paa'nm idamndan sonra da yenierileri Validenin mahremi olan seksenlik sadrzam Grc Mehmed Paa aleyhine tahrik etti. Hkmet,
bir bli dah alel-ttsl n-n virmee itigl gsterdiler- Dvud Paa dah r ve nr bu sipihr-f turfakre vcd virp tevch-i mensba balad. Kedhud ve avu-ba ve tezkireciler karsnda kyam idp almaa virmee megul old. Nafm. c 2, s. 250-251. (Mtercim) 551 Ravzattt'l-ebrr'a nazaran Dervi Paa dm emrinin vusulnden evvel Ta -mvar'da atdan derek fevt etmi (lm)ti. 552 Beri tarafnda vezr-i 'zam celld arup .Dvud Paa'y meydndan kini gtrd didikde ceUd Sipahiler aldlar, diye cevb virdi. Sipahiler H, bizim alkamz yokdur didiler. Kad -askerler bu ahvSB sicile kayd t-diler- Dvn bozuld. Lekerin bu hareketinden hatrlar rencde ve kulb - ekbir remde olup vezr-i 'zam Gre! Mehmed Paa dah sarayna geldi, ve nice ideceini bilmeyp mtehayyir kald. Ol mahal kapuclar kedhuds Rahk dmd Ahmed Aa ki bir merd-i kil ve cer idi veziri 'zama gelp bu vehile hayrtde buldukda Nedflr tefekkrnz? Bana syleyiniz. Eer bu vki' olan ahvlden tr ise bana bir ferman virin; farup bi-faz-lullahi tel ol fitneyi ref' ve mel'n kati deyim dimesiyle Grc Mehmed Paa dah mtenebbih olarak cr'ete gelp fi'l-hl ferman yazld. Ahmed Aa ferman alup ikiyz mkdr skfli kapuc ile alel-gafle Orta Cci'e mteveccih ald. Vakt ki Orta Cami cem'iyyetine Kapuclar kedhuds geliyor! diye haber virildi. Oradaki ehasn kalblerne ru'b istil idp medh oldar. Kapuclar ile Ahmed Aa'mn ol he/etle vusuln rdklerinde vehroet-i akbet bavf cmlesinin sm-i ahvli olmala ol cerr'iy: yet den ehAs daMlnr. Ahmed Aa cftmi'e girdi; Dvud Paa'y yaka sndan tutup ve mn virmeyp be aynh Sultn Osman merhumun girdii arabaya bindirdi; kapucilar etrafn kuadup ol hl ile Yedikule'ye gtrp habs itdiler- Reblevvelin yedinci gni boup pdih- merhumun intikamm aldlar. Kelender Urs didikleri hnzr dahi kati olunup le-i habfsi deryaya atld. Kaatillerin biri dah Budin'e giden Dervsi bed-end idi; katline bir kapuc-bai gitdi. Biri dah Meydn Be idi ki Dvud Paa'nn kendi arpal olan Kstendi! sancan alup gitmi idi; onun dah katline adam gnderildi. Kam, c - 2, s. 251 ve 252 (Mtercim)

Sayfa

244

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

tam-miyle sadrzam ile Valide Sultn'n ellerinde bulunduundan Hseyin'in taraftarlar Devleti iki koca kar idare ediyor derlerdi. Mere'nin en iddetli taraftarlarndan sipahi Arnavud Sleyman ki para kuvveti ile gayreti artmt asker arasnda bir fitne tertibini taahhd etti (4 Reblhir - 5 uba). Sipahilerin zabitleri ve eskileri, aalarnn yanna giderek, Devlet'in harb olmaya baladn ve saraydan yetime bir ihtiyara deil, akll ve faal bir vezire ihtiya olduunu sylediler. Ertesi gn yenieri ve sipahiler Dvn'a hcum ederek sadrzamn yzne kar: Sen eskiden bizim kardelerimizi ldrdn; biz seni istemeyiz; tavlerin hkmeti iktidarsz brakmasna tahamml edemeyiz; itaat etmeyecek olursan hanerlerimiz seni para para edecektir. szlerini sylediler. Mehmed Paa, derhl sadretten el ekerek, artk kendi huss haytna dnm olduu halde, sarayna gitti. Kapclar kethdas mhr hazne kedhudsma, o da Pdihla teslim etti. Sultn Mustafa, asker kimi isterse mhr ona vereceini bildirdi. Onlar da Mere Hseyin'i setiler. Valide Sultn bu tevcihe mni olmak iin elinden geleni yapt; daha nceleri sadrette bulunmu olan Kapdn Hall Paa'y 553 yine vezr-i zam yaptrmak istedi; Hall Paa kabul etmedi. Bu mzkereler srasnda yakn bir yerde bulunmakta olan Mere Hseyin, birden bire ortaya karak Dvn'da sadrzam makamna geti. Asker zbitm hil'atler giydiler, neferler koyun bahs nmyle bahi aldlar. Aa-Kaps'na 1.000 kelle eker gnderildi. Orta Cmi'e ipek kal ie dendi. Hkmet dizginlerini azimli ellerinde tutmak iktidar kendilerine mnhasr olan Gre! Mehmed ve Hall Paalar'dan birincisi Bur-sa'ya, ikincisi Malkara'ya srld. Kapdn-paalk Kazaklar galibi eski bostancba Receb Paa'ya verildi 554.
Valide Sultn, Hseyin'in sadr ftzamhga tyinini men* cra elinden geleni yapt, ve bu makama Halil Pasa'y teklif etti. Hall Paa, sadreti kabul etmedii in nefrete urad ubat 1623, Venedik Httlsan. 554 Grc Mehmed, Paa nfa tedbr -i umura mbaeret ve hn- nhftkfc- pdiha dest- alay olanlarn ksasna ihtimam ve ekyay idam itmekle hnedn-i vel- ni'mete hdmet ve erzilden ahz- sre azimet eyleyp umr- devlet semt-i salha yz tutmak alin zahir obnuiken meer Mere Hseyin Paa keminde hileye derkr olmu; sipahi zorbalarndan Arnavud Sleyman ki Konevtl asi ve erbb - iret ve fitne kran beyninde shib-i akd fi haU idi, ana ve ann emsaline bezl- ml-i firvn itmekle tahrik eyledi- Keb'l-hirin nci gni oda-balar cem' olup Erzurum ve Badd'da fitneler zuhur itdi. Kantemir, Leh Krah apkalar yaptrdn arz itmiken vezr- fl'zam mukayyed deildir diye mavere itdiler. Ertesi dvnda sipfth ihtiyarlan ve oda-balar ittifak le Aa nne varup -Bize bir mdebbir vezir gerek-dir; lem haraba varyor, bu vezr mukayyed olmuyor> didiler. Hasan Be -zde dir ki: Siph ve yenieri tnttefikan dvna hcum itdiler, vezr-i m-ter-nazre mgfeheten b-edeblik dp Sen bizim, sabka, hvanmz kati itmi
553

Sayfa

245

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Lehistan le Sulh Anlamas Mere Hseyin'in ikinci sadretinde ve Sultn Mustafa saltana* tnn son zamanlarnda vukua gelen dahil karklklar ve tekrar tekrar yaplan deiiklikleri ifde etmeden nce, burada Bb- H-myn'un- Avrupa Devletleri ile olan mnsebetlerini anlatmak lzm gelir. Bu srada Osmanl Devleti'nin en mhim mzkereleri Lehistan ile anlama yaplmasna dirdi. Sultn Osman'n katli srasnda Lehistan elisi Zabarov Prensi Kristof stanbul'da ortaln yatmasn bekliyerek Kaminiye (Kamanie) yaknnda ve hudd zerinde bulunuyordu. Yeni sadrzam Hseyin Paa, Dvud Paa'nn idamndan sonra, muahedenin akdedmesine mni olduu bahanesiyle Koreki'yi hapishanede ldrm olduundan bu da elinin gelmesi iin baka bir te'hr sebebi oldu. Sadrzam Grc Mehmed Paa, Prens Zba -rov'u Tomza ile Kantemir'in azilleri hakkndaki taleblerinden vazgeirmek zere, vergi istiyerek ve baka diplomasi hileleri kullanarak Lehistan elisinin hudud zerinde beklemesine sebepler hazrlamt. O zaman Silistre vlsi bulunan Nogay emirlerinden Kante-mir, eer stanbul'a gidiini daha fazla geciktirecek olursa, kendisi ordughn Varova nne kuracan belirterek sefiri tehdd etti. Zbarov, yumuak bir cevap vererek yol hazrl grd. Prut'un te tarafnda Moldavya Prensi Tomza tarafndan ve Moldavya ve Eflk arasnda tabi hudud tekil eden kk rman kenarnda, Eflk Prensi Radul tarafndan kabul olundu. Nihayet Kasm ay balarnda stanbul'a vsl oldu. Lehistan elisinin maiyyeti ihtiaml ve bahdrne manzarasy-le dikkatleri ekiyordu. En nde Macar neferleri, onlardan sonra e ya ve Zbarovski'nin silh arabalar, haff svariler, krmz uka giymi hademe, Lehistan'n en asl ailelerine mensup krk delikanl bulunuyordu. Bunlar i'timdnm eleri tayan sefaret ktibi tktb etmekte ve daha sonra Hotin
din; biz seni istemezz, tav taifesinin vezretde alkas olduuna raz deiliz, yok dirsen haner srfip seni paralarz dimekle Mehmed Paa sadretden dest -ken olup vekaar le azlini ihtiyar eyledi. Ve mflhr- h-myra karup kapucar kedhudsma teslim td, kendfisi de teedd -i vuz' ider gibi nazikne dvndan kalkup sarayna pitdi. Kapucilar kedhuds mhr haznedr-bava, o dah! Pdih'a sal itdi. .Kul kfmi sterse ana virsm dinildikde Mere'y stediler, kapucilar kedhuds mhri gtrp Mere Hsevin Paa'va teslim td. Hsevin Psa hzr oluo haber jrzedirdl. FJ -hl dvna gelp sadrda karr tdi. Zabitlere hl'atler jdydirp nefere koyun akeleri ve ta'mlar ve aa-kpusna bin kelle seker gnderdi. Orta Cmi'e ibriim kalieler ddsetdi. GOrc Mehmed Pasa Bursa'ya. Hain Pasa Malkara'ya nefy olunup kapdnlk Receb Paa'ya virildi. Natmft, c. 2. s. 252-253. (Mtercim)

Sayfa

246

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

muahedesi mucibince Lehlere rehin verilmi olan Ahmed ve Mustafa'nn ortasnda sefr gelmekteydi. Bu alaya Soliev, Kulikov, Platenberg ile Radul araclyla imza edilmi olan Hotin anlamasnn msveddesini tanzim eden Hum asll tercman Vevelli son veriyorlard. Be hafta bekledikten sonra Dvn- Hmyn'a kabul edildi ve orada yeni gelmi olan Rus elisine tesadf etti. Bunlar vezirlerin huzurunda muhakkrne szler sylemeye kadar ktlar. Rusya se firi. Lehistan elisine, Rusya'dan korktuklar iin Lehler'in Trk-ler'e ba emek mecburiyetinde kaldklarn ayplar bir slpta syledi, teki de Moskoflarn sulh mzkerelerim ihll emelinde bulunmakla sulad. Zbarovski'nin huzr hmyna kabulnde, sadrzam, eli nutuk sylerken szn keserek, Kral Sigismund'un dostluunun Trkler iin kymetli olduuna ve Kral ile Pdih'n ecdad arasnda yaplm ahidnmelerin mer* tutulacana dir te'-mnt verdi. Valide Sultn, dmd Dvud Paa'nn, Kapdn Hall Paa'nn tevcihlerine hatt ingiliz elisiyle Venedik balyosunun mdhalelerine ramen, Zbarovski Grc Mehmed Paa'nn muhalefetinden dolay sulh akdinde kar konulamaz manialarla karlat. Nihayet Grc'nin azlinden sonra ngiliz sefiri Sir Tomas Rue'nin yardmyle Sultn Sleyman zamannda yaplan ve o zamandan beri defalarca yenilenmi olan kapitlasyonlar esas zerine 19 maddelik bir ahidnme kabul ettirmeye muvaffak oldu (18 ubat 1623). Kazaklar'n, Tatarlar'n aknlarnn nlenecei, yaplm olan hasarlarn tazmin edilecei, esirlerin karlkl olarak zd edilecekleri her iki tarafa vaad edildi. Bundan baka Lehistan, tekrar Moldavya'ya ilhak edilmi olan Hotin'den gnderecei muayyen bir miktardaki ake ile Tatarlardn aknlarm satn alacakt 555. Az bir mddet sonra Lehistan elisi stanbul'dan gitti 556. Mteakiben, son mzkereleri te'hr edememi olmasndan dolay n-hond bulunan Rusya elisi de memleketine dnd 557. Transilvanya Prensi Betlen Gabor'un Elisi

Bu ahidnme Knolles'de dercedilen Grimston'un eserinde tam olarak yazldr. Orada aka grlyor ki, K-evi'in (s. 154-167) syledii on madde Tieviski'nin Hotin ahidnmesi mnsebetiyle naklettii maddeler gibi tamamen yanltr. Kevi'in daha birok hatlar vardr ki, onlar trih metninde tarafmzdan tashih edilmitir. 556 Veda in 10 Rebfflhir (11 ubat)'da kabul olundu. Hasanbe -zde 557 Moskoflarn elileri Lehistan ile muslehay men* etmee muvaffak ola* nnyarak az hondlukla geri dndler. 2 Nsn Venedik Hulsas. M. D'Ohs-son, 7, s. 458.
555

Sayfa

247

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sultn Mustafa'nn clusundan ay sonra Transilvanya Prensi Betlen Gabor'un elisi, refakatinde Kont D Torn bulundu u halde stanbul'a gelerek zorlayc durumlar mazeret sebebi sayarak ve Trkler tarafndan da Hotin'de gsterilen muameleyi rnek alarak mparator ile muahede etmesinden dolay efendisini temize karmak istedi. Transilvanya Prensi'nin lzm gelen imdad aldktan sonra muharebeye balayacam Bb- Hmyn'a vaad etmeye me'mr idi. Bu hususta Budin paasnn 30.000 kii ile Transil-vanyallar'la birlemesini taleb ediyordu. Lehistan ile muahedeyi kolaylatrm, Avrupa'da sulhu kesintiye uratacak her trl durumun nlenmesine almak zere talimat alm olan ngiltere elisi, Betlen'in elisine ve Kont Torn'a 558 beyn etti ki, Almanya'da Trk aknlarna son verecek bir teebbsn ne ngiltere, ne de Bohemya Kral (Kont Palatin Frederik) asla tezvc edecek deillerdir. Bohemya Kral Kont Palatin Frederik'in menfaatlerini muhafaza ile grevli bulunan Sir Tomas Rue, Kont iin Pdih'tan iki mektup almaya muvaffak oldu 559. Betlen'in elisi Transilvanya vergisini Dvn'a takdim ederek 560 Nn aynda efendisi muharebeye giriecek olursa Pdih tarafndan mzaheret greceine dir vaad aldktan sonra Lehistan ve Rusya elileriyle birlikte gitti 561. mparator, muhtelif Hristiyan hkmetleriyle muahede etmi olduu isnadnda bulunan Betlen Gabor'u tekzb iin, dostne niyetleri hakknda te'mntta bulunmak ve yeni bir sefaret hey'eti gnderileceini bildirmek zere Pdih'a bir mektup yazd 562. Hakkaten, 8 Temmuz 1623'de, henz Viyana'da bulunan Trk elisi Ahmed Be ile birlikte Kurtz D Sanftenao'y stanbul'a gnderdi; mparator'un elisi, clusundan dolay Sultn Mustafa'ya tebriklerini arzederek, Zitvatorok muahedesine aykr olarak zabt edilen Lippa, Arad, Solimos, Vayen kalelerini istemekle grevli idi. An cak gizli talmt, brhm Be kumandasyle Macaristan'da aknlar
Yedi Eyletler Ummi vekili sfatn tayan Kont D Torn (Coir.te de Thurn)>; Rue, s. 177. Kont do Torn balad : Intihb olunan kral, Betlen' Gabor, s. 81 559 Pdih tarafndan prense yazlan iki mektuptan bahsettim. Rue, s. 147. Kuevi o zaman istanbul'da bulanan Bphemyablar'dan (ekler'den) ikyet eder : Certe conipertum habeo, Boemos partim hoeresi corruptos, partim rebellionis suoe metu ansios, intehdsse vera, adgessls, se falsa. Le gas tumque dolo simul casibus obsectasse- s. 69. 560 Eli Gabor zt- ahanenin elini pt ve 10.000 altndan ibaret olan cnu'td vergiyi takdim etti. ubat 1623 Venedik Hulasas 561 Transilvanya elisi ve Kont Dellatore, bal olduklar hkmet kyam et tikleri takdirde yardm grecekleri vaadiyle terhs olundular. Lehistan ahid-nmesi sadrzam tarafndan sefire teslm olundu. 1 Nisan 1623, Venedik Hulsas, mparatorluk ve Kraliyet Arivi, Rue, s. 150. 562 mparator tarafndan buraya gnderilen eli Gabor'un Bb- Hmyn nez-dindek teebbslerine vkf olduktan sonra sulhun devamn samm olarak stediini bildiren halisane bir mektup yazmtr. 22 Ocak 1623, Rue, 127.
558

Sayfa

248

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

yapmakta olan Tatarlar geri amlmazdan evvel, Komorn'dan te gememesini emrediyordu. Mukm unvnyle stanbul'da kalacak olan Lostriye D Liyantayn ile tercman Damyin, Kurtz D Sanftenao'nun refakatine verildi. Sefaretin stanbul'a gelmesinden nce Sultn Osman hail' edilerek, i'timdnznelerin Sultan Mustafa nmna tekrar tanzim olunmas lzm geldi. ngiliz, Fransz Ve Venedk Elilerinin Mzkereleri O sralarda iki hdise Fransa elisi Sezi Kontu Harley 563 ve ngiltere elisi Sir Tomas Rue ile Venedik balyosu Cuistinani'nin na-zar- dikkatlerini davet etti. Donanma yenierileri tarafndan, bu milletlerin zmir'deki konsoloslar hakknda vukua gelen taarruzlardan ve Patrik'in deitirilmesinden bahsetmek isteriz. Trkler, bir Venedikli'nin ehemmiyetsiz bir fiilini bahane ederek, o konsoloslardan ikibin'den onbin gurua kadar vergi aldlar. O srada Venedik tebeasndan biri paraland. Hristiyan elileri bu hatlarn tamirini istemekte ve yamaclkla mehur olan Kbrs be-lerbeinin Haleb valiliine tyinini engellemeye gayret etmekte hepsinin menfaatlan vard 564, Lkin ngiliz ve Venedik elileri Patrik'in deitirilmesi mes'elesinde Fransz elisiyle ayn dncede deillerdi. Harley, Cizvitler'in tahrikleri zerine 565 bsbtn sebepsiz olmakszn Kalvinistlik'le 566 sulanan Patrik Griilos'un azline sebep oldu 567. Rumlar, Patrikleri iade olunursa 50.000 ek vereceklerini sylediler 568. Fransa elisi Cizvitler'in iddialarm, ngiltere ve Venedik elileri Rumlar'n taleberini desteklediler.
Flassan, Fransa Diplomasi Trihi, c. 2, s. 268- Rue, onun hakknda yle syler : Fransa sefiri, btn faaliyetinde olduu gibi, bana ikyetini bildirmek hususunda da gayet acelecilikle hareket etmiti.* Rue, s. 112564 Venedik ve Felemenk tacirlerinden ellibin ek (guru) gasbettikten sonra, tacirlerin kendisine vki olan ikyetlerine cevaben, Haleb'e gitmek zere olduunu ve orada yzbin ek daha aldktan sonra eski borcunu te'diye edeceini syledi. Sir Tomas Rue, s. 148, der ki: Hlimiz o kadar perianlk iindeydi ki, her vl! bir kurt gibi hareket ederek mallarmz yamalar ve yarr.alariyla servet toplayarak geri dner. 565 -Patrik, kendisini drmek ve Fransa sefirinin mzheretivle yerine kendilerine mensup bir rahip tyin etmek zere Cizvitler tarafndan tertiplenmi bir entrika kefettiini haber verdi. Mart 1623. Patrik Fransa'nn mfl-heretive ve Cizvitler tarafndan tertiplenmi br pln zerine makamndan drld. Nisan 1623, Venedik Hlsas. 566 Kalvinistlik, Protestanln bir ubesidir ki, .Kflvin (Calven) isminde bi r papasa nisbet edilerek bu isim verilmitir. (Mtercim) 567 Bizzat Patrik'e gelince bunun fikren Kalvin Protestan mezhebine nanm olduunda ohe etmem: binenaleyh bu taraflarda Cizvitler onun hakknda husmet besliyorlar. Rye, s. 102. 568 Rumlar, makaimndtm dflsurtllen PatrikMerin arzu ettikleri iin 50000 taleri teklif ettiler. hnparatoriuk ve Kraliyet ArsM'nde Venedik Hulsas.
563

Sayfa

249

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Mere Hseyin Paa'nn kinci Sadreti Mere Hseyin, sadreti, yenieri ve sipahilerden yzbin altn vaadiyle almt. Bu gem almaz askerin zorbalklar son derecesini bulmutu. Yalnz taht deil, vezr-i zamlk makam da altn ile satlyordu. Bir taraftan yeni bir clus bahiine olan srekli arzu ve br taraftan en byk memuriyetlerin mzayedeye konulmas Devletli daim deiikliklere ve tehlikelere mruz klyordu. Mere Hseyin, yenierilere koyun paras verdikten, takm bana be kelle eker tevz' ettikten, Orta Camii zeminine ipek kalieler dettikten sonra, her orta erknnn birinci zabitleri demek olan orbaclar Atmey-dam'na toplayarak, onlara yle syledi: Yoldalar, sadetl pdihmzn devm- saltanat iin du ediniz ve kaanuna riyet gsteriniz. Etinizi, mumunuzu, size lzm olan eyay nerede bulursanz alnz. Hamd olsun, pdihn bu eylere hi ihtiyc yoktur. Sadrzam tarafndan kendilerine 50.000 ake tevz edilen orbaclar, bu szleri alklarla karladlar. Bununla beraber hergn vuku bulan yangnlar, yenierilerin, hondsuzluunu Hndan geri kalmyordu. Yenieriler Abaza'nn isyanndan dolay infiallerini bu ekilde gsteriyorlard. Abaza'ya gnderilmi olan yenieri miralay (orbac), Anadolu'dan dnm ve Abaza'nn tam bir isyan olduu, Erzurum eyleti sancaklarm kendi adamlarna verdii, bu mntkada hne basma 1.000 ake vergi tarh eyledii haberini getirmiti. Askeri Karayazc, Conpulad, Kalenderolu, Sad, Tavl kumandas altndaki serkelerden olup Kuyucu Murd'n takibatndan kurtulabilmi ve bu defa yenierilerin alen dman ve Sultn Osman'n intikamcs olmak zere segbn sfatyle Abaza'nn sancaklar altnda toplanm kimselerdi. Karahisar sancak-bei olup Abaza'nn emirlerine elde silh mukaavemet etmi olan Murtaz Paa, Karahisar kalesinde hcuma mruz olmas zerine, on gn muhasaradan sonra teslim olarak slerin saflarna geti. Abaza, Ankara ve Sivas zerine yrd; o havali sancak-bei erine kendisiyle birleme teklifinde bulunan mektuplar gnderdi. Maiyyetine iltihak eden ve fakat hyanet edecei hakknda bhe hsl olan Mar'a belerbei Kala-vun Ysuf Paa'y Abaza dm ettirdi. Sivas Vlsi Tayyar Mehmed Paa, kendi rzasyla Abaza'ya itaat etti. Kayseri eyhi asker huzurunda Abaza'ya unlar sylerdi: Sen meyyed min indellahsn; Allah Tel seni bu kavm-i zlimin

Sayfa

250

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

(Yenierilerin) zerine musallat etmitir; korkma, ruhsat senindir. 569. Kengr'ya vardnda Nogay Paa kendisine mkellef bir z iyafet verdi. Abaza, getii kylerde yenierilerin mallarn msadere etti. Eline den yenierileri ya derhl ldrr, yahut tabanlarna nal akmak suretiyle ikence iinde can verdirirdi. Ankara'y 40.000 kii ile muhasara, ettii vakit Anadolu ve Karaman belerbeileri onun zerine yrmekle grevlendirildikleri gibi, Caala-zde Mah-md Paa 4.000 yenieri ve 4.000 siph ile serdr unvanyla Anadolu'ya gnderildi. Mahmd, Bepazan'na kadar ilerlediyse de, dmann okluunu renerek Bursa'ya kadar geri ekildi. Abaza, ay Bursa'y muhasara etti. Suyunu keserek ehri zabt etti. Fakat kaleyi alamad. K ilerlediinden Nide taraflarnda klamaya gitti. Yangnlar, Abaza'nn ilerlemesi, Budin ve Tamvar belerbei-lerinin, azilleri hakknda Pdih tarafndan emir olmad bahanesiyle, memuriyetlerinden el ekmeleri, her ikisi de henz srgn ma hallerine gitmemi olan eski sadrzam ile Kapdn Hall Paa'nn 570 stanbul'da bulunmalar, birikmi aylklarn almadklarndan dolay nhond olan sipahilerin bir isyan karmalar 571, Grc Mehmed Paa ile Ksem Sultn'n, ehzade Sultn Murd' 572 ki Ksem Sultn'n oludur tahta karmak zere fitne tertb ettiklerine dir gziden gizliye bir rivayet yaylmas, btn bu durumlar Sadrzam Hseyin Paa'y ziyadesiyle huzursuz ediyordu. Binenaleyh Devlet'in inhillire kar uramaya muktedir iki devlet ricali olan Grc Mehmed Paa ve Hall Paa'nn ihtiyat bir tedbr olarak kesinlikle Bursa ve Malkara'ya 573 srlmeleri icra edildi. Hseyin, mevkiinde tutunabilmek iin devaml surette yenierileri ok-ard; bunlarn ard arkas kesilmeyen isteklerine rz gstermek iin her trl ktl yapmak zorunda kalrd 574, Hemen hemen tamamen uursuz bulunan
Natraa'dan aynen alnmtr, s. 254. (Mtercim) Budin ve Tamvar paalar aldklar emre itaatten ve memuriyetlerini terk etmekten rr.tin ettiler; nk Pdihn byle emir vermee muktedir olmayp, bunlarn sadrzamn kt muamelesi eseri olduunu sylyorlard. ubat 1623, Venedik Hulsas. 571 Tahsisatlarndan dolay sipahilerin kyam. Mart 1623, Keza. 572 Sultn Murd'n validesinin parasyle sadrazamlk makamn elde eden Grc Mehmed Paa'nn, onunla ittifak ederek Sultn Mustafa'y hal' etmek tasavvurunda bulunduuna dir rivayetler yaylmaktadr. 18 ubat 1623. 573 Grc Meluned Paa'nn Bursa'ya srlmesine dir hatt-i hmyn kmas; Paa'nn hanesinin mhrlenerek kendisinin Bursa'ya gitmesi- Haiti Paa'nn azlolunarak Malgre'ye srlmesi.- 2 ve 29 Nisan574 Hseyin Paa, mevkiini muhafaza iin yenierilerin her trl talebler ini destekler. Z&t- ahane ve idrki mahdud olan Valide Sultn engellemee muktedir olamadklarndan, sadrzamn en byk megalesi teden beriden para koparmaktr.- Mart 1623.
569 570

Sayfa

251

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Pdih, bu karklklara tabatiyle bir re bulamazd. Fikri mahdd olan Valide Sultn da itaate mecbur oldu. Sultn Osman'a hacca gitmesini nasihat eden ve bir seneden beri srgn bulunan Hoca mer Efendi tekrar ortaya karak, ulemnn mdahalesiyle eyh'l-haremlik'le Mekke'ye gnderildi. mer Efendi'nin olu Abdullah Efendi'ye Menemen kazas arpalk verildi. Krm Hn Canbeg Giray azledilerek, irmen sanca varidat kendisine tahsis olunup Rodos'a gnderildi. Sultn Osman'n clusu gn Yedikule zindanndan kam olan Mehmed Giray, hanla ve kardei ahin Giray kalgayla getirildi (23 Nsn 1623) 575. Mere Hseyin, yenierileri cmertlikleriyle kendisine balamaya alt srada, sipahiler, vezirlerin en sevgilisi olan Hall Paa'-nn cebren gnderilmesinden ve muhassestlar iin verilen akenin dk ayarl olmasndan dolay homurtu karmaya baladlar. O zamann hakk rayicine uygun olarak kendilerine guru 100 ake, altn 150 ake hesabiyle verilirdi. Lkin sipahiler Sultn Mehmed zamannda olduu gibi rayice gre farkndan kendileri istifde etmek zere, guruu 80 akeye, altm 120 akeye almak isterlerdi 576. Sadrzam yenieriye taraftarlkla itham ettiler. Bu hondsuzluklar, Msr'n son vlsi olup o valilikten byk bir servetle gelmi ve askere bahi olarak 100.000 ve birikmi tahsisatlar iin de ayrca 200.000 altn vaad etmi olan Biber Mehmed Paa'mn etrikalaryle ziydeleti 577. Sipahiler, ikinci defa olarak, dvnn pencereleri altnda toplanarak ake rayici ve hizmetlerin tevcihi hakknda bz talepler ileri srdler; altn ve mltezimlikler tevziyle yattrldlar. Askerin ilk mevcibinin te'diyesi iin para olmadndan, sadrzam ve Valide Sultn, darbhneyi saraya nakl ederek, altn ve gm sahanlar, gm at balklarn, zengileri sikke
Naim. Kirim Han azledilerek yerine Mehmed Giray gnderilmitir. Aa-ledilm olan Hn'a ihbarlarda bulunan memur dama mahkm olmutur. 29 Nsn 1623, Venedik Hulsas, mparatorluk ve Kraliyet Arivi. Hue s 158. 576 Sadrzam, mevkiini muhafaza etroek ve kuvvet bulmak iin askerlere taltfler -de bulunduu gibi onlara paralar datr- Fakat sipahiler, parann mas olmasndan ikyete balarlar. Talaro. 100 ve .zekini. 150, Aspero. hesap edildiinden, bu fiyatla kabul etmuyerek, birincinin 80 ve ikiscinin 120 he sap edilmesini taleb ettiler. Sadrzam muvafakat eder. Lzm gelen ake zten hayli a bulunan endern haznesinden alnmtr-. Mays 1623. Venedik Hulsas 577 Bz hizmetlerin kendilerine verilmemesinden dolay sipahiler ayaklandlar. Hizmetlerin en gzidelerinin yenierilere tahsis olunduu bahanesiyle, sadrzam taraf tutmakla itham ettikleri gibi, paann kendilerini teskin etmek iin nakdi hediyeler verdiini ve dvnn toplant yapmadn ikyet ma kamnda ileri srdler. Bu ayaklanmann tertibisinin Kaahire belerbei Mehmed Paa olduu zannediliyor. Mehmed Faa neferlere bahi olarak 100.000 zekini, ve maalarna mahsuben 200.000 zekini vereceini vaad etmitir. 12 Mays 1623. Venedik Hulsas.
575

Sayfa

252

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

hline getirdiler. Sadrzam, yenierilere ho grnmek iin, kendisini yenieri yazdrd 578. Eflk voyvodas Radul'u felketten kurtulmak iin klliyetli para verir midiyle azletmeyi dnd 579. Hakkaten Radul, 30.000 ek (guru) fedkrlk ederek kendisini yerinde braktrmaya muvaffak oldu. Voyvodal almak zere Aleksandr tarafndan gnderilmi olan ahsa dayak atld. Sadrzamn, her trl zulmlerine tahamml ettii sipahiler, evlere yeni vergiler koydular; tahamml edilemez derecedeki askeri boyunduruk iddetinden Hristiyan hkmetleri elileri bile zde kalmadlar. Mere Hseyin, ecneb elileri zevcelerinin belde duvar hricinde araba ile gezinmelerini men' etti; ngiliz tacirlerinin akeyi ancak eski hesaptan kabul etmeleri hakknda ngiliz elisinin btn mesasi beyhude oldu 580. Mere Hseyin, sipahilerin her trl zulmlerine msade gstermek suretiyle, honudluklarm kazanmaya alt halde dah, bu kaba askeri inzibat altna alamad. Bir dvn gn, yeni bir isyan kardlar ve Mere Hseyin firara mecbur oldu. Bizans devrindeki Maviler ve Yeiller frkalarnn trl fitnelerine sahne olan Atmeydam sipahilerle doldu. Mft ile kazaskerler sz sylemedeki maharetleri sayesinde ancak geici bir skn salamaya muvaffak olabildiler (2 Hazrn 1623) 581. Sipahiler sadrzamn mahvedilmesi iin kendileriyle birlemeye davet etmek zere yenierilere temsilciler gnderdiler. Lkin bunlar, onun cmertliinin te'sriy-le Mere'ye malb olduklarndan, ne kendilerinin, ne de sipahilerin bu trl ilere karmamalar gerektii cevbn verdiler 582. Sadrzamn tahakkm ve gururu o mertebedeydi ki, bu vak'aya dir ne Pdih'a, ne de Valide Sultn'a hibir arza yazmad 583. Yenierilerden
Sadrzam yenierilere ho grnmek iin, kendisini yenieri kaydettirdi, ve adamlarndan birini aa yapt. Hazrn 1623. 579 Sadzam, 300-000 ek mukabilinde 8flk voyvodas Radul'un azlinden feragat etti ve Aleksandro lehinde teebbslerde bulunan ipriyoto nmnda bir tercman hapsettirerek dodurdu. Hazrn 1623 580 Sipahiler sadrzamn tevikleriyle btn hanelere ar vergiler koydular. Sefirlerin zevcelerinin ehir hricine araba ile kmalarn yasaklamak iin bostancbaya emir verildi. ngiliz sefiri, kapitlasyonlar hkmnce kendi tebeasmdan Osmanl altnlarnn 12 i'tibriyle alnmasn taleb ettiyse de muvaffak olamad. Ntsan 1623. 581 Sadrzam, Atmeydm'nda toplanan sipahilerden korkarak divndan kat; bunun zerine mft! ve kazaskerler mdhale ederek onlar yattrmaa muvaffak oldular. 2 Hazrn 1623. Venedik Hulsas 582 Sipahiler yle bir zalimin elinden kurtulmak iin kendileriyle birlemeleri hakknda yenierilere adam gnderdilerse de, yenieriler sadrzamn mu'td semhatiyle rceclb olduklarndan ne kendilerinin, ne de sipahilerin byle islere karmamalar gerekecei cevabiyle mukabele ettiler Haziran 1623, Venedik Hulsas. 583 Sadrzamn tahakkm o derecedeydi ki zt - ahane ve vlide-sultna arza bile yazmad. Haziran, 1623.
578

Sayfa

253

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

bakasna son derecede azametle muamele ederdi. Kendisinden evvel hibir vezir ve Pdih'n cr'et edemedii muameleleri yapt. Belerbeilerine, ulemya denek cezas icra etti. Bir belerbei dvnn ortasnda denek altnda can verdi. Yapt iler kusursuz olan bir hkim de ayn tahkir edici cezaya urad 584. Ulema'nn syan Byk memurlarn imtiyazlarna alan bu gedikler, ulemnn asker tecvzlerine kar pekok zamandan beri beslemekte olduklar honudsuzluun galeyana dnmesine yol at. Bunlar, sdece yenierilerin yaln kllarnn tehdidi altnda biat etmi olduklar Sultn Mustafa'nn clusu zerine Sultn Osman'n katlini bir trl unutamami, meta' olmak zere tanmaa mecbur olduklar uursuzu serbeste kabul edememi idiler. Ulem, Ftih Cm'ne toplandlar. Orta Cami yenierilerin fitne oca olduu gibi, Ftih Camii de ulem iin kyam merkezi oldu. Bunlar meslekdlarna edilen rezilne muamelelerden ikyetle yetinmeyip, Mere Hseyin'i, henz Msr valisi iken sylemi olduu bz bz szleri delil kabul ederek kfr ve dallet ile itham ettiler. Daha nceden azledilen Anadolu kazaskeri Yahya Efendi'-nin riyaseti altnda toplanarak Mere Hseyin'in bu thmetinden dolay dma mahkm edilmesinin meru olduuna dir bir fetva verdiler. Mfti'yi cebren camie getirterek, adaletin hkm icra edilmek zere, vezr-i zami huzuruna armasn taleb ettiler. Mft: Mere Hseyin sadrzam bulunduka buraya gelmez; azl olunmadka, er' hkmn icras mkil olur; bekleyiniz, ben imdi Pdih'a gider, keyfiyyeti arzederim; Mere Hseyin'in azlind en sonra onunla olan dvanz hallederim dedi. Mft gitmek istedii srada s sipahilerin tahrikilerinden B-ak-olu ki ulemya karm, mavi atlastan bir libas giyinmiti: Zinhar salvermeyin, yoksa hepiniz kati olunursunuz! diye bard. Fakat bu nida te'sr etmedi; mft saraya gitti. Sadrzam ulemnn toplandn haber alr almaz, Aa-Kaps'na iltica'etti. Kazaskerleri oraya
584

Sayfa

254

Nama; Fezleke.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

II. Mehtned'in muzaffer askerlerini stanbul'un fethine sevkeden ve (Hz.) Eyyb'un kabrini uygun zamanda kef eden zt. (Uygun zamanda lfznn m ettii hafife aha mny reddederiz. Mtercim) 586 Ak-emseddin tacm, Nam, c- 2, s- 258. (Mtercim)
585

Sayfa

255

celbetti. Mft de geldi. Sadrzam yle syledi: Ftih Cmii'ne toplanm olan ulemnn dalmalarn Pdih ve bilhassa Valide Sultn arzu ediyor. Sonra ulemya Deli Kaasm ve Pirincci Mehmed nmnda iki aa gnderdi. Bu iki temsilci, Msr'n son vlsi Biber Mehmed Pa-a'nn kardei olup o zaman stanbul kads bulunan Hasan Efendi'-ye, sleri terke mecbur etmek, iin, para yolladlar. Hasan Efendi. bu nasihatlere uyarak abdest tafcejemek bahanesiyle cmi'den kt. ki aa, camie vardklarnda azledilmi kazasker Yahya Efen-di'yi mihrb yannda oturmu olan ulem ile mzkerede buldular. Hasan Efendi Deli Kaasm ile Pirini Mehmed'i s addederek Urun! diye bard. Ulem derhl zerlerine hcum ettiler. Kad-zde bunlarn dinlenilmesi lzm geleceini syleyerek kendilerini himaye etmek istediyse de, kfredilerek, tartaklanarak camiden karldlar. Bu srada Bak-olu'yla ulemdan bzlar yenierilerle mzkere iin, onlarn klalarna gitmilerdi. Sultn Mustafa meslbl-akl (akl bandan gitmi) dr, hkmet dizginleri bakalarnn elindedir. Braknz da baka pdih tahta karalm; buna ne dersiniz? dediler. Yenieriler: cUlem efendilerimiz ne tarafda iseler biz de onlara tbiyiz cevbn verdiler. Ulem bu szlere aldanarak, onlarn muvafakatlerine inandlar. te taraftan sadrzam, yattrc szlerle nakbl-erf gndermiti. Lkin yenierilerle acem-olanlarna, eer isyanclarn ikna edilrnesi mmkn olmazsa cebren datlmalarna hazrlanmak iin emir vermiti, leden sonra camie gitti, serkelik edenlere hitabede bulunmak zere, mihrb ve minber arasndaki pencereye oturdu ki, Pdih namaza geldii zaman burada bulunurdu. Ulemya hitaben, fakat bo yere, btn konuma kaabiliyetini kullandktan sonra, cebinden bir hatt- hmyn kard. Ulem: Pdih, bu yazy tanmaz bile; bunu bakas yazmtr! diyerek Allah Allah! vzeleriyle bartlar ve nakibi camiden kardlar. Akemseddn'in 585 bir srk zerinde Mslmanlarn ihtiraml nazarlarna arzedilmi olan sarn 586 alp aarak, ondan bayrak yaptlar. Mendillerini,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

urbalarn bu muhterem yadigra srdkten sonra sar bir aa zerine dikerek camiden kardlar. Bu nev-cd sanca Hnkr maksuresinin merdivenine dikerek, bulabildikleri emirleri topladlar. Nakbi ve emirleri bu mukaddes toplant iareti yanna oturmaya icbar ederek, Ak-emseddm*in kavuu etrafna dikelttiler. Ulem, istedikleri kadar kymetli ve toplayc bir sancaa mlik iseler de, hi silhlar yoktu. Zten Nam, kullanmaya iktidarlar olmad cihetle, silhlar olsa da faydasz olacan sylyor. Bu srada acem-olanlar, klalarnda sknet iinde kalmlard. Lkin gece, ulem datmadklar iin, yenieri aas ve yenieri kedhuds eteci Ali Aa, kendi askerleriyle bunlarn zerlerine yrdler. Serkeler bu hareketten haberdr olunca, vakit ge oldu bahanesiyle, yarn toplanrz diyerek ekildiler. Yenieri aas akam namaz klmak zere ehzade Cm'nde durdu; lkin sabrede -nyen birka yenieri ve acem-olan ve avu Karaman-zde kumandasnda bir takm Arnavudlar, henz camide bulunan ulemnn zerine, ellerinde kl, hcum ederek birounu ldrdler 587. llerin cesedleri, bu ktalden iz kalmamas iin eski bir mecraya dolduruldu. Birka gn sonra son karklklarn balca msebbibi ola n Yahya Efendi, erif Efendi, Al eleb-zde, sekiz mderris, birka kad stanbul'dan srldler. Payitaht kads azledildi ve iftliine uzaklatrld. Ulemdan ou sadrzamn takibatndan ve byk kavuklu bir molla grdke Sancak dibine! Sancak dibine! diye barmaktan geri durmayan halkn istihzalarndan kurtulmak iin, bir mddet gizlendiler. Ayaklanmann olduu gn kazaskerlerle beraber Aa-Kaps'na gidememi olmalarndan dolay ma'ze-ret dilemek isteyen bir ksm ulemya sadrzam, mstehziyne: Sultn Mehmed Craii'ne gitmeyi bilirdiniz! diye cevp verdi. Karklklar srasnda halka nutuk atan bir dervi Kk-Ka-raman'da asld. Yenieri aas, ayaklanmay yattrmak iin uygulad tedbrlere mkften Msr valiliine tyn edildi. Onun yerine eteci Al geti. Bu vak'alar ulemnn ve ir snftan olan ahlnin honudsuz-* luklarn

256
Sayfa

Sadrzamn bir kady ddrmesi zerine, ulem ayaklanarak camie toplandlar, ve sadrzamn azl ve katlini istediler. Sadrzam yenieri kapsna iltica etti. erke Mehmed Paa'ya sadret tevcih olunmak stenildi ki, htiyar ve iyi bir adamdr. Lkin kabul etmedi. Sadrzam ve yenieri aas, sadrzamn memuriyetinde braklmasn belirten dzme bir hat okuttular -Ulem Ryet-i Muhainmed.yi atlar. Sadrzam birok paralar sarf etmek suretiyle isyan yattrmaa alt. Acemolanlarn camie gndererek kuvvetten ziyde tehddle ulemy datmaa muvaffak oldu. 6 Haziran 1623, Venedik Hulsas. (Ulemnn at bayrak Ryet-i Muhammedi deildi. (Mtercim)
587

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

artrmaktan baka bir netice vermedi. Bunlar Sultn Os-mn'm ldrlmesinden dolay yenierilerden intikam almak zere el altndan Abaza'y tahrik ettiler. Ayaklanmann byle muvaffakiyetle bastrlmas Mere Hseyin'in gaddarln artrd. Hergn daha zlim, daha sz anlamaz kesilerek, devaml olarak adam dm eder dururdu 588. Denek urdu-rurum diye tehdd ettii bir dvn ktibi istf etti 589; dier bir takm ikence iinde can verdiler. Bu mezlimin arzusuna gre netice vermi olmas zerine, dmanlar olan sipahilerden ve siph olanlarndan cesurca bir darbe-i hkmet ile kurtulmaya karar verdi. Msr askeri kyafetinde silhlandrlm olan saray bostancla-ryle, kendisinin emn olduu bir miktar yenieri ilk frsatta, vezirler eli kabul ediyorlar bahanesiyle saraya giderek, matbah tarafndan sarayn ikinci avlusuna girip orada bulunan sipahileri tek bir ferdi canl kalmayncaya kadar kracaklard. Lkin bayram girdiinden, bu kanl tasavvurun icras bayramdan sonraya brakld. Bayram esnasnda (ikinci gn) Hseyin'in hazinedar geenleri grmek ve onlarla konumak zere bir dkkna gitmiti. Birka si-ph gelerek o dkknda oturmak istediler. Hazinedarn arkadalar Burada sadrzamn mahremi olan byk bir adam var diyerek baka bir yere gitmelerini sylediler. Sipahiler: Biz de Pdih'n mahremleriyiz, istediimiz yerde otururuz cevbm verdiler. Bunun zerine, hazinedarn beraberindeki ztlardan olup sipahilerin nnden ekilmeye mecbur olan biri hiddetini zabt edemiye-reks Oturunuz, bayramdan sonra sizi bitirecekler dedi 590. Bu sz derhl sipjuler iinde yayld. Ertesi dvnda bunlar Me -re'nin zerine hcum ederek: Sen bizi krdrmak istiyorsun; biz de senin sadrazamln istemeyiz. dediler. Kzlaraasyle Valide Sultn Mere'yi istifa etmesi iin tevik ettiler; Mere kar koyarak, mhr verecek olursa yalnz yenierilere verebileceini

Ulemnn kyamm yattrdktan sonra sadrzam her zamankinden ziyde iddet gstermee balad. Etrafndakilerden bir takmn nefy ettirdi. Br tatopvm denize att, bir takmn sebepsiz yere dodurdu. 13 Haziran 1623, Venedik Hulasas. 589 Sadrazam divn ktiplerinden birini sopa altnda ldrteceini syleyerek tehdd eder, ktip stifasn verir; sipahiler bostanaba Mehmed'In te'slr-leriyle sadrazamn aleyhine ayaklanarak o azlolunmadka Abaza zerine gitmeyeceklerini ylerler. Venedik Hulsas. 590 Huddro- vezirden biri gazaplanup tedrikiniz grimsdr; ba'de'Myd belnz bulursunuz, diye kefi rftz ide dfifdl. Nara, c. 2, s- 261. (Mtercim)
588

Sayfa

257

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

syledi 591. Mere Hseyin, Yemii Hasan'n yapt gibi, yenierileri sipahiler aleyhine ayaklandrmak ve bu tef-rif sayesinde kendi sadrazamln uzatmak midiyle Aa-Kaps'-na gitti. Hakkaten bir takm yenieriler Mere Hseyin'in tarafn tutmu olduklar halde, hlekrne bir siyaset sahibi olan yeni ked-hud Bayram, bu ilk harekete kar geldi. Yenierilere, sipahilerin kendilerine arkada olduklarn ve sadrzamn huss menfaatleri iin kendilerini onlarn aleyhine sevkettiini ihtar etti. Yenierilere dedi ki: Zabitler dima sadrzamn altnn alrlar; fakat bu cmertliin neferlere ne lutfu vardr? Btn siph ocana kar husmet n etmek ihtiyata muvafk olmaz. Eer payitahtta yenieriler daha kuvvetli ise, eyletlerde byle deildir. Bayram, bu yolda szlerle yenierilerin zabitlerine aldanmama-larm tavsiye etti ve eer kendisinin fikrini sorarlarsa tarafsz bir vezr istemelerini nasihat edeceini ilve etti. Yeni bir ayaklanmada siphler Mere Hseyin'in azlini isteyince, yenierilerin zabitleri Mere'den hond olduklarn ortaya koydular. Lkin onlarn hasmlar, kendilerinin para kuvvetiyle sadrzama meclb olduklarn iddia ederek, yeni bir sadrzam intihabnn toplanm olan askere id bulunduunu iddia ettiler. O vakit yenieri saflarndan, Bayram1-m szlerine muvafk olmak zere, yle umm bir sad ykseldi: Biz b-taraf bir vezr isteriz, arkadalarmz ne tarafta ise biz de o taraftayz. Mere Hseyin, mhr-i hmynu teslim etmeye mecbur oldu. O da bir mendil iinde Pdih'a gnderdi (20 Austos 1623). Sultan Mustafa'nn Tahttan ndirilmesi Sadrazamlk Kemanke Al Paa'ya verildi. Yeni sadrzamn ilk ii, kazaskerleri ve devletin byk memurlarn toplayarak bel-hatinden dolay saltanata ehil olmayan ve zayf elleri Devst'i artk m uhakkak bir izmihlalden kurtarmaya ktidarsz olan Pdih'n hall'i hakknda mavere etmek oldu. Sultn Mustafa'nn tahttan ndirilmesinin icb ettiinde herkesin dncesi ayn idi. Lkin gerek mliye haznesinin, gerek hazine-i ahanenin askere mu'td olan clus bahiini, yni iki milyon altn
Kzlaragas. Mebmed (Pasa) le bi'1-ittiffc, vlide-sultm, nshr-i hmynun iadesi ida sadrzam ikna etmee tevik ederler, sadrzam istmkf ederek, eer mhr vermek gerekirse, yenierilere vereceini syler.* Venedik Hulisa.
591

Sayfa

258

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

vermeye tahamml olmadndan; bu tasavvurun icras byk mkilta mruz idi. Askerin vatanperverliine bavuruldu. Bunlar Devlet'i tehdd eden tehlikeleri takdir ederek, cluslarda verilmesi lzlm gelen ihsandan kendiliklerinden vazgeerek, saltanatn deitirilmesine muvafakat ettiler. Bunun zerine, Dvud Paa Saray'nda bulunan Sultn Mustafa, saraya nakl olundu. O gece, sarayn ve devletin byk memurlar, Sultn Ahmed'in olu olup Murd ismindeki pdihlarn drdncs olan ve henz 11 yanda bulunan ehzadeye biat etmeye geldiler 592 593. Devlet'in Temel Messeselerinin Bozulmas Sultn Mustafa'nn hal'i devlet bakmndan kat' bir lzumdan kaynaklanyordu. Zr, bu pdihn ehliyetsizlii tahtn hukukunu dknle mahkm ederek, hkmetin dizginlerini a$kerlerin penesine brakyordu. Felketlerin, muharebelerin Devlet'ten koparmakta olduu eyletlerin kayb, umm bir surette nfsun azalmas, vergilerin oalmas, her trl zulmler, vezirlerin ve kadlarn irtikblan, yenieri ve sipahilerin elde ettikleri iktidar, Abaza'nn isyan, eski kanunlarn bozulmas... bunlarn her biri inhillin mili olan unsurlard. Ondokuz sancak tekl eden Grcistan, Gence, Revn, Badd, Basra eyletleri Acemler'in elindeydi. Devlet haznesine it varidat, vaktiyle 2.441 yk'e, yani 244 milyon 100 bin akeyi buluyordu. Osmanllar'n ardarda araz kaybetmelerinden dolay 48 milyon 500 bin ake azalmt. Mevcd varidatn ekserisi arpalk nmyle nedimlere, yhud yamak veya pamak bahas n-myle sultnlara tevz olunmutu. Bu yzden saltanat iin ancak 10 milyon ake kalrd. Vsl olduumuz zamandan on sene nce Dev-lefin btn nahiyeleri saylarak 553.000'e bali olmutu. Lkin Lehistan ile son muharebeden sonra yaplan saymda, bu miktardan 70.000 eksildii anlald. Nfsun byle mdhi bir surette azalmas, devletin iindeki k tlklerin zarur neticeleriydi. dreye nz olan intizamszlklardan evvel, her bir hne emlk vergisi olmak zere 50 akeden ve avarz, yni fevkalde
Nam, Fezleke. Sir Tomas Rue, 31 Austos trihiyle Sultn Murd'n bugn clusu iln olunmu diye yazar. Nam, 15 Zi'1-ka'de (9 Eyll) trihini gsterir. Hac Kalfa, 4 Zi'I-kade der; her ikisi de o gnn pazar olduunu yazarlar. Hlbuki 4 ve 14 Zi'1-ka'de Cumaerte-si'ydi. Bu trih bylece tashih edilince (yni 5 Zi'I ka'de alnnca) Rue'nin ifdesine ve Venedik elisinin raporuna tammiyle muvafk der. 593 Sultn Mustafa Dvud Pasa'da iken gc itdirp ertesi zi'lkadenin ondrdncu gn yevml -ehadda duhye-i kbrda dvn gni olmala a'yta vi erkn hazr olup taht hmyna cUcup padiah ecfiatnihd SultAn Murd Hn hazretleri cIs idp kanon zre ummen biat Udiler. Dediler: Sultan Murfld- Rflbi' old pdih trih-i cluslardr.. Natmft, c 2, s. 283 ve 264. (Mtercim)
592

Sayfa

259

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

260

vergi olmak zere 40 akeden ve iki koyun iin 1 akeden, gulmiye (cret -i tahsliye) olarak 3 ve nihayet 5 akeden ziyde vermedii halde, sonralar hazne iin nfsun her birinden 240 ake ve her haneden 300 ake avarz paras, dier tbirle fevkalde vergi ve her koyundan bir ake alnrd. Bu vergilerin tahsilini (yni gulmiye'yi) sipahiler kendilerine tahsis etmi olduklarndan, her sene Sultn Mehmed Camii avlusunda mzayedeyle satlrd. Bu nev-zuhr vridt- ummiye mltezimleri harac adam bana 700-800 akeye, anam resmini hayvan bana 7-8 akeye, kadar kardlar. Bu anam resmi Anadolu'da 26 ve 30 akeye kadar vard. Eski kanunlarn unutulmas yenieri ile sipahiler ve sancak muhafzlar demek olan kapu-halk, yni muntazam askerler arasna her gn daha ziyde intizamszlk girmesine yol at. avular, hizmetten muaf demek olan mumcular, mte-kaid demek olan oturaklar snflan daim surette oalyordu. Aslnda 43'den ibaret olan avular 50'ye kadar kt; mumcular 100' gemiti. Vaktiyle Osmanl ordularnn istillarnda kuvvetlerinin en mdhi ksmn tekl eden aknclar ise, sonralar iki - bine inmiti. Gayr-muntazam asker, yni yrkler, vergiden muaf demek olan Rumeli msellem'leri 594, Anadolu piyadeleri, asker hizmetleri ti-mr ve zeamet sahiplerine brakyorlard. Cebeliler (svari), eskisi gibi para ile satn alnm kle olmayp, hkmet hizmetine kabul edilmi aylkl adamlardan ibaretti. Timr ve zeametlerin byk bir ksm sepete dm, yni isimleri defterde yazl olduu halde hibir zaman ordu ile birlikte bulunmayan adamlara ihsan edilmiti. Nash Paa, intizamszla bir re bulmak iin Edirne'de timr ve zeamet sahihlerini yoklama ettii zaman, devlet byklerinin, kendilerine sepet timr ve zeametleri verilmi adamlar siph silh ve elbisesiyle hazr bulunduklarndan, sustiml eskisi gibi devam etti. Silhdar ve siph askeri de bozuldu. nk defterler ellerinde bulunan avular, bunlarn boalttklarn ulemnn uaklarna ve hrfet erbabna verirlerdi. Yeni muamelelerin en kts, sipahilikte boalan yerler iin sl -pholanlar snfnda mlzimlik ihdas edilmesi olmutur ki, bunu yenieri ktibi Aksarayl Mehmed teklif etmiti. Bundan az zararl olmayan dier bir muamele de, timr ve zeamet sahiplerine, kendi yerlerine vekl gnderebilmeleri hakknda, yenieri aas Mustafa'nn cd ettii usldr. Saltanat makamna it olup eskiden geici bir mddet iin tasarruflar
594

Teslim masdanndan ism- mef'l. (Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

byk memurlara ihsan olunan birok araz de, vakflara devredildi. Sipahiler, hkmet ilerinde nfuz kurduklarndan beri, vakflarn ve camilerin idaresini kendilerine tahsis etmilerdi. te kavnn-i kadme, bu suretle mahv olup gidiyordu 595. Osmanl Edebiyatnn Durumu; Ulem, airler, Edibler, Tarihiler Ve eyhler Kanunlarda ve devlette meydana gelen inhitattan gzlerimizi baka tarafa evirerek, o zamanlar Osmanllar'da edebiyatn ve fkh ilimlerinin ne halde bulunduunu grmek istersek, bunlar, o dimi katklk zamannn durumuyla badatrmak kaab olmayan bir te-rakk hlinde bulur ve hayret ederiz. Lkin o vakit ulem zmresinin hiz bulunduu te'sre dikkatimizi teksif ederek, bu hayret zail olur. MftTe kazaskerlerin devletin her trl ii zerinde messir surette hfz icra ederek, sadrzamlarn, hatt pdihlarn deitirilmesine sebep olabildiklerini ve Ftih Sultn Mehmed Cmii'nde eyh Ak-emseddn'in sarn isyan bayra olmak zere ortaya kardklarm grdk. En byk ism makamlara yalnz tahsil sayesinde ykselinebilirdi. Binenaleyh fkh ve ilm-i kelm ile mba'-d't-tabnyyt, riyziyyt, hey'et, tb gibi Osmanl telkkisine gre fkh ve ilm-i kelma bal olan ilimlerin tahsili bamderrislik, kadlk, kazaskerlik, saray mneccim ve tabblii ve imaml; ve nihayet her ztn nail olabilecei mftlik mansblanna vsl olmak iin vsta addolunurdu. lmin muhtelif ubelerinde tahsil iin, ok allmasnn hikmeti, ilmiye hizmetlerinin mazhar olduu mkfat le pek kolay anlalr. Ftih Sultn Mehmed'den bozuk-urlu Sultn Mustafa'ya kadar irleri himaye etmi, kendileri de ir olan pdihlar, Osmanl iirinin terakkisini alacak bir surette desteklemilerdir. Sultn Mustafa'nn lem-i ulv iinde kendisini kaybetmi bir mfekkire gcnn hayret ve aknlndan ibaret olmak zere tefsir edilen meczbiyyeti, mutasavvf eyhler iin bir tevik hkmne geti. Madem ki Sultn III. Mehmed'in vefatndan, Sultn Mustafa'nn saltanatnn sonuna kadar son 20 sene iinde Osmanl edebiyatnn
Ko Bej Laylhas'na mracaat. mparator tercman Damyani'nin 1 K& -nun- evvel (Aralk) 1623 trihinde stanbul'da yazmaa balayarak S Temmuz 1625*de Viyana'da bitirdii talyanca rapor ki Ariv*de mevcuttur Sultan Osman ve Suttan Mustafa'nn hallerinden doan Infalablenn ve nhitatn sebepteriM dftir mfihim malmat vermektedir.
595

Sayfa

261

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Sayfa

262

(literatrnn) ne durumda bulunduunu grmek isteyeceiz, IV. Murad'n hkmdarlk devresinden ileri geerek, bu mahslsz zaman iinde clib-i dikkat olan birka mehur ismi de zikr Meim; Fukah ve meyihin tercme-i hlleri znntehebt mecmualarnda Osmanl trih, edebiyat ve fkh iin arzu edilebilecek her trl malmat bulmak mmkndr. Ancak bu muhtelif eserler ulem snfna mensub olmadka, yhud iir tanzim etmedike mverrihler hakknda bsbtn sktla geerler. Takpr-zde'nin, At'nin, onlara zeyller yazanlarn fukaha biyografilerinin nianclk, defterdarlk, sancak-belii, paalk gibi yksek devlet mansblann-da bulunup da ayn zamanda imiye'ye mensub olmayan mverrihlere dir bir ey sylememi olmalar, her devirde, her millette muhtelif zmrelerin meb bulunmu grndkleri inhisarc ve infirad- dnceye bir delildir. Roma ve Kartaca senatrleri, Anglikan Ki liseleri ile Osmanl ulemsndan herhangi birisi, bu hususta dierine bir kusur atfedemez. Osmanl tercme-i hallerinde yazl olan ulem ve meyihin ekserisi edblerden olduklar iin, zikredilme-yip de isimlerinin kendinden sonrakilere intikali ancak kendilerinin yksek ilmiye mansblarnda bulunmalar sayesinde mmkn olan, hid veya fail olarak karm olduklar v ak'alan nakl eden sekin fikir sahihleri kamilen hri braklmtr. Eer mverrih Lutf, Ha-sanbe-zde, l baka bir yolda hret bulmam olsalard; birincisi sadrzam, ikincisi res'l-kttb, ncs ir olmasayd, Osmanl tercme-i hallerinde onlardan hi bahsetmiyeceklerdi. Bunlarn isimleri, ancak sadrzamlarn, res'lkttblann, irlerin biyografileri himmetiyle unutulmaktan kurtulmutur. Osmanl biyografi yazarlarnca unutulmu olan mverrihler unlardr: Peev, baka bir tbirle Fnfkirhen'li ki, evvel Lala Mehmed Paa'nn ktibi olarak Estergon'un iki tesliminde, yni Osmanllar tarafndan kaybedilmesinde ve daha sonra geri alnmasnda cereyan eden mzkerelerde o sfatla hazr bulunmu, sonralar trihinin sonu olan IV. Murad devrinde Diyrbekir defterdar ve Rakka beler-bei nasb olunmutur. Nianc Mehmedolu k, Alem'in yaradlndan Sultn Sleyman'a kadar Mirt'l-Kinat adyla bir umm! trihin mellifidir 596. Saf ki, Sultn Ahmed zamann, yans mensur, yans manzum olarak yazmtr. Sa'deddn Efendi-zde Mehmed ki, pederinin Tc't-Tevrh'ine
1031 (1621) senesinde vefat etmitir. ki eser daha brakmtr: Nftrtt'1 -Aya; Cn'fiT-FsMeyn. Hac Kalfa, Nianc Mduned'in vefat mnsebetiyle, onun trihinin yans tsrfiiliyftttan. ve slmiyet zamanna fitt hurafelerden baret olduunu yazar. Fedeke.
596

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

1024 (1615)'de vefat etafr- Fezleke, AtayS. Viyana Ktphnesi'nde mevcuttur. 599 Dier eserleri: Nasihat'l-Malk, Semertfi'1-Fod, Dttrre, Cevhere. 600 Dier eserleri: Ttl ve Zg, Hasb -1 Hl (divn), l. 1007 (1598).
597 598

Sayfa

263

zeyl yazmtr 597. Dvn- hmyn ktiblerinden Arnavud Mehmed ki, seksenyedi tslm hkmdarlk hanedannn vakaayiini Nuhbet't-Tevrh ismiyle toplayarak, evvel Sultn Osman'a ve sonra, ilk eserine Osmanllardn huss bir trihini de ilve ederek Sultn IV. Murd'a takdim etmi|-tir. Revn kads Cerrh-zde ki, Sultn Ahmed zamannda ran seferini ve onun ah Abbs tarafndan zabtn yazmtr. Badd kad Nr ki, bu ehrin IV. Murd zamanmd fethediliini hikye etmitir. Nev' ki, Sultn Osman'n hal'i vak'asn tasvir etmitir. Ndiri ki, bu bedbaht pdihn zamanndaki vak'alar eh-niue unvnyle kaleme almtr. Hikem, Hoca Hseyin, Sar Abdullah, eer de res'l-kttb. yni haric iler nzn makaamnda bulunup da bu sfatla Resm Ahmed Efendi'nin res'lkttblarn biyografilerine dir eserinde, yerini almam olsaydlar, tekiler gibi sktla geitirileceklerdi. ki defa res'l-kttb ve bir defa nianc olarak tyn edilmi olan Hikem, kezlik Sultn Sleyman tarafndan cd edilmi bir memuriyet olan ehnameci tyn olunmutur ki, bu hizmette ranh rif'ye, Lokman'a, Ta'lkci-zde'ye halef olmutur. Res'lkttb Hoca Hseyin, IV. Murad'n emriyle Ahbr'd-Dvel unvanl umm trihi Araba'dan tercme etmitir; bundan baka, Bid''IVekaay nmyle trih bir eser yazmtr 598. San Abdullah Efendi, ki birok tasavvuf eserin mellifi ve Mesnevinin erhini yazmtr Dstr'l-n* 599 unvnyle devlet yazmalar mecmuas tanzim etmitir; bunda pdi-hlann 150 mektubuyle dier vesikalar mevcuttur. Bu mecmua nianc Feridun'un nsna lyk bir zeyldir. Osmanllarn takdirine gre ilm-i kelm ve ilm-i fkh mtehassslarn tkben meyhden bahsetmek lzm gelirse de, biz m -verrihler*den sonra muht'1-ulm muharrirlerinden, nahviyyndan (gramer .uzmanlan), ilm- belagat (retorik) mntesiblerinden, irlerden bahsedeceiz. Netic'l-Fnn unvnyle oniki ilimden bahseden bir eser sahibi olan NevTnin izinden yryen yzyedi ilimden bahseden Mevzt-Ulm eserinin mellifi pederi Takpr-zde'nin edeb hretine bihakkn vris bulunan Keml, Araba bir muhtl-ulmu (ilimler ansiklopedisi) Trke'ye tercme etmitir 600. Akkirmanl Molla Al 601 be ilim hakknda bir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

kitap'te'lif ederek, Krm Hm'na ithaf etmitir. Bu zamann en mmtaz gra mercileri arasnda u ztlar nazar- dikkati celbeder: Aydnl Molla Mehmed 602 , ki Trkler'in klsik eserlerinden bir hulsa yapmtr. Kastamonulu Molla Al, ki bir nahiv yazm, sarf ve nahve, nazm ve nesir uslne dir Araba eserler tercme etmitir 603. D-vud-zde Mehmed, ki Cevher'nin Araba lgati hakknda tashht iine alan Lakt nmyle bir lgat yazmtr 604. Bu asr, Trkler'in yazma slbu bakmndan en parlak devridir ki, res'l-kttb San Abdullah Efendi'nin resm yazmalar mecmuasnda delilleri grlr. Ulem ve nianclar, mektuplarnda ifdenin ihtiam bakmndan birbirleriyle yarmlardr. Hac Kal-, fa yazma slbu hususunda en yksek dereceyi, Araba biyografi eseri tanzim eden ve onlar Trke'ye eviren Kerm eleb'ye verir 605. Kerm eleb'nin yannda u ztlarn isimlerine yer verir: Nergis 606; ir Ganzde, Azm-zde Hlet 607, Nev'-zde At-y 608, Tercim-i Ahvl-i uar'nm hretli yazar Knahzde'nin biraderi Kerm; Nergis'nin yazlarm toplayan eyh 609; reslkttb ve daha sonra Haleb vlsi olan Oku-zde Mehmed Paa'nn olu Mehmed h 610, ir Veys 611, ki IV. Murad saltanat vak'a-larna karm olduu cihetle defalarca nazar- dikkatimizi celbede-cektir; Dursunzde 612, ki Hamlar hl Trk mahkemelerinde n* mne ittihaz olunmaktadr. ir Rz'nm tezkiresinde kaytl olan 250 ir arasnda, ulemdan bin ztn tercme-i hallerini yazm, ran'n byk iri Nizam ve Trk irleri Sinan Mud ve Behit'nin 613 yolunda yryerek Hamse nazmetmi olan Nev'-zde Aty nazar- dikkati celbeder. u zikredeceimiz irler Nevzzde Aty'ye rakb addedilirler: arkta mehur olan Leyl ile Mecnn'a dir

l. 1030 (1620). Yeil Efendi narayla mruf olan Molla Mehrned 1016 (1607)'da vefat etmi tir- M&nakkaht- Merha nmyle bir eser yazm, Mltelci ile GiUistu'a erh brakm, Cevher'nin lgatini, Birgivi'nin Tarikat I Hudummediyye'sn, mm Snds'nis Havza'sn hulasa etmitir. 603 Kafiye ve Mukaddemt mtercimidir. l- 1028 (1618). 604 l. 1031 (1621). 605 l- 1038 (1628). 606 Mektuplar, imparatorluk ve Kraliyet Ktphanesinde vardr, Nu : 58. 607 l. 1040 (1630). Menr'a notlan, MugB'l -Lebib'e erhi vardr- Vefat ettiinde 4000 kitab kalmtr ki, bunlarn kenarlarnda kendisinin kaytlar ve mlhazalar yazlyd. 608 l. 1000 (1591). 609 eyh'nin tn&'s Viyana mp. ve Kraliyet Kutphnesfndedir. korn'da Osmanl Belagat Trihl'ne baknz, s. 1680. 610 l. 1039 (1629); bir Mene'fi'1-na* ve bir Erbain., yni krk hadisi ihtiva eden bir eser mellifi. 611 Att'de Veysl. Nu: 903; Rzl'de. Nu: 368; Rza'da, Nu: 249. 612 l. 1019 (1610). 613 l. 1044 (1634)
601 602

Sayfa

264

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

bir manzumesi ve meyhaneler hakknda bir kitap mellifi olan Kaf -zde 614; ah u Ged sahibi tibli Hasan Adil 615; Gazzl'nin Tebr'l-Mesbk f Nasaihi'l-Mlk eserinin mtercimi ve Hayl Yr ve hid ve Meni manzumelerinin nzm Vcd 616; Leyl v Mecnn, Ysuf Zelh nzm Rif at, Arnavud Ahmed, Fuz'nin Had-kat's-Suedsn taklden hikyeler tarznda bir kitap yazmtr. Bosnal Dervi, Dny'nin Semahat nme (?!)'sni tercme etmitir. Bergamal Kzl Hayreddn mehur Kasde-i Mnferece'ye erh yazmtr 617. Hasan Burn 618 Kasde-i Harariyye ile Arab mutasavvf iri tbn Frid'in dvnna erh yazmtr. Rstem Paa'-nm olu Molla Hseyin 619 bir zamanlar Deli Biraderdin yapt gibi manzum mektuplar, Niksr 620 hicivler (Hicviyyt) yazmtr. Siys hayt IV. Murad saltanat vak'alarna bal olduu cihetle NefTnin hicivlerinden defalarca bahsedeceiz. Nakb'l-erf erif Efendi 621, Sa'deddn Efendizde mft Es'ad ve Mehmed Efendiler, Busayr'nin Hz. Muhammed'in vasflarna dir olan Ka-sSde-i Brde'sini tahmis ettiler. Trk irleri arasnda Gazy nmn alm olan Krm Hn Gz Giray', rif mahlasn alm olan olu Saadet Giray', Selmet Giray'n olu Bahdr Giray' zikret mek lzm gelir. Bu devrin pdihlar da gazel yazdlar. Sultn Ahmed Baht, Sultn Osman Fars, Sultn Murd Murd mahlasm almlardr. Saltanat hzn verici bir felketin zorlamasyla pek ksa srm olan Sultn Osman, ire eh-nme, yni saltanat devresi hakknda manzume yazmasn emretmiti. ran irleri ranl Gn-bd ve Htif'nin liyakatli rakibi olan Ndiri 622 ikibin beyit yazarak, hikyesini me'um Lehistan muharebesine kadar getirmitir. Keml 623 faaliyetlerini tasvir edecei kahramandan, yni Sultn Osman'dan bir mddet evvel ecelin penesine dtnden manzumesinin ancak mukaddimesini yazabilmitir. Sultn III. Mehmed saltanatndan Sultn IV. Murad'in vefatna kadar geen 40 sene zarfnda Atyfnin sayd 500 lim ve eyh -den ancak birka
l. 1031 (1621). l. 1026 (1616). 616 l. 1021 (1612). 617 l. 1026 (1616) 618 l. 1040 (1630). 619 l. 1023 (1614). ' 620 l. 1025 (1616). 621 l. 1040 (1630). 622 l. 1036 (1626). AbdIgan! Efend'njn olu olduundan Gani zade denilirdi. Beyzavf'nn tefsirine taltka ve DJv&n' vardr. 623 l. 1030 (1620).
614 615

Sayfa

265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

edeb erefe liykat iddia edebilirler. Dhil bulunduklar vak'alar mnsebetiyle mftlerden evvelce bahsettiimiz gibi, bundan sonra da trihimiz, nazar- dikkat atfetmemizi emrettike bahsedeceiz. Bu devrin, eserleriyle en mmtaz5 olan ulems unlardr: Mi'rc'n-Nebev ve Nzhet'l-Ciln mtercimi Altparmak 624; Avd'-ebb unvanl bir eserle bir ciltte on byk fetva mecmuas toplam olan Mekke kads Rzy Al elebi 625; birok ilm eserler brakm olan Hidyet 626; bir fetva mecmuas toplam ve iirler yazm olan skb Mftsi 627 Aty Ne-feht'lEzhrnda bu ztn Mahzen'I-Esrrndan birka beyit zikr eder; Takpri-zde'nin Tercim-i Ahvl'ine zeyl yazan Ha-mdli Karaca Ahmed 628 ; Kudr'nin kitabna drt cild zerine erh yazm olan Molla Kad 629; Ravzat'l-Eshh ve Devhati'l-EHbb nmyla tbba dir byk bir eser brakm olan Tabb-zde Molla Mehmed 630. Yldzlarla ilgili keifleri bahis konusu edilen zamann mneccimi eleb'yi 631 zikretmitik. Gubr 632 ve Cer-rh-zde Mehmed 633 eserleriyle hakl bir hret kazanmlardr. Mehmed Atuf kimyaya dir bir eser yazmtr. Nakb'l-erf Al-lme 634 Sultn IV. Murad'a ho grnmek iin kahve yerine bakla kabuu kullanlmas hakknda bir risale yazm ve ttn kullanmann haram olduunu beyn etmitir. Kad-zde bir lim vazifesi deil, bir mutaassb vazfesi grmtr. Ancak eyhler arasnda hibiri skdarl Aziz Mahmd derecesinde hrmete nail olmamtr. Onun zaviyesi, ekseriya azil veya srgn edilmelerinden sonra ile karmaktan ziyde ikbllerinin iadesi iin uygun zaman kollamak zere derv hrkas giyen vezrlere iltica mahalli olurdu. Azz Mahmd Efendi 635 Araba ve Trke tasavvufa dir eserler yazm, yine ayn konuda iirler iazn etmitir. skender Paa'nn Galata'da yaptrd Mevlevi Dergh postni-ni
l. 1033 (1623). l. 1039 (1629). 626 Tefsr- Kadnfin'a, Hdaye'ye. Telvth'e, Dfirer Gurer'e, Mlfth'a erh yazmtr. Tercme - hali Aty'de 922 numaradadr. 627 l. 1028 (1611). Aty'de Nu: 667 628 L 1024 (1615). 629 l. 1025 (1616). Atay'de Nu : 713. 630 l. 1029 1619). 631 l. 1040 (1630). 632 l. 1034 (1624). Gubr Sre-i hlas'a erh ve Sa'deddn'in trihine zeyl yazmtr. 633 l. 1025 (1618). 634 l. 1016 (1607). 635 l. 1038 (1628). Tercme-i hli Atayt'de Nu: 978.
624 625

Sayfa

266

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

Ankaral tsmil Dede 636 tarkatinin kurucusu Mevln Ce-lleddn-i Rm'nin emir ve iareti zerine Mesnev'yi erh etmi ve bu esere yedinci bir defter ilve etmitir 637. Mevlevi dervilerinin sedsyle sem ettikleri kudm ve ny hakknda smil Dede'nin yazd esere eyh brhm tarafndan reddiye yazlmtr. eyh b-rhm 638, ilimlerle itigl etmeden nce ylan tutmakla mruf olup rya tbirine dir bir kitap yazmt. Yine mehur ztlardan znikli Husrev-zde Al Be vardr ki, Edebali torunlarndan olup Azz Mahmd Efendi'den inbe alm ve kimyaya dir bir kitap yazmtr. Al Be Mahmd Efendi'ye yazd bir mektubun unvann Mrdnn en zfinden std- Ekmel'e eklinde yazd halde, Mahmd Efendi Fukarann en zfinden ulemnn en limine un-vmyle cevp yazmtr 639 Msr'n en byk ulemsndan eyh brhm Likaan (?) vahdet-i vcd, ttn kullanlmas, dier mevzular hakknda eserler brakmtr 640. Msr'da eyh Glen'nin halefi olan Ekmeki-zde Yahya, mr boyunca azizlerden addedilmi ve Mantku't-Tayr unvanl eserinden dolay olaanst ma'l-mt sahibi olarak bilinmitir 641. Tunuslu eyh Ebu'l-Gys ki Buhr'nin mehur hads kitabn erh etmitir muazzam servetini tekkeler ve nektebler insna sarf etmitir. Buhr'nin eserlerinden bin kadar nshay toplamtr 642. Tarkat-nme'si, yni usl- maet-i mutasavvfnesi kird ve canisini Seyyid Muhammed tarafndan stanbul'a getirilmitir. stanbul'da Bitpazar'nda bir camiin imm Evliya Mehmed Efendi, zamannn en mehur kaari-i Kur*n' idi 643 . eyh tercmnmn halifelerinden eyh mer Efendi, stadnn tekkesine defn olunmutur 644. Mba'd't-tab'iyyt (metafizik; tabiat-tesi)'n en anlalmas g meselelerine cretkrca nfuz etmekte olan mutasavvflarn ve nassclarn mahdd surette tefsriyle iktifa eden mtekellimn (kelmclar) arasndaki mnazaa, gelecek saltanat dneminde, sfilerle Kadzdelilerin muhsamalaryle daha belirgin bir ekil alacaktr 645.
l. 1041 (1631). Atyfde Nu: 967. Yedinci defter ilve etmi olmayp Hazret-t Prn eseri olduu herkese kabul edilmeyen yedinci defteri dahi Mesnev'nin czlerinden kabul ederek erh etmitir (Mtercim). 638 Cerrah Viz 1042 (1632)'de vefat etmitir. Atyfde Nu : 908 639 l. 1018 (1609). At&y'de Nu : 730. 640 l. 1040 (1630). 641 l. 1014 (1605).. 642 l. 1031 (1621). 643 l. 1045 (1635). 644 L 1033 (168)* 645 Zikr olunan melliflerden Aty, u isimleri derceder:
636 637

Sayfa

267

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 8

Joseph von Hammer

1) MoUa brahim Levh-hn, l. 1014 (1605), Nazm'1-Fe-rid f-Silk-i Mecm'i'l-Akaaid mellifi, Aty, Nu: 592; 2) Abdlcebbr-zde Dervi Mehmed, l. 1023 (1614), Hidaye'ye erh ve Mifth ve Tecrd'e haiyeler sahibi, Aty, Nu: 688, 3) Belgrad Al elebi, l. 1029 (1619), Feriz'den Siraciyye'ye haiye sahibi, Aty, Nu: 785; 4) Ahmed bin Hsm, Hidye ve Telvh zerine birok erhler sahibi, Fetvy - Kad-hn'yi erh eylemitir, Aty, Nu: 828; 5) eyh-zde Molla Ahmed Efendi, l.-1032 (1623), Fezleke; Telvh ve Mifth'a haiyeler yazmtr ve Sun'ullah Efendi'nin Keafna risale yazmtr, Aty, Nu: 847; 6) Vah-zde Abdullah, ki Hlm lakabyle yd olunurdu, l. 1015 (1606), Fezleke, Mugn'l-Lebb'i erh etmitir; 7) Molla Mehmed a'bn, l. 1020 (1611), Mecm'u'l-Bahreyni erh etmi ve eyh Abdl-gaas'in tercme-i hli iin ma'lmt toplamtr. Fezleke. Molla tbrhm Bergamalyd r; hads'den Env'u'I-Bevfink fi Tertibi Terihi'l-Merk, eserinin de sahibidir. Tefsirlere ve ir kitaplara erhleri, aklamalar vardr. Ahmed bin Hsm, Sirozlu'dur, Mollack nmyle mruftu, l. 1033, Hezargrad. Eserleri: Kitbu Muallikaat min Fetvy- Kad-hn; Kitb- Mevtn, Mine't-Tefsr, Hiyet't-Telvh ve'1-Hidaye, vs. Sun'ullah Efendi'nin Keaf, eyhlislm Sun'ullah Efendinin Keaf zerine olan ta'lktdr. (Mtercim).

Sayfa

268