Bilim ve Teknik

Bilim ve Teknik Nisan 2013 Yl 46 Say 545 Hayatta Baarnn Srr

anakkale Batklar posteri dergimizle birlikte...

Aylk Popler Bilim Dergisi Nisan 2013 Yl 46 Say 545 5 TL

Hayatta Baarnn Srr

Bilimsel, Sosyal ve Yasal Ynleriyle

Otizm Farkndal
anakkale Savanda

Denizaltlar
anakkale Savalarnda Kullanlan

Havaclk Teknolojisi
45 9 771300 338001

Kanserde Doru Adres: Modern Tp

Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 46 Say 545 Nisan 2013 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

thinkstock

Bir kez daha k geirip bahara ulatk. Baka diyarlarda baharn geliini renklenen aalar, ten kular, aan iekler mjdeler. lkemizde bahar karncalar gibi snavdan snava kouan ocuklar haber verir. Peki ama bir ocuun hayatta baarl olmas nelere bal? Geen ay Prof. Sinan Sertz kendisi ile yaptmz syleide bir alanda dnya apnda baarl olmak iin o alanda 10.000 saat emek vermek gerektiini sylemiti. te bu emein nemli bir ksm ocuklukta veriliyor. ocuklarn bazs niin kendisini daha kolay motive ediyor ve odaklayabiliyor? Bu ay kapak konumuzda Bahri Karaay bu sorunun cevabn aryor. Hayatta Baarnn Srr balkl yazsnda hayatta daha baarl ve salkl olmann ocukken hazz ertelemeyi renmekten getiini anlatyor. Gelii en ok ocuklar sevindiren Nisan, ayn zamanda Dnya Otizm Farkndalk ay. Bu saymzdaki yazsnda Dr. Ahmet Okay alayan otizmin genetik yapsn yeni almalar nda inceliyor. Yazarmz zlem Ekici ise birok farkl ynyle otizm farkndaln ele alyor. Otizmin zannedilenden ok daha yaygn olduunu, okullarda her iki snftan birinde en az bir otizmli renci olduunu hatrlatyor. Ama ilk nce otizmli bireylerin, zellikle de ocuklarn bilisel ve sosyal becerilerini gelitirebilmek iin toplum tarafndan kabul grmeye ve desteklenmeye ihtiyalar olduunu vurguluyor. Geen ayki sunu yazsnda dergimizi hazrlarken karlatmz zorluklar dile getirmitim. Bu zorluklardan bazlaryla anakkale Sava dosyasnn hazrlanmasnda da karlatk. Bu konuda sylenmemi, bilinmeyen, yeni eyleri sizlere aktarmak istedik, ama savan farkl ynlerini inceleyen akademik aratrmalarn azln grnce hem zldk hem de dosyay hazrlarken ok zorlandk. Bu ay aramza katlan Emine Sonnur zcann gayretiyle istediimizin bir ksmn size ulatrma imkn bulduk. Hseyin Gazi Topdemir bize genel olarak sava ve zellikle de karada ve denizde yaplan mcadeleyi hatrlatrken Emine Sonnur zcan ve Blent Gzceliolu havada ve deniz altnda yaplan mcadeleye ve kullanlan teknolojiye odakland. Blent Gzceliolu anakkale Boazndaki batklar konu alan bir posterle dergimizi zenginletirdi. DNA hakknda bu kadar ok ey bilmemize ramen DNA moleklnn yakn bir zamana kadar dorudan grntlenemediini biliyor muydunuz? Yazarmz lay elik DNA moleklnn getiimiz aylarda ilk kez elektron mikroskopuyla grntlenmesini ve bunun olas sonularn bizlerle paylayor. zlem kinci bu kez kanser konusunda medikal onkolog Prof. Dr. smail elik ile bir rportaj yapt. Bu rportajda smail elik kanser tedavisinde de modern tbbn ve bilimin gsterdii yoldan ayrlmamak gerektiini srarla vurguluyor. Bu arada, henz ok fazla takipimiz olmasa da resmi Facebook sayfamz gncellemeye balyoruz, haberiniz olsun. Sayglarmzla, Murat Yldrm

Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yaz ve Aratrma lay elik Dr. zlem Kl Ekici

(ilay.celik@tubitak.gov.tr) (ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)

Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler mran Tok

(mali.aydinhan@tubitak.gov.tr)

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

(imran.tok@tubitak.gov.tr)

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

Dr. Emine Sonnur zcan Redaksiyon Sevil Kvan

(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr)

(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)

Yayn Kurulu Do. Dr. Burak Aksoylu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Kadir Demircan Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. Bayram Tekin

Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Akay Caddesi No:6 06420 Bakanlklar - Ankara Tel (312) 298 95 61 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77

Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380

Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro. Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 29.03.2013

(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

20 30 64

Drt yandasnz ve size bir ikolata veriliyor. Ancak ikolatay hemen yemez beklerseniz daha byk bir ikolata kazanacanz syleniyor. Ne yapardnz? Daha byk bir ikolata iin bekler miydiniz yoksa kk de olsa tadn karrm deyip yer miydiniz? ok basit gibi grnse de bir ocuun byle bir durumda sergileyecei davran, yaamnn geri kalannda baarl olup olmayaca hakknda ok nemli ipular veriyor.

Nisan Dnya Otizm Farkndalk Ay. Peki biz toplum olarak bu farkndala ve duyarlla ulaabildik mi dersiniz? Farkndaln hzla yaylyor olmas daha ok otizmli bireyin farkna varmamz, aslnda sayca bilinenden ok daha fazla olduklarn anlamamz salyor. Sadece otizmli deil, zel eitime ihtiya duyan tm bireyler iin duyarl olmay baarmamz gerekiyor. Otizmli bireyler de tm insanlar gibi sevgiyi, mutluluu, hzn ve acy hisseder ama kendilerini ifade etmekte zorlanrlar. Herkes gibi onlarn da duygular, dnceleri ve yasal haklar var. Bu ocuklar gerek eitimde gerekse sosyal hayatta, frsat eitlii erevesinde, toplum tarafndan fark edilmeyi, anlalmay ve kabul edilmeyi bekliyor. Onlarn tek ilacnn sevgi, sabr ve anlayla yorulan ve sonrasnda iyi planlanm bir eitimle desteklenen bir yaklam olduunu unutmayalm. evremize, en bata da kendi ailemize bunu fark ettirelim. Otizmli ocuklar, ancak bu ekilde dier yatlarnn sahip olduu bilisel ve sosyal becerileri gelitirerek toplumdaki yerlerini salkl, baarl ve gvenli bir ekilde alabilir.

Bilimin her alannda her geen gn nemli gelimeler oluyor. zellikle tp alannda kaydedilen gelimeler pek ok hastaln tedavisinde, ilerlemesinin durdurulmasnda, erken tansnda byk rol oynuyor. Bu nemli gelimeler, ad bile insan rperten kanser iin de geerli. Bu konuda ansl bir lkeyiz, dnyadaki kanser tedavisine ynelik tm yeni gelimeler bir iki ay iinde burada da uygulanabiliyor. Bir yanda gelimeler srp giderken dier yanda bu modern tp yntemlerinin karsna alternatif tp yntemleri kyor. Hacettepe niversitesi Hastalklar Ana Bilim Dal, Medikal Onkoloji nitesinde retim yesi Prof. Dr. smail elik ile kanser, kansere neden olan etkenler ama en nemlisi de kanser tedavisinde modern tp yntemlerinin ne kadar nemli olduunu konutuk. Kendisi zellikle kanser hastalarna ve yaknlarna seslendi: Modern tbbn alternatifi olamaz, bunun aksi ancak vakit kayb olur

Haberler....................................................................................................................................... 4

Tekno - Yaam / Osman Topa............................................................................................... 12

Matematik Havuzu

58

Ali Doanaksoy

Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran............................................................................................. 16

62 76 78

Nasl alr?
Murat Yldrm

Hayatta Baarnn Srr / Bahri Karaay................................................................................ 20

Mehur kili Sarmal lk Defa Dorudan Mikroskop Altnda / lay elik........................ 26

Gkyz
Alp Akolu

Bilimsel, Sosyal ve Yasal Ynleriyle Otizm Farkndal / zlem Kl Ekici................... 30

Salk Otizm: Karmak Bir Genetik Hastalk m? / Ahmet Okay alayan............................... 36

Ferda enel

anakkale Savunmas / Hseyin Gazi Topdemir................................................................. 40

81 82 90 94

Yayn Dnyas
lay elik

anakkale Savanda Denizaltlar / Blent Gzceliolu........................................................ 46

Trkiye Doas anakkale Savalarnda Kullanlan Havaclk Teknolojisi / Emine Sonnur zcan......... 52
Blent Gzceliolu

Kanserde Doru Adres: Modern Tp / zlem Ak kinci..................................................... 64

Bilim Tarihinden
H. Gazi Topdemir

Antibakteriyel rnlerin Dier Yz / zlem Ak kinci.................................................. 70

Zek Oyunlar
Emrehan Halc

Ortaa slam limlerine Gre Nevruz / Emine Sonnur zcan....................................... 72

Haberler

Ar Zehri HIVyi nleyebilecek mi?

zlem Kl Ekici

4. Uluslararas

ABDli bilim insanlar tarafndan yaplan bir aratrmada, arnn zehrinde bulunan melittin isimli zehir maddesinin nanoparacklarla kaplandnda AIDSe neden olan HIV virsn, salkl hcrelere zarar vermeden tahrip ettii grld. Laboratuvar almalarna gre, bu madde nanoparacklarla birletirildiinde HIV virsnn eperinde delikler ayor, ancak etraftaki dier hcrelere zarar vermiyor. Melittin maddesi normalde insan hcrelerine de zararl, ancak tasarlanan paracklarn yzeyinde tampon diyebileceimiz yaplar var. Bu yaplar da zehri tayan paracklarn salkl hcrelerle dorudan temasn engelliyor.

Tp rencileri Aratrma Kongresi

zlem Kl Ekici

elittin adl zehir maddesini ieren nanoparacklar bir jel haline getirilerek virsn hzla yaylma ihtimalinin yksek olduu her trl vcut blgesinde HIVyi nlemek amacyla kullanlabiliyor. Bylece virsn neden olduu enfeksiyonun balamadan ve bakalarna bulamadan engellenmesi salanabiliyor. AIDS tedavisinde yaygn olarak kullanlan dier ilalar virsn vcutta yaylmasn yavalatrken, ar zehrindeki bu madde virse dorudan saldryor ve enfeksiyon olumasn engelliyor.

Ar zehri, ii arlarda zehir bezlerince retilip zehir torbasnda depolanr. i ar kendini dmanlarna kar arka tarafnda bulunan ine ile savunur. Ar inesi iki ksmdan oluur. Birinci ksm karn boluunda, barsaklara bal ve oval
4

zehir kesecii, ikinci ksm ise inedir. nenin zerinde ok ucuna benzeyen 9 adet kancack bulunur. Ar inesini sapladktan sonra zehir keseciini skar ve inenin zerindeki kancacklar inenin sapland yerden kmasn engeller. Ar inesini karmaya abalar, fakat bunu baaramaz. ou zaman barsaklarnn bir blm kopan arnn yaama ans yoktur, bir iki gn iinde lr. Bir ii ar, mr boyunca 0,3 mg dolaynda zehir retebilir. Kimyasal olarak hayli karmak bir yaps olan ar zehri, farmakolojik adan da nemli aktif maddeler ieriyor. Bunlardan en nemlisi kimyasal yapnn yaklak %50sini oluturan polipeptit yapdaki melittin. Ar zehrinde bulunan nemli bir dier polipeptit ise apamin isimli madde. Zehirde bunun yan sra enzim yapsnda olan fosfalipazlar da bulunuyor. Ar zehri uzun yllardr astm dahil baz alerjik hastalklarn tedavisinde, romatizmal hastalklarn ve eklem rahatszlklarnn ve doku sertlemesi, kronik yorgunluk sendromu, yara izi, deri kanseri, egzama, yallarda grlen deri sertlemesi ve eitli immnolojik hastalklarn tedavisinde kullanlyor. Ayrca epilepsiye, boaz enfeksiyonlarna, migrene, kolesterole, sinzite ve lsere de iyi geldii bildiriliyor.

renci Bilimsel Aratrma Kulb Organizasyon Komitesi (BAK) tarafndan dzenlenecek olan 4. Uluslararas Tp rencileri Aratrma Kongresi, 3-5 Mays 2013 tarihleri arasnda stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesinde gerekletirilecek.

ki ylda bir dzenlenen Uluslararas Tp rencileri Aratrma Kongresi (IMSRC), BAKn en nemli ve kapsaml etkinliklerinden biri. Dnyann her yerinden gelen yzlerce katlmc, tp alanndaki son gelimeleri reniyor, tartyor ve atlyelere katlarak becerilerini gelitiriyor. gn boyunca, seilen bilimsel almalar ve poster sunumlarndan bilgi almann yan sra, katlmclar sunum sonunda sorular sorabiliyor ve bylece yararl bir tartma platformu oluturuluyor. Ayrca sponsorlarn destei ile rencilere eitli dller veriliyor. 1988 ylnda faaliyete geen ve Cerrahpaa Tp Fakltesinin en aktif kulplerinden biri olan BAK dzenledii ulusal ve uluslararas etkinliklerle adn tm dnyada duyuran bir renci kulb. BAK bnyesinde bilimsel faaliyetlerini srdren birok renci baarlarn aldklar eitli dllerle sslemi. www.ctfobak.com

Bilim ve Teknik Nisan 2013

IBMin Nanotp Bilgisayar

zlem Ak kinci

IBM daha kk ve hzl transistrler yapmak iin yeni bir yol buldu. IBMdeki aratrmaclar bir silikon ip zerine 10.000 karbon tp yerletirdi. IBM tarafndan yaplan nceki almalarda nanotp transistrlerin iplerinin, silikon transistrlerinkinden te bir oranda az g kullanarak 3 kat hzl alt gsterilmi. ki nanometre apndaki karbon tpler sayesinde, ip reticileri silikon teknolojisiyle mmkn olandan daha fazla transistr karbon nanotpten retilen iplere yerletirebiliyor. Fakat zerinde milyonlarca transistrn yer alaca nanotplerin belli bir dzenle yerletirilmesi aratrmalardaki en byk sorunlardan biri.

BMin New Yorktaki T. J. Watson Aratrma Merkezinde aratrmaclar silikon zerinde andrma yoluyla kk ukurlar ayor. Pek ok admdan oluan bu ilemle yar iletken nanotpler silikon zerinde ok dzenli bir ekilde sralanyor. Daha sonra nanotplerin performansn test etmek iin metal balantlar ekleniyor. Aratrmaclarn bugne kadar rettii rneklerde, nanotp transistrler arasnda150 nanometre boluk bulunuyor. Ancak ama nanotpleri birka nanometre aralklarla, tek kat olarak yerletirmek. Aratrmaclar asl yapmak

zorunda olduklar eyin, milyonlarca transistrn her birine atom leindeki elektriksel balantlar dikey ekilde gerekletirmek olduunu sylyor. Buna ek olarak ksa devre veya baka bir sorun olmamas iin ok saf zellikte yar iletken karbon nanotpler retmenin yollarn bulmak zorunda olduklarn belirtiyorlar. Tm bunlar baarmann en az 10 yl alacan syleyen aratrmaclar bylece nanotplerin mikroelektronik teknolojisinde kullanlmaya aday olacan szlerine ekliyor.

2. Trkiye Uluslararas Kk Hcre renci Kongresi

zlem Kl Ekici

Getiimiz sene stanbul niversitesinin ev sahipliinde ilki dzenlenen ve her sene Trkiye Ulusal Kk Hcre renci Konseyi tarafndan dzenli olarak organize edilecek kongrenin ikincisi 24-26 Mays 2013te Ege niversitesinin ev sahipliinde Ege niversitesi Yusuf Vardar Kltr Merkezinde gerekleecek. Bu seneki kongre Ege niversitesi Kk Hcre renci Topluluu (EGEKK) tarafndan organize ediliyor. Kongrede kk hcre ve temel kavramlar konulu oturumun ardndan rejeneratif tp, kk hcre yalanmas, kanserde kk hcre temalar ilenecek. Kongrede alannda uzman 15 retim yesinin yan sra drt de renci sunumu olacak. Bir poster sergisi aracl ile rencilerin almalarnn sunulaca bir platform oluturulacak.
ongreye gelecein en nemli aratrma konularndan olan kk hcre alannda uzman, ngiltere, Avusturya ve Kbrs gibi lkelerden 15 konumac katlaca bildiriliyor. Kongrede salk bilimleri ile ilgili alanlardan rencilerin sunum ve posterlerine de yer verilecek. Kongreye yurtiinden ve yurtdndan salk bilimlerinde eitim gren, yaklak 500 katlmc bekleniyor. TRK-KK (Trkiye Ulusal Kk Hcre renci Konseyi) kk hcre aratrmalarnda ve aratrmalarn klinik uygulamaya gei aamalarnda, gelecein bilim adamlar olan salk bilimleri ile ilgi alanlardaki rencilerin yer almas ve bu yolla rencilerin kk hcre aratrmalarna ynlendirilmesi amacyla kurulmu. Mays 2011de Ankara, Hacettepe, stanbul, Ege, Gazi, Kayseri-Erciyes, GATA, Yeditepe, Celal Bayar niversitelerinin nclnde Hcresel Tedavi ve Rejeneratif Tp Derneinin (http://www.hucreseltedavi.org/) desteiyle kurulan bu topluluk, gnmzde baka niversitelerin de katlmyla byyor ve kk hcre alannda aratrma yapmak isteyen rencileri bir araya getirmeyi hedefliyor. Kongreyle ilgili ayrntl bilgi iin congress.egestem.org adl siteyi ziyaret ederek bilimsel program inceleyebilir, EGEKK ile ilgili ayrntl bilgi iin de egestem.org adl siteyi ziyaret edebilirsiniz.
5

Haberler

Elektronik Dvmelerle Salk Takibi

lay elik

Esnek elektronik malzemelerdeki gelimeler sayesinde aratrmaclar eitli cihazlar cilde dorudan basmann bir yolunu buldu. Bylece insanlar bu tr aletleri uzun sre hi karmadan takabilecek. Bu tr sistemler salk durumu takibinde ve deri yzeyindeki yaralarn, rnein ameliyat yaralarnn iyilemesinin izlenmesinde kullanlabilecek.
Epidermal elektronikler olarak adlandrlan bu cihazlarn ilk halleri Urbana-Champaigndeki Illinois niveristesinden malzeme bilimci John Rogersn yapt daha nceki aratrmalarda ortaya konmutu. Cihazlar ok ok ince elektrotlar, elektronik elemanlar, alglayclar ile kablosuz g ve iletiim sistemlerinden oluuyor. Bu cihazlarn kuramsal olarak cilde yapp tbbi amal elektrofizyolojik lmleri kaydedip iletebilecei dnlyordu. Rogersn belirttiine gre ince, yumuak bir elastomer destek tabakas zerine monte edilecek biimde tasarlanan bu ilk cihazlar ofiste geireceiniz bir gn iin uygundu, ama rnein du almay ya da yzmeyi planlyorsanz snfta kalyordu. Rogers ve ekibi imdi bu tr elektronik sistemleri dorudan deriye basarak cihaz daha salam ve daha uzun sre kullanlabilir hale getirmenin bir yolunu buldu. Rogers yeni bulduklar yntemde artk elastomer destek tabakasna ihtiya olmadn, ar ince elektronik an bir lastik yardmyla bile deriye kolayca dorudan tutturulabileceini sylyor. Aratrmaclar ayrca piyasada bulunan sprey-bandajlarn cihaz koruyan ve cihazn deriye tutunmasn salayan bir tabaka oluturmak iin kullanlabileceini de kefetti. Elastomer destek tabakasnn kullanlmamas cihazn kalnlnn otuzda bire dmesini salad. Rogers bylece cihazn cilt yzeyinin doal
6

Higgs Bozonunu Tekrar Bulmak

Can Kozaz

girinti kntl yapsna daha iyi uyum salayacan belirtiyor. Cihaz, cildi l hcrelerden arndran doal anma sreci gerekleene kadar yani iki hafta kadar taklabilecek. Takld iki hafta boyunca cihaz genel salk takibinde faydal olan deri scakl, gerginlii ve nemlilii gibi zellikleri lebilecek. Cihazn yaralarn iyilemesinin takibinde kullanlabilecei dnlyor. Bir ameliyattan sonra, hasta taburcu olmadan ameliyat yarasna yerletirilecek cihaz, hasta taburcu olduktan sonra yara zerinde lmler yaparak bu verileri salk grevlilerine iletebilecek. Rogers laboratuvarnn imdi bu sistemle btnletirilebilecek kablosuz g ve iletiim sistemlerinin gelitirilmesine ve iyiletirilmesine odaklandn, teknolojinin kendisinin de kurucularndan olduu MC10 adl irket tarafndan ticariletirilebileceini sylyor. Rogersn belirttiine gre eer iler planland gibi giderse irket bir buuk yl iinde gerekten de aratrmalarnda gsterilenlere benzer, gelimi sistemler retebilecek.

Mart ay parack fizii iin, basna da yansd gibi, heyecanl bir ayd. Moriond Parack Fizii Konferansnda, Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi CERNdeki Byk Hadron arptrcs (BH) zerindeki ATLAS ve CMS deneylerinin Higgs bozonu aratrmalarndaki son gncellemeler akland: Yeni veriler, 4 Temmuz 2012de bulunduu aklanan yeni paracn Higgs bozonu olduunu gsteriyor.

CERN

in yapt aklamalar dikkatle takip edenlerin hatrlayaca gibi, geen sene Temmuz aynda yaplan aklamada kesin olarak yeni bir parack bulunduu ve bu paracn Higgs bozonuna benzedii sylenmiti. Temmuz ve Mart aklamalar arasndaki fark anlamak iin Higgs bozonu ve Higgs bozonuna benzeyen ifadeleri arasndaki fark anlamak gerekli. Higgs bozonunun nasl arandn hatrlayalm. BH her bir trilyon proton-proton arpmasnda bir Higgs bozonu retiyor. Higgs kararl bir parack deil; n bir atomun ap kadar yol alaca zaman iinde, yani neredeyse ortaya kt anda baka paracklara bozunuyor. Algca ulaamadan bozunmu olaca iin de Higgs bozonunu dorudan gzlemlemek mmkn deil. ATLAS ve CMS deneyleri, bozunma sonucu ortaya kan paracklar yakalayp bu paracklarn zelliklerini lerek Higgs bozonunu dolayl yoldan arar. Bozunma sonunda ortaya kan paracklarn trne gre farkl keif

Bilim ve Teknik Nisan 2013

kanallar tanmlanr. Higgs bozonunu bulmak iin iki foton kanal, iki W kanal veya iki Z kanal kullanlabilir. Ancak bu paracklar, Higgs bozonu dnda, yani daha nceden bilinen srelerden de reyebilir. Higgs bozonunu gzlemledik diyebilmek iin bilinen srelerin rettii paracklarn oluturduu art alann zerinde, ancak yeni bir sreten gelebilecek bir lm yapmak gerekir. Temmuz aynda yaplan aklamada, iki foton kanal ve iki Z kanalnda Standart Model srelerinin zerinde, istatiksel dalgalanma olmayacak kadar kuvvetli bir sinyal olduu sylenmiti. Btn kanallardan alnan sonular birletirildii zaman, ATLAS 5,0-sigma istatiksel anlamllkla 126 GeV ktlesinde, CMS ise 4,9-sigma istatiksel anlamllkla 125,3 GeV ktlesinde yeni bir parack gzlemlediklerini duyurmutu. Yeni bulunan parack Higgs bozonu gibi yksz ve ktlesi de Higgs iin tahmin edilen blgedeydi. Ancak bu ikisi, bulunan yeni paracn kesinlikle Higgs bozonu olduunu sylemek iin yeterli deildi. Emin olmak iin, bulunan yeni paracn baka zelliklerini de lmek gerekliydi, ama bu lmleri yapabilmek iin yeterli veri henz birikmemiti. Bilim dnyasn heyecanlandran ve tam olarak anlalmas iin daha fazla veriye ihtiya duyulan baka bir lm gene iki foton kanalndan gelmiti. Her iki deneyin de iki foton kanalndan ald sinyal miktar Standart Model tarafndan ngrlen en basit Higgs modelindeki tahminden daha yksekti. Bunun anlam, bulunan yeni paracn Higgs bozonu olmamas durumunda bile, henz bilmediimiz Standart Model tesi srelerin olabilecei ve bulunmas umulan yeni fiziin ilk ipularn grmeye baladmzd. 2012 ylnn sonuna kadar toplanan verilerin de eklenmesiyle, Mart aynda aklanan sonular iin kullanlan veri miktar Temmuz ayndakilerin iki buuk katndan fazla. Artk bulunan yeni paracn yk ve ktlesi dnda,

kuantum fiziinden gelen baka zellikleri yani spini (dns) ve ykparite simetrisi (bakm) altnda nasl davrand da llebilecek durumda. Farkl kanallardan elde edilen sonularn birletirilmesiyle yeni bulunan paracn -Standart Modelin ngrd Higgs bozonuna uyumlu bir ekilde- dnsnn sfr olduu ve yk-parite simetrisi altnda simetrik (bakml) davrand ortaya kt. Bu yeni lmler sayesinde yeni bulunan parack iin Higgs bozonuna benzeyen yerine Higgs bozonu deyimini kullanmaya balayabildik. Geen Temmuz ayna gre veri kmesi artrldktan sonra, iki foton kanalndaki sinyal fazlas hakknda da aratrmalar ilerletildi. ATLAS sonularnda gzlemlenen sinyal miktar Standart Modelden

CERNden Higgs bozonunun kefiyle ilgili heyecan verici haberler almaya devam edeceiz. statiksel anlamllk: Yaplan bir gzlemin ans eseri mi yoksa belli bir dzen sonucu mu ortaya ktnn ls. rnein 5-sigma istatiksel anlamllk, yaplan bir gzlemin ans eseri gerekleme olaslnn yaklak iki milyonda bir olduu anlamna geliyor. 5-sigma ayrca, parack fiziinde genel olarak bir gzlemin bulu olarak ilan edilmesi iin gerekli istatiksel anlamllktr. Spin (Dn): Atom alt paracklarn, hadron gibi i yaps olan paracklarn ve atom ekirdeklerinin tad isel asal momentum. Paracn kendi etrafnda dnmesi olarak yorumlanmamaldr.

beklenenden hl daha fazla; ancak CMSde ise Standart Model tahminlerine uyduu bulundu. Eer iki deney de Standart Modele uygun sonular bulsayd, olas sapmalar iin ok daha fazla veriye ihtiya var denebilirdi. Tersi olup iki deney de sapma gryor olsayd, o zaman da Standart Modelin tesindeki fizii grmeye baladmz sylenebilirdi. imdiki durumda ortaya kan belirsizlik 2012 verilerini farkl ekilde inceleyerek giderilebilir mi, yoksa 2015ten sonra toplanacak yeni verilerle mi ortadan kaldrlacak? Bu durumu zaman iinde greceiz. Ne olursa olsun

GeV: Elektrik yk bir elektronun veya bir protonun ykne eit bir paracn, 1Vluk potansiyel altnda kazand enerji 1 eVdir. 1 GeV 1.000.000.000 V potansiyel altnda kazanaca enerjiye eittir. Einsteinn nl E=mc2 eitlii kullanlarak parack fiziinde paracklarn duraan ktleleri de eV cinsinden verilir. rnein bir protonun duraan ktlesi yaklak 1 GeVdir. Yk-Parite simetrisi (bakm): Yk-parite bakm, paracklarn yklerinin ters yke evrilmesi ve ayna grntlerinin alnmas durumunda fizik kurallarnn ayn kalmas gerektiini syleyen bakmdr.
7

Haberler

Kendini Onarabilen Devreler

zlem Ak kinci

Akll telefonunuzdaki ya da bilgisayarnzdaki iplerin kendilerini herhangi bir hasara kar koruyabileceini ya da transistr bozulmas gibi bir problemin mikrosaniye gibi ksa bir srede otomatik olarak giderilebileceini hayal edebilir misiniz? Bir bilim kurgu filmi senaryosu gibi grnse de California Teknoloji Enstitsnden mhendisler, ilk kez kendi kendini onaran entegre ipler gelitirdi. Aratrmann sonular IEEE Transactions on Microwave Theory and Techniques dergisinin Mart saysnda yaymland.

hendislik ve Uygulamal Bilimler Blmnn Yksek Hzl Entegre Devreler Laboratuvar yelerinden oluan ekip kendi kendini onarma yeteneine sahip kk g amplifikatrleri (ykselte) gelitirdi. 76 ipten oluan kk bir amplifikatr iinde kendini onarmaya yetecek her ey bulunuyor. Ekip yksek gteki lazer ile iplerin zerinden birok kez geerek iplerin eitli blmlerini tahrip etti. iplerin 1 saniyeden az bir zamanda kendi kendilerini onard gzlemlendi. Aratrma ekibinden Ali Hajimiri ilk kez gerekleen bu inanlmaz sistemde kendi kendini onarma ileminin sonu verdiini belirtiyor. Elektronik Mhendisi Prof. G. Myers amplifikatrn yarsnn tam anlamyla harap olduunu ancak daha sonra ideal performansn tekrar kazandn sylyor.

Bugne kadar kk bir problemde dahi entegre devre ipi kullanlamaz hale geliyordu. Aratrmaclar entegre devre ipine, bizim baklk sistemimize benzer yani herhangi bir tehlike annda durumu hzlca alglayp yant verebilecek, bylece tm sistemin uygun ekilde almasn salayacak bir onarm yetenei kazandrmak istedi. Tasarlanan g amplifikatrnde scakl, akm, voltaj ve gc izleyen ip alglayclar var. Bilgi bu alglayclardan ayn ip zerindeki, sistemin beyni olarak grev yapan merkezi ilemci zel entegre devrelere gnderiliyor. Beyin, amplifikatrn tm performansn analiz ediyor ve sistemin bileenlerinde herhangi bir ayarlamaya ihtiya olup olmadn tespit ediyor. lgin olan nokta, ipin beyninin her trl muhtemel senaryoya nasl yant vereceini bilen algoritmalar temeline gre almamas.

ip, alglayclarn toplam yantna gre bir sonu karyor. Ayn ekipten Steven Bowers ilemi siz ipe istediiniz sonucu sylyorsunuz ve o da bu sonular nasl karacan hesaplyor eklinde zetliyor. Her ipte 100.000den fazla transistr olmasnn kendileri iin bir zorluk olduunu da belirtiyor. Yolunda gitmeyecek her eyi bilemeyeceklerini, aslnda buna gerek de olmadn sylyor ve herhangi bir durumda dardan mdahale olmakszn en iyi zmn bulunaca, yeterince genel bir sistem tasarladklarn szlerine ekliyor. Ekip kendi kendine onarm yeteneini bir g amplifikatrnde ilk kez gstermek iin milimetre dalga skln semi. Yksek sklktaki entegre iplerin gelecek nesil iletiim, grntleme, alglama ve radar uygulamalar iin uygun olduunu belirten aratrmaclar, gelimi bir sistemde kendi kendini onarma yetenei oluturarak bu yaklamn hemen hemen tm elektronik sistemlerde kullanlabilirliini gstermeyi umut ediyor.
Taramal elektron mikroskopuyla alnan bu grntde kendi kendini onarabilen g amplifikatrne yksek gte lazer uygulamas sonucu verilen hasar grlyor. te yeni gelitirilen ipler byle bir hasar bile ksa srede otomatik olarak onarabiliyor.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

2013 Piri Reis Yl

Blent Gzceliolu

Trk Bilim nsanlarndan Dnya Rekoru

1470 ylnda Geliboluda doduu tahmin edilen Piri Reisin 1513 ylnda Geliboluda izdii ilk Dnya haritas, insanln elindeki en eski, en doru Dnya haritas olarak tarihe gemi ve dnya kltr mirasnda saygdeer bir yer kazanmtr. UNESCO 500. yl olmas dolaysyla bu byk olayn 2013te kutlanmasn kararlatrd. 25 Ekim-10 Kasm 2011 tarihlerinde Pariste gerekletirilen UNESCO 36. Genel Konferansnda 2013 Piri Reis Haritasnn 500. Anma Yl olarak programa alnd ve ilan edildi. UNESCO Trkiye Milli Komisyonu ve Ankara niversitesi Rektrl, UNESCOnun ald karar dorultusunda eitli etkinlikler de yapacak. Bunlardan biri Uluslararas Piri Reis Sempozyumu. Piri Reisi lkemizde ve dnyada tantmak amacyla UNESCO Trkiye Milli Komisyonu ve Ankara niversitesi ibirlii ile 12 Nisan 2013te Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi 50. Yl Amfisinde Uluslararas Piri Reis Sempozyumu gerekletirilecek. Sempozyumun ncesinde Eczaclk Fakltesi amfisinde Piri Reis Haritalar Sergisi alacak. Sempozyum sonrasnda, Mays ay iinde Ankarann tarihi mekn Hamamnnde Altnda Belediyesi tarafndan oluturulan Piri Reis Meydannda 2 metre yksekliinde bir Piri Reis Ant alacak. Bunun iin Ankara Antlar Kuruluna bavurulmu. Ankara niversitesi Tandoan Yerlekesine de bir Piri Reis bst dikilerek niversite genliinin Piri Reisin deerini daha iyi kavramas iin almalar yaplacak. Piri Reisin 1513te izdii haritann elimizde bulunan ksm spanya, Portekiz, Bat Afrika kylar ve Amerika ktasnn dou kylarn kapsyor. Topkap Saraynda korunan bu Piri Reis Haritas, Dou ve Bat dnyasndaki mevcut haritalardan ve Kristof Kolomb tarafndan hazrlanan Dnya haritasndan yararlanlarak hazrlanm. nceki haritalar elimizde olmadndan Piri Reis Haritas artk bir dnya kltr miras.

zlem Ak kinci

klim deiikliinde nemli rol oynayan karbondioksitin santral ya da fabrika bacalar gibi kaynaklardan ayrtrlarak atmosfere salnmasnn nlenmesi ynnde almalar tm dnyada devam ediyor. Bu konuda almalarn srdren Trk bilim insan da bir dnya rekoruna imza att. Gney Koredeki KAIST niversitesinde retim yesi olan Yrd. Do. Dr. Cafer Yavuz ve Yrd. Do. Dr. Ali Cokun ve Katar niversitesinden Yrd. Do. Dr. Mert Atilhan kresel snmaya kar nlem almay ok kolaylatran nemli bulular gerekletirdi.
resel snmann en nemli aktr olan karbondioksit gaz en ok kmr, doal gaz ve petrolle alan termik santrallerden yaylyor. Bu gazn bacadan atmosfere salnmadan nce yakalanmas en baarl zm. Ancak eldeki teknoloji ok masrafl olduu iin kurumlar ve devletler byle bir uygulama yapmyor. Ayrca karbondioksit bacalardan karm olarak kt iin ayrtrlmas gerekiyor. te Trk bilim insan sadece karbondioksitin yakalanma orannda dnya rekoru krmakla kalmayp ayn zamanda karbondioksiti hidrojen gazndan ayrmada da dnyadaki en yksek oranlara ulamay baard. Son olarak da karbondioksit ve azot gazlarn ayrmada dnya rekoru krd. Makaleleri Nature Communication ve Journal of Material Chemistry gibi dergilerde yaymlanan ekibin imdiki hedefi de ayrtrmay baardklar karbondioksitten faydal rnler elde etmek. Bir termik santralin bacasndan kan ve scakl 40-75oC olan gaz karmnda %70-75 orannda azot, %15-16 orannda karbondioksit ve %5-7 orannda su buhar bulunur. Bu karmdan karbondioksiti ayrtrrken kullanlan malzemenin

karbondioksiti sevmesi, scakla ve su buharna dayankl olmas, abuk geri kazanlmas ve ucuz olmas gerekir. Trk ekip, rettikleri malzemelerde bu zellikleri salamakla kalmayp bir yenisini daha eklemiler: Azot gazn sevmemesi. Belirledikleri azo gruplarn ieren kimyasal formln, azot gazn seimli olarak reddetmesini salamlar ve ayrtrma orann ok yksek deerlere ekerek dnya rekoru krmlar. Gelitirdikleri yntemin ok yaknda endstride kullanlaca ngrlyor. Ekip 2012 ylnn ubat aynda gelitirdii COP-1 isimli nano byklkteki, sngerimsi malzemenin 1 gramnda 5,6 gram karbondioksit tutulmasn salayarak dnya rekoru krd. Ardndan gelitirdikleri ve COP-3 adn verdikleri baka bir malzemenin 1 gramna da ikinci en yksek oranda yani 3,8 gram karbondioksit hapsetmeyi baardlar. Gelitirilen yntemlerle toplanan karbondioksitin miktar ok yksek olaca iin Trk ekip ayrtrd karbondioksiti geri kazanmla faydal rnlere evirmeyi hedefliyor.

Haberler

Mhendisler Gkkuann Peinde

zlem Kl Ekici

Buffalo niversitesi mhendisleri gkkuan yakalamak iin etkili bir yol bulmu. Aratrmaclar bu i iin bir metamalzeme tasarlam. Tasarlanan hiperbolik dalga klavuzu, aslnda ileri teknolojiyle retilen modern bir mikroip olarak kabul ediliyor. Malzemenin yapsnda ok ince metal film eritler, yar iletkenler ve yaltkanlar var. Bu dalga klavuzu farkl frekanslarda yani dalga boylarnda gelen nce yavalatp durduruyor, sonra da yzeye dik gelen bu malzemenin farkl blgelerinde souruyor. Sonunda dalga boylar tpk gkkua gibi rengrenk, eritler halinde yakalanm oluyor.
10

hendisler tarafndan gelitirilen, yani doada bulunmayan sper zelliklere sahip yapay metamalzemeler teknolojik almalarda ok byk kolaylk salyor. Metamalzemelerin en nemli zellii, krma zelliklerinin negatif olmas. nsanlar, nesneleri zerlerinden k yansmas veya yaylmas yoluyla grr. Bu yeni karm metamalzemeler, negatif krlma zellii sayesinde n nesne tarafndan emilmesini yani sourulmasn veya yansmasn engelliyor ve sadece nesnenin arkasndaki n grlmesine olanak tanyor. Metamalzemeler Londradaki Imperial Collegeda alan Prof. John Pendry tarafndan kuramsal olarak 2000 ylnda ortaya atlm. Daha sonra bu malzemelerin var olduu deneylerle kantlanm. Bu, bakr tel ve yark halka rezonatrlerinden oluan sistem iin Prof. Schultz ve ekibi tarafndan 2001 ylnda, dielektrik fotonik kristaller iin de ilk kez Bilkent niversitesinden Prof. Dr. Ekmel zbay ve ekibi tarafndan 2003 ylnda gsterilmi. Bilkent niversitesinde dnyann en kk negatif metamalzemeleri retilmi.

Dalga klavuzu, yksek frekansl elektromanyetik dalgalar ve ses dalgalarn tamak iin dzenlenmi bir yap olarak tanmlanyor. letilecek dalgann eidine gre farkl ekillerde tasarlanm dalga klavuzlar var. Ama en yaygn olarak kullanlan klavuz tipi, ii bo ve iletken bir metal boru. Dalga klavuzu sinyal iletme asndan iletkene benzer. Ancak iletken elektrik akmn, dalga klavuzu ise dalgalar iletir. Ayrca iletkenden akmn geebilmesi iin kapal bir elektrik devresi gerekirken dalga klavuzunda buna gerek yok. Radyo vericisinden yaymlanan dalgalarla, dalga klavuzunun ilettii dalgalar arasnda fark var. Vericiden enine elektromanyetik dalgalar yaymlanyor, dalga klavuzunda ise byle deil. Bu farkllamaya dalga klavuzunun eperleri neden oluyor. Boru eklindeki dalga klavuzunun iine bir verici anten yerletirilerek elektromanyetik dalgalar halinde enerji iletimi salanyor. Dalga klavuzu iinde yaylan enerjide herhangi bir kayp olmad varsaylrsa, benzer bir anten borunun dier ucundan ayn enerjiyi alacaktr.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

ocuklar Deil, Genleri Yemek Seiyor

zlem Ak kinci

Anne ve babalar ocuklarnn yeni besinleri denemesini salamak iin ok aba gsterir. Ama bu aba baz ocuklar iin bounadr. Kuzey Carolina niversitesinde yaplan ve Obesity dergisinde yaymlanan yeni bir aratrma, ocuklarn yeni besinlerle tanmay reddetmesinin tabaklarnda hangi yemein olduundan ok genleriyle ilgili olduunu sylyor.
almann yrtcs Kuzey Carolina niversitesi, Gillings Kresel Halk Sal Blmnden Prof. Myles Faith ocuklarn beslenme alkanlklarnda zellikle de yeni besinleri denemekten kanmalarnda genlerinin nemli rol olduunu belirtiyor. Besin neofobisi yani yeni besinleri denemeye kar duyulan isteksizlik ve korku baz alardan ocuun yapsyla ya da kiiliiyle ilgili bir durum olarak dnlebilir. Ancak baz ocuklar yeni besinleri denemeyi reddetmeye dier ocuklara gre genetik olarak daha yatkn. Fakat bu, davranlarn deitiremeyecekleri ve daha az seici hale gelemeyecekleri anlamna gelmiyor. almada, yalar 4 ile 7 arasnda deien 66 ikizin %72sinin yeni besinleri denemekle ilgili isteksizliklerinin genlerinden kaynakland, dierlerinin isteksizliklerinin ise evresel etkenlerle ilgili olduu tespit edildi. Bu konuda yaplan nceki almada da benzer sonular elde edilmi ve yalar 8 ile 11 arasnda deien ocuklarn %78inin, yetikinlerin ise %69unun genlerinin etkisiyle yeni besin denemekten kand grlm. Faith ve ekibi hem ebeveynlerde hem de ocuklarda besin neofobisi ve vcut ya lmleri arasndaki ilikiyi de incelemi. Ebeveynleri kiloluysa ocuklarnn da kilolu olma durumunun sadece ocuk yeni besinleri denemekten kanyorsa geerli

olduunu grmler. Bunun beklenen bir sonu olmadn belirtiyorlar. Faith bu sonucun, besin neofobisinin ve mizacn uzun dnemde beslenme alkanln ve vcut arln nasl etkiledii gibi sorular dourduunu sylyor.

Bir dalga klavuzu iinde uyarlm olan dalgalar, pratik olarak sadece boru iinde yaylr ve boru dndaki ortama enerji vermez. Yani boru, dalgalara klavuzluk ederek enerjinin hangi ynde tanacan gsterir. Dalga klavuzunun kendisi, ilettii elektromanyetik dalgann enerjisini evreye yaymaz. Dalga klavuzunun eperlerinde delikler veya entikler alarak dalgalarn evreye mas salanr. Dalga klavuzlarnn geometrisi onlarn ilevini de yanstr. Levha eklinde olanlar enerjinin tek bir ynde iletilmesini, fiber tel ya da kanal eklinde olanlar ise ift ynl iletilmesini salar. letilen dalgann frekans da dalga klavuzunun ekli ile ilikilidir. rnein yksek frekansl klara klavuzluk eden fiber optik, dk frekansl mikrodalgalar iletmiyor. Fotonik almalardaki bu tr gelimeler gne enerjisi, grnmezlik teknolojisi ve dier aratrma alanlarnda uygulanan teknolojilerde byk atlmlarn yaplmasna neden oluyor.

evresel etkenlerin etkisi asndan bakldnda, elde edilen bulgular, ebeveynlerin ocuklarnn yeni besinlere ilgisini nasl artrabileceklerini dnrken, sadece yeni besinleri denemeyi reddeden ocuun deil kardelerinin kiilik zelliklerini de gz nnde bulundurmas gerektiini gsteriyor. Uzmanlar ebeveynlere, ocuklarna rnek olmak asndan, evde yeni besinler denemelerini ve ocuklarnn denemekten kand besinlerin aslnda ne kadar lezzetli olduunu vurgulamalarn neriyor. Denemesi iin birka besin seenei sunmann da ocuun seim yapmas asndan yararl olacan sylyorlar.
11

Tekno - Yaam

Osman Topa

Herkes iin 3D Yazc

boyutlu yazclarn fiyat her geen gn dyor, ama yine de 3D yazclar pek ok insann gnlk hayatta ok sk kulland bir cihaz deil. Dreambox bu gerekten yola karak tasarlanm bir 3D yazc. Kaliforniya niversitesi Berkeley Kampsnde deneme amacyla kullanlmaya balanacak olan Dreamboxn, kampse ulam olan herkesin 3D yazc ihtiyacn karlamas bekleniyor. alma sistemi ise yle: nternet zerinden hesap atktan sonra Dreambox sipari arayzn kullanarak katalogdan bir tasarm seebiliyor ya da kendi tasarmnz sisteme yklyorsunuz. Daha sonra sipariinizi veriyorsunuz. Cihaz sipari ettiiniz rn basyor, kan rn cihazn yaknndaki bir dolaba yerletiriliyor. Daha sonra e-posta adresinize ve cep telefonunuza bu dolabn ifresi gnderiliyor; siz de gidip o dolaptan sipari ettiiniz rn alyorsunuz. Dorudan cihaz zerinde bulunan tablet ekranndan da siparii vermek mmkn. Grne gre, yakn bir zamanda ocuumuzun oyuncann kaybolan bir parasn fotokopicilerde yaptrabileceiz.
www.3dreambox.com

Herkes iin 3D Tarayc

3D yazc ihtiyacnn bu kadar kolay giderilebildii bir dnyada 3D taraycya olan talebin artacan grmek iin ftrist olmak gerekmiyor. Daha nceki saylarda, amatr kullanclar iin tasarlanm MakerBottan bahsetmitik. Yine ayn giriimciler imdi de amatr kullanclar iin lazer k kaynaklarndan ve fotoraf makinelerinden oluan bir 3D yazc tasarlamaya balam bile. Henz prototip aamasnda olan bu tarayc hakknda kacak olan haberleri takip etmek iin -posta listesine kayt olmanz yeterli.
http://store.makerbot.com/digitizer.html

se

tara

yazdr

12

Bilim ve Teknik Nisan 2013

teknoyasam@tubitak.gov.tr

Endktif arjl Otobsler

Elektrikli ara kullanmnn nndeki en byk engellerden biri uzun arj sreleri. Almanyann Mannheim ehrinde denemesi yaplan aralar iin endktif arj teknolojisi ile artk elektrikle alan belediye otobsleri normal gzerghlarnda ilerlerken arj olabilecek. Bombardier firmas tarafndan gelitirilen PRIMOVE teknolojisi, asfalt yzey zerine yerletirilen pedlerden oluuyor. Aralar bu pedler zerinde hareket ettii srece veya bu pedlerin bulunduu duraklarda beklerken arj olmaya devam ediyor. PRIMOVEnin bir zellii de sadece ara zerinde iken alp ara getikten sonra kapanmas. Bu da enerji tasarrufu salyor.
http://primove.bombardier.com

Dnya Atlas
Hemen hemen btn akll telefonlarda harita uygulamas var. Google Haritalar, Google Earth, Apple Haritalar ve Yandex Haritalar bu uygulamalardan bazlar. Harita uygulamalar ktktan sonra, sadece yol bulmak iin deil, ayn zamanda bilmediimiz grmediimiz yerler hakknda bilgi edinmek iin de bu uygulamalar kullanmaya baladk. Sizi bilmem, ama ben eski gnlerdeki gibi atlas kullanmay zledim. National Geographic tarafndan iPad iin gelitirilmi olan dnya atlas bu uygulamalardan biri. Her ehri sokak seviyesinde grebileceiniz bu atlas uygulamas ile ayn zamanda lkeler hakknda ansiklopedik bilgilere de ulamanz mmkn.
www.nationalgeographic.com

13

Tekno - Yaam

Osman Topa

ngilizce Haberler: NPR

Akll cihazlar, bilgisayarlar ve internet sayesinde dnyann her yerinden her trl medyaya ulamak ok kolaylat. zellikle ngilizce renen kiilerin eskiden ulamak iin ok urat zgn ngilizce malzemeler bulmak artk sradan bir i haline geldi. Buna ramen dzenli bir ekilde eitli, seviyeli, ilgi ekici malzemeye ulamakta zorlanan okuyucularmz iin bir uygulama nereceim: National Public Radio (Ulusal Halk Radyosu ya da en kolay anlalr ekliyle ABDnin TRT radyosu). Bu uygulamay kullanarak gnn her saati reklamsz, sadece tartma program, haber veya farkl konularda hazrlanm programlar dinleyebiliyorsunuz. Program yelpazesi ok geni. Bo vakitlerinde ngilizcesini gelitirmek isteyenler iin vazgeilmez bir uygulama.
http://goo.gl/q0ZYp

Yok Edici
Fotoraf zerinde deiiklik yapmak artk ocuk oyunca. zellikle akll telefonlarda ve tabletlerde bulunan uygulamalar kullanarak gerekten ocuklar bile fotoraflarla oynayabiliyor ve ok yaratc sonular elde edebiliyor. Video zerinde deiiklik yapmak ise biraz daha beceri gerektiriyor. Max Planck Institute for Informatics (MPII) laboratuvarlarnda gelitirilen bir yazlm bir videodaki hareketli bir nesneyi yok edebiliyor. Normal artlarda hareket eden bir nesneyi grntden kaldrmanz mmknd, ama arka planda bulunan grnt de bundan etkileniyordu. Yeni gelitirilen bu yazlm ise kaldrlan grntnn arka plannda ne tr deiiklikler yaplrsa grntnn bozulmayacan hesaplyor ve gerekli eklemeleri grnt zerinde yapabiliyor. Bu rn ticariletii takdirde, grntde istenmeyen bir nesne olduu iin yeniden sahne ekilmesine gerek kalmayacak. Kelimelerle tarif etmekte zorlandmz bu teknoloji ile yaplm rnek videolar mutlaka seyretmelisiniz:
http://goo.gl/f7YyQ

14

Bilim ve Teknik Nisan 2013

320-Gigapiksel Panorama
Soru: Dnyann en byk fotoraf ne kadar byk? Cevap: 2352 m2 (98 metre x 24 metre) Soru: Dnyann en byk fotoraf nerede? Cevap: Ekrannzda http://btlondon2012.co.uk/pano.html Evet, dnyann en byk fotoraf, Londradaki British Communicationsa ait bir kulenin 29. katndan ekilen 360o panoramik bir Londra grnts. ekimler iin, panoramik grnt ekmek zere tasarlanm Clauss Rodeon VR Head ST robotik ayaklara monte edilmi, Canon EOS 7D kullanlm. Saniyede 4 grnt alan makinelerin btn ehri 360o taramas 3 gn srm. gn sonunda elde edilen 48.640 fotoraf bilgisayar ortamnda bir araya getirerek 320 gigapiksel bir grnt elde etmek ise 3 ay. Bunun sonucunda elde edilen ve yaknlatrabileceiniz grnt o kadar net ki sokaklarda yryen insanlar bile ayrntl olarak grlyor. Fotoraf makinelerinde kullanlan EF 400mm f/2.8L IS II USM lensler ve Extender EF 2x III teleeviriciler sayesinde, 32 km uzaktaki binalar bile ok net bir ekilde fotoraflanabilmi.
www.echographs.com 15

Ctrl+Alt+Del
3Doodler ile havada yaptnz izimleri annda geree dntrebileceksiniz.

Levent Dakran

Yazdklarnz izdikleriniz Havada Kalmasn

boyutlu yazc teknolojisinin yaygnlamasnn, insanlk tarihinde en az kiisel bilgisayarlarn yaygnlamas kadar byk bir etkisi olaca syleniyor. Dorudur. imdiye kadar bu cihazlarla otomobil yapldn grdk, hasar gren sanat eserlerinin tamir edildiini grdk, hatta getiimiz ay protez olarak kullanmak zere hastaya zel kafatas modellemesi bile yaptlar. Tabii bunlar hep son kullancnn ulaamayaca lde pahal cihazlarla yaplan, son derece profesyonel iler.

3Doodler adl proje ise bu olaya yeni bir yaklam getirmeye hazrlanyor. Fiyatnn 50 dolar civarnda olmas beklenen bu cihaz kaleme benziyor, zaten de tpk bir kalem kullanr gibi kullanlyor. Ancak bu kalemin zellii, havada yaptnz izimleri annda boyutlu yaplara dntrmesi. Bunu da iine koyduunuz plastik ubuu eritip kalemin ucundan izgi eklinde havaya brakarak yapyor. Bundan sonras tamamen hayal gcnze kalm. Havaya ister resim izin, is-

ter adnz yazn, gerek haliyle annda karnzda. Kt zerinde anlatmas zor, nasl olduunu grmeniz lazm. Projeyi ortaya koyan Bostondaki WobbleWorks adl irketin Kickstarter zerinde 30 bin dolarlk destek alma niyetiyle yaymlad projenin neredeyse 2,5 milyon dolarlk destee ulamas da insanlarn bu fikir karsnda ne kadar heyecanlandnn gstergesi. Detaylar ve rnn nasl altna dair videoyu the3doodler.com adresinde grebilirsiniz.

Kahvaltya Evereste, Akam Yemeine Kilimanjaroya

Googlen kefe karak grntsn paylat dalar Gney Amerikadaki Aconcagua, Afrikadaki Kilimanjaro, Avrupadaki Elbrus ve Asyadaki Everest olarak sralanyor. Grntlerin merak gidermenin tesinde, eitim amacyla kullanlabilme potansiyeli de var. ekimlerde zellikle Everestin eteindeki kamplara hayli detayl bir ekilde yer vermiler. O blgede yaamn nasl olduunu merak ediyorsanz yakndan bakabilirsiniz. Detaylar bit.ly/googlemountain adresinde bulabilirsiniz.
Googlen Street View altna ekledii yeni grntler, dnyann en yksek drt zirvesinde gezinmenize izin veriyor.

Google harita servisinin bir paras olan Street View, haritada setiiniz bir noktann zerine geldiinizde o blgenin gz hizasndan alnm panoramik grntsn ekranda grntleyebiliyor. Bu fotoraflar 360 derece ekim yapabilen zel bir kamera setini bir otomobilin stne veya bir srt antasna koyup dolaarak topluyor ve birletiriyorlar. Ama bu kez ehrin sokaklarnda ve caddelerinde dolamaktan biraz daha fazlasn yapmlar. Kameralar drt kiilik trmanma ekibinin srt antasna yerletirmiler ve Yedi Zirveler olarak bilinen 7 ktann en yksek 7 dana kefe gndermiler. Sonu? Artk bilgisayar ekrannzda bahsi geen dalarn zirvesinde gezinebiliyorsunuz. Parmaklarnz meden, aa malzeme drmeden.

16

Bilim ve Teknik Nisan 2013

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Programlanabilir Ampul Uygulama Gelitiricilerini Aryor

Philips getiimiz aylarda Hue adn verdii, akll telefonlarla senkronize olabilen zel bir aydnlatma setini piyasaya srd. Taktnz yerde kablosuz balant yardmyla akll cihazlarnzla eleebilen bu ampuller, cihaza yklediiniz uygulamalardan gelen komutlar da yerine getirebiliyor. rnein sabah uyandrmak iin yavaa al diyorsunuz, yapyor. Cep telefonu ekranndaki bir fotorafn baskn rengini iaretliyorsunuz, aydnlatma setiiniz renge dnyor. inde bulunduunuz ruh haline gre aydnlatma rengi sipari ediyorsunuz, annda yerine getiriyor. Cep telefonunuz veya tabletiniz zerinden evinizdeki tm Hue ampulleri ayr ayr ynetebilmek, ap kapatabilmek de cabas. Gelelim iin daha da ilgin ksmna. Philips, bu yaptklaryla yetinmeyip ev iinde byle bir kablosuz aydnlatma a kurmann farkl potansiyelleri beraberinde getirebileceini dnm ve ampullere hkmetmek zere kendi uygulamalarnz gelitirmeniz iin bir uygulama gelitirme seti yaymlamaya karar vermi. Sistemi programlamak iin ne gerektiini developers.meethue.com adresinden renip kendi uygulamanz gelitirebiliyorsunuz. Bundan sonras ise tamamen hayal gcnze kalm. alan mziin temposuna gre renklerin deimesini mi istersiniz, cep telefonunuz aldnda evdeki ampullerin parlamasn m istersiniz, artk aklnza ne gelirse. Detaylar iin meethue.com ve everyhue.com adresini ziyaret edebilirsiniz.
Programlanabilir cihazlar arasna sonunda evimizdeki ampuller de katld.

Ylda 23 Gn Bamz ne Eip Geziyormuuz

ngilterede yaplan bir anketin sonular, gn iinde mobil cihazlara aslnda ne kadar ok vakit ayrldn gzler nne seriyor.

Akll cihazlarla kuatldmz ada yaamda, zellikle de trafiin youn olduu ve yaamn hzl akt byk ehirlerde kafasn nne eerek nndeki telefonla bir eyler yapan kiilere ska rastlyorsunuzdur. te ngilterede cep telefonlarn sigortalayan Mobile Insurance adl irket, 18 yan zerindeki 2314 telefon kullancs arasnda bir anket yapm ve gnde ne kadar sre telefona baktklarn sormu. Mesajlamak, internette dolamak, sosyal alar kontrol etmek, oyun oynamak ya da her neyse; hepsi dhil. Anket yaplan grupta kullanclar gnde ortalama 90 dakika telefon ekranna bak-

tklarn sylemi. Gnde 90 dakika, 1,5 saat ediyor. Bunu yla vurduunuzda da 23 gn. Yani u aratrmada ortaya kan doruysa, ylda 365 gnn 23 gnn kk bir ekrana bakarak geiriyoruz. nsann mrnden ne kadar gidiyor diye hesapladnzda da yaklak 4 yl ediyor. Tabii ki yaplan anketin bilimsel adan doruluu tartlr. Yine de gn iinde mobil cihazlara ayrdmz zamann birletirilince nasl bir anda byyverdiini hatrlatan gzel bir rnek olmu. Detaylar bit.ly/mobile90min adresinde bulabilirsiniz.

17

Ctrl+Alt+Del

Levent Dakran

alan Mziin Ritmine Duygularnz Karar Verecek

Yeni nesil kulaklklar, ruh halinizi anlayarak size uygun mzik de nerecek.

Getiimiz yllarda bant eklinde ve baa taklan basit EEG cihazlaryla beyin dalgalarn okuyarak i yapan birok cihazn piyasaya ktn grdk. Protezler, tekerlekli sandalyeler, oyun kontrol cihazlar... Hatta dncelerinizi odaklayarak nnzdeki topu havaya kaldrabildiiniz oyuncak bile yaptlar, dnn artk tekniin ne kadar ucuzladn. te bu sistemler zerine kafa yoran ve rn tasarlayan Neurowear isimli irket, bu kez konuya ilgin

bir yaklam getirmi. Diyorlar ki, biz bir kulaklk yapalm, kulaklk band zerine de bu EEG okuyuculardan koyalm. Okuyucu beyin dalgalarn lsn, akll telefondaki uygulamaya gndersin. Buradan gelen bilgileri elimizdeki referanslarla karlatralm ve kiinin nasl bir ruh hali iinde olduunu tahmin edelim. Daha sonra da kendi mzik servisimiz araclyla bu ruh haline uygun arklardan bir seki yapp kulakla gnderelim.

Aslnda hi de fena fikir deil. Tek sorun sistem u an fikir ve tasarm aamasnda, dolaysyla rnn ne zaman piyasaya kacayla ilgili bir tarih de verilemiyor. Beklerken baka bir eylerle oyalanmak isterseniz neurowear.com adresinde irketin ilgin dier fikirlerini ve hayata gemi rnlerini grebilirsiniz. rnein ne dndnze bakp ona gre sallanan bir kuyruk yapmlar. Evcil hayvanyla empati kurmak isteyen varsa alp kullanabilir.

Akll Telefonun Mucidi Kotu Arkadan Yetiiyor

BlackBerry, yeni gelitirdii BlackBerry 10 iletim sistemiyle akll telefon pazarnda eskiden olduu gibi gl bir yer edinmek istiyor.

BlackBerry, her ne kadar 1999dan beri rettii modellerle akll telefonlarn ncln yapsa da, yllar sren hkimiyetinin ardndan zellikle iPhone ve onun ardndan gelen cihazlarn piyasada yaygnlamasyla hzl bir gzden dme srecine girmiti. Gelimi mesajlama yetenekleri ve minik bir alana sktrd konforlu klavyeleriyle nl olan bu marka deiim karsnda zorlanmaya balaynca nce birka kez dierlerinin gittii yoldan gitmeyi denedi. Bakt ki olmuyor, bu kez hayli cesur bir adm atarak gelitirdii BlackBerry 10 iletim sistemi srmyle, cihazn ortaya koyduu deneyimi tamamen yenilemeye karar verdi.
18

BlackBerry 10 iletim sistemi ve bu iletim sistemine sahip telefonlarn irketin ayakta kalma abalarna ne kadar yardmc olacan imdilik kestirmek mmkn deil. Ama genel kan ortaya koyulan iin gerekten etkileyici olduu. Gerekten de telefonu yle bir elinize alp kurcaladnzda farkl platformlarda iyi olan ne varsa bu cihazda bir araya toplandn hissediyorsunuz. Ksacas BlackBerry yeni rnleriyle artk iOS, Android veya Windows Phone platformunun yannda gl bir alternatif olarak nerilebilecek lde olgunlua ve akcla ulam. irket iletim sistemi yenileme srecine biraz ge balam olmann avantajlarndan bolca faydalanm olsa gerek. Telefonda benim en ok ilgimi eken ise akll klavye sistemi oldu. T9 adn verdiimiz sistem bildiimiz cep telefonlar iin ne anlama geliyorsa, bu klavye de dokunmatik ekranl telefonlar iin o anlama geliyor. rnein bir veya birka harf yazyorsunuz, farkl harfler zerinde hangi kelimeyi yazmak istediinizi tahmin eden seenekler beliriyor. Yazacanz kelime ktysa kelimenin olduu harfin zerinden parmanz yukar doru srklemeniz yeterli. Kelimeyi yazdnz, bu kez sistem cmlenin nasl devam edeceini tahmin ederek ona gre kelime tretmeye balyor. Bu tahminler iin de daha nceki paylamlarnz ve yazdklarnz analiz ediyor, gerektiinde arama motorlarna veya sosyal medya hesaplarnza balanarak bilgi topluyor. Bir kez alnca vazgemek gerekten zor. Detaylar www.blackberry.com/BlackBerry-10 adresinde bulabilirsiniz.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

25 Yllk Teknoloji Mahrumiyetinin Ardndan

Bizler teknolojinin geliimine adm adm ahitlik ettik, kan her yeni eye zaman iinde altk ve hayatmzn bir paras haline gelmesine izin verdik. Bugn internet, e-posta, cep telefonlar, sosyal alar olmadan neredeyse adm atmyoruz. Biroumuz iin evde internetin kesilmesi, sularn kesilmesinden daha can skc bir durum. Peki ya 1987de hapse girseydiniz, 25 yl boyunca elektronik daktiloya bile elinizi sremeseydiniz ve 2012 ylnda kendinizi tamamen deien bir dnyann tam ortasnda bulsaydnz? Michael Santos ite yle biri. Commodore 64te teybe kafa ayar yaptmz, 200 Baud modem bulann pp bana koyduu yllarda hapse girip fiber optik balantlarn, akll telefonlarn, 1 milyar kiinin balanp birbiriyle sohbet ettii sosyal alarn, boyutlu modellenmi film yldzlarnn olduu bir dnyaya dm. Sanki zaman makinesinden km gibi. Mashablede yazd yazda yeniden uyum srecini uzun uzun anlatyor. Okumak iin mashable. com/2013/03/14/michael-santos-prison-online adresini ziyaret edebilirsiniz. Tabii herkes uyum salama konusunda bu kadar baarl deil. 80lerde adam baklamaktan hapse girip 26 yl ierde kalan Randall Le Church, 2011 ylnda tahliye olduktan sonra dnyann bu yeni haline uyum salayamaynca gidip bir evi yakarak yeniden hapse dnmeyi tercih etmiti (bit.ly/prisonoftech). O da ilgin bir vaka.

Hapiste kaldklar yllar boyunca teknolojik geliimden uzak kalan mahkmlarn bazlar bu yeni dnya dzenine uyum salamakta zorlanyor.

PlayStation 4 Oyunu Buluttan Oynatacak

Daha nce bu kede OnLive (onlive.com) servisinden birka kez bahsetmi ve Bu yaklam uygun bir altyapyla buluursa konsollarn gelecei olabilir demitim. Bu arada ben bu alandaki gelimeleri takip ederken PlayStation platformunun mimar olan Sony, 2012 ylnn Haziran aynda Gaikai adl bulut tabanl oyun servisini 380 milyon dolara aldn aklamt. Ksaca hatrlamak gerekirse, bu servisler oyunu sizin makinenizde deil de uzak bir makinede oynatyor. Size de sadece sesi ve grnty yolluyor. Bylece yksek kalitede oyun oynamak iin pahal donanmlara yatrm yapmanza ve ikide bir sistemi gncellemenize gerek kalmyor. Asl konuya dnelim. Bu yln ubat aynda Sony imdiye kadar grdm en garip tantmlardan birine imza att. Birok kiiyi New Yorkta bir salona doldurdu, tam 2 saat boyunca yeni nesil oyun konsolu PlayStation 4n neler yapacandan, nasl zelliklere sahip olacandan bahsetti ve konsolun kendisini bir kez bile gstermeden toplanty bitirdi. Elde kalan en nemli bilgi, bir aksilik olmazsa 2013 yl Aralk aynda konsolun piyasaya kaca. Fakat aklanan zellikler arasnda bir ey daha var ki, o da PlayStation 4n bulut zerinde de oyun oynatabilecei. Bylece 380 milyon dolarn nereye gittiini de renmi olduk. Bu ve benzer son kullanc odakl, bulut tabanl hizmetler sunma eiliminin beni heyecanlandrmas pek de bouna deil. nl kuramsal fiziki Michio Kaku ile Trkiyeyi ziyareti srasnda sohbet ederken bana nsanlar bugn nasl su imek iin srtlarnda kocaman bidonlar tamyorsa, yakn gelecekte bilgi ilem iin yanmzda gl bilgisayarlar tamak zorunda kalmayacaz. Baka yerlerdeki sper bilgisayarlar bu ii yapacak, biz sadece elimizdeki terminallerden bunlara erieceiz demiti. OnLive, Gaikai, hatta Google Chromebook bu vizyonun ilk tohumlar ve her biri ite bu nedenle nemli. Haberin detayn bit.ly/ps4cloud adresinde bulabilirsiniz.

Sonynin yeni nesil oyun konsolu, bulut tabanl kullanc hizmetlerinin nemli rneklerinden birini zerinde barndracak.

19

Bahri Karaay

20

>>>

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Drt yandasnz ve size bir ikolata veriliyor. Ancak ikolatay hemen yemez beklerseniz daha byk bir ikolata kazanacanz syleniyor. Ne yapardnz? Daha byk bir ikolata iin bekler miydiniz yoksa kk de olsa tadn karrm deyip yer miydiniz? ok basit gibi grnse de bir ocuun byle bir durumda sergileyecei davran, yaamnn geri kalannda baarl olup olmayaca hakknda ok nemli ipular veriyor.
tanford niversitesi psikoloji profesrlerinden Walter Mischel, 1958 ylnda bir ada lkesi olan Trinidadda kltrel farkllklar ve kiilik zerine bir aratrma yapyordu. Aratrmann amac lkede yaayan Afrika kkenli ve Dou Hindistan kkenli etnik gruplar arasndaki szde kiisel farkllklar bilimsel yntemlerle incelemekti. Dou Hindistanllar Afrikallar yaptnn sonucunu dnmeden hareket eden, anlk zevkler peinde koan, almayan, gelecekte elde edebilecei byk kazanlar yerine bugn eline geirdii kk kazanlarla yetinen kiiler olarak tanmlyordu. Afrikallar da Dou Hindistanllar cimri, eli sk, gelecekte daha iyi veya daha ok kazan elde etme umuduyla u an ellerinde olann da tadn karamayan kiiler olarak tanmlyordu. 35i Afrikal, 18i Hindistan kkenli, yalar 7 ile 9 arasnda deien ve ayn okula giden 53 ocuk zerinde bir deney yapld. ocuklara, deneyi yapan kiinin aslnda okul hakknda bilgi toplamak zere orada olduu, rencilere yardmlarndan dolay ikolata verecei sylendi. Deneyi yapan kii elindeki biri kk dieri byk ikolatay ocuklara gsterdikten sonra maalesef yanmda bu byk ikolatalardan yeterince yok, fakat nmzdeki haftaya kadar beklerseniz bu byk ikolatadan getireceim. Ama isterseniz imdi bu kk ikolatalar alabilirsiniz dedi. ocuklara kk ikolatay almalar durumunda bir hafta sonra gelecek byk ikolatalardan alamayacaklarn ok ak olarak ve srarla belirtti. nlerindeki bo ktlara, imdi kk ikolatay m yoksa bir hafta sonra byk ikolatay m istediklerini yazmalarn istedi. Mischel almasnn sonularn duyurduu makalesinde, bu iki etnik grup arasnda nemli dzeyde farkllk olduunu yazacakt. Afrika kkenlilerin ou o gn kk ikolatay tercih ederken, Hindistan kkenlilerin ou bir hafta bekleyip byk ikolatay almay tercih etmiti. ocuklarn ya da kararlarnda nemliydi.

8-9 yalarndaki ocuklar zevki ertelemede daha baarlyd. ocuklarn ait olduklar sosyoekonomik snfn, sonular zerinde herhangi bir etkisinin olmamas almann ortaya kard ilgin bir bulguydu. rencilerin ailelerinin zengin mi yoksa fakir mi olduu fark etmemiti, ama ailede baba olup olmad nemli bir etkendi. Afrika kkenli renciler arasnda tek ebeveynli ocuklarn says daha fazlayd. Anne ve babann bir arada olduu ailelerin ocuklar zevki ertelemede daha stn baar sergilemiti. Mischel 1972 ylnda yapt benzer bir almada, bu sefer ocuklarda zevk erteleme yetisinin ne zaman gelitiini belirlemeyi hedeflemiti. Deney Stanford niversitesinin Bing Anaokuluna giden 4-6 yalarndaki ocuklar zerinde gerekletirildi. ocuklar, iinde bir masa ve bir sandalye dnda dikkat datc herhangi bir nesne olmayan, kk bir odaya alnd. Masann zerindeki bir tepside kaymakl biskvi, beyaz sngerimsi yapda yumuak bir eker ve tuzlu kraker vard. Aratrmac, ocuklara odada kendisini beklemelerini, bu arada isterlerse ekeri hemen yiyebileceklerini, ama kendilerini kontrol eder ve beklerlerse geri geldiinde onlara dl olarak ikinci bir eker vereceini syledi. ocuklar fark etmemiti, ama duvardaki aynann arkasndan Mischel onlarn davranlarn izliyordu. ocuklar arasnda ekeri yememek iin dikkatini datmaya veya baka eylerle ilgilenmeye alanlar vard. Elleri ile gzlerini kapayanlar, tm vcudu ile baka bir yne dnerek tepsiyi grme alanndan karanlar, masay tekmeleyenler, sa ile oynayanlar, sanki oyuncak bir hayvanm gibi ekeri okayanlar vard. Bazlar da kurnazd, rnein bir kz ocuu ekli kk bir silindiri andran sngerimsi ekerin iini byk bir ustalkla boaltmay baarmt. Bir dier erkek ocuk ise kaymakl biskviyi gzelce ayrp kayman yemi, daha sonra hibir ey olmam gibi biskviyi birletirip tepsideki yerine brakmt. ocuklarn bir ksm da aratrmac odadan ayrlr ayrlmaz ekeri mideye indirmiti. Deney 600un zerinde ocukla tekrarland. ou ekeri yememek iin gayret gsterdi. Fakat yaklak te ikisi bir sre sonra dayanamayp ekeri yedi. ocuklarn te biri ise aratrmacnn on be dakika sonra odaya geri gelmesini bekleyerek ikinci ekeri almaya hak kazand. ocuklarn yalar zevki ertelemelerinde ok nemli bir belirleyiciydi. Ya ilerledike otokontrol de gleniyordu.
21

Hayatta Baarnn Srr

Kiilik zerindeki dier almalarna younlaan Mischel, eker deneyini neredeyse unutmutu. Fakat deneye katlanlar arasnda Mischelin kz ve birlikte bydkleri yakn arkadalar da vard. Mischel arada bir kzlarna arkadalarn soruyor, derslerinin nasl gittiini, okulda baarl olup olmadklarn renmeye alyordu. Bilim insan olmasnn kendisine kazandrd gzlem yeteneini evde de devam ettirince bir srprizle karlaacakt. Ald cevaplarla yllar nce yapt eker deneyinin sonular arasnda bir iliki var gibiydi. Kzlarndan, arkadalarnn okuldaki baarlarn birden bee kadar bir rakamla deerlendirmelerini istedi. Onlarn deerlendirmeleri ile eker deneyinin sonularn karlatrdnda zevk erteleme ile okuldaki baar arasnda dorusal bir iliki olduunu grd. Bunun zerine 1981 ylnda, ilk denemeye katlan ve artk lise rencisi olan alt yzden fazla ocuun anne babalarna, retmenlerine ve okuldaki akademik danmanlarna mektup gndererek ocuklar hakknda detayl bilgi istedi. Bu bilgileri karlatrdnda evde ve okulda davran bozukluu sergileyen, dikkat problemi yaayan, stresli artlarda zorlanan, arkadalklarn devam ettirmede problem yaayan hatta niversiteye giri hazrlk snavlarnda dk puan alan rencilerin, zevk ertelemede zayf olan ocuklar arasndan ktn grd. On be dakika daha bekleyebilmi ocuklar, okulda baarl olduklar gibi bu snavlardan da dierler ocuklardan daha yksek puan almt. Terrie Moffitt ve liderliindeki bir aratrma ekibi Yeni Zelandada, gnmzde de devam eden geni kapsaml bir alma balatt. Dnedin ehrinde 1 Nisan 1972 ve 31 Mart 1973 tarihleri arasnda dnyaya gelen btn ocuklar bu almann bir paras oldu. Bilim literatrne Dnedin almas olarak geen bu aratrmada o bir yl boyunca doan ve toplumun her kesimini temsil eden 1037 ocuk, yaamlar boyunca takip edildi. Moffitt ve arkadalar, yaamn ilk on ylnda belirlenen kiilik zelliklerinin daha sonraki yaamlarnda bu ocuklarn baarlarn nasl etkilediini belirlemeye, almadan elde edilen sonularla sonraki kuaklarn daha iyi yetitirilmesi iin neler yaplabileceini renmeye alyordu. almaya katlanlar 3, 5, 7, 9, 13, 15, 18, 21, 26, 32 ve en son olarak da 38 yalarnda (2012de) fiziksel ve zihinsel ynden ok kapsaml deerlendirmeden geirildi (bundan sonraki deerlendirmeler, denekler 44 ve 50 yalarna ulatnda yaplacak). Deerlendirmeler iin Dnedine d22

nen bu kiiler yaamlarnn her alann kapsayan sorulara cevap verdi ve salk deerlendirmelerinden geti. Dolam, solunum ve reme sistemlerinin durumunu deerlendirmek iin testler yapld, az ve di salklarnn durumu belirlendi. Kan tahlilleri yapld. Sosyal ve psikolojik adan da deerlendirmeden geirildiler. Sadece kendileri deil, aileleri hakknda da bilgi topland. almann bilim dnyas asndan nemli bir dier zellii, ok uzun srm olmasna ramen deneklerin % 96snn takip edilebilmi olmasyd. Sadece hayatta baarl olmu ve durumlar iyi olanlar deil, baarsz olmu olanlar da takip ediliyordu. Bu da elde edilen sonularn sadece belli bir grubu deil, poplasyonun tamamn temsil ettiini gsteriyordu. Moffitt ve arkadalarnn zerinde durduu nemli bir kiilik zellii ocuklarn otokontrol yetileriydi. ocuklarn yaamlarnn ilk on ylndaki davranlarna bakarak u sorulara cevap aramaya altlar: ocuk dnmeden hareket ediyor mu? Anlk kararlar verip onlar hemen uyguluyor mu? Srasn bekliyor mu? Kolayca can sklyor mu? aba gerektiren ilerden kayor mu? Kolayca dikkati dalyor mu? Herhangi bir konuya younlaabiliyor mu? Riskli eylerin peinden kouyor mu? Yetikinlerden devaml ilgi ve tevik bekliyor mu? Moffitt Elbette her ocuun otokontrol zaman zaman zayflar, nk yaamn balangcnda ocuklarn kendilerini kontrol etme yetisi zaten zayftr, onun iin de anne ve babalar onlar bu konuda eitir. Ancak bizim aratrmamzda, ocuklar bu zellikler asndan deiik yalarda deerlendirildi. Ayrca her deerlendirme srecinde her ocuktan elde edilen bilgilerin yan sra drt ayr retmeninden ve ebeveynlerinden de bilgi alnd. Dolaysyla otokontrol derken yllar boyu devam eden ve farkl ortamlarda tekrarlayan davranlar kast ediyorum diyor. Moffitt ve ekibi denekler otuzlu yalarna ulatnda, yllarca elde ettikleri bilgileri karlatrd ve olaanst bir gerein gn na ktn grd. ocuklarn yaamlarnn ilk on ylnda sergiledii kendini kontrol etme yetileri, ileride baarl olup olmayacaklarn tahminde ailelerinin gelir dzeyinden ve hatta kendi zek dzeylerinden bile ok daha etkili bir gstergeydi. Baarl olduklar alan sadece meslekleri de deildi. Moffitt kendilerini kontrol edebilme yetileri asndan denekleri en glden en zayfa doru be gruba ayrd; bylece her grupta yaklak 200 kiiye ait veri deerlendiriliyordu. Bu veri seti, her bir denein o gne kadar klinik dzeyde yaad salk problemlerinin says ile karlatrlnca, ocuk yataki otokontrol yetisinin, kiinin ileriki yllardaki salk durumunun salam bir gstergesi olduu da ortaya kt.

>>>
Otokontrol zayf olanlar, salk problemleri en fazla olanlard. Kendilerini kontrol edebilenler ise ok daha salklyd. Moffitt ve ekibi bununla da yetinmeyip bir adm daha ileri giderek 38 yanda olan deneklerin sonraki yaamlarnda salk problemleri asndan risk dzeylerini de tahmin etti. Bunun iin gzn retina tabakasndaki kan damarlarnn genilii belirlendi. Bu damarlarn genilii, ileride kiinin fel olma riskini ve beyindeki dolam sistemiyle ilgili baka baz rahatszlklar geirme riskini belirlemede nemli bir gstergedir. Genel salk durumunda olduu gibi bu konuda da, otokontrol zayf olanlarn risk orannn ok daha yksek olduu ortaya kt. Otokontrolle salk arasndaki ilikiyi aratran bilim insanlarndan biri de Columbia niversitesinde Mischelin doktora rencisi olmu ve u anda Berkeleydeki Kaliforniya niversitesi Psikoloji Blmnde retim yesi olan zlem Ayduktu. Ayduk ve aratrma grubu, Mischelin ilk almasna katlan ocuklardan 164n 30 yl sonra deerlendirdiinde, zevki erteleme yetisi ile boy ve arl esas alan ve vcuttaki ya miktarnn bir ls olarak kullanlan vcut ktle indeksi arasnda dorusal bir iliki olduunu buldu. ocuklarn ekeri yemeyi erteledii her dakika, otuz yl sonra ulatklar vcut ktle indeksi deerinde 0,2 puanlk bir azal ngryordu. Bir dier deyile drt yandayken otokontrol zayf olan ocuklar otuz drt yana geldiklerinde, otokontrol gl olan ocuklardan daha imand. Ayduk elde ettiimiz sonular ocuklarda otokontrol iyiletirmeye ynelik mdahalelerin onlarn ileri yalarda ar iman olma risklerini azaltacan gsteriyor diyor ve ekliyor bu da toplumun tamam iin olumlu sonular douracaktr. Moffitt ve akradalar ocukken otokontrol zayf olanlar arasnda, 38 yana ulatklarnda daha yksek oranda sigara, iki ve uyuturucu bamls bulunduunu belirledi. Mahkeme ve polis kaytlarndan deneklerin herhangi bir su ileyip ilemediine baklnca, o tarihte 38 yanda olup da ocukken zayf otokontrole sahip olanlarn % 40nn, yasalar ile balarnn derde girmi olduu ortaya kt. Maddi durum asndan da benzer bir eilim vard. ocukken otokontrol gl olanlar gelecek iin daha fazla yatrm yapmt ve mali durumlar daha iyiydi. Dierleri ise yaamlar boyunca mali problem yaamt.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Moffitt ve arkadalar bu sefer ocuklukta sergilenen otokontrol yetisinin bir sonraki kua etkileyip etkilemediini belirlemek iin denekler ocuk sahibi olduklarnda iyi birer anne veya baba olup olmadklarn deerlendirdi. Otuzlu yalarn sonuna doru yaklatklarnda deneklerin % 75i, yani yaklak 750si ocuk sahibi olmutu. ocuklar yana ulatnda aratrma ekibi onlar evlerinde ziyaret edip hem ocuklar hem de anne ve babalarn ocuklaryla olan ilikilerini deerlendirdi. Yaplan video kaytlar, ebeveynlik konusunda uzman kiilere gnderildi. Bu uzmanlar aratrma ekibinin bir paras olmad iin, denekleri tarafsz olarak deerlendirdi. Uzmanlar ebeveynlii anne ve babalarn ocuklarna gsterdii scaklk, ocuklarnn ihtiyalarna gsterdii hassaslk ve son olarak da ocuklarnn geliimi iin gsterdikleri aba asndan deerlendirdi. Bu deerlendirmelerin sonucu da dierlerine paraleldi. ocukken otokontrol zayf olanlar byyp ocuk sahibi olduklarnda da zayf birer ebeveyn olmutu. ocuklarna kar daha az scak ve onlarn ihtiyalarna kar daha az hassaslard. Ayrca ocuklarnn geliimini salayacak bir ortam oluturmada da geride kalmlard. Dnedin almasnda aratrmaclar verileri deerlendirirken, karlatrmalarn salkl olabilmesi iin birtakm istatistiksel dzenlemeler yaparak ocuklarn yetitii ortamlarn farkllndan doacak etkileri en aza indirmeye alt. Fakat yine de ocuklarn aile ortamlarnn birbirinden farkl olmasnn, sonular etkilemi olacan dnyor olabilirsiniz.

23

Hayatta Baarnn Srr

Bu olasl ortadan kaldracak en etkin yol, deneyi ayn ailede bym, dolaysyla ayn evre koullarna maruz kalm ikizler zerinde yapmak olacakt. Moffitt ve ekibi bu dnceyle ayn alma modelini kullanarak bu sefer ngilterede bir alma balatt. 1995-1996 yllarnda doan 2232 ikiz almaya alnd. kizlerin yaklak yars tek yumurta, dier yars ise ift yumurta ikizleriydi. Aratrmaclar ikizleri doumlarnda, 5, 7, 10, 12 ve 18 yalarnda Dnedin almasndaki gibi deerlendirmeden geirdi. Gnmzde hl lise rencisi olan ikizler, okuldaki baarlar, sigara alkanl ve genlik sular ileyip ilemedikleri bakmndan deerlendirildi. Bu kriter genlerin yetikin yalardaki, srasyla mali durumlarn, salk durumlarn ve hukuk sistemi ile ilikilerini tahminde en gl kriterlerdi. Ayn ailede yetimi ve hemen hemen ayn artlara maruz kalm ikizlerden de Dnedin almasna paralel sonular elde edildi. Otokontrol zayf olanlar okulda daha fazla sorun yayor ve pek ou sigara kullanyordu. Aralarnda polisle ba derde girenler de vard. Bu alma, sadece aile ortam veya anne babann ebeveynlik yeteneklerinin deil, ocuun kendisinden kaynaklanan otokontrol gelitirme yeteneinin de nemli olduunu gsteriyordu. Otokontrolle ilgili aratrmalar uzun sre davranlara ve davranlarn uzun sreli sonularna odakland. Fakat son yllarda otokontroln dier zihinsel ilevlerle olan ilikisi ve hatta beynin hangi blmlerini etkiledii konusunda da bulgular elde edildi. Ayduk ve bu konuda alan dier bilim insanlar zevk erteleme yetisi ile duygular ynlendirebilme yetisi arasnda nemli bir iliki olduunu buldu. Bu ilikinin ilk delilleri de yine Mischelin nl almasna dayanyor.

O almada dikkatlerini tamamen ekere yneltip gzlerini ekere diken ocuklarn beklemekte zorland, dikkatlerini baka eylere veren, rnein duvarlara bakan veya masayla, salaryla oynayan ocuklarn beklemekte daha az zorland gzlenmiti. Bu gzlemler ocuklarn deney srasnda dikkatlerini ynlendirme yetilerinin bekleme zamann dorudan etkilediini gsteriyordu. Daha sonraki almalar, deneyler srasnda fkeli veya zgn olan ocuklarn dikkatlerini dle (eker) daha ok odakladn gsterdi. Ayduk bu konularda elde edilen bilimsel verilerin, zevk erteleme ve duygular ynlendirebilme yetilerinin birbiriyle balantl olduuna ve genel bir kendini ynlendirme yetisinin varlna iaret ettiini belirtiyor. Bu kurama gre kiiler arasndaki -bu kontrol merkezinin gc asndan- farkllk, her birimizin deiik uyarlar karsndaki tavrna yansyor (ekeri alp almamak, istedii olmadnda hrnlamak, dnmeden anlk tepkiler vermek). Dolaysyla hem zevk erteleme yetisi hem de duygular kontrol edebilme yetisi ayn genel kontrol merkezinin gcn yanstyor. Byle olunca da birinden elde edilen veri (rnein zevk erteleme yetisi), dierinin (duygular kontrol edebilme) gstergesi olabiliyor. Ayduk, beyin grntleme aratrmalarndan elde edilen sonularn bu kuram destekler nitelikte olduunu belirtiyor. Bu almalar hem zevk erteleme hem de duygularn ynlendirilmesi ilevleri yerine getirilirken beyindeki lateral prefrontal korteksin etkinletiini gsteriyor. Ayrca deneklere negatif duygularn artracak veya azaltacak fotoraflar gsterildiinde amigdalann etkinlii deiiyor.

24

<<<
Olumsuz duygularn artmas amigdalann etkinliini artrrken bu duygularn azalmas amigdalann etkinliini dryor. Ayn konuda yaplan baka bir alma ise lateral prefrontal korteksin etkinlii arttnda amigdalann etkinliinin azaldn, bu ikisi arasnda ters ynde bir iliki olduunu gsteriyor. Casey ve arkadalar, kendini kontol edebilmede, fiziksel tepkinin nlenmesinde ve dncelerin bask altnda tutulmasnda zellikle ventrolateral prefrontal korteksin nemli olduunu bildiriyor. Btn bu bulgulara ramen Ayduk bu konuda daha fazla ve detayl almaya ihtiya duyulduunu, rnein kendini kontrol edebilme yetisinde sadece lateral prefrontal korteksin ilev grmediini, beynin baka baz blgelerinin de grev aldn vurguluyor. Otokontrol her kltrde ocuklara retilmeye allan ve nemli saylan bir yeti. Ancak deiik lkeler ve kltrler arasnda bu adan farklar olduu da bir gerek. Kltrel farklln ocuklarn eitiminde ne kadar nemli olduunu, ksa sreli olarak ABDye gelen baz ailelerde gzlemledim. Bilimsel olmamakla birlikte kiisel gzlemlerim, Uzak Doulu, inli ve zellikle Gney Koreli anne ve babalarn ocuklarnn eitimiyle daha yakndan ilgilendii ve ocuklarnn eitimi iin daha fazla zaman harcad ynndeydi. ocuklarnn performanslarn yakndan takip edip gerekli destei saladklarn ve ocuklarn tevik ettiklerini gzlemledim. Sosyal ortamlarda ocuklarnn baarlarn sklkla dile getiriyor olmalar da dikkat ekiciydi. Erken yatan itibaren ocuklarna kendilerini kontrol etmeyi retiyorlard. zellikle Gney Korede, ocukluklarn yaamama pahasna olsa da, ocuklarn zamanlarnn byk bir ksmn ders almakla geirdii biliniyor. Ebeveynler, eitimde avantajl olmalar iin ocuklarna zel retmenler tutup gece ge saatlere kadar almalarn salyor. Gney Korede bu tr uygulamalarn gnde on drt saat gibi anormal bir seviyeye ulamas hkmetin gece saat 10dan sonra ocuklarn ders almasn resmen yasaklamasna neden olmu. Hkmet kurala uyulmasn salamak iin denetiler tutmu. Her ne kadar ar olsa da, bu tr uygulamalarn Uzak Doulu ocuklara avantaj salad bilimsel almalarla da tespit edilmi bir gerek. rnein bir almada inli anaokulu rencilerinin zihinsel kontrol gelitirmede, ayn yataki Amerikal rencilerden alt ay ilerde olduu gzlenmi. Bir baka almada ise 3 yandaki Koreli ocuklarn kendilerinden yaklak bir buuk ya daha byk ngiliz ocuklarla ayn dzeyde zihinsel kontrole sahip olduu belirlenmi. Mischelin 1958de yapt ve Afrikallar ile Hindistanllar arasnda yaptyla karlatrmay da gz nne alrsak, btn bu gzlemler otokontroln retilebilir olduunu kantlyor. Terrie Moffitt hem Yeni Zelanda hem de ngilterede gerekletirilen ve yllarca sren almalarna dayanarak, ocuklarn erken yalarda sergiledii otokontrol dzeyinin sadece gelecekteki baarlarn, salklarn ve hukuk sistemiyle olan ilikilerini belirlemekle kalmadnn, otokontroln daha byk erevede uluslar ve toplumlar iin de ok nemli olduunun altn iziyor. Otokontrol eitiminden, o konuda zaten gl olsalar bile tm ocuklarn byk fayda greceini belirtiyor. Bu nedenle lkelerin eitim programlarnda otokontrol gelitirmenin ama edinilmesini neriyor. rnek olarak ocuk programlarndan Susam Sokann bir uygulamasna dikkat ekiyor. Program yapmclar ocuklara otokontrol ve zevki ertelemeyi retmek iin Benim iin, senin iin, sonras iin adl bir program yapyor. Elmo, Akgz ve Kurabiye Canavar ocuklara para biriktirmeyi telkin ediyor. Fakat Kurabiye Canavar eline para geer gemez kurabiye alp yiyor. Kurabiye Canavarnn yaptnn aksine, zevkin ertelenmesinin olumlu sonular gsterilerek ocuklara otokontrol ve zevk erteleme retiliyor. Ayduk bu sonulara bakarken bir gerei de gz nnde bulundurmak gerektiini belirtiyor. Btn bu sonular zevk erteleme veya otokontrol yetisi gl olan ocuklarn hayatta baarl olma olaslklarnn, dk olanlardan daha yksek olduunu gsteriyor. Ancak bu sonular otokontrol gl olan her ocuun kesinlikle hayatta baarl olaca veya bu yetisi gsz olan her ocuun kesinlikle hayatta baarsz olaca anlamna gelmiyor diyor ve ekliyor bununla birlikte ocuklarmzn bu yetilerini gelitirmelerine yardmc olarak onlarn yaamda baarl olma anslarn artrmalarna katkda bulunabiliriz. Otokontrol ve zevk erteleme konularnda ocuklarmza vereceimiz eitim phesiz sadece onlarn kendi gelecei iin deil, lkemizin gelecei iin de ok olumlu sonular douracaktr.
izimler: Ersan Yaz
Kaynaklar Mischel, W., Ebbesen, E. B., Zeiss, A. R., Cognitive and attentional mechanisms in delay of gratification, Journal of Personality and Social Psychology, Cilt 21, s. 204-218. 1972. Stanford eker deneyi: http://en.wikipedia.org/wiki/ Stanford_marshmallow_experiment Moffitt, T. E., Arseneault, L., Belsky, D., Dickson, N., Hancox, R. J., Harrington, H., Houts, R., Poulton, R., Roberts, B. W., Ross, S., Sears, M. R., Thomson, W. M., Caspi, A., A gradient of childhood selfcontrol predicts health, wealth, and public safety, Proceedings of National Academy of Sciences USA, Cilt 108, s. 2693-2698, 2011.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Bahri Karaay, Iowa niversitesi Tp Fakltesi Pediatri Blm, ocuk Nrolojisi Krss retim yesidir. Nrolojik doum kusurlar zerinde genler dzeyinde yaptigi aratrmalar Amerikan Saglik Enstitusu (NIH) tarafindan destekleniyor. Karaayn ilk kitab Yaamn Srr DNA TBTAK Popler Bilim Kitaplar arasnda yaymland.
www.bahrikaracay.com/blog

Aamodt, S. ve Wang, S., Building Self-Control, the American Way, New York Times, 17 ubat 2012. Dnedin almas: http://dunedinstudy.otago.ac.nz/ Schlam, T. R., Wilson, N. L., Shoda, Y., Mischel, W., Ayduk, O., Preschoolers delay of gratification predicts their body mass 30 years later, Journal of Pediatrics, Cilt 162, s. 90-93, 2013. Casey, B. J., Somerville, L. H., Gotlib, I. H., Ayduk, O., Franklin, N. T., Askren, M. K., Jonides, J., Berman, M. G., Wilson, N. L., Teslovich, T., Glover, G., Zayas, V., Mischel, W., Shoda, Y., Behavioral and neural correlates of delay of gratification 40 years later, Proceedings of National Academy of Sciences USA, Cilt 108, s. 14998-15003, 2011.

25

lay elik

Mehur kili Sarmal lk Defa Dorudan Mikroskop Altnda

26

>>>

Bilim ve Teknik Nisan 2013

DNAnn mehur sarmal ekline aina olmayanmz azdr. Ne de olsa DNAnn ya da genlerin sznn getii hemen hemen her yere karikatrize de olsa bir DNA sarmal konduruluverir. Hal byle olunca gnmzn yksek teknoloji rn mikroskoplaryla bu yaamsal molekln yapsnn atomlarna kadar rahata grlebildii dncesine kaplmak ok kolay. Oysa ok ksa bir sre ncesine kadar DNAnn molekler yapsna ait ayrntlar sadece dolayl olarak gzlemlenebiliyordu. Yani DNAnn mehur sarmal yaps molekler dzeydeki baz lmlerin analiz edilmesiyle, dolayl olarak anlalm bir yapyd. Ancak getiimiz yln sonunda bir grup talyan aratrmac yeni bir yntem gelitirerek DNAnn sarmal yapsn dorudan grntlemeyi baard.

1953te James Watson ve Francis Crickin DNAnn molekler yapsn kefetmesi yaam bilimlerinde yeni bir an balangc oldu. nk bu bilgi ayn zamanda DNAnn nasl depoland ve kopyaland sorularnn da cevabyd. Bylece biyolojik sreleri ele almann ve ynetmenin yeni bir yolu olarak molekler biyoloji adl disiplin ortaya km oldu. Bu keif sayesinde elde edilen, genleri anlama ve onlara mdahale etme gc, bilim dnyasnda hl nemli sonularla kendini gsteriyor. O gnden bu yana, DNAdaki genetik kodun incelenmesine ve zerinde deiiklikler yaplmasna ynelik teknolojiler ok geliti ve eitlendi. Oysa gnmze kadar DNAnn molekler yapsn incelemek iin kullanlagelen yntem, Watson ve Crickin bundan tam 60 yl nce DNAnn yapsn zmek iin kulland yntemle temelde aynyd. X-n kristalografisi olarak adlandrlan bu yntem, molekllerin yaps hakknda dolayl yoldan bilgi salyor. Bu yntemde belirli bir

dzende kristalletirilen molekller (rnein DNA ya da proteinler) X-nlarna maruz braklyor. Sonuta atomlara arparak krlan nlar, zel bir fotoraf kdnda o molekle zg izler oluturuyor. Bu izlerin karmak matematiksel yntemlerle incelenmesiyse molekllerin atom dzeyinde boyutlu yaplarnn canlandrlmasna imkn veriyor. Bu yntem byk lde rneklerin hazrlanma srecinin optimize edilmesine ve incelenecek molekllerden yksek kalitede kristaller oluturulmasna dayanyor. Fakat ne yazk ki byle kristaller ok nadir durumlarda elde edilebiliyor. Bu yzden de molekllerin dorudan incelenmesini salayacak alternatif yntemler nem tayor. Aslnda gnmzde moleklleri atom dzeyinde znrlklerle grntleyebilen mikroskoplar var. Geirimli elektron mikroskobu (TEM) bunlardan biri. TEMin alma prensibi temelde k mikroskobununkine benziyor. Ancak TEM incelenecek rnein zerine k nlar yerine elektron nlar gnderiyor.

DNAnn boyutlu yapsnn anlalmas, DNAnn nasl kromozomlar biiminde younlaabildiinin ve hangi mekanizmayla kopyalandnn zlmesini de salad. DNAya ilikin bu ok temel mekanizmalarn anlalmasysa bir paradigma kaymas yaratarak yaam bilimlerinde yepyeni bir an balangc oldu.

27

Mehur kili Sarmal lk Defa Dorudan Mikroskop Altnda

Sayfa ortasnda (aada) grntleme iin hazrlanm bir DNA moleklnn etrafna sarmal halde dolanm alt DNA moleklnden oluan DNA lifinin yapsn gsteren bir izim, stte ise bu lifin TEM ile elde edilen grnts. Ayrntda grlen ve krmz oklarla belirtilen eit aralkl yap, tek bir DNA moleklnde sarmal yapdan dolay geometrik olarak tekrarlanan desene karlk geliyor.

Bu nlarn dalga boylar da ok daha ksa olduu iin neredeyse atom dzeyinde bir znrlk elde edilmesi salanyor. Ancak i biyolojik moleklleri bu mikroskoplarla incelemeye geldiinde elde edilen grntnn znrln bozan baz sorunlar ortaya kyor. Bunlardan biri molekl oluturan atomlarn ya da atom gruplarnn, molekln stnde durduu maddeden daha dk faz kontrastna sahip olmas, bu durum grntde arka plan kirliliine sebep oluyor. Bir dier nemli sorunsa molekln yksek enerjili elektron nna maruz kaldnda zarar grmesi. te yeni bulunan yntemde aratrmaclar bu iki sorunun stesinden gelerek DNA molekllerini bir TEMle yksek znrlkl olarak ve dorudan grntlemeyi baard. Ekibin baars byk lde ok akllca tasarlanm rnek hazrlama ilemine dayanyor. Aratrmaclar belirli bir dzende dizilmi nano lekte yastkklar ieren, ar derecede hidrofobik (yani suyu iten) zellikte, silikon bir yzey oluturdu.
28

Bu zellik su molekllerinin kolayca ve hzla buharlamasn salyor. Aratrmaclar ayrca yzeyde, yastklarn arasndaki boluklarda delikler oluturdu. Bu delikler de TEM grntlemesi srasnda elektron nlarnn serbeste gemesini salyor. Aratrmaclar DNA moleklleri ieren bir zeltiyi bu yzeye dktkten sonra zeltideki suyu buharlatrarak DNA molekllerinin yastklar zerinde gergin halde asl kalmasn salad. Asl haldeki DNA molekllerinin bir ksm da tam yastkklar arasndaki deliklerin stnde kald.

TEM grntlemesi srasnda deliin stne denk gelen DNA moleklleri, elektron nnn altna tutularak bu molekllerin dorudan grntleri elde edilmi oldu. Ancak imdilik bu ekilde grntlenebilen en ince DNA rnei aslnda bir DNA moleklnn etrafna sarmal halde dolanm alt DNA moleklnden oluan bir DNA lifi. nk grntlemede kullanlan elektronlarn enerjisi tek bir DNA molekln krabilecek gte. DNA moleklleri rnek hazrlama ilemi srasnda birbirlerine sarl bu dzeni kendiliinden alyor.

Nano lekli yastkklar ieren, ar derecede hidrofobik silikon yzeyi (solda) ve nano-yastkklar arasna gerilmi haldeki DNA lifini (ortada) gsteren taramal elektron mikroskopu grntleri ile DNA moleklnn TEMle grntlenmesini gsteren bir izim (sada). Silikon yzeydeki delikler, elektron nlarnn yastkklar arasnda asl haldeki DNA moleklne dik bir ayla gelmesini salyor.

<<<

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Canllarda genetik bilgiyi tayan biyolojik bir makromolekl olan DNA, nkleotid ad verilen yap talarndan oluan bir polimer. Her bir nkleotid be karbonlu bir eker, ekere bal halde bir azotlu organik baz ve bir fosfat grubu ierir. Nkleotidler DNA moleklnde sarmal halde bulunan ift zincirleri oluturur. Her bir zinciri oluturan nkleotidler birbirine gl kovalent balarla, iki zincir de birbirine karlkl bazlar arasndaki zayf hidrojen balaryla baldr. Nkleotidlerde bulunabilen drt farkl baz eidine gre drt eit nkleotid (A, T, C, G) vardr. Bunlarn farkl ekillerdeki dizilimleri DNAdaki genetik kodu oluturur.

Bu dzen ok muntazam olduu iin de tek bir DNA moleklnn sarmal yapsna ilikin baz ayrntlar TEM grntlerinde grlebiliyor. rnein DNA sarmalnda geometrik olarak tekrar eden desenin TEM grntlerinde llen uzunluunun, imdiye kadar X-n kristalografisi verilerinden yola klarak hesaplanan uzunlukla ayn olduu grld. Aratrmaclar daha dk enerji seviyelerine tepki verebilen, daha hassas yeni nesil alglayclar ve daha gelimi rnek hazrlama ilemleri kullanlarak yakn bir gelecekte ikili sarmal biimindeki tek bir DNA moleklnn, hatta ayrlm halde tek bir DNA zincirinin grntlenebileceini ve bylece DNA moleklnn nkleotid ayrntsnda grntlerinin elde edilebileceini dnyor.
Watson ve Cricki boyutlu DNA modeli zerinde alrken gsteren mehur fotoraf.

DNAy Grmek Neden Bu Kadar nemli?

DNAnn ileyiine ilikin bilinenlerin byk ksm genlerle ilgili. Genleri kodlayan ksmlarsa DNAnn sadece %3lk bir ksmn oluturuyor. Gen kodlamayan %97lik ksmn ilevleri yakn zamana kadar bir sr olarak kald. Ancak zellikle nsan Genom Projesinin 2003te tamamlanmasndan sonra hz kazanan aratrmalar, gen kodlamayan DNAya dair nemli keifler yaplmasn salad. Bugn, DNA molekl ile baka molekller (rnein proteinler, mikro RNAlar) arasndaki ya da molekln farkl ksmlar (rnein gen kodlayan ksmlarla gen kodlamayan ksmlar) arasndaki dorudan fiziksel etkileimlerin, genlerin ileyiinin dzenlenmesinde nemli bir rol oynad biliniyor. DNA moleklnn yksek znrlkl olarak ve dorudan grntlenebilmesi ite bu dorudan fiziksel etkileimlerin tespit edilebilmesi iin ok nemli.
Kaynaklar Gentile F., ve ark., Direct Imaging of DNA Fibers: The Visage of Double Helix, Nano Letters, Cilt 12, s. 6453-6458, 2012. http://www.nobelprize.org/educational/ medicine/dna_double_helix/readmore. html?referer= www.clickfind.com.au http://www.nobelprize.org/educational/physics/ microscopes/tem/index.html http://www.newscientist.com/article/dn22545dna-imaged-with-electron-microscope-for-thefirst-time.html

29

zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Otizm Farkndal
Ben otizmi olan bir bireyim. Otizm karakterimin yalnzca bir paras, bir insan olarak beni tek bana tanmlayacak bir kavram deil. Benim alglarmda dzensizlikler var. Sizin gnlk hayatta farkna bile varamayacanz sradan grntler, hareketler, klar, sesler, kokular, tatlar ve dokunular beni ok rahatsz edebilir... Dil benim iin ok zor olduundan grsel odaklym. Yapmam gereken eyleri sylemek yerine bana gsterin. Ben somut dnrm ve dili sadece szcklerin anlamna gre yorumlarm. Kendimi ifade etmekte ou zaman zorlanrm. Kelime haznem snrl, anlay ve sabr gsterin... Otizmin benim tm ynlerimi alglamanza engel olmasna izin vermeyin. Yapamadklarm yerine yapabildiklerime odaklann ve bunlar zerinde bir eyler ina etmeye aln. Sosyalleme ve iletiim kurma konusunda bana yardm edin... Otizme bir eksiklik olarak deil, farkl bir yetenek olarak bakmaya aln. Evet, sohbet srasnda gzlerinize bakmyor olabilirim. Ama yalan sylemediimi, oyunlarda hile yapmadm, arkadalarmla dalga gemediimi, insanlara nyarglarla yaklamadm hi fark etmediniz mi? Ayrca, detayc bak am ve olaanst odaklanma kapasitemle ileride ok baarl iler de yapabilirim. Ama sizin desteiniz olmadan baarl ve bamsz bir hayat srmem ok uzak bir ihtimal...
30

Bilimsel, Sosyal ve Yasal Ynleriyle

Ltfen beni anlamaya aln ve koulsuz sevin! Ben buna deerim! Desteiniz, sevginiz, sabrnz ve rehberliinizle ne kadar yol alabildiimi greceksiniz...

tizm spektrum bozukluu ya da yaygn geliimsel bozukluk, doutan gelen veya yaamn ilk yl iinde ortaya kan, yaam boyu devam eden, sosyal etkileimde, szel ve szel olmayan iletiimde problemler, tekrarlayc davranlar, zaman zaman uyum problemleri ve kstl ilgi alanlar ile kendini gsteren, karmak ve nrolojik bir geliimsel bozukluk olarak tanmlanyor. Otizmi bir eit yelpaze gibi dnebiliriz. Otizmin arlk derecesi, otizmli bireylerin zek dzeyine, elik eden dier rahatszlklara, eitimlere verdikleri olumlu veya olumsuz tepkilere, dardan bir destee ne kadar ihtiyalar olduuna ve daha birok nedene bal olarak, yksek ilevli veya dk ilevli otizm eklinde deerlendirilir. Gnmzde dnyaya gelen her 88 ocuktan 1inin otizmli olduu belirtiliyor. Baz kaynaklarda her 50 ocuktan 1inin otizmli olduu ynnde bilgiler de var. Yani otizm epidemik bir durum. Erkeklerde kzlara oranla 4 kat daha fazla grlmesine ramen kzlarda genelde daha ar seyrediyor. Grlme skl ve farkndalk seviyesi her geen gn artan bu yaygn geliimsel bozukluk kesinlikle lke, rk, kltr ya da sosyoekonomik dzey asndan fark gzetmedii gibi ailelerin ocuk yetitirme zellikleriyle de ilikili deil.

>>>
Birlemi Milletler, otizm konusunda farkndalk yaratmak ve otizm ile ilgili sorunlara zm bulmak amacyla, 2 Nisan Dnya Otizm Farkndalk Gn ilan etti. 2008den beri her yl 2 Nisanda balayan Otizm Farkndalk Ay erevesinde tm dnyada otizmle ilgili aratrmalarn tevik edilmesi ve farkndaln artrlarak erken tehis ve tedavinin yaygnlatrlmas hedefleniyor. Anne babalar iin ocuklarnda otizm spektrum bozukluu olduunu kefetmek ar ve sancl bir deneyim sreci. Bazlar iin tehis tamamen srpriz olabilir, bazlarnda da kukunun ve aylar hatta yllar sren doru tehis araynn yorgunluu olabilir. Her iki durumda da, otizm tansnn konulmas, nasl ilerlenecei konusunda birok soruyu da beraberinde getirir. Herkes iin uzun, zorlu, ini klarla dolu bir sre balar. Ailedeki her birey bu sreci farkl alglar, durumu anlamakta ve kabullenmekte sorunlar yaar. Ancak erken tanlama ve zel eitim destei ile otizmli ocuklar da dier tm ocuklar gibi byr, renir ve ebeveynlerinin, retmenlerinin, kardelerinin, arkadalarnn ve doktorlarn sevgisini, sabrn ve anlayn grdklerinde gelierek daha parlak bir gelecee sahip olabilir.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Otizmin Olas Nedenleri

Otizm tek bir neden yerine, birden fazla etkenin bir araya gelmesiyle meydana geliyor. Beynin yapsn ya da ileyiini etkileyen baz sinir sistemi sorunlar ya da yzlerce kk genetik deiiklik bu geliimsel bozukluu tetikleyebilir. Oluan genetik deiiklikler beyin hcreleri arasndaki balanty etkilemi olabilir. Klinik bulgulardaki davransal eitlilik ise evresel faktrlerin de etkili olduunu bize gsteriyor. Genetiin otizmin nedenleri arasnda nemli bir yeri var. Yaplan almalar hastalk yapc etkinin bir tek genden kaynaklanmadn, birden ok genin etkileimi sonucu olutuunu ortaya koymu. Otizmli bireylerde beyin hcrelerinin farkl alt, sinir hcreleri arasnda mesaj tayan kimyasal ileticilerde eksiklik ya da fazlalk olduu belirtiliyor. Beyindeki kimyasal maddeleri ve sinyalleri, sinir hcreleri ve beynin farkl blgeleri arasnda tayan biyolojik yolaklarn otizmli bireylerde sekteye urad dnlyor. Otizm tanl bireylerin yaklak yarsnda beyin dalgalarn len EEG testi ile saptanan anormal elektrik hareketleri, yaklak drtte birinde nbet, istemsiz hareketler ve bilin yitimi gibi birtakm nrolojik sorunlara da yol aabiliyor.

Genetik almalar annenin yumurta hcresinde veya babann sperm hcresinde meydana gelen anlk, kaltsal olmayan mutasyonlarn ve kodlama hatalarnn ocuktaki otizm riskini artrdn gsteriyor. Sperm hcreleri her gn retildii iin spermlerde yumurta hcrelerine oranla daha sk genetik deiiklik ve kodlama hatas meydana gelebiliyor. Bu nedenle babalarn otizme neden olabilecek bu tr genetik hatalar ocuklarna aktarma riskinin annelere oranla yaklak 4 kat fazla olduu ve babann ya ilerlemise bu riskin artt belirtiliyor. ki ocuklu, ocuklardan birinin otizmli olduu bin aileyi kapsayan bir aratrmada, otizmli ocukta genetik deiikliklere urama riskinin kardeinden 4 kat fazla olduu, deiikliklerin kendiliinden meydana geldii ve kaltsal olmad sonucuna varlm. Sonular, genetik deiiklik eitliliinin ok fazla olduunu ve bu nedenle herhangi bir yaygn geliimsel bozukluk trne ynelik zel bir tedavinin dier yaygn geliimsel bozukluk trlerine etkisi olmayacan vurguluyor. Otizmin tipik belirtileri arasnda yer alan iletiim problemleri ve deiikliklere kar diren gsterme davranlarnn, bir beyin kimyasal olan serotonin sinyalizasyonunda meydana gelen bozulmalara bal olarak gelitii de belirtiliyor. zellikle CELF6 isimli gende oluan kodlama hatalarnn bu duruma neden olabilecei ynnde bulgular var. Olas nedenler ve tedavi yntemleri konusunda ok farkl grler var. rnein alardan antibiyotiklere, gda alerjilerinden zel diyet gereksinimlerine, vcuttaki ar metal birikimlerinden evde ve darda maruz kalnan kimyasal kirlilie ve pestisit kalntlarna kadar birok etkenden bahsediliyor. Annenin hamilelii srasnda geirdii ar bir gribin, yangl ve ateli baz hastalklarn, hatta kenelerin srmas ile insana geen bir bakterinin yol at Lyme hastalnn da otizmi tetikledii dnlyor.

Otizmin Belirtileri
Otizmli bireyler aadaki tipik davranlarn en az yarsn gsterir. Bu belirtiler ok hafif ya da ok iddetli olabilir. Her bir belirtinin etkisi de dierinden farkl olabilir. Bu davranlar birok farkl sebeple de ortaya kabilir veya bireylerin geliimine ve yana uygun olmayabilir. Otizm spektrumunda gzlenen bu belirtiler, bireyler arasnda byk farkllklar da gsterebilir. Bu nedenle otizmli bireyler arasnda kyaslama ve genelleme yapmak yanltr.
31

Bilimsel, Sosyal ve Yasal Ynleriyle Otizm Farkndal

Otizmli Bireyler Arasndaki Farkllklar

Otizm spektrum bozukluu sz konusu olduunda aileler, retmenler, terapistler ve doktorlar dahil herkes iin zorluk yaratan nokta, otizmli insanlar arasndaki olaanst farkllk. Ayn tehise sahip ocuklar ou zaman nemli derecede farkl davranlar ve salk problemleri sergileyebilir. Kendini farkl bireylerde farkl farkl gsteren tek bir geliimsel bozukluk konusunda dnya kamuoyunu nasl bilinlendirebilirsiniz? Temelde farkl ihtiyalar olan bir grup insanla ilgili nasl bir politika oluturursunuz, nasl aratrma yaparsnz, nasl hizmet salarsnz? Uygulamada rnei olmayan durumlarla karlaldnda, eitim programn nasl planlarsnz, nasl bir terapi uygularsnz, nasl destek alrsnz? Tm bu sorular, zaten karmak olan bu rahatszl anlamamz ve onunla ba etmemizi daha da zorlatryor. Otizmli bir kii zeki, gl ama ar kaygl ve ou zaman da depresyonda olabilir. Bir dieri ise szel iletiimden yoksun, zek dzeyi dk ve fiziksel olarak saldrgan olabilir. Bir ncs ise zeki, uyumlu, sevecen, konukan ancak sosyal ve iletiim becerilerinden yoksun olabilir. Bu kiiler farkl belirtiler ve ihtiyalar gsterirler, ayrca birey olarak da ok az ortak zellie sahiptirler. Bu tr farkllklar Otizmin nedeni nedir?, Otizm nlenebilir mi? ve Otizm bir farkllk m yoksa engel mi? gibi sorular yantlamak iin byk bir mcadele verilmesine neden oluyor.

Gz temas kstldr ya da yoktur. evreye kar ilgisizdirler. simleriyle seslenildiinde tepki vermezler. Ar hareketli ya da hareketsiz olabilirler. Bazlar fiziksel temasa (pme, sarlma) izin vermez ya da bunlardan holanmaz. ounlukla insanlar deil cansz varlklar tercih ederler. Sosyal ve duygusal adan kendilerini d dnyadan soyutlarlar. Kendileri iaret etmezler, ihtiyalarn yetikinin elini kullanarak ifade ederler. Taklit becerileri yoktur ya da snrldr. Birounda konuma gelimemitir. Konuma gelise bile bunu iletiim arac olarak kullanmazlar. Ekolaliktirler, yani sylenenleri papaan gibi tekrar ederler. Kendilerinden nc tekil ahs gibi bahsederler. Uygun olmayan vurgulamalarla, kalp cmlelerle konuurlar. Ses tonlar mekanik ve tek dzedir. Uygunsuz glme ve kkrdamalar gzlenir. Dzen ve nesne takntlar vardr. Rutinlerindeki deiikliklere tepki gsterirler. Yinelenen davranlar gsterirler. Nesneleri evirmek, el rpmak, kollarn kanat rpar gibi hareket ettirmek, zplamak, kendi etrafnda dnmek, durduu yerde sallanmak, parmak ucunda yrmek, parmaklarn gzlerinin nnde hareket ettirmek, ellerini farkl biimlerde tutmak, elleriyle kulaklarn kapatmak gibi davranlar sergilerler. Oyuncaklarla gerektii gibi oynamazlar. Genelde hayali veya sembolik oyunlar oynamazlar. Srekli ayn oyunlar oynamay tercih ederler. Bazlar ok inatdr. Ses, ac, koku, k ve dokunua ar hassasiyet gsterebilirler. Soua, scaa ve acya duyarsz olabilirler. Tehlikeye kar duyarsz olabilirler. Kendilerine, evrelerindekilere ve eyalara zarar verebilirler. Beklemeye ya da isteklerini ertelemeye tahamml edemezler.
32

Otizmde Erken Tannn ve Eitimin nemi

Ne yazk ki kesin otizm tans koymak iin kullanlabilecek belirli bir yntem yok. Gzleme dayanarak ve aileden alnan bilgilere gre tan konuyor. Bu nedenle ailenin ocuu hakknda bilgi verirken objektif davranmas ok nemli. ocuun ocuk psikiyatristleri/psikologlar ve ocuk nrologlar tarafndan birlikte deerlendirilmesi gerekli. Belirtilerin tamamnn bir ocukta grlmesi art deil. Otizmli ocuklarda, bu davranlar hafiften ara deien llerde ve deiik bileimlerde grlebilir. Belirtilerin bazlar zaman iinde kaybolabilir, bazlar da belli bir zaman sonra ayn ya da deimi ekilde ortaya kabilir.

>>>
Otizmin bugn iin bilinen tek tedavisinin zel eitim olduu vurgulanyor. zel eitimin amac, ocuun ihtiyalarna ynelik olarak planlanm programlarla, ocuun geliimsel adan mmkn olduunca akranlar dzeyine ulamasn salamak. Bu ocuklara erken dnemde tan konmas ve uygun eitime erken yalarda balanmas, hastaln seyri ve ilerleyen dnemlerde karlalabilecek problemlerin en aza indirgenmesi asndan gerekten ok nemli. zel eitim sayesinde otizmli ocuklarn akademik ve dil becerileri geliir, davran problemleri azalr ve ocuun yaam kalitesini artracak belirli becerilerin gelimesine katk salanm olur. Bylece birok ocuk baarl ve salkl bir yaam srdrebilir.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Otizmin Dndaki Dier Yaygn Geliimsel Bozukluklar

Asperger Sendromu: ocuun dil ve bilisel geliiminde genel bir gecikme yoktur. Ancak sosyal etkileimde zorluk, snrl ilgi ve etkinlik, fiziksel sakarlk, ar bilgilik, normal olmayan szel ifadeler, vcut dili ve mimikler gzlenir. Atipik/Baka Trl Adlandrlamayan Yaygn Geliimsel Bozukluk (YGB): Eer bir ocuk otizm tan ltlerini tam olarak karlamyorsa, atipik YGB tans konur. lerleyen yala birlikte tan deiebilir ve durum bir kiilik zelliine dnebilir. Otizm belirtileri zamanla kaybolabilir. Bu bireylerin bireysel eitimle gelitirilebilen szel becerileri yksek, davransal problemleri az olabilir. Ancak sosyal iletiim ve ok fazla duyusal girdiyle (yksek ses, kalabalk, ar hareketlilik, ritellerin bozulmas, parlak klar vs.) ba etme konusunda sknt yaayabilirler. ocukluk a Dezintegratif Bozukluu (Heller Sendromu): ncesinde normal geliim gsteren ocuun, 2-4 yalarndan itibaren zek, motor, dil ve sosyal ilevlerinde bir ka ay iinde ciddi gerilemeler oluur. Rett Sendromu: Genelde kzlar etkileyen ve zel bir genin dizilimindeki mutasyondan dolay oluan genetik bozukluk. leri dzeyde iletiim sorunlar, sosyal ve zihinsel gerileme dhil daha ciddi salk problemleri de geliir.

Otizmin Tedavisi
Otizmin bilinen kesin ve radikal bir tbbi tedavisi yok. Erken yata eitime balanmas, ocuun yetenekleri ve gereksinimleri dikkate alnarak bireysel zel eitim programlar hazrlanmas ve uzman kiilerce uygulanmas, gnmzde bilinen tek tedavi yntemi. Ailelerin bu zel eitim srecine katlmas ve destei byk nem tayor. zel eitimde uygulanan eitsel terapilerin yan sra zel eitime destek olarak verilen terapilerin en nemlileri dilkonuma terapisi ve ura terapisi.

la Destei
Otizmli ocuklarda kullanlan ilalar otizmi deil hiperaktivite, epilepsi, takntlar, tekrarlayan davranlar, kendine zarar verme, dikkat problemleri, depresyon gibi elik eden dier belirtileri kontrol altna almaya ve tedavi etmeye yardmc olur. Bu srete kullanlan ilalar sadece ocuu dzenli olarak takip eden nrolog veya psikiyatr tarafndan nerilebilir. Otizme Elik Edebilen Dier Durumlar Zek gerilii Dikkat eksiklii ve konsantrasyon bozukluu Epilepsi ve kaslma nbetleri Krlgan X kromozomu sendromu (genetik zek gerilii) Tberoskleroz (beyinde ve dier nemli organlarda tmr oluumu) renme sorunlar Hiperaktivite Tikler Efektif mutizm (normal dil geliimi olmasna ramen konumay reddetmek) Takntlar Korkular Psikiyatrik bozukluklar Yemek yeme, mide, barsak sorunlar ve gda alerjileri Uyku bozukluklar Duyu sorunlar fke nbetleri Saldrganlk Motivasyon ve dikkat problemleri Kendini uyarc davranlar Di gcrdatma

Otizmli ocuklarn Yasal Haklar ve Eitimleri

Tm ocuklar gibi otizmli ocuklarn da beslenme, barnma, elenme, oyun oynama, ortak sosyal alanlar kullanma, tbbi bakm ve eitim haklar var. Tm bu haklar anayasa ve kanunlarla belirlenmi ve yasal olarak gvence altna alnm durumda.
33

Bilimsel, Sosyal ve Yasal Ynleriyle Otizm Farkndal

lkemizde otizmli ocuklarn eitimi, okullardaki kaynatrma ve zel eitim snflarnn yan sra OEMlerde (Otizmli ocuklar Eitim Merkezi ve Eitim Merkezi) yaplyor. Kaynatrma Eitimi: zel ihtiyalar olan ocuklar kaynatrma eitimlerini, normal geliim gsteren ocuklarla beraber resmi veya zel okullarda srdrr. zel Eitim Snf: Resmi ve zel okullarn bnyesinde zel eitim gerektiren renciler iin alan snflardr. Otistik ocuklar Eitim Merkezi (OEM): Zorunlu retim anda olup da normal ilkretim programlarna devam edemeyecek durumda olan ve 15 yandan gn almam ocuklar iin alan eitim merkezleridir. Otistik ocuklar Eitim Merkezi: lkretim programn tamamlayan, ancak genel ve mesleki ortaretim programlarna devam edemeyecek durumda olan ve 21 yandan gn almam otizmli bireyler iin alan eitim merkezleridir. Resmi eitim kurumlarnda verilen bu eitim hizmetlerinin hepsi cretsiz. Ancak zel eitim kurumlarnda verilen zel eitim hizmetleri cretli. zel eitim kurumlarna devam eden ocuklar, haftann belirli gnlerinde saatlik eitim alyor. Bu eitimlerin ayda 12 saatlik blm (8 ders saati bireysel ve/veya 4 ders saati grup eitimi olmak zere) devlet tarafndan karlanyor.

Otizmli bir ocuun zel eitim hizmetlerindenyararlanabilmesi iin ncelikle yetkili bir salk kuruluundan zrl Salk Kurulu Raporu alnmas gerekiyor. Bundan sonraki adm ise eitimin planlanmas. Bunun iin de ailenin, Milli Eitim Bakanlna bal Rehberlik Aratrma Merkezine (RAM) bavurarak, ocuun hangi eitim ortamnda eitim grmesinin uygun olaca konusunda gr almas gerekiyor. zel Eitim Deerlendirme Kurulu tarafndan eitsel deerlendirme ve tanlamaya tabi tutulan otizmli ocuk iin zel Eitim Deerlendirme Kurulu Raporu ve Eitim Plan hazrlanyor. Sonuta otizmli ocuun geliim dzeyi ve ihtiyalarna gre kendisine uygun hangi eitim ortamna yerletirilmesi gerektiine karar veriliyor. Tohum Otizm Vakfnn ve konusunda uzman birok akademisyenin katklaryla 2010 ylnda hazrlanarak zel eitim ve kaynatrma eitiminden yararlanan otizmli ocuklarn saysal durumunu aratran Trkiyede Geliimsel Yetersizlik Alan ve zel Eitim balkl rapor incelendiinde: lkemizde tan alan otizmli ocuk says ile okullaabilen otizmli ocuk says arasnda byk bir fark olduu, bu ocuklarn ounun okullamam olduu, Otizmli rencilerin kaynatrma eitiminden neredeyse hi yararlanamad grlyor. Yasal dzenlemeler, zel ihtiyalar olan rencilerin ncelikle kaynatrma ortamna yerletirilmesini, bunun renci yararna olmad durumlarda zel snfa, zel snfn uygun olmad durumlarda ise zel eitim okuluna yerletirilmesini ngryor. zel ihtiyalar olan rencinin hangi eitim ortamna yerletirileceine karar verilirken ocuun velisinin grnn de dikkate alnmas gerekiyor. Ayrca ayn ynetmelikte, zellikle kaynatrma eitimi alan otizmli renciler iin, her okul tarafndan bireyselletirilmi eitim programlar hazrlanmas gerektii, buna ek olarak rencilerin yetersizlik trne, eitim performansna ve ihtiyacna gre ara-gere ve eitim malzemesi salanmas, retim yntem ve teknikleri ile lme ve deerlendirmede gerekli tedbirlerin alnarak dzenlemeler yaplmas gerektii de belirtiliyor.

Trkiyede Otizm Farkndal almalar

Dnya genelindeki yaygnlk oranlar baz alndnda, resmi olmayan kaytlara gre, lkemizde 600.000in zerinde otizm spektrum bozukluu zellikleri gsteren birey olduu, bu rakamn yaklak 200.000inin de 0-14 ya aras ocuklardan olutuu tahmin ediliyor. Otizm Platformu, lkemizde otizm farkndaln artrmak amacyla, otizmli bireylerin ekonomik, sosyal ve kltrel hayata tam katlmlarnn salanmas iin alan ve nde gelen yirmi bir sivil toplum rgtnn oluturduu ok nemli bir sivil toplum
34

<<<
hareketi. rgtleri arlkl olarak otizmden birincil derecede etkilenen aile bireyleri oluturuyor. Otizmle ilgili toplumsal bilinlendirme ve yaplandrma almalarnda lobi etkinlikleri ve iletiim almalar gerekletirmeyi hedefleyen Otizm Platformu, btn aileleri ve gnll herkesi, bal dernek ve vakflara katlmaya ve mmkn olduunca destek vermeye aryor. (http://www.otizmplatformu.org/) Merkezi Ankarada olan Otizm Vakf da otizmli bireylerin her trl ihtiyacn karlamaya ynelik bir yaam ve bakm merkezi kurmak, farkl ehirlerde ubeler veya temsilcilikler aarak otizmli bireylerin yaam boyu desteklenmesine olanak salamak ve bu konuda model olmak amacyla 2010 ylnda kurulmu. Otizmli bireylerin eitilecekleri, elenecekleri, alp retecekleri, dier insanlarla kaynaacaklar, sosyal etkinlikler yapacaklar, beceriler kazanacaklar, yeteneklerini gelitirebilecekleri ve barnabilecekleri yaplandrlm kurumlara byk bir ihtiya olduunu belirten vakf yetkilileri, bu ocuklarn hayatlarn biraz olsun kolaylatrabilmek ve gelecek kayglarn azaltabilmek iin gnlllerin ilgisine ve desteine ihtiyalar olduunu vurguluyor. (www.otizmvakfi.org.tr) Yaygn geliimsel bozukluk tans alm ocuklarn anne-babalarnn ve bu alanda alan uzmanlarn oluturduu, gnll bir kendini eitme ve paylama grubu olan Otizm Akademisi de paylalan her bilginin ve tecrbenin deerli ve faydal olduu inancyla her yl belirli zamanlarda eitici ve bilgilendirici seminerler dzenliyor. (http://www.otizmakademisi.org/index.html) Evet, nisan Otizm Farkndalk Ay. Peki biz toplum olarak bu farkndala ve duyarlla ulaabildik mi dersiniz? Farkndaln hzla yaylyor olmas daha ok otizmli bireyin farkna varmamz, aslnda sayca bilinenden ok daha fazla olduklarn anlamamz salyor. Sadece otizmli deil, zel eitime ihtiya duyan tm bireyler iin duyarl olmay baarmamz gerekiyor. Otizmli bireyler de tm insanlar gibi sevgiyi, mutluluu, hzn ve acy hisseder ama kendilerini ifade etmekte zorlanrlar. Herkes gibi onlarn da duygular, dnceleri ve yasal haklar var. Bu ocuklar gerek eitimde gerekse sosyal hayatta, frsat eitlii erevesinde, toplum tarafndan fark edilmeyi, anlalmay ve kabul edilmeyi bekliyor. Onlarn tek ilacnn sevgi, sabr ve anlayla yorulan ve sonrasnda iyi planlanm bir eitimle desteklenen bir yaklam olduunu unutmayalm. evremize, en bata da kendi ailemize bunu fark ettirelim. Otizmli ocuklar, ancak bu ekilde dier yatlarnn sahip olduu bilisel ve sosyal becerileri gelitirerek toplumdaki yerlerini salkl, baarl ve gvenli bir ekilde alabilir.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Otizm Platformuna ye olan sivil toplum kurulular:

Ankara Otistik Bireyler Dernei (ANOBDER, Ankara) Antalya Otistik Bireyler Spor Kulb Dernei (ANTOBDER, Antalya) Asperger Sendromu ve Otizmle Hayat Dernei (AsperDER, stanbul) Bursa Otistik ocuklar Eitim ve Dayanma Dernei (BOED, Bursa) Emiralem Sabahat Akiray Otistik Bireyler Destekleme Dernei (SAOBDER, zmir) LG Otistik ocuklar Koruma Dernei (Ankara) Kocaeli Otistik ocuklar Dernei (KODER, Kocaeli) Konya Otistik ocuklar ve Aileleri Yardmlama Dernei (KOAYDER, Konya) Manisa Otistik Bireyler ve Engelsiz Aileler Dernei (MOBAD, Manisa) Manisa Otizm Dernei (Manisa) Otizmli Bireyleri Destekleme Dernei (OBDER, Balkesir) Otistik ocuklar Eitim ve Yaatma Dernei (OEYDER, Edirne) Otistik ocuklar Koruma ve Ynlendirme Dernei (ODER, zmir) Otistik ve Zihinsel Engelli ocuklar Dernei (OZDER, zmir) Otistikler Dernei (stanbul) Otizmle Mcadele Eden Aileler Dernei (OMAD, stanbul) Rize Otizmle Mcadele ve Eitim Dernei (ROMED, Rize) Sakarya Otizmle Yaam Dernei (SOYDER, Sakarya) Tekirda Otistik ocuklar Koruma Dernei (TOOKDER, Tekirda) Trkiye Otistiklere Destek ve Eitim Vakf (TODEV, stanbul) TOHUM Trkiye Otizm Erken Tan ve Eitim Vakf (stanbul)

Kaynaklar http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmedhealth/PMH0002494/ http://www.ellennotbohm.com/article-archive/#autism http://www.autism.com/ http://www.sciencedaily.com/news/mind_brain/autism/ http://www.cdc.gov/features/countingautism/ http://www.dsm5.org/Pages/Default.aspx http://en.wikipedia.org/wiki/Diagnostic_and_Statistical_Manual_of_Mental_Disorders http://www.otizmplatformu.org/ http://www.otizm.org/ http://www.tohumotizm.org.tr/pdf/geli%C5%9Fimsel_yetersizlik_raporu.pdf http://www.tohumotizm.org.tr/default.asp 35

Ahmet Okay alayan

Dr., Tbbi Genetik Uzman - Kayseri Eitim ve Aratrma Hastanesi Tbbi Genetik nitesi - Yale niversitesi Tp Fakltesi Nrogenetik Program

Otizm
O

Karmak Bir Genetik Hastalk m?

Otizm tans konmu kiilerde sorunun kayna genlerle aklanabilirse, hastaln ailenin sonraki ocuklarnda tekrarlama riskinin belirlenmesi ve tedavi olanaklarnn gelitirilmesi de mmkn olabilecek.
tizm yan altnda ortaya kan, iletiim ve sosyal becerilerde bozukluklarn ve yineleyici hareketlerin elik ettii, mr boyu sren bir gelime bozukluudur. Aslnda gnmzde de ska kullanld gibi, otizm ve ilikili hastalklar otizm spektrumu bozukluklar olarak adlandrlan geni bir balk altnda incelenir. Toplumda grlme skl %1den fazladr, yani hayli yksektir.

Anahtar Kavramlar Alel Belirli bir lokustaki genetik bilginin alternatif eitleri Fenotip Bir genotipin morfolojik, klinik, biyokimyasal veya molekler zellik olarak gzlenebilen ifadesi Genotip Bir kiinin genetik yaps, yani tm lokuslarndaki alellerin tm. Lokus zerinde genlerin oturduu varsaylan kromozom kesimi. Mutasyon Genetik bilginin bozulmakszn depolanmasndaki baarszlk. DNAda ortaya kan deiiklikler. Nkleotid Nkleik asit bazlar, eker ve fosfat gruplarndan oluan bileie verilen ad Polimorfizm Herhangi bir lokustaki alternatif alelin sklnn toplumda % 1den daha fazla grlmesi Sendrom Anne karnndaki geliim esnasnda birok hatadan kaynaklanan, ama beraber grlmeye eilimli olan anomali rnekleri. Klinik genetikte, sendrom = benzer etiyoloji (patojenik olarak birbirine bal anomali rnekleri). Tek gen hastal Tek bir lokustaki aleller tarafndan belirlenen bozukluklar 36

Jamie Grill / Jamie Grill / Getty Images Trkiye

>>>
lk olarak 1943te Amerikal ocuk psikiyatristi Leo Kanner tarafndan tanmlanan otizmin nedenlerini bulmak iin o dnemden beri yaplan almalar, baka birok hastalkta olduu gibi otizmde de genetik altyapnn nemli olduunu gsteriyor. Hastalarn byk ounluunda genetik nedenlerin etkili olduu bildirilmi olmakla birlikte vakalarn ancak % 10u ila % 20sinde sz konusu genetik sorun saptanabiliyor. Otizmli vakalarda sorunun kayna genlerle aklanabilirse sonraki ocuklarda hatta yakn akrabalarda tekrarlama riskinin belirlenmesi ve tedavi olanaklarnn gelitirilmesi de mmkn olabilecek. Genetik ve evresel faktrler etkileerek otizmin ortaya kmasnda rol oynuyor. evresel etkenleri kontrol etme olana olduuna gre, sorunun en nemli kayna kaltsal gibi grnyor. Ancak sorunun kaltsal yn karmak, nk hastaln oluumunda pek ok genin rol var.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

. Otizmli hastalarn kardelerinde otizm grlme olasl daha fazla. . Tek yumurta ikizlerinde grlme skl (%60-%90) ift yumurta ikizlerinden (%0-%20) daha fazla. . Otizmin erkeklerde grlme skl kzlarda olduundan 3-4 kat fazla. . Otizm tans konmu bir ocuun kardeinin otizmli olma olasl %10-%20. . Klinik bulgular arasnda otizm de olan, genetik kkenli birok hastalk tarif edilmi. Kesin tan konulmasnn ardndan, otizmin o kiideki genetik alt yapsn ortaya koymak iin ncelikle genetik almalarn yaplmas ve hastalarn genetik danma iin tbbi genetik konusunda uzman hekimlere ynlendirilmesi gerekir. Otizm tans konulan ocuklar iki grupta snflandrlabilir: Vakalarn byk bir ksmn oluturan ve otizmden baka bulgusu olmayanlar (otizmli vakalarn yaklak % 90-% 95i) ve otizm dnda baka bir ya da birden ok bulgusu olanlar (kompleks/ sendromik vakalar, otizmli bireylerin yaklak % 5-% 10unu olutururlar). Otizme neden olan genetik bozukluklar ise k mikroskobunda kromozom analizi ile tespit edilebilen anormallikler (vakalarn %5inden fazlas), kopya says farkllklar (vakalarn %10-%35i) ve tek gen mutasyonlar (vakalarn %5inden daha az) olarak gruplandrlr.

thinkstock

Otizmin genetik bir hastalk olabileceini gsteren kantlar

ok daha sk grlr, annenin bir sonraki gebeliinden doacak ocukta da ayn hastaln ortaya kma olasl fazladr, vakalarn yaklak bete birinde ailenin nceki kuaklarnda da otizmli bir birey vardr.

Otizmden sorumlu genleri saptamak amacyla kullanlan yntemler

nsan genomunu Dnya olarak dnrsek, hastala yol aan DNA blgesini bulmak herhangi bir ehirde bir adres bulmaktan farkl deildir. Byle byk bir corafyada kaybolmadan hedefe ulamak iin bir eit DNA dedektiflii yapmamz gerekir. Tek bir genin yol at hastalklarda yaplandan farkl olarak, bu tr hastalklardan sorumlu genleri saptayabilmek iin yaygn olarak genom boyu balant analizleri ve genom boyu iliki analizleri gibi yntemler kullanlr. Genom boyu balant analizleri: Bir fenotipin kromozomdaki konumunu bulabilmek iin, genomda rastgele yerlemi olan ve polimorfik zellik gsteren iaretilerden faydalanlr. Birbirine ok yakn yerlemi genler mayoz blnme sonrasnda para deiimine uramakszn kuaklar boyu ve daima bir arada aktarlr. Bu bulgudan hareketle, konumu bulunmak istenen fenotipin kuaklar boyu birlikte aktarld blgelerin iaretiler ile saptanmas ilemine balant analizi denir. Analiz eer aday gen blgelerine ynelik olarak, snrl sayda iareti ile yaplacak olursa aday gen yaklam olarak, tm genomdaki iaretiler kullanlarak yaplacak olursa genom boyu balant analizi olarak adlandrlr. Otizmin genetik altyapsnn eitlilii nedeniyle, aile aalar kullanlarak yaplan balant analizleri ile tm hastalar iin geerli bir sorumlu blge maalesef henz tespit edilememitir.
37

Otizm dnda baka bir bulgusu olmayan vakalara genetik yaklam

Otizm, birden fazla gene ve bu genleri etkileyen evresel faktrlere bal olduu iin, hayli karmak bir genetik bozukluk olarak biliniyor. Bu gruptaki otizmli hastalarn genel zellikleri yledir: Herhangi bir fiziksel anormallikleri yoktur, erkeklerde

Otizm: Karmak Bir Genetik Hastalk m?

Genom boyu iliki analizleri: Bu analizde, iareti alel ile ilgili fenotipten sorumlu gen arasnda ok yakn iliki olduu varsaylr. Bu durumda iaretinin belli bir aleli ile fenotip arasnda iliki bulunmaya allr. Burada kromozomlarn kuaklar boyu takip edilme ans yoktur. Bir iareti alelinin, otizmli vakalarda kontrol bireylerine gre daha yksek oranda bulunmas olaslnn hesaplanmas ilemidir. Bu ilem aday genler iindeki iaretiler ile yapld zaman aday gen ii ilikilendirme analizi olarak, tm genomda birbirine ok yakn yerlemi iaretiler kullanlarak yapldnda ise genom boyu ilikilendirme analizi olarak adlandrlr. Buraya kadar aklanan yntemlerde, otizm ve benzeri hastalklarla ilikisi olan ve bireyden bireye hayli deien blgeler (polimorfizmler) kullanlr. Bireyden bireye farkllk gsteren ve kopya saylar farkl olan DNA blgeleri, bireyler arasndaki farkll belirleyebilir. Tek yumurta ikizleri hari tm insanlarn genomlar birbirinden farkldr. Bu farkllklar organizmann birok zelliine (rnein boy, grn, zek, davran) katkda bulunur.

Kopya says farkllklar

Blgelerdeki yapsal farkllk 1 kilo-bazdan (1 kilobaz 1000 nkleotid demektir) fazla ise kopya says farkll adn alr. Ailevi otizm vakalarnn %3nde, ailevi olmayan otizm vakalarnn da %10unda yeni oluan kopya says farkllklar grlr.

Otizmden sorumlu genlerin tespitinde, bu iki yntem dnda beyin geliimi, beyin yaps, nrotransmitterler ve nromodlatrlerle ilikili olduu bilinen genlerin seilip aratrlmasn ieren, aday gen yaklam da kullanlabiliyor. Nrotransmitter, sinir hcresinin ucundan salglanan ve bir sonraki sinir hcresinin zgn bir almacna balanan, sinir atmlarnn iletilmesine yardmc olan, genellikle nitrojen ieren dk molekler arlkl bir bileiktir. Nromodlatr ise ana sinapsta ileti armn ayarlayan, presinaptik ucun ve zarn uyarlabilirliini deitirerek presinaptik ucun ve postsinaptik zarn cevap verme ihtimalini deitiren maddedir. Bugne kadar, otizm tans konmu hastalarda hedef olabilecek birok gen aratrlm, bunlardan ancak 100 kadar otizmle ilikilendirilebilmi. Bu hedef genler, otizme yol aabilecek mekanizmalar dnlerek (rnein sinaptik proteinleri kodlayan genler), bu mekanizmalarda grev alan genlerin aratrlmasyla ortaya konabilmi. Ayrca genomda sklkla gerekleen yapsal deiiklikler (rnein kayplar ve tekrarlanan blgeler) otizmden baka hastalklara da yol aabilir. Bu blgeler daha detayl incelenerek sorumlu gen saptanabilir. Kopya says varyasyonlarnn sk olarak tespit edildii kromozom blgeleri, otizmin sebebi olarak belirlenebilecek aday blgeler olarak belirtiliyor.

Kompleks / Sendromik vakalara genetik yaklam

Bu gruptaki otizmli hastalarn genel zellikleri yle sralanabilir: D grnte hastala zg klinik bir bulgu olabilir, erkeklerde kzlardan ok daha sk grlr, sonraki gebeliklerden doacak bebeklerde hastaln grlme olasl, hangi genetik hastalk tespit edilmise o hastaln tekrarlama riski ile ilikilidir, ama ortalama % 4-% 6 civarndadr ve vakalarn yaklak onda birinde, ailenin nceki kuaklarnda da otizmli bir birey vardr.

Kromozomal hastalklar
Vakalarn yaklak %5-%12sinde kromozomal anormallikler bulunabilir. Down sendromu (normalde biri anneden biri babadan gelen iki kromozomumuz olmasna ramen, bu hasta grubunda 21. kromozomdan tane vardr), Turner sendromu (diilerde normalde iki tane olan X kromozomunun bir tane olmas), 15q11-q13 blgesinin tekrar etmesi ve 2q37, 16p11, 22q11, 13.3, Xp22.3 blgelerinin olmamas, bu grupta en sk tespit edilen hastalklara rnek olarak verilebilir.

thinkstock

Tek nkleotid polimorfizmleri

Tm genom boyunca her 300 nkleotidden biri bireyden bireye farkllk gsterir. Haploid genomun (Diploid genom = 2n = 46) 3x109 olduu dnlrse, genom boyunca 10x106 nkleotid farkll var demektir. Gnmzde tek nkleotid polimorfizmleri ile oluturulan ipler kullanlarak, genom boyu iliki analizleri yaplabiliyor. Ancak otizm ile ilintili az sayda tek nkleotid polimorfizmi tespit edilebilmi ve maalesef bu tek nkleotid polimorfizmleri baka almalarla teyit edilememi.
38

Tek gen hastalklar

Bu hastalklarda da otizme iaret eden bulgular grlebilir. Frajil X sendromu, Rett sendromu, Tuberoz Sklerozis bu gruptaki hastalklarn sk grlenleridir. Eer otizmli ocuklarda bu tr bir hastalk var ise ailenin sonraki ocuklarnda, akrabalarda ve onlarn ocuklarnda da grlme riski belirlenebilir. Hatta bu tr hastalklarda implantasyon (dllenmi yumurtann ute-

<<<
rusa yerletirilmesi) ncesi ve doum ncesi genetik testler yaplarak ocuk domadan tan konulabilir ve hastalnn gidiat hakknda aileye bilgi verilebilir. Gelien teknoloji etkisini genetik alannda da gsterdi. Tm ekzom dizileme (genomun amino asit dizilerini kodlayan blgelerinin zel molekler tekniklerle analiz edilmesi) ve tm genom dizileme almalar ile transkriptom analizi yaplmas (genomik DNAnn rettii tm RNAnn analiz edilmesi) yakn gelecekte rutin bir uygulama haline gelecek gibi grnyor. zellikle tm ekzom dizileme teknolojisindeki gelimeler, hastalarn hayli uygun bir maliyet ile genetik hastalklarn %80 - %90ndan sorumlu ekzonik blgelerinin analiz edilmesine olanak salad ve otizm ile ilikili birok gen tanmland. rnek vermek gerekirse bu yntem ile tedavi edilebilme potansiyeli olan yeni bir otizm geni olan BCKDK tanmlanm. Bu yntem ile son zamanlarda yaplan dier almalarda, hasta-anne-baba ve hastalktan etkilenmemi bir karde var ise o da dahil olmak zere, drt bireye birden ayn test yaplarak hasta bireyin hastalndan sorumlu olabilecek genetik bozukluklar (ayn testin yapld normal bireylerin verileriyle de karlatrlarak) ayrt edilmeye allyor. ne seriyor. Tm bu gelimelere ramen, baz kromozomal ve molekler testlerle saptanabilen hastalklar dnda, henz otizm hastaln aklayabilecek tek bir gen bulunamad. Ancak yaplan aratrmalar otizmin daha nce de bahsettiimiz tek nkleotid polimorfizmi, kopya says farkll, baz hedef genlerdeki mutasyonlar, epigenetik etkileimler (yani genin nkleotid dizisi deimedii halde ilevinin deitii ve mitoz ve/veya mayoz blnme ile sonraki nesillere aktarlabilen deiiklikler) ve evresel katk sonucunda ortaya ktn gsteriyor. Saylan etkenlerin her biri otizmin oluumuna katkda bulunuyor, ancak otizm tablosuna yol aan genetik mekanizmalar gen analiz sistemlerindeki teknolojik gelimelerle daha iyi anlayabileceiz. Otizmde de birok hastalkta olduu gibi erken tan hayli nemli. Anne ocuunda grd baz belirtilerin bir hastal iaret ettiinden phelendiinde, bu yaklak % 80 orannda doru kyor. Bu nedenle ocuklarda fark edilen belirtiler mutlaka bir hekime danlmal. Otizm bozukluunun tedavisi gerekli eitimin verilmesi, sosyal beceriler ve iletiim becerilerinin kazandrlmasna yneliktir. Otizm tamamen ortadan kaldrlabilecek bir hastalk deildir. Temel tedavi, zellikle de anne ve baba tarafndan, tutarl ve srekli olarak eitimin srdrlmesidir. Bir ocua uygulanan bir yntem bir dieri iin geerli olmayabilir. Otizmli bir ocuun hastalnn kaltsal olduu belirlenecek olursa, sonraki ocuun da ayn kaltsal sorunu tayp tamayacan sylemek mmkndr. Fakat herhangi bir sebep olmadan gebe bir kadnn ocuunda otizm hastalnn olup olmayacan anlamak iin test yaptrmaya kalkmas ya da bu tip testlerin rastgele yaplmas amaca uygun olmad gibi etik adan da uygun olmayabilir. Sonu olarak, otizmli bireylerin olduu ailelerin, hekimlerinin de iinde bulunduu geni bir alma grubuyla balantda olmas, hem ailenin hem de hastann yararna olacaktr.
Kaynaklar alayan, A. O., Genetic Causes of Syndromic and Non-Syndromic Autism, Developmental Medicine and Child Neurology, Cilt 52, Sayi 2, s. 130-138, 2010. Losh, M., Sullivan, P. F., Trembath, D. ve Piven, J., Current developments in the genetics of autism: From phenome to genome, Journal of Neuropathology and Exerimental Neurology, Cilt 67, Sayi 9, s. 829-837, 2008. Schaefer, B. G., Mendelsohn, N. J., Genetics evaluation for the etiologic diagnosis of autism spectrum disorders, Genetics in Medicine, Cilt 10, Say 1, s. 4-12, 2008. Mefford, H. C., Batshaw, M. L. ve Hoffman, E. P., Genomics, intellectual disability, and autism, The New England Journal of Medicine, Cilt 366, s. 733743, 2012. Gurrieri, F., Working up autism: the practical role of medical genetics, American Journal of Medical Genetics Part C (Seminars in Medical Genetics), 160C s. 104-110, 2012.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Dr. Ahmet Okay alayan 2001de Osmangazi niversitesi Tp Fakltesinden mezun oldu. 2007de Erciyes niversitesi Tp Fakltesi Tbbi Genetik Anabilim Dalndan tbbi genetik uzmanln ald. lgi alanlar zellikle biyoteknoloji, kardiyovaskler ve nroendokrin hastalklarn genetii. 2008de Perugia niversitesinde (talya) biyoteknoloji, genetik yntemler ve hastalklar konularnda dersler verdi. Yale niversitesi Nrobiyoloji ve Genetik Programnda retim yesi ve aratrmac olarak grev yapyor. zellikle nrogenetik hastalklar ile ilgili uluslararas aratrmalarna devam ediyor.

De novo olarak adlandrlan, annede ve babada olmayp sadece hastada ortaya kan yeni genetik bozukluklar da bulundu. Bu tr almalar otizme yol aabilen genleri ortaya koymakla birlikte otizmin genetik alt yapsnn karmakln da gzler n-

Sanders, S. J., Murtha, M. T., Gupta, A. R. ve ark., De novo mutations revealed by whole-exome sequencing are strongly associated with autism, Nature, Cilt 485, s. 237-241, 2012. Neale, B. M., Kou, Y., Liu, L. ve ark., Patterns and rates of exonic de novo mutations in autism spectrum disorders, Nature, Cilt 485, s. 242245,2012. ORoak, B.J., Vives, L., Girirajan, S., ve ark., Sporadic autism exomes reveal a highly interconnected protein network of de novo mutations, Nature, Cilt 485, s. 246-250. 2012. Novarino, G., El-Fishawy, P., Kayserili, H. ve ark., Mutations in BCKD-kinase Lead to a Potentially Treatable Form of Autism with Epilepsy, Science (Baskda) (DOI: 10.1126/science.1224631)

thinkstock

39

Hseyin Gazi Topdemir

anakkale Savunmas
Yirminci yzyln balarnda yok olma tehlikesiyle kar karya olan Osmanl Devletinin girmek zorunda kald I. Dnya Savann en destans cephesi, anakkale Cephesidir. 1815 ylnda toplanan Viyana Kongresinin bir sonucu olarak, Avrupann siyasi haritas, mevcut durumuyla kalc ekilde biimlendirilince, emperyalizmin ynelecei en gzde corafya, Osmanl Devletinin egemenlik alan oldu. nk on yedinci yzyln sonlarndan itibaren gerilemeye balayan Osmanl Devletinin kayplar giderek artt ve devletin gszletii aka anlalmaya balad ve I. Dnya Sava ncesinde Osmanl Devleti, Avrupa ve Afrikadaki topraklarnn hemen hemen hepsini kaybetti.
Anzak Koyuna asker tayan gemi ve botlar, anakkale 1915 (stte) Geliboluda Anzaklarn kt sahil, anakkale 1915 (Sada)

40

>>>

Bilim ve Teknik Nisan 2013

I. Dnya Sava
Osmanl Devleti I. Dnya Savann balang yllarna bu koullarda gelirken, milli birlik oluturma giriiminde ynlendirici olan politikalar, gelien sanayileme nedeniyle retimin temeli ham maddeye duyulan ihtiya, artan nfus, yeni tarm arazisi ihtiyac ve bu ynde ortaya kan emperyalist yaklamlar birok devleti kar karya getirdi. zellikle Bismarckn (1815-1898) uygulad Alman d politikas Avrupada bloklamaya neden oldu, oluan bloklar arasnda da rekabet ve silahlanma yar dodu. Sanayi Devrimi sonrasnda gelien ekonomiler nedeniyle on dokuzuncu yzylda smrgecilik faaliyetleri hz kazand, diplomatik ilikilerin alan Avrupay aarak Afrika ve Uzakdouya kadar uzand. Btn bu gelimeler, byk devletler arasndaki atma alanlarn daha da geniletti. Avusturya-Macaristan veliahdna Srp milliyetiler tarafndan dzenlenen suikastn ardndan, Temmuz 1914te byk bir kriz kt ve Austos aynda I. Dnya Sava patlak verdi. Osmanl Devleti savata tarafsz kalacan duyurmasna karn, Almanyann basklar sonucu Austos aynn balarnda savaa girmekten kurtulamad. Aslnda Osmanl Devletini savan iine ekebilmek iin her trl senaryo nceden belirlenmiti. Akdenizde, ngiliz donanmas tarafndan izlenen Goeben ve Breslau adl Alman sava gemilerinin anakkale Boazndan gemesi, Osmanl Devletinin Almanyann yannda savaa katlmas iin gerekli mizanseni hazrlamt. Osmanl Devleti de gemilere Yavuz ve Midilli adlarn vermi ve bu gemilere Trk bayra ekilmiti. Komutalar Enver Paann emriyle Amiral Souchona verilen bu gemiler 29 Ekim 1914te Karadenizde Odesa, Sivastopol ve Novorosisk limanlarn bombalad ve Rus donanmasyla savat. Bu savaa Hamidiye gemisi ile baka baz Trk sava gemileri de katld. Gemilerin hkmet tarafndan satn alndnn ve adlarnn deitirildiinin ilan edilmesine ramen Osmanl Devletinin tarafszln kabul etmeyen tilaf Devletleri 5 Kasm 1914te Osmanl Devletine resmen sava ilan etti. 11 Kasm 1914te de Osmanl Devleti ayn devletlere resmen sava ilan etti. Bylece Osmanl Devleti hazrlksz halde, ok geni bir corafyada ve birok cephede, kendini dnyann ilk topyekn savann iinde buldu. Osmanl ordularnn savamak zorunda kald cepheler unlard: Kafkasya, Kanal, Filistin, Irak-ran, Hicaz-Yemen, Galiya-Makedonya ve anakkale. Aadaki satrlar sadece anakkale Cephesinde olup bitenlerin ve bu cephede kullanlan silahlarn ksa bir deerlendirmesini ieriyor.
6 Nisan 1905te yaplan bir anlama ile Osmanl Devleti Krupp firmasna eitli aplarda 91 adet batarya top siparii verdi. Bu anlama ile seri atl 7,5 cmlik 62 batarya sahra, 23 batarya cebel, 15 cmlik 3 batarya obs ve 10,5 cmlik 3 batarya ar sahra olmak zere toplam 91 batarya top, bunlara uygun mermi ve ihtiya duyulan baka malzemeler, toplam 1.967.634 Osmanl liras karlnda satn alnd.

anakkale Cephesi
I. Dnya Savann balamasnn hemen ardndan ngiltere ve Fransa, Almanya karsnda zor durumda kalan mttefikleri arlk Rusyasna silah ve malzeme yardm yaparak askeri gcn takviye etmek, stanbulu alarak Osmanl Devletini sava d brakmak ve tarafsz devletleri (Yunanistan ve Bulgaristan) kendi yanlarna ekmek iin anakkale Boazn gemeye karar vermiti. Ancak boazn nasl geilecei konusunda tilaf Devletleri arasnda gr ayrlklar balad ve sonunda Fransann, anakkale Boazn yalnzca donanma taarruzu ile geme stratejisi taraflarca benimsendi. ngiltere ve Fransann, Almanyay hrsl ve tehlikeli bir rakip olarak grmesi ve Almanyann gemi yapmn hzlandrmas, zellikle ngiltereyi denizlerdeki stnln korumak amacyla donanmasn yeniden dzenlemeye ynlendirdi ve ngiltere dretnot olarak bilinen yeni bir zrhl tipinin yap-

Avustralyal topular silahlarn mevzilerine tayor, 25 Nisan 1915 anakkale.

mna balad. Sonunda 3 Kasm 1914te dnyann en byk ve modern deniz gcne sahip olan ngiltere ve Fransaya ait muazzam sava gemilerinin anakkale Boaznn her iki yanndaki Trk tabyalarn bombalamasyla anakkale Sava balad. Belirlenen hedefler dorultusunda Boazn her iki yannda Kumkale ve Seddlbahir mevkileri 18 Mart 1915e kadar ar top atna maruz brakld ve 18 Martta topa tutuOsmanl askerlerinin anakkalede kullandklar tfekler, 1915 lan Trk mevzilerinin tamamen imha edildii hesap edilerek boaz geilmeye alld. Bylece boaza giren ve ilerlemeye balayan dman birlikleri, Trk topularn menziline girdikleri an-

41

anakkale Savunmas

Geliboluda bir Anzak siperi

ngiliz dretnotu (HMS Dreadnought adyla bilinen bu gemi, 1905 ile 1906 yllar arasnda ina edilmi ve I. Dnya Savanda kullanlan ilk zrhl gemilerden biri olmutur.)

da kydan balayan top at altnda neye uradklarn bilemedi. Beklenmedik ekilde maruz kaldklar bombardman altnda, dman gemilerinin dzenleri bozuldu ve kylara yakn yerlere denmi maynlara doru yneldiler. Bu ynelme, gl ve marur dman donanmasn bekleyen byk felaketin balangc oldu. Gnein batna kadar tilaf Devletleri donanmasna ait 18 gemiden 7si ya maynlara arparak ya da Trk topusunun isabetli atlaryla anakkale Boazna gmld. Bu gemiler Irresistible, Ocean, Inflexible, Majestik, Gaulois (Golyat), Triumph ve Bouvet adl gemilerdir. Birok gemi de savaamaz hale geldi. tilaf Devletleri denizde uradklar byk hsrann ardndan boazlar bu sefer de karadan gemeye karar verdi. Ancak Trkler 25 Nisan 1915te Seddlbahir ve Ar Burnunda, Austosta Anafartalarda tilaf glerinin harektn durdurmay baard ve i blgelere ilerlemelerini nledi. Buradaki arpmalarda tilaf Devletlerine gsterilen direni, anakkale Cephesindeki savan gidiatn belirledi. tilaf Devletleri Aralk ayna kadar 252.000 kiiye ulat tahmin edilen bir kaypla geri ekilmek zorunda kald. Osmanl Devletinin kaybnn da benzer ekilde 250.000 kiiye kadar kt tahmin ediliyor. Yaanan kayplar-

dan I. Dnya Savanda uygulanan sava teknolojisinin ne kadar ilerledii ve teknolojinin ne kadar ldrc olabildii anlalyor. I. Dnya Savanda uak, tank ve denizalt ilk defa etkin olarak kullanlmaya balanmt. Dier yandan bu savata, Trk deniz savunma konseptinin aya meydana getirilmiti. Birincisi boaza girecek dman filolarna kar, eik yolla ate edecek obs toplar, ikincisi seri halde denen sualt mayn hatlar, ncs de ar ky savunma toplarndan oluan i savunma mevzileriydi. Bu strateji ekseninde, emperyalist devletlere anakkale geilmez dedirten anakkale Savalarnda baarl olamayacan anlayan dman, 20 Aralk 1915ten itibaren gizlice ekilmeye balad ve 10 Ocak 1916da anakkaleyi tamamen terk etti.

Savan Teknik ve Taktik Ynleri

Balangta bir manevra sava (hzl hareket eden ordular sava) olarak grlen, ancak sonrasnda bir ypratma mcadelesine dnen I. Dnya Savanda, her iki taraf da karsndakinin gl bir ekilde takviye edilmi siperlerini ama giriimlerinde ar kayplar verdi. Sadece drt ay srmesi beklenen savan drt

Erenky Limannda batan ngiliz Irresistable gemisi, anakkale 1915

42

Limni adas, Mondros Limannda bir Fransz sava gemisi, 1915

>>>

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Krupp yapm obs

Nusret mayn gemisi

yldan fazla srmesi, ayn zamanda bu savan btn cephelerinde yeni sava teknolojilerinin kullanldnn da gstergesidir. Sava gemilerinde buhar enerjisinden yararlanlmaya balannca, ngiltere ok gl zrhlara ve byk toplara sahip dretnotlar yapt. Buhar gcne dayal olan dretnotlar 305 mmlik 10 ana batarya, tek ve ift namlulu 5 taret (zrhl kule) ve 24 kk topla donatlmt. Bunlar, uak yapm geliinceye kadar savalarda nemli rol oynad. Yine bu dnemde, zellikle ngilizler tarafndan yaplan denizaltlar dikkat ekicidir. 1901de ngiliz tersanelerinde imal edilen ve A snf olarak denize indirilen denizaltlara, 1905te 40 metrelik B snf, 1908te de C, D ve E snf denizaltlar katld. anakkale Savanda ngilizler ve Avustralya Deniz Kuvvetleri tarafndan kullanlan E snf denizaltlar 589 tonluk, 54 metre uzunluunda, su stnde 15 knot, su altnda 9 knot hz yapabilen, 4 torpido kovanna kar 8 torpido kovan tayabilen bir sava silah olarak ortaya kt. Bylece anakkale Sava kara, deniz ve denizalt kuvvetlerinin kullanld bir sava oldu. Kullanlan toplar karlatrldnda ise durum yleydi: Mstahkem Mevkii Komutanl topu birliklerinde eitli apta 230 top vard. Ancak 18 Mart 1915te Boaz Harbine 2 adet

255/35lik, 13 adet 240/35lik, 3 adet 150/45lik gemi topu, 5 adet 150/40lk gemi topu, 12 adet 120/30luk, 31 adet 150/10,8lik obs, 6 adet 120/11,6lk obs ve 10 adet 210/6,4lk havan olmak zere toplam 82 top katld. Buna karn Birleik Filonun 18 sava gemisinde, deiik apta toplam 708 adet top vard. anakkale Cephesinde sava ncesi boaz tahkimatnn glendirilmesi iin tabyalar oluturulmutu. Bunlara ek olarak, sava srasnda da tabya ve batarya mevzileri yaplm ve merkez tahkimat ile giri tahkimat arasndaki blge obs bataryalar ile doldurulmutu. Trklerin kulland Barbaros Hayrettin ve Turgut Reis adl sava gemileri ise yaptklar arma atlaryla, Kabatepe kylarndaki Queen Elizabeth adl geminin anakkaleyi bombardman etmesini engellemiti. Queen Elizabethin 15 inlik byk mermilerle anakkale tabyalarna at atee, bataryalarn verdii karlk sayesinde nemli bir kayp olumad. anakkalede kullanlan toplar I. Dnya Savandan 25-30 yl nce satn alnarak tabyalara yerletirilmiti. 22 cm ap uzunluundaki 7000-8000 m menzilli toplar, zde bataryalar oluturmayacak ekilde kark dizilmiti. Bu toplarda itici g olarak kara barut kullanlyordu.

Seddlbahirde dmandan zapt edilen 24 mm apnda bir top

Geliboludaki (Erturul Koyunda) tilaf Devletleri askerleri

43

anakkale Savunmas

Ancak kara barut ile yaplan atlardan sonra kan duman hedefin grlmesine engelliyor ve toplarn ate hznn dmesine neden oluyordu. Dier yandan 16.900 ve 14.800 m menzilli 355/55lik ve 240/35lik toplar, anakkale Boaznn en gl toplar idi. 5 adet 355/35lik ve 17 adet 240/35lik top vard. Bunlar Krupp, Kruzo, Vikers ve Snayder fabrikalarndan deiik zamanlarda alnm ve top aplar gz nnde bulundurulmakszn, plansz ve kark olarak sralanmt. Bu durum, yedek para ve cephane btnlemesini, topuluk kurallarnn uygulanmasn ve zaten gl olmayan savama yeteneini daha da azaltyordu.

Alman yapm MG 08 (Maschinengewehr 08) ile donatlan Osmanl makineli tfek timleri (st solda), Osmanl askerleri Geliboludaki eski bir deirmen nnde, 1915-1916 (st sada), Dman toplarn mekanik olarak doldururken, Trkler sadece askerin gcyle karlk veriyordu (solda).

Tm para etkilerine kar yeterli koruma salayamayan ta korunaklara yerletirilmi toplarn dn yetenei ok snrlyd, byk apl olanlarn kullanlmas iin de ok sayda asker gerekiyordu. Hidrolik donanml, geni ve bytme zellii yksek drbnl niangh bulunan ve ate hz yksek olan dman gemi toplarnda ise cephane harcamas iin snrlama yoktu, ayrca cephane mekanik olarak tanp kolayca dolduruluyordu.

Bu sradan kyaslama bile iki ordu arasndaki g farkn gstermeye yeter. Sava teknolojisi asndan kyaslamay srdrdmzde oluan tablo yle: Trk topusunda her eyden nce cephane yetersizdi. Cephane tamamen insan gcyle tanyor ve dolduruluyordu. Bu da ate hzn azaltyordu. ngiliz ve Fransz topusunda aa uygun olarak tasarlanm mesafe lme aygtlar vard.Ancak Trk topusu bundan da yoksundu. ngilizlerin Queen Elizabeth gemisinin bordasndaki toplarla bir anda yapt attaki mermi arl 7442 kilogram buluyordu. Buna karn, bu sre iinde Trk tabyalarndan biri olan Hamidiyeden atlan toplam mermi arl yalnzca 800 kilogramd. Stratejik olarak da Boazn giri tahkimat byk bir hedef niteliindeydi ve yandan ate altna alnabiliyordu. Trklerin elinde toplam 137 top vard. Bunlardan sadece 78 tanesinin ap 15-35,5 ve yalnzca 18inin menzili 14.800-16.900 metre arasndayd. Her bakmdan yetersiz ve gelimemi bir donanmayla kazanld aka anlalan savan dier bir yn de Osmanl Donanmasnn sava taktikleri asndan da yetersiz olmasyd. Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesi olayna katldklar gerekesiyle Halie kapatlan gemiler, her trl eitim ve tatbikattan uzak braklmt. II. Abdlhamitin 33 yl sren istibdat dneminde donanma atl kalmt. Osmanl Devleti birka torpidobot hari modern sava aralarna sahip deildi. Tehizat 3 muharebe gemisi, 2 kruvazr, 2 torpido kruvazr, 8 muhrip, 10 torpidobot, 17 gambot, 17 motor gambot olmak zere 59 paradan olumaktayd ve sava gemileri ok eskiydi. Donanma 1908den sonra yeni yeni toparlanmaya balamken, sava gc olmadan, Trablusgarp ve onun ardndan da Balkan Harbi ile karlamt. Bunun yaralarn sarmakla megul olduu bir srada da I. Dnya Sava patlak vermi, dolaysyla zamann sava usulne ve tekniine ayak uyduracak nitelie eriilememiti. htiya duyulan gemiler ngiltere ve Fransaya sipari edilmi, ancak ngiltereye sipari edilen iki gemi I. Dnya Savann patlak vermesinden dolay Osmanl donanmasna katlamamt. 21 Temmuz 1914te ngiltere Readiye ve Sultan Osman adl gemilere el koyarak Erin ve Agin adlaryla kendi donanmasna katmt. Bu gemilerden Sultan Osman 27.000, Readiye 23.000 tonilatoluk idi. Hzlar 21-22 mildi. Sahip olduklar toplar da 305-340 mm idi.

44

<<<
Dnyann denizden kontrol edilebilmesi konusu her dnemde yaylmac devletlerin gndemini oluturmu ve bu adan stratejik nemi olan anakkale Boaznn ele geirilmesi bu devletlerin en byk d ve amac olmutur. Bu amalarn gerekletirmek iin her trl ayrnty gz nne alan bir senaryo eliinde harekete geen emperyalist devletler, gl ve modern silahlarla donatlm sava gemileriyle anakkaleyi gemeyi planlamt. Bu muazzam sava gemilerini grnce direnlerinin krlaca ve adeta kendiliinden teslim olacaklar sanlan Trklerin her bakmdan kstl ve yetersiz sava ara gereleriyle nce denizden, sonra da karadan gsterdii beklenmedik direni, saldrgan devletleri geri pskrtm ve Boazn savunulmasnda sergilenen kahramanlk tarihin gerek destanlarndan biri olmutur. anakkale Boaznn geilemeyeceinin gsterilmesiyle, Boazlarda tek sz sahibinin Trkler olduu ilan edilmi, Dounun ve Batnn emperyalist devletlerinin dnyaya egemen olma arzular da gereklememitir.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Mustafa Kemal ve arkadalar Arburnu Cephesinde

anakkale Boazndaki tabya mevzileri

Rumeli Hamidiye Tabyas Namazgh Tabyas Nara Tabyas

Deirmenburnu Tabyas

Mecidiye Tabyas imenlik Tabyas

Rumeli Mecidiye Tabyas

Hamidiye Tabyas Dardanos Tabyas

Saros Krfezi

Yldz Tabyas

Nusret mayn gemisinin dedii maynlar Seddlbahir Tabyas Alman mayn gemisinin dedii maynlar Erturul Tabyas Kumkale Tabyas Orhaniye Tabyas

Rabia Alabay

Kaynaklar Armaolu, F., 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995), Alkm Yaynevi, stanbul 2010. Avc, H. E., anakkale Ruhu, Metropol Yaynlar, stanbul 2007. Beyolu, S. ve ark., Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi I, Ed. C. Eraslan, Anadolu niversitesi Yaynlar, 2012. Brenchley, E., Brenchley, F., Stokern Denizalts, eviren: P. Yankkaya, Harper Collins Publishers, stanbul 2001. Causevic, E., Moacanin, N., Kursar, V., Perspectives on Ottoman Studies, Papers From The 18th Syposium of The International Committee of Pre-Ottoman And Ottoman Studies, Transaction Publishers, 2010. anakkale Deniz Savalar 1915, Hazrlayan: anakkale Boaz Komutanl, Deniz Basmevi, stanbul 2008. Erickson, E. J., Size lmeyi Emrediyorum, I. Dnya Savanda Osmanl Ordusu, eviren: T. Akad, Kitap Yaynevi, stanbul 2003.

Harman, C., Halklarn Dnya Tarihi, Ta andan Yeni Binyla, eviren: U. Kocabaolu, Yordam Kitap, stanbul 2011. Lainer, S., Necefolu, H., zertem, H. S., Trk D Politikas, USAK Yaynlar, Ankara 2009. Massie, R. K., Dretnot: ngiltere, Almanya ve Yaklaan Savan Ayak Sesleri, eviren: M. Harmanc, Sabah Kitaplk, stanbul 1995. Ponting, C., Yeni Bir Bak Asyla Dnya Tarihi, eviren: E. B. zbilen, Alfa Tarih, stanbul 2011. Akar, ., Osmanl Devletinin anakkale Cephesinde Askeri Donatm, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Danman: Z. Gnal, anakkale niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, anakkale 2007.

45

Blent Gzceliolu

anakkale

Savasnda ,

Denizaltlar
46

Bilim ve Teknik Nisan 2013

lman zrhllar Breslau ve Goeben Akdenizdeki ngiliz Donanmasndan kaarak 10 Austos 1914te anakkaleyi geip 11 Austosta stanbula geldi. 16 Austos 1914te gemilerin satn alnd ve adlarnn Breslau-Midilli ve Goeben-Yavuz olarak deitirildii akland. Bu olay Osmanlnn I. Dnya Savana girmesinde ok etkili oldu. 27 Ekim 1914te bir grup gemiyle Karadenize alan Midilli ve Yavuz Rus limanlarn bombalaynca, Rusya Osmanlya sava at. Rusya, ngiltere ve Fransa (tilaf Devletleri) ile birlikte hareket ediyordu. ubat 1915te ngiliz ve Fransz donanmalar anakkale nlerinde geni bir saldr balatt. En gl saldry 18 Mart 1915te yapan tilaf Devletleri Trklerin direnii ve taarruzu sonucu ok ar bir yenilgi ald. En gl saldrnn geri pskrtlmesiyle tilaf Devletleri stanbula karadan ve denizden geemeyeceklerini anlad. Bu ar yenilgi tilaf Devletlerinde ciddi anlamda saygnlk kaybna da neden oldu. anakkaledeki direniin ok gl olmas Marmara Denizi zerinden srekli asker, tehizat, erzak gibi lojistik destek gelmesiyle salanyordu. tilaf Devletleri lojistik destei kesme planlar yapyor, ancak anakkaleyi geemiyordu. Bu durumun tek aresi Boaz denizaltlarla suyun altndan gemekti. Bamszlk yolunda tarihimizde ok nemli yeri olan anakkale Savann fazla irdelenmeyen denizalt savalar ksm yazmnzn ana konusu. tilaf Devletlerine ait denizaltlarn anakkale Sava srasnda Boazdaki faaliyetlerine, ne zaman, ne gibi saldrlarda bulunduklarna Trklerin bu saldrlara nasl yant verdiine biraz ayrntl olarak bakalm.

47

anakkale Savanda Denizaltlar

Aralk 1914te tilaf Devletlerinin Bozcaadadaki denizalt birlii 3 ngiliz, 2 Fransz ve 1 Avustralya denizaltsndan oluuyordu. Denizaltlarn ilk grevi Yavuz ve Midilli zrhllarnn anakkale Boazdan kmas halinde onlara saldrmakt. Dier yandan anakkale Boazna denen maynlar, karadaki birlikler, vb. gibi nedenler tilaf Devletlerine Boaz denizaltlarla geme olasln dndryordu. lk deneme iin ngiliz B-11 denizalts (daha basit yapl) 1 Aralk 1914 gn Boaz giriine gnderildi. B-11in 13 Aralk 1914te Boazdaki tm engelleri geerek Kepez Sar Slar mevkiinde demirli olan Mesudiye zrhlsn torpilleyerek batrmas, tilaf Devletlerinin daha modern ve donanml gemilerin Boaz alttan geebilecei dncesini pekitirdi.

Denizaltlarn anakkale Boazn Geme Denemeleri

lk olarak 15 Ocak 1915te Fransz denizalts Saphir dal yaparak Boaza girdi. Daha sonra pusulas bozuldu ve Kse Burnu Kalesinin 200 metre anda yzeye kt. sa Reis ve Nusrat mayn gemisi tarafndan grlerek batrld. Nisan 1915e gelindiinde tilaf Devletlerinin denizalt birlii 7 ngiliz, 4 Fransz ve 1 Avustralya denizaltsndan oluuyordu. Daha sonra Franszlarn dier denizalts Joule 1 Mays 1915te Boaz gemeye alrken maynlara arparak batt. Fransz Mariotte denizaltsysa 26 Temmuz 1915te anakkale slnda savunma alarna takld ve ky bataryalar tarafndan batrld. Franszlarn son denizalts Turquoise 30 Ekim 1915te Boaza girdi, ancak ky bataryalarnda grevli Mstecip Onba tarafndan periskopundan vurularak ele geirildi. Sonra stanbula getirildi ve denizaltya 10 Kasm 1915te yaplan trenle Mstecip Onba ad verildi.

anakkale Boazna ait eski bir harita

torpido atan ancak baarl olamayan AE2, 30 Nisanda Karabiga, Karaburun, Erdek, Paaliman civarnda dman denizalts arayan Sultanhisar torpido botu tarafndan tespit edildi. 2,5 saatlik mcade-

le srasnda ald darbeler sonucu dalamayan AE-2nin tm personeli esir alnd ve denizalt batrld. anakkale Boazn geen ilk denizalt olan AE-2 hibir gemi batramadan batrlm oldu.

Avustralya Denizalts AE-2

25 Nisan 1915te saat 02:30da Avustralya denizalts AE-2 Boaza stten girdi. lerleyen gnlerde Boazda kalan ve Turgut Reis zrhlsna ve baz gemilere
48

Alman sava gemisi

>>>

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Mttefik Alman Denizaltlar

I. Dnya Sava ncesinde Osmanllarn elinde denizalt yoktu. ngiltereye ve Fransaya sipari edilen denizaltlar sava balad iin teslim edilememiti. Mart 1915te Osmanllar, Almanlardan denizalt isteinde bulundu. lk olarak 5 Nisan 1915te skoyadan hareket eden Binba Otto Hersing komutasndaki Alman U-21 denizalts Mays aynda anakkaleye geldi. U-21 denizalts, 25 Mays 1915te Kabatepe aklarnda Trk birliklerini topa tutan ngiliz zrhls Triumph torpido atyla 8 dakikada batrd. ki gn sonra U-21, Seddlbahir nlerindeki Majestik zrhlsn torpilledi, ancak Majestik s bir yerde olduundan bir ksm darda kalacak biimde kuma oturdu ve sava sonuna kadar ylece kald. Bu olaylar sonunda ngilizler byk zrhllarn bombardman blgesinden ekti. Almanlarn ok daha sonra grev yapan denizaltlar da oldu. Bunlardan UB-14 denizalts 24 Temmuz 1915-11 Kasm 1918 tarihleri arasnda grev yapt ve E-7 ve E-20 denizaltlarn batrd. Bunlarn yan sra UB3 (kayp), UB-7 (Rus deniz ua tarafndan batrld), UB-42 (kayp), UB-44 (kayp), UB-45 (Varnada mayna arparak batt), UB-46 (Karadenizde mayna arparak batt) denizaltlar 1915-1916 arasnda eitli tarihlerde grev yapt.

Denizaltlarn Torpidoyla Hedef Vurmas

Gnmzde denizalt torpidolar gelimi, sonar vb. gibi cihazlarla hedefi tespit edip ona ynlenerek baarl sonu alabilir. Ancak ilk zamanlarda hedefin hzn tahmin etmeleri gerekiyordu. Su stnde gemiyi grdklerinde geminin hzn ve aradaki mesafeyi tahmin etmeye alyorlard. Sonra bir dik gen dnp bu genin bir kesine kendilerini, dierine hedefi, son keye de torpidonun hedefle buluaca yeri -tahmini olarak- yerletirerek torpidoyu atyorlard. Hesaplamalardaki her hata baar orann ok azaltyordu.

ngiliz Denizaltlar
anakkale Boazna gnderilen ngiliz denizaltlar E-15, E-14, E-2, E-7, E-12, H-1 ve E-11dir. E-11 defa, E-14 ile E-7 iki defa, H-1 bir defa Marmaraya girip kt. Boaza ilk giren (17 Nisan 1915) ngiliz denizalts E-15tir. E-15, Boaza girdikten sonra kuvvetli dip akntsnda ok zorland, bataryalarn tketerek Kepez nlerinde karaya oturdu ve tm personeli esir alnd. Haziran-Temmuz 1915te E-7, E-12, E-14 denizaltlar Marmarada ok etkin oldu. Austos 1915, Osmanlnn ngiliz denizaltlar E-2, E-14 ve E-11 ta-

rafndan en ok zarar grd dnem oldu. Bunlardan E-14 denizalts Boaz geip geri dnen ilk denizalt olurken, E-11 denizalts tilaf Devletleri iin en etkin grev yapan denizalt oldu. E-11, aralarnda Peleng-i Derya gambotu (kk silahl gemi), Barbaros Hayrettin zrhls, Peyk-i evket torpido kruvazr, Yarhisar muhribi gibi gemiler bata olmak zere 80den fazla askeri ve sivil ticaret gemisi batrd. Denizaltlar kara harektna destek veren askeri gemilerin yan sra kk nakliye gemilerinin seyirlerini engelledi ve limanlardaki kmr, erzak, ray ykl eitli kk gemileri de batrd.

Almanlarn U snf denizalts

49

anakkale Savanda Denizaltlar

Osmanllarn Denizaltlara Kar Ald nlemler

13 Aralk 1914te Mesudiye zrhlsnn ngiliz B-11 denizaltsn tarafndan batrlmasyla Osmanllar denizalt tehlikesine kar nlemler almaya balad. lk olarak Zuhaf ve Nurl-bahr gambotlar tilaf Devletleri denizaltlar iin grevlendirildi. Gzetleme postalar ve Marmara Adasnda gzetleme karakollar yaplmaya baland. Barbaros Hayrettin ve Turgut Reis zrhllar ve baz sava gemileri anakkale, Mudanya gibi blgelere konulandrld. Ayrca Boaza denizaltlar iin mayn engelleri -zellikle denizaltlarn en zor geecekleri yer olan
anakkale Boaznn sualt dip yaps.

Nara Geidine- dendi. Mayn engelleri ilk olarak yzeye deniyordu. Ancak denizaltlarn bunlar kolayca amasyla Boazn dndan iine doru 2,5, 4,5, 8, 30 ve 40 metre arasndaki derinliklere kademeli olarak yerletirildi. Ayrca denizaltnn sualtnda belirlenmesine yarayan basit bir sualt dinleme aygt da kullanld, ancak bundan verim alnamad. En etkili olan yntem Boazdaki Nara Geidine denizalt engel a kurulmas oldu. Sualtna rlecek alarn yzmesini salayacak amandralar stanbul Limanndan, teller tersanelerden getirildi. Nara Geidinde derinlik 100 metreyi buluyordu. Ayrca akntnn hz kuzey rzgrlaryla birlikte 4-5 mi-

le ulaabiliyordu. Bunlar kurulacak an ok salam olmas gerektiini gsteriyordu. 29 Haziran 1915te balanan a kurma ilemleri 28 Temmuz 1915te, 60 metre aralklarla demirlenmi amandralara aslarak tamamland. 35-40 metre derinlie kadar sarktlabilen alar sonradan 70 metre derinlie kadar sarktld. An akntlarla yukar kalkmamas iin eski ta glleler arlk olarak alt ksmlarna baland. Bu ada 15 ton yzdrc kuvvetinde amandra, 5 cm apnda 147 kilit zincir, 250-500 kg arlnda yzdrc kuvvette f, 168 roda tel halat, yaklak 0,6-1,25 cm apnda ve 1500 metre uzunluunda zincir, 33 eit demir, 58 anele kilidi kullanld.

Tahsin Ceylan

anakkale Boaz Akntlar

anakkale Boaz tarih boyunca her zaman askeri adan nemli olmutur. anakkale Boaz, civarndaki blgeyle birlikte Osmanl topraklarna 1367 ylnda katlmtr. Fatih Sultan Mehmet Boazlardaki geileri kontrol altna alabilmek iin Rumeli yakasnda Kilitbahirde, Anadolu yakasnda Aydosta Sultaniye kalelerini yaptrmtr. Sadrazam Kprl Mehmet Paa tarafndan yaptrlan Anadolu yakasndaki Kumkale ve Eceabatn 5 km kuzeyindeki Bigal kalesi nemli dier kalelerdir. Bunlarn yan sra anakkale Boaznn her iki yakasndaki yksek tepeler Boazn savunmasn kolaylatran doal oluumlardr. Osmanllar zamannda da defalarca Venediklilerin saldr ve kuatmalarna karn anakkale Boaz ele geirilememitir. anakkale Boaz, Marmaray Egeye (ayn zamanda Karadenizi Akdenize) balayan 65 km uzunluunda, en derin yeri 106 metre, en dar yeri 1375 metre (Kilitbahir-imentepe aras), en geni yeri 8275 metre (Domuzderesi-Erenky kylar aras) olan bir boazdr. anakkale Boaznn ortasnda kuzeyden gneye 50 m derinliinde oluk biiminde bir yap vardr. Bu oluk zerinde yer yer elips biiminde derin ukurlar bulunur. Derinlik Nara Burnu nnde 102 metre kadardr. anakkale Boaznda iki aknt vardr. Karadenizden gelen, younluu az olan suyun oluturduu st aknt ve Akdenizden gelen, younluu fazla olan suyun oluturduu alt aknt. st akntnn hz yaklak 5 deniz mili, alt akntnn hzysa yaklak 3 deniz mili kadardr. st aknt Marmara giriinde yaklak 20 metrelik bir tabaka halindeyken, Ege knda yaklak 10 metrelik bir tabaka halindedir. Boazn bu iki aknts anakkale Sava srasnda denizaltlar iin maynlar kadar byk bir sorun oluturuyordu. Sava srasnda Boaz gemeyi baaran denizaltlarsa, bunu aknty doru kullanabilmeleri sayesinde gerekletirmitir. tilaf Devletleri denizaltlar Boazn geni yerlerini kydan uzak olmas nedeniyle yzeyden geerken, dar yerlerini tespit edilmemek iin su altndan gemeye almt. Osmanllarn kurduu Bayku adl gzclk sistemi sava boyunca etkin biimde kullanlm ve baar salanmt. Denizaltlar genelde Boaz 20-30 metre derinliklerde gemi, dip maynlarnn olduu blgelerde yzeye km, sonra tekrar dalarak dipteki akntlardan yararlanmtr. Bu arada baka bir sorun da Karadenizden gelen suyun younluuyla , 20 metre ve daha alt derindeki Akdenizden gelen su younluu arasndaki farkt. Bu younluk fark 600-700 ton arla sahip denizaltlar fazladan 1-1,5 ton su almak zorunda brakyordu. Denizaltlarn yzeyden dala geerek istenilen derinlie inmesi iin yaklak 1 saat gerekiyordu. Boaz geerken en az 5-6 defa yzeye kmalar gerekiyordu.

50

<<<
Ekim 1915te ilk kurulan an gney tarafna ikinci bir a daha kuruldu. Bunlara ek olarak an kurulduu kyda eitli batarya ve toplar da bulunduruldu. Ayrca a banda nbeti gemiler vard ve denizalt tespit edildiinde suya sarktlarak patlatlacak tahrip kalplar bulunuyordu. tilaf Devletleri bu alara zarar vermek iin hava desteini de kullanarak 400 metre yksekten paratl bomba att, ancak baarl olamad.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Denizalt savalar 17 Nisan 1915te ilk denizaltnn grlmesinden, tilaf Devletlerinin ekilmeye balad 1915 ylnn Aralk ay sonuna kadar devam etti. Sonuta 7 denizalt batrlm 1i de esir alnmtr.

BAZI NEML ANAKKALE BATIKLARI BATAN TRK GEMLER Mesudiye Hnkar skelesi Tecilli Ceyhan Blbl Romrkr Nara Plevne Tenedos Samsun Despina Menderes Memo Leonida Menfaat Nur-l Bahir Barbaros DENZALTILAR Atlay Dumlupnar BATAN YABANCI GEMLER Irresistible Majestic Goliath Bouvet Ocean Triumph Lundy DENZALTILAR E-7 (ngiliz denizalts) E-14 (ngiliz denizalts) Joule (Fransz denizalts) Saphir (Fransz denizalts) Mariotte (Fransz denizalts) BATMA TARH VE MEVK 12-28 m arasnda Sarslar aras 1915/ Tekirda skelesi 1915/ Tekirda dolaylar 1915/ Musa Koyu 1915/ Tekirda 1915/ Tekirdan bats, Karaburun dolaylar 1915/ arkyde 1915/ Akba aklarnda 1915/ stanbul yolunda 1915/ ardak 1912/ Akba aklarnda 1915/ Eskihisar yaknlarnda 1915/ Tekirda anda 1915/ Tekirda anda 1915/ Mrefte yaknlar 1915/ Bolayr anda BATMA TARH VE MEVK 1942/ anakkale Mortu Koyu 1953/ anakkale Boaz Nara Burnu BATMA TARH VE MEVK 1915/ Erenky Koyu 1915/ Seddlbahir aklarnda 1915/ Morto Koyu 1915/ Erenky Koyu 1915/ Erenky Koyu 1915/ Saros anda 1915/ Saros anda BATMA TARH VE MEVK 1915/ Marmara Denizine geerken 1918/ Kumkale n 1915/ Boaz giriinde 1915/ Nara Burnu aklarnda Kseburnu nnde 1915/ Nara Burnu

AE-2 Denizalts
Boaz geen ilk denizalt olan AE-2 Avustralya denizalts 55 x 6,86 x 3,81 metre byklnde, 725 ton arlndadr. Su zerinde 15, sualtnda 10 deniz mili hz yapabilir. Denizalt komutan Binba Henry Stokern savatan sonra verdii rapora dayandrlarak hazrlanan, AE-2nin 24-29 Nisan 1915 tarihleri arasnda anakkale Boazndan geiinin animasyonu aadaki linkte yer alyor. Rahmi Ko Mzesinden aratrmac Seluk Kolay, 1998 ylnda denizaltnn tam yerini belirledi ve ilk dal gerekletirdi. AE2, anakkalenin Biga ilesine bal Karabiga beldesi aklarnda, 73 metre derinde yatyor.
http://www.anzacsite.gov.au/5environment/tr/tr-ae2.html.

E Snf Denizaltlar
ngiliz tersanelerinde 1901 ylnda retilen denizaltlar A snf, 1905 ylnda retilen denizaltlar B snf, 1908 ylnda daha modern ve gelitirilmi olarak retilmeye balananlarsa C, D, E snf adn almlardr. anakkale savalarnda E snf denizaltlar etkin olarak kullanlmtr. E snf denizaltlar, 589 ton arlnda, 54 metre uzunluunda, su stnde 15, sualtnda 9 deniz mili yapabilen, 4 torpido kovanna kar 8 torpido tayabilen bir silah olarak saylabilir. Savalarda denizaltlarn etkin ve vurucu g olarak kullanlmaya balamas 1. Dnya Sava ile balar. Bu savaa ngiltere 77, Almanya 29, Fransaysa 45 denizaltyla girmitir.

anakkale Savanda denizaltlarla birlikte sava uaklar da kullanld. tilaf devletlerinin uaklar ve balonlardan ald keif raporlar denizaltlarn hedeflerini bulmasna yardmc oldu. Ayn biimde Osmanllar da Marmaradaki denizaltlarla mcadelede, Temmuz 1915te Almanyadan gelen deniz uandan yararland.

Kaynaklar Atabey, F., anakkale Muharebeleri Sresince Marmarada Deniz Nakliyat, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt. XXV, Say 73, Mart 2009. Oran, E., anakkale Savalarnda Denizalt Harekat Yksek Lisans, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana bilim dal, Ankara 2007. http://www.wrecksite.eu/wreck.aspx?142798 http://www.gallipoli-1915.org/marmara.gemiler.htm http://www.denizaltici.org/denizaltici/tarihce.html 51

Emine Sonnur zcan

Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Havaclk Teknolojisi

anakkale Savalarnda Kullanlan

I.Dnya Savanda havadan elle ivi atarak taaruzda bulunan bir uak
52

>>>

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Osmanl Devletinin havaclk faaliyetlerine balama tarihi 1909. Dier btn yenilikler gibi havacln kkeni de Osmanl Ordusuna dayanyordu. 1910da askeri bir heyet Avrupaya gidip havaclk alanndaki gelimeleri inceledi. Ayrca Pariste yaplan Uluslararas Havaclk Kongresine katlnd. Bu hazrlklarn hemen arkasndan Harbiye Nazr Mahmut evket Paann nclnde 1911de orduda ilk havaclk birimi kuruldu ve iki subay pilotaj eitimi iin Fransadaki Bleriot Fabrikasnn uu okuluna gnderildi. 1912de Sefakyle Yeilky arasnda ilk havaalan yapld. ki subay eitim sonrasnda Osmanl Ordusunun satn ald ilk iki ua Fransadan yurda getirdi. Bylece 17 Aralk 1903 tarihinde Wright kardelerin ilk motorlu ua kontroll bir ekilde havalandrmasnn zerinden henz sekiz yl gemiken, Trk Hava Kuvvetlerinin temelleri atlm oluyordu. Temmuz 1912ye gelindiinde, Yeilkyde alan Hava Okulunda Trk ordusu ilk havac subaylarn yetitiriyordu.
smanl Ordusunun henz havaclk donanmn oluturmaya alt aylarda patlak veren Trablusgarp Savanda (1911) talyanlar Osmanlya kar -tarihte bir ilk olarakuaklarla savamt. Balkan Savalarnda (1912-1913) ise Osmanlnn elinde 17 uak vard. Ancak savalarn sonunda bunlarn tamamna yakn eitli sebeplerle kaybedilmiti. I. Dnya Sava ncesinde byk maddi fedakrlklarla Fransaya smarlanan kara ve deniz uaklarna ise sava balaynca Fransa tarafndan el koyuldu. Byk Sava ncesi Osmanl Ordusunun elinde yalnzca 8 uak vard. Bunlar cephelere datlmt.

I. Dnya Savanda at arabasyla nakledilen bir uak

anakkale Cephesine verilen 1 deniz ua da (Ekim 1914) savatan nce suda devrilip bozulmu ve stanbula gnderilmiti. Ocak 1915te anakkale Boazna gemiyle iki uak daha gnderildi. Bunlardan Erturul adl kara ua (Bleriot XI-2) teknik kapasitesinin snrl oluu nedeniyle yalnzca Boazn yakn evresinde keif amal ksa uular yapabiliyordu. Dier uan nitelikleri ve faaliyetleri hakknda ise herhangi bir bilgi yok. Erturul, 18 Mart Deniz Zaferinin ardndan 22 Martta stanbula gnderildi ve hurdaya ayrld.

1911de Osmanl Ordusunun yapt snav sonucunda en yksek notu alarak pilotaj eitimi iin Fransadaki Bleriot Fabrikasnn uu okuluna gnderilen iki subaydan biri: Svari Yzba Fesa.

Dier yandan mttefik Almanyadan Osmanlya -3 Albatros B.I ve 1 Rumpler B.I olmak zere- ilk 4 uan gelmesi 1915in Mart ay balarna rastlyor. Bunlarn 3nn anakkaleye gnderilmesine karar verilmiti; ancak 18 Mart Deniz Sava ncesi sadece Rumpler B.I tipi uak anakkaleye ulatrlabildi. Dier 2 uak ise ancak Mart sonunda anakkale Boazna gelebildi. anakkale Savalarnn yapld dnemde dnya havaclk teknolojisi henz olumaya balamt. Zamann teknolojisiyle uaklar, yaklak 70-120 km/saat sratle uabiliyor, en fazla 1000-1500 mye kadar ykselebiliyordu. Dnemin havadan taarruz silahlar 5-15 kglk bombalar ve ii ivi dolu kutulard. Bunlar gzle belirlenen hedeflere uaktan, elle atlyordu. Gerek Osmanl Devleti gerekse Batl Devletler anakkale Savalarnda uaklar keif, destek, taarruz ve psikolojik harekt amacyla kullanyordu. Keif uularyla dmann yer, yn ve nicelik tespitleri yaplyor, maynlarn mevcut durumu gibi istihbaratlar deerlendirilerek askeri harektlar bu bilgilere gre ynlendiriliyordu.
53

anakkale Savalarnda Kullanlan Havaclk Teknolojisi

anakkale 15. Harp Tayyare Bl subaylar

Osmanl Devletinin yaptrd geni kapsaml keif uularndan ilki, Deniz Savandan sadece birka saat ncesinde gerekleti. anakkaleye 17 Mart gecesi ulaan Alman Rumpler B.I. ua, 18 Mart sabah tilaf Devletlerinin deniz gcn keif iin Bozcaadaya uuruldu. Uu sonucunda iki Alman pilotun istihbarat raporunda Bozcaada nlerinde 14 sava gemisi, 2-4 kk kruvazr, 2 tamir gemisi, 2 hastane gemisi, mayn tarayc 10 balk teknesi ve birka destroyer ile 1 denizalt tespit edildiinden sz ediliyordu. Rapor, Mstahkem Mevki Komutanlnn hazrlad harekt planna ve dolaysyla kazanlan zafere nemli katklarda bulunacakt. Ayn uak 18 Mart gn ikinci bir keif uuu daha yaparak dmann geri ekildiini rapor etti. Dier yandan, tilaf glerinin uaklar Deniz Sava ncesinde yaptklar keif uuunda -Boaz sularnn dalgal olmasnn da etkisiyle- Osmanl askerlerinin
54

anakkale Boazna dedii maynlar gremeyip temiz raporu vermiti. Bunun bir sonucu olarak Nusret mayn gemisinin dedii maynlar, Bouvet, Irresistible ve Ocean adl gemilerin batmasna, Gaulois, Suffren ve Inflexible adl gemilerin ise byk hasar almasna sebep oldu. Batl devletler 18 Mart hezimeti sonrasnda ve kara savalar ncesinde hava kuvvetlerinin baarszl nedeniyle anakkaleye 18 uak daha gnderdi. ngilizler 3. Kraliyet Filosunu da Bozcaadadaki havaalanlarna tamt. Franszlar ise 8 uaklk bir filo gndermiti. Ayrca ngilizlerin 3500 tonluk HMS Manica isimli sabit balon gemisi de 22 Martta anakkaleye getirildi. tilaf Devletlerinin 30un zerindeki hava aracnn grevi kara sava srasnda keif yapp bombalama yoluyla taarruzda bulunmak, karmalarda hedef belirlemek ve top atlarn dzenlemekti. Bunun yan sra daha 1 ubat 1915te 6 deniz, 4 kara uayla Egeye alan ngiliz

HMS Ark Royal isimli uak gemisi, deniz uaklaryla zmir ve Enez yresinde uzun menzilli keif grevleri yapyordu. HMS Ark Royal 17 ubatta Bozcaadaya geldiyse de Alman denizaltlarnn sktrmas karsnda manevra zorluu yaad ve Selanike gnderildi. te yandan HMS Manica balon gemisi, Trk topu birliklerinin yerini tespit ediyordu. Balonun nemli bir dier grevi de HMS Baccante sava gemisinin toplar iin hedef belirlemekti. HMS Manica ve HMS Hectorun balonlar gn boyunca ve her hava artnda yukarda kalp istihbarat salyordu. tilaf Devletleri 25 Nisan 1915te balayan Kara Savalarnda yepyeni bir havaclk teknolojisini yrrle sokmutu. Bozcaadada konulanan uaklar, havadan Osmanl mevzilerinin harita koordinatlarn belirleyip modifiye edilmi Alman Goertz katlamal fotoraf makinesiyle fotoraflarn ekiyordu. Seddlbahir ve Arburnuna kartma yapan ti-

<<<
laf gleri, havadan da 10 uak ve 1 gzlem balonuyla harekta destek vermiti. ttifak Devletleri cephesinde ise 25 Nisan sabah, Pilot Garber ve Yzba Hseyin Sedatn bulunduu uakla, Saroz Krfezinden Anadolu sahiline, saatlik bir keif uuu dzenlendi. Pilotlar bu uula 45 nakliye gemisi tespit etmi ve hatta bu gemilere birka bomba da atmlard. Ayrca bu keif uuunda sava gemilerinin Boazdan ayrlp Sarozda bir karma provas yapt tespit edilmiti. Kara Savalarnn balad bu dnemde uaklarn arzal olmas sebebiyle baka uu yaplamamt. Bununla beraber 27, 28 ve 29 Nisandaki keif uularyla, dmann Seddlbahir ve Arburnuna kt tespit edilmiti. Ayrca bu uularla Beike Liman, Kumkale ve Bolayrda gsteri karmalar yapld da rapor edilmiti. 7 Austos 1915te balayan Arburnu ve Anafartalar karmalarnda tilaf gleri filosu yeni uaklarla desteklenmi durumdayd. 4 Bristol, 6 Caudron, 6 BE 2C ve 6 Morane Parasoln bnyesinde barndran filonun kapasitesi 48 uaa ulamt. Buna karlk Osmanlnn 1inci Tayyare Blnde yalnzca sekiz uak vard. Bunlara ek olarak 5i Gotha WD 1 ve 3 Gotha WD 2 olmak zere 8 deniz ua vard. Ancak bu deniz uaklar Almanlar tarafndan, Kara Savalarnn balad Nisan aynda deil Haziranda Osmanl Ordusuna kazandrlmt. Eyll 1915 ncesinde Osmanl Ordusuna bal pilotlarn az sayda uak ve eksik mhimmatla, havadan elle att bombalar etkili olamamt. Bununla beraber genellikle bir Trk ve bir Alman pilot ile bir uzman gzlemciden (rst) oluan keif ekibinin salad istihbarat raporlar, savan bandan sonuna kadar 5. Ordu Komutanlna byk katklarda bulunmutu. 6 Eyllde Bulgaristann tDeniz Savanda Osmanl ordusu karsnda yenik den tilaf Devletlerinin sava sonras anakkaleye getirdikleri ngiliz HMS Manica sabit balon gemisi

Bilim ve Teknik Nisan 2013

tifak Devletlerinin yannda savaa girme kararyla Balkan yolu almt. Bunun sonucunda, Alman kara ve deniz uaklarnn, mhimmat ve eitli sava malzemelerinin anakkale Savalarna dhil olmas mmkn oldu. Bylece Osmanl hava gc tilaf Devletlerine kar daha etkili olarak kullanlabildi. rnein Eyll 1915te ve Aralk 1915te Almanyadan getirilen 4 Fokker Staffel uan anakkale Savalarndaki katks byktr. Ancak bunlardan biri, 6 Ocak 1916da Alman pilotuyla birlikte Seddlbahirde tilaf glerine ait bir Farman ua tarafndan drld. Buna karn Alman Temen Buddecke drt dman uan bir Fokkerle drmt. Ayrca Fokker kullanan Alman pilot, be dman ua daha drmt. Bylece Fokkerler anakkale Cephesinde bir kayba karlk dokuz dman ua drm oluyordu.

I. Dnya Savanda kullanlan gzlemci balonlardan biri (Belika)

55

anakkale Savalarnda Kullanlan Havaclk Teknolojisi

<<<

Fokker tipi uak Pilot-gazeteci Velid Ebuzziya (l.1945) 18 Mart Deniz Sava zaferi sonrasnda anakkale Boazndaki Dardanos Bataryas nnde.

Farman tipi uak

Dier yandan Balkan yolunun almasndan sonra Osmanl Ordusunun keif uularnda Almanyadan getirilen fotoraf makinalar da kullanlm, ayrca deniz uaklar makinal tfeklerle silahlandrlmt. Silahlandrlan 5 adet Gotha WD-2 deniz ua, Gkeada ve Bozcaadadaki dman hava slerine ve kamplara geceleri bombardman uular dzenledi. Bu uaklarla toplam 150 uu yapld ve dman mevzilerine 200 bomba atld. Osmanl hava kuvvetlerinin glenmesiyle, 27 Eyllde iki Alman temen ilk defa bir dman uan hava savanda drmeyi baard. Dier yandan, 30 Kasmda stemen Ali Rza, rst Orhan ile AK1 Albatros uayla keif halindeyken, Kabatepe zerinde rastladklar bir Fransz uayla havada savat ve bir kurunla Fransz uann benzin deposunu deldi. Bunun sonucunda uak yanarak ntepeHelles arasna dt. anakkalede ilk hava sava 2 Maysta Seddlbahir zerinde yapld. Osmanl uana tabancayla ate eden iki tilaf ua, otomatik tabancayla yaplan kar atla pskrtld. Dier yandan anakkale Cephesinde Osmanl topusunun ateiyle drlen uaklarn says da fazladr. 1915 senesinde tilaf Devletlerinin uaklarndan 17si Osmanl topusunun yerden at ate sonucunda drlmt.
56

Velid Bey, anakkaleye utuu Berliot tipi uan nnde

ttifak ve tilaf kuvvetleri uaklarn keif ve taarruz dnda, havadan bildiri atarak psikolojik harekt amal olarak da kullanmtr. rnein ttifak hava gleri, Kara Savalarnn farkl dnemlerinde uaktan Fransz-Cezayir birliklerine ve Avustralya-Yeni Zelanda birliklerine hitap eden bildiriler atmtr. Bu bildiriler -25 Haziran 1915te Arburnuda Trk uaklarnn dman mevzileri zerine att 300 bildiri gibi- ngilizce olarak kaleme alnmt. Tm bu bilgilerden de anlalaca zere, Osmanl Devletinin Batl devletlere kar anakkale Boaznda ve Gelibolu Yarmadasndaki savalara havadan verdii destek Eyll 1915e kadar son derece dk bir teknolojiyle srdrl-

m olsa da keif uular, taarruz ve psikolojik harekt erevesinde kayda deer baarlar salanmt. Bunun yan sra Eyll sonrasnda alan Balkan yoluyla Almanyadan getirilen ilave uaklar, malzemenin ve mhimmatn teknik ve donanm desteiyle keif uular daha nitelikli hale gelmi, bu sayede tilaf glerine nemli kayplar yaatlmt. Dolaysyla anakkale Zaferinin kazanlmasnda Osmanl-Alman hava gcnn katks byktr.
Kaynaklar Okuyucu, O., anakkale Muharebelerinde Hava Harekt, Asker Tarih Aratrmalar Dergisi, s. 267-300, Austos 2010. http://www.hvkk.tsk.tr/tr/IcerikDetay. aspx?ID=32&IcerikID=84 http://www.turkishairlines.com/tr-tr/skylife/2008/mayis/ makaleler/osmanlida-havacilik.aspx

2241 - Sanayi Odakl Lisans Bitirme Projeleri Yarmas

BAVURU KOULLARI
1. renim grmekte olan lisans rencileri tarafndan bitirme projesi hazrlyor olmak, 2. Sanayinin bir sorununu zme ve/veya sanayide uygulama potansiyeli olan rn/ yntem/sre iyiletirme/gelitirme konularnda bitirme projesi hazrlyor olmak, 3. Bitirme projesini akademik ve sanayi/sektr danmann rehberliinde yapyor olmak, 4. Bitirme projesi bireysel veya en fazla on renci tarafndan hazrlanmal. NEML HATIRLATMA Program kapsamnda lisans bitirme tezlerine ayrca 4.000.Tez Destei salanacaktr. BAVURU DNEM

1 Mart 30 Nisan 2013 tarihleri arasnda

http://ebideb.tubitak.gov.tr adresinden online olarak yaplacaktr.

TBTAK - BDEB TUNUS CAD. NO: 80, KAVAKLIDERE / ANKARA TEL : (312) 468 53 00 / 3838 e-posta : bideb2241@tubitak.gov.tr

web : http://www.tubitak.gov.tr/bideb/2241

DANIMAN

RENC

Matematik Havuzu
Bu saymzda 1 +

Ali Doanaksoy

matematik.havuzu@tubitak.gov.tr

SERBEST STL: HARMONK SAYILAR

1 1 1 1 ... + + + + toplamn, yani 1den ba2 3 4 5 layarak pozitif tam saylarn arpmaya gre terslerinin toplamn ele alacaz. Tanmlanma eklinden bu toplamn gittike byd fakat byme miktarnn gittike azald grlyor. rnein toplamdaki byme ilk 999 terimden sonra 0,001, ilk 999.999 terimden sonra ise 0,000001 olacaktr. Fakat bu yavalk onu snrlamaz. Bir baka deyile bu toplam yava yava ama snr tanmadan bymektedir. Yani ne kadar byk bir pozitif say alrsanz aln, toplam eninde sonunda aldnz saydan daha byk bir deere ulaacaktr. Bunu grebilmek iin toplam biraz daha yakndan inceleyelim. 1+ 1 + 2 1 1 + 3 4 = + 1 1 1 1 + + + 5444 627 1 4448 3 1 fonksiyonunun grafii ile x ekseni x arasnda kalan blgenin alan da ln(x) (doal logaritma fonksiyonu) olarak tanmldr. x = 1den x = 8e kadar y = y= 1 x Alan = ln(8) 1 2 3 4 5 6 7 8

ki ekil birlikte izildiinde H8 < 1 + ln(8) olduu grlr.

1 enkg olan 2 terim 4 1 d toplamn deg eri > n 2

1 enkg olan 4 terim 8 1 d toplamn deg eri > n 2

H8 < 1 < ln(8)

1 1 1 1 1 1 1 1 1 ... + + + + + + + + + + 94444444444 10 11 12 213 14 15 16 1 4444444444 3 17

1 olan 8 terim 16 1 d toplamn deg eri > n 2 enkg

Ayn ekil biraz farkl izildiinde ise ln(8) < H8 olduu grlr.

1 Toplamn ilk terimi 1, ilk iki terimin toplam 3 dir. lk drt terimin 2 1 1 toplam 4 den, ilk sekiz terimin toplam 5 den, ilk 16 terimin top2 2 1 lam 6 den byktr. Bu ekilde devam ederek ilk 2k terimin toplam2 1 nn (k + 2) den byk olduu grlebilir. O halde ilk 2k terimin top2 k+2 lam den byk olur. rnein ilk 2198 terimin toplam 100den, 2 ilk 21998 terimin toplam 1000den byktr. Toplamn snr tanmakszn bydn gstermek iin yukarda yaptmz hesaplama doru olsa da ekonomik deildir. Yani dizinin ilk 2198 teriminin toplamnn 100den byk olduunu sylerken biraz garantici davranm oluyoruz. Aslnda toplamn 100 saysn gemesi iin ilk 2143 terimin toplanmas yeterlidir. Toplamn yava yava ama snr tanmadan bydn sylemitik. Snr tanmadan bydn anlam olduk. imdi de yava yava anlayalm. lk drt terimi topladmzda toplam 2den byk olur. lk 11 terimde 3, ilk 31 terimde 4, ilk 83 terimde 5 says alm olur. Toplamn 10u atn grebilmemiz iin ilk 12.367 terimin toplanmasn beklememiz gerekecektir. Saniyede 1.000.000 ilem yapabilen bir ilemci bir sene boyunca aralksz altnda toplamn ancak 31i atn grebiliriz. Makul bir srede, sz gelimi 1000 senede toplamn 70 olduunu grebilmemizi salayacak hzda ilem yapabilecek bir teknoloji henz yok. Toplamn ilk n teriminin toplanmas ile elde edilen sayya n. harmonik say ad verilir ve Hn ile gsterilir. Birok uygulama sahasnda nemli rol oynayan harmonik saylarn nasl hesaplanabileceine de1 1 1 ineceiz. Her birinin taban uzunluu 1, ykseklikleri 1, , , ... , 2 3 8 olan dikdrtgenlerin alanlarnn toplam H8e eittir. H8

ln(8) < H8

Sonu olarak ln(8) < H8 < 1 + ln(8) eitsizliklerini elde ederiz ki bunun genel hali olan ln(n) < Hn < 1 + ln(n) eitsizlikleri de her n 2 tam says iin geerlidir. Bylece Hnyi hesaplamak iin etkin bir yol bulmu olduk. rnein H100 hesaplamak istediimizde ln100 = 4,605... olduundan 4,605 < H100 < 5,605 yazabiliriz. Buradan H100n yaklak olarak 5,1 civarnda bir say olduunu tahmin edebiliriz. Nitekim H100 = 5,1873... tr. ln(n) ile ln(n) + 1 saylar arasnda bulunduunu bildiimiz Hn iin 1 yaklak bir deer olarak ln (n) + yi kullanmak makuldr. Ancak Euler 2 n says bydke Hn ln(n) farknn gittike sabit bir sayya yaklatn gstermitir. Euler sabiti ad verilen ve ile gsterilen bu irrasyonel saynn yaklak deeri 0,57721 dir. O halde Hn ln(n) + 0,57721 yazarak, Hn iin yaklak bir deer olarak ln(n) + 0,57721in kullanlabileceini ifade edebiliriz. rnein H100 5,18238... gibi.

DUYURU
Deerli okurlarmz, bu saydan itibaren Elence Havuzu ve Olimpik Havuz kelerinde yer alan problemleri doru zenlerin isimlerini yaymlamaya baladk. Listede yer almak iin zmlerinizi sorularn yaymland ayn ilk 15 gn iinde, sayfa balnda verilen internet adresine gndermeniz gerekiyor. Okurlarmzdan gelen dikkate deer zm nerilerini de ayrca yaymlayacaz.

58

Bilim ve Teknik Nisan 2013

KUM HAVUZU
KAYNAMI YUMURTA Yumurtanz tam 15 dakika kaynatmak istiyorsunuz. Biri 7 dieri 11 dakikalk iki kum saati kullanarak bunu nasl yapabilirsiniz?

BSKLET Bir ksm 2 dierleri de 3 tekerlekli olmak zere 14 bisikletin toplam 37 tekerlei olduu biliniyor. tekerlekli bisikletlerin says sizce katr?

ELENCE HAVUZU

BLEK GRE Yedier kiiden oluan iki takm arasnda bilek grei malar yapld. Turnuva sonunda her oyuncu yapt toplam ma saysn tahtaya yazd. Tahtada 3, 3, 3, 3, 3, 5, 6, 6, 6, 6, 6, 6, 6, 6 saylar var. Bir ey yanl grnyor, ama ne?

ATE LE GNE Ate ile Gne hilesiz birer zar atyor. Gelen zarlardan kk olan byk olandan karlyor. Sonu 0, 1 veya 2 ise Ate, 3, 4 veya 5 ise Gne kazanyor. Sizce bu oyun adil mi? Oyun ok sayda tekrarlanrsa kimin daha ok kazanmas beklenir?

MATEMATK MANAV Bir manav, iki kefeli bir terazi ve 4 adet arlk ile 1 kilodan 40 kiloya kadar (arl bir tam say ile ifade edilebilen) her eyi tartabiliyor. Manavn elindeki 4 arlk nelerdir?

OLMPK HAVUZ
KAREL TAHTADA ARPMA 9 x 9 boyutlarndaki bir satran tahtasndaki 81 karenin iine 1 ya da 1 yazlm. Her kare iin, bu kare ile ortak kenara sahip karelerde yazan saylarn arpm hesaplanyor. Her hamlede ayn anda karelerdeki tm saylar, bu arpmlarla deitiriliyor. Balangtaki saylar ne olursa olsun, sonlu adm sonunda tm karelerde 1 yazan durum elde edilebilir mi? NOKTADALIK Bir ABC geninin A asnn d aortay, BC kenarna Bden ve Cden izilen dikleri, srasyla D ve E noktalarnda kesiyor. O, ABC geninin evrel ember merkezi olmak zere, BE, CE, AO dorularnn noktada olduunu gsteriniz.

59

Matematik Havuzu
GEEN AYIN ZMLER Kum Havuzu

Ali Doanaksoy

matematik.havuzu@tubitak.gov.tr

100 KARINCA Karncalar birbirlerinden ayrt etmiyoruz. Bu nedenle iki karncann karlanca ynlerini deitirip zt ynde yrmeye devam etmesini, karncalar birbirlerinin iinden geip hi yn deitirmeden yollarna devam ediyormu gibi dnebiliriz. Buna gre, balang konumlar ne olursa olsun en fazla 1 dakika sonunda ubuk zerinde hi karnca kalmaz. KARINCAYYEN Kahverengi karncayiyenin yeil bir karncayiyenle, siyah karncayiyenin de mavi bir karncayiyenle beraber dolatn kabul edelim. Kahverengi karncayiyenin karlap da yiyemedii her karncay yeil karncayiyen, siyah karncayiyenin karlap da yiyemedii her karncay mavi karncayiyen yesin. Kahverengi karncayiyenin siyah karncayiyenden daha fazla karnca yedii her durumda yeil karncayiyen maviden daha az karnca yer. Ayn ekilde kahverengi karncayiyenin siyahdan daha az karnca yedii her durumda da yeil karncayiyen maviden daha fazla karnca yer. Kahverengi olann siyah olandan daha fazla karnca yemesi ile yeil olann mavi olandan daha fazla karnca yemesi, edeer olaylar 1 olduundan, olaslklar eittir. Bu olaylar birbirinin tmleyeni olduundan her birinin olasl da olur. 2

Elence Havuzu
HALAY EKEN KARINCALAR Karncalardan birini krmz, dierlerini siyah kabul edelim. Krmz karncann bulunduu grup k karncadan oluuyorsa, kendisi dndaki k 1 karnca, toplam n 1 karnca arasndan C(n 1, k 1) farkl ekilde seilmi olur. Bir kez bu seim yapldktan sonra krmz karncann iinde bulunduu grup halka formuna (k 1)! farkl ekilde, geri kalan (n k) karnca ise (n k 1)! farkl ekilde girebilir. Sonu olarak karncalarn bu durumda gruplap iki halay grubu oluturmas (n - 1) ! C (n - 1, k - 1) (k - 1) ! (n - k - 1) ! = n-k farkl ekilde olabilir. k = 1, 2 , ..., n 1 iin elde edilen saylar topladmzda 1 1 + + ... + 2 + 1 n (n - 1 ) ! d n-1 n-2 elde ederiz ki, bu da aradmz saynn (n 1)! Hn 1 olduunu ifade eder. 14 karnca iin bu say 13! H13 = 19.802.759.040 dir.

DOMNO KULES Mmkn olan en byk akla ulaabilmemiz iin kulenin en stndeki k 1 dominonun oluturduu blmn arlk merkezi ile k. dominonun sa ucu ayn hizada olmaldr. En stte yer alan k 1 dominonun arlk merkezinin k. dominonun sol ucundan yatay uzakl 2 olduundan, ilk k dominonun arlk merkezinin k. dominonun sol ucundan yatay uzakl da 2 (k - 1) + 1 2k - 1 = olur. Bir sonraki dominoyu yerletirdiimizde k. domino ile k +1. dominonun k k 2k - 1 1 = olur. sa ular arasndaki fark da 2 k k 1 Bir baka deyile kulenin altna k + 1. dominoyu eklediimizde x mesafesi kadar artm olur. k+1 1 1 1 = Hn 1 olur. Harmonik saylarn snrszlk Kulede toplam n domino varsa x = 1 + + + ... + 2 3 n-1 zelliinden, x mesafesinin istendii kadar byk tutulabilecei sonucuna ularz.

60

Bilim ve Teknik Nisan 2013

AZML KARINCA Balang noktasna gre ilk hamle sonunda karnca nce yryerek 1 cm uzaklar, daha sonra lastiin sndrlmesi ile bu uzaklk 2 santimetreye kar. Karnca ikinci hamlede yryerek 3 santimetreye ve lastiin snmesiyle 4,5 santimetreye ular. yle bir tablo dzenleyebiliriz: Hamle No 1 2 3 4 n Hamlenin bandaki lastik uzunluu (cm) 100 200 300 400 100n Hamle banda karncann balangca uzakl (cm) 0,00 2,00 4,50 7,33 dn 1 Yryerek ulat mesafe (cm) 1,00 3,00 5,50 8,33 dn 1 + 1 Lastiin uzama oran 1:2 2:3 3:4 4:5 n : (n + 1) dn = d Hamle sonunda karncann balangca uzakl (cm) 2,00 4,50 7,33 10,42 n+1 n(dn 1 + 1) n

Bu tablodan, szgelimi 3. hamleden sonra lastik uzunluunun 4 metre olduunu ve karncann balangtan yaklak 7,33 cm uzaklam olduunu (veya varmak istedii uca yaklak 3,93 metre uzakta olduunu) grrz. Tablonun n sra numaral satrnda ise n hamle sonunda karncann balangca olan uzakl santimetre cinsinden dn ile gsterilerek bir bant elde edilmitir. Bu banty yle yazabiliriz: n+1 dn = d n(dn 1 + 1) n

{dn} dizisinin ilk birka terimini hesaplayalm: d1 = 2 (d0 + 1) = 2 3 3 3 3 d2 = (d1 + 1) = (2 + 1) = + 2 2 1 2 4 4 4 4 d3 = (d2 + 1) = + + 3 1 2 3 5 5 5 5 5 5 d4 = d3 + = + + + 4 4 1 2 3 4 Buradan 1 1 ... 1 + + + n = (n + 1) Hn 2 3 n olduu grlr. n hamle yaptktan sonra dn = (n + 1) d 1 +

lastik uzunluu santimetre cinsinden 100(n + 1) olmutur. Karncann lastiin ucuna varm olabilmesi iin dn = (n + 1) Hn 100(n + 1) veya Hn 100 olmas gerekir. {Hn} dizisinin snrsz artt hatrlanrsa, karncann lastiin dier ucuna eriebilecei anlalr. Ulaabilecei hamle says da Hn 100 eitsizliini salayan en kk n tam saysdr. Hn ln(n) + yaklak deerini kullanarak n e100 ve buradan n 1,51 1043 bulunur.

Olimpik Havuz
KTAP ALIVER k = 5 iin rnek verelim. gstersin. Bu rnekte ilk kii (1, 2, 3) numaral kitaplar, ikinci kii (1, 4, 5) numaral kitaplar almtr. Herkesin en az bir ortak kitap ald, dier ekilden rahatlkla grlebilir. imdi k < 5 olamayacan gsterelim. Birinci kii dier 9 kiiyle de ortak kitap ald iin, birincinin ald kitaplardan biri toplam en az 4 kere alnmtr. k = 4 olmas iin 5 tm kitaplarn tam olarak 4 kez alnmas 2 6 1 gereklidir. Ancak toplam kitap says 7 3 4 olan 30, 4 ile blnemez. Sonu olarak k = 5 olmaldr.

1 1 1 2 2 2 3 3 3 3 2 4 6 4 5 5 4 4 5 5 3 5 7 6 7 7 7 7 6 6
Kitaplar 1den 7ye kadar numaralandralm. Her stundaki saylar, o kiinin ald kitaplar

EMBERDE E UZUNLUKLAR lk olarak OB // DF olduunu grelim. M, [OB] nn orta noktas olsun. AOB geninde OB, BA, AO doru paralar C de kesitii iin Ceva teoremini MO DB FA uygulayarak =1 MB DA FO DB FO = elde ederiz. |MO| = |MB| olduu iin DA FA yani OB // DF buluruz. Buradan AOB geni ile AFD geninin benzer olduunu ve OBC geni ile DFC geninin benzer olduunu elde ederiz. |AO| = |OB| ve |OC| = |OB| eitliklerini kullanarak bu

benzerliklerden |AF| = |DF| ve |CD| = |DF| olduu, dolaysyla |AF| = |CD| olduunu buluruz.
A M O B D C

(Doru zm gnderen okurumuz: Eyp Amanvermez)

61

thinkstock

CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.

Nasl alr?

Murat Yldrm

Hava Basnc
Ta yerinde ardr derler. Peki ya etrafmz saran hava? Kilometrelerce yksee kan havann gnlk hayatmza etkisi nedir? Hava da kendi arln bizim srtmza m yklyor? Bunu cevaplamak iin nce ortaokul fizik bilgilerimize dnmek zorundayz.

Kat, sv ve gazlarn basnc

Basn bir kuvvetin uyguland yzeye dik bileeninin birim alana etkiyen miktarna verilen isim. rnein arlmzn, ayakkablarmzla yere temas ettiimiz toplam alana blnmesi yere uyguladmz basnc verir. Geni yzeyli kar ayakkablar, arlmz deimedii halde kar zerinde rahata yrmemizi salar. Arlk deimedii halde yzeyin genilemesi basnc drerek kar zerinde kalmamz salar. Topraa akmak istediimiz bir kazn ucunu sivriltmek ise basn kavramn lehimize kullanmann baka bir yoludur. Sivrilen kazn ucundaki alan kldke basn artar ve kazn topraa ok daha rahat saplanmasn salar. Sv ve gazlardaki basn katlardan farkldr. Sv veya gaz dolu bir balonu sktrdnzda balon her yne byr. Katlarda ise basn sadece kuvvet ynnde vardr.

Bu ortaokul bilgileri ne iimize yarayacak?

Hazr ortaokula dnmken atmosfer basnc ile ilgili bize gsterilen ilk deneyi hatrlayalm. Azna kadar su doldurulan bardak zerine bir karton paras konularak ters evrilir, karton dmez ve su dklmez. Kartonun altndaki atmosfer basnc (nk gazlar basnc her ynde iletir) bardan zerindeki atmosfer basncnn suya ulamasna izin vermez. Kartonun zerinde kalan su, atmosfer basnc tarafndan tanr. Bu deneyi ay bardayla, su bardayla hatta limonata bardayla yapabilirsiniz. Ama acaba bardak ne kadar uzun olursa su dklr? Cevabnz sa sayfadaki Toricelli deneyi kutucuunda bulabilirsiniz.

62

SCIENCE SOURCE/ Photo Researchers/ Getty Images Trkiye

Bilim ve Teknik Mart 2013

nasil.calisir@tubitak.gov.tr

Toricelli deneyi
Toricelli deneyinde, talyan fiziki 80-90 cmlik bir tpe cva doldurup azn kapatr ve tp (az cva iinde kalacak ekilde) cva dolu bir kaba batrdktan sonra tpn ucunu aar. Tpn iinde cva seviyesi alalr ve belli bir ykseklikte (75 cm civarnda) bir cva stunu ve bir miktar boluk (hava boluu deil sadece boluk yani vakum) oluur. Cva hava basncn her ynde iletir, fakat tpn iinde atmosfer basnc olmad iin ak hava basncna denk miktarda cva tpn iinde ykselir. Toricelli deneyini suyla yapsaydk ihtiyacmz olan deney tpnn uzunluu 10 myi geecekti. Yani suyun dklmesi iin gerekli bardak uzunluu da 10 metreden fazla olacakt.
SPL

Boluk

Hava Basnc

Hava Basnc

Cva

Kaynama scaklyla yksekliin ne ilgisi var?

Ortaokulda ve lisede bize retilen bilgiler arasnda yksek blgelerde suyun daha dk scaklklarda kaynad da vardr. Bu da hava basnc ile ilgili olduu iin hemen onun da mantksal sebebini sizinle paylaalm. Kaynama scaklna ulam bir molekln hem kendisini dier sv molekllerine balayan molekler balar krmas hem de buharlap havaya karabilmesi iin zerindeki atmosfer basncn yenmesi gerekir. Ykseklik arttka atmosferin incelir ve hava basnc azalr. Basn azalnca su daha erken kaynar. Ddkl tencerelerde olduu gibi suyun zerindeki basnc artrrsanz su daha ge kaynar ve ak havadaki kaynama scaklnn zerine karak ne piiriyorsanz daha hzl pimesini salar.su daha ge kaynar ve ak havadaki kaynama scaklnn zerine karak ne piiriyorsanz daha hzl pimesini salar.

Magdeburg deneyi ya da vakumun gc adna!

Ak hava basnc ile ilgili deneylerden bahsedip de Magdeburg yarkrelerinden bahsetmemek olmaz. Alman bilim insan ve Magdeburgun belediye bakan Otto von Guericke pistonlu bir hava pompas icat etmiti. Hem pompasnn hem de ak hava basncnn gcn gsteren bir deney dzenledi. 50 cm apnda, ii bo bir kre hazrlad. Kre birbirine gemeli iki paradan oluuyordu ve kapatldnda hava geirmiyordu. Von Guericke kendi icad olan pompa ile krenin iindeki havay boaltt. Sonra krenin iki yarsn atlara balad. Yapt bir gsteride her takmda sekizer, baka bir gsteride on beer at vard. Fakat Von Guericke kre zerindeki vanay ap hava basncn eitleyene kadar atlar yarkreleri birbirinden ayrmay baaramad. Buradaki ilke bizim ters bardak deneyimizdeki ilkeyle ayn. Krenin iinde hava olmad iin hava basnc da olmuyor ve dardaki havann basnc yarkreleri bir arada tutuyor. Not: Burada anlatlanlar hi zorlanmadan anladysanz ortaokul fen retmeninize bizim admza da teekkr ediniz. Size gnlk hayatnzda evrenizi gzlemlerken bilimin yardmn almay rettii iin elini bir kere de bizim iin pnz.

thinkstock

alamy

63

zlem Ak kinci
Dr, Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Kanserde Doru Adres:

Modern Tp
Bilimin her alannda her geen gn nemli gelimeler oluyor. zellikle tp alannda kaydedilen gelimeler pek ok hastaln tedavisinde, ilerlemesinin durdurulmasnda, erken tansnda byk rol oynuyor. Bu nemli gelimeler, ad bile insan rperten kanser iin de geerli. Bu konuda ansl bir lkeyiz, dnyadaki kanser tedavisine ynelik tm yeni gelimeler bir iki ay iinde burada da uygulanabiliyor. Bir yanda gelimeler srp giderken dier yanda bu modern tp yntemlerinin karsna alternatif tp yntemleri kyor. Hacettepe niversitesi Hastalklar Ana Bilim Dal, Medikal Onkoloji nitesinde retim yesi Prof. Dr. smail elik ile kanser, kansere neden olan etkenler ama en nemlisi de kanser tedavisinde modern tp yntemlerinin ne kadar nemli olduunu konutuk. Kendisi zellikle kanser hastalarna ve yaknlarna seslendi: Modern tbbn alternatifi olamaz, bunun aksi ancak vakit kayb olur
64

>>>
Prof. Dr. smail elik bir medikal onkolog. Medikal onkologlarn iinin kanser tedavisinin hangi aamasnda baladn sorduumuzda Prof. Dr. smail elik u rnekle yant veriyor: Dzenli aralklarla ekilen mamografide tespit edilen kk bir tmrn ekilen bir sonraki mamografide byd tespit edilirse biyopsi alnyor ve tedaviye balanyor. te bu, kanserin erken tans ve hastann kurtulmas anlamna geliyor. Tmrn kan dolamna geip dier organlara doru yaylmaya balad durumda yani kanserde medikal onkologlarn ii balyor.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Modern Bilimin Alternatifi Olmaz

Ad bile insan rkten kanser insann kendisinin ya da bir yaknn bana gelince Prof. Dr. smail elikin deyimiyle ocaklarna ate dyor. Bu ifade elikin yllardr edindii gzlemlere dayanyor. Ama szlerine unu da ekliyor: Dnyada yeni kan her tedavi yntemi bir iki ay iinde Trkiyeye de geliyor. Bu yzden anslyz. Kansere yakalanan bir kii ya da hasta yakn medikal onkologlardan yardm istedikleri, areyi modern tpta, modern bilimde aradklar srece doru yoldalar. Ancak o korku ve paniin ardndan izledikleri yanl bilgiler veren bir televizyon program, bazen de evreden duyduklar birka sz, kanser gibi zamann ok nemli olduu bir hastalkta zaman kaybna neden oluyor. Prof. elik alternatif tp olarak adlandrlan alanlarda are arayan ve zaman kaybeden hastalarn ya da yaknlarnn bir sre sonra kendilerine bavurduunu sylyor.

elik Otomobil bozulunca servise gidiyorsak, lastii patlaynca lastikiye gidiyorsak, salk bozulduunda da salk kurumlarna gitmek gerek diyor. Prof. elik kanser haberiyle sarslm, neredeyse saduyusunu ve dnme yeteneini yitirmi kiilerin bu hassasiyetinden yararlanmaya alan ve gn getike de artan baka tedavi yntemleriyle vakit kaybedilmesine neden olan kiilere ve televizyon programlarna son derece tepkili. Prof. elike gre bir hasta ancak

ila kullanarak tedavi olur; bir hastaya, zellikle de kanser hastasna, herhangi bir sebzenin ya da bitkisel bir karmn ila olarak nerilmesi son derece yanl. Ayn ekilde tek bir besini ne karan diyetler konusunda da herkesi uyaryor. Bir hastal tedavi etmek ok ciddi bir i. Tp doktoru olmadan ya da tp doktoru olsa da uzmanlk alanna girmeyen hastalklar iin tedavi nerisinde bulunanlar, Prof. elike gre bir insanlk suu iliyor.
65

Her hastal tedavi edebilirim ifadesinin bir bilim insanna yakmadn belirten elik, bilim insannn tereddtl konuacan da vurguluyor. Herhangi bir besinle ya da alternatif tp yntemleriyle tedavi umudu vermek hastalarn sadece zaman kaybetmesine neden oluyor. zellikle kanserde hastaln evresi ok byk nem tayor. Bu nedenle zellikle Salk Bakanlnn, meslek gruplarnn ve RTKn bu konuda ok duyarl olmas, hastalarn doru adrese yani medikal onkologlara bavurmas gerekirken baka kiilerde ve yntemlerde are aramasnn nne geilmesi gerektiini belirtiyor ve ekliyor: Bilimdeki bunca yenilenmeye ve gelimeye karn, neden bilimin alternatifi aranr ki? Avrupada kanser hastalarnn oran 100.000de 500, ABDde 600 iken, Trkiyede 200-250. Rakamlara baklrsa Trkiyedeki kanser oran Avrupann ve ABDnin neredeyse yars kadar. Ancak bu, biz kanser olmuyoruz anlamna gelmiyor. Bu rakamlarn sebebi, lkemizin Avrupa ve ABD kadar yal nfusa sahip olmamas. Kanser % 80-90 orannda yallk hastal. Yalanmak kanserden kaamamak anlamna geliyor.
66

Dier yandan da, yalanabilmek bir modernlik ve refah gstergesi. Prof. Dr. smail elik eitli istatistiksel yntemlerle Trkiyedeki orta yallarn yal, gen yatakilerin de orta yal kabul edilecei bir senaryoda dahi, Trkiyedeki kanser orannn Avrupa ve Amerikadaki kanser oranlarndan daha dk bulunacan sylyor. Trk halknn ok iman olmamasn, genellikle doru beslenmesini, fast food tketiminin az olmasn, her besini kapsayan bir beslenme eitliliinin olmasn bizlerin ans olarak deerlendiriyor Prof. elik. Anadolunun her yresinde mutfaklarn salkl olduu-

nu vurgulayan elik, aslnda Anadoludaki halkn grsel ve yazl basnda yer alan diyet listelerine pek de itibar etmediini, bunun da doru olduunu sylyor. Beslenme demiken, Prof. elike Nobel dll bilim adam Dr. James Watsonun, brokolinin kanserli hcrelerin vcuttaki yaylmn engellemedii, aksine kansere neden olduu iddias konusunda ne dndn sorduk. Prof. elik kanserin tedavisinde oksijensiz bir ortam yaratmak ve kanserli hcreyi ldrmek gerekiyorken antioksidanla oksijen verilmesinin tedaviyi engellediini ve kemoterapinin etkisini yok ettiini belirtiyor. Yani Dr. Watsona hak veriyor. Salkl insanlarn da belli besinleri srekli ve fazla miktarda almasnn hibir faydas olmayaca gibi zararl da olabileceini belirtiyor. rnein domates, brokoli ve lahana gibi gdalarn fazla tketilmesinin kanserden koruduuna dair yeterli veri olmadn, kahve tketiminin kansere neden olduuna ve yeil ayn kanserden koruduuna dair bilimsel bir bulgu olmadn, hazr gdalardaki katk maddelerinin -uygun oranlarda kullanldklar takdirde- kanser yapc etkisi olmadn, organik olarak ta-

Kanserde Doru Adres: Modern Tp

>>>

Bilim ve Teknik Nisan 2013

nmlanan yiyeceklerin kanser riskini azalttna dair de bir veri bulunmadn zellikle vurguluyor. Prof. elike gre vitamin takviyeleri ve kapsllerinin kanserden koruma etkisi yok, hatta aksine kanseri tetiklediklerini gsteren almalar var. Havucun iinde de bulunan beta-karoten maddesinin fazla alnmas, sigara bamllarnda akcier kanseri riskini artrabiliyor. Bir aratrmada, sigara ienlere beta-karoten tableti verildiinde lm oranlarnn artt tespit edilmi. Prof. elik bu sonularn havucun tketilmemesi gerektii anlam tamadn, aksine havucun gnlk gda alm srasn-

da taze olarak yendii takdirde kanserden koruyucu olacan sylyor. Yiyeceklerle alnan B grubundan bir vitamin olan folik asit kanserden koruyucu etki yaparken, her gn yksek dozda tablet eklinde folik asit almann kanser ve kalp damar hastal riskini artrd gsterilmi. Folik asidin fel ve kalp hastal riskini azaltt, kaln barsak kanserini engelledii varsaym nedeniyle birok insan folik asit tabletleri kullanmaya balam. Hatta ABDde, Kanadada ve ilide unlara ve benzeri rnlere folik asit katlm. Fakat yllar sonra, bu lkelerde kaln barsak ve prostat kanserlerinde %

200e varan art dikkat ekmeye balam. 2009 ylnn ortalarndan itibaren yaplan ve saylar gittike artan aratrmalarda, folik asidin yksek dozlarnn normal hcrelerin yan sra kanser hcrelerinin oalmasn da kolaylatrp hzlandrd gsterilmi. Norvete yaplan almalarda folik asit ve B12 destei alan kalp hastalar arasnda akcier kanserine yakalananlarn saysnn, genel nfusa oranla yzde 25 daha fazla olduu ortaya konmu. Bu aratrmada, vitamin destei alanlarn dier kanser hastalklar ve baka rahatszlklar nedeniyle lm oranlarnn da daha yksek olduu vurgulanm.

Kanser ve A
Kanser tedavisi srasnda a uzun zamandr kullanlan bir yntem. Her trl kanser iin uygulanabilen a bir tedavi ekli deil, zellikle kemoterapi ncesinde ok ie yaryor. Kulaa ok korkutucu gelse de Prof. elikten vcudumuzda aslnda her gn 1000-10.000 arasnda kanser hcresi yapldn reniyoruz. Bu hcrelerle vcudumuzdaki savunma yani baklk hcrelerimiz savayor ve kanser hcrelerini yok ediyor ya da bu hatal hcreler, hcre intihar da diyebileceimiz apoptoz yoluyla lyor. Savunma hcrelerinin ilevini gerei gibi yerine getiremedii ve kanser hcrelerinin oalmaya devam ettii noktada a devreye giriyor. Bu durumda kanser hcresinden rnek alnp laboratuvar ortamnda ok fazla sayda baklk hcresi retiliyor ve tekrar vcuda veriliyor, bylece vcutta kanser hcrelerine kar ok byk bir sava balatlm oluyor. Kanser tm vcuda yaylm olsa bile bu byk sava en azndan zaman kazanlmasn salyor. Ama tekrar hatrlatalm: A bir mucize deil, bir zaman kazandrma arac.
67

Kanserde Doru Adres: Modern Tp

nemli Bir Hatrlatma!

Ayn zamanda Hacettepe niversitesi Sigara Brakma Kliniinin yneticisi olan Prof. Dr. smail elik lkemizde sigara sorununun devam ettiini sylyor. Bir yanda Trk gibi sigara imek diye bir deyim, dier yanda ise sigara yasaklarn dnyada en hzl uygulamay baaran lke olmak Prof. elike gre zaman zaman delinen sigara yasa aslnda sigara ienler iin deil, sigara ienlerin ocuklarnn bu alkanla sahip olmamas iin. Sigara yasann en nemli amacnn en azndan ocuklarn sigara iilmeyen bir lkede yaamasn salamak olduunu vurguluyor. Sigara ien kadnlarn saysnn gn getike arttn syleyen Prof. elik nceden kadnlarda en ok rastlanan kanser trnn meme kanseri olduunu oysa artk akcier kanseri orannn meme kanseri orann getiini vurguluyor ve meme kanserinde tedavi ans ok yksek iken akcier kanserinde ayn durumun sz konusu olmadn hatrlatyor.

Trkiyede Corafi Blgelere Gre Kanser

Trkiyede kanser trleri ve oranlar corafi blgelere gre farkllk gsteriyor. Dou Anadoluda yaayan biriyle zmirde yaayan birinin kanser olma riskleri ve yakalanabilecekleri kanser trleri farkl. Prof. elik dnyada mide kanserinin barsak kanserinden

fazla olduu tek blgenin Trkiyenin dousu olduunu sylyor. elike gre Erzurumda yaayan biri ay scak ve ok fazla iiyor, krmz et tketiyor, biraz da yalannca ok da fazla hareket etmiyor, imanlyor; bir de eer sigara iiyorsa bunlarn hepsi mide ve yutak kanseri riskini artryor. Bu nedenle mide kanseri ve yutak borusu kanseri ipek yolu kanserleri olarak biliniyor. Meme kanseri Douda ok az, batda daha fazla grlyor.

Kansere neden olan etkenler arasnda genetiin rol sadece % 5. Asl nemli olan evresel faktrler. nk evresel faktrler genetik riskin ortaya kma olasln artryor. Bu evresel faktrlerin en nemlilerinden biri beslenme. Yaplan almalarda imanln kanser riskini artrd gsterilmi. Prof. Dr. elik zararl olmad dnlen baz yal gdalarn (zeytinya ve kuru yemiler de dhil olmak zere) ok miktarda alnmasnn obeziteye yol aabileceinin unutulmamas gerektiini sylyor.
68

<<<

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Prof. Dr. elike kanser aratrmalarnda Trkiyenin durumunu sorduumuzda Avrupada ilk be iinde olduumuzu reniyoruz. Kendisi bu durumun sadece kanser aratrmalarnda deil, tm tp bilimlerinde ayn olduunu belirtiyor. Prof. Dr. elik hastalarn, zellikle de kanser hastalarnn, Trkiyede onkolog says az olmasna ramen salk hizmetlerine erimekte zorlanmadn dnyor. Hatta Trkiyenin btn illerinde bulunan Kanser Erken Tehis, Tarama ve Eitim Merkezlerinin (KETEM) yeterince etkin kullanlmadn ve yeterli bavuru olmadn vurguluyor. KETEMler eitim yoluyla toplumun kanser ve kanserde erken tehisin ve taramann nemi konusundaki farkndaln artrmak, erken yakalanabilir kanserlerde erken tehis ve toplum tabanl tarama faaliyetleri yrtmek, bulunduu ilde kanser kontrolnde etkin rol almak, tm bu faaliyetler sonucunda da nlenebilir ve erken yakalanabilir kanserlerin grlme skl ve lme neden olma orann azaltmak amacyla kurulmu. 2011 ylndan beri 81 ilde toplam82KETEM faaliyet gsteriyor. Bu merkezlerde kanserden korunma ve tarama yntemleri hakknda zel eitim alm pratisyen hekimler, uzman hekimler, hemire, ebe, rntgen ve laboratuvar teknisyenleri, tbbi teknologlar ve tbbi sekreterler grev yapyor. Herkes KETEMlerde cretsiz tarama yaptrabiliyor. Kanser gibi, erken tehisin yaamsal nem tad bir hastalk iin lkemizde byle bir imknn varlndan herkesin haberdar olmasn istiyor ve bu konuda gereken hassasiyeti gstermelerini diliyoruz.

nk Dou Anadolu Blgesinde doum yapma ve emzirme oranlar yksek, beslenme alkanl geleneksel Anadolu beslenme alkanlklarna uygun. Batda ise doum yapma says ve emzirme oran dk, ileri yalarda doum yaygn. Tm bunlar da meme kanseri riskini artran etmenler.

Baz Kanser Trleri in Sevindirici Haber

Prof. elik neyse ki kanserin zellikle baz trlerinin yakn bir zamanda, rnein eker hastal gibi, kronik bir hastalk kategorisinde olacan sylyor. lme neden olma oran ok dk olan meme kanseri ve barsak kanseri bu kanser trlerinden. Tabii bu durum baka alternatif tedavi yollarnda umut arayp zaman kaybetmeyen, bir uzman doktora bavuran yani doru adresi bulan hastalar iin geerli. Ancak yle bir kanser tr var ki yakalanma ve lme neden olma oran gn getike artyor: Akcier kanseri. Prof. elik akcier kanserinden korunmak iin bata sigaradan uzak durmak gerektiini zellikle vurguluyor. Bir de kanserdeki en kt senaryolardan birinin kanserin beyine sramas olduunu ifade ediyor. Beyin dokusuna sadece kan ekeri geebildii kan geemedii iin, tedavide kullanlacak ila da beyne ya hi geemiyor ya da snrl dzeyde geebiliyor. Prof. Dr. smail elikin anlattklarndan kanserden korunmak iin yaam biimimizi deitirmenin, sigaradan uzak durmann, salkl beslenmenin, kilo kontrol salamann ve hayatmza sporu sokmann almamz gereken nlemler olduunu anlyoruz. Ancak tm bu nlemlere ramen olur da kanser ile bir gn yollarmz akrsa Prof. Dr. elikin en nemli tavsiyesi u: Kanser tr ne olursa olsun yllarca eitim alm, yllarn bu ie adam, alanlarnda uzman tp doktorlarndan baka kimsede ya da yerde mucize arayna girmeyin. Kanserin hayatmzda olmayaca, salkl gnler diliyoruz. Prof. Dr. smail elike katklarndan dolay teekkr ederiz.
69

zlem Ak kinci
Dr, Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Antibakteriyel rnlerin Dier Yz

Antibakteriyel sabunlar, antibakteriyel kiisel temizlik rnleri, antibakteriyel tekstil rnleri, antibakteriyel mutfak malzemeleri nceleri hastanelerde kullanmlar yaygn olan antibakteriyel pek ok rn artk evimizde. Antibakteriyel olmalar avantaj gibi grnse de pek ok bilim insan ve aratrma kurumu bu zellii sorguluyor ve bu konuda aratrmalarna devam ediyor. Anlalan o ki antibakteriyel rnler sadece zararl bakterileri mi ldryor? ya da antibakteriyel rnlerin insan salna zarar var m? gibi sorular henz net olarak cevaplanmam.

riklosan, bakteri remesini engellemek iin ounlukla di macununa, deodorant ve sabun gibi kozmetik rnlere, mutfak gerelerine ve tekstil malzemelerine eklenen antibakteriyel bir kimyasal madde. Triklosan deri yoluyla az miktarda emiliyor. Ama asl emilim di macunu kullanmnda az yoluyla gerekleiyor. Baz rnlerde 40 yldan fazladr kullanlyor. Norve Halk Sal Enstitsnden gelen haberler bu kimyasal maddenin ocuklarda alerji geliimi riskini artrdn sylyor. ABDde yaplan baz almalardan da benzer sonularn elde edildii biliniyor. Norvete yaplan almada 10 yandaki ocuklarn idrarndaki triklosan dzeyinin, vcutta herhangi bir alerji olup olmadna dair bilgi veren immunoglubulin E (IgE) seviyelerinin artyla ilikili olduu grld. Atlantadaki Hastalk Kontrol ve nleme Merkezinde 623 idrar rneinin incelenmesi sonucunda Norveli ocuklarn yaklak %50sinin, ABDli ocuklarn ise yaklak %80inin idrarnda triklosan tespit edildi. Triklosan derideki, azdaki ve barsaklardaki bakteriyel floray deitirebiliyor. Yararl bakterilerin kompozisyonundaki deiim ise alerji geliimi riskinin artmasna neden olabiliyor. Bu yzden antibakteriyel rnlerin dolaysyla da triklosan kullanmndaki artn alerji grlme sklndaki art ile ilikili olduu dnlyor. Norveteki doktorlar bakterilerin diren kazanmasn nlemek amacyla yllardr antibakteriyel rnlerin kullanmnn azaltlmas iin ar yapyor. 2001de triklosan kullanmyla ilgili bir alma-

da, toplam triklosan miktarnn %85inin kiisel bakm ve kozmetik rnleri olduu, bunlarn %75inin de di macunlar olduu tespit edilmi. Bu almadan sonra da pek ok rne triklosan katlmamaya balanm.

El sabunlarnda ve dier kiisel bakm rnlerinde de yaygn olarak bulunan triklosan California niversitesinden ve Colorada niversitesinden aratrmaclarn Proceedings of the National Academy of Sciences dergisinde yaymlanan almalarna gre hcresel dzeyde kas kaslmasn engelliyor, balklarda yzme hznn, farelerde ise kas gcnn azalmasna neden oluyor. California niversitesi Molekler Biyolojik Bilimler Blm Bakan Prof. Isaac Pessah, triklosann hemen hemen herkesin evinde olduunu ve yaadmz evrede de yaygn olarak bulunduunu, bunun da hem insan hem de evre sal asndan endie verici sylyor.

70

><
ABD evre Koruma Ajansnn 1998deki tahminlerine gre ABDde yllk 454 tondan fazla triklosan retilmi ve bu kimyasal madde sucul alanlarda, alglerden balklara hatta yunuslara kadar pek ok sucul canlnn yan sra insan idrarnda, kannda ve anne stnde tespit edilmi. Triklosann kas etkinlii zerine etkilerini aratran bilim insanlar insanlarn ve hayvanlarn bir gnde maruz kald triklosan miktarna yakn miktarlar kullanarak deney yapm. Test tpnde yaplan deneylerde, triklorasan izole edilen kalp kas hcrelerinin ve iskelet kas liflerinin kaslma ilevinin bozulmasna neden olmu. Ekip triklosann kas hcrelerinde kalsiyum iyonlarnn akn kontrol ederek kaslmay salayan molekler kanallar etkilediini grm ve triklosan varlnda kalsiyum kanallarnda iki protein arasndaki iletiimin bozulduunu, dolaysyla da iskelet ve kalp kasnn kaslmasnda sorun olutuunu gzlemi. Aratrmaclar triklosann canl hayvanlarda kalp ve iskelet kasnn kaslma zelliini bozduunu da bulmu. 20 dakika triklosana maruz braklan uyuturulmu farelerin kalp ilevlerinde %25 orannda azalma grlm. California niversitesinden kalp damar hastalklar uzman Prof. Nipavan Chiamvimonvat, triklosann kalp ilevine etkisinin gerekten arpc olduunu ve triklosan ieren antibakteriyel rnlerin bu kadar yaygn kullanlmasnn kalp yetmezlii bulunan kiilere nemli etkileri olabileceini sylyor. Fakat ek almalar yaplmadan, doktorlarn hastaln doal olarak m ilerlediini yoksa triklosan gibi evresel faktrler nedeniyle mi ilerlediini ayrt etmesinin zor olduunu belirtiyor. Aratrmaclar ayrca triklosann balklara olan etkisini de aratrm. 7 gn triklosana maruz kalm sudaki balklarn yzme aktivitesinde kontrol grubundaki balklarnkine gre azalma grlm. California niversitesi Entomoloji Blmnden Prof. Bruce Hammock, triklosann ok farkl organizmalarda hem kalp hem de iskelet kaslarnn aktivitelerine yapt byk etkinin kendileri iin srpriz olduunu belirtiyor. California niversitesi aratrma ekibi daha nceki almalar sonucunda da triklosan ile reme hormonlarnn etkinliinin ve beyindeki hcreleraras iletiimin bozulmas arasnda iliki olduunu belirlemi. Bilim insanlarna gre farkl hayvan modelleriyle farkl deney koullarnda yaplan almalardan elde edilen arpc sonular, triklosana maruz kalmann insan ve hayvan salna etkisi olduunu gsteriyor. Pessah triklosann 40 yl nce kullanlmaya balandn ve kandaki proteinlere balanmasnn kimyasal etkinliini azaltabileceini syleyerek bu yndeki tartmalara baka bir boyut kazandryor. Ancak triklosann kandaki proteinlere balanmasnn kimyasal maddeleri etkisiz hale getirmek iin yeterli olmadn da szlerine ekliyor. Hatta bunun organlara tanmasn kolaylatrabileceini de vurguluyor. Bu nedenle yaplan baz deneylerin kanda proteinlerin varlnda yaplmasn ve kas aktivitelerinin test edilmesini neriyor. Pessah, triklosann yaamsal nemdeki iki protein arasndaki iletiimi etkileyerek kas ilevini bozduunun gsterildiini, bu nedenle de bu konudaki dzenleme kurumlarnn triklosann kiisel bakm ve kozmetik rnlerinde kullanlmas iin verilmi izinlerin gzden geirilmesi gerektiini savunuyor. Triklosan ilk olarak hastanelerdeki bakteriyel enfeksiyonlar nlemek iin gelitirilmiti, ama antibakteriyel rnlerin evlere girmesiyle kullanm yaygnlat. ABD Gda ve la Dairesine (FDA) gre baz di macunlarnda bulunan triklosan di eti iltihabn engelliyor. Ancak antibakteriyel sabun kullanmnn normal su ve sabun kullanmna gre insan salna bir yarar saladna dair kant yok. Uzmanlar antibakteriyel rnlerin ok fazla kullanlmasnn bakteri trlerinde diren oluturma ihtimali konusunda kaygl olduklarn belirtiyor. FDA ve ABD evre Koruma Ajans triklosann kimyasal yaps evrede kalc olan dier zehirli kimyasal maddelere benzedii iin, yeni kimyasal risk deerlendirmeleri yapyor. Bu almalarn sonucuna dayanarak, aratrmaclarn potansiyel salk riskleri asndan bu konuyu tekrar tartmaya aaca dnlyor.
Kaynak http://www.sciencedaily.com/releases/2012/11/121114083815.htm

Bilim ve Teknik Nisan 2013

71

Emine Sonnur zcan

Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Ortaa slam limlerine Gre

Nevruz

Gnlerin 21 Aralktan itibaren uzamaya balayp gece ve gndzn eitlendii 21 Marta verilen isimdir Nevruz. K boyunca dinlenen doann yava yava uyanp bahar kvamna girdiinin mjdecisi olan Nevruz, deiik isimler altnda da olsa tarm ve hayvanclkla geinen tm kadim halklarn topraa bal hayatlarnda byk nem tamtr. Farsa nev (yeni) ve rz (gn) kelimelerinin bir araya gelmesinden oluan Nevruz, etimolojik izlerinden de anlalaca zere Fars/ran kaynakl bir bayramdr. Bir Dou kltr gesi olarak Nevruzu, eserlerinde bu konuda antropolojik, sosyolojik ve etnografik bilgilere yer veren slam limlerinin gzlem, aratrma ve aktarmlarna dayanarak inceledik.

72

Ottoman School / The Bridgeman Art Library / Getty Images Trkiye

Bilim ve Teknik Nisan 2013

rtaa slam limleri Nevruzun balangcn, Nuh Tufan zamanna dayandrr. 20. yzyl balarnda Batl arkeologlarn Gney Mezopotamyada yapt arkeolojik kazlar ve Smer tabletlerindeki ifadelerle de desteklenen Tufan, gnmzden yaklak 4000-5000 sene ncesine tarihlendiriliyor. Mesdye (l. 956) gre Tufan zamann hkmdar, aada rneklerini vereceimiz birok Nevruz rivayetinin kayna olan Fars sultan Cemddir. Dinever (l. 895), Cemdi Nuh Peygamberin ocuklarndan Smn torunu olarak belirlemitir. Dinever, Yakb (l. 897) ve Mesd, Nevruz Bayramnn onun zamannda ilan edildiini ortaya koyar. Farslarn Gne takvimine gre senenin ilk ay Fervardnin ilk gn Nevruzdur. Dolaysyla Nevruzun ayn zamanda Farslarn ylba gn olduu da sylenebilir. te yandan kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre Nevruz, Farslarn bilinen ilk bayramdr. Chz (l. 869), yi-

ne ok mehur bir Fars bayram olan Mihricnn Nevruzdan 1050 sene sonra kurumsallatn aktarr. Ayrca Yakb ve Mesdye gre Nevruz, Farslarn en byk bayramdr. Mesd, Msr corafyasnn kadim halk Kbtlerin Gne takvimlerinin Farslarnki ile uyumlu olduunu, yln ilk aynn ilk gnnn Msrda Kbt Nevruzu olarak anldn syler. Yakb ayn bilgileri biraz daha aarak Kbtlerin ilk gnnde Nevruz Bayram yapt ayn adnn Tt olduunu aktarr. Yakbiye gre Msrllar dnyann imarnn Nevruz gnnde baladna inanr. Chz, Fars hkmdarlarnn Nevruz ve Mihricn bayramlarnda en gzel giysilerini giyip sslenerek halk tatl dil ve gler yzle meclislerine kabul ettiklerini anlatr. Dier yandan Chz, Kisrev isimli bir lime dayandrarak verdii bilgilerde Nevruzla birlikte yaanldna inanlan gelimeleri sralar. yle ki Nevruzun ilanndan itibaren krallklar hkimiyetlerini kurmu; gm, altn ve dier madenler ile

inci karlm; misk, amber ve farkl kokular ithal edilmi; demirden aletler yaplm; at ve dier baz hayvanlar evcilletirilmi; saraylar, evler ina edilip imalathaneler kurulmutur. Kisrevye gre Nevruz, Smn torunlarndan Pervz olu Keyhsrevin kral olduu gndr. Bu ifadelerden Nevruzun Farslar iin medeniyetin balangcn da sembolize ettii anlalr. Brn (l. 1048) eski toplumlarn takvimleri, bayramlar ve nemli gnlerini konu edindii Geip Giden Asrlardan Geriye Kalan zler (el-srulBakiye anil-Kurnil-Hliye) isimli eserinde Nevruza ilikin pek ok bilgi ve rivayet aktarr. Nevruz etimolojisine dair, efsanev hkmdar Cemde dayandrd ok sayda bilginin yan sra Fars tarihi dna taan bir ifadesinde Nevruzu Sleyman Peygamberle ilikilendirir. Chzin Gzelliklerde (el-Mehasn) ksmen deindii bu bilgiye gre, slami bir mezhep olan Haviyeye mensup birisi el-Brnye unlar anlatmtr:
73

thinkstock

Ortaa slam limlerine Gre Nevruz

Allah, Sleyman Peygamberi cezalandrmt. Bunun sonucunda Sleyman mehur yzn ve dolaysyla hkmdarln kaybetti. Yapt ktlkten pimanlk duyup Allahtan af dileyen Sleymana hkimiyeti 40 gn sonra iade edildi. Bylelikle Sleyman rzgra ve kulara hkim olma yetisini de geri kazand. Sultan Sleyman, rzgra kendisini tamasn emretti. Rzgr onu dinledi ve emrini yerine getirdi. Derken bir krlang geldi ve Sleymana Ey Melik! inde yumurtalarm olan yuvam vard. Rzgrla yok olsun istemiyorum. Ltfen rzgr geri evir ve yuvam bana ver dedi. Sleyman krlangc dinleyip isteini yerine getirdi. Bir sre sonra krlang gagasnda tad suyla Sleymann huzuruna indi ve suyu nne serpti. Krlang Sultana bir de ekirge aya getirmi74

ti. Onu hediye olarak Sleymana brakt ve utu gitti. Sleymana hkimiyetinin iade edildii gne Farslar Nevrz mad (yeni gn geldi) dediler ve o gn Nevruz olarak anlmaya baland. Brn, minik krlangcn yaptklarnn da Nevruzdaki su serpme ve birbirine hediye verme geleneinin sebebi olduunu syler. Brnnin Cemde balad Nevruzla ilgili bilgilerden bir dieri, gnmzde Anadoluda da grebileceimiz, bayramlarda salncak kurma geleneine iaret ediyor gibidir: Cemd, uan arabasn edindii gn ona bindi. Cinler ve eytanlar onu hava yoluyla bir gn iinde Debvendden Bble tad. Bunun zerine insanlar o gn bayram ilan etti. Ayrca her sene Nevruzda Cemdin umasna yknerek salncaklara binip sallandlar.

Dier yandan Badatta Mecs bir rahibin el-Brnye anlattklar, Nevruzun yan sra ekerin tarihine de k tutar: Kadim zamanlarda Nevruzda insanlarn birbirlerine eker hediye etme gelenei vard. Gelenein ortaya kma sebebi ise yleydi: Daha nceleri bilinmeyen eker kam ilk olarak Cemdin lkesinde ve Nevruz gnnde ortaya kt. Cemd, eker kamnn sulu bir bitki olduunu grd. Skp suyundan iti ve tatl olduunu kefetti. Bunun zerine eker kamnn suyunun sklmasn ve ondan eker retilmesini emretti. Nevruzdan sonraki beinci gn eker hazrd. Bylece Nevruzda insanlarn birbirlerine eker hediye etmesi gelenek haline geldi. Cemd, Nevruz gn bir kanun kararak eski tapnaklarn yklmasn ve yerine yenilerinin yaplmamasn emretti. Bunun zerine Allah ondan raz oldu ve halkna salk bahetti. Cemdin halk o kadar oald ki topraklarna smaz oldu. Buna karlk Allah onun topraklarn katna kard. Arkasndan, yine bir Nevruz gnnde Cemd halkna ykanmay emretti. Brnye gre Cemdin arzusu halkn gnahlarndan temizlenmesini ve felaketlerden korunmasn salamakt. Brn, Nevruz gn ykanma geleneini o gnn su perisinin havayla bulutuu kutsal gn olmasna balayanlar bulunduunu da aktarr. nsanlar Nevruz sabah, gndoumu vaktinde kalkp bir kaba su doldurur ve kendilerini slatrd. Bylelikle bir yl boyunca ktlklerden korunacaklarna inanrlard. Brn, insanlarn Nevruz gn ykanmalar gibi birbirlerine su sratmalarnn da yaygn bir gelenek olduunu syler. Bu gelenein kkenine ilikin duyduu bir bilgiye gre, Fars hkmdar ranh zamannda uzun sre yamur yamad ve byk kuraklk yaand. Ardndan Cemd tahta knca, gnlerce yamur yad. Halk bu duruma ok sevindi ve yamuru uurlu buldu. Bu nedenle Nevruz gn insanlarn birbirlerine su sratmalar gelenek haline geldi.

thinkstock

<<<

Bilim ve Teknik Nisan 2013

William Biscombe Gardner / The Bridgeman Art Library / Getty Images Trkiye

Brnnin aktardklarna baklrsa, Fars limlerinden bazlar Nevruzda ykanma ya da su sratma/serpme geleneini hayli materyalist bir gzle deerlendirmitir. Onlara gre bu gelenein esas nedeni kir ve pisliklerden arnma ihtiyacdr. Atee tapan Mecsler, srekli atele kar karya olmalar sebebiyle, onun dumanna ve isine maruz kalyor, kirleniyorlard. Hem atein kirinden hem de hastalk yapma riski olan dier pisliklerden temizlenmek amacyla da ykanma ihtiyac duyuyorlard. Dier yandan Yakb gibi Brn de Gnein Ko burcuna girdiini syledikten sonra, baharn baladn belirttii Nevruz gnnn sabahnda Farslar arasnda uur getirdiine inanlan baz detleri de okura aktarr. rnein bunlardan birine gre, her kim Nevruz sabah gn doumunda kalkar, hi konumadan parmak bal yiyip kez mum yakarak buhur yaparsa hastalklarna deva bulurmu. Brnnin aktard Nevruz Bayram gelenekleri arasnda tarm ve bereketi artranlar dikkat ekicidir: Nevruz sabah kadim Fars lkesinde herkes bir kap alp bereket getirsin diye iine arpa ekerdi. Zaman iinde bu det, yedi ayr tahln bir kap ierisine yedi ayr sra halinde ekilmesine dnt. Fars halk bu yedi tahln bymesine bakarak, o sene en ok hangi tahldan verim alnacana karar verirdi.

Brnnin el-srul-Bkyye adl eserinde gemi milletlerin takvimleri ve zel gnleri balamnda okuruyla paylat bilgilere gre, rana grece uzak Msrdaki Kptler dnda Fars corafyas yaknndaki Sodlular ve Harezmlilerde de -baharn ve yeni yln balangc olmas balamndaNevruz Bayram kutlanyordu. Buna karn, Araplarda Nevruza karlk gelen bir gn olmadn Mesdden reniyoruz. Son olarak Byk Nevruz isimli, kadim Farslar arasnda nlenmi bir bayramdan sz etmek istiyoruz. el-Brnnin aktard bilgilere gre, ilk gn Nevruz olan Fervardn aynn altnc gn, Byk Nevruz olarak kutlanmaktadr. O gnde Allahn Dnyay yaratn tamamladna ve Mter yldzn (Satrn) yarattna inanlrm. Mecslere gre, o gnn sabahnda hi konumadan eker yiyip yalanlrsa tm sene boyunca her trl bela def edilirmi. Farslar dnya zerindeki insanlara mutluluun Byk Nevruzda taksim edildii grndelermi. Bu nedenle bu gne mit gn derlermi.
Kaynaklar el-Mesd, Kitbut-Tenbh vel-rf, Brill, Leiden 1893. el-Mesd, Murcuz-Zeheb ve Medinul-Cevher, Mektebe et-Tevfika, Kahire 2003. el-Birn, el-srul-Bkyye anil-Kurnil-Hliye, Leipzig 1878. el-Yakb, Trhul-Yakb, Brill, Leiden 1883. ed-Dinever, el-Ahbrut-Tvl, Brill, Leiden 1888. el-Chz, el-Mehsin, Mektebetul-Hanc, Kahire 1994. http://www.kesfetmekicinbak.com/category/detay.aspx?haberid=1582&AspxAutoDetectCookieSupport=1 75

Gkyz

Alp Akolu

Tun Tezel

PanSTARRS
Getiimiz ay bizi son yllarn en parlak kuyrukluyldzlarndan biri olan PanSTARRS Kuyrukluyldz ziyaret etti. Ne var ki kuyrukluyldz gnbatmnda bat ufkuna ok yakn konumda olduundan ok ksa srelere gzlenebildi. Havann genellikle kapal oluu da gzlemleri olumsuz etkiledi. PanSTARRS bu koullarn da etkisiyle plak gzle kolayca grlebilen bir cisim olmad. PanSTARRS, Nisan aynn balarnda da gzlenebilecek. Kuyrukluyldz giderek ufkun zerinde ykselse de parlakl azalacak ve ancak bir drbn ya da teleskopla grlebilecek. PanSTARRS Kuyrukluyldz ayn ilk birka gn Andromeda Gkadasyla yakn konumda olacak. Bu, bir drbn ya da teleskopla onu bulmay kolaylatracak. Yukardaki fotoraf, amatr gkbilimci ve gkyz fotorafs Tun Tezel tarafndan Ankara yaknlarndaki Beynam Ormanlarndan ekildi.

25/26 Nisan 2013 Paral Ay Tutulmas

Bu yl hi tam Ay tutulmas gremeyeceiz. Bu yl gerekleecek Ay tutulmalarndan biri paral, dieri yarglge tutulma olacak. Aslnda 25 Nisandaki tutulmann byk ksm da yarglge tutulma olacak, paral tutulma evresi ok ksa srecek ve bu srada Ayn ok kk bir blm glgede kalacak. Trkiye saati ile 21:04-01:11 arasnda gerekleecek bu paral tutulma srasnda Ayn tamam gkyznde Dnyann yarglgesinden geecei iin parlakl hafife azalp rengi kzarklaacak. 25/26 Nisan gecesi gerekleecek tutulma iin nemli zamanlar yle: Y1: Yarglge tutulma balangc (21:04) P1: Paral tutulma balangc (22:54) TO: Tutulma ortas (23:07) P2: Paral tutulma sonu (23:21) Y2: Yarglge tutulma sonu (01:11) Paral tutulmann balad 22:54ten sonra Ay bir kenarndan kararmaya balayacak. Ancak 23:07de gerekleecek tutulma ortasnda bile Ayn zerindeki glge alan o kadar kk olacak ki tutulmay fark etmek zor olacak. Ay tutulmalarn gzlemek iin herhangi bir gzlem arac ya da bu konuda deneyim gerekmiyor. Ay grebildiiniz her yerden Ay tutulmas gzlemi yapabilirsiniz. Bu tutulma srasnda Ayn ok kk bir blm glgede kalacandan bir drbnle gzlem yaparsanz tutulmay daha iyi izleyebilirsiniz.
Dnyann yarglgesi

Dnyann glgesi

Y1 Y2 P2 TO P1

76

Bilim ve Teknik Nisan 2013

alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY Kral Lir
Vega

Kralie

Kk Ay Ejderha
Kutupyldz

Perseus Zrafa
Kapella

Arabac
Jpiter

Herkl Kuzeytac Byk Ay Vaak kizler oban

Arkturus

Boa

Aldebaran

Yenge Berenicesin Sa Aslan Kk Kpek

Procyon

Ylan Baak

Avc Tekboynuz

Regulus

Satrn Spika

Terazi Karga

Kupa Suylan

Byk Kpek Yelken

Akyldz (Sirius)

14 Nisan Ay ve Jpiter ok yakn grnmde 22 Nisan Lir gkta yamuru (maks. 20 adet/saat) 25 Nisan Yarglge Ay Tutulmas (21:04 - 01:11) 25 Nisan Ay Spikayla ok yakn grnmde (sabah) 25 Nisan Ay ile Satrn yakn grnmde 27 Nisan Ay Dnyaya en yakn konumunda (362.300 km)

1 Nisan 23:00 15 Nisan 22:00 30 Nisan 21:00

Nisanda Gezegenler ve Ay
Merkr ay boyunca sabah gkyznde. Gezegen ayn ilk gnleri Gneten yaklak bir saat nce douyor. Ancak ilerleyen gnlerde bu sre giderek ksalacak ve ayn ortalarndan sonra grlmesi ok zor olacak. Getiimiz ayn sonunda akam gkyzne geen Vens, bu ay Gnee ok yakn konumda. Gezegen, nmzdeki aydan itibaren rahatlkla grlebilecek kadar ykselecek. Mars bu ay iinde sabah gkyzne geiyor. Gezegen Haziran aynda sabah gkyznde grlebilecek kadar ykselecek. Jpiter, akam hava karardnda gneybat ynnde gkyznde yksek konumda grlebilir. Bu sralar Aydan sonra gece gkyznn en parlak gkcismi olan gezegen, Boann en parlak yldz olan Aldebarann sa stnde yer alyor. Satrn havann kararmasyla birlikte douyor ve tm gece gkyznde bulunuyor.

Gezegen akam saatlerinde dou ufku zerinde grlebilir.

Ay 4 Martta sondrdn, 11 Martta yeniay, 19 Martta ilkdrdn, 27 Martta dolunay hallerinde olacak.

Stellarium

DOU

Pompa

GNEY

1 Nisan 23:00 15 Nisan 22:00 30 Nisan 21:00

Arkturus

Satrn

Ay

Satrn hava karardnda dou ufkunda bulunuyor. 25 Nisanda Ay da ona katlacak.

BATI
Spika

77

Salk

Do. Dr. Ferda enel

Dikkat Eksiklii Hiperaktivite Bozukluu

lk kez 1845te Dr. Henrich Hoffman isimli bir hekim tarafndan tanmlanan dikkat eksiklii hiperaktivite bozukluu (DEHB) ocukluk anda gzlenen ve davranlarn kontrol edememe ve dikkatini bir konuya toplayamama eklinde kendini gsteren bir durumdur. Byle ocuklar, aileleri ve retmenleri tarafndan ok hareketli, yerinde duramayan, dnmeden hareket eden, unutkan, dalgn ve hayallere dalan ocuklar olarak nitelendirilir. Ancak bu tr davranlar tm ocuklarda baz zamanlarda grlebileceinden, dikkat eksiklii hiperaktivite bozukluu tans almak iin mutlaka uzman gr gerekir. DEHB ocukluk anda en sk grlen psikolojik bozukluktur, ABDde yaplan bir almaya gre okul andaki ocuklarn %3-7,5inde grlr. Dnya genelindeki almalara bakldnda DEHBnin grlme skl %10lara varmaktadr. Bu verilere gre 30 kiilik bir snfta en az 2 ocuun bu bozuklua sahip olduu anlalr. Son yllarda yaplan almalar DEHBnin ocuun yanl yetitirilmesiyle dorudan ilikili olmadn, kaltsal unsurlarn bu bozukluun geliiminde nemli rol oynadn gsterdi. Bilgisayarl beyin tomografisi ve benzeri ileri grntleme teknikleri kullanlarak yaplan almalarda, bu ocuklarn beyninde ya da sinir sisteminde belirgin bir yapsal bozukluk tespit edilmedi. Son yllarda, beyinde hcreleraras mesaj iletimini salayan dopamin, serotonin ve norepinefrinin DEHB geliimindeki rol incelense de, henz net bir sebep sonu ilikisi kurulabilmi deil.

Kiiler arasndaki ilikileri, gnlk hayat, okul ve meslek hayatndaki baary olumsuz etkileyebilen DEHB nemli bir toplumsal sorun. Bu nedenle DEHBnin erken dnemde tehisi ve etkin tedavisi hayli nemli. Okul ncesi bir ocuun hareketlilii ailenin dikkatini bir lde ekse de, kesin DEHB tans ocuk okula baladktan sonra konur. Tan iin en nemli kaynak ailenin ve retmenlerin verdii bilgidir. retmenler ortalama ocuk davrann iyi gzlemledikleri iin ar hareketli, yani hiperaktif bir ocuu kolaylkla tanr. Ancak hiperaktif davrann n planda olmad, sadece dikkat eksiklii olan uysal ve uyumlu ocuklarda DEHBnin tehisi gzden kaabilir. Aile ve retmenlerin verdii bilgilere ek olarak ocuun tam bir muayeneden geirilmesi de hayli nemlidir. Sinir sistemi hastalklar, iitme kayb gibi renmeyi zorlatran fiziksel bir engel olup olmadnn aratrlmas gerekir. DEHBnin tehisine yardmc olabilecek hibir laboratuvar testi ya da grntleme teknii yoktur. Dikkat eksiklii hiperaktivite bozukluu olan ocuklardaki temel bulgular dikkat sorunlar, ar hareketlilik ve drtselliktir. Bu ocuklar drtlerini, yani ilerinden gelen sesi engelleyemez, srekli bir eylerle urarlar, sabrszdrlar, sralarn beklemekte zorlanrlar, ok konuurlar, bakalarnn konumasn yarda keserler, bakalar konuurken dinlemez gibi grnrler, hazrcevaptrlar, ou zaman bir soru bitmeden cevabn verirler, yerlerinde duramazlar, oturmay sevmezler, sakin oyunlar oynamazlar ve srekli kouturup bir yerlere trmanrlar. Bunlara ek olarak dikkatsizdirler,
78

detaylar gzden karrlar, yaptklar ie veya oyuna younlamakta glk ekerler, ilgileri ok kolay dalr, uzun sren ve zihinsel aba gerektiren grevlerden kaarlar, unutkandrlar, dzensizdirler ve yapacaklar iler iin gerekli malzemeleri kaybederler. DEHB olan ocuklarda baz davran bozukluklar, takntlar, kayglar, renme sorunlar ve geceleri alt slatma (enrezis) grlebilir. DEHB olan ocuklarda tm bulgular bir arada grlmeyebilir. n planda olan bulguya gre DEHB gruba ayrlr. DEHB olan ocuklarn bir ksmnda ar hareketlilik ve drtsellik ile ilgili belirtiler n plandayken bir ksmnda dikkatsizlik ile ilgili ikyetler ne kar. DEHBnin bileik tip denilen nc ve en sk grlen trndeyse hiperaktivite ve dikkat eksiklii bir aradadr. Ar hareketliliin n planda grld DEHB tipinde tan genellikle erken yalarda konulur. ocuun ilk muayenesinde ar hareketlilik gzlenmese de okuldaki ve evdeki davranlarna dayanarak tehis konulabilir. ocuun ya arttka hareketlilik azalr ancak erikin yalara geldiinde duygusal bozukluklar ortaya kabilir. DEHBnin bu tipi erkeklerde kzlara gre daha sk grlr. Dikkat eksikliinin n planda olduu DEHB tipindeyse ar hareketlilik yoktur. Bu ocuklar dikkatlerini belirli bir konuya odaklayamaz ya da bir konuya olan ilgilerini ok ksa srede kaybeder. Ailelerinde ve sosyal evrelerinde ok nemli sorunlarla karlamasalar da okula srekli ge kalan, devlerini tam olarak yapmayan, unutkan, dzensiz, ders dinlemeyen, derste hayal kuran ocuklar olarak nitelendirilirler. Dikkat eksiklii, ocuun performansn azaltan ve okul baarsn dren nemli bir sorundur. DEHBnin bu tipinin grld ocuklar genellikle zeklarnn altnda akademik baar sergiler. Hem dikkat eksiklii hem de hiperaktivitenin birlikte grld bileik tipte en belirgin zellikler ar hareketlilik, ok konuma, dnmeden yaplan kontrolsz davranlar, sabrszlk, sra bekleyememe, fazla merak, her eye dokunmak ve kurcalamak isteidir. Yksek cinsel drtler nedeniyle de bu ocuklar toplumda sk sk sorunlarla karlar. Ek olarak bu ocuklar dikkatlerini bir konuya vermekte hayli glk yaar. Konuya dikkatleri ok ksa srer, dikkatlerini korumakta sknt ekerler. En kk bir uyaran dikkatlerini datmaya yeter. Bu nedenle uzun sre ders almalar ya da bir grevi tamamlamalar hayli zordur. Her iki cinsiyette en sk grlen bozukluun bu alt tipi, genellikle erikin yalarda da devam eder. ocukluk dneminde %10a varan oranlarda karlalan DEHB, ergenlikte %6 ve erikinlikte %4 civarnda grlr. Uzun izlem sreli almalar, ocukluk dnemindeki DEHB vakalarnn %50-70inin erikinlie kadar devam ettiini gstermitir. Hzl araba kullanma, sert sporlara dknlk, riskli ve dikkatsiz davranlar nedeniyle erikin DEHBlerin salklar genellikle tehdit altndadr. Sigara ve madde kullanm, yasalarla ban derde girmesi, kt arkadalk ilikileri, kendine gven kayb, okul ve i baarsnda dklk erikin DEHBlerde grlen ek sorunlardr. Erikin yata DEHB tans alm kiilerin %65- 89unda en az bir ya da daha fazla bir psikiyatrik bozukluk daha bulunur. Kiilik bozukluklar, anksiyete bozukluklar ve madde bamll DEHBnin beraberinde en sk grlen durumlardr. Bu kiilerdeki dikkatsizlie bal kazalar yapma, intihar giriiminde bulunma ve iddet uygulama gibi nlenebilir ve tedavi edilebilir durumlarn tespit edilmesi ve gerekli nlemlerin alnmas hayli nemlidir. DEHBnin tedavisinde beyin zerinde uyarc etkisi olan baz ilalar kullanlr. Bu ilalar, beynin dikkat ve drtsellikle ilgili yeterince almayan blgelerini uyararak daha fazla almalarn salar. En sk karlalan yan etkiler itah kayb ve uykusuzluktur. Beyni uyaran bu ilalar DEHBnin tedavisinde %80 civarnda baar salar.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

saglik@tubitak.gov.tr

renme Gl (Disleksi-Disgrafi-Diskalkuli)
Disleksi Latince bozuk anlamna gelen dys ve dil anlamna gelen leksi kelimelerinden oluan disleksi dil yokluu demektir. Herhangi bir zek sorunu ya da beyin hastal olmayan bir kiinin okuma yeteneini tam olarak kazanamamas ve buna bal olarak renme gl ekmesine disleksi denir. Konuyla ilgili ilk yazlarda, 19. yzyl ortalarnda Kralie Victoria dneminde ok iyi yetitirilen ancak okumay renemeyen ocuklardan sz edilir. Disleksi ilk olarak 1896da Dr. Morgan tarafndan okuma zorluu olan 14 yanda bir ocukta tanmlanr. lk olarak 1925te beyindeki bir hasardan kaynaklanmad, sadece ilevsel bir bozukluk olduu ortaya koyulur. Disleksik kiilerin zekyla ilgili bir sorunu yoktur, aksine zek dzeyleri ya normal ya da normalin zerindedir (IQ > 85). Ek olarak, bu kiilerde psikolojik bir hastalk, belirgin bir beyin hasar ve duyusal bir engel yoktur. Disleksi, sadece okuma ve yazma ilevleriyle snrl bir bozukluktur. Disleksi ok yaygn bir bozukluktur ve yaklak her 10 kiiden birini etkiler. Dislektik ocuklarn %20-25inde dikkat eksiklii ve hiperaktivite bozukluu da grlr. Dislektik ocuk okumay yatlarndan daha ge renir, harfleri atlayarak, ters ya da eri yazar. Okumas yavatr, akc deildir ve acele ederse hata yapar. Birbirine yakn kelimeleri ayrt edemez. Doru kelime yerine baka bir kelime yerletirir. Bir satr takip edemez, kartrr ve satr bana geerken zorlanr. Konumas tutuktur, kelimeleri duraklayarak, ksaltarak, tahmin ederek ya da yanl okur, bilmedii ke limeleri okuyamaz. Yksek sesle okurken yanl zuktur. vurgulama yapar, ritim ve tonlamas bo

Okuma gl genellikle ilk olarak retmenler tarafndan fark edilir. Disleksinin tehisinde ailenin ve retmenlerin gzlemleri nemli yer tutar. Yaplan testlerde ocuun zek puan ile okuma geliimi puan arasnda grlen belirgin fark, dier bir deyile okuma becerisinin zek dzeyinden geride olmas disleksi tans koydurur. Dislektik ocuklar, bu konuda deneyimli bir eiticinin bire bir ve uzun sreli eitiminden hayli fayda grr. ocuun bymesiyle birlikte, alnan eitimin ve beyin kapasitesinin artmasna bal olarak hafif disleksi vakalarnda nemli dzelme grlr. Ancak ileri derece dislektik ocuklarda byk bir ilerleme kaydedilemez ve bu ocuklarn yaklak %10u normal yatlarnn dzeyine ulaabilir.

DEHB Tan ltleri

A. Aadaki ltlerinin en az 6snn grlmesi ve en az 6 ay srmesi Dikkatsizlik: a. Detaylara dikkat etmez, dev ve benzeri etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar b. Verilen grevlerde dikkatini toplamakta glk eker c. Ynergelere uyamaz, okul devlerini ya da grevlerini bitiremez d. Kendisiyle konuulduunda dinlemiyormu gibi grnr e. zerine ald grevleri dzenlemekte zorluk eker f. Srekli zihinsel aba gerektiren grevlerden kaar g. zerine ald grevler iin gerekli olan eyleri kaybeder h. Dikkati kolayca dalr i. Unutkandr Hiperaktivite: a. ou zaman hareket halindedir b. Snfta ya da oturmas gereken dier durumlarda oturduu yerden kalkar c. Ar kouturur ya da trmanr d. Ar konuur e. Elleri, ayaklar kpr kprdr ya da oturduu yerde duramaz f. Sakin bir biimde zaman geirme ya da sakin oyun oynama zorluu eker g. Sorulan soru bitmeden yantn verir h. Bakalarnn szn keser ya da yaptklarnn arasna girer i. Srasn beklemez B. Belirtiler 7 yandan nce balamal C. Belirtiler iki veya daha fazla ortamda gzlenmeli (rnein evde ve okulda) D. Sosyal, akademik veya mesleki ilevsellikte belirgin bozulma olmal E. Belirtiler geliimsel bozukluk ve dier psikolojik bozukluklar esnasnda ortaya kmamal ya da aklanamamal

79

Disgrafi Yazmay renme glne disgrafi denir. Yazmann mekaniini bozan bu hastalk genellikle bozuk kalem tutma ve bozuk harf oluturma seklinde kendini gsterir. Dikkat eksiklii, hiperaktivite bozukluu, okul fobisi ve baz psikiyatrik rahatszlklar da disgrafiye yol aabilir. Disgrafide yazma becerileri ocuun takvim yana, llen zek dzeyine ve ald eitime gre bekle nenin nemli derecede altndadr. Bu ocuklar kelimeleri kullanarak cmle oluturmakta ve bunu yazya dkmekte so run yaarlar. Yazlar ok yavatr ve hayli okunakszdr. Kelimelerdeki harf, hece ve eklere dikkat etmezler. Baz saylar, harfleri ve heceleri yazarken kartrr ya da ters yazarlar. Yazlarnda sklkla noktalama ve harf hatalar yaparlar. Kalem tutmalar bozuktur, abuk yorulurlar. Bu nedenle yazl devlerden kaarlar ve komposizyonlar ok ksa yazarlar.

Diskalkuli Latince dys (bozuk) ve calculia (sayma) kelimelerinden treyen diskalkuli kt sayma demektir. Diskalkuli, matematiksel ilikileri kavrama, hesaplama, saysal sembolleri tanma, kullanma ve yazmada grlen bir bozukluktur. Bu durum ksaca matematik renme gl olarak tanmlanabilir. Okuma glne gre daha az grlen diskalkuli, tm okul ocuklarnn %1ini etkiler. Yaplan aratrmalar diskalkulik ocuklarn %17sinde disleksi ve %26snda da dikkat eksiklii hiperaktivite bozukluu olduunu gstermitir. Bu nedenle diskalkulinin tansn bamsz olarak koymak hayli gtr. Diskalkulik ocuklar kolay ilemleri hesaplamada ve basit problemleri zmede hayli zorlanr. Temel matematik becerisi gerektiren problemleri dahi hayli yava zer ve genellikle dikkatsizlie bal hesap hatalar yaparlar. Matematiksel sembolleri kartrrlar, basit geometrik ekilleri tanyamaz ve izemezler. Matematikteki genel kavramlar, zellikle geometriyi ve kesirleri renmekte glk ekerler. Gn, hafta, ay gibi zamansal kavramlar anlamada sknt yaarlar, yer ve yn bulmada zorlanrlar. Saylar kyaslamada zorlanrlar, para st alrken ya da verirken kartrrlar. Diskalkulik ocuklarn zeksnda herhangi bir gerilik yoktur, ancak matematii retirken onlara dier ocuklardan daha ok zaman ayrlmas gerekir. Karmak problemleri kk admlara ayrmak ve sorudaki deiik blmleri renkli kalemlerle vurgulamak, bu ocuklarn matematik renme becerilerini gelitirmesine yardmc olur. Matematiksel kavramlar hatrlatmak iin snfn duvarlarna hatrlatc posterler aslmas, ak emalarnn kullanlmas, konularn hzl anlatlmamas, hafzay kuvvetlendirecek ipularnn verilmesi ve snav ncesi genel bir tekrar yaplmas da matematik becerilerinin gelimesinde hayli nemli unsurlardr.

Kaynaklar Bingl, A., Ankaradaki ilkokul 2. ve 4. Snf rencilerinde geliimsel disleksi oran, Ankara niversitesi Tp Fakltesi Mecmuas, Cilt 56, Say 2, s. 67-82, 2003. Tulu, C., ahin, ., Erikin Dikkat Eksiklii Hiperaktivite Bozukluu: Nrobiyoloji, Tan Sorunlar ve Klinik zellikler, Psikiyatride Gncel Yaklamlar, Cilt 2, Say 1, s. 75-116, 2010. Shaw, M., ve ark., A systematic review and analysis of long-term outcomes in attention deficit hyperactivity disorder: effects of treatment and non-treatment, BMC Medicine, Cilt 4, Say 10, s. 99, 2012. Handler, S. M., Fierson, W. M., Learning disabilities, dyslexia, and vision, Pediatrics, Cilt 127, Say 3, s. e818-856, 2011. Akn, A., Sezer, S., Diskalkuli: Matematik renme Bozukluu, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Say 126-127, s. 41-48, Austos-Eyll 2010.

80

Yayn Dnyas

Bilim ve Teknik Nisan 2013

yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
olan bu enerji ve hayat dolu eser, sizde de fiziki olma arzusu yaratabilir. Feynmann yaam iin zincirleme reaksiyon benzetmesi yapmak hi yanl olmaz. Kritik ktleye sahip gri maddeden her yne yaylarak s ve k sayor. Time Feynman zeks ve farkllyla meslektalar arasnda bir efsanedir. Okurken glmemek ok zor. Newsweek Muhteem, nefes kesici... Feynmann dili parlak, canl ve yapmacksz... Gerekten ferahlatan bir mesaj. Chicago Sun Times Eer fizikte ya da fizikilerde elenecek bir yn olmadn dnen kiilerden birisiyseniz Bay Feynmanla tann. imdiye kadar bir tutam atomla illzyon yapabilen en komik kiilerden birisi. Associated Press Dopdolu bir bilim adamnn portresini izebilecek tek bir kitap varsa, elinizdeki bu kitaptr. Detroit Free Press Mark Twain geleneinde bir hikyeci. Feynman bir yandan kahkahayla glerken, bir yandan bir eylere kafa da yorabileceinizi ispat ediyor. Science Digest Projede alan almalarna katlan ilkretim rencilerinin bilimsel sreler yardm ile doadaki etkileimleri neden sonu rnts iinde anlamasna ve evre sorunlarnn zmne ynelik stratejiler gelitirmesine olanak salayacak, zgn bir eitim modeli yaplandrld. Projedeki tm almalar okullarda disiplinler aras yaklamlar ve zmreler aras ibirlii ile gerekletiriliyor. ABD, Romanya ve Trkiyeden okul ile 2005-2006 eitim retim ylnda pilot olarak balatlan proje kapsamndaki almalar, yllar iinde katlmc okul saysnn artmas ile ulusal ve uluslararas boyutta genileyerek srdrlyor. S.O.S. Projesinin yol haritasnda, birbiri ile ok yakndan ilintili iki nemli eksen var: Bilim ve doa eitimi. Bilim eitimi ekseninden bakldnda, S.O.S. Projesi ile arlkl olarak doada gerekleen alan almalarnda gnll rencilerin inceleme, kefetme ve deneysel yntemler ile test etme, bulgular karlatrma ve yorumlama gibi bilimsel sre becerilerini kazanmasna katkda bulunmak amaland.

Eminim aka Yapyorsunuz Bay Feynman

Richard P. Feynman eviri: Tuncay ncesu Alfa Bilim, Ocak 2013 obel dll byk fiziki Richard Feynman (1918-1988) aykr servenleri ile tannmtr. Bu kitapta Feynman taklit edilemeyen stiliyle, Einstein ile Bohr arasndaki atom fiziine ilikin fikir alveriini; Yunanl Nickle kumar konusundaki konumalarn, ok iyi sakland sanlan nkleer srlarn bulunduu kasalar an, bongosuyla bir baleye elik ediini, plak bir kadn boa greisi resmi yapn, kuantum fiziinin gizemlerinden barda kzlara iki smarlamann kurallarn kefediine kadar birok artc olay anlatyor. Ksacas burada sra d parlaklyla Feynmann hayatn -stn bir zek, snrsz bir merak ve pervaszln etkileyici bir karmn- bulacaksnz. Zamanmzn en nl bilim kitaplarndan biri

Gen Bilimciler Gezegenimiz in Banda

S.O.S. Proje Etkinlikleri Kitab Nilgn Erentay 2012 ave Our Species (S.O.S., Trlerimizi Koruyalm) Projesi, Erentay Eitim Danmanlk Kurumu tarafndan yaplandrlm ve halen yrtlmekte olan, ulusal ve uluslararas katlmclarn yer ald bir ilkretim evre eitimi projesi. 2005-2006 eitim retim ylnda pilot almalar gerekletirilen proje uygulamalar, 22 Admda Doa Eitimi adl kitaba kaynaklk etti, eitli ulusal ve uluslararas konferans ve sempozyumlarda sunuldu, konferans bildiri kitaplarnda yer ald. Ayrca projenin bulgularnn paylald iki konferans sunusu ve tam metni Hands on Science Network kapsamnda Seilmi Yaynlar (Selected Papers) kitabna alnd ve Avrupada datld. 2011-2012 eitim retim ylnda proje srelerini baar ile tamamlayan S.O.S. katlmcs okullar ve renciler, 20 Ekim 2012 tarihinde International Association of Hands on Science Network destei ile Trkiyede ilk kez dzenlenen ve genel temalar bilim ve doa eitimi olan I. Uluslararas ocuk Zirvesinde trenle sertifikalarn ald. Katlmc rencilerin projelerinin yer ald Gen Bilimciler Gezegenimiz in Banda adl kitap da bu projenin bir rn olarak ortaya kondu.

ilerinden olan Richard Feynman 1940l yllarn sonlarnda ykl paracklarn etkileimini tanmlayan greli kuantum kuramna ve kuantum elektrodinamiine nemli katklar yapt. 1965te Julian Schwinger ve Sin-Itiro Tomoagayla beraber Nobel dl kazand. Sv helyumun mutlak sfra yakn scaklklardaki davranlarn aklam ve temel paracklar kuramnda yeni gelimelere imza att. 1963te yaymlanan ciltlik Fizikte Feynman Dersleri isimli eseri o gnden beri renciler kadar, retmenlerin ve aratrmac fizikilerin de ilgisini ekiyor.

Richard Feynman: 20. yzyln en nemli fizik-

Doa eitimi ekseninden bakldnda ise, rencilerin doay daha yakndan tanmas, onun sorunlarn anlamaya almas, zm nerileri gelitirmek iin aba gstermesi, nesli tehlike altnda olan trler ve tehdit altndaki doal alanlara ynelik farkndalklarnn gelimesine katkda bulunmak amaland. Gen Bilimciler Gezegenimiz in Banda kitab gezegenimizde srdrlebilir yaam, salkl evreler ve koulsuz sevgi ile ykl manevi iklimler yaratlmasna katkda bulunmaya adanm.
81

Trkiye Doas Fauna

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Ay Kelebekleri /

Gndz Uan Gece Kelebekleri

Kelebekler en narin, en krlgan ve en zarif canllardandr. Hayatta kalma mcadeleleri ilgi ekicidir. Bazlar (Monark kelebekleri) ok uzun mesafeli g dngsn (Kanada-Meksika arasnda) tamamlayamadan lr ancak doan yavrular dngy devam ettirir, bazlar (Aglais, Isoria) 5000-6000 metre yksee (Himalayalar) kadar kabilir, bazlar ise (1 gn kelebekleri) sadece 1 gn yaar...

Kelebekler Lepidoptera takmnn yeleridir. Derimsi, pullu, az kll iki ift kanatlaryla dier bceklerden ayrlrlar. Kanatlarn zerinde pullar, iinde pigment olan keratin yaplardan olumutur. Bu nedenle pul kanatllar olarak da adlandrlrlar. Kanatlarnn yan sra gvdeleri ve bacaklar da tamamen pullarla kapldr. Az yaplar emici tiptedir. Az paralarndan galea ad verilen ksmn uzamasyla hortum denen yap olumutur. Besinleri tat alma organlar yardmyla seerler. Antenleri genellikle ty biimindedir, ancak farkl anten tipleri de grlr.

Larvalar trtl eklindedir. Larva evresinden sonra bir kozann iinde saklandklar pupa evresini geirip ergin hale gelirler. Kelebeklerin tm dnyada tanmlanm 35 bin civarnda tr var. Bu saynn 100 bin olabilecei de tahmin ediliyor. 125ten fazla aileye sahip kelebeklerin en ilginlerinden biri Ay kelebekleri (Arctiidae) ailesi. Ay kelebei ad, bu canllarn larva dnemindeyken tpk bir ay kadar sk kllarla kapl olmasndan gelir. Ay kelebeklerinin gz alc renkleri vardr. Kanat aklklar 8-80 mm arasnda deiebilir. ok hareketlidirler. Bu onlara daha geni bir alanda besin bulma olana da salar.

Dorling Kindersley / Dorling Kindersley/ Getty Images Trkiye

Utetheisa pulchella tr. Kanat akl 29-42 mm.

82

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Fotoraflar: Prof. Dr. Bayram Gmen

Demirsoy, A., Yaamn Temel Kurallar Cilt 2 / Ksm 2 / Omurgaszlar / Bcekler - Entomoloji, Meteksan,1996.
83

Trkiye Doas Flora

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Tehdit Altndaki Hnkrbeendi Otlar

Trkiyenin bitki trlerini anlatan ilk eser 1865-1888 yllar aranda svireli botaniki Edmond Boissier tarafndan hazrlanan Flora Orientalistir. Bundan 100 yl sonra 1965-1988 yllar arasnda ngiliz botaniki Peter Hadland Davis Flora of Turkey and East Aegean Islands adl, 9 temel ve 1 ek ciltten oluan eseriyle lkemizdeki bitki trlerini ayrntl biimde ortaya koydu. Bundan sonra lkemiz bilim adamlarnn ok sayda almas gndeme gelmeye balad. Bu almalardan biri de Prof. Dr. Adil Gnerin ba editrlnde hazrlanan Trkiye Bitkileri Listesi (Damarl Bitkiler) adl kitaptr. Bu ve buna benzer almalar, lkemiz bitki trlerinin hem akademik camiaya hem de halka tantlmas asndan nemlidir. Bitkilerle birlikte lkemizde yaayan dier canl trlerinin de bilinmesi hem korunmalarna hem de bilimsel olarak deerlendirilmelerine (rnein tarmda, tpta ve eczaclkta) katk salar. Bu saymzn konusu, turpgiller (Brassicaceae) ailesinin yeleri olan Hnkrbeendi otlar. Hnkrbeendiler Iberis cinsi ad altnda toplanyor. lkemizde bu cinse ait 8 tr var. Bunlardan Kayabeendi (Iberis carica) ve Tuzbeendi (Iberis halophila) trleri endemik. Kayabeendi otu tek yllk otsu bir bitkidir. Nisan-haziran aylar arasnda ieklenir. Ykseklii 100-2500 metre arasnda olan kayalk yamalar balca yaam alanlardr. Akdeniz Blgesinde ve Ege Blgesinin gneyinde (Antalya, Aydn, Burdur, Mula) yayl gsterir. Yol almalar, turizm faaliyetleri, orman yangnlar gibi nedenler bitkinin soyu tehdit altndadr.

84

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Fotoraflar: Prof. Dr. Bayram Gmen Kayabeendi (Iberis carica) Data, Mula
Kaynak Gner, A., Trkiye Bitkileri Listesi (Damarl Bitkiler), ANG Vakf / Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi, Kasm 2012 Yeilyurt, E. B., Akaydn, A., Endemic Plants and Their Threat Categories of Mula Province (Turkey), Hacettepe Journal of Biology and Chemistry, Cilt 2, Say 40, s. 195-212, 2012. http://turkherb.ibu.edu.tr/index.php?sayfa=1&tax_id=588

85

Trkiye Doas Jeoloji

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Volkanik Tf Kayalar

86

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Yeryznn oluumundan bu yana devam eden volkanik etkinlikler yerkabuu zerinde deiik yaplarn olumasna neden olduu gibi deiik tipte maddelerin ortaya kmasna da neden olur. Volkan patlamas sonucu mama ve dier kayalarn paralanmasyla ortaya kan maddeler byklklerine gre volkan kl, volkan kumu, volkan bombas, lapilli gibi adlarla snflandrlr. Bunlarn tmne birden piroklastik madde denir. Piroklastik maddeler hava hareketleriyle volkan yamalarnda birikir ve ynlar oluturur.

evrede gl ve deniz varsa bunlarn dip ksmlarnda dzgn biimde kelip katlar. Bu oluum volkan tf ya da volkanik tf kayalar olarak adlandrlr. Volkanik tf kayalar ok gzeneklidir. Mama yerin derinliklerinde, yksek scaklk altnda erimi maddelerden ve bu maddelere karan gazlardan oluur. Bu gazlar mama iinde baloncuk olumasna neden olur. Mama yeryzne ktnda souyup katlarken baloncuklarn bir ksm mama iinde kalarak gzenekli yapnn olumasna neden olur.

Volkanik tf kayalarn lkemizde en iyi gzlendii yerlerden biri Kapadokya blgesidir. Buradaki tflere oyularak yaplm, gnmzde de korunan, yerleim yerleri vardr. Volkanik tfler ok eitli alanlarda kullanlr. Binalarda s yaltm amacyla, yol yapmnda taban olarak, peyzaj ve tarm uygulamalarnda (topraa kartrldnda havalanmay salar, buharlama ve su kayb azalr, verim artar) kullanlr.

Fotoraf: Dr. Blent Gzceliolu

Kaynak Erin, S., JeomorfolojiI, Der Yaynlar No: 284., 202. 87

Trkiye Doas Doa Tarihi

Tarih ncesi Anadolunun

Bcekiller bceklerle beslenen kk memeli hayvan grubunun ortak addr. Kstebekler, kirpiler, sivrifareler en iyi bilinen bcekillerdir. ok eitli yaam ortamlarna uyum salamlardr. Tropik yamur ormanlarndan llere, deniz seviyesinden yksek dalara (4500 metreye kadar) kadar olan blgelerde yayl gstererek yaamlarn devam ettirirler. Bunlara ek olarak bataklklar, orman aklklar, ormanlk alanlar, sulak alanlar, kayalarn alt ksmlar, kurumu aalarn ii, toprak alt gibi yerlerde de yaarlar. Bceklerle beslendikleri iin tarm alannda da ok yararldrlar. Bcekiller gnmzde olduu gibi jeolojik zamanlar boyunca da Anadolu yaban yaamnn bir parasyd. zellikle Neojen dneme ait (23,5 milyon yol ncesinden gnmze) ok sayda fosil buluntusu bunun en nemli kantdr. Kk memeli fosil buluntular genelde para halinde olur ve paleontologlar bunlar zerinden tr ya da cins tanm yapmaya alr. Bunda bir memeli iskeletinde 200den fazla kemik ve 30dan fazla di olmasnn etkisi byktr.

Bcekilleri

88

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Dr. Blent Gzceliolu

Kk memeliler yaadklar ortamda genelde yrtc hayvanlara av olurlar. Soylarn devam ettirmek iin ok sayda rerler. Bu durum paleontolojiye fazla fosil olarak yansr. lkemizde yaplan paleontoloji aratrmalarnda kk memeli fosillerinin ok bulunduu 300-350 kadar blge (lokalite) var. orakyerler (ankr), Sabuncueli (Manisa) lokaliteleri bunlardan en iyi bilinenleri.

izim : Aye nan Alican Kaynaklar Sara, G., 2003, Trkiye Omurgal Fosil Yataklar, MTA Rapor No:10609, Ankara (yaymlanmam) Erten, H., Grm, M., Trkiye Neojen Kk Memelileri, Sleyman Demirel niversitesi, SDUGEO e-dergi, Cilt 2, Say 2, sayfa 8-14, 2011. 89

Bilim Tarihinden

Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir

Batda Bilim Geleneinin Douu ve Paris evresi

13. yzyln balarnda Latinceye evrilen Arapa ve Greke bilim ve dn yaptlarnn kazandrd ivmeyle, Avrupada bilim gelenei yeniden dodu ve giderek trmana geti. Bilimin ykseliini salayanlar niversitelerdi ve Oxforddan sonra Paris niversitesi bilimsel almalarn merkezi haline geldi. Dnemin bilimsel almalarn ok byk lde Aristotelesin grlerinin yorumlanmas oluturuyordu. Oxfordun sekin bilginlerinden Robert Grossetestenin (1168-1253) balatt bilimsel alma hareketine Paris niversitesindeki izleyicileri de katld. Bylece bir yandan Aristotelesin bilim ve dn yaptlar yeniden anlalr ve yorumlanrken, bir yandan da slam dnyasnda kazanlm bilgiler yardmyla geleneksel bilim konularna yeni yaklamlar getirilmeye allyordu.

Paris niversitesi

Oxfordda olduu gibi, Paris niversitesindeki almalar da byk lde o gnk anlamyla doa felsefesi, yani fizik arlklyd. Deiim ve devinim en ok ele alnan konulard.

Avrupa Biliminin ncleri

13. yzylda Oxfordda balatlan yeni doa, yeni evren ve yeni insan anlayna ynelik almalara nemli bir katk da Paris niversitesi bilginlerinden geldi. Parisli bilim insanlarnn da ncelikli gndemini, doaya ilikin yeni ve doru bilgilerin retilmesi oluturuyordu. zellikle Oxford niversitesinin Merton Kolejinde yaplan doa felsefesi almalar doay anlamann iyi bir yolu olarak alglanyordu. Byle bir kabulden hareket eden 13. yzyln nemli bilim insanlarndan Jordanus Nemorarius (1225-1260), doa felsefesinin nemli bir ksmn oluturan ve gnmzde statik denilen alana ynelen ve katk yapan ilk Parisli bilgin oldu. Orta ada arlk bilimi olarak adlandrlan almalarn nemli problem alanlarndan birini oluturan statik konusuyla slam dnyasnda bn Bcce (1077-1138) ilgilenmiti. Bir cismin arl nedeniyle eik bir dzlem zerine yapt basncn nasl hesaplanacayla ilgilenen bn Bcce, yapt aratrmalar sonucunda bir cismin eik dzlem zerine yapt basncn, cismin eik dzlemle yapt ayla orantl olduunu, yani bu aya gre deieceini belirlemiti. Bu anlatm 13. yzylda Jordanus Nemorarius tarafndan Gravitas Secundum Situm (durumsal arlk) eklinde Latinceye
90

evrilmitir. Modern fiziin de inceleme alanna giren ve grnen arlk ad verilen bu ifade bn Bccenin bilimsel etkisini gstermesi bakmndan nemlidir.

Nemorariusun ilgilendii bir dier doa felsefesi konu-

Durumsal yani grnen arlk Durumsal arlk, yksek eimli bir dzlemden daha dk eimli bir dzleme geen bir cismin, konumundan dolay arlnn da artacan ifade eden bir terimdir. rnek olarak, eik bir dzleme yerletirilmi bir blok dnlebilir. Dzlemin eim as kldke cismin grnr arl, yani yzeye uygulad kuvvet artacaktr. Bu tanmlama, arln biri dzleme dik (grnr arlk yani konumsal arlk) dieriyse yzeye paralel iki bileene ayrlmasna denktir.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

bilim.tarihinden@tubitak.gov.tr
su da kaldralard. Bu konudaki almalaryla fiziin temel kavramlarndan biri olan i kavramnn ilk tanmn yapmay baarmt. Durumsal arlk konusunu bn Bcceden hareketle aratran Nemorarius, kaldra konusunu da Arkhimedesin (M 287-212) yaklam dorultusunda incelemiti. Her biri kaldracn birer kolu zerinde dengede duran iki arlktan birinin kaldrlmasyla yaplan pozitif i, tekinin aaya inmesiyle yaplan negatif ie eit olur ve bu da sistemin denge halinde olduunu gsterir. Nemorarius, ayn kavramlar farkl eim alar olan dzlemlere aslan farkl arlktaki iki cismin denge halini incelerken de kullanm ve bu durumu kaldra kuralnn bir genellemesi olarak dnmt. Nemorariusun durumsal arlk ve kaldra konularn yeniden gndeme getirmi olmas, Avrupada artk otorite kabul edilen Aristotelesin (M 384-322) kitaplarna ynelme tutumunun nemli lde deitiini ve dikkatlerin otoritelerin kitaplarndan doaya yneldiini gstermesi asndan deerlidir. Dier taraftan Oxfordda balatlan yeni bilimsel alma anlaynn Avrupadaki dier niversitelere nasl hzla yayldn gstermesi bakmndan da dikkat ekicidir. Bylece balatlan yeni doa tasavvuru, Isaac Newton (16421727) ile son bulacak yeni fiziin geliiminin gzlendii bir srece iaret etmesi bakmndan nemlidir. Doa felsefesinde incelenen dier bir konu da harekettir. O dnemin kavram dnyasnda hareket bir deiim tr olarak anlalyordu ve 14. yzyln balarnda Oxford Merton Kolejinde alan doa felsefecisi William Heytesbury (1313-1372), John Dumbleton (1310-1349), Richard Swineshead (?-?) ve Thomas Bradwardine (1290-1349) deiim ve hareket konusuyla soyut olarak ilgileniyordu. Bu bilim insanlarnn almalar hareket biliminin pek ok temel kavramnn gelitirilmesine n ayak oldu. Bunlardan biri de ivme kavramnn tam bir ifadesi ve sabit ivmeli hareketin anlalmasnn anahtar olan ortalama hz teoreminin gelitirilmesidir. Bu almalarn devam niteliindeki incelemeleri, Paris niversitesinde Jean Buridan (12951358) srdrmtr. 1328 ve 1340 yllarnda iki kez niversite rektrl de yapan Buridan, ayn zamanda nemli bir Aristoteles yorumcusudur. Fizik bilimine yapt en nemli katk ise bn Snnn (987-1039) zorunlu hareket (el-meyl el-kasr) betimlemesini yeniden ifade etmesidir. Aslnda kasr meyil de yimi daha nce Latinceye inclinatio violenta (hz eilimi) olarak ev rilmiti. Bu ifadeyi Buridan etkileyici itim g c (impetus impressus) ekline evirerek, modern fiziin momentumuyla ayn olan ktle ve hzn rn tr. Dncelerinin ayrnts olarak tanmlam btnyle bn Snya ait olan Buridan, frlatlan bir cismin hareketinin srekliliini, ilk hareketi salayan gce balar ve engelleyen kar bir gle karlamad srece hareketin sonsuza kadar sreceini syler. Buridan itici gc tpk bn Sn gibi, cismin ierdii madde miktar ile hznn fonksiyonu olarak ifade eder ki, bu da gnmzn momentum kavramna yani ktle ile hzn arpmna edeerdir. Bu fonksiyonda ktle, maddenin eylemsizlik zellii, yani konumundaki herhangi bir deiiklie kar gsterdii direntir. Buridan, fonksiyon serbest dmeye uygulandnda, yerekiminden kaynaklanan arln sadece hareketin balca sebebi olmakla kalmayp d srasnda cisme giderek artan bir ivme kazandrdn, yani cismin hzn artrdn aklamaktadr. Buridann syledikleri gk cisimleri iin de aklaycdr. Artk gk cisimlerinin Aristotelesin sand gibi soyut akllar tarafndan hareket ettirilmesine gerek kalmamtr. nk onlar, Tanrdan ilk hareketi aldktan sonra, herhangi bir d kuvvetin etkisi olmad srece hareketlerini devam ettirecektir. Tanr Dnyay yaratrken her bir gk cismine hareket vermi ve bunu yaparken hepsini artk kendisine ihtiya duymakszn hareket halinde kalacak duruma getirmitir. Bu durum ayn zamanda Tanrnn yedinci gn dinlenmeye ayrmasnn da nedenidir. Orta a dnce geleneinden kopuun ak belirtileri olan bu cmleler, Buridann ok farkl bir Aristoteles betimlediini gsterir. Bu farkl Aristoteles yorumu evren tasarmna da yansmtr. Buridan, duraan olann Dnya m, yoksa evren mi olduu konusunu tartrken de unlar belirtir: Eer gerek, Dnyann duraan, sabit yldzlarn ise hareketli olduu biiminde olsayd, muhakkak ki gkyzndeki her ey gzmze o zaman da imdiki gibi grnrd. Grnenleri en basit kuramlarla aklamak her zaman daha iyidir. Byle bakldnda, tersini dnmektense Dnyadan muazzam olan uzayda bulunan yldzlarn durmakta, Dnyann ise dnmekte olduunu varsaymak daha mantkldr. Buridann bu dncesi, Kopernikin Gne Merkezli evren modelini olutururken dayand savlardan birini oluturmas bakmndan nemlidir. Bir dier bilgin ise Nicole Oresmedir (13201382). Oresme, Merton Kolejinde gelitirilen ortalama hz kuraln grafik olarak gstermi ve ivmeli hareketle alnan yolun, dzgn dorusal hareketle ayn srede alnan yola eit olacan geometrik olarak kantlamtr. ekil gz nne alndnda, konu yle aklanabilir. ekildeki ABCD dikdrtgeni Dzgn Dorusal Harekette (DDH) alnan yolu, CDE dik geni ise Sabit vmeli Harekette (SH) alnan yolu gsterir. DDHde hz, her zaman dilimi iin ayn kalr, SHde ise her zaman diliminde ayn oranda artar. Baka bir deyile CD taban zerindeki ordinatlar anlk hzlar gsterir. Eer bu ordinatlarn tm AB dorusu zerinde bitiyorsa sabit hzl, sfrdan balayarak son hz olan DEye ulaan ordinatlar CE zerinde son buluyorsa sabit artan hzl hareket sz konusudur. Yatay izgilerin zaman, dikey izgilerin hzn iddetini, alanlarn da mesafeyi gsterdii kabul edildiinde, bu grafikte ABCD dikdrtgeninin alan DDHde alnan yola, CDE geninin alan da SHde alnan yola eit olacaktr. Eer Bnin EDyi, Fnin de AByi bld kabul edilirse, ortalama hz teoremine gre, DDHde alnan yolun orta noktasndaki hz (baka bir deyile nesnenin son hznn ikiye blnmesiyle elde edilecek hz) yani ortalama hz SHdeki hza eit olacaktr. Bu da ABCD dikdrtgeninin alannn, CDE dik geninin alanna eit olduunun gsterilmesiyle kantlanabilir. Buna gre, ekildeki CFBD yamuk alan hem gen hem de dikdrtgen iin ortak bir alandr. yleyse CAF ve FEB genlerinin eitlii gsterilirse, ABCD dikdrtgeninin alannn, CDE geninin alanna eit olduu da gsterilmi olur.
91

Buridann Eei Her ikisi de eit uzaklktaki iki yiyecek arasnda kalp bunlardan herhangi birini seemedii iin alktan len iki eein yks. rade zgrl problemini ele alan Buridana atfedilen bu yk, zgr irade anlayn desteklemek iin kullanlmtr. Buradan yola klarak, benzer bir durumla karlaan bir insann kart motiflerin dengesini zgr iradesinin yardmyla aabilecei ne srlmtr.

Bilim Tarihinden
Astronomi, fizik, matematik ve felsefe zerine almalar olan Levi Ben Gersonun astronomiye ilikin almas Milhamot Adonainin Beinci Kitapdr. Kitap ksmdr: 1. Almageste likin Aklamalar; 2. Gksel Cisimlerin Hareketleri; 3. Gksel Cisimlerin Ruhlar. Bu almasnda, astronomi konusunda slam dnyasnn tannm astronomlarndan el-Battn (858-929), Cbir bn Eflh (11. yzyl) ve bn Rde (1126-1198) dayanarak bir evren modeli gelitirmitir. Bu modelde Ptolemaiosun (MS 150ler) modeliyle badamayan ynler dikkat eker. Bu farklln Gersonun kendi gzlemlerinden kaynakland sanlyor. Farkllk en ok Mars konusunda belirgindir. Ptolemaios evren modeline gre, bir gezegenin grnr bykl asal konumuna gre alt ekilde deiim gsterirken, Gersonun gzlemleri deiimin ikiden fazla olamayacan ortaya koymutur. Levi ben Gerson ayrca Jacob ubuu ad verilen ve gkbilimsel gzlemlerde ve denizcilikte a lmnde kullanlan bir gzlem arac da gelitirmitir. inde, gkkuann oluumu henz tam olarak aklanamamt. slam dnyasnda ilk kez Kemlddn el-Fris (l. 1320) gkkuann oluumunu doru olarak aklamay baard. Benzer bir baary Batda da Freiburglu Theodoric (1250 -1311) gsterdi. Theodoric 12751277 yllarnda Paris niversitesinde renim grd. Gkkua zerine (De Iride) adl kitabnn ikinci ksmnda birincil gkkuann oluumunu ele alrken unlar syler: Bir tek yamur damlasnn zerine den nlar, gzlemcinin gzne gelmeden nce, iki krlmaya ve bir yansmaya urar. Inlarn gze bu ekilde gelmesinin de yolu vardr: Dorudan, yansmayla ve krlmayla. Birincil ve ikincil gkku aklarnn olumas ise be temel olguya baldr: 1) Tek bir yansma, 2) Tek bir krlma, 3) ki krlma bir yansma, 4) ki krlma iki yansma ve 5) Toplam yansma. Ona gre bu be temel olgu bulut, sis ve ya mur damlasnda meydana gelir. Anla ldna gre, Theodoric tek bir k n yamur damlasna girdiinde bir miktarnn krlmaya uradn ancak geriye kalan miktarnn gzlemci nin gznde bir izlenim brakmaya yettiini belirleyebilmitir. yle ki: Gne su kresinin st ksmna ar par ve krlarak krenin iine girer, arka ibkey yzeye arpar ve geri yansr, daha sonra tekrar geldii yzeyden krlarak geri kar ve gze gelir. Theodoricin bu aklamas pheye yer brakmayacak ekilde gkkuann tam ak lamasdr. Bu belirle mesinin ardnda Theodoric, gkkuandaki her rengin farkl damlalardan gzlemciye yanstldn ve gzlemcinin konum deitirdiinde de farkl bir gkkua grndn, baka bir deyile her damlann gkkuandaki her bir rengi oluturdu unu tespit edebilmitir. Birincil gkkuann aklanmasndan sonra Theodoric ikincil gkkuann aklanmasna giriir. Bunun iin de bir yamur damlasnn yerine geecek, camdan yaplm byke bir cisimden yararlanr. lk aklamasnda Theodoricin birincil gkkuann iki krlma ve bir yansmadan meydana geldiini belirledii anlalmakta dr. Ona gre ikincil gkkua bunlara ek bir yansmayla oluur.

Oresmein Ortalama Hz Teoremini geometrik olarak kantlamas

Bu iki dik genin eitlii ise yle gsterilebilir: CFA ve BFE alar eittir (i ters a olduklarndan). AF=FB (F, AByi iki eit paraya bldnden). CAF ve FBE alar eittir (dik a olduklarndan). yleyse a-kenar-a bants gerei, buradaki iki gen (CAF ve FBE) birbirine eittir. Dolaysyla da SHde alnan toplam yol, DDHde alnan toplam yola eittir. Birinci saniyede kat edilen mesafe 1, ikinci saniyedeki 3, nc saniyedeki 5, drdnc saniyedeki ise 7 olur. Elde edilen sonular v=a.t ve s=(a/2).t2 denklemleriyle genelletirilebilir. Bunlar, Galileonun serbest dmeyi aklamakta kulland kinematik denklemlerdir. Paris niversitesinde bilime yaplan en sekin katklar bunlard. Bunlarn dnda da eitli konularda alanlar vard. Ancak katklar yeni olmaktan ok birer yorumdu. almalar bu nitelikte olanlardan biri Romal Gilesdir (12471316). Thomas Aquinasn Paristen rencisi olan Giles, 1277 ylnda eserlerine sansr konulduu iin Parisi terk etmeye mecbur braklm ve 1285 ylnda Papa IV. Honoriusun ricasyla savlarnn birkandan vazgetikten sonra kente geri dnebilmitir. Giles su saati, kan alma iesi ve sifon borusu kullanarak yapt deneylerle boluun doasn aratrmtr. Deneyleri sonucunda boluun cisimlere bir emi gc uyguladn gstermitir. Avrupada bu dnemde yaplan astronomi almalar da dikkat ekicidir. Birka farkl yaklamdan oluan bu almalar, Aristoteles fiziini esas alarak ya Ptolemaios sistemini kre katmanlar siste mine dntrmeye ya da onu tamamen reddedip ortak merkezli kreler sistemine geri dnlmesine ynelikti. lerinde dnemin ok ynl bilginlerinden Avignonlu Levi ben Gersonun da (1288-1344) bulunduu baz astronomlar ise bu iki gr de benimsemeyip Ptolemaios astronomi sinin matematiksel aklama izgisini izlemeyi yelemitir. Bu astronomlar pratik astronomlardr ve gezegen hareketlerinin aklamasn yapabilmek iin ma tematik astronomiyle ilgilenmilerdir.
92

Jacob ubuu 14. yzylda ykseklik ve mesafe hesaplamak amacyla icat edilmiti. Bu dnemde Avrupallar ak denizlere daha fazla almaya baladndan, kayalklara ve benzeri yerlere sapmamak, gitmek istedikleri yerin enlemini ve boylamn belirlemek iin daha iyi navigasyon aralarna gereksinim duyuyordu. Jacob ubuu bu amala uzun yllar kullanlmtr. Eer Jacob ubuu kullanlarak bir kulenin ykseklii (h) bilinmek istenirse asn lmek gerekir. O zaman kuleye olan mesafe u ekilde hesaplanabilir: d(h/2).cot /2

Levi ben Gersonun dikkat eken bir dier almas da bn el-Heysemin (965-1037) gelitirdii karanlk oday Gne ve Ay tutulmalarn gzlemek ve Gnein yrngesinin eimini saptamak iin kullanmasdr. Gersonun astronomiyle ilgili almalar Avrupada be yzyl boyunca etkili olmutur. Jacob ubuu on sekizinci yzyln ortalarna kadar deniz ulamnda kullanld. Doa felsefesinin youn olarak allan alanlarndan biri de optikti. zellikle renklerin oluumu dikkat ekiyordu. Hele gkkuann oluumu ve ierdii renk dzeni merak edilen konularn bandayd. Youn ilgi gsterilmesine karn 13. yzyln sonuna gelindi-

Theodoricin De Iridesinde yer alan izimlerden biri

<<<

Bilim ve Teknik Nisan 2013

Merton Koleji ve Dme Yasasnn Kefi

Oxford niversitesi, Merton Kolejindeki doa filozoflar niteliklerdeki deiimlerle ilgilenmi ve niteliklerin yeinliindeki art ve azaln, baka bir deyile deiimin nasl ortaya ktn ve neye bal olduunu aratrmtr. rnein beyaz bir niteliktir, ancak beyazn da tonlar vardr. Bu da beyazln yeinliinin, yani iddetinin deiebildiini gsterir. Bu bilginler, yer deitirme eklinde de olsa, bir deiim sz konusu olduu iin hareket konusunu da irdelemi ve o konuya da katkda bulunmutur. Aristotelesten temelde farkllatklar yn, bu deimeyi nitel olarak deil, nicel yani matematiksel olarak ele alm olmalardr. Buna gre hareket bir niteliktir, dolaysyla onun da yeinliinde bir art veya azal olacaktr. Baka bir deyile hareketin hznn da bir yeinlii, iddeti vardr. Ancak bu hz deiimi nasl gerekleir? Bu soru onlar ivmeli hareket konusuna yneltmi ve bylece Mertonlu doa filozoflar ivme kavramna aklk kazandrmay baarmtr. Yaptklar almalar sonucunda niteliklerin iki boyutu olduunu belirlemilerdir: iddeti ve toplam nicelii. Buna gre, hareketi de bir nitelik olarak dnrsek, iki boyutundan sz edeceiz. Hz hareketin iddeti, toplam

olarak alnan yol ise niceliidir. Hareket eden bir cismin her an bir hz var. Buna anlk hz deniyor. te bu hz, hareketin iddetini verir. Bu hz deiebilir, azalabilir, oalabilir. Ancak hareket eden bir cismin ald toplam yol ile harcanan toplam zaman karlatrrsak, yalnzca ortalama hz hesaplayabiliriz. Anlk hzn llmesi ise olanakszdr, nk cismin anlk bir hzla belirli bir sre hareket ettiini ve belirli bir yol aldn kabul etmeyi gerektirir. Bu anlay belirlenS dikten ksa bir sre sonra V = t forml ifade edilebiliyor. Bu anlamda anlk hz da bir hareketin belirli bir andaki iddeti olur. Hz hareketin iddeti oluyorsa o zaman formle edilebilir. vme ise hareketin iddetindeki deimedir. Bu deime dzenli olarak ortaya kyorsa, bu harekete dzgn ivmeli hareket denir. Ortaa fizikileri hareketi matematiksel olarak betimlemek iin gerekli temel kavramlar belirlemitir. Daha sonra bu bilginler dzgn ivmeli harekette alnan yolu bulmak iin iki teknik gelitirmi: Tek saylar yasas ve ortalama hz teoremi. Tek Saylar Yasas: Bu yasaya gre, dzgn ivmeli hareket eden bir cismin ald mesafeler tek saylar eklinde olacaktr. Yani 1, 3, 5, 7, 9, 11, ... gibi. Toplam yol hesaplandnda 1, 4, 9, 16, 25, 36 olduu grlecektir. Bu, yol ve zaman arasnda bir orant var demektir. Buradan yol ve zaman arasndaki ilikiyi karmak kolaydr.

Ortalama Hz Teoremi: Bu teoreme gre, dzgn hzlanan bir cisim, birim zaman sresinde ortalama hzla alabilecei kadar yol alr. Cismin balangta duraan olduu varsayldnda, alnan yol ile bu esnada harcanan zaman arasnda bir iliki olduunu anlamak son derece kolaydr. Bu bilginler de cismin kazand son hzn yarsn ortalama hz olarak benimsemitir. Konu ekil dikkate alnarak basitletirildiinde, teorem geometrik olarak da dile getirilebilir. Buna gre v v 2 = 1 , uzaklk = 3 XYZ , yani hz x, zaman Z (vxt), dolaysyla ortalama hz ile alnan yol v S = 1 xt olur. 2 Merton Kolejinde hareketin kinematik aklamasna ynelik olarak gelitirilen bu formln nemi, Modern dnemde Galileo Galileinin (1564-1642) gerek niteliiyle gndeme getirecei serbest dme yasasnn ilk halini oluturmasdr.

Tek Saylar Yasas

Ortalama Hz Teoremi

Gzlemini yle ifade eder: kincil gkkuanda, Gneten ge len nlar yamur damlasnn altna arpar ve krlarak ieri girer, i yzeyde iki defa yansr, sonra tekrar k rlarak st dzeyden dar kar ve gze ular. Bu durumda da herhangi bir damla gze tek bir renk gnderir. Theodoricin bu iki belirlemesi de dorudur. Theodoric ikinci kuan renklerinin solgun oluunu da yine bu ek yansmaya balar. nk ona gre iki i yansma za yflatmaktadr. Bu tespiti de isabetlidir, ancak bunun dnda ikincil gkkuan soluklatran baka ne denlerin de olduuna inanr. Ona gre bu kuak birin cisinden daha uzaktadr, bundan dolay nlar daha fazla eimle gze dner ve bu da zayflamalarna neden olur. Bununla birlikte Theodoric, iki kuaktaki renk dzeninin birbirinin tersi oluunu aklamada tamamen baarsz olmu, gkkuann neden yay biiminde olduunu da aklayamamtr. Neden sadece iki yay olutuu sorusu da cevapsz kalmtr. ok zorlandnda doann takdiridir demekle yetinmitir. Sonuta Theodoricin gkkua konusunda Aristoteles dncesini aamad anla lyor. Her iki yayn oluumunu

pek ok izimde yamur damlagstermek iin kulland lar hep yatay ve geni bir yarm daire zerinde sralanmtr ve bu yarm dairenin ucuna da Gne yerletirilmitir. Ayne ve yamur damlalar ararca yansmann etkisinin (G sndaki mesafe) yamur damlalaryla gz arasndaki mesafeye bal olduu fikrini benimsemitir. Bun larn hepsi Aristotelesin varsaymlardr. Bu yanl kabul, do al olarak Theodoricin gz ve gkkuann merkezi arasndaki ay yanl tespit etmesine yol amtr. Ancak ikincil gkkuayla ilgili hesaplamalar bilim yaznna ilk kez katlyor olmas asndan nemlidir. Ayrca gkkuann byklyle yamur damlasna ilikin alar arasnda balant kurmas isabetlidir. Bunun la birlikte Theodoricin izimlerinde, gerein tersine, Gneten gelen nlarn paralel olmad, fakat yamur dam lasndan kan nlarn paralel olduu grlr. Bu da bir hatadr, ancak Kemlddn el-Frisde olduu gibi, gkkuann laboratuvarda incelen mi olmas asndan Theodoricin almas bilim tarihinde nemli bir aamay temsil eder.

Kaynaklar Boyer, C. B., The Rainbow, from Myth to Mathematics, Princeton University, 1987. Clagett, M., The Science of Mechanics in the Middle Ages, University of Wisconsin, 1961. Freely, J., Alaaddinin Lambas, eviren: N. stnta, enocak, 2010. Harr, R., Byk Bilimsel Deneyler, eviren: S. Kl, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1994. Murdoch, J. E. ve Sylla, E. D., The Science of Motion, Science in the Middle Ages, Ed. David C. Lindberg, University of Chicago, 1978. Sayl, A., Dinamik Alannda bn Snnn Buridan zerindeki Etkisi, Uluslararas bni Sn Sempozyumu Bildirileri, Kltr Bakanl, 1984. Topdemir, H. G., Aristotelesin Doa -Fizik- Felsefesi, Felsefe Dnyas, Say 39, Trk Felsefe Dernei, 2004. Topdemir, H. G., Aristotelesin Doa Felsefesinin Ortaadaki Yansmalar, Felsefe Tartmalar, Say 37, Boazii niversitesi, 2006. Topdemir, H. G., Kemlddn el-Frisnin Gkkua Aklamas, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt: 33, Ankara niversitesi, 1990. Unat, Y., Astronomi Tarihi, Nobel, 2001. 93

Zek Oyunlar

Emrehan Halc

Top Oyunu
Arkadanz bir torbaya 5 farkl renkte 100 top koyacak ve her renkten ka adet top koyduunu size syleyecektir. Torbadan rastgele bir top seecek ve bakmadan rengini tahmin edeceksiniz. Eer tahmininiz doru karsa top sizin, yanl karsa arkadanzn olacak. Torbadaki btn toplar bitene kadar bu ileme devam edeceksiniz.

Hatal Gnderim
Bir bankann 6 mterisine gnderilmek zere kredi kartlar, ekstreleri ve zerlerinde adres yazl zarflar hazrlanmtr. Ancak postaya verilirken bir hata yaplm ve hibir zarfa doru kredi kart ve doru ekstre koyulamamtr. Bu hatal ilem ka farkl biimde yaplabilir? Soru 6 yerine 3 mteri iin sorulsayd cevap 4 olacakt: A, B, C: Mteriler, z: Zarf, e: Ekstre, k: Kart
zA eB, kB eC, kC eB, kC eC,kB zB eC, kC eA, kA eC, kA eA,kC zC eA, kA eB, kB eA, kB eB,kA

genler
Yukardaki ekilde toplam ka adet gen var? (Her boyuttaki genler)

kinizin de amac daha fazla top kazanmak olduuna gre, arkadanzn bu oyunda kazanaca top says en fazla ka olabilir?

Sfrlarn Adedi
1den 10.000e kadar olan saylar birbirleriyle arpnca elde edilecek saynn sonunda ka adet 0 rakam bulunur?

Drt Adet
Drt adet 3 rakam kullanarak 16 elde ediniz. Toplama, karma, arpma, blme, s alma, faktryel ilemler ve parantez kullanabilirsiniz.

lem
1den 9a kadar olan dokuz rakam ve toplama, karma, arpma, blme iaretlerinin her biri kutulara uygun biimde yerletirildiinde ilem sonucu en fazla ka olabilir?
=

Bisikletli Yolculuk
ki karde okuldan evlerine gidecektir. Tek bir bisikletleri vardr. Biri yryerek, dieri bisikletle ayn anda harekete balarlar. Bisikletli olan bir mddet gittikten sonra bisikleti brakr, yoluna yryerek devam eder. Dieri bisikletin olduu yere ulanca bisiklete biner ve nde olan kardeine varncaya kadar srmeye devam eder. Sonra bisikleti dierine verir, yukardaki ilem defalarca tekrarlanr ve ayn anda evlerine varrlar. Her ikisinin de hzlar yrrlerken 5 km/saat, bisikletle ise 20 km/saattir. ki kardein bu yolculuktaki ortalama hzlar nedir? Not: Bisiklet deitirirken zaman kaybetmediklerini varsaynz.
94

Mavi Alanlar
Aadaki mavi renkli ekillerden hangisinin alan en byktr? Hesaplamadan nce sadece bakarak anlamaya alnz.

lemlerde arpma ve blme, toplamaya ve karmaya gre nceliklidir. Her iaretin sanda ve solunda bir rakam bulunmaldr.

Bilim ve Teknik Nisan 2013

zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr

Soru areti
stteki soru iaretinin yerine aadaki ekillerden hangisi gelecek?

A Kpler

Beyaz renkli bir kpn tm yzlerine, mavi renkli kpler yz yze gelecek biimde yaptrlacak ve hi beyaz yz grlmeyecek.

Daha sonra bu kp blounun btn yzlerine krmz renkli kpler yz yze yaptrlacak ve hi mavi yz grlmeyecek. Bu ilem iin en az ka adet krmz kp gerekir?

Geen Saynn zmleri

Soru areti Ayn sradaki iki ekil toplannca H harfinin olduu bir ekil elde ediliyor.

Kodlama 1200 farkl biimde yaplabilir. Kodlardaki harf saylarna gre 3 farkl ekilde kodlama yaplabilir: (XX, XX, XX); (XXXX, XX) veya (XXX, XXX) Tekrarl kombinasyon forml ile her birini kullanarak ka tane farkl kodlama oluturulabilecei bulunur. (6!/3!), (6!) ve (6!/2!). 6!/3! + 6! + 6!/2! = 120 + 720 + 360 = 1200. Sekiz Rakam 58 x 64 = 3712 Yryen Merdiven 120 basamakldr.

Ahmetin hz 3V, Mehmetin hz V olsun. Ahmet 90/3V= 30/V Mehmet 60/V srede merdiveni gemitir. Merdivendeki basamak says B olsun. Ahmet yrrken B - 90 tane, Mehmet yrrken B - 60 tane basamak hareket etmitir. Yryen merdivenin hz ayn olaca iin Ahmetin hznn Mehmetin hzna orann iki farkl ekilde hesaplayarak u denklem elde edilir: (B-90)/(B-60) = (30/V)/(60/V) 2(B-90) = (B-60) 2B-180 = B - 60 B = 120 Alan 15 birim kare. Dikdrtgenin alan 30 birim kare olduu iin ksa kenarn uzunluu 5 birimdir. Sa stteki genin hipotens 5 birim, bir kenar 4 birim olduu iin dier dik kenar 3 birimdir. Kelerdeki drt genin alanlar hesaplanarak, toplam alandan karlr ve 15 birim kare bulunur.
2 2 4 5 3

Soru areti 2 gelecek. Dizi, 1den balayarak saylarn hece saysndan oluuyor. BR 1 heceli, K 2 heceli, 1 heceli, ..., ON iki heceli olduu iin cevap 2. Boyal gen 528 farkl biimde boyanabilir. ifreli Szck KTAP. Her satrdaki iki szck alnarak ifreli szcn harfleri bulunuyor. AKTEL 6 harfli, SZCKn 6. harfi K DETAY 5 harfli, BLGnin 5. harfi ETK 4 harfli, KLTRn 4. harfi T BLNEN 7 harfli, EDEBYATn 7. harfi A BA 3 harfli, YAPITn 3. harfi P Bu be harf birletirilince KTAP elde ediliyor. genler B dorudur. genin alan = TabanxYkseklik/2 Sar ve mavi genlerin ykseklikleri ayndr. Sar genin alan mavinin iki kat olduu iin tabannn da iki kat olmas gerekir. Kapal Alanlar 42 farkl biimde yaplabilir.

3 2 4

95

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi popler bilim yazlar yaymlayan bir dergidir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafndan anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan bir Trke ile yazlm olmaldr. Yazlar, balk, sunu, ana metin, alt balklar, ereve metinleri ve grsel malzemelerden olumaktadr. Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr. Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer alr ve konunun nemini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl bir yaz karakteriyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr. Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn rneklerle akland blmdr. Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya ynelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim yayn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tantmas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel kavramlarn net bir ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrmaya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli, nemi ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. Varsa, konu hakkndaki balca gr farkllklarna iaret edilmeli, ancak ayrntl tartma ve yarglardan kanlmaldr. ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr. Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili farkl grlerin ve durumlarn anlatld paragraflar alt balklarla ayrlabilir. ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlayamayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman uzman grlerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir. Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonunda verilmelidir. Kaynaklar aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:
Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002. eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omurilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008. Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum Deerlendirmesi, Gller Blgesi altay, 810 Aralk 1995. http://www.news.wisc.edu/16250

Anahtar kavramlar: Konuyla ilgili en ok be adet ksa aklamal anahtar kavram verilmelidir. Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi destekleyici ve aklayc fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzemeler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask boyutunda en az 300 dpi) olmaldr. Aklama gerektiren grsellerin alt ve i yazlar ve grselin kayna yaz metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yazarn temin ettii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara aittir. Yazar gerekli izinleri almakla ykmldr. 2. Yaz .txt ya da .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adresine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler metnin iinde deil, ayrca gnderilmelidir. 3. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn eitim durumlarn ve yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren 40-60 kelimelik bir zgemii fotoraflaryla birlikte gndermeleri gerekmektedir. 4. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar dnda, bir yaz 600-1400 kelime aralnda olmaldr. 5. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kurulu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaymlanmasna karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn onayyla yaz yaymlanma aamasna getirilir. 6. Yaznn; bilimsel, etik ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. 7. Yukardaki koullar kabul edilerek dergimize gnderilen ve yaymlanan yazlarn her trl yayn hakk, TBTAK Bilim ve Teknik dergisine aittir.

Not: Dergimiz iin yaz hazrlamak isteyenler iin daha geni bilgi ieren Popler Bilim Yazarlar in El Kitab http://biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/poplerbilimyazarligi.pdf adresindedir.