Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring

2011, p. 471-482, TURKEY

CEMAL SREYANIN RNDE LM TEMASI Nilfer LHAN*

ZET nsan yaamn sonlandran lm, insanlk tarihi boyunca zerinde dlen ve anlamlandrlmaya allan bir olgu olmutur. lm zerinde dnmek ve anlamlandrmak da kiinin inanc ve kltrne bal olarak bir deikenlik gsterip farkl dncelerin ortaya kmasna sebep olmutur. iirin de baat temalarndan biri olan lm, toplumdaki siyas, sosyal ve kltrel deiimlere paralel olarak her dnem farkl bir duyarllkla ilenmitir. kinci Yeni airlerinden Cemal Sreya da evrensel bir temaya dnen lme iirinde yer vermi, lm metafizik bir algdan uzak olarak yaamnn belli dnemlerinde deien bir bak asyla ortaya koymu bir airdir. Bu almada Cemal Sreyann iirindeki lm temasnn biyografik hayattan, gncele ve tarihe yneltilen eletirel bir baktan, sknt ve yalanmadan kaynaklanan psikolojik ynne dikkat ekilerek ilk iirlerinden son iirlerine kadar lm algsnn nasl deitii tespit edilerek rneklerle aklanmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Cemal Sreya, iir, lm, imge, mitoloji.

CEMAL SREYAS POEM THE THEME OF DEATH

ABSTRACT Terminating human life to death, throughout history has been written off and sense of a case attempted. Think about death and faith and culture of ones sense of dependence on the show, led to the emergence of different ideas. One of the dominant themes of the poems is death, society, political, social and culturel cahanges covered in paralel with a different sensivity of each period covered. A unversal theme, Cemal Sreya of Second New Poet has incorporated into his poem to death, cahanging of metaphysics in terms of life changing, away from a perception point of view demonstrated a poet. n this study, the theme of death Cemal Sreyas biographical poetry of life, posed a critical view on current and historical, psychological distress caused by aging and by drawing attention to the last poems of the first poems were found to vary how much the perception of death is explained with examples. Key Words: Cemal Sreya, poem, death, imagery, mythology.

lm, kiinin yaad hayata gre eitli ekillerde alglanan, varl bilinmekle birlikte ne zaman gerekleecei muamma olan bir olgudur. Kii doumuyla birlikte yaam ierisine dhil olsa da, doumu lmne doru giden bir sreci balatm olur. Buna gre hayat, aslnda lmn glgesi etrafnda yaanlmaktadr.1lmn glgesi kimi kiiler iin sonsuz bir leme doru yaplan
* 1

Yrd. Do. Dr., Bozok . Fen-Ed. Fak. Trk Dili ve Ed. Bl. r. yesi. El-mek: nilufer-_-ilhan@hotmail.com Mslm Ycel, Edebiyatta lm ve ntihar, Agora Kitapl, 3.bs., stanbul 2007, s.21.

472

Nilfer LHAN

bir yolculuk olarak dnlrken, kimisi iin de bir son olarak alglanmtr. lm bir son ve bir yok olu eklinde tasavvur eden kiiler, bylece bu dnya nimetlerine smsk sarlarak, dnyadayken btn hazlar yaamaya ve tatmaya alrlar. Ancak bu hazlarn yaanlmas zaman zaman kiinin yaknlarnn ve sevdiklerinin lmyle ertelenmektedir. lm bu kadar trajik yapan da len kiinin ardnda brakt hatralar ve boluklardr. Bu durumda kiiye ac veren de ne zaman, nerede ve nasl yaayaca kendi lm deil, sevdiklerinin lm olmutur.2 Kii bu durumda, lm dncesine bakalarnn lmyle sahip olmakta ve kendinden nce onlar kaybetmekle lm zerinde dnmeye balamaktadr. lm, bylece hayatn ierisinde her an dinamik bir ekilde olduunu kiiye hatrlatm ve yaamn / kendisini yeniden sorgulamas iin de frsat vermitir. lmn bireysel olduu kadar toplumsal bir yn de vardr. Kimi insanlar lm, bir ideolojinin yerlemesi iin yaamlar kimi insanlar da iktidarlarn gstermek iin bakalarnn yaamna mdahale edip lm onlara yaatmlardr. lm, ilkinde korkulan bir olgu olmaktan te yeni bir hayat dzeninin kurulmas iin verilmesi gereken bir bedele dnmtr.3 Bu bedel de erdemli bir davran olarak yeni nesillerde kabul grm ve tarih kaytlara olumlu bir tavr olarak gemitir. ktidarlarn varln srdrmek iin farkl sesleri lmle sindirmeye almasnda ise bir zulm gze arpm ve iktidarn politikas da gerekletirdii lmlerle ilikilendirilmitir. Bylece lm hem tarihi anlamak iin kullanlan bir ayraca hem de farkl corafyalardaki yaam biimlerini tahlil etmek iin bir unsura dnmtr. nsan yaam boyunca lm anlamlandrmaya ve yorumlamaya alrken onu farkl kavramlarla izah etme yoluna gitmitir. Bu abasnda, evresinde bulunan nesnelerden faydaland ve bilinmeyi somut bir ekilde anlatarak hem yaamn ierisine katt hem de onu sradanlatrd gzlemlenmitir. Bu anlamlandrmada lm algsnn insan yaamnda her dnem bir deikenlik gsterdii grlmtr. kinci Yeni airlerinden Cemal Sreya da (d.1931-lm.1990) evrensel bir temaya dnen lme kaytsz kalmayarak iirine tayan bir air olarak grnmektedir. O, sadece iirinde deil, gnlklerinde de lmle ilgili dncelerini ortaya koymu ve deerlendirmelerde bulunmu biridir. Gnlk-mektup-deneme-biyografi-an-polemik gibi birok trleri iine alan gnlkleri, onun ta kklkten beri lm gereiyle karlatn ve bu gerei nasl yorumladn, mrnn son dneminde kaybettii yakn arkadalarndan dolay bir eksilme duygusuna nasl kapldn aa karan belgelerdir. vercinka (1958), Gebe (1965), BSDB(Beni p Sonra Dour Beni) (1973), Uurumda Aan (1984), Scak Nal (1988) ve Gz Bitigi (1988) adl alt iir kitab karan air, her kitabnda lm temasna farkl bir yaklam ierisinde olmutur. Bilhassa Uurumda Aan, Scak Nal ve dergilerde yaymlatt son iirlerinde lm temasn arkadalarnn lmleri, zel hayatnda ektii skntlar ve yallk psikolojisiyle younlatrmtr. O, lm iirlerinde ilemekten nce lm gereini bizzat yaknlarn kaybederek yaayan bir air olarak karmza kar. Kardeini drt, annesini yedi, babasn da yirmi alt yanda kaybetmitir. lmle gelen bu eksilme duygusu, onun ailesine ve dostlarna smsk sarlmasna sebep olmutur. Ei Zuhal Tekkanata yazd mektupta, ona ve olu Memoya olan dknlnn sevdiklerini kaybetmekten kaynaklandn yazar: Anam srgnde ld, babam srgnde ld. Memoya ve sana duyduum sevgide bu lmleri de, bu kkszlkleri de deerlendirmelisin.4

2 Robert C. Solomon, lm Fetiizmi, Marazi Tekbencilik, (Ed.Malpas-Solomon), lm ve Felsefe, thaki Yaynlar, 1.bs., stanbul 2006, s.296. 3 Salim onolu, deolojik lm Algs, Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde lm 1920 -1950, Aka Yaynlar, 1.bs., Ankara 2007, s.63. 4 Cemal Sreya, On Gnn Mektuplar, YKY, 4.bs., stanbul 2005, s.85.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011

Cemal Sreyann iirinde lm Temas

473

Cemal Sreya, lmn souk yzyle ilk kez kardei Kemali kaybetmekle karlar. O zaman henz drt yanda olan air, kardeinin babasnn kollarnda tandn ve mevsimin k olduunu unutamamtr.5 Bu lm Gz Bitigindeki Bir K iirine yle yansr: Bir k g gibi o saat alalr lm,/ Yalnz iitme duyusu kalr ortada./ Asya kentleri yrr duru rlar,/ Hykler burnumda hzma.6 lm; k g gibi belirsiz, kasvetli ve yakn olarak alglanmtr. Btn grntleri silen lm, iitme duyusuyla varln hissettirmitir. lmn iitme duyusuyla kodlanmas, lmle gelen acnn sze dnmesi olan at artrmaktadr. airi, lmden ziyade kaybettii yaknlarnn brakt boluk korkutmaktadr. nk yaknlar, kendileriyle birlikte anlar ve paylamlar da beraberinde gtrmtr: ocukluumda bir yaknmn ld evde bir bama kalamazdm, korkardm. Aylarca srerdi bu. lmden deil (leceime inanmazdm), lnn kendisinden korkardm. Oysa yabanc bir lnn banda sabaha kadar bekleyebilirdim...7 nsan yaknlarnn arasnda lm beklememeli. Cupp diye belirsizlie dalmal. Baka bir kente gitmeli, izini kaybettirmeli. Hatta bunu ok nceden yapmal 8 BSDB iir kitabnda annesinin ve babasnn lmnden bahseder. Annesini yedi yandayken kaybeden air, sevdii her kadnda anne efkati arayarak Beni p Sonra Dour Beni iirinde Annem ok kkken ld/ Beni p sonra dour beni9 dizeleriyle ve Yunus Ki St Dileriyle Trkenin iirinde ise Sen ki gzlerinle grmtn 57de/ Babann paralanm beynini/ Kat bir paketle koydular mezara/ stesen belki de elleyebilirdin de/ Ama alamak haramd sana10 dizeleriyle de babasnn trajik bir ekilde ldne deinir. Her iki iirde de bilin ak tekniini uygulayan air, bu lmleri mrnn sonuna kadar unutamaz. lm soukkanl olarak karlad dnlse de, aslnda kaybedilmiliklerle donup kalmaktadr. Cemal Sreya, ilk iir kitab vercinkada lm temasna pek de yer vermez. Ak ve cinsellik temasnn youn ilendii kitapta Sizin Hi Babanz ld m? ocuk duyarllyla lmn ele alnd ve dergilerde yaymlatt ilk iirlerinden biridir. iirde kkken kaybettii babasnn lmn kabullenmeyen bir anlatc vardr. Anlatc tarafndan lm, sanki seme hakkna sahip bir ayrlk gibi alglanmaktadr. iirde lmn bir kez yaandna dikkat ekilerek, yaknn kaybeden kiide bunun brakt etki sz konusu edilir: Sizin hi babanz ld m? Benim bir kere ld kr oldum Ykadlar aldlar gtrdler Babamdan ummazdm bunu kr oldum11 Kitaplarna almad ve dergilerde kalan ilk iirlerden olan arks Beyaz (s.277-278) ve Di Gel (s.280); vercinkadaki Gl (s.12), Hamza (s.27) ve vercinkada (s.38-39) ise, kaos ortamnda ehirde yaananlar lm kalm arasnda deerlendirmesine ve lmn yaamla i ie olan birlikteliine vurgu yapar Cemal Sreya. nsanlarn belli ideolojiler uruna lm gze almasn, sonra bu verilen mcadelelerin bakalar tarafndan unutulmasn ve bunun da bir hayal krklna dnmesini Hamzada ironik bir dille ifade eder. vercinka iirinde yeni hayat dzenini sevgiliyle birlikte kurmaya alan anlatc, ak, iiri ve lm birlikte yaayarak mcadelesini evrensel bir boyuta tamaktadr:
5 6

Cemal Sreya, Gnler, YKY, 2.bs., stanbul 2002, s.26. Cemal Sreya, Bir K, Sevda Szleri, YKY, 27.bs., stanbul 2005, s.257. 7 Cemal Sreya, Gnler, s. 26 8 Cemal Sreya, Gnler, s.93 9 Cemal Sreya, Beni p Sonra Dour Beni, Sevda Szleri, s.84. 10 Cemal Sreya, Yunus Ki St Dileriyle Trkenin, age., s.96. 11 Cemal Sreya, Sizin Hi Babanz ld m?, age., s.26.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011

474

Nilfer LHAN

Birlikte msralar dryoruz ama iyi ama kt Boynun diyorum boynunu benim kadar kimse deerlendiremez Bir msra daha sylesek sanki her ey dzelecek ki adm daha atmyoruz bizi tutuyorlar Bylece bizi bir kere daha tutup kuruna diziyorlar Zaten bizi her gn sabahtan akama kadar kuruna diziyorlar Btn kara paralarnda Afrika dahil 12 nc iir kitab BSBdeki Tek Yasak iirinde ise zgr bir yaam iin lmn gze alnd ve sonrasnda istenilen dzen saland zaman lmn yerini zgrle brakt dile getirilir. air, otoriteyi vurgulayan bir terim olan yasa bu sefer lme uyarlayarak ironik bir sylem oluturur: zgrln geldii gn O gn lmek yasak!13 Cemal Sreya, ikinci iir kitab Gebede vercinkaya gre lm temasna daha fazla yer vermitir. lme metafizik bir endieyle bakmayan airin, bununla birlikte kitapta lke iirinde lm mistik bir alglayla ortaya koyduu grlr. Kadnn corafya olarak gezdirildii iirde lm, Kuran sayfalar satlan sokaklarda ocuk safiyetiyle grnr ve bu yerde mutasavvflarda olduu gibi sevgiyle karlanr: Geceyse ay hemen tazeler minareleri Kuran sayfalar satlan sokaklardan lm bir eit sevgiyle uar lm uar ocuk yzlere Ben o sokaklardan ne kadar getim 14 Cemal Sreyann iirinde lm, toplumsal bir eletiri olarak da ilenmitir. nsanlar baka birileri tarafndan ldrlmekte ve hayatlarna mdahale edilmektedir. Dnyada uygulanan lm yntemlerinden olan giyotini, kurunu, elektrik sandalyesini, baltay ve ipi Gebedeki Cellt Havas iirinde ac bir glmsemeyle eletirir. Zulme kar iiriyle ba kaldran spanyol air Lorcan da kurunla ldrlmesi bu eletirel iirde tekrar hatrlanm olur: Sinyor kurun. spanya Aslp gidebilir baklarnz Bir bulutun yedeinde Tabi Lorca gibi sizin de Gzlerinizi balamazlarsa15 iirinde toplumlarn tarihine ve gnceline eilen air, onlarn yaam biimlerini ve felsefelerini lmle aa karr. Homeros etiinde, bir insann lm biimi karakterinin bir iareti sayldndan16 lmle karakter arasnda bir ilgi kurmaya ve lmle kiinin yaad hayat arasnda da bir elikiyi karmaya alr. Uurumda Aandaki Yazgc iirde tarih, gncel, yerli ve yabanc ahsiyetlerin nasl ldklerinin ironisini yapar. Nasl anmsamazsn soru hitabyla okuyucunun dikkatini ekmeyi baararak zdemirolunda (zdemirolu Osman Paa) sapkn cinsellik iindeki lm, Abdlmecid, Adolf Hitler ve Mussolinde cinsellikle i ie olan lm, II. Selim ve IV. Muratta ise paradoksal bir lm ironik bir dille vurgulamaya alr:
12 13

Cemal Sreya, vercinka, age., s.38. Cemal Sreya, Tek Yasak, age., s.135. 14 Cemal Sreya, lke, age., s.49. 15 Cemal Sreya, Cellat Havas, age., s.56. 16 Robert C. Solomon, lm Fetiizmi, Marazi Tekbencilik, (Ed.Malpas -Solomon), lm ve Felsefe, s.311.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011

Cemal Sreyann iirinde lm Temas

475

Nasl anmsamazsn br Selimi ve Murad Hani u ayya Selim ve mastor Murad; Tuhaftr, ttn, ikiyi de yasaklamlard. __ki haklad Selimi Esrarla tkendi Murad17 lm, onun iirinde bir corafyann kltrel unsuru olarak da alglanmaktadr. Anadolu ve Ortadou corafyasndan bahsettii iirlerinde lm, hem ocuk hem de yetikinlerin hayatnda daima var olan bir gerek olarak grlmektedir. Yukarda lke iirinde grdmz gibi, Kaak ve Gebe iirlerinde de lm ocuklarn dnyasna sinerek bir corafyann yaam biimini gsterir: Kk kzlar ve lm kuatr yz/ nce kk kzlar sonra lm/Ykar yreime ptke/ Azndaki yk18 ahmaran st istiyor kefeninden/ aylk lm ocuklarn19 BSDB; airin Gebeyle balatt toplumsal eletiriyi, lm zerinden younlatrd iir kitabdr. Burada, bu tema Anadolu ve Ortadou corafyasnn yaam biiminin tanmlanmasnda nemli bir dinamii tekil eder. Acnn ve hznn eksik olmad bu corafyada lm, hayatn bir demirba olarak yer edinmitir. Ktlklar, krmlar, savalar, hastalklar ve mezhep kavgalar hep lme davetiye karmtr. Bu corafyada gemiten gncele doru yle bir akn gze arptn uurumlar tazedir, hazine ehirleri boazlanmtr, Pir Sultan daraacnda aslmtr, gzlere mil ekilip padiahn nnde kelleler uurulmutur, Ali de Hasan da ldrlmtr, petrol etoburdur, altn ldrmtr, sehpalar ve meydanlar hep hazr olmutur, barut havlam ve btn elbiseler kanla sslenmitir dizeleriyle grmek mmkndr. Evlerden adrlardan toplananlar bini bulduka Padiahn nnde trenle uuruldu kelleleri. Geceyi bir dert gibi geride brakan Yahudiye Gndz de trnakl hayvanlarn eti haram edildi20 Cemal Sreyann lm temasyla dikkat ektii bir husus da, len kiinin ardndan yaklan atn bu corafya insann yanstmasdr. At, kadim kltrlerden beri devam eden bir riteldir. Yunan destan lyadada bilhassa cenaze trenlerinin ayrcalkl olduu ve at yakmann da grkeme dnt grlmektedir: lyadada bunun bariz rneklerine rastlarz, yas ve at yakma olduka grkemlidir. Kadnlar yanaklarn trmalamlardr, gzleri kan anana dnmtr, gslerini dvmekten elleri yorulmutur. Karalara brnen kadnlar, bu karalara brnmenin bir simgesi olarak da kendilerini kl ve kmrlere brnrler.21 Trk edebiyatnda ise slamiyetten nce sagu, slamiyetten sonra Divan edebiyatnda mesnevi, Halk edebiyatnda da at lm acsn dile getiren trler olarak karmza kmaktadr. len bir kiinin arkasndan yaklan atla, ac dilden dile sylenerek hem paylalm hem de nlenmitir. Gebedeki Arka Gne iirinde lm, korku ve acnn zerine hkimiyet kuran, onlar ynlendiren ve bir ackl ark (at) olarak sylenile gelen bir yazgya dnmtr: Bir kan salkmdr arks/ Dalr incelir belledike/ Evlerle bacalarla kark/ Karaaalarn stne ykselir/ Oradan ynetir korkuyu/ O beyaz o erken o ilk/ O yapkan uultu/

17 18

Cemal Sreya, Yazgc iir, Sevda Szleri, s.193. Cemal Sreya, Kaak, age., s.55. 19 Cemal Sreya, Gebe, age., s.61. 20 Cemal Sreya, Vakit Var Daha, age., s.101. 21 Mslm Ycel, Edebiyatta lm ve ntihar, s.5.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011

476

Nilfer LHAN

Acnn tekniini retir/ Drt yn birbirini yokladka/ ki tanr eker arabasn/ lmn, dalara doru.22 Gerek korku, gerek ac lme yaklatka ya da lmn varl hissedildike bymektedir. Bu byklk kan salkmna dnen arknn (atn) iinde younlaarak lmn kanla geldiini sezdirmektedir. lenin acs ardndan yaklan atla pekitirilmekle birlikte, atn yaklmas da acy hafifletmektedir. O beyaz o erken o ilk/ O yapkan uultu dizelerinde air, lmn daha nce yaanlmayan bir duygu olduunu, ondan kamann imknszln ve insan erken yakaladn dile getirir. nsanlkla beraber var olan lm, acda bir teknie dnmtr. Btn aclar, aslnda lme doru yaplan bir hazrlktan ibarettir. Acya teknik reten lmn arabas da iki Tanr tarafndan dalara doru ekilir. Tanrlarn, lmn arabasn uza ve ycelii iaret eden daa gtrmesiyle, lmn bir belirsizlii ve grnrl sezdirilir. Ayn zamanda lm arabasnn iki Tanr tarafndan dalara doru ekilmesi Yunan mitolojisinde ktl temsil eden Tanr Hadesin ruhuyla bir irtibata geerek lm yaayanlardan uzak tutmak olarak da dnlebilir.23 BSDBdeki Nzm Hikmet iin yazlan Kaln Abdalda da at sylenen airlerin efsaneye dnmesine vurgu yaplr. ktidarla uzlamayan hayat beraberinde zindan, srgn ve lm getirmitir. Bu seilen hayat, nesilden nesile aktarlarak hem bir kaybedilmilie, hem de bir asalete gndermede bulunmutur: at nce sylenen/ sen nereye uuyorsun,/ at nce sylenen/ lm korkusunu atar,/ sen nereye uuyorsun/ boynu usul telli turna24 Kaln Abdalla balayarak air / ykc / siyaseti lmlerinin ya da yaralanmalarnn ardndan iir yazan Cemal Sreya, 1984te kard Uurumda Aan kitabnda Muzaffer (lhan) Erdostun kardei lhan Erdostun 12 Eyll 1980 darbesi sonucunda yaplan ikencelerle ldn lhann Ansna Trkler (s.179), hikyeci ve air Mbeccel zmirlinin 1982de lm zerine Mbeccel zmirli (s.180-181); Scak Nalda da Edip Canseverin lmn Edip Cansever(s.204), Turgut Uyarnkini Turgut Uyar (s.209) ve 1979da Mihri Bellinin suikastle yaralanmasn Yaz Sonu(s.201) iirinde dile getirmitir. Onun iin sanat portresi artk lmle izilmeye balanr. nk her kaybedi onda bir yokluk, yalnzlk ve hzn dourmaktadr. Sevdiklerinin ve tandklarnn lmyle bir yalnzla doru gittiini Gnlerde yle dile getirir: Bir eit yalnz kalma, gcn yitirme, eksiklik duygusu. Bir yanndan usul usul kann szar Sanrm burda kiinin kendi beniyle ilgili bir ey de araya giriyor. Demek, o len sizin dnyanzn bir parasym. Dnya artk eskisi kadar sizin deil.25 Sanat dostlarnn lm zerinde bu kadar durmas, hem yalanmann getirdii bir duygusalln, hem de kuandaki kiilerin yaprak dkm gibi bir bir hayatndan ekilmesinin bir sonucu olarak grnmektedir: Bugnlerde lmden ok sz ediyoruz. lenler oald; lm kol geziyor diyoruz. Deien bir ey yok aslnda. Bizler yalandk ve kuamzda lmler balad. Yoksa hayat sresinin biraz da uzad bir gerek... Nasl bir ey lm? Hibir ey yok ve kocaman bir su akyor.26 Sanat dostlar ierisinde lmnden en ok etkilendii ve hayatnda ilk kez alad kii (lmnden dolay) Edip Cansever27 ve Nzmdan sonra lmyle Trk iirinde bir kayp olarak grd air dostu da Turgut Uyar olmutur.28 Gnlerinde ayrca mit Yaar Ouzcan, Tezer zl, Haldun Taner, Mehmet Seyda, Cahit Zarifolu, Nilgn Marmara, Hasan imek ve Oktay Rifat da lm haberini
22 23

Cemal Sreya, Arka Gne, age., s.67. Mslm Ycel, Edebiyatta lm ve ntihar, s.5. 24 Cemal Sreya, Kaln Abdal, Sevda Szleri, s.122. 25 Cemal Sreya, Gnler, s.25. 26 Cemal Sreya, age., s.151. 27 Cemal Sreya, age., s.232. 28 Cemal Sreya, age.., s.132.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011

Cemal Sreyann iirinde lm Temas

477

verdii ve onlarla ilgili izlenimlerini ve anlarn ifade etii nl edebiyatlar olarak grnmektedir. Sadece lenler deil, yaayan airleri ve gazetecileri de kimi zaman lm gibi kabul ederek mezar tana iirler yazmtr. Ancak bu iirler, bir mersiye niteliinde deil onlarn sanatnn, gndelik yaantsnn ve dncelerinin bir portresidir. 1979-1980 yllar arasnda Yusufuk dergisinde yazd tek drtlkten oluan Mezarta iekleri; lhan Berk, (Refii Cevat) Ulunay, (Burhan) Felek, Refik (Erduran), etin Altan, (Fazl Hsn) Dalarca, (Cahit) Klebi ve kontenjan senatr bir bayana yazlmtr: 70.000 ak ve 90.000 dize: nl air lhan Berk burda yatyor! Nolur yolcu, sevaptr, sakn enme, Yukardaki sayya bir sfr da sen ekle.29 Cemal Sreyada lm dncesi fiziksel bir deimeden ya da zerinde felsef ve metafizik amlar gerektirecek bir kaynaktan domaz. Hayatn ksa ve canl olmas, onu ister istemez bir lm dncesine srklemitir. lk kez, Gebede bulunan Resim iirindeki: Bir haber: lmm yakn30 dizesiyle lm gereinden uzak olmadn dile getirir. BSDBdeki Mardin iirinde lm dorusu hi dnmedim/ Ama dndm uzak kardelerimi31 dizelerinde lm dnmediini ifade ederken, Uurumda Aandaki lm iirinde lm aklndan karmadn sylemektedir: lm geliyor aklma birden lm Bir aacn gvdesine sarlyorum.32 air, lm akla getirmesiyle bir korkuya kaplarak kendine snabilecei bir yer arar. Aacn burada snlacak bir nesne olarak seilmesi, aa kltnn Trk mitolojisinde dourganl simgeleyen bir canl olmasn ve anne karnn iaret etmesini dndrebilir: ster maaralar ister aa kovuklar olsun, koruyucu ve k tutucu anne bedenini igdsel ekilde hatrlatmaktadr.33 Sarlmak ve dokunmak da o nesneyle kiiyi btnletirir.34 Bu dnyadan ayrlmak, kopmak istemeyen air, hayat aacna sarlarak lmszl istemektedir. Ak gmlekte kafiye arayan lm35, airin sarlmak fiilini imdiki zamanda ekimlemesiyle yarm kafiyesini bulmu olur. imdiki zamann aacn gvdesine denk geldii tespitinde bulunan Timur B. Davletov, aala zaman yle eletirir: Gl kkleri, gemii ve atalar, gl gvdesi imdiki zaman ve insanlarn u anki yaamn, gl budaklar ise gelecei ve gelecek kuaklar, gelimeyi temsil etmekteydi, hayat aacnn. Aacn btn ksm da, daha dorusu evrendeki dnya da aslnda birbirine eit bir denge zerine balyd ve birindeki bozulma hayat aacnn kendisinin de yok olmasna neden olabilirdi 36
Cemal Sreya, Mezarta iekleri I, Sevda Szleri, s.291. Cemal Sreya, Resim, age., s.57. 31 Cemal Sreya, Mardin, age., s.118. 32 Cemal Sreya, lm, age., s.183. 33 Otto Rank , Doum Travmas, Metis Yay., 1.bs., stanbul 2001, s. 84-85. 34 nsan Dasein olarak tanmlayan Hediegger, Daseinin nesneye dokunmasn bir varoluun gerei olarak dnerek bunun birlikte yaamay tamamladn ve beraberinde de bir kaygy dourduunu yle ifade eder: Dokunma Daseina zg bir varolusal bir karakterdir. Dokunmak, varlklarla karlamak, onlara ilgi duymak ve onlara kayg duymak anlamnda birlikte-olmak veya yan yana-olmaktr. O hlde, dnya-iinde-varlk-olarak Dasein, ilgi veya kayg duyan varlktr. lgi veya kayg duymas onun varolusal ve ontolojik yaps gereidir. A.Kadir, en, Heideggerde Varlk ve Zaman, Asa Kitabevi, 3.bs., Bursa 2003, s.60. 35 Cemal Sreya, Kan Var Btn Kelimelerin Altnda: lm bir kafiye arayabilir/ Ak gmleinde, Sevda Szleri, s.98. 36 Timur B. Davletov, Trklerde Hayat Aac Bilgelii, (http://www.turkforum.net/670897-turk-kulturundeagac-kultu.html) (E.T: 15.01.2011)
30 29

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011

478

Nilfer LHAN

lm iirlerini oaltt ve lmeden iki sene nce yaymlad Scak Nal kitabnda, lm dnmekle kalmayp kendine bir lm tarihi de seer. Skntyla geen gnleri ve yallk psikolojisi airi iyiden iyiye lm zerinde dndrmeye balar. Bu dnme lmn sonrasna ynelik olarak deil, bir zaman hesaplamas olarak kendini gsterir. 1985 ylnda yazd Kehanet 1985 iirinde Lokman Hekim efsanesinden yola karak kendine yedi krlang yaam seer. Bu iirin yazlma yksn rportajnda yle dile getirir: yl nce ok karamsardm. Kendime gre bir mr uzunluu bimitim. O iir odur. Bunun iin Lokman Hekim sylencesinden k yaptm. Lokman Hekime uzun mr verilmi. Ve bunu kendisinin saptamas istenmiti. O da ok yaayan bir kuun, kartaln yaama sresini temel alm. Kartaln 80 yl yaad varsaylyormu o ada. Lokman Hekim yedi kartaln hayatn ard ardna yaam. 7x80=560. Be yz altm yl yaam. Ben de kendime krlangc semitim. Yedi krlangcn hayatn ard arda yaamalydm. Biliyorsun krlang dokuz yl yaar. Gerisini hesapla ite.37 Lokman air senin hayatn Yedi krlangcn hayat kadar Altsn ard ardna yaadn Bir krlangcn daha var.38 airin bu durumda kendisine bitii lm tarihi 1994 oluyor. Hatta bu tarihi Scak Nalda bulunan 1994 Eliyle Samanyoluna iirinde kullanr ve ldkten sonra ayet ikinci kez tekrar dnyaya gelecek olsa iir yazp yazamayacan ama kadn olarak gelse yine kadnlar seveceini belirterek kadn sevgisini iirden stn tutuunu gstermi olur: Ama kadnlar, Tanrm,/ yle sevdim ki onlar/ Gelecek sefer/ Dnyaya/ Kadn olarak gelirsem,/ Ecinsel olurum39 lm istemek, bir intihar dncesini de akla getirebilir. zel hayatta ba edilemeyen skntlar, hayatn artk yaanlamayacak kadar ar olduunu dndrmeye balar aire. Bununla birlikte air lm ya da intihar ironik bir dille ifadeye alarak bunlar trajik bir hlden de kurtarm olur. Nitekim 1989da Yeni Yaprak dergisinde yaymlanan ntihar iirinde, intihara teebbs edilirken cinsellii n plana kan bir kadnn gelmesi ve o anda lmle yaamn birletirilerek trajik bir hlin ortadan kalkmas dikkati eker. Bu iiri, ayn zamanda airin cinsel birliktelii sembollerle betimlemesine ynelik olarak da bir cinsel an intihar grntsyle vermesi eklinde yorumlamak da mmkndr: Sen tam tabancay/ akana dayamsn;/ Kap alveriyor/ Ve stndekileri/ Bir bir frlatp atan/ Bir leylak sesi.40 air, bundan nce de intihar temasn iirine tamtr. iirinin kiileri ya intihar etmi ya da byle bir dnceyi zihinlerinden geirmilerdir: Bu ipi kimse iin gezdirmiyorum/ Bir kere aslmtm ocukluumda41 Babas ip yerine ylana ekilmi/ Bir ocuun ifte korkusu yledir/ Boynundan yavaa zlerek/ Atks bir tambur sesine uzanr// Gkte bir sre kayar gzleri/ p hanerlenmi bir kadnn/ Tutunacak yer bulamaynca/ Gider bir rmakta karar klar42 Ben boynumdaki ipe bir dm daha atyordum43
37

Cemal Sreya, Enver Ercan: airlik Dervilik Deil mi Zaten?, Gvercin Curnatas, 2.bs., stanbul 2002,

s.175.
38 39

Cemal Sreya, Kehanet 1985, Sevda Szleri, s.227. Cemal Sreya, 1994 Eliyle, Samanyoluna, age., s.208. 40 Cemal Sreya, ntihar, age., s.298. 41 Cemal Sreya, Dalga, age., s.18. 42 Cemal Sreya, le st, age., s.50.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011

Cemal Sreyann iirinde lm Temas

479

Sevdiklerinin zamansz ve erken lmlerinden dolay hayat ksa olarak deerlendirir Cemal Sreya. nk lm, her an hayatn merkezinde durarak sevdiklerini ve yaknlarn alarak bir eksik kalma duygusu airde oluturmutur. Hlbuki o, hayat sevmekte ve dolu dolu geirmek istemektedir. Ei Zuhal Tekkanatn hastal srasnda yazd mektupta Hayat uzun deil sevgilim. Gzel geirmeliyiz hayatmz 44 szleriyle hayatn ksalna vurgu yaparak yaamn gzel geirmek istediini ifade etmektedir. Gebedeki Az Yaadksa Da (s.60) ve lmeden bir sene nce Yeni Yaprak dergisinde Ocak 1989da yaymlanan iirlerinden olan drt szckl Ksa iirinde mrn ksalna dikkat eker: Hayat ksa Kular uuyor 45 Sosyalist dnya grne sahip olan Cemal Sreya, Scak Naldaki Trk iirinde ise lm ve Tanr inancn birletirir. Tanry insanla birlikte dnen air, insann lmyle Tanrnn sonsuz olmadn, onun da ldn dile getirir: Sanmasnlar inanmyorum Elbet inanyorum tanrya Herkesin kendi tanrs var Sen lnce lyor o da 46 Sanmasnlar inanmyorum dizesinde Tanr inancn sergileyen air, ikinci dizede Tanrya inandn belirtir. Ancak bu inan, slmdaki Tanr inancyla badamaz. Cemal Sreya, son iirlerinde lm tanmlarken kulland kavramlar nceki dnem iirlerinden farkl bir ekilde semitir. Sese ve grntye dayal imgeler eliinde tanmlanan nceki dnem iirlerinde lm, zihinde somut bir arm uyandrarak bilinmezliine bir canllk kazandrmtr: lm siyah bir kkl gibi alnna drmesini bildi 47 Lacivert bir ngraktr lm 48 Sonraki dnem iirlerinde ise lm, yine somut nesnelerle karlk bulmaktayken bu sefer daha dingin, daha sonsuz ve daha geni nesnelerle nitelendii gze arpar. Burada airin, nce lm dnmeyen, sonra dndke bu dnyaya balanan ve zamanla lmn bilinmezliini rperticilikten ziyade, sonsuzlua dntren iyimser bir psikolojisiyle karlamak mmkndr: lm gney yarmkrede ok s ve sonsuz geni Bir rmaktr Ganj da derler ona 49 lm, s, geni ve akkan olmasyla Hintlilerin kutsal saydklar Ganj rmana benzetilir. Ganj, Hintlilerde gnahtan arnmann ve lmszle erimenin sembol olan mistik bir rmaktr. lm zerine dnen air, lmn izilmemi hududunu Ganjn genilii ve akkanlyla btnletirir: lm bir Ganj rma gibi bir yer mi (Bir memleket mi ki?) Bu

43 44

Cemal Sreya, Piyale, age., s.285. Cemal Sreya, On Gnn Mektuplar, s. 33. 45 Cemal Sreya, Ksa, Sevda Szleri, s.293. 46 Cemal Sreya, Trk, age., s.212. 47 Cemal Sreya, Gebe, age., s.61. 48 Cemal Sreya, Ortadou, age., s.107. 49 Cemal Sreya, Dncesi Deil Kendisi, age., s.230.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011

480

Nilfer LHAN

rman genilii rktt beni. Ara Gler in yazdna gre Boaziinin geniliinin hemen hemen iki kat kadarm. Denizler ka para?50 Kendine inanan insanlar suyunda ykayan Ganj nehri, yzyllar boyunca herkesi kucaklamtr. lm de her insann bana gelebilecek bir hadise olmasyla hibir snr, hibir balangc, hibir sonu, hibir balama noktas olmayan, sonsuz, snrsz, ak, hudutsuz 51 yerdir. lm dingin ve sonsuz bir su gibi gren Cemal Sreyann bu dncesini, aa kltnde olduu gibi anneye dn olarak da grebiliriz: nsan bir yandan lm ana koynuna (suya) bir dn kabul eder.52 Son dneminde Aralk 1989da Yeni Yaprak dergisinde yaymlanan Gller ve Denizler iirinde de lm gl ve uykuyla btnletirir: lm m/ Bir gln dibinde durgun uykudasn.// Denizler?/ Tanrlar kartrr durur denizleri 53 iirde lm, bir gln dibindeki durgun bir uykuya benzetilmitir. Ganj nehrinin genilii ve sonsuzluu lm artrrken, burada gln durgun ama derin grnts lmle ilikilendirilmitir. lm patrtl ve grltl bir nesneyle deil, dingin bir uykuyla karlk bulmutur. iirde lmn bir gln dibindeki uykuya benzetilmesi lmle uyku arasnda kurulan yaknl hatrlatmtr. nsann uyurken bilincini kaybetmesi, ryalar vastasyla farkl zaman ve meknlara gitmesi, bedenin deil ruhun ne kmas lmle uyku arasnda bir yaknl douran gereklerdir. Oysa denizler Tanrlar tarafndan srekli karmaann yaatld yerdir. Denizin hareketli olmasyla, hayatn karmaas arasnda ilgi kurulur. Denizlerin Tanrlar tarafndan ynetilmesi de, mitolojideki deniz tanrs Poseidonu hatrlatmaktadr. Zeustan sonra en gl tanr olan Poseidon, dili yabasyla denizde kargaa ve depremlere sebep olan Tanrdr.54 Psikanalizde suyun anne karnna dnn iaret etmesini, Cemal Sreyann en beendii lmlerden olan inli air Li Ponun lmn beenmesiyle de syleyebiliriz: Kimsenin lm, inli air Li Ponunki kadar gzel olamaz. Li po sandaldayd, yeterince imiti. Hava akt. Gna deil de, aya bir gece. Li Po, ayn sudaki grntsn btnyle kucaklamak istedi. Bunun iin suya sakt. Kollarn geni aarak daha da sarkt.55 lm hayatn ve canlln sonu olarak tasavvur eden air, bundan dolay lm anna kadar yaad dnyann nimetlerine smsk sarlmak ister. Bylece O, lm oturup beklemek yerine yaad evreni gezerek ve dolaarak yaama veda etmeyi arzular. Son iir kitab Gz Bitigindeki 16 Dize iirinde Gmmeden nce biraz gezdirin beni56 dizesinde durmak bilmeyen gezginliini son bir defa da olsa yaamak ister. Zira bedeni lmle birlikte deimez adres olan mezara konulacak ve sabitlenecektir. Son dneminde rahatszl sebebiyle lmn kapsn aldn anlayan air Kehanet 1985in ardndan, lmeden nce yazd ve ldkten sonra Ocak 1990da Yeni Yaprak dergisinde yaymlanan son iiri st Kalsnla lm temasn sonlandrr. lm zerine yazd iirlerinde ironik bir dil kullanan air, bu iirde de Tanryla konuarak bu slbunu devam ettirir. mrnn geri kalann Tanrya bahi olarak sunmasyla bu trajik durumu hafiflettiini grmek mmkndr. lm alayc bir ekilde alglamas, lm gereini kabul ettikten sonra ona rktc ya da naho
50 51

Cemal Sreya, Gnler, s.26 Tem Horwitz, lmm/ Varolmaya Yolculuu zerine Dnceler, lm ve Felsefe, s.26. 52 Sigmund Freud, Psikanaliz zerine, (ev. A. Avni ne), Say Yay., 12.bs., stanbul 2001, s. 42. 53 Cemal Sreya, Gller Denizler, Sevda Szleri, s.300. 54 Perre Grimal, Mitoloji Szl/ Yunan ve Roma, Sosyal Yaynlar, 1.bs., stanbul 1997, s.682 -684. 55 Cemal Sreya, Gnler, s.21. 56 Cemal Sreya, 16 Dize, Sevda Szleri, s.271.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011

Cemal Sreyann iirinde lm Temas

481

bir durum yklemeyip mitolojide Epikurosun yapt gibi kaytsz ya da telasz bir ekilde deerlendirdiini gsterir. Bu durumda, srf bir eyin kt (hatt ok kt) ve hatta kanlmaz olmas telaa kaplmay gerektiren bir sebep vermez; bunun yerine, metanetli, kstah, kaytsz, hatt alayc olmay gerektirebilir.57 lyorum tanrm/ Bu da oldu ite.// Her lm erken lmdr/ Biliyorum tanrm.// Ama, ayrca, aldn u hayat/ Fena deildir//st kalsn ...58 iirde, hayattan kopmak istemeyen, yaad hayat ycelten ve hl yaama sevinci iinde olan ancak lmn erken gelmesiyle gzelliklerin biteceine inanan bir air vardr. lkin elbette bir yaam oluturan istekleri, planlar ve umutlar sona erdiren ey olarak lm olgusu vardr lm anlamak her bir ve btn lmleri zellikle kii iin, ailesi iin, toplum ve kltr iin, byle arzularn hsrana uramas olarak anlamaktr. O anlamda lm her seferinde zamanszdr. Her zaman doksan dokuz yanda bile yaam ksa keser.59 SONU lm, sevdiklerini ve yaknlarn kaybetmekle hatrlayan ve bu hatrlamayla yaad evrene daha bir tutkuyla balanan Cemal Sreya, iirine de bu hakikati tayarak nasl bir bak asna sahip olduunu gstermitir. lm, metafizik ve felsefik endielerle deerlendirmeyerek yaamn gzelliini sona erdiren ve erken gelen bir hakikat olarak alglamtr. lk iirlerinde lm temasna pek yer vermeyen ancak birka iirinde bir mcadele ve ideolojik bir ara olarak il eyen air, Gebe iir kitabyla birlikte toplumlarn yaamlarn aklamaya yarayan bir gstergeye dntrmtr. Bilhassa Beni p Sonra Dour Beni kitabnda Ortadouyu lmle ilikilendirerek corafya-lm-insan arasndaki deimeyen yazgya dikkat ekmitir. 1982den sonra yazd iirlerini toplad kitab Uurumda Aanda, lm temasn lkedeki siyas atmosferle, skntl yaamaktan doan bkknlkla ve arkadalarn kaybetmekle artrd grlmektedir. Son dneminde kard Scak Nal ve dergilerde yaymlanan iirlerinde ise lm temasn younlatrdn, hatta kendisine bir lm tarihi seerek lm aklndan karmadn ortaya koymutur. Bu dnemde dingin ve sonsuz nesnelerle lme bir karlk bulduu da dikkat ekmektedir. lm grsel ve iitsel nesnelerle somutlatrmas bilinmeyene canllk kazandrmasnn ve lm yaamn ierisine katarak sradanlatrmasnn bir sonucu olarak dnlebilir. ronik slbunu lm temasnda da uygulayan air, bu slbla lme hem eletirel hem de alayc bir ekilde baktn gstermitir. KAYNAKA ONOLU, Salim; deolojik lm Algs, Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde lm 19201950, Aka Yaynlar, 1.bs., Ankara 2007, s.63. EN, A.Kadir; Heideggerde Varlk ve Zaman, Asa Kitabevi, 3.bs., Bursa 2003 DAVLETOV, Timur B.; Trklerde Hayat Aac Bilgelii, (http://www.turkforum.net/670897turk-kulturunde-agac-kultu.html) (E.T: 15.01.2011) FREUD, Sigmund; Psikanaliz zerine, (ev. A. Avni ne), Say Yay., 12.bs., stanbul 2001 GRMAL, Perre; Mitoloji Szl/ Yunan ve Roma, Sosyal Yaynlar, 1.bs., stanbul 1997.
57 58

Peter Loptson, lm atks, lm ve Felsefe, s.295. Cemal Sreya, st Kalsn, Sevda Szleri, s.302. 59 Robert C.Solomon, lm Fetiizmi Marazi Tekbencilik, lm ve Felsefe, s.331.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/2 Spring 2011

482

Nilfer LHAN

HORWTZ, Tem; lmm/ Varolmaya Yolculuu zerine Dnceler, (Ed.Malpas-Solomon), lm ve Felsefe, thaki Yaynlar, 1.bs., stanbul 2006. LOPTSON, Peter; lm atks, (Ed.Malpas-Solomon), lm ve Felsefe, thaki Yaynlar, 1.bs., stanbul 2006. RANK, Otto; Doum Travmas, Metis Yaynlar, 1.bs., stanbul 2001. SEBER, Cemal Sreya;Gnler, YKY, 2.bs., stanbul 2002. SEBER, Cemal Sreya; Enver Ercan: airlik Dervilik Deil mi Zaten, Gvercin Curnatas, 2.bs., stanbul 2002 SEBER, Cemal Sreya; On Gnn Mektuplar, YKY, 4.bs., stanbul 2005. SEBER, Cemal Sreya; Sevda Szleri, YKY, 27.bs., stanbul 2005. SOLOMON, Robert C.; lm Fetiizmi, Marazi Tekbencilik, (Ed.Malpas-Solomon), lm ve Felsefe, thaki Yaynlar, 1.bs., stanbul 2006. YCEL, Mslm; Edebiyatta lm ve ntihar, Agora Kitapl, 3.bs., stanbul 2007.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011