TARHTE DETERMNZM-NTEDERMNZM KARITLIININ KATEGORAL ZMLEN Zehra G. E.

AKIN

ZET Bu makale tarih alannda karlalan temel bir sorunu, tarihte nedensel balarn skca kurulabilecei determinist srelerin mi ya da tersine, neden-etki ilikisinin sregitmedii, hatta geersizletii oluumlarn m egemen olduu sorununu ele almaktadr. Makale determinizm- indeterminizm sorununu nihai bir zmle noktalamak yerine kolayc bir tez-antitez-sentez diyalektii olarak anlalmamas gereken kartlk dncesinin ilemesi olarak gelitirildi. nk kartln ar ularn olumsuzlama, bir yandan zme k tutarken, dier yandan kartl derinletirir de. Bu da daha derine inen zmlemeler aramay gerektirir. Bu almada Sokratesin, kavramlarn tanmlanmas yolunda iaret ettii glkler (aporia: yolun tkanmas, zmn zorlamas), tarihsel ierikle canlandrlmaya allan, Greke antinomi tam kart nermeler kavramyla ortaya konmaya alld. Bu balamda almada anlan filozoflar konuya getirdikleri aklamalar bakmndan seildi. Tarihte zorunluluk ve rastlant; yukardan aaya (tin) ve aadan yukarya (maddi sreler) doru determinizmler ve bunlar eletirenler n planda tutuldu. Anahtar Kelimeler: Tarih , Tarih Felsefesi, antinomi, Determinizm, ndeterminizim, Rastlant ve Zorunluluk,

ZUSAMMENFASSUNG In diesem Artikel wurde eines der Grundprobleme im Bereich Geschichte behandelt: Sind es deterministische Prozesse, mit denen man feste kausalitre Zusammenhnge in der Geschichte bilden kann oder sind es stattdessen diskontinuierliche Grund-Effizenz-Prozesse oder Verhltnisse, die sogar noch in ihrer Ungltigkeit vorherrschen. Dabei wurde die Determinismus-Indeterminismus Problematik nicht ausschliesslich beantwortet, um die erwhnte Problematik nicht vllig auszudiskutieren. Es wre zugleich etwas leichtfertig, dieses Problem aus der Perspektive einer These-Antithese-Syhthese Relation oder Dialektik zu betrachten. Aus diesem Grund wurde das Thema in kontrr-reflexiver Perspektive behandelt, denn eine eventuelle Negierung der zugespitzten kontrr-reflexiven Gedankenfronten beleuchtet zwar einerseits die Analyse, andererseits vertieft man sich jedoch zugleich in der erwhnten kontrr-reflexiven Behandlung des Themas. Und dies bedarf die Suche nach tieferen Analysen. Dieser Artikel hinterfragt die durch Sokrates aufgestellten Definitionsschwierigkeiten der Begriffe (Aporia: Aufstockung der Reflexionswege, Schwierigkeiten bei der Lsungsfindung), die mit historischem Inhalt -griechisch Antinomieberliefert und anhand von kontrr-hypothetischen Begriffen analysiert wurden. Bei der Auswahl der in diesem Artikel behandelten Philosophen kam es darauf an, inwiefern sie Lsungsvorschlge auf die hier umrissene Problematik machten. Dabei wurden Notwendigkeit und Zufall in der Geschichte einerseits von oben nach unten (Geist) und andererseits von unten nach oben (materielle Prozesse), die jeweiligen Determinanten und ihre jeweiligen Kritiker vordergrndig analysiert. Schlsselwrter: Geschichte, Geschichtsphilosophie, Determinismus, Indeterminismus, Zufall und Notwendigkeit

Yrd. Do. Dr., Mersin niversitesi, Fen-Edebiyat Fak., Felsefe Blm

Giri Doada belli bir zaman-mekan boyutu iinde olup bitenler doa tarihini; belli bir zaman-mekan iinde geen insan olaylar da insan tarihini oluturur. Fakat Tarih olabilmeleri iin her ikisinin de bilinmeleri gerekir. Tarih kendi bana deil, bilen insan iin, bizim iindir. Doa tarihi dayananda doa felsefesi, insan tarihi dayananda ise tarih felsefesi vardr. O halde, asl anlamnda tarih kavramyla insan tarihi anlalmaldr. Tarih felsefesinin kendine zg sorunlar: gemile ilgili nereden geldik?, imdiyle ilgili neredeyiz? ve gelecekle ilgili ne olacaz? sorular, tarihsel srelerin belirlenimleri (onlar baka trl deil de yle klan yasallklar) zerine sorulardr. Bu sorular tarih felsefesinin alann gsterir ve snrn izer. Bu balamda tarih felsefesi, gemite olup bitmi olaylarn bilgisinin insan varlndaki anlamnn ne olduuna ilikin sorularla balam, gemiten imdi iin ve imdiden gelecek iin sonular karma abasna girmitir. Felsefe empirik bir tarihle yetinemeyeceinden, ou kez bu anlam verme abas metafizik bir tutuma girmitir. Sonuta tarih felsefesi, metafizik dozu ne olursa olsun, tarihsel akn en genel belirlenimleriyle ilgilenen bir felsefe disiplini olarak ortaya kmtr. Tarih felsefesinde balca iki konu bei vardr. Birincisi, yaanm insan olaylarnn, gemiin anlalmas olarak tarih; ikincisi, bunlarn dkmnn yapld tarih biliminin temellerinin aklanmas olarak tarih. Tarih felsefesindeki bu ayrm zmleme amacyla yaplmaktadr. Anlama ve aklama aktlar byk lde rttnden, znde her ikisi de bir ve ayn olaya deiik ynlerden yaklamlardr. Anlama akt, empirik olgular aarak bir tarih metafizii ortaya koyarken (ki bu spekulatif tutuma girmeden de anlama-anlamlandrma olabilir); aklama akt, kendini olgularla snrlar. Bu nedenle, birincisinin genel eilimine spekulatif; ikincisine, olgusal denebilir. Bu balamda insan dncesinin kendi tarihine ilikin bir st bak olan tarih felsefesi, Hegelin szleriyle Tarihin dnce tarafndan ele alnmasndan baka bir ey deildir(Hegel, 1991:29). Hegele gre felsefe dncelerle tarihe yaklar ve tarihi bu dncelere gre ele alr. Bir btn olarak dnya hakknda dnmek olan tarih felsefesi, genel bir felsefi tarih yorumudur. Gemite kalm olaylarn felsefi bir anlam olup olmadn konu edinen tarih felsefesi, btn dnya tarihine ynelik genel bir dizge kurmay amalar. Burada kapsaml bir dizge kurmadaki ama, tarihteki olaylar yorumlama ve anlamlandrmadr. Bu noktada insan eylemlerinin ve bunlarn arkasndaki zihinsel srelerin anlamlandrlmas olan tarih felsefesi, iinden ortaya kt ann bak asn yazarlara gre yanstr. Bu adan bakldnda, yazarlarnn farkllna ramen her an tarih felsefesi ayn zamanda kendi ann dnsel birikiminin eletirel bir sentezidir. lk olarak (zgn anlamda olmasa bile) bir tarih bilincine Greklerde rastlanr. Antika felsefesinin arka desenini oluturan felsefe-tarih ve akldeney kartlklar kkenini, Greklerin daima

kalc ve deimez olana ulama isteinde bulur. Grekler zaman deiimin, elikinin, gelip geiciliin ve akla aykrlklarn sorumlusu olarak grmler ve tarihi bireysel olular alan olarak dlamlard. nsani zaman (deimez ve kalc olann bilgisine ulama istei nedeniyle) kozmik zaman iine yerletiren ve ayn olann sonsuzca tekrarlann kabullenen dngsel tarih anlay, Hristiyanln bir insan felsefesi gelitirmesine dek srd. Ortaa temelini Hristiyan inan ve domalarnda bulan yeni bir zaman kavrayn birlikte getirdi. Greklerin gelip geiciliin sorumlusu saydklar zaman anlay, yerini balangc ve sonu olan, sreklilik ve geliime sahip, belli bir eree doru ilerleyen zaman anlayna brakt. Hristiyanln yaratl ve kyamet ularyla getirmi olduu bu yeni zaman anlay, beraberinde bir tarih bilincini de tayordu. nsan artk belli bir zamanda belli bir eree doru eyleyen bir varlkt. Tarihsel sre sann doumundan kendisini yeniden dnyada gsterecei kyamet gnne kadar olan zaman dilimini kapsayan, insann kurtuluuna doru evrilen sretir. Artk tarih Antikadaki gibi yalnzca tekerrrden ibaret deildir; tersine, bir daha tekrar etmeyecek olan olaylardan kurulu bir defalk sretir. Temelini Hristiyan inanlarnda bulan izgisel zaman kavray, tarihsel srecin belli bir hedefe doru ilerledii grn beraberinde getirmekle tarihe dz, izgisel bir ilerleyi ve teolojik bir ama kazandrd. Bu nedenle, Ortaada Hristiyan inanlarnn koymu olduu bu eree ulama amacyla gemii tanma ve bilme tarih bilincini oluturdu. Tarih karsnda gelien bu yeni tutuma gre, tarihsel sre insann muradnn deil, tanrnn muradnn eseridir (Collngwood, 1990;64). Bu dnce Ortaa ile birlikte tarih felsefesine girerek tarihin felsefi anlam ve deerini belirlemede sonraki yzyllarda egemenliini srdrd. Tarihe amal bakn bir sonucu olan ilerleme anlayn zellikle aydnlanma ann filozoflar benimseyip gelitirdiler. Hristiyanlk tarihe teleolojik, ama ayn zamanda teolojik yani Tanr iradesi ynnde ilerleyen bir anlam veriyordu. Aydnlanma a filozoflar ise bu tanrbilimsel karakterde olan ilerleme anlayn laikletirerek doaya ve insan doasna dayandrarak- korudular. nsan dncesinin gelimekte olduu savna eklenen ilerleme kavram (dngsel deil, ilerleyen gelime), hzl bir geliim gsteren doa bilimlerinden ald destekle glendi. Aydnlanmac filozoflar doa olaylar gibi tarihsel olaylarn da nceden bilinebilecei savndan hareketle, tarihin anlam ve deerini ilerleme idesi altnda pragmatist adan (trn yararna ) yorumlamlard. Dolaysyla Aydnlanma filozoflar, ilerlemenin kesin ve aklanabilir bir hedefi olduu grnde birlemiler ve tarihte bu hedefe doru geliim gsteren izgisel bir ilerlemenin olduunu kabul etmilerdi. Yenia, Ortaadan alm olduu bu ereksellik imgesini korudu ve bu imgeyi akla uygun geliim gsteren bir evrene duyulan inan ile besledi. Yenia tarih felsefesini besleyen dnsel birikimi, hzl bir geliim gsteren doa bilimlerindeki gelimeler oluturdu. Doa yasalarnn bilinebileceine ilikin inan, bu yasalara uygun hareket eden tarih grleriyle sonuland. Bu gelimeler 19. yzyldaki ilerleme idealiyle doruk noktasna kt. Yzyl sonra belirginleen ilerlemenin antropomorfik yorumu,

kendisine insann canl ve cansz evre zerindeki egemenliinin artmasn dayanak ald. Darwinin biyolojik evrim kuramndan etkiler tayan bu yorum toplumu canl organizmalara benzetme eilimiyle sonuland. 19. yzylda yine tarihe doa ile anoloji kurularak, nomothetik (yasalar koyan) bir bilim olarak bakld. Doa bilimlerine duyulan gvenin gittike artmas tarihin de bir yasalar bilimi olarak konumlanmasyla sonuland. Bu nedenle 19. yzylda ve 20. yzyln banda tarihi evrelere blen (A. Comte, O. Spengler) ve Aydnlanmadaki ilerleme lksne dayanan grler egemen oldu. Bunlar, materyalist ve organist tarih grleri olarak snflandrlabilir. Evrimci kuram destekleyen ve izgisel ilerlemeyi savunan Comte ve Spencerin toplumsal geliim kuramlar, Aydnlanmaclarn ilerleme

inancnn bilimsel bir nesnellik kazanarak glenmesinin anlatmlardr. Her ikisinin de ortak noktalar toplumu, dolaysyla tarihi, doal yasalara gre dzenlenmi bir btn olarak ele alm olmalardr. 20. yzyln tarih felsefelerinde belirleyici olan dier bir gr, insani olan her eyin ayn zamanda tarihsel olduunu savunur. Alman Tarih Okulunca ilenen bu gr, 19. yzyln bir tarih felsefesi yzyl olarak grlmesine neden oldu. 19. yzylda Alman Tarih okulunca ilenen tarihselcilik (historizm) akm etkisini 20. yzylda revizyona urayarak srdrrken, Avrupay etkileyen toplumsal alkantlar, savalar ve bunlarn sonucunda oluan toplumsal bunalmlar yeni tarih felsefelerinin ortaya kmasna neden oldu (Yeni Hegelci tarih anlay: Croce; Varolucu tarih anlay: J.P.Sartre). Aydnlanmann ilerlemeci determinist tarih grleri yerini, Antikan dngsel tarih anlayndan kaynaklanan motiflere brakt (A. Toynbee, Spengler). Comte ve Spencer gibi toplumlar canl organizmalara benzeten yzylmzn dnrleri Spengler ve Toynbee, tarihte izgisel ilerleme yerine dzen-dzensizlik, birlik-birliksizlik, ilerleme ve kme dngleriyle hareket eden helozoni hareketi (Zyklus der Geschichte) benimsediler.1 Hem izgisel hem de dngsel tarih grleri iin gelime, toplumun bir durumdan baka bir duruma gemesidir. Bu geite dngsel teori iin deime ileriye doru olabilecei gibi geriye doru da olabilir. Her dngnn tamamlanndan sonra yeni bir dng balar ve tarih, uygarlklarn dou, ilerleyi ve ykl dnemlerini ieren dnglerin srekli bir tekrar haline gelir. Oysa izgisel tarih iin toplumsal gelimenin yn ileri ve nceden belirlenen bir hedefe dorudur. Bu nedenle de gemii aarak (yadsyarak) daima ileriye ynelik istenilen ynde bir ilerleme sz konusudur. Dnya tarihi asndan bakldnda bu iki genel grn, a. tarihte ilerleme vardr; b. tarihte ilerleme yoktur, kartlnn atsn oluturduu sylenebilir. Ancak kartln daha belirgin ortaya konuu, konunun tarihsel nedensellikte odaklanmasndandr. Bu kavramn determinizm ekline girii ise doa bilimlerine uygulanmasyla balamtr.

1. Determinizm-ndeterminizm Kartlnn Doabilimlerindeki Dayanaklar

1

Toynbeenin Tarih Bilinci (1975:23) adl eserinde belirtmi olduu gibi, Tarihinin grevi Helen ve in kalplarnn (bunlar Helen ve in uygarlklaryla temsil edilen izgisel ve dngsel tarih modelleridir) nemli ve anlaml zelliklerini birletirerek baka uygarlklarn tarihlerine uygulanabilecek bir gerekci model yaratmaktadr.

Determinizm nedensellik ilkesini kapsar ve ister doada ister tarihte olsun olaylarn birbirine zincirleme neden-sonu ilikisine gre bal olduu dncesine dayanr. Klasik determinizim tanm, daha ok bilim adamlarnca benimsenmitir. Bilim adamlar determinizmi doada bulunan bir ilke olarak kabul ederler ve doadaki her srecin birbirine zorunlu bir ekilde bal olduunu belirtirler. zellikle klasik determinist anlay, klasik fiziin temelini oluturan Newton mekanii tarafndan oluturulmutur2. Newton mekann mutlak olduu dncesinde temellenen mekanistik doa anlaynn matematiksel formlasyonunu yapmtr. Gallileonun lmlerini kendi devinim yasalarna3 temel alan Newton, evreni matematiksel yasalara gre hareket eden byk bir makine olarak kabul etmitir. Bu mekanik evrende her olay bir nceki olayn sonucu olarak kabul edilir ve doadaki olgularla bu olgular formle eden yasalar arasndaki uygunluk matematiksel yasalarla ifade edilir4. Newtonun mutlak mekan ve zamana dayanan determinist kuram, Einsteinn Genel Grelilik Kuram ve Heisenbergin Belirsizlik lkesi tarafndan belirli noktalarda rtlnceye kadar etkisini korudu (hala da korumaktadr). Einstein Genel Grelilik kuramyla kendisine kadar gelen ve Newton mekaniini de iine alan Euklidci mekan-zaman kavrayn deitirdi. Genel Grelilik kuramyla mekan ve zaman birbirinden farkl deil, aksine i ie gemi sreler olarak tanmlanmaktadr. Bu kurama gre, zaman mekandan tmyle bamsz deildir, fakat onunla birlikte nesneyi oluturur. Newtonun devinim yasalar mutlak konum dncesine son verirken, Einsteinn Genel Grelilik kuram da mutlak zaman dncesine son vermitir. Max Planckin Kuantum Teorisi5 ve Heisenbergin Belirsizlik lkesi6 ile

Bir E olaynn nedenleri, bu determinist anlaya gre, Enin gerekten ortaya ktn gsteren yeterli koullar kmesidir. Neden olan nesnel etkiler kmesi; Enin oluumunu zorunlulukla determine eder yani belirler ve genel dnya-grsel determinizm, neden olan bir kme, nesnel etki tarafndan zorunlulukla determine edilmeyen hibir olayn varolmayacan savlar (Speck, 1980: 134). Newtonun devinim Yasalar: 1. Yasa: Bir cisim hibir kuvvetin etkisi altnda deilse, bir dz izgi zerindeki hareketini, duruyorsa da hareketsizliini srdrr. Bu yasa Galileoda eylemsizlik ilkesi olarak geer. Newton Galileonun bu ilkesini kendi mekaniinin birinci yasas yapmtr. 2. Yasa: Bir kuvvetin etkisi altnda cisim kuvvetle doru orantl olarak hzn deitirir, yani ivmelenir. Cismin ktlesi arttka ivmesi azalr. F=m.a . 3.Yasa: (Gravitasyon:Yerekimi Yasas) Evrende var olan her hangi iki cisim birbirlerini ktlelerinin arpmlaryla doru, aralarndaki mesafenin karesi ile ters orantl olarak ekerler.Gm. m (Yldrm,1995:117-119)
4 Newtonda mekan ve zaman mutlaktr, yani, iki olay arasndaki zaman aral kesin olarak llebilir ve kim lerse lsn bu zaman aral deimez. S.W. Hawkinge gre Newton, yerekimi yasasnn bir sonucu olarak kan mutlak mekann yokluu dncesini mutlak bir Tanr dncesiyle badamad iin reddetmitir (Hawking, 1989:369). Newton zaman kavram iin tpk mekan kavramnda olduu gibi yer ve hareket kavramn art komutur,() Newton iin zaman soyuttur. Eit bir biimde akan zaman bir byklktr ve bu byklk deimeyen sre olarak belirlenir (Dsing, 1980:1) 5 Kuantum teorisinde dnyann saduyuya dayanan yorumlar olan determinizm ve nesnellik korunmaz. Kuantum dnyas rasyonel olarak kavranabilse de, Newton dnyas gibi gzde canlandrlamaz (Pagels, 1993:58) 3

Elekron gibi kk bir paracn konum ve hzn birlikte hesaplamak olanakszdr. Bu olanakszlk ilkede olup deney tekniindeki yetersizlikle ilgili deildir. Heisenberg bu tezini gzlem aralarn gzlenen nesne veya olgu zerindeki bozucu etkisine iaret ederek akla kavuturur. Mikro maddenin, kendi koordinatlarna zg normlar zaman sreci iinde koruyamamas Heisenberg kesinsizlii denen sorunun zn oluturur (ner, 1985:44).

glenen indeterminizm Laplacen evrendeki tm nesnelerin belli bir andaki konum ve hzlar verildii takdirde gelecekte veya gemite herhangi bir andaki durumlarnn kestirilebilecei yolundaki determinist anlay ykmtr. Newtonun evrensel ekim yasas, Laplace evrenin tmyle belirlenebilir bir nitelikte olduu savna gtrrken, kuantum teorisi ve belirsizlik ilkesi doa bilimlerine bir bilinemezcilik ve geliigzellik esi soktu. Matematiksel ndeyilerin tamamen fiziksel yasalarla rtt dncesine bal klasik fiziin mekanik evrenine dayanan determinist nedensellik anlay yerini olas nedensellie brakt. Bu formle edilirse; x, ynin nedenidir (y daima xi izlemelidir, x ve y daima zorunlu olarak birlikte gitmektedir) demek olan klasik determinist gr yerini, y, xi byk bir olaslkla izliyorsa x, ynin nedeni olabilir eklinde olas bir nedensellie brakt (Yldrm, 1991: 119-131). Sonu olarak: Doada dzensizlik ve rastlantsall barndrmayan mekanist dzenlilik ve sreklilik dncesi geriledi. Deiim ve sreklilik kavramlar ne kt. Artk rastlantsalln klasik bilimdeki dzenin yerini aldn syleyecek kadar ileri gidemesekte, rastlantsallk ve olaslk gibi kategoriler belirleyici olmaya balad.

2. Tarihte Determinizm ve ndeterminizm Tarihe rastlantnn m, insan bilincinin mi, yoksa insan bilin ve isteklerinden bamsz zorunlu bir yasann m yn verdii sorunu, tarih felsefesinin en kkensel sorunlarndan biridir. Bu sorun belli olaylarn belli koullarda olumasndaki kanlmazl ifade eden determinizm ile tarihi tesadfi nedenlere indirgeyip, tarihsel sreci nceden aklanamayan olaylara balayan indeterminizm kartlnda anlam kazanr. nk determizim ilkesi, tarihsel srete oluabilecek her olayn nedensel balarla belirlendii gr ile birlikte tarihsel olaylarn, zorunlu bir neden-sonu ilikisine gre dizildiini belirtirken, indeterminizm bu zorunluluu nedensel yasalara bal olmayan rastlantsal nedenlere indirger. Genellikle tarih felsefelerinde determinizm-indeterminizm sorunu, rastlant ve zorunluluk sorununu da iine alan iki uzlamaz kart olarak ilenmitir. Tarihsel srete ya rastlantsal olaylar yok saylp zorunlulua indirgenmi ya da zorunluluk yok saylp tarihsel sre rastlantsal olaylarla aklanmak istenmitir. Bu aklamalarda genel yasalar altnda ifade edilen olaylara zorunlu, genel yasalar altnda ifade edilemeyen olaylara ise rastlantsal olarak baklmtr. Buna paralel olarak tarihsel srecin genel yasalarla aklanp aklanamayaca tartmasnn oda olan rastlant ve zorunluluk sorunu, tarihilerin tarihe determinist veya indeterminist bir tutum taknmalarna gre ekil kazanmtr. Tarihi insann yapt bir defalk olulara ait bir gereklik alan olarak alan tarihiler, tarih felsefelerini indeterminist bir taban zerine ina etmilerdir. Tarihe determinist yasalarla ynelip, tarih felsefelerini belirlenimci bir taban zerinde ina eden tarihiler ise zorunlu yasa fikrine bal bir etiket tamlardr. Doadaki gibi tarihi determine eden bu yasalar, bazen metafizik-teolojik, bazen mekanik ve biyolojik,

bazen de psikolojik olarak dnmlerdir. Bu deiik dzlemlerden hareket eden grlerin ortak yan (ster Tanrnn iradesinden, ister doann yasalarndan, isterse de iktisadi geliim yasalarndan hareket etsinler) geliim dncesine bir yanndan tutunmalardr. Buna farkl dzlemlerden hareket eden fakat ayn zamanda ortak noktalar determinist tarih yorumlar olan, Hegel, Marks ve Comteun tarih felsefeleri rnek olarak verilebilir. nde de tarihin belirli yasalarla ynetildiine ilikin belirlenimci sav ortaktr. Hegele gre insan ilikileri ancak tarih araclyla kavranabilir. Tarih ise tanrsal iradenin bir grnm, davurumu, edimidir. Bu st savla Hegel, tarihte Hristiyan inanlarna dayanan amalar gzetmitir. Hegel, Hristiyanln, btn insanlarn Tanr nnde ortak bir kadere sahip olduu teolojik savn geliim yasasna bal zorunlu bir sre olarak tarih felsefesine getirirken, tarihsel geliim yasasn da Hristiyanln temel retisi olan Tanrsal ngrnn dnyaya egemen olduu inancyla temellendirdi. Hegele gre Tanrnn ngrsnn ve koymu olduu bu plann bilgisine sahip olma, dnya tarihini olanakl klmaktadr. Nitekim, Hegel iin, Hristiyanlar Tanrnn srlarna srda olduu lde tarihin anahtar insanln eline gemi olur. Dnyaya Tanrsal isten egemendir (Hegel, 1991:35), diyen Hegel, isten dnyasnn rastlantya braklmam olduunu, yani tanrsal irade ile belirlenmi olduunu belirtir. Tanrsal irade ise, Tanrnn dorudan doruya tarihe mdahale etmesidir. Hegelde akl (Tanrsal irade, Geist) dnyaya egemendir. Bu egemenlii zorunlu geliim yasalar ile zdeletiren Hegel, tarihsel srecin rastlantya braklmam olduu grn tarih felsefesinin ana motifi yapmtr. Her eyin iinde yaayan ve her eyin onda yaad Geistn kendisini kendi olarak tanmak iin giritii diyalektik srete tarih, bir aamadan dier aamaya geer. Bu geiler veya uraklar akn bir bilincin tarihi ynlendirmesidir. Geistn kendi bilincine varmak iin dnya haline gelmesinde bir i zorunluluk vardr. te bu nedenden dolay Hegelde tarih hibir rastlantsal eyi iermez. Rastlantsallk d zorunlulukla ayn eydir, d koullardan baka bir ey olmayan nedenlere geri gitmedir (Hegel, 1991: 32). Tarihi, tarih st Tanrsal Geistin yasalaryla determine eden Hegel, bu yasalar zorunlulukla zdeletirdi. Determinist tarih yorumunda ise rastlantya hi yer vermedi. Determinizm-indeterminizm kartln rastlantsal olan zorunlu olana indirgeyerek zen Hegel gibi Marksda tarihi belirlenimci yasalarla aklama yoluna gitti. Marks toplumsal hareketi, yalnzca insan iradesinden, bilincinden ve dncesinden bamsz olmakla kalmayan, tersine onlarn iradesini, bilincini ve dncesini belirleyen yasalarn ynettii bir doal tarihsel sre olarak ele ald (Marks, 1996:26). Fakat o, tarihsel geliim yasasn insan bilincinden bamsz tinsel bir tz olarak deil, temelini insanlar arasndaki retim ilikilerinde bulan iktisadi yasalar ile aklad. Marksa gre insan etkinlii ve eylemleri tarihin zn oluturur.lk tarihsel eylem insanlarn kendi retim aralarn retmesiyle balamtr. Bireyler aras ilikiler Marksda retim tarafndan

koullandrlr (Marks-Engels, 1976: 21). lk tarihsel eylem retim olduu iin toplumsal hayat belirleyen ilke retim biimleri ve retim ilikileridir. Kendi iinde farkllam bir sre olan tarihte,

doadan farkl olarak

oluturulmu bir sre sz konusudur. nsanlar kendi tarihlerini kendileri

yaparlar. Bu u demektir: Doada kr bir determinizm varken, tarihte insann bilinli bir kavrayla ortaya koyduu hedefler ve bu hedeflere ynelik insan eylemleri vardr. Maddi retimlerini ve karlkl maddi ilikilerini gelitiren insanlar, kendilerine zg olan bu gerek ile birlikte hem dncelerini hem de dncelerinin rnlerini deitirirler (Marks-Engels, 1976: 26). Marksa gre insanlarn iradesi dnda diyalektik olarak gelien ekonomik yaamn genel yasalar nesnel bir nitelik tar. Bununla birlikte Marks, rastlantsal olann nesnel gerekliini de kabul eder. Bir olay ynlendiren rastlantlar ne kadar ok olursa olsun, rastlantsal olan da ynlendiren objektif yasalar vardr. Bu nedenle tarihsel srete rastlantsal olanla zorunlu olan kartl, aslnda birbirini ieren ve diyalektik bamllk iinde birbirine dnen kartlklardr. Marksdan sonra determinist gelenei srdren Comte zamanna zg doa bilimlerine duyulan gvenle tarihe yneldi ve pozitivist tarih felsefesini balatt. Pozitivizm dncesini kendisine borlu olduumuz Comte, doa bilimlerine benzeyen, doa bilimlerindeki gibi yasalar koyabilen bir tarih ve toplumbilimi kurma amacn gtt. Bu amala Comte, tarihi de doabilimleri gibi kesin genellik ieren nesnel bir bilgi alan olarak konumlandrmak istedi ve koymu olduu doabilimsel yntemi toplumbilimlerine ve tarihe uygulad. Comte birbirine yabanc olarak dnlen trlerin aslnda yava ama srekli doal bir geliimin halkalar olduu Darwinci dnceyi benimseyerek tarihsel srete toplumlarn da az gelimi bir durumdan gelimi bir duruma doru evrildiini dnd. Btn kltrlerin zorunlu olarak iinden geecei tek biimli bir aamalar dizisi nerdi. Comte uygarlklarn nesnel bir yasaya uygun olarak teolojik, metafizik ve bilimsel aamalardan geerek gelitiini, uygarlklar iin ngrd evrimin aamasnn da zorunlu olarak birbirini izlediini ve bu aamalardan hi birisinin atlanamayacan, geriye doru bir admn da atlamayacan belirtti (Leuschner, 1968:274-276). Bylece tarihi determine eden zorunlu geliim yasasn doa bilimlerinin determinist yasalaryla anoloji kurarak aklam oldu. Comteun tarihsel geliim yasasn doa bilimlerine uygun klma abasnda, Darwinin evrim teorisi yannda daha nce Newton mekaniince ortaya konan ve Laplacen evrensel determinizm kuramyla pekitirilen klasik fiziin belirlenimci evren tablosu da nemli rol oynad. Daha ok doa bilimlerinde kullanlan bir kavram olan determinizm, nce de belirtildii gibi doada meydana gelen herhangi bir olayn neden-sonu ilikisine zorunlu balanmasdr. Doa olaylarnda, bu olaylara doa yasalar dnda mdahale eden bir irade olmad iin belli koullarda ayn olaylar ayn sonucu verir. Bu sonu, tarihi de iine alan toplumla uraan bilimler iin sylenemez. nk tarihsel sre iinde insanlar bilinli olarak kendi etkinliklerini gsterme zgrlne sahiptir. Dolaysyla doa olaylarnn tam tersine tarihsel olaylar, insanlarn iradeleriyle beklenilenin tam aksine de

gerekleebilir. Tarih alannda doadaki gibi belirli koullar altnda oluan olaylar ayn sonucu dourmazlar. nk ayn koullarda yetimi insanlarn bir ve ayn olaya verecekleri tepkiler farkl

olacaktr. Bu temel deiken nedeniyle tarihteki olaylara doadaki gibi tam bir determinizm uygulanamaz. Ayrca tarihteki olaylara doadaki gibi bir determinizmi uygulayabilmek iin bu olaylar da maddi durumlardaki gibi ak bir ekilde incelememiz gerekir ki, alan itibariyle tarihte bu da olanakl deildir. nk tarihte tarihinin yapaca yorum subjektivizm snrlar iinde kalmasa bile, deer yarglarna baldr. Olay balantlarn kurarken tand ncelikler, bitii deerlerden soyutlanamaz. Tarihi olgular yn karsnda kendi ilgi alanna girenleri seer ve onlar neden-sonu ilikisine gre yeniden kurar. Tarihinin yapm olduu neden-sonu sralamas her an bir baka tarihinin ilgi ve yorumuna gre deitirilip bozulabilir. Burada tarihinin yorumu n plandadr (Carr, 1991:!9). Bu yoruma gre nedenler nem kazanr veya kaybeder. yleyse tarihte her neden-sonu ilikisi her an baka bir nedensonu ilikisiyle bozulma tehlikesiyle kar karyadr. Bu balamda yle bir soru yneltilebilir: Tarihte her ey hareket eden bir sre iindeyse, nasl bir neden-sonu ilikisi kurulabilir ve tarihe nasl bir anlam verebiliriz? Bir eyi gemii ve gelecei asndan inceleme sonucunda hibir zaman tarihte bu unun kesin sonucudur veya nedenidir eklinde bir yargya varamayz. Bir tarihsel olayn gemiini ve sonrasn ve o zamana gre geleceini incelerken elbette nedensel balar kurulur, ama olayn teklii nedeniyle deneysel olarak kantlanm bir kesinlik ne srlemez. Ayrca tarihte rastlantsallk olarak nitelendirebileceimiz sonsuz bir alt nedenler ve sonular zinciri vardr. Bu bakmdan tarihsel gemi ile gelecek arasnda birebir neden-sonu halkas deil, ok etkenli geiler olabilir. Bu karmak yaplar tarihi tarafndan sonra zmlenebilir. Bu nedenle tarihte a posteriorilikten kalklarak a priorilie ulama abas

baskndr. Bunun en iyi rneini imdiden gemie baktmzda grrz. Genelde imdiden gemie baktmzda olgular arasnda, gemiten imdiye kesin bir neden-sonu zincirlenii olmad halde, kesin bir neden-sonu ilikisi kurmaya yatknzdr. Halbuki imdiden gelecee baktmzda ayn kesin tavr gsteremiyoruz. nk gelecekteki olaylar arasndaki neden-sonu ilikileri bir olaslk a olarak karmza kyor. Grld gibi, tarihte doa bilimlerindeki gibi bir determinizmi varsaymak mmkn deildir. Fakat determinizmin ilevini tamamen yok sayp indeterminizmi tarihe yerletirmemiz de olas deildir. Tarihte pozitif bilimlere uygun yasalar beklemek bir genelleme hatasna dldn gsterirken, insan eylemlerini yalnzca rastlantya brakmak, bir takm nesnel olgular yadsmaktan baka bir eye yaramaz. Bu nedenle ister doa bilimlerinde ister toplum bilimlerinde olsun nedensellik dlanamaz. Byle bir anlay bilinmeyen nedenlerin varln reddetmez. Oysa determinizm, eksiksiz bir nedensellik ister. Eskilerin doada boluk yokturdemesi gibi (oysa fizik bilimine gre var) determinizm de tarihte boluu korkun bulur (horror vacui). Sonu olarak, insani eylem ve yapp etmelerin dnda tarih st bir yasa, bilin veya kavram yoktur. Tarihte determinizm, her aa damgasn vurmu olan insansn eylem, dnce ve hedefleridir. Bunlar iinde bulunduklar tarihsel a ya da dnemi determine ederler. yleyse

yazmzn bandaki temel sorumuza yeniden geri dnebiliriz. Tarihte determinizm-indeterminizm kartl bir antinomi karakteri tayor mu?

3. Sonu yerine Bir kartln antinomi zellii tamas iin, savlarn eit gte olmas ve sorunun zme ulaamamas gerekir. Determinizm-indeterminizm kartlnn antinomi karakteri var mdr? Varsa, senteze ulalamayacak, kavram atks sre gidecektir. Yoksa, zm iin eitli klar ortaya kacaktr. Bunlar: a. Kart savlardan birisi dierini btnyle ortadan kaldrr. b. Bir sav dierini belli lde iine alr. Eer (a) geerliyse, bu kez de: a.1. Tarih felsefesi, tarihsel olaylarn tm deikenlii iinden geen deimez nedensel ilkelerin ya da determinist ilkelerin aklanyla uraacak ya da, a.2. Tarih felsefesi, tarhsel olaylarn a posterioriliini ve tekliini kabul ederek balayc ilkeler aramayacak, tarihsel dnemleri anlam beklerine ayrmakla yetinecek ve genel sonular karmadan karlatrmalar yapmann tesinde bir uraya girmeyecektir. Eer (b) geerliyse, o zaman; b.1. Determinizm baat olacak, indeterminizm de izm zelliini yitirerek baz nedenselliklere serpimi snrl bir e olacaktr. Ya da, b.2. ndeterminizm baat olacak, determinizm ise izm zelliini yitirerek hibir a priorilik tamayan ve olaylar arasnda dsal ve en grnrdeki empirik balara iaret eden zayf bir nedensellik olarak kalacaktr. Bu zmlemeyle kartla k tutmaya altm. imdi ya antinomiyi olduu gibi kabul etmek ve zmszl tarihten rneklerle gstermeye alarak bir sentezin olamayacan sylemek ya da belirttiim drt seenekten birini sav olarak ne srmek zorundayz. Tarih felsefesi yani felsefi tarih anlay, balanglar Kantta grlebilen Alman dealizmiyle de dorua ulaan, bizim (a) kkyla belirttiimiz tutumu benimsemiti. yle ki, bir tarik felsefesi olacaksa, o ancak a priori olabilirdi. Kant bu a priorilie Dnya Yurttal Amacna Ynelik Genel Bir Tarih Dncesi yazsnda zellikle doann insan iin gizli plan (Kant,1984:120) demiti. Kant sadece a priori bir tarih felsefesi olanandan sz etmiti. Bu Salt Akln Eletirisindeki ve Prologemenadaki, bilimlerin ve metafiziin olanan aratran sorular gibiydi. Fichte ve Schelling objeyi (gerek tarihi) iine alan bir tarihsel zne anlay gelitirdiler. Bu aknsal zne nesneyi iine almakla kalmyor, onu meydana getiriyordu. Hegel bu sistemi tamamlad ve sonunda tinsel a priorinin btn empirik eleri iine ald ve anlamlandrd bir Geist determinizmi kurdu (yukardan aaya determinizm). Bu benim

10

b1 ve b2 klarnda belirttiim ksmi ierme deildir. nk empirik tarih Hegelde, kendisini aan ide ile btnyle rtmek zorundayd. Bu nedenle Hegel totalitarizme yol at gerekesiyle amzda ar eletirilere uramtr. Bu eletirilerin arl ve hakszl sonradan gsterildi. Alman dealizminin savlarnn metafizik bir hareket noktasnn sonucu olduu ve byle bir tutumla baka bir sonuca varlamayaca bellidir. Fakat tarihsel gereklii, gerekliin nnden giden ve onu ardndan eken bir dnce sistemine balamann ve uygulamann akla ne kadar ho ve ekici gelse de- tek yanl kalmas ve eletiri karsnda zl, felsefi tarihe kar tepkileri arttrd. Tarih biliminin kendisi ve gelien sosyoloji, tarih felsefesiyle balarn gevettiler. Bu tutum sert tepki olarak (a) kknda belirttiim, indeterminizmin determinizmi ortadan kaldrmas, lml tepki olarak da (b2)de belirttiim indeterminizmin baatl savlaryla kendini gsterdi. Gnmzde yntem olarak daha ok (b2) ilenmektedir. Marksizmin materyalist tarihsel determinizmi dahi bir ablon olmaktan karak yeni diyalektik almlar aramaktadr. Bu makalenin temel sav, rastlanty baat kategori olarak almayan, fakat gelecei kesin determinist bir ngrye dayandrmayan, iki tr srecin kesitii bir alan olarak tarihe bakmann gerektiidir. Yukardaki drt seenekten zgrle en ok ama gene de snrl pay veren (b2) seeneinin yanndayz.

11

KAYNAKA
CARR, E. (1991). Tarih nedir? (ev:M.Gizem Grtrk). stanbul:letiim Yaynlar COLLINGWOOD, R.G. (1990). Tarih Tasarm. (ev:Kurtulu Diner).stanbul:Ara Yaynlar DSNG, K. Objektive und Subjektive Zeituntersuchengen zu Kants Zeittheorie und zu ihrer modernen kritischen Rezeption. Kant Studien. Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71 Jahrgang. Walter de Gruyter- Berlin-New York. 1980. s.1-34 HAWKNG, S. (1989). Zamann Ksa Tarihi. (ev: Dr. Sabit Say, Murat Uraz). stanbul: Milliyet Tesisleri. HEGEL,G.F.W. (1991). Tarihte Akl. (ev:nay Szer). stanbul.:Ara Yaynlar KANT, . (1982). Dnya Yurttal Amacna Ynelik Evrensel bir Tarih in Dnceler. (ev:Ulu Nutku). Yazko Felsefe Dergisi. Say:4. stanbul LEUSCHNER, P.K. (1968) Comte. Klassker des Politischen Denkens II Von Locke Bs Weber.C.H.Becksche Verlagbuchhandlung (Oscar Beck):Mnchen MARKS, K, Engels, F.(1976). Seme Yaptlar 1. (ev: M.Arda, S. Belli, A. Kardam, K.Somer). Ankara:Sol Yaynlar PAGELS. G. (1976). Felsefenin Balca lkeleri. (ev: Nezihe Bahar). stanbul: Sarmal Yaynevi. SPECK, J. (1980). Handbuch wissenschafttheoretischer Begriffe. Gttingen:Vondenhoeck und Ruprecht. YILDIRIM, C. (1995). Bilimin ncleri. Ankara:Tbitak Popler Bilim Kitaplar Dizisi (1991).Bilim Felsefesi. stanbul: Remzi Kitapevi TOYNBEE, A. (1978). Tarih Bilinci. (ev:). stanbul:Bate Yaynlar

12