You are on page 1of 704

OSMANLI

D E V L E T NN

7 0 0 . KURULU YILDNM

mkbbr

jlF w

Aa&x/aztas//ZM s/jpfape

&

Jz d e m

editr

GLER

EREN

bilim editrleri
D O . DR. KEMAE E K / CEM O U Z

1. ve 2. ciltler

SYASET
3 cilt

KTSAT

4. ve 5. ciltler

TOPLUM
956-OV

6. cilt

N j;

oJn>1

TEKLAT
7. cilt

DNCE
8. cilt

BLM
9. 10 ve 1 7. ciltler

KLTR VE SANAT
12. cilt

HANEDAN

T E K N K K O O R D N A T R

M U RAT OCAK GRSEL YNETMENLER HATCE KOT / ERSN BAECI / SAEH KOCA
G R S E L Y N E T M E N Y A R D IM C I L A R I

SEVG ZELK / LEVENT ELPEN / AYE BALCI


D Z G G R U B U

AL TATEPE / . EARUK TATEPE / ADEM TEMZKK AL M R / EMRE TATEPE / GKHAN ZEN FAHR UZUN / AH M ET MAYALI
R E S M T A R A M A H AM D ALKAN

T A S H H G R U B U

OYA AKBA OCAK / ELNUR AAOLU / KAZIM BLGE AH M ET KARAAVU / HALT N SAL / SEVL DNDAR AYLA YILDIZ / MEHM ET LLE / EMNE ZDEMR SERAP DN DAR / HMEYRA SAK / ZLEM ATA
G R A F K T A SA R IM

YAZIEV LETM HZMETLER


D Z G

GKEN TEKNK
B A SK I

SEMH OFSET CLT BALKAN CLTEV


Y A Y IN K O D U

ISBN 975-6782-03-X (TAKIM) 975-6782-04-8 (CLT)


Y A Y IN Y E R V E T A R H

ANKARA 1999
Y an K a t Ebrsu: M u stafa D zgnm an

YAYIN KURULU BAKANI

PROF. DR. H A ljl, NALCIK


CHCAGO NVERSTES / BLKENT NVERSTES

YAYIN KURULU

PROF. DR. NEJAT G Y N


STANBUL NVERSES

PROF. DR. YUSUF HAEAOEU


TRK TARH KURUMU (TTK) BALKANI

PROF. DR. EKMEEEDDN H5ANOEU


ULUSLARARASI SLAM KLTR SANAT VE TARH ARATTIRMALARI MERKEZ (IRCICA) BAKANI

PROF. DR. ERCMENT KURAN


HACETTEPE NVERSTES

PROF. DR. MUBAFAT S. KTKOEU


STANBUL NVERSTES

PROF. DR. JACOB M. EANDAU


HEBREW NVERSTES

PROF. DR. AHMET YAAR O C A K


HACETTEPE NVERSTES

PROF. DR. EBER ORTAYEI


ANKARA NVERSTES

PROF. DR. STANFORD SFAW


CALIFORNIA NVERSTES / BLKENT NVERSTES

PROF. DR. BAHAEDDN YEDYIEDIZ


HACETTEPE NVERSTES

M A VRLER Dr. Fatma A C U N / Yrd. Do. Dr. Ramazan A C U N / Prof. Dr. Hakk A C U N / Prof. Dr. Namk A IK G Z / Prof. Dr. Fikret A D A N IR / Asst. Prof. Dr. Gabor A GO STO N / Prof. Dr. smail A K A / Do. Dr. A li AK YILD IZ / Prof. Dr. Hseyin ALGL / Prof. Dr. Rhan A R IK / Prof. Dr. Olu A R IK / Do. Dr. Mehmet ARSLAN / Prof. Dr. Oktay ASLA N A PA / Prof. Dr. M ahir AYDIN / Prof. Dr. M. A k if AYD IN i Dr. Salim A YD Z / Beir AYVAZO LU / Yrd. Do. Dr. A li B A R A N / Prof. Dr. rcn BARITA / Prof. Dr. Tuncer B A Y K A R A / Prof. Dr. M ikail B A Y R A M / Do. Dr. Nazan BEKROLU / Do. Dr. Sleyman BEYOLU / Prof. Dr. Abdlkudds BNGL / Do. Dr. A li BRNC / Prof. Dr. S. Hayri BOLAY / Prof. Dr. dris BOSTAN / Prof. Dr. Benjamin BRAUDE / Prof. Dr. Palmira BRUMMET / Do. Dr. Tufan BUZPIN AR / Do. Dr. Turgut CANSEVER / Prof. Dr. Gnl CAN TAY / Prof. Dr. Nusret AM / Do. Dr. Hseyin ELK / Prof. Dr. Murat Z A K A / Prof. Dr. Bayhan U B U K U / Prof. Dr. Gez a DAVID / Do. Dr. A hm et DAVUTOLU / Do. Dr. Remzi DEMR / Prof. Dr. Bekir DENZ / Prof. Dr. Uur DERM AN / Do. Dr. iek DERM AN / D. Mehmet D O A N / Prof. Dr. Emre DLEN / Prof. Dr. Yavuz ERCAN / Do. Dr. Ahm et B. ERCLASUN / Prof. Dr. Burhan ERDEM / Prof. Dr. zer ERGEN / Do. Dr. Sleyman ERGUNER / Dr. Zeynep Tarm ERTU / Prof. Dr. smail ERNSAL / Prof. Dr. Seluk ESENBEL / Prof. Dr. Semavi EYCE / Dr. Pal FADOR / Prof. Dr. Harid FEDA / Dr. Kate FLEET / Prof. Dr. Cornell FLEISCHER / Mehmet GEN / Dr. K ym et G R A Y / Prof. Dr. Victor Grigorievic GUZEV / Prof.. Dr. Umay Trke G N A Y / Prof. Dr. Feza G N ERG U N / Prof. Dr. Cengiz H A K O V / Prof. Dr. Yusuf H AM ZAO LU / Assoc. Prof. Dr. Jane H A TH A W AY / Dr. Tofgh HEIDERZADE / Prof. Dr. Mcteba LGREL / Prof. Dr. Mehmet PRL / Prof. Dr. Mustafa SEN / Prof. Dr. Norman IT ZK O W IT Z / Assoc. Prof. Dr. R alf Martin JA G E R / Dr. Mustafa K A A R / Prof. Dr. Esin K A H Y A / Prof. Dr. H ayrettin K A R A M A N / Prof. Dr. Bekir K A R L I A / Prof. Dr. Kem al K A R PA T / Prof. Dr. Haim K A R P U Z / Do. Dr. Hakan KIRIMLI / Y rd. Do. Dr. Yunus KO / Prof. Dr. Bayram K O D A M A N / Assoc. Prof. Dr. Kaori KO M ATSU / Prof. Dr. Enver K O N U K U / Vedat KO SAL / Dr. Orhan F. K PR L / Prof. Dr. Klaus KREISER / Prof. Dr. Metin K U N T / Do. Dr. Zekeriya K U R U N / Y rd. Do. Dr. Y lm az KU R T / Prof. Dr. Gnay K U T / Prof. Dr. Hee Soo LEE / Y rd. Do. Dr. Hulusi LEKESZ / Prof. Dr. Bernard LE W rS / Dr. Marina M ALEW IN SKAYA / Prof. Dr. erif M AR D N / Prof. Dr. Justin M CCARTH Y / Prof. Dr. irene MELKOFF / Prof. Dr. zcan MERT / Dr. Monica M OLNAR / Prof. Dr. Rhoads M URPH EY / Dr. H idayet NUHOLU / Prof. Dr. Yusuf O U ZO LU / Do. Dr. Mehmet Z / Prof. Dr. A bdlkadr ZC A N / Do. Dr. Azmi ZCAN / Yrd. Do. Dr. Mehmet ZDEN / Do. Dr. N azif Z T R K / Prof. Dr. skender PALA / Prof. Dr. Yuri A . PETROSYAN / Dr. Eugenia POPESCU-JUDETZ / Prof. Dr. Donald QUATAERT / Prof. Dr. Stefan REICHMUTH / Prof. Dr. Gnsel REN DA / Prof. Dr. Halil SAHLLOLU / Prof. Dr. Mehmet SA R A Y / Prof. Dr. N il SAR I / Do. Dr. Saim SAVA / Y rd. Do. Dr. Abdullah SA Y D AM / Prof. Dr. Nora SEN / Prof. Dr. M uhittin SERN / Y rd. Do. Dr. Mehmet SEYTDANLIOLU / Prof. Dr. Engin SEZER / Prof. Dr. Gazmend SH PU ZA / Prof. Dr. Salahi SONYEL / Prof. Dr. A li A FA K / Prof. Dr. lhan AHN / Prof. Dr. Ramazan EEN / Do. Dr. Ahm et MRGL / Prof. Dr. Ahm et TA B A K O LU / Prof. Dr. Zeren TANINDI / Prof. Dr. Blent TANR / Do. Dr. Cem alettin TA KIR AN / Prof. Dr. Aslan TERZOLU / Prof. Dr. Mustafa Tevfik TEYYU BO LU / Prof. Dr. Zafer T O P R A K / Prof. Dr. Muzaffer TUFAN / Prof. Dr. Abdsselam ULUAM / Do. Dr. Fahri U N A N / Dr. Yavuz UN AT / Dr. Recep USLU / Prof. Dr. lter UZEL / Y rd. Do. Dr. A ygl LGEN / Prof. Dr. M. A li N AL / Ethem Ruhi N G R / Prof. Dr. G illes VEINSTEIN / Dr. Cristine W O O D H E A D / Prof. Dr. Alem dar YALIN / Do. Dr. Mehmet Alaaddin YALIN K A Y A / Prof. Dr. Ferous Abdullah Khan YASAMEE / Prof. Dr. M. Sait YAZICIOLU / Prof. Dr. Kazm YET / Prof. Dr. Haan YKSEL / Prof. Dr. Madeline C. ZILFI

SANAT VE YAYIN MAVR


Ahm et KO T

Osmarlya nsz
Geen y l Cumhuriyetimizin 75 Kurulu Yldnmn cokuyla kutladk. Bu y l da Osmanl Devletinin Kuruluunun 700. Yldnmn kutluyoruz. ' Tarihte en byk toprak parasn ktada hkm ve nfuzu altnda tutan, hanedan olarak en uzun sre yaayan Osmanl mparatorluu, siyasi, sosyal ve kltrel miras ile Cumhuriyet Trkiyesinin de altyapsn oluturmutur. Trkiye Cumhuriyetinin Osmanl Devletinin meru varisi olduu gerei, artk herkes tarafndan kabul edilmektedir. 700. Yl kutlamalar erevesinde y l iinde dzenlenen bilimsel, kltrel ve sanatsal faaliyetlerin Osmanly daha iyi anlamamz asndan yararl olduu aktr. YEN TRKYEnin hazrlam olduu Osmanl adl 12 ciltlik bu eserin, bugne kadar Osmanl Devleti hakknda yaplan en geni kapsaml aratrma olduu grlmektedir. Osmanlnin siyasi, sosyal, ekonomik yaps ve uygarl ile ilk kez bir btn olarak ele alnd bu almann nemli bir zellii de, yerli ve yabanc Osmanl tarihi uzmanlarn ok geni bir katlmla bir araya getirmesi ve yalnz lkemiz deil, dnya kltrne hizmet etmesidir. Bu eser, gemiini daha iyi tanmak isteyen Cumhuriyetimizin gen kuaklarna esiz bir bilimsel kaynak nitelii tamaktadr. YEN TRKIYEy i Cumhuriyetin 75. Yldnm dolaysyla geen y l yaynlad 5 ciltlik Cumhuriyet zel Saysndan sonra, Osmanl hakknda da dnya apnda byleine grkemli bir eser hazrlad iin kutluyor, bu deerli eserin bilim adamlarna ve aratrmaclara faydal olmasn diliyorum.

Istemihan TALAY Kltr Bakan

YURT DII KOORDNASYON CEM OUZ / CEMRE GZEL

TERCME
KOORDNATR CEM OUZ REDAKTRLER DO. DR. KEMAL EK / DR. JUDY UPTON-WARD ERTAN AYDIN / YILMAZ OLAK

MTERCMLER
Y rd . Do. Dr. B erdal A D A L / M fit A K K O Y U N L U / A li A K S E N / Esra A L T U N / Erkan A P A Y D IN / G l A T M A C A / A yeg l B A A R / G lay tk u B A Y R A M O L U / A ykan C A N D E M R / Dr. Sim ten C O A R / m it ELK / M itad E L K PA L A / ' G lser ETN / Do. Dr. G kh an E T N SA Y A / Tanel DEM REL / Evren D E V R M E L K / zlem Yelda D LM EN / Seral E R Y A A R / Do. Dr. Ram azan G Z E N / Z eynep G N E L / A ziz M u rat H A T P A A O L U / N azl IL IC A K / Do. Dr. K enan N A N / Dr. B irsen K A R A C A / Haan A li K A R A S A R / E lifK O P A R A L / M ustafa M A C T / M ehm et M U R A T / Em el O SM A N A V U O L U / nci Z T R K / G n SELEN / N alan S O Y A R IK / D o. Dr. M usa A M A Z / Enver T O P U O L U / ibay T U S A V U L / A ziz T U N C E R / Y rd . Do. Dr. N asuh U SLU / ahin Y A M A N / Selda Y A V U Z / Y asem in Y A Z IC I / E lif Y E N E R O L U / M ehm et Y IL M A Z / R am il Z A L IY A Y E V /

SUNU
O sm anl D evletinin kuruluunun 7 0 0 . yldnm nde YEN T R K Y E olarak bylesine dev bir esere imza atm ann gururunu ve m utluluunu yayoruz. O sm anl Projesi, T rkiyenin en byk fikir projesi ve bugne kadar O sm anl Tarihi zerinde hazrlanm en b y k aratrm a oldu. T rkiyenin ve dnyann en nem li O sm anl uzm anlarnn yer ald almamzda, nce Osmanl tarihi konusunda nde gelen b ilim adam larndan oluan bir Yayn K u ru lu tekil edildi. Yayn K u ru lu nun tesbit ettii konu balklarna gre aratrm a yazlarnn siparileri verildi. Bunun iin dnyann 5 6 lkesinden 4 9 7 ve T rkiyeden 1 5 3 6 olm ak zere 2 0 3 3 bilim adam ve uzmanla temas kuruldu. Trkiye dndaki bilim adam larndan 2 2 1 , T rkiyedeki bilim adamlarndan 9 6 8 olm ak zere toplam 1 1 8 9 bilim sel yaz Yayn K u ru lu na intikal etti. Bu yazlardan 1 3 8 i Trkiye dndan ve 6 7 2 si T rkiyeden toplam 8 1 0 bilim sel makale eserimizde yer ald. Yaynlanmayan yazlarn byk ounluu da aslnda bilim sel nitelikte idi; ancak tekrarlardan kanma, ekil artlarna uym ay gibi gerekeler yazlarn yaynlanmamasnda etkili oldu. Yaynlanan yazlarn tam am da orijinal olup, daha nce herhangi bir dilde yaynlanm am yazlardr. B unlarn byk ounluu ariv kaynaklarndan yararlanlarak hazrlanm tr. Bu aratrm alar yaplrken bata Babakanlk Osmanl A rivi olm ak zere 33 lkenin arivlerinden faydalanlm tr. Eserimiz, 12 cilt ve toplam 9 .2 4 4 sayfadan meydana gelm ektedir. 1. ve 2. ciltler Siyaset, 3. cilt iktisat, 4. ve 5. ciltler Toplum, 6. cilt Tekilt (dar tekilt, hukuk sistem i, asker tekilt), 7. cilt Dnce, 8. cilt B ilim , 9-, 10 . ve 1 1 . ciltler K lt r ve Sanat, 12 . cilt Hanedan (biyografi ve bibliyografya) balklarm tam aktadr. O sm anl, bir ansiklopedi, kronolojik bir klasik siyas tarih almas veya birka bilim adam nn yazd bir tarih kitab deildir. O sm anl hakknda siyas, ktisad, sosyal, kltrel, bilim sel ve felsef adan ilk defa bu derece kapsaml bir alma yaplm tr. Ksaca, A m erikal bir bilim adam nn ifadesi ile bu, "bir milletin kendi tarihi hakknda yapabilecei en byk aratrma projesidt.

XIII. Y zyln sonlarna doru tarih sahnesine giren Osm anl B eyli inin aradan bir asr gemeden bir cihan devleti, bir im paratorluk haline gelm esinin ardndaki esrar halen tartlm aktadr. nsanmz bu m ucizev oluun srrn, O sm anlnn tem elindeki m anev har ile izah etm ekte, eyh Edebalnn tefsir ettii Osman G azinin mehur ryasndaki nar efsanesine inanmaktadr. Hangi gr tarz doru olursa olsun, cihangirne bir airetten cihan devletine ulamada sadece k lcn rol oynam ad, O sm anlnn tehaft tu tk u s u na, fthat ve gazvat anlayna, salam bir ekonominin, yerleik, ehirli ve dengeli bir toplum yapsnn, kkl bir eitim , bilim , k lt r ve sanat dokusunun destek olduu, artk btn lm evrelerin kabul ettii gereklerdir. O sm anl Cihan H kim iyeti M efkresi, cihanumldr, em peryaldir fakat asla em peryalist deildir. O smanl D evleti, hkim iyeti ve nfuzu altna ald lkeleri ve m illetleri smrmemi; aksine bd eylem i ve enlendirm itir. D evlet-i A liy y e , hkim iyet sahas, m edeniyeti, ihtiam , tekiltlanm as ve sosyal yaps bakmndan ok k lt rl ve ok m ille tli bir im paratorluktur. Bize gre, im paratorluk terim inin m enfi anlam larndan kanmak iin O sm anly bu m uhteem sfattan m ahrum etm ek doru deildir. O smanl Cihan D evleti, Roma m paratorluundan sonra dnyann en

uzun m rl, hanedan olarak en uzun sre yaayan, ktada en byk toprak parasnda hkm sren ve nfuz sahibi olan bir im paratorluktur. Corafya profesr Ramazan zey hocamzn aratrm alarna gre; kuruluunda 5 .6 3 1 km" olan O sm anl D e vletinin yzlm , etki alanlar ile birlikte Fatih dnem inde 2 .2 1 4 .0 0 0 km 2, Yavuz dnem inde 6 .5 5 7 .0 0 0 k m 2 (8 y llk saltanat dnem inde kat arttrm tr), K an u n dnem inde 1 4 .9 8 3 - 0 0 0 k m 2 ve en geni snrlara ulat nokta olan X V II. yy. sonlarnda ise 2 4 m ilyon k m 2 yi buluyordu. 1 9 1 3 Y ln d a O sm anl m paratorlu unun yzlm , 1 8 0 .0 0 0 k m 2 si A vru pa-i O sm aniyede, 1 .8 0 0 .0 0 0 k m 2 si A sya-i O sm aniyede, 3 .0 0 0 .0 0 0 k m 2 si A frik a-i O sm aniyede olm ak zere toplam 4 .9 8 0 .0 0 0 k m 2 yi buluyordu. O sm anl im p arato rlu u nun hkim iyeti altndaki topraklarda bugn 4 5 lke, nfuzu ve etkisi altndaki topraklarda ise 3 1 lke bulunm aktadr. Daha da arpc gstergelerle ifade edilirse, bugn O sm anlnn hkim iyeti ve etkisi altndaki corafyada 7 6 lke ve devlet bulunm akta, bunlarn yzlm leri toplam nn dnya geneline oran % 3 7 ,8 , burada yaayan nfusun dnya nfusuna oran ise % 4 0 ,1 olm aktadr. Prof. Dr. Bernard Lewis, O sm anlnn, hkim iyeti altndaki her dinden ve her m illetten insanlar iin tartm asz bir m u tlu lu k devri old u unu kaydetm itir. Gerekten de O sm anl M illet Sistem i, her dinden ve her m illetten insanlarn byk b ir hogr anlay ile beraberce yaadklar b ir huzur m edeniyetini ifade eder. O sm anl, her k lt r ve m edeniyet ile ilgilenm i, gzel ve deerli grdklerini benim sem i ve bu g zellikleri O rta A syadan, anayurttan tad k lt r potasnda slm n lsyle tartarak ve eriterek yeni, orijin al, zengin bir m edeniyet ina etm itir. O sm anl T rk tr. O sm anl im paratorluu, ada A vru p al devletler ve yazarlar tarafndan T rk im p aratorlu u , T rk D e vleti ve T rkiye olarak grlm tr.. O sm anoullan da kendilerini T rk olarak kabul etm i, Trke m paratorluun her dnem inde D evletin resm dili olarak ku llanlm tr. Baz yazarlarn, literatrdeki etrak-i b-id rak g ib i si ve gebe trkm enleri ve zellikle C ell isyanlarna karanlar kasteden ifadeleri rnek gstererek O sm anly T rkl n dnda gsterm e g ayretleri doru deildir. O sm anl slm dr. O sm anl m edeniyeti bir slm m edeniyetidir. slm tefekkrnn, b ilim inin, k lt r ve sanatnn ahikasna ulat bir zirve m edeniyettir. A ncak, O sm anl her d in inanca kar saygl ve msamahal olm u, din ve vicdan h rriyeti bakm ndan ann tesine gemi bir G ne lk e si dir. te byle b ir devletin ve m edeniyetin en tab i ve m er varisi T rkiye C u m h u riyetidir. Vatanda olm akla vndm z T rkiye C um h uriyeti D evleti ve T rk Toplum u, O sm anlnn en nem li m iraslardr. C um h uriyetim izin ynetim ekli elbette O sm anhdan farkldr. T rkiye C um h uriyeti yepyeni bir D e vlettir ve siyas bakm dan O sm an lnm devam deildir. A ncak tarih in devam ll erevesinde, O sm anlnm sosyal, ekonom ik ve k lt rel m irasn devraldm z, ideolojik pein hkm lerden syrlarak kabul etm em iz gereken bir gerektir. Yeni b in yln eiinde C um huriyetim izi gelitirerek, dem okrasi boyutunu zenginletirerek O sm anlnm da ilerisinde b ir noktaya ulam ay m it ve tem enni ediyoruz. 'J' 'J'

Bu eserin hazrlanm asnda en byk em ek sahibi, projenin fik ir babas, bilim sel ayrntlardan tashihine kadar her safhay bizzat yrten Haan Cell G zele kranlarm z sonsuzdur. Bu eser hep O nun eseri olarak anlacaktr. B ilim editrlerim iz Do. Dr. K em al ieke ve Cem O uza teekkr borluyuz. zellikle Do. Dr. K em al iek, projenin bandan sonuna kadar her t rl fedakrl ve gayreti gsterm i, tek tek btn yazlan okuyarak bilim sel rap ortrln gerekletirm itir. Cem O uz ve Cem re G zel, dnyann drt bir yan ile temas kurm u, y u rt d ve tercm e koordinasyonunu icra etm ilerdir. Y ayn K u ru lu Bakanm z ve dnyann b ir num aral O sm anl Tarihisi, hepim izin hocas Prof. Dr. H alil Inalcka hem bu grevi, hem de ok deerli orijin al aratrm as iin kranlarm z sunuyoruz. Yayn K u ru lu yelerim iz; bize

K u ru m ve ahs olarak her t rl destei salayan T rk Tarih K u ru m u Bakan Prof. Dr. Y usuf H alaoluna, ekibiyle beraber bizi hi yalnz brakm ayan IR C IC A Bakan Prof. Dr. Ekm eleddin Ihsanoluna, defalarca m tevaz brom uzda g nlerini, saatlerini harcayarak yazlar tek tek inceleyen nezaket tim sali hocamz Prof. Dr. N ejat G yne, en byk destekim iz olan sevgili hocamz Prof. Dr. Ercment K u ra n a, her zamanki m tevazi edasyla ykm zn b y k ksm n yklenen ve bibliyografya almas ile eserimize deer katan alkan hocamz Prof. Dr. Bahaeddin Y ediyldza, gece gndz bilgisine ve yardm na bavurduum uz Prof. Dr. lber O rta y lya, sahasndaki yazlar byk b ir v u k u f ve titiz lik le inceleyen Prof. Dr. A h m et Yaar O caka, ok deerli hocamz Prof. Dr. M bahat K t k o lu na, Prof. Dr. Stanford Shaw a ve Prof. Dr. Jak op Landauya en derin kranlarm z sunuyoruz. P rojenin gerekletirilm esinde T rkiyenin ve dnyann en nde gelen b ilim adam lar bize yardm c oldular. M avirliim izi stlenen deerli hocalarm za teekkr borluyuz. B unlar arasnda yer alan ve birer yayn ku rulu yesi g ib i faaliyet gsteren bata Do. Dr. A li B irinci olm ak zere, proje hazrlk safhasnda alm alara katlan Prof. Dr. B urhan E rd em e, K lt r ve Sanat ciltlerin in hazrlanm asnda en byk katk ya sahip olan Prof. Dr. M ustafa sene ve Prof. Dr. H akk A cu n a, her zaman yanm zda bulduum uz Prof. Dr. Rhan A r k a ve Prof. Dr. O lu A r k a, Dnce cildim ize byk destekte bulunan Prof. Dr. Sleym an H ayri B olaya, bizzat brom uzu terif ederek yardm larn esirgemeyen Prof. Dr. Yavuz Ercana, Prof. Dr. G nsel R endaya, Prof. Dr. Esin K ahyaya, Do. Dr. Y usuf O uzoluna, Dr. Zeynep E rtua, Dr. K y m e t G ira y a, Dr. K ate Fleete, Dr. K aori K om atsuya ve Dr. Aye Ju d y U p to n -W ard a; ayrca alm alarm zda yardm larn esirgem eyen Prof. Dr. A hm et Tabakoluna, Prof. Dr. M urat izakaya, Prof. Dr. G nl C antaya, Prof. Dr. rcn B artaya ve Prof. Dr. B ekir K arl aya kranlarm z sunuyoruz. ounluu akadem isyen olan deerli m tercim lerim izin gzel tercm elerine, redaktrler Y lm az olak ve Ertan A y d n n stn gayretlerine m teekkiriz. Projenin gereklem esinde tek n ik koordinatrm z M urat Ocak, insanst bir gayret gsterm itir. Gken Teknikten A li Tatepe ve m er Faruk Tatepenin uykusuz geen gecelerini ve em eklerini, gen b ilim adam lar m usahhihlerim izin rpnlarn unutm am z m m kn deildir. Balkan C ilte v inin sahibi M uam m er B ilgi bir O sm anl Efendisi edasyla en gzel ekilde ciltlem eyi baarmtr. N ihayet Semih O fsetin sahibi M ustafa akr, hi phe yok ki, bu projenin en byk em ektarlar arasnda ba srada yer alm aktadr. O nun gayretleri olm asayd bu proje tam am lanam azd. A yrca projeyi b irlik te yrtt m z T rk Erdem V akf (T R K E V ) yneticilerine ve V a k f Bakan M esut Y lm a z a teekkrlerim iz bakidir. O sm an ldan sonra sra drt c iltlik ve 3 .5 0 0 sayfalk G reat O ttom an-T urkish C iv iliz a tio n a geliyor. alm alarn srdrdm z bu nem li eseri de inaallah ksa b ir zamanda yaynlam ay m id ediyoruz. O sm anlnn, O sm anl aratrm alarna ve aratrm aclarna k tutm asn ve daha iyilerinin yaplm asna vesile olm asn diliyoruz.

G ler EREN E ditr YEN TRKYE

KISALTMAIAR
a.e. a.g.e. a.g.m. a.g.y. ARDTA ARM DA ASG ATAE AVPRI b. BA BOA CA CD CH DA DUT E.B. EHN EUM FO GMDTA h. HH IRCICA A D MM MV JA O S JESHO MAD MD MM MMZC MV nr. OTAM RGD A s. S. ...S TAD TD TKA TOEM TSMA TTEM VD VG M A VMD vr. YA-Res YEE Yz. Ayn eser Ad geen eser Ad geen makale Ad geen yazma Azerbaycan Respublikas Devlet Tarih Arivi Azerbaycan Respublikas Merkezi Devlet Arivi Archivio di stato di Genova Genelkurmay Bakanl Askeri Tarih, Stratejik Etd Bakanl Arivi Rusya mparatorluunun D Politika Arivi Bin, bn Babakanlk Arivi Babakanlk Osmanl Arivi Cevdet Askeri Cevdet Dahiliye Cevdet Hariciye Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Dosya Usul radeler Tasnifi Encyclopedia Britanicca Evkf- Hmyn Nezareti Evkaf Umum Mdrl Foreign Office, ngiltere. Grcistan Merkez Devleti Tarih Arivi Hicr Hatt- Hmyn slam Tarih, Sanat ve K ltr Aratrma Merkezi slam Ansiklopedisi rde-i Dahiliye rde-i Meclis-i Mahsusa rde-i Meclis-i Vl Journal o f American Oriental Society Journal of the Economic and Social History of the Orient Mliyeden Mdevver Defter Mhimme Defteri Mliyeden Mdevver Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi Meclis-i Vkel Mazbatalar Nereden Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi Rusya Devlet Arivi Sayfa Say ... eriye Sicili Tarih Aratrmalar Dergisi Tahrir Defteri Tapu ve Kadastro Arivi Trh-i Osmn Encmeni Mecmuas Topkap Saray Mzesi Arivi Trk Tarih Encmeni Mecmuas Vakflar Dergisi Vakflar Genel Mdrl Arivi Vakf Muhasebe Defteri Varak Yldz Tasnifi Sdaret Resm Marzat Yldz Esas Evrak Yazma, yazmalar

i in d e k il e r

cilt 1
B R N C B L M

Osmanl Tarihine Toplu B ir Bak


PROF. D R . H A L L N A L C IK K N C B L M

Osmanl Devletinin Douu


kurulua dair nazariyeler
PROF. D R . C O L IN J . H E Y W O O D PROF. D R . R V D 1 PA U L L IN D N E R D R . O R H A N F K P R L M Y R D . D . D R . L E R B U L D U K

kurulu
PROF. D R . E R F BA TAV Y R D . D O . D R . EROL K R K O L U * Y R D . D O . D R . A H M E T V EH B ECER Y R D . D O . D R . A H M E T N E Z H T U R A N m D O . D R . M E H M E T A H N G Z

rumeliye gei
ASST. PROF. D R . P T R M E N T Z E L M Y R D . D O . D R . B R A H M S E Z G N H . E T N A RSL A N

duraksama
PROF. D R . S M A L AKA N C B L M

Devletten imparatorlua Ykseliin M imarlar: Fatih ve Yavuz


fatih sultan mehmet: iki ktann ve iki denizin hakimi
PROF. D R . R H O A D S M U R P H E Y D R . E N R IC O BA SSO W D R . LYA Z A IT SE V ASSOC. PROF. D R . M A R IA P lA P E D A N I F A B R IS

yavuz sultan selim: hadim-l haremeyn


D O . D R . Y U S U F K K D A D R . K A M A R U Z A M A N Y U S O F F ASSOC. PROF. D R . S E Y Y D M U H A M M E D E S -S E Y Y D A SSOC. PROF. D R .J A N E H A TH A W A Y D O . D R . ZE KE R Y A K U R U N m N E B G M / 3 2 6 D R D I 'J N C t 'J B L t 'l M

imparatorluun Zirvesi: Cihan Devleti ve Kanuni


kosovadan viyanaya osmanl hkimiyeti
PROF. D R . R A M A Z A N Z E Y m D O . D R . A H M E T M R G L

kanuni sultan sleyman: osmanlnn altn a


PROF. D R . H 0SE 1N M 1R JA F A R I PROF. D R . V10REL PA N A IT E PROF. D R . E K K E H A R D E lC K H O F F M M G U E L A A. B U N E S PROF. D R . E R C M E N T K U R A N M PROF. D R . K A M E L F IL A L I PROF. D R . ZE KE R YA K T A P I D R . A H M E T KAVAS D R . N U R T E N K IL I -S C H U B E L B E N C B L M

XVII. Yzyl: Avrupa ve Iran ile Mnasebetler


ASST. PROF. D R . G A B O R A G O ST O N m D R . PA L FO D O R * D R . M A R IA IV A N IC S-R E SS D R . T U F A N G N D Z D R . M O N IK A M O L N A R U PROF. D R . F A R U K B L C B L E N T A R / 4 9 3 D R . H S A M E D D N M E M M E D O V K A R A M N L Y D R . H O SK A D E M HASANOVA / 5 0 9 A L T I N C I B L M

XVIII. Yzylda Osmanl imparatorluu


PROF. D R . N O R M A N 1 T Z K 0 W IT Z

kuzeyde beliren yeni hasm: rusya


PROF. D R . R O G O Z H IN N IK O L A J M IH A JL O V IC H m Y R D . D O . D R . O SM A N KSE m D R . S H A P I K A Z IY E V PROF. D R . SVETLENA 0R E SH K0V A * PROF. D R . M U STA FA Z A D E T E V F K T E Y Y U B O G L U

osmanllarn trkistan ve kafkasya ile ilikileri


PROF. D R . M E H M E T SA R A Y Y R D . D O . D R . A B D U L L A H G N D O D U A R Z U O C A K L IM Y R D . D O . D R . M U STA FA B U D A K Y R D . D O . D R . M E H M E T A L A K M A K PROF. D R . TSISA N A A B D U L A D Z E m D R . SEVDA A L K I Z I SLEYMA N OVA

osmanl diplomasisi
D O . D R . A L B R A H M SAVA M D O . D R , M E H M E T A L A A D D N YAL1NKAYA PROF. D R . H R O K OD A KA D R . B R A H M A Y K U N

A R I ERH A N m Y R D .

D O .

cilt

2
B R N C B L M

Avrupa ittifaklar Sisteminde Osmanl imparatorluu


xx.

yzyl: zlmenin siyas boyutlar ark meselesinin ortaya k

PROF. D R . KE M A L K A R PA T PROF. D R . FE RO V Z A B D U L L A H K. YASAMEE PROF. D R . L B E R ORTAYLI

D R . M U STA FA K K U D R . IG O R KA R PA Y E V U Y R D . DO. D R . M ERA L B A Y R A K m Y R D . DO. D R . H A M Y E T SEZER

krm sava ve sonras


D O . D R . B E S M Z C A N / 97 Y R D . DO . D R . H AA N A H N D R . J U D Y U P T O N -W A R D

aznlklar meselesi
PROF. D R .J U S T 1 N M C C A R T H Y PROF. D R . SA LA H I R. SON YEL PROF. D R . N E JA T G Y N m Y R D . DO . D R . D A V U T K IL I m DO . D R . A lSA A M A Z m DO . D R . . T U F A N B U Z P IN A R

misyonerlik faaliyetleri
D R . A Y TE N SEZER YR D . D O . D R . E RD AL A IKSE S Y R D . DO . D R . MER T U R A N

osmanl d politikasnda farkl boyutlar


PROF. D R . S E L U K ESEN BEL D R . L IK A R F N M A N SU R N OO R D R . D L JA R A USMANOVA A R I E RH A N K N C B L M

En Uzun Yzyln Sultan: L Abdlhamid


. abdlhamidin ykselii ve iktidar
PROF. D R . E N G N A K A R L I PROF. D R . F R A N O IS G E O R G E O N PROF. D R . BA Y R A M K O D A M A N DO . D R . A L A K Y IL D IZ m PROF. D R . F K R E T A D A N IR m DO . D R . M U R A T M . H A T P O L U U Y R D . DO. D R . M E T N H L A G Y R D . DO . D R . A. G L T O K A Y D O. D R . M A H R A Y D IN m D R . ODILE M OR E A U DO. D R . M T H A T B A Y D U R

. abdlhamid ve pan-islamizm
PROF. D R . HE E S 0 0 LEE DO . D R . C E Z M ERA SLA N Y R D . DO. D R . G K H A N ETNSAYA N C B L M

B L G N A Y D I N

II. Merutiyet Dnemi


ittihad-terakki ve ykla doru
D O . D R . A L B R N C D R . A H M E T D E M R E L D O . D R . A H M E T T U R A N A L KA N m D R . ZEKE RYA T R K M E N Y R D . D O. D R . KE M A L Y A K U T D O . D R . BA Y R A M BA YRA KTA R

merutiyet dnemi, balkanlar ve tesi


PROF. D R . G A Z M E N D S H P U Z A M PROF. D R . C E N G Z HAKOV DO . D R . HALE IV G IN

YRD.

D O . D R . H K M E T K S Z

A SSOC PROF. D R . IO R D A N KA B B N A D O . D R . M E T N A Y I I I * Y R D . D O . D R . M E V L T EL E B m DO . D R . N E C D E T HAYTA Y R D . D O . D R . S U A T A K G L D R D N C B L M

mparatorluun Son Yllar


birinci dnya sava ve sonras
Y R D . D O . D R . M E T N H L A G

D R . M A R IN A M ALEVINSKAYA

PROF. D R . N A D R DEVLET

DO .

D R . H A K A N K IR IM L I m

PROF. D R . M U SA Q A S1M 0V m D R . ISA B L U M l D O . D R . SF.LAM K IL I N A SIR Y C EE R B R A H M E TH E M A T N U R ELNUR AAOLU

ykl ve yeni balangca doru


Y R D . D O . D R . M ER B U D A K Y R D . DO . D R . B R A H M SL M D O . D R . M E S U T A Y D IN D O . D R . C E M A L E T T N T A K IR A N D R . M E H M E T N D ER Y R D . DO. D R . VEYS A K IN

cilt

3
B R N C B L M

Klsik Dnemde Osmanh iktisad


ktisad zihniyet ve yap
PROF. D R . A H M E T TA B A K O L U PROF. D R . S A B A H A T T N Z A M M Y R D . D O . D R . A B D U L L A H G N D O D U

toprak ve tarm
Y R D . D O . D R . A B D U L L A H M E S U T K K K A L A Y m Y R D . D O . D R . Y IL M A Z K U R T D O . D R . M E H M E T Z

ticaret ve loncalar
PROF. D R . H A L L SA H L L O L U D R . KA TE FL E E T PROF. D R . DA VID GUD1ASH V IL1 PROF. D R . T M U R K U R A N PROF. D R . ZYA K A Z IC I

maliye politikalar ve para


PROF. D R . A H M E T TA B A K O L U U ASSOC. PROF. D R . L N D A T. D A R L IN G PROF. D R . KL RA H E G Y I D R . EROL ZVAR D O . D R . S A T Z T R K DO . D R . O U Z T E K N D O . D R . O R H A N K IL I K N C B L M

iktisadi Dnm ve Buhran


merkantilist bat karsnda osmanl ekonomisi
. PROF. D R . E V KE T P A M U K PROF. D R . M M A N U E L W A LLERSTE IN - F A R U K T A B A K M E H M E T B U L U T

mal dnm ve iltizam sistemi


PROF. D R . M U R A T Z A K A M ASST. PROF. D R . A RIEL S A L Z M A N PROF. D R . A SLA N ERE N Y R D . D O. D R . EFTAL K R B A T M A Z N C B L M

Sanayii Devrimi ve Osmanh Ekonomisi


osmanl sanayileme hamleleri
M E H M E T G E N PROF. D R . A L A R KE Y D E R m DO . D R . A B D U L L A H M A R TA L DO . D R . A H M E T K A L A

tarm ve madencilik
PROF. D R . T E V F K G R A N PROF. D R . F A H R E T T N T Z L A K M D O. D R . YA SEM N D E M R C A N

ahidnmeler, kapitlasyonlar ye sonular


PROF. D R . M B A H A T S. K T K O L U M PROF. D R . VIOREL PA N A ITE D R . B L E N T Z D E M R M D R . C O K U N A K IR ASSOC. PROF. D R . K A 0R 1 K O M A T SU

uluslararas sermaye ve d borlar


D R . R E C E P B O Z T E M U R M D O . D R . S E Y F E T T N G R SE L PROF. D R . R F A T N SO Y Y R D . DO . D R . F A R U K Y IL M A Z

osmanl ekonomisinde irketleme


DO . D R . FE T H G E D K L M D R . M U R A T K O R A L T R K M D R . M U R A T K O R A L T R K DO . D R . T N C E Z KPE R OKTA R L A TF D A D E M R

osmanl ehirlerinde ticar faaliyetler


Y R D . D O . D R . M U H T T N T U ZER K P E L D R . E YAL G IN IO Y R D . D O . D R . MER D E M R E L Y R D . D O . D R . ELVAN A N M A F L Z O L A K D R . SVETLA IANEVA D R D N C B L M

Reformlar Dnemi ve M ill iktisat Araylar


mill iktisat araylar
PROF. D R . A L H SA N B A I D O . D R . A B D L L A T F ENER D R . E V KE T K A M L A KA R PROF. D R . ZA FE R T O P R A K ASST. PROF. D R . NCOLE VAN OS D O . D R . M E H M E T A L G R O L Y R D . DO . D R . S A B R Y E T K N M E H M E T A K P IN A R

bayndrlk hamleleri: haberleme, ulam ve demiryollar


PROF. D R . N E SM Y A Z IC I

H S E Y N IN A R D O .

D R . SE RA P Y IL M A Z

YRD.

D O . D R . SE L A H A TTN TO Z L U M

PROF. D R . M U R A T Z Y K S E L M D O . D R . U F U K G L S O Y U D O . D R . U F U K G L S O Y D O . D R . V A H D E TTN E N G N D O . D R . V A H D E TTN E N G N

cilt

4
B R N C B L M

Osmanl Toplum Yaps


toplum yapsnn ana hatlar
PROF. D R . A H M E T TA B A K O L U PROF. D R . ZER E R C E N * DO. D R . SEVG G L A K Y IL M A Z DO. D R . SUN A B A A K AVCILAR C O K U N Y IL M A Z * PROF. D R. N A HED B R A H M D E SSOU K / 8 2

ehirliler, kyller ve konar-gerler


PROF. D R . F E R D U N M . EM E CEN YR D . D O . D R . M USTA FA D E M R YR D . DO. D R . M E H M E T K A R A G Z ASSOC. PROF. D R . GEZ D V ID m YR D . D O . D R . SE L A H A TTN Z E L K m P R O F . D R . L H A N A H N m D R . A. L A TF A R M A A N * Y R D . DO . D R . M E H M E T N B A I M Y R D . DO. D R . A L SN A N B L G L Y R D . DO. D R . A B D U L L A H SA YD A M PROF. D R . SE L U K G N A Y K N C B L M

Millet Sistemi
birlikte yaamann hukuk temelleri
PROF. D R . YAVUZ E RC A N P R O F . D R . CEV D ET K K PROF. D R . Y U L U T E K N K U R A T D O . D R . H K M E T Z D E M R D R . A R SH I K H A N P R O F . D R . BL A L E RY IL M A Z

osmanl toplumunda birlikte yaama tecrbesi


ASSOC. PROF. D R . B E N JA M IN B R A U D E Y R D . D O . D R . N U R A D IY E KE D R . B L E N T Z D E M R PROF. D R . O SM A N E T N YRD. DO. D R . N U R EVKEL PROF. D R , MOSHE M A OZ PROF. D R . G A Z M E N D SH PU Z A PROF. D R . M USTA FA Z E K T E R Z

millet sisteminde yahudiler, ermeniler ve rumlar


PROF. D R . STA N FORD S H A W P R O F . D R . A RY E H SH M U E L E V ITZ PROF. D R . ENVER K O N U K U DO. D R . KE M A L E K Y R D . DO. D R . G A L P E KE N D R . EVANGEL1A BALTA N C B L M

Osmanl Toplumu ve D in Hayat


osmanltun. temelindeki manev har
PROF. D R . O SM A N T R E R PROF. D R . REN E M E L IKO FF PROF. D R . M USTAFA KA RA DO. D R . M . SA FF E T SARIKAYA K A M L O L A K M E H M E T TOPA L D O . D R . ETH EM C E BE C O LU DR. M USTAFA A KA R DR. Y A M U R SA Y

dinin sosyal hayattaki rol


PROF. D R. M E H M E T EKER D R . M A R K S E D G W IC K E KREM I IN D O . D R . S A M SAVA PROF. D R . R F A N G N D Z D R . REA T N G R E N K M L O L A K D R . M EN DERES C O K U N D R . A B D U R R A H M A N M E M A H M E T GKE D R D N C B L M

Demografik Yap, Gler ve iskn Siyaseti


nfus
YR D . DO. D R . Y U N U S KO TE V FK AVDAR M U T U L L A H S U N G U R YRD. DO . D R . AL G L E R D R . B L E N T Z D E M R

osmanl iskn siyaseti


PROF.. D R . Y U S U F H A LA O LU Y R D . D O . D R . M E H M E T Y IL M A Z Y R D . DO. D R . M E H M E T ESAT SA RIC A O L U Y R D . DO. D R. S L E Y M A N E R K A N D R . RECE P D N D A R Y R D . DO. D R . B E H Z E T KA RA CA

g hareketleri
PROF. D R . F A R U K K O C A C IK DO. D R . N E D M P E K Y R D . DO. D R . A H M E T H ALA OLU YR D . DO. D R . A B D U L L A H SA YD A M D R . S A F A R O V R A F K F R U Z O L U D R . SA W SA N AGHA KA SSA B

cilt

5
B R N C B L M

Osmanl Hayrat Sistemi ve Vakflar


vakf sistemi
PROF. D R . B A H A E D D N Y E D Y 1L D 1Z D O . D R . N A Z F Z T R K PROF. D R . ZYA K A Z IC I PROF. D R . H A A N Y KSE L Y R D . D O . D R . A L PA Y B Z B R L K H A T ID Z A C A R -D R IN D A

osmanl toplumunda salk ve sosyal gvenlik


PROF. D R . D O N A L D Q U A T A E R T D O . D R . A H M E T M A K A L D R . T A H SN Z C A N Y R D . D O . D R . H S E Y N Z G R * PROF. D R . M E S U T APA K N C B L M

Osmanl Eitim Sistemi


klsik dnem osmanl eitimi ve medreseler
D O . D R . F A H R U N A N PROF. D R . ZYA K A Z IC I * D O . D R . LYAS E L E B Y R D . D O . D R . A H M E T C H A N PROF. D R . L KE R A K K U T A Y U D O . D R . KE N A N Z Y A TA M D O . D R . M EFA L H IZ L I m PROF. D R . M . EVK A Y D IN

eitimde modernleme
PROF. D R . H A B IL R A N D I D E G U IL H E M PROF. D R . C A H T YA L IN B L M PROF. D R . A D N A N M A N Y R D . D O . D R . Z E K SA LH Z E N G N D O . D R . H A LS A Y H A N D R . E H N A Z A L

eitim ve retim kurumlan


Y R D . D O . D R . M E H M E T E M N YO L A L IC I m D O . D R . A L A RSL A N M D O . D R . T A Y Y P D U M A N m D O . D R . H A A N H S E Y N DLAVER

misyoner okullar
PROF. D R . N E C M E T T N TO Z L U PROF. D R . U Y G U R K O C A B A O L U M Y R D . D O . D R . M E H M E T TE M E L E M N E KO C A M A N O L U N C B L M

Osmanl Ailesi
osmanlda aile yaps
D O . D R . S M A L D O A N m Y R D . D O . D R . A B D U R R A H M A N K U R T D O . D R . S A T Z T R K

osmanlda kadn
DO. D R . E TH E M C E B E C O L U W D R . R U T H M . R O D E D * PROF. D R . F A R IB A Z A R IN E B A F -S H A H R Y R D . D O . A B D U R R A H M A N K U R T FE RH A K A R A D E N Z Y R D . D O . D R . ZE H R A TO SKA D R . LEYLA K A P L A N ASSOC. PROF. D R . M A D E LIN E C. Z I L F I S

osmanlda ocuk
PROF. D R . R E F K T U R A N C N E Y D O K A Y C N E Y D OKA Y D R D N C B L M

Osmanl ehri ve ehir Hayat


osmanl ehri ve ehir hayatndan kesitler
DO. D R . T U R G U T C A N S E V E R PROF. D R . T N C E R B A Y K A R A M U STA FA A R M A A N PROF. D R . R H A N A R I K D R . FA TM A M G E G C E K rn D O . D R . S A L H A Y N U R A L Y R D . D O . D R . Z E K T E K N F E H M Y IL M A Z

baz osmanl ehirlerinden portreler


D R . BE H IYA ZLA TA R PROF. D R . ENVER K O N U K U Y R D . D O . D R . M U A M M E R G M E N Y R D . D O . D R . SKE N D E R O Y M A K DO. D R . S A B R S R G E V L TEODA RA BA KA R D JE V A

osmanlda spor faaliyetleri


A T IF K A H R A M A N D O . D R . B R A H M Y I L D IR A N M U STA FA E T N B A Y D A R

depremler ve yangnlar
D O . D R . O R H A N K IL I K E M A L E T T N K U Z U C U K E M A L E T T N K U Z U C U

cilt

6
B R N C B L M

Osmanh dar Tekilt


osmanl merkez idare sistemi
YRD. DO. D R . M E H M E T V . SE YTD A N LIO LU M DR. RECEP AHISHALI * PROF. D R. M E TN K U N T

devlet idaresi ve din


PROP. D R . Y M N SEZEN DO. D R . K R KARATEPE DO. D R. DAVUT D U R SU N

osmanl tara tekilt


PROF. D R. N E JA T G Y N M DO. DR. ORHAN KIL I * PROF. DR. M . AL NAL * PROF. D R. Al. E T N VARLIK m DO. D R. LH A N YERLKAYA * PROP. D R . ATLLA E T N * D R. FATMA A CU N

osmanl merkez idaresinde zlme: ayanlk sistemi


PROF. D R. YCEL ZKAYA PROF. D R . ZCAN M E R T

tanzimat dneminde dar reform


PROF. D R. M U SA A D IR C I m YRD. DO. D R . M U ZA FFE R D O A N m YRD. DO. D R. EN GN BE RBE R DO. DR. BR A H M Y ILM A ZELK

osmanl brokrasi gelenei


NECAT GLTEPE m PROF. D R. GILLES VEINSTEIN YRD. DO. D R. H A M T ERSOY YRD. DO. D R. BRO L E T N YRD, DO. D R . FEVZ D E M R * YRD. DO. D R. H A M T PEHLVANLI m DO. DR. REM Z F IN D IKL I

osmanlda tahrir ve arivcilik


NECAT AKTA * D R. ERHAN A FYON CU * SM E T DE M R K N C B L M

Osmanl Hukuk Sistemi


osmanl hukuk sistemine genel bak
YRD. DO. D R . M U R A T E N U D O . DR. YASEMN SANER GNEN M PROF. DR. AL A F A K * YRD. DO. D R . TU N C A Y N * YRD . DO. D R. M E H M E T E M N YOLALICI

osmanl hukuku ve er hkmler


PROF. D R . A H M E T A K G N D Z PROP. D R. AL B A R D A K O L U * PROF. DR. AL AFAK

osmanlda yargnn ileyii, eyhlislm ve kad


DO. D R . A B D L A Z Z BA Y IN D IR * CEM AL FEDAY * DO. D R. HAA N TAH SN FENDOLU M DO. D R. M A H M E T AKM A N

osmanl hukukunda batllama dnemi


DR. C H R IST IA N R U M P F PROF. D R . M . A K F A YD IN * ROF. D R. OSM AN Z T R K * YRD. DO. DR. OSM AN K A IK I * YRD . DO. D R. SEDAT BN GL N C B L M

Osmanl Asker Tekilt


klsik dnem osmanl asker tekilt
PROF. D R. A B D L K A D R Z C A N * PROF. D R . N EJA T G Y N M DO. D R . CEM A LETTN T A K IR A N * PROF. DR. A L HSAN GENCER M E H M E T YAAR ERTA BLG E KESER

osmanl silahlar, harp sanayii ve teknolojisi


PROF. D R . M CT E BA LG RE L * PROF. D R . D R S BOSTAN * ASST. PROF. DR. G A BOR AGOSTON * D R. SA LM A Y D Z * D R. SALM A Y D Z MERYEM KA A N ERDOAN

osmanl ordusu ve slahat


D R . IRIN A PETROSYAN * DO. D R. M E H M E T ALAA TTN YALINKAYA DR. ZEKERYA T R KM E N

cilt

7
B R N C B L M

Osmanl Kurulu Felsefesi


klsik dnem osmanl dncesi
D O . D R . Y U S U F O U Z O L U P R O F . D R . B E K R K A R L I A D R . B R A H M K A L IN Y R D . D O . D R . SE ZA SEV M

osmanl felsefesinin nc ahsiyetleri


PROF. D R . M K A L B A Y R A M PROF. D R . M E H M E T B A Y R A K D A R D O . D R . E TH E M C E B E C O L U D R . A M L AL

osmanl dncesinde trk ve trkmen imaj


PROF. D R . SA L M KOCA D R . T U F A N G N D Z D R . O R H A N F. K P R L K N C B L M

Osmanl Cihan Hkimiyeti Mefkresi


fthat ve gazvat
PROF. D R . S. H A Y R B O L A Y D R . C H R IS T IN E W O OD H E A D D R . T A H SN G R G N

zlme ve osmanl aydn


PROF. D R . COR N E LL H. FL E ISC H E R Y R D . D O . D R . O SM A N K K SA L D O . D R . H S E Y N A KKA YA D R . C A H T T E L C D O . D R . K A Z IM SA RIKA V A K M U STA FA A R M A A N N C B L M

Modernleme ihtiyacnn Douu


modernleme araylar
PROF. D R . C A H T Y A L IN B L M Y R D . D O . D R . A B D U L L A H A L PE R E N D R . H D A Y E T N U H O L U Y U S U F K A P L A N

ilk teebbsler: asker alanda yenilikler


D R . S P A H ATALTEPE D R . ZA H R A Z A K IA Y R D . D O . D R . M E H M E T A L B E Y H A N

tanzimat: gelenekten kopma


DO. D R . M M T A Z ER T R K N E D O . D R . S M A L K IL L IO L U D R . RAIA ZAIMOVA PROF. D R . PA L M IR A B R U M M E T PROF. D R . NORA SE N D O . D R . H S A N D U R A N D A I D R . O R H A N KO L O L U

mutlakiyetten merutiyete: osmanl dncesi ve osmanl anayasalar


' D R . H S E Y N E L K Y R D . D O . D R . B E K R KO L A R - E R F K O D E M R Y R D . D O . D R . SELDA KA YA KIL1 R E C E P B O Z L A A N PROF. D R . B L E N T TA N R D R . M E H M E T A K F K R E D R . Z H T A RSL A N D R D N C B L M

Osmanllktan M illi Kimlie


bir tepki olarak trk milliyetilii
ROF. D R . M E H M E T A K G N Y R D . D O . D R . Y U S U F S A R IN A Y Y U N U S E M RE TA N S PROF. D R . Y U R I A. PE T R O SY A N E V KE T K O S O Y D R . S E Y F E T T N E R A H N D R . S E Y F B A K A N

bir fikir hareketi olarak pan-islamizm ve pan-trkizm


D R . A Z M Z C A N D R . M E H M E T E L K PROF. D R . J A K O B L A N D A U PROF. D R . RAFAEL M U H A M M E T D IN O V B R A H M M A R A Y R D . D O . D R . A H M E T KA N L ID E R E B E N C B L M

Tarihi Devamllk: Osmanldan Cumhuriyete


osmanl miras
F. D R . B E R N A R D LEW 1S PROF. D R . E K M E L E D D N H SA N L U PROF. D R . E R C M E N T K U R A N PROF. D R . L B E R OR TA YL I PROF. N E JA T G Y N PROF. D R . A H M E T Y. O C A K PROF. D R . B A H A E D D N Y E D Y IL D IZ PROF. D R . A H M E T G N E R SAYAR PR O F. D R . T E R T U R A N PROF. D R . R E A T G E N PROF. D R . Y U S U F H A L A O L U PROF. D R . N EV ZA T YA LIN TA PROF. D R . H S E Y N 'E M PROF. D R . T O K T A M I A TE D O . D R . A L B R N C D . M E H M E T D O A N Y R D . D O . D R . B A Y R A M SA K A L L I D R . VEJD B L G N PROF. D R . N A C B O ST A N C I

osmanl devleti ve gnmz tarihilii


R D R . E R F M A R D N D R . B A K T E Z C A N PROF. D R . B A Y K A N S E Z E R D O . D R . A H M E T D A V U TO LU P R O F . D R . M IC H A E L W IN TE R ASSOC. P R O F D R . A N TO N IN A ZHELYAZKOVA

cilt

8
B R N C B L M

Osmanl Bilim Tarihine Genel Bak


osmanlda bilim
PROF. D R . E K M E L E D D lN N SA N O L U PROF. D R , E SN KA H YA D R . N A CER M IL O U D I D O . D R . A H M E T T U R A N A R SL A N M PROF. D R . K O R K U T T U N A PROF. D R . E M RE DLEN

ilim ve ulema
PROF. D R . M E H M E T P R L Y R D . D O . D R . H U L U S L E KE SZ D R . B R A H M H A T B O L U Y R D . D O . D R . SA L H S A B R YAVUZ M D R . G R B Z D E N Z PROF. D R . S L E Y M A N T L C PROF. D R . H S E Y N G A Z Y U R D A Y D IN D R , G R B Z DEN/Z PROF. D R . STE FA N R E C H M U T H K N C B L M

D in Bilimler
PROF. D R . S L E Y M A N ATE PROF. D R . A L Y A R D M PROF. D R . M . S A T Y A ZIC IO L U PROF. D R . H A Y R E T T N K A R A M A N Y R D . D O . D R . S L E Y M A N A K D E M R m D O . D R . N A SRU L L A H H A C IM F T O L U N C B L M

Sosyal Bilimler
felsefe - mantk
D O . D R . H S E Y N S A R O L U m PROF. D R . B N Y A M N D U R A N m PROF. D R . A B D L K U D D S B N G L

tarih ve histografya
PROF. D R . M E H M E T P R L PROF. D R . N E C D E T Z T R K m D R , B E T L B A A R A N -A L P U G A N PROF. D R . B E R ATALAY Y R D . D O . D R . H A A N H S E Y N A D A L O L U Y R D . D O . D R . KE N A N N A N D O . D R . E R F E T T N SEVERC A N M

corafya
PROF. D R . R A M A Z A N E EN PROF. D R . R A M A Z A N Z E Y D R . O SM A N G M Y C E L D A L I D O . D R . R E M Z D E M R - M U T L U K IL I D R . M A H M U T A K D R D N C B L M

Fen Bilimleri
matematik - astronomi
PROF. D R . M E H M E T H. ORYA N M E L E K DOS A Y G K D O A N DO. D R . R E M Z D E M R YAVUZ U N A T D R . T 0 F 1 G H H E ID A R Z A D E H D O . D R. R E M Z D E M R

fizik - kimya - biyoloji


Y R D . D O . D R . H S E Y N G A Z T O P D E M R PROF. D R . E M RE D L E N PROF. D R . A S U M A N B A Y T O P - PROF. D R . FEZA G N E R G U N B E N C B L M

Tp Bilimleri
tp - di hekimlii
PROF. D R . LT E R U ZEL PROF. D R . A L H A Y D A R BA Y A T PROF. D R . N L S A R I PROF. D R . A R SL A N T E R Z O L U PROF. D R . A Y T E N A L TIN TA M PROF. D R . N L S A R PROF. D R . A Y E G L D . E R D M R D O . D R . A D N A N ATA PROF. D R . LT E R UZEL

eczaclk
PROF. D R . T U R H A N B A Y T O P P R O F. D R . E R A S L - D O . D R . G L B N Z E L KA Y PROF. D R . B A Y H A N U B U K U

veterinerlik
Y R D . D O . D R . A K IN YAAR D R . A B D U L L A H ZEN A L T I N C I B L M

Teknoloji
PROF. D R . K L A U S K R E ISE R D R . YAVUZ U N A T PROF. D R . FE ZA G N E R G U N D R . SA L M A Y D Z D R . N U S R E T A M D R . M U STA FA K A A R D R . M USTA FA K A A R

cilt

9
B R N C B L M

Osmanl Medeniyetinde Kltr ve Sanat


osmanlda kltrel yap
PROF. D R . F L Z Y E N E H R L O L U PROF. D R . U M A Y T R K E G N A Y U PROF. D R . Z K U L O B A N O L U DO. D R . SA M SAVA

avrupal gzyle osmanl


PROF. D R . Z E K A R IK A N R F A N K A R A K O D R . B K A S L T R K

osmanl kltr hayatndan kesitler


PROF. D R . H S E Y N A L G O L M PROF. D R . M U STA FA SE N m D R . Z E Y N E P TA R IM E R T U PROF. D R . E Y M A TA O L U G N G R PROF. D R . N A M IK A IK G Z PRO F. D R . F K R E T T R K M E N D O . D R . M E H M E T A R SL A N D R . SEVG G R T U N A D R . A R F B L G N N E V N H A L IC I Y R D . D O . D R . N E C D E T E R T U * PROF. D R . N E C M LKER

osmanl corafyasnda kltr


Y R D . D O . D R . R ID V A N C A N IM PROF. D R . M U Z A F F E R T U F A N M Y R D . D O . D R . H A L U K D U R S U N D R . . A Y D IN Y KSE L PROF. D R . TA D E U SZ M A JD A Y R D . D O . D R . M U STA FA ZER A Z Z 1 V. A K R -T A D O . D R . S L E Y M A N B E Y O L U E RD A L A H N PROF. D R . N U R M U H A M M E T H SA M O V m PROF. D R . Y U S U F H A M Z A O L U PROF. D R . VALERY STOYANOV K N C B L M

Dil: Osmanl Trkesi


erken dnem osmanl trkesi
PROF. D R. A HM ET B. ERCLASUN U PROF. DR. MUSTAFA ZKA N PROF. DR. VCTOR GRIGORIEVIC GUZEV - ZLEM DEN Z YILM A Z / 412

klasik dnem osmanl trkesi


PROF. D R. MERTOL TU L U M M PROF. DR. SMAL NVER DO. DR. ESRA KA RA BA CA K YRD. DO. DR. HAYAT DEVEL D R. MUSTAFA KO

ge dnem osmanl trkesi


PROF. DR. SMAL PARLATIR PROF. DR. EN GN SEZER PROF. DR. FATH SE ZG N M DO. DR. GLDEN SAOL YRD. DO. D R. LATF BEYREL DR. A DNAN KA D RI M PROF. D R. M RFATH ZEKIYEV N C B L M

Osmanl Dnemi Trk Edebiyat


erken dnem osmanl edebiyat ve halk edebiyat
PROF. DR. CEMAL KU R N A Z U PROF. DR. KEMAL YAVUZ DO. DR. M E TN ERG UN YRD. DO. DR. A DNAN G R B Z

din edebiyat
PROF. DR. MUSTAFA U Z U N YRD. DO. DR. KA DR ATLANSOY

- klasik dnem osmanl edebiyat


PROF. DR. SKENDER PALA PROF. D R. GN A Y K U T PROF. D R. N A M IK A IKG Z YRD. DO. DR. SABAHAT DEN Z YRD. DO. D R. NEJAT SEFERCOLU DO. DR. AL FUA T BLKA N YRD . DO. DR. M EH MET SA RI YRD. DO. DR. N URAN YILM A Z M A HM ET KA BA KLI DO. DR. M U H SN M A C T DO. DR. M EH MET ARSLAN M YRD. DO. DR. 1. ETN D E RD YO K YRD. DO. DR. SA D ETTN ER

tanzimat sonras trk edebiyat


DO. DR. ABDULLAH U M A N PROF. DR. M. ORHAN OKAY PROF. DR. NECAT B R N C YRD. DO. DR. AL HSAN K O IX U M MUSTAFA MYASOLU DO. DR. N AZAN BEKROLU YRD. DO. DR. ALEV SINAR PROF DR. H ARD FEDA

son dnem osmanl edebiyatnda yeni akmlar


PROF. D R. N C E N GN N M PROF. DR. KA ZIM YET PROF. DR. ALEMDAR YALIN DR. FAZIL GKEK

cilt
o
B R N C B L M

Osmanlda Estetik
BE R AYVAZOLU * PROF. D R . SA A D E TTN KTE N * PROF. D R . JA L E N. E R Z E N U D R . M U ALLA BAYAR E RK IL I M D R . LEYLA BA YD A R PROF. D R . N U S R E T A M K N C B L M

Osmanl Mimarisi
osmanl trk mimarisine genel bir bak
PROF. D R . SEMAV E YCE M PROF. D R . OLU A R IK m PROF. D R . SE L U K M L A Y M m PROF. D R . N ESLHAN SN M EZ

erken dnem osmanl mimarisi


PROF. D R . H A K K I A C U N M PROF. D R . A. OSM A N UYSAL

klsik dnem osmanl mimarisi ve mimar sinan


PROF. D R . A BD SSEL A M U L U A M m D O . D R . Z E K SN M E Z m PROF. D R . D O A N K U B A N M PR O F D R . OLU A R I K * PROF. D R . SM A L Y A KIT P R O F . D R . M U T B U L K A Y IL IM C A N KE RA M ETL A B D L K A D R D N D A R M DO. DR. EMRE M A D R A N

ge dnem osmanl mimarsi


PROF. D R . R H A N A R IK D R . B E T L B A K IR M Y R D . DO. D R . K A SIM NCE DR. N U R C A N N C F IR A T

osmanl din mimarsi


PROF. D R . ZE Y N E P A H U N B A Y m PROF. DR. G N L C A N T A Y M Y R D . DO. D R . A Y G N L G E N m PROF. D R . H A K K I NKAL

osmanl asker mimarsi


PROF. D R . N U SR E T A M M Y RD. DO. D R . A L BORA N

osmanl sivil mimarsi .


PROF. D R . G N L C A N T A Y M Y R D . DO. D R . FA TH M D E R RSO L U M PROF. D R . G N L CAN TAY D R . B R SE N ERA T M Y R D . D O . D R . A Y G N L G E N M D O . D R . NECLA ARSLAN SEVN M DO. D R . S A T ZT RKM DO. D R . T U R G U T CANSEVER M PROF. D R . H A M K A R P U Z M Y R D . D O . D R . EMNE K A R P U Z * PROF. D R . H A K K I A C U N M PROF. D R . H. R C N BA RITA M PROF. D R . M R B A K IR E R M D O . D R . N U R A N PILEHVARIAN

osmanl corafyasnda mimar


Y R D . DO. D R . M E H M E T B R A H M G L M ASSOC. PROF. D R . ALEX AN DIR A N T H 0 N 0 V M YRD . DO. A H M E T AL B A Y H A N M D R . NAJWA O T H M A N M YRD . DO. D R . K A D R PEKTA N C B L M

Klsik Trk Musikisi


musik nazariyat
PROF. D R . M . A YH A N ZEREN M Y R D . DO. D R . N L G N D O R U S Z M E TH EM R U H N GR

musikinaslar
D R . RECEP U SLU M D R . RECEP USLU M D R . EUGENA P O P E S C U -JU D E T Z M OSM A N N U R ZPEKEL M G L A Y KA R A M A H M U TO L U M VEDAT KOSAL M M E H M E T G N T E K N

din musik ve halk musiksi


M ER T U R U L N A N ER M DO. D R . S L E Y M A N ERG U N E R * C N U E N TA N R IKO R U R M Y RD. DO. D R . N U R ZCA N D R . SO N G L K A R A H A SA N O L ATA

asker musik: mehter


T. N E JA T E R A L PM D R . H A M E T A LTIN LE K

osmanlda musik kltr


ASSOC. PROF. D R . R A L F M A R T IN J G E R M D O . D R . MUSTAFA C A H T ATASOY M DR. EU G EN A P O P E SC U -JU D E T Z D R . B L E N T A K S O Y M D R . B L E N T A K SO Y M YRD. DO. D R . R A H M OR U GVEN

cilt

B R N C B L M

Geleneksel Sanatlar
hat
PROF. h .e. M . U U R D E R M A N m P R O F . D R . M U H T T N S E R N m P R O P . D R . A L ALPA RSLA N Y R D . DO. D R . A B D L H A M T T FE K O L U PROF. D R . H SREV S U B A I D R . Z BEYD E C H A N ZSAYINER ULE A K S O Y PROF. DR. N H A T BO Y D A DR. SAVA EV K Y R D . DO, D R . H A M T A RBA /

tezhip ve cilt
PROF. D R . ZE R E N T A N IN D I DO. D R . F. E K D E R M A N P R O F . D R . ZEREN TA N IN D I Y R D . DO. D R . G L N U R D U R A N D R . H ATCE A K SU A. N H A N G N E Y

minyatr
PROF. D R . OKTA Y ASLANAPA * PROF. D R . ZEREN TA N IN D I DO. D R. B A N U M A H R D R. ZE YN E P TA RIM E R T U

ebr
PROF. h .c. M . U U R D E R M A N H K M E T B A R U T U G L P E Y A M G REL

ini
PROF. D R . G N L N E Y P R O P . D R . ARA A L TU N D R . STARE T U R A N B A K IR

maden ve ahap sanat, kuyumculuk


PROF. D R . TE R CA N Y IL M A Z Y R D . D O. D R . A Y G N L G E N YRD . DO. D R . T L N O R U H L U Y RD . DO. D R . T L N OR U H L U DO. D R . H A L T A L YRD. DO. D R . R STE M BOZER

tezyinat ve ileme
PROF. D R . Y IL D IZ D E M R Z II PROF. D R . M E T N A KA R PROF. D R . H. R C N BA RITA PROF. D R . TACSER O N U K A Z Z DO AN A Y D R . Y IL D IR A Y Z B E K PROF. D R . M E H M E T Z E K KU O L U G N D E G L PARLAR G N D E G L PARLAR K. ZE YN E P G N E Y

el sanatlar, halclk ve kilimcilik


PROF. D R . B E K R D E N Z P R O F . D R . B E K R D E N Z K N C B L M

Osmanlda Resim ve Heykel


resim
P R O F . D R , G N SE L R E N D A PROF. D R . R H A N A R IK R D R . K IY M E T G R A Y D O . D R . SE Y F B A K A N Y R D . D O. D R .T L N O R U H L U AYSEL TE LO LU D R. NEVN YCEL C E L BS

heykel ve fotoraf
DR. K IY M E T G R A Y E N G N ZENDES N C B L M

Topkap Saray Mzesindeki Geleneksel Sanatlardan Kesitler


giyim kuam
DO. D R . HLYA T E Z C A N Y R D . DO. D R . FATMA KO S A D IK TEKEL

hrka-i saadet dairesi ve silah blm


H L M A Y D IN m H L M A Y D IN H L M A Y D IN D R . D E N Z ESEMENL D R D N C B L M

Osmanl Sahne Sanatlar


geleneksel grnt sanatlar ve tiyatro
PROF. D R . Z D E M R N U T K U YRD . D O. D R . DLAVER D Z G N U U R GKTA NVER ORAL R A U F A L TIN TA K PROF. D R . ENVER TRE PROF. D R . N U R H A N K A R A D A PROF. D R . Z D E M R N U T K U

osmanl sinemas
H A L T R E F N E CP TO SU N Y R D . D O. D R . HALE K N E N B E N C B L M

Ktphanecilik ve Kitap
PRO F- D R .
SM A L ERN SA L YAHYA ERD EM YRD. DO. D R . FA H R SAKAL

cilt

12
B R N C B L M

Hanedan
padiah biyografileri
D O . D R . K E M A L E K

ecere-i l-i osman


D O . D R . K E M A L E K

K N C

B L M

Osmanl Aratrmalar Bibliyografyas


PR O F. D R . B A H A E D D N Y E D Y IL D IZ Y R D . DO. D R . R A M A Z A N A C U N SY A SE T K T SA T TO PLU M T E K L T D N C E B L M K L T R VE S A N A T

I
SYASET
EDTR

GEER EREN
B U M EDTRLER

DO. DR. KEMAE EK CEM OUZ

Y E N

T R K Y E

Y A Y I

N E A R I

NSZ
Dnya tarihini bir btn olarak analiz eden Batl akademisyenler byk glerin ortaya kn eitli tarihi dinam iklerin nda inceleyerek bir genellemeye varmak isterler. Bu genellemelerin banda, m illetlerin askeri ve siyasi glerini ekonomik kaynaklar lsnde elde ettikleri gelir. Osmanl Devleti iin bu iddiay deerlendirdiimizde, kk bir u beyliinin ok ksa bir sre ierisinde bir cihan imparatorluuna dnmesinde sadece ekonomik karlarn rol oynadn sylemenin yeterli olamayaca kanaatindeyiz. Osmanl B eyliinin ykseliinin altnda yatan pek ok etkenden birisi de Dou ile Bat arasnda yer alan corafi alanda gaz ay ilke edinerek hareket etmesidir. XIII. yzyln balarndan itibaren Trkistan ve Orta Douda oluan siyasi artlar, geim sknts ve yurt edinme endiesi sonucu Trk airet ve oymaklarnn batya g hzlanmtr. Bu ortam ok iyi deerlendirerek Bizans ve Balkanlarda gazaya ynelen Osmanl B eylii, ksa zamanda geni bir corafyaya hakim olmay baarmtr. Bizansn ierisinde bulunduu karklklar ve taht kavgalar da Osman Bey ve oullarnn bu mparatorluk ile iliki kurm alarn ve blgeyi tanm alarn kolaylatrmtr. Balkanlardaki aknclk faaliyetleriyle balayan harektn ftuhat ve iskna dnmesi ile Osmanl Beylii henz Y ldrm Bayezid dneminde bir mparatorluk haline gelmitir. Daha da nemlisi bu byme, sadece topraklar ve nfuz alan ile snrl kalmam, Trk Beylikleri ve Trkistandan gelen tecrbeli kadrolar ksa srede messeselemi bir devlet kurmay baarmlardr. Bu cildin tasnifinde editrler tarafndan zerinde durulan ana nokta, Osmanl hakimiyetindeki dnemleri ve devletin yaad siyasi-iktisadi-m ali dnm yanstmaktr. Osmanl Tarihini geleneksel kalplar ierisinde aratrarak ykselme ve k arasnda cereyan eden sun bir tarihsel gelim eyi inceleyen Trk tarihiliinin aksine, bizim amacmz, Avrupa ve slam alemindeki hadiselere de paralel olarak, Osmanl Devletinin farklln ortaya koymak ve bu farklln dnya tarihinin seyrindeki etkisini vurgulamaktr. Bu eserin balangcn btn dnyada Osmanl tarihinin duayeni olarak kabul edilen Prof. Dr. H alil nalckn Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak adl makalesi ile yaptk. H alil nalck, Osmanl Projesi iin zel olarak hazrlad bu yeni tarih deerlendirmesinde, zellikle klasik dnem hakknda yaplan tartm alar ve en son aratrmalarn tafsilatl bir ekilde ele ald.

Daha sonra, kurulu yllar hl tartlan O smanlnm douu ve ykselii etrafnda ekillenen nazariyeleri ikinci blmde ele aldk, im paratorluun m im arlar olarak nitelendirdiim iz Fatih ve Yavuzun dnemini inceleyen yazlarn yer ald nc blm, devletten im paratorlua gei mcadelesini ve Osmanlnn Batnn karsna islam kim likle km asn hazrlayan olaylar konu almaktadr. Kanun Sultan Sleyman dneminin incelendii blm, Osmanl m paratorluunun bir cihan devleti haline gelm esini hazrlayan faktrleri ele almaktadr. Dier cihan hakim iyeti kurm a iddiasnda olan devletlerin tersine, Osm anlnn bir hukuk devleti olduu ve ykseliini tekilatlanm asna borlu olduu, bu blmde zellikle vurgulanmaktadr. mparatorluun XVII. ve XVIII. yzyllar bugne kadar zerinde pek fazla aratrma yaplm am dnemler olarak kalm , bu yzden baz aratrmaclar tarafndan unutulm u veya hakk yenilm i yzyllar olarak nitelendirilm itir. Bu nedenle eserimizde bu dnemlere zellikle nem verilm itir. Bu anlamda XVII. yzyl ran ve Habsburglar ile savalar asndan, XVIII. yzyl ise Osmanl Devleti iin kuzeyden gelen tehdidin deerlendirilm esi bakmndan detayl bir aratrma konusu olarak seilmitir. Bu blmde, mevcut Osmanl tarihleri arasnda ilk kez dneme dam gasn vuran Osmanl-Rus-ran savalar bu lkelerin yazarlarnn bak alaryla da ele alnm tr. XVIII. yzyl ve sonrasnda Rusya ile ilikiler, Osmanl diplom asisini uratran balca konulardan biri haline gelm itir. te yandan, Rusya ile yaanan ekime Osmanl yneticileri iin yeni bir ilg i alann da beraberinde getirm itir. Osmanl m paratorluunun Kafkasya ve Trkistan ile kurduu temaslar ilk defa bu derece kapsaml bir ekilde incelenmeye allm tr. Son olarak da Rusya ve Avusturya savalarnn douunda nemli bir rol oynad aikar olan Osmanl diplomasisi incelenmi ve yeni dnemdeki rol zerinde durulmutur. Osmanl Tarihinin nemli olaylara sahne olduu XIX ve XX. yzyllar ise eserimizin ikinci cildinde ele alnm aktadr. Dier taraftan bu iki cildin en nemli zellii ise ilk defa Osmanl siyasi tarihini Trk bilim adamlarndan daha fazla sayda Trkiye dndan bilim adamlarnn tartmasna amas ve her biri 750 sayfalk ik i ciltlik byk bir hacimle ortaya koymasdr. Bu vesile ile deerine iaret ettiim iz Osmanl siyasi tarihine dair bu ciltlerin tarihilere ve tarih m erakllarna geni ufuklar kazandraca ve benzeri aratrmalara zemin hazrlayaca kanaatim izi ifadeyle Trk tarihiliine hayrl olmasn temenni ediyoruz.

Yeni Trkiye

NDEKLER

cilt 1
BRNC BLM

Osmanh Tarihine Toplu Bir Bakt


OSMANLI TARHNE TOPLU BR BAKI / PROF. DR. HALL NALCIK I 37 OSMANLI TARH KRONOLOJS / PROF. DR. HALL NALCIK / 11 8

KNC BLM

Osmanh Devletinin Douu


kurulua dair nazariyeler
OSMANLI DEVLETNN KURULU PROBLEM: YEN HPOTEZ H A K K IN D A BAZI DNCELER / PROF. DR. COLINJ. HEYWOOD / 13 7 SELUKLULAR, MOOLLAR VE OSMANLILAR ARASIN D A / OSMANLI DEVLET'NN KURULU VE GELMESNDEK OSMANLI BEYLNN OLUUMUNDA PROF. DR. RUDI PAUL LINDNER / 14 6 TC GLER / DR. ORHAN F. KPRL / 153

O UZ-TRKM EN GELENENN YER / YRD. D. DR. LER B U L D U K ! 16 1

kurulu
OSMANLI M PARATORLUUNUN KURULU U N DA BZANS VE AVRUPA / PROF. DR. ERF BATAV / 16 9 KAYILARIN AN ADO LU'YA GEL / YRD. DO. DR. EROL KRKOLU / 17 6 STKLAL HUTBESN O K U Y A N DEVLET AD AM I DURSUN FAKH / YRD. DO. DR. AHMET VEHB ECER / 18 1 OSMANLI DEVLET NE ZA M A N KURULDU? / YRD. DO. DR. AHMET NEZH TURAN / 19 0 MLL MCADELEYE STKLL- OSMN GN KUTLAM ALARI / DO. DR. MEHMET AHNGZ / 19 4 OSMANLI DEVLET'NN OSMANLI'DAN

rumeliye gei
SINIR, SINIR BLGES VE EKRDEK O LA RA K OSMANLI BALKANLARI / ASST. PROF. DR. PETER MENTZEL / 205 OSMANLININ RUMEL'YE GE VE LK FETHLER / m ? . DO. Dff. BRAHM SEZGN / 2 1 2 ERKEN OSMANLI DNEM (1 2 9 9 -1 4 5 3 ) NDE AKIN CILAR VE AKINCI BEYLER / H. ETN ARSLAN I 2 17

duraksama
TMUR DEVR ANADOLUSU / PROF. DR. SMAL AKA / 2 29

NC BLM

Devletten mparatorlua Ykseliin Mimarlar: Fatih ve Yavuz


fatih sultan mehmed: iki ktann ve iki denizin hkimi
FATH SULTAN MEHMET DNEMNDE OSMANLI VE DI SYASET / PflO/ DR. ENRCO BASSO l 2 47 RHOADS MURPHEY / 2 3 9 STANBULU N FETHN MTEAKP STANBUL'DAK HIRSTYAN CASUSLARIN RAPORLARI / OSMANLI MPARATORLUU VE TAHT EL: SYAS MNASEBETLER X V - XVIII. YZYILDA OSMANLI-VENEDK LKLER / (XV-XVII. YZYILLAR) / DR. LYA ZAITSEV / 253

ASSOC. PROF. DR. MARIA PIA PEDAN1 FABRIS / 2 59

yavuz sultan selim: hadim-l haremeyn


OSMANLI DEVLET'NN AH SMALN ANADOLU'YU LETRME ALIMALARINI ENGELLEMEYE YNELK NLEMLER / DO. DR. YUSUF K K D A I 2 6 9 / DR. KAM A R U ZA M A N YUSOFF / 282 XVI. YZYILDA I. SELM VE MISIR A R ASIN D A K LKLER MISIR EYALETNDE OSMANLI NZAMININ KURULU U / OSMANLI DEVLET DARESNDE HCAZ ( 1 5 1 7 -1 9 1 9 ) / ASSOC. PROF. DR. JA N E HATHAWAY / 308 DO. DR. ZEKERYA KURUN I 3 1 6

OSMANLILARIN GRCSTAN'I FETH VE SLAMLAMA HAREKETLER (XVI. YZYIL) / NEB GM / 326

DRDNC BLM

imparatorluun Zirvesi: Cihan Devleti ve Kanun


kosovadan viyanaya osmanl hkimiyeti
OSMANLI DEVLETNN HKM YET SAHASI / PROF. DR. R AM AZAN ZEY / 3 41 ZAFERLER / DO. DR. AHMET MRGL / 347 OSMANLIYI YKSELTEN

kanun sultan Sleyman: osmanlnn altn a


RANLI TARHLERN B A K I AISIYLA KAN U N SULTAN SLEYMAN'IN SYASET VE KL / PROF. DR. HOSEIN MIRJAFARI / 369 H ARAG ZARLARIN STATLER: XV. VE XVII. YZYILLARD A EFLAK, BO D AN VE TRANSLVANYALILAR ZERNE BR ALIMA / PROF. DR. VIOREL PANAITE / 373 AKDENZ'DEK OSMANLI DENZ CEPHES (XVI-XVIII. YZYILLAR) / PROF. DR. EKKEHARD EICKHOFF / 3 8 4 K AN U N , B A RB A R O S PAA, V. CHARLES: AKDENZ DNYASI / MIGUELA A. BUNES / 392 DNEMNDE M ARB TARH / PROF. DR. ERCMENT KURAN / 398 OSMANLI

OSMANLI CAZAYR'NDE DEVLET

OTORTESNN GLENDRLMESNDE BAI VE A R M A A N / PROF. DR. KAMEL FILALI / 4 0 1 411

OSMANLILARIN ORTA A FR K A POLTKASI ASKER, TCR VE SYS LKLER / PROF. DR. ZEKERYA KTAPI / OSMANLI DEVLET'NN A FR K A KITASINDA HAKMYET VE NFUZU / DR. AHMET KAVAS / 4 2 1 XVI. YZYIL A VR A SY A DN YASIN DA BLGESEL BRLK VE ETLLK, OSMANLI, ZBEK, SAFEV VE HNDBABRL MPARATORLUKLARI: BTNSEL BR YAKLAIM / DR. NURTEN KILI-SCHUBEL / 4 3 1

BENC BLM

XVII. Yzyl: Avrupa ve ran ile Mnasebetler


M ACARSTAN 'DA OSM ANLI-HABSBURG SERHADI ( 1 5 4 1 -1 6 9 9 ): BR MUKAYESE / ASST PROF. DR. GABOR A G 0ST 0N / 4 4 3 (15 9 3 -16 0 6 ) / DR. PL F 0D 0R / 4 5 2 DR. M ARA IVANICS-RESS / 4 5 6 OSMANLI-AVUSTURYA SAVALARI NCES OSMANLI DPLOMASS OSM ANLI-HABSBURG SAVALARINDA KIRIM TATARLARININ ROL / II. OSMAN'IN HOTN SEFER (16 2 1 ) / DR. TUFAN GN DZ / 465

KARLOFA AN LAM ASI'N DAN SONRA OSM ANLI-HABSBURG SINIRI ( 1 6 9 9 - 1 7 0 1 ) / DR. MONIKA MOLNAR / 4 7 2 XVII. YZYILIN KNC YARISIN DA TRK-FRAN SIZ LKLER: GZL HARPTEN OBJEKTF TTFAKA / LK OSMANLI - HOLLANDA MNASEBETLER / BLENT ARI I 4 93 PROF. DR. FARUK BLC / 4 8 0

XVI-XVIII. YZYILLAR OSMANLI-SAFEV SAVALARI / DR. HSAMEDDN MEMMEDOV KARAM NLY / 502 FETHTEN OSMANLI YNETM SSTEMNE ENTEGRASYONUNA K A D A R REVAN EYALET (15 8 3 -15 9 0 ) / DR. H0SKADEM HASANOVA / 509

ALTINCI BLM

XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluu


XVIII. YZYILDA OSMANLI MPARATORLUU / PROF. DR. NORMANITZKOWITZ / 5 19

kuzeyde beliren yeni hasm: rusya


RUS DPLOMATLARIN RAPORLARINDA OSMANLI DEVLET (XVI-X IX. YZYILLAR) / PROF. DR. R0G0ZH 1N NIKOLAJ M1HAJL0VICH m i SAVALARI / DR. SHAPI KAZIYEV I 5 5 0 PROF DR. SVETLENA ORESHKOVA / 556 EKONOMK EKMENN NETCES O LA RA K T R K RUS RUS-OSMANLI SAVALARI: SEBEPLER VE BAZI TARH SONULAR / XVIII. YZYILIN LK YARISINDA KAFKASLARD A OSMANLI-RUS

LKLER / PROF. DR. MUSTAFAZADE TEVFlK TEYYUBOGLU / 561

osmanllarn trkistan ve kafkasya ile ilikileri


OSMANLI DEVLET'NN TRKSTAN SYASET / PROF. DR. MEHMET SARAY / 573 RAN REKABET / YRD. DO. DR. ABDULLAH GNDODU / 581 TRKSTAN'DA OSMANLIXIX. YZYIL SONU X X . YZYIL BAINDA K AFK ASYA VE OSMANLI DEVLET XVIII. YZYILDA K A FK ASY A / N MSLMANLARI VE OSMANLI LKLER / ARZU OCAKLI / 5 88 (X V I-X X . YZYILLAR) / YRD. DO. DR. MUSTAFA BUD AK / 5 94 YRD. DO. DR. MEHMET A L AKM AK / 6 13

XV-XVIII. YZYILLAR ARASI T RK (OSMANLI)-GRCSTAN XVII. YZYILDA

LKLER H A R K IN D A K OSMANLI BELGELER / PROF. DR. TSISANA ABDULADZE / 6 22 DR. SEVDA AL KIZI SULEYMANOVA / 6 31

AZERBAYCAN'IN GN EY BATISINDAK OSMANLI SINIR MUHAFIZLARI /

osmanl diplomasisi
GENEL HATLARIYLA OSMANLI DPLOMASS / DO. DR. AL BRAHM SAVA / 6 43 DO. DR. MEHMET A L AAD D N YALINKAYA / 6 6 0 PROF. DR. HIR0K1 ODAKA / 6 7 6 BR AVRUPA DPLOMAS MERKEZ O L A R A K STANBUL (17 9 2 -1 7 9 8 DNEM NGLZ K AYN AKLAR IN A GRE) / OSMANLI DPLOMASSNN BATILILAMASI / X IX. YZYILDA OSMANLI DEVLET'NN YABANCI GAZETECLERE NAN OSMANLI-RAN LKLERNDEN

VERME VE M AA BALAM A POLTKASI / ARI ERHAN / 6 8 1

DPLOMATK BR KEST / YRD. DO. DR. BRAHM AYKUN / 689

OSMANLI TARHNE TOPLU BR BAKI

OSMANLI TARHNE TOPLU BR BAKI

57
OSMANLI TARH KRONOLOJS

OSMANLI TARHNE TOPLU BR BAKI


PROF. DR. HAL NALCIK
UNIVERSITY OF CHCAGO / A.B.D. BLKENT NVERSTES

nya tarihinin ve Trk tarihinin en byk sorularndan biri, 14. yy.da Bat Anadoluda ortaya kan bir Trkmen beyliinin yarm yzyl iinde Tunadan Frata kadar uzayan bir mpara torluk halinde gelimesi sorusudur. Ancak, Osmanl bey liinin kuruluu, ilk siyasi ekirdein ortaya k ile Osmanl mparatorluunun kurulu sorusunu birbirin den ayr iki tarihi sre olarak ele almak gerektir. mpa ratorluun kurulu problemi M acaristandan ran ve Or ta Asyaya kadar uzayan geni bir corafyadaki koulla rn incelenmesini gerektirir. Burada ilk in , Osmanl bey liinin kuruluu sorusunu inceleyeceiz. Osmanl B eyliinin ortaya kn, 13. yy. ikinci yarsnda Orta Anadoludaki gelim eler ve Bat Anado lu da Bizans topraklar zerinde gz Trkmen beylikle rinin kuruluu sreci iinde incelemek gerekir. Bu sre ci, temel etken belirlem itir: lkin bir demografik devrim, Ouzlarn yani Trkmenlerin Anadoluya srek li youn gleri, saniyen Trk-slm gaz hereketinin yeni bir evrim kazanmas ve nihayet D enizli, Antalya, Ayasoluk ve Bursann m illetleraras pazarlar durumuna ykselerek Trkiyenin dnya ticaret yollar zerinde nemini korumu olmas. lkin demografik etkeni, Ouzlarn kitle halinde batya, Anadoluya g konu sunu grelim.

n Alparslann 1071de M alazgirt zaferiyle Bizans Ana dolusunu istilya amasdr. Bizans direnci y k ld n dan birka y l sonra Trkmenier Ege denizine kadar tm Anadoluyu istil ettiler. Rum alali kylara kayor veya ehirlerde yeni gelenlerle uzlama iinde yaam larn sr dryorlard. Bu istil Anadolu tarihinde kesin dnm noktalarndan biridir. randa Byk Seluklu devletinin k ve Harzemahlarn ykselii dneminde, 12. yy. ikinci yarsnda Anadoluya yeni bir Trkmen g kay dedilm itir. Asl ikinci byk g, 1220lerden sonra do udan gelen ykc, acmasz Mool istilas sonucu T rk menlerin Orta Asyadan ve youn yerleme merkezleri olan Azerbaycandan Anadoluya gleridir. G, her s nftan dehet iindeki ahali iin bir eit kavim ler g n iteliin i ald. Seluk Sultanlar ve ran lhanl (Mool) hakanlar altnda ran brokrasisi vergi kayna, tarm alanlarndan uzaklatrm ak iin Ouz boylarn bat s nrlarna, srmeye alyorlard. F. Smere gre Mool basks altnda Maverannehir, Horasan ve Azerbay candan gelen ikinci byk g sonucu Anadoluda k r sal kesimde ve ehirlerde Trk nfusu eskisine bakarak ok daha youn bir hal alm tr. Bu gmenler arasnda ehirli halk, ulem a, tccar ve sanatkrlar da vard. 13. yzylda Anadolu, her bakmdan bir Trk yurdu gr n almtr. 1279da Dou Anadoludan geen Marco Polo, blgeyi Turkmenia diye anar. Trkm enlerden nemli bir ksm elverili bulduklar yerlerde kyler k u rarak yerleik hayat yelem ekte idiler. Eskiehir Mool valisi Nureddin Caca Beyin 1272 tarihli vakfiyesindeki ky adlar, daha bu tarihten nce, Osmanllarn bu ilk yerleme blgesinde birok Trkmen boyunun kyler kurduunu gstermektedir. Blgede epni, Bayat, EySYASET

I. ANADOLU'YA OUZ/TRKMEN GLER


Ouzlarn batya byk gleri balca ik i aamada olmutur; birincisi, Trkmenlerin Seluklular nderli inde 1020lerden balyarak Azerbaycan istil etmele ri ve Anadoluya aknlar ve nihayet Byk Seluk Sulta
O S M A N II E n

mir, Avdan, Kay Trkmen boy adlarn tayan kyler buluyoruz. Trkmen boylarnn Anadoluya youn g, 1230 tarihinde Moollarn Azerbaycanda geni otlaklar gelip alm alaryla balar. Maraga, Arran ve Mogan ovalarndaki Trkmenler zengin gzel otlaklar boaltmak zorunda kalmlardr. Trkmenlerin eskiden beri youn olarak yerletikleri blgeler, Sivas-Amasya-Bozok blgesi ile Toros da silsilesi ve Bizans topraklarna komu Bat Anadolu dalk blgedir. Bu Trkmenler, ar vergiler koyan merkezi brokratik idareye her zaman kar idiler. Trkmenlerin Seluklu idaresine kar byk ayaklan mas Vefyye tarikatinden Trkmen eyhi Baba lyas ve onun aksiyon adam Baba shak idaresinde 1240daki ayaklanmadr. y l sonra Mool kumandan Baycu Anadoluyu istila edecektir. Bu korkun Trkmen ayak lanmas Anadolu tarihine yn veren byk olaylardan b i ridir. Vefiyye tarikatndan Baba lyasn soyundan gelen Ak Paa, M uhlis Paa ve onlarn halifeleri Babaler, U clara gerek zellikle Osmanl uc blgesinde toplum ve kltr hayatnda kesin bir rol oynayacaklardr. Ayak lanma bastrldktan sonra birok Baba dervii, bat uc blgelerine g etmitir. Bunlardan biri Vefiyye-Baba eyhi Ede-Bali, eski Osmanl rivayetlerinde Osman Ga zinin yakn mridi olarak grnmektedir. Anadolu Seluklu devleti 1235te M oollarn stn egem enliini tanmak zorunda kalm , asl Mool ege m enlii 1243te Mool generali Baycunun kalabalk bir Mool ordu ve Mool-Trk airetleriyle Anadoluyu isti ls ile gereklemitir. Onnc yzyl ikinci yarsnda Orta Anadoluda Mool basks gittike glenmi ve Trkmenlerin bu bask altnda Bat Anadoluyu istilas na yol amtr. Bat ularnda Bizansa kar ilk zaman larda en gl beylii kuran Germiyanllar, 1240da he nz M alatya blgesinde idiler, 1260larda batya gp Ktahya blgesine yerletiler. Galiba, Osmann babas Erturul da airetiyle bu tarihlerde Eskiehir-Sakarya blgesine gm olmaldr. 1277de M sr sultan Baybarsm yardm yla Mool egem enliine son verme girii mi baarszlkla sonulanmtr. Mool kontrol, Mool valilerinin ve ranl brokratlarn Anadoluda dorudan doruya idareyi ele alm alar ile son aamasna erimitir.
O SM A N L I I

B atda gazi Trkmen beyliklerinin, bu arada Osmanl Beylii'nin kuruluu sreci bu gelime ile dorudan doruya ilgilidir. Anadoluda Moollara direnen balca g olarak Trkmenler, slm gaza ideolojisini benimse yerek M sr M em lklularyla ibirliine girm i ve bylece Anadolu Trklnn Moollara kar bam szlk hareketlerinde siyasi nderlii ele almlardr. Siyasi g, bylece Orta Anadoludan bat uclarna gemitir. Ouz Trkmenlerinin batya g hareketleri, Mo ollarla ekimenin temposuna gre zaman zaman kuv vetlenmi ve azalmtr. lhanl hkm darlarnn, Trk men ayaklanm alarn bastrmak iin yaptklar seferler, ou kez Trkmen beylerinin boyun emesi sonucunu vermise de, bu bask zayflad zamanlarda bam szlk hareketleri ba gstermitir. Al-U m ar 14. yy. balarnda Denizli blgesinde 200.000 adr, Kastamonu ucunda 100.000 adr, K/ tahyada 30.000 adr Trkmen nfusu bulunduunu kaydetmitir. Seluklu serhad blgelerindeki bu Trk men nfusunun younluunu Bizans kaynaklar da des teklemektedir. Kastamonudan aa Sakarya blgesine kadar uza nan yerlerde youn Trkmen varl ve 1290larda orta ya kan olaylar, Osmanl B eyliin in kuruluu ile doru dan doruya ilgilidir. Biz bu olaylar ada Bizansl ve Seluklu kaynaklarndan yakndan izleyebilmekteyiz.

OSMANLI BEYLNN DOUU


Seluklu devletinin snr blgeleri, Akdeniz, Kara deniz ve bat ucu olarak serhad blgesi olarak rgtiendirilm iti. Her blgenin banda, Seluklu sultannn gnderdii bir emr (bey) bulunuyordu. Bu f/flarda daha 13. yzyl iinde, Denizli (Tonguzlu), Karahisar (Afyon), Ktahya, Kastamonu, Amasya, klsik slm-Trk mede niyetinin yerletii merkezler olarak gelim iti. Daha ileride dalk blgelerde yar-gebe sava Trkmenler, ada kaynaklardaki deyim iyle, Etrk-i Vc, egemendi. Onlar, hinterlandda egemen olan Orta Dou kozmopolit kltrn, gelimi bir ehir hayatnn ve merkez devlet siyasetinin etkisinden uzak idiler. Ularda, dinsel yaam da, derviler ve Orta Asya Trk gelenekleri (Yeseviyye ve Babaiyye) egemendi. Orada sava elemanlar Alplar, Alp-erenler kendini slm gazaya adam, kutsal ganiSYASET

metle yaayan uc gazileri idi; dinsel yaama, heterodoks derviler genel a bdal adyla tannm Trkmen babalar yn veriyordu. 1261 tarihini, Anadoluda Moollara kar geni Trkmen hareketinin balangc saymak yerindedir. Bu hareket, Trkmen beyliklerinin, bu arada Osmanl bey liinin kuruluu srecini balatmtr. Bu tarihten balyarak Anadolu iki siyasi blgeye ayrlm tr. B iri ran lhanl Mool devletinin ve onlarn kuklas Seluklu Sul tanlarn egemen olduu dou ksm , teki uc Trkmen lerinin egemen olduu bat kesiti. Seluk bat snr bl gesinde kurulmu Eref oullar, Hamid oullar, Sahib Ata oullar, Germiyan (Aliir) oullar ve oban oul lar (Kastamonu) ve Seluklu snrlar tesinde Bizans topraklar zerinde fetihle kurulmu Bat uc beylikleri (Mentee, Aydn, Saruhan, Karesi ve Osmanl beylikleri) Trkmen egemenliinde yar bam sz Anadoluyu tem sil ediyordu. Orta Toroslar blgesinde Kilikya-ukurovada kk Ermenistana kar M em lk sultanlar ile beraber srekli gaza yapan Karaman Trkmenlerinin Konyaya kar ilk saldrlar 1261 ylna rastlar. Ayn ylda Seluklu sultan II. zzeddin Kevkvs, M oollarn destek verdii rakibi karsnda yenilerek yandalar ile birlikte, uc Trkmenleri yanna snd ve sonunda Bi zansa kamak zorunda kald. Keykvsun batya ka ile ilg ili bir olay, Balkan tarihi ve Balkanlarda slmla ma ile yakndan ilgilidir. Baba Saltuk, B aty a gen babalerdendir, onun Dobrucadaki zaviyesi heteredoks der vilerin merkezi olmutur (II. Bayezid 1484 Akkerman seferinde onun trbe ve zaviyesini onarmtr.) Keykvsu destekleyen Trkmenlerden 40 kadar Trkmen obas, kendisine Bizans topraklarnda katlm ve Bizans mparatoru tarafndan Dobrucada yerlemelerine izin verilmitir. Sar Saltukun Trkm enleri, Baba Da bl gesinde yerlemi ve gl Altnordu emiri N ogayn ko rumas altna girm ilerdi. Nogay, m slmand ve Sar Saltukun etkisi altnda idi. Paul W ittek e gre, bu Trkmen grubu, Keykvsa b allk lar dolaysyle Keykvs/Gagavuz adn alm lardr. Balkan Trklerinin byk destan Saltuknme de Baba Saltuk, ayn zamanda balkanlarda slmiyeti yaymak iin savaan bir alp-eren gazi olarak gsterilir. Sonralar 14. yzyl sonlarnda Osm anllar bu blgeyi kontrollar altna alnca, Dobruca uc
O SM A N LI

kuvvetlerinin ve heteredoks hareketlerin, zellikle babaabdal dervilerin Balkanlarda balca faaliyet merkezi olacaktr. 1299da Nogay lnce, bu Trkmen grubu ko ruyucularn kaybettiler. Keykvs halknn bir bl, Anadoluya geri gelmeye alt ise de, ou yok edildi. Kalanlar ise, hristiyanlaarak G agavuz ad altnda varlk larn blgede srdrdler (Gagavuz lehesinin Anadolu Trkesi olduu linguistlerce tespit edilm itir). Mool lhanl brokrasinin m erkez kontrol ve ma l sistemine kar olan yar gebe Trkmen boylar Mo ollarn tahta geirdikleri kukla Konya sultanlarna kar idiler. 1284de M oollarn, Sultan M esudu (12841296) Konya tahtna oturtmalar ve onun saltanat raki bini destekliyen Germiyan Uc Trklerine kar harekta girim eleri zerine Trkmenler gzlerini batya, Bizans topraklarna evirdiler. Sonuta, Bat Anadolu Germiyan su b a yla r tarafndan fethedildi; bylece blgede 12901310 yllar arasnda Aydn, Saruhan ve Karesi Gazi Trkmen beylikleri dodu. Gneyde Teke Trkm enleri nin destekledii sahil beyi M enteenin kurduu beylik, blgede kurulan ilk beylikti (1269). Bu beylikler, Osm anl beylii gib i, Seluklu snrlar tesinde Bizans topraklarnda fetihle ortaya km yeni jbir T n m en beylikleri halkas oluturuyordu. Bat Anadolud a ortaya kan bu beyliklerden Osmanl beylii bu beyliklerin en gls ve zengini haline geldi (bn B attutann gzle m i) ve teki beylikleri igal etmeye balad (ilkin 1335 te Karesi b eyliini igal, ettiler). Kurulu sreci, kltr itibariyle tekilerden farkszdr. Egede gaz ncs te ki beylikler, birer denizci gazi beylik (guzt fil-bahr) ha linde gelitiler. Osmanllarn nemli bir donanmaya sa hip olmalar ise 1330lardadr. Bu tarihte Kantakuzenos, Orhann donanmasndan sz eder. Anadoluya dnp egem enlik kurm alar 14. yzyl tarihinin temel gelim e lerinden biridir. Bu dnemde Osmanllarn R um eline geip Balkanlarda Bizans mirasn ele geirerek bir mparatorluk durumuna ykselm esi balca ik i temel olaya baldr: Gaza gelenei ve k itle halinde g.

GAZA VE O SM AN G A ^l'N IN O RSAYA IKII


slm dnyasnda, zellikle Anadoluda gaz ideolo jisinin ve hareketlerinin n palana km olmaS, bir yandan M oollarn Anadolu Seluk sultanln bozguna
I SYASET

uratarak (1243) Anadoluda egem enlik kurm alar, te yandan Msr, Suriye ve Anadoluya kar B atdan hal saldrlandr (1291 de Papaln slm lkelerini abluka emri, Rodos ve Ege adalarnda Ltin aslndan H ristiyan larn yerlemesi). Bu durum karsnda slm dnyas kendini bir lm-kalm mcadelesi karsnda buldu. ran ve Anadoluda yerleen lhanl Mool hanl Suri yeyi istil giriim lerinde bulunuyor ve Papalk ve Bizans ile diplomatik ilikilere giriyordu. te bu durum kar snda slm dnyasnda kutsal sava, gaz, bir lm-kalm sorunu olarak ortaya kt. Anadoluda uc Trkmenleri Moollara ve Bizansa kar bu gaza hareketinin n safnda mcadeleye girerken, M srda Salheddin Eyyub nin devleti yerine M emlk asker rejim i geliyor (1250-1517) ve Kpak Trklerinden Baybars (12601277) kumandasnda Moollar Suriyede ar bir bozgu na uratyor (Ayn-Calut, 1260). 1277de Baybars ordu su ile Kayseriye gelip Trkmenlerle ibirlii halinde Anadoluda slm egemenliini yeniden kurma girii minde bulundu. te, Bat Anadoluda Gazi Trkmen B eyliklerinin kuruluunu, 1260-1300 dneminde en yksek dzeye kan bu gaz etkinlikleri erevesinde ele almak gerekir. O zaman Osman Gz, Kastamonu uc emiri oban oullarnn emri altnda Bizansa kar en uzak serhadde savaan bir boy-beyi idi. Pachymeres ile eski Osmanl rivayeti karlatrlnca u tablo ortaya k maktadr: Kastamonu beyleri Bizansa kar gaz hareke tini gevek tuttuklar halde Osman, ularn en ileri b lmnde gazay son derece bir atlganlkla srdrm, bu yanda gazi alplarn gerek nderi durumuna yksel mitir. Osman gazi ortaya kmadan nceki durum, Pachymeres ve Aksarayde yle anlatlr. 1291e doru Kasta monuda Seluklu emiri nl Hsamddin oban soyundan Muzafferddin Yavlak Arslan, sipah-bed-i d iyar-i cunvaniyle hkm sryordu. Pachymeres, Osman Gazinin zuhurunu Kastamonu emiri Amurius oullar, yani oban oullarna balar. Onun Melek Masur ve Amurius oullar hakknda verdii kark b ilgileri a da Seluklu kayna Aksaray aydnlatmaktadr. Bu kay naa gre, Keykvsun oullar K rm dan Anadoluya dndkten sonra onlardan Mesud, Argun Handan Sel uklu tahtn elde etmi, kardei Rkneddin K l ArsO SM A N LI

lan uc blgesinde (muhtemelen Akehir civarnda?) yerletirmiti. Argun Hann lm ve Keyhatunun Han seilmesinden (22 Temmuz 1291) sonra ran moollar arasnda balyan taht kavgalar srasnda Anado lu anari iinde kald. Ularda Trkmenier ba kaldrd lar. Kl Arslan da kardei Mesuda kar ayakland. Keyhatu Hann ordusuyla gelmesi zerine (1291 Ka sm) K l Arslan Kastamonu ucuna g itti ve oradaki uc Trkmenlerini etrafna toplad. Eskidenberi Mesuda ta raftar bulunan uc emiri Yavlak Arsalan ldrd. Keyha tu tarafndan ona kar gnderilen Sultan Mesud evvela yenildi (Pachymeres M elik Kl Arslan yerine bu Ma suru, yani Mesudu koymakla yanlm tr), Mesud son ra yanndaki Mool kuvvetleri sayesinde galebe ald (Aralk 1291). Kl Arslan kam ise de Yavlak Arslann olu A li nihayet bir basknla onu katletti, 1291 olaylarndan sonra Seluklu-Mool bam llndan k m olan oban olu A li, uzakta batda Bizans toprakla rna saldrlara balam, sakarya nehrine kadar feth et mi, hatta aknlarn nehrin br tarafna kadar ilerlet m iti. Fakat sonralar BizanslIlarla bar ilikiye girdi. Osman G azinin blgesi, ortaya Sakarya vadisinin beri yakasnda St blgesinde bulunuyordu. Pachymeres aka bildirmektedir ki, Ali aknlarn durdurunca, Os man Gazi, akn liderliini zerine ald ve Bizans toprak larna kar iddetli gaza faaliyetine balad. Gaziler im di onun bayra altnda toplanmaa baladlar. Pachyme res, Osmann baarlar zerine bu gazilerin Paphlagonia'dan, yani Kastamonu emirine tbi blgeden geldik lerini aklar. te ada Bizans kaynandaki bu ak lamalarla Osman tarih sahnesine km oluyor. Os mann gaza etkinliklerini ve Osmanl beyliini nasl kurduunu aada anlatacaz. Osmanl Devletinin kurucusu Osman zamannda Anadoluda ortaya kan tm beylikler tip ik patrimonyal devletiklerdir. Patrimonyal devlette lke ve reaya hane dan kurucusunun atadan miras, m lk gib i alglanr. Bu nedenle beylikler kurucusunun adn alm tr: Aydn ili, Mentee ili, Saruhan ili gibi. Osmanl devleti de ku rucusunun adyla Osmanl beylii diye anlmtr. Ger ekten ilk sava grup; gaz liderinin, kutsal sava ve ga nimet iin etrafna Alplar ve nker/yoldalar toplamasy la ortaya kar, (bu konu iin ileride Alplar) Nker/yolSYASET

dalarn m utlaka kan akrabalna dayanan bir klan-boydan gelmesi art deildir. Daha ziyade dardan gelen garbler", ganimet iin savamaya hazr yabanclar, kul lar olabilir. Orhann im am shak Fakya (Fakh) kadar inen en eski rivayette, Osman G azinin nker/yoldalar, bu biimde onun bayra altnda toplanan eitli kken den insanlardr. Oru Tarihinde yazld gib i bu Osmner garbleri sevicilerdir ve bu gelenek Osmanl ta rihinde sonuna kadar devam etmitir. Hanedana bala nan yabanclar, daim a sultann yaknlar olmutur. Bu sa va grubu birletiren etken, bir yandan doyum, gani met olmusa br yandan kutsal sava, gaza olmutur. Kzl brk giyip gazilie zenen ve alplarn hizmetine giren aire Trkmenleri ise belki ounlukta idiler. Osman G azinin, gziyn iin gsterdii son hedef, Seluklu Sleymanahn (1075-1086) payitaht olup 1097de H allarn ald zniktir. Onun Kse M ihal ve Samsa avu ile ibirlii yapt Mudurnu-Gynk do yum seferi ve feth e ttii Sakaryann geit ehirleri, Lefke, Mekece ve Geyve znikin fethine hazrlktr. znik, bu uc Trkleri iin tekrar slama kazandrlmas gerekli bir kutsal amat. Eski menkbname riytinde 1075te zniki fethedip payitaht yapm olan Seluklu Kutalmolu Sleymanah; Osmann dedesi olarak benimsen mitir. Baka deyimle, slm kutsal sava, Osman ve onun gibi bu ucda, gaz serhaddinde savaan alplar ve alp-erenleri harekete geiren, doyum aknlarna anlam kazandran kutsal ideolojidir. Balangta Aygut Alp, Turgut Alp, Konur Alp, Haan Alp, Aka Koca, Samsa avu gibi uc liderleri bamsz hareket ediyordu. Za manla onlar, Osman Gazinin yoldalar oldular; zira Osman Gazi, ada gzlemci Pachymeresin kantlad gibi, bu ucda en atlgan, en baarl gaz ncs duru muna gelm iti. br yandan rivyetin anlattna gre, uc toplumunda, Baba dervilerin en saygl kiisi Vefiyye halifelerinden Ede-Bali, Osmana teberrkte bulun mu, Tanrdan gaz nderlii beretini vermitir (EdeBalinin bu ucda Vefiyye halifesi olduunu ada bir kaynak, Elvan elebi Menkbnmesi aklar, bak. ileri de). Hanedana T anrnn dnya egem enlii balad hakknda ok rastlanan rya motifi ise, kukusuz sonra lar eklenmi bir hikyedir. Osmann ve sonralar Osmanl sultanlarnn Vefiyye eyhleriyle yakn l tarih
O SM A N L I I

bir gerektir. Trk-Mool geleneine gre anda, veya ritel yeminle gerekleen nkerlik/yoldalk kurumu bylece slm gaz ideolojisiyle kaynayor, Osman Ga zi'yi ularn en ileri kutsal sava lideri durumuna yksel tiyordu. Kukusuz, bu durum, Osmann kariyerinde si yas formasyon yolunda ilk aamadr. Osman geleneksel rivyette daima Osman Gazi diye anlr ve onun torunla r da en ziyade bu unvanla vnrler (bak. ileride gaz). Birinci aamada Osman Gazinin harekt ss S ttr. Devletin douunda ikinci aama, Karacahisar (Eskiehire 7 km uzaklkta)n fethidir. Rivayete gre bu fetih onu gazilikten uc beyliine ykseltm itir. Osman Gazi dneminde tm Anadolu Trkmen beyleri, Seluk sultannn bir menrla atad beyler/emrler durumun da idiler ve onlardan hibiri sultan unvann almaya ce saret edemezdi. Byle bir hareket, meru hkmdara, Seluk sultanna ve lh an a kar isyan anlamna gelirdi. Seluk Devleti kadrosunda, snr blgelerinde sultann menru ile atanm siph-bed veya sipeh-slr un van ile emirler vard. Onlarn emrinde snrn en ileri kesimlerinde yerel Trkmen uc beyleri, gaz faaliyeti gsterirlerdi, Osman Gazinin bu uc-beylerinden biri olarak, Kastamonu blgesi sipah-slr olan obanoullarna bal olduuna yukarda iaret ettik. Demek ki, Osman iin o zaman yle bir hiyerari mevcuttu. Os man, Kastamonu emrine, o da Seluklu sultanna, Sul tan da randaki lh an a bam l idi. Siyas otorite, bu ba m llk zinciri iinde m erluk kazanrd. Menkibnme geleneinde, Osman Gazinin Karacahisar fethi zerine (1288) Seluk sultanndan bir menr ile resmen sancak beylii unvan ald iddia edilm itir. Bu sonradan eklenmi bir iddia olabilir. Osman olu Orhan Gazinin 761/1360 tarihli vakfiyesinde Osman Gazi, Bik (Bey) diye anlm tr. Herhalde Osman, daha salnda, beylik iddiasnda bulunmu olmaldr. Karacahisar fet hinden sonra bu balamda, eski-rivyette Osmann dev let politikasna ait kararlar zerine ilgin bir blm ay rlm tr (Akpaa-zde 9- Bab). Kardei Gndz ile ko numasnda Gndz yam a aknlarna devam nerisinde bulunur. Buna kar Osman, der ki, bu nevhlermz yakp ykcak, bu ehrmz kim Karacahisardur, mamr olmaz. Olas budur kim , komularmz ile mdr dost luklarn edevz. Osman, Germiyan tarafndan gelen
SYASET

yama aknlarna kar blge H ristiyanlarn koruma grevini stlenmi, fetholunan yerlerde yerli H ristiyan halk, kyl ve ehirliyi istim let ile yerlerinde brakp korumutur. stim let, hogr ile kendi tarafna ka zanma anlamnadr. Osmanl kaynaklar, istim letin, Osmanl fetihlerinde ve devletin kolaylkla yaylnda ne m ini vurgularlar. Akpaa-zde (Bab 13) diyor ki: Bu drt pre hisarlar (Bilecik, Yarhisar, negl, Yeniehir) kim aldlar, vilyetinde adl dd ettiler, ve cem kyleri yerl yerine gelp m temakkin oldlar. Vakitleri kfir zamanndan daha ey old belki. Zira bundaki kfirlerin rahatln iidp gayr vilyetlerden dahi adam gelmeye balad. Geyve fethinde (20. Bab) halkn emn mn ile inandurdlar. Rum halk, slmn zim m et hukuku dairesinde koruma, Rum Ortodoks rahiplerinin ayrca lklarn tanma, Osmanl egem enliinin hzla yayl sr rn aklar, (bak. leride istim let) slm devletinin ege m enliini kabul eden gayrim slim ler, zim m haklarn kazanr, onlarn cann m aln himaye ve dinlerini icrada serbestlik, devlet iin din bir bortur. Osmanllar bir ye ri zorla fethe girimeden nce, kez teslim nerisinde bulunurlar, kabul edilirse mn verirler, ehirlere amnnme veya ahdnme ile gvenceler tanrlard. Karacahisar fethinden sonra ikinci aama, 699/1299 ylnda Es kiehirin batsnda Bilecik, Yarhisar, Yeniehir ve negl tekrarlarnn hisarlarn fethettii zaman gerekleir. R i vayete gre o zaman Osman kendi adna hutbe okutmu, bam szlk iddiasnda bulunmutur. yle grnyor ki, Menkibnme, bu aamada Osman, br Trkmen bey leri gibi bam szla hak kazanm, kendi adna hutbe okutabilecek bir slm hkmdar gib i gstermeye al maktadr. Menkibnme, Osmann 699/1299 ylnda Karacahisarda kendi adna hutbe okuttuunu, bamsz lk iddiasnda bulunduunu (14. Bab), kendi tre/kanu nunu iln ettiini (15. Bab), kad tayin ettiini, zetle bamsz beyliini bir Trk-slm saltanat gib i tekilt landrma iine giritiin i anlatmaktadr. Baka deyimle, Menkibnmeyi yazan (Yahi Fakh) veya anlatan (Or han'n imam shak Fakh) bamsz Osmanl devletinin bu tarihte doduu bilincindedir. im diye kadar tarihi ler onu izleyerek bu tarihi, devletin gerekten ve huku ken kurulu tarihi olarak kabul etmilerdir. Devletin ku ruluu, her eyden nce, egem enliini Tanrdan aldna
O SM A N LI

inanlan karizmatik bir liderin ortaya kna baldr. Tabii, liderin lkesi, vergi deyen geni bir halk kitlesi yani reayas gerekli koullar olarak dnlr. Bu tip devlet patrimonyal devlettir. Yazczde A li (Trh-i Al-i Seluk, 30a, yazl II. Murad devri) bu koullan yle anlatr: Pdihlarn devleti ve hrmeti nker ve il ve memleketledir. Eer nker ve il ve raiyyet olmayacak olursa pdihlk mmkn d eildir (nker, lidere an da ile balanm, ona lme kadar sadk yolda demek tir. l ve memleket, vergi veren tbi halkn oturduu l ke anlamndadr). ou kez nemli bir zafer, Tanr des teinin ak bir iareti kabul edilerek, karizm atik liderin ortaya kmasnda ve hanedan kurma yolunda kesin olay saylr. /''B u eski rivyet, Osmanl devleti iin balangtan beri bam szlk iddia eden sonraki Osmanl sultanlar zamannda eklenmi olmaldr. Herhalde, Bilecik-Yeni ehir blgesinin fethi Osmann kariyerinde kesin bir ge lime aamasn ifade eder. Bu fetihten az sonra, 13001302 yllarnda Osman dorudan doruya Bizans Devlet inin B ithyniada iki nemli merkezini, znik ve Bursay abluka altna alacaktr. Bizanstan Bat Anadolu topraklarn fetheden br beyler gibi Osman Bey de kukusuz 1299da Seluk s nrlar tesinde geni bir blgeyi egem enlii altna al m , birok ehir ve kalelere hkmeden bir bey durum u na gelm itir. Bundan sonra Osman, Seluk Sultanna t bi yerel tekrarlarla deil, dorudan doruya Bizans mparatorluk kuvvetlerine kar sava vermek zorunda kalacaktr. Bu tarihlerde gerek Seluklu sultanlar, ge rekse onlarn metbu ran ihanllar artk bu ularda kontrol kaybetmi bulunuyorlard. zetle Osmann Beyliine dair eski rivyetteki aamalar bir rpda efs ne diye bir yana brakacak yerde tarih kritik metoduna gre dikkatle incelenmek gerekir. Evvel, kaynam z Karacahisar Tekvurunun sultannn bir harc-gzr ol duunu kaydeder. Karacahisar, Eskiehirden 7 km. ka dar uzakta sarp bir tepe zerinde kurulmu kuvvetli bir hisardr. Seluklu sultan hara deme kouluyla bu hisa r tekvuru elinde brakmtr. Drl slma dahil bu tekvur, bir larc-gzr olarak sultann himayesi altnda dr, ona saldrmak sultana isyan anlamna gelir; fakat ri vayete gre, tekvur Osman G aziye, yani Mslmanlara
I SYASET

saldrm, bylece slm hukukuna gre illik ten kp ya lk durumuna dmtr. Rivayete gre sultan, Karacahisar Tekvuru bizm ile ya olmu demi. O s rada, Orta Anadoluda lhanl kumandan Bayancarn saldrs haberi zerine sultan szde kuatmay Osmana brakm ve kale Osman tarafndan fetholunmu. te yandan biliyoruz k i, ada Seluk kayna Aksarynin Msmeretl-Ahbr adl kroniine gre, III: Aleddin Keykubad (1298-1302) zamannda lhanl generali Bayancar Anadoluda Mool kuvvetlerinin bana getiril mi, ona kar bu m evkii kendisi iin isteyen br lhanl kum andan Slemi isyan bayran kaldrm tr (1299). Grlyor k i, Osmann Karacahisar fethi (1288) ile Bayancar olay (1299) arasnda bir iliki kurmak g tr. br yandan, III. Aleddin Keykubadn 1298-1302 arasnda Seluklu tahtnda oturduu kesindir. 1299 y l na ait olaylar, Osmanl kroniinde 1288de Osmann Karacahisar fethiyle kartrlm olmaldr. zetle, Osmanl rivayeti, Sultan n bir harc-gzr olan Karacahi sar Tekvuruna kar 1288de Osmann saldrsn mer gsterme abas iindedir ve Sultan Aleddin ile ilg ili 1299 da vukubulan olaylar kartrm grnmektedir. 1288de Seluk tahtnda Aleddin deil, II. Gyseddin Mesud oturmakta idi. Slemi isyan (1299), Osmann bam szlk iddiasyla ilik ili olabilir. nk bu isyan sonucu, uzak uc blgeleri llanm otoritesi altndan k m oluyorlard. Bu koullar altnda Osman, 1299da fiilen bamsz bir bey durumundadr ve nemli siyas giriim lerde bu lunmaktadr. O, bu tarihte yine Konya Seluk sultannn harc-gzar gl Bilecik tekvuruna kar harekete ge mitir. 1299da Yeniehir uc merkezinden dorudan doruya zniki tehdit etm ektedir; 1300de Osman, 1204-1261 dneminde Bizans mparatorluunun, daha nce 1075-1097 dneminde de ilk Seluklu payitaht olan zniki fethetme giriim inde bulunacaktr. (Rivayet, Osmann bir Seluklu harc-gzarna kar hareketini mer gstermek iin bir dn ve kompol hikyesi an latmaktadr, (bak. k Paazade 12. Bab) Herhalde, 1288-1299 dneminde Anadoluda orta ya kan olaylar gznnde tutulmadan Bat Anado lu daki gelimeler anlalmaz. 1284-1288 dnemi Sel uklu Anadolusunda bir kargaa dnemidir. 1284te ArO SM A N U I

gun Han, Sultan Gyseddin Keyhsrevi idam etmi ve yerine Gyseddin Mesudu birinci defa Seluk tahtna oturtmutu. Ona kar Karaman ve Erefolu kuvvetleri Konyay aldlar ve Keyhsrevin iki olunu tahta oturt tular. Trkmen beylerini cezalandrmak iin Argun Han, olu Keyhatuyu byk bir Mool ordusuyla Anadoluya gnderdi. Keyhsrevin oullar yakalanp ortadan kald rld. Sultan Mesud la birlikte Keyhatu Konyaya girer. 1288de Germiyanllar dahil, Trkmen beyleri Sultan Mesuda itaat ederler. te bu balamda Osman Gazi Karacahisar fethetmi grnyor. Keyhatunun geliiyle, Orta Anadoluda Mool-asker ve m al kontrol her za mandan daha kuvvetle yerlemitir. Konya Seluklu pyitahtnda artk brokrasi tm yle lhanlnm randan gnderdii ranl brokratlarn eline geer. Osmann komusu gl Germiyan beylii, lhanl tehdidi altnda Osmana kar harekete geecek durumda deildir ve Os man Moollardan ayran bir yastk devlet durumunda drlar. 1291-1292 dneminde Keyhatu (Geyhatu)nun Uc Trkmenlerine kar sert tedip harektna tank olu yoruz. Konyada Sultan Mesud, tam am yla Moollar elinde gsz bir oyuncak durumundadr. 1298de lhan, III. Aleddin Keykubad onun yerine Konya tahtna oturtacaktr. 1302de Mesud ikinci defa Seluk tahtna gelecek, onun lmyle (1308) birlikte Anadoluda Sel uk saltanat son bulmu olacaktr. Grlyor k i, Osman G azinin 1288den bu yana U cda Bizansa kar gittike artan saldrlarn gerisinden nleyecek bir g kalm a mtr. Komusu gl Germiyanllar, Orta Anadolu olaylaryla oyalanmakta, Seluk sultan gcn tama m yla kaybetmi bulunmakta ve Mool hanlar kendi aralarnda taht kavgalar ve Anadoluya gnderdikleri as ker valilerin isyanlar ile uramaktadr. 1299-1300 y l larnda lhan, Slemie kar Anadoluya birbiri arkasn dan ordular gndermek zorunda kalm tr. 1299-1301 de Mool kontrolnn zayflamasndan yararlanan Osman ve tm teki Uc beyleri Bizans ehir lerine kar genel bir saldrya gemilerdir. 1301de Os man gelip zniki kuatmtr. Osman ld zaman (1324), beylik teki beylikler g ib i olduka geni bir bl geyi egem enlii altna alm, ehirleri, ordusu ve de bir brokrasisi olan bir devletik haline gelm i bulunmakta idi. B eylik durumunu kantlayan bir belge bize kadar
SYASET

gelm itir. Bu belge, Mekece vakfna ait bir tevliyet nia ndr. Belge sonradan yaplm bir kopya olmayp orijinal nshadr ve 724 yln n R ebilevvel aynn ortalarn da/1324 Mart aynda yazlm tr. Ayn ylda Osmann lmnden hemen sonra dzenledii ak olan bu belge, tav (hadm) aalarndan erefeddin M ukbili zaviyenin m tevilliine atayor. ahitler arasnda Osman Gazinin ocuklar oban, M elik, H am d, Bazarlu, Fatma Hatun sralanyor. mer Bey kz M alhatun da tanklar arasnda yer alyor. Farsa gelim i brokratik kurallara gre ya zlm bu belge, Osmann bu eit belgeleri karabilen ktiplere, yani bir brokrasiye sahip olduunu kantla maktadr. Zaten, 15. yzyl tahrir defterlerindeki kayt lar, Osmann, Ede-Bali dahil birok dervi, ah ve fakya (fakh) vakflar yapm olduunu ortaya koymaktadr. Tevliyetin bir hadm aasna verilmi olmas, Osmann bir saray olduuna kant kabul edilebilir. zetle diyebi liriz ki, Osman Bey zamannda Osmanl B eylii; Aydn B eylii, Karaman B eylii gib i tam tekiltl bir beylik olarak kurulm u, Bizansa kar nemli baarlar kazan m ve olu Orhan hi itiraza uramadan onun yerine beylik tahtna oturmutur. Arap Seyyah bn Battuta, Bursay ziyaret ettiinde Orhan yle tantyor. Bu sultan Trkmen hkm darlarnn en by, servet, toprak ve asker kuvvetler bakm ndan en ileride olan dr. Elinde olan kaleler yaklak yz kadardr, kendisi za mannn byk ksm n devaml bu kaleleri ziyaret edip, durum larn gzden geirip slh etmekle geirir... Baba s znik ehrini yirm i y l abluka altnda tutm utur, ala madan lm, ad geen olu Orhan, ehri 12 y l daha kuatarak almtr. Kendisiyle orada bulutum , bana b yk meblada para gnderdi. Bu tasvir, Osmann l mnden ancak 10 y l sonrasna aittir. zetle, Osmanl B eylii, kesinlikle fiilen Gazi Osman Bey tarafndan ku rulmu, Orhan zamannda bir sultanlk halinde gelim i tir.

ovas tarafnda Marmarack ve Koyunhisar itaat altna alr ve 1300de Avdan dalarn K zlhisar vadisinden geerek znik ovasna iner ve ehri kuatr. Osmann znik kuatmas ve mparatorun ehri kurtarm ak iin Heteriarch Muzolon kumandasnda gnderdii orduya kar kazand Bapheus zaferi hakknda ada Pachymeres ve Anonim Tevrh-i A l-i Osman etrafl b ilgi ve rirler. Osman tarih sahnesine karan bu nemli olay zerinde bu iki kaynan karlatrlm asyla u sonula ra varmaktayz. Osmanl anonim tarihin verdii ayrnt lara gre ilk in znike gtren vadi giriinde stratejik Kprhisar (bugn ayn adla genie bir rm ak zerinde dir) alnd. Osmann kuvvetleri ilk in ovada etraf tahrib ve yam a ettiler. Osmanl ordusuna kar kaleden d mann yap t karmalar pskrtld. Fakat zniki her yandan kuatmak olanakszd. Etraf bataklkt ve gle alan kap stanbul ile ulamaya imkn veriyordu. Os man ekilmeden nce ehri srekli abluka altnda tut mak ve alkla teslim alm ak am acyla da tarafnda bir havale kulesi yapt ve Draz A li kumandasnda kk bir kuvvet yerletirdi (Bugn da eteinde Draz A li K y ve Draz A li Pnar hal ayn adla grlr: Osmanl kayna bu pnar da zikreder). znikliler mparatora ha berci gnderip ayet yardm gelmezse teslim olmak zo runda kalacaklarn bildirdiler. n slambol Tekfuru bu hle vakf oldu, hayli gem i cem edb iine ok ekerler koyub gnderdi kim varalar gazileri znik zerinden ayralar... Gaziler dahi ol kfirler kacak kenerda pusuya girip pinhan olup durdular. Bu yanadan kfirler dahi ge m ilerin srp varb Yalak-Ovasnda ol kenara iskele urub bir gece km aa baladlar. Kara yere dkldler. H erbiri atlarn ve esbablarn karmaa alrken gazler dahi gfilen A llaha snb tekbir getrb cm le... ham le edb at salb kfirler arasna koyulub k l urdular... gem i iinde olanlar gem ilerin alub gb gitm ek ardn ca oldular.

BAPHEUS (KOYUNHSAR) SAVACI


Osmann bir hanedan kurucusu durumuna gelmesi 1301de bir Bizans ordusuna kar zaferiyle ilgilid ir. Bi lecik-Yeniehir blgesinin fethinden (1299) sonra Os man Gazi, B ithyniada Bizansa ait iki merkezi, znik ve Bursay almak iin harekete gemitir. znik zerine y rmeden nce gerisini koruma altn a alm ak iin Bursa
O SM A N LI r a

Savan vuku bulduu Yalak-Ova, Yaiak-Deresinin (bugn ayn adla) H ersek-D iline vard ovadr. Yalo vann dousundadr. Savala ada Pachymeres bu sava zerinde baz ek ayrntlar vermekle beraber, Anonimler le tam am iyle uyum iindedir. Pachymerese gre, mpa rator II. Andronikos zniki kurtarmak iin Heteriarch Muzalon kom utasnda bir ordu gndermitir. Bu ordu,
SYASET

stanbuldan gelen kuvvetler, Alan cretli askerleri ve yerlilerden oluan 2000 k iilik bir kuvvetti. Bu gruplar arasnda anlamazlk vard. Yalak-Dereden kyd ak i ova ya kmadan nce Bapheus kalesi yola hakimdir. (Bu ka le Osmanl kaynaklarnda Koyunhisar diye geer. Bu gn tepedeki harabesine oban-kale denir. Bu Koyunhisar Hammerden beri Bursaya yakn Koyunhisarla ka rtrlm tr.) Osmann nc kuvvetleri ilk kez burada baarl oldular. Bu baar Osmana k yya inme ve Bizans ordusunu karlama im kn verdi. Pachymerese gre B i zansn hazrlklarn haber alan Osman, etraf Trkmen lerinden yardm istemi ve kalabalk bir orduyla Bizans askerine kar km tr (Gazi beylikler arasnda ib irlii ne ait baka m islleri biliyoruz). Osmann ordusu yaya ve svarilerden oluuyordu. Pachymerese gre bozguna Bizans ordusunda ba gsteren anlam azlklar yznden olmutur. Alanlar iyi savam, fakat Bizans askeri ve yer li yardm clar panie kaplm lardr. Bapheus (Koyunhisar) sava iin Pachymeresin verdii tarih 27 Temmuz 1301dir. Osmanl kaynana gre Koyunhisar sava Hicr, 702 (balangc 26 Austos 1302 tarihine den) Dimboz savandan bir y l nce yani 1301de vukuu bul mu olmaldr. Bylece savan tarihi zerinde ik i kayna m z birleir. Bir mparatorluk ordusuna kar kazanlan bu zafer, Osman blgede karizm atik bir bey durumuna getirm i tir. Pachymeres onun bu zaferle hretinin Paflagonyaya (Kastamonu) blgesine kadar yayld n ve gazilerin onun bayra altna koutuklarn kaydeder. 15. yy. son larnda tarihi Ner, onun b eyliini ve bam szln hakl olarak bu tarihe kor. Bapheus (Koyunhisar) sava Osmana bir hanedan kurucusu karizmasn kazandrm, kendisinden sonra olu Orhan itirazsz beylik tahtna gemitir. Biz 27 Temmuz 1301 tarihini Osmanl hane dannn, dolaysyle Osmanl devletinin kesin kurulu ta rihi olarak kabul edebiliriz. Bylece 1300lerde Osman, B ithinyada Bizans ege m enliini tehlikeye dren nemli bir siyasi-askeri g olarak ortaya kmtr. Pachymeres gib i Osmanl yazar Yazczade de 1300den sonra Osmann hretinin uzak Islm memleketlerine yayld n ve her taraftan g g ardnca Trk-evleri gelip dolduunu kaydeder. O zaman olaylar izliyen Pachymeresin kayd, Bizansn
O SM A N L I I

Osmanl tehdidini ne kadar ciddi, karladn gsterir. Bizans mparatoru o zaman Osman durdurm ak iin randa Gazan Han, onun lmnden sonra da Olceyt Hana prenses M ariay zevce olarak nermek ve bir Mo ol ordusunu tahrik etmek giriim inde bulunmutur. Osmanl beylii kesinlikle kurulduu tarihte Bat Anadoludaki duruma bir gz atalm . 1300lerde Bat Anadoluda Germiyan olu ve onun kum andanlaryla Menteenin damad Sasa tarafndan yaplan Bizans iin fetihler daha hayati m ahiyette saylyordu. mparatorluk hkm eti 1278de ve 1296da bu Fatihleri geri atmak iin bu tarafa iki mparatorluk ordusu gndermi, fakat bir netice alam am t. Alan ve Katalan cretli askerleri nin cevelan da hi bir sonu vermedi. Katalanlar ekil dikten hemen sonra Ephesus (Seluk) dt (1304). Ay dn olu Mehmed Bey B irgi (Pyrgion)u ald (1308) ve merkezi yapt; b eyliini zm ire kadar genileterek Bat Anadolunun en kuvvetli beyliini kurdu. Saruhan Bey M anisay alarak (1313) payitaht yapt ve bylece ba m sz Saruhan b eylii kesin ekiliyle ortaya kt. Daha kuzeyde 1293ten beri M ysia, Karesi Beyin basks altn da idi. O, Balkesir (Plaeocastron)i zaptetti ve nfis yer letirerek merkezi yapt. Bu beylik, Maramar Denizi, a nakkale Boaz ve Edremid krfezine kadar yeni ftuhat la geniledi. Onun dousunda Osman Beyin lkesi geli yordu. Uc beylerine kar iddetle hareket ederek onlar itaat altna sokmaya alan Anadolu Mool valisi sonra efedisi lh an a kar bakaldrd. Sonunda 1328de M sr M em lkleri yanma kamak zorunda kald. lhanl devlet gelir defterinde 1349 ylnda ucat ad altnda Karaman, Hamid oullar, Tonguzlu (Denizli) beyleri, Aydnda Umur Bey, Germiyan, Orhan (Osmanl), Gerdebolu (Ge rede), Kastamonu, Eridir, Sinop hl Mool devleti hududlar iinde getiriliyorsa da, bu uc beyleri gerekte ba msz duruma gelm ilerdi. Orhann ilk Osmanl akasn 727/1326-1327de bastrdn ileri srlmektedir. Fakat onun sultan olduu tarih Abusaid Hann lm zerine 1336 yldr.

UC TOPLUMU VE KLTR
Sava eyhlerin destekledii gazi liderler etrafnda, ou zaman bu liderlerin adn tayan gruplarn teek kln salar. Gaziler baar gsteren nl liderler, beySYA SFT

ler, etraflarna toplanrlar, onun bayra altna koarlar. Trkmen gebelerin hakim olduu Seluklu ularnda bu liderler ou zaman boy beyleridir. Fakat devlet ku ran bu beylerden bir ounun eski seluk emirleri arasn dan ktklarn grdk. Bu gazi beyler merkezi hk mete umumiyetle vergi vermezler, yahut tbiiyetlerini gstermek zere lafz mahiyette bir ey gnderirler. Uc hayat byk tehlikelerle dolu olup ahsi teebbs ister. Zira serhaddin te tarafnda ayn ruhla hareket eden H ristiyan serhad tekilt, bat ucunda Bizansl ak ritai var dr. Etnik bakmdan uc cemiyeti ok karktr. Buraya hareket kabiliyeti byk gebelerle merkezden kaan siyasi muhallifler, rafzler, maceraclar kap snm lardr. Hinterlandda hakim muhafazakr yksek medeni yet ekilleri (teoloji, saray edebiyat, eri hukuk) kar snda ucda m istik ve eklektik henz kalplamam bir hak kltr (rafzi tarikatlar, m istik ve epik bir edebiyat, rfi ve m illi hukuk) hakimdir. Hayat gr tamamiyle valeresk ve romantiktir. Eski Osmanl rivayetlerinde Osman Gazinin haya tna ait kaytlar bu hayat tarzn kuvvetle aksettirmekte dir. Bu menkibamelerde realitenin olduka tahrif edil mi olduunu unutmam alyz. Osmanllar Oru Tarih ine (s. 3)a gre Gazilerdir ve galiplerdir, f seblillah hak yoluna durmulardr, gaz m aln cem edp H akka hare edicilerdir ve H aktan yana gidicilerdir. Din yoluna gayretldrler, dnyaya marr deillerdir. erat yolu nu gzedicilerdir ehl-i irkten intikam alclardr 1354te onlar G. Palamasa, slm hakim iyetinin srekli batya doru yayln Tanrnn iradesi mukadder bir olay olarak tasvir etmilerdir. Kendilerini Allahn k lc saymakta idiler ve bu gr yalnz onlarn arasnda deil, Bizansllar arasnda da yaylm t. leride Luther de Osmanllar hakknda ayn eyi dnecektir. Eski Osmanl rivayetlerinde Alplar, Alp-erenler, ahiler Osman Gazinin en yaknlar olarak gsterilir. Osman, bir ahi eyhi olma s kuvvetle muhtemel olan eyh Ede B alinin irad ve beline gaza klcn balamas ile (bu tam bir ahi detidir) gazi olmu, gaza aknlarna balamtr. Alplar Orta As ya Trklerindeki kahramanlk geleneine baldr. a da bir kaynak alp-eren olmak iin dokuz art arar: eca at kol kuvveti, gayret, iyi bir at, hususi bir kyafet, ok yay, iyi bir kl, sng, uygun bir yolda. Kprl, bu
O SM A N LI

yar gebe Trkmenier arasnda Orta Asya Trk gele nek ve inanlarnn kuvvetle yaad dncesindedir. W ittek ise bu ularda daha ziyade slm hilfetinin sugr ve awsm geleneklerinin hakim olduu kanaatindedir. Eski Osmanl rivayetlerinde Osman Gazi Kay boyuna mensup bir yar gebe airetin beyi olarak takdim edi lir. Ularda en parlak gaz baarlarn 1330-1345 y l lar arasnda Aydn olu Umur Bey tem sil etmitir. zmir beyi olarak gazay deniz seferleriyle devam ettiren U m ura kar, Ege denizinde H ristiyan hkmetler bir hal seferi iin ilk anlamay 6 Eyll 1332de aralarnda imzaladlar. 20 kadrgalk bir donanma vcuda getirildi. 1334te Egede birok Trk gem ileri batrld ve edremid krfezinde Karesi Beyi Yahi Beyin donanmas mahvedildi. 28 Ekim 1344te zmir lim anndaki hisar Birleik Hal kuvvetleri tarafndan basknla zaptedildi. Umur buray almak iin yapt bir savata ehid dt (Mays 1348). Kardeinin akbetini gren yeni Aydn Be yi H zr Bey gaza politikasn brakt ve ticaretin getire cei faydalar tercih etti. Papalk yoluyla ilg ili H ristiyan hkmetleriyle bar yapt ve onlara lkesinde serbest ti caret imkn salyan tam bir kapitlasyon, am an-nme verdi (17 Austos 1348). Bununla H risityanlara kar savaa son verdiini bildiriyor, onlar himaye edeceini, gm rk vergisinin nispetini deitirm eyeceini, Rodos valyeleriyle, Venedik ve K brsn beylik arazisinde konsoloslarnn yerletirilmesine ve lim anlarda serbeste kullanm alarna msaade edeceini vaad ediyordu. 1330larda Al Umar Karesi, Saruhan, Mentee ve Aydn beylerini deniz gazalaryle tannm beyler ghuzt fi l- b a h r olarak tasvir eder. Fakat aralarnda daim i olarak cihad yapan bir bey olarak Umur beyi ayrt eder. Yukar da gsterdiimiz gibi bu beylikler Ege denizinde H ris tiyan Ligas tarafndan durdurulunca bu gaza fonksiyo nunu kaybedeceklerdir. Rodos valyeleri gib i onlar da ark-Garp ticaretinin nim etlerini tercih edeceklerdir. Gazi uc beylikleri olmaktan ziyade hinterlanddaki klasik slm cemiyetinin hayat tarz, messeseleri onlarda ha kim olacaktr. O zaman gazann nderlii ularn en ile ri safnda bulunan ve Rum eliye geerek yerleen Os manlIlara intikal edecektir.
SYASET

Ftih Mehmed I 4 6 lde Trabzon dalarna yaya tr manrken yle demitir: Bu zahmetler Allah iindir. Elimizde slm klc vardr. Eer bu zahmeti ihtiyar etmesz, bize gazi demek lyk olmazd. Osmanl h kmdarlar Orhandan itibaren Sultan al-ghuzzat walmudjahidn unvann benimsemilerdir. Osmanl gazile rini hulef-i raidin devrindeki ilk Arap ftihlerine ben zetenler hesiz doru bir kyaslam a yapmaktadrlar. W ittekin belirttii gib i gaza Osmanl devletinin bir ra nan d etre' olmutur. Meneindeki uc gazi ananesi onun btn tarihine hakim olmu, d ve i politika Gazi uc beyleri menede ucun b irlii geleneini, aknlarda za man zaman ortaklaa hareket etmek ve birbirlerine yar dm etmekle gstermilerdir. Kantakuzinos, bi gaza sefe rine kalkan beyin komu beyliin gazilerini saflarna severek kabul ettiini belirtir. Bununla beraber aralarn da rekabet ve savalar eksik olmamtr. Dier taraftan eski Trk liq geleneine gre bey, lkesini oullar ara snda taksim ederdi. Yar m stakil olan bu beyler zerin de merkezdeki bey ulu-bey sfatyle devletin b irliin i sa lard. Fakat kardeler arasnda i harp eksik deildi. Da ha byk tehlikleer ve gayretler karsnda Osmanllarda birlik daha iyi muhafaza olunabilmitir. Gazi beyler Bat Anadolunun zengin ovalarnda yerletikten ve sahilde Ayasolug (Altoluogo, bugn Sel uk), Balat (M ilet) gibi beynelmilel ticaret lim anlarn ele geirdikten sonra lkeleri ticaret ve kltr bakmn dan gittike gelien ve slm kltrnn yksek ekille rini benimseyen ufak birer sultanlk haline inkilab et milerdir. 1330-1333 yllarnda Al-U m ar ve bn Battutann syledikleri bunu aka gstermektedir. Bu ehir ler gzel arlar, saraylar ve cam ileriyle bn Battutann takdirini ekmitir. Ona gre Denizli yedi camii ve gzel arlaryle Anadoluda en gzel ve byk e hirlerden b iri idi. Karesi oullarnn merkezi Balkesir gzel pazarlar olan kalabalk gzel bir ehir ve.nihayet Bursa gzel pazarlar ve geni caddeleri olan byk nemli bir ehir (sh. 449). Bat Anadoluda Ayasolug ve Balat Levant ticaretinin ik i byk merkezini tekil et mekte idi. 14. Asr ortalarnda bu iki ehirde Venedik konsoloslar yerleti. Venedik beyliklerle ticarete hayati bir ehemmiyet vermekte idi. Buralarda zengin H risti yan tccarlar yerleti. Ayasolugda Trklerin tepede kurO S M A N IJ

duklar ehir asl ticaret merkezi idi. Buraya dnyann her tarafndan tccarlar gelm ekte idi. talyanlar bu pa zarlarda Anadolunun tabii mahsulleri, pamuk, pirin, buday, safran, balmumu, yn, kenevir, zm, ap, m a z ve esir satn alm akta idiler. Dier taraftan bu pazar larda Denizli'de dokunan deerli pamuklular ve Balke sirde dokunan kym etli ipek kumalar buluyorlard. ran ve Anadolu zerinden gelen ipek ve ipekli kumalar da Byk Menderes yoluyla Ayasolugta Bat tccarlarna eritiriliyordu. Buna karlk B atl tacirler balca ince kym etli yn kumalar ithal etmekte idiler. Buna kalay, kurun eklenmelidir. Geniliyen bu ticareti kolaylatr mak gayesiyle, Balat, Ayasoluk ve M anisada Trkmen beylerinin Napoli paralar tipinde Latince harflerle gigliati denilen gm paralar bastrdklar malumdur. bn Battuta (sh. 442) B irgide Aydn O lunun sa rayn ve ipek elbiseler geymi gulam larn zikeder. B tn bu beyler yannda slm hukuk lim leri fakhlerin haiz olduu byk nfuz ve itibar belirtir. (429, 435, 448, 450). lk vezirler phesiz hinterlanddaki byk merkezlerden gelen bu fakihler arasndan seilmekte idi. lk Osmanl vezirleri ve devleti tekiltlandran hukuk adamlar, Sinanddin Yusuf, endereli H alil ve bakala r hep byle ulemadan idiler. Orhan Bey 1331 de znikte bir medrese am, Bursa hisarndaki manastr medrese haline getirm iti, Onun Bursada yaptrd site, cami, imaret, hamam, han, bu gne kadar ehrin en canl mer kezi olarak kalmtr. Bu Trkmen beyliklerinde gelien kltrn en ba riz vasf, slm kltr iinde z Trk kltr ananeleri ni devam ettirm eleridir. Bu bakmdan en anlam l olan, Trkenin devlet d ili ve yazl edebiyat d ili olarak hakim mevkie gemesidir. Bu Trkmen beylerinin emriyle Farsadan ve Arapadan klasik eserlerin Trkeye ev rildiini biliyoruz. Trkeye tercme faaliyeti devam ederken 14. Asr ikinci yarsnda eyh olu Mustafa ve Ahmed gib i yazarlarla bu edebi faaliyet yaratc bir saf haya erimitir. Bu beyliklerde Arapa ve Farsa vakfiye lerle beraber Trke yazlanlar bilhassa dikkati eker. Beylikler devrinde Bat Anadoluda meydana getirilen m im ari eserlere gelince en m himleri B irgide U lu Cami (1312)e, Bursada Orhan Cam ii (1340) yaplm tr. Yzyln ikinci yarsnda mkemmel rnekler yaratl-

SYASET

mtr: M anisada U lu Cami, Ayasolugda sa Bey Camii (1375), Peinde Ahmed Gazi Medresesi (1375), znikte Yeil Cami (1379) yksek bir sanat zevkini aksettirirler. Tezyinatta Seluk m im arisine nazaran sadelik, fakat planda yenilikler bu yaplar karakterlendirir.

farkldr. O, Osmanl hanedanyla vefiyye tarikat, ara snda sk b all kendi kiiliinde tem sil etm itir. Ve f eyhleri, ar Abdal-Kalender dervilerden farkl ola rak eriata saygl dervilerdi. Elvan elebi, Menkibnmesinde bu noktay belirtir. Tarihi Baba lyas soyundan k Paazade kendisi Vefiyyeden olup Seyyid Velyetin kaynpederi idi ve tarihinde Vefiyye eyhi Ede-Baliye olaanst bir yer vermi, hanedanla aile ilikisini belirtmeye zen gster mitir. Onun anlatm nda Ede-Bali, Osman Gazinin eyhi, m ridi ve slam hukukunu ilgilendiren nemli sorunlarda danmandr. Osman adna hutbe okunmas meselesi ortaya atldnda Tursun Fakh Osman Ga zinin kaynatas Ede-Baliye dant. Orhan Gazi yaya askeri dzenlemede Ede-Balinin reyini ald. Ede-Bal i nin akrabalar ahler o zaman beylikte nfuzlu kiiler di. Vef eyhleri, hanedann nflz ve otoritesini destek leme gayretiyle Osmanl sultanlarna T anrnn teyidi, v ellik (bu arada Gazi Hdavendigr unvan tayan I. M urada) sfat verirler. Osman ve Orhann birok vakf toprak baladk lar hakknda abdal, baba, fak ve dedelere ait kaytlar daha sonraki dnemlerde yaplan vakf tahrir defterlerin de bulmaktayz. Mesel, 1455 tarihli bir vakf tahrir def terinde Osman Beyin Sd civarnda verdii vakflarB aliye verdii zaviye vakf kayd yledir: Karye-i Kozaga ki vakfdr Osman Begden, mezkr Ede olu Mahmud Paa tasarruf ederdi, im di olu eyh Mehmed ta sarruf eder (Ede-Bali olu Mahmud ve torunu Mehmed iin bak. Apz. 96). Sdde Ede-Bali evladnn elinde k i vakf kyler Kozcu, Kozaga kyleridir. Kayda deer k i, Sd evkafnn ounluu fak (fakih)lere verilm i tir (Hac Eref, Ahmed, mer, A li, Murad, Mustafa faklar). Osman Beyin Kumral D edeye verdii vakf kyle ri (bak. Apz. 95) tahrir defterlerinde kaytl olup, bugn de ayn adlarla biliniyor ve Akpaazde rivayetinin doruluunu kantlyor. Osmanl toprana snp alp-erenler tarznda sa valara katlan, Osman ve Orhandan zaviyeleri iin vakf alan birok dervi ve eyh arasnda Abdal Murad, Abdal Musa, G eyikli Baba, Kumral Dede Akpaazdede zik redilm itir. Bunlardan G eyikli B abaya ait belgelenmi
SYASET

BABA DERVLER OSMANLI UCUNDA


Baba dervileri, ularn en uzak noktalarna, bu arada zellikle Osmanl topraklarna kap snm g rnmektedirler. Mool kuvvetleri, Bat Anadoluda gl ler blgesi ve D enizliye tedip seferleri yaptklar halde, Osmanl ucuna erimek iin Germiyan topraklarn i nemeleri gerekirdi. te yandan U clar genellikle esir ve ganimetle zenginlemi blgeler saylyor, Orta Anado lu dan, Azerbaycandan bu arada Konyadan dervileri ca ize, sadaka toplamak iin ulara geliyorlard. Ulara snan din adamlarndan biri olan Ede-Bali hakknda imdi gvenilir bilgilere sahip bulunuyoruz. Hdavendigr Livas Tahrir defterinde, yani resm bir kaynakta Ede-Bali (Ede eyh)nin Bilecekteki zaviyesine Osman Bey tarafndan Kozaac kynn vakf verildi in i okuyoruz. Vakflar arasnda Stte yayan esir kfir zikredilm itir. Bu k aytta Ede eyh in olu, Akpaazde Tarihinde zikrolunduu gib i (Atsz yay. 96) Mahmuddur. 1300

tarihinde, yani Osman G azinin salnda dan (bak. Mliyeden Mdevver no. 16016, sh. 13) Ede-

yazlm Evlan elebi Menkibnamesi bize eyh Ede-Bal i nin Baba lyasn halfelerinden biri olduunu, dinsiz leri ve kfirleri slmiyete kazandrdn, Hac Bektatan dnya saltanatna heves etmemeyi rendiini kaydeder. Bu son kayt nemlidir. Zira Babaler, sultana isyan eden m ilitan dervilerdendir. Genelde derviler, devlete bal olup Sultandan vakf kabul eden conformiste derviler ile devlete kar olan (eyh Bedreddin, Otman Baba gibi) non-conformeste ik i grupa ayrlr. Abdal Baba lar, kutbiyye inancnda olup her devirde kutbal-aktb olan velinin cezbe halinde Tanr ile srekli iliki iinde olduunu ve saltanat ilerinin de onlarn b ilgisi dahilin de bulunduunu iddia ederler. Toplumda hakszla u rayanlarn hakkn alm ak iin gerekirse isyana nclk ederler. eyh Bedreddin, 1511 de bakaldran ah-Kulu bu tip dervilerdendir. Ftih dneminde sultann byk iltifatna erien Vef eyhi Seyyid Velyet ise tamamiyle
O SM A N LI

nemli kaytlar elimizdedir. Bab dervilerinden bir grup, Uluda eteinde negle yakn aalk sulak bir yerde yerlemilerdir. Onlar Babaler diye bilinir. Buras Ftih dnemine ait vakf defterinde (Osmanl Arivi, MM 16016, 5,8) Baba ky diye kaytldr (bugn Baba Sultan). Bu dervilerden biri, Otman Baba gib i dalarda gezen ve geyikleri kendine altran aman tipi gezginci meczub bir dervitir ve bu tip dervilere yaknlk gste ren br uc beyleri gib i negl yresini yurtluk olarak elinde tutan Turgut Alp da G eyikli B abay sever, Baba daym onun yanna g e lir. Turgut Alp dervileri tefti etmekte olan Orhana bu mbarek dervi hakknda haber gnderir (Orhan, bn B attutaya gre lkesinde srekli dolap tefti yapan bir beydir). G eyikli Baba kendini Baba lyas m ridiyim diye nl Baba eyhine balar. Orhan tekrar tekrar adam gnderip davet eder dervi gel mez, derviler vaktini bekler, der, Orhan onu ziyaret eder. Geni bir araziyi vakf vermek ister, dervi kabul et medi, geri yeni rzk yeni diye Baba dervilere zg m ut lak fakr prensibine sadk kald. Orhann srar zerine u karda duran tepecikten ber yercegz dervilerin havlusu olun dedi. Sonradan dervilerin ihya ettii bu yer Ftih dnemi vakf tahrir defterinde Baba ky yahut Babayler ky diye kaytldr. 6 iflik sahibi aile ve 8 benlekin (topra az aile) oturduu bu kyn vakf geli ri 1500 aka (25-30 altn )dr. Ftih dneminde Elvan eydi evlad elindedir. Defter kaydna gre ayn kyde Ermen Babann Orhan nianyla bir iflik vakf yeri var dr. Meyve baheleri eklenmitir. Osmann yolda Ay kut Alp neslinden Umur Bey II. Murad dneminde Ge yikli Baba zaviyesine bir hamam vakfetmitir (420 aka y llk geliri var). Bir deirmen ve Bursada 3 dkkan za manla vakfa eklenmitir. 16. yzylda vakfn ziyade sinden elde kalan 6000 aka faizle iletilm ektedir. Hamam ve deirmen tam iri yalnz r gelirinden karlanmak tadr. Birgn bir kavak (nar) aacn alp Bursa hisarn da Orhann sarayna kagelir. Avluya aac diker, ona teberrkmzdr, o orada olduka dervilerin duas sa na ve neslne m akbuldr deyip gider. Aa 15. yy. son larnda Apz. tarafndan grlmtr (nar Orta Asya Trklerince kutsaldr, R um eline geen Trkmenier bir ok yere kavak/nar adn vermilerdir). Dervi durma d, dnd. G eyikli Babann davranlar onun, Otman
O SM A N LI

Baba gib i, dalarda yabani ot ve meyve ile geinen, hay vanlarla arkada olan, m utlak fakirlii seen, sultanlar dan sadaka kabul etmeyen (bu nedenle da eteinde bo bir arazi paras ister) kalender tip i baba dervii olduu nu kantlar. lk dneme ait tahrir defterlerinde dada krda bo topraklar enletip zaviye kuran, sonra bunu vakf olarak sultanlara onaylatan Kalender Baba dervilere ait bir ok kaytlar bulmaktayz. Defter kaytlarndan bir misl: Saruhanda da eteinde uc Abdal, Sinan, smail, Mustafa, A li, Kaygusuz ve baka dervilerle birlikte sipa hiden bir yer tapulamlar tan aacn ardep yurd edi nip ihya etmiler zaviye kurm ular ve sultandan enlettikleri yer iin vakf berat alm lar. Yer ap zaviye ku ran ve vakfa balayan bu dervileri O. L. Barkan, fetihle ri kolonize eden derviler saymaktadr. Sultanlar bu va kflar daima, yende ve revendiye (gelip geen yolcu lara) hizmet kouluyla verirler. Osman Gazi Mudurnu se ferinde Beta zaviye eyhinden yol hakknda b ilgi alm tr. Dervi bir zaviye kurar, etrafndaki br dervilerle topra iler, tarla aar, bahe yapar, geliriyle kendileri geinir ve yolculara gn kalmalar kouluyla barnma ve yeme ime salarlar. Ftvvet kurallarn izliyen ahi zaviyeleri hakknda yukarda b ilgi verdik. M isafirlik ge lenei yalnz ahi zaviyeleri iin deil ayende revendeye hizmet etme kouluyla sultandan berat alm tm zavi yeler iin deimez bir kuraldr. Topra ilemede, hasat ve harcamada zaviye mensuplan hereyi ortaklaa (itirak zere) yaparlar kommnal bir hayat yaarlar. Herkes a lm ak zorundadr (Bayram iyyede bu zellikle belirtilir). Ftvvet disiplini iinde ortaklaa alma, yolcu ve fa kirlere hizmet d in bir hayr ii saylm akta, bu nedenle vakfa balanmaktadr. Bir blm zaviye etrafnda za manla nfus yerlemekte, kyler meydana kmaktadr. Anadolu ve Rum eli toponimisi pek ok kyn menede bu biimde dervi zaviyeler ile ilikili olduunu ortaya koymaktadr. Sultanlarn bu gib i yeni yerlemelere vakf stats vermeleri, vergilerden affetmesi, Anadolu ve Ru m elide Trk yerleme, kolonizasyon srecini kolayla tran bir yntem olarak nemlidir. Bugn T rkiyenin birok yerinde eski dervi zavi yeleri bir Osmanl kltr miras olarak festivallere sahne olmaktadr. G eyikli Baba (Baba Sultan) kutlam alar, Hasiy a se t

ziran balarnda onbinlerce yurttan topland bir din ve m ill kltr gsterisine tank olmaktadr. Krehir H a c Bekta Tekkesini ylda 700 bin kiinin ziyaret ettii ve her yl grkemli trenler dzenledii bilinmektedir.

14. yy. ilk yarsnda, yani Osman-Orhan dneminde Kareside yazlm tr. Karesi beyleri R um eliye gei ve ga za hareketinde nde gelirler. T ekine gre, eserin asl 10. yy. sonlarnda yazlm Arapa Abl-Leys-i Semerkand n bir risalesidir.

GAZ VE GABLK
13. ve 14. yzyllarda Anadoluda slm dinini, suflik; ftvvet ve gaza kurallarn halka retmek iin Trke yazlm bir literatr bulm aktayz. Bunlar, ku kusuz o zaman toplumdaki belli gereksinim lere yant vermek ve belli gruplar aydnlatm ak ve eitm ek amac n gdyordu. Seluklu ehirlerinde, zellikle Konyada egemen Fars dili ve kltr dairesi karsnda basit bir Trke ile yazlm bu gib i eserler, ou kasaba ve ky lere yerlemi Trkmen halkna, bu arada Ucat'ta, serhadlerdeki geni gazi kitlesine hitap etmekte idi. Uc toplumuna hitab eden bu didaktik eserlerin bir bl, srf slm dininin gnlk ibadet ve yaama ait din kural larn retmek amacn gdyor (ilm -i haller), yahut ahiler iin ftvvetnme dabn anlatyor veyahut der vilere tarikat esaslarn ve erknn aklyordu. Bir b l de gazilik kurallarn aklyan didaktik yahut sava heyecann ykselten destan nevinden eserlerdi. Uc bl gesinde, ak-seik belli kurallara bal bir sosyal grubun varln ada kaynaklar kesinlikle ortaya koymaktadr. Bu grup, gziyn, alp la r adyla anlmaktadr. 13. yzylda bir yandan H allara te yandan Mo ollara kar bir lm -kalm sava veren slm memle ketlerinde gaz ruhu toplum lar ayaklandrm akta idi. 13. yy.da bu gaz heyecan M emlk sultanlnda ve Anadoluda Trkmenler arasnda dorua eriti. Hal ve Mool kskac arasnda yok olma tehkilesiyle kar kar ya kalan bu ik i slam m emleketinde asker rejim ler ha kim oldu; M sr ve Suriyede Kpak-aslndan asker bir aristokrasi, M emlkler saltanat ele geirirken, Anado lu da Gazi Trkmen devletleri ykseldi, ve 14. yy. da bu devletiklerin tm Osmanl hanedannn emsiyesi al tnda birleti. Osmanl devletinin gz karakteri bu tarih sreten kaynaklanmaktadr. Burada bu gazi beyliklerinden bi rinde yazlm olan Risletl-slm adl ilm -i hl eserin de gaz ile ilg ili blm ilgintir, konu zerinde slm kurallar bildirir. Risle, . Tekinin incelemesine gre,

Bu gib i eserlerde gaz, slmn em rettii bir grev, kesin kurallara balanm bir faaliyet alan olarak ele alnm aktadr. Osmanl lkesinde brahim H alebnin eseri (yazl 1478) yaylncaya kadar slm hukukuna ait temel m etin olarak ilkin eyh Bedreddinin Tashli, ondan sonra M olla Hsrevin Durari esas tutulm utur; Rislede olduu gibi bu eserlerde gaz ve gzlik zerin de eratn koyduu kurallar erh edilm itir. Gziler yur du Anadoluda gaz hakknda Trke olarak erkenden baka eserler de yazlm veya tercme edilmitir. Genel olarak gz ahret iin sevab kazanma amacy la savaan mslman olarak tanmlanr. Burada gaznn din-slm n itelii zerinde durulmutur, gz iin kitalde elde edilen ganim et dini bir mkfattr. Osmanl menkbnmelerinde gaz ve ganim etin (doyum) kutsal l , hell n itelii zellikle belirtilir. Batda yazlan eser lerde, gaz, kital ve yam ay mer gstermeye yarayan bir ara olarak alglanm akta, bylece belli bir toplum iin anlam ve fonksiyonu gzard edilmektedir. Gzlerin fiillerini ahlak bakmdan tartm a konu su yapmak tarihinin devi deildir; tarihinin devi, in san o biim harekete sevkeden dnce ve maksad tes pite almaktr. Gz olmann koullar R isletl-slm da dokuz noktada toplanr: 1) Ana ve atann arz olmas, 2) zerin de ki em netleri yerine getirm i olmak (mesel borla rn demi olmak, 3) Ailesinin geim i iin nafaka brak m ak, 4) Gaz srecinde gerekli geim ini salam olmak (yolda ekiyala sapabilir kaygs dolaysyla), 5) slm hkmdarnn gaz iin emretmi olmas, yani savan slm topluluunun hayrna bir hareket olduunu emirl-m u m ininin onaylam olmas, 6) Yoldana yardm c olm al, baka deyim le dayanma, b irlik salanm al, 7) Yolda kim seyi incitm iyecek (askerin getii gzergahta mslman halkn yamalanmas her dnemde idarecile rin ba ars olmutur, bunu nlemek iin idam cezas bile uygulanrd), 8) Dmanla arplma halinde kama m al, sonuna kadar dayanmal. slam bu yolda lene e-

E3

hadet sa kalana gazilik mertebesi vaadeder, 9) Ganimet m alnda ihanet etmemeli. slm kurallarna gre gani met m alnn bltrlmesine ok d ikkatli davramlmas nemlidir. slm prensiplerine gre genellikle gaz fa r z -i k fy e dit, yani ancak baz koullar yerine getirild ii taktirde yaplmas gerekir. Fakat slm lkesi hayat bir tehlike altna derse, gaza em irl-m m inin tarafndan fa rz -i ayr iln olunabilir. O zaman her mslman yetikin er iin zorunlu bir devdir, sefere gidemeyen bu dev kar l hazneye bir deme yapmak zorundadr. 144 4 te Hallar, R um eliyi istil edip Varnaya geldiklerinde ve 1686da Osmanl lkesi drt bir yandan istilya urad nda gaz zorunlu saylm , n eftr-i m iln edilm itir.

nieri ordusunu oluturdular. 10) Gaznin n iyeti sam i mi olm al, slm dini ve mslman halk iin savatn unutm am al, gazda tama ve riy olm am al, yani hare ketlerinde d in hayr dnceden uzaklamam al, gazya srf ganim et iin gitm em eli. Bu son madde, yukarda akladm z gibi gaznn din-ideolojik niteliin i vur gulayan temel kouldur. K im in sam im dindar, kim in tamahkr olduunu belirlem ek m mkn deildir. Trk geleneinde sava eri olarak gzde bulunm a s gerekli on karakter saylr. Bu karakterler baz hayvan larn karakteriyle kyaslanarak cesaret, ylm azlk, kendi ne gven, gllk ve savaganlk, atlganlk, tamada d ayankllk, yerinde metanetle durma, sab rllk, frsat lar kollama, yoldana vef vasflardr ve Dede Korkut, Danimendme gib i Trk destanlarda kahramanlarn vasflandrlm asnda belirlenm itir. Anadolu Trkmen halkna zellikle U lard aki gzlere hitab eden Ak Paan (1271-1332) Garbnme adl eserinde alp (ga z id en profesyonel bir asker olarak beklenenleri zetlen mi buluyoruz. Bu beklentiler, ilm -i hallerde saylanlar dan farkldr, kukusuz gz evrelerindeki gelenekleri yanstmaktadr. Gaz btn mslman halk iin bir dev sayld ndan sultanlar baz koullarda tm halk gazya ar m aktadrlar. Dindar halk gazy ciddiye alm akta, Sultann gazlarna parayla katlm aktadr. Bursada Hoca brahim adl bir zengin 1476 ylnda Fatih Sultan Mehm edin Macarlara kar seferinde ol gaznn savabnda ben dahi bile olayn diye 20,000 aka ile 20 atl svari yi ulufe ile tutmu ve sefere gndermitir. II. Bayezid, Anadolu halkna gnderdii bir fer manda tim ar ve baka mkfatlar vaadederek Tunada Uc Beyi Bali Beyin Lehistana aknna katlm aya davet et mitir. Osmanl sultanlar son padiaha kadar gz unva n tercih ettikleri bir unvan olarak daim a kullanm lar dr. Osman I, eski menkibnme kaytlarnda tip ik bir gazi nderi olarak en ok gz unvanyla anlm tr.

PENCK U YGULANMASI VE YENER KURUEMASI


Edirnenin fethinden (1361) sonra R um elide g neyde Selanik dorultusunda Via Egnatia zerinde Karesili gazi bey Evrenuz G azinin , Meri vadisinde Hac-lbeyinin hzl fetihleri sonucu sava esirleri byk art gsterdi. Gazilerden Sultan iin esir bana bete bir pencik (penc-i yek) alnm aya baland. Bu nemli gelir kay nann hazine iin kaybolmamas iin Karamanl Mevlana Kara Rstem uyarda bulundu. Genelde her trl ganim eti asker elinde brakm ak, cm ertlik siyaset kitap larnda en iyi politika saylrd. I. Murad andarlnn ar z zerine Tanr buyruu ne ise et em rini verir. Bunun eratta yeri olduu ulemaca onaylandndan, Kara Rsteme Gelibolu geidinde pencik toplama yetkisi ve rildi. Pencik her be esirden biri, yahut esir be deilse deerinin bete biri olarak toplanmya balad. Bu iki dnimendin ihdasnn askerin hi de houna gitm edii anlalyor. Rum eliden akndan dnenler bu vergiden kamak iin esirleriyle baka yoldan gemeye baladlar. Bunun zerine Gazi Evrenuza pencikin snrda toplan mas iin emir gnderildi ve din niteliin i gstermek zere tahsil ii iin bir kad atand. andarl devlet elin de toplanan ok sayda pencik olanlarndan sultan kap snda yeni bir asker, yenieri tekili fikrini buldu. O lan lar, Bursa civarnda Trk kylerine gnderilip Trkeyi renmeleri ve slmlamalar saland. Sonra bunlar bir klada toplanp sultann emrinde bir yolda ordu, yeO SM A N U

ALPLAR, NKER (YOLDA)LAR


Osman, beylii ailenin br yeleriyle b irlikte ida re eder grnyor. Karacahisar subaln (kom utanl n) kardei G ndze verm iti. nemli siyasi kararlar da amcas Dndar ile danrd (Neri, 94). Osman gd
SYASET

lecek siyaset konusunda tartmaya girdii amcasn ok la vurmu, ldrm. 1302de Bursa hisarn abluka iin yaptrd havale kulelerinden birini Osman kardei o lu A ktim ura verdi. Osman, olu Orhan kendi saln da deneyimli kumandanlar, Aka Koca, Konur Alp, K se Mihal ile seferlere gnderiyor, onun beyliini hazrl yordu. Bu ikisi zmit fethinden (1337) nce vefat etmi lerdir. Hasta olan Osman beyliinin son yedi ylnda beylii olu Orhana brakmt. Orhan, 1324te beylik tahtna oturdu. Kardei Al eddin Beyin ekildii kendisinden sonra evldnn Kiteye bal Fodura Kynde bar iinde yaadklar anla lmaktadr. Orhann lmnde (1362) beylik iin Murad ile kardeleri arasnda atma kt ve Murad onlar ortadan kaldrmak zorunda kald. Eski Trklerde beylii ancak Tanr balar inanc vazgeilmez bir gelenekti. Herhani bir hanlk veraset kanunu yoktu. Kurultay kara r veya bir savan sonucu Tanrnm kutuna mazhar olun duunun iareti saylr, ya veya vasiyet, beylik/hanlk iin bir l kabul edilmezdi. Aslnda her oula bir yurt luk verilerek lkenin beyin oullar arasnda bllme si Avrasyada Trk-Moollar arasnda sregelen aile hu kukuna dayanr. Osman ve Orhan fethedilen topraklan oullara ve alplara yurtluk (apanaj) olarak datm akta ve en nemli uca byk oul atanmakta idi. lkeyi feodal bir karakter veren bu gelenek, OsmanlIlarda merkeziyet i brokrasi glendike sembolik bir dzenleme bii minde kalacaktr. Bununla beraber Ftihten sonra da devleti sarsan ehzadeler mcadelesinin temelinde bu Avrasya egemenlik ve lke anlaynn devamn gryo ruz. Akpaazdenin naklettii eski menkbnmeye gre Osmann seferlerinde yarar yolda ve nkerleri belli bal kumandanlardr. Osman, Eskiehirden Bile cik ve Yeniehire kadar geni bir lke sahibi olunca (1299) nnn olu Orhan Beye, Yarhisar Haan Alpa verdi, bu dahi bahadr yolda id i, (Ner, 112) negl Turgut Alpa verdi, oraya Turgutrli derler, Os man ile sefere giden teki alplardan, Saltuk Alp, Konur Alpin ad geer. Bu alp ve nkerlerin ocuk ve torunlar sonralar nemli makamlar igal edecekler ve bir eit Osmanl aristokrasisi oluturacaklardr. Tmar ve yurt (apanaj)larn kaldrlmas olduka ge bir zamandadr.
O SM A N LI

Osman br yoldalar, Samsa avu, Aka Koca Gazi ve Abdurrahman Sakarya seferinde Orhann yan na verdi, yarar yoldadur diye (Apz. 22. Bab) Bunlar her biri bir ucda srekli akna tayin olundu. Samsa a vu ve cemaat yoldala yarar kiilerdi (Ner, 90). Or ta Asya bozkr mparatorluklarnda, Trklerde alplar, Moollarda noyanlar (oulu noyad) soylu ailelerden ge len kumandanlardr. Moollardan noyanlar aristokrat ai lelerden ba'atur veya bagatur (Trke bahadr) unvan ta rlard. Grdk ki, Osmanllarda alplar ayn zamanda bahadr unvan tarlar. Bu alplar, her biri kendi yurtlu unda, kendi kumandas altndaki gazilerle kendi uc blgesinden akn yapmaktadr. Balangta alplar, Os man Gazi ile mttefik olarak seferler yapmakta idiler (bak. Apz. 10. Bab) yle anlalyor ki, Osman Gazi 1299-1301 yllarnda nemli baarlar kazanp karizmatik bir babu durumuna gelince alplar onun yakn yol dalar oldular, hizmetine girdiler. 1302 Sakarya seferin de Samsa avu itaat eden Lefke ve adrlu blgesini kendine istedii zaman Osman Gazi buna kar kmt (Neri.I, 120). Nkerlik/Yoldalk, gaz nderine anda (and) ile balanma yoluyla kurulur ve gziyn grubu bylece ortaya kar grnmektedir. Tutsak den Harmankaya Tekfuru Kse M ihal, Osmann nkeri olmu (Ner, 76), ilk aknlarda ve teki Rum tekfurlaryla Osman arasn daki ilikilerde daima ona sadakatla hizmet etmi, so nunda slmiyeti de kabul etmitir. Kse Mihal daym onun bile olurd. Ekseri bu gazilern hidmetkrlan Har man Kaya kfirleriydi (Apz. 19- Bab). negl fetheden Turgut A lpa bu blge bir yurt (apanaj) olarak verilmi grnyor. Blgenin o zaman Turgut-li diye anlmas bu bakmdan kayda deer (Aydn-li, yahut Rum elide O sm anlya tbi Bulgar K ral nn lkesi iin kullanlan iman-li, Konstantin-li, vb). M oollarda noyanlara ait otlak blgesi yu rt, yahut Moolca nutug diye bilinir. N utugun tanmlamas yledir: u veya bu gebe birliini geinderecek noyana ait arazi (Vladimirtsov). Seluklularda ve Osmanl klasik dneminde 15.-16. yzyllarda yu rt veya yurtluk bir ger-ev grubunun reisine zerklikle verilen bir arazi nitesi olarak tanmlanmaktadr. Baka deyimle, yu rt , soylu bir bahadra ait apanaj nitelii tar. Osman alnan vilSYASET

yetleri guzta taksim etmekte idi (Neri I, 118). 1320lerde Konur A lpa Kara-epi hisar, Absu (Hypsu) hisar Aka-Kocaya uc tayin edilm iti. Bu feodal apanaj sistemi daha sonra R um elide gaza yapan uc beyleri, Evrenuz, Gazi, M ihal oullar, Paa-yiit oullar iin uy gulanacaktr. Osman dneminde beyliin bu feodal yap s karsnda Orhan dneminde ulema snfndan vezirler idareyi ele geirdii zaman merkeziyeti brokratik re jim hinterlandda egemenlik kazanacaktr. Ak Paazade Hac Bektatan sz ederken Anado luda drt miisafir (dardan gelm i) din ta ife (cemaat) tan sz eder: Gziyn, Ahiyyn, Abdln ve Bciyn. Ha c Bekta, kz ve srda olarak Htn Anay semitir, ona mensup olanlar Bciyn oluturmutur. M. Bayrama gre Bciyn taifesi, eyh Evhadddin K irmnnit kz Kadn Ana Fatma Hatundur ve Ahi Evren (Nsirddin Mahmud) ile evlenmi olup Anadoluda kadnlar ara snda ahilie denk Bciyn taifesini kurmutur. eyhler neslinden Zaviye yneten hatunlar, mesel Hdavendigar sancanda bir vakf idare eden Tc Hatun B adyan cemaatndan saylrlar. Rum Abdallar ve ahilerle yanyaa bir t ife olarak zikredilen Gziyn Osman dnemindeki alplardan ba kas deildir ve bu alplar belli nitelikler tayan bir grup tur. Baba lyasn torunu Ak Paa (1271-1332) Garbnme (Maarifnme) adl eserinde1 (bitii 1310) alplarn dokuz nitelie sahip olmalar gerektiini vurgular. Ak Paann gziyn kelimesi yerine slm'dan nce Avrasya toplumundaki bahadr nderler iin kullanlan alp teri mini kullanm olmas ilgintir. Alp varl korumak iin ay ve ylda birbirleriyle kol kola sava yapan baha drlardr. Onun paralleli, nefsiyle mcahedede bulunan alp-erendir. Garbnmeye gre alp, alperen adn almak isteyen kii iin 9 nesne gerektir. lk koulu muhkem yrek", cesaret sahibi olmaktr, ya grp sim m iya, cesurluk, askeri ayakta tutan direktir (alpin liderlii). kincisi Alpin kolunda kuvvet olmal (fiziksel g). Herkes onun gcn grr ve sayar. Uncs, alp gayret ve hamiyet sahibi olmaldr. A lpl baarmya gayretsz er Drdnc koul, bir bayk at sahibi olmaldr.
O SM A N LI I

Osmanllarda at zerinde sipahilik , soyluluk kou ludur. Osmanllar Balkanlarda H ristiyan svari askerini soylu sayp tim ar vermiler, fakat yaya askeri (voynuklar) reaya saymlardr. Gayr-mslim reayaya ata binme ya sa vard. Beyler arasnda en deerli peke att. Alpn atnn karnn rten bir zrh olmak gerektir. Zrh, kar dan heybetli bir grn gsterir ve hayvan kl ve ok darbesinden korur. Dman alp atndan tanr. Beinci koul, alpn zrhl olmasdr. A lplk zrhla belli olur. Alpa alplk adn don kondurur Osmanllarda, tim arl sipahi daima cebelii, yani zrh l sipahidir. Byk timar sahiplerinin zrh, brme zrhtr. Avrasya tarihinde, gebe halklar arasnda mpara torluk kuran, yerleik halklar egem enlii altna sokan gerek asker birlik, zrhl srvari ordusudur. T ki ah sm ailin 40 bin zrhl svarisi Selim in top ve tfei kar snda bozguna urayacaktr. Bata Alplarn kol-kola savamas gerei belirtilm itir. Bu, Akpaazdede be lirtild ii gib i gaziler arasnda yoldala iaret etmekte dir. Altnc ve yedinci koullar, alpn silhlar, yani yay ve klcdr. Kat yay ekmek ve uzatmak ere Key hnerdr kim kime Tengri vire Kat yay, kem ikle berkitilm i uzun m enzilli yaydr, O sm anlya Hristiyan askeri karsnda stnlk salyan bir silhtr. Bu oku ekip uzatmak bir zel hnerdir. A lplk iin gerekli yedinci ve sekizinci koullar letle r kl ve sng sahibi olmaktr. Yalunuz ok yay ile alp olamaz Ok ile ol alplk adn alamaz K l, alpn en deerli maldr, onun altn ve inci sidir. Kl zre and anunn iilr Alplar arasnda anda (and) Avrasya halklar arasnda sava birliini (Bat dnyasnda comitatus), nkerlii (yol dal) oluturan riteldir. Osman Gazi ile alplar, garibler yahut esiri Kse Mihal arasnda lme kadar sadakat ba, a n d imek (kanlarn bir kapta kartrp imek, kan
SYASET

kardei olmak) merasimi ile gerekleiyordu. Ganimet ve fethedilen topraklar, anda ile ndere bal olan alplar ara snda yurtluk olarak paylalyordu. Garbnmeye gre k l ve ok yalnz bana i gre mez. Siig (Sng)2 gerektir. Eski m etinlerde sg, kar g , mzrak olarak tanmlanr. Osmanl sipahisi iin daha ok gnder (mzrak) szc yaygndr. Sg/mzram savalarda balca silhlardan biri olduunu eski metin lerde k lla birlikte sk sk anlmasndan anlyoruz. Sg nn kolu aatan olup ucunda temren (demren) deni len kesimi demirden olurdu. Garbnmeye gre kol ve elile sg/mzrak kullan mas ayr bir beceri ister; dman alp karsnda sgstden bilir. Btn bunlar gzmzde alp veya alpereni, ok, yay, kl ve m zrakla silhlanm, zrhl svari olarak canlan drr. Bu svari, gerekten alp olmak iin bedenen g l, yrei cesur bir yi it olmaldr. Bunun yannda Garbnmenin b elirttii baka nemli bir koul, alpn ar kasnda yryen kafadar yani yolda olmaldr. Yolda hakknda: Cmle let oldu bu kez yr yok Bile ardnca yrr dildr yok un kafadar olmaya pes neyleye Drt yann kend nice bekleye Bil ki alplk yalnuz olmaz ey saf N itekim yalnz deildi Mustafa

Ak P aaya gre: Dn gndz ala nefsi ile T ki nefs-i dzele akl ile Alp iin din, spiritl nitelikler yle zetlenir. Alp, dnya sevgisi havasna kaplm am al. C im rilik, fsk-u-fesd gib i kt huylardan kanm al. Bu huylar havaylikten doar; Din A lp bunlara kar ura vermek zorun dadr. Din direi olan byle bir alp nnde halk yzn yere srmelidir. Hod bu alplk kim de olsa ekszn Ayana sre cmle halk yzn ilk vel olmak gerekdr ol kii

Gec vilyet olmasa anda ayn Din yolunda alp del bell beyn Evliydur ol kim ana korku yok Dnyada hem hirette kaygu yok Ak Paa bundan sonra dinde alp veya alp-eren ol mann dokuz spiritl koulunu zetler. Bu koullar; vil yet, riyzet, kifyet (nefsini basmak), k (nefsini dnya ilgilerinden kurtarp bamsz olma), tevekkl, eriat bilgisi, ilm , himmet (bakasna zveriyle yardm etme), doru yr (eshb, arkada; derviler) edinme, Yr ile ald bu dn ey Dede Bu dokuz sfat nefsinde toplyan alp ve alp-eren halkn klavuzudur. Y kii dnya iinde er gerek

Pes bu alplk yalnz olmaz yr gerek Yar in ol ba-u-can oynar gerek Yoldaln zel bir merasimle gerekletiini yu karda iaret etm itik. Yolda olan Alplar kol kola savamaldr. Ak Paa zetle alp kiiyi yle tanm lar Kimde varsa bu dokuz nesne tamm Alp adyla an okur hss-u-m A lplk Tanr vergisi (dd)dr. Bildk alp lk dnyada niceyimi Dinle imdi dn iinde neyimi Hazret-i Peygamberin dedii gibi: Nefisle savama cihd-i ekberdir
O SM A N H

Y din ire hkim server gerek K utlu kii bu ikiden alp veya alp-erenden biri ol maktr. k, k, muhabbet ile btn mrn harcar Ey Hudy, ktan ayrm a bizi Akpaada alp ve gazi zde terimlerdir. Kukusuz birincisi Avrasya H akanlklarnda alp, baatur/bahadr diye anlan kahraman savay, lider tipini, kincisi ise alpn daha ok slm gaz ile kaynam tip in i alp-ereni vurgular. k Paann grd gib i alp, 13. yy. Anadolusunda ideal profesyonel sava kiidir. Ak Paada slmi gazi terim i yerine z Trke alp terim i k u llan l mas dikkate deer. k Paann bu anlatm , A hiyyn
I SYASET

iin ahlk ve edeb kurallarn tespit eden ftvvet kural larna paraleldir. Toplumda alp sfatn kazanmak iin bu dokuz nitelie sahip olmak gerektir. Alp, zrhl svaridir ve m utlaka bir yolda olm al, onunla beraber kol kola gaz yapmaldr. Ak Paann alp tasviri, Osman Gazi ve onunla birlikte savaan yolda alplarn genellikle Ana doluda ulardaki gazilerin tasviridir. Bu alp veya gz tasvirini, Battalme, Dnimendnme ve Dede Korkud gibi Anadolu destanlarndaki kahraman tasvirine e bu luyoruz. Eski Osmanl menkibnmesinde Ak Paa dedikleri aziz (Ner 162) teki ulem a arasnda saygyla anlr. Krehirde grkem li trbesi, bugnde bir ziyretghdr. O, Mevlevlerin deil, Babalerin, alp-erenlerin pridir. Anadolu Uc blgelerinde kzl brk giyen, gaz ve ganimet aknlara katlan, bylece akncl yol edinen Trkmenier, kabile balar dnda gziyn rgtne ka tlm , bylece yeni yaam tarz sonucu kendi airet gru bundan kopmu, sosyal bakmdan farkllam oluyorlar d. slm kutsal ganim et iin her yandan, her meneden gelen garble r, babua anda ile balanrlar, onun nkeri veya yolda olurlard. Anda yani a n d imekle nderle nker arasnda ln ceye kadar sren bir b allk kurulmu olurdu. Orta As ya Trk-Mool toplumunda nkerlik, Bat feodalizmin de commendatio veya hommage (Almanca m annschaft) anda ile kyaslanabilir (Bak. Marc Bloch, La societe feodale, la formation des liens de dependance, Paris: A. M ichel yay. 1968, 210-217). Marc Blochag re (s. 210) Commenatio ef ile hizmet yklenen arasnda feodal dnemin tand en gl sosyal balardan b irin i olutururdu. 13. yy. Mool toplumunda nker, soylu kiilerin, bagaturlarn evinde ve seferde yanndan ayrlm ayan hiz metkar ve silh arkada olarak tanm lanr.3 Esir olan nker, kendine tbi olanlarla b irlikte efin hizmetine g i rer. ou tutsak edilip an da ile babua hayat boyu ba l silh arkada (comrade-in-arm) olur. Bylece Avrasya steplerinde olduu gib i alplar etra fnda gaz-akn b irlikleri olumakta, her biri U cu n bir blgesinde gaz faaliyetinde bulunmaktadr. Osman Ga zi de, kukusuz balangta bu alplardan biri idi. Onu tekiler arasnda sekin duruma getiren zellik, bir VeO S M A N II

fa-Baba tarikat halfesi olarak U ca gelen eyh Ede Bal i nin yaknlk ve berekt olmutur. ada Bizans ta rihisi Pachymeres Osman blgede Bizans topraklarna kar akn yapanlar arasnda en atlgan bir nder olarak tantmaktadr. U cta gzler, alplar ganim et seferlerinde en baarl nderin bayra altna giderler. Menkibnmeye gre (Apz. 105) Osman Yarhisar Haan Alpa verdi; bu dahi bir yarar yolda id i. Osma, G azinin k a riyerinde ikinci aama, seferlerde bayra altnda alplar toplamasdr. Onlar bu enerjik ndere Kse M ihal gib i nker/yolda oldular. Osman Gazinin gziyn gibi te k i Uc beyliklerinde de ilk asker siyas ekirdek benzeri bir srete ortaya km olmaldr. Osman Gazi dneminde asker-sosyal sistemde nkerlik/yoldalk, A lplk gib i egemen bir kuram olarak grnmektedir. 1302de Osmann Sakarya seferinde Lefke (bugn Osman-eli) ve adrlu tekfurlar Osmana ita at ettiler ve Osman G aziye hss nker oldular (Apz. 10. Bab, Ner, I, 120). Osman tutsak den Harmankaya Tekfuru Kse M ihali aff edip azad etti. Kse M ihal dahi heman can dilden Osman Bege etbiyle nker olup gerek muhibbi oldu (N er I 76). Kse M ihal da ym onun bile olurd. Ekseri bu gazilern hidm etkrlar Harman kaya kfirleriydi. (Apz. 10. Bab). Nker, Moolca nkr (oulu nkd) Avrasya feodal sistem in de yaygn bir kurumdur. Nker kurum u, Osmanl Devle tinin gelim e anda kul sistemine vcud vermi grn mektedir. Yenieriler, bey kullar (gulm -i m r), tim arl sipahilerin hizmetkr gulm lar hep nker, m aiyet aske ri durumundadrlar. Uc Trkmen toplum lar dahil, Anadolu Trk hal knn tm sosyal hayatn dzenleyen pragm atik bir sosyal-etik sistemden ve buna dayanan bir model rgtten sz etmek mmkndr. Bu model, gziyn, ahiyyan, abdln ve bciyan iin ortak bir modeldir. Aratrclar, kkleri bakmndan bu modeli slm ncesi ran, Orta Asya Trk dnyas ve Roma idaresindeki Suriye ve M srda rastlanan genler b irlii geleneine kadar izlem ek tedirler. Yiitlik/centilm enlik, dayanma, zveri, alak gnlllk gib i etik nitelikler ve yzl bir rgtlen me (eyh, ahi, y i it yahut eyh, dervi, tlib) modelin ge nel izgileri olarak ortaya kmaktadr.
I SYA SET

OSM AN IJ U C U N D A AHLER VE
f a k ie a r

Demek ki, vakflarn kantlad gibi, daha Osman Gazi zamannda slm hukunu bilen kiilerle devlet kuran Bey arasnda sk ilikiler kurulmutur. Beylii tekilt landrma, sosyal hayat dzenleme bakmndan bu faklar ve ahiler son derece nemli bir rol oynamlardr. Din adamlarnn ilk dnemlerde devletin rgtlenmesi ve beylere danmanlk yapm olmalar, ilk vezirlerin de onlar arasndan seilmi olmas olayn aklar (ilk vezir lerden Sinaneddin Yusuf kukusuz ulemadandr). andarl Kara Halil, ulema meneinden vezirlerin en nl sdr. Onun ocuklar, 1453e kadar devlet iinde otori te bakmndan pdiahla kyaslanacak bir mevkiye sahip tiler.

Uc toplumunda Osman Gazinin manev destekle yicisi, hukuk ve sosyal hayat rgtleyici olarak ahileri ve faklar gryoruz (fak, fakhin ksaltlmdr). Osman bir blgeyi ele geirdikten sonra bu lkeyi nasl rgtleyeceini ahilerden ve faklardan sormakta dr. Faklar, slm hukukunu, slm kuramlarn bilen insanlar olarak gazi nderi ynlendirici bilgiler sala maktadr. lk Osmanl beyleri Osman ve Orhan tarafn dan ahiler ve faklara verilmi birok vakf ky ve iftlik ler tahrir defterleri kaytlaryla bize kadar gelmitir. Bu dnemde vakflarn byk bir ksm faklara verilmitir. Bu kaytlarda, daha bu zamanda, Trkmenlerin kylere yerletiklerini biliyoruz. Kye yerleen bir grubun, tabii, slm kurallarna gre yaamlarn dzenlemek iin bir ky imamna, bir din adamna ihtiyac vard. Bylece, faklarn en aa kademede olanlar bu ky imamlardr. Daha yukarda kadlar, vezirler gelmekte idi. bn Battuta seyahatinde rastlad bu eit ky imamlarndan szeder. Osman dneminde bu faklarn en mehuru Tursun Fakhtir. St yaknnda trbesi bugn bir ziyaretghtr. Eskiden daha ok ahilerin nde geldii sanlyordu. Fakat tahrir defterlerindeki vakf kaytlar gsterdi ki, faklar daha ar basmaktadr. Mesel, Osman ve Orhan dnemi vakflarn ieren Ftih dnemine ait bir evkaf defterinde (Osmanl Arivi, MM 16016, 13-17) Sd kazasnda vakflar u grevliler arasnda bllmtr.
Kad 1 (Sd kads) imam 1 (brahim Fak) Zaviye Sahibi eyh 3 (Ede eyh, Sleyman, Tursun) 8 (Hac Eref Ahmed, A li mer, Murad, Yusuf, Turbegi, Timur) 1 (Isa) Fak Sofi

AH EVREN
Seluk sultanlar Bagdad Halifesi ile yakn ilikide olup kendilerini resm yazlarda H alifenin bir menurla tayin ettii sultanlar durumunda grr, H alfenin yar dmcs (zahr, m un) gibi nvanlar kullanrlard. Ana doluda ahilik tekiltnn temelini oluturan ftvvet hareketinin balangc, Halife Nsrn sultanlar yannda giriimlerine balanmaktadr. Trkiye ahi teiktnn kurucusu, Ahi Evren (Evran), 13. yy. balarnda Badaddan Anadoluya gelen bir grup ulema ve sufler ara snda idi. Bu limler, ftvvet erbabnn dostu Aleddin Keykubad I'in (1221-1237) himayesi altnda idiler. O lu Gyaseddin Keyhsrev II tarafndan zehirlenen Aleddinde sonra Nsiruddi hapse atld. Nsruddinin Babalerle ve Trkmenlerle yaknl vard. Hapisten kur tulunca, Krehirde debbalar eyhi olarak yerleti. Ahi Evren, tasavvuf ve felsefe zerinde eserleri olan bir lim dir. Asl ad Hoylu eyh Nsrddn Mahmuddur. Ho cas ve kaynpederi ftvvet akmnn byk eyhi nl suf Evhadu d-dn Kirmndir. Kirmanni Anadoluda birok ehirde halifeleri vard. Moollarla ibirlii yapan ve Fars kltrne tutkun Seluk sekin snfna hitab eden Celleddin Rum ile Ahi Evren arasnda dmanlk vard. Bu dmanlk Mevlannn eyhi ems-i Tebriznin katliyle (1247) ilikili dir. Nsirddinin ahileri, Moollarla mcadeleye giren II. zzeddin Keykvus destekliyorlard, Keykvus 1254de Krehire gitti. Mool kuvvetleri onu yenilgiye
I SYASET

leri gelen faklar snn slm hukukunu bilen in sanlar olarak nemli rol oynamlardr. Osman dnemine ait faklar arasnda Ede Bali, Tursun Fakh adlarn bili yoruz. Bize ilk Osmanl tarihini nakleden shak Fakh ve onun olu Yahi Fakh vakf alm bu faklardan ikisidir.
OSMANLI

urattlar (Sultan Han Sava, 1256). Anadoluda isyan bastrmaya alan Moollarn soykrmndan Nsreddin de kurtulmad. Onun, Krehir emirliine atanan Mevle vi Nureddin Caca Beyin ehirde yapt katlimda haya tn kaybettii (1261) anlalmaktadr. Tokat, Sivas, Kayseri gibi byk ehirlerde Moollar, kar kan esna f, bunlar arasnda sava kalabalk debba esnafn kat liam ettiler. Ahilere ait zaviyeler, Mevlevlere verildi. Bunun zerine ahiler uzak uc blgelerine, Trkmenler arasna g ettiler. Osman Gazinin eyhi Ede-Balinin Krehri (bu gn K rehirden uca genler arasnda bulunduu ile ri srlmtr. Keza Orhan Gazi ile Bursa kuatmasnda hazr bulunan Abdal Musa da ahilerle beraber uca gen dervilerdendir. Trkmen halk iin Trke Garbnme adl eseri ya zan k Paa da K rehirlidir. Btn bu olaylar, Osman Gazi zamannda Sultan-n U cunda rastladmz ahiler ve abdal/kalendirlerin orta Anadoluda 1256de patlak veren Mool-Trkmen mcadelesinin serpintileri oldu u olgusunu ortaya koymaktadr. Ahi Evren, Anadolu Trkleri arasnda bir vel mer tebesine ykselmi olup kerametleri bir menkibnmede toplanmtr. Ahi Evren zerinde etrafl aratrmalar ya pan Mikyil Bayram a gre o, Anadoluda ahilii kuran larn banda gelir. Osmanl Devletinin kurulu dne minde ahilerin ve ftvvet akmnn kesin bir rol oyna d kuku gtrmez. Debbalarn pri saylan Ahi Ev ren 32 eit esnafn pri saylr. Gerekten dericilik, Ana dolu Trk sanatlarnn en nemlisi saylr. Eskinin gele neksel yaamnda ev eyas, hayvan takmlar, vb. deriden yaplrd. Ftih Mehmed kendi cami klliyesini yapt zaman yannda sarraclar iin byk bir sarrachane yaptr mtr. ehirlerde debbalar en kalabalk, devlet karsn da en gl, bamsz, ii grubunu oluturmakta idi. Kanun Sleymann itaatsizlik gsteren kapkulu askeri ne kar debbalar anarak tehdit ettii rivyet edilmi tir. Evliya elebiye gre, stanbulda debbahanede bebin kadar debba vard. 1651 esnaf isyannda ilkin sar rachane ahileri bayrak kaldrdlar. Krehirde Ahi Ev ren (Evran) tekkesi post-nini (eyhi) tm mparatorluk ta her ehirde ahilerin reisi saylan ahi babalara icazetnme gndererek makamlarn onaylard.
OSM AN LI

AHLK VE FTVVET
1334de Anadoluyu gezmi olan bn Battuta mem leketin her yerinde kendisini zaviyelerinde misafir eden ahleri grmtr.4 Bu ahiler diyor. Anadolu Trk men yurdunda her blgede, ehir ve kyde rastlanr. Dnyann hibir kesinde, yabanclara yaknlk gster mekle, onlara yiyecek vesair gereksinmelerini karla makta, zorbalarn ve polis hizmetindekilerin veya onlara katlan serserilerin zulmlerini nlemekte, hatta onlar ortadan kaldrmakta gsterdikleri cidd abalar bak mndan onlarla kyaslanabilecek kimse yoktur. Onlarn dilinde a h i yle bir kimsedir. Ahi, kendi sanatnda al anlar, evlenmemi genleri ve bekr yaam semi olanlar bir araya toplayp onlarn nderi olmay kabul eden bir kimsedir. Buna ftvvet de denir. Ahi, bir zavi ye bina eder, onu hal, kandiller ve baka gerekli eya ile der. Zaviyede onunla beraber olanlar, gndz alrlar ve ikindi namazndan sonra ortaklaa kazanlarn, geti rirler, bu para ile zaviyede yenecek meyve ve baka yiye cekleri satn alnr. ayet o gn ehre bir yolcu gelmise, kendisini zaviyede konuk ederler, satn aldklar eyleri ikram ederler ve ayrl gnne kadar konuk onlarn ya nnda kalr. Bir konuk gelmemise, kendileri yiyecekleri beraber yerler ve yemekten sonra lhi ve raks ile sema yaparlar. Ertesi gn ilerine gider ve ikindiden sonra or taklaa kazandklar paray getirir ahiye teslim ederler. Zaviye yelerine fityn, balarna, evvelce sylediimiz gibi, ahi denir. Dnyann hibir yerinde davranlarnda onlardan daha centilmence davranan kimse grmedim. raz ve Isfahan halk, davranlar bakmndan onlarla kyaslanabilir, fakat onlar yolculara daha ok efkat, ya knlk ve itibar gsterirler.5 Kendilerine fityan denen genlerin ellerinde uzun birer haner ve balarnda bir zi ra uzunlukta beyaz keeden klah (sonralar yenieriler de greceiz) tarlar. Odada sralarn alnca herbiri k lahn karr, nne kor. Banda ipekten gzel bir tak ke kalr. Arab seyyahn konuklamak iin birbirleriyle kavgaya kadar yarrlar. O, Anadolu halkn din ve ahlk bakmndan mutaassp bulmaz. Bayramda silahl gen ahiler merasimlerde sultann askeriyle beraber yrr. Ahiler arasnda zengin ve fakir olan vardr. Kayseride ah Emir A linin zaviyesine ehrin bykleri dahildir, hayli grkemli olan zaviyesinde her sene toplanrlar. Bir yerde
I SYASET

sultan yoksa ahi o yerin valisi gib i hareket eder ve davra nlar beyler gibidir (434). bn B attuta Anadolunun en mamur byk ehirle ri arasnda Denizli (Tonguzlu)yi sayar, orada ou Rum kadn iilerinin dokuduu nl ilem eli pamuklu ku malardan szeder (425). br byk ehirler arasnda Konyay, geni caddeleri, arda oturan esnaf birbirin den ayr ziyaret etmitir, Konyada ahi bir kaddr. ine kadar d memleketlerde aranan h allaryla nl Aksa ray, Anadolunun en gzel ve varlkl ehirlerinden bi r i olarak tantr (432). Ahilerin, Hazret-i A liye kadar giden prleri olup ftvvete tbi olduklarn, zel bir libas giydiklerini be lirtir. bn B attutann verdii ilgin ayrntlar arasnda bu ularda slm dnyasnn eitli blgelerinden gelmi ulema ve sufilerden sz edilir (M ilas'ta fakh al-Harezm, Kastamon ili viz Aleddin, Egridirde fakh M slihiddin, A ntalyada Suriyeden ihbeddin, Amasyada vel Ahmed Rif soyundan eyhler, B irgide M uhyiddin, Bursada fakh Mecdeddn al-Konev ve Abdullah alM sr, znikte Aleddin Sultanyk, Aydn Beyi Mehmed). bn B attuta Birgi Sultan M ehmedin scaklar dolaysyle her yaz yaylaya ktn iitti (439). Orada onun tip ik bir Trkmen adrnda oturduunu grd, sonra ehre indiklerinde saraynda konuk oldu. Arab seyyahn hayranln eken sarayda, ipekli libaslaryla yirm i Rum iolan grd, kendisine altn gm kaplarda erbet sunuldu (442). Sultann doktoru bir yahudi idi. Sultan Arab seyyahn ulema ile evrili olarak ziyaret etti ve bir takm hadisler hakknda sorgu sordu. 1354de Gregory Palamas da Orhan dalk serin bir vadide buldu. Trkmen byklerinin yaylaya kma deti Osmanl dneminde de sregelmitir. Sonu kar makta acele eden b atl oryantalistler, bundan Orhan za mannda bile Osmanllarn gebe olduklar neticesini karrlar. Osman Gazinin Sd, Karacahisar ve Yenie hiri beylik merkezleri setii, beylik dneminde ehir de, ailesinin bir ara B ilecikte oturduu hakknda menkibnmede aktarlan b ilgiler herhalde dorudur. zetle bn Battuta, 13 34e doru Bat Anadolu beyliklerini Sultanlar idaresinde pazarlar ve din-sosyal kurum laryO SM A N LI I

la mslman nfusun yaad ehirlere sahip, refahl iyi rgtlenmi bir toplum olarak tasvir etmektedir. Baz blgelerde ekiya nedeniyle gvenliin olm adn da iaret eder. bn Battutann Orhann lkesi hakknda verdii ayrntlar ilgintir (449-452). Unutm ayalm ki, bu ziya ret Osmann lmnden (1324) on yl sonradr. Bursa diyor gzel arlar ve geni yollaryla byk ve nem li bir ehir olup her yandan bahe ve akarsularla evrili dir... (kaplcaya yakn) bir zaviye vardr, orada gelen has talara kaldkalar gn srece barnak ve yiyecek verilir. Bu zaviyeyi Trkmen beylerinden biri6 ina etmitir. e hirde fityann byklerinden feta ah emseddiin zavi yesine indik. Onunla birlikte olmamz aure gnne rastlad. emseddin o gece byk bir ziyafet vererek or dunun balca kom utanlarn ve ehrin ileri gelenlerini davet etti. K ur an okunduktan fakh ve viz Konyal Mecdeddin vaazn verdikten sonra semaa baladlar. Gerekten ulv bir gece id i. Arab seyyahn Mecdeddin hakkndaki tanmlamas, onun tip ik bir abdal dervi ol duunu kantlar: Bu viz Mecdeddin sulehadan olup... srf alnnn teriyle kazand ile geinir ve kimseden sa daka kabul etmez. Kalacak yeri yoktur; stnde ancak plakln rtecek kadar libas vardr. Kabristanda uyur, topluluklarda verdii vaazlarda halk cehennem azabyle uyarr, yle ki biroklan her toplantda onun nnde tvbe ederler. Mecdeddinin vaaz srasnda dada bir maarada riyazette bulunan bir dervi haykrd, vecde gelip bayld. Bursa Sultan ihtiyrddin Orhan Bek Sultan Osman cukun oludur. Cuk, kk demektir. Bu sultan servete, lkesi ve askeri kuvvetler itibariyle Trkmen beylerinin en bydr. Yze yakn kalesi vardr, ou zaman o srekli bu kaleleri dolap durum larn tefti eder ve herbirinde birka gn kalr. Sylen diine gre bir yerde hibir zaman bir aydan ok kalmaz. O, kfirlere kar srekli savatadr ve onlar kuatm a al tnda tutar. Bursay, Rumlardan babas fethetmitir. Mezar, eskiden H ristiyanlara ait bir camidedir. zniki yirm i yl kadar kuatma altnda tuttuu sylenir; o ehri alamam olu Orhan on ik i y l daha kuattktan sonra alm tr. (znik kuatmas 1300de balam ve ehir Or hana 1331de teslim olmutur). bn B attuta ekler: Or han znikte buldum, bana byk bir para gnderdi.
SYASET

Seyyahmz, znikte Krele kynde ahilerden b iri nin zaviyesinde kald. znikte diyor, imdi Sultann hizmetindeki birka kiiden baka ahali yoktur. Bunlarn banda Orhann ei Bayalun Hatun yaamaktadr. Ken disi salihe, fazla bir hanm dr. Hatun, bn B attutay kabul edip hediyeler gnderdi. Arab seyyah, seyahatine devamla Geyvede, Yenicede, M udurnuda, Boluda yolu zerindeki tm ehir ve kasabalarda ahi zaviyelerinde kald. Ahileri daima fe ta (Trke karl y iit) unvany la anar.

mas gerekirdi. Talep snrldr, bu nedenle fazla retim fiyatn dmesine ve esnafn zarara uram asna yol aar. Noksan retim ise, fiyatn fazla artna neden olur ve t keticinin zararnadr. Bu nedenle ehrin nfusuna gre retim in ayarlanmas gerektir. te bu koullar, kasabada esnaf tekiltnn temel ekonomik sistem ini belirler. Or taa esnaf tekiltnda her snf mal reticisinin says, yani retim i ehrin nfusuna gre ayarlanmtr. Mesel, Beypazarnda 10 frn ustasna izin verilm iken, stan b ulda 150 ustaya izin verilm itir. Talep artt zaman kenar mahallelerde koltuk denilen kaak ustalar ortaya kar. Bu kaaklar yasaklamak iin esnaf devlete ba vu rurdu. Esnaf ustalar esnafn seiminden sonra padiah beratyla tayin olunurdu. Devlet, genellikle beratl esna f desteklerdi. Bylece esnafla devlet arasnda gittike kuvvetlenen sk bir ib irlii ortaya kt. O sm anldan nce bu ilevi ehirde esnafn lideri olan gl zengin ahi babalar yerine getirirlerdi. br yandan mal kalitesini koruma, esnafn, rak, kalfa, usta nizam, im tihanlarla salanrd. rgt bylece devlet kontrol dnda idi. Osmanl dneminde devlet, ihtisab kanunlar ile mal k a litesini tayin ve pazarda muhtesip teftii ile kontroln arttrm tr. Bununla beraber esnaf kendi i nizam larn olduka korumutur; her usta, idarecilerini kendisi seer di. Seimden sonra kethd, yiit-b a, akib ve eyh, padiah berat aldktan ve devlet brolarnda sakl def terlere kaydolunduktan, sonra loncada gerek otorite ve yetkisine sahip olurdu. A hliin ahlk ve erknn tespit eden ve mer Shreverdnin eserleriyle sf inanlaryla zenginleen ftvvetnameler, Anadolunun her tarafnda yayld , e hirlerde ve kylerde futvveti benimseyen ahi zaviyeleri kuruldu. Sultanlar ve zel kiiler vakflar yaparak bu za viyeleri desteklediler. Osman ve Orhan dnemlerine ait vakf kaytlar Osmanl lkesinde erkenden birok ahi zaviyesinin kurulmu olduunu gstermektedir. Seluk lu sultanlar Mool egem enlii altnda lkede siyasi g ve kontrol kaybettiklerinden ehirlerde ahiler, yalnz ekonomik-sosyal yaamda deil, kamu gvenlik sorum luluklarn da yklendiler. bn B attuta baz byk ehir lerde ba ahinin bir sultan gib i davrandna tank ol mutur. Mesel, sof im lat ve ticaretiyle ok zengin bir ehir haline gelen Ankarada ah erefeddin ehrin kamu ilerinde egemendi.
I SYASET

FTVVET VE ESNAF
Ftvvet, ah ilik dab, yani ahlak ve davran ku rallar yzyllar boyunca Anadolu Trk halknn m ill karakterini belirlem itir. Bugn sosyal antropologlarn Trk ky ve kasabalarnda sradan Trk insannn davra nlar zerinde tespit ettikleri zellikler, olaanst bir konuk-severlik, g durumda olanlarn yardm na ko ma, zveri ve dayanma, emece denilen tarlada hep birlik te ortak alma, bye sayg, hrszlktan, cinsel taciz den ve bakas aleyhinde kt sz sylemekten dikkatle kanma (eline, beline, diline hakim olma), y i itlik ve ci vanmertlik (centilm enlik) hepsi ftvvetnamelerde tel kin edilen idea! insan sfatlardr. Kylerde genler gece leri yrn veya konuk odasnda toplanp bu ftvvet ku rallarn renirler. Bu yrn, misafir odalar eski zviyeleri anmsatr. Bu det bugne kadar gelm itir.7 Ftv vet, ahilik, keza kasaba ve ehir nfusunun byk oun luunu oluturan esnafn davranlarn belirlem itir; Ahi zaviyelerinde gen iilere alakgnlllk, sosyal dayanma, zveri, ustaya itaat gib i esnaf lonca rgt nn gerektirdii bir eitim verilirdi. Osmanl zanaatlar rak-kalfa-usta eitim iyle renildiinden, ftvvet adab sosyo-ekonomik yapnn temel ahlak ilevini yeri ne getirm ekte idi. ilerin ahlak-sosyal disiplini, ftvvetnameler ve ahi zaviyelerince salanrken ehrin retim koullar ve mal retim i, esnaf tekilt ile devletin ib irlii sayesin de ayarlanrd. Bu koullar, siyasi iradenin her an esnafa mdahalesini gerektirirdi. Ortaan d pazara m al gn dermeyen kasaba ve kk ehir ekonomisi, Osmanl es naf tekilt ve etnik koullarn belirlem itir. Kk e hirde yerel m al retim inin ehir ihtiyacna gre ayarlanO SM A N L I

Sonraki devirlerde, zaviyenin seimle gelen devlete tasdikli ahi babasyla zaviye eyhi arasnda anlamazlk lar kmtr. Bunun bir misli u olayda aka grlr: Beypazarnda 1682 tarihinde Ahi Evren (Evran) za viyesi vakflar zerinde zaviye eyhiyle debbalar esnaf nn ahisi arasndaki anlamazlk, Padiahn nne kadar gelmitir. Zaviyeye dkkan, kervansaray ve bir debbahane vakf eden ahi sann evlad vakfnme koullarna dayanarak vakfn gelirleri zerinde idare hakkn ileri srmektedirler. Bua kar, o tarihte ehrin debba esna fnn seimi ve padiah beratyla debbalar ahisi olan kimse bu gelirin ahilik zere tasarrufunu iddia etmi tir. Padiah bu sonuncuya hak vermitir.

dr, Bursann fethinden (6 Nisan 1326) sonra OsmanlI larn basks tehlikeli bir hal ald iin znik teslim ol mak durumundadr. mparator, ordusuyla skdara geip Pelekamona geldi. Aka maksat, znik Krfezinin br tarafna ge ip Yalakdere Vadisinden inerek zniki kurtarmaktr. Bunu renen Orhan, mparator gelmeden Eskihisardaki tepeleri ele geirdi. Bizans ordusu denizi gemeye braklmayarak, Pelekanonda yenilgiye uratld, mpara tor yaraland, kat. Pelekanon Zaferi Hammer tarihinde ve onu izleyen tarihilerimizin eserlerinde Maltepe Sava olarak bilinir. Oysa, Maltepe, Pelekanondan epey uzaktadr. Pelekanon, Gebze-Eskihisar blgesindedir. Bu savan Bizans kaynaklarndan tam tarihini de biliyoruz. Sava, 1329 yl Mays sonu Haziran bana rastlar. Bu zaferin ilk sonucu, znikin teslim olmasdr. Bylece, Osmanllar 1300den beri Osman G.nin ama lad gayeye erimi oldular. Bursa ile znikin dmesi artk Osmanl Devletinin Bizans tehdit eden bir g haline geldiini gstermitir. Pelekanon Sava, Osmanl tarihinde gerekten bir dnm noktasdr. Bizim vekayinamelerde Pelekanon Sava yoktur; anlatlmamtr. ok ksa olarak Abdurrahman Gazinin Orhan Gazi ile beraber bir Bizans kuvvetini pskrtt sylenir. Oysa, bizzat o muharebeye katlm olan Byk Domestikos Kantakuzenos, bu muharebeyi uzun uzadya btn ayrntlaryla anlatyor. Biz burada devir aan bu sava ayrntlaryla ele alacaz. Pelekanon Sava iki aamada gerekleti. Birinci safhada Bizans mparatoru harp meclisinde u karar al d: Tepelerden Osmanllar dzle ekelim ve sava dzlkte kabul edelim. Bizans komutas, eer bunu yapamazsa o zaman sa va brakmay dnyor. Bylece, daha balangta Osmanllar stratejik stnlk salam bulunuyorlard. Orhan, tepelerden harp sahasn gzetliyor, Bizans ordusunu arzal araziye ekip orada evirmeyi dn yordu. Bunun iin de nemli bir kuvveti bir vadide pu suya sokmutu. Bu, klasik Osmanl sava taktiidir; Moha Savanda Macar ordusuna kar da uygulanmtr. Savan ilk gn, 1 Haziranda, Orhan Gazi, Bizans ordusunu kendine ekmek iin 300 kiilik bir kuvveti
a SYASET

-O

O R H A N D N E M N D E BZANS'IN T B U : PELEKANON (ESKHSAR) SAVAI


1330larda Osmanl tarihinin dnm noktalarndan birisindeyiz. Osmanllar 1305-1331 dneminde Adapazarnda ve Sapancann dousunda yerlemiler, Bursa, znik ve zmiti abluka ve aknlaryla bask altnda tutu yorlar; znik alktan dmek zere. Bu durum, BizanslI lara bir lm kalm noktasna gelindii inancn verdi. Osmanllar, Orhan dneminde (1324-1362) znik ovas n ele geirdikten sonra stanbula en yakn iki mhim ehri, znik ve zmiti almak iin son bir atlm yapacak lardr. Kukusuz, 1329 Pelekanon Sava stanbulun fethi gibi, Bizans ve Osmanl tarihinin dnm noktalarndan biridir. Beylik bu sava kazandktan sonra 1331de znik, ondan alt sene sora da zmit decektir. Bu ara da Hereke dahil, bu sahildeki tm kk hisarlar, Osmanlnn eline geecek, bylece, Anadolu tarafndan Trkler stanbul Boazna dayanm olacaklardr. ki taraf ordular, 1329 baharnda Gebze liman ya knnda Pelekanon denilen yerde, bugn Eskihisarn he men batsnda dzlkte kar karya gelecektir. Osmanl ordusunda bizzat Orhan kumanday ele almtr. Kar tarafta Bizans ordusunun banda mparator Andronikos III. vardr. Andronikosun dzenli ordusu 2000 kiidir; buna dzensiz eyalet askeri de katlyor. mparator ordusuyla buraya, zniki kuatmadan kurtarmak iin gelmitir. znik, 30 yldr abluka altndaO SM A N U

Bizans mevzileri zerine gnderir. (Bu ayrntlar o sava ta hazr bulunan Kantekuzenos anlatyor). Bu aknc kuvveti Bizans ordusuna yaklat, oklarn serpti, sonra geri kaa balad. Bu yalanc katan maksat, Bizans ordusunu yerinden karp, tepelere doru ekmek. Bu saldry birka kere tekrar etti aknclar. Balangta, Bizans ordusu mevzilerini brakmad, iki tarafn esas kuvvetleri birbiriyle tutuamad. Or hann kuvvetleri de tepeleri terk etmediler. tekiler de bu tepelere doru hareket etmediler. Fakat savan ikin ci gn tekrarlanan bu aknc saldrlar srasnda mparator bu ufak kuvveti yok etmek iin bir ksm kuv vetlerini harekete geirdi. Bunun zerine, Orhan, bir k sm kuvvetlerini kardei Pazarlu kumandasnda dzle indirdi. Bizans ordusu da kar kt; bu suretle akn ek linde balayan arpmalar, iki tarafn byk kuvvetleri nin katld bir sava halini ald. Bu savata Osmanllar stn geldiler. mparator ok la yaraland. Bizans ordusunda panik balad. mparator, paniin nne gemek iin yaral olduu halde alyor, fakat asker panik halinde kayor. Bu blge, Anadoluya gemek iin bir geit yeri ol duundan iin, Bizansllar, geen yzyllarda burada ka leler yapmlar. Bunlar 4 tane kaledir. Birisi, Kale bur nunda Fkokrinia, yahut Flokren dediimiz kaledir. te ki, daha yukarda burnun berzahnda Nikitiaton Kalesi. Sonra Darca, yani Daritzion Kalesi var. Drdnc kale, Eskihisardr. Gebzenin limanndaki byk kaledir. Bu gn bu kale ayaktadr, tam geit yerindedir. Panik halinde kaan Bizans kuvvetleri bu kalelere snmaya alyor. Orhann kuvvetleri kaanlar kova lyor. Bizans mparatoru panii nleyemeyince kendisini bir hal zerinde gemiye tatt ve stanbula kat. Bizansllar takip eden Osmanl kuvvetleri Or hann kumandas altnda ordugahn bulunduu Flokren Kalesi zerine geldiler. Buraya snmaya alan Bizans kuvvetleri kaleye giremediler, nk anahtar bulunama m. Osmanl askeri ile kale arasnda kalan BizanslI lardan birou kltan geirildi. Nihayet kale kaps ald ve kalan Bizans askeri kaleye snmay baard. stanbuldan gemi gelmesi iin mparator emir gnder miti; gelen gemilerle Bizans askerlerinden kalanlar stanbula ulap canlarn kurtardlar.
O S M A N II

Bu tam bir zaferdir Osmanllar iin. Kantakuzeni okursanz bu kesin yenilgiyi o bir Bizans zaferi gibi an latr. Ona kar, br ada Bizansl yazar Nikeforus Gregoras gerei yanstr. Tuhaftr bizim kaynaklarmz, kronikler bu mhim zaferi anlatmazlar. Pelekanon Sava, 1329 ylnda 28 Maysta balar, Hazirann ilk gnlerinde biter. Bu zaferden sonra, artk zniklilerin hibir midi kalmyor. Osmanllar ablukay iddetlendiriyorlar ve 2 Mart 1331de znik ehri Or hana teslim oluyor.

RUMEL'YE GE
Osmanllarn Avrupada yerlemesi, tarih litera trde ve mektep kitaplarnda sallarla gei efsanesinden hala kurtulamamtr. Oysa, bu byk olayn tm ayrn tlar ada kaynaklardan biliniyor. Sal hikyesi, Karesili gazilerin zaman zaman sal ile kar sahile yaptklar aknlarn bir yanks olmaldr. Osmanl rivayetlerinde tutsak yaplan ve Mslman olan bir Rumun, Gelibolu Rum Valisi Asenin olundan biri olduu kesinlik ka zanmtr. O, kardeleriyle geinemeyerek Osmanllara snm mslman olmu, Osmanllarn Avrupada yer lemesi olayn hazrlamtr. Gerekte, Rumelide yer leme, stanbulun fethi gibi, tarihte yeni bir dnem aan bir olaydr. Boazlarn tesinde bir Osmanl yerlemesi olmasayd, Osmanl Devleti teki Trkmen beylikleri gibi kk bir Trkmen devleti olarak tarihe karm olacakt. Sultan Orhann byk olu Sleyman Paann gayretleriyle, Osmanllar, 1352de ilkin Tsympe, (Trkede Cinbi) Kalesini ele geirmiler, iki yl sonra, byk stratejik, nemdeki Geliboluyu igal etmi ve be yl iinde Trakyann gney blgesini fethederek, Anado ludan asker ve halk getirip yerletirmiler; bylece ksa zamanda Avrupa yakasnda gl bir kpr-ba kur mulardr. Bu kpr-ba, Osmanllarn Avrupada Viya na nlerine kadar yaylan muazzam mparatorluklarnn balangcdr. Bolayrdaki trbesinde yatan Sleyman Paaya, tarih yapan byk Trk fatihleri arasnda yer vermek gerekir. Sleyman Paanm bu baarsnn arkasndaki tarihi gelimeleri yle zetlemek mmkndr. 1329-1344 yllarnda zmirden donanmas ile Trakyaya deniz sefer leri yapan Aydnolu Umur Bey, Balkan fetihlerini haSYASET

zrlayan ilk byk gazi beydir. O, bu seferlerinde, stan bulda Yuannis V. Paleologusa kar mparatorluk iddi asyla Trakyada faaliyette bulunan Kantakuzenos ile i birlii yapyordu. Bu sayede, lafif donanmasn, kyya ekiyor, Kantakuzenosun mttefiki olarak Srp ve Bul gar topraklarna aknlar yapyor, gemileri ganimet dolu olarak zmire dnyordu. Umur Beye kar Bizans, 1344de bir Hal donan masn harekete geirdi. Gl Hal donanmas, aa zmir Kalesini ele geirdi ve U m urun donanmasn yak t. Umur, bu kaleyi geri almak iin yapt savata, 1348de ehit oldu (Kayda deer ki, bu ehadeti bni Battuta Suriyede iiterek slm dnyasnn zntlerini paylat). zmirin dmesinden sonra, Batda gaz hare ketinin nderlii Osmanllara geti. imdi, gazi grupla r Osmanl bayra altna kouyor ve anakkale zerin den Trakyaya akna gidiyorlard. Umur Gazi, lmeden nce, mttefiki Kantakuzenosa Orhanla ittifak yapma sn tavsiye etmitir. Trk yardm, Kantakuzenos iin, hem stanbuldaki rakipleri, hem de Edirne ve stanbulu almay tasarlayan Srp Kral Stefan Duana kar en et kin askeri yardm oluturmaktayd. Gerek Umur, gerek se Orhan, Kantakuzenosla ittifak yapmay Rumeliye aknlar iin gerekli gryorlard. Osmanllar, 1335te Karesi Beyliinin tamamn igal ederek anakkale Boazna ulamlard. Karesili Beyler; Ece Bey, Gazi Evrenos, Hac Ilbeyi, Gazi Fazl Osmanllar anakkalenin br yakasnda yerlemeye tevik eden gazilerdi. Kantakuzenos, 1346da kz Teodoray Orhana e olarak vererek, Osmalyla ittifak pekitirdi. 1347de, Kantakuzenos, Orhann yardmyla stanbula girdi ve Yuannis V ile ortak mparator iln edildi. Bu tarihte, Bi zans, Orhann himayesi altna girmi saylabilir. imdi, mparator Kantakuzenos, Srp K ralna kar Osmanl kuvvetlerini kullanarak Trakyada, Bizans egemenliini koruyabiliyordu. Bizansa yardma koan Sleyman Paa, 1352 ylnda, Trakyada ilerleyen bir Srp ordusunu boz guna uratt. Sleyman Paa, Edirneye gitti, Kantakuzenoslar tarafndan kurtarc olarak karland. Osmanl kaynaklarnda, 1361 Edirne fethi ve 1371 irmen, (Srpsnd) Sava ile, Sleyman Paann 1352deki bu ha rekt kartrlmtr. Bununla beraber, Sleyman Paann 1352 zaferi, kendisine Rumelide yerleme imkn
O SM A N LI

salamtr. Dnte, Sleyman Paa, ertesi sene yapla cak sefer iin Boazn Avrupa yakasnda, Tsympe deni len kalede, bir ksm Osmanl askerini brakm, kaleyi bir kpr-ba durumuna getirmitir. Kantakuzenosun, bu kaleyi Osmanl askerlerinden boaltma iin nerdii byk paralar Sleyman tarafndan reddedilmi, aksine o, bu kpr-ban, Anadoludan getirdii yeni kuvvet lerle glendirmitir. Rumelide yerleen Karesili Beyler, bir yandan Gelibolu, br yandan Tekirda ve Malkara dorultusunda fetihlere balamlardr. Geliboluyu ku atan Ece Bey, bir sre sonra lm ve Geliboluya yakn bir yere gmlmtr. Trk yerlemesi stanbulda b yk tel uyandrm, Bizans payitahtnn hem Kocaelide, Anadolu tarafndan; hem Avrupada Trakya tara fndan kuatlmakta olduuna tank olmulardr. Bu arada Sleyman Paa, merkezi Bigaya yakn Ke mer Limannda 3000 kiilik bir kuvveti gemilere bin dirmi ve kar kyda Kozludereye karma yapm, Bolayr fethetmitir. Bu arada, 13 54te, beklenmedik bir tabii olay, 1 Mart 2 M arta balayan gece meydana ge len iddetli bir deprem sonucu, Gelibolu ve civar kalele rin surlar ykld. Osmanh kuvvetleri derhal bu kaleleri igal ettiler. Depremi, btn ada kaynaklar kaydet mitir. Olay Tanrnn ltf olarak yorumlayan Osmanllar, Rumeliyi kesinlikle boaltmamaya karar verdiler, yeni kuvvetler ve Karesiden gelen gmenler Boazn Avrupa yakasna gemeye baladlar. stanbulda halk, is yan ederek bu durumdan sulu saylan Kantakuzenosu taht brakmaya zorlad. O zaman, Osmanllar iin elve rili bir durum da, Srp ar Stefan Duann lm ve Srp mparatorluunun paralanmasdr (1355). Byle ce, Osmanllar karsnda en byk rakip ortadan kalk m bulunuyordu. Bu olaanst olaylar, Sleyman Paann ve Kare sili gazilerin azim ve karar sonucu, Trklerin Balkanlarda yerlemesi artk kesinlemi bulunuyordu. Bizans mparatoru Yuannis V, btn midini Avrupadan gele cek bir Hal seferine balam bulunuyordu. mparator, 1355 yl sonuna doru 6. Innocente eliler gndererek Roma Kilisesiyle birleme vaadinde bulunuyor ve acilen bir Hal ordusunun yola karlmas iin yalvaryordu. Fakat 1357 ylnda olaylar birden Osmanllar aleyhine dnd.
SYASET

Orhann 12 yandaki olu Halil, 1357 yaznda Focal Rum korsanlar tarafndan zmit Krfezinde, esir edildi. Bu arada Rumeli fatihi ehzade Sleyman Pasan lm haberi geldi. Bu talihsiz olaylar, OsmanlBizans ilikilerinde bir dnm noktas oluturmutur. htiyar ve hasta olan Sultan Orhan, olu H alilin kurta rlmas iin mparator Yuannis V, Palaeologusa bavur du. Bizans diplomasisi, durumdan yararland ve Orhana bir anlama imzalatt. Buna gre Orhan, Bizans toprak larna kar her trl saldry durduracak, olunu kur tarmak iin Foaya gnderilecek gemilerin btn mas raflarn zerine alacak, mparatorun o zamana kadarki borlarn affedecekti. Orhan, ayn zamanda Trakyada Kantakuzenosnu olu Mateosa yardmdan vazgemeyi ve mparator Yuanisi desteklemeyi vaad ediyordu. Bu anlama ile Osmanllar, Rumelide Osmanl topraklarn geniletmek iin imdiye kadar Katakuzenos ailesi ile yaptklar ibirlii politikasndan vazgei yor, nemli bir bekleme ve gerileme dnemine girmi grnyorlard. Gerekten, 1359da Halil kurtarlncaya kadar, Rumelide Osmanlnn yaylma faaliyetleri dur du. Bu arada 1358de, Osmanl mttefiki Mateos Kantakuzenos, Dimetokada Srp yadmyla mparator gle ri tarafndan sktrld ve esir edildi. Bylece Bizans, Trakyada durumu kendi lehine evirmi bulunuyordu. Orhanla yaplan anlamada mparatorun eski borlarn dan sz edilmektedir. Bu kayt Bizansn daha bu tarih te, Osmanlya hara demeye balam olduunu kant lamaktadr. Gerekten 1334te zm iti rahat brakmak karl mparator, yllk bir hara demeyi kabul etmi ti. Kesin olarak biliyoruz ki, Bizans 1371 Meri Savandan sonra, Osmanllara yllk 15 bin hyperpera, yani 7500 Venedik altn hara vermeye balam, tam bir Osmanl bamls durumuna dmtr. Bu arada Bizans diplomasisi, ayn zamanda Osmanlya kar en etkin bir silah olarak Batdan bir Hal donanmasn harekete ge irmek iin abalarn younlatrmakta idi. Sleyman, rivayete gre, Rumelinin terkedilmesi gibi bir olasln nne gemek iin lm deinde, cesedinin Bolayrda gmlmesini ve yerinin belli edil memesini vasiyet etmiti. Gaziler yeni durum karsnda, Anonim Tevrh-i li Osmanda belirtildii gibi, mitOSM A N LI

sizlik iinde idiler. Fakat Karesili Gazi Beyler, boaltma ya kesinlikle kar olmaldrlar. Cinbi ve Gelibolu fethin den sonra, Karesiden halk, Rumeliye geip yerlemeye, kyler kurmaya balamtr. Sleymann lm zerine Orhan, onun yerine olu ehzade Murad deneyimli bir kumandan olan Lalas ahinle beraber Geliboluya gn derdi. Bizans ve Osmanl kaynaklan, Chalcocondyles ve Dsturnme, Sleymann lm zerine Muradn der hal Rumeliye gnderildiini kaydederler. Fakat 13571359 arasnda Halil kurtarlncaya kadar, Murad hare ketsiz bekledi. H alilin kurtarlmas iin Bizans mparatoru 1358 baharnda kadrgasyla Foa zerine hareket etti. O r hann dostu; Saruhan Beyi lyas da ayn zamanda kara dan yrd ve ehri kuatt. Fakat sonu alamadlar. mparator, Orhana danmadan stanbula dnd. EskiFoann hkimi Kalothetos, Halil iin byk bir meb la koparmak iin direniyordu. Orhan, anlamay boza can syleyerek tehdit etti. mparator, derhal Orhan ile buluma isteinde bulundu. Prikoisos Limannda O r han ziyaretle yatd ve ayn yl iinde tekrar Foaya gitti. Foaya yeni sefer de sonu vermedi. 1359 baharn da Kadkye gelen Orhan ile kyya gemisiyle gelen mparator arasnda eliler araclyla grme balad. Bizans, Orhann g durumundan sonuna kadar yarar lanmak istiyordu. Orhana yeni koullar kabul ettirildi. Orhan, fidye olarak, 30 bin Venedik altn dedi. Halil kurtarld. stanbula getirilip, Yuannisin kk kz ren ile nianland ve mparator tarafndan zm ite getirildi. mparator, H alilin Orhandan sonra, tahta ge mesi vaadini de ald. Bizans bylece, H alilin ahsnda Osmanllarla bir bar ve denge dnemi amay arzuluyordu. ada Bizans tarihisi Gregorasa gre, Orhan bu dzenlemeyi kabul etti. Rumelideki ehzade Murad ise, bu politikaya kar idi ve Karesili Gazi Beyler ve La lasyla birlikte, gaza ve yaylma politikasnda kararl idi. Trakyada Bizansa kar sava ve baar kendisine taht yolunu aacakt. ada Bizans tarihisi Gregoras, Halil gelinceye kadar iki yl Trakyada askeri harektn durdu unu dorulamaktadr. Bu arada u noktay belirtelim ki, Trk-Mool geleneini izleyen Osmanllarda, h kmdarlk iin bir veraset kanunu yoktu. Kimin tahta geeceini olaylarla Tanrnn iradesi belirlemelidir.
I SYASET

Murad, byk oul olarak, en ileri uca, ordunun bana gnderilmiti. Bu durum kendisi iin, hukuken olmasa da fiilen saltanat garanti etmekteydi. Ama bu ancak Ru melide onun gerekten byk bir fetih baaryla gerekleebilirdi. Bu iki yl iinde Anadoludan Rumeliye g devam edecek Rumeli Ucu glenecektir. Orhann Sleyman iin Bolayrda yaptrd imarete ait 1360 tarihli vakfi yede bu blgede Trke adlar tayan birok ky ve ift liin kurulmu oluduunu gryoruz. Yunan kaynaklar da bu g kantlamaktadr. Osmanl Rumeli si bylece birka yl iinde olduka geni bir blgede ortaya km bulunuyordu. Gregoras, Sleymann salnda devletin genel politikasn ynlendirdiini ifade etmektedir. br yandan onun lm ve Bizans idaresinin Hal a balar hereyi tehlikeye atmaktayd. Durum gerekten Osmanl Devletinin gelecei bakmndan tehlikeli bir durum arz ediyordu. Bizans Orhanla anlama dzenler ken br yandan Rumelide acele bir Hal kuvveti gn derilmesi hususunda mitliydi. Bizans, Hal yardmyla denizden boazlar kes mek, Rumelideki Trkleri Anadoludan ayrp yok et mek stratejisini izlemekteydi. Osmanllar iin cidden kritik bir durum ortaya kmt. Bu plan, 14-15. yylarda btn Hal projelerinde izlenen bir plan olacaktr. imparator Yuannis, kiliselerin birlii vaadiyle Papa VI. nnocentin (1352-1362) Trklere kar bir Hal Seferi dzenlenmesi iin abalarna Gelibolunun dme sinden hemen sonra 1355'te balamt. lkin be kadrgalk bir donanmann derhal harekete gemesini, arka sndan geni lde bir Hal ordusunun gnderilmesini istiyordu. Bunun iin mparator, olu Manueli Avignona, Papann yanna rehin olarak gndermeyi bile ka bul ediyordu. Ertesi sene mparator, Levantta kolonileri olan devletleri Venedik, Ceneviz Cumhuriyeti ve Rodos valyelerini Osmanllara kar harekete geirmeye al t. Fakat btn bu abalar boa gitti. Hal iin gl devlet Venedik, Dalmaya sorunu yznden Macaristan ile 1357 baharnda yeniden savaa balamt. Senato, Bi zans iin durumun ciddiliini anlamyordu. stanbuldan Venedik balyozu durumun arln bildirmekte; stan bul Rumlarnn Venedikin himayesi altna girmeyi bile
OSMANLI

dndklerini yazmakta idi. Papa ise, mmessili nuncio Pierre Thomas Macaristana ve stanbula gndere rek bir Hal seferi iin faaliyete gemiti. Sonradan H ristiyan Avrupada bir Hal kahraman olarak kutlanan Thomas, byk gayret gsterdi. Papann talimatyla il kin Budaya giderek Venedik ve Macaristan arasnda ba r salamaya alt. Papalk daha bu tarihte Osmanl ilerlemelerinin Avrupa iin tehlikesini fark etmi, stan bulun kilidi saylan Gelibolunun geri alnmas iin bir Hal kuvvetini harekete geirmeye alyordu. Osmanllara kar bu ilk Hal Seferi Thomasn abalaryla 1359da gerekleecektir.

E D R N E 'N N FET H
Trkleri Trakyadan atmak iin, Bizans mparatoru, 1335ten itibaren bir yandan Trakyada askeri hareketa balyor, br yandan Papa ile Hal yardm iin diplo matik temasa geiyor. Papa 1356 ylnda Pierre Thomas Macaristan yoluyla stanbula gnderiyor. Pierenin Ma caristana uramas, Venedik ile Macaristan arasnda Dal maya zerinde kan sava sona erdirmek ve Macar kuv vetlerinin Hal seferine katlmasn salamaktr. Macarlar karadan, Venedik denizden bu sefere katlacaklar. Bu proje Osmanllar Avrupadan atmak iin tasarlanan ilk Hal plandr. Bizans, Avrupa iin hem siyasi hem ekonomik ba kmdan ok nemli saylyordu. Hereyden nce, stan bul slama kar son diren kalesi olarak dnlyor. Avrupa br taraftan Bizansn ticareti, ekonomisi o za man Latin milletlerin yani Venedik, Ceneviz ve Fransz larn elindeydi. stanbul derse, Doudaki kolonileri debilir. Bu sebepten Papa ikinci kez, 1359da Pierre Thomas 20 kadrgalk bir deniz kuvvetiyle stanbula gnderdi. Bizans donanmasyla, bu donanma anakkale Boazna iniyor. Trklerin geit yeri olan Lapsekiye karma yapyorlar. Osmanllara kar, bu ilk hal seferi iin iki kaynamz var. Birisi, sonradan aziz mertebesi ne ykseltilen Pierre Thomas n hayat hakknda Phlipe Mesierrenin yazd eser. kincisi Osmanl anonim Tevarih-i Ali Osmandaki kayttr. Osmanl rivayetinin bu Hal seferiyle ilikisi imdiye kadar bilinmiyordu. Sava hakknda bu iki kaynak birleiyor, tamamyla birbirini tamamlyor. Osmanl kuvvetleri pusuya girmi, karlan
I SYASET

Hal askeri zerine birden saldryorlar, dman bozgun halinde gemilerine kayor, yl 1359Hallara kar bu baar, Osmanllarn Avrupada kalmalarn kesinletirmitir. Garip olan, tarihlerimizde bu olayn tamamyla mehul olmasdr. Literatrde Osmanlnn Edirne fethi iin eitli ta rihler verilir. ounlukla Edirnenin 1363, 1364,1369 tarihleri verilir, yahut 1371 irmen Sava sonucu aln d ileri srlr. Aada anlatlaca zere Srplar ve Bizans 1371 de Edirneyi Osmanllardan geri almak iin gelmiler ve yenilmilerdir. Gerekte Edirne, ondan on sene nce, 1361de ehzade Murad ve Lalas ahin tara fndan fethedilmitir. Ondan nce, 1352de Sleyman Paa, Bizans mparatoru Kantakuzenosun mttefiki ola rak Splar yenmi, Edirneyi ve Trakyay bir Srp istil sndan kurtarmtr. O zaman Balkanlara hakim Srp Kral Stefan Duan, Trakya ve stanbulu alarak bir SrpGrek mparatorluu kurmay tasarlyordu. Srplar ps krten Sleyman Paa, Kantakuzenos ile beraber Edir neye girmitir. Osmanh tarihleri bu arada Chalcocondyles bu olay Edirnenin Sleyman Paa tarafndan fethi olarak kaydederler. Bu tabii yanltr. Aratrclar yanltan ikinci nokta; Muradn Edir neyi sultan olduktan sonra fethettii hatasndan kaynak lanyor. Bizans ksa kronikleri Ankara Alaeddin Camii Kitabesi ve ada talya tarihi Villani, Orhann Mart 1362de ldn ve Muradn o tarihte Osmanl taht na oturduunu kesinlikle bildirmektedirler. Jireek ve Uzunarl, Edirnein Sultan Murad tarafndan ancak bu tarihten sonra fethedilmi olabileceini dnyor; fetih tarihi olarak 1363 yln veriyorlar. Uzunarl, Murada kar Anadoluda ortaya kan isyanlar dolay syla, Edirne fethinin daha sonra, 1364-1365 yllarnda olabileceini tahmin etmektedir. Zachariadou ve onu iz leyenler fetih tarihini daha sonraki yllara 1369a kadar ertelemektedirler. Jireek ve tekilerini yanltan nokta, Muradn sultan olduktan sonra, Edirneyi fethettii inancdr. Bu hatay Ner ve br Osmanl kaynaklan da yapmtr. Halbuki, Sleyman Paann 1357de lm zerine Orhan, olu Murad Lalas ahinle beraber Ru meliye gndermiti. Onlar 1361 tarihinde Edirneyi almlardr. Yani Murad bu fethi, ehzedelii zamannda baarmtr. im di bu durumu aada ayrntlaryla anlatacaz.
OSMANLI

Osmanllar iin Halilin esareti dolaysyle iki yl (1357-1359) bir duraklama dnemidir. Bu zaman iinde Anadoludan yeni glerle Rumelideki Kprba berki tilmi, o tarafta yeni bir atlm iin yeni kuvvetler top lanmt. Sleyman Paanm lmnde Trakyada snr, batda Kean-psala arasnda Yayla Dandan Marmara tarafnda Tekirda gneyinde Bakacak Tepesi ve Horadan gemekte idi. Tekir Da ve psala, henz bu sn rn tesinde kalyordu. Aknlar bu snr tesinde Edir neye kadar geniletilmiti. Rumeli Beylerbeyliinin e kirdei bylece Sleyman Paa zamannda kurulmutur. Paa sanca terimi de o zaman ortaya km olmaldr. Edirne fethinden ve Murad tahta getikten sonra Edir nede yerleen Lala ahin, Paa nvanyla ilk Rumeli Beylerbeyi olacaktr. Fakat Hristiyan gler donanmala ryla Boaza egemen olduklarndan Rumelideki Osmanl varl daima tehlike altnda idi. Batda Hal plnlarnda daima Boazlar kesmek ve Rumelide yar dmsz kalan Trkleri yok etme pln ileri srlecektir. 1359da Halil kurtarlr kurtarlmaz, ehzade Murad ve Lala ahin kumandasnda Osmanllarn Trak yada sistemli fetih harekt balamtr. Bunu Grek ve talyan kaynaklar belirtmektedir. Aknclar, stanbul surlar nnde grnmtr. Osmanh kaynaklar da 1359da balayan byk taarruzu belirtirler ve gazilerin stanbul yolu zerinde orlu Hisarn aldklarn kayde derler. O zaman stanbulda kendini gsteren panik, talyaya kadar yank yapmtr. Murad ve Lala ahin, orluyu aldktan sonra, stanbul-Edirne yolu zerinde balca hisarlar zerine yneldiler. Asl ama, Edirne idi. Osmanl kumandan Edirne zerine yrken gerisini g venceye almak iin ve stanbuldan gelebilecek bir kuv veti durdurmak iin bu hisarlar ele geirmek gereini yerine getirmilerdir. Bu harekt hakknda Osmanl kay naklar ayrntl bilgi salamaktadr.

A N A D O LU 'D A OSMANCI YAYILII


Gazann en kudretli mmessili sfatyle O sm anlIla rn yarm asr iinde nasl Gazi beyliklerin ba, sabib alucat, durumuna ykselmi olduklarn yukarda grm

tk. 13 54de Ertena oullarna ait mhim bir iktisadi-siyasi merkez olan Ankarann zapt ile Osmanllar ilk de fa eski Seluklu-Mool sahasnda bir yaylma hareketinI SYASET

de bulunuyorlard. Baka ifade ile bu fetih, ulardan slm hinterlandna doru yayln balangcn tekil ediyordu. Fakat bu genileme Osmanllar Anadoluda Sivas emiri Ertena olu ve onun yakn mttefiki kuvvet li Karaman olu ile ciddi bir mcadeleye srkledi. G neyde Trkmen uc beylerinin en kudretlisi olup Moollara kar uzun bir mcadeleden sonra Seluk sultanlar nn eski pyitaht Konyada kesin olarak yerleen Kara man oullan kendilerini saltanat-i Rmun , yani Seluk lulara ait Anadolu hakimiyetinin vrisi ve dier uc bey lerinin hmisi sayyorlard. Bu iddia, Karamanl Yarcanni ehnamesinde ak ifadesini bulmutur. Rume lide gaz baarlar ile fevkalde kuvvetlenen OsmanlI lar, Anadoluda ayn iddialarla Karamanllarn karsna ktlar. Onlar, Murad I. devrinde gneylerindeki Trk men beyliklerini bar vastalarla, tehditle ve icabnda harple ilhakettiler veya kendilerine tbi hale getirdiler. Bu eski gazi beylere genellikle Rumelide zengin timarlar vermekte idiler. Osmanllar Anadoluda savasz mak satlarna erimeyi tercih etmekte idiler. Zira bir Mslmann, hele bir gazinin dierine silah kullanmas dinin m enettii bir eydi (Kuran, Nisa suresi, ayet 90). By le bir ey Osmanllarn gazi hretini glgelendirirdi. Onun iin onlar zorla yaptklar ilhaklar meru gster mee almlardr. Karamanllarla Osmanllar arasnda her iki tarafn hakim olmaa altklar Hamid oullar ve Germiyan arazisini Osmanllar eran satn alma ve ci haz suretiyle ele geirdiklerini iddia ediyorlard. Kara man oullar Ankara gibi eski Seluklu arazisine dahil Hamid-eli arazisinin igalini hi bir zaman kabul etmek istemediler. Karaman-Osmanl mcadeleleri bilhassa bu blge zerinde toplanmtr. Osmanllar, Karaman oullar ve genellikle teki mslman devletlerine kar harb aarken, bunu eriata uygun ve kendilerini mazur gstermek iin ulemadan fetva almlardr. Kffara kar gaza ile megul bulunur ken geriden taarruz ederek gazilerin vazifesini grmee engel olanlara kar harp farz-i ayn grlyordu. Kara man oullar ve dierleri s saylyordu. Bu gr Osmanl kaynaklarnda her defasnda tekrarlanmtr. Mu rad II Karamanoluna kar 1444de aaca seferi slm lemi ve bilhassa ahruh yannda meru gstermek iin tarafsz Msr ulemasndan fetva almtr. Osmanllar bil
OSM AN1.I I

hassa Karamanoullarnn Hristiyanlarla ittifak etmele ri zerinde durmulardr ki, Bat kaynaklar bunu teyit etmektedir. Osmanllarn Anadoluda ikinci yaylma istikameti, ran ipek yolu zerinde idi. Onlar, Ankaray 1354de al makla kalmamlard. imdi Ankara veya Bolu zerinden hareketle douda Tokat, Amasya blgesindeki kk emirleri, Sivasta Ertena oullar yerine geen Sultan Ka d Burhaneddine kar himaye etmekte idiler. Murad I. Srplara kar 1389da Balkanlara getii zaman, Kad Burhaneddinin kumandanlar Osmanllara kar saldr iin tam frsat olduunu ileri srdler. Fakat Kad, bu nun slm zayflatmak ve kffar kuvvetlendirmek de mek olacan syliyerek reddetti. Bununla beraber Muradn Kosovada ehit dt haberi eriir erimez, Burhaneddin Mrvvet Bey eliyle Krehiri, Beyehiri ve Germiyan olu Osmanl igali altndaki lkesini geri aldlar. Evvel Osmanl stnlne kar Anadoluda Ka raman oullar idaresinde kendini gsteren direnme ni hayet 789/1387de Murad Iin Konya zerine yrmesi ve burada bir meydan muharebesini kazanmas neticesin de bertaraf edildi. O srada Balkanlarda Srp, Bulgar, Bosna slav devletleri arasnda Osmanl hakimiyetine kar ayaklanma ve birleme husle geldi. 790/1388de imann Bulgaristan igal edildikten sonra ertesi ba har Murad, Srplara kar Kosova ovasna indi. Burada kazanlan zafer (15 Haziran 1389) Osmanllarn Balkan larda da stn bir kuvvet olarak kalacaklarn ispat etti. Osmanl Sultanlar, slm aleminde gazi hretleri ni korumaya ve kuvvetlendirmeye, siyasi gayelerle, son derecede nem vermekte idiler. Rumelide byk gaza baarlarndan sonra dou slm hkmdarlarna fetihnmeler, ganamden hisse ve esirler gnderirlerdi. Yld rm Bayezidin 1396da Niboluda Hal ordusuna kar kazand zaferden sonra Kahire, Badad ve Tebrize gnderdii esir valyeler sokaklarda dolatrlm ve Osmanllar iin byk gsterilere vesile olmutu. Osmanl sultanlarnn gazi hreti onlara siyas byk yararlar salyordu. Timurun etrafndakiler Gazi Sultana kar saldry uzun zaman iyi grmediler. Timur, Ankarada Bayezidi tutsak aldktan (1402) sonra, Hallar elinden zmiri geSYASIT

ri alarak kendisi de bir gaza gsterisi yapmak gereini duydu. 1420ye doru Mehmed I, Timurun halefi ahruhun tehditlerini nlemek iin mektubunda gazi sfat n belirtiyor ve gaza iin kffara kar hareket etmek ze re olduunu bildiriyordu. Murad II de Karaman oluna kar seferini mazur ve meru gstermek iin, ahruha yazd mektupta onun geriden saldrarak gazaya engel olduunu beyan ediyordu. stanbul Fatihi byk baarsndan sonra Msr Sul tanna gnderdii fetihnmede ona hacc vazifesini ihya grevini brakyor, kendisini slm lemi iinde gaza ve cihad ehlini tehiz etmek vazifesinin tek mmessili ola rak takdim ediyodu. Memlkleri yenen I. Selim Hadim al-Harameyn al-erifeyn unvann alrken ve olu Kanu ni Sleyman Halife-i Ruy-i Zemin sfatn kullanrken hereyden evvel slm koruyan gazi sultanlar olduklar n belirtmekte idiler. slm leminde gaz Osmanllarla siyasi nfuz ve hakimiyetin kayna olarak o kadar nem kazand ki, slm hkmdarlar onlar gibi gazi sfat al maya baladlar. Fakat onlardan hi biri Avrupada, Hind Okyanusunda ve Akdenizde daimi sefer halinde slm koruyan Osmanl Padiahlar ile boy lemezdi. Bu se bepten Bat Hristiyan dnyasnn Asyay ve slm memleketlerini tehditleri artt nisbette Osmanllarn slm dnyasnda nfuz ve hakimiyeti yayld ve Osmanllar bundan siyasi bakmdan meharetle istifade etmesini bildiler. Avrupada olduu gibi Asyada da Osmanl ya ylnn esas sebebi gaz idi.

zetle, Murad, 1380e doru Anadolu ve Rume lide vasal beylerden ve prenslerden olumu bir impara torluun banda bulunuyordu. Bu ballk u koullar altnda gerekleiyordu: Osmanllar ilk yardm veya itti fak ilikilerini bir takm devler ykliyerek bir tbilik haline evirmekte idiler. Tam ballk halinde Osmanl hkmdar bu beylerden veya prenslerden oullarn re hine alyor, yllk haraca balyor, seferlere bizzat gelme lerini veya oullar kumandasnda bir yardmc kuvvet gndermelerini istiyordu. Bununla birlikte bu vasal dev letleri hkm altnda tutmak iin Uc beylerinin daimi basks kalkm deildi. taatten ayrldklar an toprakla r dr al-harb oluyor, lkeleri aknclarn dehet saan aknlarna tekrar sahne oluyordu. Esasen Murad I devrin de istikamette Balkanlarn balca yollar ve merkez leri Osmanllar tarafndan igal edilmi bulunuyordu: Orta kolda Meri vadisi, sa kolda Tunca vadisini takib ederek Balkan dalar eteklerine daha 1366 yllarnda varlmt. Oradan Sofya 1385lerde, Ni 1386da zaptolundu. Gneyde Evrenuz idaresindeki uta 19 Eyll 1383 de Serez dt ve Selanik kuatmas balad. Sela nik, 1387 Eyllnde teslim oldu. Balkan devletlerinin paralanm ve biribirine rakip olmalar, Osmanllar, mttefik veya hmi olarak bulmalar ilerlemeleri kolay latrd. Mesel, 1365-66da Bulgaristann Macaristan ve Eflak, tarafndan istilya uramas, Karadeniz kyla rnda Amadeonun Hal donanmas tarafndan taarruza maruz kalmas, onu Osmanllarn tabii bir mttefiki ha line getirdi. Kral iman, vaktile Kantakuzenosun yap t gibi, Trk yardmn kabul etmitir. 1366-1370 yl larnda Bulgar-Trk i birliine, ve Tuna zerinde Trk askerlerinin Bulgarlarla birlikte harektna ait tarihi ka ytlar vardr. unu da ilve edelim ki, Eflak beyi Vladislav da 1373de Trk ittifakn aram ve Macarlara srt evirmitir. Gaz bir hareket prensibi olmakla beraber, Osmanllar hakimiyetlerini yaymak iin frsatlar kullan makta ve kaypak bir siyaset gtmekte tereddt etmiyor lard. Osmanllar Balkan anarisi iine birletirici dina mik bir kuvvet olarak meydana ktklar zaman, Bizans ve Balkanlar yalnz siyasi bakmdan deil, sosyal ve dini bakmdan da derin bir tefrika iinde idi. Merkezi otori tenin yokluu ve i harpler, eyaletlerde senyrlerin top-

M U R A D I'N BALKAN EG EM EN L
Bizans m paratorunun yardm salamak iin talyada Papay ziyareti (1369-71) ve Makedonyadaki Srp prenslerinin Meri zerine gelerek son ortak hareke ti (26 Eyll 1371 irmen sava) baarszlkla neticele nince Bizans ve Balkan hkmdarlar birbiri ardndan Osmanl himayesini tandlar. Daha 1372 veya 1373de mparator John V Paleologus hi bir m it kalmadn grerek Murad I ile bir tbiyet anlamas yapt, onun vasali olarak Anadoludaki seferlerine katlmaya balad. Sonra olu Andronicus IV Osmanl himayesini salama a muvaffak oldu, bir ara Osmanlnn onay ile taht ele geirdi (1376) karlnda Geliboluyu Osmanllara iade etti (1379).
O SM A N 1,1 I

SYASET

rak ve kyl zerinde daha sk ve keyf tasarruf ve tahak kmnn yerlemesi sonucunu vermiti. Zayf Bizans idaresi pronija topraklarn bu senyrlerin elinden alp merkezi kontrol altna sokmaya bouna alyordu. Top rak zerinde merkezle yerel bykler arasnda bu mca dele phesiz Balkan tarihinin temel problemidir. Topra a bal kyl, Paroikos senyre mahsul vergisinden ba ka bir takm angarya hizmetleri yapmak zorunda idi, odun ve saman temini, kzleriyle senyr iin haftada iki veya gn hizmet bunlarn en yaygn ve en ar idi. Topraklarndan kama ve senyrler arasnda kyly top rana ekmek iin rekabet ve mcadele bu kt koul larn dourduu bir durum idi. Osmanl idaresi gelince kyly himaye politikasn izliyerek deta bir itimai devrimin temsilcisi oldu (bak. ileride itf-hane sistemi). Harp meydannda vurulup den Ghazi Khudavendigar, Murad I, yerine hemen orada olu Bayezid tahta

ologlar, Theodor ve Manuel kamaya muvaffak oldular. Bayezid, Selaniki geri ald (19 Cumada II 796/21 Nisan 1394). Bir taraftan da aknclarn Moraya gnderdi, ve stanbulu abluka altna ald. ehri uzun bir, abluka ile znik gibi teslim almay umuyordu. Ondan sonra Macarlar ve Eflak cezalandrmak zere Macaristana bir sefer yapt. Bizzat kumanda ettii ordu, gney Erdeli ine dikten sonra Eflaka girdi ve Argede Mirceaya kar e tin bir sava verdi (1394). Tunay Nikopolis (Nibolu) da at ve Bulgar Kral iman tevkif ve idam ederek Bulgar kralln temamiyle ortadan kaldrd. Bu son hareketler Avrupada heyecan yaratt. Macar Kral idare sinde btn Bat Avrupadan gruplar halinde valyele rin katld bir Hal ordusu harekete geti. Venedik donanmas anakkale boazn tutarken bu Hal ordu su Nikopolis nne kadar ilerledi. O zaman Bayezid, Bi zans nlerinde idi. Muhasara altndaki Nikopolise, 10 bin sekin svarisiyle yetiti ve onlar tam bir bozguna uratt (25 Eyll 1396). Bu zafer, Avrupada korku ya ratt, slm leminde gazi Sultann nfuz ve hretini en yksek noktasna kard. Bu satvetle Anadoluya dnen Yldrm, ertesi sene Konyay igal ve Karaman olu devletine son verdi (1397 sonbahar). 1398de Kad Burhaeddinin devletini igal etti ve Frat vadisinde Memlklerin arazisine girerek Malatya, Albistan vb. ehirleri ald. Bylece Yldrm bir taraftan slm leminin en b yk Sultan Memlk Sultanna meydan okurken br yandan Timurun kendi hakimiyet sahas sayd Dou Anadoluya, Erzincana kadar uzand. stanbulu son de recede sktrdndan mparator Manuel II bizzat Avru paya giderek yeni bir Hal seferi tahrik etmeye alt. Bylece 1398de Gaziler Sultan, Anadolu ve Rumelide kk devletleri ortadan kaldrarak ksa zaman iinde kurmu olduu mparatorluu Batda ve Douda cihan mul bir mcadelenin nne karmakta idi. Timurla Fransa kral arasnda eliler gidip geldi. Nihayet Timur Ankara civarnda ubuk ovasnda Bayezidin henz kay namam mparatorluk ordusunu ezdi ve Yldrm esir etti.

karld ve kardei Yakub, bir i harbi nlemek iin, idam edildi.

BAYEZD I'N M ERK EZY ET M PA RA TO RLU K TEEBBS, T M U R DARBES.


Muradn lm haberi zerine, Anadolu beyleri yeniden ayaklanm, Bizans baz yerleri, bu arada Selaniki geri almt. Yldrm Bayezid, Kosova zaferinin prestiji ile acele Anadoluya geldi, Bat Anadoludaki ga zi beylikleri, yani Aydn, Saruhan, Mentee, Hmid ve Germiyann kalan ksmlarn bir yl iinde igal ve ken di devletine ilhak etti. Sonra Karaman olu zerine y ryerek onu sulha mecbur etti (793/1391)- Kastamonu beyi Candar olu Sleyman ezdi ve beyliini ilhak etti. Fakat daha ilerde Amasya blgesinde, karsna Sivas Sul tan Kad Burhaneddin gl bir rakib olarak kt. Ba yezid, Anadoluda hakimiyetini kurduktan sonra Macar himayesi altnda Eflakn Tunann beri tarafnda Silistre ve Dobrucada yerlemesine kar harekete geti; Tuna Bulgaristann ve Dobrucay igal etti (Trnovonun kesin igali 7 Ramadan 795/17 Temmuz 1393). Rumelideki btn vassal hkmdarlar Kara Feryede Q/erria, baka larna gre Serez de) huzuruna ard. Bylece onlar ze rinde metbluk haklarn kuvvetlendirmek ve Venedike temayl eden Paleologlar cezalandrmak istiyordu. PaleO SM A N U I

FETRET VE KALKINMA NEDENLER


Bayezid, elindeki kuvvete ve zaferlerine gverenek Murad devrindeki vasal beyliklerden mrekkep mpara torluu merkezi bir idareye tbi, gerek merkez bir
SYASET

mparatorluk haline getirmege alyordu. iddetle ha reket etti. Balkanlarda Macaristana meydan okdu, Geli boluda tahkimli bir deniz ss meydana getirerek a nakkale Boaznda kontrol kurdu ve Venedike meydan okudu. stanbulu almak, bu suretle Anadolu ve Rume liyi birbirine balyacak Ebedi ehri mparatorluunun merkezi yapmak dncesinde idi. O, yalnz Hristiyan lemini tehdid etmekle kalmad, ayn zamanda Msrda ki halifeden resmen Sultan al-Rum unvann ald. erde gelimi maliye usulleri ve merkezi bir hazine sayesinde lkenin her tarafnda devlet kontroln tesise alan bir brokrasi onun zamannda geliti. Bu merkezi idare usullerine kar Uc geleneklerini korumak etmek isteyen evrelerin tepkisi gazilere hitab eden anonim tarihlerde aka ifade edilmitir. Eyaletlerde sultann merkezi mutlak otoritesini kurmaa en ok yardm eden gulam sistemi Bayezid zamannda hakim bir hale geldi. Askeriidari saray mirler, ou zaman i-olanlarndan seildi, hatta eyaletlerde timarlarn ou gulam sisteminden ye tien kullara verildi. Kapkulu askeri yedi bine karld. Eski yerel aristokratik aileler ona cephe aldlar. Merkezi yetiliin dourduu reaksiyon, Bayezidin dmesine sebep oldu ama sonradan kullar merkezi mparatorluun ihyasnda byk bir mil olacaklardr. Tmarllar ve ka pkulu fetret dneminde rakip sultanlar mevcut olduka mevkilerinden emin olamazlard. Onlarn kazanlm es ki hak ve mevkilerini ancak merkezi ve mstakar bir ida re garanti edebilirdi. Onlar Mehmed I ve sonra Dzme Mustafaya kar Murad Hyi tuttular. Ularn, merkeze kar otoriteyi ve blc eilimlerine kar Sultann mer kez ve mutlak otoritesini savundular. mparatorluun yeniden kuruluunda en byk rol, kap kullar ve mer kezi brokrasi oynad. Dier taraftan Bayezid zamannda Antalya zerin den Arabistan ve H int ticareti, Amasya-Tokat zerinden ran ipek ticareti, Bursa, Edirne gibi Osmanl merkezle rini uluslararas ticaret merkezleri haline getirmi bulu nuyordu. Bu ehirlerdeki tccarlar iin devletin birlii hayat nemde idi. Anonimler (s. 99) bu bazirganlarn, Bayezid zamannda padiahn hkmetine hakim olma sndan da ikyetidirler. Nihayet, Timur dan sonra Osmanllar Anadoluda zayflam olmakla beraber, Rume li de eski kuvvetlerini korumakta idiler, hatta uc beyleriO SM A N Ll

nin bamsz faaliyetleri sonucu baz ilerlemeler de yap tlar. Osmanllar, Rumeliden geri gelerek Anadoluda stnlklerini yeniden kurdular.

M U R A D II, KALKINM A
Murad II (1421-1451) devri, Ftih Mehmed Hnin mparatorluuna bir hazrlk dnemidir. Murad Bursada tahta kt zaman Edirne ve Rumeli amcas Dzme Mustafay tandlar. Onu destekliye Bizans, Gelibo luyu almay mid ediyordu. Anadoluda Germiyan olu ve Karaman olu, Muradn Hamid-elinde vali olan k k kardei Mustafann isyann desteklediler. Murad, ilk iki saltanat yln babas gibi tahtta yerlemek ve dev letin birliini kurmak iin neticesi bellisiz mcadeleler le geirdi. Anadolu beyleri, Murad tanmadlar. Kara man olu Hamid-elini, Kastamonu beyi Tosya-Kalecik blgesini igal ettiler. 1402'deki fetret geri gelmiti. Fa kat Murad, sonunda Dzme Mustafay bertaraf etti. Ge liboluyu almak iin rakibini harekete geiren Bizans gidip muhasara etti. (Haziran 1422). ehri toplarla dd. O zaman Anadoludaki beyler taarruza getiler, Muradn kardei Mustafay znike Sultan olarak yerletir diler. stanbulu elli gndenberi muhasara eden Sultan acele Anadoluya geti. Mustafay yakalayp idam ettir di. Karaman olu ve Candar olunu itaate ve aldklar yerleri geri vermeye mecbur etti. Murad, bu tecrbeden sonra Bizans, Eflak beyi ve Anadolu beyliklerine kar yumuak bir politika gtt ve uzun zaman statuquoyu bozmaktan kand. 1423 yaznda Selanikin Bizans tara fndan Venedike teslimi (ehir 1402de Bizans tarafn dan geri alnmt) zerine Osmanllarn Venedike kar atklar harp, Osmanllarn deniz kuvveti zayf oldu undan uzun srd. (1423-1430) Macaristann Eflak ve Srbistan zerinde stnln kurmak iin yapt gi riimler ve bundan doan arpmalar 1428de yllk bir mtareke imzalanmas ile sonuland. Eflak, Srbis tan ve Bosna prensleri Padiaha sadakatlarn teyit ettiler. l4 3 3 de B. de La Broquiere Murad bar bir h kmdar olarak bulmutur. Diyor ki: Bana dediler ki sa vatan nefter eder, bana da yle geliyor; nk, elindeki byk geliri kullanmak istese, Hristiyan leminin gs terdii direncin kkl gznnde tutulursa Avru pada byk fetihler yapmas ten deildir. Fakat
I SYASET

1434-1442 dneminde iddetli fetih politikasna dn mek isteyenler divana hakim oldu. Murad aslnda ikiye dkn, sanat, edebiyat ve musikiyi takdir eden, tasav vufa ve mistik bir hayata yielmi bir adamd. Sonraki devirde gelse zayf bir sultan saylrd. Fakat o zamanki dinamik Osmanl toplumu, tmar istiyen asker onu s rkledi ve kazand zaferlerle en byk sultanlar arasn da yer ald. 1434de Srbistan ve Eflak zerinde hakimi yet iin Macaristan ile alan mcadele sonunda Osmanllar bilhassa 1437de Sigismondun vefatndan yararla narak Macaristan bizzat Sultann idaresindeki bir ordu ile istil ettiler (1438) ve Srbistan igal ve ilhak ettiler (1439). Ertesi sene Orta Avrupann kaps Belgrad Macarlar elinden almak iin ilk ciddi teebbs yaptlar. Muradn Belgrad nnden ricat bir dnm noktasdr. 1441 ve 1442de Erdele byk lde aknlara kar Hunyadinin kar basknlar Osmanllar iin tam bir bozgunla neticelendi. Bu yenilgiler Hristiyan leminde Hal mitlerini ykseltti. Macarlar, kar taarruza geti ler. Hunyadi yeni bir basknla Ni ve Sofyay ald ve son Balkan geitlerine dayanarak Edirneyi tehdit etti. II. Murad bu istil ordusunu Balkan geitlerinde glkle durdurabildi (Zlatica sava, 24 Kasm 1443). Murad birdenbire bar ve yattrma politikasna dnd. Srp despotu Georg Brankovice lkesini geri vermek ve Tunay gememek taahhd ile Macarlar ve Srp Despotu ile bir bar imzalad (12 Haziran 1444 Edirne Andlamas). Sonra yeniden taarruza gemi olan Karaman olu ile anlaarak (1444 Yeniehir Andlamas) Hamid-elini ona brakt. Her tarafta sulhu garanti altna aldn sa narak, kendi isteiyle tahttan ekildi. Bunu frsat bilen Macar Kral, Bizans ve Papa, Hal hazrlklarna devam ettiler ve Macar-Eflak ordusu Tunay at (1444 sonba har). Ayn zamanda Venedik donanmas anakkale bo azn kesmiti. Osmanllar tarafndan beylii ihya edil mi olan Srp despotu mttefiklere katlmad. Hal or dusu, Varna civarna kadar geldi. Edirnede panik ba gsterdi. Murad II byk srar ve ricalarla ordunun ba na arld. Varnada Osmanl zaferi (28 Receb 848/ 10 Kasm 1444) yalnz Balkanlar ve Bizans iin deil, Av rupa iin de hayat nemde savalardan biridir. Daha Hunyadi, si Arnavut beyi skender beyle birlemek ze re Balkanlara nc defa girdi ise de, Kosovada yenildi
O SM A N LI

(17-20 Ekim 1448). Balkanlar ve stanbulu Osmanldan kurtarmak iin bu son giriimdir.

STANBUL FETHNE DORU


stanbulun fethini hazrlyan etkenler arasnda Osmanl i tarihinde vuku bulan baz i gelimeler nemli dir. 1444-1446 yllar arasnda gen Sultan Mehmed H'nin (1444de henz 12 yanda) ilk saltanat dnemin de, etrafndaki ftuhata asker liderler grupu, balca Zaganuz ve ehabeddin Paalar, ulemadan veziriazam andarl H alilin mutlak iktidarn krmaa ve onun ye rine gemee altlar. Fakat yenierileri elinde tutmas n bilen andarl, nihayet Murad I lyi tekrar tahta getir meyi baard (Mays 1446). andarl, Osmanlya bam l vassal devletleri tehdit etmekten kanyor, bunun 1444deki gibi, devleti tehlikeli maceralara srkleyece inden korkuyordu. Murad lnce (1 Muharrem 855/3 ubat 1451) olu Mehmed II, 19 yanda ikinci defa tah ta kt. Ftuhat yanls olup onu 1444de stanbul fethi ne tevik etmi olan lalalar ehabeddin ahin ve Zaga nuz Paalar da vezir olarak iktidara geldiler. Gen Sultan ve etrafndakiler, devlet iinde kudretli veziriazam andarlya kar nfz ve iktidarlarn pekitirmek iin bir zafere ihtiya duymakta idiler. Derhal stanbul kuatma s iin hazrlklara baland.

KONSTANTNUPOLS'N FETH, 29 MAYIS 1453


ki bamsz kaynak, Kritovoulos ve Tc Bey-zde Cafer, stanbul fethi kararnn verildii toplantda Meh med Hnin u noktalar zerinde durduunu sylerler: Gaz, atalarmz gibi bizim de temel vazifemizdir, mem leketimizin tam ortasn igal eden Bizans, devletimizin dmanlarn korumakta ve onlar bize kar kkrtmak tadr. Osmanl devletinin gvenlii ve gelecei iin bu ehrin fethi zorunlu olmutur. Bu szler, Bayezidin fetih politikasn yeniden iln ediyor, stanbulun Osmanl sal tanat mddeilerini barndrarak devleti sk sk i savaa srklediini hatralatyor, ayn zamanda Hal seferleri nin esas kkrtcsnn Bizans olduunu belirtmek isti yordu. Gerekten, o zaman nfusu 40 bini gemeyen, ti careti tamamiyle Venedik ve Cenevizliler eline gemi bulunan bu ehrin doal sahibi, Anadolu ve Rumelide kurulmu olan Osmanl mparatorluu idi. Bizansn

E3

SYASET

1423de Selanik gibi Batklara devr- teslimi olasl uzak deildi. Byle bir ey, Osmanl mparatorluunun gerekte hi bir zaman gerekleememesi sonucunu ve rirdi. Bir kelime ile stanbul fethi, Osmanllar iin bir lm kalm sorunu idi. 6 Nisan-29 Mays 1453 arasnda 54 gn sren stanbul kuatmas hakknda tefarruatl tasvirler iinde hala en iyi eser E. Pearsin son kez Agostino Pertusini eserleridir. Fethin ayrntlarna girmeden u noktalar ek lemek gerektir. Trk kararghnda andarl, Bat Hristiyan lemi ni talrik etmenin byk tehlikelerine dikkati ekmekte devam ediyor ve bir uzlama tavsiye ediyordu. Buna kar Zaganuz, batl devletlerin birleemiyeceklerini, bir ordu gnderseler bile Osmanl kuvvetlerinin stn olduunu ve talyadan herhangi yardm gelmeden eh rin zaptolunabileceini hararetle savundu. Baar, iin bir an bitirilmesine bal idi. Venedik donanmas yola kmt. Macarlarn Balkana girmek iin hazrlandkla rna dair haberler geliyordu. Sultan, mparatora yapt teslim nerilerinin reddedilmesi zerine, 29 M aysta ge nel saldr ve yama emri verdi. Zorla (kahren) alnan ehrin yamasna Sultan engel olamazd. Bu eri bir ku rald. Ftih ehrin boalmamas iin fetihten sonra, fidye sini veren veya belli bir zaman iinde kat yerden ge ri gelen Rumlarn ehirde yerlemesine izin verecektir. Onlar bir zaman iin vergiden muf tuttu (Kritovoulos, 83)- Fethin ertesi gn vezirazam andarl hemen azil ve tevkif olundu. Yerine Zaganuz geti.

Osmanl sultannda ki evrensel egemenlik fikri de iik kaynaklardan gelir. Daha II. Murad devrinde yazl m Yazc-zde A linin Selukname sinde Osman Gaziin szde Ouz H ann byk olu Gnhann olu Kay soyundan olduu iin ucdaki Trk beyleri tarafn dan hkmdarla seildii kaydedilir ve u iddia ekle nir: Gnhann vasiyyeti Ouz tresi mucibince Hanlk ve Padiahlk Kay soyu varken zge boy ' anlarnn so yuna Hanlk ve Padiahlk demez. Bu iddiann tarihi esas ne olursa olsun Osmanl hanedan, hakimiyetini merulatrmak ve bilhassa Timur ve oullarnn himaye ve stnlk iddialarna kar kmak iin bu gr be nimsemi, II. Muraddan balyarak paralarda ve silhlar da Kay boyu damgas kullanlmtr. Fakat ayn zamanda egemenliin kayna hakknda slm kavram da kuvvetle benimsenmitir. Szde, bir gaza baars zerine Seluk Sultan, Osmana beylik tev cih etmi ve beylie ait sembolleri gndermitir. Seluk sultan kendisi de bu otoriteyi Badad Halifesinden al makta idi. Evrensel otoritesini slm gazi sfatna dayan drmak konusunda bizzat Ftihin ne kadar ileri gittii ne yukarda iaret etmitik. stanbul fethiyle beraber Ftih nc bir gelenei de benimsemitir. Gerek Trk gerekse Bizans geleneine gre, hanln veya mparatorluk merkezine fiilen sahip olan kii mparatorluun da sahibidir. Ftih, stanbulu aldktan sonra kendisini Roma mparatorluunun yega ne meru vrisi sayd. Ftihin, Rum ve talyan nedimle rine eski tarihleri okutarak bu kavram hakknda fikir edindiini biliyoruz. 1466da G. Trapezuntios Ftihe yle hitap ediyordu: Kimse phe etmez ki, sen Roma llar mparatorusun. mparatorluk merkezini hukuken elinde tutan kimse mparatordur ve Roma mparatorlu unun merkezi de stanbuldur. J. Languschiye gre" (Ftihin) iddiasnca dnyada bir tek mparatorluk, bir tek iman ve bir tek hkmdarlk olmal imi. Bu birlii kurmak iin de dnyada stanbuldan daha lyk bir yer yok imi. Bu ehir sayesinde Hristiyan dnyasn hk m altna alabilirmi. Bu sonuncu cmle, Ftihin kayserlik ananesini nasl bir anlayla benimsediini aklar. O, bu sfat siyasi bir vasta, fetihleri iin mer bir ha reket noktas sayyordu. O hanlk, gazilik ve kayserlikte, her nde de evrensel hakimiyetin yolunu grmekte
| SYASET

A N A D O L U VE R U M E L 'D E M ER K EZ M P A R A T O R L U U N K U RU LU U
stanbul fethi, Mehmed I lyi bir anda slm lemi nin en anl Sultan durumuna getiriyordu. Mehmed, kendisini artk evrensel bir mparatorluun vrisi olarak gryor, mutlak bir iktidar sahibi olduuna inanyor, stanbulun her bakmdan tekrar bir dnya merkezi hali ne gelmesini istiyordu. Gen ve muzaffer sultan, otuz yllk saltanatn bu amac gerekletirmee harcad. Kukusuz Yldrm Bayezidi mparatorluu ktkten sonra Osmanl mparatorluunu kesin biimde yeniden kuran Ftihdir. O, son derece otoriter bir sultan olarak kendi ahsnda klasik Osmanl Padiahn yaratmtr.
OSM A N U Q

idi. ada Kemal Paazdede tedbri cihangrlik zik rinde idi diye Ftihin gerek emelini aklar. Ftih, ay n maksatla Rum Ortodoks Patriini, Ermeni Patriini stanbulda pyitahtmda yerletiriyor, 1456 tarihinde Amurutzese bir dnya haritas yaptryordu. zetle F tih kendi ahsnda Trk, slm ve Bizans geleneklerini ahsnda badatrarak klasik Osmanl Padiahn yarat yordu. lk hedefinin Roma mparatorluunu kendi hk m altnda yeniden canlandrmak olduu onun fetih plnlarndan aka bellidir. lkin, o, bilinli olarak Bi zans tahtna hak iddia edebilecek btn hanedanlar or tadan kaldrd. Kemal Paa-zdeye gre Ftih Urum s nfnda Tekvur adna bir adam brakmamaya alt. Bu amala, Trabzon Rum mparatorluunu, Morada Paleologlardan olan iki despotu ve Paleologlar ile akrabal bulunan Cenevizli Gattilusi ailesini bertaraf etti. Tuna cenubundaki btn Balkan yarmadasn dorudan do ruya egemenlii altna sokarak- buradaki btn hanedan lar ortadan kaldrmaa alt. Deniz kysndaki kale lerde, Morada, Arnavutlukta ve Ege adalarndan Vene diklileri atmak iin seferleri ayn amala yapmtr. N i hayet, vaktiyle Bizansa bal olan gney Krm sahilin deki limanlar (1475) ve Gney talyay igal (1480) et mesi bu bakmdan dikkate deer. Balkanlarda tam egemenlik giriimi Ftihi Tuna zerinde Macaristanla, Arnavutluk ve Yunanistan ky lar ile Ege denizinde Venedikle kar karya getirecek tir. Papalk bu mcadelenin Hristiyan dnyas ve zel likle talya iin sonularn gz nnde tutarak, Avru pay bir Hal seferinde bu iki devletin yannda mcade leye srklemee alacaktr. Bu siyasi program, onun eski bir slm unvana ye ni bir anlam katarak kullanmasnda grlr. O, Sultan al-barrayn ve khakat al-bahrayn, yani Anadolu ve Rume li ile Karadeniz ve Akdenizin hakimi olmak iddiasnda dr. Dier taraftan Ftih atas Yldrm Bayezid ve Mu rad II devrinde Osmanl hakimiyeti altna girmi btn yerler zerinde hakimiyet iddia edecektir. Ftih ve Venedik, 1463de atma kanlmaz bir hal alncaya kadar savatan kandlar. Ftih, denizde za yf olduunu biliyordu. Venedik de 1454de yapt andlama ile stanbul Ftihi ticaret iin elverili koullar el
OSM ANLI I

de etmiti. Ticaret serbestisi balanm, giri ve k gmrk vergisi ancak yzde iki olarak tespit olunmu, Venediklilerin haklarn korumak zere stanbulda bir balyozun srekli yerlemesine izin verilmiti. Adalarda ve Krmda Cenevizlilere de hara demek, yani Osmanl yksek hakimiyetini tanmak art ile ticaret serbestisi verilmiti. Ftih, kendi lkesi ve devlet hzinesi iin ba t ticaretinin hayati nemini hakkyle takdir etmekte idi. 1463de Venedikle bozutuu zaman Bat ticaretini ida me iin Floransallar tevik edecektir. Ftih, 1454-1463 yllar arasnda Balkan hakimiye ti iin en gerekli sayd sorunlar ele ald. Kuzeyde 1444de canlandrlan Srp despotluu, Morava vadisin de Balkanlarn kalbine doru Macar nfuzunun sarkma sn salyan bir gedik tekil ediyordu. Gneyde Mora yarmadas Venedik eline debilirdi. 1454, 1455de Sr bistan iki seferle devlete daha sk balarla balad. Fa kat Belgrad kalesi nnde Macarlara kar muvaffak olamad(l456). 1458de Despot Brankovicin lm zeri ne Srbistan yeniden Macarlarla Osmanllar arasnda bir mcadele konusu oldu. Memlekette her iki taraf tutan partiler vard. 1456 ve 1459da iki sefer sonunda despot luk tamamiyle igal ve Osmanl Devletine ilhak olundu. Osmanllar, yerli askeri snfn nemli bir blmn kendi askeri kadrolarna aldlar ve yerli vergi kanunlar n yerinde braktlar. 1458e doru Morada despotlardan Demetrius Osmanl himayesini, Thomas ise Venedik hi mayesini salyarak iddetli bir mcadeleye girdiler. O yl ve 1460da yaplan iki seferle Ftih Moray igal etti. Fakat denizden desteklenen sarp yerlerde ina edilmi Nauplia, Modon, Koron gibi kalelerde Venedikliler tu tundular ve 1463de yerli Rumlar Argosu Osmanllara teslim edince saldrya getiler. Korint Berzahn tutarak yarmaday ele geirdiler. Bu durum zerine harp iln olundu. 1463-1479 Venedik Harbi, Ftih iin byk bunalmlar dourmutur. 1463 ylnda Bosna igali Macaristan ile sava alev lendirmi, Macarlar Kuzey Bosnada Jajcede yerlemi ler, Venedikle ittifak etmilerdir. Mttefikler, imali Ar navutlukta 1443den beri isyan halinde bulunan sken der Beyi kkrttlar. Akkoyunlu hkmdar Uzun Haan ile Venedik arasnda ittifak iin eliler gitti geldi. 1464de Papa Pius II Avrupa hal ordular iin AncoSYASET

nay coplanma yeri olarak tespit etti ve ertesi sene bura ya bizzat gitti. Mttefikler, Osmanl mparatorluunu paralamak iin imdi aralarnda projeler bile yapmakta idiler. Venedik donanmas anakkale Boaz dnda do layordu. Ftih bu byk tehlike karsnda olaanst nlemler ald, deniz ss Geliboluyu korumak iin a nakkale Boazda karlkl iki kuvvetli kale, Kilidlbahr ve Kale-i Sultaniyyeyi (anakkale) yaptrd (146364 k). stanbulda Kadrga Limannda yeni bir tersane kurdurdu ve donanmay kuvvetlendirdi. Mahmud Pa ay gl bir ordu ile Moraya gnderdi. Mora geri aln d. Ftih bizzat Arnavutluka iki sefer yapt (1466 ve 1467). Ftih iin bu harp srasnda en etin bunalm Ana doluda Karamaoullar yznden patlak vermitir. Karamanoullar arasnda taht mcadelesi Mehmed ile Trkmen Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan kar karya getirdi. Ftih nihayet Karaman lkesini Osmanl lkesine katt (1468). Fakat Toros Dalarnda sava Trkmen kabileleri Karamaoullar idaresinde savaa devam etti ler. 1471de rann da hakimi olan Uzun Haan Orta Anadolu ilerine karyor, Timurun siyasetini, izliyor, Osmanllara kar Anadolu beylerini himaye altna alma ya alyordu. Ftihin kovduu beyler, bu arada Isfendiyar olu, Germiyan olu onun yanna snmlard. 1472de Venedik, Kbrs, Rodos valyeleri ve Uzun Ha an arasnda bir ittifak kuruldu. Uzun Haan, Akdeniz kylarna 30 bin kiilik bir kuvvet yolluyacak, Venedik liler de buraya ateli silahlarla donatlm bir kuvvet gndererek onunla birleeceklerdi. 1472de Uzun Haan, Tokat basknla yama ve tahrib etti. Karaman-Akkoyunlu ordusu Akehire kadar sokuldu. Hereyin tehlike ye girdiini gren Ftih btn glerini seferber ederek ertesi sene Uzun Haan zerine yrd. Ordusu (100 bin kii) tahmin olunuyordu. Dou Anadoluda Bakent (Otluk-beli) mevkiinde dman tam bir bozguna uratt. Bu zafer, Ftih iin en tehlikeli bunalm bertaraf etmi oluyordu. Uzun Haan Karahisar Kalesini brakarak ve bir daha Osmanl topraklarna saldrmayacana yemin ederek bar andlamas yapt. Bununla beraber kendisi ni sava iin tevik eden Venedik elilerini sarayna kabul ediyordu. Bunun zerine Ftih, Timur'un torunu HseO SM A N U

yin Baykaraya eli gndererek Uzun Haan'a iki taraftan hcum nerisinde bulundu. Bu srada Gedik Ahmed Pa a, Toroslar ve Akdeniz kylarn igal ederek Karamaneli fethini tamamlad (1474). 1466-1470 arasnda Karamanoullarn ve daha douda Dulgadr (Zulkadriyye) Trkmen beyliini himaye eden Memlklerle OsmanlI lar snrda olmulard. Yldrm Bayezid zamanndanberi Karamanoullarna kar Osmanllarn mttefiki olan Dulgadroullar zerinde nfuz mcadelesi, daha bu de virde slm dnyasnn bu iki byk devletini harbin ke narna kadar getirdi. Mcadele II. Bayezid zamannda patlak verecektir (1485-1491 harbi). Orta Anadolu sorununu bylece zmleyerek To ros Dalarna kadar ilerleyen Ftih, imdi Venedikle mcadeleyi daha sk biimde ele ald. Arnavutlukta Ve nedik elindeki Ikodray iddetle muhasara etti (1474 ve 1478). Nihayet Osmanl aknclar sonsoyu aarak Ve nedik karsnda grndler. Venedik bara yanat. Ya plan andlamaya gre kodra, Akahisar (Kruye), Limni ve Agriboz adalar Osmanllara terk olunuyor ve Ve nedik ayrca her yl 10 bin altn demei kabul ediyor du. Venediklilere ticaret serbestlii eskisi gibi tannm t. Venedik, yarmadada, Lepanto, Koron, Modon kalele rini elinde tutuyordu. Akdenizin byk deniz devletini bara zorlayan Ftih, imdi Osmanl donanmasna iki byk hedef gs terdi: Akdenizin kaps olan Rodosun fethi ve i koul lar o zaman bir istilya elverili grnen talyann isti ls. 1480de Mesih Paa Rodosa karma yaparken b yk asker Gedik Ahmed Paa Otrantoya kt; Mesih ye nildi. Fakat Gedik Ahmed, Otrantoyu ald (11 Austos 1480) ve iine asker yerletirdi. talyada bir kprba kurulmutu. Gedik Ahmed ertesi yl talyada yapaca byk lde ftuhat iin ordusunu toplamak zere Ar navutluka geri dnd. Papa, Romadan Fransaya sn mak iin hazrlk yapyordu. O, Karadenizdeki Ceneviz kolonilerini de ilkin ha

raca balad, sonra birer birer igal etti (1459da Amas ra, l 4 6 l de Sinop ve Trabzon, 1475 Kefe ve Sudak). Bodan haraca balad (5 Ekim 1455). En nemlisi, Altunorduya kar himaye ettii Krm kabile aristokrasisinin ibirlii sayesinde Krm H anln Osmanl tbilii al tna soktu (1475). Bylece Boazlarn hkimi olarak KaI SYASET

radenizi bir Osmanh gl haline getirmi oluyordu. 1481 baharnda 49 yanda ld zaman Msr, talya ve Akdeniz seferleri yarm kalmt. Fakat yakn ve a da tarihi Hamza Bey olu Tursun Beyin bile ar bul duu gaz faaliyetine hi ara vermeden otuz sene iinde iki denizin ve iki karann tam hkimi olmu, Anadolu ve Rumelide drt yzyl sarslmayan Osmanh mparatorlu unun esas ekirdeini vcuda getirmiti.

gelebilecek kt hareketleri nler, orada Padiah emirle rinin uygulanmasn salard. Bir kelime ile, yenieriler eyaletlerde de Padiah otoritesinin, merkezi otoritenin mmessilleri grevini stlenmi bulunuyorlard. Osmanl idare sisteminde Padiahn mutlak mer kezi otoritesi hakknda Ftih seleflerinden ok daha s tn bir inan besliyordu. Halktan biri gibi camide cema at arasnda namaz klan veya Saray kapsnda halkn ik yetlerini dinleyen babas Murad Hden farkl olarak F tih, Sarayda dahi ancak belli kimselere kendisine hitap ve arz imkn veriyor, divan toplantlarnda hazr bulun mayarak devlet ilerini ancak zel bir arz odasnda devlet erkn ile mzakere ediyor, kiilii sanki kutsal bir mparator gibi davranyordu. Murad II, devlet ilerinde karar yetkisini gerekte eski vezir ailesine mensup ule madan andarl Halile brakrd. andarl, 1430da ba bas yerine kadaskerlikten vezir olmu, 1436da veziria zam olmutu. 1453e kadar on alt sene devletin gerek sahibi idi. Ftih, bu soylu veziri ancak stanbul fethini baardktan sonra bertaraf etmee cesaret edebildi ve on dan sonra da, Karaman Mehmed mstesna, btn vezi riazamlarn kendi kullar arasndan seti. Bylece, vezi riazam pdihn mutlak vekili, onun emir ve arzularna mutlak surette bal birisi durumuna geliyordu; bunlar dan en nls Mahmud Paay Ftih bir bahane ile idam ettirmekten ekinmedi. br taraftan mutlak vekili ola rak veziriazamn yetkilerini geniletmitir. Sultann eski hocas Mola Grn, kadaskerliinde, lmiyeye ait tayin leri veziriazama danmadan yapt iin istifaya zorlan mtr. Beylik zamanndan beri kadaskerler, sultann devlet ilerinin dzenlenmesinde ve tekilatlanmada en nfuzlu yardmclar olduu gibi veziriazamlarn da o u kez onlardan seildiklerini yukarda grmtk. Son radan Molla Grn, kendisine vezirlik teklif edilince, bu makamn saraydan yetien kullara zg olduunu ileri srerek red cevab verecektir. Ftih, veziriazamlara, m liyenin bamsz sorumlu mstakil ve mesul ba olan
defterdar zerinde de daha sk bir kontrol hakk tanm

F T H 'N M PA R A T O R L U U N U R G TLEM ES
Ftih, mparatorluun yalnz territoryal bakmdan yaratcs deildir. Osmanl mparatorluunun siyasi, sosyal kuramlarn gelitirerek kesin ekillerini veren ve devletin gelecekteki siyasi gelimelerini tayin eden de Ftihtir. Ftih, btn devlet yetkilerini elinde toplayan ve mparatorluunu mutlak ekilde bir merkezden idare eden bir Pdih rneini yaratmak iin, iktidarna kar koyan ve koyabilecek tm elemanlar ortadan kaldrd veya deitirdi. Tahta knda kendisine kar isyan et mi olan Yenierileri iddetle cezalandrd (1451). Bir oklarn Ocaktan att, yerlerine saraydaki avc blkle rinden Sekban ad altnda yeni yenieri blkleri koydu; yenieri aalarn, kumandanlarn sekbanlar arasndan semeye balad. Sonra maalarn arttrmak, silhlarn yenilemek ve miktarlarn be binden on-on iki bine karmak suretiyle bu askeri mparatorluk ordusunun te mel gc haline getirdi. Her zaman iin emri altnda bu lunan ve dorudan doruya ahsna bal olan bu kuvvet (yenieri aasn dorudan doruya Padiah seerdi) sa yesinde mparatorluk iinde veya ularda kabilecek herhangi bir kar hareketi nleyecek duruma geldi. Bu sayede bamsz davranan gl uc beylerini alelade san cak beyleri durumuna getirdi. Ular, devlet iin artk bir sorun olmaktan kt. Ftih, fethettii mhim kaleler garnizon olarak yenierileri yerletirirdi (1460da Korinth Kalesie 400, 1461de Trabzon Kalesine 400 ye nieri yerletirmitir). Bunlar o blgede valiye veya ba ka bir otoriteye tbi deillerdi ve yalnz merkezden emir alrlard. Bulunduklar hisarlara kimse ayak atamazd. Bu garnizonlar, bu yerleri dmandan korumakla kal mazlar ehirlerde mslman halktan gayrimslimlere
OSMANLI !

tr. Veziriazam Mahmud Paaya Rumeli Beylerbeylii de verilerek devletin en byk eyalet sipahi ordusunu kontrol altnda bulundurmas salanmtr. Ftih, veziriazamlarn kullarndan setii gibi icra ve siyas iktidarn mmessilleri olarak idarenin her kadeSIYAST

meinde yalnz kullarm kullanmtr. Bylece valiler, timarl sipahiler, vergi tahsildarlar ve Padiah yasan uygulamaya yetkili btn icra ajanlarn kullardan se mitir. Buna kar eriatm uygulanmas yanlz ulema eline braklmtr. er ve rf kanunlara gre hkm vermek yetkisine sahip olan kadlar, idarenin kontrol grevini stlenmilerdir. Buna kar onlar, bu hkmle rin icrasn tamamiyle ehl-i rfe, yani Padiahn icra yet kisini temsil eden kullara brakmak zorunda idiler. By lece idarede yarg ayrlm oluyordu. Bununla beraber il miye snfnn bey snfna gemesi, kadlardan bey ve beylerbeyi tayini kanuna gre mmknd. Veziriazam, Padiahn mutlak vekili olarak maliye ilerini temsil eden defterdarn ve kanunun uygulanma sndan sorumlu kadasker ve kadlarn zerinde idi, onla ra nezaret ederdi; bununla beraber onlar kendi ilerinde bamsz olup, dorudan doruya Padiaha kar sorum lu idiler. br yandan, veziriazam, yenieri aasna do rudan doruya emir verme yetkisine sahip deildir. Aa, dorudan doruya Padiahdan emir alrd. Bu suretle, veziriazamn kontrolsz bir ekilde devlet yetkilerini ve devlet kuvvetlerinin hepsine hkm etmesi tehlikesi bertaraf edilmi, idarenin esas kolunda son sz padia ha braklmtr. darenin bu esas kolu, teki OrtaDou devletlerinde grld gibi, genel siyaset ilerin de vezaret, maliye ilerinden sorumlu defterdarlk ve ka nunun uygulanmasyla grevli kadaskerliktir. Bunun yannda, merkezi hkmetin yaz ileri ve brolarn temsil eden drdnc bir sorumlu makam olarak nian clk makam vardr. Bu drt makam, divann asl yele ridir. Ftih Kanunnamesine gre, Padiah adna emir yazma yetkisi, genel ilerde veziriazama, mliyede def terdarlara, davalarda kadaskerlere verilmitir. Onlar haf tada drt gn, arz odasnda Padiahm huzuruna girip i leri arzederler. Padiah yalnz, vezirleri, kadaskerler, def terdar ve niancy ayaa kalkarak kabul eder. Ftih, ken disinden nce mevcut bulunan devlet tekiltn ve teri fat, baz ilvelerle bir kanunname halinde tespit etmi, yeni duruma gre bu messeselere kesin eklini vermi tir. unu da belirtmek yerinde olur ki, esasen slm an laya yabanc olan bu davran, yani sivil bir kanunname iln, Trk yasa ve tre devlet geleneine baldr, imparatorluk kuran Trk ve Mool hakanlar, kendi yaO SM A N U

sa veya trelerini tespit ve iln ederlerdi. Devlete tre ver

mek, onlarn en nemli hakimiyet haklarndan saylrd. slm dnyasna girince Trk hkmdarlar, siyaset ve idarede nizam koyma hususunda mutlak yetkilerini b rakmadlar. Bylece eriat yannda yalnz hkmdarn iradesinden doan bir hukuk, rfi kanunlar meydana k t ve kanun alan gittike geniledi. slm anlamda asl kanun, daima eriatt ve bunun yannda kanun adyla karlan kurallar, bugnk anlamda ancak nizam ve tan zimler eklinde yorumlanmtr. Bununla beraber Padi
ah sfatyle hkmdarn, buna mutlak ekilde yetkili ol

duu, ulemann buna karmaya hakk olmad fikri, Osmanllarda 17. yzyl balarna kadar egemendi. F tih, bu yetkiye dayanarak birok kanunlar ve yasaknameler karmtr. Bunlar, Padiah emirleri eklinde iln

olunurdu. Bu suretle Ftihin idare ve hukuk sisteminde m ut lak ve merkeziyeti otoritesini gerekletirmeyi hedefle yen nlemlerini aklam bulunuyoruz. dare ve icra ala nnda mutlakiyetin en tesirli arac olan kul (gulam) sis temine ilerde ayrca deinilecektir. Ftihin kanunlarn ve nizamlarn uygulanmasnda ve devlet karlaryla ilgili meselelerde fazlasyle sert ve iddetli hareket ettii bizzat adalar tarafndan ifade edilmitir. Kanunun uygulanmasnda kendi oullar iin bile ayrcalk tanmazd. Kanunun ve adaletin tam yeri ne getirilmesi sonuta hkmdarn iradesinin ve otorite sinin tam uygulanmas demekti. Bununla beraber zel likle mal sahada ald ve sert bir ekilde uygulad ra dikal nlemlerin onun idaresine kar kuvvetli bir ho nutsuzluk yaratt, lmnde herkesin geni bir nefes ald muhakkaktr. Salnda, stanbul Ftihine ve mparatorluun enerjik kurucusuna kar kimse kar ge lecek gte deildi. O, ulemann baz giriimlerine kar iddetle tepki gstermitir. Osmanllarda saltanat deiikliini dzenleyen bir kanun ve gelenek yoktu. Daha dorusu, eski Trk gele neine gre hkmdar otoritesinin kayna Tanr oldu undan, bu otoriteyi kimin alacan tayin etmek de Tanrya ait bir i saylrd. Bunu Tanrnn balyaca
kut tayin etmeliydi. Bu sebepten veliahd tayini de mm

kn deildi. Mehmed Iin veliahd tayin etmesi istenen

neticeyi vermemitir. Kardelerden her biri saltanata aySYASET

n derecede hak sahibi saydrd. Bir padiah lnce kar deler arasnda mcadele kanlmaz bir haldi ve bu du rum bilhassa Bayezidin oullar ve torunlar arasnda devleti byk buhranlara ve tehlikelere srklemiti. Mddeiler malup olunca yabanc hkmdarlar yanna kap devlete daimi bir tehdit tekil etmekte idiler. Bi zansa kaan Osmanl ehzadesi Orhan, stanbul surlar zerinde Ftihe kar savamt. Ftih, tahta ktnda henz memede olan kardei Ahmedi bodurmutur. Sonralar kanunnamesinde, Sultan olann kardelerini nizam-i lem iin idam etmesinin caiz olduunu ve ule

yklerini, hanlar aratrmaa ve bulduklar eski gm hazine iin almaya yetkili idiler. Ftihin gm para ayarn deitirmesi, yerli ve yabanc tacirlerin ikyeti ne nedet olmutur. 2. Tekeller. Ftih, tuz, sabun, mum gibi zaruri ihtiya maddelerini blge blge mukataaya iltizam verme, yntemini byk lde kullanm, bun dan hazine iin byk gelirler salamtr. Onun bu mukataalara dair kanunlar sert nlemler iermektedir. k Paazade (s. 198) bunlar, Osmanl lkesinde o zamana kadar grlmemi zulmler olarak protesto eder; aslen bir talyan Yahudisi olan Hekim Yakubun bu kt yeni likleri memlekete soktuunu iddia eder. Fakat mpara torluk lsnde honutsuzluk douran baka mal bir nlem, vakf ve mlk topraklarn byk bir ksmnn devlet topraklar, mr arazi haline sokulmas (neshi) ve timar olarak askeri snfa datlmasdr. Bu gibi toprak larn ou aslnda daha nce mr arazi olup eitli yollar la vakf ve mlk haline gelmiti. Ftih, bu gibi toprakla rn vesika ve durumlarn aratrarak baz esaslara gre bunlar (mesel binas yklm vakflar) mr toprak ha line getirdi. Tursun Beye gre bu suretle 20 bin ky ve mezra devlete mal edilmi ve timar sipahilerine datl mtr. Bu reformun asl amac kukusuz asker dirlikleri ni artrmak, seferler iin asker salamakt. Bu reformun sonucu zarar gren geni bir kitle zellikle zaviye yne ten derviler o zaman veziriazam olan Karamani Meh med Paaya kar kin beslemee baladlar. Babas ile aras ak olan Amasya valisi ehzade Bayezid kart olan larn toplanma merkezi haline geldi. Evkaf ve emlkin devletletirilmesinden zarara urayanlar zellikle ulema snf, eyhler, eski Trk Mslman aileleri idi. Osmanl toplumunda nfuzlu ve zengin ailelerin, ellerindeki m r araziyi mlk ve vakf haline evirmee altklarn, vakf mtevellisi olarak kendi ocuklar ve torunlar iin bu topraklar salam bir gelir kayna haline soktuklar n biliyoruz. Bizans devrinde ayn ekilde yerel senyrlerin ve manastrlarn devlet topraklarn, pronijalan kendi tasarruflar altna sokmaa almalar ve devletin buna
kar bouna mcadele etm esi O sm anlIlardaki bu akmla

mann bunu caiz" grdn ifade etti. Bu aslnda zo runlu bir kanun deildir. Nizam-i lem iin zaruret ha linde cevz verilen bir fiildir. Ftih bununla hakimiyetin blnmezlii ve devletin paralanmazl prensiplerini hereyin stnde tuttuunu gstermekte idi. Bu pren sipler, Cem ile Bayezid, daha sonra Bayezid IFnin oul lar arasndaki mcadelelerde ortaya kacaktr. Askerin ve kamuoyunun onaylad bu prensip mparatorluun birliini korumaya ynelikti. 15 ve 16. yzyllarda nizam-i lem iin karde katlini zorunlu bir nlem diye ka bul eden Osmanl kamuoyu 16. yzyl sonlarnda artk bunu iyi grmeyecektir. Bir takm zel koullarn da yar dm ile ekberiyyet, yani hanedann sa bulunan en yal yesinin saltanata gemesi kural bir det olarak yerlee cektir.

FATH'N MAL NLEMLER


Ftihin maliye ve toprak zerinde siyaseti de dev rimci bir karakter tar. mparatorluun kurulmas iin Ftih, memleketin kaynaklarn son kerteye kadar kul lanmaya alm, radikal nlemlere bavurmu, bu du rum lmnde iddetle patlak veren bir itimai-siyasi gerginlie neden olmutur. Ftihin ald balca mali nlemler unlardr. 1. Para zerindeki nlemleri. Yeni aka karmak ve eskisinin dolamn yasaklayarak kii ler elindeki eski akay darphanelerde bete bir eksiine, gerek gm fiyatna almak. Her padiah tarafndan clsu srasnda uygulanan bu yntemin 865, 875, 880 ve 886 Hicr yllarnda tekrar memlekette byk honut suzluk dourmutur. Bu suretle devlet, nakit gm pa ra zerinden bete bir vergi alm oluyordu. Bir de bu kaanu yrtmek iin, padiahn eyaletlere, ehirlere gn derdii gmiq arayc yasak kullar evleri, tccarlarn
O S A \A N I I

kyaslanabilir. Ancak Ftih gibi mutlak otorite sahibi bir hkmdar, byle bir reforma giriebilirdi. Memlekette yaygn honutsuzluun Bayezid dneminde kkten kar reformlarn derin sebebi de budur.
SYASET

ekon om i

milel antreposu haline gelmiti. Her yl buraya devaml

5-6 ipek kervan gelirdi, Maringhiye gre her kervan or yzylda Osmanl Devletinin byk askeri ve talama 200 yk ipek getirmekte idi. Floransada bu tica siyasi giriimlerini mmkn klan ey, yeni siyasi nizam retten yk bana 70-80 altn kazanld hesaplanmtr. altnda gelien ticar ve ekonomik hayat ve buna paralel 15. olarak artan devlet gelirleridir. Genelde Osmanl Devle ti, Levant sahasnda Frenk (Avrupal)larn siyasi hakimi yetine ve ekonomik bakmdan imtiyazl durumlarna son vermee almtr. Bu arada Ftih Bizansn k dev rinde Venedik ve Cenevizin temin ettikleri tam gmrk baklna son vermi, onlardan gmrk almtr. Bu gmrk Ftih devrinde bir tarihe kadar yzde iki gibi ufak bir oranda idi. Ftih bu oran Mslmalar ve harac-gzarlar, yani slm devletine hara deyen zmmiler iin yzde drt ve harbler iin, yani Dr al-Harbe men sup olup amannme (kapitlasyon) ile ticaret izni verilmi olan yabanclar iin yzde be olarak tespit etti. Bu siya set, o zamana kadar imtiyazl bir durumda bulunan ve Levant pazarlarn smren Frenk tacirleri tarafndan bir felket gibi grlt ile karlanm ve W. Heyd gibi b yk bir limi Osmanl devrinde Levant ticaretinin k t gibi abartmal bir hkme srklemitir. Osmanh kaynaklarnn, bilhassa Bursa kad sicillerinin incelen mesi bu hkmn yanlln gstermitir. Bu devrin ka rakterleri ksaca yle ifade edilebilir. Osmanh siyasi d zeni birbirinden uzak geni blgeleri gvenlik altna bir birine yaklatrm, birbirini tamamlayan iktisadi bir birlie yol amtr. Ftih devrinde sratle byyen s tanbul, daha Ftihde nce uluslararas ticaret merkez leri haline gelen ve gittike byyen Bursa, Edirne, Ge libolu bu ticari canlanmann tanklardr. Blgeleraras ticarette Osmanl tebaas olan Mslman tccarlar, Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler; talyanlarn yerini al mtr. Gmrk defterlerinde talyan gemileri ve tccar larndan ok daha fazla bu unsurlar grmekteyiz. Bat Anadoluda kuvvetli bir pamuklu sanayii, Ankara ve Tos yada sof sanayii, Bursa ve stanbulda ipekli sanayii (1502de Bursada bin kadar ipekli tezgh saylmtr) Avrupa ve Kuzey memleketlerine nemli miktarda ihra cat yapabilmekte idi. stanbulda ve Selanikde uha sana yii, Edirnede deri ileri ve ayakkab sanayii, Yanboluda aba-kebe yapm Balkanlarda nemli sanayi kollar idi. te yandan Bursa, 15. yzylda randan Avrupaya ihra edilen deerli Esterabad (Staravi) ipeinin beynelOSM A N LI

Bursa gmrne 1479a doru ipekten ylda yaklak 15 bin altn duka gelir gelmekte idi. Bursa Doudan mslman tccar kervanlarnn eritikleri en batda bir merkez olarak, Arabistan ve H int mallarnn da bir ant reposu haline gelmiti. Daha 1432de B. de La Broquiere Peral Ceneviz tacirlerin Bursadan baharat satn al dklarn tespit etmitir. Maringhi, baharatn Bursada pahal olduunu sylemekle beraber, bu madde Eflak, Bodan ve Lwowa Bursadan sevkolunmakta idi. Floransallar, Bursada baharat kumala deimeyi Msr ve Suriyede altnla almaktan daha krl saymakta idiler. N iha yet Ftih devri sonlarnda Hindistanda Behmenlerin mehur veziri Mahmud Gwn, Bursaya kendi ajanlar ile muntazaman Hind mallar gndermekte idi. Bu H int ajanlar, Bursadan Balkanlara gemekte idiler. Bursa ay n zamanda kymetli Avrupa ynllerinin dou memle ketlerine sevkedildii bir merkezdi. pek tcirleri dn lerinde rana Bursada aldklar bu ynlleri gtrmek te idiler. Bursann bu devirde nfusu 50 binden aa deildi. Baharat, boya ve H int kumalar gibi deerli mad deler genellikle am, Adana, Konya zerinden Anado luyu apraz kesen eski ticaret yolu zerinden kervanlar la gelirdi. Fakat ikinci bir yol, Msr ve Suriye limanla rndan Antalyaya, oradan Bursaya gelen deniz yolu idi. Bu ksa ve ucuz yol, bilhassa ar ticaret mallar iin kul lanlrd. Anadoludan Msra klliyetli miktarda aa, tahta, demir Antalya ve Aliye limanlarndan sevk olu nurdu. 1480lerde bu ticaretle uraan Bursal Trk ta ciri Hayreddinin yarm milyon aka sermaye ile bir ir ket kurmu olduunu biliyoruz. Seluklu Anadolusunda olduu gibi, 15. yy. da Mslman Trklerin sanayi ve ti carette birinci planda faaliyette olduklarn, byk ehir lerde Hkmet karsnda nfuzlu bir snf tekil ettik lerini gryoruz. Gayrimslim zmmlerin, Ermeni Rum ve Yahudilerin Osmanh mparatorluunda ticarette ege men olmalar ancak 16. y.y. dan sonra Bat Avrupa tica retinin gittike daha byk bir nem kazanmas ile mmkn olmutur.
i SYASET

STANBUL'UN YENDEN NASI


Ftihin en byk bir kaygs stanbulu dnyann siyasi ve iktisadi merkezlerinden biri, gerek bir metropolis haline getirmek, nfuslandrmak, imar etmek ve kalkndrmak olmutur. stanbul, fetihten nce vcutsuz bir ba gibi idi. ehrin nfusunun 30 bine kadar dt iddia edilmitir. Patrik Gennadiusa gre, stanbul mparatorluun son gnlerinde fakir ve byk ksm gayr meskun bir harebeler ehri idi. Ftih, ehri yamasz almaya alm, fakat baaramamt. Fetihten sonra dalan ahaliyi toplamaya alt. Silivri ve Galatadan nfus getirip yerletirdi. Srgn usulyle ehre nfus ge tirip yerletirme iini saltanatnn sonuna kadar uygulan d. Foadan, Argosdan, Amasradan, Trabzondan, Moradan, Taoz ve Sumatraki adalarndan, Midilli ve Agribozda, Kefeden ehre Rum, talyan Yahudi nfusu ge tirip yerletirdi. Almanya ve talyadan Yahudilerin gel mesini tevik etti. Konya, Aksaray, Larende ve Ereliden mhim miktarda Mslman Trk halk srp getirdi. ehrin etrafndaki blgede harp esirlerinden yerletirerek 100 kadar ky ihya etti. ehre gelen yollar ve kprle ri tamir ettirdi. 1455 knda mehur kapal arnn e kirdei olan Byk Bedestanm yaplmasn emretti. Keza o yl, ehre bol su getirtmek iin su yollarnn onarmn emretti. Ftih ehirde yaptrmakta olduu inaat bizzat tefti ederdi. ehrin gbeinde yaptrd ilk saray (Eski
saray) sonra uygun bulmad. Saray burnunda Yeni Saray (Topkap Saray) yaptrd (biti tarihi 1464).

btesinden 1528de vakf ve mlklere ayrlan para umumi gelirin yzde 16sn alyordu. Osmanllar, vakf lar sk devlet kontrol altna almt. Eskiden olduu gibi ahslar imdi sadece kadnn tanzim ettii vakfiye ile vakf tesis edemezlerdi. Bunlarn mutlaka merkezi h kmete tescil ve tasdik ettirilmesi lzmd. Her Padiah culsunda bu vakf belgelerini kontrol ettirir, kendi ad na berat verir veya nesli ederdi. Hristiyan vakflar da ayn kontrola tbi idi. Ftih, Trabzonda manastrlara ait vakflar kaldrm, fakat Athos (Aynaroz) danda tasdik etmiti. 1528 ylnda Anadoludaki vakflarla 45 imaret (fa kirler ve yolcular iin barnma yeri), 342 cami, 1095 mescit, 110 medrese, 625 byk kk zaviye, 154 muallimhane (ocuklara mahsus mektep), 75 byk han ve kervansaray, 238 hamam ve baka tesisler idare olunmak ta idi. stanbulun imarndan nce Bursa, znik, Gelibolu, Edirne, Filibe, Sofya, Serez, Ferye, skp, Yeniehir, Ma nastr, Silistre gibi ehirlerin Osmanl idaresinde birer Trk Mslman ehri olarak sratle gelimesi ve imar nasl vakf sayesinde olmusa, stanbul da ayn yolla bir Trk ehri olarak yeniden imar edilmitir. stanbul ima r hakknda Trk ehir yapclnn bir misli olarak bir az ayrnt vereceiz. Ftih, 1459 ylnda btn byk ricali toplayarak ehrin deiik yerlerinde vakflarla imaretler, imar mer kezleri vcuda getirmelerini istedi. Kritovoulosa gre Ftih kendisi Yeni Sarayla byk camiinin inasn bu tarihte emr etti. Vezirazam Malmud Paa sultan izliyerek. stanbulun en popler al veri merkezi olarak bu gne kadar devam eden Mahmud Paa sitesini vcuda getirdi. Burada cami, medrese, imaret yaptrd ve bu ha yr tesislerine gelir temin etmek zere hamam, ar ve han gibi ticari tesisler yaparak vakfetti. Ayn ekilde za manla dier vezirler de bugn stanbulun belli bal ma hallelerini tekil eden siteler kurdular. Bunlarn en m himleri Hoca Paa, Gedik Ahmed Paa, Murad Paa, Da vut Paa mahalleleridir. Ftih kendisi, yaptrd camiin etrafnda mehur sekiz (Semniye) medresesini, ocuklar iin bir mektep, Dar al-tlim, bir hastahane (Dr al-if), bir imaret ina

stanbulun imarnda esas rol, btn Osmanl e hirlerinin kuruluunda ve inkiafnda olduu gibi, vakf messesesi oynamtr. Bu gn devlete ait birok kamu hizmetlerini, yani umuma mahsus binalar, ibadet, ticaret yerleri, seyyahlar barndracak imaretler, eme ve ha mamlar, kprler, mektep ve hastahaneler inas ve ida mesi iini vakf messesesi yerine getirmekte idi. Osmanl devletinin kamu hizmetleri fikrinden uzak olduu, yal nz tebaay istismar fikrine baland iddias tamamiyle yanltr. Reynn refh- bir din vazifesi olarak benim senmitir. Ftihin kendi vakfiyesinde unlar yazldr:
Hiin&r bir ehr biinyd etmektir; Rey kalbin bd etmektir.

Osmanl devleti, vakf messesini bu dorultuda en ziyade gelitirmi bir slm devleti saylabilir. Devlet
O S M A N ll

El

SYASET

ettirdi. stanbulda yaptrtt veya kiliseden evirttii dokuz cami ve onlara bal kurumlan devaml ekilde ta mir ve idame etmek, personelin maalarn demek ze re stanbulda devlete ait arazi, ev ve dkkan kiralarnn nemli bir ksmn, stanbul dnda otuz be ky vakf etmitir. Bundan baka stanbulda ina ettirdii byk bedesta (Bezzistan), Sultan Pazar, Beylik pazarnn ve baka ticaret yerlerinin, drt hann, 14 umuma mahsus hamamn, 54 deirmenin gelirlerini yine ayn amala vakfetmitir. Ftihin yaptrd Dr al-ifda muhta kimseler baklr ve bedava il verilirdi. inde iki lim ve tecr beli doktor, bir kehhal (gz doktoru), bir cerrah (opera tr), bir eczac hazr bulunurdu. Ecza mahzeni muhafz ve idare ilerine bakan bir rnn ile vekili, iki hastahane as, kapc ve iki hasta bakc hastane personelini te kil etmekte idi. Vakfiyede hastalara tatl muamele olun mas zellikle iaret olunmutur. mparatorluun en yksek ilim messesesi olarak yaptrlan Semniye medreselerine gelince, buraya yet kinlik gsteren her mslman ocuu kabul olunurdu. Talebinin btn masraflar vakf gelirinden salanrd. Yksek dini ilimlerle beraber akl ve nakl ilimler (taba bet, astronomi, matematik) okunurdu. Ftih bu medre selerin tekiltlandrlmasnda Trkistandan getirttii mehur astronomi limi Ali Kuudan istifade etmiti. Her sene sonunda mderrislerle personelin ileri ge lenleri bir toplant yaparlar, ilerin vakfiyeye gre yr tlp yrtlmediini kontrol ederler, kusuru grlen leri cezalandrrlard. Vakf kendi idari mali ilerinde zerk olup ylda bir hesaplar yerel kad tarafndan kont rol edilirdi. Vakfn genel nzr bizzat padiaht. Btn bu tesislerin ekonomik nemi byktr; ehrin bymesi ve kalknmasnda balca rol oynam tr. Yalnz Ftih camii etrafnda 286 dkkandan mrek kep bir ar vcuda gelmiti. Bu dkkanlarn kira bede li vakfa aitti. Ftih, Ayasofya camiini tamir ve iindeki hizmet sahiplerinin masrafn karlamak zere 1350 dkkn, 51 hamam, 987 ev, 32 bozahane, 22 bahane (lokanta) tah sis ve vakf etmiti. Bunlarn yllk geliri takriben 13 bin Venedik dukasna varmakta idi.
OSM ANLI m

STANBUL N FU SU
Kad Muhyiddinin 1478de yapt bir sayma g re stanbul nfusu o tarihte yle idi:
stanbulda aile Mslmanlar Hristiyanlar (Ortodoks) Yah udiler Kefeliler Karamanllar Ermeniler Frenkler (Avrupallar) ingeneler Yekiin 8951 3151 1647 267 384 372 31 14803 Galatada aile 535 592 62 332 1521

Ayn sayma gre, 1478de stanbulda 3667 dk kan, Galatada 260 dkkan vard. Bu saymda askeri s nfn konmad unutulmamaldr. stanbul nfusunu 1530a doru, .L. Barkan 400-500 bin, F. Braudel ise 16. yy sonuna doru 700 bin tahmin etmektedirler. Ftihten bir yzyl sonra stanbul onun tasarlad gibi ger ekten bir dnya metropolisi haline gelmitir.(1510daki iddetli zelzelede 109 cami ve bu arada birok Bizans ve antik eser harab olmutur).

DEVLET VE KIRSAL K E SM N SOSYAL YAPISI: F T -H A N E SSTEM


Trkiyemizin ana ekonomik karakteri ve sosyal ya psn Osmanl dnemi belirlemitir. Baka bir deyimle, kk kyl-aile iletmelerine dayanan sosyo ekonomik yapy, Osmanl mr toprak rejimi ve ift-hane sistemi ne borluyuz. 1950ye kadar Trkiye ekonomisi ve sosyal yaps Osmanl dnemindeki asrlk geleneksel esas ka rakterlerini korumakta idi. Memleketimiz 1950-1960 dneminde traktrn yaygnlamas ve tarma pazar eko nomisinin girii ile balayan gelime sonucu kkl bir deiiklik temposuna girmitir. 1939da 3200 traktr varken 1959da bu rakam 44.000e ulamtr. Geimlik (subsistence) tarm ekonomisinin ana rn buday-arpa ekimi, yerini gittike daha ziyade pazar rnlerine, sna bitkilere, pamuk, zm, incir, ttn, pirin, ay-iei ve msra brakmaktadr. Bu geleneksel karakterler nelerdir? Aadaki tar tmamzn esas noktalann bunun aklanmas olutura caktr.
SYASET

Geleneksel tarm ekonomisinin esas retim vastas, bir ift kz ile ekilen sabandr. Bu, traktrn uygulan masndan nce, hayvan kuvvetin en etkili biimde kul lanm teknolojisini gsterir. Eski Mezopotamya uygar lklarndan beri, kuru-ziraat (dry-farming) ile buday-arpa ekimi yapan iklim kuaklarnda, bir ift kzle eki len saban, en ileri tarm teknolojisi olarak zamanla dn yann br blgelerine yaylmtr. Sabann odun veya demirden olmas, yapm dinamii ve baka zellikler tab zamanla nemli deiiklikler getirmitir. Fakat kz gcnn yerini makine gc alncaya kadar tarm tekno lojisinde esasl bir deiiklik grlmemitir. ift kz geleneksel tarmn traktrdr. leride greceiz ki, Bi zans ve Osmanl mparatorluklannda vergileme kz sa ysna gre yaplmakta idi. Salgn sonucu kz len kyl aresiz kalr, fakr-u zarurete der ve hkmet an lay gstererek vergi affna giderdi. Genel kyl ekonomisi teorisyenleri, mesela marginalist okul, aile emeini esas alr. Fakat geleneksel tar mn traktr saydmz kz gcn hesaba katmaz. kz gc zerinde bu kadar durmamzn sebebi, ileri de greceimiz gibi onun ift hane sisteminin temel ele manlarndan biri olmasndandr. Geleneksel tarmn temeli olan emek birimi, hi kukusuz, evlenmi oluk ocuk sahibi olmu erkek ky lnn simgeledii kyl ailesidir. Bu rejimde, kyl ai le nitesi esas itibar ile, koca, kadn ve ocuklar ve ou zaman evlenmi oullarla torunlardan oluur; bu patriarchal ve patrilineal bir aile tipidir. Koca, aile ekonomi sinin, iletmenin, son sz sahibidir ve rgtleyicisidir. Ekonomik rgte hakimdir. Devlet, vergi mkellefi ola rak onu tanr. Buradan toplumumuzda bugn bile, hi olmazsa kr sektrnde patriar-chal aile tipinin neden hakim aile tipi olduunu anlyoruz. Osmanl Devleti, kocas len kadnn erkek evlad yoksa, elinden tarla ara zisini alr ve baka bir kylye aktarr. Eer dul kadn, oullar alma ana gelinceye kadar, rgatla idare ede bilirse, onu bve adyla iletmenin sahibi tanyabilir. Bir oklar genel kanunnamede, mzevvec yani evli erkein, neden o kadar nemli bir yer tuttuunu aklayamam lardr. Btn Osmanl tahrirlerinde, yani vergi kaynakla rn belirleyen defterlerde, vergi-nfus saym, hane, ya ni aileyi temsil eden kocann adiyle tespit edilir.
O SM A N LI I

Gnmzde toprak, kyl ailesinin mlk olarak, tarm ekonomisinin en nemli eleman ise de, Osmanh rejiminde mr ad ile tamamiyle baka bir stat tayor du. Mr toprak rejimi, devlete btn kyl snfn ve tarm ekonomisini kontrol ve dzenleme yetkisi veriyor du. Mr toprak rejimi ile ilgili baz kilit kavramlar bu gne kadar btn yaynlara ramen, anlalamam ve yanl yorumlar sregelmitir. Ayrntlarna girmeden nce birka ana kavram belirtmekte yarar gryorum. lkin mr arazi, yani devletin rakabesini (mutlak mlkiyet hakkn) elinde tuttuu arazi, btn tarm top raklarn kapsamaz. Mr arazi yalnz hububat ziraati ya plan, tarla olarak kullanlan, arazidir. Balar ve baheler bunun dnda kalr. nk, byk kitlelerin geimi, ge imlik ekonomi, ordunun ve ehirlerin iaesi, hububat ekimine, balca buday-arpa ekimine dayanr. Darlk ve alk, hububat ekiminde noksandan ileri gelir. Devlet bu yzdendir ki, tarla ziraatini, hububat ekimini kontrol al tnda tutmak zorunluluunu duymutur. Osmanh kannnmelerinde kesin bir madde vardr: Tarla, ba ve bahe haline getirilemez. Tarlalarn devaml iletimi, kanunla garanti altna alnmtr. Aile emek nitesini, ksaca reaya iftliini, devlet daimi kontrol altnda tutar. Bir ift kz olan aile, bir iletme nitesi oluturur. Hayvan enerji nitesinin, yani bir ift kzn ileyebi lecei toprak nitesi, ekonomik bakmdan en verimli i letme olarak tannmtr. Bu raiyyet iftlii, devlet iin tarm ekonomisinin temel nitesidir. Onun paralanma sna ve kaybolmasna kar bir sr kanun nlemleri aln mtr. zetle, belli bir ekonomik ve sosyal rejimin uy gulanmas iindir ki, devlet tarla arazisini kendi mutlak kontrol altna almak gereini duymutur. Buna mr arazi rejimi diyoruz. Aslnda, mr arazi kendi bana bir gaye deildir. Vazgeilmez bir dzendir. Bu nokta, im diye kadar yeterince anlalamad iin, belli bir tarm ekonomisi ve sosyal yapnn srdrlmesi iin Osmanl sosyal yaps hakknda eitli sosyolojik modellerden al nan yetersiz teoriler ileri srlmtr. Yukarda szn ettiimiz bu ana ekonomik sosyal dzene biz ift-hane sistemi diyoruz (Tahrir Defterlerinde ift-b-hane). Mr arazi rejiminde, aydnlanmasn gerekli grd m ikinci nokta udur: Mr topraklar dediimiz devlet topraklar balca iki kategoriye ayrlr: Tapulu arazi,
SYASET

mukataal arazi. Tapulu arazi: Kyl aile birliklerine, ta pu rejimi dediimiz zel bir sistem iinde verilen arazi dir. Tapu rejimine gre, tasarruf edilen arazi, satlamyan, hibe ve vakf edilemiyen, fakat babadan oula bir i letme birlii olarak geen raiyyet iftlikleridir. Kyl bunu kendisi ilemek zorundadr. retim iini, kendisi dzenler. retim vastalar kz, saban ve tohumu ken disi salar ve bamsz bir iletme nitesi olarak topra kendisi iler. Kyl u anlamda hr ve bamsz kyl dr: Devlete ve sipahiye, kanunlarn em rettii bedeni hizmetler dnda karlksz hibir hizmet yapmaa mecbur deildir. Onun emeini kimse karlksz smremez. Devlet bu garantileri vermitir. Zira, aksi halde, raiyyet iftlii ilenemez ve vergiler ve sipahi dirlii ger ekleemez. Dzen bozulur, bir kelime ile raiyyetin sta tsn de, ift-hane sisteminin gerekleri belirlemitir. Ekbir, raiyyeti kendi iftlik veya vakflarnda iletmeye kalknca, devlet bunu nler. Kanunlarla, kylnn emek ve hrriyetini garanti altna alr. Osmanl mpara torluunda, topran olduu kadar, kyl emeinin de devlet kontrol altnda olduu gereini unutmamak l zmdr. Hizmetler, angaryalar, bu adan incelenmelidir. zetle, tapu sistemi, kyl aileleri tarafndan iftlik ni telerinin bamsz ve devaml iletilmesini garanti eden bir sistemden ibarettir. Patrilineal irsiyet, yani babadan oula intikal maddesi de bu devamll salamak iin konmutur. te tapu rejiminin klasik dnemdeki temeli budur. Sonraki dnemlerde, raiyyet iftlii birimi, ky lnn bamszl ve dier elemanlar deiiklie ura yacaktr. Fakat 20. yzyla kadar kk kyl aile ilet meleri rejimi ana hatlannda korunabilmitir. Bizans ve Osmanl mparatorluklarnda reaya, yani ifti aileler ve toprak birimi (yani iftlik, bir ift kzle ilenebilen ara zi nitesi) daima titizlikle, byklere kar korunmaa allmtr. mparatorluk brokrasisinin esas vazifele rinden biri, bu rejimi korumaktr. Bizansta dynatoi Osmanl mparatorluunda ekbire kar kyller da ima fakir, yoksul tabiri ile himayesi gerekli bir snf olarak ele alnmtr. Bu sebeple, bu mparatorluklar kyl mparatorluklar diye karakterlendirmekle bir abartmaya sapmadmza inanyorum. Toprak ve reaya zerinde feodal kontrollarn ortaya kmasna kar mer kezi mparatorluk brokrasisinin savamas bu mpara
O SM A N L I !

torluklar tarihinin en nemli fasllarndan birini ve belki en nemlisini oluturur. Belki, modellerin kat ereve sinde kalmadan, bu sava tarihi dikkatle aratrmakla, bu mparatorluklar tarihini bence en iyi biimde akla yabilir. Mr tapulu arazi, mparatorluk siyasetinin bul duu ve korumaya alt ana mparatorluk rejimi ola rak, eski alardan beri Akdeniz ve Orta Dou tarihine yn vermi bir temel sistemdir. Mr tapulu arazi yannda ikinci byk kategori topraklar, m r mukataal arazidir. Mukataa sistemi, tapu sistemi yannda, tamamiyle ayr bir toprak rejimi simge ler. Buradaki anlam ile mukataa veya kesim, bir devlet gelir kaynan bir zel ahsa belli bir bedel karl ki ralamaktr. Bu, genel anlamda bir iltizamdr. Mr top raklarda mukataa sistemi yle uygulanmtr. Tapuya verilmeyen, yani yukarda akladmz gibi, tapu siste mi denilen zel bir rejim altnda bir kyl tasarrufunda bulunmayan araziyi devlet belli bir kira karl ahsla ra ihale eder. Burada ahs kyl olmayabilir, ehirli, es naf, hatta asker de olabilir, kyller de kii veya toplu olarak mukataa ile araziyi tutabilirler. Bu eit topraklar da, tapu rejiminin kurallar uygulanmaz. nk, hukuk bakmndan mukataa tam bir kiralamadr. Kira bedeli, toplu bir miktar para olarak devletle kii arasnda bir szleme, mukavele, ile belli olur. Mukataa, kesim, tabi ri de buradan kyor. Burada, karlkl bir anlama, ke sime ile, rantn miktar belli olmaktadr. ou zaman, bu bir ak artrma ile belirlenir. Kiralamay yapan kim se, ancak zerinde anlama yaplan mebla der. Tahrir defterlerinde mukataal iftlik veya mezraalar zerinde toptan bir mebla belirlenmitir. Mesel: Mezraa-i P nar der tasarruf-i Ali: 800 aka gibi. Devlet neden baz topraklar mukataa ile verir? Bu nun sebebi udur. Tapu rejimine gre, reaya tasarrufu d nda, devlet elinde, dorudan doruya kyl tarafndan ilenmeyen birok arazi vardr. rnein, bir ky halk e itli nedenlerle kyn brakp kaar. Yahut, bir kyde bir aile raiyyet iftliini terkedip gider ve bu arazi ilen memi kalr. Bu gibi iftlik, mezraa, ky arazisi iin, tah rir defterlerinde hl kaydn bulmaktayz. Bunlarn ha rap durumda kalmamas, baka deyimle devlet gelir kaynaklann kaybetmemesi iin, bu tr topraklar mukataa ile vermeyi ve iletmeyi en iyi yol olarak bulmutur. Bo
SYASET

kalacana, devlet hzinesine bir gelir kayna olsun ve harap olmasn diye devlet bu topraklar tapu rejiminin kaytlar altnda deil, tamamiyle serbest bir kiralama eklinde, kiilerin tasarrufuna verir. te, tahrir defterle rinde grdmz mukataal iftlikler, mezraalar bu e it topraklardr. Merkezi brokrasinin asl gayesi, bu e it mukataal topraklar da, sonunda kylnn yerletii tapulu arazi ekline getirmektir. Mr topraklarda esas re jim tapulu rejimdir. Gerekten, biz yeni tahrirlerde, bu eit iftlik ve mezraalarm, zamanla zerinde kyl aile leri yerleerek, tapulu arazi durumuna geldiini tespit etmekteyiz. Bu sre, Ge-Roma tarihinde bo kalan la~
tifundia arazisi zerine, dardan gelen kolon ailelerinin

lann grdk. Bunu, aratrmalarmzda ift-hane eklin de bir terim olarak kabul ettik. Burada, ift aslnda bir ift kz demektir. Bir ift kzn ileyebildii tarlalann tm de, iftlik ad almaktadr. Bizans tmparatorluunda ayn niteye, ou zaman ift karl olarak Zeugarion (ki bu da Farsa cuft, Latince Jug terimleri ile ayn kktendir) denir. Bu, toprak olarak deil, bir ift kz olarak kabul edilir ve vergi kz miktarna gre be lirlenir. Bazen Zeugarion, ift kz deil, bizzat topra gsterir. Osmanllar ise, topra, yani bir ift kzn ileyebilecei iftlii esas alrlar. Fakat ok az da olsa, kzn de vergileme birimi olarak alnd durumlar vardr. Hane, kyl ailesidir, daha dorusu ailenin retici emek nitesidir ve bu bakmdan vergilemeye esas sayl mtr. ift-hane sisteminde belirtilmesi gereken esas nok ta udur: Aile emei, bir ift kz ve ikisinin birlikte i ledii arazi, tm, bir retim nitesi ve dolaysyla bir mali nite saylr. Alnan ift resmi, sadece ahsi (personal) vergi deildir. Daha ok, bu nitenin vergilendiril mesidir. Baka deyimle, kombine bir vergidir. Ge Roma dneminde de jugum ve aile, birlikte, jugum-caput ola rak kabul edilmitir ve alman vergi her ikisini kapsayan bir vergidir. Kyl-tarm vergisinin bu kombine nitelii anlalncaya kadar, Bat tarihileri iki yzyldan beri tar tmlar, bir ksm bu vergiyi bir kii veya ocak vergisi, bir ksm ise tmyle bir toprak vergisi saymlardr. Ancak son zamanlarda bunun kombine bir vergi, jugumcaput nitesine ait bir vergi olduu kesin olarak tesbit edilebilmitir. Osmanl ift-hane vergisi, te bu kombine verginin bir karlndan ibarettir. Akdeniz blgesinde kuru ziraatle hububat ekimi yapan btn memleketlerde esas tarm ve vergi sistemi daima ift-hane sistemi olarak uy gulanmtr. Ekonomik bakmdan ift-hane, bir kyl ailesinin geimini salad ve devlete ait vergileri kar layan bir art rn rettii tipik bir retim birimidir. Bu nite, mparatorluk brokrasisinin de titizlikle koruma a alt bir sosyal ve fiskal nite olarak kabul edil mitir. ift-hane bu temel karakteri ile kr toplumunun temel hcresidir. Marginalist mektep, aile emeine da yanan bu retim rgtnn, insanln bulduu en veI SYASET

yerletirilmesine benzer. Tahrir defterlerinde grd mz bu iki hakim arazi kategorisi, yani tapulu arazi ve mukataal arazi ayrm, yazk ki, imdiye kadar ak bir ekilde aratrclar tarafndan belirlenememi ve bu yz den yanl yorumlara saplmtr. imdi, ift-hane sistemine geliyoruz. oktan beri eitli yazlarmda anlatmaya altm bu sistemin ay rntl bir analizini kacak kitabmzda bulacaksnz. Burada, sonulan ksaca arzetmee alacam. Osmanl mparatorluunun Bizans ve Seluk d nemlerinden devr ald ve esas olarak Eski ran ve GeRoma mparatorluu dnemine giden bu temel sistemin ana unsurlarn yukarda aklamaya altm. Bu rejim de ift kzn ve aile emeinin temel olduu kk ky l iletmeleri sz konusudur. Bu sistem, belli bir retim tarz, belli bir sosyo-ekonomik yap simgeler. Osmanl miri-tapulu arazi sistemini, ancak ift-hane rejimi ere vesinde anlayabiliriz. Bir ift kz ve onun ileyebile cei kadar topra, tapu rejimi kurallar dairesinde tasar rufu altnda bulunduran kyl ailesi, zirai rejimin ana nitesi olarak sistemin temelini oluturur. Bu nite, mparatorluk brokrasisi iin ayn zamanda bir ana ver gi nitesidir. Bu nite ift resmi denilen bir vergi siste mine baldr. ift-hane btn sistemin temel nitesi ol duundan kanunnamelerde ve tahrir defterlerinde srada daima ilkin ift resminden sz edilir. ift-hane, defter lerde haneyi temsil eden vergi mkellefi aile reisi adna bir () harfi ile tespit olunur ve bu ift-hane nitesini ifa de eder. Biz, eski defterlerde hane-b-ift" tbirile biz zat Osmanl katiplerinin bu niteyi bylece adlandrdkOSM ANLI

rimli tarm iletmesi olduunu ileri srer. Clayanova gre, bu basit bir tarm tipi olmaktan ziyade gerekte bir retim tarzdr. Ona gre bu retim tarz Asyada, bu arada Rusyada ekonomi ve toplumun tarihi yapsn aklayan bir retim tarz olarak anlalmaldr ve bu iti barla Marksist teoride feodal retim tarz gibi, bamsz kendine zg, bir retim tarz (Mode of Production) ola rak benimsenmelidir. Asya brokrasileri iin ideal nite, ifte sahip ky l ailesidir. Bekar erkek, defterlerdeki terimi ile mcerred, igc kstl olduundan, ift-hane sisteminin en aa basamanda yer alr. Geri kr toplumunda sosyal realite, brokratlarn reetesine uymaz. Bu toplumda iftlik tasarruf eden aileler yannda, tapu topran kay betmi topraksz aileler veya yeterince topra olmayan aileler de vardr. te devlet bunlara, ift resmi sistemi iinde farkl bir stat vererek ayr kalemlerde toplar, ve vergi ykn bunlar iin toprak esasna gre deil, emek kapasitesine gre belirler. Bylece, vergi bakmndan biz raiyyet rsumu sisteminde yle bir kademelendirme g ryoruz. Evvela, iftler yani iftlie sahip kyl aileleri gelir, sonra bu topraklarn yars kadar bir araziye sahip nim-iftler, ondan sonra aile emei esas alnarak belirle nen iftiler, yani bennakler, ondan sonra evli olmayan, fakat bir gelir kayna reten bekarlar yer alr. Bu sonun cular, mcerred, kara veya caba adyla anlan kyllerdir. Nihayet, kocasnn iftliini iletebilen dul kadnlar ki bunlar da bve adyla ayn sistemde yer alr. Kyl toplumunu byle bir ematik vergi sistemi iinde toplayan bu rejim, Osmanl brokrasisinin kanunnamelerinde ve tahrir defterlerinde tespit edilmitir. ift esasna bal raiyyat vergilerini bundan nceleri raiyyet rsumu ze rindeki aratrmalarmzla ortaya koymutuk. Fakat o za man bu vergi sisteminde alnan resimlerin, kr sosyal ya psna bal bir sistem olduunu tmyle gsterememi tik. Sistemin, sosyo-ekonomik bir yapya dayandn ve mparatorluk brokrasisinin byle bir sosyal yapy b tn toprak ve vergi sisteminin temeli olarak benimsedi ini o zaman fark etmemitik. Sonraki aratrmalarmz, bu sistemin kuru ziraate bal buday-arpa tarm yapan Akdeniz memleketlerinde, ta eski alardan beri mpara torluklarn temel tarm sistemi olduunu ortaya koydu. Oyle grnyor ki, Ge-Roma mparatorluundaki coO S M A N II

lon, Galyadaki mansus Bizans mparatorluundaki zeugarion ve Osmanl ift-hanesi, hepsi daima kyl aile emeine ve ift kz-saban teknolojisine dayanan kk kyl iletmelerini ifade etmektedir. Bu sistemde btn kr toplumu, ift sahibi olanlar, az toprak sahibi olanlar, toprakszlar, fakir rgatlar olarak tasnif olunup, mpara torluk tahrir defterlerinde belli bir sisteme gre kayt ve tespit olunmaktadr. Roma ve Bizansta olduu gibi Osmanl mparatorluunda da, kr blmnde kyl, def terdeki kaytlarla fiskal bir stat kazanmaktadr. Yeni bir tahrire kadar devam eden bu stat, ayn zamanda kr toplumunu sosyal bakmdan biimlendirmektedir. Baka deyimle, mparatorluk brokrasisi, toprak ve reaya ky l zerinde tahrir sistemi yoluyla yapt kontrollar so nucunda bizzat bu toplum dzenini bir dereceye kadar etkilemekte, hatta yaratm olmaktadr. Bylece, kendi liinden serbeste ortaya kan bir toplum dzeni yerine, daha ziyade devletin ar bast bir dzen, bir estate, s nflandrma dzeni ortaya kmaktadr. Bununla beraber, bu durumu fazla abartmamak gerek. Zira brokrasinin yapt snflandrma kr hayatnda kendiliinden mey dana gelen sosyal farkllklar tamamiyle bertaraf ede mez, fscal sistem daha ziyade ona uymaya alr. Devlet, m r arazi ve tahrir sistemi sayesinde, toprak ve reaya zerinde sk kontroln srdrmekte, iftliklerin dal masn nlemeye almakta, tarlalarn ba bahe haline gelmesini, byk ekbir iftliklerinin ve plantasyonlarn ortaya kmasn nlemekte, sonu olarak son derece tu tucu bir sosyal dzen idame etmektedir. Osmanl mparatorluunun ve baka geleneksel mparatorluk larn, deiime ve gelimeye, yeni ekonomi sistemlerin ortaya kna direnmesinde, durgun (stagnant) bir sos yo-ekonomik yapya bal olmasnda, m r arazi rejimi ve ift-hane sistemi balca sorumlu grlmektedir. Fakat unutmayalm ki, bu sistem Trkiyede gnmzde k k aile iletmelerine dayanan sosyal yapnn da tarihi te melidir. Merkezi kontroln kaybolduu yerlerde, mesela randa, toprak ve kyl kk feodal bir grubun kont rol altna dt halde, Osmanl devletinde byle bir gelime byk lde nlenebilmitir. 18. yy.n mlikne-mukataa sisteminde bile, devlet toprak zerinde rakabe hakkn koruyabilmitir. Mlkn vakf haline getiril dii durumlarda bile devlet toprak ve reaya zerinde
I SYASET

kontrol hakkndan vazgememitir. Ayanlarn kontrollar altna geen kyler ve byk iftlikler tekrar devlet msadaralar sonunda mrye gemitir. Bir kelimeyle, merkezi devletle eyaletlerde'toprak ve kyl emeini kontrol altna geirmeye alan kudret sahipleri ara snda her dnemde grlen sava, hibir zaman kiilerin stnl ile bitmemitir. Marksist yoruma gre, bu sa van asl konusu, direkt retici olan kyl reayann artiirn zerine olup topran esas mlkiyeti zerinde de ildir. Burada sorun, bu art-rn sekin snf iinde hangi grubun eie geirecei sorunu idi. mparatorluk dzeni, genel kanunlar erevesinde hareket ettiinden, daima kk kylnn koruyucusu olarak ortaya km ekabirin, kudret sahiplerinin, teklif-i akka veya angar yalar yoluyla kontrolsuz smrsn nlemeye alm tr. Bu bakmdan da, mparatorluk merkezi idaresi ile kk kyl arasnda bir gven ve bunu ifade eden bir mparatorluk adalet ideolojisi ortaya kmtr. Bu ide olojiyi adaletnameler erevesinde baka bir yerde uzun uzadya anlatmaya altk. Bu ideoloji sayesinde, Tuna zerinde Srp iftisi veya Amasya kyndeki Trk ky ls, yersel hakszlklara kar daima arigradda, Dersaadette oturan padiahn himayesini aramtr. Devletin fiscal karlar, belli bir sosyal adalet ve Din u devlet ide olojisi ile politik bir sistem halinde rgtlenmi merkez de uzman bir kttb snf, gelimi bir tahrir ve defterhne arivi ile, ayrntl bir defter tutm a sistemi sayesin de ift-hane sistemini baar ile uygulamtr. Tabii, sistem realitede brokrasinin istedii gibi przsz ilememitir. mparatorluk kannlarnda ve defterlerde ifadesini bulan ideal dzen ile kr toplumunda gerek gelimeler arasnda bazan esasl farklar ve a tmalar ortaya kmtr. mparatorluk brokrasisi, bu atmalar gidermek iin biteviye yeni kannlar karma gereini duymutur. Gerek durumlar incelemek iin, az kullanlm olmakla beraber elimizde tahrir defterleri gibi zengin ve ayrntl bir kaynak vardr. Bu da ky ka d sicilleri ve terekeleridir. Her kaza dairesi, kadnn hkm altnda 40-50, bazen 300 kadar ky toplamak tadr. Bu kylerde ortaya kan hukuki sorunlar, o ehir veya kasaba kadsnn mahkemesine gelir. yle anlal yor ki, kad bu ky davalar iin ou zaman bir naib ata maktadr. Seriyye sicilleri arasnda, ky sorunlarn kap
O S M A N II I

sayan zel sicil defterleri, bu arada lenlerin terekelerin deki eyay kymetleri ile tespit eden tereke defterleri, ky sosyal ve ekonomik hayat zerinde baka hibir kay nakta bulamadmz ayrntlar iermektedir. imdiye kadar Ronald Jennings ve Suraiya Faroqhi, bize bu eit sicillerden yararlanarak baz aratrmalar sunmulardr. Biz Bursa ky sicillerinden seilmi 150 kadar belgeyi Trk Tarih Kurumunda basma vermi bulunuyoruz. Burada bu kaynaktan kardmz baz dikkati eken durumlar sz konusu edeceiz Balamadan hatrda tutm ak gerektir ki, bu kyler ehir ve kasabalara yakn kyler olduundan, zel koul lar altndadr. Bu yzden bunlar zerinde yaplan genel letirmelerde daima dikkatli olmak gerekmektedir. Me sela, bu kylerde birok iftlik ve mezraa satlarna ba karak, belli bir dnemde mr arazinin geni lde zel mlkiyete getiine dair genellemeler yaplmtr. Bu sa tlar ou tasarruf hakknn satndan ibaret feralardr veya mukataal arazi satlar, daha dorusu kiralamalar dr. Osmanl mparatorluunda eitli blgelerde eitli ky tipleri vardr. Fiziki ve etnik artlar, yerleim artla r, kltr, politik-askeri faktrler kylerin bykln, nfusunu, yerleim modelini ve ekonomik faaliyetleri belirler. mparatorluk lsnde bir Osmanl ky tipin den sz etmek tabii olas deildir. Bununla beraber, hi olmazsa mparatorluun ekirdek blgesinde, yani Ana dolu ve Rumelide, Osmanl toprak ve vergi kannlarnn etkisi altnda, ky yerlemelerinin zel bir karakter kazanm olmasndan ve bylece Osmanl mparatorlu una zg belli bir ky tipinden sz edebiliriz. Osmanl kannlarnn kyn yaps ile ilgili zellikleri ve etkileri balca u ekilde zetlenebilir: 1. Kylnn, topraa ballk prensibine ramen,

kolaylkla yer deitirmesi, topran brakp ift-bozan olmas genel bir olaydr. Osmanl kannlar bunu nle mek iin, kaak kyly 10 veya 15 yl bir zaman iinde yazl olduu kye geri getirme yetkisini sipahiye ba lamtr Bizzat byle bir kannun km olmas, kyl nn yer deitirmesindeki kolayla balanabilir. Bu ko laylk, kylnn topran maliki olmamasndan ileri ge lir. Tabii sebeplerle, yani lleme, verimliliini yitirme gibi sebeplerle, yahut yol zeri olmas, devletin avarz sistemi iinde fazla hizmetler yklemesi ve zellikle ar
SYASET

vergiler koymas yznden kyl, toptan kyn terkedip baka taraflara ger. Yahut, baka nemli bir amil olarak, vakflarn kyly daha iyi koruma imknlar do laysyla kyl, vakf kylerine gider. Tabii olarak kyl, yaam iin daha iyi, daha garantili artlar arar. Tahrir defterlerinde kylnn brakp gittii mezraa ad altn da kaytl kyler hayret edilecek kadar oktur. Birok sancaklarda bu gibi mezraalarn says ky says kadar dr. Bununla beraber biliyoruz ki, mezraalar yalnz terke dilmi eski kylerden ibaret deildir. Bir ky, nfus o almas dolaysyla yaknndaki orman veya boz araziyi tarma aar ve yeni bir tahrirle bunu mukataal arazi bi iminde devletten kiralar. Bylece ortaya kan bu gibi topraklar da defterlerde mezraa adyla kaydolunur. Bu mezraalar zerinde geici yerlemeler, birka haneden ibaret devaml yerleimler haline gelebilir. te bu gibi arazi de daima mezraa ad altnda anlr. 16. y.y.da geli me anda, mezraalarn ou byle ortaya km grn mektedir. Fakat sonralar genellikle ar vergi yknden kurtulmak iin, kylnn ksmen veya tamamen kyn brakp katna dair birok misal biliyoruz. Kylnn topran sadece bir kiracs olmas, topra terketmekle kaybnn ar olmamas -tapu resmi ve oullarn toprak tasarruf hakkn kaybetmesi- olgusu, Osmanl kyls nn yer deitirmede ar hareketliliini aklayan ba lca bir faktr saylabilir. Kamalar bireysel kald tak dirde, kylerde hl iftlikler ortaya kar; sipahi bunlar tapuya alacak kyl aileleri bulamaz. Hl iftliklerin ar tn biz, kyn ekonomik bakmdan ktye gidiinin bir gstergesi olarak kabul edebiliriz. Bir blgede yeni tahrirlerde hl iftliklerin artmasn, orada kyly et kileyen olumsuz faktrlerin art ile aklamak olasdr. u halde, hl iftlikler ve mezraalar zerinde istatistik veriler, Osmanl ky yaps aratrmalar bakmndan son derece nemli bir konudur. Bylece devletin gtt vergi politikas ve politik faktrler, kyn varl ve ky deki deiimler iin temelli bir faktr olabilmektedir. 2)

iilii ve pirin tarm yapmaa mecbur edilmi kyler, bylece ekonomik ve sosyal bakmdan tamamile farkl lamlardr. 3) Osmanl ky, hibir zaman topran ortak

(communal) tasarrufuna bal ky tipini temsil etmemi tir. Geri gebelerin ve gmenlerin yerlemesinde top ran ortak mlkiyeti ve tarm topraklarnn periyodik parsellenmesi grlr. Fakat Osmanl mparatorluunda tipik ky, mr arazide raiyyet iftliklerinde yerlemi ve iftlii babadan oula brakan bamsz kyl ailelerin den meydana gelmitir. Baka deyimle, ift-hane sistemi Osmanl kynn ana sosyal yapsn belirlemitir. Ky cemaatinin ortak tasarruflar yani, ortak meras, ortak orman, ortaklaa kullanlan ayr, harman yeri, mezar l ve suyu ortaklaa bir ky tasarrufunu ifade etmekle beraber, hibir zaman bir communal ky tipinden sz et memize imkan vermez. Baz konularda ky halknn bir birinin iini toplu halde grmesi, yani imece usuln de communal ky tipi iin bir rnek olarak alamayz. Or taklaa kullanlan varlklar iinde otlak yeri iin kyn gebelerle veya komu kylerle uras kylerin tari hinde nemli bir yer tutar. Devlet, esasen otlak bahsinde belli otlaklar belli kylere ayrarak kyler arasndaki a tmalar en aza indirmeye almtr. Kyler arasnda s nr tayini kadlar aracl ile yaplr; snrlar bir hccet le tesbit edilirdi. G. Ostrogorskynin ve H. Stahln Osmanl dne minden nce Balkanlarda bir communal kyden toprak tasarrufundan sz etmeleri, bugnk aratrmalar kar snda terkedilen bir gr olarak kalmtr. Herhalde Osmanllar dneminde Balkanlarda byle ky cemaatlarna (communities) rastlanmaz. Baz vergilerin kyn ortaklaa sorumluluunu ge rektirdiini ayrca tartmak gerekir. rnein, avarz ve cizye vergilerinin toplanmasnda, zellikle 16. y.y.dan sonra kyn bir cemaat olarak tayin edilen mebladan toptan sorumlu tutulduunu biliyoruz. Bunun gibi, Ostn bir ky halkn sorumlu tuttuu da bilinir. Bu du rumlar kyn cemaat karakterini kuvvetlendirmekle be raber, sosyal yapsn esasl olarak deitirecek nitelikte deildir. zetle, Osmanl ky, tarlalar, otla ve ayr snrlandrlm defterlerde ve kad hccetlerinde territoI SYASET

Bu arada Osmanl devletinin yalnz tarla arazi manl ceza hukukunun, katil ve hrszlk olaylarnda b

sini deil, emei de kontrol altna alan devleti-patrimonial karakteri, bir takm kylerin zel bir karakter kazan masna yol amtr. Bunun en gze arpan misali, derbenti, kreci (madenci) ve eltkci kylerinde grlr. Da geitlerinde koruma hizmetine ayrlm veya maden
O SM A N LI

rial varl tesbit edilmi idari bir nitedir; sipahilerin birbiri karsnda veya dier idari niteler, rnein vakf lar karsnda, haklarn belirleyen bir birimdir. Kyn maddi karlar ve tasarruflar bakmndan sosyal ekono mik cemaat karakteri yannda, bu idari birliini de vur gulamak gerekir. Fakat btn bu Community vasflar yannda Osmanl ky, esas sosyo-ekonomik yaps bak mndan, raiyyet iftlikleri zerinde bamsz retim ya pan ift-hanelerde olumu bir ky toplumudur. Bu ce maat iinde, iftlerin ve ailelerin bamszl esastr. Baka deyimle, Osmanl mr toprak rejimi ve ift-hane sistemi, Osmanl kynde belli bir sosyo-ekonomik ya py devam ettirmeye alm ve birok blgelerde belli karakterler tayan bir ky tipi hakim olmutur, denebi lir.

den haklarn kaybettiklerini ve kad mahkemesine ba vurduklarn grmekteyiz. Kyl ve sipahi arasndaki dier atma konular kanunnamelerde yer almtr. Mesela sipahinin kendisine ait tahl rn, en iyi para getiren uzaka pazarlara zor la kylye tatmas, her gelen sipahinin kendisi iin kyly ev veya ambar yapmaya zorlamas ve bunun gi bi baka hizmetler. Sipahilerin ba vurduu en yaygn ve kyl iin en ar yolsuzluklardan birisi, kanunun yasak lad eski bir angaryay veya mahalli vergiyi, eski adet diye yeniden canlandrmalar ve kylden istemeleridir. Defterde vergi yazlmayan otlak ve ayrlardan sipahinin resim almaa kalkmas da, yaygn yolsuzluklar arasn dadr. Ancak yeni bir tahrir bu gibi yeni gelir kaynakla rn kanunlatrr. zetle, kyde sipahinin kyly koru ma devi yannda, onu kyl ile atma haline koyan birok konular vardr. Sipahi ile kyl arasnda en nem li atma konusu sipahinin kyl emeini smrmeye almasdr. Osmanl rejiminin en belirgin karakterle rinden biri, bu gibi fazla hizmet angaryalarn nlemek tir. Sipahinin kendi hassa topranda, reayay kannda belirlenenden daha ok kullanmaya kalkmas, kylye hayvan ve arabas ile tama angaryalar yklemesi en ok rastlanan hususlardr. Fakat kyl buna kar mahal li kad mahkemesine, nemli durumlarda dorudan do ruya sultana ba vurmak, ikayette bulunmak hakkna sahiptir.

SPAH VE KYL
Ky sicillerinde, sipahi ve kyl ilikileri zerinde aydnlatc belgeler vardr. Kyde sipahinin sorumluluk lar, balca, ift-hane sistemini korumaya ynelik ka nunlar uygulamak ve devaml kontrol salamaktr. nce lediim belgeler, 1500, 1600 yllarn kapsar. Terekeler de hibir zaman hububat tarm yaplan tarlalar miras blmesine konu olmamtr. Toprak olarak varisler ara snda paylalan, yalnz bahe ve balardr. Bununla bir likte, Osmanl arazi hukuku bir raiyyete, tarlasn veya iftliini fera (tranfer) hakkn tanr. Fera ancak sipa hinin izni ile olabilir. htiyar bir kyl kendi hayatnda yetikin oullarna veya bir yabancya tapulu topran fera edebilir. Bu fera ilemine kad sicillerinde satma, bay u ir tabiri kullanlmas birok aratrcy yanl yorumlara ve genellemelere srklemitir. Ferada, ky l verdii tapu resmine karlk alandan bir miktar para alr. Sipahi de izin verdii iin, kannda olmasa bile, bir para kabul eder. Bylece, nm iftliklerin bu yolla geni lde bir al-veri konusu haline geldiini gryoruz. Kad sicillerinde pek ok ferag-sat ilemi bulmaktayz. Ky sicillerinde u olay da sk sk grmekteyiz: Si pahiler, tapulu topraklan kyl elinden almak iin genel bir eilim iindedirler. Bunun nedeni, topra baka bi risinin tasarrufuna tapuyla verirken onlardan yeniden ta pu resmi almak suretiyle gelir kayna salamalardr. Si cillerde, yetim ocuklarn veya hisse sahiplerinin bu yzO SM A N U

BAYEZDII VE CEM SULTAN, FTH DNEMNE TEPK


Ftihin lm ile beraber, korkun bir yenieri is yan, oullar Cem ile Bayezid arasnda taht iin tehlike li bir i harp ve devlet idaresinde ve sosyal-ekonomik i lerde Ftihin siyasetine kar kapsaml bir tepki dnemi balar. Ftihin son yllarnda devlet ileri veziriazam Kara man Mehmed Paa elinde idi. O, toprak siyasetinden ve yeni vergilerden sorumlu olduu gibi devlet idaresinde de kullar iktidardan uzaklatrmak ve divana Faik Paa ve Manisazde gibi ulema ve ktip snfndan kimseleri vezir olarak sokmakla da, shak Paa ve Gedik Ahmed Paa gibi kul aslndan eski ricalin iddetli nefretini ka

zanmt. Ftih lr lmez bu rical etrafl bir komployu


SYASET

uyguladlar. Onlar, Yenierileri ve Amasyada vali olan ehzade Bayezidi tabii bir mttefik bulduklar gibi ma l siyasetten ikyeti olan halk tarafndan da desteklen mekte idiler. Konyada vali ehzde Cem, babasnn sk idaresini ve fetih politikasn devam ettirecek grn yordu ve Ftih tarafndan halefi olarak tercih olunmutu. shak Paa tarafmdan tahrik edilen yenieriler, len sul tann karargahndan dnerek stanbulda Karamani Mehmed Paay feci ekilde ldrdler, ticaret yerlerini yama ettiler. shak Paa, br yandan Cemin pyitalta gelmesini nleyerek Bayezidi stanbula getirtip tahta kard. Yeni Sultana, babas gibi sk sk yeni aka kar mama, emlk ve evkaf sahiplerine geri verme koullar artlar kabul ettirildi. Bayezide nfuzlu bir kii tarafn dan yazlan mektupta, babasnn siyasetini terketmesi ve dedesi Murad Ilnin siyasetine dnmesi tavsiye ediliyor du. Bu srada Cem de Bursaya gelip Sultanln iln et ti, adna para bastrd. Bayezid, shak paa yardmyle Gedik Ahmed Paay, talyaya geirecei orduyu hazr lamakla megul bulunduu Arnavutluktan kendi yanna gelmeye ikna edebildi. Yenierilerin tapt bu byk asker Cemi malup etmeyi baard ve mparatorluun gerek hakimi durumuna geldi. Kendi adna o srada ya plm bir tercmede Gedik Ahmed, sultan tahta otur tan biri sfatyle anlmakta, sonsuz iktidar lmektedir. Bayezid ve Amasyadan gelen yaknlar, Onun ekin gen politikasn aka ktleyen bu diktatr nihayet Cem tehlikesi bertaraf edildikten sonra bir ziyafet sonun da katlettiler (18 Kasm 1482). Gedik Ahmedin kayn pederi shak Paa da emek liye karld. Bayezid, imdi tahtna gerekten sahipti. Babasnn siyasetine kart olarak o, barsever, yumuak, hogrl bir idare getirdi. Ftih devrine kar tepkinin bir gstergesi olarak, andarl brahim divana vezir atan d. Bayezid, babas zamannda devletletirilmi emlk ve evkafn byk bir ksmn sahiplerine geri verdi ve bu nun iin ada yazarlar tarafmdan adaleti erata bal l gklere karld. Devrin byk tarihisi Kemal Pa azade onun saltanatn, Ftih devrinde yaplm byk fetihleri tekiltlandrma ve bylece mparatorluk yap sn kuvvetlendirme, adalet ve hakka dayanan bir idare kurma devri olarak selmlar. Bayezid devri (1481-1520) kltr bakmndan da Ftih zamanndaki cereyanlara bir tepki simgeler. O, baO S M A N II

bas zamannda talyan sanatkrlar tarafndan Yeni Sa rayn divarlarna yaplm freskolar sktrp pazarda sattrd. Amasyada beraberinde gelen ulemann tesiri al tnda eriatn her alanda uygulaycs ve dikkatli bir takibcisi olarak kanun ve nizamlarda, idarede Ftih devrin de ok geniliyen rf devlet kanunlar alann daraltt. talyaya gtrlen Ceme kar halka kendini sevdirmek ve saltanatn kuvvetlendirmek iin eriat ok gzetici oldu. Bayezid, yine saltanatn kuvvetlendirmek amacy la Gedik Ahmedi bertaraf ettikten sonra byk bir gaz baars salamak zaruretini duyuyordu. Bunun iin F tih in baarszla urad Bodan seti. Karadeniz ve K rm a sarkmak isteyen kuvvetli Polonya krallnn hi mayesini salayan Bodan Beyi Byk Stefann elinden Kilia ve Akkerman ald, bylece kuzey memleketleri nin Akdenizle ticaretinin bu iki mhim antreposunu mparatorlua balad. Bu ticarette hayati menfaatleri olan Stefan nihayet Osmanl tbiyetini kesin olarak ka bul etti. Bu seferde Krm han bir tbi sfatyle Osman
lIlarla

ibirlii yapt. Bodanda nfuz egemenlik sorunu

ileride Osmanllarla Lehistan arasnda mcadelelerin esas konusu olacaktr. ki memleket arasnda ilk byk harp balca bu mesele yznden kt (1496-98). Bodan seferi Bayezid iin gerek bir baar idi. O, Cemin lmne kadar (25 February 1495) Bayezidin i ve d siyaseti onun dnmesi korkusu altnda kald. Pa pala tbi Rodos valyeleri elinde tutsak olan Cem, H ristiyan hkmdarlar, balca Macaristan tarafmdan, bir hal seferinde kullanlmak zere Papalkla uzun gr meler konu oldu, Fakat Bayezid, Rodos valyeleriyle yapt bir anlamaya gre, Cem tutsak tutulduu sre ce szde onun masarifi iin ylda 45 bin altn demeyi kabul etmiti. Cem, Fransadan Romaya getirildikten (4 Mart 1489) sonra bu byk gelir kaynandan Papa ya rarland. Ancak Fransz Kral Charles VIII, gelip Cemi zorla aldysa da, Ftihin bahtsz olu Napoli yolunda ha yata veda etti (1495). Bayezid, Cem korkusiyle bir Ha l seferine nayak olabilecek Macaristan ve Venedikle andlamalar yaparak bir bar devresi amt. talyan sa raylaryla ve Papalkla diplomatik ilikilere girdi. H atta Fransz kral talyadan sonra Bayezide saldracan iln etti. Charlesa kar Papa, Venedik ve Napoli Kral ile Bayezid arasnda yaklama oldu. Douda Memlklere
SYASET

kar yapt ypratc uzun sava (1485-1491) Bayezidi Avrupal glerle bara zorluyordu. Karaman ve Dulgadr sorunlar yznden gergin olan Osmanl-Memlk ilikileri Cem sorunu yznden
daha da gerginleti. Memlk Sultan Kaytbay 1481de,

Venedik-Osmanl harbi (1499-1502), Osmanl do nanmasnn artk Akdenizin hkimi Venedikle ak de nizde boy lebilecek bir duruma geldiini gsterdi. Bir Venedik casus raporuna gre o zaman Trk donan masnda harp gemileri 78 kadrga (galley), 25 kalyata (Galleotta) ve yeni yaptrlm olan iki byk kkeden oluuyordu. Bu kkelerden her biri 1800 ton bykl nde olup dnyann on byk gemileri saylmakta idi. Hzineye 40 bin altna mal olmutu. Donanma ile kara dan bizzat Sultan idaresinde gelen ordunun i birlii sa yesinde Lepanto alnd (28 Austos 1499). Ertesi yl Os
m anlIlar bara zorlamak iin Fransz elileri stanbula

Cemi kabul etmi ve sonra 1482 yaznda onun Karaman olu Kasm beyle birlikte Orta Anadoluda harektta bu lunmasn kolaylatrmt. 890/1485de patlak veren sa va Osmanllar iin baarl olmad. Alt byk seferden sonra yorgun den her iki taraf statskonun korunmas esas zerine bar imzaladlar (1491). Memlklerle m cadelenin nedeni yalnz iki devlet arasndaki kk Trkmen beyliklerini kontrol altna almak sorunundan ibaret deildi. Mekke ve Medineyi kontrol eden ve H a lifeyi yannda bulunduran Msr Sultan, Osmanl Sulta n zerinde stnlk iddiasnda idi.

gelerek tehditler savurdular. Venedik Avrupada bir ha l ittifak meydana getirmek iin byk aba gsterdi. Papa faaliyete geti. Fakat Venedikin rakibi olan talyan devletleri, Bayezidi gizlice tevik ediyorlard. Bayezid, talyada Taranto kendisine terk edildii takdirde, Napo li kiralna 25 bin asker yardmc gndermeyi vaadetti. 1500 yl seferinde Osmanl kara ve deniz kuvvetleri, Modon, Navarin ve K oronu aldlar. Venedik, nihayet Macaristan harbe ikna etti. Macarlar, Srbistana saldr dlar. Polonya, Bodan ve Rusyann ittifaka katlmasn dan korkuluyordu. spanyollar, Franszlar, Rodos val yeleri, Papa ve Portekiz Akdenizde Venedike yardmc kuvvetler gnderdiler. Bu durum ve Anadoluda olayla rn ciddilemesi zerine Osmanllar, Morada Venedik elinde kalan kaleleri, Nauplia ve Monemvasiay almak iin ciddi bir giriimde bulunmadlar. Bayezidin tal yada dostlan Milandan sonra 1501de Napoli de Fransz ve spanyollar tarafndan igal olundu. Bayezidin Epirusda hazr yardm ordusu denizi gemeye cesaret ede medi. Fransz ve Venedik donanmalar gelip M idilliye taarruz ettiler. Ertesi yl stanbulda bar grmeleri balad. 14 Aralk 1502de Venedikle stanbulda, 25 Mart 1503de de Macaristan ve dier Hristiyan devlet lerle Budada bar andlamalar imzaland. Genelde bu Osmanl zaferi, Osmanl Akdeniz haki miyetine bir balang olmas bakmndan ok nemli dir. Sniyen talya harplerinin bu ilk aamasnda Osmanllar g dengesinde nemli bir kuvvet olarak Avrupa politikasna girmitir. lerde talya harplerinin ikinci aamasnda bu siyasetin Fransa ile ittifaka kadar geliti ini greceiz.

VENEDK HARB, 1499-1502


Cem tehlikesi kalktktan sonra Bayezid, o zaman kadar grlmemi byklkte bir donanma inasna ba lad. imdi Osmanllar Avrupada Hal hazrlklarna kar sert bir ekilde cevap vermeye kararl idiler. Osmanl devleti, talya harpleri srasnda (1494-1554) Av
ru p a diplomasisinin ayrlmaz bir unsuru durumuna gel

di. Avrupada mitsiz duruma den her devlet son are


olarak OsmanlIlardan yardm alacan sylemekle d m an n korkutmaa alyor, yahut sk sk deien ko

alisyonlar, Osmanllara kar Hal projesi ad altnda gizlenmeye dikkat olunuyordu. 1497de Fransz-Vened ik ittifakna kar Milano, Ferrara Mentua ve Floransa,

Bayezide ba vurdular, Venedike harp aarsa ylda 50


b in dka vermeyi vaad ettiler. Venedikin Balkanlarda son kprbalarm tasfiye etmek iin Batda artlar Os m anlIlar iin ok msait grnyordu. Papa, Napoli ve

Milano, Bayezidi tevik ediyorlard. Bayezid, yardm va adinde bulundu. H atta 1480de geri kalm olan talya istils da baz Trk devlet adamlarnn, zihnini igal ediyordu. Venedikin Fransa ile ittifak, Osmanllar bir
hayli endielendirmekte idi. Bat ticaret mallarndan vaz

geemeyen Osmanllar, Venedikle bir harp halinde Floransaya gveniyorlard. 1499da bir Floransa konsolusu

(emino) stanbulda yerleti. Gerekte de Ftih zamann da olduu gibi Osmanl-Venedik harbinden Floransallar byk ticari yarar salayacaklardr.
O SM A N LI I

SYASET

Yine bu devirde kayda deer bir olay da udur: s panyol hkmdarlar tarafndan Grnata Mslman dev letinin istilsna giriilmesi oradaki Mslmanlarn II. Bayezidden yardm istemelerine neden olmu ve Bayezid Kemal Reis idaresinde bir donanmay spanyollara kar Bat Akdenize gndermitir. 1492de spanyollarn srd yzbine yakn spanyol Yahudisi Sultann iz niyle Osmanl lkesine kabul edilmi, stanbul, Selanik ve baz Rumeli ehirlerine yerletirilmitir. Osmanllarn slm aleminin hakiki koruyucusu ro ln ortaya koyan olaylarndan biri de spanyol hkm darlar tarafndan sktrlan Endls Mslman devle tinin 1482de eli gndererek, II. Bayezidden yardm is temeleridir. Cem korkusu sebebi ile Osmanl hkmeti uzun zaman yalnz sempati gsterisinde bulundu. Grna ta Mslman devleti, spanyol boyunduruu altna d p (1492) kuzey Afrika slm memleketleri bir istil tehlikesi altna girince, Dou Akdenizde Hristiyan kor sanlarna kar faaliyette bulunan Trk korsanlar faali yetlerini Bat Akdenize naklettiler. Bu korsanlardan Ke ml Reis 1494 tarihinde resmen Osmanl Donanma hiz metine alnd. Onun getirdii yeniliklere Osmanl do nanmas ilerde grlen byk baarlarnn temelini at m oldu. Donanmaya zel bir ilgi gsteren II. Bayezidin en nemli baarlar arasnda, ada tarihi Kemal Paazdenin iaret ettii gibi, Osmanl devletini hkim bir Deniz Devleti (sea power) durumuna getirmi olmasdr.

kontrol altna almak istemi, vergi tahrir defterlerine ge irmi, miktar az olmakla beraber vergileri dzenli al maya almtr. Boy beyleri idaresinde bamsz bir ha yat sren hayvanclk ekonomisinin gereklerine uyan bu airetler merkez idareyi dayanlmaz bir bask ve zulm idaresi olarak hissediyorlard. Onlarn devletin vergi def terlerine yazlmaktan kamaya altklarn, haymane ve ya hric-ez-defter, yani defterde kayd olmayan reaya sfatyle serbest dolatklarn biliyoruz. Dulgadr Trkmenleri, kendilerini tahrire gelen devlet memuru (emin) ve adamlarn bir gecede yok etmilerdi. Baz airet beyleri, hl Osman-olu diye andklar Osmanl hkmdarn kendileri ile denk sayarlard. Osmanl devleti, tarm eko nomisine dayanan, byk gelir kaynaklar ifti kitlele rinin retimine bal bir devlet sfatyle gebelerin mevsimlik glerine karyor, ve yaptklar zararlara kar cezalar koyuyor, yamalar iddetle cezalandryordu. zetle yrkler, kendi ekonomik faaliyetlerini ve hayat sahalarn ksan, airet hukukuna ve detlerine nem ver meyen Osmanl rejimini bir bask rejimi olarak gryor lard. eriat, Padiahn kanunlarn ve merkezi idareyi temsil eden kadlar ve kullar dman gibi gryorlar, snni slmiyeti temsil eden rejime kar slmiyetin kendi kabile detlerine ve amanist inanlarna uygun bir eklini telkin eden heteredoks dervi tarikatlerine fa natik bir ballkla balanyorlard. 13. yzyldan beri krmz klahlaryla tannan militan alev Trkmen g ebeleri, Kzlba umumi ad altnda anlmakta idiler.

KI2;iI<BA$ AYAKLANMASI, H SMAL


Venedik harbine son verme gerei, Toros dalk blgesindeki youn gebe kabilelerin oluturduu teh ditten ileri gelmitir. Osmanllar Yrkleri Anadoludan gruplar halinde Rumeline geirmi, yahut paralayarak kk gruplar halinde birbirinden uzak blgelere yerle tirmilerse de, Trkmen gebelerinin byk ksm Toroslarda Tekeden Maraa kadar blgede hl hkim du rumda idiler ve Karaman oullarndan rana kap s nm olanlarn tahriklerine yahut Suriyeden gelen k krtmalara uyarak Osmanl idaresine kar zaman zaman ayaklanmaktan geri kalmyorlard. Bu daimi huzursuzlu un derin sosyal sebeblere dayandn gryoruz. Osmanl devleti merkeziyeti bir devlet haline gelince, bu Trkmen airetlerinin hareketlerini gittike daha ziyade

' Kzlbalar, koyu i-alev olup Trkmenlere hitap eden bir tarikatn ba Erdebil eyh ailesine daha 15. yy ilk yarsndan beri bal idiler. Bu aileden eyh Cneyd ve eyh Haydarm yannda Trabzon Rum larna ve Gr clere kar gazalara katldlar. Trkmen hkmdar Uzun Hasanla akrabalk kurmu olan aile, bir Trkmen yurdu olan Dou Anadoluda ve ran'da byk nfuz ka zanmt. Karaman oullar idaresinde Osmanllara kar mcadeleyi kaybetmi Trkmen kabileleri imdi her za mandan ziyade Safevler etrafnda toplandlar. eyh Haydarn olu smail zamannda Erdebil sfleri, Azerbay can, Dou Anadolu, Irak ve randa siyasi hakimiyeti ele geirdiler ve Anadoludaki Kzlbalarn manevi ve siya si lideri sfatyle ah smail (1501-1524) Osmanllar iin gl bir rakip olarak ortaya kt. Atalar gibi gazilik

iddiasnda bulunan smail, Osmanl Sultanna bu bakm dan da rakib olma iddiasnda idi. ah, Uzun Hasann Anadoludaki siyasi gayelerini benimsemi olup, Vene dikle Osmanllara kar ittifak aryor, topu kuvveti isti yordu. smail, 1502de, ve 1507de iki kez Osmanl top raklarn inemekten ekinmedi. Anadolu Trkmenleri onu kendi hkmdar ve prleri sayyordu. Bu meydan okuma karsnda Bayezid, yine bara bal kald ise de, Trabzon valisi Selim iddetle karlk verilmesini istiyor du. 151 l de ah-kulu, Gney Bat Anadoluda Tekeilinde Kzlbalarn banda ayakland ve Ktahyay zapt, beylerbeyini katletti, Bursay tehdide balad. Ona kar hareket eden Vezirazam Hadm Ali Paa harp mey dannda maktul dt.

rnn krkbine vard rivyet olunmaktadr. smaile kar bu seferi, rafz ve mlhidlere kar bir nevi gaza olarak iln etti. Buna kar ah smail ona gnderdii mektupta Anadolu halknn ounluunun kendi baba larnn mridleri olduklarn ve ailesinin gaza ile hret kazanm olduunu sylyor ve Timur olaynda Osman
lIlarn bana gelenleri hatrlatyordu. Selim sefere kar

ken (28 ubat 1514) eyhlerden ve ulemadan ahn bir mlhid ve kfir olarak katli vcib olduuna dair fetvalar ald ve etrafa iln etti. 1514 ylnn 13 Temmuzunda hu duda eriti. smail, le evirttii dalk ve fakir Dou Anadoluda bu onun ordusunu ieri doru ekmek ve sonra imha etmek plann uygulamak istiyordu. Bu sefe ri balangtan beri istemeyen yenieriler, dman yok, bu harap memlekette nice bir seyahat ederiz diye bir ka defa ayaklanmaya yeltendi. Selim sert tedbirlerle onlar sindirebildi. Bir yandan da ah harbe zorlamak amacy la hakaret dolu mektuplar gnderdi. Nihayet iki ordu aldranda karlat. Selim kendi ordusunda smailin taraftarlar bulunmasndan pheleniyordu. Derhal sava a girildi (24 Austos 1514). Sava kazanldktan sonra olu Sleymana gnderdii fetihnmede padiah, Osmanl sa kolunun galebe aldn, fakat sol kolun ba langta bozulduunu, ancak Kap-kulunun ve yenieri lerin top ve tfenk ateiyle durumu dzelttiini bildir mekte idi. Selim iki hafta sonra alayla Tebrize girdi ve adna hutbe okuttu. ahn Horasandan Tebrize zorla getirdii tccar, sanatkr ve bykleri stanbula gnder di. K Amasyada geirdi ve smaili tamamiyle yok edinceye kadar harbe devam etmek azminde olduunu iln etti. Belki ran feth ve lkesine katmay dn yordu. Fakat ordu ektii meakkatlere bir daha katlan mak istemedi. aldrandan dnte binlerce asker ve hayvan telef olmutu. 921/1515 baharnda Yavuz, ran yerine Dulgadr beyi Aladdevle zerine yrd. Bu Trkmen beyi o za man Msr Sultanna tbi idi, Selimin dou seferi esna snda ona kar dmanca tavr almt. lkesi hzla isti l edildi (1515 Haziran). ran seferini brakmak zorunda kalan Selim sratle stanbula dnd ve kendi plnlarna kar koyanlar ortaya kararak iddetle cezalandrd. aldran zaferi, Anadolu tarihinde bir dnm nok tasdr. Selim bu zaferin ardndan Dou Anadoluyu ta mamiyle lkesine katt. Diyarbekir ehri (Ekim 1515) ve

SELM I, ALDIRAN (1514) MERCDBIK (1516), REYDANYYE (1517)


Kzlba ayaklanmas, hasta, ihtiyar ve asker gzn de nfuzunu kaybetmi olan Bayezidin oullar arasnda taht iin iddetli bir rekabet ve mcadele ile ayn zama na rastlyordu. Yenierileri kendi tarafna kazanan Selim, nihayet stanbula girmeye ve babasn tahttan indirerek yerine gemeye muvaffak oldu. (24 Nisan 1512). Salta natnn ilk iki yln taht iin rakip kardelerini bertaraf etmekle geiren Selim, bu i tamamlannca, gerisinden emin olarak aha kar Dou seferine kt. Selimah, yahut daha ok yaylan adyla Yavuz Se lim (1512-1520) kiiliinde Yldrm Bayezid ve Ftih Mehmedin enerjik cihangirlii canlanyordu. Son derece tehlikeli koullar iinde tahta kan Selim mparatorlu u demir bir pene ile tutmu bir pdiht (bir aralk vezirazam tayin etmeyerek devlet ilerini bizzat yrt mtr). Vezirazamlarndan dmanla gizli ilikisini rendii Dukagin Zdeyi dverek yaralam ve sonra idam ettirmi; Hersek-zdeyi yumruklamtr. Tumanbaya gnderdii mektupta, kendisinin Byk skender gibi arkn ve garbn hakimi olacan yazm. O, salta natnn ilk iki yln tahta rakip olabilecek kardelerini ve ocuklarn bertaraf etmekle geirdi. Btn gcn kzlbalara ve aha kar toplamak iin Avrupadaki komular ile, zellikle Macaristanla bar grmelerine girdi, bar grnd. ah smaile kar sefere kmadan nce onun btn Anadoluya yaylm olan mridlerini ve haliflerini tespit ettirip habs veya idam ettirdi. SaylaO SM A N U

dier ehirler 1515-1517 arasnda feth edildi ve blgede ki Trkmen ve Krd airetleri uygun koullarla Osmanl devletine baland. Bitlis hkimi eref Bey stanbula bizzat gelip Padiahn elini perek itaatim sundu (Mart 1516da). Dou Anadolu yksek yaylasnn ilhak ilkin strate jik bakmdan nemli idi. Bylece, Doudan gelecek is tillara kar Anadolu gvence altna alnmakta idi. br yandan 16. yy.da ran, Irak ve Kafkasyadaki ftu hat iin blgedeki Erzurum, Yan, Diyarbekir balca s ler halinde kullanlacaktr. Blgenin ilhak ekonomik bakmdan daha az nem li deildir. Osmanllar bylece Tebriz-Halep ve TebrizBursa ipek yolunun kontroln tam olarak ele geiriyor lard. Bu iki yol zerindeki zengin ticaret ve sanayi ehir leri, zellikle o zaman Mezopotamya ile ran, Anadolu ve Halep ticaret yollarnn birletikleri byk ticaret mer kezi Diyarbekirin zapt Osmanl hzinesine byk bir gelir kayna oldu. Diyarbekir eyaleti geliri 1528de 25 milyon aka ile btn Balkanlardan alman gelirin sekiz de birine ykselmekte idi. Yavuz, ran ve Memlklerle mcadelede Yeni aa zg ekonomik arelere de ba vurdu. aha kar sefere karken ranla ipek ticaretini yasak etmi, Bursada ranl ipek tcirlerini tutuklam, Rumeliye srdrm tr. ranla ipek ticaretini yasaklarken ran ekonomisinin can damarn kesmeyi umuyordu. Zira o zaman rann batya ihra ettii en nemli ticaret mal ipek bu mem leketin altn ve gm ihtiyacnn ana kayna idi. Se lim, Memlklere kar harekete geerken de erkezistandan kle ticaretini nlemee kalkmtr. Osmanllar, Dou Anadolu yaylalarndaki kalabalk Trkmen ve Krd kabilelerini iki ayr ulus halinde r gtlediler. Trkmenler Boz Ulus, Krdler Kara Ulus ad altnda birletiler. Krdler, snn afi idiler. Fakat Ale v olan Trkmen kabileleri ran Safevlerinin esas kuvve tini oluturmak zere o tarafa ekilmee baladlar ve blgede zayfladlar. rana hkim olan Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmen hanedanlar devletlerini Dou Anadoludaki Trkmenlerle kurmulard. 1432de B. de La Broquiere bu blge hakknda le pays de Turquemanie que nous appelons Armonie (bi zim Ermenistan dediimiz Trkmen-ili) demektedir.
OSMANLI

Osmanllar, kendi idare tarzlarn buradaki koullara uy durdular. Normal Osmanl sancak tekiltn kurmakla beraber airetler zel bir idareye tbi tutuldu. Sekiz Krd kabile beyi, irs olarak kendi kabileleri zerinde ve bl gelerinde sancak beyi tayin edildi. Daha kk olanlar zeamet sayld. Bu sancaklarda beylerin kabile ve toprak zerinde haklar babadan oula irs getiinden ocaklk ve yurtluk denmekte idi. br yandan be Krd kabile si de hkmet ad altnda devlet vergilerinden affedilmi tbi ayr bir grup tekil ediyordu. Fakat btn bu kabi le beyleri Diyarbekir valisinin emri altnda belli sayda askerle Pdiahn seferlerine katlmak zorunda idiler. Osmanllar, Dou Anadoludaki yerleik ifti halk zerinde evvel Uzun Haan zamannda toplanm yerli vergi kanunlarn yerinde braktlar. Fakat 1517-1540 arasnda blgedeki halk, denmesi daha kolay ve basit olan Osmanl vergi sisteminin, Kann-i Osmannin uy gulanmasn istediler.

SELM I VE MISIR MEMLKIER


Msr Memlkleri 1514 tarihine doru bir yandan ah smailin br yandan Portekiz tehdidi altnda Os manlIlarla iyi geinmek zorunda idiler. Portekizliler, H int Okyanusunda ticaret tekelini ellerinde tutmak iin Araplara kar 1502den itibaren amansz bir mcadele ye girmilerdi. Hind Okyanusunda dehet saan korsan faaliyetiyle kalmadlar; Arabistanla Hind arasnda tica reti kesmek iin Aden Krfezinde Sokotra adasn (1505) ve Basra krfezi aznda Hrmz (1507) ele geirdiler ve Kzldenizde Ciddeye kadar sokuldular. Memlkler, gemi ve ateli silh bakmndan dmanla boy lecek durumda deildi. Byk emeklerle Kzldenizde yap tklar donanma Portekizliler tarafndan yok edildi (1509). Bu mitsiz durumda Msr Sultan Al-Gavr Osmanl sultanndan yardm istedi. Bu yandan Portekizli ler, Memlklerin dman ah smaile eli gndererek ortak bir saldr nerdiler. Portekizlilerin, Osmanllara kar 1501de Hal donanmasna katldklar da hatr lanmaldr. O zaman Bayezid, Msr sultanna yardm gndermiti. Otuz gemilik kereste ve yz toptan ibaret ilk yardm Rodos valyeleri tarafndan zaptedildi. Fakat Ocak 151 l de Msra Osmanllarn drt yz top ve krk
I SYASET

kantar barut yetitirdiklerini biliyoruz. Topkap Saray belgeleri 1512 tarihine doru gemi inas iin bir ka Osmanh kaptannn Sveye gnderdiini ortaya koy maktadr. Gemi yapmak iin'tahta ve zift, demir bak mndan Msr Osmanllara baml idi. Arap dnyasnn Hint Okyanusunda hayat kaynaklarn kesmek Mekke ve Medineyi zaptetmek tehdidinde bulunan Portekiz saldrs karsnda kukusuz yalnz Al Gavrnin deil, btn Araplarn gzleri ve yrekleri gz Osmanl sulta nna dnmt. Araplar, Osmanllar Rumelide ilerleme ye baladndan beri Akdenizden gelecek bir Hal se ferinden eskisi kadar kaygl deildiler. Fakat, imdi Por tekizliler Adeni zapt etmeye alyorlar, Mekke ve Me dineyi almak, Peygamberin kemiklerini mezarndan karmakla tehdit etmekte idiler. Bir vakitten beri Osmanl Padiahlar, Mekke ve Medineye zengin vakf haslt gnderdikleri gibi Mekke erifni kendi taraflarna ka zanmak iin aba harcamaktan geri kalmyorlard. 1516daMekke ve Medine Seyyidlerinin Selime bir he yet gnderdiklerini, fakat Memlklerin bu heyeti gitme ye brakmadklarn biliyoruz. Selim, sefer amadan er ke aslndan olan Memlkleri hedef tutacak, Araplar on larn zulmnden kurtarmak istediini iln edecektir. zetle, herey Arap dnyasn, Osmanl idaresini kabule hazrlam bulunuyordu. Memlkler iin ayn derecede tehlikeli olan ah s mail ile Selim arasndaki savata Al Gavr tarafsz kald. Fakat hangi taraf kazansa, kendisine kar saldrya gee ceini biliyordu. Selim, aldrandan sonra Aladdevlenin lkesini ve Diyarbekiri zapt etmekle, Memlkle rin eskiden beri kendi nfiz ve hakimiyet blgesi say dklar araziye tecavz etmi oluyordu. Mart 1516da Osmanllar, Memlklerdet H arputu aldlar. Osmanh kuv vetleri, bir taraftan Diyarbekirde tutunmaya alrken Selim ordusunun banda Frat vadisine indi. Al Gavr savan kanlmaz olduunu bildiinden 18 Maysta or dusu ile Halebe hareket etmi bulunuyordu. Selim, Austos balarnda Haleb zerine yrd. Al Gavr, det olmad halde yanma Halife Al-Mutawakkil alAllah almt. Memlkler bir sava kayg ile beklemekte idiler ve kukusuz bir bar tercih ederlerdi. Kahirede panik havas vard. Halep halk Memlklere dman olmutu, iki ordu, Merc-i Dbkda karlat. Memlkler, tam bir
O SM ANH

bozguna uradlar. Al Gavr harp meydannda inme isa betiyle ld. Memlk ordusunun yenilgisi balca Halep valisi Hayirbayn hiyanetine ve aldranda olduu gibi Osmanllarn iddetli top ve tfenk ateine atf olunmak tadr. Halebe giren Osmanh Sultan, Al Gavrnin btn hzinelerine el koydu. Halife Al-Mutawakkil ve kdil-kudt Pdiahn huzuruna ktlar. Selim, Halfeyi yannda oturttu. Fakat sonra kamamas iin tedbir ald. Khyirbay ve baz Memlk emirleri Selime gelip itaatlarn sundular. Selim, 30 Austosta ama geldi. Sinan Paa, Calculiyada am valisi Canberdi Gazalinin mukavemet gi riimini krd (27 Aralk) ve Gazzeye kadar Filistini i gal etti. Osmanllar, Msr igal konusunda tereddtte idiler. Pdih, yeni Memlk sultan Tumanbaya bir mektup gndererek Halifenin ve kadlarn biati ile memleketi kendi egemenlii altna aldn, Gazzeden te Msrda kendi adna sikke bastrp hutbe okutursa onu orada vali brakacan bildirdi. Aksi takdirde M sra girip btn Memlkleri kaldrmaya azmettiini il ve ediyordu. Bu tehditler, Kahirede panik yaratt. Tumanbay, 11 Ekim 1516da Kahirede Sultan iln edilmi bulunuyordu. Sava seti. l geen Selim Belbeisde Msr halkn Memlklerden ayr tutarak kendilerine aman verdiini, fellahlar da dahil olarak kimseye kt muamele yaplmayacan iln etti. Osmanh Padiah iin dman Arap halk deil, Memlkler idi. Tumanbay, Osmanllarn Merc-i Dabkdaki sava usln taklid ederek Kahire nnde Reydaniyede top ve tfekle berkitilmi bir savunma hatt hazrlad. Harp balad zaman stn Osmanl topusu, bu ie yaramaz eski top lar susturdu. Selimin bu tahkimli mevzii yandan evi rerek yapt saldr tam bir zaferle neticelendi (26 Ara lk). Ertesi gn Hlife Al-Mu,tawakkili Osmanl aske riyle ehre gndererek halka gvence verdi, Kahirede Cuma hutbesi Selim adna okundu. Bylece Memlk sul tanl tarihe karm bulunuyordu. Reydaniyeden kamay baaran Tumanbay, baskn ve gerilla harbine ba vurdu. Kahire halk kendisini des tekliyordu. Memlkleri takib ve aratrma kasdiyle Os manh askerinin yapt harekt halk arasnda korku ve dirence sebep oldu. Bununla beraber bn lyasa gre aa snf halk Osmanllara yardmc oluyor, byklerin
I SYASET

hzinelerini nereye sakladklarn bildiriyordu. ehir iinde Memlklerle iddetli sokak muharebeleri oldu. Tumanbay nihayet yakaland ve idam olundu. Selim M sra vali olarak Hayrbay Msra beylerbeyi brakt ve stanbula dnmek zere Kahireden ayrld (10 Eyll 1517). Hareketinden nce Halfeyi gemi ile stanbula gndermiti. (17 Temmuz 1516da Mekke erf Ab Numayn olu Mekkenin anahtarlarn getirerek baba snn itaatini bildirdi. Selim, Ab Numayn erf olarak kalmasn kabl etti ve kendisine bir ahidnme verdi. Zengin hediyeler gnderdi. Osmanllar, Msr fethinden hemen sonra Kzldenizi Portekizlilere kapamak zere bu denizde kotrollarn kurmaya altlar. 1515de Portekizlilere kar Memlk Sultan tarafndan Kzldenize gnderilen do nanmann reisi Osmanl kaptan Selman reis idi. Selman, Padiahn hizmetine girdi. 1517de Portekizliler, Kzldenize tekrar girmi, Ciddeye kadar sokulmular, Hris tiyan Habe hkmdar ile ittifak iin Massuwaya eli ler gndermilerdi. Osmanllar, Msrdaki ileri dzene soktuktan sonra 1524de Portekizlilere kar sistemli ha rekta giritiler. Selman Reise atf olunan 2 Mays 1525 tarihli bir lyiha Osmanl siyasetinin anahatlarn tespit etmektedir. Buna gre, Kzldenizde daimi bir donanma bulundurmak, Portekizlileri Kzldenizden atarak H in distandan gelen ticaret gemilerine yolu amak gerekti. 1524de Sveyte yaplan bir donanma (8 kadrga, 3 Galyata, 6 batarda) Selman Reis idaresinde bu maksatla Yemen ve Aden tarafna gnderildi. Bu donanma ilkin Suvakinde bir kale yapmak isteyen Portekizlileri bura dan kovdu. Yemeni ele geirerek bir Osmanl garnizonu yerletirdi ve Hind Okyanusuna karak Adeni zapta alt (1525). Bu baarl harekttan sonra Hindistanda ki Mslman hkmdarlar, Gcerat ve Kalkutta Sultan lar OsmanlIlardan Portekizlilere kar yardm istemeye baladlar. Msrda Osmanl valisi Hin Ahmed Paann isya n bastrldktan (1524) sonra veziriazam brahim Paa Msra giderek memleketin idaresine ayrntl bir ka nunnme ile kesin eklini verdi. Keza, Memleketin tarm alanlarnn ve vergi kaynaklarnn tahrir defterlerinde tam olarak tespit edildiini gryoruz.
O SM A N LI

OSMANLI SULTANLARININ HALFEL


Bir rivyete gre Selim tarafndan stanbula gnde rilmi olan Halfe Al-Mutawakkil Ayasofya camiinde hi lfeti resmen Padiaha terk ve fera etmitir. M.Dohsson ve sonra M. Ata, eserlerinde bu rivayeti yaymlardr. Gerekte, 1774de Krm hanlnn bamszl konu su ortaya kt zaman Osmanl padiah Ruslara kar bu mslman devleti zerinde Halfe sfatyle bir takm haklarn devam ettirmek iddiasnda bulunmu, Abbasi halifeleri zamannda tespit edilmi klasik Hilfet nazariyesi ne srlmt. Bununla beraber, daha nceleri 1727 Ekiminde rana hkim olan Afgan ah Erefle ya plan andlamada Osmanl Padiah btn Mslmanla rn Halife si olarak tannmtr. Osmanllar, Nadir aha ayn eyi kabul ettirmee almlardr. Klasik hilfet gr 1256da Badadn Moollarca igali ve Abbaslerin yok edilmesi zerine her slm sultan tarafndan tanan genel bir nvandan baka birey deildi ve eski manasn tamamiyle kaybetmiti. Mekke ve Mednenin ve hac yollarnn hmisi olmak ise slm dnyasnda s tnl belirten bir sfatt. Vaktiyle Abd Allah b. Zubayr, Muaviyeye kar Kabenin hdimi ve Hacc reisi ol makla stnlk iddiasnda bulunmutu. ahruh, Muhar rem 833de (1429 Kasm) Kabeyi rt ile rtmek ve Mekkede eme yaptrmak istedii zaman Msr Sultan bunu bir stnlk iddias sayarak reddetmiti. Ftih Mehmedin Hac yollar zerindeki kuyu ve emeleri ta mir arzusu ayn ekilde Memlk sultannca olumsuz kar lanmtr. Selim, irvanha gnderdii Msr fetihna mesinde Selimin Byk Hilfet anlayn yanstmak bakmndan zel bir nemi vardr. O, bu mektupta Memlklerin Hicaz Hac yolunu Arap ekiyasndan ko ruyamadklarn, kendisine Alah tarafndan slmiyet ka nunlarn dzene koyma ve K aba mahmillerini tehiz vazifesi verilmi olduunu ifade ediyor ve bu sebeple k k byk btn slm memleketlerinin kendisine itaat etmeleri gerektiini sylyor, Suvakine kadar btn H i cazn, Mekke ve Medinenin kendisine itaat ettiini, ya knda rana gelerek orasn da alacan, irvanhn kendi Hilfet-i Ulysna tbi olmasn ve camilerde kendisine dua etmesini istiyordu. Kanun Sleyman da clsunda Mekke erfne gnderdii nmede Allahn
! SYASET

kendisini saltanat tahtna ve hilfet makamna geirdii ni bildiriyordu. Mekke erfi cevabnda, onun, Allahn iradesiyle al-saltanat al-uzm wa masnad al-kilaft alkubr ya geldiini tasdik ederek, siz Afrancda (Avrupada) memleketler feth etmekle bize ve btn slm Sultanlarna stn bulunuyorsunuz (Fadlat tammat alayn ve al sair Mulk al-anm bal al kaffat salatn alslm) diyordu. Burada dikkati eken nokta, Hilfet-i Kbr ve btn slm lemi zerinde himaye fikridir, Abussud Efendinin yazd Budin Kanunnamesi m u kaddimesinde de Sleyman iin vris al-hilfet al-kubr... hiz al-imamt al-uzm hm hama al-Haramayn alMahataramayn unvanlar kullanlr. Dikkati eken ba ka bir nokta bu sfatlarn Allahn iradesi sonucu olduu iddiasdr. Sleyman, Portekizlilere ve Ruslara kar Hind Mslmanlarndan ve Orta Asya hkmdarlarn dan yardm talebi karsnda kald zaman da Hilfet-i Ry-i Zemnin kendisine Tanr tarafndan verilmi ol duunu ve Hac yollarnn ak bulundurulmas kendisi iin bir vazife tekil ettiini belirtmitir. Bunlar bo sz ve iddialardan ibaret deildi. Zira Sleymann bu mak satla harekete getiini, Sumatra Sultanna kadar her mslman hkmdarna yardm gnderdiini biliyoruz. Bu anlay kukusuz Abbasler devrinde formle edilen hilfet nazariyesine tamamiyle uygun deildi. Osmanl Padiah Kureyden deildi, al-aimme min-Kuray hadsi ortadayd. Ama Osmanllarn temsil ettii hilfeti kubr ve imamat- uzm, tarihi artlarn meydana ge tirdii yeni bir hilfet anlay saylabilir. Osmanl padi ah kendisinin fiilen slm dnyasnn en byk h kmdar ve koruyucusu durumuna gelmesini, bu fiil durumu, Allahn iradesi sonucu saymakta idi. Bu anla y ise hilfet hakknda slm leminde 13- yzylda ga lebe alan anlayn, tarihi artlara gre geniletilmesin den baka bir ey deildir. Fiilen hakimiyeti elinde bu lundurarak erat uygulama vazifesini zerine alan her Mslman hkmdar halife unvann tayabilirdi. Osmanllarn yeni tarihi koullar altnda buna getirdikleri yenilik, tekrar btn slm lemini kapsyan bir hilfeti uly fikridir. Baka deyimle, slm memleketlerinin Hristiyan saldrlarna kar savunmas, Mekke ve Mednenin ve Hac yollarnn korunmas gibi btn slm dnyasn ilgilendiren hususlar Osmanl sultanlar kenO SM ANLI

di vazifeleri sayarak slm lemi zerinde stn bir oto rite kurmak iddiasnda olmulardr. Aslnda bu yeni an lay da onlarn btn slm lemi zerinde nfuz ve ha kimiyetlerini hazrlyan bir politikadr ve gzlik gelene inden domu olduu da ikrdr. Bylece, Selimden sonra Osmanl devleti ak bir ekilde gz uc devleti ge leneini gelitirerek eski slm hilfetini yeni bir yorum la ihya etmi oluyordu. Yeni hilfet anlaynn temel fik ri gaz, slmn himaye ve savunulmas idi ve Osmanl devletinin fiilen sahip bulunduu kudrete dayanyordu. k devrinde ise Osmanllar, fkh kitaplarnn Abba si devrine ait hilfet anlayna dndler ve ondan meded umdular. Osmanl Padiah snn slmiyeti temsil eden h life sfatyle, randa Safeviler idaresindeki halk cebren itaat altna alnmas gereken mulhid ve rafzler saymak ta idi. 1725 tarihlerinde, arada okyanus olduu iin slm leminde biri Osmanl Padiah teki H ind Padi ah olmak zere iki immn yani halfenin varl kabul olunuyordu. 1919-1923de Hind mslmanlar ngiltereye kar bu inanla kar ktlar; Osmanl Halfesinin bam szln ve Mekke ve Medne zerinde egemenliini di n bir konu olarak ileri srdler. Kanun Sleyman, ken dinde, halife-i ry-i zemn sfatiyle kendi devletinin i siyasetine ve kanunlarna eriat tam manasiyle hkim klmak zorunluluunu hissediyordu. eriat temsil eden ulemann rf temsil eden mera ve kttb yannda s tnl sorusu daha Selim devrinde kuvvetle ortaya atl mt. eyhlislm Ali Cemlnin bu bakmdan nemli bir rol oynad anlalmaktadr. Selim, onun devlet ile rine, rf sahasna karmasna iddetli bir tepki gsterdi ise de Ceml eyhl slamlarn devlet iinde stn mev kiini hazrlyanlarn banda gelmektedir. Ondan sonra Kemal Paazde ve Abussud (1545-1573 arasnda ey hlislm) o zamana kadar yalnz sultann iradesine daya nlarak karlan kanunlar ve rf messeseleri eriata uydurmak iin harcadklar aba ile devlet idaresini erletirmede nemli rol oynadlar. Abussudun arazi ka nunu ve arazi vergileri hakkndaki yorumu bundan son ra Osmanl kanunlarna klavuz oldu. O, Kbrs fethinde rn sekizde bir yerine hrc toprak zerinden alman bete bir kuraln idareye kabul ettirdi. Eskiden rfi kaI SYASET

nun konusu olan meselelerin 17. yzyl kanunlarnda gittike daha ziyade istift konusu olmas, hatta sancak kanunlarnda eriatn dikkatle uygulanmaya allmas bu akmn sonucudur. eriatlk siyasetinin Osmanl toplumunun kalplamasnda ve kltr iktibaslarna ka panmasnda balca rol oynad iddia edilmektedir. Ule mann eriatlna kar devlet ve toplumun ihtiyala rn daha serbest bir ekilde gznne alan pratik idare ciler olarak brokratlar, kiittab, mcadele edecekler, yeni liklerin ve reformlarn ncs olacaklardr.
a u j iit e f .m

radan ve denizden saldrya gemesini, bu yardm yapl mazsa Franoisnn mparatorun koullarn kabule mec bur olacan ve mparatorun dnyaya hakim olaca n syledi (ubat 1526). Franois, kendisi 1532de Vene dik elisine, Osmanl devletine, Kari V karsnda Avrupadaki devletlerin varln garanti eden tek kuvvet ola rak baktn itiraf etmitir. talyadaki koullar dolaysyle 1525de Venedik de Osmanllar yannda idi. D i vanda derhal sefere karar verildi. Balangta Franoisy kurtarmak iin mparatora kar talyaya karadan ve de nizden saldr dnld. Fakat Osmanl, karlar eski dman Macaristana bir saldry gerektiriyordu. Burada da durum elverili idi: Zapolya ve bir ksm Macar magnatlar Kraln Habsburg taraftar politikasna kar idiler. Kyller, bir sre nce magnatlara kar iddetli bir is yan karmlard. Osmanllar, hem magnatlarn hem kyllerin dostu grnmesini bildiler. Macaristana gi ren Sleyman Moha (Mohacs)da ezici bir zafer kazand (28 Austos 1526) Kral harp meydannda maktul dt. Padiah, Budine girdi. O zaman Habsburglara kar bir ksm Macar beyleri, Zapolya (Janos Szapolyai)y Kral setiler (10 Kasm 1526). Fransa ve mttefikleri onu ta ndlar. Zapolya Habsburglar kart ittifaka katld. Al man taraftar olanlar ise Pressburgda baka bir diet te Kari V in kardei Aridk Ferdinand Macar Kral seti ler. Ferdinand Budini igal ederek Zapolyay kodu (23 Eyll 1527). Zapolya, yllk vergi teklif ederek krall nn tannmasn Padiahtan istedi ise de bu teklif redde dildi. Osmanl Padiah, Mohatan beri Macaristan k l hakk olarak kendine baml bir lke saymakta idi. Sleyman, tbiliini sunmas koulu ile Macar tacn Zapolyaya vermeyi ve onu Ferdinanda kar savunmay vasadk kalarak Macaristan bu aamada igal etmediler, tbi bir Kral idaresinde bulundurma yelediler. Bu l kenin o zaman uzak ve elde tutulmas g olduu d nlyordu. m paratora kar yeniden giritii savata (1528) yine g bir duruma dm bulunan Franois yardm istiyordu. Bu artlar altnda Sleyman 1529 ya znda ikinci defa Macaristana girdi. Zapolyaya Krallk tacn giydirdi ve Buidinde tahta oturttu (8 Eyll 1529)Oradan Ferdinand zerine yryerek ordusuyla Viyanay kuatt (26 Eyll 1529). hafta sonra ekildi. Budinde
I SYASET

S l e y m a n ,

OSMANLI DNYA DEVLET: AVRUPA DEVLETLER SSTEMNE GR


Sleyman tahta.kt zaman (17 evval 926) slm leminde kazanlm yeni durumu korumak iin atalar gibi gaz alannda byk baarlar', gstermeli idi. Selim in ftuhat, mparatorluu bir misli bytm ve Avrupada mitsizlik dourmutu. Selimin asl maksad Batya byk bir sefer yapmakt, bunun iin o daha 1515 de stanbulda byk bir tersane inasna balam t. Ftih Mehmed Akdeniz'in kaps Rodos ve Orta Av rupann kaps Belgrad nnde durdurulmutu. Batda gaznn devam ettirilebilmesi Hristiyan dnyasnn bu iki kalesinin alnmasna bal idi. br yandan mpara torluk tahtna Kari V in seilmesinden (1519) az sonra Hristiyan leminin iki byk hkmdar Kari V ile Fraois I arasnda kanlmaz harp patlak vermiti (Mart 1521). Bylece Avrupa iki-cepheye ayrld. Avrupada ba r kurarak Osmanllara kar hal seferi projesi ifls et ti. Osmanllar iin daha elverili bir durum olamazd. te Sleyman bu koullarda tahta km bulunuyordu. O,

adetti (ubat 1528). Osmanllar geleneksel siyasetlerine Belgrad 1521de, Rodosu 1522de fethetmeyi

baard. Batdan yardm gelmedi. Fransa Kral Franois I Paviada mparator Kari tarafndan esir alnnca (1525) annesi son areye ba vurdu, Osmanl Padiahndan yar dm istedi. Daha nce talyada denge siyasetinde Napo li, Milano, Venedik hatta Papa Osmanl yardm iin gi riimlerde bulunmulard. Fakat imdi talya harplerinin ikinci aamasnda, Osmanl devleti Avrupa politikasna bir denge gc olarak davet edilmekte idi. Osmanllar, kan frsat karmadlar. Fransz elisi Jean Frangipane, Padiahdan Kral kurtarmak iin Habsburglara kar kaO SM ANU

kendi temsilcisi olarak Luigi G rittiyi bir yenieri garni zonu ile brakt. Zapolya, yllk bir vergi deyecekti. S leyman Macaristana girdii srada Fransz kral Franois mparatorla bar imzalamt (13 Austos 1529 Cambrai Sulhu). mparator, Burgogne istemekten vaz gei yor, Franoisnn rehine ocuklarn geri gnderiyordu. Haber padiah kzdrd ise de, Fransa ile ibirliinin de vamndaki nemi hesaba katarak anlay gsterdi. imdi, stanbul Avrupa politikasnn odak noktas haline gel miti. Franois, 1532de Venedik elisine, Osmanl dev letine, Kari V karsnda Avrupa devletlerinin varln garanti eden yegne kuvvet olarak baktn itiraf etmi ti. Franoisnn kiisel gizli politikas, Osmanllarla i birliini korumak, fakat bunu Bat Hristiyan dnyasn dan, hatta kendi tebaasndan gizlemekti. Kari V ise, Mslmanlarla Kral'n ittifakn propaganda konusu ya pyor, Franois ile bar yapt zaman da ondan Hal se ferine katlma vaadleri alyor, sonra bunu Padiahla ara sn amak iin stanbula abart ile bildiriyordu. Frano is, stanbulda usta diplomat Rincon araclyla eliki li tutumunun sebebini aklamaa ve gizli ittifak devam ettirmee alyor ve bunda da baarl oluyordu. Fransa ittifak Osmanllar iin Bat siyasetlerinin vaz geilmez bir esi olmutu. 1531den itibaren Franois, Padiah Gney talyaya sefer yapmaa tevik etti. Bylece, kendisi Cenova ve Milanoyu igal etmeyi umuyordu. Fakat Karln Viyanada bulunan kardei Aridk Ferdinand, 1531de Budine yeniden saldrmt. Ertesi yl Padiah, Akdeniz ve talyada ibirlii grevini amiral Barbaros Hayreddine brakarak kendisi Almanyaya sefere kt. Karla kar harp iln edildi. Osmanl ordusu Viyana zerine y neldi. Padiah mparatorla bir meydan sava yapmak ve yeni bir Moha zaferi istiyordu. mparator grnmedi. Sleyman, Viyanaya 60 mil mesafede Gns kalesi nn de hafta oyalandktan sonra dnd (Austos 1532). Akdenizde Trk donanmas yenilmi, Andrea Doria Morada Koronu zaptetmiti. Kari, bunu Macaristan Krall iin bir koz olarak kullanmak istedi. ran ile 1518den beri srdrd diplomatik ilikileri sklatrd. rana kar bir seferi zorunlu gren padiah, Ferdi nand ile ilk atekes anlamasn imzalad (1533), fakat mparatoru bunun dnda tuttu. Akdenizde mcadeleO SM ANLI

ye devam iin Barbarosu artarak Cezayir Beylerbeyi ve Kapudan-i Derya unvaniyle btn deniz kuvvetleri nin bana getirdi, Franszlarla sk i birlii yapmasn emretti. Zapolyann ve Franoisnn Habsburglarla bir bar yapmasna kesinlikle kar koydu. Franoisya, mparator aleyhine ngiltere ve Alman prensleri ile yeni bir koalisyon kurmas iin byk bir para (100 bin altn) gndermiti. Barbaros, talya sahillerini vurduktan sonra Tunusu zaptetti (Austos 1534) ve bir deniz ss haline getirdi. Koron geri alnd. Padiah ran seferiyle urar ken Franois padiahla ittifakn pahalya satmak istiyor du. 1532den beri stanbulda resmi bir ittifak iin g rmeler hayli ilerlemiti. 1535de La Forest geldi, padi ahn gelecek sene btn kuvvetleriyle karadan ve deniz den Habsburglara kar saldrya gemesini ve kralna bir milyon duka mal yardm yapmasn istedi. O srada Kari, Tunusu Barbarosun elinden almt (Temmuz 1535). ran seferinden dnte Sleyman, talyaya sald r plann ele ald. Franszlar Lombardiyaya girerken Os manh ordusu Arnavutluktan Otrantoya kacakt. Fran sa ile ittifak grmelerinin meyvalarndan biri mehur 1536 Kapitlasyon tasladr, (bu bir taslak halinde kal m, Padiah tarafndan imzalanmamtr). Sleyman, talyay istil tehdidiyle ancak 15 37de hareket geebil di. Arnavutluk kysnda Avlonyaya geldi. Mays 1537'de Venedik Balyozu, Doa unlar yazyordu: Sul tan Sleyman, daima Romaya Romaya diyor, mpara tordan ve onun mparator nvanndan nefretle sz edi yor, kendisine mparator denmesini arzuluyor. 1537 ve 1538de Venedike ait Adriyatik sahillerin

deki yerlerin ve Korfu adasnn zaptna giriilmesi daha ziyade talya istilsna bir hazrlkt. Bylece ilk kez Os manh Fransz askeri ibirlii sava meydannda gerek lemi oldu. Korfu kuatmasnda Fransz donanmas da gelerek Osmanllarla birleti. Fakat ertesi sene Fransa maparator ile yine bar yapt (Temmuz 1538, AiguesMortes) ve Osmanllara kar Hal seferine katlmay vaad etti. Akdenizde Venedikin gayretleriyle meydana ge len Doria idaresindeki byk Hal donanmasn Barba ros, Prevezede bozguna uratt (28 Eyll 1538). Bu za fer, Akdeniz'de 1571e kadar Osmanl stnlnn balangc saylmaktadr. Milanoyu bar yoluyla mparatordan alamayacan gren Franois, Padiahla
I SYASET

sk ibirlii politikasna dnd. Padiah, her zamanki gibi bu dn iyi karlad. Venedike bar verirken (1540) bunu Franoisnin hatr iin baladn belirt ti. Karln elilerine de Franoisya ait lkeler kendisine verilmedike bar yapmayacan bildiriyordu. Sonuta Fransa, Padiahla ittifak sayesinde arkta ticari ve siya si bakmdan teki Avrupa milletlerinin stnde ayrca lkl bir yer kazanmt. Osmanllar ise, bu sayede Avru pa devletler sisteminde ar basan bir duruma erimi bulunuyorlard. Sleyman 1541-1544 arasnda Fransa ile sk ibir lii yapt 1541de Padiah Macaristan iine kesin bir zm getirmek iin o tarafa hareket ederken donanmas Barbaros idaresinde Fransa ile ibirlii iin Akdenize ha reket ediyordu. Zapolyann lm (20 Temmuz 1540) Macaristan meselesini tekrar n plana getirdi. Ferdinand, Macar Krallnn tamamn elde etmek zere gelip Budini ku att. Ferdinandn kuvvetlerini pskrten Sleyman Budine girdi ve Macar krallnn orta kesimi Budin bey lerbeylii ad altnda Osmanl lkesine ilhak olundu. len Kraln memedeki olu Janos Zsigmonda Erdel voyvodal verildi. Sleyman, Macaristan ilhak ile u rarken mparator, Barbarosa ldrc bir darbe vur mak kasdyle Cezayire byk bir kuvvetle saldrd, fakat tam bir perianlkla geri ekilmek zorunda kald (1541). 1543de Sleyman, Macar Krallndan Ferdinand elinde kalan arazi eridini feth etmek iin tekrar Macaristana hareket etti, ayn zamanda yz bin altn harcayarak mey dana getirdii yeni byk donanmay (110 kadrga) Bar baros idaresinde Franois emrine gnderdi. Duc d Enghien kumandasnda Fransz donanmasyla (50 gemi) birle en Barbaros, Nice ehrini muhasara etti. Ertesi bahar or tak hareket iin Osmanl donanma halk k boaltlan Toulonda geirdi. ae giderlerinin denmesi sorunu Franszlarla Trkler arasnda zc tartmalara neden oldu. Macaristana giden Sleymann ordusuna ufak bir Fransz topu kuvveti de katlmt. Gran, Fehervar gibi kaleler Ferdinanddan alnd. Ferdinand sulh istedi. ranla ilikiler yeniden gerginletiinden Sleyman, Batda genel bir bar uygun buluyordu. Franoisnn ara cl ile (zira o daima sadk mttefik konumunda grnO SM A N LI

mek istiyordu) mparator ile ilk defa bir yllk bir ate kes imzalad (1545). ki sene sonra da Edirnede Ferdi nand ve Kari ile daha kapsaml be yllk bir atekes ya pld. Buna gre, Ferdinand, Macaristan Krallndan elinde bulunan arazi iin ylda 30 bin altn larac vere cekti. Akdenizde Karln lkelerine (spanya vb.) kar donanma harekt 1550ye kadar durdu. Ferdinandn Osmanl uydusu Erdel (Transylvania) voyvodaln istil giriimi (1550) zerine OsmanlHabsburg mcadelesi yeniden alevlendi. Ferdinand pskrten Osmanllar, Temevar merkez olarak burada ikinci bir beylerbeyilik kurdular ve kalan kesimde Zapolya olu Zsigmondu Erdel tahtnda braktlar. Yeni Fransa Kral Henri II zamannda (1547-1559) babas za mannda olduu gibi Fransa ile Akdenizde askeri ibir lii devam etti. Kral, Ren nehrine doru hudutlarn ilerletirken Gney Fransay Trk-Fransz donanmas ko ruyor, hatta Fransaya Korsika adasn kazandryordu(1553). 1550den sonra Osmanllar, Rodostan karldktan sonra Trablus Garpte ve Maitada yerlemi olan Aziz Yahya (Hospitaller) valyelerini bu yerlerden atarak Dou-Bat Akdenizi birbirine balayan bu geit blgesine hakim olmaya altlar. Trablusu aldlar (14 Austos 1551), fakat Maltann zerine gnderdikleri byk do nanma ve ordu tam bir bozguna urad (1565 yaz). Ya l Sleyman iin bu byk bir d krkl olmutur. Bu tarihlerde Anadoluda ehzadeler arasnda ba gsteren kavga, Mustafann katli (1553), Bayezidin rana ka mas ve idam (1561) ayrca derin zntlere neden ol du.

AVRUPA'DA PROTESTAN WRA OSMANU DESTE


Bu dnemde Fransz Kral, Osmanllar Alman yadaki mttefikleri Protestan prensleri ile temasa soktu, Osmanl hkmeti, mparatora kar savaan protestanlarn yararl bir mttefik olacan grd. Padiah, 1552de gnderdii bir mektupta onlar Papaya ve mparatora kar tevik ediyor, Fransa Kral ile ibirlii yapmalarn istiyor, kendisinin de yaknda harekete ge mek zere olduunu, Almanyaya girdii zaman kendi

lerine aman verdii iin hi bir zarar vermiyeceini ye


SYASET

minle vaad ediyordu. 1521-1555 arasnda Osmanllarn Habsburglar zerindeki ar basks, protestanln kuv vetlenmesinde ve nihayet resmen tannmasnda nemli bir rol oynamtr. Protestan ye kalvinistleri tevik etmek ve desteklemek 16 ve 17. yzyllarda Fransa ittifak gibi Avrupa'da Osmai siyasetinin temel diplomatik arala rndan biri olmutur. Bylece Avrupay paralanm hal de tutmak, Habsburglar zayflatmak ve ortak bir Hal seferi hazrlanmasn nlemek amac gdlyordu. Bu olduka beceriyle yrtlen bir siyasetti. Kapitlasyon balanmas bu siyasetin bir arac idi. Osmanl idaresin de kalvinizm Macaristanda ve Erdelde serbeste yayld. Erdel kalvinizmin bir kalesi haline geldi. Halbuysa Os manh hudutlarnn tesindeki Macar topraklarnda Ka toliklik egemendi. 17. yy. da kuzey Macaristanda kalvinstler Osmanllar en etkin koruyucular olarak buldu lar. Martin Luther Osmanllar Hristiyanlar uyarmak iin Allahn gnderdii bir ceza olarak tasvir ederken, baka bir Protestan nderi Osmanly Allahn ltfu saya cak kadar ileri gitmekte idi. Baka biri Luthercilii slmiyetle kyaslamtr. Lutherci Melanchton, Padiahn bir tebaas olan stanbul Patriki ile dorudan do ruya temasta idi ve din konularda bir uzlama aryordu. Padiah bir mektubunda Flandreda ve Ispanyaya baml baka yerlerdeki Lutherci prenslere hitab ederek, askeri yardm teklifinde bulunuyor, onlar putlara tap madklar, Allahn birliine inandklar, Papa ve mparatora kar mcadele ettikleri iin kendisine yakn sayyordu. 16. yy. m ikinci yarsnda Fransada OsmanlI larla ittifak siyasetine geri dnmek isteyenler kalvinist Huguenotlard. Osmanl H km eti, Saint Barthelemyde kalvinistlerin katlimn kendi taraftarlarnn bertaraf edilmesi eklinde anlayarak Fransa kralna kz gnln dile getirmiti. zetle, Osmanllarn Avru padaki di-siyasetle yakndan ilgilendiklerine kuku yoktur. Osmanllarn Habsburglara isyan halindeki Hollan da Protestanlar ile de ilgilendiklerini biliyoruz. ngilte re Kraliesi Elisabeth I, Habsburglardan Philip Hye kar Avrupada direniin ampiyonu durumuna gelince, Osmanllar onunla da ilgilendiler. Elizabeth Philipin, Byk Armadas Kuzey Denizinde perian oluncaya ka
O SM A N L

dar Sultana, vaktiyle Franoisnn dnd gibi, Av rupada dengeyi salayabilecek askeri bir kudret gzyle bakmakta idi. Padiah bu yaknln bir kapitlasyon balamakla gsterdi (1580). Bu tarihten sonra ngilizler stanbulda Katolik Fransann yerini ald. Osmanllar ayn ekilde Hollandada Kalvinistlerin Katolik Ispan yaya kar uzun mcadelesiyle de ilgilendiler, onlara kar dosta davrandlar ve nihayet bu dostluun gstergesi olarak bir kapitlasyon verdiler (1612). Bylece, Osmanllar Habsburglarm Avrupada hegemonyasna kar mil li monarileri ve protestanlar siyasi bakmdan destekle mekle kalmadlar, ayn zamanda onlara Levant pazarlar n amak suretiyle merkantilist gelime programlarn da byk lde desteklediler. 17. yy. ilk yarsnda ngilte re Levanttaki ticaretini Hindistanla ticareti kadar nemli saymakta idi. Osmanl mparatorluunun mo dern Avrupann douundaki nemli rol imdi tarihi lerin dikkatini daha ziyade stnde toplamaktadr.

KIBRIS VE NEBAHTI (LEPANTO)


1559 Cateau-Cambresis andlamas, Avrupada b yk mcadeleye spanya lehine son verdi, Philip Avru pann hkimi grnyordu. Bylece Batda Osmanllar iin siyasi koullar deiti. Malta nnden Osmanh geri ekilii ve Kanunnin son Macaristan seferi (1566) Batda her iki cephede Osmanl giriimlerinin durduunu gsteriyordu. Bunun arkasndan Kbrs seferiyle (1570 bahar) alan bunalm ise, Osmanl devleti iin olduu kadar Avrupa politikas iin de bir dnm noktas ol mutur. Kbrs iin Osmanllar en ziyade Batdan gele cek bir Hal donanmasn durdurmann gln d nmekte idiler. Venedikin mttefikleri spanya ve Pa palk donanmalarn hazrlamakta ge kaldklar iin Osmanl donanmas bir mdaheleye uramakszn Fini keden Kara ordusunu Adaya geirmeye muvaffak oldu (3 Temmuz 1570). Lefkoa alnd, fakat Magusa kalesi ertesi yl 1 Austos tarihine kadar dayand. 1571de Osmanl donanmas, Hal donanmasnn yolunu kesmek iin Adriyatikte harektta bulundu ve sefer mevsimi so nunda Lepantoya ekildi. Mttefikler, nihayet Don Juan kumandasnda byk Hal donanmas ile gelip nebaht (Lepanto)da Trk donanmasna saldrdlar (7 Ekim 1571). Bu byk deniz muharebesinde Trk donanmas

mahvoldu (savaa 438 harp gemisi katlm, Trklern


SYASET

230 gemisinden yalnz 30 gemi kurtulabilmiti. ki ta raf 59 bin l ve yaral verdi). Hallarn yllk ittifak projesine gre, her yl Osmanllara kar elli bin askerle ykl 200 kadrga donatlacakt. Fakat mttefikler erte si sene Kbrsa doru hareket ettikleri zaman karlarn da yeni bir Trk donanmasn hayretle grdler. Saldr y yenilemek cesaretini gsteremediler. Venedik, ittifa kn nc ylnda bar tercih etti (7 Mart 1573). Ve nedik, Kbrs zerindeki btn haklarndan vaz geiyor ve ar bir harp tazminat dyordu. Kbrs eyaleti, klasik Osmanl fetih siyasetine gre tekiltlandrld: Osmanllar, hakim snf olarak yerle mi feodal Katolik Ltinleri ber taraf ettiler. Katolik L tin egemenliine kar olan Ortodoks kilisesine btn eski imtiyazlarn ve vakflarn iade ederek ihya ettiler. Yerli halk kazanmak ve iktisadi-mali kaynaklar geli tirmek maksadyla nlemler aldlar. Bu arada zellikle pareikoslarn, yani feodal Ltin beylerin maliknelerinde topraa bal Rum kyllerin haftada iki gn senyr iin alma angaryasn kaldrdlar. O rta Anadoludan srgn usulile byk lde (bir hesaba gre 20 binden fazla) Trk gmenini let ve hayvanlaryla grp bo top raklara yerletirdiler. Kbrs fethinde ordu ve donanmann ibirlii halin de yapt byk ldeki harekt, Osmanl askeri kudre tinin ve dehasnn eritii en yksek noktay temsil eder; bununla beraber Lepantoda Osmanllarn daima korktuk lar ey gereklemi, Akdenizin Hristiyan devletleri b yk bir Hal seferinde Trk donanmasn yoketmilerdir. Bundan sonra Osmanllar Avrupada daha ihtiyatl bir po litika gtmek, Hind Okyanusunda Portekizlilere kar, Astrahanda Rus arlna kar Sokullunun evrensel tasa rlarna son vermek gerektiini kabl ettiler. Lepantodan sonra Bat milletleri spanyanin bask sn daha kuvvetle hissetmeye baladlar. Lepantodan bir yl sonra 1572 de Fransada Saint Barthelemy katlimiyle Katolik ligasnn kalvanist rakiplerini bertaraf etmesi, Hollanda silerinin ezilmesi ve ngiltere zerinde bir is til tehdidinin artmas bir raslant deildir.

luda yerleen Osmanllar, Tebriz ve Irak iin daimi bir tehdit oluturmakta idiler. Buna kar Talmasb, Babas ah smail gibi Anadoluda Kzlbalar kkrtmakta idi (1527 Kalender isyan). Douda olaylarn ktye gitti ini gren Sleyman 153 l de mparatorun elilerine iyi kabul gsterdi. Bitlis Krd beyi eref Han, Osmanl ba mlln brakarak ran ahn metb tand. Buna kar aln Badad valisi Osmanllarla anlat. Harp ka nlmaz hale gelmiti (1533). Sleymann iki sene s ren ark seferi Tebriz (13 Temmuz 1534) ve Badadn (27 Aralk 1534) zapt ve ilhakile sonuland. Balca ser vet kayna ipeini, Tebriz yolile Bursa ve Halebe sevkeden ve bylece iktisaden Osmanllara baml olan Gln ve irvan hkmdarlar Osmanl Pdihn metb tandlar. Basra-Badad-Haleb yolunun kontroln elde etmekle Osmanllar, Hindistan-Orta Dou ticaret ara snda bu yola da hakim oluyorlard. 1538 de Basra emri Raslid al-Dn bir heyetle ehrin anahtarlarn gndere rek Osmanl Pdiahna itaatini sundu. Fakat sonradan Osmanl merkezi idaresi kendisini hissettirmeye bala ynca yerli hanedanlar ve yamac Arab kabile eyhleri ayaklanmaa baladlar. Osmanllar Irakda Badad Beylerbeyiliini tekil ederek yerleik ahalinin oturduu blgeleri timar sistemine tbi tutmular, Basra-BadadHaleb ticaret yolunda emniyeti tesis iin msait yerlerde kaleler yapmaa, bedevilerin yamalarn m enetm ee ve Frat zerinde nehir nakliyatn dzenlemee altlar. Badad hisarnda kuvvetli bir yenieri garnizonu (2000 kii) yerletirildi. Bu ticaret yolu Osmanl idaresi altnda bir canllk kazand. lk ciddi isyan Basrada ba gsterdi (1546 ve 1566). Osmanllar burasn da bir beylerbeyilik halinde daha sk bir ekilde kontrollar altna aldlar. Osmanl ordusu ekilir ekilmez ranllar kar taar ruza getiler; Tebrizi aldlar, Badad alamadlar. 1548 de Sleyman ikinci defa Tebrizi ald, fakat Tahmasb bir meydan harbine ekemedi. arkta, sava aralklarla 1555 de imzalanan Amasya bar andlamasna kadar srp gitti. Bu anlamaya gre Tebriz ve Badad Osmanllarda kald. Basra krfezinde Osmanllar Portekizlerle mca dele iin Sveyte olduu gibi bir tersane ina ettiier (1546). Krfeze hakim olmaa altlar. K atf (1550) ve Bahrayn (1554) i zaptettilerse de, Hrmz muhasaras (1552) bir netice vermedi. 960/1553 de H ind okyanuI SYASET

RAN SEFERLER
Osmanl hkmeti Douda ve Batda ayn zaman da savaa girmekten daima kanmtr. Dou-AnadoOSM ANII

sunda Portekizlere kar eydi Ali Reis kumandasndaki sefer de baarszlkla neticelendi. 1565 ylnda stanbula Sumatra Ae Sultan Aleddinin elileri gelerek Portekize kar yardm istediler. Pdih, Svey donanmasn gndermee karar verdi. Fakat Yemen isyan zerine ancak iki gemi ile ateli si lahlar yapan ustalar ve malzeme gndermekle yetindiler. 1567 de Hindistanda Kalikut ve Seylan Racalar da Osmanl Padiahndan yardm istediler. Philip II, OsmanlI lara kar bu gelimelerden kaygl idi. 1585te bir Trk donanmas Afrika Altn Sahilini Portekizlerden temizli yor ve Mombassa prensini Osmanl hakimiyeti altna al yordu. Fakat yerel zenciler Osmanllara kar korkun bir isyan karmakta gecikmediler (1589). Osmanllarn bu giriimleri tamamile sonusuz kal m deildir. Son aratrmalar gstermitir ki, 16. yy. bi rinci yarsnda hal Akdenizden Anverse biber gelmek te idi. 1554te yalnz Venedikliler, skenderiyeden 6000 kental baharat aldlar. Osmanllarn mcadelesi Portekiz baharat pazarnda zaman zaman bunalma neden oluyor du. 1583de ngiliz J. Eldred, her ay Basraya yanaan Hrmz gemilerinin Hindistandan baharat, ecza, Kali kut kumalar getirdiklerini yazar. Orta-Dounun b yk ticaret yollar dnda kalmas ancak Hind okyanu suna ve Akdenize bretoni denen ok sayda topla dona tlm yksek bordal yeni tip gemilerle gelen Hollanda lIlarn ve ngilizlerin egemen olmasndan sonradr (1590-1620). Alak kpeteli kadrga donanmalarla sa vaan Venedik ve Osmanllar Akdenizde silindi. Osmanl ordusu ekilince ranllar kar saldrya gemiler, Tebrizi almlardr. 1548te Sleyman ikinci defa ran seferine kt ve ipek kervanlarnn hareket nok tas Tebrizi tekrar igal etti. arkta harp sava aralklar la devam etti. Bu mcadele esnasnda Osmanllar i rana kar Snn Orta Asya Hanlklaryla ittifaklar yaptlar. Padi ah, 1554te Barak Navruz H ana Safevilere kar kullan mas iin 300 yenieri ile bir topu takm gnderdi. R m ad verilen bu birlik, ranllara kar mhim iler gr d. Orta Asya Hanlklar, Samarkand, Buhara ve bilhas sa Harezm, Selim Hye eliler gndererek ahn ve Astrahan igal eden Moskoflarn Haclara ve tccarlara yol vermediklerinden ikyet etmekte, Astrahann alnarak
O SM A N LI H *

hi olmazsa bu taraftan hac yolunun almasn rica et mekte idiler. Osmanl Pdiah Halfe-i Ruy-i Zemin (Dnya Halfesi) grevini yerine getirmeli idi.

OSMANLILAR, KIRIM HANLARI VE RUSYA


Krm Hanl, 1475te Ftihin Mengli Giray K rm tahtna oturtmasyla Osmanl tbilii altna girdi. Osmanl mparatorluu, Moskof Byk Knezliine 1530 tarihlerine kadar kuzeyde bir tehlike olarak bakm yordu. 15. yy. sonlarna kadar Krm ve Karadeniz sa hillerini tehdit eden kuvvetler, Litvanya-Lehistan ile mttefiki Altunordu Saray hanlar idi. Onlarn saldrla rna kar Osmanllar zayf olan Krm Hanl ve Mos kova Byk Knezlii blokunu desteklemekte idi. II. Bayezid III. vana Osmanl lkelerinde ticaret serbestlii vermitir (1496). Ancak Altunordunun miras Astrahan ve Kazan iin Moskova ile Krm arasndaki mcadele s rasndadr ki, Osmanllar ilk defa Moskoflar bir tehlike olarak grdler. Enerjik Krm Ham Sahib Giray 1523 de Kazan Hanln Osmanl yardm ile Moskoflara kar elinde tutmak istedi ve 1532de Krm Han atand. 1538 de Sleyman Bodan seferi sonunda Gney Bucak (Gney Besarabya) Bodan1 'dan ayrp Akkerman Sanca n kurdu, bylece Karadenizi bir Osmanl gl haline sokma iini tamamlam bulunuyordu. Osmanl hk meti Karadenizde egemenlii iin duyarldr. Gerek Or ta Avrupadaki koullar, gerekse Krm Hanlnn fazlasile kuvvetlenmesini tehlikeli gren Osmanllar, Sahib Giray Moskovaya kar gereince desteklemediler. van IV, ar (mparator) nvanm aldktan (1547) sonra Kazan (1552) ve Astrahan (1554-1556) Krm Hanlar nn abalarna ramen zaptetti, Kafkasyada Terek rma na kadar sarkt; erke ve Nogaylar arasnda mttefik ler buldu ve 1559 da Rus Kazaklar ilk defa Azaka ve Krm sahillerine saldrda bulundular. te yandan Bo dan voyvodas Petru Rare de Osmanllara kar Mosko vann himayesini istedii gibi (1543) Papa da ar Ha l projelerinde hesaba katmaa balamt. Ayn tarihler de Orta Asyadan Moskof giriimlerine kar ikayetler gelmeye balad. Bylece gelecekte Krm, Karadeniz ve Kafkasyada Rus tehlikesi 16. yy. ortalarnda tam anlam da ortaya km bulunuyordu ve Osmanllar o zaman tehlikeyi fark edebildiler.
SYASET

Sleyman, 1562 de Habsburglarla ate-kes yapar yapmaz kuzey sorununu ciddi biimde ele ald ve Astralana bir sefer tasarland (1563). Ama bu sefer ancak 1569da gerekleti. Bu iddial proje devletin kendi kud reti hakknda gvenini gstermesi bakmndan dikkate deer. Don nehri zerinden bir donanma gndermek, Don-Volga arasnda bir kanal amak, Astrahan almak suretiyle Ruslar aa Volga havzasndan uzaklatrmak, Karadenizden su yolu ile Hazar denizine donanma soka rak ran arkadan evirmek, Kafkasyay itaat altna al mak, Orta Asya Hanlklar ile dorudan doruya iliki kurmak, Harezm-Astrahan-Krm ticaret yolunu kontrol altna almak ve ticareti canlandrmak projeden beklenen siyasi-ekonomik amalard; ayn tarihlerde irvan ve Grcistan beyleri, ranllara kar Osmanl Padiahnn himayesini istemekte idiler. Bu proje ile byk devlet adam Sokollu Mehmed, ran ve Moskof sorunlarn bir rpda zmlemeyi tasarlyordu. Gerekte ar ile ran arasnda bir yaklama gecikmedi. Moskof elisi I. P. Novosiltsev daha 1568 knda ahn saraynda idi. 1569da Osmanllar byk hazrlklardan sonra Don rma zerinde bir donanma ile ordularm VolgaDon arasnda en yakn noktaya, Perevoloka sevk ettiler ve austos balarnda kanal kazmaa baladlar. Tasar nn imknszl grld. Donanma kzaklarla Volgaya indirildi. Sular ortasnda gl Astrahan kalesi kuatld. Ruslar, iddetli bir diren gsterdiler. Krm a geri ekil meye karar verildi; steplerde byk zyiat verildi. Bu ba arszlk kuzeyde yeni harekta girime evkini krd. Sokollu bu seferi devam ettirmek azminde idi. Fakat Divanda rakipleri tasar aleyhinde idiler. Rus arna kar Padiah, Astrahan yolunun almas, Kabartayda yaplan kalelerin yklmas ve Krm la barn korunmasn art kotu. Padiah, Krm Hanl ve erke beyleri zerin de hakimiyet haklarn belirtti, fakat Kazan ve Astrahann boaltlmasndan sz edilmedi. ar, bu istekleri kabul eder grnd. H atta Avrupa krallarna kar itti fak teklif etti. Kbrs seferi arifesinde Osmanllar, Akde nizde Hal donanmas ile uratndan Moskoflara kar mcadeleyi tamamyla Krm Hanlarna braktlar. 1572de Devlet Girayn Moskova zerine yrmesi te vik olundu. Han Moskova nne kadar geldi, ehri atee verdi; Taht-Algan unvann ald. Lehistanda ara kar
O SM A N L I I

Henri de Valoisnn Kral seilmesi Osmanl askeri kuv vetleriyle desteklendi. Bunu izliyen yirmi sene iinde Osmanllar, Akdenizde ve randa urarken, ar Kaf kasya kuzeyinde yeni kaleler yaptryor; Kazaklar, Nogaylar ve erkesleri nufuzu altna sokmaa alyor ve douya doru ateli silahlarla takviyeli eteler arn ha kimiyetini Sibirya ierilerine gtryorlard (Sibir Han lnn istils 1581). ran harpleri srasnda Moskoflar, Osmanl ordularnn Krm-Kafkasya yolunu kullanma sna engel olmak istediler ve rakip hanlar himaye ederek bizzat K rm tehdit ettiler. Buhara Han, Rusyann ye ni ilerlemeleri karsnda ran ve Moskovaya kar Padiaha yeniden ittifak teklif etti ve Astrahann alnmasn yeniden istedi (Austos 1587). O srada Osmanllar rana kar etin bir harbe girmi bulunuyorlard.

RAN LE UZUN SAVA DNEM 1578-1639


Tahmasbn lmnden sonra randa ba gsteren kargaalklardan Osmanllar yararlanmak istediler. 1578 den 1639 Kasr-i irin bar andlamasna kadar aralkl sren savalar Osmanl tarihinde byk buhranlara yol amtr ve balca aama gsterir. I. Aamada 1578den 1590 stanbul andlamasna

kadar Osmanllar, Kur nehri kuzeyinde Grcistan, ir van ve Dastan ele geirdiler. rann kar saldrlar, Demirkap ve kuzey setpleri yoliyle Krm Hanlndan yardm alan zdemir olu Osman Paa tarafndan ps krtld (1582-1583). Karsta kuvvetli bir kale yaparak yeni bir s kuran Osmanllar, 1583 de yeni bir hamle ile Aras-Kur arasndaki araziyi igal ettiler (Revan, 1583 denberi). eybnlerden Abdullah Han, Horasan istil ve H erat zaptetti (Mart 1588). Yeni tahta kan Abbas I (1587) bu durumda Osmanllarn koullarn Jcabul ederek bar yapmak zorunda kald. Bu andlama ile Osmanllar, btn fetihlerini ellerinde sakladlar. Abbasn kardei Haydar Mirza stanbula rehine gnderildi. Dik kate deer ki, andlamaya, randa snnilere hakaret ve bask yaplmamas hakknda ayr bir maddede konmu tu. gal edilen blgelerde Osmanl hakimiyeti yerlee medi. Trke konuan fakat i olan halk ve Anado ludan kap gelmi Kzlba airetler Safevilere bal idiSYASET

ler; kendilerine ah-Seven ad takmlard (yalnz irvan Snni idi) Osmanllara aka dmanlk gstermekte ve ahn idaresi altndaki yerlere kamakta idiler. Osmanilann getirdii idare tarz arazi ve nfus tahririne daya nan vergi sistemi, timar usl ve allmam vergiler honutsuzluk douruyordu. Yerli hanedanlar ve kabile reisleri, bilhassa Krt ve Trkmen gebelerinin oun lukla bulunduklar Irak- Azemde merkeziyeti Osmanl idaresi yerine daha ziyade gevek feodal bir karakteri gsteren ahn idaresi tercih edilmekte idi. Bunlar ilk frsatta ah tarafna dnmee hazr idiler. En byk g lklerden biri, bu yerlerin Badad, Diyarbakr, Erzurum gibi Osmanl slerinden ok uzak olmas, askeri ve mali yardm yetitirilememesi idi. Halk katndan yerli kaynaklar yeterli deildi. Tmar alan askerlerin eline bir ey gemiyordu. II. Aamada Abbas kar saldrya geti, Osmanl fe tihlerini geri ald. Anadoluya perian dnen dirliksiz as ker Celli ekiyas olarak karklklara neden oldu. ah, pek ihracatn yasaklayarak Osmanl ekonomisine b yk zarar verdi. Bursada iflslar ba gsterdi. Osmanh devleti de kar nlem olarak rann iddetle muhta ol duu kymetli madenlerin ve bakrn rana ihracn ya saklad. randa para buhran kendini gsterdi. OsmanlI larn irvan, Azerbaycan ve Grcistandaki ftuhatn ge ri alm olan Abbas, bu yerler iin ylda ikiyz yk ipek gndermek artile bar teklif etti (1610). (Abbas, ran da ipek ticaretini kendi tekeli altna almt). Osmanllar neticesiz seferlerden sonra nihayet 1555 Amasya andlamas esas olmak zere ve yz yk ipek gnderilmek artiyla bar kabule mecbur oldular (1618). III. Aamada ah, Badad, Kerkk, Musul ehirle rini ve btn Irak OsmanlIlardan ald (1623). imdi Diyarbekiri s yapan Osmanllarn Badad geri almak iin yaptklar giriimler (Kasm 1625 ve 1630) sonu vermedi. Bu devirde Osmanl devleti ierde anari iinde bocalamakta idi. II. Osmann katli (1622), kap-kulunun devlete tam manasyla tahakkm etmesi zerine, yenierilere kar sekban askerini yanna toplyan Abaza Mehmed Paa isyanla Erzurumu s yapt. Bu isyan dev leti temellerinden sarsmakta idi. 1632-1635 de Murad IV, iddetli icraatla devlet iinde Padiahn mutlak oto ritesini tekrar tantt ve ordunun bana geerek ran zeOSM A N U

rine yrd ve Badad geri ald (24 Aralk 1638). Er tesi sene iki memleket arasnda snrlar kesin ekilde tes pit eden bir anlama yapld (1939 Kasr- irin muahe desi). Buna gre, Osmanllar Badad, ehrizor, Van, Kars vilyetlerini muhafaza ediyor, fakat Azerbaycan zerin deki btn iddialarndan vaz geiyorlard.

HABSBURG'LARA KARI UZUN SAVA, 1593-1606


1590 da ran seferi uzun ve ypratc bir harp so nunda Kafkasya ve Azerbaycann ilhakile neticelenmi ti. O zaman Osmanllar eski gelenee uyarak gzlerini Batya evirdiler. Bu sralarda Giridin fethi lzumun dan bahsedilmeye baland. Fakat 1571 de olduu gibi bir Venedik-spanya ittifakndan korkuluyordu. Osmanl devleti, Akdenizde spanyaya kar bir deniz seferleri mi, yoksa Orta Avrupada Avusturya Habsburglarna kar bir sava amak m hususunda kararszd. Fran sann spanyol kontrolundan kurtulmas iin Osmanllar lkede Marsilya ticaretini menetme tehdidile Fransa taht iin Henri de Navarre (1589-1610) desteklediler. Bu tarihte ngiltere, spanyaya kar Osmanllarn bir donanma gndermesi iin stanbulda diplomatik aba harcyor ve bu maksatla bir spanyol-Osmanl ate-kesi iin yaplan temaslar baltalamaya, ve bir Osmanl-Avusturya harbini de nlemee alyordu. Bylece stanbul tekrar Avrupa beynelmilel siyasetinin merkezi haline geldi. Fakat sonunda Macaristan sorunu Osmanl siyase tini belirledi ve Habsburglara kar sefere karar verildi. Bat Avrupada durum Osmanllar iin ok elverili grnyordu. ngiltere ve Fransa, spanyay megul edi yorlar, Venedik ise bitarafla sadk kalyordu. br yan dan mparator Rudolf II, 1591 denberi Osmanl Saray na yllk 30 bin altn vergiyi gndermiyordu. Avustur yaya kar, ald emirle Bosna valisi Haan Paa Hrva tistanda byk apta aknlara balad. Bunlarn sonun cusunda byk zyitla hayatn kaybetti. Haber, stan bulda byk heyecan ve kzgnlk dourdu. Tmar alma umuduyla Kap-kulu askeri Batya bir sefer iin sabr szlanyordu. Vezirazam Sinan Paa Avusturyaya harp ilan etti (29 Temmuz 1393) ve Austos sonlarnda ordu ile Macaristana hareket etti. Bunun zerine Papann Avrupaya gnderdii iki nuncio nun faaliyetler sonucu

Avusturya bu tarafta Osmanllara kar bir Hal ittifak


SYASET

meydana getirmeyi baard. Erdel (Transilvanya), Eflak, Bodan ve Lehistana bal Dnyeper Kazaklar bu ittifa ka dahil oldular. Macaristanda alan bu ikinci sava, Karadenizden Hrvatistana kadar geni bir cephede Os manlIlar tam on drt yl uratrd. Uzun H arbin belli bal aamalar yle zetlenebilir: 1394 de Sinan Viyana yolunda nemli Raab (Yank-Kale) ald; fakat sonbahar da mparator kuvvetleri mttefiklerle birlikte sar sald rya getiler. Sinan Paa ertesi sene Eflak igal ederek bir Beylerbeyi idaresi altna koydu. AvusturyalIlar nem li Esztergom (Estergon) kalesini ele geirdiler. stan bulda asker, yeni tahta kan Mehmed III.i bizzat sefere gitmee zorlad. Eri (Erlau)n fethi ardndan Haova (Mezkeresztes) de yaplan byk meydan savanda Osmanllar, Maximilian idaresindeki Alman ve Erdel m t tefik ordusuna (40 bin kii) kar byk bir zafer kazan d (23-25 Ekim 1596). Bu zafer, bar salyamad. s tanbulda alk ve para darl ve harpten bezginlik var d. O zaman Venedik elisi unlar yazmakta idi: Trkler bezgin, kargaa ve zaaf iindedir. Sultan korkak ve iradesiz olup bar yapmay arzulamaktadr. Haova meydan muharebesinden kaan ve dirlikleri ellerinden alman Anadolu sipahileri, Anadoluda byk kargaalk lara yol atlar. Sonraki yllarda AvusturyalIlar Raab ge ri aldlar, Budini gelip kuattlar. Yllar iki taraf arasn da Esztergom, Kanija, stolni-Belgrad kalelerinin el de itirmesi ve kuatlmalarla geti. 1603 de ah Abbasn saldrya gemesi, Osmanllar bsbtn gz duruma soktu. Bocskai idaresinde Erdel ayaklanmas sonucu Os manlIlarn bu tarafta durumu dzeldi. Osmanllar, Boszkaiya Macar Kral nvan ile tac giydirdiler ve himaye leri altna aldlar. Esztergom, geri alnd (1605). Her iki taraf deien koullar karsnda sulha yanatlar. ZsitvaTorokda yaplan bar andlamas ile Osmanllar Maca ristanda durumlarn koruyorlard (hatta iki yeni beylerbeyilik, Eri ve Kanija beylerbeyilikleri tekil olunmu tur), fakat ayn zamanda eski Macaristan Kralldan Habsburglar elinde kalan yerler zerinde iddialarndan ve bunun iin denen yllk 30 bin altn vergiden vaz ge iyorlard. Bu Habsburglar karsnda aka bir gerile me ifade ediyordu. Osmanl Padiahnn rakibini Kayser unvanyla kendisiyle eit bir hkmdar tanmas ve andlamay yirmi yl iin imzalamas, Osmanl saraynn ar tk Kanuni Sleyman devrindeki byk iddialarndan vazgetiini gstermekte idi.
O SM A N LI g g

Sava, Osmanl devletine, Habsburg askeri karsn da zaaflarm gstermiti. Osmanllar, 1595ten beri bir ka kez bar giriiminde bulunmulard. mparatorlu un kme almetleri bu harp srasnda herkesin gzn de ak bir hal almt. Avrupann yeni harp teknolojisi, hafif tfekle at stnde savaan Avusturya askeri kar snda kl kalkanla savaan tmarl sipahilerin yetersizli i ortaya km, Osmanl hkmeti Anadoluda Sekban askeri yazmak zorunda kalmt.

NFUS
Aada, nfus ve devlet gelirleri hakknda, . L. Barkann aratrmalarnn ortaya kard sonular ak taracaz. 1520-1555 yllarna ait tahrr defterlerine g re, nfus, kk Asyada (Anadolu, Karaman, Zulkadriye, Diyarbakr ve Rum vilyetleri) 1.032.425 hne (hane halk aile), Rumelide (Tuna ve Sava rmaklar gneyin deki blge) 1.111.799 hanedir. Rumelideki nfusun 832.707 hanesi Hristiyan, 194.958 hanesi, yani yzde 18i Mslmandr. 1488-1491 yllarn kapsayan cizye defterlerine gre, slmlamalarn btn blgede ylda 300 gemedii anlalmaktadr. Baka deyimle, her yerde, hatta Bosnada dahi, slmlama balangta ehir lerde ve asker snf arasnda balad ve yava yava yayl d. 1489da Bosnada 25 bin Hristiyan aileye kar 4500 Mslman hne vard. Rumelide Trke konumayan Mslman topluluklar dnda, Balkanlardaki Msl manlarn byk ounluunun, Anadoludan giden Trklerin torunlar olduklar kesindir. Trk gleri, ilk futuhat dneminde, 14. Yzylda youn olmutur. Barkann tahrr defterlerine gre yapt nfus haritasnda, Serez-Nibolu hattnn dousundaki blgede Trkler 16. Yzylda ounluktadr. Bunun yannda, uc blgele rinde ve istil yollar zerindeki ehir ve kasabalarda yo un Trk topluluklar gze arpar. Osmanllar, fetihleri ni gvenlik altna almak iin, gerekli grlenler dnda btn kaleleri yktklar gibi, o blgeye Anadoludan srgn yolu ile nfus, zellikle srlmesi kolay gebe halk srp yerletirirlerdi. 1520-1535 tahrr defterleri ne gre, Rumelide Mslman nfusun 37.435 hanesi Yrk, yani gebe Trkmen ve 12.105 hnesi Yaya ve
Msellem (asker hizmetlerle ykml vergiden muaf)

Trk iftileri id. Eski Osmanl uc ehirlerinde, Serez, Yeniehir (Larissa), skp (Skopje), Saray-Bosnada MsSYASET

lmanlar ounlukta olup bunlarn da ounluu dk kn ve iyeri sahibi esnaf ve tccardan oluuyordu. Eski den Balkan tarihileri, Mslman Trkler Balkanlarda asker bir egemen snf olarak varlklarn srdrmler iddiasnda idiler. Bu iddiay, Osmanl ariv belgelerini incelemi hi bir tarihi artk onaylamyor. Tahrr defter lerinde, Mslmanlarn ounluu ifti olup Hristiyan iftilerin gibi vergi veren reaya snf iinde saylmlar dr. Buna karlk, Osmanl idaresi altnda asker sfatn tayp bir takm ayrcalklar bulunan. Hristiyan grup lar vardr (rnein ad geen tarihlerde 82.692 Voynuk,
Eflak ve Martolos) unu da sylemek gerekir ki, Msl

gibi stanbul, byk bir pazar olarak bir mparatorluk ekonomisinin oluumunda kesin bir rol oynamtr. 1500-1560 yllar arasnda, btn Akdeniz lkele rinde olduu gibi, Osmanl mparatorluunda da en azndan yzde krk bir nfus art grlmektedir. Balkanlarn, uzun bir dnem iin, hi dman aya grme dii ve nemli i kargaalklara alan olmad gz nne alnrsa, bu nfus art normal saylmaldr. 1490-1528 yllar arasnda Balkanlarda cizye vergi toplam te bir art gstermektedir ki, bu da daha ok nfus art ile aklanabilir. Nfis art, tarm topraklarnn genile mesi, mezraa ve otlaklarn tarm topra haline gelmesi ni salarken, zellikle Orta-Anadoluda geim sknts nn artmas sonucunu da vermitir. Mustafa Akdaa g re, nfusla tahl retimi arasndaki dengesizlik, fazla n fusun ehirlere ylmas, cretli askerlik, ekiylk ve Cell hareketlerinin ana nedeni olmutur.

man iftiler, Rumelinin birok blgesine, pirin ve pa muk gibi bir takm nemli tarm bitkileri ve ynetmele ri sokmutur; sanatkrlar ise Balkan ehirlerinde Do uya zg bir takm yeni sanatlar ve becerileri getirmi ler ve yaymlardr. Osmanl dneminde Rumeliye Trk kltr damgasn vurmutur. stanbul, Bursa ve Edirne, Sofya, Selnik, Atina gi bi nemli ehirler bir yana braklrsa, ehirler az nfus ludur (genellikle 2000 hne altnda); Rumelide en b yk ehirlerden Selnik 4803, Atina 2297, Nibolu 1343, Serez 1093 hne idi. Bizansn son dnemlerinde ancak 30-40 bin nfusu olan stanbul, Ftihin byk a balar sonucunda 1478de yaplan bir sayma gre 14.803 (8953 Mslman) hne ile Balkanlarn ve Anadolunun en byk ehri durumuna geldi {hne yi 4 nfus kabul edersek bu 60 bin kii olur, vergiden muaf olanlar eklenirse 70 bin). 16. Yzyl balarnda ehrin nfusu 80 bin hne yi akndr. 17. Yzyl sonlarna do ru stanbul, yarm milyonu aan nfusu ile Avrupa ve Orta Dounun en byk ehri oldu. O zamanlar, stan bul salhnelerinde ylda 4 milyon koyun, 3 milyon kuzu ve 200 bin kz boazland ve frnlara gnde 300 ton kadar buday verildii hesaplanmtr. Bu yiyecek ve ie ceklerin nemli bir kesimini Rumeli salard. Dobruca kr kuyular kazlarak tarma alm ve deniz yolu ile ulamdaki kolaylk dolaysyla stanbulu buday anbar haline gelmi, orada yzlerce yeni ky kurulmutur. br yandan, btn Trk ehirleri gibi, stanbul da zen ginlerin kurduklar vakf kurulular ile bayndr hale getirilmi, krsal kesimden ve mparatorluun her yann dan erzak ve para akmaya balamtr. zetle eski Roma
O SM ANLI

DEVLET GELRLER VE EKONOM


1527-28 mal ylnda 538 milyon akay (yaklak 9 milyon Venedik altn) bulan devlet gelirleri balca u yerlere harcanyordu:
M ilyon Aka Padiahn zel harcamalar Tim arlar 3.5 166.00 (R u m elide 17.288 kii, K k Asya vilyetlerinde 16,468 kii) 6 6 .0 0 (hepsi 27 .0 4 9 kii) K ap -k u lu asker (Yenieri ve svariler, topular ve teki K ap -k u lu ve Saray hizm etlileri) Kale m ustahfzlar ve donanm a askeri 4 0 .00 (hepsi 23,017 kii)

Grlyor ki, devlet gelirlerinin yars asker maa larna (timar ve ulufe olarak) gitmektedir. Kalan parann nemli bir ksm da, yine asker ve saray giderlerine ayrl makta, bundan kalan bina, kale inas ve onarmna, do nanma giderlerine, devlet grevlilerinin maalarna ve eitli balara harcanmaktadr. 1527-28 mal ylnda gelirden 70 milyon aka artmtr. Artan para, yedek ak a olarak i-haz'nede saklanrd. -hazine bir ihtiyat h zinesi ilevini grr, ihtiya halinde d hzineye kredi verilirdi. Rumelinin (Tuna ve Sava gneyindeki blgelerle Krm Yarmadas gneyi) btn geliri 198 milyon aka (yaklak buuk milyon altn)dr. Bu miktara btn

g g S YASET

hs ve timarlarla vakf ve mlklerin gelirleri dhildir. Bu miktar, btn mparatorluk gelirlerinin yaklak yzde 37 sine eittir. Rumeli gelirinin yzde 48i, Padiah hs lar olarak dorudan doruya merkezdeki devlet hzine sine girmekte idi. Yzde 46 s tmarlara ayrlmt. Mer kezdeki hzineye, Rumeliden gelen gelirlerin yzde 46 s merkez hazine mukataalarndan (yani balca hs olarak ayrlm blgelerdeki iftliklerden toplanan eit li vergilerle ehirlerde alnan ticaret resimlerinden, gm rk ve madenler gelirinden), yzde 42.3 gayri-Mslimlere yklenen cizye vergisinden gelmekte idi. Rumelide gelirin yaklak yzde alts mlklere ve vakflara ayrlmtr. Vakf giderlerinin byk ksm, ca mi, mescid, medrese, mektep, kpr, han, hamam, e me, zviye, imret, hastahane inas ve bakm giderleri ne harcanrd. Bylece, bugn modern devletin yklen dii bu gibi kamu hizmetleri vakf yolu ile yerine geti rilmi olurdu. Bu sistem, Rum elide Osmanl ehirleri nin kuruluunda da balca rol oynamtr. 1528-1548 mal yl hesaplar, bu blgenin gelirlerinde bu yirmi yl iinde esasl bir deiiklik olmadn ortaya koymakta dr. Bununla beraber, tahrr defterlerinde grdmz
ifrazat , yani yeni bulunan vergi kaynaklar, yalnz gizli

bat, deri, balmumu) ihrac zaman zaman yasak edilmi tir. Osmanllar iin Batdan zellikle gm ithli b yk nem tard. Bu nedenle altn ve gm zerinden gmrk alnmazd. Fakat gm, Trkiyeden, altna gre daha yksek paritesi olan Hindistan ve rana ka makta idi. Gm para darl, ekonomi ve devlet giri imlerini kstlyan nemli bir faktr olmutur. yle grnyor ki, Avrupa devletlerine kapitlas yon verilmesinde siyasi amalar nemli rol oynamtr. 1536-1569da Fransa, 1680de ngiltere ve 1612de Hol landaya kapitlasyon balanmas, bu lkeleri Habsburglara kar desteklemek dncesi ile verilmitir. Bu devletler iin gmrk oran yzde olarak yerleecek tir. Uygun koullarla Osmanl Levant pazarlarnn al mas, Fransa ve ngilterede merkantilizm ve kapitaliz min gelimesinde, balangta teki dnya pazarlarndan daha nemli bir rol oynam grnmektedir. Osmanllar, H int Okyanusunda Portekizlilere kar bilinli bir ura ya girimiler, baharat ticaretini yeniden Kzl-Deniz ve Basra Krfezi yollarna ekmeyi baarmlardr. 1540tan sonra Orta-Douya gelen baharat miktar 30 bin kantara ykselmitir ki, Portekiz elile Avrupaya sevkedilen baharat da bu miktarda idi. Bu dnemde kuzeye Osmanl baharat ihracat, Lizbon ve Amsterdamda kay g uyandryordu. Osmanl devleti, 1560-1570 dne minde Portekizlilere kar H int Okyanusunda, Gcerat ve Sumatrada Atjeh sultanl ile ittifak yapm ve baha rat girilerini st dzeyde tutabilmitir. ran ipek ticareti, Osmanl devletinin balangtan beri balca servet kaynaklarndan biri olma zelliini srdrd. 1500 tarihlerinde Bursada bin kadar ipekli tezgah alr durumda idi. ah Abbas I, fan ipeinin H int Okyanusu veya Moskova zerinden Batya gitme sini salamak iin byk aba gstermi, Krfezde Bandar-Abbas limann yapm, Avrupaya eliler gnder mi, 1622de ngilizlerle ibirlii yapp Hrm z Por tekizlilerden alm ve nihayet Badad ele geirmitir. Osmanllar da rann ok ihtiyac olan altn, gm ve bakrn rana gitmesini yasaklayarak kar nlem alyor lar, bylece iki lke arasndaki ura, ekonomik bir bo yut kazanyordu. Abbasn lmnden sonra ipek ker vanlar yeniden Halep, Bursa ve zmire gelmeye bala

kalm gelirin ortaya kmas ile aklanamaz. Yeni top raklarn tarma aldn kaytlardan anlamaktayz. 1584 ylna kadar altnn 55-60 aka olarak deimeyen durumu, genellikle ekonomik hayatta da istikrrn ve dengenin simgesi kabul edilebilir. Ekonomik bakmdan bu dnemde en nemli geli me, Bat merkantilist devletlerine, Fransa (1569), ngil tere (1580) ve Hollanda (16l2)ya kapitlasyonlarla mparatorluun her tarafnda serbest ticaret izninin ba lanmasdr. Merkantilist dnceye yabanc kalan Osmanl devlet adamlar, lkede mal bolluu salamaya ve ticari vergilerden alnan devlet gelirlerinin azalmamasna dikkat ederlerdi. u bir gerektir ki, Kapitlasyonlar, ge reksinim duyulan baz nemli maddelerin (balca ince ynl kuma, kalay, elik, barut ve kristal, saat gibi lks eya) salanmas ve hzineye ait gmrk gelirinin artma s gz nnde tutularak kaygszca verilmitir. Dardan mal getirtilmesine bir snrlama konmad halde i pa zarda ktlk dourmas veya dmann iine yarar dn cesi ile bir takm mallarn (pamuk, demir, kurun, hubuO S M A N ll

m ve Osmanl ekonomi si iin nemli bir kaynak o1SYASET

makta devam etmitir. Fransa ve ngilterede ipekli tke timinin ve ipek sanayinin genilemesi, ipek ticaretini dnya ekonomisi ve kapitalizmin gelimesi bakmndan byk lde etkilemitir. Ayn durum pamuk ve pa muklular iin 17-18. yzyllarda grlecektir.

bakay, asker snf grevlileri oluturmakta idi. Nihayet, asker uc ve gaz rgtnn devlet iindeki rol ve srek li yeni topraklar fethini bir gereklilik haline getiren ti mar sistemi gz nnde tutulmaldr. Eli emirl, yenie ri pek ok asker timar bekliyordu. Bu gzlemler doru olmakla beraber, eitli etkenlerden yorulmu kendine zg bir Osmanl kltrnn ve yaam slbunun varl ve Osmanl ynetiminin yerletii lkelerde bu klt rn ve yaam tarznn derin etkileri unutulmamaldr. Kendine zg bir Osmanl kltr, devlet ve hukuk d zeni var olmutur. zellikle, Osmanllarn Balkanlarda sosyal ve kltrel etkileri derindir. Bu kltrn byk bir ekici kuvveti vard. Kendi i-deeri yannda, Osmanl emperyal kltr bir prestij kltr idi. Bir gayri mslim iin en arzu edilir eylerden biri, giyimini ve ya ayn Mslman Osmanlya benzetebilmekti. Balkan l, hatta Arap tarihilerin, bugnk geri kalml, Osmanl rejimi altnda yaam olmakla aklamaya yelten meleri, anakronistik bir iddiadan ibarettir. O zaman kimse, hmanizma ve rnesansn, Batl milletlere geti recei kudreti, serveti ve prestiji hayalinden geiremez di. Dou Hristiyan kltrnn bamsz yaad lke lerde, rnein Rusyada dahi Rnesans izleyemedii, iz lemek istemedii ortada olan bir gerektir. Osmanl patrimonial padiahlk toplumunda yksek kltr yaratm, sarayn ve saraydan kma kullarn pat ronaj altnda gerekleiyor, geliiyordu. Osmanl klt rnn gelitirildii merkez, stanbul, daha dorusu Sa~ ry-i Hmyn idi. Birok sanat kollar, hssa sfat ile Padiaha mensp hrfetler olarak sarayda rgtlenmiti. Saray mimarlar, nakklar, hnendeler (mutribn), ir ler, kuyumcular, hilat ve kaftan yapanlar, hal ve ipekli dokuyanlar, arda en usta kiiler arasndan seiliyor ve ya saray iin tutuluyordu. Bunlar, Padiah iin en nefis eserleri yaratrlar, eserleri tekiler iin rnek olurdu. br taraftan Saray okullarnda i-olanlarna eitli sa natlar retilirdi. -olanlarndan kumandan veya vali olarak taraya kanlar, gittikleri vilyetlerde Padiah sa rayn taklitle kendi saraylarn kurarlar ve Osmanl saray slbunu evrelerinde yayarlard. Her nemli ehirde, saraydaki ba-mmara (.ser-mimrn-i hssa) bal bir mmar olup kamu yaplar onun gzetimi altnda yaplrd. Osmanl kltrnn en nemli ve orijinal bir koli da hukuk alanndadr.
SYASET

OSMANLI KLASK KLTR


Osmanl kltr ilk dneminde gelime anda kapal, donmu bir kltr deildi. Yabanc kltrlere zeniliyor, bilinli kltr alntlar yaplabiliyor, dar dan lim ve sanat getirtilmesine nem veriliyordu. Av rupalI uzmanlar iin bir Efrenciyan odas bile kurulmu tu Tursun Bey (15. yzyl sonu) kendi zamannda sanat ta balca slptan, tavr-i Rm (Anadolu Trk), tavr-i
Uaty (Orta Asya Timurlu) ve tavr-i Freng (Avrupa) s

lplarndan szediyordu. Sarayn patronaj altnda ran ve Timurler Orta-asya s Osmanl kozmopolit sanatna rnek olmu stadlarn getirilmesine nem verilmitir. Kann Sultan Sleyman dnemi sonlarnda Osmanl kltrnn klsikletii, d etkilere kapanmaya balad bir dnem olarak dnlebilir. Osmanl kltr, gerekte o zaman en byk stadlarm yetitirerek, ide al ekillerine kavumu bir kltr bilincine vard ve ar tk d alntlara zenmedi, kendi klsik ekilleri iinde kalplat. Yine bu dnemde, devletin mr toprak, timar ve kul sistemine dayanan sosyal-politik yaps nitelik ba kmndan en yksek gelime derecesine ulamt. Onun iin bu dneme klasik dnem diyoruz. Mutlak bir otori tenin sahibi saylan Padiah, btn politik-sosyal dze nin kayna ve dayana saylyordu. Pdih iradeleri eklinde kan rf kantin yasakname ve tzkler, Kanun dneminde ideal ekillerine erimi kabul ediliyordu. 16. yzyl ikinci yarsnda klsik ekillerine ulaan bu ilk d nem Osmanl devlet yaps, gz uc toplum ve gelenei nin gelimi bir ekli olarak, asker bir devlet karakteri gsteriyordu. Gaz prensibinin, emperyalist giriimlerin devlet hayatnda stn rol gz nnde tutulursa, bu g r bir bakma kabul edilebilir. Daha nceki slm dev letlerinden farkl olarak, Osmanllarda sivil ynetim, hatta din yarg greviyle asker grevlerin ayn kiiler elinde toplanm olmas da dikkate deer. Daha 15. yzylda Bursa gibi bir ticaret ve endst ri merkezinde dahi, en yksek servetlere sahip yksek ta
OSMANLI I

b r o k r a si ve k a n u n la r

va dnemi ve onun dourduu mal bunalm gz nne alnmaldr. Daha 16. yzyl ortalarnda, Kanun dneminde zellikle ehzde Mustafa ve ehzade Bayezid olaylar s rasnda, Anadoluda iddetli bir kaynama balamt. Bir yandan asker snfa geme amacyle rakip ehzadeler hizmetine giren binlerce babo Anadolu kyl genci,
yevmller, levendler adile bu kargaay desteklerken, br

Osmanl hukukunun yaratlmasnda, ynetimle il gili kararlarda ve devlet ynetimine egemen ilkelerin ha yata geirilmesi ve yrtlmesinde en byk rol divn-i
hmyn brolarndaki ktipler oynamakta idiler. Genel

de, slm devletlerinde brokrasiyi, slmiyetin yaylma sndan nceki dnemlere kan, Yakn-Dounun eski ynetim geleneklerini titizlikle srdren ve bir korporasyon halinde kurumlam bulunan bir grup olutur makta idi. Brokratlar, ynetim sanatnn inceliklerini, rak-kalfa-usta sistemine gre renirlerdi. Devlet ve idare hakknda bilgileri siyasetnme ve m irat-i mlk gibi eserlerden alrlard. Osmanl maliye yntem ve for mlleri lhanl ramndan devr alnmt. Kttb, med rese ve camilerde slm ilimleri renmekle beraber, ulema dnda, srf hikmet-i hkmet kaygsyle hareket eden bamsz bir gruptu. Devlet brolarnn tm, vezr-i zama bal olmakla beraber, ktipler iki ayr kola ayrlmtr. Siyaset ve ynetim ilerine bakan ve doru dan doruya vezr-i zam emrinde bulunan dvan ktiple
ri bir yanda, dorudan doruya maliye bandaki defter

yandan timar az veya timarsz eli-emirl ve mazu l sipahi ler, bu kaynamann n safnda yer almlardr. br yandan, ilmiyye mesleinin vergi bakl gibi ayrca lklarndan yararlanmak isteyen, fakat soygunculuk ve hatta ekiyala srklenen binlerce Anadolu delikanls
shte/softa ad altnda medreselerin ats altnda toplan

yor, yahut da balarnda kendi medreselerini veya ete lerini kuruyorlard. Eskiden Anadolunun fazla nfusu iin Balkanlar, bir tama ve g blgesi, ular ise asker hizmete girmek istiyenlerin gnll, garip-ygit adile ko utuklar bir er-meydan idi. 16. yzyln ikinci yarsnda, bir yandan Avrupada

yaylma duraklad; yeni timar olanaklar kalmad ve uc


aknc kurumu kt; br yandan yukarda sylediimiz

dara bal maliye ktipleri br yanda, brokrasinin iki temel kolunu oluturmakta idiler. Kanun dnemi bala rnda, dvan ktipleri 11, defterdara tbi ktipler 39 kii idi. Bu sonuncunun ayrca, 23 agirdi, yahut ra veya asistan vard. Doal olarak bunun dnda, gmrk, ma den, vakf vb. ileri yneten emn adile bilinen brokrat lar ve onlarn emri altnda grev yapan ktipleri ayrca hesaba katmak gerekir. Bunun gibi, kadlar ve onlarn emrindeki ktipleri, baka nemli bir kategori halinde Osmanl brokrasisi iinde sayabiliriz. Osmanl devlet ynetimini yakndan anlamak iin, bu brokratlarn ye time biimleri ve almalar, defter ve muhasebe yn temleri zerinde aratrmalar henz balangtadr.

gibi, byk nfus art nedeni ile orak Orta-Anadolu yaylasnda nfus basks glendi. Bu nfus tamasnn gerek ls iyi bilinmiyor. Fakat birok belirtiler, bu varsaym, dorulamaktadr. Kbrsn fethinden sonra, 2 Eyll 1572 tarihli bir fermanla Anadolu, Karaman, Rm (Amasya), Zulkadriyye (Mara) vilyetlerinde, toprak s knts eken, vergi tahrr defterlerine yazlmam olan, bulunduu yerden kaarak baka taraflarda yerleen veya rgatlk yapan, toprak davalar bir sonuca vardrlmam olanlar, ehirlerde ve kylerde isiz gsz dolaanlarn Kbrsa srgn gnderilmeleri emredilmitir. Bylece, yalnz dalk Teke blgesinden gidecekler, 5720 hne olarak saptanmtr. Bunun yannda, kendi istei ile gi denler, btn gmenlerin te birine yaklamtr. a da yazar Venedikli Calepioya gre, bu yolla Anado ludan Kbrsa 20 bin gmen gelip yerlemitir. Bunun yannda 1571 de adada, 1500 yenieri ve 3000 sipahi, koruyucu greviyle braklmt. 1570den sonra ran sa valar (1578-1618) reaya aslndan binlerce Anadolu de likanlsnn asker kadrolara alnmasn gerektirmitir. Koi Bey bunlar, ecnebi ad altnda Trk, ingene, TaSYASET

BYK BUNADIM, 1571-1610, KKU) DEM


16. yzyl sonlarnda, 17. yzyl balarndaki b yk bunalm hazrlayan nemli gelimeler olarak, b yk nfus art, Avrupada sava tekniinin ve gm bolluunun etkisi altnda Osmanl klsik asker ve mal dzeninin sarslmas, Safavler ve Habsburglarla uzun sa
OSM ANU I

tar, Krd, Laz, Yrk diye anar. Reaya aslndan binler ce gen, balangta Kafkasyadaki fthat blgelerinde timar sahibi, kale muhafz, ve gnll olarak bir dirlik ve kap bulmutu. Fakat, Koi Beyin ve ondan nce Kitbi Mustatbn (yazl 1620) iddetle yakndklar gibi, klsik Osmanl dzeninin temel ilkesi olan reaya ve aske r ayrl ilkesi bu yolla inenmi oluyordu. br yan dan, ynetim ve asker otoritenin yalnz ve yalnz Padi ah kullarna verilmesi ilkesi de unutulmutu. Bunal mn nedenleri zerinde ada Osmanl dnrleri ay rca u noktalar zerinde dururlar: Padiahn mutlak ve
kili saylan vezr-i zama tbi Dvn-i Hmyn un ve b

me dzeyine ulam olan klsik Osmanl kuramlar nn bozulmasna (tagayyur ve fesada) balarlar. Bu gr lerde, kukusuz, byk bir gerek pay vardr. Modern tarih incelemeleri bu yorumlar desteklemektedir. An cak, bu Osmanl dnrleri, doal olarak geleneksel devlet ve toplum felsefesi erevesinde yorum yaparlar. ok kez, gerek nedenleri grmekten ve deiikliklerin gerek anlamna inmekten uzaktrlar. Yukarda temel nedenler arasnda nfus artna deindik. imdi, birbi rine sk skya bal asker ve mal deiiklikleri ele ala caz. Hatrlamak gerekir ki, 1533de Osmanl Devleti mttefiki Fransaya 100.000 altn yardm yapm, sonra ayn devlet bir milyon altn daha istemitir. Fakat ok gemeden Osmanl Devleti, II. Philipin spanyas gibi, dnya boyutlarnda egemenlik giriiminin yk altnda ezildi. Sava, gittike daha masrafl bir hal ald. spanya ve Almanya Habsburglaryla karada ve denizde byk ekime, Osmanl mparatorluu yapsnda derin izler brakan iki nemli olayla balamtr: Habsburglara kar orduyu ateli silhlarla donatlm ar piyadeden ku rulu bir ordu haline getirme zorunluluu ortaya km, ok-yay, kl ve mzrakl timarl sipahi sava deerini kaybettiinden timar rejimi ihmal edilmi ve dalmaya braklmtr. te yandan zellikle donanma yapm ok byk giderlere yol amakta idi. Bir kadrgann bakm ve ynetim masraf o zamanlarda ylda 6000 altn dka idi. Osmanl donanmas 200 kadrgadan kurulu olduu na gre, sadece donanmann yllk gideri 1 milyon 200.000 altna varmakta idi. ran savalar Osmanl bu nalmnn balca nedenlerinden biri olarak yakndan incelenmelidir. 1578-90 yllarnda Azerbaycan ve irvann ele geirilmesi, yalnz Osmanl asker dzeni iin deil, ayn zamanda Osmanl mliyesi iin de ykc bir nitelik kazanmtr. Memleket ahalisi katndan veya direndi inden oradaki igal kuvvetlerini Anadoludan beslemek gerekmitir. 1603de ranllar Osmanllar geri atnca bu askerler Anadoluya gelip dkldler. Avusturyaya a lan sava (1593-1606) daha ok bu askerleri oyalamak ve dirlik bulmak amacn gdyordu. 1593-1606 Avusturya savalarnda, timarl sipahi yerine tfenkli piyade kullanlmas gerei dolaysyle ye

rolarn bamszl, bu dnemde ciddi olarak sarslm; baka bir deyimle, brokratik merkeziyetilik zedelen mitir. Bunun balangcn, II. Selimin tahta kmas ile stanbula beraberinde gelen yeni grubun, vezr-i zam Sokulluya kar uralarnda grmekteyiz. Saray nedim
leri, Kap-kulu zorbalar ve ulema, devlet ilerine kar

maya balamlar, brokrasinin devlet karlarn ve d zenini hereyin stnde tutan geleneksel bamszln inemilerdir. Bylece, mparatorluk ynetiminin kl sik kanun ve dzenleri bozulmaya balamtr. Bunun en nemli sonularndan biri, Ftih tarafndan devletletirilen mir topraklarn tekrar geni lde mlk ve vakflar halinde devlet kontrolnden kmaya balamasdr. unu da ekliyelim ki, ulemann rf kanunlar ve ynetim ala nna karma giriimleri, bu dnemde artt. Kanun S leyman dneminde eyhlislm Ebussud Efendi, rf kanunlar ve ynetim dzenlerini, 9- yzyl fakahsna gre eri prensiplerle yorumlamaya alt. Eskiden, yal nz rf kann konusu olan sorunlar bundan sonra gittik e daha ok fetva konusu olmaya balad. 16. yzyl so nundaki bunalm sonucunda, I. Ahmed devrinde topla np dzenlenen Kannnme-i Cedtd, daha ok fetvalarla dolu bir dergi halini almtr (Ftih ve Sleyman kannnmelerinde bir tek fetvaya rastlanmaz). eriatlk, y netimin yeni durumlar karsnda serbest almasn k stlad ve snn tutuculuu glendirdi. Bu dnemde, yenierilerin ayaklanmalar ve haremle ibirlii yaparak zorbalkla hkmet otoritesini kontrolleri altna almala r, zellikle mal kargaa ile ilgilidir. ada Osmani brokrat dnrleri zetle, k menin temel nedenini, Kann dneminde en yksek geOSM ANLI

nierilerin says ok arttrld. Saylar 1527de 7886


SYASET

iken, 1610da 37.627 kiiye ulat. Anadoludan babo kyllerden cretle tfenkli sekban ve sanca askeri yazl maya baland. Bar dnemlerinde sekban askerine ge reksinim kalmad zamanlarda, cretsiz kalan bu eli t fenkli ve yenieri subaylar kumandasnda rgtlenmi gruplar, Anadoluda her tarafta halk haraca kesmeye ve saldrlara baladlar. Timarlar yetmeyen veya elinden alnan sipahiler de, bu soyguna katld. te Anadoluyu kasp kavuran Cell haydut gruplan bu yolla ortaya k t. Bu amansz soygunlar ve katiller yznden kyller, kitle halinde kamaya baladlar; bu Anadolu tarihinde
Byk Kagun diye anlr. Anadolu batan baa ykld,

Yl "527 1567 1597 1618 1653 1661

Milyon Altn 5 5.8 2.5 3 4.2 5 Bu listeye timar olarak verilen giderler dhil deil

dir. 1590 ylndan sonra hazine daima byk aklar ver meye balad. Bu dnemde, avriz ve cizyenin artmas ve bu vergilerin toplanmas srasnda grevin ktye kulla nlmas yznden reaya arasnda honutsuzluk artt, pro testo olarak yerini yurdunu brakp kamalar yaygnlat. Osmanl mliyesini altst eden bir olay da, gm akann tagi, yani gm m iktarnn azaltlmasdr. 1580lerden itibaren Avrupadan sel gibi ucuz gmn gelmesi ve Avrupa kalp paralarn istils bunun balca nedenidir. Osmanl Devleti Avrupadan gm salamak iin kendi mill para aka sistemi yannda her eit para nn giriini serbest brakmt. Fakat grn ekici kalp paralar piyasay kaplaynca, gm miktar itibar deerinden yksek olan Osmanl paras aka, Gresham kanunu sonucu piyasadan kamaya balad. Bunu farkeden maliye bu yzden akada gm azaltt ve aka kesadiaa. bylece bir are bulunmak istendi. Fakat bu da

yakld. Bu durum, ranllarn kar saldryla getii 1603-1610 yllar arasnda, devleti ktrm etti. Rume lide bu kertede yaygn olmamakla beraber, zellikle Ma kedonya blgesi ile kuzey Bulgaristan kargaalklardan kurtulamad. Anadoludaki anari yznden, buradan halkn Rumeliye kap sndn biliyoruz. 17. yzyl sava dnemlerinde, zellikle 1683-1699 yllarnda bu anarik durum geri gelecektir. Osmanl ordusu artk, e itli adlar alan bu tfenkli cretli askerlerden vazgee medi. Sekban ve Samca, Levend ve yenieri nakit ulfe al dklarndan merkez hazine gelir kaynaklarn olduka arttrmak gerekiyordu. te yandan, 1571den sonra dev let, Akdenizde spanya ve Venedike kar kuvvetli bir donanmay srekli hazr tutmak zorunluluunda idi. Osmanl Devleti, merkez hzinenin gelir kaynakla rn arttrmak iin cizyeyi ve olaanst bir ek vergi olan
avriz-i divniyyeyi arttrmak zorunda kald. nceleri,

enflasyonu krkledi. Osmanl parasnda bu dnemdeki byk dalgalan malar, deer kayb eitli biimde yorumlanmtr. Akann yzde yz deer kaybetmesi Amerikan ucuz g mnn akn, nfus ve talep art, mal darl veya devlet btesinde para bulmak iin tag, Avrupa kalp paralarnn piyasay istils ve akann ayarlanmas zo runluluu ile aklanmtr. Aslnda, btn bu faktrler, para bunalmnda birlikte etkin olmutur. Bu durum, vergilerin ayarlama yolu ile ykseltilmesi sonucunu ge tirdii gibi, timar rejiminde de derin etkiler yapmtr. Zira enflasyondan sonra timarlar oluturan vergiler arttrlmad iin sipahilerin timar gelir miktar gerekte klm, bunun zerine sipahileri seferden kamaya ve ya bir takm kanunsuz yenilikler (bidatlar) kararak re ayadan trl adlar altnda para szdrmaya, bylece zarar larn gidermeye almlardr. Bu dnemde, stanbulda

zellikle sava zamanlarnda toplanan avriz-i divniyye, artk her yl toplanan bir nakd vergi haline geldi ve miktar da srekli olarak arttrld. Kii bana 1582de 40; 1600de 240; I 6 6 lde 535 akaya kt. Cizye, 1574de 40 aka iken 1591de 70; 1596da 150; 1630da 240; 1691de 280 akaya karld. 1596 tarihli adletnme, kanunsuz yollarla 150 akalk cizyenin 500 veya 600

akaya kadar ktn belirtmektedir. Ancak, akada yar drlmesi (tag) sonucunda akann deeri de ok dm bulunuyordu. Gerekten bir altn 15 27de 5 7 ,1583de 6 0 ,1584de 120 akadr. Sadece merkez h zinenin yllk geliri altn hesab zerinden yle bir d gsterdi.
O S M A N II

SYASET

sk sk grlen yenieri ayaklanmalar da, akadaki ka rarszlkla ve geim sknts ile dorudan ilikilidir. Bu iddetli sosyal, asker ve mal sarsntlar sonun cunda 17. yzylda artk Osmanl Devleti, 16. yzylda ki konumunda deildir. Osmanl tarihinin birinci klsik dnemi bylece kapanm olmaktadr. Ortaa ekono mik ve mal koullarndan domu olan timar rejimi km, yerini ateli silhlarla donatlm bir cretli or du alm, bylece rnle demeye dayanan vergi sistemi yerine daha ok nakd vergilere dayanan bir maliye ve merkez hazine sistemi gelmitir. Osmanl akas yerine Bat Avrupa paralar, zellikle spanyol realleri (riyal) ve Hollanda riksdall t n (esed guru) piyasaya hakim olmu ve Osmanl ekonomisi zamanla Avrupa merkantilist sis temine tb bir ekonomi haline gelmitir. Osmanl Dev leti, uzun ve pahal savalarn ve Anadoludaki ykc kar gaalklarn yk altnda ezilmi, kaynaklarn kaybet mi ve tketmitir. Yeni koullara elverili bir uyum iin gereken maddi ve manev elerden yoksun olduu iin de gerek bir reform yapamamtr. zellikle iltizam sis teminin yaygn bir biimde uygulanmas sonucu reaya ile devlet arasnda yeni bir smrc snf ortaya km tr. Bu durum, 18. yzylda merkez otoritenin zayfla mas ile birlikte gerek bir feodalleme ile yn rejimiy le sonulanacaktr. Bununla beraber, son incelemeler gs termitir ki, mutlak bir k yerine mparatorluk ger ekte yeni koullarn istedii nlemleri alarak bir uyum salam ve daha yzyl sren yeni bir denge meyda na getirebilmitir.

rn yardm ile kylerde yigit-balar emrinde halkn r gtlenmesine izin verildi. O zaman yn yle tanmlan makta idi. Vilyetten yarar ve nmdr ve mstakim ve mtemevvil (paral) ve halk arasnda sz ve kelimti dinlenr kimesneler. 17. yzylda Evliya elebi, Rume li ehirlerinde yn kategoriye ayrmaktadr: ehrin nfuzlu zengin tccarlar, ileri gelen ulema ve kap-kulu garnizon aalar. slimyede ekser yn-i vilyetin tica reti tfenk, kebe ve renkli velenseler ilemek, satmakt. Toplumda ileri-gelen ve sz geen kiiler, YaknDou devletlerinde Orta-alardan beri halk ile hk met arasnda arac saylmlardr. Anadolu Seluklularn da, vergi yazlmasnda ve ahal arasnda ykmllklerin belirlenmesinde bu nfuzlu kiiler rol oynamakta idiler. Bu dnemde, Anadoluda ynn byk bir blmn, esnafn ve iilerin ba olan abler oluturmakta idi. Osmanl dneminde de ehirlerde, ilk zamanlardan balaya rak, merkez ynetim, yn ve esnaf daima halkla yne tim arasnda arac olarak kabul etmitir. Yalnz Mslmanlar arasnda deil, Hristiyanlar arasnda da zengin, sz geer kiiler veya papazlar, yerel cemaatn hkmet karsnda temsilcisi saylmlardr. te bu grup, 16. yzyldan sonra, merkez otorite ve kontrol zayflad zaman, yeni koullar altnda eyletlerde zerlerine git tike daha ok sorumluluk alm, devlet reayay ve her trl vergi kaynaklarn korumak kaygsyle, bunlara d zenin ve gvenliin korunmas, vergi, hatta asker topla ma ilerinde geni yetkiler tanmaya balam ve sonuta 18. yzylda yerel ynetim bsbtn bunlarn eline ge mitir. O zaman, her kazada halkn setii ve yerel hk met otoritesi olarak kadnn onaylad bir ynn varl gerekli saylmtr. Eyaletlerde mslmanlar arasnda
yn ve eraf, Hristiyanlar arasnda knez, kocaba ve or baclar ile Ortodoks ruhban n plana karan koullar

MERKEZYETLN ZAYIFLAMASI, YN- VLAYET


Yeni dnemin en belirgin zelliklerinden biri, y netimde merkeziyetiliin zayflamas, yerel glere ve kiilere vergi ve gvenlik ilerinde yetkiler tannmasdr. Anadoluda Celllere kar gnderilen valiler ve adam larnn, kaplarnda cretli sekban askeri besleme zorun luluu dolaysyle reayadan aidat toplamalar, yani teklf-i akka, yeni dnemin getirdii veya yaygnlatrd

daha yakndan inceleyelim. nce, halk zorbalara ve vergi toplayanlara kar u ra veren yerel, sz geer kiilerin himayesini aramak tan baka are gremiyordu. br yandan, bu yn ve e rafn ou, teden beri halka tarm iin veya vergisini demesi iin bor para verir, tefecilik yapar kimselerdi. Yeni dnemde avriz ve cizye gibi nakd vergilerin oran ykselince, halkn bunlara ball bsbtn kuvvetlen di. Aslnda, her kazaya toptan belirlenen avriz vergisini
SYASET

bir yntemdi. Onlarn nlenemez yolsuzluklar karsn da hkmet, yerel halkn silhlanp kar koymasn bile onaylamak zorunda kald. 1601de zorbalara hadlerini bildirmek iin yn-i vilyetfe n serdrlar atand ve onlaO SM A N U ^

halk arasnda herkesin durumuna gre datma ve topla ma grevi, yerel kad bakanlnda o kazann yn ve e rafna veriliyordu, bu pratik bir yntemdi. Hkmet bylece, ynn kiiliinde verginin toplanmasn gven ceye alm oluyordu. Bu ilerde teden beri hkmet adna dzenleyici rol oynayan kadlarn nfuz ve yetkile ri gittike yerel yn eline geti. Zaten, yeni dnemde kadlarn grev sresi ok ksaltlmt (iki yldan daha az). Sekban askeri toplamak iin alman sekban akas, imdi avarz vergileri arasnda idi ve yn aracl ile toplanrd. Gelen hkmet memurlar ve yerel asker iin toplanan idt ve yerel giderlerin saptanmas ii de, kad bakanlnda toplanan yerel yn ve eraf meclisinin g revleri arasnda idi (eraf deyimi, daha ok, din adam yan iin kullanlr bir deyimdir). Yeni dnemde gittike daha geni bir ekilde uygu lanmaya balayan maktu ve iltizm yntemleri de yerel yn ve esnafn roln arttrmtr. Vergi iltizm, ynn nfuz ve servetinin temel aralarndan biri haline gel miti. Devlet, m ir topraklarn vergi gelirini teden beri iltizm yntemiyle toplard. Yeni rejimde, uzun savalar ve mal skntlar sonucunda, devlet mltezimlere gittik e daha geni yetkiler tanmaya balad. Hzineye ait ge lir kaynaklar mukataat, mltezimlere hayat boyunca, hatta ocuklarna gemek zere' irs verilmeye baland. Bu yolla; plak mlkiyeti daima devlete ait saylmakla beraber, m r topraklar gerekte byk arazi halinde ye rel yan ve eraf eline dt. 19. yzylda Balkanlarda kyl hareketleri, devlet topraklarn aalarn elinden al ma amacn gdecektir. Bu dnemde yerel knezler, koca ba ve orbaclar birok yerlerde kylnn bana ge mi, dardaki ihtillci komitecilerle bir balant halkas oluturmulardr. Yalnz dorudan doruya merkez hazine elindeki topraklarn, yani mukata'lann deil, ayn zamanda paa larn ve beylerin veya ehir ve kasabalarda oturan her e it dirlik sahiplerinin gelirleri de iltizm yntemiyle top lanrd. Byk mltezimler, iltizam paralar halinde da ha kk yerel mltezimlere iltizama verirlerdi. Bunlar ise, genellikle yerli yn idiler. Yeni dnemde yaygn hal alan bir idare yntemi de, hkmetin vergi gelirini garanti etmek zere valilikleri iltizmla vermesidir. Bu ynteme gre, vali her yl haziO S M A N II I

neye o vilyetin vergi geliri olarak, giderler ktktan sonra kararlatrlm bir para (bedel) demeyi garanti et mekte idi. Valiler, ou zaman, bu gelirlerin tahslini ye rel yna iltizma verirlerdi. Birok yn; voyvoda veya
mtesellim ad altnda valilerin vekili olarak hizmet eder

ler, gerekte ynetimi ellerinde bulundururlard. Kadla rn da, kendi kaza blgelerinde yerel mahkemeleri niblere iltizmla sattklarn biliyoruz.
M aktu (kesim) yntemine gelince, bu bir blgenin

vergi geliri iin, yerel topluluun temsilcileriyle maliye arasnda belli (maktu) bir miktar zerinde anlamaya va rlmasndan ibarettir. Bu yntem, vergi gelirini garanti ediyor, ayn zamanda reyy mltezim veya tahsildrn kt davranlarndan koruyordu. Hkmet, birok yer lerde, reynn bu yntem iin isteklerini onaylamtr. Eskiden pek seyrek durumlarda ve koullarda yrrlkde olan bu yntem, gittike yayld. Rumelide zellikle cizye toplanmasnda uyguland. Bylece Ortodoks ruh ban, knezler, kocabalar, halkn temsilcileri olarak, ge rek hkmet gerek halk karsnda yerel otorite kazand lar. Zamanla bu yntem, blgenin dar ve ekonomik zerkliine yol aacaktr. Yunanllarn, kocabalardan kurulu demogerentos meclisleri dorudan doruya maktu sistemi ile ilgilidir. yn rejimi gibi maktu sistemi de merkeziyetiliin gevemesine, hatta yerel zerklie yol amtr. Osmanllar, teden beri nemli ehirlerde Padiahn otoritesini yrtmek, ehri ve yerel gvenlii ko rumak zere yenieri garnizonlar (byk ehirlerde 500600 kii) yerletirirlerdi. Yenieri gibi Kap-kulu svari leri de, lkede yaylm bulunduklar iin, bunlarn ba nda her blgede ketbiidayeri ad verilen bir komutan bu lunurdu. Bunlar, oradaki beylerbeyine veya sancak beyi ne bal deillerdi. Padiah kulu olarak onlarn birok mal, kaza ayrcalklar vard. Kanun dneminde ehz de ayaklanmalarndan ve Cellilerden sonra yenieri ve sipahiler, zellikle Anadolu ehirlerinde, daha ok yayl dlar. Onlarn ayrcalklarn paylamak isteyen yerli as ker gruplar, aralarna giremedikleri zaman onlara kar uraya balarlard. Anadoluda Sekbanlar Arap vilyet lerinde yerliyye denilen bir eit milis askeri kap-kullarna kar mcadele halinde idiler. te birok ehirlerde bu
SYASET

kap-kulu kumandanlar yerli yn ve ulema ile brleerek gerek otoriteyi ellerine geirdiler. Beylerbeyi ve adamlarna kar gerekten zerk, serbest ynetimler kurdular ve merkezden kopardklar nvan ve ayrcalk larla bu otonomiyi mer ve kanun bir hale getirdiler. Yenieriler, kuzey Afrika vilyetleri, Badat gibi uzak eyaletlerde gerekten bamsz oligarik ynetimler bile kurdular. Bosna gibi snr vilyetlerinde yn ile birleerek muhtar ynetimler oluturdular ve bunun iin Sultann ehire vermi olduu eski vergi baklk belgele rinden yararlandlar. Anadolu ve Rumelinin birok e hirlerinde yenieri ve sipahi efleri iltizm, ve mukataalar satn aldlar veya zorbalkla birer kudretli yn durumu na geldiler. 18. yzylda onlarn yerel egemenlii ellerin de tutan gerek hnednlar kurduklarn biliyoruz. Hat ta onlardan bazlar, halk arkalarna alarak Bb- Alyi, paalk ve vezirlik nvanlar ile valilik vermeye dahi zor ladlar. Ayn, yalnz vergi toplama, yerel dzen ve gvenli in salanmas ilerinde deil, 17. yzyldan balyarak, devlet adna blgelerinde asker toplama ve bu askere ku manda etme yetkilerini de aldlar. Bylece, onlarn bazan paalarn kap kuvvetlerinden daha byk kuvvetlere sa hip olduklarn, Padiahm seferlerine bu kk ordular ile katldklarn grmekteyiz. Bundan sonra, gl ha nedan kurucular (Tepedelenli Ali Paa, Karaosmanoullar gibi) yerel temsilcileri ve yn kendi kontrollar altna soktular. Devlete ait belli bal yetkilerin miras yoluyla babadan oula gemesini salayarak gerek fe odal beyler durumuna geldiler. Devlet ajanlar, hatta va liler onlarsz ne asker ne vergi toplayacak gce sahip de illerdi. 18. yzyln ikinci yarsnda hanedanlarn orta ya kmas, yn rejiminde son gelime dnemini imge ler ve feodalleme bylece tam sonucuna ulam sayla bilir. 1807de Rusuk yn Alemdr Mustafann stan bulda vezir-i zam sfatyle diktatrl dneminde, yn ve hnednlar dorudan doruya impartorlua ege men oldular. Padiaha imzalattklar bir belge, sened-i it
tifak ile eyaletlerde egemenliklerine hukuk bir temel

MERKEZYET BROKRASNN CANLANMASI: TANZMAT VE REAKSYON


yna kar II. Malm udun 1815'ten balyarak, gl bir mcadeleye girdiini gryoruz. Bu sultan, merkez hkmet emrindeki orduyu yeniden dzenleyip glendirdi. Avrupadan ald modern silhlarla, stn bir kuvvet meydana getirdi, byk yn hanedanlara kar sava at ve bylece merkez-mutlak Padiah otori tesini yeniden canlandrd. Reformun ana amac, merke z devlet otoritesini yeniden kurmakt. 1821de Yunanl larn ayaklanmas ve bamsz Yunan devletinin kurulu u (1830), mparatorluk yneticilerine, devlet idaresini batllatrma ve devleti bat devletler topluluuna sok mann kesin bir gereklilik olduunu anlatt. Glhane
Hatt-i Hmynu (1839) kanunlarda ve ynetimde Bat

modern devlet ilkelerini getirmeye alyordu. Bu d nemde, merkeziyeti brokrasi glendi ve ynetimi tam kontrol akma ald. Bununla beraber bu kkl reform hareketlerine kar yn, eyletlerde toprak ve yerel yne timde egemenliini srdrmeyi baard. II. Mahmud, ancak siyasi otoritesi iin en tehlikeli hanedanlar ve b yk yn ortadan kaldrabilmiti. Merkez brokrasi,
Tanzimat reformu (1839-1876) ile onlarn yerel glerini

krmaya bouna alt. Ayn, Tanzimat'la kurulan sancak ve kaza meclislerinde egemen durumda idiler. 1876 Meclis-i Mebsnmz dahi eyletlerden gelen yn ve eraf

egemen oldular. Tanzimat, Mslim ve gayr-i Mslim rey ynlarn bu yna kar korumak ve yeni bir Os
manllk kavram ile onlar kazanmak amacn gtt.

Bylece, dardan gelen milliyeti kkrtmalardan da reynn korunabilecei sanlyordu. Tanzimat, Rume lide reynn yerel yna kar yreklenmesini ve direni ini salamtr. Tanzimat'n Glhanede ilnndan he men sonra Balkan reys arasnda, vergilerin kaldrlaca , devlet topraklarnn kylye datlaca sylentileri nin yaylmas, merkez ynetimi derinden kayglandrd. Bat devletlerinin, 19. yzylda bask yoluyla kabul ettirdikleri fazlas ile liberal bir ticaret rejimi, genelde mparatorluk ekonomisi iifl ykc etkilerini hzla gs termi, te yandan Balkan lkelerinde mill kurtulu ha reketlerini kuvvetle benimseyen bir orta snfn genile-

salamaya kalktlar. 18. yzylda Ruslarn Karadeniz ve Kafkasyaya inmek, Avusturyallarm bat Balkanlar istil iin atklar savalarn ykc etkilerini unutma mak gerekir.
OSMANLI

I SYASET

meine ve glenmesine, kukusuz, byk lde yar dm etmitir. Rumeli ehirlerinde, hkmetin vergi ba klklar tanm olduu Avrupa tccar denilen grup, Avrupa ile ticaret imtiyazn elde etmi olan yerli Hristiyanlardan oluuyordu. Tanzimat ynetiminin, eitlie dayanan bir Osmanl vatan ve Osmanllk dncesi so nunda tmiyle baarszla uramtr. II. Abdlhamid (1876-1909) dneminde, eriatln ve panslmizmin egemen olmas, Tanzimatn baarszlna kar TrkMslman halkn bir tepkisini dile getirmektedir. Bu

dnemde d politikada hkmet, Batl devletleri bra kp Alman kayserliine yneldi. mparatorluk hkme ti, yalnz gemiin brakt bir sosyal dzenin dzeltil mesi mmkn olmayan sonularna kar deil, ayn za manda Rus arlarnn ve Habsburglarn asker emperya lizmi ve Batl byk devletlerin kapitlasyonlarla ga ranti edilen ekonomik emperyalizmine kar mitsiz bir ura vermek zorunda kalmtr. Bu kmazdan Trkler, 1919-1923 yllarnda bir bamszlk sava yapmak ve mill bir devlet kurmakla kurtulmulardr.

Bedri Noyan-M. Megi Garbnam m etni yay. , "Garib-nmede alplk geleneiyle ilgili Bilgiler, Belleten, 98, 481-495.

halkn endam, tem izlik yiyecek iecekte stn ve "Tanr yaratklarnn en iyi kalplisi olarak (4 ) tasvir eder. Uc beyleri vezir ve emirleriyle saraylarda oturan su lta n la rd r, Beyler cami, m edrese, pazarlar, hamamlar olan ehirlerde oturm aktadr. Zaviyelerin gzel hallar ve kandillerle ssl olduunu kaydeder.

SgU, snii, bkz. Tarama szl V, Ankara, 1971, 3612-3616: Sgler ile drtelim

A. tnan, Bkz. Vladiminsov, Moo/larm tima Tekilt, ev. Ankara, 1960,133-134, 141-146.

Bursa yaknnda K krdl Kaplcas olmaldr. Bursa teslim olmadan nce 3 0 2 de Osman G aznin yeeni A ktim ur'un kuatm a kulesi bura da idi.

4 5

H.A.R. G ibb, The Travels O f bn Battta, Cambridge. 1962, II. 419-420. b n Battuta, 413-469, o zamanki uc toplum u zerinde deerli ayrntlar verir. Bu arada Anadoluyu dnyann en gzel m em leketlerinden biri ve 7

N . aatay, Bir Trk Kurumu olan Ahilik, Ankara, 2. Bask, 1989, 145153.

BBLYOGRAFYA Rifaat Ali Abou-El-Haj, Formation of the Ottoman State, The Ottoman Empire Sixteenth to Eighteenth Centuries, Albanay, NY, 1991. M. Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tima Tarihi, 2. Cilt, s tanbul, 1974. M. Akda, Cell syanlar, Ankara 1963. Mnir Aktepe, Patrona syan, stanbul 1958. M. Aktepe, Patrona syan (1730), stanbul 1958. Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform, stanbul: Eren Yay. 1993. Metin And, Krk Gn Krk Gece. Eski Donanma ve enlikler de Seyirlik Oyunlar, stanbul 1959. Ayda Arel, 18. Yzylda stanbul Mimarisinde Batlama Sre ci, stanbul 1975. Esin Atl, The Age of Sultan Sleyman the Magnificent, Washington DC, New York 1987. E. H. Ayverdi ve . L. Barkan, stanbul Vakflar Tahrir Defte ri, stanbul 1970. Ali hsan Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, Kapit lasyonlar, Beratl Tccarlar ve Hayriye Tccarlar, An kara 1983. .L. Barkan, Toplu Eserler, stanbul 1980. O. L. Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorlu
o s m a n i .1

unda Zira Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar, s tanbul 1943. O. L. Barkan, Sleymaniye Camii ve mareti naat, 15501557, 2 Cilt, Ankara: TTK 1972-1979O. L. Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, stanbul niversi tesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt XI (1950), 524569. . L. Barkan, Tarih Demografi Aratrmalar ve Osmanl Ta rihi,'Trkiyat Mecmuas (1951). . L. Barkan, Edime Asker Kassamna ait Tereke Defterleri, Belgeler 1966 . L. Barkan, The Price Revolution of the Sixteenth Century: A Turning Point in the Economic History of the Near East, International Journal of Middle East Studies (1975). . L. Barkan ve Enver Merili, Hdavendigr Livas Tahrir Def terleri, I, Ankara 1988. Felix Beaujour, Tableau du commerce de la Grece forme dapres une annee moyenne depuis 1787 jusquen 1797, Paris 1800. irene Beldiceanu-Steinherr, Les Bekta la lumiere des recensements ottoma^s, 1991. N. Berkes, Trkiyede adalama, stanbul 1975.
SYASET

A. Bombac, Histoire de la litterature turque, Paris 1968. A. Boue, Receuil d itineraires dans la Turquie d Europe, Vienne 1954. H. Bowen ve H. A. R. Gibb, Ilamic Society and the West, Londra: Oxford University Press, 1957. B. Braude and B. Lewis, Christians and Jews in the Ottoman Empire, New York-Londra 1982. 0 . G. Busbecq, The Turkish Letters, ev. S. Foster, Oxfbrd 1968 . Mustafa Cezar, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul: stanbul Gzel Sanatlar Akademisi 1965. Mustafa Cezar, Typical Commerrial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, stanbul: Trkiye Bankas 1983. M. A. Cook, Population Pressure in Rural Anatolia, 1450-1600, Londra 1972. M. adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara:TTK 1991. Z. elik, The Remaking of stanbul, Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century, London 1986. N. Clayer, Mystiques, Etat et Societe, Les Halvetis dans laire backanique de la fin du XVe siecle nos jours, Leiden, 1994. F. Dalsar, Trk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa'da pekilik, stanbul 1960. . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, 4 cilt, s tanbul 1971-72. H. Roderic Davison, Reform in the Ottoman Empire 18561876, New York 1973. H. Dernschwam, stanbul ve Anadolu'ya Seyahat, Trke ev. Y nen, Ankara 1992. K. Dilger, Untersuchungen zur Geschichte des Osmanischen Hofzeremoniells im 15. und 16. Jahrhundert, Mnchen 1967. J. M. D Ohsson, Tableau general de lEmpire Ottoman, Paris 1788-1824. Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, 8. Cilt, stanbul 199395. Dnya Kenti stanbul, stanbul-World City, stanbul: Tarih Vakf, 1996. E. Eickhoff, Venedig, Wien und die Osmanen, Umbruch in Sdosteuropa 1645-1700, Stuttgart 1992. 1. S. Emmanuel, Histoire de lindustrie des tissus des Israelites de Salonique, Paris 1935. O. Ergin, Mecelle-i Umur-i Belediye, I. Cilt , stanbul 1338/1992. Evliya elebi Seyahatnamesi, yay. A. Cevdet, 10 cilt, stanbul, 1898-1938.
O SM A N LI I

S. Faroqhi, Coping with the State, stanbul: ISIS yay. 1995. S. Faroqhi, Der Bektaschi-Orden in Anatolien (vom spten fnfzehnten jahrhundert bis 1826), Wien 1981. S. Faroqhi, Herrscher ber Mekka, die Geschichte der Pilgerfahrt, Mnchen, Zrich 1990. S. Faroqhi, Men of Modest Substance. House Owners and House Property in Seventeenth Century Ankara and Kay seri, Cambridge 1987. S. Faroqhi, Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia. Trade, Crafts and Food Production in an Urban Setting, 15201650, Cambridge 1984. C. Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire, The Sublime Porte 1789-1922, Princeton: PUP 1980. C. Findley, Ottoman Civil Officialdom, A Social History, Prin ceton: PUP 1989. C. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in teh Ottoman Empi re: The Historian Mustafa l, 1541-1600, Princeton: PUP 1986. C. Finkel, The Administration of Warfare: the Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1593-1606, Wien 1988. H. Gerber, Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600-1700, Jerusalem 1988. F. M. Gek, East Encounters West, France and the Ottoman Empire in the Eighteenth Century, Owford, New York 1987. Abdlbaki Glpnarl, Melamlik ve Melamler, stanbul 1931. Abdlbaki Glpnarl, Mevlndan sonra Mevlevlik, stanbul 1953. W. Griswold, The Great Anatolian Rebellion, 1591-1611, Ber lin 1983. A. H. de Groot, The Ottoman Empire and the Dutch Republic, A History of the Earliest diplomatic Relations 16101630, Leiden 1973. L. Ger, XVI-XVII Asrlarda Osmanl mparatorluunda H u bubat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, stan bul 1984. A. Gl, Osmanl Medreselerinde Eitim-Oretim, Ankara 1977. F. W. Hasluck, Christianity and slam under the Sultans, 2 Cilt, Oxford 1929A. Hess, The Forgotten Frontier, A History of the Sixteenth Century Ibero-African Frontier, Chicago, London 1978. W. D. Htteroth, Trkei, Darmstadt 1982. W, D. Htteroth, Landliche Siedlungen im sdlichen Inneranatolien in den letzten vierhundert Jahren, Gttingen

1968.
Charles Issawi, The Economic History of the Middle East 18001914, Chicago 1966.
SYASET

H. nalck, The Ottoman Empire: The Classical Age, 1 3 0 0 -1 6 0 0 , Londra, 1973. H. nalck, The M iddle East andth e Balkans under the Ottoman Em
pire, Bloomington, 1993.

.H. Konyal, Mimar Koca Sinan, stanbul 1948. . H. Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964. Doan Kuban, stanbul: An Urban History, stanbul 1996. A. Kuran, Mimar Sinan, stanbul 1986. M. Ktkolu, Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, stanbul 1981. Hans-Peter Laqueur, Osmanische Friedhfe und Grabsteine in stanbul, Tbingen: Erns Wasmuth Verlag 1993. R. Lewis, Everyday Life in stanbul, New York and London

H.

nalck, A n Econmic a n d Social History o f the Ottotyan Em


pire, ed. Halil nalck with D. Quataert, Cambridge,

1994. H. nalck, Essays in Ottoman History, stanbul: Eren Yaynevi, 1998. H. nalck, Military and Fiscal Transformation in the O t toman Empire, 1600-1700, Archivum Ottomanicum, VI (1980), 283-337. Articles by H. nalck in Encyclopaedia of slam, 2. edition, Le- , iden: Brill: Bayazid I, Eyalet, Dzizya, Filaha, Gelibolu, Ghulam, Harir, Giray, Imtiyazat, skender Beg, stan bul, Kanun, Rumeli, Timar. H. nalck, The Ottoman Empire: Conquest, Organization, and
Economy, London: Variorum Reprints, 1978.

1982 .
Manifestations of Sainthood in slam, yay. G. Smith ve C. Ernst, stanbul 1993. R. Mantran, Histoire de i'Empire Ottoman, Paris: Fayard 1989. R. Mantran, stanbul dans la seconde moitie du dix-septieme siecle, essai dhistoire institutionelle, economique et sociale, stanbul, Paris 1962. A. Marcus, The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the Eighteenth Century, New York 1989. Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought, a Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, Princeton 1962 . J. McCarthy, The Arab world, Turkey and the Balkans, 18781914: a Handbook of Historical Statistics, Boston: (Mass) 1982. B. McGowan, Economic Life in Ottoman Empire, Cambridge 1981 . B. Miller, Beyond the Sublime Porte: The Grand Seraglio of Stambul, New York 1970. Lady Mary Wortley Montagu, Turkish Embassy Letters, yay. M. Jack und A. Desai, London 1993. Mustafa Als, Counsel for Sultans of 1581, yay. ve ngilizceye ev. Von Andreas Tietze, 2 Cilt., Wien 1978-1982. Nashs-silh Matrak, Beyn-i Menzil-i Sefer-i Irkeyn-i Sultan Sleyman Han, yay. Hseyin G. Yurdaydn, An kara: TTK 1976. G. Kafadar Necipolu, Architecture, Ceremonial and Power, The Topkap Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Cambridge 1991. Ner Tarihi, yay. F.R. Unat ve M.A. Kymen, 2 Cilt, Ankara: TTK 1987. C. Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, s tanbul: Eren yay. 1987. C. Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilt, s tanbul 1967. . Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparator luunda Alman Nfuzu, Ankara 1981.

H. nalck, Studies in Ottoman Social a n d Econmic History, Lon don: Variorum Reprints, 1985. H. nalck, Centralization and Decentralization in O tto man Administration, Studies in Eighteenth Century Islamic History, eds. T. Naff and R. Owen, London, 1977,

55-71. slm Ansiklopedisi, stanbul: Mill Eitim Bak. 13 cilt, stan bul: 1940-1988. H. slamolu-nan, State and Peasant in the Ottoman Empire, Leiden 1994 C. R. Jennings, Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York: New York University Press 1993. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, 3 cilt, Ankara: TTK 1954-

1962.
Kemal Karpat, The Ottoman State and its Place in the World History, Leiden: E. J. Brill 1974. Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914. Demographic and Social Characteristics, Wisconsin: Madison 1985. Z. Kazc, Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987. M. Kiel, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, A Sketch of the Economic, Juridical and Artistic Preconditions of Bulgarian Post-Byzantine Art and its Place in the Development of the Art of the Christian Balkans, 1360-1700, Maastricht 1985. M. Kiel, Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans, London: Variorum 1990. Koi Bey Risalesi, yay. A.K. Akst, stanbul 1939R. E. Kou, Trk Giyim Kuam ve Sslenme Szl, Ankara 1969.
O SM A N LI

. Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1983.


SYASET

The Ottoman Empire and the World Economy, yay. H. slamolu-lnan, Cambridge 1987. Roger Owen, The Middle East in the World Economy 18001914, Londres and New York: Methuen 1981. . Pamuk, Para Tarihi, stanbul 1999Memorial mer Ltf Barkan, yay. R. Mantran, Paris 1980. . Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi, 18201913, Ankara 1984. M. Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri Szl, stanbul 1971. D. Panzac, La pete dans lEmpire Ottoman, 1700-1850, Louvain 1985. D. Panzac, Les villes dans lEmpire ottoman; activites et societes, IREMAM/CNRS 1991. Leslie Peirce, The Imperial Harem, Women and Sovereignty in the Ottoman Empire, New York, Oxford 1993. R. Pococke, A Description of the East and Some Other Countries, 3 cilt, Londra 1743-1745. J. Raby, Venice, Drer and the Oriental Mode, London 1982. Andre Raymond, Artisans et commercants au Caire au XVIIIe siecle, 2 Cilt, am 1973-74. G. Renda, alarboyu Anadoluda Kadn, Anadolu Kadnnn 9000 Yl, Ankara: TC K ltr Bakanl 1993. St. Rosenthal, The Politics of Dependency: Urban Reform in s tanbul, Westport: Greenwood 1980. S. Runciman, The Fail of Constantinople, Cambridge 1965. H. Sahilliolu, Osmanl Para Tarihinde Dnya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri, 1300-1750", Gelime Dergisi, zel Say 1978, 1-38. S. and E: Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, 2 Cilt, Cambridge 1977. Adolphus Slade, Records of Travels in Turkey, Greece ete. and of a Cruise in teh Black Sea, with the Capitan Pasha, in the Years 1829, 1830 and 1831, Londres: Saunders and Otley 1832. Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, 28-30, Haziran 1989, Bildiriler, stanbul: Edebiyat Fakltesi 1990.

smail Soysal, Fransz htilli ve Trk-Fransz Diplomasi Mna sebetleri (1789-1802), Ankara: TTK 1964. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, 4 Cilt, stanbul 1308-1315. Bill imir, Rumeli'den Trk Gleri/emigrations turques des Balkans/Turkish Emigrations from the Balkans, Ankara 1970. A. Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, 2. Bask, stanbul: Dergh Yay. 1994. Tanzimat, I, stanbul: M.E. Bakanl 1940. N. Todorov, La ville balkanique au XV e-XIXe siecles. Developpement socio-economique et demographique, Bucarest 1980 . E. R. Toledano, The Ottoman Slave Trade and its Suppression: 1840-1890, Princeton University Press 1982. . Uluay, Harem'den Mektuplar, stanbul 1956. . Uluay, Harem, Ankara: TTK 1985. M. Ursinus, Regionale Reformen im Osmanischen Reich am Vorabend der Tanzimat, Berlin 1982. David Urquhart, The Spirit of the East Illustrated in a Journal of Travels Through Rumeli During an Eventful Period, London 1838. . H. Uzunarl, Osmanl Devletinde lmiye Tekilt, Anka ra: TTK 1965. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, 4 cilt, Ankara: TTK 1982. . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, Ankara: TTK 1945 . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkze ve Bahriye Te kilt, Ankara: TTK 1984. B. Yediyldz, Institution du wakf au XVIIIe siecle en Turquie (etde socio-historique), Ankara: TTK 1985. Georges Young, Corps de droit ottoman: recueil des codes, reglements, ordonnances et aetes les plus importants du droit interieur et d etudes sur le droit coutumier de lEmpire ottoman, Oxford: Clarendon 1905-1906. M. Zilf, The Politics of Piety: The Ottoman Ulema in the Postclassical Age (1600-1800), Minneapolis 1988. D. Zeevi, An Ottoman Century, The District of Jerusalem in the l600s, New York 1996.

O SM A N LI

SYASET

OSMANLI H A N ED A N I GENEOLOJS
O sm an I (d. 1326), G zi A e d n A l Sleym an Paa (d. 1 357) Savc Sleym an elebi (1 4 0 2 -1 1 ) O rhan A leddn A l (d. 1443) M ustafa (d. 1474) K o rk u d (d. 1513) A h m ed (d. 1513) M s elebi (1 4 1 1 -1 3 ) H a lil Yak b (d. 1 389) M ustafa, D zm e (1 4 2 1 -2 ) M u stafa K k (1 4 2 2 -2 3 ) A h m ed (d. 1451) C em (1 4 8 1 , d . 1 495) Seninah (d. 1 511) A lem ah (d. 1510) O rh an (1 3 2 6 -6 2 ) M u rd (1 3 3 6 2 8 9 ), H d av endgar Bayezid I (1 3 8 9 -1 4 0 2 ), Y ld rm M eh m ed II (1 4 1 3 -2 1 ) M u rd II (1 4 2 1 -4 4 , 1 4 4 4 6 -5 1 ) M e h m e t II (1 4 4 4 -6 , 1 4 5 1 -8 1 ), F atih Byezd (1 4 8 1 -1 5 1 1 2 ) Selim I (1 5 1 2 -2 0 ), Yavuz 1 Sleym an I (1 5 2 0 -6 6 ), K n n Selm II (1 5 6 6 -7 4 ), i M u rd 111 (1 5 7 4 -9 5 ) t M eh m ed III (1 5 7 4 -9 5 ) M u stafa I (1 6 1 7 -1 8 , 1 6 2 2 -2 3 ) b r h m I (1 1 1 6 4 0 -4 8 ) A h m ed I (1 6 0 3 -1 7 ) O sm an II (1 6 1 8 -2 2 ) (b rah im I) Sleym an II (1 6 8 7 91) A h m e d III (1 7 0 3 -3 0 ) M ustafa III (1 7 5 7 -7 4 ) 1 Selim III (1 7 8 9 -1 8 0 7 ) A b d lh a m d (1 7 7 4 -1 7 8 9 ) M a h m A d II (1 8 0 8 -3 9 ) A b d lm ec d (1 8 3 9 -6 1 ) M u rd V (18 7 6 ) M e h m e d V R esd (1 9 0 9 -1 8 ) A b d lh a m id 1 1 (1 8 7 6 -1 9 0 9 ) M e h m e d V I V ah d etrn ) (1 9 0 8 -2 2 ) I A b d lm ec d , H alife (1 9 2 2 -2 4 ) Y u su f zzeddn (d. 1916) M a h m d I (1 7 3 0 -5 4 ) M e h m e d IV (1 6 4 8 -8 7 ) A hm ed II (16 9 1 -4 5 ) M ustafa II (1 6 9 5 -1 7 0 3 ) O sm an 111 (1 7 5 4 -5 7 ) M ustafa IV (1 8 0 7 -8 ) Abdlaz z (1 8 6 1 -7 6 ) M u r d IV V (16 2 3 -4 0 ) M ehm ed (d. 1543) s elebi

Byezd (d. 1561)

M u stafa (d. 1553)

OSMANLI TARH KRONOLOJS


PROF. DR. HALL N A N CIK
UN1VERS1TY O F C H C A G O / A.B.D. BLKENT NVERSTES

1261-1310 Bat Anadolu'da Mentee, Aydn, Saruhan, Karesi ve Osmanl Beyliklerinin 1269 1301 1304 manlarn istilas. Osman Gazinin Koyunhisar Zaferi. Bizans Hizmetindeki Katalanlarn Trklere kar
BizanslIlara yardm etmesi; Mentee Trklerinin

1355 1357 1359 1361 1362

Stefan Duan'm lm (20 Aralk); Srp mpara torluumun paralanmas. ehzade Sleymannn lm; Osmanl-Bizans ba r. ehzade Muradm yeniden Trakyaya aknlara ba lamas; orlu ve Dimetoka nn fethi. I. Muradm Edirneyi fethi. Orhan Beyin lm; I. Muradn tahta kmas; Anadoluda Osmanllara kar ayaklanmalarn ba lamas.

kurulmas.

Mentee Trklerinin K arta'da bulunan Bizans li

Efesi fethetmesi. 1308 1313 1326 1327 1331 1332 1333 1335 1337 1341-7 1344 1345 1346 1352 Aydm T rklerinin Birgiyi fethetmesi; son Sel uklu Sultan II. Mesutun lm. Saruhan Trklerinin Manisay fethetmesi; Bizans'da i savan kmas. Osmanllarn Bursay fethi (6 Nisan); Osman Ga zinin lm ve Orhan Gazinin tahta kmas. Bursada ilk Osmanl akesinin baslmas. Osmanllarn znik'i fethi. zmir Beyi U m urun ilk Balkan seferi. Pelekanon (Maltepe)da Orhan Bey'in III. Andronikusa kar zaferi. randa Mool mparatorluunun sonu. Osmanllarn zmit'i fethi. Bizansda i sava. Hallarn zmir Kalesini ele geirmesi. Karesi Beyliinin Osm anllar tarafndan ilhak; Um ur Beyin son Balkan seferi. Orhan Beyin, VI. John Kantakuzenin kz Theodara ile evlenmesi.

1363-5 1364 1366

Osmanllarn Gney Bulgaristann ve Trakyadaki fetihleri; Filibenin fetihi. Bizansllarla Bulgarlar arasnda sava. V. Johnun gelmesi; Papamn Osmanllara kar hal seferi ilan etmesi, Saray Dk VI. Amadeonun Geliboluyu ele geirmesi.

1369 1371 1373

V. Johnun Romaya gelmesi.


irmen'de, Osmanl mparatorluunun Srp Prens

leri Vukasin ve U gljesayz kar zaferi (26 Eyll), Adronikos ve Osmanl ehzadesi Savc'nn babala rna kar ortak isyan (ilkbahar) ve yenilgileri (Ey ll). 1376 IV. Adronikosun, Osmanllar ve Cenevizlilerin destei ile stanbula gelmesi; Adronikosun Geli boluyu Osmanlya terketmesi. 1375-80
1 3 79

Osmanllarn, Germiyanoullar ve Hamidili Bey likleri topraklarnn bir ksmn ilhak etmesi.
V. John Palaeologun, Osmanllarn destei ile tekrar

Orhan Bey'in Cenevizlilere Kapitlasyonlar ver mesi; Orhan Beyin olu Sleyman Paann Edir neye Adrianopleye girmesi; Sleyman Paann
Tzimpey i almas; Trakyada Osmanl fetihlerinin

Bizans tahtna k. 1380-81 1383 1385 1386 1387 Cenevizlilerle Venedikliler arasnda sava. Osmanllarn Sereze girmesi (19 Eyll). Osmanllarn Sofyay fethi. Osmanllarn N ie girmesi; Osmanllarn Kuzey Anadoluda Amasya blgesine mdahalesi. Osmanllarn Selaniki fethi; Karamanoullarna kar zafer kazanlmas.

balamas. 1353-6 1354 Cenevizlilerle Venedikliler arasnda sava. Osmanllarn Ankara ve Geliboluyu almas (2 Mart); V. John Palaeologun tahta kmas\
John Kantakuzenin tahttan inmesi.
OSM A N LI I

SYASET

1388

Srp, Bonak ve Bulgar ittifak; Osmanllarn Plonikte yenilmesi (27 Austos); Osmanllarn Kuzey

yenmesi (15 Haziran ve 11 Temmuz). 1411 1412 1413 Musa elebinin Sleyman elebiyi yenmesi (u bat) ve stanbulu kuatmas (Yaz). I. Mehmed ile Manuel arasnda Musaya kar itti fak anlamas yaplmas (Temmuz). I. Mehmedin Sofya yaknlarnda Musay yenilgi ye uratmas (5 Temmuz); I. Mehmedin lkede birlii salamas; Karamanoullannn kuatmas. 1414 1415 I. Mehmedin Konyay kuatmas ve Ham idiliyi yeniden ele geirmesi. I. Mehmedin Bat Anadolu seferi; zmirin ve di er Ege ehirlerinin alnmas (Yaz); Venedik ile an lamazlk. 1416 I. Bayezidin olu Mustafann Rumeliye girmesi;
Pietro Lorendano'mn Geliboludaki Osmanl filosu

Bulgaristan almas (Sonbahar). 1389 1389-90 1390 1391 Kosova Sava (15 Haziran); I. Bayezidin tahta gemesi. I. Bayezidin Bat Anadolu ve Mentee, Aydn, Sa ruhan, Germiyan ve Hamidili Beyliklerini fethi. Karamanoullarmm yenilmesi, Palaeologinin Ana doluda Bayezidin ordusunda yer almas. Osmanllarn Antalya ve Alanyaya girmesi; Uskpn alnmas ve Kuzey Arnavutluka aknlar ya

Bursay

plmas. 1392 OsmanlIlarn Kastamonu ve Amasyaya girmesi; Sivas Sultan Kad Burhanettin karsnda geri ekilinmesi. 1393 Bayezidin Balkanlara geri dnmesi ve Bulgaris tann Tuna kesimlerini ilhak; Bayezidin, Balkanlar'a kendisine bal btn prensleri, Palaeologide dahil olmak zere Verria' da huzuruna armas. 1394-1402 Osmanllarn stanbulu kuatmas. 1394 1395 Osmanllarn Teselyay fethi; M oraya aknlar yap
malar.

nu yok etmesi (29 Mays); eyh Bedreddin isyan (Yaz) ve eyh Bedreddinin idam (18 Aralk); M irceann Silistre ve Deliorman istilas (Sonbahar); I.

Mehmedin Candaroullar topraklarn almas. 1417 1418


1419

I. Mehmedin Karaman almas (Sonbahar), Kre hir ve Nideyi topraklarna katmas. I. Mehmedin Canik seferi.
Mircea'ya kar sefer dzenlenmesi; Yergiin aln

Bayezidin Macaristan ve Eflak seferi; Argesh Sava


(17 Mays); Eflakn Osmanllara bal bir eya

let haline gelmesi; Bulgaristan Kral Sismann idam edilmesi (3 Haziran); Osmanllara kar Ve nedik, Macaristan ve Bizans ittifak. 1396 1397 zmit Sava (25 Eyll). Yldrm Bayezitin Anadoluya dnmesi ve Kara man topraklarna katma.
1398 Vidin Bulgar Prensliinin ve K ad Burhanettin Ahmed Beyliinin alnmas.

mas 1421 I. Mehmedin lm; II. Muradn Bursaya gelme si (Mays) Mustafann Rumeliyi kontrol altna almas. 1422 Mustafann Ulubatdan geri ekilmesi ve Edir nede idam edilmesi (Ocak); II. Muradn stan bulu kuatmas (2 Haziran-6 Eyll); kardei Mus tafann Anadoluda isyan karmas. 1423 II. Muradn Mustafay yenmesi; Candaroullar ve Karamanoullarmm hakimiyet altna alnmas; Turahan Beyin Moraya girmesi (Mays). 1423-30 1424 1425 1427 Selanikin Venedik kontrolne girmesi; OsmanlVenedik Sava. Osmanllarla Bizansllar arasnda bar anlamas. zmir'in Osmanh topraklarna katlmas, Mentee ve Tekenin yeniden alnmas. Srp Prensi Stephen L azarevifn lm (19 Temmuz); Macarlarn Belgrad almas; Osmanllarn
Gvercinlike girmesi; Sigismundn. Yergii almas;

1399 1400 1401 1402 1403

Frat vadisindeki Memlk ehirlerinden Malatya ve Elbistann alnmas.


Maruel II. Palaeologusun Avrupaya girmesi; Ti

m urun Sivas yamalamas (10 Austos). Yldrm Bayezitin Erzincana girmesi. Ankara Sava (28 Temmuz): Timurun zmiri
Hospitallersdan almas (Aralk).

Yldrm Bayezidin Akehirde intihar etmesi (8 Mart); Timurun Anadolu Beyliklerini tekrar can landrmas; Yldrm Bayezd'in Edirne'deki olu Sleyman elebi, Bursadaki olu sa elebi ve Amasyadaki olu I. Mehmed arasndaki taht kav gas; Sleymanla Hristiyan devletleri arasndaki anlamalar; Selanikin Bizansllara gem esi (Ekim). 1428 1429 1430 1432-3
n SYASET

Karamanoullarmm Hamidiliyi almas. Osmanllarla Macarlar arasnda bar.

ah R uh u n Azerbaycana girmesi. Osmanllarn Selaniki (29 Mart) ve lyonyay almas. Gney Arnavutluk'ta isyan kmas.

1406 1410

I. Mehmed ile Sleyman elebi arasndaki sava. Sleyman elebinin Rum elide Musa elebiyi
OSM A N H

1434 1435 1437 1439

Eflak, Srbistan ve Bosnada Osmanl-Macar rekabeti. ah Ruhun Anadoluya girmesi. II. Muradm Ham idiliyi yeniden almas; Sigism un dun lm. II. Muradn Bodan seferi.

1462 1463

II. Mehmed'in Eflak almas (Yaz); Mahmut Pa ann Limniye girmesi (Eyll). Venediklilerle sava; Venediklilerin M oray kont rolleri altna almalar; II. Mehmedin Bosnay al mas; Macaristan kralnn Yayaya girmesi (16 Aralk).

II. Muradn Semendreyi almas; Srbistann ba mszlnn sona ermesi; Bosna K ra ll n m Osmanllar tarafndan haraca balanmas. 1464

Osmanllarn Moray yeniden almas (lkbahar); II. Mehmed'in Yayay kuatmas; Papa 11. Piusun lm (15 Austos); Karamanolu brahimin l m; Karamanda i sava kmas. II. Mehmedin skender Bey'e kar sefer dzenle mesi; Elbasan Kalesinin inas. II. Mehmedin skender Beye kar seferi; D ulkad irli ehsuvarm Osmanllara snmas.

1440 1441-42 1443

Belgrad kuatmasnn baarszlkla sonulanmas.


John H unyadinin Bodanda Osmanllar yenmesi. John H unyadi'm n Balkanlar istilas; zladi Sava

1466 1467 1468

(25 Aralk); Kuzey Arnavutlukta skender Beyin ayaklanmas. 1444 Osmanl mparatorluu ile Macaristan arasnda bar (Edirne, 12 Haziran); Srbistann yeniden dirilmesi; Osmanllarla Karamanllar arasnda bar (Yeniehir, Austos); II. Muradn tahtn olu II. Mehmede brakmas; Varna Sava (10 Kasm). 1446 1448 1449 1450 1451 II. Muradn 2. kez tahta k. II. Muradn skender Beye kar seferi; Kosova Sava (17-19 Ekim). Eflak seferi; Yerggiinn yeniden alnmas. II. Muradn skender Beye kar 2. Seferi. II. Muradn lm (3 ubat); II. Mehmedin clusu (18 ubat); II. Mehmedin Karamanl seferi (Mays-Haziran); Venedik (10 Eyll) ve Macaristanla (20 Kasm) barn yeniden salanmas. 1452 1453 1454 Boaza hakim olmak iin Rumeli H isarnn inas (Ocak-Austos); Bizansllara sava almas. stanbulun kuatlmas (6 Nisan-29 Mays); Peram a alnmas.

skender Beyin lm (17 Ocak). II. Mehmedin Karaman' almas (Yaz); Trkmen airetlerinin Toros dalarndaki direnii.

1469-74 1469 1470 1471

Karamanoular Beyliinin bertaraf edilmesi. Venediklilerin Enez ve Yeni Foay z saldrlar. II. Mehmedin Eribozu almas (11 Temmuz). Akkoyunlu Uzun Hasann Osmanllara kar, Ve nedik, Kbrs Krall, Saint Jean valyeleri ve Alanya Emirlii ittifaknn kurulmas.

1472

Uzun Haann Tokat yamalamas; Bir Akkoyunlu-Karamanl ordusunun Karaman istilas;


ehsuvarm Memlkller tarafndan ldrlmesi.

1473 1474 1475


1476

Otlukbeli Sava (11 Austos). Osmanllarn Bodana akn etmesi; Arnavutlukda Ikodramn kuatlmas. Krm daki Ceneviz smrgelerinin alnmas.
Metyas Corvinin Sabaas almas (15 ubat); II.

Venediklilerle bar (18 Nisan); II. Mehmedin Sr bistan seferi; Osmanl donanmasnn Karadenize inmesi; Karadeniz civarndaki Ceneviz smrgelerinin haraca balanmas. 1477 1478

Mehmedin Moldovya seferi (Yaz) ve Corvint kar dzenledii sefer (K). Beylerbeyi Sleymann nebahty kuatmas; Osmanl aknclarnn Venedik nlerine gelmesi. Uzun Hasann lm (6 Ocak); II. Mehmedin Arnavutlukta kodray kuatmas; Arnavutlukta
Kruya (Akahisar)' nin teslim alnmas (6 Haziran);

1455 1456

Osmanllarn M oldovyay haraca balamas (5 Ekim) II. Mehmed'in Srbistana 2. seferi. Osmanllarn Belgrad kuatmasnn baarsz ol mas; Trabzon Rum m paratorluunun haraca ba lanmas.

Osmanllarn Vriul' ye akm etmesi.


1479

Venediklilerle bar (25 Ocak); Osmanllarn Bo dan ve Macaristana akm etmesi; A napa, Kupa ve
Tamanm fethi.

1457 1458

skender Beyin Albulena zaferi. Mahmut Paann Srbistan seferi; II. Mehmed'in Moraya girmesi 1480 1481 Semendrenin alnmas (Haziran); Amasrann fet hi; Papa II. Piusun Hal Seferi ilan etmesi. Morann alnmas. Candaroullar Beyliinin ve Trabzon Rum mpa ratorluumun alnmas.

Mesih Paann Rodos kuatmas; Ahmet Paann


Otrantoya girmesi.

1459 1460 1461

II. Mehmedin lm (3 Mays); II. Bayezidin tah ta clusu (20 Mays); Bayezidle Cem arasnda Ye niehir Sava (20 Haziran); Otranto'da Osmanl kuvvetlerinin esir dmesi (11 Eyll).

o
1482 Cem ve Karamanl Kasmn Anadoluya girmesi; Cemin Rodoslularla savamas (26 Temmuz); II. Bayezidle Saint-Jean valyeleri arasnda Cemle ilgili olarak anlama yaplmas (Eyll); Gedik Ah met Paann ldrlmesi (Kasm). 1484 1484-91 1495 1496 1497-99 1499 1500 II. Bayezidin M oldavya seferi; K ili ve A kkerm an n Osmanl topraklarna katlmas. Msr Memlkleriyle sava. Cemin lm (25 ubat). Osmanllarn K aradaa girmesi; Polonyal Albertin M oldavya y istilas; Polonya-Macar ittifak. Polonya ile sava. Osmanllarn Navarin deniz zaferi (12 Austos); nebahtnn fethi. Macarlarn Osmanllara kar sava amas; randa ah smailin baa gemesi; Karamanoullarmn Toros dalarnda isyan etmesi. 1503 1504 1507
1511 1523 brahim Paann Veziriazam olmas.

1524 1525 1526

Msrda Ahmet Paann isyan(Ocak).


brahim Paa'nm Msra girmesi (24 M art-l4 Ha

ziran). Moha Meydan Muharebesi (29 Austos); I. Sley mann Budaya girmesi (10 Eyll); Zapolyai Yanosun Macaristan tahtna oturmas (10 Kasm). 1527 1529 Avusturya Kral Ferdinandn Buday a girmesi. I. Sleymann Buday almas (8 Eyll); Zapoly a inin B udada ta giymesi. (14 Eyll); I. Sley

mann Viyanay kuatmas (26 Eyll-16 Ekim).


1531 AvusturyalIlarn Buday kuatm as (Aralk).

1499-1503 Venedik ile sava.

1532

I. Sleymann Avusturya seferi; G n s n alnmas (28 Austos); Andre Doryann K oronu almas (8 Austos).

1533

Avusturya Kral Ferdinand ile bar yaplmas (22 Haziran); Barbaros Hayrettinin Osmanl donan masnn bana gemesi; Barbaros Hayrettinin Tu nusu almas (Austos); Koronun alnmas (12 Ey ll); ranla sava (Austos).

Venedikle bar anlamas (10 Austos). ah smailin Badat'a girmesi. ah smailin Dulkadirli Beyliine kar Osmanl topraklar zerinden saldrya gemesi.
Teke d e ah smailin i yandalarnn isyan (Mart);

1534

Tebrizin fethi (13 Temmuz); G ilan Sultannn Osmanl mparatorluluuna balln aklama s; I. Sleymann Badata girmesi.

Osmanl mparatorluu'nda i sava. 1512 I. Selimin babasn tahttan feragat etmee zorla mas (24 Nisan); Kuzeydou Anadoluda ayaklan ma; II. Bayezidin lm (26 Mays). 1512-1513 I. Selimin kardelerini yenmesi ve ldrtmesi ve Anadolu'daki ah smail yandalarnn isyanlarn bastrmas. 1514 1515 I. Selim'in aldranda ah smaili yenmesi (23 Austos). Yenierilerin ba kaldrmas (ubat); Kemahn alnmas (19 Mays); Dulkadiroullar Beyliinin fethi (Haziran). 1516 Diyarbakrn fethi (Nisan); Dou Anadolunun Osmanllara verilmesi. I. Selimin Memlkleri Mercidabkda yenilgiye uratmas (24 Austos); I. Selimin Halept girmesi. 1517 Ridaniye Sava (22 Ocak); Toman Bayn Kahirede direnii; Mekke erifinin Yavuza itaatini bildirmesi (17 Ocak). 1520 1521 1522 I. Selimin vefat (21 Eyll); Kanuni Sultan Sley mann tahta clusu (30 Eyll). Belgradn Fethi (29 Austos); Suriyede Canberdi Gazalinin isyannn bastrlmas ve idam (ubat). Dulkadiroullar hanedannn sonu; Rodosun fethi (21 Ocak).

1535 1536 1537

I. Sleymann Tebrize dnmesi (lkbahar); V. Charles (arl)n Tunusa girmesi (21 Temmuz). I. Sleymann stanbula dnmesi (8 Ocak); bra him Paanm idam edilmesi (5 Mart). Venedikliler ile savan balamas; I. Sleymann Arnavutluk'a girmesi; Osmanllarn A pulia seferi (Temmuz); Korfu adasnn kuatlmas (25 Aus tos); I. Sleymann stanbula dnmesi (1 Ekim).

1538

I. Sleymann M oldavyaya girmesi (Yaz); Gney


M oldavyann

Osmanl topraklarna katlmas

(4 Ekim); Sleyman Paann Diu nlerine gelmesi


(4 Eyll); Preveze Deniz Zaferi (29 Eyll). 1539 Kastelnovan m fethi (10 Austos).

1540

Venedikliler ile bar (2 Ekim); M alvasia ve Anabolu nun ele geirilmesi; Zapolyainin lm; Avus

turyalIlarn Buday kuatmas.

1541

I. Sleymann Ferdinanda kar stabur (Macaris tan) seferi; I. Sleyman'n Buday a girmesi (2 Ey ll); Macaristann Osmanl topraklarna katlmas; V. arln Cezayire gelmesi (20 Ekim).

1543

Fransa ve Osmanl mttefik donanmalarnn Nisi

almas(20 Austos); I. Sleymann Macaristan'a girmesi; Valpo, Pete, klos,Grann alnmas.


1544 Viegradm fethi.

1545
SYASET

I. Sleymanla Ferdinand arasnda mtareke (Kapi-

tlasyonlar) verilmesi. 1547 Osmanllarla Habsburgslar, Papa, Venedikliler ve Fransa Krall arasnda bar antlamas yaplmas (1 Austos). 1548 Austos). 1549 1551 Grcistanda fetihler; I. Sleymann stanbula dnmesi (12 Aralk). Osmanllarn (Transilvanya) Bodana girmesi;
Beckerek, Varad , anad ve Lippa 'nn fethi; Turgut

larm Polonya taht iin Henryi desteklemesi; Avusturya kral Don Johnun Tunus'u almas (Ekim). 1573 1574 1577 1578 Venedik ile bar anlamas yaplmas (7 Mart); mparator ile barn yenilenmesi (3 Ekim). Sinan Paanm Tunus'u fethi (24 Austos); II. Se lim'in lm (12 Aralk) Avusturya imparatoru ile barn yenilenmesi (1 Ocak). Veziriazam Sokullu Mehmed Paann ldrlme si; ran ile savalarn balamas (lkbahar); Lala Mustafa Paanm ld r zaferi (10 Austos); Gr cistan, irvan ve Derbentin Osmanl topraklarna katlmas; Fasda A lk a za r (Ksaru 1-Kebir) Sava (4 Austos).
15 7 9 Perslerin kar saldrs.

'

I. Sleymann ran seferi; Vann alnmas (25

Reisin Tripoliyi almas (14 Austos). 1552 Temevarn (Temmuz) ve B a n a ts k dier ehirle rin alnmas; Hrm z de Osmanllarn Portekizliler karsnda bozguna uramas; Ruslarn Kazan i gali; Osmanllarn E rlau da yenilmesi (Ekim). 1553 1554 1555 1556 1556-9 1559 ran ile sava; I. Sleymann Karaman Erelisine girmesi; olu ehzade Mustafann idam edilmesi. I. Sleymann ran seferi; Nahvan ve Erivann fethi (Yaz); Rusyann A straban igali. Amasya'da ran ile barn yaplmas (29 Mays). Sleymaniye Camiinin ibadete almas (16 Austos). Macaristanda AvusturyalIlara kar savan devam etmesi. I. Sleymann oullar Selim ve Bayezid arasnda taht kavgas (Mays); Bayezidin rana snmas (Kasm).
1560 spanyollarn Cerbey t girmesi; Kaptan- Derya Pi15 8 7 1583

1582

Osmanllarn Kur Nehri civarnda bozguna ura mas.


Betepe'de zdemirolu Osman Paam n zaferi

(6 Haziran).

1585

zdemirolu Osman Paann Tebrizi almas (Ey ll).


Byk Abbas'm randa ahln ilan etmesi.

1588 1589 1590 1591-92 1593

Osmanllarn Karaba fethi. stanbulda Yenieri isyan (3 Nisan). ranla bar yaplmas (21 Mart); mparatorla bar n yenilenmesi (29 Kasm). Yenieri isyan ve ynetimde yaplan deiiklikler. stanbulda sipahilerin isyan (27 Ocak); Sinan Pa anm bavezir olmas; Sisakta Osmanllarn zaferi (20 Haziran); Avusturya ile sava (Sonbahar); Sinan Paann Macaristan'a girmesi; Veszpremin alnmas (13 Ekim).

yale Paanm Cerbeyi almas (31 Temmuz). 1561 1562 1565 1566 ehzade Bayezidin idam edilmesi (25 Eyll); Ko
zaklarn A zo v a saldrmas.

mparator Ferdinand ile bar yaplmas (1 Tem muz). Maltann kuatlmas (20 Mays-11 Eyll). Zigetvar Kuatmas (5 Austos-7 Eyll); Zigetvar nlerinde I. Sleymann lm (6 Eyll); II. Selim in tahta clusu (24 Eyll); S a k zn alnmas 1594

Sinan Paann R aab almas; Eflak Voyvodas M ih aila isyan Habsburgs, Eflak, Bodan ve Erdel Beylii arasnda

1595

Osmanl kart ittifak kurulmas (Ocak); III. Muradn lm (16 Ocak); III. Mehmedin tahta k mas (27 Ocak); Sinan Paanm Eflaka girmesi(Austos); Sinan Paann inzivaya ekilmesi (Ekim); AvusturyalIlarn Stuhlmeissenburg ve Viegrada girmesi (8 Eyll); E flak Beyi M ichael'm Dobrudjayz. girmesi.

1567 1568 1569

Yemend e Zeydiyye ve M ukattar isyan.

Avusturya mparatoru ile bar (17 ubat). Osmanllarn Ruslara kar yapt sefer; Don-Volga kanal projesi ve A strahanm kuatlmas (Ey ll).

1570 1571

ar ile bar grmeleri; Ulu Alinin Tunusu al mas (Ocak); Kbrs seferi; Lefkoa Kuatmas. Osmanllara kar kutsal ittifakn kurulmas (20 Mays); Osmanllarn Magosa y fethi (1 Austos);
nebabt Sava (7 Ekim).

1596

III. Mehmedin Macaristan seferi; E rlaunun aln mas (23 Eyll); Mezkeresztes Sava (26 Ekim); Anadoluda Celali Ayaklanmalar.

1598

AvusturyalIlarn Raab1 (29 Mart) ve Veszpremi al mas, B uday kuatmas; Eflak Beyi M ib a ilm z

1572

Devlet Girayn Moskova'y istila etmesi; OsmanlO S M A N II g j g j SYASET

m ite saldrs. 1599 Avusturya ile bar grmeleri; K arayazm n Urfa kuatmas(Temmuz); E flak Bey'i M icbaelin Bodan'a girmesi. 1600 Osm anllarn Kanijey i fethi (Eyll).
Eflak Beyi M ih a ilin lm (19 Austos); Aridk

Ekim) 1621 Lehistan seferi (29 Nisan), Hotin kuatmas, bar


(6 Ekim): Kazaklar akndan alkonacak, H otin tes

lim olunacak. 1622 Sultan Osman stanbulda (25 Ocak), yenieri ayaklanmas (18 Mays), Sultan Osmann tahttan indirilmesi ve I. Mustafann ikinci kez tahta otur mas (19 Mays), Davut Paa sadrazam, Osmann katli (20 Mays), Sipahilerin kan davas. 1623 Anadoluda paalar isyan (Mart), Kazaklarn boz guna uratlmas (1 Ekim), Abaza Mehmed Paa syan (17 Kasm), I. Mustafann tahttan indiril mesi ve IV. Muradn clusu (10 Eyll). 1624 Badad ve Irak ah Abbasn istils (Ocak), Sad razam Kemanke Ali Paann idam (3 Nisan), K rm da Mehmed ve ahin Girayn isyan (MaysTemmuz), Kazaklarn Boaziinde Yeniky ya malamalar (20 Temmuz), Abaza Mehmed Paa'nn yenilgisi (3 Eyll), Cennet olu isyannn bastrlmas (Aralk). 1625 Hfz Ahmed Paann Badad seferi (Mays-Temmuz), Karadanizde Kazaklarn yenilgisi (Ekim), Ahmed Paann azli, Halil Paa sadrazam (1 Ara lk), Abazann ikinci isyan

1601

Ferdinandn Katije nlerinde yenilmesi (18 Ka sm).


1602

Aridk Matyasn Buday kuatmas (Sonbahar). Sipahilerin ayaklanmas (Ocak); ah Abbasn Tebrizi almas (21 Ekim); III. Mehmedin lm (22 Aralk); I. Ahm etin tahta gemesi (23 Aralk).

1603

1604

ah Abbasn Erivan, irvan ve Kars fethi; Ari dk Matyasn Buday kuatmas. Osmanllarn Bocskaiy i Macar Kral ilan etmeleri; Osm anllarn G ran almas.
Zitva-Torokda Osmanllarla AvusturyalIlar arasn

1605 1606 1607

da bar anlamas yaplmas Vezirazam Kuyucu Mehmed Paann Anadoluda Cellleri ortadan kaldrmak iin seferi; s Canbulat-olu Ali Paa ve Man-olu Fahrddinin yenil gisi (23 Ekim). 1608 1609 Cell Kalender-olunun yenilgisi (5 Austos). Sultanahmed Camii temelinin atlmas. rana sefer, Tebriz yaknnda Ac-ay Sava (11 Kasm). 1611 1612 Kuyucu Murad Paann lm (5 Austos). ran ile bar andlamas (20 Kasm): Snrlarda statkonun saklanmas, Ashaba kfr edilmeye cek, Ruslara kar ibirlii. 1613 1614 ki yasa. Erdelde Bathory Gabor prens: Osmanl egemenli inin iadesi (1 Temmuz), donanmann Maltaya akn (8 Temmuz), Kazaklarn Sinop baskn (Austos), Vezirazam Nashun idm, Kara Meh med Paa sadrazam, rana sefer. 1629 1630 1631 1632 1628 1627

1610

1626

_ah Abbas Badad nnde (29 Mart), ordu Badad nnden ekilir (3 Temmuz), Halil Paa sadrazam (1 Aralk), Anadoluda Abaza Mehmed isyan sr yor. Erzurumda slenen Abazann neticesiz kuatl mas (15 Ekim-25 Kasm). Hsrev Paa sadrazam (6 Nisan), Krm da Meh med Giray Han ve ahin Giraym azli, Canibek Giray Han (31 Mays), Hsrevin Erzurum kuat mas (5 Eyll-22 Eyll), Abazann teslim olmas (22 Eyll). Hsrevin Badad seferi (10 Haziran-14 Kasm), rann ngilizlere ilk kapitlasyonu (Temmuz). randa emhal zaferi (14 Temmuz), Badad so nusuz kuatma (5 Ekim-14 Kasm). Hsrevin azli, Hfz Ahmed sadrazam (25 Ekim). Hfz Ahmedin Saraya saldran yenieri zorba lar tarafndan katli (10 ubat), Zorbalarn saraya baskn (12 Mart), IV. Muradn devlet ilerini eli ne almas (8 Haziran), Balkesirde s lyas Paann idm (Austos).

1616

skender Paann Bodanda baarl seferi (17 N i san), Erivan kuatmas (11 Eyll), Halil Paa sadrazam. Sultanahmed Camii'nin al, Osmanl-Leh bar (27 Eyll), I. Ahmedin lm (22 Kasm), kardei I. Mustafa sultan (22 Kasm), Zaporg Kazak larnn aknlar.

1617

1618

I. Mustafann tahttan indirilmesi ve II. Osmann clsu (26 ubat), Servda Osmanl bozgunu (10 Eyll), Osmanl-Safevi bar (26 Eyll): snrlar ayn, ran ylda 100 yk ipek verecek 1633

Byk stanbul yangn (2 Eyll), kahvehanelerin kapatlmas, ttn yasa (16 Eyll), Vana sald ran ranl kuvvetlerin pskrtlmesi (15 Ekim),

1620

skender Paann Lehistanda zaferleri (20 Eyll, 7

o
sadrazam Mehmed Paann ran seferi (15 Ekim), eyhlislm Ah-zdenin idam (7 Kasm). 1634 Padiahn Lehistan seferi iin Edirnede ikmeti (15 Nisan-27 Temmuz), iki yasa (5 Austos), Abaza Mehmed Paann idm (23/24 Austos), Lehistanla bar (Eyll). 1635 IV. Murad'n rana Revan seferi (10 Mart-27 Ara lk), Revan (Erivan) kuatmas (26 Temmuz), Revann teslim olmas (8 Austos), IV. Murad Teb rize giriyor (1 1 Eyll). 1636 1637 Revann ranllara teslim olmas (1 Nisan), Erdelde Szalonta bozgunu (3 Ekim). Dou seferi (17 ubat 1637-12 Haziran 1639), Azak Kalesinin Kazaklar eline dmesi (5 Tem muz). 1638 IV. Murad Badad seferine kar (8 Mays), yolda Sakarya eyhinin idam (22 Haziran), Badad ku atmas (15 Kasm-24 Aralk), Bagdadm teslim alnmas (24 Aralk). 1639 1640 ran'la Kasr- irin Andlamas (17 Mays). IV. Murad'n lm (8/9 ubat), I. brahim'in tah ta k (9 ubat), Byk stanbul yangn (30/31 Austos). 1641 1644 Vezirazam Kemanke Kara Mustafann idam (31 Ocak). Sultan-zde (Mihrimah sultann torunu Aye Ha runun olu) Mehmet Paa sadrazam (31 Ocak), eyhlislm Yahyann lm (26-27 ubat). 1645 Girit Seferi (19 Nisan), Byk stanbul yangn (26/27 Haziran); Hanyann teslim alnmas (19 Austos). 1646 Venedikliler Bozca-Aday igal eder (7 Nisan), Gazi Deli Hseyin Paanin Resmo (Rethymnon) kuatmas ve fethi (6 Ekim-20 Ekim). 1647 1648 Kandiye kalesi ablukas (7 Temmuz). Kandiye kuatmas (26 Mart), s Varvar Ali Paanm idam (20 Mays), Venedik donanmas a nakkale Boazn abluka altna alr (24 Mays), Sultan brahim'in tahttan indirilmesi, IV. Meh m edin clusu (8 Austos), brahim 'in idam (18 Austos), Sultan brahim'in kann isteyen sipahi lerin Sultanahmet olay, yenieri oca zorba aala r diktas (28 Ekim), Cinci H ocann idam (29 Ekim), Cell Kara Haydar'n idm (12 Kasm). 1649 Lbnan Maronleri zerinde Fransz himayasi (28 Nisan), Yenieri aas Kara Murad sadrazam (21 Mays), sipah zorbalarndan Grc N eb isyan (7 Temmuz), Kandiye kuatmasnn iddetlendirilOSM ANU I

mesi (29/30 Austos). 1650 Venedik donanmas tekrar anakkale Boaz nnde (15 Mart), Giride erzak ve mhimmat gnderilmesi gleiyor. 1651 Egede Osmanl donanmasn n Naka (Naxos) boz gunu (13 Haziran), Esnaf ayaklanmas (21 Aus tos), Ksem Sultann katli (2/3 Eyll), Yenieri aalar diktasnn sonu (3 Eyll). 1652 1653 1654 Tarhoncu Ahmed Paa sadrazam (20 Haziran). Ahmed Paann idm (21 Mart). anakkale Boaz aklarnda Venedik donanmas na kar zafer (16 Mays), Ukrayna Kazak Hetman Bodan Hmelnitskynin Osmanl-Krm hima yesini brakp Rus arnn himayesi altna girme si. 1655 1656 Ermeni Sleyman Paa sadrazam (19 Austos). Deli Hseyin Paa sadrazam (28 ubat), Yenierisipah isyan (Vaka-i Vakvakiye) (4 Mart), Vene diklilerin Osmanl donanmasn yoketmesi ve Ak deniz yolunun kesilmesi (26 Haziran), Bozcaaday Venedik igali, Kprl Mehmed Paa geni yet kilerle sadrazamla getirilir (15 Eyll), sipah zor balarn katlim. 1657 Venedik donanmasna kar zafer (10 Temmuz), Bozcaadann geri alnmas (31 Austos), Ktib elebinin lm (24 Eyll), Limninin geri aln mas (15 Kasm), Kprlnn Erdel (Transilvanya) seferi (23 Haziran), Rakoczynin kamas (1 Ey ll). 1658 Anadolu valilerinin Abaza Haan nderliinde is yan (13 Kasm), Girid serdar Deli Hseyin Pa ann idm (29 Aralk). 1659 Anadolu valilerinin idm (16/17 ubat), Krm Han Mehmed Giraym Ruslara kar Konotop za feri (12 Temmuz), Eflak Voyvodas Mihneann bozguna uratlmas (12 Kasm). 1660 AvusturyalIlarla ibirliinde bulunan Rakoczy'ye kar zafer, Erdelde Osmanl egemenliinin yeni den yerlemesi (23 Mays), Byk stanbul yang n (24 Temmuz), Varatn fethi (27 Austos). 16 6 1 1662 1663 Kprl Mehmed Paann lm (29/30 Ekim), Kprl Fazl Ahmed sadrazam (30 Ekim). Kemeny Yanoa kar zafer ve Erdel sorunu z me kavuur (23 Ocak) Avusturyaya kar harp iln (12 Nisan), Uyvar kuatmas (17/18 Austos), kalenin teslim alnma s (24 Eyll), Novigradn fethi (3/4 Kasm). 1664
SYASET

AvusturyalIlarn Sigetvar kuatmas (25 Ocak), Ye-

ni camiin halka almas (8 ubat), Fazl Ahmed Yeni-Kaleyi alr (30 Haziran), Saint-Gotthard Meydan Sava (1 Austos), Vasvar Bar (10 Austos). 15 1666-1669 Topkap Saray yangn (24 Temmuz). Fazl Ahmedin Girid seferi (15 Mays), Serdar Hanyada (3 Kasm 1666), Kandiye kuatmas (18 Austos), Kandiyann teslim olmas (27 Eyll 1669), Girid adasn Osmanlya brakan OsmanlVenedik bar (5 Eyll 1669). 1672 Lehistana kar harp iln (4 Haziran), Kamenie kuatmas (18 Austos) ve teslim olmas (27 Aus tos), Buca Bar andlamas (18 Ekim): Podolyada Osmanl egemenlii, Zaporog Kazaklar (Ukray na) Osmanl-Krm himayesinde, Leh kral haraca balanm. 1673 1674 Jan Sobieskinin H otin zaferi (10 Kasm). IV. Mehmedin Ukrayna seferi (16 Haziran), Kazak Hetman Doroszenkoyi Ruslara kar himaye, K rm Han Selim Giray ve Doroszenko Osmanl or dusunda, Ruslar ehrin nnden ekilir (14 Ey ll). 1675 1676 Lehlilerin ilbay (Lemberg) nnde baars (24 Austos). Fazl Ahmed Paann lm (2/3 Kasm), Merzifonlu Kara Mustafa sadrazam (4/5 Kasm), eytan brahimle Sobiesky arasnda sava, Zurawna bar (27 Ekim): Podalya ve Ukraynada Osmanl ege menlii. 1677 Hetman Doroszenkonun Ruslarla birlemesi, Pa diah Jorj Hm elnitskyyi Hetman tayin eder, Rus yaya harp iln, Osmanl kuvvetlerinin Ukray nadan ekilii. 1678 Ukrayna-Rusyaya kar sefer iln, Kara Mustafa Paann ve Krm Hannn ehrin Kalesi kuatmas (19 Temmuz) ve fethi (21 Austos). 1690 1689 1688 1687 1685 1686 1684 1684

yenilgisi ve ricat (12 Eyll). Osmanlya kar Avusturya, Venedik, Lehistan arasnda Papa takdisiyle Kutsal ttifak, Budin Va lisi brahimin idm (14 Eyll), Ordunun Bud inde toplanmas (22 Eyll), Cierdelen (Parkany) zaferi (7 Ekim), Estorgonun dmesi (1 Kasm), Kara Mustafann idm (15 Aralk). Avusturya ordular Budin nnde (15 Temmuz), Venedikin harp iln (15 Temmuz), Kral Sobieskynin Kamenie nnde bozgunu (26 Eyll), Prevezenin d (28 Eyll). Lehlilere kar Bojan zaferi (10 Ekim). Venedik Navarini alr (15 Haziran), AvusturyalI lar Budini (2 Eyll), ve tm Macaristan igal ederler. Mohata Osmanl bozgunu (12 Austos), Sobieskynin Kamenie nnden geri atlmas (3 Ey ll), seferdeki Osmanl ordusunun isyan ve stan bul zerine yrmesi (5 Eyll), Atinann Venediklilerce igali (25 Eyll), Sultan IV. Mehmedin tahttan indirilmesi, II. Sleymann clsu (8 Ka sm), Eri kalesinin d (14 Ocak). Krm ordusunun Sobieskyye kar Kamenie nnde zaferi (14 Austos), Macaristan, Erdel ve Bosnada kalelerin Avusturya ordusu tarafndan i gali, Belgradn d (8 Eyll). Krm Han Selim Girayn Urkap nnden Rus ordusunu ricata zorlamas (30 Mays), tm mslmanlarn savaa arlmas (nefr-i m ilm) (6 H a ziran), Pdih Sofyada (25 Haziran), Fethlislm ve Orsova kalelerinin geri alnmas (Temmuz), Ma caristanda Batucina bozgunu (30 Austos), Ni bozgunu (24 Eyll), Kprl Fazl-Mustafa Paa sadrazam (25 Ekim). Kaanik kahraman Selim Girayn Edirnede Padi ah tarafndan karlanmas (23 ubat), Kanijenin d (11 Temmuz), Fazl Mustafa Paann AvusturyalIlara kar seferi (13 Temmuz), Thkly'nin Erdel Voyvodalna getirilm esi (21 Austos), Belgradm geri alnmas (8 Ekim). 1691 Msr ars yangn (1/2 Ocak), Avlonyann geri alnmas, II. Sleymann lm ve II. Ahmed'in clsu (22 Haziran), Salankamen Meydan Sava, Fazl Mustafann ehid dmesi (19 Austos). 1692 1693 Varatm d (12 Haziran), Venedik Hanyay kuatr (18 Temmuz). Byk stanbul yangn (5 Eyll), Belgradn ku atmadan kurtarlmas (12 Eyll).
SYASET

1680 1681

z Nehri aznda kale inas. Rusya ile Radzin bar andlamas (11 ubat), Fransz donanmasnn Sakza saldrs (24 Tem muz).

1682

Emeric Thkly (Tkeli Imre)'nin Osmanl himayesinde Orta Macar kral tayin edilmesi (9 Ocak), Budin Beylerbeyi brahim Paanin Orta-Macarda Kaschau (Kaa) kalesini fethi (15 Austos), Avus turyaya harp iln (12 Ekim)

1683

IV. Mehmed Belgradda, Merzifonlu Kara Musta fann Viyana zerine yrmesi (27 Haziran), Viyana kuatmas (14 Temmuz-31 Austos), Osmanl
O SM A N LI I f f J

1694

Varatn Avusturyallarca kuatlmas (12 Eyll), Sakz adasnn Venediklilere teslim olmas (21 Ey ll). 1717 1718 II. Ahmedin lm, II. -Mustafann clusu (6 ubat), Venedik donanmasna kar Koyun-adalarnda Mezemorta Hseyin Paa'nn deniz zaferi ve Sakzn geri alnmas (18 ubat), Pdiahn Avusturya seferi (30 Haziran), Lppa (Lipva) fethi (2 Eyll), donanmann Midilli aklarnda Zeytin-Burnu zaferi (18 Eyll), Pdihn Lugo zaferi (22 Eyll), Rus ar Petro'nun Azak nnden ricat (13 Ekim). 1723 1719

Austos), Naimnn lm (Eyll), Temevarm d (20 Ekim). Belgradm d (18 Austos). Nevehirli brahim sadrazam (9 Mays), byk s tanbul yangn (16/17 Temmuz), Avusturya ile Pasarofca Bar Andlamas (21 Temmuz). Byk stanbul depremi (25 Mays), byk stan bul yangn (21/22 Temmuz). ran Safevlerinin sonu, Dou seferi, Grcistanda fetihler (Temmuz), Ruslarn Kafkasyada ilerleme leri, Kermanahn Osmanl tarafndan igali (15 Ekim). 1724 Hoy Kalesinin fethi (6 Mays), Osmanl Devleti ve Rusya arasnda rann taksimi anlamas (13-24 Haziran), Hemedan Fethi (31 Austos), Revan Fethi (3 Ekim). 1725 1726 Tebriz fethi (3 Austos), Gence fethi (4 Eyll), Luristan'n ilhak (6 Eyll) Eref ahn Hilfet iddiasyla randaki Osmanl fetihlerinin geri verilmesi istei, Pdihn Hil fet blnmez cevab (12 Mart), matbaann kabul ne karar.
1727

1695

1696
1697

Azak kalesinin d (6 Austos), Padiahn Ola zaferi (27 Austos). Zenta meydan savanda bozgun (11 Eyll), Amcazde Hseyin Paa sadrazam (18 Eyll). Karlofa'da bar grmelerine balanmas (20 Ekim). Avusturya, Venedik ve Lehistanla Karlofa Bar Andlamas (26 Ocak): Macaristan ve Erdel-Avusturyaya, Banat Osmanlya, Mora ve Dalmaya, Aya Mavra adas Venedike, Kamenie, Ukrayna ve Podolya Lehistana braklm, Sultana ve Hana verilen pekelerden vaz geilmitir, Thkly z m itte verilen bir iftlie ekilir.

1698
1699

ranla Hemedan bar (4 Ekim), brahim Mte ferrika matbaasnn almas Byk stanbul yangn ran'da Ndir ahn ortaya kmas, Nevahendi geri almas (2 Temmuz), III. Ahmedin ark seferi (3 Austos), Patrona Halil isyan (28 Eyll), III. Ahmedin saltanattan ekilmesi, I. Mahmudun clsu (1/2 Ekim), Patrona Halil isyannn bast rlmas (15 Ekim), ir N edm in lm (Aralk).

1729 1730

1700 1701 1702

Rusya ile stanbul Bar Andlamas (14 Temmuz), Bedesten yangn (3/4 Aralk). eyhlislm Feyzullah efendinin ar nfuzu, Amca-zdenin istifs (4 Eyll). Rami Mehmed Paa sadrazam (24 Ocak), Or dunun isyan (Edime vakas), II. Mustafann tahttan indirilmesi, III. Ahmedin clusu (22 Austos) Poltavada ara yenilen (3 Temmuz) sve Kral arln Osmanllara snmas, Baltac Mehmed Paa sadrazam (18 Austos)

1703

1731

stanbuldaki kalabalk Arnavutlarn kard kar gaa (28 Ocak), randa Kermanahn geri alnma s (30 Temmuz), Topal Osman Paa sadrazam (10 Eyll), ran'da fetihler: Urmiye (11 Ekim), Tebriz (4 Aralk).

1709

1711 1712 1713

ar Petro ile Pruth Sava (19-21 Temmuz), Bar koullarnn imzas (21 Temmuz). Rusya ile bar andlamas (16 Nisan). Rus-Osmanl barnn kesinlemesi (24 Haziran), Benderde kalan sve kral Demir-Ba arln memleketine gnderilmesi (19 Eyll).

1732 1733 1735


1736

Osmanl-Safev bar (10 Ocak), Hekim-olu Ali Paa sadrazam (12 Mart) Ndir ah Badad nlerinde, Topal Osman Pa ann Badad zaferi (19 Temmuz). Ali Paann azli (12 Temmuz). Rusya'ya harp iln (16 Haziran), Osmanl-ran ba r (17 Ekim), Rus ordusunun Krm a girip Bahesaray yakmas, Krm Han Feth Girayn Ruslara kar zaferi (12 Ekim).

1714 1715

Venedike kar sava iln (8 Aralk). Venedik eline geen Ege adalarnn fethi (Haziran), Morada harekt (Austos), G iritte Suda Kalesinin fethi. 1737

Hekim-olu Ali Paann Rusya mttefiki Avus turya ordusunu Banyalukada yenilgiye uratmas (4 Austos).

1716

Avuturyaya kar sefer almas (24 Nisan), Varadin bozgunu, Silhdr Ali Paann ehdeti (5
O SM A N LI S1YASF

1738

Osmanllarn Avusturya ordusuna kar Orsova za feri (15 Austos), Safa Giraym Rus generali Mnichi yenilgiye uratmas (8 Austos). 1772 1773 Osmanl Hisarck (Krozka) Boaz zaferi (22 Temmuz), Belgradn geri alnmas (1 Eyll), Rus ge nerali Mnich'in H otini teslim almas, Bendere saldrs (Austos), Osmanl-Rus bar (7/18 Eyll), Avusturya ve Rusya ile Belgrad bar (18 Ey ll): Belgrad ve Kuzey Srbistann geri verilmesi, Azak blgesi tarafsz blge, Karadeniz'de Rus do nanmas olmayacak, Tatarlar Rus topraklarna gir meyecek, H otin geri verilecek. 1774

savunmas (2 Austos), Yerky zaferi (12 Eyll), Dumbowitzann d (30 Ekim). Bkre bar toplants (9 Kasm). Msrda Cin Ali Bey isyan (1 Mays), Silistre zafe ri (29 Haziran), Bulgaristan Rus istils, Varnada Ruslarn pskrtlmesi (20 Ekim). III. Mustafann lm, I. Abdlhamidin clsu (21 Ocak), Kk-Kaynarcada Rusya ile bar im zalanmas (21 Temmuz): Krm Hanlnn ba mszl tannyor, ancak Hanlk Halfe-Sultan ile din balarn koruyacak. Kuzey Karadenizde Ker, Yenikale, Azak Rusyaya braklyor, Rus yaya kapitlasyon ayrcalklar aynen tannacak, Hristiyan kiliseleri korunacak.
1775

1739

1742 1743 1744 1745 1746 1750 1752 1754

Hekim-olu Ali tekrar sadrazam (21 Nisan). Ndir ahn saldrs (29 Mays), Musulu kuat mas (27 Eyll). Kars kuatmas (9 Ekim). Ndir ahn Kgverd zaferi (23 Austos), byk stanbul yangm (27/28 Aralk). Osmanl-ran bar (4 Eyll). Byk stanbul yangn (3/4 ubat). stanbul ve Trakyada deprem (29/30 Temmuz), ard-depremler. stanbul depremi (2/3 Eyll), Uzun-ar yangn (21/22 Ekim), I. Mahmudun lm, III. Os man'n clsu (13 Aralk). 1783
1782

ranla sava (2 Mays), Musul tarafnda baarl ha rekt. Rusya ile Krm zerinde Aynal Kavak Tenkhnamesi (21 Mart): Krmda Osmanl ve Rus rekabe ti sonucu anari, Rus yanls ahin Giray Han. Byk stanbul yangn, Halil Hmid Paa sadra zam (31 Aralk), reformlar. Krmn Rus egemenlii altna dmesi ve Hanl n ortadan kalkmas (9 Temmuz), Rus asillerinin lC nm topraklarn yamalamas, Kuzey Karadeniz lkelerinin Rusyaya ilhak.

1779

1755

stanbul H alicinin donmas, Hekimolu Ali Paa 3. kez sadrazam (15 ubat), Byk stanbul yang n (27/28 Eyll), Nur-i Osmniyye Camiinin a l (5 Aralk).

1787

Rusyaya harp iln, II. Katerina Krm da, RusyaAvusturya arasnda Osmanl lkesinin bllme si grmeleri: Rus himayesinde Bizansn canlan drlmas, Dalmaya Avusturyaya verilecek.

1756 1757

Byk stanbul yangn. Ragb Paa sadrazam (11 Ocak), III. Osmann l m (29/30 Ekim), III. Mustafann clsu (30 Ekim).

1788

Avusturyann Osmanlya kar harp iln (9 u bat), svein Rusyaya harp iln, ebete Avustur yalIlara kar Osmanl baars (21 Eyll), z Kalesinin Ruslarca zapt (17 Aralk).

1760 1761 1763 1764 1765 1766 1768 1769

Lleli Camii temelinin atlmas (10 Nisan). ehzde Selimin doumu (24 Aralk). Koca Ragb Paa'nn lm (7/8 Nisan). Lleli Camiinin al (9 Nart). Muhsin-zde Mehmed sadrazam (28 Mart). Byk stanbul depremi (22 Mays). Lehistan iin Rusyaya harp iln (8 Ekim). Krm Girayn Rusya'ya akm (31 Ocak), Rusya seferi (27 Mart), Hotin zaferi (1 Mays ve 12 Aus tos), H otinin Ruslar tarafndan igali (21 Eyll).

1789

I. Abdlhamidin lm (6/7 Nisan), III. Selimin clsu (7 Nisan), Osmanl-sve ittifak (11 Tem muz), Fokan bozgunu (1 Austos), Buza bozgunu, Potemkin Akkermanda (22 Eyll), AvusturyalIlar Belgradda (8 Ekim), Fransada Byk Devrim, Uluslararas dengede deime.

1790

Osmanl-Prusya ittifak (31 Ocak), Yerkyde Osmanl zaferi (8 Haziran), Kilia'nin Ruslarca i gali (30 Ekim), smail kalesinin d (22 Ara lk).

1770

Rus donanmas Akdenizde, Morada isyan ve bastrlmas (9 Nisan), Rus donanmasnn eme nnde Osmanl donanmasnTyakmas (6/7 Tem muz), Kartal bozgunu (1 Austos).

1791

Macinin d (10 Temmuz), Avusturya ile Zitovi bar andlamas (4 Austos): Belgrad geri al nyor, Orsova braklyor.

1792

Rusya ile Ya Andlamas (9 Ocak): Krm, Taman yarmadas, z, Turfaya kadar Karadeniz kylar

1771

Rus ordusunun K rm istils (24 Haziran), z


O SM A N LI J g j SYASF

Rusyaya braklyor, Byk stanbul yangn (13 Eyll).


1793

Ruslarla savan yeniden alevlenmesi (Kasm). 1810 1812 Cihd-Ekber iln (25 Haziran), Ruscukun d (27 Eyll) Rusya ile Bkre andlamas (28 Mays), Mehmed Ali Paann Sudlerden Medineyi geri almas (2 Aralk). 1813 Mekkenin geri alnmas, Vahhablerin Hicazdan karlmas (23 Ocak), Srp isyannn bastrlmas, Kara Yorgi Avusturyaya kaar (3 Ekim). 1815 Eyletlerde ynn temizlenmesine balanmas, Sultann merkez otoritesin yeniden kurulmas. 1820-1822 Tepedelenli Ali Paaya kar harekt. 1821 Bodanda psilanti Rum ayaklanmas ve ar a rmas (6 Mart), Morada Yunan isyan (12 ubat), stanbulda Patrikin idm (22 Nisan). 1822 Tepedelenlinin katli (24 Ocak), Yunan bamsz lk iln (13 Ocak), Sakz isyan ve bastrlmas (23 M art-18 Nisan). 1823 1824 Osmanl-ran Bar (28 Temmuz). Msrdan brahim Paann Mora isyanm bastr maya arlmas (1 Nisan), Mehmed Reit Paann seraskerlii ve Moraya hareketi (13 Kasm). 1825 1826 1827 Mora isyannn bastrlmas (24 ubat). Missolonghinin zapt (22/23 Nisan), Hocapaa yangn (2 Austos). Atinann zapt (5 Haziran), Rusya ile Akkerman Andlamas (7 Ekim), Avrupa m ttefik donanma snn Navarin'de Osmanl donanmasn yakmalar (20 Ekim), ilk buharl gemi. 1828 1829 Rusya ile sava (26 Nisan). Kyafet nizm (3 Mart), Yunan Devleti (15 Austos), Rusya ile Edirne Andlamas (14 Eyll): Tuna az, Anadoluda Anapa, Poti, Ahska, Ahlkelek kaleleri Rusyaya braklyor, Grcistanda Rus egemenlii tannyor, ar harp tazminat, Rusya Memleketeyni (Eflak-Budan) boaltacak

Asker reform: Nizm-i Cedd (24 ubat). Byk stanbul yangn (7/8 Temmuz). Vidin'de Pazvand-olu isyan, Rumeli'de Dal ekiyas, Necdde Vahhab isyan. Napolyon Bonapart Msrda (2 Temmuz), Napolyonun Msrllara Beyannmesi (2 Temmuz), Rah maniye Sava (13 Temmuz), Ehramlar Sava (21 Temmuz), Abukirde Nelson Fransz donanmasn yok eder (1 Austos), Fransaya harp iln (2 Ey ll). Galip Dede'nin lm (3 Ocak), Osmanl-ngiliz savunma anlamas (5 Ocak), Napolyonun Akka nnde yenilgisi (18 Mart), Abu-khur (Abukir) za feri (25 Temmuz), Msrdan ayrlmas (22 Aus tos), ngilizlere Karadeniz'de ticaret serbestlii ta nnmas (30 Ekim). Cezir-i Seba Cum huriyetinin Osmanl himayesi altna konmas (21 Mart) Franszlarn Msr boaltmas anlamas (27 H a ziran). Osmanl-Fransz bar andlamas (25 Haziran). Vahhabler (Suudler) Hicazda (Nisan-Mays). Mehmed Ali Paann Msr valiliine tayini (8 Temmuz), Osmanl-Rus ititfak (24 Eyll). Nizm-i Cedd ordusu skdarda (2 Haziran), Srp isyan: Belgradn d (13 Aralk), Rus yaya harp iln (22 Aralk). ngiliz Donanmas stanbul nlerinde (20 ubat); Vahhablerin tm Hicaz ele geirmeleri, skenderiyyenin ngilizlere teslim olmas (20 Mart), N izam-i Cedde kar Kabak isyan (25 Mays), III. Selimin tahttan indirilmesi (29 Mays), IV. Mus tafann clsu (29 Mays), Osmanl-Rus ate-kesi (25 Austos), ngilizler skenderiyeyi boaltr (14 Eyll).

1795 1797 1798

1799

1800 1801 1802 1803 1805

1806

1807

1830

Yunan bamsz devletini Osmanl Pdih tanr (24 Nisan), Osmanl-Amerikan Ticaret ve Seyrse fer anlamas (7 Mays), Padiahn Rumeli gezisi, Fransann Cezyiri igali (5 Temmuz), Srbis tann zerklii (29 Austos) Takvm-i Vekyiin kmas (1 Kasm). Sisamn zerklii (10 Aralk), Msrda Mehmed Alinin isyan, Konya Sava (21 Aralk), Msr or dusu Ktahya'da (2 ubat), Rus filosu Boaz iinde (20 ubat) Osmanl-Rus savunma anlamas: Hnkr skelesi (26 Haziran/8 Temmuz), Boazlarn Rusya lehine

1808

Alemdar Mustafa Paa stanbulda, Saray baskn, III. Selim'in ehadeti, IV. Mustafann tahttan in dirilmesi (28 Temmuz), II. M ahmdun tahta k mas (28 Temmuz), Alemdar sadrazam, Sened-i t tifak (29 Eyll), Sekban-i Cedd (14 Ekim), Yeni eri isyan, Alemdarn ehadeti (15 Ekim), IV. Mustafann katli (15/16 Kasm), Sekban-Yenieri sava, Byk stanbul yangn (16 Kasm), stan bulda anari, basknlar (17 Kasm), Osman-ngiliz bar (5 Aralk). 1833 1831 1832

1809

Osmanl-ngiliz gizli savunma anlamas (5 Ocak),

yabanc gemilere kapanmas, Avusturya-Rusya arasnda Dou sorunu zerinde anlama (6/18 Ey ll). 183 4 1838 ngilizlere Frat zerinde Seyrsefer msaadesi (29 Aralk). Baveklet ihds, ilk bavekil Mehmed Emin Ra uf Paa (30 Mart), Osmanl-ngiliz ticareti zerin de Balta Liman Anlamas (16 Austos). 1839 Msr ordusunun Nezib zaferi (24 Haziran), II. M ahmudun lm, Abdlmecidin clsu (1 Temmuz), Koca Hsrev Paa sadrazam (2 Tem muz), Hin Ahmed Paann donanmay Msra karmas (3 Temmuz), Glhane H att-i Hmy nu ile Tanzimat devri ald (3 Kasm), Hristiyan ve Mslman halk arasnda heyecan ve beklentiler, Byk Devletlerin Babliye ortak notas. 1840 Msr sorununu zmek iin byk devletler ara snda Londra mukavelenamesi, Beyruta karma ve ehrin igali (15 Ekim), Msr valilii irs olarak Mehmed A liye tevcih olunuyor, Osmanl kanunla r Msrda da cr olacak (24 Mays), Avusturya, Ingiltere, Prusya arasnda Londra Konvansiyonu (15 Temmuz-17 Eyll): Rusya Hnkr skele sinde salad tek tarafl himayeden vaz geer. 1841 1842 1843 1845 1846 Boazlar Mukavelenamesi (13 Temmuz). Abdlhamid'in doumu (21 Eyll). Asker slhat: vilyetlerde redif askeri uygulama s: Bosnada kartlk. Cebel-i Lbnan sorunu, idd mekteplerinin kuru luu. Mehmed Alinin stanbulu ziyareti (19 Temmuz), Mustafa Reid Paann ilk sadrazaml (28 Ey ll), Dede E fendinin lm (30 Kasm). 1847 Marif-i Umumiyye Nezreti kuruluu, Memleketeyn sorunu, Balta-Liman anlamas (1 Mays), Mehmed A linin lm (1 Austos). 1849 1851 1853 Mlteciler sorunu (25 Aralk). Encmen-i Daniin almas (18 Temmuz). Prens Menikofun stanbula gelmesi, Makmt-i Mbareke sorunu, Rusyann Osmanl Ortodoks tebaas zerinde himaye iddialar (28 ubat), Nesselrodenn notas ve Ruslarn Memleketeyni igli (3 Temmuz), ngiliz ve Fransz donanmalar Beike krfezinde (25 Haziran), Rusyaya harp iln (4 Ekim), Osmanl Oltenia zaferi (5 Kasm), Ahska bozgunu (26 Kasm), Ruslarn Sinop baskn (30 Kasm). 1861 1860 1859 1858 1856 1855

Ocak), Memleketeynin boaltlmas iin Rusyaya ltimatomlar (27 ubat), Yunan babozuklar Tesalya ve Epire girerler, Trk-Yunan ilikileri kesi lir (Ocak-ubat), nglitere, Fransa Osmanl Devletine asker yardm taahht ederler (12 Mart), Rus larn Dobrucay istils, Fransa ve ngiltere Rus yaya harp iln ederler (27 Mart), mer Paann Kalatz igli (17 Nisan), Mttefik donanmas Odesay bombardman eder (22 Nisan), mttefik kuvvetleri Yunanistanda (5 Mays), Silistre kuat mas (15 Mays-25 Haziran), Osmanl ordusu Bk rete (6 Austos), mttefiklerin K rm a asker karmas (14 Eyll), Alma zaferi (20 Eyll), Avus turya kuvvetleri Memleketeynde (20 Eyll), Sivas topol kuatmas (25 Eyll 1854 - 9 Eyll 1855), Inkerman zaferi (5 Kasm), Memleketeyn hakkn da Avusturya ile batl mttefiklerin anlamas (2 Aralk) Karadeniz Rus limanlarnn abluka altna alnmas (15 Ocak), Sardunya Krall ittifaka katlyor (26 Ocak), ilk Osmanl istikraz (28 Haziran), Traktir zaferi (16 Austos), ilk telgraf hatt (9 Eyll), Klburun zaferi (17 Ekim), Karsn d (28 Ka sm). Svey Kanal inasna dair kesin szleme (5 Ocak), Viyana Protokol (1 ubat), Abdlmecidin slhat Ferman (18 ubat): Gayrimslim tebaaya yeni garantiler, Paris bar andlamas Krm Savana son verir (30 Mart): Osmanl lkesinin bln mezlii ve devletin bamszln ngiltere, Fran sa ve Avusturyann bir andlamaya balamalar (15 Nisan). Koca Reid Paann lm (7 Ocak), Cidde olay (15 Temmuz): 1856 Islhat fermaniyle Hristiyanlara verilen imtiyazlara kar protesto, Ciddede Fransz ve ngiliz konsoloslarnn katli (15 Tem muz), Memleketyn katli (15 Temmuz), Memleketyn (Eflak, Bodan) zerklii (19 Austos). Kuleli Vakas, Jan Couzann Memleketynde Prens seilmesi. Lbnan Vakas: Drz ve Marumler arasnda a tma, olay uluslararas mdahalelere neden olur (5 Eyll). Lbnan bir Hristiyan mutasarrf idaresinde ba msz bir sancak haline getirilir (9 Haziran), Sul tan Abdlmecidin lm, Abdlazizin clsu (25 Haziran), Ali Paa drdnc kez sadrazam (6 Austos), Fuad Paa sadrazam (22 Kasm)
) SYASET

1854

ngiliz ve Fransz donanmalar Karadenizde (3


O S M A N II M

1862

Belgrad vak'as (15 Haziran), kaime (kd para)'nin kaldrlmasna balanmas (1 Temmuz), Ka radallarn mer Paa tarafndan yenilgiye ura tlmas (23 Austos), Ikodra bar (31 Austos), Baz kalelerin Srbistana braklmas (8 Eyll).

Temmuz), Srbistann igali (Temmuz-Austos), Avusturya ve Rusya arasnda Reichstadt anlamas (8 Temmuz): mparatorluun taksimi projesi, Alexinatzda Srp bozgunu (1 Eyll), ngilterede Osmanl aleyhdarl artyor, Rus ultim atom u (31 Ekim), stanbul konferans (12 Ekim), Midhat Pa a sadrazam (23 Aralk), 1876 Abdlazizin tahttan indirilmesi, V. Murad clsu (30 Mays), Sultan Abdlazizin lm (4 Hazi ran), Merutiyet tartmalar (8 Haziran), erke Haan vakas (15/16 Haziran), V Muradm taht tan indirilmesi ve II. Abdlhamidin clsu (31 Austos), Rusya'nn Srbistan ve Karada harektna son verilmesi hakknda ultim atom u (31 Ekim), stanbul Tersane Konferans (23 Aralk), Kanun-i Ess hazrlanp Merutiyet iln (23 Aralk) 1877 Midhat Paanm azli ve srgne gnderilmesi (5 ubat), Meclis-i Meb'snn al (19 Mart), Rusyann harp iln (24 Nisan). 1878 Tesalyada isyan, Yunanistana harp iln (2 ubat), Byk Devletlerin mdahelesi, Osmanl-Rusya San Stefano Bar anlamas (3 Mart), ngiltere ile Kbrs Konvansiyonu (4 Haziran 1878-3 ubat 1879), Ali Suavi olay (20 Mays), Berlin Andlamas (13 Temmuz): Osmanl mparatorluunun paralanmas, zerk Bulgaristan, Meri vadisinde Rumeli-i ark Vilyeti ve Makedonya Osmanl egemenliinde, reform vaadleri, Bosna-Hersek'i Avusturya igali (28 Haziran), Rumlara gelecek iin vaatler, Romanya Dobrucay alr ve gney Resarabyay Rusyaya brakr, Srbistan, Romanya ve Karada bamsz, Rusya'ya Batum, Kars ve Ardahan verilir, Fransaya Tunusu igal vaadi. 1880 1881 Ziya Paanm lm (18 Mays). Fransa Tunus'u igal eder (12 Mays), Tesalyay ve Epir'in bir kesmini Yunanistan ilhak eder, Dyni Umumiyye daresi (20 Aralk). 1882 ngiltere Msrda: Tel-el-Kebir Sava (13 Eyll), Msrda ngiliz igali. 1883 1884 Sudan'da Mehdi direnci (Kasm). Midhat Paann ve Mahmud Celleddin Paanm katli (6/7 Mays), Hac Arif Beyin lm (28 Haziran). 1885 Rumeli-i ark Vilyetinde ayaklanma (18 Eyll), Abdlhamid savaa kar, Bulgaristan'a ngiliz destei, Rus bitarafl, Srbistan Bulgaristana harp iln eder (13 Kasm), Srp yenilgisi (27

1863

Sadrazam Fuad Paann istifas, Kmil Paa sad reti (5 Ocak), Abdlazizin Msr seyahati (1 Hazi ran).

1864

Memleketyn'in birlii (28 Haziran), ngiltere 1815den beri himayesindeki yonyen adalarn Yunanistana devreder (5 Haziran).

1866

Msr Hidivi veraseti babadan oula kabul olunu yor (28 Mays), G irit isyan, Yunanistanla birle me karar, Mslmanlarn kalelere ekilmesi (2 Eyll). Ali Paa sadrazam (11 ubat), Yeni Osmanllar Ce miyeti ve merutiyet projesi (24 Mart), Abdla zizin Avrupaya hareketi (21 Haziran), Pariste 30 Haziran, Londrada 12 Temmuz, Viyanada 28 Temmuz, Budapetede 31 Temmuz, stanbulda 7 Austos.

1867

1866- 1868 Girid isyan. 1868 1868 Osmanl-Yunan ilikilerinin kesilmesi (Aralk). Girid idaresinde reform (15 ubat), r-yi Devlet (1 Nisan), Yabanc uyruklulara mlkiyet hakk ve rilmesi (9 Haziran), Yunanistana ltimatom (12 Aralk). 1869 Fuad Paann lm (12 ubat), Girid hakknda Paris konferans: Yunasitanla anlama (18 ubat), Svey Kanalnn al (19 Kasm). 1870 Bulgar bamsz kilisesi (Eksarhlk) (11 Mart), Be yolu yangn (5 Haziran). 1871 Londra Andlamas (13 Mart): Karadeniz btarafl nn kalkmas (13 Mart), Sadrazam li Paann lm (7 Eyll); inasinin lm (13 Eyll), Mahmud Nedim sadrazam (8 Eyll). 1872 Midhat Paann ilk sadreti (30/31 Temmuz), mparatorun Berlin Bulumas: Avusturya ve Rus ya arasnda Osmanl karsnda statuquonn deva m hakknda anlama (6-12 Eyll). 1873- -1877 Rusya Osmanlya kar sava iin Avrupada diplo matik temaslar yapar: ar Aleksandr Berlini ziya reti (10 Mays 1875).

1875

Hersak'te (13 Nisan), Bosnada ve Bulgaristanda (2 Mays), Hristiyan kyl isyanlar (Temmuz), Talebe-i Ulm gsterileri (10 Mays), Berlin memorandomu (13 Mays), Srbistann Osmanlya harp iln (30 Haziran), Karadan harp iln (2

Kasm), Rumeli-i arknin Bulgaristanla birlemesi (18 Eyll).

1908

ar ve VII Edvard arasnda Reval Mlakat: kinci Merutiyetin lm (23 Temmuz), lkede genel coku: Makedonyada bar ve Byk Devletlerin taksim plnlarnn son bulaca midi, Avusturya Bosna-Herseki ilhak ettiini iln eder (5 Ekim), Yunanistan Giridin ilhakn iln eder (6 Ekim), Meclis-i Mebsnn al (17 Aralk): 142 Trk, 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Rum, 12 Ermeni, 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3 Srp ve 1 Ulah m ebs.

1886

Bulgaristan ve Osmanl arasnda anlama (1 ubat), Almanya, Avusturya ve talya arasnda l ttifakn yenilenmesi (20 ubat), Byk Dev letler Osmanl lkesinde Statuquonun korun masnda anlayorlar (12 Aralk).

1888 1891 1894 1895

Namk Kemalin vefat (2 Aralk). Ahmed Vefk Paann lm (1 Nisan). stanbul depremi (10 Temmuz). Ermeni terristlerinin kkrtmalar ve memleket te Ermenilere kar sert tepki, ngiliz giriimi, Rusya'nn tarafszl. 1909

31 Mart Vakas (13 Nisan), Tevfk Paa sadrazam (13 Nisan), Ermenilerin Adana vakas (14 Nisan), Hareket Ordusu stanbulda (23/24 Nisan), Sultan II. Abdlhamidin tahttan indirilmesi (27 Nisan), V. Mehmed Readn clsu (27 Nisan). raan yangn (19 Ocak), Arnavutlukta isyan (1 Nisan), Bb-i Al yangn (4/5 Ocak), Sultan Readn Rumeli seyahati (5 Haziran).

1895 1896 stanbul'da Ermeni gsterileri (26 Austos-3 Ey ll), Osmanl Bankasn igalleri (26 Austos), sert tepki, Sultan Douda reformlar plnn onay lar (17 Ekim), bir ngiliz donanmas anakkale Boaz nnde (17 Ekim), Rusyann stanbulu igal pln. 1911 1912 1910

Trablusgarp iin talya ile sava (23 Eyll-4 Ekim). Meclis-i Mebsnn feshi (18 Ocak), Rum ibirliiyle talyann 12 Aday igali (24 Nisan-20 Mays), Said Paann istifas (16 Temmuz), ttihad ve Terakki Komitesi iktidarnn sonu, Balkan Harbinin balamas (8 Ekim), Bulgar ilerlemeleri (21 Ekim-2 Kasm), Bulgar ordusu atalca nnde (15-19 Kasm), atalca Atekesi (3 Aralk), SaintJames Bar Konferans (16 Aralk), Selnikin Yunan ordusuna teslim olmas (8 Kasm), talya ile Ouchyde bar (15 Ekim), Kosovada Srp zaferi (22 Ekim), Arnavutlarn bamszlk iln (28 Kasm), Yunan donanmasnn anakkale Boazn ablukas (17 Aralk), Lozan Konferansnn kesil mesi (6 Ocak), Balkan harekt yeniden balar, Edirnenin d (26 Mart).

1896

Girid isyan, Yunanistann mdahalesi (ubat) ve ilhak giriim i, Byk Devletlerin mdahelesi (ubat-Mart), Halepa P aktnn uygulanmas (3 Temmuz). Osmanl Devleti Yunanistana kar harp iln eder (17 Nisan), Srbistan ve Bulgaristann savaa katlma kararn Byk Devletler nler, Osmanl kar saldrs (18 Nisan), Yunan geri ekilii (25 Nisan), Balkanlarda Statuquoyu koruma iin Rusya-Avusturya anlamas (30 Nisan), O rdunun Atinaya yry, Dmeke zaferi (12 Mays), Byk devletlerin mdahelesi ile bar (4 Aralk): Tesalya Yunanistana, Yunanistandan 4 milyon al tn tazminat, Giride zerklik (18 Aralk).

1897

1900

Gazi Osman Paa'nn lm (4/5 Nisan), Azerbaycan mekteplerinde Trk dili yasann kaldrl mas (29 Ekim), Fransz-talyan anlamas: Fransa Fasta, talya Tarblusgarpta serbest hareket edecek (14 Aralk).

1913

ttihad ve Terakki K om itesinin Bb-i Al baskn, Mahmud evket Paa sadrazam (23 Ocak), Londra Bar ile Balkan Savann son bulmas (30 Mays), Mahmud evket Paann katli (11 Haziran), Edirnenin geri alnmas (21 Temmuz), stanbul Andlamas (29 Eyll), Liman von Sanders stanbulda (14 Aralk).

1901

Fransz donanmasnn Midilli saldrs (5 Ekim). Makedonya, Selnik, Manastr ve Kosova vilyetlerinde kargaa (21 Eyll) (3 milyon nfusun yars mslman). 1914

1902

Enver Bey Harbiye N zn (3 Ocak), Vilyt-i arkiyye Islhat iin byk devletlerle szleme (6 ubat), Kapitlasyonlarn tek tarafl ilgas (9 Ey ll), Avusturya-Macaristan ile gizli ittifak (2 Austos), Rusya'nn harp iln (4 Kasm), Osmanl Devleti I. Dnya savana girer.

1903

Byk Makedonya ayaklanmas (2 Austos-25 Kasm), Byk Devletler mdahalesi: Murzsteg Program (22 Ekim), Reformlar.

1904 1905

V. Muradn lm. II. Abdlhamide Ermeni suikasti: Bomba olay (21 Temmuz).
O SM A N LI J g j SYASE

1915

Cemal Paa kumandasndaki Osmanl kuvvet lerinin Msr Seferi: Kanal Hezimeti, Mttefik-

0 ^ 0 lerin anakkale Boazn gemeye almalar: anakkale Savalar (Oc./18 Ma.), Dou Anadoluda Ruslarla ibirlii yapan Ermeni nfusun i blgelere tanmas: Tehcir (27 May.), Evrk- nakdiyye karlmas, G m rk resmi orannn %30a yseltilmesi.
1916

Kongresi (4 Eyll), Damad Feridin istifas ve Ali Rza Paann sadreti (2 Ekim), Amasya Mlkat (22 Ekim), Msk- Mill: Mill gaye ve hedeflerin, m ill snrlarn belirlenerek iln (29 Kasm), Hukuk- ile Kararnmesinin ilgas. 1920 htilf igal kuvvetlerinin stanbuldaki resmi binalara girmeleri, meclisin datlmas ve kapan mas, mebuslarn Anadoluya kamalar, ele geen lerin ngilizler tarafndan srlmesi (16 Mart), Ferid Paann sadreti (5 Nisan), Ferid Paa hkmetinin Mustafa Kemal Paay idma mah kum etmesi ve askerlikten tard (11 Mays), stan bul hkmetinin Sevr Antlamasn imzalamas (10 Austos), Gmr Antlamas (2/3 Aralk). 1921 Londra Konferans: Anadolu iin sz syleme hak knn Anadolu hkmetinde olduunun tesbiti (27 Ocak-12 ubat), II. nn Zaferi (31 Mart), Sakarya Meydan Sava (3 Eyll), Fransa ile bar (20 Eyll). 1922 Byk Taarruz: galci Yunan kuvvetlerinin im has (27 Austos), Byk Zafer: Yunan bakuman dannn esir edilmesi (30 Austos), zmirin kur tuluu (9 Eyll), Mudanya Mtarekesi (11 Ekim), Saltanatn lgas (1 Kasm), Sultan Vahdeddinin yurtdna kmas, Abdlmecid Efendinin halife olarak seilmesi (16 Kasm). 1923 Lozan Bar Antlamas (24 Temmuz), Ankarann baehir olarak kabul (13 Kasm), Cumhuriyetin iln (29 Kasm). 1924 Hilfetin ilgas ve Osmanl hanedan mensup larnn yurt dna kartlmalar (3 Mart).

Hicaz ve Mekkenin kayb, zmir Dokuma Fab rikasnn kapamas, Tevhid-i Meskkt Kanunu. eriyye Mahkemelerinin Adliye Nezretine ba lanmas (25 Mart), Amerika Birleik Devletlerinin savaa itiraki ve Almanyaya sava iln (6 Nisan), Yldrm Ordular G rubunun kurulmas, Irak ve Suriye cephelerinin k, Rusyada Komnist htill: arln sonu, Cemaat Mahkemelerinin kaza yetkisinin kaldrl, Hukuk- ile Karar namesinin kabul.

1917

1918

Brestlitowsk Antlamas (3 Mart), Sultan Readn vefat ve Vahdettinin tahta kmas (3 Temmuz), Bulgaristann savatan ekilmesi (2 Ekim), Sad razam Talat Paann istifas, Ahmet zzet Paa'nn Sadreti (8 Ekim), Mondoros Mtarekesi (30 Ekim), Alanya ve Avusturyann savatan ekil meleri (3-4 Kasm), zzet Paann istifas ve Tevfk Paann sadreti (8 Kasm), tilf devletlerinin stanbul nlerine gelerek ehri teslim almalar (13 Kasm). Damad Ferid Paann sadreti: Hrriyet ve htilf Partisinin iktidara gemesi (4 Mart), Yunanllarn zmiri igali ve Bat Anadoluda ilerlemeleri (15 Mays), Mustafa Kemal Paann stanbul Hkmeti tarafndan Anadoluya gnderilmesi (19 Mays), Erzurum Kongresi (23 Temmuz), Sivas

1919

O SM A N LI i f j l

SYASET

OSMANLI DEVLET'NN DOUU


KURULUA DAR NAZAR YEL/ER KURULU RUMEL YE GE DURAKSAMA

K U R U L U A D A R
n a z a r y e l e r

OSMANLI DEVLETNN KURULU PROBLEM: YEN H PO TEZ HAKKINDA BAZI DNCELER

137
SELUKLULAR, MOGOLLAR VE OSMANLILAR ARASINDA

146
OSMANLI DEVLET'NN KURULUU VE GELMESNDEK TC GLER

153
OSMANLI BEYLNN OLUUMUNDA OGUZ-TRKM EN GELENEGlNN YER

OSMANLI DEVLETNN KURULU PROBLEM: YEN HPOTEZ HAKKINDA BAZI DNCELER


DR- COUN }. HEYWOOD
UNIVERS1TY O F B R M N G H A M H O N O RA R Y SHNIOR RESEARCH FE U O W , CENTRE FOR BYZANT1NE, O T T O M A N A N D M O D E R N GREEK STUDES / NGLTERE

I smanl devletinin kkenleriyle ilgili bir deer lendirmede ikin olan rahatsz edici tarihi problemler bugnn tarihilerinin zihinlerini kurcalamaya devam ediyor. Colin Imberin son zamanlar da yaymlanm makalesinde u dikkat ekici gzlem yer alyor: Bir modern tarihinin yapabilecei en iyi ey, Osmanllarn erken dnem tarihinin bir kara delik oldu unu aka kabul etmesidir.1 Imber problemin zm sz olduunu ileri srerek devam eder: Bu delii dol durmak iin yaplan her teebbs sadece daha ok efsane nin yaratlmasyla sonulanacaktr.2 Ne Imberin erken Osmanl tarihine ilikin indirgemeci gr, ne de be nim bir tarihi olarak W itteke ilikin revizyonist gr m alanmzn duayeni olan Profesr Halil nalck tara fndan paylalr. Onun grleri, konuya ilikin yaplan son nemli katklarda sraland gibi, Imber ve bu satr larn yazar tarafndan ortaya konulan tarihsel yorumun kar kutbunda yer alr.3 Gerekten de, bu iki gr uzlatrlamaz grnebilir; u kadar ki, kendisinin baz faz la. ihtiyatl olmayan yorumlarna gre Imber ve ben bir sarlar diyalogunun naho itirakileri olarak addedili yoruz.4 Buradan nereye gidebiliriz? Osmanl devleti (terimi nasl tanmlarsak tanmlayalm), bu aprak fakat tarih sel bakmdan semereli hadiseye daha sonradan eklenen menkbe ve hikayelerin temel tarihselliini kabul etsek de etmesek de, zaman ve mekann belli bir noktasnda ortaya kt. Gelenekiler ve revizyonistler (ikisi arasn daki snr izgisi tamamyla net olmasa da) arasnda er ken Osmanl tarihi ve tarih yazm gelenekleri -hem Or ta a hem modern- zerindeki tartma yararl bir e
OSM ANU I

kilde devam ettirilebilir mi? Bayan Beldiceanu Osmanl tarihinin erken dneminin sr ya da sihir bulutlar arasn da belirsiz hale geldiini yazd. Bu tabi ki olduka Witteki bir gr: fakat tarihte ne sr, ne sihir, ne de muci ze var. Olaylar meydana gelir; ve biz bunlar doast kuvvetlere bavurmadan elimizden gelenin en iyisi ile izah etmeliyiz. Tarihsel abann pek ok alannda yanl alglama ya da rasyonel dncenin olmas gerekenin ya da teleolojik fantazinin hizmetine girmesi bilinmeyen bir ey deildir. Erken dnem Osmanl tarihi rneinde de, byk l de belli sabit fikirlere dayanlmas, belki ksmen Osmanl devletini ortaya kt dnemin hadiseleri temelli bir balama oturtma konusundaki isteksizlikden kaynakla nyordur. Osmanl devletinin kuruluu iin geleneksel olarak kabul edilen tarihin yediyznc ylna yaklayoruz. Hi phesiz bu olay konuya ilikin resmi ya da milli tutulularn tekrarlanmas iin bir frsat olarak alnacak tr. Bu makale Osmanl devletinin douu problemine baz yeni yaklamlar nererek yararl bir ilev grebilir; problemi en basit haliyle ortaya koyarsak: ne zaman ve nasl ortaya kt? Entellektel borcumu ifade etmekten mutluluk duyduum bir grup meslektan son alma s,5 benim bu iyi allm konuyla ilgili geleneksel g rlerin bir yeniden deerlendirmesini sunmama vesile oldu. Belirtmek istediim ilk gr, Osmanlnn kkeni konusu zerinde en son aratrmalarn (ki 1930lara, zellikle de Mehmed Fuat Kprl ve Paul W ittekin ya zlarna kadar giden kuak tarihiliin rndr), erSYASET

ken Osmanl tarihilii konusunda, tarihsel anlaym zn zararna olarak, benim tabirimle nasldan ok ne sorusu zerinde younlama eiliminde olmasdr. Bir baka deyile Osmanlnn kkenleri tartmas, gazi dev leti miydi, deil miydi; soydan ya da birarada bulun maktan gelen bir airet miydi, deil miydi; nihai olarak Avrasya steplerindeki pastoral-gebe topluluklarndan (ya da step kkenli daha sonraki siyasi yaplardan) devirilmi bir siyasi gelenein kalb iinde biimlenmi bir siyasi varlk myd, deil miydi? sorular etrafnda dn mektedir. Bu son soru, Mool atmosferiyle birlikte, ge nelde Omeljan Pritsak ve mteveffa Joseph Fletcher gi bi, kendileri dorudan Osmanlc (Ottomanist) olmayan (ounlukla uzmanlar tarafndan itibar edilmeyen) ve Osmanh tarihindeki belli problemlerle ilgilenen tarihi ler tarafndan soruldu.6 Dier yandan, 20. Yzyl Osmanl tarihilerine Rudi Lindnerin ok ikna edici bir e kilde tarif ettii bir borror Tariarorum bulam gzk yor.7 Bu bulama yeni bir ey deil. Lindner makalesin de hakl bir ekilde Trkiyede modern tarihsel alma larn kurucusu olarak tarif ettii Mehmed Fuat Kprln almasna (zellikle de 1934te Sorbonneda Osmanl devletinin kuruluu zerine verdii bir dizi nl konferansa) atf yapar.8 Lindnere gre, Kprl iddia et mekten ziyade ifade etti ki, Osmanllarn atalar Kuzey Frikyaya. 11. Yzylda varmlard, ama Osmanllarn Moollarla yolda olduklar iddiasndan mmkn oldu u kadar uzak kalmak arzusunu aka ortaya koydu.9 Bu daha nce bahsettiim balam diiliin mhim bir u rneidir. Kprl ve W ittekin Osmanl devletinin kkeni zerindeki tarihsel tartmann mteakip seyri zerinde ki etkisi ok byk oldu ve konunun takipisi olan rencilerinin ou bunlarn grlerini ya kabul, ya tadil, ya da ret ettiler. ki tarihinin de grlerine son on yl zarfnda kar kld. Fakat bu eletirmenler (W ittek ya da Kprlnn grlerini ister tadil ister ret etsinler) temelde genelin iindeki zeli kefetmeye altlar. By lece altm yl boyunca tarihiler Osmanl devletinin va roluuyla ilgili ayr ayr olaylardan meydana gelen ve ta mamen durumla ilgili nasl sorusunu (tamamen deilse de) byk lde ihmal ettiler. Ayr ayr olaylar eklin deki kantlar ele alnd zaman da, genel olarak ge 13OSM ANH

ve erken 14. yzyl Bitinyasnn (ya da bu srada Bat Anadoluda oluan beylikler kalbnn) corafi ve sosyal erevesi iinde balamlandrld. 13. yzyln sonu ve 14. yzyln balarnda Bat Anadoluda gerekten ne ol duu hakkndaki zor ve dikkat gerektiren sorular imdi ye kadar geni bir kontekste deerlendirilmedi. Burada yapmamz gereken ey mit, sr ya da muci ze aleminden, hatta W ittek sonras snflandrma temel li ve dolaysyla her eyi aklamaya alan ne sorusun dan uzaklaarak; eski usul, teferruat ve (modasnn ge mi olmasna bakmakszn) yeni-Rankeci aratrmann nasl sorusuna dnmektir: Bir baka deyile, bu makale 1298-1304 yllar arasnda Anadolu, dou Balkanlar ve Pontus blgeleri iinde yer alan devletler arasndaki kar mak ilikiler an inceleyen bir aratrmadr.

II
Lindner tarafndan son dnem Osmanl tarihilii iin ok elverili bir ekilde horror Tartarorum olarak ta nmlanan bu tuhaf fenomen uygun bir balang noktas salyor. Lindnerin iaret ettii gibi, Kprl O sm an lI larn ge 11. yzyl kkenlerini sadece Anadolu toplumunda byk lde bir Trk (daha dorusu Trkmen) airet unsuru olarak gstermekle ve bylece O sm an lIlar la (Dou halifelii topraklarna erken 13. yzyldaki bi rinci Mool istilalarnn yaratt nfis kargaas ile ya kndan ilgili) onlarn kendi menkbevi kkeni arasna yz elli yllk bir mesafe koymakla kalmad.10 Kpr lnn Osmanllarn Kay kkeni hakkndaki sabit fikri hi phesiz Liverpooldan kalkan ge 19- yzyl gmen gemisinin nc mevkisinden ok k k lerin i Mayflowerda aramay daha byk erdem sayan Amerikan etnik bilincinin (Atatrk dneminde ok karakteristik olan anlalabilir etnik kimlik araynn) bir Trke versiyo nundan baka bir ey deildir. Bununla beraber, kendisi nin gl Ouz-Kay yorumlar, tpk W ittekin ayn dnemde Osmanllarn szde-tarihi Ouz eceresini tah rip etmesi gibi, daha sonra gelen tarihilere (Osmanl ta rihine her yaklam en geni manasyla Anadolu gelene i olarak adlandrabileceimiz terimin dnda dn meyi imkansz klan) tnelvari bir gr as yklenme sine hizmet etti. Bu iki byk ada tarihinin alma s yaynlandktan sonra da, Osmanlnn kkeni konusunI SYASET

da nceki yirmi ksur yln rn olan daha erken d nem tarihilie fazla nem verilmedi. Bu geleneksel yaklamn kusurlar nelerdi? imdi bunlar tanmlamaya ve analiz etmeye alalm. Bir ke re, (Osmanl saray kroniklerinin salad uydurma ta rihsel bilginin ve corafyann yardmyla) bu geleneksel yaklam Osmanl devletinin douunu ge 11. ve erken 14. yzyllar arasnda kendi kendine tanmlanm bir Anadolu ve bunun Bizanstan Trke dnm ereve si iine yerletirir. Bu kadro iindeki nc unsur, litera trde ifade edildii gibi, Anadoludaki Bizans varlnn azaltlmas ve nihai olarak ortadan kaldrlmasdr: Bu 1 , srecin son aamas Bitinyann Osmanllar tarafndan 14. yzyln (yaklak olarak) ilk otuz ylnda ele geiril mesi olmutur. Bylece, devletin douu hakknda erken dnem Osmanl tarihinin balam- eer W ittekin hipo tezini sonuna kadar kabul edersek- Trkler ve Bizans, ya ni slam ve Hristiyanlk arasnda bir mcadeledir: ksa ca, W ittekin gazi devleti balam.1 1 Bunun erken dnem Osmanl tarihinin problemle rine hem dar hem de, gstermeyi umduum gibi, tarih sel olarak salam temele dayanmayan bir yaklam oldu unu belirtmeliyim. u ana kadar gazi tezinin yapsn da var olan zayflklar Imber ve Jennings gibi tarihiler tarafndan mahir bir ekilde analiz edildi; ne onlarn ne de Kprl ve W ittekten beri alan hi bir tarihinin yapamad ey, sadece gazi tezi ya da Kay kkeni de il, fakat btn bir Anadolu geleneini phe altna so kan kanttan nihai sonucu karamamak oldu. O

dar imparatorluun bat yarsndaki gelimeler, temelde Hlag ve Jochinin torunlarnn rakip uluslun (eer ge leneksel ama yanltc tanmlamalar kullanrsak- lhanl ve Altn Ordu) arasnda devam eden keskin mcadele ki iyi byle bir sonuca gtrebilir. Hemen hemen bir elli yl boyunca, bu iki byk g arasndaki ailevi mcade le uzun bir kara snr zerinde aralklarla bagsterdi: Bu Kafkasyada yerel Grcistan krallklar zerinde; Azerbaycan ve Arran zerinde; ve Hazar Denizinin br yakasnda, Horasan ve Harezm zerinde nfuz ve kontrol iin yaplan bir mcadeleydi. Bu gelimeler iyi biliniyor ve burada tarihi temelle rini kantlamaya gerek yok. Bununla beraber, sk sk gz den karlan ey, rakip Altn Ordu ve lhanl byk g lerinin en kritik karlamalar ne Kafkasya'da ne de Harezm-Horasan blgesindedir. lhanl ve Altn O rdunun karlarnn doal olarak att son derece yksek stra tejik neme sahip nc bir karlama alan daha var d. Bu Boazlar ve evresidir: Boaziini, Marmara deni zini ve anakkale boazn kuatan ve Kara ve Ak deniz leri birbirine balayan stratejik su yolunun iki yakasnda uzanan topraklar; ki ge 13. ve erken 14. yzylda Altn O rdunun Pontus dnyasyla Nogay hanl ve Akdenizin sular arasndaki hayati giri-k noktasn olutu ruyordu.13 te Osmanl devleti bu karlama kalb iinde varoldu. Bylece, Osmanl devletinin douuyla A ltn Or dunun Pontus step alan arasndaki balantlarn olanaklln tartmadan nce, 14. Yzyl balarnda Bo

azlar blgesindeki byk g politikas problemini, Al halde gr amz nasl geniletebiliriz? Cevap tn Ordu ve lhanl arasndaki nc karlama bala basit: Birisi gzlerini ge -13. yzyl Bitinya smn k mnda ele almak gerekiyor. Bu balamda kritik olan k dnyasndan ve daha byke olan ge- Seluk, Mo ol hakimiyetindeki Anadolu dnyasndan kaldrmal ve 13- yzyln sonunda hala ayakta duran Mool dnyaimparatorluuna bakmal. 1300e gelindiinde Mool imparatorluu (tpk Constantinein oullan idaresinde ki Roma imparatorluu gibi) aile ii ekimelerle bln m bir ev haline gelmiti ama hala hi phesiz btn cl bir imparatorluktu. Geleneksel tarihi bilgiye gre 1294te byk Kubilay hann lmyle birlikte bir emperyal yap (ya da, daha nemlisi, insanlarn zihinlerinde yaayan bir kavram) olarak Mool imparatorluu ortadan kayboldu.12 Gerekten de, 13. yzyln son on ylma ka
OSM ANU I

nokta 1260larda Tuna ve Dinyeper arasndaki blgede gl bir devletin douudur: Nogay hanl.1 4 Nogay, Jochinin yedinci olu olan Boalin torunuy d u .15 Raideddine gre, Nogay Orus, Ulakl ve KHRT/KHRB16 (son kelimenin doru karl ne olur sa olsun,1 7 aa Tunaya kadar uzanan aa Dinyeper (Oz)in bat ve gney-bat topraklar) lkesini fethetmi ve kendisine yurt ve mesken yapmt. Howorth Nogay Boal ulusu n m . ba olarak kabul eder ve herhangi bir kaynak gstermeden Nogay Ordusunun genel olarak Peeneklerden, yani bat steplerinin Kuman ncesi Trki
SYASET

ahalisinden olutuunu ileri srer. Daha muhtemel bir ey, Nogayn ordu birliklerinin genel olarak Moollarn Mangkits kabilesinden temin edilmesidir. Raideddin (,Successors, s.125) Nogayn hem Batu (. 1256) hem de Berke'nin bakomutan olduunu belirtir; Nogay kesin likle Hlagye kar Berkenin ordularnn Kafkasya sa valarna kumanda etmiti. Nogay daha sonra (1287de), Batudan lmnden sonra Kpak hanlndaki soyu arasnda birlik ve dzeni salamas iin zel bir hkm aldn iddia etti.18 Vernadsky, eer olay byleyse Batu nun kendi ordu birlikleri (yani Mangkit Ordusu) ze rinde, bunlar hanlktaki nizami hkmeti devam ettir mek iin zel bir kta gibi dnerek, Nogayn otorite sini teyit etmesi gerekirdi grn savunur.19 Ak olan ey, 1266da Berkenin lm zerine, Nogay btn tec rbesi ve askeri maharetine ve hibir erkek evlat brak mayan Berkenin (Vernadskynin grne gre) Nogay kendi yerine aday gstermi olmas ihtimaline ramen, Jochi ulusundu herhangi bir kdem iddiasnda bulunma d ve hanlk blgesel kurultay tarafndan (Batunun en gen ouu Tugann oullarndan biri olan) amcas Mngka-Temra verildi. Berkenin hkmdarlnn son yllarnda, Nogay zaten Tunann gneyindeki topraklara aina olmutu. 1264te Bizansa kar Bulgar ibirliini salamak iin Trakyada faaliyetteydi. Bu ertesi yl (1265) stanbula ciddi bir Bulgar-Nogay ortak tehditi ile sonuland. Da ha bir ka yl nce stanbuldaki Bizans hakimiyetini ye niden kurmu olan VIII. Michael, lhanl taraftaryd. Berkenin lmnden sonra, Nogay kendi gcn peki tirmeye ve bu gc hzla gneye ve kuzeye doru yayma ya alm gzkyor. Krallnn merkezi, daha ncede belirtildii gibi, Bug nehrinin zerindeki kendi yurdu nun topraklaryd. 1271de, VIII. Michael Boazlar Nogay-Memlk diplomatik misyonlarna amaya zorla mak iin, stanbula kar bir sefere daha giriti; 1275te Galiyay yama etti; ve 1277de, Bulgar taht iin Bi zans kart aday desteklemekle meguld. 1280 (1282-3?)de Mngka-Temr un lmnden sonra, Nogay neredeyse bamsz olmutu; ve ileriki yir mi ylda, 1299daki lmne kadar, iki rakip hanlktan, merkezi Bug olan Nogay (Mangkit) ve merkezi Volga olan Byk Ordudan, sz edebiliriz. Nogay, TeselyadaO S M A N IJ I

ki asi bir valiye kar yardm teklif ederek ve imparato run yardmna drt bin seme Mool askeri gndererek, VIII. Michaella dostluu yeniden tesis etme politikasna giriti. VIII. Michaelin lmnden (1282) sonra, Nogay halefi II. Andronikosla bir ittifak srdrd ve Bulgar arlna kendi adayn oturttu. Bu dnemde Bulgaristan gerekten de Nogay hanlnn bir vassal ya da uydu devleti, saylabilir: Nogayn bir olu Bulgar ar Terterin kz Soki ile evlenmiti. Nogay ayrca Macaris tann Mool hayran hakimi IV. Belann (1284-5) taraf tar olarak da savat. Nogay, Saray hanl ile ilikilerinde ise daha az ta lihliydi. Mngka-Temr un yerine ruhani ve yetersiz Tode-Mngka geti; o da 1287de kuzeni Tla-Buqa tara fndan devrildi. Bunun zerine Nogay, kuzenleri TlaBuqa ve Kncheke kar (Raideddinin ayrntsyla tas vir ettii gibi, kurnazca bir stratejiyle ikisinin de lm n (1291) salayarak) Mngka-Temr un olu Tokhtu (Toqta)nun iddiasn destekledi. Bunu mteakiben No gay ve Tokhtu aileleri arasnda gelien srtme, 1298de iki rakip han arasnda ak savala sonuland. nce, Tokhtu yenildi ve kuvvetleri datld; fakat ertesi yl, Nogay (Krm yama ettikten sonra) kuvvetlerinin b yk blm tarafndan terkedildi ve (muhtemelen aa Bugda bir yerlerde) Tokhtu tarafndan yenilgiye uratl d. Daha sonra, muhtemelen 1299 sonbaharnda, ele ge irildi ve ldrld. Bu dramatik ve byk apl olayla rn yanklar, ve Pontus stepinden toplanan geni TrkMool kitlelerinin yerdeitirmesi, kuzey-bat Anadolu kadar uzaklarda hissedilecekti. III Pontus gelenei olarak adlandrabileceimiz arg man Osmanl devletinin douuna uygulamak iin ne kantmz var? Ayr ayr ele alndnda, tek bir para bi le kesin delil yok; hep birlikte ele alndnda ise, ekici bir hipotezden baka bir ey vadetmez ama, tartmay ilerletmek iin ileri srmeye deer bir hipotezdir. 1930larn ortalan kadar erken bir tarihte, Kpr l, kendisinin tabiriyle kuvvetle muhtemeldir k i, Altn O rdunun (ki aslnda Nogayn devletiydi) Anadoluda ki gelimelere yabanc olmadn ve muhtemelen er ken 14. yzylda lhanl hakimiyetine kar ayaklanmada
SYASET

bir rol oynadm ileri srd (Origins, s.35). Kprl, 1298de Aq-Tav Tatarlarndan bir gc, gney ve bat Pontik Heraclia (Karadeniz Erelisi)dan Bizans toprak larna yollanan lhanllarn cezalandrma seferine kar, Bizansllara yardm iin gnderenin muhtemelen No gay20 olduunu dnd. Kprl, bunlarn Gelibolu yolu ile gittiklerini ve yenildikten (fakat kim tarafn dan?) sonra Rumeliye dndklerini de ekler. Sadece Bitinya ile Pontus stepi arasndaki balant y ak seik gstermekle kalmayp, bu dnem Trkleri arasnda gazi etiinin yaygnlnn yle ok gl olma d grn destekleyen baka bir vaka da, aomim koca-bakbsh vakasdr. Pachymeres tarafmdan aktarld

bu ifadesine nl tarihi Cl. H uartn (son zamanlara dek W ittek ve Kprl ncesine ait hafza kaybnn bir kur ban ola) Les origines de l empire ottom an balkl bir makalesinde dikkat ekildi. Makale 1917de Journal des
Savants'da basld;25 Elizabeth Zachariadou yetmi yldan

uzun bir sredir bu makaleye atf yapan sadece bir avu tarihiden biri.26 lgili pasaj, Osmanl hanedannn ku rucusunun babasnn Pontus stepinden (det-i kpak) geldii ve on bin adrlk gebeyle Caffadan Anado lu ya getii hakkndaki bir rivayeti aktarr.27 Osmanllarn K rm dan Anadoluya gettikleri hakknda Khwademir tarafndan nakledilen bu hikaye, ayn dnemde, yaklak 1298-9da, Karesi beyliinin Troad ve Misyada (anakkale ve Edremit blgesi) kurul mas (ki bu balamda ok nemli bir olaydr) ile birlik te deerlendirilmelidir. K prlnn bu sreci anlat iktibas etmeye deer (Origins, s.35): Nogayn lm zerine, on bin haneden oluan bir Trk kavmi 1263te Sar Saltuk nderliinde Anado ludan Dobrucaya geti ... Sultan zzeddine katlmak iin Ece Halil nderliinde tekrar Anadoluya dnd ve Karesi eyaletine geri geldi, [metinde aynen: vurgu benim] Karesinin kkeni temel bir tarihsel sorun tekil eder. imdiye kadar, Cl. Cahenin belirttii gibi, bu is min anlam ve etimolojisi hakknda sadece ispat edilme mi hipotezler ileri srld. Gerekten de, Cahenin ia ret ettii gibi, hanedann btn tarihi ... karanla gm ldr.28 Cahene gre, Karesi daha gney ve douda ki karde-devletlerinden biraz sonra kuruldu; nk Muntaner 1304-6daki Katalan seferi ile ilgili olarak var lndan bahsetmedi yahut Pachymeresin (. 1313) Trkmen beylikleri listesinde yer almad. Zachariadou, Karesinin Troad ve civarndaki blgede meydana gelen Katalan kaosu sonras dnemin bir rn olduu (yani, kesinlikle 1304ten sonra ortaya kt) konusunda Cahenle ayn fikirdedir. Hipotez kabul edilebilir gzk myor; Cahen buna ramen Karesinin kkeni ile ilgili olarak ilerindeki bir unsur tamamen farkl bir soydan [yani Anadolu kkenli Trkmenleri kastederek] gzle minde bulunur. Cahen ayrca W ittek ve daha nce Kp rl tarafndan ortaya konulan Karesi/zzeddin/Dobruca balantsn da kabul eder; ama 8./14. yzyl balarnda meydana gelen kargaalklar, ve bu srete zzeddin ile
SYASET

gibi, bu kii K rm daki Mool hkmdar Nogann (yani Nogay) saraynda ba byc- dolaysyla muhte melen bir aman {kam)d.21 Nogayn 1299daki l mnden sonra, ailesiyle birlikte lhanl lkesine gemek istedi, fakat yanllkla Bizans topraklarna (yine Pontik Heraclia) girince, vaftiz edilerek Nicomedia (zmit) bl gesinin hegemonu olarak imparatorun hizmetine girdi. Apros savandan (1305) sonra, Tourkopoloi ve Alan lejyonerlerini yattrmak iin Trakyaya gnderildi, nk
Tourkopoloi ile ayn dilden ve millettendi ve nk No-

gayn saraynda iken Alanlarla i yapmada tecrbeliy di.22 Koca-bakhshinn ada bir Bizansl yazarn baptizati neophyti olarak adlandrd, samimi inancndan ok

kar iin din deitiren kiilerden biri olmas (Pachy meres onun bir Trk ve Mslman olduunu belirtir),23 ve daha sonra ihanetle sulanmas,24 burada vurgulamak istediimiz noktann dnda kalyor. lgi ekici olan bu vakann ortaya koyduu ek kant: Tokhtu ile Nogay ara sndaki zorlu mcadele, biri aa Volga dieri Bug ve Krm arasnda yerlemi, iki step siyasal yaps arasnda bir mcadeleydi; Nogayn malubiyeti ve lm, Trk unsurlarn (tahminen hem Ouz hem Kuman), Osmanl devletinin kuruluu iin verilen geleneksel 699 Hic ri/ 1299 Miladi tarihine denk gelen aylar iinde, Krm Dobruca blgesinden (bat Kpak stepi) Anadoluya hem kara hem de deniz yoluyla byk lekli gleri iin bir katalizr grevi grd. Osmanllarn Krm (ve dolaysyla Pontus) kkenli olduu iddias 1520 civarnda yazan ranl tarihi Khwandemir tarafmdan ileri srld. Khwandemirin
O SM A N LI

Bizansa kaan ve Dobrucada yerletirilen, burada gney Rusyadan gelen dier kavimler ile karan ve az-ok Hristiyanlatrlan baz Trk ve Trkmenler hakknda mulak konuur. Yine Cahene gre, K aresinin kurulu u bunlarn bazlar [Trk ve Trkmenler, ilaveten bir Pontik karm] Halil isminde bir adamn liderliinde bir araya geldiler ve Trakya ve Misyaya geri dndler [me tinde aynen: yine K prlnn hipotezi]... dier Msl man Trklerle, Misya (yani Karesi)dekilerle, tekrar te mas salayarak bir kere daha slam katman iine ekil dii srada meydana geldi. Buraya kadar Cahenin ve onun nclerinin al malarn grdk. Ancak, bir anlna Halil figrn bir kenara koyarsak, beylie adn veren kurucunun, Karesinin gerek kimlii neydi? Cahen, biraz aprak ola rak, bu ismin gerek kurucunun ismi olm adn belir tiyor. sim el-meriden geliyor; Akpaazade ise yakla k 735/1335te len Karesi ehzadesini Karesi olu A lan Bey olarak adlandryor. Bu hanedann eceresini karma konusunda yeni bir teebbs Profesr Zachariadou tarafndan yapld; kendisi Karesiyi Osmanllara benzer ekilde bir gazi beylii olarak snflandrd. Kendisinin kulland Tokatda bulunan bir erken 9-/15. yzyl kitabesinden kal karak, u ecereyi karabiliriz:
Baghd Bey, hanedann kurucusu (=Pachymeresde Pagadinus, 1302 civarnda bey [EZ]

rnda bey olan Baghd Bey ile Karesiyi 1328-32 civa rnda yneten torunu Demir Han arasndaki eyrek yz yla hanedann drt neslinin faaliyetlerini doldurmak aka imkansz. Karesinin hala mulak olan etimolojisini aratr mak da faydaldr. Zachariadou bunun bir Trke isim olmad hipotezini yrtyor ve Kalamosa gtryor: Katalanlar belli Trkleri Bergamann dousundaki Ger me kalesinden attlar; Zachariadou, beylerin [Karesi] byk ounluunun Trk isimlerine sahip olduu gzleminde bulunarak (s.227), kken olarak yerel (Yu nan) yer adn ileri srer. Eer Karesi gerekten Trke bir isim deilse, en azndan Trkede kullanlan, belki Mool kkenli, bir isim/terim olabilir mi?29 Bu kesinlikle o dnem Anado lu (Ouz) Trkesinde yaygnd; fakat ilgintir el-meri (MSS, A, S, E) Pontik Trke (Kuman/ Altn Ordu/ Krm Hanl) terimi qarasu/qaracuyu (ki muhtemelen bu balamda bir askeri grubun ya da ordu parasnn li deri olarak aklanan) hatrlatan Yakhshi b. Karashi bi imini veriyor. Bu muhtemel Pontus balantsn daha da gelitir mek mmkn. Zachariadou, Karesililerin han terimini kullanmasn yorumlar. lk olarak, bu varsaylan kullan sahte bir ecerenin kant olarak grme eilimi vardr: ne de olsa, lhanl ve Altn Ordu hala ayaktayken hangi Ana dolu beyi Cengizvari imalar tayan han nvann kullan maya cesaret edebilir? Zachariadou, Karesi efendilerince
ece (=hoca) ve han kelimelerinin kullanlmasnn bu beyli

I I
Kalem Bey (Gregorasda 'Kalamis': yanl [EZ] - ve bylece sahte?)

i dierlerinden ayrmak iin kullanlan hususiyetler gibi grnd eklinde yararl bir neride bulunur. Bu gzlem u sonuca varabilirsek daha da yararl hale gelir: Karesi, ya da en azndan beylii yneten aile, gerekten dier beyliklerden farkl bir kkene sahiptir. Bu farkl kken yalnzca Pontus olabilir ve bylece (en azndan ortaya ktklar dnemde) Altn Ordu ve m uh temelen daha dar bir adan Nogay O rdus ile irtibatl dr. Bu balamda Karesili yneticilerinin Demir Han ve ya Yahi Han gibi isimleri (ya da, daha muhtemeldir ki, kayda geen nvanlar), Cengizvari (ya da eski Ouz) ve mantkl hale gelir. Zachariadounun belirttii gibi, ece nvanyla ilgili olarak u eklenebilir: Kareside ska kullanld ve meStYASHT

I I
*Karesi Bey veya Han - beyliin kurucusu

__________ I__________
Demir Han Yahi Han

_____ I________
Beylerbey Yakup Alan (0.1345) Aka bu ecere ya da en azndan teyit ettii kro noloji, btn ile kabul edilemez. Bir kere, 1302 civa
O S M A N II I

ru Osmanl kronik metinlerinde bile Karesi kkenli u beyine (Ece Halil) verilen lakap olarak yer ald. Gerek ten de, Clausona gre, usta yani hoca anlamyla ece ke sinlikle Moolcadan geme bir kelimedir: bu formdaki belli bal az sayda Osmanlca-Trke kelimenin (ee, ei ve e) hibirinin bu balamda bir manas yoktur.30 Khwandemirin (sonradan W ittek tarafndan ince lenen)31 Osmanllarn kkenini bu dnemde K rm dan Anadoluya yaplan on bin adrlk gte bulan anlats (ki Karesi vakasnn bozulmu bir halini yanstr) tart maya aktr. Aka, 1298de Nogay ve Tokhtu arasn daki mcadelenin ls ve younluu, aa Volgadan Tunaya kadar olan btn alan boyunca insanlarn yayl masn ve byk apl hareketlerini (yle bir sre ki tamamiyle kuzey-bat Anadolu iinde meydana gelen a da hareketlerin gelimesine muhtemelen engel olmu tur) hzlandrm olmaldr. Karesili yneticilerin isim lerinin gerekte Unvan lar olmas ihtimali, Osmanl devletinin kurucusunun grnrdeki ismiyle ilgili problemlerin bir yeniden de erlendirilmesine balanabilir. HollandalI oryantalist J.H. Kramers 1928de yaynlanan Osman kimdi? ba lkl makalesinde bu meseleyi ciddiyetle inceledi; Haki ki Mslman (ve Arap) ismi Uthman (Trke telaffu zuyla Osman)n ada Bizans kaynaklarnda kelimenin kkn ortaya karan bir biimde verildii olgusuyla izah etmeye alt: Yunanca ekim soneklerinden arnd zaman, Pontus askeri terimi atman/ataman (ki terim olarak Slav dillerine de gemitir ve Pontus stepi/Ukray nann Byk Ordu sonras Kazak siyasi sistemleriyle ilikili olarak hetman, Kazak by olarak ngilizce letirilmi biimi gayet iyi bilinir) ok yakndan andr yordu.32

eklinde ifade edebileceimiz gre doru evrilen basit bir nve sunuyor. Bu nvenin baz nemli zelliklerini aadaki gi bi sralayabiliriz: [i} Osmanl balangta, tpk Karesi gibi, gayri mslimdir ve dolaysyla tanm itibariyle gazi deildir. zzeddin/Dobruca yksnn aka gsterdii gibi step geleneinde dini bakmdan pluralist olan Pontus blge si Trklerinde Gaza gelenei hi yoktur. Bylece ada Bizans kaynaklarnn ilk Osmanl balamnda gazadan ya da gazilerden neden hi bahsetmedii bilmecesi an lalr hale gelir. [ii] Bu nve ya da ncl-devlet ismi bilinmeyen, fakat Pontik nvanyla ya da at(a)man rtbesiyle tan nan bir kii tarafndan ynetildi. Gerekten de, kendisi Bizansl adalarnca at(a)mamn bir isim mi yoksa Un van m olduuyla ilgilenilmeksizin tannmtr. Bir sre, muhtemelen yirmi yl kadar sonra Pontus aknc lideri nin ismi Mslman/Anadolu kltr etkisi altnda Os man ekline dnmtr. Yukardaki yorumlardan karlan bir sonu olarak, yaklak 1299-1302de Osmanl devletinin ortaya kma d, Pontus stepinden bir grup gmenin (ki aslnda bir aknc grubu ya da ilerleyen bir ordunun parasdr) Bitinyada belirmesinin bir devlet olarak izah edilemeye cei, bunun ancak bu tarihten bir on (ya da en fazla yir mi) yl iinde, yani Osmanllarn tekrar tarih sahnesine ktklar 1315 ve 1324 yllar arasnda, sz konusu ola bilecei dnlebilir. 1320lere kadar, bu grup siyasi kltr ve dini ynelim asndan ilikide olduu Anado lu (ve Mslman) beyliklerinin rengini ald zaman, bir tarihsel varlk olarak Osmanl beyliinden sz edebiliriz. Bu ncl-Osmanl devletinin yaad tarihsel ge lime srecinin Karesi ile paralel gitmi olduu gzk yor; Zachariadounun hakl olarak iaret ettii gibi, er

IV
Bu makale, daha ileri bir tartma husule getirmeyi amalayan ilevsel bir hipotez olarak, erken Osmanl devletinin yaklak 1298-1300 (1304tet yukar bir ta rihte deil) yllarnda bat Pontus step blgesi (Krm ve Dobruca arasndaki topraklar olarak bilinen ve bir bl mnde bir ka on yldr Nogay ulusunu. barndran bl ge) iinden gelen tamamen farkl kkenlere sahip Trk unsurlardan oluan bir topluluk tarafndan kurulduu
O S M A N II I

ken Osmanl tecrbesinin Karesi ile ok sayda ortak noktalar tad ortaya kyor. Bu manada, Karesinin nihai massedilmesi iki ayn eyin, imdiye kadar sanlan dan daha derin bir seviyede, birlemesi olabilir. Bu ba lamda, Osmanlnn Trakyay ve gney-dou Avru pann civar blgelerini fethinin ilk aamalarnda Karesi (ve nihai olarak Pontus) kkenli kiilerin oynad nc rol tesadf olamaz.
SYASET

Getirilen neri u: Imberin kara deliini doldura bilmek iin Osmanl devleti (ki hi phesiz Anadoluluy du ve daha sonra kendini bu ortama iyice yaptrmak iin rivayetler ve efsaneler icat etti) ve Osmanl nvesi (ki Pontik, Anadolulu olmayan ve gayrimslim bir kke ne sahip olduu ne srlebilir) arasnda bir ayrma git mek yararl olabilir. Colin Imberin Anadolu gelenei ile birlikte geerli olan kara delik kavram Osmanllarn kkeni hakknda daha radikal bir teori ile izah edilebilir: bu teori hakknda ilk fikirler eyrek yzyl nce Huart tarafndan ortaya kondu. Kesinlikle dorudur ki, Osmanl nvesi ya da ncl-devleti kesin biimini, son ve geici cihanmul Mool barnm bitiini nceleyen, Mslman olmayan Altn Ordu ile Mslman lhanl arasndaki ksa sreli ak sava (1296-1304) dneminde ald. Bu dnem kuzey-bat Anadolusunun kk dnya s dnda, Nogay ve Tokhtu arasnda Altn Orduda s tnlk iin yaplan son mcadeleyle, bunun 1299da Tokhtu lehine sonulanmasyla, ve 1304 te Mool impa ratorluunun tekrar biraraya gelmesi iin yaplan ksa mrl tasaryla ekillendi. Byk Mool Han Temr himayesinde taa Pekinde hazrlanan bu tasar Jochi ulu-

juyla Hlagnn soyu arasndaki durmak bilmeyen sa va son defa olarak bitirmeyi amalyordu. Tasarnn ya plmas kritik bir dnemin sonu oldu: nc Altn Ordu-lhanl karlamasnn meydana geldii Boazlar ve civarnda, hem Asya hem de Avrupa kylarnda, Altn Ordu yanls tampon ya da uydu devletler kurulmasnn belli amac vard. Osmanl nvesinin kuzey-bat Anadoluda takriben 1299 ylnda ortaya kmasnn nihai nemi, birbirine rakip olan Altn Ordu ve lhanl byk gleri arasnda ki karlamann en kritii olan, kendi aralarnda ve kendi ilerinde ak sava yaadklar bir dnemde mey dana gelmesidir. Bu Mool hanedan rekabeti balamn da, Bizans ve onun (btn tarihi kuaklara gre erken dnem Osmanl tarihi iin ok nemli bir belirleyici olan) ideolojik kurumlan aslnda az bir neme sahipmi gibi grlebilir. lhanl-Altn Ordu atmasna sahne olan ve Boaziinden Kafkaslar yoluyla Harezme kadar uzanan kavis zerinde oynanan byk oyunda, Bizans ya: da Karesi ve Osmanl ncl-beylikleri -b u makalenin de bal olan Bitinyal Atamanlar- tesadfi oyunculardan baka bir ey olmayabilir.

Colin Imber, 'The legend o f Osm an Gazi, in Elizabetl Zaclariadou (ed.), The Ottoman emirate, 1300-1389 (Halcyon Days in Crete, I. A Symposium held in Rethym non, IL-13 January 1 9 9 0 , s.6 7 -75, s.7 5 de. 9 10

1981); ngilizce tercmesi (tr. and ed. Gary Leiser), The origins o f the Otto man Empire (Albany, N.Y., 1992). Lindner, How M ongol were the early O ttom ans?, s.282-3. W ittek , 13. yzyl sonunda bat A nadoluda T rk m en beyliklerinin orta ya km a yol aan nfus basksnda, M oollarn Anadolu Seluklu dev letine saldrs ve bunun sonucunda bu devletin vassal statsne in d iril m esini ba faktr olarak grm e eilim indedir. W ittek , Osm anl devleti nin gerek kuruluunda M ool unsuruyla ilgili herhangi bir i htim a gr m ezlikten gelir. 11 Colin Heywood, A Subterranean H istory: Paul W ittek (1894-1978) and the Early O ttom an State, Die Welt des Islams, xxxviii/3 (1998), s,386-405; ibid., The Frontier in O tto m an History: O ld Ideas and N ew M yths, in Daniel Power and N aom i Staden (ed.), Fronters in Qjestion: Eurasian Bordcrlands, 100-1700 (London and New York, 1999), s.228-50.
12

2 3

Ibid. H alil nalck, Osm an Glazis siege of N icaeaan d the baccle ofB aphaeus, ibid ., s.78-99; idem, How to read Ashk Pasha-Zades H istory, in: Co lin Heywood and Colin Im ber (ed.), Studies n Ottoman History in homur o f Professor V. L Menage (stanbul, 199^), s. 139-156.

Kr. z e llikle nalckn deerlendirm esi (Osm an G lazi, s.9 7 nin d ip notu).

G irit sempozyumu bildirileri arasnda yukarda d ipnot I ve 2 de bahsedi lenlerden baka bkz. Aldo G allotta, II "m ito oguzo e le origine dello stato ottom ano: una riconsiderazione (s.41-59) ve Elizabetl A. Zachariadou, The em irate o f Karas and th at o f the O ttom ans: two rival states (s.2252 3 6 ).

Peter Jackson, From U lus to Khanate: the M aking o f the M ongol States,
C .1 2 2 0 - C .1 2 9 0 ,

Om elja Pritsak, Two m igratory m ovem ents in the Eurasian stepe in the 9 t h - l l t h centuries, Proceeditgs 26th International C ongress o f Orientalists, Ncw Delhi, 1964 i N ew D elhi, 1968), ii, s. 157-63; Josepl Fletcher, T h e Turco-M ongolian m onarchic traditio in the O tto m an Em pire', Harvard krainian Studies, iii-iv (1979-80), s.236-251. 13

The Mongol Empire and its Lcgaey, s. 1 2 - 3 8 .

zellikle bkz. Georges I. Bratianu, La rner noire des origines la conqete otto man (Monachii, 1969), s. 185 vd. Romanyal tarihi D r V. Ciocaltann me seleye yeni bir k tutm as beklenebilecek olan son almasn henz gre m edim: Mongolii si Marca Neagra n secolelc X III-X IV (Bucuresti, 1998).

Rudi Paul Lindner, H ow M ongol were the early O ttom ans?', in Reuven A m itai-Preiss and David O. M organ (ed.), The Mongol Empire and its Le<zy(Islamic H istory and Civilization. Studies and Texts, vol. 24; LeidenBoston-K ln, 1999), s. 282-9; ibid., B eginning O tto m an H istory, in Colin Heywood and Colin Im ber (ed.), Studies in Ottoman History iri Hom ur of Professor V L. Mcnage (stanbul, 1994), s.199-208.

14

Nogay iin tek m onografik alma, N . I. Veselovsky, K han iz tem nikov Zoloto Ordy: N ogai i ego vrem ya, Zapisk, Rossisk. Akad. N a u k , 8th ser., xiii/6 (Petrograd, 1922); N ogayn kariyerinin bir zeti iin kr. B. Spuler, Die Goldene Horde: Die Mongolen in Russland, 1223-1502 (Leipzig, 1943), s.56-81. George Vernadsky, The Mongols and Russia (New Haven, 1953), s .l7 4 -8 9 da da deerli gzlem ler var.

M ehmed Fuad K prl, Les origines d t t empire ottoman (Paris, 1935). Trkesi: Osnanl mparatorluunn kuruluu, ed. O . F. K prl (stanbul,
OSM ANLI

15

Nogaym ne zaman doduu belli deil: m uhtem elen 1220 kadar erken bir tarih olabilir; l m tarihi olan 1299da ok yalyd.

SYASET

16 17

Byle, Successors, s.125 ve s.113-14. Raideddin tarafndan sz edilen bu g ru p m uhtem elen, M ool ncesi dnem de iki gruba ayrlm ve D inyeper n ehrinin hem orta hem de aa ksm larnda yerleik vahi olm ayan Polovstiler olarak da bilinen, K u m allardr. N ehrin sa yakasnda (bu balam da Raideddin tarafndan bahsedilmeyen) It-obal/Ic*oba ve U rusovii/U rus-oba (yani O ru s); sol yakasnda ise U lahobal/U lahevii ve Bur-obal/Burevii vard. Raideddin'de m uhtem elen K H R T /K H R B ye dnt. (Bkz. Peter B. Golden, The Polovci D ikii', Harvard Ukrainian Studies, iii-iv (1979-80), i, s.26768. (Byle son okunuu belki L H W T biim indeki *Lahut, yani Polonya
lI la r ,

26

H u a rtm makalesi urda zikredildi: Elizabeth A. Zachariadou, Religious Dialogue between Byzantines and Turks during the O tto m an Expanson, in B. Lewis and Ft. N iew hner (edd.), Religionsgespracbe im Mittelalter (= Proceedings 25. W olfenbuttler Symposon), (W iesbaden, 1992), s.289304, s.301, d ip n o t 52.

27 28 29

H u art, loc. cit. Cl. Cahen, Karas', E I(2), iv, 627-8. B unun bir M ool terim i olup olmad m erak konusudur. Trke am lanmas olan KRS hibir ipucu vermiyor.

kelim esinin bozulm u halid ir eklinde izah ediyor ki bana hi m u h

30 31

Clauson, Vrc-tb-century Turkisb, s.20. P. W ittek , Yazjoghiu Ali on the Chriscian Turks o f the D obruja, B S0AS, xiv (1952), s.639-668.

temel gzkmyor.) 18 19 20 Vernadsky, Mongo/s and Russia, s. 164. Ibid. K prl tercmesinde (Origins, s. 3 5) Lesier tarafndan dlen erhte yan llkla A ltn O rdann hkm d ar eklinde tanm land. 21 E. A. Zachariadou, Observations on some Turcica o f Pachymeres, Revue de tudes Byzantines, xxxvi (1978), s.262-264. 22 23 Zachariadou, s. 264. Ibd. Bu iki terim o dnem Bizans kullanlnda, daha sonraki Avrupa uygulam asna ters bir ekilde, eanlaml olarak grlm edi. 24 25 Ibid. Cl. H uart, Xes origies de lem pire o tto m a n , Journal des Savanis , N .S. V,
XV ( 1 9 1 7 ) , S .1 5 9 - 1 6 1 .

32

J. H . K ram ers, W er w ar O sm an?', Ata Orientalia , vi (1928), s.24 2 -2 5 4 , tp k basm: idem ., Analecta Orientalia. Yunanca biim leri iin bkz. Gy. M oravcsik, O sm an, Byzantinoturcica ; at{a}man iin bkz. Sir Gerard Clauson, A Dictionary o f pre-tbirteenth-century Turkisb (Oxford, 1972); M ax Vasmer, Russiscbes etymologiscbes Wrterbuch (H eidelberg, 1953), i, s.31. lg in b ir ekilde, eski R usa'da 1294 tarih in d e ilk kullanl vataman eklindedir. (Vasmer, loc. cit.). Louis Bazin (A n tiq u ite m econnu d u titre d A tam an , H arvard Ukrainian Studies, iii-iv (1 9 7 9 -8 0 ), i, s.6 270) at(a)man = O sm an tezini ele alr ve son alm alar (sonularn sa dece M oravcsikin m alzem esine dayandrm asna ram en) eletirerek red deder.

SYASET

SELUKLULAR, MOOLLAR VE OSMANLILAR ARASINDA


PROF. DR. RUDI PAUL LINDNER
UN1VERSITY O F M IC H IG A N , D EPA R TM EN T O F H STO RY / A.B.D.

u ksa makalenin amac Osmanl tarihinin ku ruluuyla ilgili kaynaklarn allmasndaki baz imkanlara ve varolan sorunlara iaret et mektir. Balang olarak, halihazrda farknda olduu muz aysbergin sadece grnebilen parasdr. Fakat asl byk para suyun altnda yatmaktadr. Burada ben s tanbul ve Ankaradaki arivlerde bulunan yaymlanma m bir takm belgeye deinmekteyim. Bu belgelerin byk ounluu, XV. yzyln ge dnemlerine ait ol makla beraber, bunlar brokratlarn erken dnemlerin koullaryla ilgili dncelerini elde etmede bize byk oranda yardmc olmaktadrlar.1 imdilik halihazrda ulalabilen kaynaklara bir bakalm. En ilgin aratrma yollarndan bir tanesi Seluklu, lhanl ve erken dnem Osmanl tarihi arasndaki ba lantlarla ilgilidir. Ge dnem Anadolu Seluklu tarihi, uzun ve saygn bir tarih yazma geleneine sahip bulunan ranl brokratlarn az saydaki almalarn iermekte dir. Buna ek olarak lhanllar iin Rashid al-Dini b yk almas vardr. Dier yandan ilk Osmal kronikle ri bu gelenein dnda kalmaktadr ve almalar ar lkl olarak kendisinden nceki yazarlara dayanan Kemalpaazadenin eserine denk bir almaya XVI. yzyla kadar rastlayamamaktayz. Anonim kroniklerin yazarlar ise ne ibn Bibi ve Aksarayi ile ayn snftadrlar ne de bu gelenee benzemeyi arzu eder grnmektedirler. Sonu olarak, erken dnem Osmanl yazarlar ile yerini aldkla r gelenek arasnda ama ve ilevsellik asndan ilgin bir boluk bulunmaktadr. Bu iki farkl yapy tamamla ma grevi daha yerine getirilmeyi beklemektedir. Bu kurumlar arasndaki ilgi ekici dier boluk pa rasaldr. Elimizde ok miktarda Anadolu Seluklu paras
OSM A N LI

bulunmaktadr. 20 yl nce bir kolleksiyoncu karar ver diinde, sadece Avrupa ve Amerika piyasasna gelen ma teryale dayanarak Sultan I. Mesuttan Keykubat IHe ka dar olan dnemin paralarn kapsayan bir kolleksiyon oluturabilirdi ve Hicri 595 ila 702 yllar arasnda kesi len gm dirhemlerin hemen hemen tamamn da satn almak ayn biimde olasyd. Bu rnek bize bu serilerin boyutlar ile ilgili bir fikir vermektedir.2 Yzyln sonu na doru darphanelerin toplam kts artmamakla ve gerekte azalmakla birlikte, saylar artmakta, Hicri 699da da en yksek miktara ulamaktadr. Ayn ey Anadoluda lhanllar adna kesilen sikkeler iin de geerlidir. Hicri 699, kendisinden sonraki dnemin daha az miktarlarna gre byk bir yldr. Bu sikkelerin yksek oranda gm ierdiklerini ve Msrn ada sikkelerin den daha saf olduklarn da eklemek gerekmektedir. Eer bunlar erken dnem Osmanl madeni parala ryla karlatrrsak, gsterebileceimiz ok az eye ra men Orhann iktidar ncesiyle arasnda kesin bir farkl lk grrz. Okuyucu, Seluklularn bir sultanlk idare ettiklerini, Osmanllarn ise sadece bir beylik kurdukla rn, byle bir kyaslamann adil olmayacan syleyerek itiraz edebilir. zellikle Osman hibir gm kaynan kontrol etmiyordu (eitli Anadolu Seluklu kesmeleri nin madenleri, Maden Lle gibi, akla getirmesine ra men), dolaysyla ge dneme kadar madeni paralardan fazla bir ey beklememeliyiz denilebilir. Bunlar akla yat kn itirazlardr, fakat cevap olarak ben ge dnemlerinde Seluklularn olduka zayf bir yapy idare ettikleri ( bu Hicri 699daki Osmanl bamszl efsanesinin ko laylkla kabullenilmesinin de sebebidir), Osmanllarn
SYASET

topraklarnn nemli ticaret yollar zerinde olduu ve bu dnemde komu beyliklerde gm para basmnn bulunduu gereklerini vurguluyorum. Burada yine Sel uklu idaresi, lhanl hakimiyeti (overlordship) ve Osmal kurumunun (enterprise) oluumu arasnda bir ko pukluk gzkmektedir.3 Dolaysyla aratrmaclarn nnde duran bir grev de bu boluu doldurmak ve er ken dnem Osmanllar tam olarak zamansal mekanna oturtmaktr. Osmanllar bir boluktan tarih sahnesine kmadlar. Erken dnem Osmanl tarihi iin en temel kaynak topraktr. Pofesr Louis Robertn corafya olmadan tari hin olamayaca kliesi srekli olarak aklda tutulmal dr. Osmanl tarihinin ilk yllarnn iklim ve genel gr nm, zellikle erken dnem Osmanl kaytlarnn corafik bakmdan test edilmesi asndan daha yakndan a lmay gerektirmektedir. Profesr Clive Foss bir al masn bu alanda yapmtr. Elde ettii sonular gerek ten ilgi ekicidir ve muhtemelen Orta a Anadolu co rafyasnn tarihsel olarak allmas ynnde bakalarn da tevik edecektir.4 Yaplmas gerekenleri gsterme a sndan, Lindnerin almas rnek olarak alnabilir. Lindner, erken dnem Osmanl kroniklerini, zellikle Anonim Kronikleri ve Akpaazadenin deerlendirme lerini izleyerek Erturul ve Osmann takipilerinin, ara larnda birok gebe obann da bulunduu, yaamlar nn en azndan bir ksmn koyun gderek geiren aile lerden olutuunu ileri srmektedir. Bu iddiay destek ler biimde sadece klaklarn ve yaylaklarn nerelerde bulunduunu belirten metinler bulunmaktadr.5 Fakat bu yeterli kant olamaz. oban asndan bu yerler ve bunlar arasnda izlenilen yollar bir anlam ifade etmekte midir? Belirtilen yaylaklarda bulunan otlaklar Ste yakn hatta St civarnda yer alanlardan daha stn durumda mdrlar? zlenilen yolun kendisi g eden hay vanlar iin yeterli Otlaklar salamakta mdr? Mevsime bal g iin kullanlan yerlerden biri olan Bilecik niin yoldan bu kadar uzaktadr? obanlar iin en iyi zm olamayacak yollarn ya da otlaklarn seilmesinde siyasi ya da askeri tercihlerin zorlamas var mdr? Tm bunlar Lindnerin nceki almasnda cevaplandrlmadan bra klm sorulardr ve beni baka bir soruyu daha sormaya zorlamaktadr: Tarih yazclarnn bu ailelerin g eden
O SM A N 1.1

obanlar olduu iddias bir hayal midir? Ksaca, erken dnem Osmanl tarihi ile ilgili sorularn bir corafyac nn bak asyla incelenmesi gerekmektedir. Toprak bizler iin nemli bir kaynak olarak beklemektedir.6 Arazi zerinde ne bulunmaktadr? Erken dnem Osmanl nesillerinin oluturduklar kurumlar hakknda ne syleyebiliriz? Oluturduklar bu kurumlar onlar iin ne ifade etmektedir? Buralarda ileride yaplacak aratr malar iin byk um ut vaadeden bir durum bulunmak tadr. Fikir verici almalardan, aklda tutulmas gere ken bir tanesi Viyanal aratrmaclarn rettikleri yzey sel incelemelerden elde edilen ve byk miktarda malze me ieren Tabda Imperii Byzantini'n'm ciltleridir. T IB in son ciltleri Papllagonia ve Firigyay iermektedir ve Bitinya zerine bir alma da Fransz ekibinden beklen mektedir. Byk Bizans yaplar tanmlanmtr fakat kk yaplar yok olmadan nce ayrntl biimde bu lunmal, snflandrlmal ve incelenmelidir.7 1929da Taescher ve W ittek tarafndan ifade edildii zere, dep remler ve Yunan-Trk sava birok ortaa yapsn yok etmitir. Fakat yine de bu alanda incelemeleri devam et tirebilmek iin yeterli kaynaklar bulunmaktadr. Vakf belgeleri, Eskiehir ovasnda zamannda neler bulundu una dair kantlar salamaktadr. Erken dnem Osmanl binalar ile ilgili olarak, bir mimarlk tarihi aheseri olan Ayverdinin byk incelemesi bulunmaktadr.8 Eski fotoraflar, ariv belgeleri ve lmleriyle bu alma mkemmeldir. Btn olas yaplar tespit etmesi ve Trk akademisyenlerince yaynlanan gncel almalarn onun zerine ina edilmi olmas bu almann byk ama tek meziyeti deildir. Bu almann incelenmesinde, baz ^binalarn belirtildii dneme ait olmad ve orijinal ya plarn saptanabilmesinin sadece ina tekniklerinin ay rntl bir biimde allmas ile olabileceinin aklda tutulmas nemlidir. Bu, duvarclk tekniklerini ve n cln Profesr Peter Kuniholmun yapt dendrochronological tarihleme amacyla ahap kalntlarnn al lmasn da ierecektir.9 Ne yazk ki St yaknlarnda Karakeili tarafndan yaplan yllk kutlamalar hakknda kasabann kendisi ve oradan geen yollarn tarihesi hak knda bildiimizden ok daha fazlasn bilmekteyiz. Er ken dnem Osmanl tarihine mimari katk daha fazla in celemeleri gerektirmektedir.
SYASET

Binalarda nadiren tarihsel olarak nemli kitabeler bulunmaktadr. Anadoluda XIII. yzyl sonlar ve XIV. yzyln balarndan kalma slami kitabelerle ilgili kar latrmal bir alma ok faydal olacakt, nk byle bir alma en azndan erken dnem Osmanl tarihinin en bilinen kitabelerinin daha geni ve muhtemelen daha uygun bir ereveye oturtacakt. Bu zel kitabeler konu suna daha sonra tekrar dneceiz. Kitabeler bize hamile rinin kendileri ve ileri hakknda bilmemizi istediklerini sylerler ve bu kitabeler orjinal yerlerinden kartlsalar ya da kendilerinden sonra gelen kitabeler eskiden kulla nlanlarn yerini alm olsalar bile bize uzun sren bir d nemin entellektel tarihine dorudan ve ksa bir bak salayacaktr. Bu kitabelerin yoldan geenlerin ou ta rafndan okunamyor olmas gerei yine de bunlarn de erini azaltmamaktadr. Anadolunun ehir ve kasabala rnda birok yerel tarihi Max van Berchem ve Halil Edhemin ayak izlerini takip ederek kitabeleri kopyalama, fotoraflama ve yaynlamada mucizeler gerekletirmi lerdir. Artk analiz ve sentezlerin yaplabilmesi mm kndr.10 Kitabeler arasnda elbette sikkelerin zerindekiler de yer almaktadr. Orhan dnemi sikkeleri daha nce a lmaya konu olmutu, fakat erken dnem Osmanl sik keleri daha ayrntl biimde aratrma konusu olmaya deer. brahim Artuk tarafndan baslan sikke ayn nes lin Seluklu, lhanl ve ilk beyliklerinkilerden farkl ola rak kendine zgdr.1 1 zerinde Osmann ismi olan ve yukarda belirtilene benzemeyen dier bir sikke de Londrada zel bir kolleksiyonda bulunmaktadr.12 Bu sikke ge Seluklu ve modern lhanl dirhemlerinden farkl olarak zerinde darphane ad ve tarih tamamak tadr.1 3 Bu iki sikkeyi herhangi bir modern para basm ge lenei ierisinde deerlendirmek zor olmakla beraber vurgulanmaya deer baka sikkeler de bulunmaktadr. Bunlarn ilki darphane olarak kk bir bat Anadolu ehri olan Bursann adn tayan ve lhan Olcaytu adna saltanatnn son dnemlerinde kesilen gm sikkedir.1 4 Bu sikkeyi nasl anlayabiliriz? Osmanllar Bursaya ida reci olarak 1326ya dek girmemilerdi. Fakat kantlarna halen rastlanabilecei zere bu tarihten nce birka yl hara toplamlar ve ehir etrafnda ordugah kurmann
OSM A N LI I

yan sra ehri muhasara altna da almlardr. Bu sikke nin Osman'n bamszlk statsn nasl aydnlatabile cei ise ksaca daha sonra deineceimiz dier bir soru dur. kinci sikke Ktahya yaknlarndaki defineye aittir ve 1301 tarihini tamaktadr. lhan Gazan Mahmud adnadr ve zerinde Hicri 699 tarihinin yannda darphane olarak St adn tamaktadr. Bu ayn yl Anadoluda bulunan lhanl paralarndandr.15 Hicri 699 tarihi bize Osmanlnn kuruluunun 700. yldnm olan 1999u hatrlatmaktadr. Te bu sikkenin niye yeni bamsz olmu Osmann adn deilde lhan adn tad soru labilir. Buna verilecek cevap belirtilen tarihte Osmann gerekten bamsz olmad ya da eer Seluklulardan bamsz ise onu douya balayan daha byk bir hk metin var olduu olacaktr. 16 Varolan sikkelere yneltilecek daha yakn bir dik kat, kroniklerin darda brakt konulara gerek an lamda nflz edilebilmesine yardmc olacaktr. Burada lhanl sikkeleri nemli bir rol oynamaktadr. Ake hirde, Ankarada, Ladikte, Beyehirde muhtemelen Eridirde ve kesinlikle Afyonkarahisarda Gazan Mahmud adna kesilmi sikkeler vardr. Yap Kredi koleksiyonun da Bergamada Olcaytu adna kesilmi bir sikke de bu lunmaktadr.17 Bunlarn bir ksm yaknda bamszlaa cak olan yneticilerden kaynaklanmaktayd, fakat lhanllarn nfuz ve prestijlerinin batda ok uzaklara kadar ulatna da hibir phe yoktur. Bu Olcaytunun fer mannn Adapazarna kadar ulatn belirten modern Bizans kronii Pachymeresde de gayet aktr.18 Belirtmek istediim nokta, sikkeler zerine yapla cak bir almann Osmanl tarihinin erken dnemleri nin yeniden ina edilmesi giriimlerinde merkezi oldu udur. XIII. yzyl Anadolu dirhemlerindeki gm ie rii olduka yksektir ve ktnn byk olduu gzk mektedir. Sadece Seluklu darphaneleri arasnda isimleri gm madenleri ile btnlemi Bayburt, Gm (ayn zamanda Gmpazar), Lle, Maden, Madenpazar, Maden Derbent, Madenehir, Samasur, Samsun ve Sarkavak saylabilir. Bu darphanelerin bazlarnn yerleri ha len bilinmemektedir. Ama zellikle sikkeler zerine ya placak daha ayrntl bir alma bu isimlerin bazlarnn ayn madene ait olduunu gsterecektir. Fakat bu konuSYASET

yu Osmanllarn siyasal varlklarnn ykseldii dnem de ve ncesinde Anadoluda byk miktarda gm re tildiini syleyerek kapatmak akla yatkndr. Dahas Anadolu Seluklularnn dn takiben beyliklerin kurulduu ve lhanl otoritesinin hakim olduu dnem de eitli sikkelerin yerel pazarlarda hibir zorlukla kar lalmadan kullanldn ve bunun sonucunda benzer zellikler ve standart arla sahip bir sikke rejiminin olumaya baladn grmekteyiz. Osmanllar da bu sik kelerin kullanld pazarlarn ya da topluluklarn dn da kalamazlard. Her ne kadar kolleksiyonlardan ve sat kataloglarndan bunlar kefetmek zaman ve sabr istemekteysede sikkeler zerlerinde daha ayrntl bir biim de allmay hak etmektedirler. Arazi, bina, yazma ve sikkelerden yazl kaynaklara dndmzde aina olduumuz bir alana varmaktayz. Erken dnem Osmanl tarihi zerindeki son tartmala rn ounluu eski Osmanl kroniklerinin deerlendiril mesine dayanmaktadr. Ayn zamanda, bu kroniklerin metinlerinin ve elyazs geleneinin"hem kendi iinde hem de birbirleri ile olan ilikileri zerinde allmas nn nemli olduu tartmas hala hkm srmektedir. Anonim kroniklerle Oru ve Ruhi metinleri arasndaki iliki tam olarak bilinmemektedir ve anonim kroniklerin metinleri eletirel bir biimde ele alnmaldr. kinci bir rnek olarak, Profesr V. L. Menagenin Akpaazadenin metinlerinde yer alan baz paralarn, gelenei ge riye XIV. yzyla kadar giden Yahi Fakihden alndn yllar nce ortaya karmas verilebilir.19 Fakat bu gele nein yeri hala belirsizdir ve Akpaazadenin ald paralarn ne kadarn ne derecede deitirdii ak de ildir. Ek olarak Akpaazadenin yllar ierisinde hika yesini ne kadar gelitirdiini ve Friedrich Giese tarafn dan yaplan standart basksnn yetersiz saydaki el yaz malarna dayandn da bilmek zorundayz. Bir trl dinmeyen elyazmalar zerindeki tartma da henz ta mamlanmamtr. Dietrichstein elyazmas sahibinin l mnden sonra yaplan mezatta yer almad ve bu kolleksiyon dalarak kayboldu. Fakat birka yl nce salam olarak tekrar piyasaya kt ve Berlinli Klaus Schwarz ta rafndan satn alnd. Aratrmaclarn ou son dnem lere kadar ulalmas daha kolay olan Ali tarafndan bas ks yaplan edisyonu kullanmaktaydlar. Fakat biri Vati
O SM A N L I I

kanda dieri stanbul Arkeoloji Mzesinde yer alan iki elyazmas mukayese edilene kadar bu edisyonda, metin leri biraraya getirmede kullanlan metod belirsizdi. Bili nen ve akademik literaratrde sralanan elyazmalarnn tesinde dier bir elyazmas da Zagrebde bulunmakta dr.20 Dolaysyla Akpaazadenin mantn tatmin edici bir biimde anlamaktan uzaz. Elbette ki bu dnemi anlamamz salayacak baka yazl almalar da bulunmaktadr. Fetih ann kahra manlar ve eitli tarikatlarla balantl hatr saylr miktarda literatr bulunmaktadr. Bu metinler, yazld ortamlar, bunlarn yazl ekilleri, takip edenlerin ih tiyalar dikkate alndnda ve bunlarda yer alan olaylar arasndaki tarihlemenin gvenilir olmad bilindiinde, kitabeleri tartrken belirttiim entellektel tarihle il gili daha fazla bilgiye ulamada yardmc olacaklardr. Bunlara ek olarak baz resmi kaynaklar da vardr. Fakat bunlarn, en azndan Profesr Colin Imbern gznde bamsz bir deeri olmad sadece Hanefi yasas olan cihadn derlemesi olduu da aklda tutulmaldr. Osmanl yazn kaynaklarnn hi bir zaman okuyu cu ve yorumlayc bulma gl ekmediklerini d nyorum, bunlar daima heyecan verici olmular ve iyi aktarlmtr. Burada, Arap dili kaynaklarndan biri olan ibn Batutann gezi hikayelerinin baarl bir biimde a llmken (ngilizceye iyi evrildii iin muhtemeldir) dier tarafta al-Umarinin risalesinin Anadolu corafya s zerine olan blmnn benzer ilgiyi ekmediine iaret etmek istiyorum.21 Bu kaynakta ekonomik tarih ve ticaret ilikilerinin allmas ile ilgili olarak, sadece Osmanllar asndan deil ayn zamanda dier beylikler ve bunlarn Abu Said hkmetiyle ilikileri konusunda da ok miktarda bilgi bulunmaktadr. Daha ayrntl bir almaya imkan verecei iin nermek istediim son grup metinler Bizans mparator luu kaynakllardr. Burada deerlendirilecek olan rnek George Pachymeresin modern kroniidir. Bize Osman ile Bizans kuvvetleri arasnda 1302de yaplan Bapheus sava zerine geni bilgiyi salayan Pachymerestir. 1947de Arnakis bu savan Osmanl kaynaklarnda ka ytlarnn olmadn gstermitir fakat manzara Bapheusun Osmanl kaynaklarnda da olmas gerektii ynn dedir.22 Bapheusun zmit yaknlarnda olduu ve hatta
SYASET

savan ehirden dahi grlebildiinin fakat buna ra men bahsedilen savan Osmanl kroniklerinde yer alma mas bu tr abalar sonusuz brakmaktadr.23 Osmanl tarihilerinin XV. yzyln rivayet ve geleneklerini mo dem Bizans gzlemcileri gibi alglamalar ve ayn fikri paylamalar iin hibir ak sebep bulunmamaktadr.24 En nemlisi Osmanl tarihilerinin karanlkta b rakt konularda Pachymeresin bir bak as vermi olduu gereidir. Osmanl tarihileri Sakaryann yayla lar ile Marmara Denizi arasnda kendileri ile Bizansllar arasnda hibir rakibe yer vermemektedirler. Dier yan dan Pachymeres haklarnda ok az bilgi vermekle birlik te dier beylerin varlndan szetmektedir.25 XIV. yz yln balarnn snr boylarnda dier kaynaklarn bizi inandrdndan ok daha karmak olduunu bilmeli yiz. Osmanl kroniklerinde Osmann mttefikleri olarak sralananlarn gerekten de balangta ona ynelik ola rak dostane olup olmadklarn merak etmekteyiz.26 Zor olmakla birlikte Pachymeresin saptamalar bu erken yl larn anlalmasnda olduka yardmcdr ve Osmanl ka ytlarndaki olas boluklara bir bak as kazandrmak tadr.2 7 Pachymeres, 1307 sonras erken Osmanl tarihi iin Osmanl aratrmaclarna yardmc olmamaktadr. Daha baka nelerin elde edilebileceinin ipucu iin nceki m parator John Kantakuzen kroniklerindeki malzemeyi in celememiz gerekmektedir. Bu daha ok onun kendi kari yeri ile ilgili bilgileri ierir ve XIV. yzyl sylemiyle ka dim dnem malzemelerinin yerini bildirmektedir. Bu nun yannda byk miktarda yararl bilgi de iermekte dir. rnein erken dnem Osmanl askeri tarihi ile ilgi li bilgi birikimi Osmanl kroniklerine baklarak ok faz la gelitirilememektedir. Bunlar strateji ve taktiklerle il gili olarak srekli baar ve ansn dnda ok az ey renmekteyiz. Fakat Kantakuzen bize bu konuda ok ey sylemektedir. 1329da ki Pelekanon savan deerlen dirmesi bence gebe okularla yrtlen ortaa sava nn bilinen en kapsaml anlatmdr.28 Savan yerini be lirleyen Feridun Dirimtekinin almas sayesinde Kantakuzenin savan corafyasyla ilgili deerlendirmeleri nin doruluunu tetkik etmek ve araziyi incelemek mmkn olmaktadr.29 Kantakuzenin egemen olan im paratorun davranlar hakkndaki deerlendirmeleri,
OSM ANLI I

btncl olduuna inanmaya imkan olmamakla birlikte verilen taahtlerdeki sapmalar zerine yapt aklama lar onu en iyi yere yerletirmese de dikkate deer bir yer salamaktadr.30 Bu iki rnekte Bizans kaynaklar Osmanl tarafnda bulunamayacak kymetli bilgiyi salamaktadr. Kanta kuzenin anlarnn son halini hazrlamadan birka yl nce Osman ile konuma ansna ulatn sylemek ke sinlikle bir abart olacaktr. Onun Pelekanon izahatnda da sanki sava sahasnda Trk tarafnda bir ahidi varm da ondan elde edilmi gibi bilgi bulunmaktadr. Her ha lkarda resmimizin iini hem zel hem de genel dnem leriyle kesin kronolojik iaretlerle Bizans kaynaklarndan doldurabilmekteyiz.31 Ek olarak dier beylikler tarafn dan yaylan modern askeri taktikler erevesi ierisinde Osmanl askeri kurumlarnn geliimini ve ayn zaman da gebelikten uzaklaarak yerleiklie ya da piyade taktiklerine doru yava dnmn de grmek olas dr. Bundan baka Bapheus ve Pelekanon zerine olan bu iki metin bizi erken dnem Osmanllardaki gebe o banlk balamndaki soruya geri gtrmekte ve Os mann yazlk ve klk otlaklar konusundaki eski tart mamzdan kaynaklanan phelere kart bir gr de salamaktadr.32 Arazi gibi genel konulardan daha kolay baedilebilecek konulara (elyazmalar, sikkeler) doru bir dolatk. Mevcut frsatlarla ilgili son rneim ise daha kk mev cudiyetlerden, kelimelerden kaynaklanmaktadr. En ac anlamazlklarn nadiren basit bir kelimeden kaynaklan dn belirtmek kesinlikle gereklidir. Burada ele alna cak ilk kelime devlettir. Eski almalarmn tamamn okuyanlar bu almalarda eski Osmanllar iin, bir kural olarak devletin kullanlm adnn farkndadrlar. Devlet ve daha sonralar imparatorluk kavramlarn Osmanllarn byk ve uzun mrl baarlar olarak uyarlayanlar son dnem aratrmaclardr. Erken dnem kronikleri bu balklar arasra tamaktadrlar. Tevarih-i Al-i Osmandaki Al, devletten ok daha farkl bir anlama gelmektedir. Osmanllarm kurduklar eyi nite lerken, en azndan ilk iki nesil iin gvenilir olma umu duyla daha ntr olan ve isbatlanmas gerekmediini var saydm teebbs(enterprise) terimini semitim. Bir Osmanl devleti olduuna hi bir phe bulunmamaktaSY A ST

dr, ama sadece ne zaman devlet olarak isimlendirildii kesin ve ak bir biimde kurulmay beklemektedir. 1324ten sonra Mekecedeki bir vakfn varl, kart r nek olarak gebelerce kurulmu vakflar nediyle, kati surette yerleik bir brokrasiyle kar karya bulundu umuzu ispatlamaz.. Bu sadece dnce ve uygulama olarak yerleikliin ufukta olduunun belirtisidir.33 Osmanl devleti modern aratrmaclarn ve daha da nem lisi Osmanllarn gznde bir devlet olarak ne zaman balamtr? kinci kelime ise elbetteki gazidir.34 Profesr Colin Imber yaynlanacak olan almasnda bu terimin binlerce anlam ve kullanmna deinmektedir. Bu keli me ve onun Osmanl tarihindeki rol zerine yaplan orjinal alma, almalar Fransa ve Hollandada verdii derslerin evirilerinin de yer alaca bir biimde Royal Asiatic Society tarafndan yaknda yeniden yaynlanacak olan Paul W itteke aittir. W ittekin erken olgunluk d nemi Kraelitz, Giese, Babinger, Taeschner ve Mordtmann gibi devlerle gemitir. Sadece birka tanesi belir tilen bu Alman ve AvusturyalI bilim adamlarnn Der s
lam'la ilk saylarndaki ya da Mttelungm zur Osmanischen Geschichte nin iki cildindeki almalarna gz atmak bile

deildir, dahas artk bu snr boyu kltrne bir anlk bak sonuca ulamada anahtar deliidir. W itteke gre varlk sebebi olan ey artk matriksde bir unsur ya da yo un bir yemein ierisinde yer alan unsurlardan sadece bir tanesidir. Terim, ii bo bir biimde tartma konusu olmaya devam etmektedir. ronik olan W ittekin Rise of
the Ottoman Empire adl kitabnn piyasada tkendii sra

da Fuad K prlnn Paris konferanslarnn ngilizce e virisinin baslmasdr. Kprl, Osmanlnn erken d nemdeki baarlarnn ardnda yatan sebeplerin eitlili ini savunmaktayd. Gaziler nemliydiler, en mehurla rnda biri olan Kse Mihal bunun byle olduunu olduk a iyi isbat etmekteydi fakat bunlar artk tek balarna fazla bir ey ifade edemezlerdi.36 Bu yaznn amac erken dnem Osmanl tarihinin yeniden oluturulmasnda her eit kaynan elimizin al tnda bulunduunu ve yaplacak daha ok eyin olduu nu vurgulamaktr. Gerekte de gnmzde, olaylardan bir nesil ncesinin olduundan ok daha az emin olduu muza inanyorum. Seluklularn snr ile olan balantla rn ve arazileri zerinden akp giden parann kontrol n nasl olup da kaybettikleri bile ayrntl bir biimde aklanmamtr. Gazan Mahmud ve Olcaytu dnemle rinde Moollarn, Anadoludaki valilerin bakaldrlar karsnda neleri baardklar ve neleri baaramadklar, zerinde durulmaya muhta, olduka ilgin bir konudur. Arazi ve iklim ile ilgili olarak sunulan eksiklikler, topra n geri kalan yaplar daha fazla belirsizlie terkedilemeyecek almaya deer konulardr. Sikkelerle ilgili ola rak baslan eserler artk Seluklular, lhanllar ve beylik ler arasndaki etkileimi dikkatlice incelememizi sala yacak dzeye ulamtr. Eski Osmanl metihleri zerin deki almalar kukusuz devam ettirilirken Bizans kay naklarndan gelen malzemeyle btnleme de acil bir dikkat gerektirmektedir. Aratrmaclar arkalarna yasla narak oturup, yeni nesil iin bunun ne anlama geldiini sorduklarnda sadece okuduklarmz kapsamnda deil fakat bavul dolusu yazdklarmzdan da emin olabilme yiz.37 Bu erken dnem, Osmanl aratrmaclar iin muhteem bir dnemdir.

olduka byleyicidir. Ondan sadece zamannn entellektel hareketine, filolojik hakimiyeti zerine yorumla madaki becerisini de ekleyerek katlmas beklenmektey di.35 Onun Paris ve Londra konferanslar Osmanl baar snda itici gcn kutsal sava ruhu olduu iddiasn n mze koymaktadr. O daha nceden bu alanda pek kul lanlmam retorik stratejilerini aa karm ve konu tuu andan itibaren gl yazsyla iki nesli bylemi tir. W ittekin baz modern takipileri Osmanllar ba arya gtrmede etken olan eitli faktrlerin olabilirli ini anlamak iin onun orjinal iddialarn gzden geir diler. Ama Osmanllarn Habsburglarla ittifak yapmak la kendilerini ynlendiren ilham kaynaklarn terkettikleri ve varlk sebeplerinin mahvna sebep olduklar iddi as zerinde ise tam bir sessizlik hakimdir. Bundan son ra gazilerin ideolojisi artk Osmanl tarihinin itici gc

O S M A N II

SYASET

1
2

Bu dnem i kapsayan ilk byk dkm ancif alm a . L. Barkan ve E. M eril'nin Hdavendgar livas tahrir defterleri (Ankara, 1988)'dir. Bu iddiay sat kataloglarnn gzden geirilm esine dayandrm aktaym . Elbettek baz yllar ve kesm eler dierlerine oranla daha fazla b ilin m ek te dir. Benim izlenim im Sivas ve Konya sikkelerini elde etm ek en kolay ola ndr ve bunlar bulm ak hi de artc olm am aldr. 22

eschner tarafndan yaplan yeni basksnda, elyazm aian yeterli b ir b iim de allm am tr, dzeltm e iin ald baz notlar im di Indiana niversitesinde bulunm aktadr. Yeni b ir eviri ve tefsiri hazrlanm ada bana bu m etinleri ulalabilir kld iin Victoria R. G ardner'a teekkr borlu yum . Arnakis, Hoi protoi Othomanoi, 127, n. 153. K art yaklam iin H . nal ck, "Osman Gazi's Siege o f Nicaea and th e B attle o f Bapheus," E. A. Zac hariadou (ed), The Ottoman Empire (1 3 0 0 -1 3 8 9 ) (R ethym non, 1993), 7798. 23 24 Foss, Nicomedia, 24. Bkz.: R. P. Lindler, B eginning O tto m a n history", C lin Heywood ve Colin Im berin derledii, Studies in Ottoman history in honour o f Professor V. L. Menage (stanbul, 1994), 199-208. 25 Profesr Foss yaynlanacak olan alm asnda Osm anl kaynaklarnda tar tlm ayan b ir konu olduu iin O sm anl'n kom ular ile lgili olarak alU m ari'n faydasna deinm ektedir. 26 Bu konudaki en iyi m akale srad b ir alma olan: A. Failler, "Les emirs tures la conquete de l'A natolie au d eb u t d u 14e siecle," Rcvue d-es etudes byzantines 52 (1994), 69-112. 27 E lbette ki Pachym eres'in eseri zerinde kuku ile durulm ay g erek tirm ek tedir. O sm an'n glerinin M aeander gibi uzaklardan insanlar d a ierdi i iddias d ik k at ekicidir (ed. Bonn, 333 1.3). yi b ir V atikan elyazmas Barber. G r.204, fol lOOr, "per ton m aiantron" a sahiptir. 28 Cantacuzenus, ed. Bonn, 1: 341-363; A rnakis, Hoi protoi Othomanoi, 179185; civardaki kalelerle iigili deerlendirm eleriyle Foss, Nicomedia, 46. 29 F. D irim tek in , "Pelekanon, Philokrini, N ik itiato n , Ritzon, Dakibziya." Fatih ve stanbul: stanbul Fethi Dernei 2 (1954), 4 5 -7 8 faydal harita ve fotoraflar da iermektedir. 30 Colin Imber, The Ottoman empire 1300-1481 (stanbul, 1990), 2 0 -2 1 e de baknz.

Bizans gem iinin nemine bu m akalenin ileriki sayfalarnda deinece im . O sm an'n saltanat zerine bilim sel tek m onografinin m odern Ynanca'da G . G . A rnakis'in Hoi protoi Othomatoi (A thens, 1947)'si o ld u u nu hatrlatm akta fayda var. Bu kapsam l almaya son dnem de verilen atflar eserin sadece sonu blm ndeki on sayfalk ngilizce zete ya da R. L. W olfFun Speculum'daki deerlendirm esinedir. G nm zde her ne kadar A rnakis'in almas bir ok adan eskidiysede yine de gerekten dikkate deer bir alm adr ve o kunm asnda hala faydalar b u lu n m ak ta dr.

alm asn benim le paylat iin Profesr Foss'a teekkr ederim . Er ken dnem O sm anl topraklan zerine b irik im lerin i yazya dken son Osm anl tarihileri, 70 yl nce eserlerini yazan P. W ittek , F. Taeschner ve R. H artm an'dr.

rnein, Die altosmanische Cbronik d-cs Asikpasazade , ed. F. Giese (Leipzig, 1929), 7.

6
7

Daha fazla bilgi iin baknz benim , Exploration in Ottoman Prehistory (Ann Arbor, 2000). Bu t r b ir incelemeye m odel olarak P. Frei, "Epigraphisch-topographische Forschungen im R aum von Eskiehir," I. Aratrma sonular toplants, stanbul, 23-26 M ays 1983 (Ankara, 1984), 53-62. nem li bir an t olan Be K arde a ntna verilen sebebsiz zarar rnek olarak alndnda b u t r incelem elerin yaplm as zorunluluu daha iyi anlalacaktr.

8
9

E. H . Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk Devri (stanbul, 1966). na tekniklerini ve tarhlem eyi de ieren yeni b ir inceleme iin Clive Foss'un Survey o f Medieval Castles o f Anatolia II: Nicomedia (London, I9 9 6 )'a baknz.

10

H enz A nadolu slam i kitabelerinin k lliy atn a sahip deiliz, fakat k ita beler ok dank olarak haslsalar d a tam am lam ak iin uram ak en iyi sidir. D ier bir nokta da, belki de en nemlisi Profesr Im b erin on dr dnc yzyla ait gaza" kitabesi tartm asnda yapt gib i kitabelerin dilini analiz etm ektir. 31 K sa Bizans kroniklerinden b ir tanesinin, irene Beldiceanu-Steinherrin parlak nerisiyle E dirnenin d tarihi problem inin zm n salad b elirtilm ek zorundadr. O n u n La conquete d A ndrinople par les Turcs: La penetration tu rq u e en Thrace e t la valeur des chroniques ottom anes, Travaux et mmoires 1 (1965), 439-461 e ve E. A. Zachariadou, The conquest of Adrianople by th e Turks, Studi Vcneziani 12 (1970), 2 1 1 -2 1 7 ye baknz. 32 Osm anl yazl kaynaklarnn sessizliini konusunu, iki sava ve arpm a larla ilgili olarak hazrladm sonra yaym lanacak b ir yazm da daha ay rn tl b ir biim de tartyorum . 33 . H . U zunarl, Gazi O rhan Bey Vakfiyesi," Belleten, 5 (1941), 277288. 34 Bu konudaki baarl b ir deerlendirm e iin Colin Im berin Bulletin o f the School ofOriental and African Studies 60 (1997), 211-2 1 2 'y e bkz. Profesr Im bere m odern b ilim deki gazi terim in in zel tarihi zerine yaynlan m ak zere olan alm asna nceden bakm a ans verdii iin teekkr borluyum . Bu yaynn nda bu tartm a yeterince zettir. 35 W itte k in en te lle k t d oluum u iin Colin Heyw oodun m akaleleri haya tidir. O , neslin 1910 ile 1920 yllar arasnda baslan kaynak m alzem esi nin kapsam l b ir yorum lam asn yapabilm e yeteneindeki tek A lm an O ttom anistydi. kinci D nya Sava onun bu konudaki gayretlerini, sonra ki yaynlarndan da anlalaca gib i yavalatmtr. 36 Colin Im ber, The Legend o f O sm an G azi, Zachariadounun Emirateinde, 67-68. D ier b ir alanda Clive Fossda ayn sonuca varm aktadr. 37 W h a t was a N om adic Tribe? Comparative Studies in Society and History 24 (1982), 689-7 l l de airetilik kavram n kullandm . A rtk bu kullan m n gebelerin hkm ranlklarn nasl organize ettik leri konusundan kanm ann bir aklamas o ld uunu kavram durum daym . A iret ke lim esinin O rta a A nadolusundaki arm larn baka b ir yazda d e erlendireceim .
SYASET

1 1

. A rtuk, "Osm anl beyliinin kurucusu O sm an G azi'ye ait sikke," O . O kyar ve H . nalck, eds., Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071 -1 9 2 0 ) (Ankara, 1980), 27-33.

12

British' M useum 'dan N icholas Low ick'in bu sikkenin fotoraflarn bana gsterm e ve b u konuda benim le tartm a konusundaki alicenapln be lirtm ek isterim .

13

Am erican N um ism atic Society'nin N ew Y ork'taki kolleksiyonun da yer alan ve zerinde K eykubat IlI' n adn tayan sikkeyi sahte olabilecek leri iin gznne alm yorum .

14

Yaz iin T. A ykut, A k ake (stanbul, 1992), 8 8 , dem irba no. 10817'ye baknz. Bu sikkeyi Explorations in Ottoman Prehistoryde yaynlayp akla dm .

15

Yaz iin T. A ykut, A k ake, 78 , dem irba no. 10525. Bu sikke ayn za m anda Explorations in Ottoman Prehistory'de de yer alm aktadr.

16

Bkz.: R. P. Lindler, H ow M ongol were the early O ttom ans?, Reuven A m itai-Preiss ve D avid O . M organn derledii, The Mongol empire and its legacys (Leden, 1999), 282-289.

17 18

D em irba no. 10817. Pachymeres, ed. B onn, 2: 460. Pasajn en iyi tartm as iin Clive Foss, B yzantine M alagina and the Lower Sangarios," Anatolan Studies 40 (1990), 178.

19

V. L. M enage, "The M enaqib o f Yakhshi Faqih," Bulletin o f the School o f Oriental and African Studies, 16 (1963), 50-54.

20
21

Bu neri iin Profesr Eleazar B irn b au m a teekkr borluyum . Q uatrem ere'nin eski m etin ve evirisinin ciddi biim de elden geirilm esi gerekm ektedir. Elyazm alarnn b ir fotoraf ve ksm i tercm esi . H. K onyal'nn eitli yerel tarih alm alarnda yer alm aktadr. Franz TaOSMANLl

OSMANLI DEVLET'NN KURULU VE GELMESNDEK TC GLER


DR. O R H A N F. KPRL
T R K T A R H K U R U M U A SL Y E S

oma mparatorluunu bir yana brakacak olursak, Osmanl mparatorluundan baka hibir imparatorluk dnyann k tasnda 600 yla yakn bir zaman hkm srmemitir. Bu devle tin tarih sahnesinde nasl ortaya km olduu meselesi olduka yakn zamanlara kadar bilim evrelerine dahi mehul kald gibi, bugn bile geni evrelerde lykyla bilinmemektedir. te bundan dolaydr ki bu yazmda ele alacam konu Osmanl Devletinin nasl ortaya kt ve bu dev letin kurulu ve gelimesindeki itici gler olacaktr. Bu nu yaparken de bir takm ayrntlardan ve lzumsuz ta riflerden kaarak da genel bir tablo izmeye alacam. Bunun iin de nce yanl bilinen hususlarn ana nokta larn belirtip sonra da yeni grleri anlatacam: Gibbons adl ngiliz tarihisi 1916 ylnda yaynla d The Foundation of the Ottoman Empire (Osmanl mparatorluunun Kuruluu) adl eseriyle bu imparatorluun meselesine nih bir zm getirdiini ileri srmt. Gibbonsun bu eseri Avrupada byk bir ilgi grm ve I. Dnya Harbinden sonra yaymlanan tarih kitaplarn da Osmanl Devletinin kuruluu hakknda bir ana kay nak olarak kullanlmt. Onun ileri srd grlerde ayrntlara ait baz hususlarda doru taraflar varsa da, Osmanl Devletinin kuruluu hakknda ileri srd tez kknden yanltr. Bu ngiliz tarihi Osmanl Devletinin kuruluunu din bir sebeple izaha almakta olup, onun dt ilk byk yanllk buradan ileri gelmektedir. Ona gre, k k bir airet, kabul ettii yeni din ile yani Mslman lkla, yeni bir rk, bir Osmanl rk vcda getirmiti. Osmanl Devletinin kuruluu gibi, tarih bir olay din
O SM A N LI j g

bir mil ile aklamaya almak byk ve afv edilemez bir hatdr. Tarih realite olarak bir Osmanl mparator luu bulunmakla birlikte, bir Osmanl rk, bir Osmanl kavmi hibir zaman mevcut olmamtr. Osmanl tari hi etnik (yni kavm) deil, sdece siyas bir deyimdir. Gibbonsun ikinci byk hatas, ilk Osmanl kro niklerinde yni vekyinmelerinde tamamiyle menkbev, yni menkbelere dayanarak verilen bilgilere fazla iti bar etmi olmasndan ileri gelmektedir. Ona gre, tarih vesikalarn eksik olduu durumlarda bu eit menkbev bilgiler de kullanlabilir. Gibbonsun tarih bir gerek gibi kabul ettii menkbe udur: Osmanl Devletinin kurucusu olacak olan Osman, evinde misafir olduu eyh Edebalnn kz ile evlenmek isterse de, eyh onun bu isteini balangta reddeder. Ancak bir gece Osman bir rya grr. Ryaya gre, Os mann gbeinden kan bir aa btn dnyay rt mektedir. Bu ryay Osmann sllesinin btn dnya ya hkim olaca eklinde yorumlayan eyh Edebal, bylece kzn Osmana vermee raz olur. Halbuki bu menkbenin hibir tarih deeri yoktur. Zira Osmann gbeinden kan aacn glgesinin b tn dnyaya yayld menkbesinin bir benzerini XIII. yzyl mverrihlerinden Curcnnin Tabakt- Nsrfsinde de grrz. Buradaki menkbeye gre, Hindistan fatihi Gazneli Mahmudun babas Sevk Tigin, olu domazdan bir saat nce, ryasnda kendi evinden kan bir aacn btn dnyaya glge saldn grm, bu r yay tabir eden kimse, bunu onun fatih bir olu olaca eklinde yorumlamt. Tpk bunun gibi XIV. yzyl banda lhanllar sa raynda Camit-Tevrih adl ilk cihan tarihini yazan ReS Y A S E T

iddditde de yukardaki ryalarda grlen aa men kbelerinin bir baka ekline rastlyoruz. Buradaki men kbede, Turul ile dier iki kardeinden bahsedilirken, bunlarn babalarnn ryasnda, gbeinden kan b yk aacn byyen gvdelerinin her tarafa glge salma sn grmesi zerine bu ryay tabir eden hkim, bu zata ocuklarnn hkmdar olacan syler. ok daha eskilere gittiimiz zaman daha Heredotedan balayarak ilka ve ortaa kronikilerinde de bu trl rya rivayetlerine sk sk rastlanr. Bu bakmdan, Ouz ananesindeki yukarda naklettiimiz rya rivaye tinin Redddinin, sonradan Osmanllar arasnda ok rabet gren eserinden alnarak, bunun Osmanl sllesi iin de kullanldn kolayca syleyebiliriz. ngiliz tarihisi Gibbonsun asl byk hats ise, onun Osmanl D evletini sdece drtyz adr halkndan mrekkep gebe veya yar gebe kk bir airetten km farzederek, Osmanl Devletinin kuruluu gibi ok byk bir tarih olay, bu yanl ve ok basit gre dayanmak suretiyle aklamaya almasndan ileri gel mitir. En basit bir mantk bile bu kadar kk ve iptid bir airetin tek bana ve o sralarda ne kadar zayf olursa olsun Bizans ile boy lebileceini ve ksa srede Bal kanlara hkim olacak bir tekilt kurabileceini kabul edemez. ngiliz tarihisinin hibir vesikaya dayanmaks zn ve o devirdeki Anadolunun tarih artlarn bilmek sizin ileri srd mesnetsiz ve dayanaksz gr bu ka darla da kalmamaktadr. Gibbonsa gre Osmandan son ra yerine geen olu Orhan, milletini, yni Osmanl Devletini, bulunduu yerlerdeki yerli unsurlardan ve gebe Trklere nazaran bu ie daha kabiliyetli olan Rumlar arasndan salamt. Onun bu iddias tarih re aliteye ve eitli gereklere hi uymayan bir fanteziden, pein hkmden ibarettir.
Tarih gerek ise udur: Osmanl Devletinin XIV. ve

ancak baka bir makaleye konu tekil edebilecek olan, Osmanl messeseleri ve devlet tekilt da, hi bir suret le Bizanstan alnm olmayp bu messeseler de yukarda ad geen devletlerden veya dier Mslman-Trk dev letlerinden Osmanllara gemitir. Elde bulunan btn tarih belgeler bunu kesin olarak ve byk bir aklkla gstermektedir. Gibbonsun balca yanllarn byle belirttikten sonra, dier Avrupal bir tarihi olan Renet Grassetin
Histore de l Asie (Paris 1922,1, 273 v.d.) adl eserinde Os-

manl Devletini kuran Trklerin Kangl airetine men sup olduklar eklinde yer alan grnn de hibir esa sa dayanmadn bu arada belirtmek isteriz. Makalemizin bandan buraya kadar ana hatlaryla belirtmeye altmz zere 1930lu yllarn ortalarna kadar Avrupada Osmanl Devletinin menei ve kurulu u hakknda bilinenler tarih gerekle hibir alkas ol mayan eylerdi. Ancak memleketimizde de bu hususlar mdellel bir ekilde yni noktalar belgelere dayanarak rtebilecek herhangi bir tez ileri srlememiti. Atatrk devrinde gerek Trk ve gerek bu tarihin bir paras olan Osmanl tarihi aratrmalarna kar, biz zat Atatrkn de nayak olmas syesinde, gsterilen byk ilginin neticesinde bir Trk tarihisi Ord. Prof. Dr. M. Fuad Kprl, 1934te Paristeki Sorbonne niversiteside verdii 3 konferansla, (bu 3 konferans 1935te Les onigines de l Empire Ottoman adyla Pariste ya ynland gibi Trke si de 1959da Tarih Kurumu tara fndan Osmanl Devletinin Kuruluu olarak neredildi. (Bu eserin, 1965te benim, tekrar yaynladm, daha sonra da eitli basklarn yaymladm belirtmek gerekir.) Yukarda ok ksa olarak belirtmeye altmz husus lar birer birer rtt. Kprl, bahis konusu konfe ranslarnda, Osmanl kaynaklarnn ok eksik ve yetersiz olmasna ramen, ksmen dier Trk devletlerinin tari hine ait belgeleri, ksmen de tarihin eitli yardmc ilimlerini kullanarak, Osmanl Devletinin kuruluu hakkndaki yeni ve ilm Trk grn byk lde yabanc ilim adamlarna da kabul ettirmek imknn buldu. Makalemizin bundan sonraki ksmn Osmanl Devletinin kuruluunu aydnlatabilmek iin nasl bir yol tutulmas gerektii konusu tekil edecektir. Her ne

XV. yzyln ilk yarsnda n yapm byk devlet adamlar arasnda mesel Kse Mikhal ailesi gibi hristiyan dnmeleri ok azdr. Osmanl Devletinin ilk zaman larnda Seluklu ve lhanl ananeleri zerine kurulmu olan brokrasi tamamiyle Trk unsurundan mrekkep bulunduu gibi, idare ve ordunun banda yer alanlar da Trklerdir. Burada aklanmas ok uzun srecek olan
OSA\ANlI

SYASET

kadar bugn elimizde yalnz Gibbonsun deil, nl Osmanl tarihisi Hammerin de gremedii bz kaynaklar bulunuyorsa da XV. yzyl balarna veya ilk yarsna it birka kronik dnda bunlarn ou XV. yzyl sonuna veya daha sonralara it kaynaklardr. O halde Osmanl Devletinin kuruluunu anlayabilmek iin Gibbons gibi, yetersiz bir takm vekyinmelere dayanmak yerine bu aprak problemi zmek iin, konuyu geni bir pers pektif iinde ele almaktan baka bir yol yoktur. Daha ak olarak ifade etmek gerekirse, Osmanl Devletinin nasl kurulduunu ancak geni Trk tarihi erevesi iinde anlayabiliriz. Osmanl tarihini, Anadolu Beyliklerinin ve Anadolu Seluklu Devletinin bir devam ek linde ele alrsak bir zme varmak epeyce kolaylam olur. 1071de kazanlan Malazgirt zaferinden sonra Ana dolu, doudan gelen youn Trk kitlelerinin isknna alm, zellikle Melikahn tahta gemesinden sonra, bu i sistemli bir ekilde yrtlmtr. Anadolu Sel uklu Devletinin kurucusu saylan Sleyman ah, Orta Anadolu steplerine Trk kabilelerini yerletirmitir. Or ta Asyada ve Seyhunun yukarsndaki shalarda Aral ile Hazar Denizi aralarnda yaayan Ouz kitleleri, daha iyi hayat artlar salayabilecek topraklar almak midiyle durmakszn batya doru akmlardr. Seluklu mparatorluu, Anadoluyu iskn ederken byk ve kuvvetli airetleri eitli paralara ayrarak bi linenden uzak shalara sevk etmek suretiyle etnik bir bir liin isyan ihtimalini ortadan kaldrmak gayesini gt mt. Bugn Anadolunun birbirinden ok uzak yerle rinde Ouz Trklerinin Knk, Avar, Bayundr, Salur, Bayat, epni gibi ubelerinin isimlerini tayan bir ok kye rastlanlmas Seluklularn bu paralayarak iskn siyasetlerinin bir neticesidir. Her ne kadar Seluklularn Anadoluyu amasndan sonra buraya yerleen Karluklar, Kalalar, Kpaklar, Aaeniler gibi eitli Trk zmrelerine mensup kitleler bulunmakla birlikte asl byk ekseriyeti Ouz Trkleri tekil ediyordu. Arap tarihisi ve corafyacs Abu 1Fidnn naklettii bir rivyete gre, daha Mool istil sndan nce Antalyann kuzey batsnda Denizli dalar ve civarnda 200.000 adr halk Trkmen yayordu. Bu misal hele Anadolunun daha XIII. yzylda byk bir
O SM A N U

Trk kitlesi tarafndan geni lde Trkletirildiini aka gsterir. Marco Polo (Marco Polo, I, 35-37)nun Anado lunun XIII. yzyldaki etnik vaziyete hakknda verdii bilgiler, XIV. yzyl balarna it tarih ve coraf belge lerin verdii bilgilerle karlatrlnca Trk-slm ekse riyetinin yarm yzyl gibi ksa bir zaman zarfnda nekadar kuvvetlendii kolayca anlalr. lhanl idaresinin O r ta Anadoluya yerletirdii yeni gebe airetler, daha nceden o sahalarda yaayan Trk airetlerini, kendileri nin emniyete alabilmek iin asker yollardan uzak dalk blgelere, Bat Anadolu ularna ekilmeye mecbur et miti. te bu suretle, Bizans mparatorluuna tbi sahil blgelerine doru ilerlemeye balayan Trkmenlerin bu hareketi, Seluklularn Anadoluyu ilk istillarndaki gi bi hzl bir istil deildi. Bu defaki ilerleme Orta Anado ludaki nfus artnn yeni sahil mntkalarna doru ta bi bir ekilde yaylmasyd. Dier taraftan Bizansda bu sralarda eski kuvvetinden ok ey kaybettii iin bu ni h ve tabi istilya kar koyamamt. Bylece daha XIV. yzyln balarnda Trkleiyordu. Btn bu sylediklerimize ilveten Anadolunun XIII. yzyl ortalarndan XIV. yzyl balarna kadar k tisad bakmdan da nasl bir kalknma iinde olduunu gsterebilmek iin aadaki hususlar belirtmeyi de l zumlu buluyoruz. lk Mool tahakkm devrinde Ana dolu vergisi 60.000 dinr iken 1256ya doru bu vergi 200 bin dinara kmt. Daha sonra lhanl hkmdar, Grn Hann saltanatnn balangcnda 600 bin dinr olan Anadolu varidat, Hamdullah Mustafvnin 1336 y lna it hesabna gre 5.645.000 dinara, yni 16.935.000 allm franga ykselmiti. Yzyldan az bir srede Anado lu gelirindeki bu byk gelime, sdece vergilerin art masyla veya bir takm baka sebeplerle izl edilemez. Ayrca bu ktisad gelimeye paralel olarak, Anadoluda ki ehir hayatnn inkif da nce orta ve dou Anado luda olmu, bat Anadoluda ise ehir hayat daha sonra lar inkif etmitir. XIII. yzyl sonunda Seluklu Anadolusunun ma nev kltr ve fikr faaliyet bakmndan bir hayli ilerle mi olduunu da bu arada kayd etmek gerekir. Bunun iin byk Trk sfsi ve Mesnevi nin lmez airi Mevln Celleddin-i Rm Hazretlerini hatrlatmamz yeter-

lidir sanyoruz.
SYASET

Yukardan beri aklamaya altmz bilgilerin altnda szlerimizi tekrar Osmanllarn tarih sahne sine klarna evirebiliriz. Osmanl sllesini kendi iinden karan, bu bakmdan Osmanl Devletinin e kirdeini tekil eden unsurun Anadoluya gelen Trklerin byk ounluunun Ouz, yni Trkmenlerden olduunu eski menbalar mttefikan sylerler. Yalnz bu unsurun Ouzlarn hangi ubesine mensup olduu ya kt zamanlara kadar kesin olarak belli deildi. Son yap lan aratrmalar ve arivlerimizde ele geen belgeler Osmanllarn Kay boyuna mensup olduklarn ak ve se ik bir ekilde ortaya koymutur. Bir zamanlar tannm Alman bilgini j. Marguandt, bu Kaylarn Trk deil Mool olduklarn iddia etmise de, Ouzlarn mhim bir ubesi olan Kaylarn Mool olan Kaylarla hibir il gisi yoktur. Yukarda da belirttiimiz gibi bu Kaylar da tpk dier Trk kabileleri gibi Anadolunun eitli yer lerine dalm olup, Kuzey Anadoluda Erzincan ve Su ehri havalisinde, Amasya, orum, Kastamonu, ankr, Gerede, Bolu, Dzce civarlarnda, Eskiehir, Mihali, Orhan-elide hl Kay adn tayan kyler olduu gibi, gneyde Kilikya havalisinde sparta, Burdur, Fethiye ci varlarnda ve daha garba doru Denizli, Mula, Aydn, demi taraflarnda da Kay adn tayan kylere rastlamaktadr. Kaylar da tpk dier Trk airetleri gibi Seluklu larn, Anadoluyu amasndan sonra eitli tarihlerde Anadoluya gelmiler, ancak bunlar zellikle u (yni s nr) shalarnda yerlemilerdi. Anadolu Seluklular dalmaya yz tuttuu srada daha evvel bu devletin himayesi altnda Anadoluda ya ayan bir takm Trk Beyliklerinin tarih sahnesine k tn gryoruz. Bunlarn en eskisi ve kuvvetlisi, ba langta Kilikyadaki Ermeneki merkez yapan ve en ge 1327de merkezlerini kesin olarak Konyaya tayan Karamanoullardr. XIII. yzyln ikinci yarsnda Anado lunun bat ssnda gelien dier bir beylik de Germiyan beyliidir. Bu beylik de O uzlarn Avar ubesine men sup bir Trk ahiretinin reisleri tarafndan kurulmu olup, Ktahyada yerlemilerdi. Germiyan Beylii XIV. yzylda ok kuvvetli bir siysi teekkl haline gelmiti. yonya (Birgi, demi, Seluk) dahil Aydnoullar, La dik'deki nanoullar hatta byk bir ihtimal ile Lidya
O SM A N LI Q

(Manisa)daki Saruhanoullar ile Misya (Balkesir)deki Karesioullar da hi olmazsa, balangta Germiyan Devletine tbi idiler. XIII. yzyl sonlarndaki Anadoludaki bu beylikler arasnda Eridirdeki Hamitoullar ile Beyehir havali sindeki Erefoullar'nn ve Paflagonyadaki Candaroullar ve Menteedeki Menteeoullar nihayet bir u bey lii olan balangta St, Bilecik yrelerinde bulunan Osmanl Beyliini de saymak gerekir. Yukarda bu ad geen beyliklerden Karaman ve Germiyan beylikleri, n celeri kudretli birer siyas teekkl olarak grnmekte iseler de, birincisi coraf mevk, Germiyan Beylii ise daha nce kendisine tbi Aydnoullar ve Saruhaoullarnn kuvvetlenerek bu beylik ile mnasebetlerini kes meleri zerine bir i devlet hakimi olmulard. Bylece kuvvetli komularnn tazyiki karsnda gelimek imk nn kaybetmilerdi. Buna karlk aralarnda Osmanl Beyliinin de bu lunduu Aydn ve Saruhan gibi u (snr) beylikleri i ve d birok gailelerle dalmaya doru srklenen Bizans karsnda snrlarn olduka kolay bir ekilde genilet mek ansna maliktirler. Bildiimiz btn bu bilgiler altnda Anado ludaki Trk toplumunun, yeniden byk bir devlet meydana getirebilmek iin gerekli maddi ve manevi b tn kuvvetlere sahip olduu aka grlyordu. Gerek i, gerek d siyas artlar bu yeni devletin byk bir ih timal ile Bat Anadoluda kurulacan gstermekteydi. Osmanl Devletini kuran ve bu devletin nvesini tekil eden Kaylarn, Bizansn karsnda yerletirildik leri ve blgesinde nasl olup da birden bire gelimek im knn bulduklarnn aklamasna gemeden nce, bu beyliin bnyesinde yeralan drt bamsz tekilattan da bahsetmek gerekir. Bunlardan birincisi, Alpler veya Alperenler olup, bu tekilata ularda rastlanmaktayd. N i tekim Osman ve Orhann mahiyetlerinde Konur Alp, Aygut Alp, Haan Alp, Turgut Alp gibi Alp lakabn ta yan bir ok kumandan vard. Osmanl Devletinin kuruluunda rol oynayan ikin ci byk zmre ise Aller idi. bn Batttann verdii bilgiler sayesinde bunlarn Anadoluda ne kadar yaylm olduklarn Antalya, Burdur, Ladik, Milas, Birgi, Tire, Manisa, Balkesir, Bursa, Gerede, Geyve, Bolu, KastamoS Y A S E T

nu gibi merkezlerde Ahyatl-Fityn (Karde yiitler) zaviyelerin bulunduunu reniyoruz. Bu arada ahnin sadece bir esnf tekilat olmadn da belirtmek gere kir. te bu ahliin gerek Osmanl Devletinin kurulu unda, gerek yenieri tekilatnn meydana getirilmesin de byk rolleri olmutur. nc sosyal teekkl ise Bciyn- Rum yani ka dnlar tekilatdr. Bu hususta imdilik fazla bir bilgimiz yoksa da XV. yzyl balarnda Anadoludan geen Bertnanda de la Bnaquienann Dulkadir Beyliinin 30 bin erkek ve 100 bin kadndan mrekkep bir Trkmen kuv vetine malik olduunu sylediine gre, Trkmen kabi lelerinde silahl ve cengver kadnlarn bulunduunu ka bul etmek gerekir. Osmanl Devletinin kuruluunda rol oynayan dr dnc zmre ise Abdaln- Rum adn tayan heterodoxe dervilerdir. Osmanl Devletinin kurulu yllarnda abdal veya baba lakabn tayan bu tahta kll, cezbeli dervilerden bahsedilmekte olup, ilk Osmanl hkm darlarnn yannda yer alan bu abdal lakapl derviler ara snda Abdal Musa, Abdal Muned ve Kumral Abdal sa yabiliriz. Buraya kadarki aklamalardan sonra imdi Osmanl Devletinin kurulu yllarndaki asker ve siyas olayla ra ksaca gzatabiliriz. Osmanl Devletinin kurucusu Osman Gz, zeki ve irade sahibi bir kimseydi. Bu u beyi, Bizans topraklar nn o zamanki anarisinden ve terk edilmi durumundan yararlanarak adeta kimseye hissettirmeksizin arazisini yava yava geniletmeye balad. Esasen, daha byk Trk beylikleriyle devaml mcadele halinde olan Bizans iin, Osmanl Beylii byk bir nem tamyordu. An cak Osman, znik havalisine doru tehditkr bir durum alnca, ilk defa olarak 1301 veya 1302de bir Bizans kuv veti, Osmana kar harekete geirildi. Bylece Muralonun kumandasndaki Bizans ordusu Koyunhisar (Baphaeon yni Bursa Yeniehir)da Osmanllarla ilk temas yapt. Ancak gerek merkezde eitli gazilerle gerek Bat Anadoluda Germiyanoullar ve onlara tbi sahil beylik leriyle uramakta olan Bizans, uzun yllar Osmanllara kar baka bir harekete girimedi. Bu sayede, zaten ken disine bal bir ok ky kaybetmi olan Bursa, 1326da Osmanllarn eline geti. Bu srada Osmanl tahtnda da
O SM A N LI

bir deiiklik oluyordu. Osmann vefat zerine yerini olu Orhan alyordu. Ancak Bursann dmesi ve Orhan Gzinin zniki de alabilecek bir duruma gemesi zeri nedir ki, Bizans imparatoru III. Amdronic, 1329da Pelecamon -bugnk Maltepe-da Orhann ordusu ile kar lat. Harbi kazanan Orhan Gz, 1331de zniki alt veya yedi yl sonra da zmiti ele geirdi. Osmanl Beyli i bylece Kocaeli yarmadasn topraklarna katm oluyordu. 1360 ylna kadar geen devre zarfnda Osmanllar, Karesi (Balkesir) Beyliinin topraklarn da kendilerininkine eklediler. XIV. yzyl ilk yarsnn son larna doru Osmanl Devletinin durumundan bahseden yabanc seyyahlardan bn Battt ve Oman, Orhann bu sralarda kuvvetli bir orduya sahip olduunu sylerler. Aydnoullar Devletinin kuvvetli hkmdar G z Umur Beyin lmnden sonra i ve d skntlar da ha da artar. Bizans Orhan Gznin yardmna bavurmak zorunda kald. Bu suretle Orhan, artk Bizansn i ile rine de karmak imknn buldu. Daha 1345te Avrupa ktasna gemeye balayan Osmanllar, iddetli bir yer sarsnts sonunda kale duvarlarnn yklmasndan fayda lanarak Geliboluya yerletiler. Orhan, Anadoludan ve bilhassa Karesiden getirttii Trkleri buraya yerletir dii gibi baz gebe Trk aretlerini de buraya evket ti. Bylece Trkler 1359da balattklar bu hareketle ar tk Avrupada da hakiki bir yerleme siyasetine girimi lerdi. Orhann tecrbeli kumandanlar 1360-1361 sefe riyle Trakyann stratejisi bakmndan nemli olan yerle rini ele geirmilerdi. I. Murad tahta kt zaman Trkler, Avrupa ky

snda kesin olarak yerlemi bulunuyorlard. Bu arada hkmet merkezlerini de Bursadan Edirneye nakleden Osmanllar, Trakya, Makedonya ve Bulgaristan zaptederek, buralara olduka nemli sayda Trk gmenleri yerletirmilerdi. Nihayet Kosova Meydan Muharebesi de kazanan I. Murad, bu baars sonunda Srbistan da ortadan kaldrmt. Balkanlardaki zaferleriyle gcn artran Osmanllar, yine I. Murad zamannda Anado ludaki hudutlarn geniletmi, Ankara ve civar ile Ger miyan ve Hamidoullar arazisinin byke bir ksmn topraklarna ilave etmiti. Bu suretle I. Bayezid tahta getii zaman yzyldan

az bir srede Osmanl Beylii Anadolu ve Balkanlarda


SYASET

kuvvetli bir imparatorluk haline gelmiti. 1402deki Ankara Muharebesine kadar Yldrm Bayezidin bir kat daha bytt bu imparatorluun ne denli salam te mellere oturduu, bu talihsiz hkmdarn, Timura ye nilmesine ramen varln srdrebilmesinden aka anlalr. Uzun sren bir saltanat fasla (iterregmum) snda sonra elebi lakabyla bilinen I. Mehmedin Osmanl mparatorluunu yeniden kendi idaresi altnda toplayabilmesi, bu imparatorluun Ankara Muharebesinden nce Balkanlarda ok kuvvetli bir ekilde yerlemesinden kaynaklanmt. Makalemizin bandan beri XIII. ve XIV. yzyllar daki Anadolunun genel durumunu, Osmanllarn men eini ve nihayet bu kk beyliin yzyldan ksa bir s re iinde nasl bir imparatorluk haline geldiini siyas, sosyal ve asker bakmlarndan ksaca ve geni izgileriy le belirtmeye altktan sonra bu gelimeyi mmkn k lan hususlar aadaki ekilde ylece sralayabiliriz: 1. Osmanl Beyliinin ok hzl gelimesinde bi rinci mil hi phesiz bulunduu coraf durumu ol mutur. Bu coraf durum sayesinde Osmanllar toprak larn, ilk zamanlar det komularndan kimseye hisset tirmeden bytebilmilerdir. Bu tek cmle ile ifade ge rekirse, bu beylik, komusunda sdece Bizans muhasr olarak tutmulardr. 2. Osmanl Beylii zamanlarnda yer alan dier Trk beylikleri bu yeni siyas teekkle kar dmanca bir harekette bulunmamlardr. Balangta Paflagonya emiri Umur Beye tbi bulunduu tahmin edilen Osman Gz, Umurun lmnden sonra Paflagonyann yani Anadolunun kuzeybat topraklarnn Candaroullarna gemesine kadar sren mddet zarfnda hareketlerinde serbest kalm ve byk bir ihtimalle o sahalarda yaayan bz kk kuvvetler de bu karklk zamanlarnda Os man Beye katlmlardr. Candaroullar ise bir yandan Karadenizdeki sahil lkelerini ele geirerek muhtemel deniz saldrlarna kar koymak, dier taraftan da orta Anadoludaki lhanl vlilerine, ayrca Eretnalara ve ni hayet kendileriyle snrlar olan dier Trk siyas kuvvet lerine kar durumunu koruyabilmek ile megul olduu iin kk Osmanl Beylii ile uramamt. Bu sralarda Anadolunun en gl beyliklerinden biri olan Germiyanoullar, Anadoludaki dier siyas
O S M A N II

kuvvetlerle urarken Bizansa kar da fetihlerini sr dryordu. Ancak u nokta da unutulmamaldr ki bida yette, kendilerine bal olan Aydn ve Saruhan gibi sahil beylikleri kuvvetlendikten sonra bir i devlethaline gelmiti. Bu beylik bu durumda ancak Hamidoullarna ve zellikle Karamanllara kar durumunu korumay dnyordu. Mentee, Aydn, Saruhan ve Karesioullarna ge lince, bunlarn takip ettikleri fetih yollar Osmanllarnki ile hibir ekilde elimiyordu. Bizans, bir aralk bu beylikleri Osmanllar aleyhine kkrtmaya yeltenmi ise de hibir netice alamamt. Bylece Anadolunun genel siyas durumu Osmanllarn ilk zamanlarnda onlarn serbeste hareketlerine meydan bo brakmt. 3. Osmanllarn Asyada snrlarnda bulunan Bi zans topraklarn aldktan sonra hemen Avrupaya ge melerini ve Balkanlarda salam bir ekilde yerlemeleri ni kolaylatran miller arasnda, Geliboluda kalelerin deprem ile yklm olmasna, gneydou Avrupada h km sren veba, hristiyan kuvvetleri arasndaki iddetli uyumazlklar dolaysyla yerli halkn, Osmanl idaresini kolayca kabul etmesi gibi hususlardr. 4. lk Osmanl hkmdarlar, Bizans topraklarn ele geirmek ve orada kalc bir surette yerleebilmek iin muhta olduklar insan gcn ve dier madd ve manev kuvvetleri XIII. yzyln ikinci yarsndan beri bat snrlarnda birikmekte olan gebe, kyl ve ehir li Trk unsurlarndan yeterince salayabilmilerdi. Sahil beylikleri, yalnz Bizansllara deil, denizci Latin kuv vetlerine kar giritikleri ve kesin netice vermeyen s rekli harplerle hrpalarken, Osmanl Beylii, hemen he men kayp vermeden, yava fakat salam admlarla snr larn geniletiyor, kuvvetini arttryordu. Mesel Osmanllar, Geliboluyu ele geirmeden nce hristiyan dnyas onlarn mevcudiyeti ile ilgili deildi. Buna kar lk Aydn beyi Gz U m urun bunu Paflagonya emri Umur ile hibir alkas yoktur -parlak fakat neticesiz de niz seferleri, Papa bata olmak zere, Akdeniz hristiyan lemini harekete geirmi, U m urun lm zerine bu hristiyan kuvvetleri zmiri zaptetmilerdi. 5. Osmanl Devletinin kolayca gelimesindeki di er bir mil de udur: Osmanllar dndaki baka Trk beyliklerinde, sahil beylikleri de dahil olmak zere, devI SYASET

let btn ailenin mterek yni ortak mal saylyor, prenslerden her biri kendine it olan sahada bamsz bir ekilde hkm sryordu. Geri ailenin en by meza olarak, dierleri zerinde bir mevi metlluk yni kendisine bal bulunma hakkn elinde tutuyorsa da bu nu ancak madd bakmdan kuvvetli olduu zaman uygu layabiliyordu. Mesel Aydnolu Mehmed Bey, Birgide hkm srd srada yalnz kk olu yannda bulu nuyor, dier oullar ise ayr ayr yerlerde hkmran ol duklar gibi, her birinin ayr kuvvetleri vard. Gz Umur Bey, ilk Gelibolu seferine, babasnn arzusu hilf na gitmiti. Babasnn lm zerine, kendisinden b yk bir aabeyi bulunduu halde amcalarnn ve kardei Hdr Beyin srar ile beylik makamna gemiti. te bu gibi durumlar btn sahil beyliklerinde sk sk dahili re kabetlere sebep oluyor, i ekimeler de bu beylikleri za yf dryordu. Buna karlk Osmanl Devletinde btn kuvvet bir tek kiinin elinde idi. Grne gre I. Murad -daha sonra olu Bayezidin yapt gibi- hakimiyette kendisi ne rakp ve taht zerinde iddia sahibi olabilecek bir kim se brakmamak iin kardelerini ortadan kaldrmak yolu na gitmiti. Kurulu ve yayl halinde bulunan Osmanl Devletinin XIV. yzylda nemli bir sarsntya ura mamasnda hakimiyetin taksim edilmemesi prensibi balca mil olmutur. Bunun nereden kaynakland hu susunda kesin birey sylenemez ise de, tutulan bu yol slam amme hukuku prensiplerine uygundur. 6.

rekli olarak artrd. Bu arada XV. yzylda da Trklerin byk kitleler halinde Rumeliye nakillerinin devam et tiini de hatrlatmak isteriz. 7. Bylece Osmanllarn, Balkanlar ele geirmele ri byk bir zayita uramadan kolaylkla olmutu. Bu fetihler srasnda elde edilen yerlerden bol miktarda ga nimet ile birlikte esir de alnyordu. Daha ok gen o cuklardan oluan bu esirlerden devlet adna alnan bete bir hisse Anadoluya gnderiliyordu. Bunlar orada Trk e renip mslman olduktan sonra askerlikte kullan lyorlard. Anadoluda byk asker fiyeflere mlik olan kumandanlarla, daha kk fyef sahipleri, hisselerine den esirleri ya satyorlar veya slm detine gre terbi yeden sonra kendi maiyetlerinde kullanyorlard. Bu e it esirlerden byk bir ksmnn ihtida ettirilmeksizin yni mslman yaplmakszn byk arazi sahipleri tara fndan kendi topraklarnda ziraat ilerinde altrldkla rn tahmin etmek pek g olmasa gerektir. Sulh yolu ile ele geirilen yerlerdeki halk ise, belir li vergilerini vermek suretiyle yerlerinde braklyordu. Yukarda szn ettiimiz serseri dervi zmrelerine ge lince, bunlar lristiyan halk arasnda devaml olarak sl miyeti yaymaya alyorlard. Bunlarn sayesinde Bogom iller gibi ortodoks kilisesine dman heretoque zm reler arasnda slmiyetin kolaylkla yayld tasavvur olunabilir. Hristiyan aristokrasi arasnda da ktisad ve psikolojik sebeplerle bz ihtidalar olmusa da XIV. yz ylda byk lde olmadn syleyebiliriz. Ancak XV.

luda yerlemeleri devlet bnyesinin kuvvetlenmesinde

ve XVI. yzyllarda Bosna ve Arnavutlukda topluca ih Osmanllarn Avrupaya ok erken geip Gelibo tidalar olmutur. Ama burada hemen belirtmek isteriz ki bunda devletin hibir mdahalesi ve tazyiki yoktur. Devlet, her zaman din serbestisine ve ruhn snflarn imtiyazlarna, cemaatlerin de rf ve geleneklerine titiz likle riyet etmitir. 8. Yukarda szn ettiimiz gen esirlerden tekil edilen yenieri kuvveti, hkmdarn maiyetinde bulu nan daimi bir piyade kuvveti idi. Ayrca belirtmek iste riz ki, Osmanl Devletinin asl byk asker kuvvetini tmar sahibi sipahilerin vcde getirdii svari kuvveti tekil ediyordu. zellikle XIV. yzylda bu yenierilerin gze arpacak kadar bir nemleri yoktu. Devirme usl sistemli bir ekilde ancak XV. yzylda II. Murad zama nnda balamtr.
S Y A S E T

byk bir mil oldu. Sahil beylikleri halkndan birou, Osmanllarn Avrupaya geiinden nce, kendi beyleri nin maiyetlerinde Rumelinin zengin sahasn daha eski den tanyorlard. te bundan dolaydr ki bo ve zengin topraklar, bulup buralarda yerlemek maksadyla bir ok gebe unsurlar, fakir kyller, Rumelinin zengin t marlarna kavumak isteyen sipahiler, orta Anadoludan ve Karesi, Saruhan, Aydn, Mentee gibi sahil beylikle rinden Trakyaya geldiler. Devletin iskn maksadyla naklettii kitlelerden baka, kendi arzularyla gelenlerin de byk bir yekn tuttuunu kolayca tahmin edebili riz. Bylece Osmanl Devleti, Rumeliden ald g ile Anadoludaki komularnn zararna olarak kuvvetini s
OSM ANU I

9- Ele geirilen arazinin deiik kymette tmarlara ayrlarak asker vazife karlnda sipahlere verilmesi, veya daha byk kymette zimet ve hasslarn -gelirle riyle orantl ekilde asker Salamak artyla- daha byk kumandanlara verilmesi usl, Seluklu Devleti zama nnda olduu gibi Osmanl Devletinin de devam ediyor du. Babadan oula kalan bu sipahilik, memlekette ok salam temellere dayanan bir toprak aristokrasisi vcda getirmiti. Kendi karlar, gelirleri kendilerine ayrlm olan yerlerin ktisad ykseliine, yni kyllerin refa hna dayanan bu snf kendi malikhanelerinde devletin de bir nevi temsilcisi idiler. Osmanl Devletinin kurulu unu takip eden XV. yzylda, Osmanl Devletinin ge rek siyasi ykseliinde, gerek bu ykseliin dayanan tekil eden iktisadi refahnda bu snfn byk rol ol mutur. Osmanllar bu usl, bzlarnn sand gibi Bizanstan deil, Byk Seluklu mparatorluundan beri sre gelen bu messeseden almlard. 10.

Devletini kuran bu asistokrasi XIV. yzylda btn ida reyi ellerinde tutuyorlard. 11. Osmanl Devletinin ksa zamanda bir impara

torluk haline gelmesinde yukardan beri saydmz millere ilveten bu devletin ilk hkmdarlarnn yni Osman, Orhan ve I. Muradn byk kuruculuk meziyet lerini de gzden uzak tutmamak gerekir. Bu yazma son vermeden nce iki hususu ok ksa olarak bir defa daha belirtmek isterim. Bunlardan birin cisi Osmanl Devletinin kolayca gelimesinde ve 1402 malubiyetine ramen ksa bir zamanda byk bir im paratorluk haline gelmesinde en byk faktr, Osmanllarn daha XIV. yzylda Balkanlarda ve gney Avru pann nemli bir ksmnda yerlemi olmalar keyfiyeti dir. Bu suretle Orta Asyadan Anadoluya buradan da Av rupaya geen Trkler, Avrupada yaadklar uzun yz yllar boyunca, det ve nanelerini burada izleri hibir

zaman kolay kolay silinemeyecek bir ekilde yerletirdik Osmanl Devletinin dar, asker ve adl teki leri gibi, kendileri de eski hviyetlerine Avrupall da lt byk lde Anadolu Seluklu Devleti Tekiltnn ilve etmilerdir. bir devam mhiyetinde olup, ksmen lhanllarm biraz ikinci husus da udur: A tatrkn yurtta sulh ve da Msr Memlkler tekiltnn tesirleri altnda kalm tr. Osmanl Devleti XIV. asrda btn bu tekilt iin muhta olduu unsurlar Trkler arasnda kolaylkla bulmutur. Devletin ileri gelenleri ve kumandanlar, b z istisnalar dnda, btnyle Osmanl aristokrasisine mensup idiler. Osmanl hanedanyla birlikte Osmanl cihanda sulh prensibini can ve yrekten kabul eden gen Trkiye Cumhuriyeti, sahaca nispeten kk, fakat byk bir gelimeye namzet olan Avrupadaki topraklar sayesinde, uzun yllardr Avrupal milletler topluluu sa fnda lyk olduu yeri almtr.

O SM A N LI H M

SYASET

OSMANLI BELNN OLUUMUNDA O U Z/T RKM EN GELENENN YER


YRD. D O . DR. LER BULDUK
ANKARA NVERSTES DL VE TA RH -CO RA FY A FAKLTES

smanllarm ilk yllarna dair ortaya konan a lmalarn yeterli ve doyurucu olduu sylene mez. zellikle Osmanl Devletini kuranlarn kimlii, bal olduklar boy, Anadoluya geli tarihleri, kuruluun temel dinamikleri gibi temel konularda bile tam bir fikir birlii salanabilmi deildir.1 Bunun en nemli sebebi, Osmanllarn ilk devirlerini aydnlatacak kaynaklarn elde olmay, kronikler veya tarihi takvim ler gibi mevcut kaynaklarn da en erken XV. yzylda ya zlm bulunmalardr. Dolaysyla mevcut kaynaklarda verilen bilgiler, sonradan kaleme alndklar iin ihtiyat la karlanmaktadr. Fakat elbette ki, ihtiyatla karlan malarna ramen, zellikle kroniklere serpitirilmi olan olaylar, tamamen hayal rnleri olmayp, destani bir an latmla da olsa baz gerekler zerine ina edilmi olsa gerektir. Bu nedenle Osmanl Devletini kuranlarn Ouz as lndan olduu ve Kay boyuna mensup bulunduklar umumiyetle kabul grmektedir. Elbette bu kabulleni, tarihi realitenin bunu gerektirdiinden ziyade-ki tarihsel adan da en azndan Osmanllarn Kaydan gelmedii ortaya konulamamtr-kkl Ouz geleneine dayan maktadr. 24 Ouz boyunun nasl olutuunu, destantarihi bir kahraman olarak karmza kan Ouz Kaan zerine kuran bu gelenek, Reideddin ile zirveye ula mtr.2 Ouznameye gre, Ouz H ann byk oulla r olan Gn, Ay ve Yldz Han, Ouzlarn Boz-ok kolu nu; Gk, Da ve Deniz Han ise -ok kolunu olutur maktadr. Hakimiyet, ananeye gre Boz-oklardadr ve Boz-oklarn banda ise nce Gn Han ve ardndan en byk olu olan Kay bulunmaktadr. Ancak gelien si yasi ve itimai olaylar neticesinde hakimiyet zamanla -oklarn eline gemitir. N itekim Deniz H ann en
O SM A N LI I

kk olu olarak gsterilen Knk boyu XI. yzyldan itibaren Ouzlarn liderliini ele alm ve Seluklu dev letini kurmutur. Ancak Anadoluda gittike glenen Osmanoullar neticede Boz-ok hkmranln yeniden tesis etmeyi baaracaktr.3 Yirmi drt Ouz boyu ierisinde en byk oulu temsil eden Kaylar, Anadoluda Osmanl devletini kur mutur. Belki de Anadoludaki Trk-Ouz birliini ye niden hayata geirmek iin sadece siyasi gcn yeterli ol mayacan grdklerinden dolay Osmanllar, zellikle II. Murad dneminde, Ouz uurunu ve ananesini m verrihleri vastasyla adeta yeniden canlandrmlardr, bylece hakimiyetlerini, dier Ouz boylan nazarnda meru klmlardr. Umumiyetle, hakimiyetin merulatrlmas veya baka bir deyile OsmanlIlardaki OuzKay uurunun canlanmas, Yazczade Aliye dayandr lr. Yazczade Ali II. Murat iin yazd eserinde bni Bib iyi kullanmtr. Dolaysyla baz yazarlar, Yazczadenin, Seluklularla yaknlk kurmak ve Timura kar Osmanl hanedann glendirmek iin onlar Ouz-Kay gelenei iine aldn belirtirler ve hatta oluturduu ecerenin de tevzin ve tadil edilmi olduunu syler ler.4 R W ittek ise, Ouz geleneinin canlandrlmasn m illi bir hareket olarak deerlendirir ve Osmanllarn, gelenekleri henz bozulmam Dou Anadoludaki Trk airetlerinin zerinde hakimiyet kurmasyla ilikilendirir. Ona gre, Osmanllarn Ouz boylarnn en asili olan Kayya ait ecereye sahip kmas uydurma ise de, bu nun gelenee girii bile derin bir mana ifade etmekte dir.5 Bizim iin de nemli olan bu kabulleniin ardnda ki gl gelenektir. Ki bu gelenek, dier Trk devletleI S Y A S E T

rinde oiduu gibi Osmanllarn da devletleme srecin de belirleyici unsurlardan en nemlisi olmutur. Her gelenein oluumunda gz ard edilmeyecek olan tarihi gereklerin bulunduunu da biliyoruz. Akas, Yazczadenin, Osmanllar Ouz/Kay geleneine oturtmas, onlar Seluklularla yaknlatrmas veya dier beylikle ri/boylar hakimiyeti altna almada bunu merulatr ma vastas olarak kullanma istei, Osmanllar iin bir sebep ve sonutur. Kroniklerdeki bilgileri klliyen yok sayan uydurmadr/efsanedir gr, bu sebep-sonu balantsn ortadan kaldrmad gibi, tarihi realite a sndan da yava yava ciddiyetini kaybetmektedir.6 En azndan her efsanenin tarihsel bir dayana vardr g r esas alnarak, efsaneyle tarih arasndaki geililik n celenmektedir.7 Ouz geleneinin yanstld Osmanl kronikle rinde, genellikle Osmanoullarnn tarihine geilmeden nce, Osmanl hanedan yceltilir ve onlara ait bir ecere verilir. Bu ecerede Osmanoullarnn atalar Ouz Hana ve nihayetinde Nuh peygambere ulatrlr. Ksa cas ecerelerde, dini gelenekten kaynaklanan bir pey gambere balama; milli gelenekten kaynaklanan Ouza mensubiyet; merulatrma geleneinden kaynaklanan Kay boyu/hanedana aidiyet ne kmaktadr.8 rnek olarak verilecek olursa Neride ecere yle sralanmtr: (Osman), Erturul, Sleyman ah, Kaya Alp, Kzl Bua, Bay-Temr, Ay-kutlu, Tura, Karay-tu, Sakur, Bulgay, Sunkur, Tok-temr, Yasak, emendr, Ay-kut lu, Turak, Kaz Han, Yasuv, Yalva, Bay-be, Tura, Tomu, Gc Be, Artuk, Kara-tay, Cem Keymr, Tu ra, Kzl-bua, Cumur-mir, Bay-suy, Tura, Sevine, arbua, Kurtulmu, Korhav, Balcuk, Komas, Kara-olan, Sleyman ah, Korhulu, Boz-luan, Bay-temr, Tortum, Gk Alp, Ouz, Kara Han, Dib Bakoy, Bulcas, Yafes, Nuh Aleyhisselam.9 Hz. Nuha kan Ouz silsilesinin, Ouzdan he men sonraki kiisi/hkmdar noktasnda kroniklerde ayrlklar balar. Bu ayrlk Osmanoullarnn bal ol duu boyu aklamak asndan olduka nemlidir. Umumiyetle Osmanllarn Kay boyuna mensup olduu kabul edilmekle birlikte, Ouz Handan sonra hakimiyet Kk Hana verilmekte ve bylece ananeden uzaklalmaktadr. nk Ouz destan geleneinde Ouzhann
O SM A N LI

byk olu Gnhan olup, Kay onun torunudur.10 ste lik, Neri, eserinin ilk tabakasnda Ouz ananesini sarih biimde izah edip, hakimiyetin Gn Han yoluyla Kayya ait olduunu bildii halde, Ouzun olunu Kk Han olarak belirtmesi daha da dikkate ayandr.1 1 XV. yzyl tarihilerinden sadece Haan Bayat, Ouz Hann olu olarak Gn Han, byk torunu olarak da Kay Han gsterir.12 Bayat eserinde 52 gbee ulatrd Osmanoullar eceresinde yer alan isimleri tek tek an lamlar ve zamanlaryla yazar. Her ne kadar bu isimlere ait izahat ou kez havada kalsa da, en azndan Ouz destan geleneini hafzasnda canl biimde yaattn syleyebiliriz. Yukarda ifadelerden de grld zere, uydur ma veya yaktrma olarak kabul edilmesi gereken, Kayya ve dolaysyla Ouza mensubiyetten ok, buna ulaan eceredeki isimler olmaldr. Zaten Ouz ve Ka yya balanty salayan aradaki neseb silsilesinin gerek olmad, baz Osmanl mverrihleri tarafndan tartl mas ile de ortaya konmutur.13 Lindnerin de belirttii gibi konar-gerler iin soyaalar dzenlemek, boy be yinin meruiyet kazanmas ve siyasal destek iin nemli dir. ecereler, paradoksal biimde ou bozkr gebele rinin kendi soylarnn ak ve tam bir aklamasn sala madaki yetersizlikten dzenlenir; bir airet yesinin so yaac onun daha yakn atalar iin olduka aktr, daha uzak nesiller iin ise bulanklar ve genellikle elikili hale gelir. Fakat sonunda airetin kurucu atas ve onun oullarn tanmlamada sarih ve kesin bir biime kavu ur.14 Bu adan incelendiinde, XV. yzyl balarndan itibaren yazlan ve genelde II. Bayezid dnemine kadar uzanan ilk kroniklerde, Osmanoullarnn yakn atalar Sleyman aha kadar sarih bir biimde ortaya konmu ve hanedan olumutur. Fakat ondan sonras iin isimler mehuldr. Bilinmezliin ardnda boy yapsnn kendine zg geliiminin etkisi olduu kanlmazdr. Boy iinden kan kabile/cemaatlerin siyasal veya sosyal nedenlerle zaman iinde baka gruplan da iine alarak genilemesi bir siyasal g odann ortaya kma sna yol at gibi, kendi iinde alt blmlere de ayrla bilmesine imkan vermektedir.1 5 Bu bakmdan Osmanoullarnn iinden kt Kay boyunun Anadoluya ge li srecinde yalnz olmad, Horasandan Anadolunun
t SYASET

gney-dousuna uzanan Mahan16 - Ahlat- Artuklu Sahasnn dier Ouz boylarnn da g yolu olduu gere iyle daha iyi anlalr. Ayn ekilde, adeta bir Trkmen nfus deposu durumundaki Dou ve Gney-Dou Ana doludan, zellikle Mool istilas dneminde, Bat Ana doluya srekli konar-gerlerin pompaland da bilin mektedir. Henz XI. yzylda balayan aknlarla Bizans snrndaki Uc Trkmenleri blgeyi Trkletirmeye balamlard. Bu Trkmenlerin ulardaki faaliyetleri genel anlamda- Seluklularn bilgisi dahilinde ve onlara siyasal g salamada yardmc idi. zellikle Trkmen lerin, boy asabiyetleri krlarak bu amaca ulald da unutulmamaldr. Ancak, Alaaddin Keykubadn, Mool tehlikesine kar, Trkmenleri ayn ekilde hizmetine al mas, onun lmyle birlikte, Seluklu devletinin aley hine bir durum oluturmaya balad. 1243 Kseda Savandan sonra, baz Trkmen cemaatleri, kendi siyasi oluumlarnn zeminini hazrladlar. Ulardaki Seluklu kontrol, yeni gelen cemaatlerle birlikte kayboldu. ste lik yeni boy ve airet asabiyetleri de kurulmaya baland. Nitekim, sadece Osmanoullarnn deil, Karaman, Germiyan ve dier Bat Anadolu beyliklerinin bilinen yakn atalar dndaki tarihleri ve onlara ait ecereler de tam manasyla izah edilememektedir. Elbetteki byle bir durumda, btn Trkmen un surlar birletiren Ouz gelenei ve tresi ne kacaktr. Trkmen belerinin Ouz tresine verdikleri nem ve bu treye olan ballklarn, 1449da II. Murat tarafn dan Karakoyunlu Cihanaha eli olarak gnderilen krullahtan takip edelim: (Cihanah:), Sultan Murat benim ahret kardeim dir. Bu kardelikten baka da akrabamdr. Akrabaln sebebi soruldu. Buyurdu ki tarih okuyucu Mevlana s maili arsnlar ve Ouz tarihini getirsinler. Mevlana smail geldi ve Mool yazs ile yazlm bir kitap getir di. O kitaptan anlald ki Ouzun alt olu olmutur, adlar Gk Alp, Yer Alp, Deniz Alp, Gn Alp, Ay Alp, Yldz Alp. Mirza buyurdu ki, kardeim sultan Muradn nesebi Ouz olu Gk Alpe ulayor. Gk Alp oullar Kzl Boa olu Kaya Alp olu Sleyman ah olu Erturula krkbeinci gbekte erimitir. Kara Yusufun nesebi ise 41. Gbekte Deniz Alpe erimektedir. Bu iki padiahn nesebi bilinince Mirza buyurdu; Kardeim
O S M A N II

sultan Muradn nesebi bizim nesebimizden aadr. Gk le Denizin arasnda fark olduu gibi...1 7 Edirneli Ruhide Osmanoullarnn Kay Han so yundan geldiklerini ve Kay Hann Ouzun vasiyeti ge rei ulu oul olarak hkm srdn yazar. Hatta Sel uklu ve baka Trk beylerinin galebesiyle hakimiyetin Kay elinden ktn syleyen Ruhi, Osman Beden sonra Selukilerin ykldn hatrlatarak ulu Trk bey leri asl vasiyet ile amel idb Osman Bei kendlere Han eylediler. Korkut Atadan naklederler ki, dimi imi ki, hanlk Ouz Hann vasiyeti mucebince aler Kay Han evladna de gerektir. Ta kyamete dek ol nesilden an kimse almasa gerektir1 8 diye belirtir. Verdiimiz iki rnek, Trkmenler arasnda Ouz tresinin, hanedan oluumunda ve devletleme srecinde meruiyet asndan ne denli nemli grldn bir kez daha hatrlatmaktadr. Ancak, hanedann uzak atala rna uzanan ecerelerde grlen eitlilik, ayn zenin bu alanda gsterilmediinin bir delilidir. Belki de, Ouz/Trk st atsnn dnda, boy asabiyetinin krl m olmas ve ayn gelenekten gelen konar gerlerin ay n corafya ve kaderi paylamalar bu durumu aklar. Nitekim yukarda rnek olarak sunduumuz nesep silsi lesinde geen ou isim Ouz adlarndan ziyade, Ouz dndaki Trk, Tatar ve hatta Mool asll isimlerdir. Bu tesbit de, ecerelere yansyan isimlerin, aslnda Trk ta rihini zetleyen sembol isimler olabileceini gsterir. Ksacas bu, farkl boy veya cemaatlerin bir boybei etra fnda ortak hareket etmelerinin tabii sonucudur. Osmanoullarnn nvesini oluturan Kaylarn Anadolu ma ceralarn da bu adan deerlendirirsek, Sleyman ahn da, sadece Kaylarn deil, farkl Trkmen ve Tatar grup larn liderliini slenen bir boybei olduunu grrz. Tarihi kaynaklara gre elli bin kadar Tatar ve Trk men gaza ve cihat etmek amacyla nce Erzurum ve Er zincana ardndan da, yine Kay boyuna mensup olduu nu bildiimiz Artuklu19 sahas ierisinde yer alan, G ney Dou Anadoluya inmilerdir. Beyleri Sleyman ah, Halepe giderken Fratta boulmu ve Trk Mezar diye de bilinen Caber kalesine defnedilmitir. Beylerini yiti ren ger evliler ise dalmlardr.20 Akpaazadenin baka bir nerinde g sonucu konar-gerlerin nasl da ld ifade edilir;
I SYASET

(Sleyman ahn Caber Kalesi nde defnedilmesin den sonra)... Ve hem ol kalaya dahi gene o nesilden Der derler bir taife vardur, o kaleye imdi dahi anlar hkmederler. Eyle olsa bu ger evli etrafa dald. Baz s Berriyeye21 gittiler imdiki halde anlara am Trkman derler. Bazs gene Rum a (Anadolu) dndler. Ki mi Tatardr ve kimi Trkm andr. imdiki halde Rumda olan Tatar ve Trkman ol taifedendir.22 Sleyman ahn lmnden sonra oullar Sunkur Tegin ve Gn Tod vatan- asliyelerine dnerken, Erturul Gazi ve Dndar Pasin ovasna, Srmeli ukura gerler. Buradan batya ynelile beraber Alaaddin Keykubadn hizmetine gireceklerdir.23 Erturulun emrinde 400 mikdar ger-evli olduu sylenir. Ancak bu raka m ihtiyatla karlamak gerekmektedir.24 Bir mddet Karacada kalan Erturul, yararlklar neticesinde S t yurt edinir. Kaylarn Artuklu, Ankara ve Ste uzanan Anadolu corafyasndaki maceralar ve buralarda ki yer isimleri ile yine kendilerini Erturul Gazinin yol dalar olarak gren bir gelenee sahip Kara Keililerin Anadoludaki yerlemeleri ve yer isimleri byk oranda rtmektedir. Sleyman Gazinin lmnden sonra Trkmenlerin yeni teekkller oluturmas veya Kay r neindeki gibi blnmeleri Kara Keililer ile rneklene bilir. am Trkmei olarak bilinen gruplarn oluturdu u Boz-Ulusun iinde yer alan Kara Keililer, Beriyye ve Urfa arasnda yaamaktaydlar. Ancak tahrir defterlerin de bu Karakeililer Ekrad olarak yazlmtr. Sivas ve Ankarada, konar-ger teekkllerin oluturduu Ulu Yrk ve Ankara Yrkleri iinde de blk ve kadlk oluturacak derecede nfuslu Kara Keili cemaatleri bu lunmaktadr. St Yrkleri iindeki Karakeililer de hepimizin malumudur ki bunlar Erturulu anma en liklerini eskiden beri kutlamaktadrlar.25 Babasnn lm zerine drt yz kadar ger ev liyle blgeyi terkeden Erturul Gazi, Pasin ovasna, Sr meli ukuruna varp, bir mddet orda kaldktan sonra Seluklu hkmdar Sultan Alaeddinin ars zerine nce Adyaman sonra da Ankara taraflarna geldi.26 Yak laan Mool tehlikesi ve ular basan Bizans imparatorlu una kar yardmn grd Erturul Gazi ncln deki Kaylan Ankara civarndaki Karacadaa konduran Sultan Alaaddin, Rumlara kar Sultann (Eskie
O SM A N LI I

hir)nde kazanlan zaferde ordusunun akncln sle nen Erturul Gaziye, St, Domani ve Ermeni Belini yaylak-klak olarak vermitir.27 Biz burada hala tart mal olan Erturul ve olu Osmann ne zaman ve hangi Seluklu hkmdar zamannda blgede faaliyet gster diklerini ele alacak deiliz.28 Ancak ulardaki Kaylarn bu dnemde yaylak ve klak hayat yaayan konar-ger bir yapda olduu ve henz belirleyici bir siyasi gce ulamad kroniklerdeki bilgilerden anlalmaktadr: Ayanikola dirler bir kafir vard. Yani (ne) Glde Osman Gazi yaylaya ve Klaya gitdikleri yirde bunlarn gini endirirdi. Osman Gazi, Bilecik (s. 5) tekfuruna bundan ikayet itdi. Bilecik tekfuruna aytd sizden di leimiz budur ki bizim gknmzi yaylaya gitdiimiz vakt sizde emanet koyalm. 01 dahi kabul etdi. Her vakt kim Osman Gazi yaylaya gitse esvablarm kzlere ykledirdi. Bir nice hatun kiilerle varrlar kalada kor lard. Kaankim gelseler peynir ve hal ve kilim ve koz/kuz getrrlerdi. Emanetlerin yine alurlard. Ve bu kafirler bunlara begayet itimad iderlerdi.29 ncelikle kendi boyunun gvenlii ve refahn sa lamaya alan Osman Be, zamanla boybelerinin dier bir vazifesi olan akn ve gaza amal fetihlere giriecektir. Bizans ularndaki faaliyetlerinin yansra artk gneyde ki gl Trk beylii Germiyanllar ile de adavete ba layp rak yerlerden av etmeye ynelir.30 Bylece sa dece kendi boyu ierisindekileri deil dier Trkmen unsurlar da cezbetmeye balad. Artk Osman Gazi, bl gedeki dman tekfurlarn en byk korkusu, dost tek furlarn ve yerli ahalinin adalet datan gvenilir koruyucusuydu. Alplik, gazilik ve erdem gibi, Ouz/Trk t resinde, bir hkmdarda bulunmas gerekli olan zellik leri, bylece bnyesinde topladn da gsteren Osman Gazi iin k ut sahibi olmann zaman gelmiti. N ite kim Osman Gazi grd mehur rya ile Tanrdan bir cihan devletinin bana geeceinin ilk iaretini de ala caktr: "... Osman Gazi dnde grdi kim bu azizin kua ndan bir ay doar, gelir Osman Gazinin koynna girer. Bu ay Osman Gazinin koynuna girdii demde gbein den bir aa biter dahi glgesi alemi tutar. Glgesinin altnda dalar var, her dan dibinden sular kar. 01 su lardan kimi ier ve kimi baeler suvarr ve kimi emeSY A SH T

ler akdr. Gelr eyhe haber virir. eyh aydr oul Os man, padiahlk sana ve senin nesline mbarek olsun ve benim kzm Malhun hatun senin helalin old dey heman dem nikah idivirdi.31 Bu ilahi iaretten daha somut olan bir vakay yine kroniklerden reniyoruz. Osman Gazinin beliinin merulamas, dier Ouz/Trkmen belerinin de katl d bir dernek sonunda gerekleir. Erturul Gazinin vefatnn ardndan gerekleen bu toplantda Ouz tresince Osman Gazi, beliin bana geer: Erturul vefat idicek Osman Gazi anun yirine oturub Seluklere inkyd iderdi. 01 ucdaki Trkler beleri ki Ouzun boyundan ol ulara Tatar errinden yayl mlard. Anda yazlar klarlard, rzgr ile hayli oal mlard. Fil-cmle ol Ouz didikleri ve ol ilin beleri ve kethdalar cem olub Osman Gazi katma gelb me veret idb iin nn ve sonun dandlar. ok kyl u kai den sonra szlerinin ihtiyar ve muhassl bu oldu kim Osman Gaziye eyttiler Siz Kay Han neslindensiniz. Kay Han hod cemi Ouz belerinin Ouzdan sonra aalar ve hanlar idi ve Gyen? Han vasiyeti ve Ouz t resi mucebince Ouz neslinden kimse (s. 22) olmyacak hanlk ve padiahlk Kay soyu var iken zge boy soyuna demez ve imden ger Selukilerden bize meded ve a re yokdur.32 Bunlar uc beleri ve kabile ileri gelenleridir. Ltf Paa (s. 22)... Osman Gazi dahi rahmetullahi teala szlerin kabul idb pes mecmu beler ve kethda lar ve Ouz taifesin(den) anda cem olanlar rdb Ouz resmince kere yknb ba kodular. Andan trl bal lardan ve kmzlardan getirb Osman Gaziye sarak sundular.33 Bu Ouz tresinin yerine getirilmesinden sonra Osman Gazi beyliini yayarak Bilecik, Yarhisar, Kprhisar ve negl topraklarna katacaktr. Devletin kurulmasndan sonra kendi hanedan yeleri ve dier

Trkmen alplerine fethedilen topraklar datlr. Turgut Alp, Saltuk Alp, Samsa avu, Slemi, Kara Tegin gibi -byk bir ihtimalle konar-ger beleri- Osman Ga zinin silah arkadalar bylece devlete hizmete devam ederler. Mesela Samsa avu iin kaynaklar, Erturul ile beraber, kabilesiyle gelmitir ifadesini kullanrlar.34 Karacahisarn zaptndan sonra idari dzenlemeye giren Osman Gaziye, bunun iin Seluklu sultanndan izin almas gerektiini hatrlatan Tursun Fakihe kzan Osman Bein kl hakk ile bu ehri aldn ve Al-i Seluk gibi atalarnn nceden buraya geldiklerini syle mesi,35 makalemizin banda da belirttiimiz gibi, yeni oluan hanedann meruiyetine zemin hazrlamann bir vastas olarak deerlendirilebilinir. N itekim Osmanoullar ile aralarnda mthi bir ekime bulunan Karamanoullarnn tarihini yazan ikaride de benzer ifade ler gemektedir. Osmanl meruiyetini tanmamak iin sk sk Germiyanolu ve Erefolu azndan Osmanllar iin asl cinsi yok bir yrkolu diyen ikari de36 Karamanolu yle yceltilir: Ey Alaaddin sen Keykubad b.Keyhsrev b. Kl Arslan b. Erturul b. Al-i Seluk isen, ben dahi Mehmed Han b. Karaman b. Nureddin b. ... irvan Han b. Ouz H anm... Cmle Mool, Krd ve Trkmen benimledir.37 Grld gibi sadece Osmanoullar iin deil, dier Trkmen belikleri iin de Ouz tresince kendi ni meru klmak esastr. Bir boya mensubiyet esas dahi linde ksa srede genileyen Osmanoullar, konar-gerlikten yerleik hayata gemeyi tercih etmilerdir. nk konar ger tekilatlanma devletleme srecini ne denli hzlandryorsa, aksi ekilde bu yapy muhafaza et mek te o denli k hzlandrmaktayd. Devlet haya tnda sadece Ouz tresinden g alan hanedan muhafa za etmek, yerleik hayat .benimsemeyen baz konar g erleri, memnun etmedii iin, onlar da yeni hedeflere ynelecektir.38

lk ve tartm ay ekillendiren alm alar iin bkz.: H . A. G ibbons, The Foundation o f The Ottoman Empire, O xford 1916; Fr. G iese, P roblem der E ntstehung des O sm aniclen R eiches, Zeicschfifc fir S em itistik 2 (1924), 251; O sm anl im p a rato rlu u n u n Teekkl M eselesi", Trkiyat Mecmuas, c. I (1925), s. 1 5 1 -1 5 7 ; M. E K p r l , Osmanl mparatorluu nun Kurulup/, stanbul 1981; P. W ittek , The Rise o f the Ottoman Empire, The Royal Asiatic Society ofG rea t Britain and Ireland , London 1965 (4.bask); H . nalck, The Q uestion o f T he Em ergence o f T h e O tto m a n S tate,
O SM A N L l

IJT S II, p p ., 7 1 -7 9 ; T fe Ottoman Empire, The Classical Age (1 3 0 0 -1 6 0 0 ), London 1973. G n m zd e gelinen son nokta iin ise; H . nalck, Osm an h D e v le tin in K u ru lu P ro b le m i, Dou-Bat (yl 2/7-T em m uz 1999), s. 9 -2 2 ; S. D iv itio lu , Osmanl Beyliinin Kuruluu, Eren yay., s tan b u l 1996, s. 13-14. 2 Farsa Ouznatnelerin hem en tam am n n ana kayna R eid ed d in dir. Topkap Sarayn da 1314 tarihli b ir nsha (no: 1653) ve III. A h m et K t p hanesinde 1317 tarih li (no: 2935) nshalar b u lu n an bu farsa O uznaSYASET

melere dayanarak Trke ner yaplm tr; A. Z. Veiidi Togan, Reideddin Ouznamesi, Tercme ve Tahlili, stanbul 1972. Tarih olarak daha eskiye g i den U ygur trkesi le yazlm O uznam eler iin bkz.: W. Bang-R. R ah' m eti (Arat), Die Leende vot Oghuz Qagban, Berlin 1932; O uz Kaan Destan, stanbul 1936; A. M. etbzk^Ouz-name i Muxabbat-name, Moskova 1959. Ouz yaps ve bu yapdaki deiiklikler iin O uz destan gelenei ve boy tekilat iin bkz.: . B ulduk, Ouznam elere Gre ok-Bozok veya Ouz D Ouz Meselesi, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi (Turkish Jo urnal ofSocial Research), c. 1, S. 3 (Kasm 1997), s. 109-116. Mesela F. Smer, bu anlayn dier kroniklere de Yazczade vastasyla girdiini belirtir; "Osm anl D evletinin K urucusu Osm an Gazi ve Devri le lgili Baz Meseleler H akknda Dnceler, T,D .A,, S. 80 (1992), s. 19-20; M. H . Yinan, E rtu ru l, .A., c. 4, s. 333P. W ittek, Osmanl mparatorluunda Trk Airetlerinin Rol, vr.: E. K u ran, s. 264-265. Mesela H .nalck, bu konu stnde durarak, toponom ik verilerin n da Osm anl kroniklerinde verilen benzer bilgilerin doruluuna olan ka naatini vurgulam aktadr; a.g.m., s. 16-18. S., Divitiolu, Osmanl Beyliinin Kuruluu, s. 15; burada yazar, Ouz ge lenei ve antropolojik tetkiklerden yola karak, O sm anolunut soyunu incelemekte ve O uz boylar ile olan balanty ortaya koymaktadr. Bu konuda geni bilgi iin bkz.. . Bulduk, Osm anl Kroniklerindeki Trk/O uz ecereleri ve Kaylar Trkiye Sosyal Aratrmalar Der., c. 3 S. 1 (M art 1999), s. 129-139 Neri, Kitab- Cihan-nma, c. I (yay.: F. R. U nat-M . A. Kym en), Ankara 1987, s. 55-57. Atsz, Osmanl Tarihleri I, stanbul 1949; A hm edinin skendernam esinde nesep tam olarak verilmem esine ram en E rtu ru lun ad G ndz Alp ve G k Alp ile birlikte anlr. Nianc da O u za 21 gbekte ulaan Ertu rulun dedesi olarak G k A lpi gsterir. Ananevi Osm anl tarihilii nin esas kaynaklarnda birini oluturan Akpaazade de E rtu ru lun de desi Kk H an yerine Kay(a) A lp olarak gsterilirken O u zun olu yine Kk A lp eklinde geer. B itlisi de Akpaazadeyi bu nesepte takip et mitir. Neri, s. 9-22, Atsz, Osmanl Tarihleri , stanbul 194; Bayat?, s. 382-383N eri'den balayarak, M neccimba, Hoca Saadettin gib i tarihiler zel likle Erturul'dan teye verilen neseb silsilesini ten k it etm ilerdir. R. Paul Lindner, W hat was a N om adic Tribe? Comperative Studies in So ciety and History, vol. 24/4 (1982), p. 693-94; Kr.: Gebe B ir Airet Ne di? Ankara 1995, (ev.: M . Baltac), s. 11. S. D ivitiolu, OsfliacouUarn bir adan byle aklamaktadr. Belki onlar U-oklara daha yakn grm esinde de "kesili uruk" diye adlandrd bu durum un etkisi vardr; a.g.e., s. 20-28. M ahan, kroniklerde O sm anoukllannn asl yurdu olarak gsterilir. Mo ol istilasndan nasibini alan blge hakknda Yakut el H am evide bilgi m evcuttur; M ucemiIl-BiUdan, c. 5, Beyrut 1986, s. 32-33. B ehptit-Tevarih, s. 51.; burada geen Mool yazsndan kast U ygur yaz s olm aldr ki, bir ok tarihi bu grtedir.

18

R uhi, Tevarih-i A l-i Osman, v. 4a (M. H . Ynana ait nshadan). Dede Kor kut Kitab nda da m ukaddim ede aynen yle sylenir: K orkut A ta aytt: A hir zamanda hanlk gir Kayya dee, kimesne ellerinden almaa, ahir zaman olup, kyam at kopnca. Bu didgi Osman neslidr...; Dede Korkut Kitab 1, Giri-M etin-faksimile (ner: M .Ergin) Ankara 1989, s. 73-

19 20 21

M. F. K prl, Osmanl imparatorluunun Kuruluu, stanbul 1981, s. 260. Akpaazade, Tevarih-i A l-i Osman, stanbul 1332, s. 3. Beriyye, Urfanm Viranehir kazas ile M ardinin D erik ilesi arasnda bu lunan b ir idari nite olup Trkm en airetlerinin ok kesif olarak bu lu n d uu bir blgedir; N.Gyn, XVI. Yzylda Gney-Dou Anado lu nun Ekomomik D u ru m u , Trkiye ktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1973) MetinlcrlTarttnalar, Ankara 1975, s. 90.

22

Akpaazade, Tevarih-i A l-i Osman, (Atsz neri), s. 93; N eride Sleyman aha ait bu hikaye aynen vardr. Ancak, dier kronikler M ahan'dan gi5ii Cengiz istilasndan sonraya tarihlerken, Neri bu olay XI. Yzyla tar., a.g.e., s.57, 6 l.

23 24

N eri, s. 62-63; Akpaazade, s. 93. Akpaazade (Ali Be neri), s. 3; ...bu ger evli etrafa dald. Bazs Beriyyeye gitdi ve bazs yine R u m a gitdiler. Ve bazs Sleyman ahn oluna uydular kim biri Sunkur T igindir. Ve biri Turuldur ve birisi G n D oddr. Bu kardalar geldikleri yola dndiler. Pasin Ovasna Srmeli u k u ru n a vard. Erturul o anda kald, gitm edi. D rt yz m ikdar ger eviyle ol iki karda gitdiler. Asl vatanlarna .Grld g i bi, dier kroniklerin tersine, 4 00 ev ile ayrlan E rturul deil, kardeleri dir.

25

Bu konuda bkz.: .Bulduk, dari ve Sosyal Adan Karakeili Airetleri ve Yerlemeleri", D TCF- Tarih Aratrmalar Dergisi, (yl 1997, S. 30), s. 37-52.

26 27

Akpaazade, (Ali Be neti) s. 4-5. bn-i Kemal, Tevarih-i A l-i Osman, 1. Defter, Ankara 1970, s. 50-51 (haz.: . Turan).

28

Bu konuda Osmanl Devletini Kuran Kaylarn Anadoluya Gelii ve Ka rakeililer adl bildirim iz. X III. Tarih K ongresine sunulm u olup, bas lacaktr.

29 30 31 32 33

Akpaazade, ayn yer. Akpaazade (Ali Be neri), s. 4. Akpaazade, s. 6. Ltfi Paa, Tevarih-i A l-i Osman, (Kilisli N e r i) s. 21-22 Ltf Paa s. 22; M neccimba bu treni anlatrken O sm an Gazinin tek tek belere km z sunarak, onlarn itaatim saladn b elirtir; SahaiflAhbar, (Tercman yay., Tarihsiz) s. 70.

34

Neri, s, 90-91; Samsa avu didiim iz ol kiilerdendr ki E rtu ru lla b i le gelm ilerdi... Ve Slemi nam bir karnda dahi vard.Ve hem cem aat leri dahi oidi. Bahadrlar, yoldala yarar kiilerdi.

35 36 37 38

H . nack, A.g.m., s. U . ikar, Karamanoullar Tarihi, Konya 1946 (hz.: M .K oman), s. 141. Ayn eser, s. 38. t. Paul Lindner, s. 26-27.

OSM ANLI

SYASET

KURULU

OSMANLI MPARATORLUUNUN KURULUUNDA BZANS VE AVRUPA

169
KAYILARIN ANADOLU'YA GEL

176
OSMANLI DEVLETNN STKLL HUTBESN OKUYAN DEVLET ADAMI: DURSUN FAKH

181
OSMANLI DEVLET NE ZAMAN KURULDU?

190
OSMANLI'DAN MLL MCADELEYE STKIL' OSMN GN KUTLAMALARI

194

OSMANLI MPARATORLUUNUN KURULUUNDA BZANS VE AVRUPA


PROF. DR. ERF BATAV
A N K A R A N V E R S T E S D L VE T A R H C O R A FY A FAKLTES

y y'ool istils, o zamanki Anadolu nizamn / / / / ^

zans, Anadoluyu ebediyen kaybetmek zere idi. Osmanllar da 1308den sonra Bizans topraklarna aknlarn arttrrlar, Anadoludan baka Trakya da Trk aknlarna almt. Bu zamandan sonra Bizansn kmesine kadar ge
en devrede mparatorluk iinde kilise kavgalar, arkas gelmek bilmeyen taht mcadeleleri, isyanlar ve Italyan deniz devletle rinin hem kendi aralarnda hem de Bizans ile olan atmala r eksik olmaz. savalarda gsz den ve bir daha kendini toparlayamayan Bizans, karsna kan gen ve dinamik Osmanl Devleti ile baedebilecek durumda deildi. Bu tehlikeli

altst etmiti. Seluklu Devleti sona ermi, onun arazisi zerinde bir ok Trk Beylii

kurulmu ve Moollarn nnden kaan pek ok Trk Boyu, Bat Anadoluya doru ilerleyerek orada toprak ve ganimet aramaa balamt. Anadolunun kuzeybatsn da, Bizans hudutlar zerinde yerleen bir Ouz boyu, bu stn coraf durumundan faydalanarak byk siyas ba arlara erimi ve yz yl iinde bir u beyliinden bir dnya imparatorluu olan Osmanl Devletini kurmu tur.
Osmanl imparatorluunun bu emsalsiz baarlarnn temelini Rumelideki arazisi oluturuyordu. Bu sralarda Bi

durumdan Bizans ancak Bat Hristiyan lemi tarafndan kurtarlabilirdi. Fakat bu devirde Hristiyan Batda da birlik yoktu. Papalk Byk izma hareketi ile blnm ve zayflamt. Dou ve Bat Kiliseleri arasndaki mezhep kavgalar sryordu. Yzyl Harpleri de bu zamana rastla
makta idi. Hal seferi dncesi de bu devirde Hristiyanlar es kisi gibi ilgilendirmiyordu. IV. Hal seferinden beri Bi

zansn ve Balkan lkelerinin zaif olmas ve Bat Hris tiyan leminin birlikten mahrum bulunmas bu Trk Beyliine byk imknlar bahediyor ve bu Ouz boyu, askerlik sanatndaki becerisi ve idarecilikte mehareti ile hi tannmam bir beylikten bir dnya mparatorluu na ulayordu. 1354de Rumeliye geen Osmanllar hz la ilerliyor, daha balangta Bizansn iilerine karyor ve Balkan devletlerinin zaafn renerek salam bir dev let kurabilmek iin gerekli keifleri gerekletiriyorlard. IV. Hal seferinden sonra kurulan znik Grek devletinin byk gayretleri ile geri alnan stanbul, harap ve her ta raftan hucumlara akt. Devletin merkezinin Batya ta nmas ile devlet siyasetinin arl da batya kaym ve Anadolunun savunmas ihmal edilmiti. Halbuki tam bu sralarda Trk aknlar hudutlar zorluyor ve mpara torluun burada kullanlacak ordusu bulunmuyordu. 1300lerden sonra btn Bat Anadolu Trklern eline gemiti ve Bithynia (Kocaeli) eyaleti Osman G azinin hissesine isabet etmiti. Asker gten mahrum olan Bi
O SM A N LI I

zansn btn limanlarna ve Adalarna yerleen talyan deniz devletlerinin Doudaki ticaret menfaatleri onlarn Hal seferlerine katlmalarna engeldi. Btn Ortaa bo
yunca Avrupa toplumunu idare eden Papalk ve imparatorluk gibi iki temel Kurum, tam bu sralarda zlme halinde idi. L

kin bu devir Papalar, sarslan itibarlarn kurtarabilmek iin Trk dmanl ve Hal seferi dncesini kendi emellerine let olarak kullanrlar. Halbuki bu devirde Do u Msrda ve Trkiyede yksek kalitede ordular vard ve onlarn dinsizlerle mcadele azmi daha kuvvetli idi. Batda Trk tazyikini en ok hisseden Macaristanda, Trkleri din mahiyette byk milletleraras ibirlii ile yoketmek veya hi olmazsa Avrupadan kovmak gerektii d ncesi, 14. yzyl sonundan itibaren mevcuttu.
SY A SE T

Yeniden hayata kavuan Bizans, mezhep ve messeseierin mcadele sahnesi olmaktan kurtulamam, Rum larn Ltinlere kar duyduklar nefret son haddini bul mutu. Rumlarn byk bir'ksm , Trk hkimiyetini Ltinlere tercih ediyordu. Zira, Trklerin inan konu sundaki hogrleri, Rumlarda kiliselerini koruyabile cekleri kanaatini uyandrmt. Bu devir Bizans toplumunda feodalleme kok salmt. Artan dman aknlar ise lkeyi harabeye eviriyor, bu aknlara ancak byk mlk sahipleri kar koyabiliyordu. Sadece byk mlk sahiplerinin ayakta kalmasna sebep olan bu hareket, git tike bir facia halini almakta idi. 14. yzylda Bizansda mparatorluk hanedan iin de ortaya kan aile kavgalar, mparatorluun dalma s ve savunmasnn yok olmas neticesini vermitir. Bu cihet d dmanlarn kuvvetlenmelerine frsat verdi, bu sebeple Srplarla Trklerin ilerlemeleri hz kazand, Ltinlerle Grekler arasndaki gerginlik artt. III. Andronikos un (1328-1341), devleti bu kmazdan kurtarma gi

giriimi olmu ve Bizansn sonu demek olan byle bir it tifak rivayete gre Kantakuzenos engel olabilmitir. stanbulu ele geirerek iktidara gelen Kantakuzenosu, ok ar problemler bekliyordu. Meru hkmdar ile Ortak mparator olarak anlat. mparatorlukta niza mn ve refahn iade edilmesi en byk problemlerden bi ri idi; hazine botu. Kantakuzenosun i savalar srasnda Srplar Makedonyann hemen tamamna sahip olmular d. Trk aknclar ara vermeden Trakyay kolaan edi yorlard. Srplara kar yine OsmanlIlardan faydalanld. mparatorluun ktisad ve mal durumu ackl idi. Son i harpler srasnda ziraat yaplamam, ticaret felce ura m ve vergiler toplanamamt. Yabanc aknlarna sah ne olan lke le dnmt; Bizans saray bundan byle ok mtevaz bir hayata katlanmak zorunda idi. Tam bu sralarda Karadeniz zerinden Asyadan ge len veba, lkede korkun tahripler yapt. Daha sonra zellikle btn Avrupann sahil ehirlerinde yaylan bu kara lm, Osmanllarn Avrupada yerlemelerine yar dmc olmutur. Gittike paralanan ve i ihtilaflara d en, hkimiyet iin iki ayr hkmdar ailesinin arpt mparatorluun d dmanlar, bu olaylar ok yakn dan izliyorlard. Fakat bu srada Bizansn en yakn teh likesi Cenovallard. VIII. Mihaelin, 1 2 6 lde stanbulu geri almak zere mcadeleye atldnda, donanmalarn dan yararlanmak zere Cenovallara mparatorluk ze rinde bir ksm imtiyazlar verilmiti. Fakat, zamanla ok kuvvetlenen ve zenginleyen Cenovallar, stanbula rakip, kuvvetli ve yabanc bir koloni halini almlardr. Bi zansn donanmadan mahrum olmasndan ziyadesiyle ya rarlanan Cenovallar, Bizansn btn ticaretini tekelleri altna aldlar. mparatorluun bu sralarda gmrk gelir leri 30 bin altnn altnda olmasna karlk, Galatann gmrk gelirleri 200 bin duka idi. Cenovann bu dere ce kuvvetlenmesi Venediki ok rahatsz ediyor ve Vene dik Cenovay Doudaki en byk rakip sayyordu. Cenova, btn Karadeniz ticaretini eline geirmiti. Bu s rada Venedik ile Cenova, tam stanbulun nnde bir muharebeye tututu ve Kantakuzenos, hi istemedii bir harbin iinde kald. stanbulda bu olaylar olurken Kantakuzenosun btn iktidar elinde tutarken bir kenara ittii iktidar orta K loannes ba kaldrd. Bu atmada Orhan Bey yi ne Kantakuzenosun yannda idi ve 1353 de KantakuzeSYASET

riimi, onun erken lm ile yarda kald. Andronikosun lmnden sonra loannes Kantakuzenosun ban ektii yeni bir isyan balad ve bunun sonunda Bizans uzun ve ar krizlerden birine girdi. Bu yeni i sava di n ve sosyal unsurlarla da kararak yn deitirdi; bu i avaa daha bandan itibaren yabanclar da kart. nce
zmir Beyi Umur, ardndan Srbistan ve nihayet Osmanllar

bu mcadeleye katlrlar. Bu i sava sonunda mparator luk son kudretini de kaybeder ve mparatorluk bu yaban clara teslim olur. Kantakuzenosun niyabet heyeti ile patlak veren mcadelesi, Osmanllar sayesinde onun le hine neticelenir. Daha 1346dan beri Osmanllar onun ya
nnda ve hanedana kar arprlar. Orhan G a ziye kz Theodoray. veren Kantakuzenos, Srplara, Bulgarlara ve

Rumlara kar Osmanllarn yardmlar sayesinde galip gelir. htiya duyduu her anda Osmanllar onun yann da idiler. Ancak, bu beraberlik sonuna kadar sremezdi ve Osmanllar sadece yama ve esir peinde deillerdi. Bizansn bu talihsiz i harpleri srasnda Osmanllar, her yan ile Bizans lkesini ve Balkan kavimlerinin gcn ve zaafn renme frsat bulmulard. Osmanllar fetih peinde idiler ve girdikleri yerlerde yerlemek arzusunda idiler. Arada Srplar 1330dan beri Balkanlarda ok kuvvet
lenmiler ve Bizansn hayatna son vermei akllarna koy mulard. Bir ara, Sprlarla Osmanllar arasnda bir ittifak
O SM A N I.I I H J I

nos btn kaybettii yerleri geri alm ve hkimiyetinin evcine erimiti. Kantakuzenos artk hkimiyeti kendi ailesine geirmee karar verdi ve byk olu Matheosa
ortak mparator tac giydirdi. Kantakuzenos, imdi artk

kurtarmak areleri aramaa balad. Kantakuzenos da korkuya kaplarak ne nihayet iledii hatann farkna va rarak Orhan Bey ile uzlamak istedi. mparatorluun iinde bulunduu acnacak mal, duruma ramen, para ile onu hizaya getirebileceini dndnden 10 bin Duka Karlnda Tzympeyi geri vermesini ve Gelibolu
y u boaltmalar iin adamlarna emir vermesini damad

kendisini ok kuvvetlenmi hissediyordu. Fakat, bu ik bal nnda kendisini bu mevkie getiren Trkleri unut mutu. Halbuki onlar imdi mparatorluun her tarafn, lkeyi ve yollarn, ktisad kaynaklarn ve her eyden nce Bizansn gcn ve zaafn iyi tanyorlard. Kanta kuzenos btn baarlarn Orhan Beye borlu idi ve Kantakuzenosun d siyasetinde Trkler tm e l unsur olmulardr.

na iddetli bir dil ile ihtar etti. Bu istek karsnda Orhan


Beyin verdii cevap tutum u son derece soukkanl idi.

Trk hkmdar, Tzympe gibi nemsiz bir kaleyi ne za man olsa ele geirmenin mmkn olduunu dnerek bu kale karlnda gnderilen fidyeyi kabul etti; Geli bolunun iadesine gelince Allahn kendisine bahettii bir kaleyi kimseye veremeyeceini syleyerek reddetti. Kantakuzenos hla, altn karlnda Trklerle anlaabi leceini dnerek Orhan Beyden zmit Krfezinde bir grme istedi. Fakat, Kantakuzenos buluma yerine geldii halde Orhan Bey rahatsz olduunu ileri srerek gel
memi ve bylelikle btn mzakere yollar kesilmitir.

Kantakuzenosun baarlarnn artk sonu gelmiti. Zira, iki taraf arasndaki muhabereler esnasnda mparatorluk halk arasnda byk deiiklikler oldu ve 1354de Kan takuzenos aleyhtarl son safhaya eriti. Tam bu srada meydana gelen bir olay, Kantakuze nosun kaderini belirleyecek, Bizansn ve hatta btn Balkanlarn gelecei bakmndan son derece nemli ha diselerin balangc olacakt. Kantakuzenos, 1352de Geli boluda Orhan Beye bir kale vaadetmiti. Kantakuze nosun vaadini unutmas zerine Sleyman Paa, Gelibo lunun gney dousunda 30-40 km mesafede bulunan
Tzympe kalesini igal etti. 2 Mart 1354 gecesi, Gelibo

Kantakuzenosun yldz artk snmekte idi ve onun dev rilmesine kimse nleyemezdi; zira Kantakuzenosu o za mana kadar baarya gtren ittifak sona ermiti. N ite kim Sleyman Paa, Haziran ayndan sonra Trakyaya aknlarn artrd. Yalnz ve desteksiz kalan Kantakuze nos stanbula dndnde Srplara ve Bulgarlara ba vu rarak Balkan Hristiyanlar arasnda bir savunma pakt teklifinde bulundu ise de netice alamad. Halk tarafn dan btn felketlerin ba, Trk ittifak ile lkeyi d manlara teslim etmi olmakla sulandndan son bir a re olarak V. Ioannes ile anlamay denedi ise de burada da ret cevab ald. Geri Kantakuzenos daha bandan beri, Trkleri yardma armakla tehlikeli bir oyuna girdiinin far knda idi. Fakat asl imdi, btn hatalarnn meyveleri ni topluyordu. Rum halk, Kantakuzenosu hudutsuz ih tiraslar uruna kendilerini tehlikeye ve mahva srkle yen bir adam olarak gryordu. 14. yzyl ikinci yarsn da Trkler, Avrupa arazisinde tutunmak hususunda ka rarl hareket ediyorlard. Kantakuzenosun hasmlarn yenme hrs, Trklere umduklarndan fazla imkn verdi. Daha Kantakuzenosun ilk yllarndan balayarak Trk lern kk guruplar halinde Avrupa yakasnda ve Geli bolu yarmadasndan dolay dikkati ekmemi ve tehli keli saylmamlard. Ancak, Geliboluda sler kurarak
I SYASET

luda iddetli bir deprem oldu, Gelibolu dahil bir ok ka lenin surlar ve evleri ykld. Oturulmaz hale gelen Ge libolunun korkuya kaplan halk, depremden zarar gr meyen komu kalelere getti. 1352den beri Gelibolu yarmadasnda bulunan Trkler, bo kalan Gelibolu ka lesine girerek burasn igal ettiler. Sleyman Paa he men ardndan surlar tamir ettirerek Anadoludan getir dii Trkleri burada yerletirdi. Anadoludaki zellikle yar gebe halk da kendi rzalariyle Rumeline geerek burada yerlemee balad. Trkler artk Kmelini vatan
edinmee kararl idiler. Gelibolu Trklere ayn zamanda

anakkale boazn kontrol altnda bulundurma imkn n veriyor ve Rumeliye gemei de kolaylatryordu.
Osmanllarn plnsz yama aknlan devri artk sona ermiti ve onlar yerleeceklerdi. Az sonra Sleyman Paann ordusu

Malkara, Bolayr ve Tekirdana kadar ilerledi ve bura larn zaptetti; keif ktalar stanbulun bir ka mil ya knlarna kadar ilerlediler. Bu olay, Bizans baehrinde panik yaratt; herkes baehrin Trk tehdidi altna girdiini anlad. Pek ok kimse stanbuldan kamak, Batya gitmek ve cann
OSM ANII

yerletikten sonra tehlike anlalmakta ve Rum halknda geni lde ve ti bur uyan gze arpmaktadr. Bu nunla beraber hi bir yerde Trklere kar ciddi bir mu kavemete rastlanmaz. Tarihiler genellikle, Osmanllarn Balkan yarma dasnda yerlemelerinin tek sorumlusu olarak Kantakuze
nosu grrlerse de, Bizansn ve Avrupann bu ksmnn

u anlatlyordu. Osmanllarn bir macera peinde komadk


lar, Avrupada yerlemek istedikleri, olaylar yakndan izle yenlerin gznden kamyordu.

V. IOANNES PAIEOIOGOS DEVR (1355-1391)


V. Ioannesin hkimiyetini ele geirdii Bizans fa kir, harap ve sosyal huzurdan mahrum bir devletti, ayr ca yabanclarn iradesine bal idi. Orhan Bey ile yapt anlama ile Trklerin daha nce ele geirdikleri Trakya ehirlerini onlara terkediyordu. mparatorun aczi imdi, Kantukuzenosun iktidar ele geirdiinden daha fazla, mparatorluun paralanmas daha kuvvetli ve mal du rumu daha ackl idi. Bir insan mr boyunca kere i sa
vaa sahne olan imparatorluk iin artk kurtulu midi yoktu.

Trk hkimiyeti altna girmesinin baka esas sebepleri vard ve asl sebep, Bizansn ve Balkan yarmadas kavimlerinin Trk ilerlemesine kar toptan bir mukave met gstermemi olmalardr. Modern bir tarihi, olan
Ostrogorsky, Kantakuzenos onlar yardma armam olsa idi dahi Tiirkler bunun bir yolunu bulurlard demek sure

tiyle bir gerei dile getirmektedir. Zira Trkler, aralk sz aknlar ile Trakyay ele geirme yolunda idiler. Bal kan devletlerinin iinde bulunduu artlar ve zellikle sosyal yaplar Trk fetihlerini kolaylatrmtr. Bundan baka bu blgede hkm sren kavim ve milletlerin ida recilerinden hi biri de, Trk fetihlerinin ileride doura bilecei tehlikeyi grememi, aksine srf kendi bencil menfaatleri uruna Trklerle birlemekten ekinmemi lerdir; bu bakmdan Kantakuzenos bir istisna tekil et mez. Zira, Cenovallarn, Venedikin, hatta Srp kral Duann Trk ittifakna va vurduklar bilinmektedir. Ksacas, Osmanl fetihlerini kolaylatran artlar her eyden
nce, bu blge halknn o esnada din, rk ve m ill uurdan yoksun olmalardr.

Para deerini yitirmi, sivil irade zlm ve hazine bo almt. Buna ramen hayrete deer dayankll Bi zans daha bir mddet ayakta tutabilmitir. Lkin artk Bizans mparatorluunun son yzyl, durdurulmas mmkn olmayan bir k devridir. mparatorluun kmekte olduu bilinmekle beraber, Bizans mirasn bir Hristiyan devlete mi, yoksa Trklere mi nasip olaca problemi henz cevapsz kalyordu. lk zamanlarda B i
zans'n mirasna en kuvvetli grnen Srp Kral Duanm er ken lm (1345), Bizansn geni bir nefes almasna frsat

verdii halde, zaaf iindeki Bizans bundan faydalanama d. Duann lm sadece Trklere yarad ve Balkanlarda Trk ilerlemesine engel olacak devlet kalmamt. Bun dan byle Trk aknclar blgede daha tehditkr olmaa baladlar. Bu blgedeki siyas kargaadan faydalanan
Macarlar, zaaf iindeki Bulgaristandan Ydini almay

Bizansn Osmanl fetihleri nnde gsz olduu ve byle bir tehlikeden kendini tek bana kurtaramaya ca artk ortaya km ve akibet kanlmaz hle gel miti. Bat Hristiyan lemi ancak Bizans kurtarabilir di; fakat o srada Bat Hristiyan dnyas da birlikten mahrumdu. Fransz saraynda Trk tehlikesi henz ta nnmyordu. Bu srada Douda en ok menfaatleri bulu nan Venedik ile Cenova, hem kendi aralarnda atmakta hem de Trklerle ibirliinden ekinmemekte idiler.
Macaristan, i kavgalardan henz km ve bir toparlan

baardlar. Bu olay, bu sralarda Balkanlardaki gelimele rin hkimi bulunan Trklerle Macarlarn karlamalar na sebep olacakt. Trkler artk, mparatorluun son eyaleti olan Trakyaya hkimdiler. Osmanl birlikleri 1359da stanbulun surlar nnde grnrler. sava lar sonunda harabeye dnen Trakyann bir ok ehri, mukavemet etmeden Trklere teslim olur. Bir u beyliinden bir devlet kurmay baaran Or
han Bey, uzun sren hkimiyetinin sonunda Bizans mpa

ma devrine girmiti. Bizansda mparatorluun Vene dike, Macaristana veya Srbistana tesliminden baka a re olmadn dnenlerin says kabarkt. Venediklile rin stanbuldaki temsilcileri, 1335de Bizansn iinde bulunduu tehlikeyi btn akl ile Venedik senato suna bildirmilerdi. ayet Venedik bir aresine bakmaz sa, Bizansn Trklerin eline gemesinin mmkn olduOSM A N LI Q

ratorunun kaynbiraderi, Cenovanm dostu ve mttefiki, Trakyann sahibi ve her eyden nce Bizansn metbuu idi. 1359da Vassali loannes ile skdarda yaplan bu lumada mparator, Orhan Beyin hiddetini gidermek maksadyla kzn onun olu H alile nianlamtr. Bi zansn zaafndan ve i kavgalarndan ustalkla faydalaSY A SE T

nan Sultan Murad, mcadele eden taraflarla gnn icap larna gre ibirlii yapar. Sultan Murad zamannda Bi zansdan baka Gney Islavlar da, gen ve dinamik Osmanl devleti karsnda tpk Bizans mparatorluu gibi iktidardan mahrumdular. Bizans, artk Trkler karsn da yalnz ve yardmcszd. Bu skk durumda Kiliseler Birliine ba vurmaktan baka aresi yoktu. Fakat Papa lk, Bizansn skk durumundan faydalanarak her defa snda Dou Kilisesini Katolik Kilisesine balamay d nmtr.
V.

lik hizmetini yerine getiriyordu. V. loannesin byk olu


Andronikosun babasna kar isyan, mparatorlukta yeni

bir huzursuzluk konusu idi ve bundan sonraki olaylarda nemli bir yer tutacakt. Limni adasnda hapse atlan Andronikos, Bizans ile Venedik arasnda Bozcaada y znden patlak veren ihtilafta Cenovallarn yardm ile hapisten karld ve Cenovallarla ibirlii yaparak ikti dara geldi; aday onlara verdi, stanbuldaki btn Vene diklileri hapse attrd. Geliboluyu Trklere iade etti ve stanbulda yla yakn hkm srd. Babas ile karde

i Manueli hapse attrmt. Bu defa Venediklilerin yar Ioannes'ia Macar kralndan yardm istemek zere dm ile V. loannes ile Manuel hapisten knca Andronikos yapt seyahat, bir skandal ile son bulur. Neticede V. loiktidardan uzaklatrld. V loannes ile olu Manuel, Sultan annes, Sultan Murad ile kendisini ok alaltan bir m u ahede imzalamak zorunda kalr. Bir ka yl sonra V. Ioannes, Papala ba vuruyor ve yine bir Hal seferi gnde me geliyordu. Ancak bunlardan sonra imparator papann
ayana giderek Romada mezhep deitirmi, fakat Kiliseler Muradn muvafakati alnarak yeniden iktidara geldiler.

Bundan sonra Osmanllarn Balkan yarmadasnn batsndaki ilerlemeleri ok abuk oldu. 1380den 1388e kadar Itip, Prilep, Ohri, Sofya ve N i zaptedildi.
Stefan Duan imparatorluunun Yardar rmann dousun daki arazisi Osmanllarn eline geti, bir ksm Trk akn

arasndaki ayrlk giderilemediinden bu i neticesiz kal mtr. Lkin Romaya giderek mezhep deitiren mpa rator, Bizans halk nnde daha sevimsiz bir hale geldi; halkn byk bir ksm ile Kilise onu souk karlad. Bundan baka mparator, batdan dndkten sonra daha fakirlemi, ayrca yerine getiremeyecei bir meselede yemin ederek kendini balamt. Bu sebeple, gittike kuvvetlenen Sultan M urad ile dostluklar bozulur. mpa rator iin artk, Sultan Murad ile anlaarak ona hara demek ve mrn sknetle geirmekten baka are yoktu, o da bunu yapt. Bu devri en tannm Bizans ya zarlarndan Demetrios Kydones, 1378de yazd bir mek tupta, ehrin dndaki herkesin Trklere boyun edii ni, ehir iindekilerin ise sefalet ve isyanlarn penesinde yaadklarn ifade eder.
1371 irmen Zaferi, Osmanllarn 1453den nce Bal kanlarda kazandklar en byk zafer ve neticeleri bakmn dan en nemli baarlardan biri idi. Bu muhabereye katl

clar Adriatik sahillerine kadar vardlar. Fakat artk Bal kanlardaki olaylarda bir kopma noktasna gelinmiti. Osmanllarn otuz yldan beri aralksz sren zaferleri Balkan Islavlarm ylgnla sevketmiti. 1388de ortak Srp ve Bonak ordular Plonikde Osmanh ordusuna ar bir darbe indirmesi, btn slav kavimleri arasnda b yk bir sevin yaratt. Lkin Sultan Murad soukkanl ve temkinli davranarak 1389de Koma muharebesinde kendisi
ne kar nderlik eden Srp kral Lazar ile bir ok Srp ileri ge lenini bu muharebede bertaraf etti ve kendisi de ehit oldu. Bu

muharebede sonunda Trkler ilk defa olarak Macaristan hududuna eriirler.


Sultan Murad, otuz yla yakn sren hakimiyeti es

nasnda Osmanl devletinin temellerini atm, bir ok za fer kaznm, Mslman ve Hristiyan tebaasna kendisi ni sevdirmiti. Artk Srplar ve Bonaklar da Osmanl teba
as olmulard. Sultan Muradn yerine geen byk olu Yldrm Bayezid, dman ordusunu datm, fakat ma

mam olmasna ramen Bizans, bu olayn sonular y znden iliklerine kadar sarsld. Bu tarihten sonra Bulga ristan bamszln kaybediyor, Srbistann nemli bir ksm ele geiriliyor ve Bizans da Osmanllara tbi olu yordu. Bylece Osmanllarn daha Avrupaya gemele rinden yirmi yl gemeden Bizans ve Bulgaristan Trk lern vassali haline geldiler; Hristiyanlar arasnda Trk leri durduracak bir iktidar kalmamt. Bizans saray her yl veliaht Manuel aracl ile Sultan Murada kar vassaO S M A N II Q

lup Srplarla ittifak etmei ihmal etmemitir. Yldrm


Bayezid babasndan teekkl halinde bulunan bir mpa

ratorluk devrald ve o, bu mparatorluu tabii hudutlar iinde yerletirmei dnd ve bunun iin henz istik lllerini koruyan Hristiyan Prenslikleri ile Anadolu Trk Beyliklerini ortadan kaldracak, stanbulu fethede rek burasn merkez yapacakt. Timur ortaya kt sraS Y A S E T

larda Bayezid bualar gerekletirmek yolunda idi. Bi zans zerindeki tazyikini artrd, mparatorluk gn ge tike Bayezidin iradesine balanyordu. Fakat, Baye zidin yeterince deniz gcne sahip olmay, stanbulu her taraftanm kuatmasn engelledi. Osmanllar Tuna hudutlarna dayanm ve bu rmak zerinde Trk garni zonlar kurulmutu. Artk Bulgaristan dnda Eflak ve Srp Beyleri yerlemiti ve az sonra meydana kaca zere, Osmanllarn Rumelideki hkimiyeti Anado ludakinden daha salam olduunu gsterecekti. Bos
nada 1391'de Trklere boyun emee mecbur olmutur. Trk

Temmuz 1402de Ankara yaknlarnda vukubulan bir gnlk bir muharebede Osmanl ordusu dalm, can ekimekte olan Bizans dirilmi, Osmanllarn Rumelideki arazisi daralm, Anadoluda Trk birliinin kurulmas bir asra yakn geri kalm, ehzadeler arasnda sonu gelmeyen i savalar km, Anadolu Trk Beylikleri eskisinden daha kuvvetli bir hale gelmilerdi. ehzadeler birbirlerine kar mcadeleye ba

laynca Hristiyanlar ba kaldrmlar, Anadolu Trk Beylikleri canlanmlar ve Bizans eski arazisini geri iste mee balamt. Lkin, Hristiyan devletlerin birbirleri ne kar duyduklar kskanlk ve hak iddia edenlere kar gttkleri yanl politika, Osmanl Devletinin yirmi yldan az bir zamanda yeniden kurulmasna ve bir istila siyaseti gtmee balamasna yardm etmitir. Tehlikenin
getiini sanan Hristiyan devletler, bir Hal seferi tertibi ba kmndan bu ok uygun zaman deerlendirmediler. B atidaki anari, ngiliz harpleri, Byk izma, Hussit harpleri, tal yan devletleri arasndaki rekabet bir Hal seferine imkn ver mez. Douda Bizans, oktan beri ikinci snf bir devlet

ler, bu yllarda Bizansn Mora yarmadasndaki arazisini de srekli aknlarla sktryorlard. Bayezid, hkimiye tinin evcine erimiti ve mehur Serez toplants ona bir gvde gsterisi frsatsn veriyordu. Avrupada gittike artan Trk tazyiki sonunda d zenlenen Nibolu Hal Seferi, feodal valyelerin son byk giriimi idi ve 25 Eyll 1396da Niboluda vukubulan muharebede Hal ordusunu yenilgisi tam olmu,

Batnn iftihar vesilesi valyelerinin Trk yayas nn deki hezimeti, Balkanlarda ve Dou Avrupada yeni bir devrin baladna iaret saylmtr. Batl hkmdarlar namna ar bir ders olan Nibolu muharebesi, Bizarsn ve
Balkan yarmadas lkelerinin tamamiyle Trklerin hkimi yeti altna girmesi neticesini vermitir. Bununla beraber Ba

ti. Trklere en yakn olan Venedik ile Macaristan, uzak grl bir siyasetten muhrum, kh Trklere dman kh onlarn mttefiki idiler; bundan baka her ikisi de Batda ziyadesiyle meguld. Trkler korkun bir buh ran, Hristiyan devletlerinin de yardm ile ksa bir za manda atlatarak ve toparlanarak ilerlemee ve Bizansn artklarn temizlemee baladlar. Bir ksm Hristiyan mihraklarn destei ile ayakta kalabilen Bizans, daha bir mddet dayanabildi. elebi Mehmedin dirayetli idaresi sayesinde nerede ise Bayezid zamanndaki arazisini ele geiren Osmanl Devleti, Anadoluda ve Rumelide eski sinden daha salam temeller zerinde yerlemi ve bir ok probleme daha kalc bir hal aresi bulabilmitir. Hristiyan devletler ancak imdi, Osmanl Devletinin yeniden canlanmasna frsat vermekle, hatta yardm et mekle iledikleri hatalar anladrlar. Osmanllarn, fethettikleri lkelerde halkn inanlar na saygl olmalar, Trk sivil idaresinin, zellikle mliye sinin fazla yk olmayan sistemi ve nihayet halka insanca muamele etmesini bilmesi, Osmanl hkimiyetini Bi zansn ve Balkan lkelerinin emniyet ve huzurdan mah rum idarelerine tercih edilmek iin yeterli bir stnlkt. Bu sayede Osmanl Devleti, iinde yuvarland buhrandan ok abuk kendine gelmi ve kuruluunda mevcut olan salam temeller zerinde yeniden gelimee balamtr
I SYASET

yezid, Nibolu zaferinden sonra Tunann gneyinde kal may tercih eder. Zira Anadoluda ve Rumelide daha zaptedilmemi yerler vard ve Osmanl idaresi blgede tamamiyle hkim deildi. mparatorluun iki kanad arasnda Bizans, varln hla koruyordu. Nibolu seferi,
Tiirkleri Avrupadan kovmak maksadyla yaplmt. Halbu

ki Osmanllarn zellikle Rumelideki iktidar Hallarn tahmininden daha kuvvetli idi. Buna karlk Nibolu zaferinin kolay kazanlm olmas, Padiaha kendi kuv vetleri hakknda gerek olmayan bir itimat salam ve bu yanlg gelecek bakmndan ok ar neticeler dour mutur. Bayezid, Anadolunun Trk ve Mslman halkna kar iddet kullandndan onlar kendinden soutmu ve bu Trk Beyleri Timura snmlard. Bayezid kendi kuvvetlerine fazla gvenmesinden ileri gelen gururun dan dolay bilerek Timuru da kzdrmt. Bu suretle ken di felketini hazrlamakla kalmam, Anadolu halkn uzun ve ztrap dolu yllara srklemitir. Sonunda 28
O S A 1A N U

KAYNAKLAR Die Almmanischen Anonym n Chroniken Tewarih-i l-i Osman I, herausg. von Friedrich Giese, Breslau 1922. Die Altosnanische Chronik des Akpaazade, herausg.von Fr.Giese, Leipzig 1929Akpaazade Tarihi, stanbul 1332. Behiti, Tarib-i l-i Osman, B ritish M useum nr.add.7896. Beldiceanu, N ., Les actes des premiere Sultam dans les Manuscrite de la Bibliotheqms National d Paris, I 1960, II 1964. Bogdan, J ., Osm anl Tarihinin lk devrine aic B ulgar ve Srp K ro n ik leri, Ta rih Aratrmalar Dergisi 3 (1966) 183-193. Bonfmis, A., Rerum Ungaricarum Decades, edd.fogel - Ivdnvi - Juhasz, Lipsiae 1936. Chalkandylae, Laonici, Demonstrations, ed.E.Dark, I*II Budapestini, 1922-1927.

Kantakuzenos, J ., mperaior H istorianm Libri IV, ed-J.Schopen, I - III Bonn 18281832. K onstanti M ihailovi, Memoirs o f a Janissary. Transl. by B.Stolz. Hist.Comm.and Notes by S.Soucek, Ann A rbor, M ishingan 1975. K raelitz, F.v., lk Osm anl Padiahlarnn Isdar E tm i O lduklar Baz Beratlar, Tarihi Osman' Encmeni Mecmuas 28 (1915) 242-250. Loenertz, R -J., tudes sur les Chroniques Breves Byzantines, Or.Chr.Per. 2 4 (1958) 155 ss. Loenertz, R -J., Ordre et Desordcn dans les Me'moires deJean Cantacuzene, bayzantina e t Franco-Fraecea, R om a 1970. M ehm ed b. Hac H alil- l-K u n ev i, Tarih-i l- i Osman, R obert Anhegger, Tarih D ergisi 2 (1950-1951) 51-66. M em orien Eines Janitscharen oder Trkische C hronik. E inleitung u n d Uber-

Charanis, P., A n mportant Short Cronicle o f the Fourteenth Century, B yzantinon 13 (1938) 335-362. Chronikon Breve, Bonn 1834.

setzt von R enate Lachm ann, K om m entiert von Claus Peter H ase-Renate Lachm ann- G n te r Prin zin g , G ras-W ien-K ln 1975. M irm irolu, VI., Fatih Sultan Mehmed 11 Devrine A i t Tarihi Vesikalar, stanbul

Chronique Breve, D u Codex Mosquensla 426, Vizantiyaki Vrem ennik 2 (1949) 481-487.

1945. M neccimba A hm ed D ede, Tarihi, stanbul M I 1974.

C ritobul, History o f the Mehmed the Conqueror, transl. Charles R iggis, Princeton 1954. C ritobul din Im bros, d in Domina lui M ohamedal - le a , ........ 1451-1467, Edite de V.Grecu, Bucureti 1963. Decarraux, J ., Un recit du Siege de Constantinople par les Tnrcs (1394-1407) Revue des Etudes Byzantines 23 (1965) 100-107. Dlger, F., Regesten der Kaiserurkunden des Ostrmischen Reiches, Teil 4, 1282-1341, Tel 5 ,1 3 4 1 -1 4 5 3 , M nchen 1960, 1965. Ducas D e d in and fail of Byzantium to the O tto m a n Turks. A n A nnoted Transiation of 'H istoria Turco-B yzantina by H .J M agolinas, D etro it 1975. Dukas, storia Turco-Byzantina 1341-1462. Editie Critica V.Grecu, Bucureti 1958. Enveri, Dstumame, yay. M krim in H alil, stanbul 1928. Enveri, Le D estan d m u r Pacha. Texte, trad. et N otes par I. Melikoff-Sayar, Bibi. Byzantine, D ocum ants 2, Paris 1954. Failler, A ., Chronologie et Compozition dans l Historie de George Pachymere, Rev.Et.Byz. 39 (1 9 8 1 ). Gazavi- Sultan Murad- b. Mehemmed Han, yaynlayanlar, H alil nalck, M evlud O uz, Ankara 1978. Gecich, J ., Ragnza es Magyarorszag sszek'ttesenek Okleveltdra, BevezcesJegyzetekkel Elldtta Thalloczy Lajos, Budapest 1887. ...... . F. Die Altosmanischen A nonym n Chroniken, bersetzung, Leipzig 1925. G iustiniani, H ., Hieronimo Giustian s History ofChios, ed. by Ph. A rgenti, Cam b ridge 1943. Grecu, V., Georgio Sphrantzes, Byzantinoslavisca 26 (1965) 62-73. Gyni, M ., Ungarn und Ungartum im Spiegel der Byzantinischen Q;uellen Budapest 1-938. H ovth, J ., Szekely, Giy., Kzepkori Kutfink Kritikus Kerdesei, B udapest 1974. Lorga, N ., Notes et Extraits Pour Servir l Histoire des Croiasades au X V Siecle I-VI, Paris 1899*1902, Bucarest 1915. Teleki, J ., Hunyadiak Kora Magyarorszdgon X , Pest 1853. T h iriet, F., Regester de Deliberations du Sonat deVeniseConcemant la Romanie, 13291463, 3 vols, La haye 1958-1961. Thurzcy, J., A Magyarok Kronikdja, Horvdth Janos Forditdsa, B udapest 1978. Thry, J , Trk Tortenetirok I, B udapest 1893. Tinefeld, F., Pachymeres und Philes als Zeugen f r ein Untemehmen gegen die Osmanen, B yz.Zeit.64 (1971). Tursun Bey Tarih-i Ebul-Feth Sultan Osman, Die Frhosmanischen Jahrbcher des Urudsch herausg. F.Babbinger, H onnover 1925. Vasiliev, A. A Jorg o f N uren b erg , a Writer Contemporary with the f a il o f Constanti nople (1453), Bruxelles 1953. Vie de Mahomet II.Trad.Franaise A.Dethier.Monumenta Hungaria Historica X X I, 2. W erner, E., Johannes Kantakuzenos, Umur Paa m d Orhan, Byzantinoslavica 26 (1955) 255-276. W ttek , P., Z u Einigen Frhosmanischen Urkunden, W Z K M 55 (1959). Yinan, M .H ., Distumame-i Enveri-Medhal, stanbul 1930. N eri, M ., Cihannuma I, A nkara 1949. Radojeie, N ., Die Griechischen Quelle zur Schlacht am Kosovo Polje, Byz. 6 (1931) 2 41-246. Sathas, K ., Documents inedits Relatifs d lHistoire de la Grice au Moyen Age (14001500) I I I , .............. 1800. Schiltberger, H ., Reise in Europa, Asien und Africa 1394-1427, ................. N eu m ann, M nchen 1859Schreiner, P., Studien zu den Vrachea Chronica, Miscellanea Byzantina Monacensia 6, M nchen 1967. Sphrantzens, G ., Memorii (1 4 0 1 -1 4 7 7 ), Editie Critica de Vasile Grecu, Bucureti

1966 .
Staojevic, S., Die Biographe Stefan Lazarevics dem Philosophen als Geschichstquelle, Archv ftir Slavisde Phiologie 18 (1869) 4 0 9 ........

O SM A N LI

m1

SYASET

KAYILARIN ANADOLU'YA GEL


YRD. D O . DR. EROL KRKOLU
A TATRK NVERSTES FEN-EDEBYAT FAKLTES

nadolunun Trklemesi ve slmlamas; Trk tarihinin gerek siyasi, gerekse medeni yet tarihi bakmndan en nemli ve byk fasl olduu kadar slm tarihinin de ftuhat ve medeni yet bakmndan en azametli bir ksmdr. XI. yzyln balarnda Ouz veya Trkmen adyla anlan Trk boylan kalabalk kitleler halinde Anadoluyu aarak, kendilerine vatan yapmalarndan itibaren balar. O za mandan gnmze kadar, bu ktada yaayan ve zaman zaman bu lkeden taarak, muhtelif iklimleri ve coraf yalar fetheden Trk M illetinin gerek Anadoludaki ve gerekse Anadolu ssnden hareketle fethettikleri dier kta ve memleketlerdeki yapclklar, siyasi ve medeni faaliyetleri, Trk tarihinin nemli bir ksmn tekil eder. Seluklu Trkleri, Anadolu yaylasna geldikleri za man binlerce senedir hayal ettikleri lkenin buras oldu unu ve milli ideallerini ancak buradan gerekletirebi leceklerini sezmekte gecikmediler. Malazgirt Zaferine kadar asrlar boyu fetih sahas olan Anadolu artk yeni ve ezeli sahibi olan Trk M illetine vatan olmakta ve fetih sahas Balkanlara kaydrlmaktayd. Anadolunun fethi, Seluklu devlet adamlar iin bir yandan Trkmen glerinin basksndan kurtulmak maksadyla onlara yurt bulmak, dier taraftan da onlarn Mslman halk ve lkeleri rahatsz etmelerine engel ol mak iin zaruri bir hale gelmi bulunmakta idi. Anado lunun Trklemesinde bu iki tarafl siyasi gayretlerin tesiri byk olmutur. Bu sebeple Seluklu Sultanlar, Bizans mparatorluu arazisine, Trkmen komutanlarn gndermek suretiyle muntazam ordularn seferlerine yol almasn salamakta dier taraftan da fetih vecibesini yerine getirmekte idiler. Bu Trk gleri, tarihte en b yk g saylan Germen gleri kadar ve belki de onlarO SFA AN LI

dan neticeleri bakmndan etkisi daha byk lde ol mutur.1 Trklerin Anadoluyu vatan edinme istei, Hristi yan dnyasndan slm dnyasna yneltilen tehlikeleri gsleyebilmek gibi stratejik bir zarurete dayanyordu. Fakat bunun arkasndan cihan hakimiyeti ideallerine de en elverili yerin yine bu lke olduunu ve buray bir ana s olarak kullanmak gerektiini abucak fark ettiler. Bu ak ve imanla topraa yerleen Trkmen boylar, yeni va tanlarn hi yadrgamadlar ve buraya kolayca intibak et tiler. nk, buras iklim bakmndan eski yurtlarn an drmakla kalmyor, ayn zamanda asrlk ideallerinin ta hakkukuna da yarayacak bir manzara arz ediyordu. Byle ce Mslman Trkn elinde Anadolunun kaderi kkn den deiiyor, her ehir, kaza, ky bir baka manalayor, her ova, yayla, nehir, da bir baka kutsallayordu.2 Bir Bizans mellifi Trkler Anadoluya eskisi gibi
yamac olarak deil, igal ettikleri yerlerin hakiki sahibi s fa t ile giriyorlard ifadesiyle bu yeni durumu ve eski ga

zalardan farkn daha doru bir ekilde belirtir. Anado lunun Rum ve Rumlam halklar Trklern nnden kayordu. ada bir yazara gre, Bizans imparatoru
Mihaeli korku ald. Korkak ve kadnlam mavirlerinin szlerine kaplarak sarayndan ayrlp Trklere kar sefere kmad. Bylece ahalisiz kalan bu blgelerde Trklerin yer lemesine hizmet etti} Bu kayt Anadolunun Trklemesi

ve Trk vatan olmas bakmndan ok nemlidir. 1071 Malazgirt Zaferinden sonra Trklerin Ana doludaki bu sratli yayllarna dikkati eken Ermeni Mateos, Mslman Trkler btn arkn sahipsiz kaldn
grnce kuvvetli ordularla beraber bir sene iinde stanbul'un kaplarna kadar ilerlediler. Btn Roma eyaletlerini, liman ehirlerini ve adalarn zabtettiler. Grek milletini mahpus gi bi stanbulun iine tkadlar demektedir.4
SY A SE T

Kimliklerin olumasnda temel faktr insan olduu iin Anadoludaki Trk kimlii de tarihi devirlerde e itli sebeplerle Anadoluya gelen Trklerin maddi ve ma nevi kltrlerinin sonucu teekkl etmitir. Daha XI. yzylda Anadolu corafyasna adn veren Trkler iin hemen hibir dnemde, Anadoluda kimlik meselesi sz konusu olmamtr. Yani vatanlarna kavuan Trkler ksa zamanda bin lerce ky ve kasabay kurarken, bu arada harabe duru mundaki pek ok ehri de yeniden ina etmilerdir. Va tanlatrma almalarnn bu dikkate deer yn zerin de yaplacak yeni aratrmalar, bo ve kimliksiz bir co rafyaya vurulan damgann ne kadar sistemli olduunu herkesin anlamasn kolaylatracaktr.5 Anadolu Trkln yeniden birlie kavuturan, yaylmasn ve glenmesini salayan Osmanl Hanedannn ortaya k meselesi, Bat Anadoluda uc blge sinde yeni bir Trkiyenin douu meselesi ile sk sk ya baldr. Osmanl Beyliinin ularda, yani Seluklu snr blgesinde kurulan Trkmen Beyliklerinden biri olduu ve kurulu artlarnn Anadolu Seluklu tarihi erevesinde incelenmesi gerektii hususudur. Bat Ana doluda mstakil ve canl yeni bir Trkiyenin douu Mool basks altnda Anadoluda meydana gelen yeni artlarn neticesidir. Kzl-Irmakn batsndaki blgeler, bilhassa bat uc blgesi, 1260-1300 yllarnda Anadolu Trkleri iin yeni bir hayat ve faaliyet sahas halini alm bulunuyordu. Ularda Seluklu hinterlandnn ananevi yksek slm kltrnden farkl bir uc kltr hakimdi. Hereyden evvel ularda, nfusun byk bir ounluu nu gebe Trkmenler tekil etmekte idi. Osmanl mparatorluuun menei zerine aratrclar, bu uc klt rnn manevi kudretine bilhassa gaza fikrine arlk ver milerdir. Gazann, ulardaki Trkmenler arasnda alperenlik eklinde hususi ve umumi hayatn her trl tezahrne-dini hayata, edebiyata, devlet ve siyasete damga sn vurduu; uc siyasi kurulularn son mmessili olan Osmanl Devletinin futuhat askeri karakterini tayin ettii gsterilmitir. 6 Anadoluda teekkl eden bu uc beylii, Trk Milletinin mstakbel tarihini yapm; Trk cihan hakimi yetinin douunu ve en yksek dereceye erien Osmanl dnya nizamn yaratan maddi ve manevi kuvvetlerinde kayna olmutur.
O SM A N LI

Moollarn bir asr sren hakimiyetlerinden sonra Ouzlar ve onlarn en asili olan Kay boyundan Osmanllar ktaya sahip olunca, cihan hakimiyeti tekrar Trklere intikal etmi; en salam ve kutsi temellere da yand iinde bu azim imparatorluun bir Devlet-i ebedmiiddet olduu inanc onun yklana kadar yaamtr.

Osmanllar Ouzlarn Kay boyundandr. K aynn anlam salam, kuvvet ve kudret sahibi manalarna gel mektedir.7 Kagarl Mahmud, Ouzlarn Trkmenler ol duunu ve 22 blkten teekkl ettiini, bunlarn birin cisinin Knklar, kincisinin de Kaylar, yani Kaylar ol duunu ifade etmektedir.8 Ebulgazi Bahadr H anda, Ouz H ann byk olu olan Kn H ann byk olu nun adnn Kay Han olduunu kaydetmektedir.9 Ouz elinin en asil, en erefli boyu olan Kaylar, Avar, Beydili ve Yva boylar ile birlikte hkmdar karan boylardand. Osmanl tarihlerinde, Kaylar Ouz Hana dayandrlmaktadr. Bu ekliyle eski Trk Devlet gelene inde olduu gibi Osmanl hkmdar ailesine hakimi yetin Tanrdan geldii nazariyesi benimsenmitir. Han lk Ouz H ann vasiyeti mucibince hir Kay Han evldna
dse gerektir10 demek suretiyle Kaylarn Trk tarihin

deki siyas nemi vurgulanmtr, Reideddin, Cami ut-Tevarih adl eserinde, 24 Ouz boyu arasnda Kay boyunu en muteber boy olarak vasflandrmaktadr.11 Dede Korkut, eserinde Ouz ve Kaylar hakknda yle bahsetmektedir: Reslaleyhisselm zamanna yakn Bayat boyundan Korkut A ta derler bir er ortaya kt. Ouzun o kii tam bilicisi idi. Ne derse olur du. Gaipten trl haber sylerdi. H ak Teal onun gnlne il ham ederdi. Korkut A ta syledi, A hir zamanda hanlk tekrar Kay iy a geecek. Kimse ellerinden almayacak, ahir zaman olup k yamet kopuncaya kadar. Bu dedii Osman neslidir, ite srp gidiyor. 12

nl Rus tarihisi ve Trkoiou V.V. Bartold, Ouz boylarnn devlet ynetimine katlmnda Kay bo yunun nemine dikkati ekmektedir: "Sultan Sancar za
mannda Ouz adetlerine sk skya uyulduunu belirterek, sa kanadn babeyinin mutlaka Kay ve Bayat boylarndan, sol kanadn babeyinin de Bayndr ve Peenek boylarndan se ildiini yazmaktadr.13 Baka bir Rus kaynanda da

Ouz tarihine gre, Boz-oklarn byk, -oklarn ise kk boy sayldn ve Bozoklarn -oklara oranla
I SYASET

hann seiminde byk imtiyazlara sahip olduunu ifade etmektedir.14

batya doru g edip Ahlat, Erzincan ve Amasya taraf larna gittikten sonra yokluk, sknt yznden tekrar va

tanna dnmek zere Elbistan ve Halep zerinden Caber II. Sultan Murad devrinde canlanan milli kltr ve Kalesinin nne gelmi ve burada Frat rman geer milli tarih uuru ile yetien ve bu faaliyetlerde byk ken boulup bugn Trk Mezar diye mehur olan ye hizmet yapan Yazcolu Ali bu mefkure ile bn Bbyi tercme ederken bilhassa Aleddin Keykubad devrini Ouz Destan ve Trk tresine gre nakletmektedir.
Kanlarn atas, Ouz Han syledi; -yle belirledi, t reyi, yollar ve yasalar; - u ekilde t verdi - tre oullar na yol olsun diye - Dedi. : Sonra Kay, han olaca iin, - 0, sa kolun beylerbeyi iln olunsun - Treye gre sol kolda da beylerbeyi olacak, - 0 da Bayndr olmal Tre, kurallar ve ikramda yine u dzende olmal ey kardeim; - Batan Kay oturacak; sonra Bayat, - sonra Alkaevli ve Karaevli, arba l.1^

re gmlmtr. Sleyman ahn drt olundan Sungur-Tekinle, "Gn-dadu bu hadise zerine vatanlarna

dnmlerse de, Dndar ve Erturul ismindeki dier iki olu Pasin ovasyla Srmeli-ukur taraflarna gitmiler dir. Fakat bu blgeden memnun olmayan Erturul Gazi, oullarndan Savc Beyi (Akpaaolunda Sar Yatu di ye gemektedir), Konyaya gnderip, Anadolu Seluklu Sultan I. Aleddin Keykubaddan boyunu iskn edebil mek iin bir yer istemi ve bunun zerine Ankara civa rndaki Karacada verilmitir. Erturul burada iken ge rek Moollara ve gerekse Bizans Rumlarna kar Seluk lulara mhim hizmetlerde bulunmu olduu iin niha yet kendisine mkafat olarak ucda yani Bizans snrn da St Kla ile Domani Yayla ikt olarak veril mi ve bunun zerine bu blge mstakbel Osmanl m paratorluunun beii olmutur.18 Fatihin sadrazamlarndan Nianc Mehmed Paa, Edirneli Ruhi, Ahmed, Yazczade Ali, Hseyin Namk Orkun, smail Hakk Uzunarl, Mkrimin Halil Ynan, Adnan Erzi gibi mellifler de Erturulun babas nn Gndz Alp olduunu ve Ankarann Kzl Saray Kasabasnn Krka Kynde Gndz Alpe ait bir mezar bulunduunu belirtmektedirler.19 Byk Seluklular, 1071 Malazgirt Meydan Zaferinden sonra Anadoluyu fethe baladklar srada kendi lerine bal Trkmen boylarn, bu lkenin muhtelif blgelerine iskn etmilerdir. Yerletirilen Trkmenler iinde Osmanl Devletini kuran Kaylarda mevcuttu. Kaylarn IX. asrdan itibaren Ceyhun nehrini geerek rana geldikleri hakknda tarihiler ittifak etmektedir ler. Ceyhunu geen Kaylar Horasanda Merv ve Mahan tarafna yerlemiler ve sonra Moollarn saldrlan ze rine yerlerini brakarak Azerbaycana ve Dou Anado luda Ahlat taraflarna gelmilerdir. Bu kaytlara gre Kay Boyu, Seluklularla beraber Horasana ve Moolla rn tecavzleri zerine, Celleddin Harezmah ile Azer baycana ve Dou Anadolu ya g etmilerdir. Kaylarn tarihi, Anadoluya g etmelerinden itiba ren balamaktadr. Seluklu tarihleri, Kay Beylerinin de
I SYASET

Paul W ittek de, Kagarl Mahmuda dayanarak ver dii Ouz boylar listesinde Kaylarn ikinci sray alma larnn doru olduuna dikkati ekmi, fakat bu birinci sra kadar nemli bir yerdir; nk ilk sradaki boy, o d nemde egemen olan Seluklu Hanedanna ait olmasn dan dolay birinci sray almasnn 2orunlu olduunu be lirtmektedir.1 6 Osmanl kaynaklan da Kay Trklerinin Ouz boy larna stn tutulduunu zikrediyorlar. Ltfi Paa tari hinde, Sultan Osman'n clusu nakledilirken Ouz tresi
gereince Ouz neslinden kimse olmayacak hanlk ve padiah lk Kay soyu var iken zge boy soyuna demez.11 Seluklu

lar zamannda da sakol beylerbeyinin Kay boyunun be yi olduunu grmekteyiz. Osman Gaziyi Ouz H ana balayan soy kt, ilk Osmanl Tarihi olarak kabul edilen krullahn Behetu t-Tevrihinden itibaren btn tarihlerde yer alm tr. Behett-Tevarihden balayarak; Akpaazade, Neri, Frederik Giese, Bayatl Mahmud Olu Haan, Pa ul Wittek, Hoca Sadettin Efendi, Mneccimba, Herbert Adams Gibbons, Halil Edhem, Ltfi Paa, smail Hami Danimend gibi tarihiler nl Kay boy beyi Erturulun babas olarak Sleyman ah gstermektedir ler. Yine yukarda adlarn verdiimiz melliflerin eser lerinde Sleyman ahn komutasnda Kaylarn Anado luya gelii hadisesi de yle nakledilmektedir: Sleymanah, Ouz Trklerinden Kay boyunun ve Horasan yahut randaki Mahan ehrinin beyi iken Cen giz devrindeki Mool istilas zerine kabilesiyle beraber,
OSM ANLI

harplere itirak ettiklerini aka yazmaktadrlar. Tarihi bir hakikattir ki, Anadolu Trkleri nazarnda snr boyla rnn bir Dar-l cibad olmas ve bilhassa Seluklularn son zamanlarnda uradklar, Mool istils zerine bir ok Trkmen boyunun, batya doru g edip uc gazala rna katlmasdr.20 Seluklu Devletinin gebe Trkmen kabilelerine kar takip ettii idari siyaset, onu kabul edenlerin hi dnmedikleri ok byk bir sonucu yani Anadolunun Trklemesi sonucunu dourmu oldu. Kaylar Anadolunun m uhtelif blgelerine dalma larna ramen zellikle Kastamonu blgesinde kitle ha linde bulunduklarn, adeta Kastamonu blgesinin Kay li olarak, vasflandrldn kaynaklarda grmekteyiz. Erturul Gazi ve kardelerinin Anadoluya girerken izle dikleri yol, hep Kay blgesidir. nce Van blgesine, sonra da Mardin yani Artukoullar memleketine kadar gelinmi, oradan Danimend memleketine kadar uzana rak, Kastamonu blgesi Kaylarla iskn edilmitir. Yazczde Ali, Seluknme adl eserinde, Kastamonuda bu lunan obanoullarnn Kaylarn bir kolu olduunu ile ri srm ve Kastamonu-Ankara blgesinde bulunan b yk bir Kay zmresinin varl da Yazc-zdenin bu id diasn kuvvetlendirmektedir. Bu sebeple de Hsameddin oban ailesinin bu blgede bulunan Kay topluluu na mensup bulunduunu ve bu Kay topluluunun da Seluklu devrinde Kastamonu-Ankara arasna yerletiri len yz bin adrlk Trkmen grubuna dahil olduklar grlmektedir. Buna nazaran da Kay toponimisinin An karadan kuzeye doru dank bir halde bulunmasn, obanoullarnn bu blgedeki siyasi faaliyetlerinin ne ticesi olarak kabul etmek mmkndr.21 Trkmen boy ve uluslar Anadoluya dank bir e kilde serpilmi olmakla beraber, her blgeye ayn youn luk derecesinde yerlememilerdir: Anadolunun kuzey ta raflarnda ounluk oniki Bozok boyunda, gneyinde ise dier oniki ok boyundadr. Anadoluda yirmidrt Trkmen boylar ve oymaklar mevcut olmakla beraber bunlar, ayn younluk derecesinde gelmemilerdir. K nk, Bayndr, Afar ve Kay boylar birinci derecede yo unluu tekil etmek zere yerlemilerdir. epni, dir, Salur, Der, Bayat boylar ikinci derecede dierleri de nc derecede iskn edilmilerdir. Gnmzdeki Ana dolu ky ve kasabalarnn binlercesi Trkmen ilinin iki kanadn tekil eden Boz-Oklu ve -Oklu (D-l veya -l) boy ve oymaklarnn adlarn tamaktadr.22
O SM A N LI

Bugnk Anadolu toponimisi hakkmdaki bilgileri miz burada hala yaayan ve yirmidrt Ouz boyunun isimlerini tayan yzlerce ky ve yer ismi arasnda Kay isimli kylerinde varln gsteriyor. Kuzey Azerbay candan balayarak Dou ve Gneydou Anadoluda, O r ta Anadoluda ve nihayet Bat Anadoluda ve Trakyada birtakm Kay kylerine rastlanmaktadr. Grlyor ki, yzyllar boyunca eitli aamalar geiren Anadolunun
fethi ve Trklemesi srasnda dier Ouz boylar gibi Ka-

ylar da, doudan batya ilerleyerek, Anadolunun Trk vatan haline gelmesine zemin hazrlamlardr. Bugn k Anadolu toponomisnin bize gsterdii gerek, Kaylarn dier Ouz boylar gibi daha ilk fetih devirlerin den balayarak doudan batya doru yerleme siyasetini gerekletirmilerdir. Bu yer adlarna, Artuklularn h kim olduu, Dou Anadoludan ok, bat ve ksmen g ney sahalarnda rastlanmas, Kay boyunun byk bir ksmnn tarihi ve iktisadi etkenler nedeniyle batya do ru yrmelerinden ileri gelmi olmaldr.23 Trkiye ileri Bakanlnn 1 Mart 1968de ya ynlam olduu Kylerimiz24 adl eserde douda, Er zincanda Refahiyeden balayarak, batda Tekirdaa ka dar 27 Kay kyne rastlanmaktadr. Erzincan, Diyarba kr, Sivas, Ankara, ankr, orum, Nevehir, Nide, Es kiehir, sparta, Burdur, Afyon, Denizli, Konya, Bolu, Kastamonu, Tekirda illerindeki Kay kylerinin varl Osmanllarn Anadolunun Trklemesi ve Trk vatan haline gelmesinin tarihi bir gstergesidir. Bu listenin tam olmad ve bugnk Trkiye snrlar iinde Mu la, Aydn, demi, Fethiye, Dzce, Mihali, Orhaneli gi bi yerleim blgelerinde de tam 58 Kay adnn mevcut bulunduu bu konudaki haritalar zerinde yaplm ba z aratrmalar sonucunda meydana kmtr.25 Ouz boylarna ait yer adlar hakknda, XVI. Yz ylda yazlm Osmanl tahrir defterleri zerinde yaplan aratrmalara gre, Kay Boyu, 94 yer ad ile en bata gel mektedir. Kay adl oymaklara gelince, Kaylar bu hususda da en fazla teekkllere sahip bulunan iki boydan (dieri Avar) biridir. Yer adlarnda olduu gibi, oymak lar hususunda da Kay ile Avar babaa gitmektedir. Bu Kay oymaklar, Yrkler arasnda, yani Anadolunun O rta ve Bat taraflarnda; At-eken (Konya), Ankara, Hamid (sparta), Denizli, Mentee, Saru-Han, Kara-Hisar (Afyon), Sis (Kozan) blgelerinde bulunmaktadr.26

H.Nihal ve Ahmed Nacinin birlikte yazdklar Anadoluda Trklere a it Yer isimleri adl makalede,27 Boz-Oklardan Kaylara ait Mula, Menderes, Aydn, Burdur, sparta, Denizli, Fethiye, Sapanca, Domani, Es kiehir gibi kasaba ve ehirlerde 14 ky adna rastladk larn belirtmektedirler. Ayrca bu makalede Kilis-Antep yolu zerinde, Antepten 20 km kuzeyde bir Kay ky nn mevcudiyeti de sz konusudur. Yer adlar hatralar Anadolunun vatan edinilme sinde en mhim rol Kay boyunun oynam olduunu aka ortaya koymaktadr.

Kaylarn, Anadolunun yeni ve kutlu bir Trk va tan haline gelmesinde byk bir rol oynadktan sonra, Trk yaratclk ve yapclnn en byk ve en erefli abidesi olan Osmanl mparatorluunu kurmalar, Trk le ve Trk tarihine ne kadar byk bir hizmette bu lunduklarn gsteriyor ki, bunlarla Ouz boylarnn en asilli ve en ereflisi olduklar hakkndaki milli ananeyi bilhakkn ispat etmi bulunuyorlar. Osmanllar Ouz Handan beri gelen Trk devlet geleneinin adeta miras s ve temsilcisi konumunu stlenmilerdir.

erif Batav, M alazgirt M eydan M uharebesi ve Rom en Diojen", Belgeler

sm ail H am i D anim end, zahh Osmanh Tarihi Kronolojisi, 1, stanbul, 1971, s. 1-2; Paul W ittek , Osmanh mparatorluunun Douu, s.23; H erb ert Adam s G ibbons, Osmanh mparatorluunun Kuruluu, Ankara, 1988, s .17; Frederik Gese, Anonim Tevarih-i l-i Osman, Haz: N ih a t A zam at, stan b u l, 1992, s.8-9; A ldo G allotta, Ouz Efsanesi ve Osmanh Devletinin K

le Trk Tarihi Dergisi-, Say: 47, stanbul, 1971, s.30-31.


2 3 O sm an Turan, Trkler Anadoluda, stan b u l, 1973, s.8-9O sm an Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul, 1981; s,297. 4 U rfal M ateos, Vekayi-nmesi (952-1136), ev: H ra n t D. Andreasyan, A n kara, 1987, s .112. 5 6 7 M ustafa Kafal, Anadolu'nun Fethi ve Trklemesi, Ankara, 1997, s.7. H alil nalck, "O sm anllar A, X II/2 , stanbul, 1988, s.286-287. R eideddin, Fazlullah, Camil-tevrih, Tahran, 1374, s.39; Ebulgazi Ba hadr H an, ecere-i Terkime (T rkm enierin Soy K t) Haz: Zuhal K ar g lm ez, A nkara, 1996; s.245; K prlzade M ehm ed Fuad, Kaydar, 19

kenleri: Bir nceleme, Osmanh Beylii (1300-1389) stan b u l, 1997, s .5 1.


K aram anl N ianc M ehm ed Paa, Osmanh Sultanlar Tarihi, ev: Konyal brahim H ak k , stanbul, 1947, s.343; A hm ed, D stn ve Tevrih-i M-

lk- l-i Osman, Dz: iftiolu N . A tsz, stanbul, 1947, s.28; H seyin
N am k O rk u n , Trk Tarihi, IV, stanbul, 1946, s. 138-139; Enver, Dsturnam e, Ner: M k rim in H alil, stanbul, 1929, s.87; M k rim in H alil Ynan, E rtu ru l Gazi M addesi, A, IV, s.330; A dnan Erzi, Bibliyog rafya: Tahlil ve Tenkitler Belleten, IV/14-15, A nkara, 1940, s.271-275; A ldo G allotta O uz Efsanesi ve Osm anl D evletin in Kkenleri; B ir n celem e, Osmanh Beylii, s.46. 20 Faruk Smer, Kay M addesi; M , VI, Ankara, 1988, s.4 6 0 -4 6 l; Danim end, zahh Osmanh Tarihi Kronolojisi, I, s.1-2; O rk u n , Ouzlara Dair, s.26-31; sm ail H akk U zunarl, Osmanh Tarihi, I, Ankara, 1972, s.94101; M. Tayyib G kblgin, O sm an I M addesi, A, IX, stanbul, 1988, s.432-433; M. Fuad K prl, Osm anl m p a rato rlu u n u n E tn ik Menei M eseleleri", Belleten, VI28, A nkara, 1943, s.27. 21 ahabettin Tekinda, O sm anl D evletinin K uruluu H akknda Yeni G rler", Atatrk Konferanslar, 1975, Ankara, 1980, s.63-66; Yaar Ycel, X III-X V . Yzyllar Kuzey-Bat Anadolu Tarihi, oban Oullar, Candar-

Trkiyat Mecmuas, l, stanbul, 1925, s. 187-191


8 Kagarl M ahm ud, Divan Lgat-it-Trk Tercemesi, I, ev: Besim Atalay, Ankara, 1992, s.5 5; V.V. B artold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Ankara, 1975, s.144-145. 9 10 Ebulgazi Bahadr H an, ecere-i Terkime, s.245. H alil nalck, O sm anl Tarihi Enok Saptrlm Tek Yanl Yorum lanm Tarihtir" Cogito, say; 19, stanbul, 1999, s.25-27; Yusuf Halaolu, XIV-

XVII. Yzyllarda Osmanhlarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Ankara,


1996, s .l. 11 12 13 14 Lszio Rasony, Tarihde Trklk, A nkara, 1988, s .163. M uharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, stanbul, 1971, s .l. V.V. B artold, Socineniya, IH I , M oskova, 1963, s,575-580. S.G. Agagjanov, Gosudarstvo Seldjukidovi Srednayaya Azya v XI-X 1I w , Moskova, 1991 s.20; Faruk Sm er, Bozoklu O uz Boylarna Dair"

Oullar Beylikleri, A nkara,1980, s.35-36; K astam onud a H sam eddin


oban Beg Ailesi, Tarih Osman Encmeni Mecmuas, cz: 5, stanbul, 1328, s.319; H alil Edhem , Dveli slmiye, s.303; Franz Babinger-M . Fuad K prl, Anadoluda slmiyet, stanbul, 1996, s.62; Faruk D em irta, Osm anl Devrinde A nadoluda Kaylar Belleten, X III47, Ankara, 1948, s.5475-576. 22 M k rim in H alil, Trkiye Tarihi, Seluklu Devri 1, Anadolunun Fethi, stan b ul, 1934, s.82-84; Kafal, Anadolu'nun Fethi ve Trklemesi, s.8-9; A. Ze ki Velidi Togan, UmumTrk Tarihne Giri, stanbul, 1981, s.321-324. 23 Fuad K prl, Osmanl'nn Etnik Kkeni, stanbul, 1999; s.38-40; Fuad K p r l , Osmanh Devleti'nin Kuruluu, A nkara, 1991, s.71. 24 25 ileri B akanl, Kylerimiz, Seri: II, Say:8, A nkara, 1968, s.340. Avni Ali Candar, K a y n n B lntleri". Hakimiyet-i Milliye, kinci Ka

DTCF Dergisi, X I /1, Ankara, M art 1953, s.65.


15 O sm an Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1984, s.329; Viad im ir A leksandrovi, Anadolu Seluklu Devleti, ev: A zer Yarar A nka ra, 1988, s.96. 16 17 Paul W ittek , Osmanh mparatorluunun Douu, stanbul, 1995, s.20. Ltfi Paa, Tevrih-i li Osman, ner: Ali Bey, stanbul, 1341, s.21-23; H seyin N a m k O rk u n , Ouzlara Dair, A nkara, 1935, s.26-28. 18 krllah, Behett-Tevrih, ev: A tsz, stanbul, 1939, s.27-28; Akpaaolu A hm ed k, Tevrih-i l-i Osman, D z: N . Atsz, stanbul, 1949, s.92-93; M ehm ed Neri, Neri Tarihi, Haz: M ehm et Altay Kym en, A n kara, 1983, s.35-39; Bayatl M ahm ud O lu H aan, Cm- C m yn, Sa deletiren K rzolu F ahrettin, stanbul, s.394; M neccimba A hm ed b. Ltfullah, Camid-Dvel Osmanh Tarihi (1299-1481) Haz: A hm ed Araka, stanbul, 1995, s.58-59; H oca Sadettin Efendi, Tac t-Tevrih, I, Yay: sm et Parm akszolu, Ankara, 1992, s.25-27; Halil Edhem , Diivel-i 26 27

nun, 1933; A hm ed Refik, Anadoluda Trk Airetleri (966-1200), stan


bul, 1989, s.3. Faruk Smer, Ouzlar, stanbul, 1992, s .176-178. H . N ihal - A hm ed N aci, A nadoluda Trklere A it Yer sim leri, Trki

slmiye, stanbul, 1927, s.320-321; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, s .17;
O SM A N LI

yat Mecmuas, II, stanbul, 1928, s.248-249SYASET

OSMANLI DEVLET'NN STKLL HUTBESN OKUYAN DEVLET ADAMI DURSUN FAKH


YRD. DO. DR. AHMET VEHB ECER
ERClYES N V ERSTES LAHYAT FAKLTES

BALANGI
arih varlk olarak insanlar bugnk yaa ylarn, kltrlerini kendilerinden nce yaam bulunan toplum lara, atalarnn oluturduklar yaama biimlerine borludurlar. Bu ba kmdan insanlarn ve toplumlarn kendilerini tanmalar, kltrlerinin kkenlerini bulmalar tarih bilimiyle mmkndr. Tarih gnmzde yaadmz kltrmzn kay naklarn bildirmekle kalmaz, gelecein de kprsn kurar, nesiller aras balanty da salar. Prof. Dr. Meh met Altay Kymenin hakl olarak dedii gibi Tarih ge
miten zamanmza ve gelecek zamana doru tutulmu bir pro jektrdr. Onun aydnl olmakszn zamanmz ve gelecek zaman grp anlamaya imkn yoktur. Zira tarihin rehberli ine bavurmamak karanlkta yol almaya benzer. 1 Prof. Dr.

sylenmektedir. nk bir kimsenin bamsz hkm dar olarak sultan nvann kullanmas iin adna hutbe okutmann yannda gm ake yani sikke zerinde is minin bulunmas gerekmektedir.5 Bu sebeple Prof. Dr. Halil nalck Osmanl Devletinin gerek kurulu tarihi nin 1299 olmad inancndadr ve bu konuda yle ya zar:
...Biz, Osmanl Devletinin gerek kurulu tarihini 21 Temmuz 1301 olarak tesbit etmenin daha uygun olacan d nmekteyiz:.6

Osmanl Devletinin kurulu tarihinin tesbiti konu sundaki tartmalar bir yana brakarak, kkl kurulula rmzdan ve Trk Tarihi alannda sz ve hizmet sahibi ol duuna inandm Atatrk Kltr, D il ve Tarih Yksek
Kurumu Trk Tarih Kurumu Bakanlnn gr ve uygula masna1 uymay benimsedim. Dursun Fakihin Osman

Zeki Velid Togan da Tarih bize muasr hayat gemi ha


yatn tekaml olarak yakndan anlatr...2 der. Ksacas ta

adna okuduu cuma hutbesinin (rivayetlerin aksine) tam bamszl ifade etmeyecei ileri srlse bile, en azndan istiklle bir adm, basamak olduu varsaym in kr edilemez. Prof. Dr. nalck, andmz makalesinde "... aslnda 1299 yl Osmann siyas kariyerinde ok nemli
yeni bir aamay gstermektedir8 ifadesini kullanr. Prof.

rihi, tarih iindeki toplumu ynlendirmi devlet bakanlarn, sanatkr, ilim adamlarn, komutanlar, peygam berleri, airleri... tanmak ve tantmak toplum iin ge reklidir ve faydaldr. Bu sebeple biraz sonra tantmaya alacamz Dursun Fakih de hakknda ok az bilgi bu lunmasna ramen, yaygn sylenti ve kanaatlere gre, tarihin seyrini deitirme sembol olan Osman Bey ad na ilk cuma hutbesini okuyan kiidir. Bir deerli tarihi mizin ifadesiyle Eski Osmanl rivayetinde Osman adna
H. 6991M. 1299 ylnda Karacahisarda hutbe okuduu, by lece onun bu tarihte bamsz bir hkmdar olduu iddia olun mutur... Rivayette Osman G azi adna hutbe okunmas, ba mszlk tarihi Karacahisarin fethi ile (1288) deil, 1299 olarak tesbit edilmitir} Ancak bu rivayetlerin daha son

Dr. lber Ortayl ile yapt syleide ise "... Osman


1299da fiilen bamsz bir bey durumundadr ve nemli siya s giriimlerde b u lu n m a k ta d r der.

Dursun Fakihin Osmanl Devleti Tarihinde istik ll hutbesini okumasnn nemi zerinde durmamz ge rekir. Ancak burada Osmanl Sultanlarnn ta bandan beri din bilginleri, sofiler ile yakn iliki ve ibirlii iin de olduklarna da iaret etmeliyiz. Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocak bu konuya Bata ilk padiahlar olmak zere OsmanSYASET

raki Osmanl Sultanlar zamannda eklenmi4 olduu da


O SM A N LI

h ynetim evrelen bu evreye hakim bulunan birtakm sfilerin (Kalenderiyyenin muhtelifubelerine mensup bulunan Rum Abdallar'nn) mistik karakterli slm yorumundan besleni yorlard. Osmanl, Orhan ve 1. Murat bu safilerle ok sk bir ibirlii iindeydiler10 cmleleriyle yaklar. Dursun Fa

kazanmasnda, kltrnde hizmeti geen Dursun Fa kihin iyi anlalabilmesi iin, yaad an, iinde ye titii kltrn, ilm muhitin tantlmas gerekmekte dir. Bu sebeple ok ksa bir ekilde Dursun Fakihin ya ad Osmanl Devletinin kurulu dnemini ele alacak, bu dnemin siyas ve kltrel durumu iinde, Dursun Fakihin roln ve deerini belirtmeye alacaz.

kih Osman Gazinin kendisinden manev eitim grd eyh Edebalnin talebesi ve damaddr. Her ikisi de Osman Gazinin danmanlar durumundadrlar. XIII. yzyln sonlarnda Osmanl Devletinin banda bulu nan Osman Gaziye eyh Edebal ilk onun rencisi ve dmd Dursun Fakih yardmc olmulardr. Bu srada, yani XIII. yzyl sonlarnda Osmanl Devletinin kuru cular Erturul Gazi ve Osman Bey Konya Seluklu Sultan larna, daha sonra lhanllara bal, uc beyliklerinden bi ri olan K aylan mensuptur. Onlar, kk bir boyun re isleri idiler. Daha ak bir ifadeyle Osmanl Beylii hr ve mstakil deil, Seluklu ve lhanllara bal, onlarn emrinde, Bizans snrlarnda grevlendirilmi baml bir beylikti, tab bir devlet gibiydi. Seluklu ve lhanl devletlerinin ynetim ve denetimlerinde geveme oldu u zamanlarda onlar dinlemeyip serbeste, kendi dile diklerince hareket edebiliyorlarsa da, resmen istikllleri ni iln etmemi idiler. Prof. Dr. M. Fuat Kprl, Osmanl imparatorluunun Kuruluu adl eserinde OsmanlI

OSMANLI DEVLET'NN KURULUU


Trklerin Anadoluya gelmeleri 1071 tarihinden ok nceleri balamakla birlikte, sistemli glerin ve Anadoluda yerlemelerin balangc olarak Malazgirt za feri kabul edilmektedir. Bu zaferden sonra Byk Sel uklu Devleti birok Trk oyman, Anadolunun eit li blgelerine yerletirdi. Bu oymaklardan biri de Ouzlarn ok koluna bal Kaylar kabilesidir. Kaylarm 1071 Malazgirt Savandan sonra Seluklularn sevk ve idaresinde Anadoluya gelen kabilelerden biri ol duu kabul edilmektedir. Bununla birlikte, baz tarihi ler Kaylarn XIII. yzyl balarnda Moollarn artan basks ve istil tehtidi karsnda Trkistan dan balayan g hareketinin sonucunda Anadoluya geldiklerini ne sryorlar. Bunlarn, Anadoluya geldiklerinde hangi blgelerine daldklar da pek bilinmiyor. Baz eserler de Erturul Bey'in babas Sleyman ah hakknda efsanev olaylar anlatlmakta, bu ahsn Frat nehrinin sol kena rnda, Halep dolaylarndaki Caber Kalesi nnde boulup oraya gmld ifade ediliyor. Osmanl Hanedannn atas Sleyman ahn hatras durumunda olan Trk Me
zar hl korunmaktadr. Ancak baz tarihiler Erturul

larn da iinde bulunduklar snr blgesindeki airetle rin stat ve davranlaryla ilgili u tesbiti yapar:
Ulardaki Trk airetlerinin Beyleri, eklen Seluk Sul tanlna tb olmakla beraber, frsat bulduka, onu dinleme mekten ve mstakil hareketlerde bulunmaktan geri durmuyor lar, vergilerini ekseriya f i il tehditler altnda veriyorlard} l

te, tbi devlet statsne sahip olan boy beyi Osman


Bey, Karacahisar n alnndan sonra, Seluklu sultann

Gazinin babasnn Gndz Alp olduunu rivayet ediyor lar. Herhalde, Erturul G azim a 1230 ylnda Celaleddin Harzemah ile Anadolu Seluklular arasnda yaplan meydan savanda Seluklularn yannda yer ald anla lyor. Yine, 1231 ylnda Seluklu snrna saldran z nik Rum mparatoruna kar Alaaddin Keykubad'n at seferde, Erturul Gazinin Seluklu ordusunun akncln yapan Kaylara kumanda ettii de biliniyor. Kay boyunun bir blm I. Aleddin Keykubad (1219-1236) tarafndan, Ankarann batsndaki Karacada taraflarna yerletirildi. Bunlarn bir ksm Erturul Gazi liderliin deki St ve Domani yrelerini fethettiler ve bu yrelere yerletiler. Erturul Gazinin Boyu ok kkt. Bir ri
I SYASET

dan izin alnmasna gerek duymadan ilk defa Karacahisarda kendi adna cuma namaz klnmas ve hutbe okunmasn emretti. Bu, bamszln, hr devlet olma nn, istikllin iln idi. O gnk devletler hukukuna g re istikllin iln olan cuma namaz ve hutbesini Osman Bey adna ilk okuyan ve iln eden kii Dursun Fakih idi. Bu ynyle Dursun Fakih, Osmanl Devleti Tarihinde, Osmanlnn devlet olma ve istikllini iln etme hareke tinin balang tadr. O, iyi bir ilim adam, gnl ada m, devlet adam olduu kadar, byk bir Mesnev sahibi airdir de.1 2 Osmanl Devletinin kuruluunda, istikll
OSM A N LI

vayete gre 400 adrdan ibaretti. Bunu, kadnl-erkekli, oluk-ocuklu olarak dnrsek 3500 veya ancak 4000 kii ederdi. Ancak hareketli, inanl ve dinamik bir toplumdu. Erturul Gazi Seluklu Sultan tarafndan, lke amak ve Bizansla gaza etmek zere grevlendiri len bir boy reisi idi ki bunlara o gnk adyla Uc Beyi de niliyordu. Erturul Gazi 1236 tarihinde Karacahisar, daha sonra da St ele geirdi. Bilecik Rum Beyini vergiye balad. Ancak uc beyi olarak grevli olan Ertu rul Gazi mstakil, istikll sahibi bir devletin bakan de ildi. Hatt Erturul Gazi dorudan doruya Konyaya bal bir uc beyi de deildi. Germiyanoullarna bal bir uc beyi idi. Ancak Osman Gazi zamannda Konyaya bal bir uc beyi olabilmilerdir. Uc Beyleri lhanllara bal idiler ve lhanllara vergi veriyorlard. lhanllar s ktklar zaman lhanl ordusunu destekliyorlard. Yani uc beyleri ve boylar tam istikll sahibi deil tab stat snde idiler. te byle bir stat iinde bulunan Erturul Gazi 90 yanda 1281 ylnda ld, olu Osman Gazi ba basnn (1231-1281) yerine geti. Prof. Dr. Hseyin Yurdaydn konumuzla ilgili olarak unlar yazar. "... Sultan Aleddin, kuatlan Bizans kalelerinin aln
mas iini Erturula brakm, kendisi de, lhanllara kar harekete gemitir, ite bu srada Erturul, Karacahisar al m, o zaman yrrlkte olan kanunlar gereince hkmdar da, buray Erturula mlk olarak vermitir. Ayrca bir ilti fa t eseri olarak Erturulun olu Osman Beye de tabi ve alem yni davul ve bayrak yollamtr.1 3

n duyurmu birtakm aristokrat ailelere verilmekte idi. Bu ai lelerin, balangta asaletlerini kabile reisliinden almt olma lar mmkndr. Fakat bunlar, aileleri iin irsi olan uc bey liklerini yaptklar srada, artk ehirde oturmakta idiler. Uc blgesinde sadece malikne eklinde arazileri vard. Bu arazi iinde oturan ister mslman, ister hristiyan olsun btn halktan toplanan vergiler, kendilerine ait bulunuyordu... Ikta zerine geni ky topluluklarna sahip olan beyler, buralarda srler halinde koyunlar da besletiyorlard. Bu ekilde, Uc beyleri de, elverili yerlerde ok sayda hayvan beslemekte idi ler... Osmanllarn balangta airet hayat yaadklar ek lindeki bilgi, bir sebepten ortaya km olsa gerektir. Osmanl padiahlarnn yazn dinlenmek iin yaylalara kmalar ve bu esnada srek avlar yapmalar bu rivayetleri kuvvetlendir mi olabilir. Btn bu bilgilerden sonra unu ifade edelim ki, eer Osmanl ailesi, Kay kabilesinden ise bu ba, ok eski bir devre ait olmaldr. Gerek olan bu beyliin kuruluu srasn da bu ailenin, bir Seluklu emiri olduu ve bunlar iin, bir ai ret, ya da yar gebe hayatn szkonusu bulunmaddr. Ta rih deliller, Osmanl ailesinin yerleik bir hayatn iinde bu lunduklar ynndedir. Kk Osmanl Beyliini, ksa za manda, byk bir devlet haline getiren de, onlarn temsil etti i bu ileri ve yksek kltrdr. 14

Doksan yanda len Erturul Gazi, oluna 4800 m^ gibi kk bir yurt devretti.15 Osman Gazi 43 yllk ynetim dnemi iinde topraklarn 3-5 katma kard. BizanslIlarn kark durumlarndan yararlanarak Karaca
hisar, Bilecik, Geyve, Akyaz, Hendek, negl... gibi yerle

Gene Prof. Dr. Hseyin Gazi Yurdaydnn yazdk larna gre: "... Osmanl Beyliinin ilk kurucular olan Er
turul ve Osman Beyler, birer airet reisi deil, btn ynetim ve siyaset usllerine v k f birer Seluklu Devlet adam idiler. imdiye kadar bunlarn, birer airet beyi imi gibi kabul olun malar, Osmanl Devletinin douuna ve kuruluuna temel olan, tarih artlarn yanl tannmasna sebep olmutur. H al buki kuruluu, yzyllarca geriye gtrlebilecek olan Msl man Trk uc gelenei, deta bir okul gibi kurallara balan m, bu kurallar ile devlet yaps ve rgt iinde yerini alm ve bylece btn Uc beyleri, belli kanunlara ve nizamlara gre yetitirilmi hale gelmiti. Bu duruma gre bir uc beylii, tesa dfen Uca gelmi ve Ucdaki Tiirk-Rum ekonomik ilikileri nin yaratt refahdan faydalanmak isteyen alelade airet re islerine deil..., Uc geleneine gre yetimi ve uzun zaman adOSM A N LI

im blgelerini fethetti. Bu baarlar karlnda Sel uklu Sultanndan rtbeler ve yetkiler ald. Elindeki yer lere Uc Beyi olduunu bildirir fermanlar yollad. Daha sonra da bamszln iln etti.

DURSUN FAKH ZAMANINDA HALK VE YNETM


Osman Gazi sadece toprak kazanmak, ganimet elde etmek iin savamad. Onun savalarnda ve mcadelele rinde manev unsurlar da kmsenemiyecek arlkta idi. 1071 Malazgirt Zaferinden sonra Sultan Melikah (1072-1092) zamannda yzbinlerce Trkmen Anado luya yerleti. Melikahn 100.000den fazla askeri Ana doluya girdi ve bunlarn arkasndan aileleri ve srleri gelerek XII. yzyl sonlarna doru mslman Trk
SYASET

mevcudu -o zamanlar iin azmsanmayacak rakam olanbir milyonu at. 17 Eyll 1176 tarihinde II. Kl Arslanla Bizansllar arasnda yaplan (Myriokefalon) Karamkbeli savandan sonra Bizansllarn savunma ve diren me gleri zayflad, Anadoluda kk beylikler olutu. Aleddin Keykubad birlii salamaya alm ise de, onun 1237 ylnda lm zerine Mool aknlar bala d ve Seluklu hkmdarlarnn otoriteleri yprand. Fa kat Bizansa kar aknlar -Seluklu veya lhanl hkm darlarna bal olarak- Uc Beyleri tarafndan yrtld. Moollar tarafndan yerle bir edilen, o dnemin meden ehirlerinden Buhara, Semerkand, Takent, Merv... gibi e hirlerden kaabilen, ilerinde esnaf ve sanatkrlarn da bulunduu yeni g dalgalar Anadolunun Trk-slm younluunu artrd. te bu dnemlerde Anadoluya ge len birok Trk boylar (Bunlar Ktnklar, Bayndrlar, Salurlar, Beydililer, Ytvalar, Bdiizler, Bayatlar, Yazrlar, Yreirler, Peenekler, Derler, epniler, Eymirliler, Dodurgalar... ve benzerleri) nce ovalar, vadileri, yaylalar tut

demli tekilatlanma, adaletli ve tarafsz, hogrl yne tim sayesinde Osmanl mucizesi olutu. Osmanl Sultan lar eski Anadolu halkna gayet yumuak, hogrl ve adaletli davrandlar. Osman Gazi, ilk dnem kaynaklar nn verdii bilgiye gre16, komular olan BizanslIlarla daima dostane ilikiler kurmay yelerdi. Kardei Gndze Komularmzla iyi geinip dostluk edelim tavsiyesin de bulundu. Tarihi Mehmed Neri kitabnda Osman Ga zinin bu yumuak ve kucaklayc siyasetine yle bir r nek verir:
Osman, btn evresindeki kafirlerle iyi geinirdi... Os man Gazi, Eskiehirde Ilca yresinde pazar kurdurur, etrafn kafirleri hafta pazarna gelir, ilerini griip giderlerdi. Zaman zaman Germiyan halkndan da kimseler gelirdi. Tesadfen bir gn pazara Bilecik ten kfirler geldi. Onlar ykle bardak ge tirmilerdi... Germiyanlmn birisi bunlarn bir bardan alp, hakkn vermedi. 0 kfir de gelerek, Osmana ikayet et ti. Osman Gazi o Germiyan Trkn getirtti ve iyice dvd, kfirlerin hakkn alverdi, ayrca yasak edip, Bilecik kfirle rine kimsenin zulmetmemesini iln etti. Osman Gazi o kadar adalet gsterdi ki, Bilecik kfirlerinin kadnlar bile pazara gelirler, mallarnn pazarln kendileri ederler, giderlerdi. Osman G aziye tam itimat ettiklerinden emniyet ve eman iin de olmulard.1 7

tular, yava yava kaleleri ve ehirleri aldlar. Ancak, sa dece siyas otorite ile buralarda tutunmak zor idi. nk Anadoluda Rumlar, Ermeniler ve Grcler de vard. Bunlar yerleik hayatn esnaf ve sanatkrlaryd. Bunlar la birlikte yaayabilmek iin ktisad ve ticar bakmdan gl olmalar lzmd. Ayrca bu yerli halk eitli inan lara mensuptular. Rumlar Ortodoks, Ermeniler Gregoryan, Sryaniler Yakub... mezheblerine mensup idiler. Btn bu olumsuz artlarda, bir arada ve bar iinde ya amak gerekiyor, bu arada Trk kltr, dil ve benliinin korunmas da isteniyordu. Gerekten de alarnda, kl tr ve medeniyette ileri olan Bizansllar karsnda Trk ler zlerini kaybetmediler, ezilip yok olmadlar, aksine yerli halkla atmaya girmeden glendiler, bydler. Deiik rk, dil ve inanca sahip yerli halk, Seluklu ve Osmanlnn izledii adalet, insaf ve msamahaya dayal ynetimiyle, Trk-slm ounluunun tamamlaycs oldular. Bu durum tarihte az rastlanan bir mucizeydi. Bunun temin edilmesinde, dinin hogrl biimde su nulmasn salayan Ahmed Yesev Dervileri ile, Trklk uurunu, sanatta, dilde, edebiyatta, gelenek ve grenekde mill heyecan ayakta tutan, Anadolu Trk halknn ahlk ilkelere dayal olarak ekonomik durumunu yk selten Ahilik kurumunun byk rol olmutur. Bu erOSMANU

Osmanl Dnemi Trk Tarihinin ilk dnem halk nn ve yneticilerinin adaletli, hogrl, alkan ve ba arl olmalarnn bir sebebi de Anadolunun sosyal bn yesine hkim olan lem ve derviler kadrosudur. Bu kadro ile ilgili olarak bir edebiyatmz: Mcahede evki
ni ve slm birlii susuzluunu en yksek voltaja ayarlamas n bilmi olan bu iman adamlarnn... Osmanl Beyliinin ku ruluu hadisesinefiilen katlm olmalar, devletin byk ve e siz talihi olmutur ifadelerini kullanr.18 te Osmanl

Beyliinin kuruluu olaynda manev destekleri olan ta savvuf ehli bilginlerden eyh Edebl ve Dursun Fakihm yer aldn gryoruz. eyh Edebl, Ahilerin Eskiehir civarnda t Burnu mevkiinde tekkesi bulunan byk eyhlerden biridir ve Dursun Fakih de onun talebesidir.

DURSUN FAKHN ETM


Osman Gazinin yannda yer alan ve emrinde bulu nan Dursun Fakih, Trk sofilerinin mridi, Trk Tasav vuf iirinin pri Ahmed Yesev nin takipisidir. Ahmed YeI SYASET

sev (. 1166) slmiyete yeni fakat samimi ve kuvvetli bir imanla balanm Trk toplumuna onlarn diliyle, onlarn seviyelerine gre din esaslar birer Hikmet eklin de bildirerek slm dinini benimsetti. nsanlar arasnda dostluu, sevgiyi ve birlii telkin eden, dnyaya insan sevgisiyle dolu bakmay tleyen, slmiyeti ve kendi tarikatnn esaslarn reten Trke iirler brakt ve bu iirler bizlere Divan- Hikmet adyla ulat. Bu iirlerinin anlamn ise yle anlatt:
Benim hikmetlerim fem a n - Siibhan Okuyup anlasun mny- Kuran

lad bu din adam, kz M a l H a tu n u Osman Gaziye vererek onun kaynpederi oldu. ok sayda renci yeti tiren Edebl, ayn zamanda, Dursun Fakihin de hem ho cas hem kaynpederidir. 1326 tarihinde uzun bir mr den sonra vefat etti. Onun makamna Dursun Fakih ge ti. Bu anlattklarmz, Osmanl Devletinin kurucusu Osman Beyin bata eyh Edebl ile Dursun Fakih gibi lema ve derviler kadrosunu yanna aldn, onlarn desteini saladn gsterir. Baka ifadeyle Osmanl Devletinin kuruluunda lema ve dervilerin nemli rolleri olmutur. Bu son tesbitlerimizi nl tarihimiz smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi adl eserinde yle aklar:
Edebl ile olu eyh Mahmud ve eyhin talebesi ve da mad Dursun Fakih ve A h emsddn ile onun olu Haan gibi A hrical... Osman Beyin temelini att Osmanl Beyli inin kurulmasnda mhim hizmetler grmlerdir.20

Ahmed Yesev, slm dininin z, Tevhidin ve Tan r aknn, imann dndaki eksikliklere hogr ile ba karak dinin birletirici, kucaklayc, sevdirici zellikleri ni n plana kartt. Ahmed Yesevnin metot ve grle rini yayan Alp, Alp-Gazi, Alp-Eren adyla anlan mcahid derviler, Anadoluya geden boylarla birlikte geldiler ve Anadolu halknn yannda oldular. Bunlar, kimseye el amadan, ellerinin emei, alnlarnn teriyle geinen, a lkan, topraa, vatana, devlete, dine, treye bal, pren sipli, disiplinli, rnek nderler idiler. Hogrl davra nlaryla yabanc din mensuplarn da kendilerine bala dlar, onlara bask yapmadlar. Her ulatklar yerlere tekke ve zaviyeler aarak tasavvuf terbiyesine nem ver diler. Ancak, bu tekke ve zaviyelerde dnyadan el-etek ekilmez, yiyecek ieceklerini bizzat kendileri salarlar d. Bunlar iin tarih kitaplarmzda Gziyan- Rum, A hiyan- Rum, Abdalan- Rum, Bactyan- Rum... adlandrma

Dursun Fakih, Ahmed Yesevden Ah Evrene uza nan din, ahlk, meslek, manev eitim grm, hem Tasavvuf hem de Fkh (slm Hukuku) bilgisine sahip bir din bilginidir. Mecd Mehmed Efendinin, Hadaik uakaik adl kitabnda Dursun Fakihin Tefsir, Hadis, F kh ve Kelm ilminde derinletii anlatlr. Demek oluyor

ki Dursun Fakih, ok iyi bir ilim ve gnl adamdr.

STKEE HUTBESNE DORU


Trk-slm tarihinde kendi adna cuma namaz kl drmak ve hutbe okutmak, istikllini iln etmek anla mndadr. Ancak tam istikllden nce Beylerin yetkileri ni gsteren davul, bayrak, at, kl, sultan tarafndan he diye edilirdi. Osman Gazi, II. Sultan Alaeddinden, baa rlar karlnda bu malzemeleri (hilat, davul, bayrak, at, kl), trenle ald.21 Hatt, Oru Bey Tarihinde Os man Gaziye gnderilen klcn nc Halife Hz. Os
mann olduu u cmlelerle anlatlr: Meer Sultan Aleddine M sr Sultan olan kimseden Emir el-mminin Hz. Osmann klc gelmiti. Kendi belinde gtrrd. 0 klc belinden kard, Osmana gnderdi ve:

lar kullanlmaktadr. Bu organize hamas-din tekilat o gnn insanlarn kucaklyor, hkmdar, ehzadeleri, idare ve devlet adamlarn etkisi altna alyordu. te Dursun Fakihin kendisi de, hizmetinde bulunduu Os man Gazi de tasavvuf terbiyesi alm kimselerdendi.
Hoca Sadeddin E fendinin Tacut-Tevaritiinde eyh

Edeblnin (Bilecikte) bir tekke yaptrd ve Osman Gazinin de burada zaman zaman gece yatsnda kald anlatlmaktadr.19 lk tahsilini Karamanda yapan Edebl, amda din eitim grd. Osman Gazi ile Bilecikte tant ve onun hizmetine girdi, Osman G aziyi etkiledi ve destekledi. Vefiyye tarikatndan olan Edebl ayn za manda A h tekilatnn da reisiydi. Osman Gazinin ya kn ilikide bulunduu ve sayg duyduu, desteini saO SM A N 1I

di.22

0, lkede bamsz padiah olsun. Anadolu lkesini

ona smarladm. Aabildii yere kadar asn; onun olsun de

Bu olaydan anlald zere Seluklu Sultannn Osman Gaziye gnderdii bu eyalar onun Uc Beyi ola
I SYASET

rak atanmasnn bir belgesidir. Bunlar hakimiyet ve bey lik almetleridir. Prof. Dr. erafettin Turan, Sultann, Osman Gaziye hilat (kaftan) ile birlikte alem, tabi ve hk (yani hill, davul ve boru) gnderdiini anlattktan son ra yle der:
Osmanl kaynaklarnn verdii bilgiye gre Osman Ga zi gelen bu davul ve boru ekibine oturduu yerde nevbet vur durmu ve mziin alnma sresince ayakta durmutur ' 23

DURSUN FAKH VE OSMAN GA


Karaman da doduu zannedilen Dursun Fakih,

eyh Edeblye intisap etmi, onun eitiminden gemi, Tefsir, Hadis ve Fkh bilimini ondan okumu, Osmanl Devletinin kuruluu srasnda yaam olan bir Trk bil ginidir. Tasavvuf eitimin yannda medrese kitaplarn, tefsir, hadis, kelm ilmini, baka ifadeyle hl ve kaal ilimlerini kaynpederinden renmitir. Hocas eyh Edeblnin damad olduktan sonra Osman Gazinin de bacana olmu, bir akrabalk tesis edilmitir. Ancak Os man Gazinin eyh Edeblye ve Dursun Fakihe yakn lk duymas sadece bu akrabalktan domamaktadr. Os man Gazi zamannda Ahilik; din muhtevas olan ekono mik dayanma amal, disiplinli bir tekilat idi. Osman Gazinin Ahilik ve ahiler ile eskiden beri bir ilikisi var d. ou geceler eyh Edeblnin zaviyesinde gecelemi, onun manev disiplini altnda kendisini yetitirmi bi riydi. ok gl bir tekilat olan Ahilikin ynetimde desteini salad, bunlarn madd ve manev desteine kl ve ecaat faktrlerini ekleyerek mucize terkibi, Osmanl Devletini oluturdu. Ulema ve derviler zmre siyle daima yan yana, i ie oldu. Hem akl hem imanla desteklenen yeni devletin siyas otoritesi olarak Osman Gazi bilginlerin, dervilerin ve adaletin yannda oldu. eyh Edeblnin salnda Osman Gazinin askerlerine savalarda imamlk yapan Dursun Fakih, kaynpederinin lmnden sonra da onun yerine geerek eitim-retimle ve kadlkla megul oldu. Merhum Prof. Dr. ehabettin Tekinda, slm Ansiklopedisine yazd 'Tursun
Bey" maddesinde Dursun Fakihin savalarda gazilere

Ner tarihinde de davul, bayrak, at, kl, hilat-i ahanenin geldii belirtilir ve tren ve nevbet srasnda Osman Gazinin ve dierlerinin nevbeti ayakta dinle dikleri ve bu gelenein Fatih Sultan Mehmed t kadar de vam ettii anlatlr:
Hemen Divan mensuplarn, yn erknn ssledi, sul tanlk divnn tertip etti. Anas, Osman G azi yi sayg iin ayak zere durdurdu, o nevbet vuruluncaya kadar ayakta dur du... Emirlik gereince nevbet-i Osman vuruldu. 0 zamandan Murat Han G azinin olu Sultan Mehmed zamanna kadar Osmanl deti byle idi ".24

Beylerin, sultanlarn savaa klar srasnda oldu u gibi bamszlk simgesi olarak sava dnda Bey'in veya Sultann ota veya saraynn nnde balangta sa dece ikindi vakitleri olmak zere gnde bir defa, daha sonralar her ezan vaktine isabet edecek ekilde gnde 5 defa nevbet (davul, ks, nekkre, zil, zurna ile alnan bir nev mar, mehter) alnr oldu. Bir nev ada devletle rin stikll Marna benzeyen bu asker musik (daha sonra Mehter Takm adm alacaktr) bamszlk simge si olarak kabul edilmitir. Osman Gazi Uc Beylii alme ti ve bir yetki belgesi olarak bu gnderilenleri almtr. Ancak henz tam istikll sahibi deildir. Yetkili, fakat tbi bir devlet statsne dayal bir Beydir. Sembolik de olsa Sultana sayg gstermekte, fetihlerden sonra gani metten hisse ve vergi gndermektedir. slm devlet anlaynda nevbet bir bamszlk almeti olmakla birlikte, tam istikllini iln eden h kmdarlarn cuma namaz klnmasna izin vermesi ve hutbelerde kendi adn syletmesi zorunlu grlmtr. Daha ak ifadeyle kendi adna cuma namaz klnmasna izin verme ve cuma hutbesini kendi adna okutma slm Devlet anlayna gre tam bamszlm iln etme an lamn tamaktadr. Dursun Fakih de, Osman Gazi adna
ilk cuma namaz kldran, onun adna hutbe okuyan, baka deyile Osman G azinin kurduu Osmanl Trk Devletinin is tikll belgesini dnyaya iln eden kimsedir.
OSM ANLI

imamlk yaptn anlattktan sonra: katld savalarda


askerlerin din heyecan ve gayretlerini artrmak maksadyla

manzum Trke kahramanlk iirleri okuduunu da ya zar.25 Bu duruma gre Dursun Fakih daima Osman Gazi ve Osman Gazinin askerleriyle birlikte oldu. Eski yazar lardan emseddin Sami, ondan, Osman Gazi devri meahir-i
ulemasndan olup, Edebl-nin damad ve akirdi (rencisi) idi. Tefsir, Hadis ve Fkh miiarunileybden tedris edip, Onun vefatnda umur-i fetva (fetva ileri) ve tedris (ders verme) ken disine ihale olunmutu. Alim, zahid... bir zat idi.2 (>

Bylesine lim, zahid, devletine sadk ve bilgini da ima yannda bulunduran Osman Gazi, savata ve barta ondan yararlanm, gerektiinde onunla istiarede (da
I SYASET

nma) bulunmutur. Tahminen vefat ettii 1327 ylna kadar Osman Gazinin ve devletin hizmetinden ayrlma d. Sdn Kre kynde, konik bir tepe zerine defne dildi.

Hlsa, Osmana davul ve bayrak gelince, O da, gani met malnn 115ini ayrarak, hadsiz hesapsz hediyeler ve ni hayetsiz armaanlarla birlikte Konya ya giderek, bu Sultan II. Alaeddin ile bulumak, rzasn alarak veliaht olmak amacn gtt. Zira bu Alaeddin Keykubadn olu yoktu. 0, Osman hemen hemen olu yerinde grerek Ona davul, bayrak ve kl gndermiti. Osman G azi de Sultan Alaeddin zama nnda herne kadar bir nev istikll bulmusa da, lkin edebe riayet ederek hutbeyi ve sikkeyi yine sultan adna klmt. Os man, Sultan nezdine gitmek hazrlklarn yapt srada, Sultan Alaeddinin teki dnyaya intikal ettii, olu kalma d iin yerine veziri Sahibin getii haberi geldi. Osman bu nu iitince: Hkm yce ve ulu Allahndr diyerek derhal buyurdu. Dursun Fakihi Karacahisara hem kad hem de ha tip yaptlar. Zira bu Dursun Fakih bir aziz kii idi...2 < )

AR DURSUN FAKH
Yunus Emre, Glehri ve Ak Paa ile ada olan

Dursun Fakih, Prof. Dr. M. Fuad K prlnn tesbitine gre Osmanl Devletinin ilk airlerinden biridir.27 Kp rl, Dursun Fakihin byk bir "M.esnevi"smin varln dan bahseder. Gerekten de, merhum edebiyatlarmz dan Prof. Dr. Sadettin Bulu un X. Trk Dil Kurultaynda tantmn yaptna gre Dursun Fakihin Gazavt-Nme adyla, fazla edeb zellii bulunmayan, fakat

din heyecan ve cihad uurunu gelitirmek iin yazld anlalan, kahramanlk hikayelerinin anlatld aruz vezniyle (failtun, failtun, failun) kaleme alnm, henz yeni Trk alfabesiyle basm yaplamam, eitli ktp hanelerde yazma nshalar halinde korunan bir eseri var dr. Gene Sadettin Buluun verdii bilgiye gre bu mesnev 640 beyittir. Dursun Fakih bu hamas iirleri Os man Beyin yannda seferden sefere koarken, gazilerle omuz omuza bulunduu sralarda gazilere cesaret ve inan vermek amacyla yazm olmal.28 Dursun Fakihin
Gazavt-Nme sinin nemi, zamannda Osman Gazinin

Anlalaca zere Osman Gazi, metotsuz, keyf bir ekilde deil, plnl ve zamanlamas ok iyi yaplm bir ekilde istikllini iln etti. Hem Seluklunun hem de l hanlIlarn30 zayf ve kark bir anna rastlatld. te by le bir siyas ortamda iken Karacahisar fethedildi (1299). Bu ehre baka ehirlerden gler oldu ve bo evlere yer letirildiler. Ksa bir sre iinde mamur bir ehir oldu. Pazar kurdular, mescidler yaptlar. Halk kendi aralarnda toplantlar ve:
Kad isteyelim ve cuma namaz klalm, dediler.

askerlerine cesaret vermesi ve heyecan kayna olmasnn yannda, gnmzde ise dil aratrclarmz bakmndan ilk Osmanl dnemi Trkesinin bize kadar gelebilen yazl rneklerinden biri olmasdr.

Dursun Fakih zaten onlara eskiden beri imamlk yapmakta idi. Halk isteklerini nce Dursun Fakihe ilet ti. O da kaynpederi eyh Edeblye anlatt. Konuma srasnda Osman Gazi zerlerine geldi ve halkn ne iste diini sordu. Halkn isteklerinin yerine getirilmesi iin ne gerekiyorsa yaplmasn sylemesi zerine Dursun Fa kih: H nm! Cuma namaz klnmas iin Sultann iz
ni gerekir, dedi.

OSMAN GAZ'NN HUTBE OKUTMASI


Osmanl Devletinin tam istikllinin dnyaya iln saylan cuma namaznn kldrlmas ve cuma ve bayram hutbesinin okunmas nasl oldu? Bu konuyu Osmanl Tarihinin ilk kaynaklarndan olan Akpaaolu Tarihini esas almak suretiyle aklamaya alacaz. Osman Gazi daha nce de iaret ettiimiz zere ya r mstakil, Seluklu veya lhanl sultanlarna baml bir devlet bakan idi. Mehmed Ner, Osman Beyin is tikllini iln sebebini Sultan Alaeddinin lmne da yandrr. Sultan Alaeddin, Osman Gaziye "davul, bayrak,
at, kl ve h ilat-i ahane"yi gnderdikten sonra, o da, te

Dursun Fakihin bu syledii husus Hanef mezhe bi fkh kitaplarnda yazlan bir beldede cuma namaznn klnabilmesi iin ulul-emrin yani devlet bakannn iz ni olmas gerektii art idi. Ancak Osman Gazi, az nce iaret ettiimiz siyas artlarn uygunluunu da gznne alarak meydan okuyacaktr. Celletli bir ekilde yle dedi: Bu ehri ben kendi klcmla aldm. Bunda Sultann
ne dahli var ki ondan izin alaym, Ona Sultanlk veren Allah bana da gaz ile hnlk verdi. Eer minneti u sancak ise ben

ekkr iin Konyaya gitmek istedi. Bundan sonrasn Ner'den takip edelim:
O S M A N II

I SYASET

kendim dahi sancak kaldrp kafirlerle uratm. Eer o, ben Seluklu Hanedanndanm derse ben de Gk Alp oluyum de rim. Eer bu lkeye ben onlardan nce geldim derse, Sleyman ah dedem de ondan evvel geldik

de iaret ettiimiz gibi, Ahmed Yesevinin Horasan Eren


leri, Alperenler, Abdaln- Rum, Bacyan- Rum, Ahiyan- Rum ad verilen gl, ahlkl, inanl, disiplinli, hogrl mridlerin hizmetleri ve gayretleri Osmanl sultanlarnn

Bu szler, kendine gvenen bir devlet bakamnn meydan okumas idi. Cuma namaz klnacak, adna hut be okunacaktr. Bu karar zerine kaynaklarmzn lim,
zhid ve aziz bir kii olarak nitelendirdii, halkla i ie ve halkn sayg duyduu, savata ve barta Osman G azinin ya nnda yer alan, ordunun ve halkn imam Dursun Fakih cu

ve cengaverlerinin daima yannda olmu, onlar Osmanl Beyliinin kuruluu olayna fiilen katlmlardr. Bu mrid ve kahramanlar ve keza Osman Gazi ve ondan sonraki Osmanl Sultanlar, tasavvufun mterek esasla rna sahip Ahlikin terbiye ve disiplinine gre yetimi dinamik, korkusuz ve i dnyalar kontroll kimselerdi. Osman Gazide de biz bu zellikleri gryoruz. O, eyh Edeblnin tekkesine sk sk gitmi orada manev eitim grmtr. Din adamlarnn ve Ahilik tekilatnn deste ini alm, daima onlarla danma iinde (istiare) bulun mutur. K urana ve dine saygs destanlamtr. lme den nce brakt Vasiyetnamesi bu bakmdan ok dn drcdr.
Osman Gazi, olu Orhan G aziy t brakt vasiyetin

ma namazn kldrmak ve cuma hutbesini 28 Eyll 1299 gn okumak zere grevlendirildi. Bylece hem Osman
Gazi hr ve tam istikll sahibi bir devletin bakan olduunu, Osmanl Devletinin istikllini dnyaya iln etti, hem de

Dursun Fakih Osmanl Devletinin ilk mam-Hatibi ve ilk Kads olmas erefini elde etti. MecdMehmed Efen di eserinde bu hususu u cmleyle zetler:
Sultan Osman Han namna Karahisarda evvel (ilk de fa) cuma hutbesini ve Eskiehirde evvel (ilk defa) bayram hut besini ol kii okudu} 1

de, kendisinin lmnde gmlecei yeri tarif eder, son ra unlar syler:
Oul! Bir kimse sana Tanrnn buyurmad sz sylerse sen om kabul etme! Tanr buyruundan baka i ilem, bilmedik lerini Tanr ilmini bilene (din bilginlerine) sor sorutur. Ger ekten bilmedike hi ie balama. Bir de sana itaat edenleri ho tut... Nimeti, ihsan eksik etme, zira insan grd ihsann kuludur.3 5

Dursun Fakih lnceye kadar k a d lk ve imam-hatip'lik grevini devam ettirdi.

Dursun Fakihin lm tarihi gn gnne bilinme mektedir. Prof. Dr. ehabettin Tekinda, Mehrned S reyyann eserine dayanarak Hicr 726 yni milad 1326 tarihini lm tarihi olarak verir.32 Merhum Sheyl nver ise bu tarihi eyh Edeblnin lm tarihi olarak zik reder ve bu tarihten sonra Dursun Fakihin onun yerine getiini anlatr.33 Bu duruma gre Dursun Fakihin lm tarihinin 1326dan daha sonra olmas gerekir. Bu anlaya dayanm olmaldr ki Do. Dr. Haan Aksoy,
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi'at yazd "Dursun Fakih 1 1maddesinde kesin tarih vermekten kan

Bu vasiyetname Osmanl Devletinin manev temel lerini gstermesi bakmndan nemlidir. Osmanl Devle tinin kurucusu Osman Gazinin ilim adamlarna ve K u ran a ballnn kendi azndan belgesidir. Bu se bepledir ki, hem eyh Edebl, hem de onun rencisi ve damad Dursun Fakih, Osman Gazinin maviri, yardm
cs olmulardr. Dursun Fakih, hem savalarda askerlerin cesaretini artrm, h m ibadetlerinde nderlik etmi, hem de kad olarak problemlerini halletmitir. O, dneminin byk

m ve Dursun Fakihi lm tarihinin "1326 dan sonra" eklinde gsterme gereini duymutur. Ben de 1326dan
sonra vefat ettii kanaatindeyim.34

bir ilim adam, velisi, hukukusu olarak Osmanl Devleti nin kuruluunda ve Osmanl Devletinin tam istiklli nin ilnnda rol alan, Anadoluda m ill birlik ve m ill kl
tr birliinin olumasna hizmet eden byk bir Trk

DURSUN FAKH'N MIA KFTR VE TARHMZ BAKIMINDAN NEM


Osmanl Devletinin kuruluunda ve Anadolunun tek cevher, tek vcud haline getirilmesinde lema ve derviler kadrosunun byk rolleri olmutur. Daha nce
OSM ANLI

bydr. Dursun Fakihin trbesi Kre beldesinde bulun maktadr.

ra

SYASET

M. Aitay Kym en, Tarihin Inda O rtadou, Yeni Forum Dergisi, N i san 1991, S. 263, s. 45-52.

17 18 19

N eri, I, s. 49. Sam iha Ayverdi, Trk Tarihindi Osmanl Asrlar, stanbul 1 9 7 5 ,1, s. 113. Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevarih, Yay: . Parmakszoiu, Ankara 1979, V, 2.

Zeki Velid Togan, Tarikte Usul, stanbul 1969, 18.


H alil nalck, O sm anl D evletinin K urulu Problem i, Dou Bati, MaysHaziran-Temm uz 1999, S. 7, s. 9-22. lber O rtayl, H alil nalck le Sylei, Cogito, Yaz-1999, Say 19, s. 2540. Ortayl, ayn yer\ nalck, a.g.m. nalck, a.g.m. T rk Tarih K urum u Bakanl, X III. T rk Tarih K o n g resin i O sm anl Devletinin kuruluunun 700. yldnm m nasebetiyle dzenlem itir. nalck, a.g.m. Ortayl, ayn yer. Ahm et Yaar Ocak, Din, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Editr: Ekm eleddn hsanolu), stanbul 1998, II, s. 111. M. Fuad K prl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, stanbul 1980, 135. M , Fuad K prl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1980, s. 342. Hseyin Gazi Yurdaydn, slm Tarihi Dersleri, A nkara 1970, s. 93. Yurdaydn, 95-96. Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, stanbul 1977, II, s. 251. Akpaaolu Dervi A hm ed, Akpaaolu Tarihi, Yaynlayan: N . Atsz, stanbul 1970, s. 16; N er M ehmed Efendi, Neri Tarihi, Yaynlayan: M. A. Kymen, stanbul 1 9 8 3 ,1, s. 48-49-

20 21
22 23 24 25

. H . U zunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1 9 8 8 ,1, s. 561. N eri, I, s. 56. O ru Be, Oru Bey Tarihi, stanbul, 15. erafettin Turan, Trk Kltr Tarihi, stanbul 1990, s. 263. N er, s. 56. ehabettin Tekinda, Tursun Bey", A, X II-2, s. 123. emseddin Sami, Kamus l-A!lmy stanbul 1311, IV, 3020. K prl, Trk Edebiyat Tarihi, 342. Sadettin Bulu, D ursun Fakihin Gazavat N m esi, X. Trk D il Kurulta

26
27 28

ynda Okunan Bilimsel Bildiriler, Ankara 1964, s. 11-22.


29 30 31 32 33 N er, I, s. 57. Hoca Sadettin Efendi, I, s. 32. M ecdi M ehm et Efendi, Hadaik -akaik, stanbul 1 2 6 9 ,1, s. 21. ehabettin Tekinda, Tursun Bey", A, X II-2 , s. 123. Sheyl nver, O sm anllarn lk stikll H utbesini O kuyan D ursun Fa k ih , Tarih Dnyas Dergisi, stanbul 1950, S. 12, s. 495-497. 34 35 H aan Aksoy, Dursun Fakih, TD VA, X , 7-8. Akpaaolu, 35; Ner, I, 73.

O SM A N LI

SYASET

OSMANLI DEVLET NE ZAMAN KURULDU?


YRD. D O . DR. AHMET N EZH ! TURAN
K A R A D E N Z T E K N K N V E R S T E S FEN -ED EB Y A T FA K LTES

kral Numa, tanrlar tarafndan gnderilen kutsal kal( / < kan alnmasn diye birbirine tpatp benzeyen on ik i kalkan ( y y a p tm a y a k l etmiti. On ik i kalkandan on ik i kral

nuya.6 Her ikisini ayn izgide buluturan nokta, gerekte


ne oldu ile modern kronolojik algnn kesitii yerdir.

lk dodu ve bunlardan hibiri, hangi kalkann gerek oldu unu ya da, hatt N um ann kurnazca kalleliine maruz kalp kalm adkla rm, yani gerek bir kalkann var olup olvadn hibir zaman renemedi ler. '

nce, zevkli olduu kadar retici de olan ilkinin maceras zerinde biraz durmak gerekir. Efdaleddin Beyin incelemesi resm bir talep zerine yaplmtr. Maarif-i Umumiye Nezareti 28 Knn- Sni 1329/10 ubat 1914 tarihli bir tezkire ile Trh-i Osmn Encmeniaden Osmanl Devletinin istikll tarihinin tespitini

Jean Baudrilkrd

Aslnda cevab nceden belli bir soru, neden yeni den gndeme gelir? Bilimde, geni anlamyla tarih bili minde cevab bilinen bir soru olamaz; bilim hi bir soru ya mutlak, evrensel bir cevap veremez; ncelikle bu yz den. kinci olarak ayn literal soruya farkl semantik ce vaplar veririz; nk ister geriye doru, ister ezamanl olsun, her literal kayna deiik semantik okumalarla anlar ve yorumlarz. ncs modem tarih bilimi -eer bir balang gerekiyorsa- Rankeden beri wie es eigentlich
gewesen ist (gerekte ne oldu?) sorusuna pozitif kutsallk

istemektedir. Encmen bu grevi mellifimize verir. Bir yl kadar sonra da Nisan 1330/Nisan-Mays 1914te, bu yaz/rapor ortaya kar. Yazar, belki raportr demek la zm, ncelikle eski tarihleri incelemi, istikll tarihine delalet edecek ifadeleri yakalamaya almtr. Kendisi ne tannan sre zarfnda Ukdi''l-Cumn!'Ayn Trihi,
Cm- Cem-yin, Het Behit, Dervi Mehmed b. eyh Ra-

mazanm Subhetl-Enbiy ve Tuhfetiil-bd, Ltf Paa ('Tevrh-i A l-i Osmn), M irat-i Kinat, Tct-Tevrh, lnin Kiinhl-Ahbr , Haan Beyzdenin Telhs-i Tevrh , Karaelebizdenin Ravzatl-Ebrr, Mneccimba Trihi, Hadkatl-Miilk, Fihris-i Dveli, emdnz-

atfetmektedir. Modern devletler uzun ve kkl bir gemie dayan dklarn varsayarlar. Tarih burada bal bana bir meru luk aracdr. Mesela 1 9 6 lde Polonya devletinin bininci yl kutlamas byledir.2 Bin yl dnmne bir baka mi sal de Aynaroz (Athos)daki teokratik zerk cumhuriye tin, 963te Aziz Basileios ynetiminde kurulan ilk ma nastr kendine balang tarihi olarak almasdr.3 Bunu yzyllk dnemler takib eder. htill-i Kebrin ikiyznc, Fransz Akademisinin kuruluunun yznc, Amerikann beyznc yllar gibi.4 Osmanl Devleti nin de yediyznc yl kutlanyor. Bir modern tarih problemi olarak Osmanl Devle tinin ne zaman kurulduu sorusuna ilk akademik cevap teebbs Trk Tarih Encmeninden, Efdaleddin Beyin kaleminden kmtr.5 Son olarak Neumann el att ko
O SM A N U I

denin M rt-Tevrih, Hayrullah Efendi Trihi, Resm


Slnme (1330), Ktip elebinin Takvmt-Tevrh ve

Mustafa Paann Netyicl-Vukt ilk taranan eserlerdir. lgili fkralar tek tek gsterir, ve bunlarn mtala as sonucu H. 699/M. 1299-1300 senesinin kaynaklarn ounda mebde-i istikll olarak kabul edildiini tespit eder. ncelemesi srasnda ayrca, keyfyyet-i istikllin zel bir trenle gerekletiini farketmi; fakat bu tre nin hangi gn yapldna dir bir kayda rastlamamtr.
0 gne hi mi iaret edilmemitir? ncelemenin yapld

yl (H. 1330/M. 1914) neredilen Resm Slnmede 4 Cemziyel-l H. 699/27 Ocak 1300 tarihi verilmekte dir. Bunun zerine mellif slnmeleri geriye doru ta-

SYASET

ramaya balar. Ne 1263 ylnda kan ilkinde ne de takip eden drt salnamede byle bir kayt yoktur. 1268 tarihli altnc salnamenin takvim ksmnda ilk defa bu tarihe te sadf eder ve ardndan yaynlananlarda da ayn yln tek rar edildiini grr. O halde altnc slnmede verilen ta rihin hangi vesikaya dayand bilinir ve bu vesika bulu nur ise mesele halledilmi olacaktr. Bunun iin hemen iki koldan faaliyete giriilir. Encmen vastasyla bir yan dan mevcut belgeler ve bilinen eserler daha geni aratr maya tbi tutulurken dier yandan gazetelere ilan verile rek umm Osmanllarn alkadar olduklar bu meselede herkesin bilgisine mracaat edilmi, bilgisi olanlarn Encmene bildirmeleri istenmitir. Encmen ayn za manda, nc bir yol olarak, genel bilgilerden istifade edilemediine gre, konuyu, usul bakmndan kaynakla rn mukayesesini yaparak aydnlatmaya alacaktr. Duyuruyu mteakip Encmene iki mektup gel mi, bir de gazete ile cevap verilmitir. Mektuplar (biri Bank- Osmn memurlarndan Ahmed Bahaeddin im zal, dieri belirtilmemi) sadra ifa bir ey sylemezken, gazeteye verilen cevap (Posta ve Telgraf Nezretinden Ali Glib imzal) incelenmeye deer bulunmu. Cevap sahibi, 4 CemziyeI-l 699 tarihinin, Osmanllar nezdinde Seluk devletinin sonu olan Sultan Aleddinin (III. Alaeddin Keykubd b. Fermurz) Gazan Hana esir dt gn olduunu, dolaysiyle Osman Gzinin ay n gn istikll ve saltanat ihrz ettiini sylemektedir. Bu mantken dorudur: Bir gn bir devlet sona er mekte, devletsiz gn olmayacana gre, ayn gn yeni bir devlet kurulmaktadr (!?). Fakat incelenen kaynaklar da, iaret edilen olayla ilgili bir tarihe de rastlanmam tr ki. O zaman i geldii noktaya dnmekte, o devri an lamak iin mukayeseli kaynak tedkiki yapmak gerek mektedir. Nitekim yazar bilhassa Tezkire-i Aksaray, Ebul-Fid, Takvmt-Tevrh ve Ukdul-Cuman kulla narak u sonulara ulamaktadr: 1.

tabi, alem ve menur gndererek beylik tevcih eden h kmdar olduundan Osman Beyin velinimetiydi. Al eddinin ikinci saltanat zerinden iki yl getikten son ra, 699da, Gazan Han Melik Nsr zerine yeniden sal drya geti. Onun yine hezimete urayacan dnen civar beyler gibi Sultan Aleddin de, lke ynetimini Moollardan kurtarmak iin Gazan Hana itibar etmedi. Fakat 28 Rebl-Evvel 699 senesinde Humus yaknla rnda Msrllar yenildiler. Gazan bu baaryla her tarafta bask uygulamaya balad. lhanl emiri vastasyla Aleddini rana gnderip Hemedanda hapsettirdi. Bir yl kadar sonra da II. Mesudu ikinci defa Seluklu hkm dar tayin etti. 2. Sz konusu sava 28 RA 699da olduuna gre, kazanlan baardan sonra gnderilen emirler ve bunlarn uygulanmas en az bir ay zaman alacaktr. Aradan otuz otuzbe gnn gemesi demek, Cemziyel-Evvelin ilk gnlerinin gelmesi demektir. O halde Sultan Aleddinin tutsak edilmesi bu ayn drdnc gn gereklemi olabilir. Fakat btn bunlar tahmine dayaldr; bir vesi ka bulununcaya kadar da bahsedilen tarih pheli kalma ya devam edecektir. 3. Bir yandan bundan sonra ortaya kacak yeni kay naklarn incelenmesi gerekirken, dier taraftan bu d nem iin muasr devletlerin tarihleri aratrlmaldr. Bu ekilde bir senteze gidildii takdirde konu aydnlanabilecektir. Efdaleddin Beyin temel varsaym geleneksel siyas meriyet anlayna; bu dorultuda Osmana tabi, alem ve menur veriliine dayanmaktadr. Bu muayyen bir t renle gereklemekte olduuna gre tek mesele tren ta rihinin tespitidir. Yl konusunda -kendisinin zerinde durmad hicr 700de kurulduu nazariyesi bir tarafa braklacak olursa-7 bir ittifak vardr; ay ve gn de, ba z glklere ramen, belirlemek mmkndr. Hatt daha nce zaten o gnden de bahsedilmektedir;8 ite bu

gn delilleriyle ispatlamak gerekmektedir. 697 senesinde Msr Meliki Mehmed Nasr b. Yazarn varsaym -ileyi ve ayrnts ayr bir konu dur- dorudur; fakat nermesi, kurulu takvimde bir gne taklp kalmaktadr. Osmana meruiyet/ hkimiyet /istikll sembollerinin gnderilip gnderilmediini bil miyoruz.9 Diyelim gnderildi, ama herhalde o, gnderi len yzlerce kiiden yalnzca biriydi. O gnn siyasal ka
I SYASET

Kalavun Suriyeye saldran Gazan H an Halep yaknla rnda yenmiti. Malup olan Gazan Han Diyarbakra gelmi, srgn bulunan III. Aleddin onu burada hr metle karlam, Han da bu kara gn dostunu onurlan drarak yeniden Seluklu tahtna oturtmu ve Konyaya gndermiti. Aleddin ilk saltanatnda, 688de, Osmana
OSM ANLI

rklk ortamnda hazrlanp tevcih edilen bu semboller imdi elimizde olsayd, tabl/davulun kasnak ve deri ka litesinin pek dk, alem/ sancakn -varsa- kumann d, menurun kt kada bozuk iml ile yazldm g recektik belki de. Bugn bunlarn fazla bir ehemmiyeti olmadn dnyoruz. Osmanl kurulu dnemini konu edinen monografilerin hibiri -Gibbonstan Kprlye, nalcktan Kafadara- devletin hangi ay ve gnde, hatt yl da kurulduu zerinde durmuyor artk. Ne zamanm de il naslm anlamaya alyorlar. Kaynak saysnn art mas neredeyse imknsz hle geldi; bu yzden mevcut kaynaklar nasl okuyacaklarn tartyorlar.10 Pozitif ta rihilik asndan devletin hem kuruluu hem de kuru cusu efsanev olabilir; ama ayn tarihilik bunu realitenin ayrlmaz bir paras olarak grmeye balyor.11 tibar ta rihe (1299) inanyoruz; byk siyas formasyonlarn mitik bir balangc olduunu, bunun zerinde durma nn ise demistifkasyonla ilgisi bulunmadn dn yoruz.12 Takvim dzenlemek, takvime gre dnemle-

mek, zaman programlamak ve gemii programlanm zamana atfla aklamak, sivilize olmakla ilgili. Ekme ba
balanrsn / Ekme ekin elenirsin / ek deveyi gt koyunu / B ir gn olur belenirsin diyen13 bir topluluun mebde-i

istikllini hangi takvim zamanna balayacaz? Bu bir sre. Neumann bize asl anlalmas, tart lmas gerekenin ite bu sre olduunu, modern adan nce devletlerin pek de tren veya beyn ile kurulma dn, Osmanl devletinin de kurulmadn, ortaya ktn hatrlatyor. Bylece aslnda yllar nce Kprlnn dikkati ektii, Osmanllarn iinden kt 13--14. yzyllar Anadolusunun siyas, sosyal ve ekono mik artlar, bir kez daha nem kazanm oluyor.14 te yandan Attali, Zohara gre gemii ancak, ona anlam veren tek ey olan gelecek araclyla anlamak mm kndr diyor; ve ilve ediyor:1 5 Ben buna olduka ina nyorum: Bir insann eylemleri sonularna gre yarg lanmaktadr, ve ayn ekilde, bir yln tarihi ancak ondan kaynaklananlarn nda gerekten anlalabilir.

1 2

Siyah Anlar, ev.: Ayegl Snmezsoy, stanbul 1999 s. 59*60.


Aleksander Gieysztor, Millenium: A Thousand- Years of the Polish State, A. G ieyszcor, Stanislaw H erbst, Boguslaw Leshodorski, W arsaw: Polonia Publishing House 1961; Le Millannaire de la Pologne, Varsovie 1961.

Yazarn kastettii yerlerden biri udur: Hafz brahim Agh Paa, \kk-

y i-i Trihiyye, H ilk at-i H azret-i dem den Bu A na kadar Z u h u r d en Vekyi-i M ehreyi C m idir, M atbaa-i K tbhane-i Cihan, D ru 1-HilfetiI-Aliyye 1325, s. 308; "699 1299 4 Cemziyel-evvel, Selkyye-i R m un heri olan Aleddin K eykubd- Sn {sic] b in Feram urz, lhniyn devlet-i Cengiziyesinn 7 inci pdih (Gazan) H a n n askeri eline esir db devlet-i Selukyye tezelzl itm ekle sultan (O sm an H an) hazretleri iln- istikll ve saltanat b uyurdu. D ier taraftan okullarda ilk defa O s
m a n lI

Le Millmnaire du Mont Athos 963-1963, Ecudes e t Maslanges, I-II- Venezia 1963.

1635-1939 Trois Sicles de lAcadamie Franaise, Paris 1935; 500. Ylnda Amerika, haz.: R. E rtrk, H . Tfekiolu, stanbul 1994. Sorgulayc bir slup iin bkz.: Jacques A ttali, 1492, ev.: M. A. Klbay, stanbul 1992.
Efdaleddin (Tekiner), scikll-i O sm n Trh ve G n H ak k n d a Tedkk t, TOEM , V/25 (N isan 1330), s. 36-48.

Tarihi ders kitab olarak o k utulan ve o n beten fazla bask yapp son

raki okul kitaplar ile M ustafa N u ri Paann Netayicl-Vukt1 g ib i genel Osm anl tarihlerine de rehber olan A hm ed Vefk P aan n ( m er Faruk A kn, A hm ed Vefik Paa, D A, II, s. 151-152) eserinde yalnz y l 0 '6 9 9 da d a v-y istikll eylediler") belirtilir: Fezleke-i Trh-i Osmn, s tanbul 1287, s. 3. Keza ne H am m er ne Cevdet Paa ay ve gn d en sz e t mezler. Bkz.: Joseph H am m er von Purgstall, Devlet-i Osmaniye Trihi, trc.: M ehm ed A t,I, stanbul 1336, s. 279; Trh-i Cevdet, I, tertib -i cedit, s tanbul 1309, s. 33. 9 Feridun Beyin nerettii m enurun {Mecmua-i Mneat s-Seltn, I-II, s tanbul 1264-1265: I, s. 56-60) sahte/kurgu old u u m alum dur, Yakn za m anlara kadar hkim iyet alm eti olan hu tb e ve sikke konusu da byleydi. Y irmi yl kadar nce b ir sikke b u lu n d u (brahim A rtu k , Osm anl Beyli inin K urucusu O sm an Gaz iye A it Sikke, Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik

C hristoph K. N eum ann, D evletin A d Yok - B ir A m blem in O kunm as,

cogito, 19 (Yaz 1999), O sm anllar zel Says, s. 268-280.


7 O sm anl tarihlerinin bir ksm 700 ylna b y k nem atfederler. Mesel Efdaleddin Beyin kaynaklar arasnda bulunan dris Biclis, II. Bayezid devrinde tam am lad eserinde, sehven yapt baz hesap hatalar b ir yana braklrsa, kurulu tarihi olarak b u yl verir (M . kr [Akkaya}, Osman-

l Devletinin Kuruluu. Bitlisli drisin Het Bihit" Adl Eserim Gre Tenkidi Aratrma, K sm -I, H kim iyeti M illiye M atbaas, A nkara 1934, s. 40-41).
700. Yl nazariyesinin en ho izah ise ldedir. K endinden ncekilerin 699 tarihini yazdklarn, fakat aratrm alarnda olayn yzyl ban gs terdiini, zaten aksinin her yz yl banda b ir m ceddid gelecei ne dir hadsle de elieceini syler (G elibolulu M ustafa l Efendi, Kitbt-T-

rh-i Kiinhl-Ahbr (Kayseri RaidEfendi Ktphanesindeki 901 ve 920 No.lu Nshalara Gre), /l: Osmanl Devletinin Kuruluundan Fatih Sultan Meh medin Vefatna Kadar, haz.: A h m et U u r vd., Kayseri 1997, s. 41-42). H egelin H er an bir ruhu ve o ruha d en k den b ir felsefesi vardr sz ne benzeyen bu hadisin shhati ve bilhassa peygam ber sonras Arap toplum unda hangi beer, sosyo-psikolojik ihtiyalara denk d t ile ilgili en teresan bir yaz in bkz.: Ella Landau-Tasseron, Periyodik Reform: M ceddid Hadisi H akknda B ir ncelem e, ev.: . H akk nal, slm Ara

Tarihi, 1071-1920, haz.: Osm an Okyar, H alil nalck, A nkara 1980, s. 2733). Fakat sikkenin shhati hl tartlyor: M sl. C. K. N eum ann, ayn m a kale, s. 269; H alil nalck, Osm anl D evletinin K u ru lu u Problem i", Do

u Bat, II/7 (mays, haziran, tem m uz 1999), s. 13; evket Pam uk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, stanbul 1999, s. 33; O uz Tekin, lk
O sm anl Sikkesi N e Zam an Basld?, Toplumsal Tarih , X I/66 (Haziran 1999), s. 62-63. H albuki sahih b ir sikkenin m evcdiyeti de ok nemli grnm yor. Bu yllarda herhalde im knn bulan herkes sikke kestirebiliyordu.

trmalar, V I/4, s. 21-278.


O SM A N LI | V H

SYASET

10

Mesel bkz. Halil nalck, H ow to Read shk Pasha-zades H isto ry , Es-

12

Tabii H alil nalckn bilhassa zerinde d u rd u u (ayn m akale, s. 10), k u ruluu 27 Tem m uz 1301deki Bapheus (Koyunhisar) zaferine balam a fik rini yabana atm am ak gerekir. Bununla b irlik te yazar 1299 y ln , O s m an 'n siyas kariyerinde ok nemli b ir aama" olarak g rm ektedir (s. 21).

says in Ottoman History, stanbul 1998, s. 31-50.


11 nalck (O sm anl D evletinin K uruluu Problem i, s. 2 0 de) biraz da Co lin Im beri ima etti i anlalan b ir slupla Baz tarihiler arasnda im di, B arthold, K prl ve W ittek 'i aratrm alarm grm ezden gelip gaz ide olojisi ve rgtlenm elerini tarihi bir faktr olarak hesaba katm am a m oda s, ileri tarihilik gibi alglanm aktadr. Aslnda m itoloji, efsane, tarihi y rten realitelerdir. deolojileri hesaba katm ayan tarihi, tarihi aklam ada yaya kalr" diyor. Im berin tenkide konu olan yazlarndan ikisi Trkeye de evrildi: Osm an Gazi Efsanesi", Osmanl Beylii (1300-1389), ed. Elizabeth A. Zachariadou, ev.: G. . G ven vd., stanbul 1997, s. 68-7; Osm anl H anedan Efsanesi, ev.: Seyfettin Erahin, slm Aratrmalar, X X II/1 (1999), s. 17-26. 15 14 13

Bu msralar Cemal Kafadardan aldm : Betveen T m Wolds. The Constructi-

on of the Ottoman State, Berkeley 1995, s. 118.


artlarn nem i g n getike daha iyi anlalyor. M esela Sakarya rm a n n b ir m d d et iin yatan deitirm esinin T rk basknlarn nasl kolay latrdna, buna O sm anl fetihlerinin m eteorolojik sebebi denebilece ine dir bkz. Jacques Lefort, 13. Y zylda B itinya, Osmanl Beylii

(1300-1389), s. 114.
J . A ttali, ayn eser, s. 207.

S i

O SM A N H f f l j

SYASET

OSMANLI'DAN MLL MCADELEYE STKLL- OSM Nl G N KUTLAMALARI


D O . DR. M EH M ET A H N G 2
G A Z N V E R S T E S G A Z E T M FAK LTES

irminci yzyln ilk eyrei tarihte Trkle rn en zor gnleri olmutur. Pek ok messesesi zamana gre kifayetsiz kalan ve zel likle de asker ve siyas gcn eitli d tesir ve i e kimeler sonunda kaybeden devlet, dalma sreci iine girmiti. G iritin Yunanistana iltihk arzusu; Bulgaris tann iinde pek ok Trkn yaad Dou Rumeli ile birlikte istikll iln edii, Bosna-Hersekin AvusturyaMacaristan tarafndan ilhak, Trablusgarbn talyanlar tarafndan igali, Mslman Arap ve Arnavutlarn isyan lar, devletin bunlar zerine asker gnderme mecburiye tinde kal ve nihayet Trk tarihinin en byk felketi olan Balkan Sava bu ortamda cereyn etmiti. Bu felket yllar millet zerinde derin izler brak m, btn Trkler yeis ve endie ierisine dmlerdi. Bu gelimelerden sonra ne olaca kestirilemiyordu. Devletin istiklli cidd tehdit altna girmi, yzlerce yl lk vatan topraklar birer birer elden kmaya balam, buralardan milyonlarca insan a, sefil, yorgun ve gelece inin ne olacan bilemeden anavatana doru akn akn gelmeye balamlard. mitsizlikler ve zdraplaryla birlikte pek ok meseleyi de buralara getirmiler, zaten bir yn dertle uraan devlet yeni problemlerle kar karya kalmt. Devlet erkn ve lkenin aydnlar bu tablo ierisinde kendi akl ve kabiliyetlerine gre k yollar aramaya balamlard. ktidar ellerinde bulunduran ttihat ve Terakki Fr kas bir taraftan d politikada iine dt yalnzlktan kurtulmaya alrken, bir taraftan da lke ierisinde bir lik ve beraberlii salamaya alyordu. Bilindii gibi Osmanl Devleti eitli din, mezhep ve milliyetlerden meydana geliyordu. Bu farkl topluluklar belli bir lk ve ideal etrafnda toplamak gemie nazaran olduka zor
O SM A N U

lamt. Osmanh Devletinin din inana dayal millet


sistemi', yani unsurlarn birer din cemaat olarak tasnifi,

milliyetilik fikrinin yaylmas ile fonksiyonunu yitir meye balamt. Nitekim imparatorluk tebaasnn bir ksmnn kendisini Ortodoks olarak deil de, Yunanl, Srp, Bulgar vb. eklinde tanmlamaya balamas, hatta 19- yzyln sonlarna doru bu eit kimlik kazanmann Mslman unsurlar arasnda da yaylmaya balamas, sis temi, dolaysyla Osmanl Devletini kme tehlikesi ile kar karya getirmiti.1 ttihatlar, bu durumu dzeltebilmek iin, ktisa d, itim ve siyas yapda pek ok dzenlemeler yaparak nne gemeye almlarsa da birbiri ardna kan sa valar ortamnda buna muvaffak olamamlard. Devletin son dneminde ardarda gelen savalar ve bu savalarn getirdii felketler ve en acs yllarca bera ber yaad insanlarn ihanetleri, toplum zerinde psi kolojik bir kntye sebep olmu, ac malubiyetlerin yurt ve milletin barnda at derin yaralar, Trkler arasnda m ill kimlik urunu kuvvetlendirmitir. Bu sebeple Trk genleri ve aydnlar Osmanlnn anl mazisine snmaya ve oradan ilham alarak, yeniden ayaa kalkmaya, bu heyecan yaratmak iin Osmanlnn gemite nasl byk bir devlet ve millet olduunu mil lete anlatarak yeniden o gnlere dnlebileceini anlat maya, bunun iin de milletin byk bir heyecanla itirak edebilecei, mill duygu ve dnceyi kuvvetlendirecek konumalarn yaplaca ve gen neslin gelecee bu duy gularla hazrlanaca mill gnler ihds etmeye altlar. Osmanl Devletinde kutlama trenleri daha ok padiahlarn clslar, doum yldnmleri vb. sebepler! SYASET

le yaplm ve zamanla da geleneksellemiti. Yllardan beri yaplan bu trenlerin toplum zerinde etkisinin azalmas ve yeni telkkilerin gelimesi, milleti topyekn ilgilendiren ve kucaklayan mill gnlere ihtiya duyul mas, II. Mertiyetin ilnn mtekip tartlmaya ba land. lk olarak zmit mebusu Ahmet Mfit Bey, Marif Nezreti memurlarndan Mehmet Ziya Beyin bavurusu zerine, Osmanl Devletinin kurulu gn olarak ileri srd 27 Ocak gnnn mill bayram olmasn iste yen bir nergeyi meclise sundu. Bu nergenin 27 Ocak 1909 tarihinde grlmesi srasnda stanbul Mebusu Hseyin Cahit (Yaln) Beyin, bir m ill bayram gn kabul edilecekse bunun II. Mertiyetin iln edildii 10 Temmuz (23 Temmuz) gn olmas gerektiini teklif et mesi zerine mecliste tartma kt. yelerden bazlar 10 Temmuzun, bazlar da Osmanl Devletinin kurulu gnnn, bir ksm yeler de her iki gn, mill bayram olarak il edilmesi gerektiini ne srdler.2 lk mill bayram, 8 Temmuz 1909 tarihinde Her
Sene 10 Temmuz Tarihinin A yd- Resmiye-i Osmnyeden Addine dir" 93 numaral kanunla kabul edildi ve 1909

1913 ylnda byk bir mersim ve yry tertb edile rek balayan bu bayram, bundan sonra btn lke apn da ve devlet erknnn itirki ve organizasyonu ile yapl mtr. yle ki mevzu zerindeki ilm tartmalar yaplr ken, Osmanl Devletinin kurulu gnnn tesbitinden ziyde, bu gnn kutlanmasnn toplum zerindeki etki sine ve faydasna iaret edilmitir. Donanma-i Osmn Muavenet-i Millye Cemiyetinin yayn organ olan Do nanma Mecmuasnn bir bamakalesinde bu hussta y le denilmektedir: Mersim-i mahsse-i tesdiyenin yd-
mefhirin milletteki kuwe-i zindeyi tezyd, mefhir-i ecdadn ihys evk-i imtisli tedd edecei o kadar briz bir hakikat tir k i tekrarn cidden zid addederiz. 4

O dnemin matbuatnda genie yer alan bu gn, Osmanl Devletinin kurulu tarihi tam olarak tesbit edi lememi olmasna ramen hemen hemen btn yazarlarca heyecanla karlanm ve tevik edilmitir. Yunus Nadi Tasvir-i Efkr gazetesindeki Siysyat kesindeki
stikll ve stikbl balkl yazsnda, bu gnn ehemni-

yetine ve yarataca mill heyecana iaret ederek yle de mektedir:


Drtyz adrdan doan Osmanl istikllinin bu giin alt yz altm be sene-i devrine tesadf eyledii hesap oluna rak Py-i tahtda l mektepler talebesinin n ayak olmasyla muhteem ve m ill bir ihtifl yaplacaktr. Demek ki millet feyzli bir intibh ile kendine geliyor. Hussen Osmanl Salta natnn te sisinde azm himmetin ne hrikalar icd ve ild ey lemi olduunu trihin mazbutu bulunmasna binen mevcudi yet ve istikllimize kasteden varlklar iinde yuvarlanrken vicdan bir incizb ile m ill hayatmza sarlarak ilk te ss et tiimiz zamanlarn htralarna ihya etmekten istikbl iin pek byk azm ve mit kuvvetleri alacamza phe yoktur:.. stikll htrasnn ihys maksadyla yaplacak bu tezhiirlerden mit ve emel ile parlayan istikbli grmemek kabil mi dir?5

ylndan tibren de kutlanmaya baland.3 Bu bayramn siyas bir hareketi ifade ediyor olmasndan kaynaklanyor olsa gerek ki, btn milleti kucaklayan ve duygularn ifade eden bir gne de ihtiya duyulduu anlalmakta dr. Osmanl aydnlarnn ve Drlfnn talebelerinin sadece mertiyetin kabul gn ile iktif etmeyip, m il letin anl tarihini ifade eden ve millete, mazisinden il ham alarak yeni bir atlm balatmasn salayacak heye can kazandrabilmek iin Osmanl Devletinin kurulu gnn kutlama kararn alarak uygulamaya koyarlar. Osman Beye Seluklu sultan tarafndan gnderilen h kimiyet almetleri tabi, menur ve alem ile Osman Beyin Karacahisarda kendi adna okutmu olduu hut benin tarihi kabul edilen 17 Ktn- evvel gnn ilm bir incelemeye de tbi tutmadan kendiliklerinden kutla maya balarlar. lk kutlama trenleri 17 Knn- evvel 1329 (30 Aralk 1913)da balar ve 1923 ylna kadar de vam eder. Cumhuriyetin iln ile birlikte bu kutlamann yerini muhtemelen Cumhuriyet bayramlar alacaktr. Drlfnn talebeleri ve Trk Ocakl genlerin n derliinde, eitli cemiyet ve kurulularn da itirkiyle
OSMANLI

Ad geen gazetenin ayn nshasnda Bugnk stikll-i Osmn Ihtifli Mnasebetiyle balkl yazda ise; Bugn stikll-i Osmnyenin devr-i senev'yesine miisdif ad dedildii cihetle darlfnunlarmz tarafndan bir ihtifl ya placa malmdur. Bu gn hakkaten stikll-i Osmnyenin devr-i seneviyesi midir? Bu cihet tarih encmenince de muh ta- 1 tedkk grldnden o bbda henz k a ti bir ey syleniSYASET

lemez. Mamafih darlfnunlarmz tarafndan yaplacak me rasim, Osmanlln en anl miibeccel htrt- trhiyesine ait bulunduu cihetle sene-i devriyesine msadif olsa da olmasa da haddi ztnda hissiyt- vatanperl'erneyi ittihz, maziyi tahzr suretiyle istikbl-i hazar gb' fevidi clip olduu cihetle gerek merasim, gerekse de mersimt mteebbisleri yeste-i takdir ve tebrikdir. 6 denilerek yaplan merasimin faydas

17 Kn- evvel tarihinin dnda en ok kabul g ren ve tartlan 699 senesi Cemzi-yel-evvelinin dr dnc gn ilk defa 1268 tarihli devlet salnmesinde yer almaktadr. Salnamede bu tarihin yevm-i istikll-i Osm
n olarak kaydedilmesinin lm bir mesnedi bulunma

makla beraber, salnmedeki bu bilgiye dayanarak daha sonraki salnmelerde de yer almas sebebiyle, tesbt edi len tarihler arasnda en ok itibar edileni olmutur.9 Osmanh Devletinin kuruluu ile ilgili almalarn balangc hakknda kesin bilgi bulunmamakla beraber almalarn 1913 ylndan daha nceki yllarda balad anlalmaktadr. Tarihi Osman Feridin Donanma Mecmuasnda yaynlanan Osmanllarn istikll Gn balkl incelemesinde u bilgiler verilmektedir:
stikll-i Osmnnin devr-i seneviyesi hakknda ilk

na iaretle miiteebisler takdr edilmektedirler. Aaolu Ahmet de Tercman- H akkat gazetesinde ki Siysyat kesinde stikll Gn balkl yazsn da; Balkan felketlerinden beri dimalarmzda ve kalblerimizde, fikirlerimizde ve mlerimizde husule gelmi olan tebed dlat tahll edilirken, yeni ve gayet mhim bir milin domak zre olduu anlalr. Bu mil, uur yhud vicdn- millnin teekklnden ibarettir. uur ve vicdn- m ill nedir? Kendini tanmak, nereden gelip, nereye doru gittiini bilmek, mukadderat- tarih'yyesini ve gaye-i mevcudiyetini idrk etmek. te uur ve vicdn- m ill! diyerek bu gnn kutlanmasnn millette dou

hiss-i tekrmi duyan zt marif nzr- esbk f z l muhterem M iinif Paa merhumdur. M nif Paa 1289 sene-i hicriyesini Osmanl istikllinin altyziinc sene-i devriyesi addederek, buna dair sekiz sayfalk (Dsitn- l-i Osman) nmnda bir manzume neri ile ihtisstn o devrin imkn derecesinde iln eylemitir. Bundan sonra tahminen 319 Knn- evvel-i iinde M srda bulunan mnevver Osmanl genlerinden bir hizip orada bir ihtifl, bir msmere, bir itim ile yevm-i mbreki tesde almlardr.1 0 stirdd- mertiyeti miitekib 324 Knn- snsinn 13- gn akam Pera Palasta verilen bir ziyafet-i siyasyye istikl-i Osmn ismi vesile ittihz edilmiti.

raca ur ve vicdn- millye dikkat ektikten sonra, yazya yle devam etmektedir. Binenaleyh slm ve
Trkln yeni can bulmu olduklar bir gnn tesd etmek fikri de gyet mantk ve tabi olarak domutur. Bu bayram ur-u millyemizin tekli ilmndandr. Binenaleyh iki ke re miibrek ve msveddir. Devlet ve milletimizin ebediyyen bu gn daha vas, daha muhteem, slmiyet ve Trkln kk salm olduu her kyde, her kede tesd edebilmesini barghs sahibden temenn ederiz. 1

iS T iK U iri o s m n g n n TE5BT TARTIMAMIZI


t

329 senesinde Trk Oca, Darlfnun mrifetiyle tertb edilen ihtifl 11 Knn- evvelde yaplm idi. 330 Knn- evvelin l l sinde Payitaht ile Memlik-i Osmnyenin ekser bildnda emsaline f ik bir srette istikll-i osmn mersimi icr klnd. Bu tarihlerin hi birinin vesike miistenid olnadn b-muhaba iln edebiliriz. n

Kutlamalarn balamas zerine dnemin matbutnda heycanl yazlarn yannda cidd ve lm tart malar da yaplmaya baland. Kutlamalara lk tiraz, g nn tesbiti konusunda oldu. 17 Knn- evvel tarihinin doru olup olmad tartlmaya baland. Bu tarihten baka tarihler de eitli yazarlarca telffuz edildi. Tart malar daha ok iki tarih zerinde younlamaya balad. Bunlardan ilki Osmanl Devletinin kurulu gn olarak Seluklu Devleti tarafmdan Osman Beye tabi, alem ve menur verildii gn olan 17 Knn- evvel tarihi, die ri de Seluklu Devletinin inkirz zerine Osman Beyin istikllini iln ettii kabul edilen 4 Cemzi-yel-evvel ta rihidir.8
O SM A N LI I

Osmanllarn istikll gn zerine bu tartmalarn younlat ve iki tarihin ortaya kt gnlerde, bu fik ri ilk defa ortaya atan hatta Mecls-i Mebsnn gndemi ne tayan Mehmet Ziyann ileri srd 4 Cemzi-yelevvel tarihi ile Drlfunn talebeleri ve Trk Ocakl gen ler tarafmdan byk mersimle kutlanan 17 Knn- ev vel tarihleri arasndaki ayrl kaldrmak ve btn Osmanl Devletinde kabul edilecek bir mill bayramn zaS1YASET

maninin kesin bir tarihe dayandrlmas zarretine dikkat eken marif nazrl Devlet-i Osmnyenin yevm-i istiklli
olan gnde ihtifl-i m ill yaplarak o giin yd- millyeden itibar ve sene-i devriyesi tekrar olunmak lzumu idrk olununca o yevm-i muhteremin trh-i hakkisi bilinmek meselesi tezhiir eylemitir. Tekemml Osmanl memleketinde tannacak bir iyd-i millnin zamann hakkat- tarihiyyeye add edilmek zaruridir. Bunu nazar- dikkate alan marif-i ummiyye-i nezret-i eli lesi matlb olan yevm-i istikllin zamn- tarihiyyesini vesaik ve miiahedta istinden tahkik ve tayin eylemek hususunu fi

Sava ortamna rastlayan stikll-i Osmn Gn kutlamalar, ordu gn hline dnm, toplantlarda yaplan konumalarda ordu vlerek Drlfnn genli inin her zaman ordunun yannda yer almaya hazr oldu u sylenmitir. Genliin, Harbiye Nezreti nnde yapt toplantya devrin Harbiye Nzr zzet Paa ile Mstear Paa ve mer ve erkn- zbitn itirk ederek hep birlikte Trke dua edilmi, ardndan krmz atlas zerine beyaz ile ilenmi stikll-i Osmn yazan bir sancak alarak, konumalara geilmiti. Drlfnn ta lebelerinden Feridun Fikri Bey, orduya hitben veciz bir konuma yaparak;
Istikll-i mbeccel-i Osmnyenin sene-i devriyesini tak dis iin toplanan Drlfnn ve bilumm mektep tale

28 Kn- sn sene 1329 tarihli bir yazyla Tarih-i Os mn Encmenine havale etti.1 2 Tarih-i Osmn Encmeni yapt aratrmadan ke sin bir sonu elde edemeyince gazete iln ile bu konuda bilgisi olanlarn yardmna mrcat edildi. Daha sonra encmenin bu konuda yapm olduu almalarn sonu lar encmen yelerinden Efdaleddin tarafndan Tarihi-i Osmn Encmeni Mecmuasnda Istikll-i Osmn Tarih
ve Gn hakknda Tedkkt bal altnda yaynland. Bu

besinin, devletin an ve erefinin tecvze maruz kald bu gnlerde Osmanl Hanlnn ilelebet payidr olma s iin lzm olan her eyi yapmaya hazr olduklarn sy ledii konumasn yle tamamlar. Ordu, ey vazifesi dn
yann her ordusundan byk, daha etin, daha erefli olan mu kaddes ordu! Pek yiit Osman G azinin, Orhanlarn, Muradlarn, Ftihlerin, Selimlerin Osmanl Sancan Viyana surlarnda, Hindistan shillerinde, Bahr- M uht-i Atlas ci varlarnda gezdiren Osmanl kahramanlarnn ruhlar seni te maa ediyor. Fakat tezelzl etmez bir i tikadla, kniz ki ay-yldzl bayran, anl askerlerine timsl olan ulu ordu! Sen o kah raman ceddn-hamset ve besletine, metnet ve fedkrnesine btn varl ile vrissin, selm, selm sana ey Osmanl is tikllinin mukaddes ve miibeccel ordusu, sana Osmanl Driilfi'nnu ve mektib-i liyyesi nmna bin selm ve ihtiram. 1 5

aratrmada kesin bir tarih verilmemekle beraber 4 Cemazi-yel-evvel tarihinin daha doru olabilecei ifade edil mitir. 1 3 Ayrca stikll-i Osmn gnnn mill bayram olmasn isteyen Donanma-i Osmn Muvenet-i Millye Cemiyeti de yayn organ olan Donanma Mecmuasnda bu konuya geni yer ayrm, o yllardaki hemen hemen btn saylarnda konuyla alkal eitli mektup ve ara trmalar yaynlamtr.

STKLL- ! OSMN GNN KUTLAMA MERASMLER


Btn bu tartmalara ramen 1913 ylnn 17 Knn- evvelinde stanbulda balayan kutlama trenleri, daha sonraki yllarda resmen iln edilmi bir gn olma masna ramen 17 Knn- evvel tarihinde devlet nezdinde ve btn lkede devlet erknnn katld ve mekteplerin tatil edildii resm bir tren halini almtr. Bu kutlamalarn ncln yapan Trk Ocaklar byk bir merasim tertb etti. Ayrca cemiyetin yayn or gan olan Trk Yurdu dergisi de zel bir ek yaynlayarak
Trk Yurdum m stikll Gn Hediyesi adyla gnn

Bu konumay mtekip Harbiye Nzr zzet Paa talebelere hitaben yapt konumada: Mefhir-i M illyeyi bu surette tebcil etmek vatanperverliin en esasl bir akide sidir. diyerek ilim ve fennin temsilcisi genlerin ilim ve

fenle, kendilerinin de klla vatan mdf ettiklerinden bahisle genlere teekkr ve tebriklerini bildirir. Daha sonra Dhiliye Nzr Talat Beyi ziyaret eden heyet bu gnn :10 Temmuz yevm-i mbecceli gibi yd- resmyeden tannmasn isterler. Saray- Hmynu da ziyaret eden heyet Padiahn kendilerini pencereden selmlamasna
Padiahm ok Yaa diyerek alklamlar, oradan da

mn ve ehemmiyeti zerine yaplm eitli konuma ve yazlara yer verdi.1 4


OSAAAN

Meclis-i Mebusna giderek oray da millet nmna se lmlayarak bu gsterili mersime son vermilerdir.
I SYASET

Ayn gece Mekteb-i Tbbye talebeleri fener alay tertb ederek bir ziyafet vermi, Mekteb-i Hukuk talebeleri de ehzdebandaki Millet Tiyatrosunda zel bir msmere tertb etmiler, Trk Ocanda da zel bir merasim dzenlenmitir.1 6 zellikle Birinci Dnya Savann balad ve de vam ettii yllarda heyecanl, cokulu byk trenler ve fener alaylar dzenlenerek milletin heyecannn diri tu tulmaya alld grlmtr. Birinci Dnya Savann malbiyetle neticelen mesi ve stanbulun igali srasnda trenler yaplmayp birka gazetede kk yazlar kmsa da 1919 ylndan tibren yine ayn heyecanla ve igal blgesi dndaki e hir ve kasabalarda kutlanmaya devam edilmitir.

' Bu gn eyym- stikll-i Osmn olmak mnasebetiy


le arz- tebrikt eder bu vesle ile vatann temadi halsn ve devlet ve milletimizin alt asrlk anl istikll ile mazhar- sa'det etmesini cenb- Hakdar diler ve bu yevm-i mbeccelin sadetini idrk eden, bilumm milletdalann yek dierini tebrike itb eylemelerini temenn eyleriz. Heyet-i Temsiliye Nmna Mustafa Keml20

Mustafa Keml Paann bu tammi zerine Anado lunun pek ok ehir kasabasnda mitingler ve trenler yaplm, bu toplantlarn sonunda bata tilaf devletleri temsilcileri olmak zere eitli makamlara telgraflar gnderilmitir.21 Ayrca Heyet-i Temsiliye Reisi Musta fa Keml Paaya da gnderilen telgraflarda stikll-i Os mn Gn kutlanm,22 Mustafa Keml Paa da telgraf larn ouna cevab teekkr telgraflar gndermitir.23 Sadece 1919 yl kutlamalarnda, lkenin deiik blge lerinde seksene yakn ehir ve kasabada trenler yaplm ve bu trenlerin sonunda eitli makamlara telgraflar gnderilmitir. Mesel 30.12.1335 tarihinde Kuva-y Millyenin merkezi olan Balkesirde ok byk bir mersim dzen lenmitir.24 Bugn vesilesiyle Trkn silh ve vazife ba na arld bu toplantda mlk ve asker yneticiler birer konuma yaparak toplantnn sonunda Ankara
Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesine 30/31 Knn- evvel 1335 tarihinde Balke sirde zmir iml Mntkas Miidfaa-i Hukuk Cemiyet-i Heyet-i Merkeziyesi Nmna Vsf' imzasyla gnderilen

MUSTAFA KEML, PAA VE STKIIrl OSMN GN KUTLAMALARI


Mustafa Keml Paa, mill heyecan diri tutmak, i gallere kar milleti hazrlamak, millete mill ur ka zandrabilmek iin onu harekete geirebilecek her trl gelimeden faydalanmaktadr. Bunlardan biri de bay ramlardr. Bylece bu gnlerin heyecanndan istifde ederek milletin byk toplantlar yapmasnn ve sonun da da, bata tilaf devletleri olmak zere eitli devletle re protesto telgraflar gndererek, haklarn aramalarn, istikll iin kararllklarn duyurmalarn istiyordu. Bu sebeple mertiyetin yldnmleri, ehitler iin okutulan mevlitler, eitli din1 7 ve mill gnlerin kutlanmasndan da bu mnda istifde ediyordu. Bu tr toplantlarn vatanperverne tezhrta vesile olmasn istiyordu. 21.7.1335 tarihinde btn vilyetlere, belediyelere ve kolordu kumandanlarna gnderdii bir telgrafta;
Rh- millnin kudretini bilhassa bu aralk cihana gs termek, vatanmzn hals ve selmetine medr olduu cihetle i bu iyd-i millnin parlak merasim ve vatanperverne tezhrta vesle olmas ve her tarafa mnasip suretle tamm ve tebligt ta buyurulmasm... niyz ederim demektedir.1 8

telgrafta yle denilmektedir:


Bugn byk hakan Osman Gazinin iln- istiklli sene-i devriyesi olmak itibariyle fevkalde muhteem m ill tezhrat icr edildi. Memleketin ifti, esnaf, sanatkr gibi her trl snf- itimyesi kendilerine mahss sancaklaryla teza hrata itirk etmi ve mukaddes hillimiz, Kuva-y M ill ye den drtyz miisellah svarinin nnde keml-i icll ile dalgalanmtr. Yirmi bini mtecviz fevkalde azm bir kalaba lk tekl eden alay, memleketin muhtelif mahallerini dolam ve ten nutuklar rd edilmitir. stikll-i mbeccelimizi hi bir zaman fed edemeyeceimizden bahis olan bu nutuklar bin lerce kiinin ahd-u peymn sadlanyle karlanyordu. Gecele yin Kuva-y Millye kararghnda mealeler yaklarak mz kalarla enlik yaplmaktadr. Galeyn ve azm-i m ill yn- iikrn bir derecededir. Heyet-i merkeziyemiz, heyet-i

Knn-i evvelin 17 sinde kutlanan stikll-i Osm n Gn19 mtreke sonrasnn zor artlar altnda da kutlanmaya devam edildi. Bu kutlamalar olduka byk toplantlarla memleketin her tarafnda icr edildi. Mus tafa Keml Paa 30.12.1335 tarihinde bilumum kaytl tamminde bu gnn kutlanmasn istemitir. Bu tammde yle denilmektedir:
OSM A NLI

I SYASET

muhtermmizin bu m ill bayramn tesd eder ve T rkn ec ddndan mevrs, sarslmaz azmi karsnda btn dmanla rn makbr kalarak mukaddes istikllimizi snglerimizle daima muhafaza edeceimiz md-i kvisini ibl eyleriz efen dim. 25

Harbi malbiyetinin ortaya kard skntl gnler de, mill birlik ve beraberlii salamada nemli rol oy namtr. Balkan H arbini mtekip daha byk bir sa van iinde kendini bulan Osmanl Devleti yneticileri, resmen kabul edilmemi olmasna ramen Istikll-i Osmni Gnn en yksek seviyede kutlanmasn sala

Mill mcdele dneminde Kuva-y Millyeyi des tekleyen Anadolu gazetelerinden Yeni Gn, Aksz, Hkimiyet-i Millye gibi gazetelerde stikll-i Osmn
Gn iin stunlarnda geni yer ayrlm ve ke ya

mlardr. Birinci Dnya Savann ilk yllarnda lkenin her tarafnda younlaan, son yllarnda ise azalan bu gnn kutlanmas daha ok Drlfnn talebeleri ile Trk Ocakl genler tarafndan tertb edilmitir. Mondros Mtrekesi ile savan bitecei, sulh ve s kn dneminin balayaca midini besleyen Trk m il leti mtrekenin artlar hilfnda uygulanmas karsn da kendini yeniden uzun ve kanl bir mcdelenin iin de bulmutur. Bu sava, Trklern elinde kalan son vatan paras zerinde istikllini koruma sava hline dn mtr. te bu ortamda stikll-i Osmni Gnnn an lam, Osmanl Devletinin kurulu gnn kutlamaktan ziyde devletin ve milletin istikllini koruma anlamn tamaya balad. Millet bu gnde tarihinin ve milletinin hametini gryor, yeniden o gnlere dnlebilecek ru hu ve iine dtkleri kt vaziyetten kn yollarn aryordu. Mill mcdelenin lideri Mustafa Keml Paann zellikle 1919 ylnda bu gnn kutlanmas tammini yaynlad gnler, Osmanl hkmeti tarafmdan hak knda tutuklama kararnn karld ve saltanat maka m ile ilikisinin kesildii dneme rastlamaktadr. Buna ramen, Mustafa Keml Paanm balatt milletin is tikllini koruma mcdelesini kazandracak ruhu Trk tarihinin derinliklerinde arad ve buna nem verdii grlmektedir. Pek ok ehir ve kasabada yaplan tren lerde yaplan konumalar ve sonunda gnderilen telgraf larn muhtevsna bakldnda bunu grmek mmkn dr.

zarlar konu hakknda makaleler yazmlardr. 31 Aralk 1920 tarihli Yeni Gn gazetesi bugnn kutlamalar iin halkn itibar edebilecei bir dettir byle bir gn mensup olduu millet ve devletin byklk ve anndan sz etmeye sebep olaca iin nemli bulurken, ke ya zar Yunus Nadi Bey de yazsnda yle demektedir:
...Tarihin Trk esir diye kaydettii bir zaman yoktur. Btn dnyaya meydan okuyan bir mcdele iinde olan A na doluda her hangi bir bamszlk bayram yaplabilirdi. 600 y l kadar nceye uzanan bir olay deil, Trkl Ergenekondan karan efsane tercih edilmektedir. Osmanl Devleti nin kuruluu, asrlarca sren ini klaryla insanlk dnya sna kk salm bir devletin, ayn cinsten bir anlayn, Trk ln devamdr. ncesi bamszlk olan Trkln, bam szlk vadisinde yol almasdr. Anadoluda mcdele eden in sanlar, ayn bamszln devam iin uramaktayd. A na dolu, Osmanldan nce de Trkt, imdi de Trk, yarn da Trk olacakt. Bu millet Badatta ne idiyse, Karacahisarda adna hutbeler okuttuu, Viyana surlar nnde grld za man da o idi. imdi m ill bamszlk ve slmiyetin onurunu savunan kutsal bir mcdele iinde de odur. Bugn Osman G a z inin ahsnda Trkln anane, eref ve izzetini selmlama mz daha uygundur. 26

SONU
20. yzyln banda Osmanl Devletinin iine d t menf durumdan kurtulmak iin millete yeni heye can ve mill ur kazandrmak gayretlerinden biri olarak faydalanlan mill gn ve bayramlar, zellikle Balkan

O SM A N I I

ren

SYASET

David Kushner,T;/V/4 Milliyetiliinin Douu (1876-1908) ev.: S. S. Tcec, R. E rtem , E Erdem . stan b u l, 1979, s. 9-

k htifli, kbl-i stikble D oru, Tasvr-i Efkr, 18 K n- evvel 1329. 16 17 A.g.y. Mesel 1919 ylnn A ralk aynda yani stanbul h k m eti ve saltanat m a kam yla resm ilikisinin kesildii gnlere rast gelen M evld g n m na sebetiyle, bata Padiah ve Sadrazam olm ak 2ere, H ey et-i Merkeziyeler, Valiler, K um andanlar ve m stakil m utasarrflklara Sivastan gnderdii 5.12.1335 tarihli telgraflarda yle denilm ektedir: H ey et- M erkeziyelere H ulliyle b t n m uvahhidin m erref ve m b h olduu m evld-i nebev-i hazret-i rislet-penlm izin vatan ve m illet hakknda m u tm ain ve

Haan Albayrak, O sm anldan C um huriyete M ill Bayramlar, Tarih ve Top

lum Dergisi. Tem m uz 1987, S. 43 s. 31.


3 4 a.g.m ., s. 31. stikll-i O sm n, Donanma Mecmuas, 4 K nn- sn 1915. no: 27-75., S. 4 1 8 . 5 Yunus N adi, stikll ve stikbal", Tasviri Efkr, 30 K nn- evvel 1913, no: 103. 6

"Bu Gnk stikll-i Osmn htifli Mnasebetiyle, Tasviri Efkr, 30 Knn- evvel 1913, no: 103.

A aolu A hm et, stikll Gnii', Tercman- Hakkt Gazetesi, nn- evvel 1915.

30 K-

m barek olmasn tazarru eyler arz- teb rk t ederiz. Anadolu ve Rum eli M dfaa-i H u k k Cem iyeti H ey et-i Temsliyesi N m na M ustafa K em l ATAE. K .29, 0 .1 3 3 6 /2 6 , F.3-1 Atabe-i Felek-M ertebe-i H azreti Tcidar- Azamye M akam - akdes-i hilfet penhlerine cn- dlden m erb t b t n lem -i slm m ve tebaa-i sdklar b ilu m m m uvahhdnin eref ve idrkiyle m esud ve m b h olduu m evldi nebevi-i hazret- rislet-penhnin ba ta zt- evket-sm at-hazret-i Tcidrleri ve hned- celilnlan ol d u u hlde vatan ve m illet h akknda m esud ve m brek olm asn Cenbu r-R hm anu r-R ahm den tazarru' eder tebrkt- ubudiyetkrnem izi kem l-i ta zm ve hrm etle sidd-i ubelerine arz eyleriz. Anadolu ve Rum eli M dfaa-i H u k k Cem iyeti H ey et-i Tem sliyesi N m na M ustafa Kem l" ATAE. K .29, D .1 3 3 6 /2 6 , F.3-2 Sadrazam D eveltl Faham etl A li Rza Paa H azretlerine eref*i idrkiyle m b h olduum uz m evld- nebev-i hazret-i rislet penhnin vatan ve m illet hakknda m u tm ain ve m brek olm asn Cenb- H a k tan tazarru eyler H ey et-i celleye arz- teb rk t ederiz. Anadolu ve Rum eli M dfaa-i H u k k Cem iyeti H ey et-i Temsliyesi N m na M ustafa K em l ATAE. K .29, D .1 3 3 6 /2 6 , F.3-3 Valilere, K um andanlara ve M stakil M utasarrflara eref-i idrkiyle m esd ve m b h olduum uz m evld-i nebev-i hazret-i rislet-penhnin vatan ve m illet hakknda m u tm ain ve m brek olm as n tazarru eyler arz- teb rk t ederiz. Anadolu ve Rum eli M dfaa-i H u k k Cem iyeti H ey et-i Tem sliyesi N m na M ustafa Kem l" ATAE. K .29, D .1 3 3 6 /2 6 , F.3-4 18 ATAE. K .29. D. 1336/26, F.l

"stikll Gn", Donanma Mecmuas, 4 K n- Sn 1915, no: 27 -7 5 , s. 418.

Oysa, ilk slnme 1263 tarihinde neredilm i olup, zikr olunan tarih bu nshada m evcut deildir. Bu kayd 1268 senesinden tibren nerolunan salnmelerin hepsinde m nderic olduu halde O sm anl ilim adamlarnca bu tarihten sonra kalem e alnm olan tarih kitaplarndan hi birinde bu tarihe yer verilm em itir. H a tta salnam enin nerinde m him rol oynayan Ahm et Vefk Paa Fezleke-i Trh-i Osm nyyesine bu tarihi alm am tr. Ayrca H ayrullah Efendinin Tarih-i D evlet-i Aliyesi, Cevdet P a a n n Ksas- Enbiyasnn son cildinde de bu tarih bulunm am aktadr. O nlarn bu kayd grm em eleri kabul edilem eyeceinden bu d u ru m u n dikkate aln m a s icap etm ektedir. Ayrca 1268 senesinde kurulm u olan Encm en-i Dni H eye tine dahil olup, "Heyet-i Mezkrece Devlet~i liyye-i Osmnyenin

ibtidy- teekklnden tibren tarihini kaleme almaya memur olan mektfbzde Abdlaziz Efendinin tarihinde dahi 4 Cemzi-yel~ewel sene 69 9 tarihi grlme mitir. Yevm-i stikll-i O sm n H akknda T edkkt, Donanma Mecmu as, 15 M art 1915, no: 37-85 s. 579-582.
10 Yakup K adri (Karaosm anolu) b ir yazsnda b u n u tesb it etm ektedir. 30 A ralk 1921 tarihli kdam gazetesinde bu k o nuda unlar yazmaktadr. B undan takriben onbe yl evveldi, M sr'da b u lu n uyordum , o zam an Av rupada olduu gibi M srda da b ir ok J n T rk ler var idi... ite g n n birinde M srda bundan onbe yl evvel bu esrarengiz insanlardan biri ba na yaklap dem iti: yd-i M illnizi teb rik ederim . O zam ana kadar yal nz be-on T rk genci arasnda m u teb er olan bayram resm ileti ve u m m a tem l edildi. Yakup K adri, Mahad-e ve Mlahaza, stikll Gn

m ? kdam Gazetesi, 30 A ralk 1921, s. 2.


11 O sm an Ferid, " Osmanllarn stikll Gn Donanma Mecmuas, 15 ubat 1915, no: 33-81, s. 514. 12 Efdaleddin, stikll-i Osmn Tarih ve Gn Hakknda Tedkkt, Tarih-i

Osmn Encmeni Mecmuas 1 N isan 1330, sene 5, no: 25, s. 36.


13 14 Haan Albayrak, a.g.m ., s. 32. (T rk Yurdu, 17 Kn- evvel 1329). Bu zel saynn iinde u yazlar bulunm aktadr. Selm Sana H akana H ita b Ocam M ehm et Em in N ecdet H alid e Edip

19 1 M art 1917 tarihinde kullanlan takvim de yaplan de iik lik ten dolay, bu g n 30 K nn-i evvel g nne tekabl etm itir. 20 ATAE K .29. D. 1336/26 F 4-4. zm ir'e D oru G azetesi, 3 K nn- s n, 1336. K zm zalp, M ill M cdele, 1919-1922. c. 1, A n k ara,1988, s. 80. 21 Bu telgraflar iin baknz: ATAE K .29. D. 1336/26 F 4. Bu Dosyada sek sen adet belgede eitli ehir ve kasabalarda yaplan trenler hakknda bil g ile r verilm ekte, tren yaplm ayan yerlerden ise A nadolu ve R um eli M dfaa-i H u k k H eyet-i M erkeziyesine ku tlam a telgraflar gnderilm itir. Bu telgraflarn altn d a valiler, m utasarrflar, kum andanlar, belediye reisle

H arbiye, M arif ve Dhiliye N zrlarn N u tu k lar stikll Gnleri A hm ed Refik T rk Oca R eisinin N u tk u T rk Y urdu M d rnn N u tk u T rklk uuru D rlfnn ve O cakta stikll G n 15 Tarih-i stikll-i O sm n, D n k M ersm -i Fevklde Tezahrt- M il lye Sabah Gazetesi, 18 K nn- evvel 1329. O sm nl stik llin in D n
OSM ANU g j j ]

H am dullah Subhi A kuraolu

ri, M dfaa-i H u k k Cem iyeti Reis ve yeleri ile eraftan ve h alktan im zalar b ulunan bu telgraflarda g n n ehem m iyetini ifade eden m ill b irlik ve beraberlik dncelerini ortaya koyan hli hazrdaki d u ru m u protesto eden fadeler bulunm aktadr. 22 Bunlardan b ir tanesi ATAE K .29. D. 1336/26 F 4-77. deki belgede K

SYASET

zm K arabekir tarafndan 6 K nn- sn 1336 tarihinde Erzurum 'dan gnderilen telgraftr. Bu telgrafta yle denilm ektedir: Ankarada H ey'et-i Temsliye Riyasetine Yevm-i istikll-i m illm izi m tekbileten tebrik eder ve alt asrlk necp ve pk hamiyetli bir kan, m illetin bu g n k evltlarna tam am iyle m ntekil olduundan yine eref ve sa adetli g n ler idrk edeceimiz emsilesini tazim tm z terdifen arz eyleriz. 15 nci K olordu K um andan M irliva Kzm Karabekir. 23 ATAE K.29. D. 1336/26 F 4-83. deki belgede, Srm enederi gnderilen telgrafa M ustafa Keml Paa, 7.1 .1 3 3 6 tarihi ile Srmene Kaym akam 25 26 24

evket Beyefendiye gderdii cevab telgrafnda yle dem ektedir: Sr mene alal-i m uhterem esinin stikll-i Osm ni m nasebetiyle icr e ttik leri tezhrt- vatanperverneye teekkr eder, vatanm zn tam m -i istihls tem ennyat terd f eylerim efendim . H eye ti Temsliye Nm na M ustafa K em l Bu m erasim iie ilgi haberler zm ire D oru Gazetesi"nin 1 Knn- sn 1335 tarihli nshasnda olduka tafsiltl bir biim de verilmitir. ATAE, K -29. D. 1336/26. F. 4-2,3. Yunus N adi, Anadoluda Yeni Gn Gazetesi, 31 Aralk 1920. N u re ttin G lm ez, Kurtulu Savasnda Anadolu'da Yeni Gn, Ankara, 1999, S. 263.

OSM A N LI J J J I

SYASET

RUMEEYE GE

SNR, SIN IR BLGES VE EKRD EK OLARAK OSMANLI BALKANLARI

205
O SM AN LIN IN RUMEL'YE GE VE LK FETHLER

212
RKEN OSM ANLI D O N EM (1299-14S3)'NDE AKINCILAR VE AKINCI BEYLER

217

SIN IR, S IN IR BLGES VE EK R D E K OLARAK O SM A N LI BALKANLARI

ASST. PROF. DR. PETER M ENTZEE


U TAH UNIVERSITY /A .B .D .

smanl mparatorluu snr fikrinden ok et kilenmitir. mparatorluun Kuzey Afrikada bir snr olmasna karn, en nemli iki sn r Gney Bat Asyada ranla ve Ortadou Avrupada Hristiyan alemi ile olandr. Biz bu makalede kincisinin zerinde duracaz. Osmanl mparatorluunun Avru padaki snr yzyllar boyunca Balkanlar olmutur. Bu nunla beraber, Balkanlarn, Osmanl mparatorluu iin, sradan bir snr blgesi olmaktan ok daha nemli bir yeri vardr. Aslnda Osmanl kltrnde snrn nemin den dolay Balkanlar, Osmanl tarih ve kltrnde mer kez bir rol oynamtr. Osmanl mparatorluunun snr dinamiinde XVII. yzyln sonu ve XVIII. yzyl bo yunca sre gelen deiim, Osmanl m paratorluunu ta mamen deitirmitir. Bu yzden bu makalede, Balkan larn, mparatorluun hem snr hem de ekirdek para s olup olmad tartlacaktr. lk nce aratracamz ey Osmanl Balkanlar kapsamnda snr ve ekirdek kavramlarnn anlam dr. Snr benzeri terimlerin anlam ok net deildir. Bir Kuzey Amerika metninde snr Frederik Jackson Turnerin syledii gibi Medeniyet ve barbarlk arasn daki buluma noktas olarak ifade edilir. Bu tanm hala geerliliini korumaktadr. Bununla beraber, ngiliz lite ratrnde snr hudutla ayn anlamda kullanlr. Osmanl mparatorluunun Hristiyan alemiyle olan snr her iki tanm da iine almaktadr. Osmanl s nr her adan teoride, dnyann Dar-l-slam (slam l kesi) ve Dar-l-Harb (Sava lkesi) olarak ikiye bln mesini temsil eder. Yani Osmanlnn Avrupa snr, s rekli sava halinde olan imparatorluklar arasnda keskin
O S M A N II I

bir snrdr. Dier bir deyile, Osmanllar Avrupa snr n, basit bir huduttan daha fazla grmlerdir. Ayn za manda, Osmanl m paratorluunu dmanlarnn yaa d topraklardan ayran izginin, modern dncede tam bir hudut deil de usuz bucaksz bir ara blge olarak dndn bilmek nemlidir. Bu makalede s nr olarak adlandracamz yer ite bu blgedir. Snr ve hudut" terimleri gibi, ekirdek keli mesinin de birok deiik anlam vardr. Ben, ekirdek eyaletler terimini Peter. F. Sugardan aldm. Bunlar Osmanl merkezi hkmeti tarafndan direkt olarak y netilen ve Osmanl mparatorluunun ayrlmaz birer paras olan eyaletlerdi. Sugar, ekirdek eyaletler ve vergi veren devletler arasnda bir ayrma iaret etmi ti. Snr blgelerinde konulananlar genellikle vergi ve ren devletlerdi. Ama, Osmanl Balkanlarnn pozisyonu bir istisna tekil etmekteydi. ekirdek eyaletler olarak organize edilmelerine ramen, Balkanlarn bir ksm her zaman Hristiyan alemine snr olmutur. Balkan ekirdek blgesi eyaletlere, eyaletler de san caklara blnmt. Blge ounlukla tmar ad verilen toprak paralarndan oluuyordu. ok genel olarak ba karsak tmarlar, Ortaa Avrupa derebeylik arazileriyle baz benzerlikler tarlar. Bir ekilde dierlerinin arasn dan kendini gsteren bir asker, tmar denilen bir arazi parasyla dllendirilebiliyordu. Sipahi ad verilen bu askerin, sipahi ad verilen Silahl bir svari olan ve veri len bu irad kendi (ve tmarn byklne bal olarak saylar deien hizmetlilerin) geimini salamak iin kullanmas beklenirdi. Sipahiler, XVI. yzyla kadar Osmanl asker gcnn dayanan oluturdular.
SYASET

Bu idari dzende, mparatorluun ekirdeini oluturmann yan sra, Balkan blgesinin, Batnn ABD tarihinde nemli bir rol oynamasna benzer sebep lerle, Osmanl mparatorluu tafih ve kltrnde nem li bir rol vard. Amerikan tarihindeki Belli Kader fik rinin nemi gibi, Osmanllarn da yaylmalarn etkile yen bir dizi inanlar vard. Bu inanlar gaz (kutsal sava amac) terimiyle zetlenebilir. Gazilerin amac Darl-slamn, Dar-l-Harb zerine yaylmasyd. Bu yayl mann anlam, ele geirilen blgede yaayanlarn slami yet'e dndrlmesi deil, sadece slam Kanunlar altn daki toprak parasnn bymesiydi. Gaz fikri zellikle Osmanl mparatorluu ncesi Anadoluda ortaya kon mutu. Anadoluda XII.- XIV. yzyllar arasnda Bizans mparatorluu ve eitli Trk savalar arasnda yzyl lardr sregelen sava durumu tek bir snr kltr yarat mt. Snr savalar birbirleriyle srekli savam ve her iki taraftakilerin de bu mcadelelerini, kutsal sava fik riyle btnlemilerdir. Osmanl tarihi ierisindeki nemli bir nokta da, Gazilerin Anadolunun eitli yerle rinde devlet kurmu yerleik Mslman Trkler tarafn dan snra doru itilmeleri ve bu Trklern gazilerin ba msz ve tehlikeli giriimlerine maruz kalp ve tehdit edilmeyi istememeleridir. Osmanl mparatorluunun snrlar Osmana (Osmanl lkesinin kurucusu) bal bir grup gazi tarafmdan geniletilmi ve Dar-l-slamm yaylmas Osmanl m paratorluunun resmi varolu nedeni haline gelmitir. Osmanl mparatorluunun ilk yaylma giriimi parlak Bizans mparatorluunun snrndaki Kuzeybat Anadoluda balamtr. Osmanl kuvvetlerinin Avru paya ilk girii 1345 ylnda olmutur. Bu tarihten itiba ren XVI. yzyla kadar Osmanl mparatorluu ve Avru pa Hristiyan alemi arasndaki snr (Dar-l-slam ve Dar-l-Harb arasnda) Balkanlara doru ilerlemitir. 1575-1683 yllar arasnda, Osmanl mparatorluu ve Hristiyan alemi arasndaki snr bugnk Macaristan, Slovakya ve Polonyann bulunduu Balkanlarn Kuzeyi ne kadar ilerlemitir. Bununla beraber Avrupa snrnn bir ksm u anda yaklak Avrupa - Hrvatistan snrnn olduu yer olan Adriyatik Denizi ve Sava Nehri arasn daki blgede kald. Osmanh snrlar XVIII. yzyl baOSM A N LI

larnda daralmaya balaynca, snr Adriyatik denizinden Karadenize kadar Sava ve Danube nehirlerini takip ede rek bir kez daha Kuzey Balkanlara yerleti. Osmanllar bu hatt XIX. yzyla kadar sabit tutmay baardlar. mparatorluun yetkilileri iin snr arazileri dn yann keleriydi. XVI. yzylda balayp XVII. yzyla kadar sren, Habsburg ve Osmanl kuvvetleri ve m tte fikleri tarafmdan yaplan saysz askeri muharebe, baskn ve aknlar geni Macaristan Ovasn kullanlmaz bir ara zi haline getirmi ve Kuzey Balkanlarn byk ksmn harab etmitir. Snrdaki askeri ve sosyal deiimler, zel kural ve dzenlemeleri de beraberinde getirdi. Habsburglar 1522de, Adriyatik Denizi ve Sava Nehri arasnda askeri bir snr blgesi organize ettiler. XVIII. yzylda Osmanllar Macaristann dna atldklarnda, asker snr bl gesi Sava ve Danube nehirlerinin Karadenize dklme hattna paralel bir hatta kayd. Habsburg snr blgesi grenzerlerin eviydi. Bu savalar Alman paral askerle ri ve Vlach denilen Ortodoks Balkanllardan. XVII. ve zellikle XVIII. yzyllarda da Ortodoks Srplardan oluuyordu. Asker snr blgeleri, bulunduklar eyalet ten tamamen zerkti ve komutanlar direkt olarak Viyanaya balydlar. Grezerler snr blgesi iindeki ift liklerde yaarlar, iftilikle ve zellikle Osmanl arazisine saldrarak geinirlerdi. Habsburg asker snrnn tersine, Osmanl snr blgesinde ciddi organizasyonlar yoktu. Bununla beraber, aadaki incelemenin de gsterecei gibi, iki snr blgesinin ortak zellikleri vard. Osmanl u beylerinin, snrn bal olduu sancak tan geni bir zerklikleri vard. Bu yzden snr sancak larnn hudut blgeleri yetkili sancak beyleri yerine u beyleri tarafndan ynetilirdi. Snrlarda yaayanlar, Osmanl toplumunun organi ze yaplanmasna uyum gsteremeyenlerden oluurdu. Snr, nceleri zellikle Dou Anadoludan gelen Trk airet gmenlerinin ve sonralar Osmanl padiahlarnn kleleri olan Krm Tatarlarnn gnderildii yerdi. Trk gazi savalarn, imparatorluun belirii srasnda Osmanl asker gcnn byk bir ounluunu oluturur ken, XV. yzylda Osmanl sultanlar ve onlarn dan manlarnn ina etmeye balad sofistike ve dzenli devlet ve topluma uygun olmayacaklar ispatland. Bu
SYASET

sebeple, Osmanllar bu gebe Trkleri mparatorluun snr blgesine srmeyi uygun grdler. Bunlar snr bl gelerinde kendilerini geindirmek ve dzenli Osmanl ordularnca yaplacak seferlerin hazrlnda araziyi talan etmek iin Hristiyan topraklarna akm yaparlard. Ularda yerleen Trk gmenler aknclar olarak bilinirlerdi. Aknc terimi aslnda, Osmanl Silahl Kuvvetlerinin bir ksmn oluturan Trk hafif silahl svarilerini tanmlyordu. Aknclar genellikle Avrupa seferlerinde arpmalarna ramen, Orta Douda da g rev almlard. XV. yzyl ortalarnda Osmanllar Bal kanlarn kuzeyine iyice yerletikten sonra, aknclar snr savalarnda uzmanlatlar. Osmanl Merkezi Hkme tinden maa almazlar, geimlerini dman topraklarna yaptklar basknlarla salarlard. Ayrca Osmanl hk metinden zerktiler ve XV. ve XVI. yzyllarda saylar en az 40.000di. Aknclarn iindeki bir grup da msellelerdi. Bunlar yerli Balkan nfusuna karm Trk gmenlerdi. Msellenler sava zaman Osmanl Ordu sunda svari olarak grev yaparlar, dier zamanlarda ift likle urarlard. Aknclar Mslman ve Trk aslllard ama XVI. yzyln snr aknclarna Trk demek yanltc olur. Aslnda nde gelen aknc aileleri, Anadolu ve Orta As yadan gelen Trklerden ziyade, sonradan slamiyeti ka bul edenlerin torunlarydlar. rnein, Macaristan ve Srbistan Aknc beyleri Kse Mikail Hanedannn kurucusunun adyla anlan Mikailoullaryd. Bunlar, nl Yunan Paleolog ailesin den slam dinini kabul etmi bir aileydi. Malkooullar ailesi, Moldovya, Wallachia ve Polonyadaki Aknclar ynetiyordu. Bu nedenle slamiyeti kabul eden aileler bir ok Osmanl snr blgesini ynetmitir. Trk veya Trklemi aknc savalarna, snr muhafzlar ve kalelerdeki askerler yardm ederdi. Osmanl snr sava snflarnn en nllerinden biri martulozlardr. Martulozlarn hepsi geni Balkan Hristiyan nfusundan seilmi kiilerdi. Asl martulozlar Osmanl kuvvetlerine katlan Bizansl veya Slav feodal soylulary d. Dier bir deyile, martulozlar, snrn dier tarafnda ki Ortodoks Habsburg grenzerleriyle ayn dile ve dine mensuptular. Martulozlarn toplumsal dzeyleri ok yksekti. 1577de saylar en az 80.000di, hak ve sorum
OSM AN1.I I

luluklar babadan oula geerdi. Dier Hristiyanlar, ye rel Osmanl yetkililerinden martuloz stats almak iin dilekeyle bavururlard. Bu kuvvetlerin ok eitli g revleri vard. Makedonya gibi Balkan ekirdek eyaletle rinde bir eit polis kuvveti olarak grev yaparlard. Ay rca nemli yollar, da geitlerini ve madenleri de ko rurlard. Snr boyunca snr koruma muhafz olarak g rev yapar; ayrca kale ve snr boyundaki snr itlerini de korurlard. XV. yzyl ortalarnda bazen aknclar benzer ekilde sava olarak da alrlard. Baz martulozlar, devriye botlarna insan gc salamak iin Danube neh ri boyunca kaleleri korumaktan sorumluydular. Aknc larn tersine, martulozlar Osmanl asker organizasyonu nun cretli yeleriydi ve vergi vermezlerdi. Aknclar ve martulozlarn yan sra XV. ve XVI. yzyllarn dier bir karakteristik Osmanl yardmc kuvveti de voyuklard. Martulozlar gibi voynuklar da, Balkanlarn, zellikle Bulgaristan nfusundan seilmi lerdi. Yine martulozlar gibi, voynuklar da, XIV. yzyl da Osmanllara arazilerini veren eski Balkan feodal asil leriydi. Feodal topraklarnn hepsini veya bir ksmn el lerinde tutmalarna izin verilmiti ve Osmanl Padiah na askerlik hizmeti olarak geri dnmek zere geni bir zerklikleri vard. Martulozlar tersine voynuklara cret denmezdi ve bunlar kendi arazilerinden elde ettikleriy le geinirlerdi. Martulozlarn ncelikle bir snr muhaf z veya krsal bir polis olmalarna ramen, voynuklar da ha ok Osmanl asker mekanizmasnn bir parasydlar. Bununla beraber, baka grevleri de vard. zellikle Bos nada snr koruma muhafz olarak rol alrlard. Bulgar voynuklarnn en nemli grevlerinden biri, sultann ahrlar iin atlarn temin edilmesiydi. Hem voynuklar hem de martulozlara benzeyen di er bir Osmanl asker birimi de delilerdi (Literatik ola rak lunatikler). Bunlar sava zamannda aknc veya ke ifi olarak rol alan hafif silahl svarilerdi. Deliler, mar tulozlar veya voynuklardan ok daha sonra, XV. yzyln sonlarnda kurulmulard. slam dinini kabul eden yerli Balkan halkndan, zellikle Srplardan seilmilerdi. De liler; aknclarn, martulozlarn ve voynuklarn zerkli inden yoksundular ve yerel Osmanl yetkililerin direkt komutas altnda bir eit kiisel kurum olarak alrlar d.
SYASET

Aknclar, martulozlar ve voynuklar snr koruma konusunda ayn noktada buluurlard. Bu genellikle, dman toprana basknlar dzenleyerek veya kaleler ve snr kylerini koruyarak yaplrd. Bu kuvvetlere ek ola rak snr kalelerini dardan korumakla sorumlu olan ve Osmanl ordusu bnyesinde bulunan dier kuvvetler de vard. Bir eit sipahi olan dizdarlar snr kalelerinin ko mutanlarydlar. Her bir dizdar, Osmanl Merkez Hk metinin verecei zel bir izin almadan kaleyi terk ede mezdi. Dier taraftan, dizdarn yerel yetkililerden man tkl bir zerklii vard ve elinden alnamayacak olan serbest tm ardan gelen gelirle geinirlerdi. Dizdar, t mar sahibiyken, kalede bulunan komutas altndaki kuv vetler dzenli maa alrlard. Bu birliklere azaplar (literal olarak bekarlar) beliler (bunlara beliler denmesinin sebebi gnde 5 ake maa almalaryd), farisan (literal olarak biniciler) ve gnlller balyd. Azaplar, Osmanl tarihinin ilk zamanlarndan beri varlard. Aslnda, azap denilen yardmc askerler Osmanl ncesi Trk asker kuvvetlerinde de bulunmaktaydlar. Osmanlcada azap terimi birok iten sorumlu olan Trk ya da Trkletirilmi savalar iin kullanlrd. rnein azaplar, bir Osmanl askeri seferinde en nemli grevleri stlenen piyade askerleri (yenieri) kadar nl lerdi. XIV. yzyln ortalarnda yerel Trk kabilelerinden toplanan azaplar vard. Bu azaplar Osmanl hzinesinden dzenli olarak maa alrlard. Yerel nfustan, askerlik hizmeti iin toplanan dier birimler beliler ve gnlllerdi. Her iki birim de Trk asll olsun ya da olmasn Mslmandlar, Beliler, tpk azaplar gibi, merkezi hzineden maa alrlarken, gnl llerin kendi kylerinden toplananlarla denirdi. Farisanlar zel kalelerin savunmasna yardm etmek iin ku rulmu svarilerdi. Bazlarna dzenli maa denirdi ama dierlerinin bir tmardan elde edilen gelirle kendilerine ve atlarna bakmalar beklenirdi. Dier kale savunma as kerleri gibi farisanlarn hepsi de Mslmand. Bununla beraber, kalenin bulunduu blgeden toplanm olmala r gerekmiyordu. Aslnda birou zellikle snr koruma muhafzl ve garnizon askerlii grevleri iin toplanp Balkanlara getirilmi Tatarlard. Yerel nfustan bu i iin toplanan garnizon kuvvetlerinin yan sra, Osmanl snr kuvvetlerinin bir ou, merkez hkmet tarafndan
O SM A N U

gnderilen piyade snf erlerden oluan bir garnizonu da desteklemek zorundaydlar. Dizdar, snr kale komutan tiplerinden biriydi. zellikle Bosna ve Osmanl Hrvatistannda nemli olan dier bir kale komutan tipi de kaptand. Kaptanlar sa dece snr koruma greviyle sorumlu olmakla kalmayp ayn zamanda kaptaniye olarak adlandrlan zel bir blgenin kamu dzeni ve asayiinden de sorumluydular. Bunun yan sra, kaptanlar Sava nehri boyunca savunma grevinde de bulunurlard. Kaptann karargh her za man kale grnmnde ou zaman tatan veya aa g zetleme kulelerinden oluan bir yapda olurdu. Kaptann pozisyonu yerel bir Mslman aile iinde babadan oula geerdi. Kaptan kendini ve yannda alanlar tmarlar dan gelen gelirlerle geindirirdi. Kaptanlk XVI. yzyl ortalarnda ortaya km (Habsburg/Osmanl snr bl gesinin kuzey bat Bosnaya kayd dnem) ve 1835 y lna kadar srmtr. Osmanl-Habsburg snr blgesinin her iki tarafn da ortak bir snr blgesi fikri gelimemesine ramen s nr blgesinde yaayanlarn baz ortak karakteristikleri vard. Habsburg-Osmanl snr blgesinde sregelen ha yat hakkndaki en nemli gereklerden biri, deiik ol malarna ramen her iki taraftaki snr savalarnn et nik ve linguistik olarak benzer olmalaryd. Aslnda, Sugarn belirttii gibi, Srp-Hrvat, Macar ve Trk; hepsi de savunma iti iin benzer bir kelime kullanyorlard: Palanka ya da palanga. Bunlar, aslnda, Osmanl ve Habsburg mparatorluunu ayran yzlerce millik snr hattnn her iki tarafndaki snr savalarnn konutuk lar dillerdi. Daha da derine inersek, Balkan halk birok deiik dilden oluan karma bir dil konuur ve geni bir szck hzinesini paylarlard. Bunlarn yan sra snrn her iki tarafndaki snr savalar benzer uygulamalar ve ahlak kurallar gelitir milerdi. Bu kurallar, en basitinden hayatta kalabilmek iin uygulanrd. rnein, Habsburg ve Osmanl snr savalarnca, bir dierinin topraklarna yaplan yzler ce basknn amac, tahrip veya katliamdan ziyade yaa mak iin gerekli yiyecei almak veya tutsak toplamakt. Bu tutsaklar ok nadiren klelik amacyla satlrlard. nk bu klelerin snr blgesinden, merkezi Osmanl kle pazarlarna gtrlmesi ok zahmetliydi. Bu yzden

tutsaklar genellikle para karlnda serbest braklrlar d. Tutsaklarn para karl serbest braklmas resmen aktif bir i olmutu. yle ki, bu i iin alan fidye sim sarlar bile vard. Orta Dou Avrupadaki Osmanl snr blgesi iin yukarda anlatlan bilgiler XIV. yzyln sonlarndan XVII. yzyln bana kadar olan dneme iaret etmekte dir. Bu zaman zarfndaki Osmanl snr blgesi organi zasyonlar, savunma amal olarak kullanld. rnein, en nemli Osmanl snr kuvvetleri, hkmdarlk komu tanlarnca ynetilen zerk ularda organize olan aknc lard. Aknc ular hibir zaman sabit olarak durmaz, ileri Osmanl snr blgesi boyunca ilerlerdi. Snrlar ilerlerken Osmanllar, ele geen blgedeki kale ve kara kollar alrlar ve ayrca snr blgeleri boyunca ikincil takviye ve savunma noktalar kurarlard. Bu kaleler ve s nr itleri kaptanlar yada dizdarlar tarafndan koruma edilseler de, kale azaplar, farisanlar, beliler ve gnlller tarafndan korunurlard. Sonu olarak, mar tulozlar, grevleri snr hemen yabanc basknlardan hem de ekyalardan korumak olan bir eit snr devriyesi veya Jandarma olarak alrlarken, kaptanlar zel likle Bosnada benzer bir grev stlenirlerdi. Tm bu yaplanma XVII. yzyln ilk yarsnda y klmaya balad. Aslnda XVII. yzyl, Osmanl Merkezi hkmetinin ynetiminde bir gerilemeye sebep olan Osmanl imparatorluundaki byk deiimin balamas na ahit olmutu. XVIII. yzyl Osmanl mparatorluu ve Habsburglar arasnda Kutsal ttifakn hkm sr d Byk Savala (1683-1699) balad. Osmanl mparatorluu 80 sene boyunca (1710-1792) Balkanlar da yedi savaa girdi. Osmanl mparatorluunun XVII. yzyl boyunca urad sistematik oklar, byk bir ka os ve ykm yaratmtr ki bu ykmlarn etkisi XVIII. yzylda da grlmtr. Bu deiimin sebep ve sonu lar az ya da ok bu makalenin amacnn tesinde olma sna ramen, deiim Osmanl snr blgesini de ciddi biimde etkilemitir. Bir bilim adamnn syledii gibi Snr blgesi umut besleyen insanlarn ilerleme ve frsat bulduu bir glgeden, ehitliin tek dl olduu bir blgeye dnmtr. Snr blgesinin savunmasyla grevli birok deiik birim hep birlikte yok olmutur. Bu organizasyonun yeleri olanlar ya Osmanl dzenli
O S M A N II g g

ordusunun bir paras haline geldiler ya da daha ok XVIII. yzyln byk ksmnda lkeyi tehdit eden zel ordu ve ekya etelerine katldlar. rnein aknc ordu lar 1595 ylndan sonra kaybolmu, ksa sre sonra bu nu dier hafif silahl svari birlikleri takip etmitir. Osmanl mparatorluu Habsburg ve Roma ordularna kar savunmac bir politika izlemeye baladktan sonra, aknclar daha az nemli hale gelmilerdir. Dier taraftan, martulozlar XVIII. yzyla kadar nemli bir kuvvet olarak kalmlardr. XVII. yzylda Osmanl yetkilileri, ounluu Hristiyan olan martulozlar, sadakatsiz hatta hain olarak sulamaya balam lardr. Aslnda, martuloz birlikleri XVII. yzyln ortala rnda gvensizlik yaratmaya balamlar ve Byk Sa va srasnda, martuloz kuvvetleri Osmanllar iin sava ma konusunda isteksiz grnmlerdi. Sava srasnda bir martuloz birlii bir kaptan liderliinde resmen Habsburg ordularna katlmt. Dier taraftan, Habs burg kuvvetlerindeki Balkan Hristiyan birlikleri bazen Osmanllara saldrmlardr. Bu olaylar, Osmanl yetkililerini, martuloz organi zasyonunun deimesi gerektii konusunda ikna etti. zellikle, 1692 ylnda Hristiyanlar martuloz organi zasyonundan karlmaya baladlar. Bundan sonra, sade ce Mslmanlar martuloz organizasyonuna katlabile ceklerdi. Btn bunlara ilave olarak, ounluu Arna vuta konuan Mslmanlar olan yeni martulozlar, H ristiyan benzerlerinden daha iyi davranmadlar ve oun lukla, teorik olarak savatklar kiilerden farkszdlar. Sonu olarak, Osmanl hkmeti tm bunlara bakarak umutsuzlua dt ve martuloz birimleri kurumu 17 21de tamamen kalkmasna ramen Balkan kylleri iin ne yazk ki, martuloz kuvvetlerinin resmen kaldrl mas, onlarn zarar verici eylemlerini durdurmaya yetme di. Daha da tesi, Osmanl merkez hkmeti, eski martulozlarla mcadele etmek iin gerekli olan askeri kuv vetleri bir araya getirebilecek gte deildi. Osmanl istihkam sistemi XVIII. yzyl boyunca da deiime urad. Karlofa Anlamas, Kuzey Bosnay Habsburg ve Osmanl lkeleri arasndaki snr blgesi yapt. Bu yzden, XVIII. yzyl savalarnda savan en byk etkisi bu blgeye oldu. Osmanlda, mali kaynak larn kaotik duruma bal olarak, snr muhafaza kaleleSYASET

ri ve snr itlerinin bakm, yerel yerlilere kalm oldu. Bu yerliler snr kalelerinin erzaklarn temin etmekle kalmayp, onlarn bakm ve onarmlarnda almaya da zorlandlar. Bu sre ierisinde, kaptanlar gibi yerel Gar nizon Komutanlarnn ou, sava kaosunun avantajn dan yararlanarak, kendilerini tamamen bamsz birer hkmdar ilan ettiler. Bir ou, sava srasnda bulun duklar arazilere el koydular ve buralardan byk karlar elde ettiler. Bu ilem, sadece snr blgeleriyle snrl kal mad, Balkanlarn tamamna yayld. Bu makalede Osmanl Snr blgeleri ve Balkanlar daki tm snr blgesi ynetimi incelendi. Bu makalenin tmnde Balkanlarn imparatorluk iin nasl bir ekir dek alan oluturduu gstermeye alld. Bu balam da Balkanlarn nemi sadece ekonomik ve demografik deil, tm Osmanl idari ve askeri sistemine skca ba lyd. Osmanl imparatorluunun Avrupadaki eyaletleri ve zellikle Balkanlar, imparatorluk iin ekonomik a dan da nemlidir. rnein, 1527de Osmanl Merkez Hkmetinin toplam gelirlerinin % 37 si Avrupadaki eyaletlerden geliyordu. En nemlisi, bu m iktarn % 42.3, Mslman olmayan aznln demekle y kml olduklar cizye denilen vergilerden geliyordu. Osmanl Devlet sistemini vergi gelirleriyle destek lemenin yan sra, Balkanlar, daha nce bahsedildii gibi sonradan sipahi svarilerini desteklemekte kullanlan ok miktarda tmar da salad. XVI. yzyln balarnda, Avrupadaki eyaletlerin tmarlar yaklak 80.000 svari yi beslerken Osmanl mparatorluunun Asyadaki eya letlerinin tm ancak 50.000 svariye bakabiliyordu. Benzer olarak, Osmanl mparatorluunun piyade snf askerlerinin ilk yetime yeri olan Balkanlar, ayn zamanda Osmanl Merkezi Hkmetinin ynetici ve ve zirlerinin bir ounu da yetitirmitir. Bu durum, bazen ocuk vergisi diye de adlandrlan zel devirme kurumunun bir sonucuydu. Bu kurumun ok detayl bir tari fini vermesek de, yine de ksa bir aklama yaplmas ge reklidir. mparatorluun her yerinden Mslman olma yan ocuklar Periyodik olarak ailelerin yanndan alnr, Mslman yaplr ve Osmanl Devlet sistemi iinde e itli noktalarda grevlendirilmek zere eitilirlerdi.
OSM A N LI

Teorik olarak devirme kurumu imparatorluun her yerinde uygulansa da, aslnda sadece Balkanlarn Orto doks ve Slavca konuan nfusuna uygulanyordu. Bu yzden, sadece yenieriler deil; Osmanl Merkezi H kmetinin ba yneticilerinin ou da Balkanlarn Yu nan asll olmayan Ortodoks nfusundan seilip eitil milerdi. Osmanh Ba Vezirlerinden bir ou ya devir me kurumunu rnleri yada en azndan Balkan orijin liydi. Bunlar arasnda muhtemelen Bosnal olan Sokullu Mehmet Paa ve Arnavut kkenli olan Kprl ailesi vard. 1453 ve 1623 yllar arasnda grev yapan 48 Vezir-i Azm dan 43nn devirme olarak alnan ya da kendilerinden Mslman olmu kiilerden olutuu tah min edilmektedir. Bunlarn arasnda birer tane talyan, Ermeni ve Grc, 6 tane Yunanl ve l l er tane Arnavut ve Slav vard. 10 tanesinin orijini bilinmiyordu. Dier bir deyile, ounluk, byk bir olaslkla Balkan orijin liydi. Balkanlarn nemini anlatan bu rneklerin yan s ra, Balkanlarn merkeziyetinin Osmanl iin nemini an latan bir ok kk detay vardr. rnein Rumeli (Bal kanlarda bir eyalet) Beylerbeyi (bir eit vali veya yne tici), Osmanh asker/idar hiyerarisinde, Anadolu veya Afrikadaki Beylerbeylerinden daha st srada bulunu yordu. dari bakmdan, neredeyse bir asr boyunca (1361-1453) Osmanl mparatorluunun bakenti, Bal kan ehri olan Edirneydi. Balkanlar ve genel olarak Avrupa, Osmanl askeri dncesinde de merkezydiler. Osmanllar hem Orta Dou ve Hem de Avrupada yaylmac politikalar uygulasalar da, Avrupaya yaplan saldrlar, imparatorluun kurulmasndan itibaren Osmanl Asker Sisteminin oda n oluturmutu. Osmanl mparatorluunun ranla XVI. yzylda balayan uzun mcadelesinde bile Avru: pada yaylma, imparatorluun askeri kltrnde fikri nemini korumutu. rnein, tahta kan her yeni Osmanl sultannn yenierilerini toplayarak yapt gele neksel tren de Sizleri yeniden Romada selamlayaca m dedii bilinmektedir. Osmanllar iin Balkanlarn nemi, Osmanlnn elit yneticiler bir Avrupa Oryantasyonu vermitir. Sonu olarak, Osmanl Balkanlarnn hem snr hem de ekirdek blge olarak oynad iki rol birbirine skca bal, hatta ayrlamazd. Osmanl mparatorluu, bir sgWjl
SYASET

nr eyaleti olarak Balkanlar Dar-l-Harbin bir paras olarak grmlerdir. Bir yzyl boyunca Osmanl askeri yaylma politikas, Balkan Yarmadasnn Bizans ve Slav paralarna ynelmiti. Osmanl imparatorluu, Dar-lslama daha fazla Balkan topra kattka, Balkanlar Av rupaya yaylmak iin daha da nemli hale geliyordu. Bu yzden Osmanllar, Balkanlara girdikten hemen sonra, kuzeybat Anadoluda bulunan Bursadaki bakentlerini Edirneye tadlar. Osmanllar, Balkanlardaki byyen varlklarn ida ri ve askeri kltrleriyle btnlediklerinde de, kuzey Balkanlarn baz ksmlar snr blgesi olarak fonksiyo nunu srdrmeye devam etti. zerk olmasna ramen u

eyaletler hibir zaman ayr kabul edilmediler ama Bal kanlarn deiik ekirdek eyaletleri olarak kaldlar. Balkanlarn, imparatorluun ekirdek topran oluturmalarnn, sadece blgenin ekonomik ve sosyal neminden deil, ayn zamanda Balkanlarn her zaman snrda olmasndan kaynaklanyordu. Dar-l-Islam top rann genilemesi her zaman Osmanl Devletinin resmi inanc olarak kald. Bu yzden, snr blgesinin Habsburglarca ynetilen Hristiyan glerince, XVII. yz yln son dnemleri boyunca gerilemeye zorlanmas, Osmanl asker felaketinin balangc olmutur. Bu, Osmanllarn, imparatorluklar ve hanedanlarnn yeterli olup olmad sorununu dnmeye zorlad.

OSMANLILARIN RUMEL'YE GE VE LK FETHLER


YARD. D O . DR. BRAHM SEZG N
TRAKYA NVERSTES FE N TD EB Y A T FAKLTES

alkanlar ya da Osmanllarn syledii ek liyle Rumeli blgesi, coraf konumunun bir sonucu olarak tarih boyunca eitli milletlerin hkimiyet mcadelesi verdikleri bir alan ol mutur. Ayn zamanda Avrupa ile Asya arasnda bir ge it noktas olan Rumeli blgesi, dnya hakimiyeti iddi asndaki hkmdarlar tarafndan kontrol altnda tutul maya allm1 ve bu yzden ilk alardan itibaren bl ge zerinde srekli mcadeleler olmutur. Osmanllardan nce Trklerin Rumeliye pek ok defa getikleri bilinmektedir. Daha M.S. IV. asrda, Ka radenizin kuzeyinden batya g eden H unlar Trakyaya inmilerdi. Bundan sonra da Trkler Karadenizin kuze yinden Rumeliye g etmeye devam etmilerdir. Mese l, VI. asrda Avarlar, VII. asrda Bulgarlar, IX. asrda Macarlar, IX-XI. asrlarda Peenekler, Kpaklar (Kumanlar) ve Uzlar bu blgeye yerlemilerdir. Anadoludan Rumeliye ynelik ilk Trk g ise, Trkiye Seluklular zamannda, 1263 ylnda Bizansn izni ile Sar Saltuk Babann liderliinde baz airetlerin Dobrucaya yerlemesi ile gereklemitir.2 Bizans mparatoru Andronikos Palaeologos; Anado lu da gittike gelien Trk yaylmasn nlemek zere, XIV. asr balarnda Alanlar ve Katalanlarla ibirlii yap t. Katalan lideri Roger de Flor, 6.000-6.500 kiilik bir kuvvetle stanbula geldi. Bat Anadoluda Trklerle sa vaan Katalanlar, daha nce Anadolu Trk Beylikleri ta rafndan fethedilmi baz yerleri geri aldlarsa da tam bir baar salayamadlar. Katalanlarn klamak zere Geli boluya ekilmesinden sonra Trkler, Katalan kuvvetle rince geri alnan bu kaleleri tekrar ele geirdiler. 13041305 kn Geliboluda geiren Katalanlarn lideri Ro ger de Florun ihtirasndan korkan mterek imparator IX. Mikhail, Edirnedeki saraynda bir suikastle onu ve
O SM A N L I R f J

birok adamn ldrtt. Liderlerinin ldrlmesi zeri ne intikam almak isteyen Katalanlar, Bizansa sava iln ederek iki yl boyunca Trakyay yamaladlar. Bu yamalar esnasnda Karesiden Ece Halil ku mandasndaki 500 kadar Trk, Katalanlarla birlikte ha reket etmiti. Ayrca gnll olarak baz Trkler de bun lara katlmt. Bu Trk kuvvetlerinin bir ksm aileleri ni de getirerek Gelibolu civarna yerlemilerdi. Katalan lar yamalarna devam ederek Moraya doru ilerleyince bunlar da Katalanlara yardm etmilerdi. Daha sonra Katalanlardan ayrlan bu Trk kuvvetleri, Karesiye dn mek zere harekete gemilerdi. Ancak Geliboludan Anadoluya geerken Bizansllarm saldrlarndan dolay iki yl daha Geliboluda kalmak zorunda kalmlard.3 Trklerin Bat Anadoluya tamamen hkim olmas, Rumeliye olan ilgiyi arttrmt. Bu dnemde Aydmoullarndan Gazi Umur Beyin faaliyetleri dikkat ek mektedir. 1331 veya 1332 ylnda Geliboluya bir sefer dzenleyen Umur Bey, Lazgl adl hisar fethetti.4 Daha sonra Bizans mparatoru III. Andronikos ve ardndan Kantakuzenos ile ittifak yaparak Bizansn i ilerine mdhale etti ve bu sayede kuvvetleriyle birka defa da ha Rumeliye geme frsat buldu.5 Umur Beyin kuvvet leri, bu seferler sayesinde Arnavutluktan Eflaka varnca ya kadar Balkanlar tanma imkn elde etti. Umur Beyin Rumeliye geerek seferler dzenle mesi ve Ege Denizinde hkimiyet kurmas, Aydnoullarna kar Hal seferi dzenlenmesine neden oldu. Pa pa. VI. Clementin tevikleriyle meydana getirilen Hal kuvvetleri, 1344te zmir Limann igal ettiyse de daha fazla ilerleyemediler.6 Hallarn zmiri igali ve Ege Denizinde donanma bulundurmalar, ardndan zmiri
SYASET

kurtarmak isterken Umur Beyin ehit olmas zerine, emrindeki gaziler,7 Balkanlara gemek zere kuzeye y neldiler. Bu durum, anakkale Boaznn Anadolu ya kasn elinde bulunduran Osmanl Beyliinin, gazilerin toplanma merkezi ve hareket ss olmasn salad.8 te yandan Moollarn Anadoluya doru hareket etmeleriyle nlerinden kaan Trkmenier, Anadoluda, zellikle Bat ve Kuzey-Dou Anadoluda Trk nfusu nun kesafetine neden oldu.9 Bu durum, Trkmen grup lar ierisinde yer alan sava gazilerin Osmanllarn hiz metine girmelerini salad gibi Rumeliye gei iin demografik bir bask meydana getirdi. Dier taraftan Osmanllar, Karesi Beylii toprakla rna hkim olarak anakkale Boazna ulamlard. Ka resi Beyliinde eitli asker ve dar grevlerde bulunan ve ayn zamanda Rumeliyi tanyan merdan Hac lbeyi, Yakub Ece Bey, Gz Fazl Bey ve Evrenos Bey gibi kumandanlar da Osmanl hizmetine girm iti.10 Nitekim bu kumandanlar, Rumeliye geite ve Rumelide ger ekletirilen fetih hareketlerinde nemli rol oynayacak lardr. Bundan sonra Osmanllar Rumeliye gemek iin frsat kollamaya baladlar. Osmanllarn Rumeliye ge ileri, Osmanl kroniklerinde efsanev bir ekilde anlat lr.1 1 Ancak, tarih hdiseler bunun byle olmadn gstermektedir. N itekim, Orhan Gazi, Bizanstaki taht mcadelelerinde kendisinden yardm isteyen mparatorie Despina Annaya yardm iin on bin kiilik bir kuvve ti stanbula gnderdi.12 Kez, Bizans taht iin mcade le eden Kantakuzenos da eliler gndererek Orhan Gaziden yardm istedi. Yardm mukabili olarak kzn Or han Gaziye vermeyi, eyiz olarak byk miktarda servet ve her arzusunu yerine getirmeyi taahht etti. Orhan Ga zinin bu artlar kabul ederek Bizans mparatoru Kantakuzenosun kz Theodora ile evlenmesi, Bizans ile Os manlIlar mttefik yapmt.13 Bu ittifak sayesinde Kantakuzenosa yardm etmek maksadyla Orhan Gazinin olu Sleyman Paa kumandasndaki Osmanl kuvvetle ri, iki defa Rumeliye gemiti. 1349 ve 1352 yllarnda gerekleen bu geilerden kincisinde, mparator Kanta kuzenos tarafndan imbi Kalesi s olarak Sleyman Paaya verilmiti.14 Grld gibi Osmanllarn Rume liye geii, sallarla geilerek yaplm bir fetih hareketi deildi.1 5
O SM A N LI

imbi H isarna yerleen Sleyman Paa, Bolayr ve Eksamilyeyi zaptederek Bolayr s haline getirdi ve Anadoludan getirttii Trkmenleri hem Gelibolu yn ne hem de Trakya ilerine doru aknlara yneltti. Geli bolu yarmadasnn kuzeyinde yer alan imbi Kalesinin ve Bolayrn elde edilmesiyle, Gelibolunun Trakya ve stanbul ile balants kesildi.16 Osmanllar, Yakub Ece ve Gazi Fadl komutasnda bir uc tekil ederek burada ki hkimiyetlerini salamlatrdlar.1 7 Kantakuzenos, Trakyadaki kalelerin birer birer fethedildiini grnce, Orhan Gaziye para karl kalele rin iadesini teklif ettii sralarda, muhsara altnda tu tu lan Geliboluda bir deprem18 meydana geldi. 1/2 Mart 1354 gecesi meydana gelen deprem neticesinde Gelibo lu nun da aralarnda bulunduu Trakyann baz kaleleri ykld ve yklan kaleler Osmanl kuvvetleri tarafndan fethedildi.19 Gelibolunun fethedilmesi zerine Sleyman Paa, Bigadan Geliboluya geldi. Kaleyi tamir ettiren Sley man Paa, Anadoludan getirttii Trkleri buraya yerle tirdi. Gelibolu, fetihden sonra Trakya ve Balkanlara ya plan Osmanl aknlarnda harekt ss ve ilk paa san ca oldu.20 Bolayra yerleen Sleyman Paa, buradan fetih ha reketini idre etmeye balad.21 Rumelide ayr koldan uc tekilt meydana getirildi. Bunlardan birincisi Tekir da, orlu, stanbul istikametinde; kincisi ortadan Ko ru Da zerinden Malkara, Hayrabolu, Vize istikameti nde; nc kol ise psala, Dimetoka ve Edirne istikame tinde yaplan fetihlerin ss oldu. Fetihler ilerledike u lar ileriye kaydrlyor ve geride kalan yerler birer Trk ehri haline geliyordu.22 Bu tekilt sayesinde fetih organizasyonu yaplm ve ksa srede, Marmara sahillerindeki Bizans ehirleri ele geirilmiti. Fetih hareketleri, bat ve kuzey ynnde de devam etmekteydi. Fetihlerin bir ksm bizzat Sley man Paa tarafndan yrtlmekteydi. Mesel Tekirda na kadar olan kaleler Sleyman Paa tarafndan fethe dildi.23 Yine Konur Hisar, Malkara, Hayrabolu ve Pnarhisarn fatihi Sleyman Paa idi.24 Meri N ehrinin bat cnda yer almakla beraber, Ferecikin de Sleyman Paa tarafndan fethedilmi olduuna dair kaytlar mevcut:ur.2 5
SYASET

Rumelide gerekletirilen fetihlerin bir ksm ise kumandanlar eliyle yrtlmekteydi. Nitekim Gelibo lunun gney ksmlarnn Yakub Ece ve Fzl Bey tara fndan fethedilmesinden dolay'bu blgeye Eceovas den mektedir.26 psala, Hac lbeyi ve Evrenos Bey tarafn dan27 fethedilmiti. Rumelide srdrlen bu asker faaliyetler, sadece bir fetih hareketi olarak dnlmemitir. Aksine bu blgeye yerleme siyaseti takip edilmitir. Osmanl kay naklarnda yerleme siyasetinin grlebildii pek ok kayt mevcuttur.28 Akpaazde ve bn-i Kemlin zik rettikleri Arab Evleri adl konar, ger Trkmenlerin Geliboluya geirildikleri ve bu havlide bir mddet kal dklar hakkndaki bilgileri, tapu tahrir defterlerinden de teyid etmek mmkndr. N itekim Bolayra tabi kyler den birinin ad Arablu idi.29 Rumelide fetihlerin tm hzyla devam ettii sra da Sleyman Paann bir av esnasnda atndan derek lmesi (13 57),30 Rumelideki fetih hareketlerinde bir mddet iin gerileme meydana getirdi. Bununla birlikte kumandanlarn gayretleri ile fethedilen yerler byk oranda elde tutulabildi. Sleyman Paann vefat zerine Kardei Murad, Geliboluya geerek gaz bayran eline ald. Ancak Orhan Gaznin 11 yandaki olu ehzade Halilin Foa Korsanlar tarafndan karlmas, Osman lIlarn Rumelideki fetih hareketlerine menfi tesir etmi tir. Bunun nedeni bu durumdan istifade etmek isteyen Bizans mparatoru V. Yuannis Palaeologos ile yaplan antlamadr. 'Bu antlamaya gre Orhan Gz, Bizans topraklarna kar her trl taarruzu durdurmay, Foaya gnderilecek gemilerin masrafn karlamay, imparato run eski borlarn affetmeyi ve imparatorun muhalifi Mateos Kantakuzenosa yardm etmemeyi taahht et mekteydi. Buna ramen imparatorun H alili Foallarn elinden kurtarmas iki yl alm ve bu mddet zarfnda Rumelideki fetih hareketlerine ara verilmiti.31 H alilin kurtarlmasndan sonra fthat yeniden balayacaktr. Sleyman Paanm lm ve ehzde Halilin esare ti srasnda, Osmanllarn Rumelideki futhat durakla makla beraber, Anadoludan gelen gmenlerle, burada ki durum salamlatrlm, daha byk bir hareket iin yeni kuvvetler toplanmtr.32 Yukarda belirttiimiz gi
OSM ANU I

bi, Bat Anadoluda nfusun younlamas, bu glerin gnll olarak yaplmasna yol amaktayd. Nfus fazla ln yerletirme mecburiyeti yannda, asker ve ml artlar yznden Osmanllar, bu gnll g tevik et mekteydiler.33 ehzde Murad Rumelideki fetih hareketlerine tek rar balaynca ilk olarak orlu kalesini muhasara etti ve fetihten sonra hisarn yktrd. Daha sonra Misini Hisrn amanla fethederek Lleburgaz zerine yrd. H i sar bo bulan Murad yklmasn emretti. Ardndan Ba baeskiye gelen Murad burasn da terkedilmi bularak fethetti.34 Murad, Edirneye doru ilerlerken geride dire ni noktalar brakmamak iin bu hisarlar yktrmaktay d.35 Murad Hn, Edirne ile stanbulun balantsn kesmek iin bizzat fetih hareketlerinde bulunurken dier taraftan uc beylerinden Hac lbeyi Dimetoka zerine ve Gz Fzl Kean zerine sefere gndererek bu kalelerin fethedilmelerini salad.36 Bu fetihler sayesinde Edir nenin stanbul ile balants kesilirken dier yandan ba tdan gelebilecek yardm ve saldrlarn engellenmesi iin Dimetoka fethedildi.37 Bundan sonra Edirnenin fethine teebbs edildi. Murad, Babaeskiyi de fethettikten sonra Lala ahin Paay Edirne zerine evketti. Edirnede toplanm bulu nan Bizans kuvvetleri ile Sazlderede yaplan savata Bi zans kuvvetleri malup olarak Edirneye ekildiler. Mu rad, Edirneye kar hcuma gemek zere btn kuvvet lerini yanna ard ve Edirneye doru hareket etti. Sazldere yenilgisinden sonra Edirne halk, esas orduya di renmenin mmkn olmadn grerek kaleyi teslim et meye karar verdiler. Edirneyi teslim etmek istemelerin de bir taraftan Muradn kendiliinden teslim olan kale leri yama etmemesi ve halk yerinde brakmas, dier taraftan teslim olmayarak direnen kaleleri yama ve tah rip ettii gibi, halkn esir etmesinin de rol vard. N i hayet, kale kumandannn Meri nehri yoluyla Eneze kamas da Edirne halkn aresiz brakm ve kaleyi tes lim etmilerdi (136i).38 Rumelinin en nemli ehirlerinden biri olan Edir nenin fethedilmesi, Osmanllarn Avrupada kesin ola rak yerletiini gstermektedir.39 Nitekim Edirnenin fethinin ardndan oluturulan hal ordusunun Srp SnSYASET

d zaferi ile bozguna uratlmas, ardndan irmen sa vann kazanlmas, dier fetihler ve Kosovada kazan lan zafer, Trklerin Balkanlara kesin olarak yerletiinin iaretleridir. Rumelideki Osmanl fetihlerinin yaylmas, Bi zans tedirgin etmeye balad. Bu maksadla Trklere kar bir ittifak oluturmak zere eitli giriimlerde bu lundu. Ancak, bu giriimlerden bir sonu elde edemeyen imparator Ioannes Ve, akrabalk balarndan dolay sa dece Savoe kontu Amadeo destek verdi.40 Bir hal ordu sunun banda stanbula doru yola kan Amadeo, 23 Austos 1366da Geliboluyu igal etti ve bir yl sonra ehri Bizansa teslim etti.41 Ancak bu durumun Osman lIlarn Rumelideki fetih hareketlerini pek etkilemedii fetih hareketlerinin devam etmesinden anlalmaktadr.42 Bizansta devam eden taht kavgalar, Osmanllara yeniden Geliboluyu elde etme frsat verdi. mparator Ioannes V, Bozcaaday Venediklilere vermeyi vaat etmi ti. Ancak, Cenevizliler Boazn kontrolnn Venedikli lerin eline gememesi iin imparatoru tahttan indirmeye karar verdiler. Tutuklu bulunan Andronikosu, Ioannes V e kar harekete geirdiler. Bu harektta Sultan Murad da Andronikosu destekledi. stanbulu kuatan Andronikos, 32 gn sren kuatmadan sonra 12 Austos 1376da ehre girdi ve birka gn sonra da Geliboluyu OsmanlI lara iade etti.43 Osmanllarn Rumelide hzla ilerlemesi baz fak trler sayesinde gereklemitir. Bunlardan biri Bizansn iinde bulunduu durumdur. Yukarda da temas edildi i gibi Bizansta meydana gelen taht kavgalar sayesinde Osmanllar Rumeliye geme ve blgeyi tanma frsat buldular. Bunun yannda bu mcadeleler, Bizans zayf lattndan Trk fetihlerine kar koyacak asker gc bulunmamaktayd. Bir dier faktr de Balkanlarda Os manlIlarn ilerleyiini durduracak byk bir devletin bu lunmaydr. Srp ar Stefan Duann 1354te lmesi ile kurmu olduu imparatorluk, kk devletler ve senyrlklere ayrlmt. Bulgaristan da bu srada e ayrl m bulunmaktayd. Osmanllarn takip ettii diploma

si ile bu kk prenslikler, birer birer Osmanl Sultana tbi oldular.44 Bizanstaki taht mcadeleleri ve bu mcdelelere mdahale etmek zere gerek Umur Beyin Trakyaya ge ii, gerek Osmanl kuvvetlerinin geii ve gerekse Bul gar ve Srplarn taht mcadelelerine mdahaleleri, blge yi harb hle getirmiti. Bunun yannda deprem vb. ta bii fetler ve salgn hastalklar da blgenin nfusunun azalmasna veya halkn blgeyi terk ederek daha kuzeye ynelmesine neden olmutu.45 Tabiatiyle bu durum, is kn iin son derece elverili bir ortam meydana getirmi ti. Nitekim Trakyada yerleen Trklerin kurduklar ky adlar da bunlarn bo alanlara yerletiklerini dorula maktadr.46 Osmanllarn Rumelide fetih hareketlerinde byle hzl ilerleme kaydetmelerinin temelinde yatan bir baka faktr, yerli halka gsterdikleri msamaha idi. Osmanl kaynaklarnda istimlet olarak belirtilen bu uygulama ya gre yerli halka slm hukukunun tand haklar en geni ekilde uygulanyordu. Canlar ve mallan devletin gvencesi altna alnyor, din ve rk ayrm yapmadan btn tebaay devletin emsiyesi altnda birletiriyor du.47 stimlet politikasnn dier mhim bir taraf da, Ortodoks kilisesi ve manastrlar himaye etmeleri, vakf larna mdahale etmemeleri ve vergi mafiyeti tanmala rdr.48 Kiliseye kar takip edilen bu muamele ve vergi siyaseti, Osmanl idaresinin geni halk kitleleri ve kyl ler tarafndan benimsenmesini salamtr.49 te yandan Osmanl idarecileri, yerli derebeyler ve hnednlarn im tiyazlarn ve feodal haklarn kaldrmakla beraber, Osmanl himyesine girmeyi kabul edenleri asker snf ie risine dhil etmiler ve bu ekilde bunlar Osmanl reji mi ierisine alarak Osmanllatrmlardr.50 Osmanllarn takip ettikleri istimlet politikas, halk arasnda geni kabul grm, XIX. asrda meydana gelen milliyetilik cereyanlar ile dier d miller orta ya kana kadar gayr- mslim halk, devlete kar bir iki istisn dnda nemli bir isyanda bulunmamlardr.

A fif Erzen, Eskia Tarihinde M arm ara D enizi ve Boazlar, G D A A D , S. 1, stanbul 1972, s. 61. 3

a, c. XIV, S. 3 (1952), s. 63 9 -6 6 8 .
1305-1311 yllan arasnda cereyan eden bu faaliyetler ile ilgili olarak bkz.: Z errin G nal den, Bizans m p a rato rlu u nun T rklere Kar Alan ve K atalanlar ile ttifa k , Tarih Dergisi, S. 35, stan b u l 1994, s.
SYASET

Bu g hakknda bkz.: Poul W ittek , Yazcioghlu Ali on the Christian Turks o f the D obruja, B idlerin of the School for Oriental and African SindiO SM A N LI R H

O fj>

123-129; F. H ernandez, The Turks w ith the G rand Catalan Company, 1 305-1312, Boazii niversitesi Dergisi, Hmaniter Bilimler, II, stanbul 1974, s. 25-45; N ikolas O ikonom dis, "A vrupada T rk ler (1305-1313) ve K k Asya'da Srplar (1313)", Osmanl Beylii (1300-1389), ed.: EHzabeth Zachariadou, stanbul 1997, s, 173-182. 4 5 Enver, Diistmme, n.r. M krim in H alil, stanbul 1928, s. 25-26. G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, trc.: Fikret Iltan, Ankara 19955, s. 477-478. Erdoan M eril, A ydnoullar m ad., DA, IV, stanbul 1991, s. 239-240. 6 7 M eril, ayn madde, s. 240. Gz ve gaz terim lerinin kullanlm asnn O sm anl D evletinin k u ru lu undan ok sonra ortaya kt n a d air iddialar ve bunlarn deerlendiril mesi iin bkz.: F eridun M. Emecen, Gazaya Dir- XIV. Yzyl K aynak lar Arasnda B ir G ezin ti-, Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Armaan, s tanbul 1995, s. 191-197. 8 9 H alil nalck, T rk le r ve Balkanlar", Balkanlar, stanbul 1993, s. 11. Osm an Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 505-509; Claude Cahen, OsmanlIlardan nce Anadoluda Trkler, stanbul 1984, s. 261 vd. 10 11 bn-i Kem al, Tevrih-i A l-i Osman, II. Defter, erafettin Turan neri, A n kara 1983, s, 110. Sallarla R u m eliye gem e efsnesi olarak bilinen bu hdise iin bkz.: Akpaazde, Tevrih-i Al-i O sm an, iftiolu N . Atsz neri, Osmanl Ta 26 27 28 29 25 22 23 24 21 20

tih tarihi olarak verir (Osman Turan, stanbulun Fethinden nce Yazlm Tarih Takvimler, Ankara 19842, s. 17). nalck, "G elibolu", s. 983; Feridun Emecen, G elibolu" m ad., D A, XIV, stanbul 1997, s. 1. Sleyman Paa Bolayra yerletikten sonra burada cam ii, ahane, zaviye ve m uallim hneden meydana gelen b ir im aret y ap trm t (brahim Sezgin,

X V ve XVI. Asrlarda Gelibolu Kazsmn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stan


bul 1998, M arm ara Jniv. T rk iy at A ratrm alar E nstits, Baslm am D oktora Tezi, s. 102-103). m aretin vakfiyesi iin bkz.: E. H a k k Ayverdi, Gazi Sleyman Paa Vakfiyesi ve Tahrir D efterleri", Vakflar Dergisi, VII, stanbul 1968, s. 19-28, H alil nalck, "Rum eli" m ad., A, IX , stanbul 1964, s. 7 68-769. Akpaazde, ayn eser, s. 124; bn-i K em al, ayn eser, II, s. 151. bn- Kem al, ayn eser, II, s. 158, 175, 176-178. b n -i K em al, Vize'nin de Sleyman Paa tarafndan fethedildiini kaydetm ekle beraber, K an tak u zene istinaden H alil nalck b u n u n doru olm ad grndedir (nal ck, R u m eli, s. 768). N ecdet ztrk, Ferecikin Sleyman Paa Tarafndan Fathine D air,

Trklk Aratrmalar Dergisi, S. 4, stanbul 1989, s. 135-145.


bn-i K em al, a.g.e., II, s. 177. bn-i Kem al, a.g.e., II, s. 176-177. Akpaazde, a.g.e., s. 124; bn-i Kem al, a.g.e., II, s. 156-157. BOA, T D , nr. 12, s. 209. R u m eliye A nadoludan yaplan g ve iskn fa aliyetleri ile ilgili olarak bkz.: M. M n ir A ktepe, XIV. ve XV. Asrlarda R um elinin Trkler Tarafndan sknna D ir, Trkiyat Mecmuas, c. X, stanbul 1953, s. 299-312. 30 31 Sleyman Paann hayat ve faaliyetleri hakknda bkz.: Tekinda, Sley

rihleri, I, stanbul 1949, s. 123-124; bn-i K em al, Tevrih-i A l-i Osman, s. 115-119; Lutf Paa, Tevrih-i l-i Osman, li Bey neri, nsz ve ndeks M. Serhan Tayi, stanbul 1990, s. 29 vd.; O ru b. dil, Tevrih-i l-i Os man, Babinger neri, H annover 1925, s. 16 vd.; H ad d m anzum olarak ayn efsaneyi zikretm ektedir ('Tevrih-i l-i Osman 1299-1523, H az. N ec d et ztrk, stanbul 1991, s. 71 vd.); N er, Kitb-t Cihan-nm, F. R.
U nat.-M . A ltay K ym en neri, A nkara 1 9 8 7 ,1, 173 vd.). 12 13 14 Dukas, Bizans Tarihi, M irm irolu trc., stanbul 1956, s. 17-18. Dukas, Bizans Tarihi, s. 21-22; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 479Ostrogorsky, a.g.e. 4 8 8 ; H alil nalck, T rk ler ve B alkanlar, s. 10-11; Feridun M. Emecen, Osm anl Siyasi Tarihi K u ru lu tan K k Kaynarcaya", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, stanbul 1994, s. 13; M nir A ktepe, imb kalesinin Sleyman Paaya verilm esini 1353 ylnda gs terir ( im bi" m ad., D A, V III, stan b u l 1993, s. 317). 15 M. M nir A ktepe, Osmanl Trklerinin Rumeli ye Yerlemeleri, stanbul 1949, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Tarih Z m resi Baslm a m D oktora Tezi, Tarih Sem iner K tb , Tez nr. 94 9 /3 8 8 ; Emecen, O sm anl Siyasi Tarihi, s. 12-13; sm ail H am i D anim end, zahl Osmanl Tarihi

man Paa, s. 190-194.


H a lilin kurtarlm as giriim leri ile ilgili olarak bkz.: H alil nalck, Edir ne1 nin Fethi (1361), Edime, Edirnenin 600. Fetih Yldnm Armaan Ki tab, A nkara 1965, s. 141-144. nalck, "Edime, s. 144. H alil nalck, Osmanl Fetih Yntemleri, trc.: H am di Can Tuncer, Cogito, S. 19, Yaz 1999, stanbul 1999, s. 131. 34 35 Akpaazde, Tevrih-i l-i Osman, s. 126-127. Fetihler ilerledike, geride kalan hisarlar iki sebepten yklm aktayd: B unlardan biri buralarda asker b irlik b u lu n d u rm ak m ecburiyetinde kal m am ak, kincisi m ahall gler tarafndan yeni direni m erkezleri olu tu rulm asna engel olm akt (nalck, O sm anl Fetih Y ntem leri, s. 118). 36 37 Akpaazde, Tevrih-i l-i Osman, s. 127. lhan ahin, O sm anl D evleti, K urulutan Fetret D evrine K ad ar, Dou

32 33

Kronolojisi, I, stanbul 1971, s. 28; H alil nalck, T rk ler (O sm anllar) m ad., A, 12/11, stanbl 1988, s. 290.
16 17 18 nalck, G elibolu m ad., EI2, II, Leiden 1965, s. 983; ayn m ellif, T rkler ve Balkanlar", s. 11. Akpaazde, a.g.e.. 124. Gelibolu fethedildii sralarda Trklere esir den R ahip G regory Palam as, hatralarnda deprem hadisesini do ru lam ak tad r (Ana PhilippidisBraat, La C aptivite de Palamas Chez les Turcs, Travaux et Me'moires, VII, Paris 1979, s. 138, 211). 19 P Charanis, O n the D ate o f the O ccupation o f Gallipoli by the Turks",

tan Gnmze Byk slm Tarihi, c. X , stanbul 1989, s. 148-149.


38 39 40 41 E dirnenin fetih tarihi ile ilgili tartm alar ve fetihle ilg ili dier gelim e ler iin bkz.: nalck, "Edirne'nin Fethi, s. 137-159ahin, Osmanl Devleti, s. 151. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 493-495. A thony L uttrell, 1389 ncesi O sm anl G enilem esine L atin Tepkileri",

Osmanl Beylii 1300-1389, ed: Elizakth A. Zachariadou, stan b u l 1997,


s. 136; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 495; nalck, G elib o lu , s. 983. 42 43 44 45 46 47 48 49 50 ahin, Osmanl Devleti, s. 151. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 499. nalck, T rk ler ve Balkanlar, s. 14-15. A k te p e ,"Rumeli'nin iskn, s. 299-300. G elib o lu daki ky ad lan iin bkz.: . Sezgin, Gelibolu, s. 140-144. nalck, Trkler ve Balkanlar, s. 16. nalck, Trkler (Osmanllar), s. 291. nalck, Rumeli, s. 769. nalck, Trkler (Osmanllar), s. 291.

Byzantinoslavica, l 6 (1955), s. 117. G elib o lu n un fethi hakknda Osm anl kroniklerinin deerlendirilm esi iin bkz.: A ktepe, Osmanl Trklerinin Rumeli ye Yerlemeleri, s. 114-118; ehabeddin Tekida, K antakuzene is
tinaden G elibolu'nun fethini 12 M art 1354 olarak verm ektedir (. Tekinda Sleyman Paa m ad., M , III, stanbul 1979, s. 191). Baz tarih tak vim ler de farkl tarihler verirler. M esel yaynlanm d rt takvim den sa dece 835 ylnda hazrlanm takvim G elib o lu 'n u n fethi tarihi olarak 1354 yln verir (Atsz, Osmanl Tarihine A it Takvimler, I, stanbul 1961, s. 69). D ier takvim lerden 824 tarihli olan 1353 yln (bkz.: A tsz, Tak vimler, s. 25), 843 tarihli takvim 1356 yln (Atsz, Takvimler, s. 101), 8 50 ylnda hazrlanm dier b ir takvim de 1357 yln G elib o lu n un fe

O SM A N LI n n

SYASET

ERKEN OSMANLI D N EM (1299-1453)'NDE AKINCILAR VE AKINCI BEYLER


H. ETN ARSEAN
A N A D O L U M E D E N Y E T L E R M Z E S

I. ERKEN O SM A N EI D N E M (1299'1453)'N D E A K IN C ILA R VE A K IN C I BEYEER


rken O sm anl D nem i (1 2 9 9 -l4 5 3 )nde aknclar ve aknclk faaliyetleri zerine u ana kadar ayrntl b ir alm a ve ince lem e yaplam am tr.1 B una ram en eldeki m evcut b ilgiler akncln; O sm anllarn yerleim P o liti kalar, yeni blgelerin fethedilm esi, iskn edilen topraklarn O sm anl k lt r y le b tnletirilm esi ve devletin gc n n en u topraklara tanm as y nnde nem li bir messese o ld u u n u g sterm ekte d ir.2 A ratrm alar do ru ltu su n d a E rken O sm anl D nem inden balayarak grevlerinin sreklilii ve uzunca bir zam an takip edilebilm esi bakm ndan aknclk hizm etinde b ulunm u ve aknc beyleri y etitirm i ailelerin o ld u u b elirlen m itir. Bu aknc beyi ve ailelerinden M ihaloullar Bilecik, Edirne ve evresinde; Evrenosoullar, im diki Y u nanistan D evletinin topraklar ierisinde kalan Ye nice Vardar, Serez, G m lcine ve L outrada; Turhanoullar, yine Y unanistan topraklar ierisindeki Y eniehir (M ora Yarmadas), Teselya Yeniehir, T rhala ile Eski Yugoslavya topraklar ierisinde kalan skp, O hri ve evresinde; M alkooullar'n n da B ulgaristan topraklarndaki N i b o lu , Plevne ve Silistre'de youn ekilde faaliyet gster m i, s m erkezlerini de ad geen blgede k u rm u lardr. A knclk k u ru m u n u n O sm anl B eyliinin ilk yllarndaki oluum u ve geliim ini inceleyebilm eOSM ANU I

miz iin; tarih yazclarnn aktarm old u u b ilg i lerin deerlendirilm esi gerekm ektedir.3 Tarihi kay naklardan ak n clarn g rev len d irilm eleri, akn yaptklar blgeler, s m erkezleri ve fetih p o litik a lar zerine b ilg iler edinm ekteyiz. H am zavin in eserinde I. Bayezid (1 3 8 9 -l4 0 2 )in lm ne kadar olan aknlar;4 K aram ani M ehm ed P a a n n Risale sinde3 O sm an Gazi D nem i (1 2 9 9 -1 3 2 6 )nden II. M ehm ed (1451 -1 4 8 1 ) D nem ine kadar olan h ad i seleri ve yaplan aknlar renm ekteyiz. A nonim G reke yazlm Tevarih-i A li O sm an adl eser6 ile latince yazlm M acar tarihinden II. M urad D nem i (1420-145 l ) ndeki aknlar hak k n d a b ilgi edinm ekteyiz.7 K anuni D nem i (1 5 2 0 -1 5 6 6 )nde Celalzde M ustafa Efendinin eserinde ise aknclk h izm etin in nem ve statsne iaret ed ilm ektedir.8 Erken O sm anl D nem i (1 2 9 9 -l4 5 3 )ndeki aknclar ve faaliyetleri ile ilg ili olarak elim izdeki som ut verilerden b ir ksm da aknc ailelerinin in a e ttird ik le ri yaplardaki kitabe kaytlardr. B ura daki b ilgilerden aknc beylerinin k en d ilerin i ta nm lam alar, hangi aileden olduklar ve ak n clk grevlerine ilikin k im i verilere ulalabilm ektedir. na faaliyetlerinin tak ip edilm esiyle, faaliyet gs terdikleri blge ve m erkezlerin belirlenebilm esi m m k n olm aktadr. D ier taraftan yaplara ait vakfiyeler ile m ali kaynaklarnn tesp iti m m k n olm aktadr. D nem in tarih i belgeleri arasnda sayabilece im iz bert ve tem liknm elerden ise aknc beyle rin in feth ettik leri yeni yerleim blgelerinde, topSYASET

ran k ullanm hakkm elde etm eleri ynndeki bilgileri reniyoruz. F. Von K raelitz tarafndan yaynlanan bir bertta, I. M uradn, aknc beyi G a zi Evrenos Beye kendisinin alm o ld u u toprakla r Sancaklk olarak verdiini renm ekteyiz. F et hedilen topraklardaki idari ynetim m ekanizm as n n ilemesi b akm ndan olduka nem li b ir veri sunan belgeden; gerek ti in d e b ir aknc beyinin al m o lduu topran idari so ru m lu lu u n u n da ve rilebileceini gryoruz.9 Yine Evrenos Beye ait b ir tem liknm ede vakf m allar iin ngrlen har cam alarn yaplm as ile kendisine baz ky ve ift lik yerlerinin tem lik olarak verildiini renm ek teyiz.10 A knclar ile ilgili elim ize ulaan en som ut b il g ileri B abakanlk M h im m e D efterleri ierisinden edinm ekteyiz. 15. ve 16. yzyllara ait b u defterler d en her akncnn ak b ir ekilde egali, k im li i ve m esleinin yazl o ld u u n u gryoruz. A knc def terleri, akncln 15. yzyldan itib aren bir ocak tekil edecek ekilde rgtlenm i olabileceini k a n tlayan belgeler olarak g rlm elidir. Babadan oula devrolan akncln esasn, d sanatnn inceliklerini bilen, iyi ata binip -iy i silah kullanan m aharetli cengverler oluturm aktadr. . H ak k U zunarl yapm o ld u u alm ala rnda, aknclarn akn sonunda elde ettik le ri esirle ri kar tarafa teslim ettik le rin d e 1/5 orannda penik denilen b ir vergi aldklarn, b u vergiyi alm ak iin aknc beyinin yannda aknc kads veya peniki bann b u lu n d u u n u b elirtm ek te, akncla rn toplanm asn ve greve arlm asn salayan Tavcalar denilen b ir g ru b u n old u u n a iaret e t m ek ted ir.1 1 A knclar ile balants olm as b akm ndan iki edebi eserden bahsedilm esi gerekir. B unlardan ilki air Suzi elebin in II. M ehm ed (1451 -1 4 8 1 ) ve II. Bayezid (1 481-1512) D evri aknc beylerinden M ihalolu A li Beyin aknlarn ieren eseridir. M ihalo lu nun aknlarm n m anzum olarak anlatld eserde, aknc beylerinin hnedana olan yaknlkla r, g n l k yaam lar ve b ir aknc beyinin kahra m an lk larndan ay rn tl olarak b ehsedilm ektedir.12
O SM A N U I

A knclar k onu alan di er b ir edebi eser de E nverin in 869 H ./1 4 6 4 M. tarih in d e II. M ehm ed (Fatih)in veziri M ehm ed Paa adna yazlm tr. A ydnoullarm k onu alan eser, I. M urad (13601389) ve I. Bayezid (Y ldrm ) D nem i (1389l4 0 2 ) n in nem li savalarn ierm ekte, b ir b l m n d e de A nkara Sava ( l4 0 2 ) nda aknc olarak grev yapan M ihalolu B alta Beyden bahsedil m ek ted ir.13

A. O S M A N L I'D A A K IN C IIJK VE G ELM


D m an topraklarna, keif, yam a ve tah rip etm ek am acyla akn yapanlara verilen b ir isim olan ak nclar;14 M. Z eki P ak aln n ta n m n a gre; seri hareketlerinden dolay O sm anl T rk lerin in atl birlik lerin d en olup, iyi binici atllard an olum ak ta y d .15 A tl b irlik lerin d en olum asndan dolay, k im i yaynlarda svari b irli i olarak b elirtilm ile r se de; ordudan ayr b ir g ru p olm alarndan ve sva ri b irli in in b u ord u ierisinde b u lu n m asn d an do lay, aknclarn svari b irli i olarak b elirtilm e le rin in m m k n olm ad grlr. ete, haram ilik ve ak n ad verilen, ekilde g erekletirilen aknlarla elde edilen m al ve g a n i m etler pay edilerek d a tlrd . 100 veya 100 kii den az saydaki b ir b irlik le yaplan aknlar ete ve haram ilik adn alr ve aknlardan elde edilen her t rl gelir aknclar tarafndan aralarnda b l n r d. D i er taraftan bu aknlara aknc beyi k a tl m azd. Y aplan ak nn, akn olabilm esi iin aknc beyinin kum andas altn d ak i b t n b irlik lerin o akna katlm as g erekiyordu.16 A km zam an d nda herb iri ayr b ir m eslek ve zanaat sahibi olan aknclar, k endi ileri ile u ra m ak ta ve akn grevleri b u lu n m ad srece b u u ralarn devam e ttirm e k te y d ile r.17 A k n c lk , 1 5 9 5 ten sonra snrlarn g v en li in d en sorum lu serdarlk grevine dnm ve eski k o n u m u n i yi tirm itir.18 O sm anl ncesi, ak n cl n ne ekilde b ir zellik tad konusu zerine aratrm aclar d eiik fikirler ne srm ektedirler. F. K p r l , Em evi ve A bbasi D ev letlerin in Bizansla m cadele SY A SIT

sinin sonucunda snrlarda zel tekilatlarn k u ru l m u olduunu; A nadolu S el u k lu la rn d a buna benzer olarak m em leketin dou ve b at snrlarnda u tekilatlan k u rd u u n u ; b ir taraftan snrlar dm ana kar koruyan b u birliklerin, frsat b u l duka dm an arazisine aknlar yaparak ganim etler aldklarn b elirtm ek ted irler.19 C. C ahen, T rklern A nadoluya yaptklar aknlarn tem elinde yatan unsurlardan bahsederken, A nadolu topraklarnn bir R u m diyar olm asnn tesinde srlere el ko yabilecekleri, tu tsa k alabilecekleri ve ncelikle kendileri iin bir snak zellii tadm b e lirt erek, aknlarn tem elinde yatan y u rt edinm e, barn m a ve ekonom ik gereksinm elere iaret etm ek te dir.20 S.

B. A K IN C I BEYLERNN G R EV LEN D R LM ES:


A knc B eylerinin grevlendirilm esine dair en som ut b ilg ilerim izi d n em in ta rih i k ay n ak lan oluturm aktadr. A kpaazde tarihinde, I. M uradn ta h ta gem esinin ardndan, aknc beylerinin grevlendirilm esine ilikin u b ilg iler ak tarlm ak tadr.
H an, devletle Edirne ta h tn a oturunca lalas a h in e Zara tarafna ve Filibeye a kn emrini verdi. E v remiz G a z i dahi vard, psalay fethetti. B u n la r yerli yerinde U beleri oldular.2i

B u konular ierisinde konum uz asndan iki nem li noktaya iaret edilm ektedir. B unlardan b i

rincisi su ltan n aknc beylerini grevlendirm ek Shawn da, aknlar zerine b e lirtti i fikirle zere ak n em rin i vermesi; kincisi de aknc bey ri, C. C ahenin d ik k a t ektii n o ktalar zerinde yo lerinin alm olduklar yerlerde u beleri" o ld u k unlam aktadr. Shaw B yk Seluklu D evleti d larnn belirtilm esid ir k i, aknc eylerinin u beyle nem inde b ir g rup O u z savas olarak niteledii ri olm as aknlar sonucu dm an snrlarna yakn Seluklularn, gebe o ld u u n u ve ord u n u n ekir u blgelerinde slenm i olm alarndan kaynaklan deini bunlarn o lu tu rd u u n u , zam anla d a b u sa m b ir tan m lam a olm aldr. N ite k im aknclar ve valarn hayvanlar iin b y k otlaklar ve g an i m et isteklerinin a rtt n bylece d en etim altnda tu tulam ayan bu g ru p larn A nadoluya b itm e k b il meyen aknlarn balattklarn yazm aktadr.21 I. onlar k o m u ta eden aknc beylerinin bir grevleri de lke snrlarn, dm an topraklarna kar k o ru m akt. Buradaki u beyi kelim esi ayn zam anda,

onlarn snr blgelerindeki yerleim lerde ynetici H . U zunarlnn Ilhanl, B yk Seluklu sta t s n d e o ld u k la rn gsterm esi b ak m n d a n ve A nadolu Seluklu dnem i zerine yapm o ldu nem li b ir veri zellii tam aktadr. u almalarda; lhanllarda O sm anl aknc kuv H oca S adettin E fendin in eserinde de konuya vetlerine benzer ve P idar ad verilen b irliklerin olduunu; A nadolu Seluklu ve B eylikler dnem i askerlik usul ve kaidesinin b y k lde lhanl ve Byk Seluklu zellii tadn, A nadolu Sel uklularn da K ap k u lu P iyade ve s v a rilerin dnda, devlet hizm etine girm i airet kuvvetle rinin o lduunu ve b u n larn nem li b ir b l m n n snrlara yerletirildiini renm ekteyiz.22 Y ukarda aratrm aclarn verm i o lduklar bilgiler nda; a k n ve a k n cl n O sm anl ncesi dnem lerde ortak b ir takm ; ekonom ik, d i ni, askeri zellikler gsterm i old u u ve b u zellik lerin O sm anllar zam annda da devam etm i olm a sndan dolay benzer b ir yaplanm a gsterdii so nucuna varlabilir.
O SM A N LI

ilikin olarak b ir blm de, I. M u rad n aknc bey lerini grevlendirilm esine ynelik u b ilg iler veril m itir :
lkeler a f an padiah gniil ekici saray tam am lam ak zere Edirnede kalm , k ffa r d iyarn yam ala maya, ele gefirmeye yrekli serdarlar, ya nlarna k a la balk birlikler ka ta ra k dman topraklarna sevketmeye devam etmiti. B u arada Tim urta Beyi Yanbolu ile K zlaa Yenicisinin fethine memur etmiti, h a la ahin Paay da sanca a ltn d a k i askerler Samakov ve ih timan illerini yam alam ak, zapdetmekle grevlendirmiti. 78 6 H . 11366 M . tarihinde K zla a f Yenicesi fethedil di. .. Zaferleri emel bilen G azilerin her biri saysz gani metler ele geirdiler. Tim urta Bey de deerli ganimetler
I
s yas > :t

ve padiaha la yk hediyelerle sultann otana gitti, h a la ahin Paa ise Sam akov ile ih tim am zerine a k n et mi, peri ehreli kzlar, ay kla rn d a n salar rlm olanlar ele geirerek saysz mal, ganim et ve kym etli e ya la r toplam, dine glgelik eden padiahn otana dnmt. G a za yolunda koan bu ik i serdar, hem h n karn eteini pmek erefine, hem de nee dolu saray kutlam ak trenine k a tla ra k sayglarn, ballkla rn belirtmiler, getirdikleri arm aanlar sunmular, keremli padiahn iltifa tla rn a m azhar olmulard. 24 Cennetleri gzeten padiah A na d o lu yakasndan a rtk ekinilecek bir durum olm adna inannca, lke ler amak ve cihad gayretlerine h z vermek iin 785 H .11 3 8 3 M . y ln d a R um eli ye geerek ta h t kenti E dirnede konaklam t. bilir beyler ve vezirleriyle grtk ten sonra, padiahn vard k a ra r zere A rn a v u tlu k ve Bosna diyarna a kn ferm an kt. B y k ordunun ba na Tim urta beyi tayin ederek bu yreye ilk kez gnder mi oldu. Bylece zaferleri glge edinen askerin saysz ganimetler toplamak suretiyle g kazanm as; yere batasca kiiffara y lg n lk ve korku salnm as ve bu lkelerin ele geirilmesi kararlatrld zam an geitleri, yollar, yksek dalar, k ve giri yerleri bilinmekle feth in ko laylanm as da ngrlmt. 25

snda saysz g an im eti topladklar an latlm a k ta dr. Tarihi kaynaklardaki bilgileri to p arlad m z da; aknclar ve aknc beylerinin belli bal grev lerin in unlar o ld u u g r l r : 1. lkeler fethederek O sm anl to p rak larn g e niletm ek. 2. G an im et, m al ve esir alm ak. 3. Yama, tah rip ve talan yoluyla, dm anlara y lg n lk verm ek. 4. O sm anl lkesine dm anca tavr ierisin deki devletleri beklem edikleri saldrlar ile m addi ve m anevi adan kertm ek. 5. D m an arazisini keif yoluyla tan m a ve bylece ak nlarn hzl b ir ekilde yaplm asn sa lam ak. 6. A ni basknlar ile dm an sin d irm e ve k a rm a. 7. O sm anl ordusu seferdeyken, o rd u n u n iini kolaylam ak zere, dm ana d eiik kollardan sal drarak zam an ve kuvvet k aybettirm e. 8. D m an to p rak larn n en zayf noktasndan saldrarak, dm an beklem edii b iran d a h azrlk sz yakalamak. 9. O sm anl ord u su n u n savat dm ana, yar d m edebilecek devletlere aknlar yaparak oyala mak. 10. D m ann nem li geit, k u le ve g arn izo n larn n yardm b a lan tlarn kesm ek suretiyle ele geirip o rd u n u n iini kolaylatrm ak. 11. B yk m eydan m uharebelerine g ere k ti in d e katlarak orduya destek verm ek. 12. Snrlarn g v en li in i salam ak.

Y ukarda aktarlan bilgiler, d rt adan nem tam aktadr. B irincisi, yeni lkelerin fethedilm esi ve bu fetihlerin d in i y n n aa vuran cih ad olaydr ki; ta rih in in ak tard dier b ilgiler bundan sonraki aam alarn nasl gerekletirildii ne dair bilg iler ierm ektedir. O layn ikinci nem li noktas, sultann, akm yaplacak olan blgeyi ibi lir beyler ve vezirleriyle belirlem esidir. Bu akn iin grevlendirilecek olan beylerinin, grm elere k atlm olm alar gerekir ki ibilir beyler olarak be lirtilen kiilerin aknc beyleri ve k u m andanlar ol mas kuvvetle m uhtem eldir. nc nem li nokta, akm yaplacak olan blgenin belirlenm esinden son ra, akn ferm ann m karlm asdr. B u ise olayn resm i bir b o y u tu ve aknc beylerinin resm en g revlendirilm elerinin, sultan tarafndan gerekleti rild i in i gsterm ektedir. S ultan n ayn zam anda o rd u n u n bana atanan kum an d an da bizzat b elir ledii ve bylece balayan akn larn en son aamaOSM ANU S

C. H N E D A N EE OEA N lj K E E R
A knc beylerinin O sm anl hanedanyla olan ilikileri, onlarn stat lerin i ve to p lu m iindeki k o n u m larn gsterm esi b ak m n d an nem li yer t u t m aktadr. Bu ilikiyi belirleyebilm em izde balca kaynaklarm z yine tarih yazclarnn verm i o l d u u b ilg iler oluturm aktadr. I. M u rad n o lu ehzade Bayezidin G erm iyan B eyin in kzlayla
SYASET

olan d n h akknda b ilg iler veren A kpaazde, Evrenos Beyden de u ekilde bahseder.
H a zr lk la r tam am land. E tra fn belerine davetiler gnderdiler... Evrenuz G a z iye d a h i gel dediler. On dan sonra dne baladlar. E tra fn elileri geldiler belerden hediyeler getirdiler... K endi sancak beleri de geldi. Hepsi mertebelerine gre hediyelerini a rz ettiler. Evrenuz G a z inin hediyeleri ileri geldi... 26

H ezran iltifa t-ii rabet ile Otana gtrdi izzet ile Sald stine drri f r ovan N e d r kim her biri bir necm-i taban Dendi her y a n a diba-v atlas Yere in d i sanasn erlo- atlas. 28

D aha sonra yem eklerin yenilip hediyelerin su n u ld u u b u arlam ann olduka g rk em li oluu, aknc beylerine verilen deeri ve onlarn k o n u m u n u n nem ine iaret etm ektedir. Baz d u ru m lard a su ltan aknlardaki baarlar dan dolay aknc beylerine hediyeler de su n ab il m ekteydi. B u konuya ilik in b ir b ilg in in N eri ta rih in d e u ekilde v erildiini grm ekteyiz. ... ve b il cmle in k i Karamanolu snb kat, es
babn ve emvalin hep h n ka r nne getrdiller, sultan B a yezid ve Yakub elebi ve Tim urta Paa dilaverler de gelip hnkarn elini ptler. H n k a r daha H a k Tea la y a iikr edip, kvanub buyurdu. B a beleri ve sipa hilere inam lar ittiler. Ve Karam anolunu esbabn ve a la tn b il k lliye Tim urta paaya balad29

Evrenos Beyin su ltan n d n n e O sm anl beyleri ierisinde davet edilerek b u lu n d u u k o n u m a gre yani m ertebesine gre d n d e yer alm a s, sras geldiinde hediyelerini sunm as ve b u he diyelerin m addi adan de erin in yksek olm as Evrenos Beyin zengin li in i ve ekonom ik g c n de iaret etm ektedir. A knc beyi ve ailelerinin to p lu m iinde de iti barl ve saygn b ir k o n u m u o ld u u n u yine tarihi kaynaklar aktarm aktadr. N eri tarih in d e yine Evrenosoullarna ilik in b ilg iler verilirken; onlarn statlerine de yer v erildii grlr. N e rinin ko nuya ait sunm u o ld u u b ilg i yledir :
...S u lta n M u r a d G a z inin Evrenoz a d l bir subas var idi. G ayet bahadr ve serfiraz g a zi kiiydi. N i ce vilayetler fethetm iti. S u lta n M u r a d n gayet torusu idi. H ica za gitm iti. Varub, K be-i Merrefe-i errefeha la lla h Teala ta v a f idip, ol esnada yine gelip h n ka ra yititi. H n k a r da h i buna gerei gibi izze t idip bir li tim ar emir etti. im d i Evrenoz olanlar k im vardur, aanun neslindendir. dar...,a Evrenozlu demeye hikm et bu

K aram an o lu na ait b t n m allarn aknc b e yi T im u rta beye braklm as, su ltan n b u akndaki baardan dolay m em n u n iy etin i hem de aknc beylerine verdii nem i gsterm esi bak m n d an nem li b ir bilgidir. A ratrm ac Z iya H an h a n n O rh an G azi d ne m in e ait o ld u u n u id d ia e tti i b ir m e k tu p ta da aknc beylerinin statlerine ilikin b ilg iler ed in m ekteyiz. B u m e k tu b u n b ir b l m n d e O rh an G a zin in Evrenoz Beyi grevlendirm esine ilik in u b ilg iler verilm ektedir.
...B a k a Evrenoz demiti. B ileinin hnerini, k l cnn keskinliini b iliriz, atn n bast yerde ot bitmez, a d b ilin ir bir akncm zsn. G erektir ki, Urumeli sefe rinde paa olum uzla varasn, y z a k l edesin, hner gsteresin. M u r a d m da sizinle bilece gndermek iste rim. Y a nnzda cenk ahvalin grp bilmeli, ona gre a d lanm ak. i0

Y ukardaki bilgilerden, Evrenos Beyin hacca g id ip gelm esinin ardndan sultan tarafm dan k en d i sine tim ar verilm esi, on u n soyundan gelen kiilerin Evrenosoullar olarak b ilin d i in in belirtilm esi; Evrenosoullar ailesinin hem hnedanla ilikisini, hem de to p lu m iinde b u ad ile ta n n p , b ilin d ik lerini gsterir b ir veri duru m u n d ad r. 15. yzyl airlerinden Suzi elebi aknc beyi M ihalolu A li Beyin savalarn ko n u alan gazavatnm esinde; A li Bey su ltan n em rini alm ak iin g itti i A li Beyin arlanndan bahsederken, ge lim eleri u ekilde aktarr:
O SM A N H I

Ayn yazarn yaynlad ve I. M urad D n em ine ait o ld u u n u iddia e tti i ikinci m e k tu p d a ise, su ltan M urad; Evrenos Beye grevini nasl yerine g etireceine ilik in unlar belirtm ektedir.
SYASET

...m di, m alum un ola ki, vardn yerde durasn. B iz dabi ol tarafa varm ak zere olup ayam z zengi dedir. Bulutuum uzda hilece syleir, her hangi tarafa gitmek gerekirse ol canibe varrz. Gmiilciney i sana ih san eyledik. Orada eyleip hoa d ir lik kurasn K lcm ekmeidir deyu fu ka ra ya zahm et vermeyesin. Vergilerini adalet zre toplayasn. Bilginlere, riayet edip, dknle re merhamet gzyle nazar klasn. Sen, bize cennet me kan karndam z yadigrsn ve d a h i babam, atam a r maansn. Onlara nice hizm et ettinse bize de ylece h iz met edesin. il

ana ema zerinde ekillenir. Bu p o litika; O sm anl idaresinin, toprak yntem inin, to p lu m yaam nn (dini, ekonom ik ve sosyal alardan) yeni alm an yerleim blgelerine yerletirilm esi am acn ta m aktayd. A knc Beylerinin yerleim politikas dolay syla, devletin uygulad yerleim p o litik asn n zn oluturm aktayd. B unun ierisinde aknc beylerinin tim ar edinm eleri ile balayan b u yerle im , g elir salam a ve b n ilik faaliyetleri ile b irb iri ni tam am layan faktrler olarak devam etm ekteydi. te b u artlar birletiren aknc beyleri h ak im o l duklar s m erkezlerinde bnilikleri iin gerekli m ali destei de salayarak im ar ve ina faaliyetle rinde bulunm ulardr. Tarihi kaynaklardaki b ilgiler aknc beylerinin tim ar almalar konusunda h ibir pheye yer b rak m am aktadr. Akpaazde tarih in d e aknc beyle rin in tm ar edinm elerine ait sunulan b ilgilerden bazlar u ekilde verilm itir.
Karamrsel derler k i B a h a d r vard. 0 k y y ona tim ar verdiler. Orasn tm arlara bltrdler tim ar er lerini kyya getirdiler k i stanbuldan yeni kp memle keti vurmasn. Yalovay da tim ar a verdiler. Akakoca ile olan gaziler buraya toplandlar... i2

Y ukardaki her iki m e k tu p ta da sultanlarn aknc beylerine olan gvenleri, onlarn yaptklar akm hizm etine verdikleri nem i, karlkl fikir al veriinde b ulunduklar ve alnan yerleim lerde uy guladklar yerleim ve iskna ait b ilgileri b u lab ili yoruz. E rken O sm anl dnem inde, hnedan ile olan yakn ilikileri bakm ndan sadece aknc beylerini ve ailelerini dnm ek tek boyu tlu bir bak as yaratacandan; ayn dnem de hanedana yaknlk lar ile d ik k ati eken A hi tekilat ve reislerinin nem li bir statye sahip olduklarn belirtm em iz gerekir. O sm an G azinin A hi eyhlerinden eyh E debalinin kz ile evlenmesi O rhan G azi ve I. M u rad n O sm anl idaresinin bana geerken ah i lerden destek alm alar b u ilikinin ne denli nem li old u u nu vermesi ynnden rneklerim izi olu tu r m aktadr. Ahi tekilatnn, Erken O sm anl dnem inde, stlenm i o lduu rol daha ok dini b ir karakter ta m aktadr. ncelikle halk d in ats altn d a b ir letirip, rgtlem eyi am alayan ve zanaat sahibi in sanlarn o lu tu rd u u A hi tekilat; bu alardan to plum da btnletirici ve rgtleyici m addi ve m anevi g haline gelm itir. 16. yzyldan itibaren b ir esnaf rg t n iteli i kazanan A hi tekilat, k o n u m u n u her zam an korum utur.

B u bilgilerden; O rhan Gazi D nem i aknc beylerinden K aram rselin tim ar ald n , fethedi len topraklarn tm arlara blnerek d a tld n renm em izin yannda; tim ar alan kiilerin b u b l genin fethini salayan K aram rsel ve A kakoca ol mas; tim arlarn ncelikle o topraklar alan tim ar erleri ve aknc beyleri arasnda pay ed ild i in i gs term ektedir. A kpaazden in I. M urad D n em indeki G m lcine Iskee ve B re'in alnm asna ilik in v er m i o ld u u bilgilerde O sm anllarn yerleim p o li tik asn a ilikin nem li veriler vardr. Akpaazade de bu fetihlere ait bilg iler u ekilde ak tarlm ak ta dr.
Veziri H ayreddin P aa y a emretti: 'Varn Evrenz ile o illeri fethedin dedi. Evrenz, Gniilcine y i yer edi nip oturdu. Biirey i skeey i M a ru ly a y fethetmiti.
I SYASET

D . YERLEM PO ETK AEA RI VE BNEKEER


O sm anlnn yerleim politikasn din i, ekono m ik ve idari yapnn yerletirilm esi olm ak zere
OSM A N U

H aracn M u ra d H a n a gnderdi. D a h a baka memle ketlere de hcum ederdi... A ld k la r yerlerde pa d ia h lk kanunu tatbik ettiler hana gnderilmesi gerekli olan gnderdiler G azilere verilmesi gerekil olan verdiler. . . o dahi btn civar ile fetholundu memleketini tim a r erle rine paylatrdlar. K afirlerine hara tayin ettiler ora dan devletle yine buna geldiler Evrem iz G a z i ye Serezi u verdiler. 33

si ve daha sonrada tm ar verilm ek suretiyle y k m l l k k arlnda to p ra n ku llan m hak k n n ve rilm esiyle; O sm anllar feth ettik leri topraklarda d a ha kalc o lm ann yollarndan b irisini denem i o lu yorlard. A knc B eylerinin tim ar edinm ekle beraber feth ettik leri to p rak larn sancakbeyi olarak idari so ru m lu lu u n u da ald k larn gryoruz. B u d u ru m a en iyi rneim iz; I. M u rad n G azi Evrenos Beye Sancaklk yerler v erild i in i gsterir b ir bertnm esidir. B ertnm edeki b ilg i u ekildedir.
Kend klcyla Fetheyled K ale-i Gmlcine ve d a h i Sereze ve M a n a stra varnca bir sancaklk yer...i8

A knc beylerinin fetih ve yerleim p o litik a snda rol oynayan nem li faktrlerden birisi de ta rikatlara m ensup eyh ve dervilerin etk in faaliyet leridir. A. Yaar O cak heterodoks tasavvuf akm la rna m ensup eyh ve derviler olarak niteledii bu g ru b u n tekkelerde toplan m ak yerine 13. yzyldan itibaren snrlardaki fetih hareketlerine k atld k la rn, yeni alnan topraklarda gayri m slim lerle te m asa geerek o n lar m s l m a n la trd k la rn b elirtm ektedir. 34 Yazar I. Bayezid D evrinde R u m eli fetihlerine k atlan ve D im e to k ada b ir zaviye aan K alenderi eyhi olan Seyyid A li S ultann ra hiplerin aracl ile hristiyan halk m slm anlatrd n M enakbnm esine dayanarak ak tarm ak tadr. Yazarm K alenderiler ve B ektailik zerine verdii b ilgilerden de, O sm anllarn fetih ve iskn p o litikasnda ta rik atlarn nem li rol old u u n u reniyoruz.35 T im ar sistem i O sm anllarn iskn p o litik asn da da nem li bir rol stlenm iti. 835 H ./1 4 3 1 M. tarihli A rnavud Sanca T m ar D efterinde, tm ar sahiplerinin ounun S aruhandan gelm i ve zorun lu ge tabi tu tu lm u kiiler o ld u u d ik k a t ek m ekle b irlik te ;36 b u insanlarn I. M urad zam ann da, A knc Beyi T im urta Bey tarafm dan sultann izni ile A rnavutlua g e ttirild i in i Akpaazde tarih inden reniyoruz. B u g ettirm e olayna ili k in tarihinin verm i old u u b ilg i yledir :
nce Saruhan iline gnderdiler. Orada ger iller vard. Onlar srd, Serez iline geirdi. Ondan sonra A rn a v u t iline ve M a n a stra yneldi. H a y li Askerle vard gibi M a n a str ita a t etti. H ara koyuldu... 37

eklinde, k en d isin in fethi olan bir blgenin ierisindeki yerleim lerinin, sancaklk olarak v eril d ii belirtilm ek le; aknc beylerinin sultan izni ile aldklar blgede idari sorum lular haline g eld ik le rini de gryoruz. B u n u n yannda aknc beylerinin belirli blgelerde ekonom ik g haline gelm esine ilikin belgelerde b u lunm aktadrlar. Evrenos Beye ait b ir te m h k n m ed e de V ardara tabi b u lu n an kylerden has, hara ve koyun resm inin (Vergisini) ve sahip olunan to p rak larn sn rlarn n b elirlenm e si iin grevliler te sb it edildii; bu kiilerce yap lan tescilden sonra da baz ky, iftlik ve m ezrala rn kendisine te m lik ed ild i in in belirtilm esi b u adan nem li b ir k ay ttr.39 B u b ilg ilerd en aknc beylerinin kendi blgelerindeki ekonom ik g elirin toplanm asnda, D evlete kar bizzat sorum lu o l duklar sonucuna varlabilir. M. A kda, y u karda b elirtti im iz iki belgeyi de esas alarak verm i o ld u u bilgilerde; arazinin k im tarafndan fethedilirse edilsin, devletin m al o ld u u fethedene ancak o da grevi ve hizm eti d e vam etti i srece, fethedilen topraklardan bol t m arlar v erild i in i b elirtm ek te. Bylece aknc bey lerinin to p ra n k u llan m hak k n elde etti in i vurgulam aktadr. B ununla b irlik te, b u topraklardan evlatlara kalan arazilerin olm ad n aknc beylerinin ise I. M urad D nem i ile b irlik te alm olduklar yerleri m alikane tarznda evlatlarna geirebilm ek iin,
I SYASET

B uradaki bilgiler nda, O sm anllarn A na d oludaki gm en halkn ge tabi tu tu larak Bal kanlardaki, topraklara yerletirilip, iskn ettiriim eO SM A N H

kurm u olduklar hayr eserlerine balam ak m sadesi, yani tem liknm e alm ak zorunda olduklarn belirtm ektedir.40 N . Beldiceanunun O sm anl vergi defterlerin den yapm olduu alm alardan; tim ar sitem inin, O sm anl ncesi dnem de var olan uygulam alarn devam olduunu ortaya karm as ve tim arn, m alikane-divan ad verilen Seluklu kkenli uy g ulam ann bir paras olarak s rdn belirlem e si, M alikhane sistem ini daha anlalr hale g e tir m ektedir. Bu uygulam ada m lk ve m iri arazilerin b ir birleim i sz konusuydu. G elirler, toprak sahi bi ile devlet arasnda paylalyordu. M alikane b lm nden toprak sahibine pay eriata devlete d en pay ise rflere gre belirlenirdi. M alikane hisseleri tek kii tarafndan tasarruf edildiinde geliri bir sipahiye tahsis edilirdi. H ara ve avarz dndaki t m gelirler tm ar sahibi yani sipahilere aittir, yani ran t paylalm yordu ve gerekli sava hizm etlerini g rd srece b ir tek kiiye aitti. M alikane blm ne gelince hu k u k i adan bu da, m lkiyetinin m u tlak biim de devredilm esi deil, tersine zam anla k stl b ir vergi alm a hakk tan m ak dem ektir. A m a topra satm a, m iras brakm ak ya da vakfla deitirm e h ak lan sakl kalyordu. E m lakn sultanlar tarafndan snrlandrlm as, beyler askerler aknc beyleri arasnda yaylm asn engelleyem edi. B unlar zam anla yalnzca topraktan alm an rant deil, topra kendisi zerinde serbest e tasarruf ettiler. V akf kurulular da ite b u am a ca hizm et ediyorlard. V akflar ile devlet m daha lesi, vergi ve hizm et y k m l l ortadan kalk yordu.41 E. W erner, O sm anl D evletinin fetih ve iskn yani yaylm a p olitikasnn baarl olm asnn nede nini iki tem el noktaya balam aktadr. B unlardan birincisini, iyi rgtlenm i az saydaki aknclarn am olduu yola; kincisini de ger ve ifti kolonistlerin yeni fethedilen topraklara yerlemesine dayandrm aktadr. W erner, aknc beylerinin yerle

im edinm elerine iliin olarak u bilgileri verm ek tedir. Yazara gre; aknc kom utanlarna u beyleri deniliyordu. Bunlara tim ar deil em lak verilm ek teydi. A knc Beyleri slaleler oluturuyor, yabanc ahalinin de haracn topluyorlard. B u ise allagel m i du ru m u n dnda idi, toprak vergilerini su ltan lar grevli m em urlar ile toplatyorlard. U beyle ri etrafndakiler tim arlar d atarak geni b ir askeri evre oluturm aktayd.42 A knc beyleri arasnda m slm anl sonra dan kabul eden beyler de vard. H arm ankaya kale sinin Bizansl kom utan Kse M ihal buna rnek oluturm akta ve aknc beyi k o n u m u n u m iras ola rak brakm tr. Aknc beyleri ksa zam anda ayr calklar elde etm i; m iri araziler zerinde iki- ift kz tu tab ilm e ve b u topraklarn, r vergisini dem eden klelerce iletebilm e im kanna sahip olm ulardr. Bir g ru p seferde iken, teki g ru p ta r lalarda alyordu. Bosnann 1516-17 yllarna ait k aytlarndan anlaldna gre dzenli vergiler den, at besleme g ibi angaryadan baktlar.43 W ernerin aknc beylerinin tim ar edinm edikleri zerine olan iddias, k o nunun banda, tarihi kay naklardaki aknc beylerinin tim ar aldklarn gs terir kaytlar ile elim ektedir. B u n u n dnda yaza rn aknc beylerinin em lak edindikleri kendi bl gelerindeki vergileri topladklar ve baz vergiler den m u af olduklarna ait verm i o lduu bilgiler, im diye kadar sraladm z konuya ilikin b ilg i lerle ayn paralelde ve destekleyici tarzdadr. A knc beylerinin yukarda b elirtti im iz ekil de topran kullanm hakkna ve dolaysyla g elir lerini toplam a sorum luluuna erim eleri, onlarn ksa b ir zam anda alm olduklar blgelerde zel likle U m erkezleri yani s n iteli in d ek i yerleim n oktalarnda bnilik eylem lerinde bulunm alar iin gerekli m addi olanaklar hazrlam ve bylece o u n lu u snr boylarndaki illerde vakflarla des teklenen m im ari eserler m eydana getirm ilerdir.

O S lA N U ( J 1

SYASIT

M a k ale k o n u s u n u o lu tu r a n a lm a , H a c e tte p e n iv e rs ite s i A rk e o lo ji ve S a n a t T a rih i B l m S a n a t T a rih i A n a b ilim D a ln d a Y k se k L isans Tezi o la ra k h a z r la n m tr . B k z .: A rs la n , H . ., Erken 0s~

14 15

B k z .: U z u n a r l, . H ., a.g.m.. s. 23 9 B k z.: P a k a ln , M . Z . Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl , I, s ta n b u l, 1 9 8 3 , s. 3 6 .

manii Dneminde Aknc Beyleri ve Bnilikleri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, H a c e tte p e n iv e rs ite s i Sosyal B ilim le r E n s tit s , A n
k a ra , A u s to s 1 9 9 5 . 2 A k n c lk ve A k n c B e y le ri z e rin e G e n e l B ilg ile r i in b k z.: G ib b s o n s , H . A ., The Foundation o f the Ottoman Empire (ev.: Ragp

16 17 18 19

U z u n a r l, . H ., a.g.m.. s. 2 3 9 B k z .: T aca, N ., a.g.e., s, 3. B k z.: U z u n a r l, a.g.m., s. 2 4 0 . B k z .: K p r l , F., Osmanl D evletinin Kuruluu, A n k a ra , 1 9 9 1 , s. 7 3 -7 4 .

Hulusi). s ta n b u l, 1 9 2 8 ; A lcn ay , A . R ., T i irk A knclar , s ta n b u l,


1 9 3 3 , T A C A N , N ., A knclar ve Mehmed II, Bayezid II Zamanlarn 20

B k z.: C a le n , C ., Osmanldan nce Anadoluda Trkler (ev.: Y. M o-

da A k n la r, s ta n b u l 1 9 3 6 ; U z u n a r l, . H . , A k n c m a d d e s i, slam Ansiklopedisi, I ., 1 9 4 0 , s. 2 3 9 - 2 4 0 ; D e c e i, A ., " A k n d j


m a d d e s i, The Encyclopaedia o f slam, I, 1 9 6 0 , s. 3 4 0 - 3 4 1 . 3 B u ta rih y a z c la rn n b a n d a A k p a a z a d e o la ra k b ilin e n d i e r a d y la D e rv i A h m e d A k i g e lir. O s m a n l ta r ih in i h a n e d a n n b a la n g c n d a n , I I. M e h m e d (F a tih ) ( 1 4 5 1 -1 4 8 1 ) s o n u n a k a d a r eren e s e rin i 1 4 7 6 d a y a z m a y a b a la m , d n e m in ta r ih i o la y la rn n k a y tla rn tu tm u t u r . k in c i n e m li ta r ih y a z c s o la ra k , II. B ay ezid ( 1 4 8 1 -1 5 1 2 ) lim a d a m la rn d a n m d e r r is M e v la n a M e h m e d N e r i yi g rm e k te y iz . E se rin i 8 9 8 H ./ 1 4 9 1 M . t a r ih in d e ta m a m la y a ra k S u lta n a a rz e tm i tir. D a h a g e ta r ih li o lm a s n a ra m e n , k e n d i s in d e n nce y a z lm O s m a n l ta r ih le r in i k u lla n a n H o c a S a d e ttin E fe n d in in ta r ih i ise I II . M u r a d a ( 1 5 7 4 -1 5 9 5 ) s u n u lm u tu r . H e r ta r ih y a z c sn n T r k e e v irile ri i in b k z .: A k p a a z a d e , Os25 26 27 28 29 30 23 24 22 21

ran), s ta n b u l, 1 9 7 9 , s. 8 2 .
B k z.: Shaw , S., Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye (ev.: M.

Harmanc), I , s ta n b u l, 1 9 8 2 , s. 4 6 .
A y r n tl b ilg ile r i in b k z .: U z u n a rl, . H ., Osmanl Devleti Te

kilatna M edhal , A n k a r a , 1 9 8 8 , s. 1 0 5 , 2 2 9 , 2 3 1 - 2 3 4 .
B k z.: A k p a a z a d e , a.g.e., s. 59B k z.: H o c a S a d e ttin E fe n d i, a.g.e., I, s. 1 3 4 -1 3 5 .

A.g.e., s. 1 5 5 -1 5 6 .
B k z.: A k p a a z d e , a.g.e.. s. 6 2 -7 3 B k z .: N e r i, a.g.e., I, s. 2 5 7 -2 5 9 Suzi e le b i, a.g.e., s. 2 1 9 B k z .: N e r i, a.g.e., I, s. 2 3 1 . E v re n o s B e y e a it m e k t u p i in b k z .: H a n h a n , Z ., M u ra d H d a v e n i d g r n G a z i E v re n o s B eye H a k ve A d a le t g t , Tarih Konu

manl Tarihi Haz. A tsz) s ta n b u l, 1 9 7 0 ; N e r i, Kitab- Cihanni/ma Neri Tarihi (ev : F. R. Unat, M. A. Kymen), I - I I , A n k a ra , 1 9 8 7 ;
H o c a S a d e ttin E fe n d i, Tacnt Tevarih (ev.: . Parmakszolu), I-V , E sk ie h ir, 1 9 9 2 . 4 B k z.: H a m z a v i, Cam i-iil M aknunat (ev.: Asm ), s ta n b u l 1 9 1 0 , s. 4 6 -7 2 . 5 B k z.: Y an, M . h ., K a r a m a n i M e h m e d P a a R is a le s i, T rk Ta

uyor Dergisi, 7 /3 7 , 1 9 6 7 , s. 3 0 4 0 .
31 32 B k z .: a.g.e., s. 3 0 4 2 . A k p a a z a d e , a.g.e., s. 4 2 - 4 3 .

33
34

A.g.e., s. 6 6 .
B k z .: O c a k , A . Y ., B a z M e n a k b n m e le re G re X I I I.-X V . Y z y lla rd a k i h tid a la r d a H e te ro d o k s eyh ve D e rv i le rin R o l , Os-

rihi Encmeni Mecmuas, X V I , 1 9 2 4 , s. 8 5 - 1 4 6 .


6 B k z.: A n o n im , Greke Anonim Osmanl Tarihi (haz.: . Batav), A n k a ra , 197 3 . 7 B kz.: A k n , H ., X V Y z y l L a tin c e M a c a r K r o n o i C h ro n ic a H u n g a r o r u m u n T r k T a rih i B a k m n d a n D e e r i" , B e lle te n , 2 0 2 , 1 9 8 7 , s. 6 6 7 - 7 5 9 . 8 B k z.: C ela lz d e M u s ta fa E fe n d i, Tabakat-l M emalik ve Derecet-l 37 38 39 40 36 35

manl Aratrmalar, II, 1 9 8 1 , s. 37.


A y r n tl b ilg ile r i in b k z .: O c a k , A . Y ., a .g .m ., s. 3 9 - 4 0 ; K a le n d e rile r ve B e k ta ilik , A ta t rke Armaan Kitab, 1 9 8 1 , s. 2 9 7 - 3 0 8 . A rn a v u d S an ca z e rin e y a p lm a y rn tl b i r a l m a i in b k z .: n a lc k , H . , Suret-i Defter-i Sancak-i Arnavid, A n k a ra , 1 9 8 7 . B k z .: A k p a a z a d e , a.g.e., s. 6 7 . B k z .: K r a e litz , F. V., a.g.m., s. 2 4 2 . B k z .: F e rid , O ., a.g.m., s. 4 3 3 . A y r n tl b ilg ile r i in b k z .: A k d a , M ., Trkiyenin ktisadi ve ti

Mesalik (Haz. P. Kappert), W ie s b a d e n , 1 9 8 1 .


9 B ilg i iin b k z .: K ra e lic z , F. V., lk O s m a n l P a d i a h la rn n h d as E tm i O ld u u B az B e r tla r , Tarihi Osman' Encmeni Mecmuas, 2 8 , 1 9 1 4 /1 5 , s. 2 4 2 - 2 5 0 . 10 B k z .: F e rid , O ., E v re n o s B e y H a n e d a n n a A i t T e m lik n m e -i H m a y u n , Tarihi Osmani Encmeni Mecmuas, 3 1 , 1 9 1 5 , s. 4 3 2 - 4 3 8 . 11 12 B lg n b k z .: U z u n a r l, . H . , a.g.m., s. 2 3 9 - 2 4 0 . B k z.: Suzi e le b i, Gazavatnmeler ve M ihalolu A li Bey G azavatn-

mai Tarihi , I, s ta n b u l, 1 9 7 9 , s. 37341 T m a r S is te m i ile ilg ili a y rn tl b ilg ile r i in b k z .: B e ld ic e a n u , N .,

XIV. Y Y dan X V I. Y Y.da Osmanl Devletinde Tm ar (ev.: M. A. K lbay), A n k a ra , 1 9 8 5 , s. 3 - 1 0 , 2 7 .


42 B k z .: W e rn e r, E ., Byk B ir Devletin Douu Osmanllar (ev.: O.

mesi (yay.: A. S. Levend), A n k a r a , 1 9 5 6 .


13 B k z.: E n v e ri, Dusturnme (yay.: M. H. Yinan), s ta n b u l, 1 9 2 8 /2 9 . 43

Esen- Y. ner), s ta n b u l, 1 9 8 6 , s. 5 4 - 5 5 .
D a h a a y rn tl b ilg ile r i in b k z .: a.g.e., s. 1 2 7 , 1 4 2 -1 4 3 .

O SM A N LI f f f l

SYASET

DURAKSAMA

T M U R D EV R A N A D O IU S U

229

TM U R DEVR ANADOEUSU
PROF. DR. SMAL AKA
E G E N V E R S T E S E D E B Y A T F A K L T E S

imur, 1370 ylnda Mvernehrde haki miyeti ele geirdiinde ran paralanm bir durumda bulunuyordu. Horasan Serbedarllar, Toga Timurlular, Kertler ve Muzafferliler arasndaki mcadeleler dolaysyla kark bir durum arzetmekte idi. Horasann bu durumunu, blgenin ele geirilmesi iin uygun gren Timur 1380 ylnda Ceyhunu geerek, ran zerine ilk seferine girimi ve ksa zamanda Hora san, Kuzey ran ve Azerbaycanda duruma hakim olmu tu. Onun Kuzey ran ve Azerbaycan ele geirmesi vaktiyle XIII. ve XIV. yzyllarda Altn Orda ile lh a n lI lar arasnda olduu gibi Kafkaslarda yeni atmalara yol aacakt. Zira Timurun destei ile taht ele geiren Toktam, btn Det-i Kpaka hakim olduktan sonra, es ki efendisine kafa tutmaya balamt. rann iinde bu lunduu durum ve Timurun Azerbaycan iin tad emelleri renen Toktam, Azerbaycan zerine yrme ye karar vererek, 1386 ylnda Tebrize gelip byk gani metle ehirden ayrlm, ok gemeden de Timur buraya gelmiti. Taraflarn zengin bir blge olan Azerbaycan kolaylkla birbirlerine brakmayacaklar muhakkakt. Bu rekabet taraflar savaa srklemi ve Timur, Toktam zerine yryerek 1391 ylnda onu Kunduzcada ar bir yenilgiye uratmt. Toktama kar sefer srasnda randaki bz yerli hkimlerin onun yokluundan yararlanarak kendisinden yz evirmeleri zerine yeniden batya doru sefere kan Timur, Gney rana Fars blgesine gelerek 1393 ylnda iraz ele geirdi. Bylece o Irak- Araba gelip-dayanmt. Bu srada Anadoluda, henz O rta Anadoluda tam olarak yerleememi bir Osmanl Devleti, Sivas-Kayseri yresinde Kad Burlaneddin Ahmed, uzun mcadeleler
OSM A N LI B J J I

den sonra Osmanh Devletini tanm gibi grnen Karamanoullar, Erzincanda Erzincan emirlii, Dou Anadoluda Kara Koyunlular, Mara dolaylarnda Dulkadrllar, Gneydou Anadoluda Ak Koyunlular bulunu yordu. Grld zere Anadoluda siyasi bir birlik bu lunmuyordu. Orta Anadoluda dikkate deer tek siyasi varlk yine de Memlk devleti idi. Hakimiyet sahas Ma latyaya kadar uzanan bu devlet Anadoluda da sz sahibi olmakla birlikte, artk i mcadeleler yznden ypran maya balamt. te Fars blgesini ele geirerek Irak- Arab kapla rna dayanan Timur, Orta Doudaki durumun yeni fe tihler iin ne denli uygun olduunu artk gzleriyle g ryordu. Bu yzden o, irazn fethinden sonra Badada yrd. Timurun Badad kaplarna dayanmas bir ok devlet merkezinde huzursuzluklara yol at.1 Bu tehlike karsnda bz tedbirler alma yolundaki ilk faliyetlere Sivas ve Kahirede raslanmaktadr. Savunma tedbirleri nin arttrlp, sava hazrlklarnn srdrld bu ba ehirlerin yan sra Anadoluda Konya, Mara ve Erzincan gibi ehirlerde ise byk bir sevin havas esmeye bala mt. Zira Badad ele geirdikten sonra kuzeydeki Tekrite yryen (Ekim 1393) Timur, burasn ele geir di. Timur buradan Erzincan emiri Karamanolu, Dulkadrolu, Kara Koyunlu, Ak Koyunlu beleri ile SivasKayseri hakimi kad Burhaneddine mektuplar gndere rek itaat etmelerini istemi, Memlk sultan Berkuka kalabalk bir eli heyeti gdermiti. O daha gelecek ce vaplar beklemeden ileri harektna devam ile Kerkk, Musul, Mardin ve Diyarbekiri fethedip, Van G lnn kuzeyindeki Aladaa gelmiti. Buradan Dou Anado lunun eitli ehirlerinin fethi iin asker sevk eden Ti m urun huzuruna Erzincan hakimi Mutahharten (baz
SYASET

kaynaklarda Taharten) gelerek balln bildirdi. Mem lk sultan ise Timura onun gnderdii elileri ldr mekle cevap vermiti. Timur bunun zerine Suriyeye yrme karar almt. te yan'dan Anadoluda da durum onun lehine gelimeler gstermekte idi. Karamanolu Alaaddin Beg, Timurun mektubuna Kad Burhaneddin ve Yldrm Bayezid ile aras ak olduundan olumlu ce vap vermi, ister Suriye isterse Anadolu hangi devlet ze rine gidecek olursa olsun, kendisine katlacan bildir miti. Dulkadrolu Suli Beg ise gnderdii eliler ile Timuru kendisini devaml tehdid eden Memlkler ze rine yrmeye tevik ediyordu. te bu durum karsnda Kad Burhaneddinin Ti m ura kar bir cephe kurma yolunda teebbslere giri tiini grmekteyiz.2 Kad Burhaneddin, Timurun itaat isteini reddetmi ve mektubun bir suretini Memlk sultanna, bir suretini de Osmanl sultanna gndermi tir. Kad Burhaneddinin bu abalar ksa zamanda mey velerini vermi, Bayezid, Berkuk, Toktam ve Kad Bur haneddin arasnda bir ittifak kurulmutu. Fakat ok ge meden Timur bu ittifak paralamak zere harekete ge mi ve Sivasa doru ilerlemeye balamt. Ancak Erzu ruma kadat gelmi olan Timurun birdenbire geri dn mekte olduu haberi alnmt. Bu haber doru olup, Ti mur, kuzeye Toktam zerine ynelmiti. Zira o u sra da Anadoluya girdii taktirde kuzeyden Altn Orda g neyden ise Memlk kuvvetlerinin kendi zerine yrye ceini tahmin etmi olmaldr. 1391 ylndaki Kunduzca yenilgisi Altn Orda dev leti ve Toktamn kaderini kesin olarak belirlememiti. Zira geni Det-i Kpak blgesinin zengin kaynaklar henz Toktamn elinde bulunuyordu. N itekim o, Kunduzcadaki yenilgiden sonra yeniden kuvvet topla maya balam, kendine mttefikler aramaya koyulmu tu. Memlk tarihilerinin ifadelerine gre 1394 ve 1395 yllarnda Toktam, Memlk hkmdar Berkuk ile te mas kurarak, giritii mcadelede kendisine yardm et mesi iin, Timurun her iki taraf iin de ayn derecede tehlikeli olduunu ileri sryordu. Timur Anadoludan ayrlp Grcistanda fetihlerde bulunurken Toktamn ordusunun Derbendi geerek irvan taraflarnda faaliyette bulunduu haberini alm ve az sonra taraflar 15 Nisan 1395 tarihinde Terek rmaOSM A N LI

kysnda kar karya gelmilerdi. Toktam yenilmi fakat ele geirilememekle birlikte sava yalnz Toktamn deil, Altn Orda devletinin geleceini de belirle miti. Bylelikle Timur Altn Orda devletine kesin dar beyi indirmi oluyordu. Bu seferin nemi gerekten b yktr. Zira o, be yl iinde Altn Orda devletine ikinci byk darbeyi indirmi oluyordu. Bundan sonra Altn Orda devleti ikinci derecede bir devlet durumuna d mt. Bu sava Orta Asya, Gney Dou Avrupa ve Rus ya bakmndan pek nemli bir hadise tekil eder. Timur bylelikle farknda olmadan Rusyaya ve Rus knezlerine yardm etmiti. Zira artk Altn Orda hanlar, Rus knezleri iin bir tehlike olmaktan kmt. Btn bunlardan sonra Timur 1396 yl gz mevsi minde Semerkanda gitti ve ardndan H int seferine ka rak, Delhiyi ele geirip, zengin ganimet elde ettikten sonra Semerkanda dnd. Daha nce 1393 ylnda Azer baycan valiliine tayin edilen Timurun olu Miranah, H int seferine katlmamt. Timur Hindistanda iken bn Arabahn kaydettii zere Miranah tarafndan kendisi ne yazlan artk yaland, dolaysyla lkeyi oullar ve torunlar arasnda bltrp son gnlerini ibadetle ge irmesini" tavsiye eden mektubun varln kabul etme sek bile olu hakknda hoa gitmeyen baz haberler alm bulunuyordu. Miranah 1396 ylnda Hoy civarnda at tan dm, akln oynatarak acaib hareketlerde bulun maya balamt. Bundan sonra o kendini tamamen e lenceye vermi, iler ise bakalar tarafndan yrtlme ye balanmt. stelik bu sralarda Miranahn Cengiz Han soyundan olan hanm Hanzde ile aras alm, Hanzde, Timura kocasnn garip hareketlerini anlata rak, onun muhalefet fikrinde olduunu bildirmiti. Bu hikayeler bir yana Timurun yeni bir sefere k mas iin bz ciddi sebepler olmal idi. Timur daha n ce 1394 ylnda Anadoluya girip, Sivasa doru yry e gemiken aniden dnp, Grcler zerine yryerek, onlara ar darbeler indirmi, ardndan drtl ittifakn bir yesi olan Toktam zerine giderek, onu bertaraf et miti. O, Toktam zerine, yeniden Orta Douya dn mek niyeti ile gitmiti. Zira Toktam yenilgiye urat tktan sonra 1395/96 yl knda irvanda Samur rma kysnda Osmanl sultan Byezide yazd m ektu bunda niyetlerini aka ortaya koyuyordu.3 O, mektuSYASET

bunda Allahn yardm ile Toktama galip geldiini belirttikten sonra, tehditlere balamakta, bir yl nce Irak- Arabda bulunurken, am tarafna hakim olan ad san bilinmeyen, asil soydan gelmeyen Berkuka armaan ve eliler yollad, fakat onun bu elileri ldrttn sylyor, imdi artk Det-i Kpak taraflarnn ilerini yoluna koyduundan, am lkesine doru hareket edece ini, ayrca Memlk sultan ile dostluk halinde bulunan Sivas kadcna da haddini bildireceini ekliyordu. Ti m urun Anadolu ve Suriyeyi istila hareketinin ak bir delili olan bu mektupta ayrca imal olarak Osmanl sul tanlarna ittifaktan ayrlmas da ihtar ediliyordu. Ancak Timurun ittifak paralama abalan bir sonu vermemi, az sonra kendisi de Semerkanda dnmek zorunda kalm ve ardndan H int seferine kmt. Timurun yokluun da ittifak yeleri Timuru Anadolu ve Suriye zerine y rmeye tevik eden veya onunla ibirlii halinde bulu nanlar ile mcadeleye balamlard. te yandan ittifak yeleri, ittifak pekitirmek iin aralarndaki mnasebet leri de sklatrmlard. Yldrm Bayezid 1395/96 yln da Kahireye bir eli heyeti gndermi Berkuk da ona karlk vermiti. Kahire ile Sivas arasnda da devaml olarak eli heyetleri gidip-geliyordu. Kad Burhaneddin, Timurun tehditlerine hibir zaman aldr etmemi an cak Timur taraftarlar ile urarken 1398 ylnda Ak Koyunlu Kara Ylk Osman tarafndan ldrlmtr. Bu ayn zamanda blgede salanm olan ibirliinin de sonu olmu ve Timuru son derece sevindirmiti. Kad Burhaneddinin lm zerine Bayezid dou ya doru yaylma engelinin ortadan kalktn grerek harekete gemi, hatt hareketini Memlklere ait olan topraklar zerine de yneltmiti. Bylece dostluk, yerini kuku ve dmanla brakmt. Kad Burhaneddinin yerini doldurmak isteyen Byezid, dostlarn kaybetmi bulunuyordu. 1397 ylnda Karamanolu Alaaddin Begi yenen Byezid, Konya, Larende ve Aksaray gibi e hirleri ele geirmi, Kad Burhaneddinin ldrlmesi zerine nce Amasyay, ardndan Sivas kendi toprakla rna katmt. Ardndan 1399 ylnda Memlk sultan da lnce, bundan yararlanan Osmanl hkmdar, Frata doru ilerleyerek Malatya, Darende ve Divriiyi ele ge irmiti. Bylece o Anadolunun siyasi birlii zerine byk admlar atm, fakat Timura kar mcadelede ise
O SM A N LI

tek bana kalmtr. Onun bu kadar rahat hareket etme sine sebep, tabi ki Timurun ok uzaklarda H indistanda bulunmas idi. Halbuki Hindistan seferini baar ile sonulandran Timur, bir sre Semerkandda kalp, hazrlklarn ta mamladktan sonra tekrar batya ynelmiti. nk o daha nce ifade edildii zere, Samur rma kysndan Byezide yazd mektubunda tekrar geleceini ifade ediyordu. stelik Kafkaslarn gneyinde Grc ve Ermenilerin yeniden faaliyete getiklerini rendii gibi daha nce Azerbaycana gnderdii olu Miranahn uy gunsuz hareketleri de kendisine bildiriliyordu. te Kad Burhaneddin ve Berkukun ardarda lmeleri, Berkukun yerini kk yata bulunan Ferecin almas, Memlk devleti iindeki mcadeleler, Byezidin ise Anadoluda silah zoruyla gerekletirdii toprak kazanlarnn yarat t honutsuzluk, Timurun pek byk bir glkle karlamayacan gsteriyordu. Byk bir ksm yakn bir zamanda mer mslman hkmdarlara kar yap lan savalarda elde edilen Anadolu vilayetlerinin ball na gveoilemezdi. Timurun yannda yurtlarn terk etmi ve kendileri de Byezid gibi gazilik iddiasnda bu lunan pek ok Anadolulu beg bulunuyordu. Btn bu artlar deerlendiren Timur, 10 Eyll 1399 tarihinde hareket etmiti. Reyden Sultaniyeye ve buradan da Karabaa gelen aatay hkm dar, 1399/1400 yl kn Azerbaycandaki Karabada geir mi, Azerbaycan, Grcistan ve Irak- Arabda bz faali yetlerde bulunduktan sonra Bingle gelmiti. Artk Anadolu ve Suriyeyi istil iin geride hibir tehlike kal mamt. Taraflarn dmanlar da kar tarafa snmaya ba lamlard. Timurun Azerbaycana gelmesi ile yurdun dan ayrlan Kara Koyunlu Yusuf Beg, nce Musula, az sonra ise buraya gelmi bulunan Celyirli Sultan Ahmed ile Badada dndler. Ancak onlar Timurun Binglden Sivasa doru gitme niyetinde olduunu rendiklerin den, Memlklere snmaya karar vererek Halebe doru yola ktlar. Fakat burada Haleb naibinin kendilerini kabul etmeyerek, yollarn kesmesi zerine savamak zo runda kaldlar. Bu durumda Memlklere snma m it leri kalmayan iki dost, Timurun Sivas ele geirmesin den sonra G neye doru inmekte olduunu grerek, B yezide sndlar.4
I SYASET

Sivas zapt ve tahrip eden Timur bylelikle Osman lIlara ilk darbeyi indirdikten sonra daha ileriye gitmemi fakat ehrin elden kmas ve halkn urad kyma zlen Bayezid, Timurun Anadoludan ayrlp, Suriye zerine yrmesinden dolay yannda kendisine snan Kara Yusuf ve Sultan Ahmed de olduu halde harekete geerek, nce Sivas geri alm, ardndan Erzincan ile Kemah Timurun mttefiki ve aralarnn alma sebep lerinden biri olan Mutahhartenin elinden almt. Osmanl hkmdar ile Timur arasnda gidip-gelen eli ve mektuplar vastas ile anlamak mmkn olmad gibi, Timurun ok yakn bir yerde bulunduu bir s rada Byezidin, Timurun mttefiki Mutahhartenin merkezi Erzincan zerine yrmesi, Timura Anadolu zerine tasarlad sefer iin meru bir sebep hazrlam t. 1396 ylnda N iboluda Hal ordularn perian eden Osmanl sultan, slam dnyasnda kazand h ret ve gururuna malup olmu, Timurun tehditlerine al dr etmedii gibi kendisi tehdite balamt. Sivas ele geirdikten sonra gneye ynelen Timur, Berkukun lmnden sonra Memlklerin iine dtk leri skntl durumu biliyor ve Bayezid ile karlamadan nce bu meseleyi de halletmeyi dnyordu. Byle bir hareket iin eitli sebepler de vard. Bu yzden o nce Behisniye, oradan da Halebe geldi.5 Haleb, Hama ve Humus gibi ehirleri ele geiren Timur, 1401 yl Ocak aynda Dmak da alarak, ehir yama edilip, yakld. Timur burada bir sre kaldktan sonra Tebrize dnd. Timur, daha Suriye seferi srasnda Byezide gn derdii tehdit dolu mektubunda kendi baarlarn sayp-dktkten sonra, Byezidin kendisine itaat etmesini istemi, buna karlk Byezid de kendi soyu ve zaferleri ni sayarak, dmana kar savaa hazr olduunu bildir miti. Timur bu cevaba kar, arada dostluk salanmas gerektiini ve bu dostluun da kafirlere kar slamn gcn arttracan sylemi, lkin Byezidin oulla rndan birini rehin olarak gndermesini ve yollayaca hilat giymesini de istemiti ki, bu aka Osmanllarn kendisine bamll kabul etmesini istemek anlamna geliyordu. Bir mddet sonra Byezidin elileri, getirdikleri mektupla tekrar Timurun huzuruna ktlar. Bu mek
O SM A N U I

tupta Byezid, aralarnda anlamazlk iin bir sebep ol madn bildirdikten sonra, kafirler ile mcadele edip, lkeler ele geirdiini syleyerek, dostluk teklif ediyor, aralarnda varlacak anlamadan sonra ise Memlkler ile Timur arasnda barn salanmas iin araclk edeceini yazyordu. Timur elilere, daima gazada bulunan Anado lu halkna zarar vermek istemediini, arada dostluk ku rulmasn arzu ettiini sylyor, ancak dostluun kurul mas iin Kara Yusufun kendisine teslim edilmesini, bu olmad takdirde, Osmanl topraklarndan kovulmasn istiyordu. Buna karlk Byezid, vaktiyle Moollarn bi le Msra kaan Abbasileri istemediklerini ifade ile, ken dilerine snanlar teslim etmek veya kovmann mm kn olmayacan, esasen onlarn Anadoludan ayrlm bulunduklarn, lkin tekrar gelecek olurlar ise, yine ka bul edeceini bildiriyordu.6 Esasen bu srada getirttii yeni kuvvetlerle ordusu nu takviye eden Timur, artk Byezid ile savaa karar ver mi bulunuyordu. Bu bakmdan Byezide kabul m m kn olmayacak tekliflerde bulunarak, Kemahn Mutahhartene geri verilmesini, ehzadelerden birinin kendi ya nna gnderilmesini, tbilik almeti olarak gnderecei kemer ve klah kabul etmesini, Anadolu beglerinden alnan yerleri eski sahiplerine geri vermesini, Kara Yu sufun kendisine teslim edilmesini istemiti. Tabi ki b tn bunlar red edilmiti. Esasen bu teklifler kabul edilse bile, bunlar Timurun baka tekliflerinin tkip edecei akt. O, bylelikle Byezidi sulayp, sorumluluu da ona yklemek istiyordu.7 Btn bunlara ramen ihtiyatl davranlmasn tav siye eden vezir Ali Paaya Byezid: erefimiz ve kar koyacak gcmz vardr. Tbi olup, istiklalsiz yaayama yz diyerek, Bizans mparatoru ile anlam ve kuatma y kaldrmt.8 Nihayet Timur 12 Mart 1402 Pazar g n Byezid zerine yrmek maksad ile hareket etti. Avnik zerinden Kemaha gelinip, buras Mutahhartene brakldktan sonra, Sivasa yaklatklarnda daha nce Byezide gndermi olduu elisi ile birlikte Osmanl elileri gelmiler, fakat Timur elilere kar Byezidi aka sulayarak savaa hazrlanmasn bildirip,9 kendisi de yola km ve Kayseri-Krehir yolu ile gelerek, An karay kuatmt.10
SYASET

Bu srada Byezid de Ankaraya yaklam bulunu yordu. Bu yzden Timur, kuatmay kaldrarak, ubuk ovasna gelip savaa hazrland. Daha nce Timuru To kat'ta bekleyen Byezid, onun Sivastan Kayseriye g itti ini ve oradan Kzlrmak boyunca ilerlediini renin ce, onun yolunu kesmek iin Tokattan ayrlm, lkin ona yetiemeyince, Ankarann kuatlm olduunu duyduundan oraya yrm ve az nce ubuk ovasna gelen Timurun karsnda mevzi almt. Savan cereyan ettii saha douda ubuk ay va disi (Ankara, Esenboa, ubuk, Haclar ky); batda Kuu da, Mire da, Ova ay, Klack deresi, kuzey de Cankutaran; gneyde Karacaviran, Kuu da arasn da kalmakta olup, esas vuruma ubuk ayndan itibaren batya doru yaklak 6 km. kadar uzanan Kzlcaky de resi zerinde cereyan etmitir.1 1 Taraflarn kuvvetleri hakknda deiik saylar veril mektedir. Osmanl ordusunun 70.000 kii; Timurlu or dusunun bundan daha fazla olduu anlalmaktadr.12 Sa van gn hakknda da eitli kaytlar bulunmakta olup, bunlar iinde 27 Zilhicce 804 (28 Temmuz 1402) Cuma tarihi kabul edilmektedir.1 3 Bundan henz 6 yl nce, Osmanl Devleti ar bir imtihandan parlak bir zaferle kmt. 1396daki N i bolu zaferi bir tesadf deildi. ubuk vadisindeki sava ta Osmanl ordusu yenilerek dald. Yeni fethedilmi begliklerin askerleri kendi belerinin saflarna katldlar. Meydana gelen kargaa iinde yenieriler ve Srp askerle ri bir sre direndiler. Anadolu ve Rumeli sipahileri da ldlar. Her birlik bir an nce kendi yurduna dnmeye alyordu. Devlet ileri gelenlerinden her biri bir ehza deyi alarak kam ve Byezid, Timurun seferleri srasn da yannda bulundurduu kukla hanlardan Cengiz Han soyundan gelen Mahmud Han tarafndan tutsak alnm t. Akama kadar vuruan Byezid birka muhafz ile tu t sak dtnde byk devlet olma hayalleri birdenbire son bulmutu. Byezidin yenilgisi ile sona eren bu savala, Bizans mparatorluu 50 yl kadar daha varln srdrm, Rumelinde fetihler durmu, ehzadeler arasndaki haki miyet mcadelesi ve Timur tarafndan Anadolu beglikleO S M A N II I

rinin yeniden canlandrlmas yznden Anadolunun birlii bozulmutur. 17 Austosta, yani savatan 3 hafta kadar sonra Saruhan beginin merkezi Manisaya alayla girdiini grmekteyiz. Bylece Frat sahillerinden Ada lar sahiline kadar btn eski beglikler yeniden kuruldu. Trkiye Seluklularnn merkezi Konyada, onlarn me ru varisi sfat ile Anadoluda hakimiyet iddiasnda bulu nan Osmanllarn en byk rakibi kabul edilen Karamanoullar beglii daha da byd ve glendi. Bu beglik imdi btn Sakarya dirseini iine alarak Anka ra ile Bursa arasna girmi bulunuyordu. Timurun d ncesine gre Karamanoullar Anadoludaki dier k k beglikler zerinde bir hakimiyet kuracak ve bunlar gnn birinde Osmanl tehlikesi yenilenecek olursa, et rafnda gl bir ittifak halinde birleebilecekleri bir e kirdek tekil edecekti. Zaferden sonra fetihnameler yazlp14, beg ve mirza lar Anadolunun eitli yerlerine gnderilirken ahruh Glhisar, Muhammed Sultan yannda Mirza Ebubekir ve bz beglerle birlikte hzineyi ele geirmek iin Bursaya gnderildi. Emirzadeler buradan harekete devam ile z nik ve anakkale Boazna doru ilerlemiler, ele gei rilen ganimet katipler tarafndan kayda geirildikten sonra Ktahyaya gelmi olan Timura sunulmutur.1 5 Muhammed Manisada, ahruh Uluborlu-Keiborlu ta raflarnda klarken, Timur Denizli-Aydn-Tire yolu ile zmire yrd. XIV. yzyl ortalarndan beri Trklerin elinden km bulunan zmir ve etraftaki baz kaleler alndktan sonra, zmir, Aydnoullarna brakld. Ti murun bundan sonra Rumeliye geme dncesinde ol duu anlalmaktadr. Zira Bizans mparatoru Manuel, Byezidin tutsak alnmasna ok memnun olmu, lkin Timurun Rumeliye gemek iin gemi hazrlamas hakkndaki mektubu gelince armt. Zira Timurun z m iri 15 gnlk bir kuatmadan sonra ele geirmesinden dolay stanbula kar da bir harekete girieceini zan netmi acele eli ve armaanlar gnderip, balln bil dirmiti.16 Buradan tekrar Ayasuluk (Seluk) zerinden Denizliye gelindiinde, torunu Muhammed Sultan, Kayseride tekrar orduya katlmak zere Ankaraya gn derildi. Timur kendisi ise ahruhun klad Ulubor luda konmutu. O, bu havalide iken Muhammed SulS YAS ET

tann rahatszln iiterek Akehire doru yneldii srada, Byezidin Akehirde ld haberini ald (Mart 1403).1 7 Yenilgi, sava takip eden aylarda o denli tesirli oidu ki, hereyden midini kesen Osmanl sultan haya tna son verdi.1 8 Byezidin lmnden az sonra Anadoludaki duru mu dnd gibi dzenlediine inanan Timur, Mem lklere ve Osmanllara ar darbeler indirmi olarak Anadoludan ayrlmaya karar verdi. Ayrlmadan nce, lhanilar zamannda Anadoluda yerlemi olan ve Ankara savanda kendi saflarna geen Orta Anadolu blgesin deki Tatarlar da Mavernnehre grd. Bundan son ra Bingl ve Erdebil dolaylarnda Orta Dou ile ilgili b

z dzenlemelerde bulunup oul ve torunlarna eitli blgeleri tefviz etti. Anadoludan ayrlmadan nce Byezidin oullarn dan olup, Ankara bozgunundan kap-kurtulan elebi Mehmedin byk glklerle tutunabildii Amasya ve yresindeki hukukunu tasdik etti. Osmanl ehzadesi de buna karlk, Timurun yksek hakimiyetini tanyarak, paralar zerine onun adn da koydurdu.19 Lkin Anado lu dan ayrlmasndan az sonra Timurun douya, ine doru kt bir sefer srasnda lm, bu tbilii geer siz kld. elebi Mehmed ise Fetret devri ve uzun bir mcadeleden sonra Osmanl Devletinin yeniden kurulu unu gerekletirdi.

B u sralarda O rta D o u n u n d u ru m u iin bkz.: Yaar Yiicel, XIV.-XV. Yzyllar Trkiye Tarihi H a k k n d a A ratrm alar II (Trkiye ve Yakn D o u zerinde 1393/94 T im u r Tehlikesi), Belleten (1973), X X X V II/l4 6 , l 6 l v.dv.

12

Savan cereyan ve o rdular iin bkz.: m er H alis (Byktay), Timurun

Anadolu Seferi ve Ankara Sava, stanbul 1934, s. 55; Alexandrescu D ers


ca, La Campagne de Timur, 68 v.dv. 13 avan g n hakknda verilen tarihler farkldr. M. H . Yinan (/. A., Ba yezid M ad., 386), b t n b u tarih lerd en en doruya yakn olan C u m a g n yani 27 Zilhicce (28 Tem m uz)d r dem ektedir. eitli kaynaklarda ve rilen tarihler iin bkz.: . H . Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 310. Fetihna m elerde ise 28 Zilhicce C um a g n denilm ektedir. 14 Bu fetihnam eler iin bkz.: sm ail Aka, T im u ru n A nkara Sava F etih n a m esi, Belgeler (1986), X I/1 5 , 1-22. 15 16 17 Yezd, Zafemme, II, 327. . H . Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 318. O , 14 a b a n 805 Perem be (9 M a rt 1403) g n lm t r (Yezd, II, 348). Byezidin cesedi nce A kehirde eyh M ahm ud- H ayran t rb esi ne konulm u, T im u r A kehire gelince, Byezidin o lu M usa e le b iy i altam gal nian ile Bursaya gnderirken ehzade babasnn cesedini de ala rak g t rm t r (Yezd, II, 350). 18 Byezidin esareti ve im iin bkz.: Fuad K prl, Y ld rm Bye z id in Esareti ve n tih a n H ak k n d a, Belleten (1937), 1/2, 5 91-603; ayn m ellif, Y ld rm Byezidin n tih a r Meselesi", Belleten (1943), V II/2 7 , 591-59919 H alil Edhem , Meskkt- Osmaniyye, stanbul 1334, N r. 88-91

Kad B urhaneddinin bu husustaki faaliyetleri iin bkz.: Yaar Y cel, Ka

d Burhaneddin Ahmed ve Devleti, s. 121 v.dv.


3 Bu m ek tu p iin bkz.: Zeki Velidi Togan, T im urs O ste u ro p ap o litik ,

ZDM G (1958), 108 (33), 2 7 9 v.dv.


4 Faruk Sm er, Kara Koyunlular, I, 62. Kara K oyunlu begine Aksaray yre si dirlik olarak verilip, dokuz ay kadar Byezidin yannda kalm t. 5 H alepin ele geirilm esinden sonra ilerinde m ehur b n H a ld u n un da bulu n d u u ulem ile yaplan to p la n tlar iin bkz.: b n Arabah, Acaibul-

Makdnr, K ahire 1285, 96 v.dv.


6 7 sm ail Aka, Mirza ahrh ve Zaman, A nkara 1994, 24.

.A., Bayezid I M ad.; . H . U zunarl, Osmanl Tarihi, I, A nkara 1 9 6 i,


301 v.dv. U zunarl, I, 308. mi, Zafemme, I, Praha 1937, 25 2 ; Yezd, Zafemme, II, Tahran 1336 h ..,2 9 2 .

8 9

10

A nkara kuatm as iin bkz.: Alexatdrescu Dersca, La Campagne d-e Timur

en Anatolie, B ucuresti, 1977, 63 v.dv.


11 Sava m eydannn topografyas iin bkz.: M uzaffer Erendil, 1402 Ankara Sava", Askeri Tarih Blteni (1980), 10, 6 v.dv.

DEVLETTEN MPARATORLUA YKSELN MMARLARI: FATH VE YAVUZ

FATH SULTAN MEHMET: K KITANIN VE K DENZN HAKM" YAVUZ SUETAN SEEM: HADM-I, HARAMEYN"

FATH SULTAN MEHMET: "K KITANIN VE K DENZN HKM"

FATH SULTAN M EHM ET D N EM N D E O SM ANLI VE DI SYASET

239
STANBUL'UN FETHN MTEAKP STANBUL'DAK HIRSTYAN CASUSLARIN RAPORU

247
O SM ANLI M PARATO RLU U VE TAH T EL: SYAS MNASEBETLER <XV-XVII. YZYILLAR)

253
XV.-XVIII. YZYIL A R D A O SM AN LI VEN EDK LKLER

259

FATH SULTAN MEHMET DNEMNDE OSMANLI VF DI SYASET


PROF. DR. RHOADES MURPHEY
UNIVERSITY OF BRM N G H A M CENTRE FOR BY2ANT1NE, O TTO M AN AND MODERN GREEK STUDES / NGLTERE

DIARIDA GENLEMEBR MPARATORLUK KURUCUSU OLARAK FATH: EFSANE VE GEREKLER


Mehmet, dneminde efsanevi bir stat kazan d. Fatih olarak tannd, nk daha hkm* gnn kutlamasndan birka hafta sonra, Dou Dnya snn baehri stanbulu zapteden bir orduyu ynetti. 1450lerden beri Osmanllarn mparator statsndeki ilk hkmdar olarak kiilii youn bir ilgiye mazhar ol du, fakat yine de esrarengiz bir kii olarak kald.1 Esra rengiz olmasnn bir sebebi kastl olarak arptlm ve ya fantezi rn olan deerlendirmelerdir. Paradoksal olarak, B atda hal seferleri taraftarla rnca yaylan Trk imgesi hakkndaki korku dolu mesaj lar, Osmanl Sultannn imaj yaratclar tarafndan reddedilmezliili gibi, hatta Muhteem Trk n dman ca niyetleri hususunda Batklarn bu korkular glendi rilerek tevik edilmitir.2 XVI. asrda Osmanllarn ykselmesi ve hasretle mit edilen d hakkndaki mbalaal rivayetler byyen bir i kolu havasna brnmt.3 Bir nceki asrda Batda sultanlar iin yazlan tarihler o kadar po pler ve sayca da ok deildi, fakat XVI. asrn ikinci ya rsnda retilen prototipler sonraki almalara tamamen damgasn vurdu; sonraki almalar ncekileri gerek b ilgi ve yorumlar iin kulland ve bugn de bu yorum larn bazlar kabul gryor. Dolaysyla Fatih Sultan Mehmetin askeri hedeflerini deerlendirmeden nce, hakkndaki ilk eserleri ilerinde ne tr bilgi (veya yanl bilgi) olduu asndan incelememiz gerekir.
O SM A N II

Gerek
Fatih hakknda Batda kartlan hikayelerin kesin bir amac vard: Trk korkusunun egemen olduu bir psikolojik bilincin tevik edilmesi ve (gerekiyorsa) yara tlmas ile Hristiyan birliini gerekletirmek. Bu hika edenlerin ortaya attklar hikayelerdi. Bunlarn doru ve gvenilir olup olmadna Osmanl diplomatikasmdaki gerek belgelerin dili ve tarz lar ile bir karlatrma yaparak karar verebiliriz. lk olarak iki otantik rnei dikkate alalm. Birisi Fa tih tarafndan stanbulun alnmasndan bir ka gn sonra ehirdeki Cenevizlilere hitaben yazlan belgedir. Bu belge Fatihin eski lalas ve nl komutan Zaanos Paa tarafn dan imzalanm olup Cenevizlilerin can ve mal emniyetle ri iin duyduklar korkuyu izale etmek zere hazrlanm t. Bu belge aadaki hkm iermektedir:
Buyurdum ki, kendlerin ayinleri ve erkanlar ne vehi le cri ola-gelirse, yine ol slb zere adetlerin ve erkanlarn yerine getreler. Ben dahi zerlerine varub kalalarm ykub harab etmeyem. 4

en nemlileri Sultan ile yzyze geldiini iddia darlnn nc ylnda ve yirm ibirinci yelerin ya

Bu ifade, daha nce Cenevizlilere tannan imtiyazla rn-teyidi anlamndadr. Belki Sultann i dncelerini yanstmayabilir, fakat onun ehirdeki cemaatlerden en az birinin ibirliini kazanmak istediini gstermektedir. Ayrca dili ve kullanlan baz deyimler belgenin gerek bir Osmanl belgesi olduunu kantlamaktadr. Aka grlyorki, Epistolae Magni Turcid? Fatihe atfedilen, ar retorik ieren metin diplomatik nezakete uygun e kilde gven telkin edici ve uzlamac dil slbuyla tezat tekil etmektedir.

[JJJ

SYASET

Sultann mtehakkim ve asabi bir karakteri oldu unu gsteren ok delil vardr, fakat amacna hizmet et tii zaman fkesine hakim olabildii ikinci rneimiz den grlmektedir. Mays 1471de Venedik Dojuna yaz d mektubunda Fatih, iki taraf arasnda 1463den beri devam eden harbi sona erdirmek iin taraflarn karlkl taviz vermesi gerektiini ifade eden uzlamac bir forml teklif etmektedir. Fatih burada Osmanllarn Venedikin taleplerine verecei tavizleri karlayacak dnleri de Ve nedikten beklediini, ustaca seilmi lm i bir uslbla ifade eder.
Sinyorluunuzun bize ait olan ve tarafnzca bu harbde igal edilmi olan Linini adasn bizim hkmranlmza ia de etmesi u cmlelerle devam eder. Devlet-i Aliyemiz ise eski Modon ve Corona ait yerlerdm kullarma alnan arazi yi boaltmay taahht eder. 6

kilerin irfann dndn ve hkmetmek iin belli belirsiz bir niyeti olduunu, skenderler, Pompeyler ve Sezarlar gibi8 imparatorluunu geniletmek istediini dorulamakta ise de yukardaki cmlenin ikinci yars -Dou ve Bat Dnyalarn tek bir ta altnda, slam ta c altnda birletirmek istemesi- atfedilen ihtirasnn ger ek deil fantezi olduunu gstermektedir. Bu ekliyle hikaye Papa II. Pitlusun 1460larn balarnda formle ettii ve Sultann din deitirmesi ile Osmanl askeri gcnn ntralize edilmesi eklindeki vizyon ieren fa kat pratik olmayan, projesini hatrlatmaktadr.9 Bir tccar ve sanayi-askeri casusu olan Floransal Beedetto Dei u szleri, belirtilmeyen bir tarihte, Gen Sultann hkmranlnn iyice byd bir dnemde ona yaktrmaktadr.
Ben (Fatih Sultan Mehmet) yaptm bir planda

Efsane imdi yukarda belirtilen Osmanl belgesindeki uslb ve dili o zaman Bat Avrupada Fatih iin retilen nutuklar ve tebliler ile karlatralm. Yazarlar, bunlarn Fatih ile yaptklar grmelerin harfi harfine deifresi olduunu iddia etmilerdir, fakat bunlar oun lukla uydurma veya gerek diyaloglarn hayalgcne da yal versiyonlardr. Burada birok rnei iktibas edebili riz, ancak biz Fatihin askeri ihtiraslar hakkndaki iki rnei ele alacaz. Yukarda belirtildii zere, II. Mehmet 21 yanda stanbulu zaptederek grlmemi bir ne sahip olmu tu. Bu marifetiyle sadece babasnn baarszlkla biten on haftalk (Haziran ortasndan Eyll 1422nin ilk yar sna kadar) muhasarasnn fevkine kmakla kalmam, ayn zaman da Peygamberin Ashabndan, 672de ehrin Araplar tarafndan ilk muhasarasnn efsanevi komutan Ebu Eybn abalarn da boa karmayarak btn s lam Dnyasnda itibarn ykseltmitir. Baz rivayetlere gre bu asker g ve n Fatihde bir saplant haline gel miti. Giacomo de Languschi onu yle vnrken duy duunu kaydeder:
Sezar ve Anibal bile benim ile karlatrlnca hibir eydir ve ben (Dnyadaki btn Hristiyanlar) hakimiyetim altna alabilirim. 7

(vurgulama yazarndr) bana yardmc olacak bir ok ey bi


liyorum; Genliimin, zenginliimin ve talihimin yardmyla, Sezar, skender ve Keykavusu geeceim10

Artk aina olduumuz gibi eski alarn askeri kahramanlarna yaplan atflar srpriz deildir, fakat pa diahl dneminin ortalarnda iken Fatihin talyann istilas iin zihninde teekkl eden mahhas planlara yaplan rtl ima hem sahtedir hem de tarihi hatadr. Belki hemehrisi Leonardo da Vincinin Deiyi hikayeci olarak itham etmesi konuyu aklaycdr.1 1 Fatih Sultan Mehmet ounlukla Batda kaydedilen dolayl nutuk ve grlere dayanlarak mahkum edilmi tir. Osmanl hizmetindeki bir Srp dnei Konstantin Mihailovii uyduruk beyan ima yolu ile karakter kat line dair saysz rnek vermektedir.12 Fatih zerinde ya plan olaanst younluktaki tahrifler ve btnyle ya lan deliller veya (gerek) tarihi olaylar ve kiiler sebebiy le tarihiler onun dnemi iin doru bir deerlendirme yapmakta glkle karlamaktadrlar. Ancak bizim sormamz gereken esas soru udur; Fatihin fetih ile bu kadar megul olmasnn sebebi ne idi? F a tih in S a ik le ri Her tahrifatta olduu gibi, Fatihin sava ve otokratik tabiatnn kastl olarak mbalaa edilmi tasvirle ri ve anlatmnda bir gerek pay da yatmaktadr. Ne de olsa o baarl bir komutand ve askeri alanda yaptklary-

Dier bilinen rivayetler ile karlatrlnca, bu ifa de gen sultann okul ocuuna mahsus bir zlem ile es

la aka gurur duyuyordu. te onun bu mkemmel as keri sicili, bize Fatihin seferlerindeki dzeni, ncelikleri ve hedeflerini yorumlayabilmemiz iin ip ular vermek tedir. Gereki baklrsa, Fatihin bazan alamayan engel lerle karlat ve yenilmez olm ad inkar edilemez. Belgrad (1456) ve Rodosun (1480) baarsz muhasara lar ve Fatihin sahip olduu mtevazi llerdeki do nanma XV. asrn nc eyreinde Osmanl gcnn gerek snrlarn ortaya koymaktadr. 147 5de K rm n Osmanl hakim iyeti altna alnmas ile Osmanl nfusu Karadenize ulam ve Osmanllarn mevcut deniz gc kapasitesinin daha da snrlanmasna ve daha fazla kayna a ihtiya duymasna sebep olmutur. Snrsz ihtiras ol masna karlk, Fatihin askeri itibarn bozulmadan ko rumak istemesi kazanma ans olmayan maceralara atl masn nlemitir. Bundan te, Osmanl ilerlemesinin bir ka cephede ay anda olmas hkm darlnn son on ylnda m ali glkler dourmu ve imparatorluun zaten azalm olan insan ve m addi kaynaklarnda ciddi ve toplumsal adanda ykc sakncal tesirler meydana ge tirmitir. O

ki metodik yaklam ve titizli i gl Trkmen lideri Uzun Haan ile Austos 1473te O tlukbeli muharebe sinde karlamadan nce, Macar snr boyunca mevzilenmi aknclarndan byk blmn Anadoludaki mstakbel cepheye kaydrm a tedbirini almasndan ve c mert tim ar ve zeamet balar ile m ttefik kazanmaya almasndan da belli olm aktadr.16 Bu kusursuz planlama ve glerini ustaca mevzilendirilm esi gstermektedir k i Fatih hem askeri zafer ka zanmaya azim liydi, hem de baar orann drecek risklere girmemeye kararlyd. Fatih sadece baarl bir komutan olarak tannmak istemedi, ayn zamanda he men btnyle baarl askeri sicilinin onu sahip-kiran (Gezegenlerin uurlu birleim inin Efendisi) unvanna la yk grdnn bilincindeydi ki bu unvan slam gelene inde ilahi onay ve destek ile efsanevi fetihler yapm olan ok az karizm atik lidere layk grlmt. II. Meh m edin dnya fatihleri arasndaki statsnn bilincinde olduunu Fatihin yakn alma arkadalarndan tarihi Tursun Beg 147 3te iaret etmitir.
stanbula ilave olarak, atalarndan kalan topraklara yirmi lkeyi daha katm ve dnya fatihlerinden birisi oldu

unun iaretlerini gstermiti, (sahip-kran)!'11 halde Fatih Sultan Mehmet seferlerinden gerek XV. yzyln sonlarmda slam Dnyasnda, dier i olarak ne elde etmeyi ummu ve amalarn gerekle nemli bir siyasi gc olan M em lklara ynelik olarak tirm ek iin nasl bir yol tutm utur? Fatih askeri adan

m mkn olan hedeflemi ve bunu gerekletirmek iin hi bir eyi ansa brakmayan titiz askeri seferler hazr lanmas konusunda srarc olmutur. Mesela bu titizlik , 1461de Trabzon mparatorluunun fethinden nceki hazrlklarnda net bir ekilde grlmektedir. O zaman imparatorluk donanmas 200 tekneden fazla deildi ve bunlarn sadece 92 si silahl kadrga id i.13 Ancak Fatih zel tekneleri bir ekilde donanmaya katarak 300 teknelik bir filoyu cepheye insan ve malzeme tamak zere denize kartabiliyordu. Sonuta Kritovoulosun ifadesi ne gre Fatihin ordusu altm bin svari ve seksen bin piyadeye ulam t.14 Bu tespitin ikinci blm mba laa edilmi olsa da, byk seferlere hazrlanrken Fa tih in riske atlm ay sevmedii grlmektedir. 1480de Rodos muhasarasnn baarsz olmasna ramen, larb ta raftar lobinin onun normalde ihtiyatl tabiatn fazla iyimser tahminler ile atn nispeten gvenilir kaynak lar belirtm ektedir.15 Fatihin askeri seferleri planlamadaO SM A N U

Fatihin niyetini bize ayn tarihi haber vermektedir.


Fatih... Osmanl ve Memluk topraklar arasndaki tampon blge olan Karaman Suriye ve Msrn fethinin ilk aamas olarak (vurgu yazarndr) almaya karar verdi. 18

artlar izin verdiinde Fatihin M em lk topraklar nn btnn veya bir ksm n alm a eilim inde olduu na dair ciddi iaretler vard. Venedikle 25 Ocak 1479da bar imzalanmas beklenen frsat verdi. Bu konuda tm kaynaklar birlemektedir k i 1481 ilkbaharnda, m rnn sonuna yaklarken, Fatih sadece B at cephesinde Hristiyan Avrupaya kar deil, ayn zamanda Asyada aikar hedefi olan M emlk Suriyesine kar da tekrar b yk bir kara harekatna hazrlanyordu. Fatihin askeri seferlerinin bir muhasebesi yapldnda, H ristiyan Bat nn itaat altna alnmasnn imparatorluun gelecekteki gelim esi ve em niyeti iin salam bir temel atlm as y nndeki kapsaml plann sadece bir paras olduu ortaya kmaktadr.
I SYASET

BYME'FATIH'IN MERKEZLETRME ABASI VE BUNA REAKSYONLAR


lk blmdeki tartmamzda Fatihin askeri geni lemesinin hedef ve metodlarnn hem hayatta iken hem de kendi ldkten sonra nasl tartm a ve mnazaa konu su olduunu grdk. H km darlk otoritesini ve devle tin m ali im kanlarn arttrm ak iin ald tedbirler ieri de daha byk bir reaksiyona sebep olmutur. 1510lu yllardan sonra yani ykselm e dneminde yazlan tarih lerde Fatih dneminin tartm al taraflar gzard edil meye allm ise de siyasetine kar ak tif bir direni ol duuna dair izlere rastlanmaktadr. Tarihi Akpaazade (l4 0 0 -c a .l4 8 5 ) sultann primes interpares (eitler arasnda birinci) olarak kendisi gib i cesur beylerin efi olduu es ki valyelik dneminden nostaljik olarak bahsederken, II. Mehmed gib i yeni-em peryal, Sezar benzeri kiiler ta rafndan tem sil edilen sultanln gc tekeline alma eilim ini dorudan tenkid etmeye tehlikeli ekilde yak lam t.19 H atrlanm aldr k i bu tr tenkidlerde bulu nan bakalar da vard.20 Gerek udur k i XV. asrn orta larnda Osmanl devleti imparatorluk aamasna girm i ti ve kayna ne olursa olsun engellemelere Fatihin ok az msamahas olaca tavrlarndan b elliyd i.21 Fatih ha nedann yedinci yesi olmasna ramen merkezi brok rasi ve idari otoriteye dayanan birletirici devleti ilk ku ran kiidir. Bunu nasl baardn anlatmak birka b lm srecei iin zetle sadece noktaya temas edece iz: (1) stanbula tekrar nfus kazandrlmas ve Fatihin
srgn kullanmas, (2) ekonominin merkeziletirilmesi

t belirsizlii devam etmitir. Ancak Fatihin hkm darlnn sonunda stanbulun im paratorluun siyasi ve iktisadi merkez olmas phe brakmayacak bir ekle d nmtr. Fakat baardklarnn byklne ramen Fatih gerek i politikasnda gerek d politikasnda ten kid ve mnazaadan ari deildir. Meselenin z, Fatihin stanbulu iskan iin kulland tevik edici ve zorlayc tedbirlerdi.22 stanbulun fetih sonras ehirlemesinde ki karan lk taraflar, mesela srgn siyasetine ynelik tenkidler sa dece tarihiler arasnda deil Fatihin kendi danmanla r arasnda da blnmeye sebep olmutur. K aram ana ya plan 1466 seferinden sonra Fatihin vezir-i azami Mah m ut Paa, sultann em riyle yaplan nfus transferlerinin cezalandrc ynlerinden kendisini < -memur mazur de yim ini kullanarak ayr tutm ak istem iti.23 M ahm ut Paann vezir-i azamlktan alnmas Su ltan n iradesine da ha kolay boyun eecek bir vezirin tayinini kolaylatrd, fakat Rum Mehmet Paann vezir-i azam l zamannda (1466-1469) Karamandan yapt srgnler ona hem adalarnn ve hem de yakn zaman tarihilerinin id detli tenkidler yneltmesine sebep olmutur.24 Bu nfus transferlerinin. stanbulun ehirsel gelimesine faydalar bulunm akla birlikte phe yoktur ki kamuoyu asndan amalar kullanlan aralar hakl karm yordu. Ancak Fatih amalarn gerekletirmek iin her zaman zorlay c tedbirler kullanmyordu. N itekim 1471de A laiye (Alanya) b eyliinin yenilm i hkm dar K larslan Beyin ibirliini kazanmak iin ona Trakyada Gm lcinede tazmin edici bir arazi verdi.25 Benzeri ekilde zafer de cm ertliin bir nianesi olarak Sultan 1473te zaptedilen Karahisar-i arkin in Akkoyunlu garnizon kom uta nna Edirne yaknlarndaki irm enin sancakbeyliini verdi.26 Fatih merkeziyeti emelleri iin ikna edici metodlarn zorlayc metodlar kadar etkin olduunu b ili yordu. yle grlyor ki Karamanda 1466dan balaya rak bavurduu zorlayc metodlar, daha lm l politika larnn baarszla uramas zerine artan hayal k rk l ndan kaynaklanmtr.

ve (3) hukukun idari yapsnn salam latrlm as.

stanbulun skn
stanbulu zaptederek ve sonra da imparatorluun yegane siyasi, iktisadi ve kltrel merkezi olarak geliti rerek Fatihin merkezileme srecine ve imparatorluun gelecekteki b irlikteliine katks devasa olmutur. Tahta getiinde birbirine rakip ik i baehri olan bir impara torluk devralmt. Eski baehir Bursa iktisadi ve k lt rel merkez olarak kalm , 1361den sonra birok idari, askeri ve saray trenleri ile ilg ili fonksiyonlar ise Edir neye tanmt. XV. asrn ilk eyreinde devam eden si yasi anlamazlklar yznden iki baehir arasndaki staO SM A N II

Mali Siyaset ve ktisadi Rasyonalizasyon


Devlet gcnn dayand lke ve kaynaklar iin mcadele etmek gerek anlamda Fatih dneminde balaI SYASET

d. XV. yzyln balarnda imparatorluun blnm durumu ve yerel glerine devletin yeniden birlemesini salamak iin verilen tavizler, Fatihin seleflerini zor du rumda brakmt. Bu bilhassa Anadoludaki nfuzlu mslman aileler ile yaplan pazarlklarda ortaya kyor du. Bahse konu ailelerin gcndeki erime bilhassa Fa tih in zamannda artt. lk nce m alikane-divani sistemi gibi gelir kaynaklarnn ik ili veya ortak kullanm n sa layan yntemler kullanld. Devlet asndan, arazi m l kiyeti haklarn azaltmak veya paralamak daha ok istim laka doru ilk adm tekil etti ve uzun vadede hzi nece kullanm veya tekrar datm iin m lkiyet hak knn devlete gemesine zemin hazrlad.27 Fakat tarada ki toprak elitlerinin menfaatlarna bu tr yntemlerle te cavz, Fatih tarafndan hkm darlnn son dneminde daha sert ve dorudan istim laklara dntrld.28 Fa tih in hkm darl zamanndaki bu istim laki esas alan politikalar hazine iin kazanl oldu ise de merkez-eyaletler arasndaki ilikiler asndan gerginlik dourdu ve bu durumu izale etmek iin olu Bayezid tahta geince mal ve m lklerin msaderesi zerine yaynlanan ferman lar geersiz k ld .29 Arazinin yeniden datm konusundaki siyasetin kaderi bir tarafa, Fatih zamannda Osmanl hazine re zervlerinin devaml byd tartlm az bir gerektir. Yeni gelir kaynaklar arasnda, Fatihin ilk dneminde ele geirilen Srp gm madenleri ve K rm n 1475te alnmas ile kazanlan Karadenizin gelim i ticaret a nemli bir yer tutuyordu. Ancak Osmanl yaylm acl nn bu rnekleri dnda benimsenen m akul ticaret poli tikas ve dier m ali ynetim tedbirleri iin Fatihe hak knn verilmesi gerekir. 1487-1490 tarihli Kefe Gmrk Defterleri gib i dnemin kaynaklar esas alnarak bir yo rum yaplrsa,30 ticaret nceliklerinin belirlenmesinde, Fatihin devletin yce menfaatleri iin dorudan devlet kontrol veya yasak gm rk rejim i yerine vergi tevik lerine dayal yar merkeziyeti bir sistemi tercih ettii grlr. Gmrk vergilerinin arttrlm as am acyla ihracaatn tevik edilmesi ve bu yolla gelirlerinin arttrlm a s, Fatihin ticaret politikasnn tek hedefi deildi. Bunu da, stanbul merkezli bir serbest ticaret blgesinin belir lemesi aka gstermektedir. Bunu yapmaktaki amac m allarn i piyasada hi bir engelle karlamakszn doO SM A N LI

lam n salamak ve bylece ksa ve uzun vadede lke ekonomisinin nn am akt.30 Ancak ticaret politikas asndan Fatihin laissez-faire yaklam nn devaml ol duunu dnmek gtr -yukarda arazi m lkiyeti ko nusunda ki sert tutumunda grdmz zere- Fatihin baz popler olmayan politikalar halefi ve olu Bayezid tarafndan deitirilm itir.32 Fatihin merkeziyeti reformlar arasnda nemli bir tanesi de tek para sistemini kurm a abalar ve bunun ger eklemesi iin merkezden belirlenen dviz kurlarna uyulm a konusundaki srardr. Tedrici deiikliklerle 1460 ve 1480 arasnda Osmanl akesinin gm m ikta r % 17,5 orannda drlerek 0.303 dirhemden (0.931 gram) 0.25 dirheme (0.768 gram) inm itir.33 Bu demek tir k i imparatorluun topraklarnn genilemesi ile elde edilen gelir art beraberinde satn alm a gcn de nemli lde arttrm tr. Ayn zamanda bu rtl ver g i yk herkes tarafndan eit olarak paylalm tr. Fa tih in politikalarna tam bir uyum salamak zor olmas na ramen, kanunlarn yrrle konulmas ve srarla uygulanm as konusunda, kendi kullar en fazla ihlal etse bile, onun nemli lde baarl olduu kesindir.34 Ta mamen Fatihin mali sistemi merkeziletirme ve kontrol altna alma ynndeki tedbirlerinin ie yaradn gste rir bir rnek de, Bursadan gelen gelirlerin, baarl ve ru tin bir ekilde hazine tarafndan yeni alnan Karaman Eyaleti snrlar boyunca kurulan garnizonlardaki asker lerin maa iin transfer edilm esidir.35 Fatihin m ali uyum ve merkeziletirme siyasetinde ki baarlarna ramen ekonomik m ali istikrar ve impa ratorluun uzun vadede refah iin uygulam aya koyduu tedbirlerin nemi inkar edilemez ise de adalarndan en fazla tenkidi bu alanda alm tr. Fatihin reformlarna duyulan tepkinin bykl lmnden sonraki reaksi yon ve revizyon dneminde yazan tarihilerin beyanla rndan belli olmaktadr. Kvam nin Fatihin lmnden yedi y l sonra 893/1488de zoralma dayal mali politika larna kar yazdklar, vezir-i azami Karamani Mehmet P aaya atfedilmitir, ancak bu, Kvaminin S u ltan n ba z fermanlarnda gcn aka ktye kulland ek lindeki m esajn yumuatmamaktadr. K vam inin Fatihin hkm darl hakkndaki ve ounlukla vc olan hikayesi, padiahlnn son ylla
I SYASET

rnda Fatihe kamu oyunda atfedilen menfi im aj belirt mesi asndan aydnlatcdr. (Kaynak: K vam i, Fetihname-i Sultan Mehmet, (tpkbasm stanbul, 1955), say-

ve Terifat Kanunu dur.40 Bu kanun, Fatih namna o zaman

ki nianc Leyszade Mehmet tarafndan selefi nianc ve (veziri-azam Karamani Mehmet Paa)ya danlarak ya plm tr. Kanunun gerekesinde Paa, nceki uygulam a y referans almtr. Ancak m etnin d ikkatli bir inceleme si, kanunun mevcut uygulam ann bir tasviri deil, Fatih ve danmanlarnn orijinal bir almas olduunu belli etmektedir. Divan prosedr ve saray protokol asn dan bu kanun yeni ve hayli tekilatl bir imparatorluk dneminin habercisidir. Baka hususlarda olduu gib i hukuki alanda da bir gzden geirme balam t. Kazas kerliin mparatorluun Anadolu ve Avrupa yakalarn tem sil etmek zere Rum eli ve Anadolu olmak zere ik i ye blnmesi eri ve yasama yetkisinin gerilem esi ek linde deil, iki blgenin de eyhl- slam'n st otoritesi ne tabi olmas eklinde dnlmelidir. eyhl-islam karar verme mekanizmasnn daha snrl bir grup tara fndan stlenildii erken Osmanl dnemine zt olarak, Sultan ile daha yakn danm anlk, ib irlii ve politika koordinasyonu salayabilm itir.41 Ak emseddin gib i Fa tih in ilk dnemlerindeki dini danm anlar, esas Snni eriatn temsil etm ekten uzakt. H km darlnn so nuna doru yaplan bu d eiiklikler bir tutum d eiikli in i de gstermektedir. A nlald kadaryla Fatih sul tanln dini messese ile birlikte olmas gerektiini id rak etmi, eriatn daha keskin bir yorumunu, krsal ke simde ve bilhassa illerdeki gebe halk arasnda popler liin i devam ettiren heterodoks eyhlerin tem sil ettii m istik slama tercih etm itir. D enilebilir ki Fatih dini messese ile yakn ib irliin i m erkeziyeti hedeflerini gerekletirm enin baka bir arac olarak grmtr.

fa.272-274)
Sultan- aleme ol eyyamlarda bir kimse vezir olmutu ki (273) alemde ad nlatmt. Mehur-i a f ak olmutu. Tarrarlkda ve ayyarlkda bi naziri alm e gelmemiti. . .Devleti dnya yiizii tutmutu. Asitane-i Almpenabda hizmet ederken tedrile saadete eriip, aha dstur olmutu. Musahabeti sul tan-i alemin mbarek mizacna ho gelmiti. 01 kssa, akibet vezir-i azam oldu. Ciimlet-iil ml> ( olup, sahib-i devran, asaf-i zaman oldu. yle kim sultan-i alem kendyi ve memle ketin ana teslim eylemiti. 01 dahi Karamanluya ettii intika m gerii yz ol mikdar Osmanluya eyledi}1 Be y l sultan-i aleme vezir oldu?* Bebin y l mr olan ayyarlar ol denlu bazieler klmadlar kim ol bu Osman beylerine ve memleket bal kna ve sair taifeye hallu halince bazieler kld. 01 beylerin sancaklarnda ol mahsulat ki ake olmaa mmkin idi an hass edip, hazine-i (474) antreye dndrd. Sultan-i alemin mnevver kalbini mal cm etmee haris kld. yle ki her taife hallu halnca bir la b {ve} oyundu. Ahir, felek ona bir oyun oy nad kim kyamete dek dillerde dastan}9

K vam inin popler grler ve toplumsal tavrlar hakkndaki beyanlar geree dayanr ve fakat ayn za manda kanlmaz olana kar samimi ancak sonuta na file bir dil uzatmadr. mparatorluun m ali, iktisadi ve idari merkezileme sreci, imparatorluun toprak geni lemesinin ve Rum eli ve Anadoludaki Osmanl toprakla rnn yeni siyasi baehir stanbulun otoritesi ile birle m esinin tabii bir sonucuydu. zahatmzn son blmn de yer darl sebebiyle taslak halinde kalan, Fatihin ida ri merkezileme alannda ki katklarn belirteceiz.

SONU dari Salamlatrma


mparatorluun toprak btnl ve m asuniyeti nin devamn salamak, hkmdarn birletirici idari ya p ve eitli blgelerdeki deiik insan topluluklarnn ihtiyalarn karlayabilen ve taraflarn m utabk kald idare usullerini yaratmadaki baarsna baldr. Bu ba lamda Fatihin hkm darl yeni bir dnemin balang c olarak kabul edilebilir. Fatihin yaratcln a ve zel likle de Osmanlya has olan bir idari gelenein yaratl masndaki rolne mahhas bir rnek, kartt Tekilat Msbet ve menfi ynleri birlikte ele alnnca, iin muhasebesinde Fatihin hkm darlnn bir deiiklik, yenilik, salam latrm a ve yeni bir Osmanl imparator luk kim liinin vurgulanm a an tem sil ettii grlebi lir. Deime kanlm az bir ekilde eski dzenin devam etmesinde menfaati olan grup ve ahslar ile mnazaa ve ak tif direni getirm itir, ancak im paratorluun dtaki genilemesi ieride durgunluk ve hareketsizlik ile karlansa idi, XV. asr ortalan Osmanllarn devaml olacak bir siyasi mekanizma yaratm a konusunda abalarnn

BS

balangc deil sonu olurdu. mparatorluk Tim ura ye nilginin sonrasnda imparatorluk otoritesinin yokolmasndan ciddi lde etkilenm i ve Fatihin idaresindeki cesaret ve dinamizm sayesinde kesin olarak tekrar g toplamtr. in son muhasebesinde Fatihin davetkar politikalarnn, baz idari tedbirlerinin yaratt sosyal yabanclamadan daha baskn k t sonucuna varabili riz. Askeri sicili ile ilg ili mnazaalar yukarda b elirtild i i zere siyasi olaylar ile gerek balantlar yerine daha

ok kastl uydurm a abalarndan km tr. Benzer ekil de Fatihin i politikalar zerine mnazaalar da ayn in celikli yaklam gerektirir. G venilir kaynaklarca tek rarlanarak ifade edilen tenkidlerin ve otokratik ve atlgan karakteri ile ilg ili portresinin doruluunu kabul et mekle birlikte, bunlar basit bir m antkla Fatihin lider liin in baarsz olduu eklinde grmek yerine merke ziletirm e politikalarnn balatt sosyal deim enin dinamizm ve baars olarak grmek gerekmektedir.

Sanatlarn Patronu rol ile ilg ili olarak zeki bir aratrmac Fatihi Para dokslarn Sultan olarak ifade etm itir. Baknz: J.R aby, T he Oxford Art J o u r n a l 5 (1982), s.3-8. 11 12

manca basmndan W illiam C. H ickm ann editrln yap t M ehm ed T he C onqucror a n d His Time (Princeton U niversity Press, 1978, s. 182). Babinger, loc. cit. M ihailoviin metnine konulan ok rnekli sahte nutuk ve hayalen ina edilen d iyaloglarn en kt rnei Bosna kralnn elileri ile Fatihin ve ziri ve bakomutan M ahm ut Paa arasnda krall n 1463de fethinden hemen nce geen hayali karlam a olup zellikle dikkat ekicidir. B ak nz: B. Stolz ve S. Soucek, M emoirs o f a Ja n issa ry (A na Arbor, 1975) [M ichigan Slavic Translations, N o.33, Chapter 34, s .137-138. 13 H. nalck, "Gelibolu", E ncyclopcdia o f slam , Vol.2 (Leiden, 1965), s. 985986879/1474 tarihli bir ariv belgesini belirterek. 14 Kritovoulos, H istory o f Mehmed- the Conq//eror... T ranslated fro m the Greek by C harles T. R iggs (Princeton, 1954), s .166. 15 H.W.Finch (Editr), C aoursins Account o f the Siege ofR hodcs in 1480 (Londra, 1926), s.6. Caoursin Rodosa yaplacak bir taaruzun uygun olup olmad hakkndaki tartmann yl boyunca sonulanmadn belirtmektedir. 16 Baknz bn Kemal, T evarih-i A l-i Osman, Book 7, s.359, 11. satr ve de vam , . Turann 1954 tpkbasm : M ih a ilolu A li B ey ki R /m ili gazilerinin. ..b a y d .. .Sivas vela yetinin e ya leti n i him m et e d ip .. .k arndan skender B eye K ayseriye sa n cam ve b irad er-i kehter i B a li B eye . . .N iksar su b a y l erzani- grp, sa ir etba ve eyanna d a ol d iy a r la rd a tim a rla r beldirip, ran zemin (360) scrhaddn n eddine a n tayin etti. 17 Tursun Beg, T he H istory o f M ehm ed the C onqueror by Tursun B eg, H. nalck ve R. M urphey tarafndan hazrlanan ngilizce zetli tpkbasm (Minneapolis, M N , 1978), s.58. 18 19 a .g.e., s.57. Tarihinin byk bykbabas Y ldrm Bayezid ile ilg ili olduunu iddia e tti i bir blmde, daha ada olaylara girerek cim ri ve agzl Cezayir hkm dar Ahmed Bahadurun (1383-1410) sonundan bahsetmesindeki ama btn okuyucularna anlalr gelm elidir. Bu padiahlar ki mal cem ettiler, ahir anlar ne oldular, balkl blme baknz, F.Giese (Edi tr), A kpaazade T arihi (Breslau, 1928), s. 211.212. 20 Mesela baknz, aada belirtilen K vam inin tarihindeki uzun paragraf, s. 13-14. 21 1451de sonusuz kalan Karaman seferinden dnerken, Yenieri subayla rnn ulufeye itirazlarna onlar dvdrerek tepki verdi. bn Kemal, TAO VII: 18 -" y a y a b alarna yzer om ag vurdu". 22 Fatihin iskan tevik iin pozitif tedbirleri u stalkla kullanm as iin ba knz H. nalck The Policy of Mehmed II Towards the Greek Population of stanbul", DOP XXIII-XXV (1969- 70), s.231-249. 23 bn Kemal, TAO VII: 291 (str 18). ngilizceye en yakn tercme yle olabilir: Emir altnda hareket eden affedilir (ve hareketlerinin sorum lulu undan da affolunur)

Bunun gzel bir rnei Avi m ahlas ile Fatihe yazlan veya ona atfedi len baz iirlerdeki keskin tonda grlebilir. Mesela u m sralar ele ala lm: B enim abam sadece slam d in i i in d ir .,. G ayem K a firleri btnyle fethetm ek tir. M sralar ok ikcibas edilen iirlerinden birinde bulunm aktadr; B ak nz K. Silay (Editr), A nthology o f Ottoman Literatre, (Bloomington, Ind., 1996), s.92.

Bu trn XVI. asr Avrupasnda poplerlii iin baknz: Bartlolomaeus Georgievcz and the Red Apple, K.M .Setton, W estem H ostility to s lam a n d Prophecics ofT urk ish Doom (Philadelphia, 1992), s.29-46.

Rumca metnin ngilizce bir tercmesi J . R. M elville Jones'un The Siege o f Constantinople 1453: Seven Contem poray Accounts (Am sterdam , 1972), adl eserinde s. 136-137de bulunm aktadr. Ayn zamanda baknz: H. nalck, Osmanl Galatas, 1453-1553", E. Eldem (Editr), Premerc Recontre In ternationale su r l Empire Ottoman et la Turqme M odem e (stanbul- Paris, 1991), s. 17-116, bilhassa s. 17-31.

Laudivio de Vezzanonun Epistolae M agni Turci adl eseri II. Mehm et'e a t fedilen sahte resmi m ektu plardan meydana gelm ektedir ve neredeyse si m ltane ekilde N apoli (Kasm 1473) ve Rom ada (A ralk 1473) yayn lanm tr. XVII. asr banda The Turkes Secretorie adyla bir ngilizce ver siyonu yaynlanm tr (Londra, 1607) [ Am sterdam : Da Capo Press, 1970; The Engsh Experience, N o.263de tekrar baslm tr]. Bu edisyoun sayfalar uyduruk orijinini belirtm ek zere sundre ietters...fu ll of proud bragges and bloody tlreatenings g ib i deyim lerle doludur.

ki paragraf da Venedik Doju Cristofero Moroya bar teklifi in Fa tih in yazd 24 M ays 1471 tarihli m ektupta bulunm aktadr. talyanca m etin ve ngilizce tercmesi V. L. M eage tarafndan yaynlanm tr: Se ven Ottoman Documents from the reign of Mehmed II, S. Stern (Editr), Doc/tments fro m slam ic Chanceries, (Oxford, 1965), s.82-83.

M elville Jones, Siege o f C onstantinople s .l2 7 den iktibas edilm itir. Langushinin beyannn deerlendirilm esi ve doruluu iin (ve o rijinallii) ba knz J.R aby, Cyriacus of Ancoia and the Ottoman Sultan Mehmed II, J o u r n a l o f the W arburg a n d C ortauld hstitutes, 43 (1980), s.242-246.

Kritovoulos, H istory o f M ehm ed the Conqueror... T ranslated from the Greek by C harles T.Riggs, (Princeton, 1954), s .14.

H ristiyanhn faziletlerini belirten ve slam Fatihini H ristiyanha davet eden uzun m akalenin en ada ve u lalab ilir versiyonu Alfred R. Bacanm ngilizceye tercmesidir, Epistola a d M ahomatem II (Epistle to M oham m ed U) (N ev York, 1990} {American U nivcrsity Studies. Series 2: Romance Languages a n d L iteratre , No. 127}.

10

Babiger tarafndan iktibas edilm itir, kaynak: 1953 Ralph M anheim A l

24

bn Kemal, TAO VII: 292 (satrlar 6-8): B ir i etti k i zerine diim an-i bedki d a hi gelse yle etmezdi. Ol d iy a r ehlin in k ar u b a r karadan yle d-afytd kiTatar ilg a n d a yle d-agtmazd. Rum M ehm et P aann Fatihin politikas n yrtmesinin yaratt alevlenm i duygular 1520lerde H adidi Osmanl hanedannn tarihini yazd zam anlafda bile krelm em iti; baknz N. ztrk (Editr), H adidifnin} T evarih-iA l-i Osman, 1299-1523 (stanbul, 1991), s.277 (beyit 3975): ...R u m M ehm et P a a -i z a lim ... shak Paann vezir-i azam l zamannda (1469-1472) srgnlerin devam iin baknz: a .g .t, s.280-281 (beyitler 4025-4039). M ahalli geleneklere gre G edik Ahmet Paann ilki l4 7 1 'd e, son bir tem izlik harekat da l4 7 4 te olmak zere yapt ik i seferde Osmanl askerlerince Karam anl sivillere zulum yaplm tr; baknz M .M esud Koman (Editr) ikar nin K aram an O ulla r T arihi (Konya, 1946), s .196-197.

33

a .g.e.. s .l8 6 daki tablo. 1470 ve 1475 arasnda gm para tedavlleri iin baknz . Pam uk, nalck ve Quataert (Editrler) Economic a n d S ocia l H istory o f the Ottoman Empire (Cambridge, 1994), s. 95 4de.

34

Fatihin kanunun yorumuna harfi harfine uyum u iin baknz nalck ta rafndan B elgeler XIII/17 (1978)de yaynlanan Bursa Sicilleri ile ilg ili Cemazi I 884 (Temmuzun kinci yars- Austos ortas 1479) tarihli Doc. No.99, s.38. Bu evrak em ekli askerlerin bir tasaaruf fonunda devalasyon ncesi 1470 y l akelerinin (100 / 347: 1 ake =.288 dirhem veya.88 gram saf gm ) kanund olarak bulunm as hakkndadr.

35

M ut (K laudiopolis), Silifke ve doudaki dier kalelere giden nemli b yklkte transferler Doc.23 (s .l 1), Doc.26 (s.12-13) ve Doc. 50 (s.21) de nalck tarafndan neredilen k lliyatd a kaytld r; baknz dip not 34deki referans.

25 26 27

Hadidi, op. C it., s.283 (beyitler 4070-4074). Sadeddin Hoca, T ac-t Tevarh, 2 c ilt (stanbul, 1279-80), l.C ilt, s .5 4 i. Bu gelir mekanizmas ve O sm anllar tarafndan m iri m lkiyete geite ara aama olarak kullanlm as hakkndaki kaynaklar oktur. Bilhassa baknz . L. B arkann Trk Hukuk ve ik tisa t T arihi M ecmuas 2 (193 2-3 9)ndaki makalesi, s. 119-184 ve 1516-17 O smanl fethi ertesi kuzey Suriyedeki durum iin: J o u r n a l o f the A merican O riental Society 106 (198 6)de yaynla nan M .L.Venzkenin m akalesi, s.451-469.

36

Burada katibin yazd g ib i mluk (hkm darlar) deil de mlk (m em le ket) olmas gerekir, m etin s.27 3, 7 .satr.

37

Burada M ehm et Paann v a lili i (Karaman) ve doum yeri (Konya) im a ediliyor.

38

Karamani M ehmet Paa'nn be y l sren vezir-i azam l 882-886/14771481 im a ediliyor. Larende halkna kar yaplan kt muam eleleri yazan tarihiler vezir- azam lk sresine ilaveten mrnn bitim ine yakn Karamanda ksa bir sre 879/1474-1475 v a lilik yapan K aram aninin selefi ve ada Rum M ehm et'e de ayn itham getirm ektedirler, S icill-i Osman' IV: 104. Rum M ehm etin dier ada deerlendirm eleri iin yukarda 24 olu dipnota baknz.

28

Anadoluda zel m lkiyetteki topraklarn istim laki iin M art 1480de (Muharrem 885) yazlan fermann m etni iin baknz H .nalck, Bursa erye Sicillerinde Fatih Sultan M ehm edin Ferm anlar, B elleten XI/44 (1947), s.69 3-7 03, bilhassa ayn dergi 14, s.702. 39

M ays 1481'de Yenierilerce ldrlerek vezir-i azam l aniden sona eren Karamani M ehm et Paa im a ediliyor. Bu olaylar K vam i tarfindan eseri nin sonraki blmlerinde an latlr (s.279): o l vez ir ki sultan m uhtar edip... evvel ban kesip b ir harbenin zerine sancyp b ir nice g n K onstantiniyye eh ri nin iin d e gezdirdiler.

29

Tursun Bey (H. nalck ve R . M urpheyi 1978 tpkbasm lar), f.l6 9 a : B indm ziyade kura ve m ezar sa h ib -i emlak ve evk a f elinden in tiza olunmutu. ... sahihlerine en am edip,m ukarrer etti ve beylerine nice eh ir g ib i kyler temlik eyledi. H er b irini m ertebel rmrtebesince r ia yet ve tescili kld. 40

Baknz M. A rifin editrlnde, "Kanunname-i A l-i Osman, T0EM [ilave] iii / 13-14 (1330). M etin XVI. ve XVII. asrdaki kopyalamalarda ki hatalardan ar olm am akla birlikte, kanunun znn teekkl Fatih'in hkm darlnn son blmne doru izlenebilir. O tan tikliinin bir tar tmas iin baknz, R .C.Repp, The M ufti o f stan bu l (Londra, 1986), s.3242.

30

Baknz H. nalckn Sources and Studies on the O ttoman Black Sea dizisindeki yayn, N o .l (Cam bridge, 1995).

31

Baknz nalck, Customs R egister o f C affa, s. 157-160. Doc.2: stanbul Gmrk M ukataas, 1476-1480.

32

Bu tr bir deiik lik, eskiden baka lkelerden ithal edilen m allarda ver g i b akl olduu dnlrken yeni u ygulam a ile gm rk resmi alnmasdr. Baknz nalck op. C it., s.92, f n .l2 de. 41

Kazaskerliin ikiye blnmesi iin baknz, M . pirli, Osmanl devle tinde kazaskerlik", B elleten LXI/232 (1197), s.610-611.

O SM A N L I H J 1

SYASET

STANBUL'UN FETHN MTEAKP STANBUL'DAK HIRSTYAN CASUSLARIN RAPORLARI

DR. ENRICO BASSO


U N IV E RSITY OF GENO VA D IPA R TIM E N TO DI RICERCH E EUROPEE, M IN 1STERO PER I BEN E LE A T T IV IT A CULTURALI SO PRIN TE N D EN ZA ARCH 1VIST1CA PER LA LG U RIA / TALYA

y zyln ikinci yars, A kdenizin dou k ylar kadar Ege blgesinde de byk dei* paratorluunun btn siyasal m irasna konduktan son ra fethettikleri stanbulun efendileri olarak yerleen II. Mehmet ve haleflerinin genilem e tutkular, B atl G lerin (Latinlerin) Romanla topraklarnda hkm srdk leri dnemlerde, yk lm ak ta olan im paratorluun bn yesinden kopardklar tm lordluklarn akbetini belir ledi. stanbulun fethinden otuz yl kadar sonra hala H ristiyanlarn elinde bulunan hemen hemen btn kaleler O sm anlnn acmasz ilerleyiine teslim olmaya zorlana cakt: 1453te Pera, im pratorluun bakenti ile birlikte teslim olmutu, 1455 yln da ziller Eski ve Yeni Foa iin ald, 1456 yln da Ainos ve Semadirek Adas, 1460ta Atina ve Mora, 1462 yln d a M id illi ve Trabzon, 1470te Negroponti, 1475 ylnda Kefe ve K rm n di er ehirleri1 ve 1484 yln da ile ve Monkastro2 -Kara denizdeki son H ristiyan lim anlar- teslim oldular. Bu srekli tehdit ortamnda, B atl hkmetler Trk ordu ve donanmasnn hareketleri ve mparatorluun i siya sal durumu hakknda iy i bilgilere ihtiya duydular. Bu nun nedeni, savunmalarn hazrlama olanana sahip ol mak ve en sonunda i kriz anlarndan faydalanarak, uzun zaman boyunca tekrarlanan fakat Papa ve baz Prenslerin tek balarna abalam alarna ramen, gerekleemeyen byk kar-saldry dzenlemekti. Bu bilgilerin ana kaynaklar, b ilin d ii gib i, Egede, zellikle Sakz ve Rodos adalarnda varln srdren
O SM A N L I I

H ristiyan kolonileri, Osmanl m paratorluunun teh dit edici varl hakknda nemli saylacak gzlem nok kalan ve zel durumu nedeniyle Trk imparatorluunun i siyasetindeki olaylar hakknda b ilgi iin ok iyi bir kaynak olan Cenova cemaatiydi. Bu b ilgiler eitliydi: Koloni hkm etlerinin g revlendirdikleri yarglarn Sultann donanma ve ordu larnn hareketleri konusundaki raporlarndan, ticari ko nularda haberlere ve Osmanl Sarayna dair dedikodular la B atl elilerin Gran Turco (Byk Trk) ile anlaa bilm ek iin giritikleri manevralara kadar olan yelpazeyi kapsyordu. Ege adalarndan gelen raporlarn ve bu raporlarn B atl anslyeliklere verdikleri b ilgilerin tip ik bir rne i, 1455 tarih li bir belgedir. Bu belgede, etince Lordunun Sultan tarafndan boyunduruk altna alnm a sndan baka, Sakza yaplacak olan fakat iptal edilen sal dr ve Foann fethinin ksa bir anlatm n bulabiliriz.4 Yazarn harekatn zellikleri hakknda iyi b ilg ili olduu grlyor; yazar, Trk filosundaki kesin gem i saysndan (26 kadrga) baka, Sakz aklarnda kan frtnada ba tan gem ilerin saysn da veriyor ve bu gem ilerde tanan cephane ve silahlarn kayb sonucunda Trk komutann Mordagan adalarnn fethinden vazgeerek daha az koru nan Foay ald n bildiriyor. Bu fetih sonunda, pek ok tccar ve 200 ocuk kle olarak satlm ak zere yakalan m, Sakz delegasyonu amirale verdikleri 2600 dkalk bir hediyenin yansra, Su ltan a demek zorunda olduk lar y llk harac 6000 dka arttrm ak zorunda kalm t.
SYASET

im ler dnemi olmutur: Dou Roma m talar ve Perada 1490a3 kadar Osmanl hakim iyetinde

Dahas, yazar, Fatih Sultan M ehmedin askerlerine stan b ulda elde ettikleri ganim etin daha byn elde ede cekleri umudunu vererek, Macar Kralna kar bir sefer iin askerlerin toplandna dair haberleri bildiriyor.5 Grld gib i, Osmanh iktidarna kar seilecek siyasal tavra karar vermek iin son derece faydal olabi lecek nemli ve ok ayrn tl b ilgiler vard. Dier bir bel ge, bu gib i ayrn tl bilgilerin kayna hakknda bize de erli fikirler veriyor. Giovanni Paterio adl tccarn Sakz Adasndan 12 Nisan I 4 6 l de yazd mektupta, b ildir d ii haberlerin kayna; Pera, Bursa, Gelibolu ve Trk imparatorluunun dier blgelerinden gelen tccarlarn m ektuplar ve kiisel tanklklarna dayanyordu. Bu b il g i kaynaklarnn oluturduu a sayesinde Paterio, Fatih Sultan M ehmedin toplad donanmann gc ve askere alnm olan sipahi saysnn bykl hakknda ok kesin bilgilere ulaabilm iti. M uhtemelen Trklern bile Sultann amacnn ne olduunu bilm em eleri, Paterionun bu noktada daha fazla ayrn tl bilgi vermesini engellem iti. Buna ramen, kiisel tecrbeleri ve donan m ay kendi gzleriyle grm olan tccarlarn gzlemle rine dayanarak, kim i hipotezler ne sryordu. Hedefin Byk Karaman7 ile gizli dm anlklar sebebinden Si nop veya H ristiyan M id illi, Sakz ve Rodos adalar ola ca ihtim alini ne sryordu: kinci durum iin, adala rn savunmalarnn saldrlara kar koyabileceini d ndnden, beklenen frtnann ok kolayca savutu rulacam umuyordu. B ildiim iz gib i, frtna bu tccarn kadersiz M idillis ine ok abuk geld i8 ve kabul etm eliyiz ki bu olayda Cenova hkm etinin b ilgi a Sultann amalarn de erlendirirken byk bir yan lgya dt. Bu, Cenova H km etin in 1462 y l iin Su ltan n denizden deil, karadan belki tekrar Eflaka seferler dzenleyecei tah m in lerin i b ildirerek M id illi Lordunu rahatlatm ak amacyla II. Niccolo G attilusioya, Cenovadan gnderi len son m ektupta grlm ektedir.9 Fakat, 1470 ylnda Trk donanmasnn hazrlklar ve hedeflerine dair b ilg i ler daha gvenilir grnyor: Temmuz aynda Karade nizdeki koloniler Mare M a m a doru gelme ihtim ali olan dman donanmasna kar alarma gem iti, ama Cenoval yetkililer S u ltan n gerek hedefinin, Egedeki Venedik adalar olduunu renince bu alarm kaldrlO SM A N U

d .10 Bylece, Cenovallar olas bir saldrya kar Sakz savunmak iin nlem aldlar; fakat Venediklileri de, bel ki tehdidin tam olarak deerlendirilm em esi, ya da Vene d iklilerin gemi yllarda takndklar tavra kar bir e it intikam iin, ayn ekilde korum adlar.11 Venedikliler ve Cenovallarn, Sultanla bar anla mas yapm ay amalayan diplom atik giriim iinde oldu u ynnde ki karlkl birbirlerini sulam alar ile sren aralarndaki diplom atik husumetler, 1453ten sonra da bitmedi. Bu, Modondan gnderilen 26 Nisan 1464 ta rihli m ektupta grlebilir.12 Bu m ektup, Ege adalarnda Orsatto G iustiaian ve Sigismondo Pandolfo M alatesta tarafndan ynetilen Hal seferinin, ok ksa bir zaman sonra geici olduu grlen, askeri zaferlerini gklere karyordu; yazar, M id illinin yeniden fethini anlatrken,
Turchi, metallinescbi et zennesi tarafndan savunulan sade

ce bir kale -m uhtem elen bakent kalesi veya Molivos ka lesi- hari, btn adann H ristiyanlarn eline getiinin altn iziyor, bylece Cenovallar ve Trkler arasndaki ibirliini kastediyordu. Bu nermelere dolayl bir cevap, Sakz potestas (va lisi) Antonio Montaldo tarafndan 21 Nisan 1471 tari hinde Galeazzo M aria Sforza, M ilano Dk ve Cenova Lorduna yazlan mektupta, Ege adalar ve Osmanl m paratorluunun durum larnn uzun uzun anlatlm ol m asdr.13 Montaldo, hikayesine Venediklilerin Negroponti savunmasnda yeterli cesareti gsterm ediklerinin altn izerek balyor. Eer zamannda M ahmut Paa tarafn dan da onaylanan donanma gem ilerinde kan salgndan haberdar olsalard, bu salgn sebebiyle gszleen Trk ordusunun saldrsn geri pskrtebilirlerdi. K orkaklk lar yznden Negropontide yenilen Venedikliler, Montaldonun b ild ii zere, stanbulda Bab- A li ile anla maya varabilmek iin gizli grmelerde bulunuyorlard. Bu abalarnda onlar, vey olunun anlamay im zala mas iin zerindeki btn etkisini kullanan II. Muradn son elerinden Venedik asll olan destekliyordu. Bu noktada, Sultan tarafndan gsterilen yumuama/mtevazilik, Montaldoya gre, harika bir bahe yapm ay planlad saraynn ina alm alar ile ilgilenm ek iste mesi nedeniyle Sultan o an iin saldrgan politikasndan vazgeti.
I SYASET

Buna benzer b ilgilerin nda, potestas bu frsattan yararlanarak B irlik Gleri ve Macar K ra ll n n birleerek bir saldr dzenlemesini nerdi. Osmanl donanma s ile karlaacak gte bir donanma hazrlamak im kan sz olduundan -ki Osmanl donanmas Kefe ve dier H ristiyan ehirlerinin dedikleri haralarla srekli ola rak glendirilm ekteydi-, Egenin, ochio drito de la ita
nostra de Genova ve lim an byk gem ilerle evrili olan, se fa piu merchancia che nor se fa in Venecia Sakz evre

durumu hakknda ayrn tl bilgiler alm ak ve Bab- A liye sunulacak ricalarn uygunluu konusunda ibirlii iin istiare yapma talim at veriliyordu.16 Bu elilerin asl grevi, o dnemde resmi olarak San Giorgioli Casa ynetim i altnda17 olsalar bile, douda kalan kolonilere diplom atik koruma salamaya almak ve gemi yllarda imzalanan ticari anlamalarn devam n salam akt. Fakat, ayrca Calvonunki gib i her trl b ilgiyi dikkatle toplamak, Levantte yaayan tccarlarn deneyimlerinden faydalanmak, ve O smanlnn askeri fa aliyetlerini gzleyip her tehlikeyi zamannda bildirecek ajanlar a kurm ak grevleri arasndayd. Cenoval diplomatlar, gerekten de ok zor koul larda alsalar bile, btn bu amalara ulamada baar l idiler: Trk tccarlara verilen m ali muafiyet sayesinde ticari ilikiler tekrar glendi18 ve Cenovann Karade nizdeki denizcilii daha az engelle karlat. Hepsinden daha nemlisi, Cenova, M ila ve kolonilerin yetkilileri arasndaki resmi yazm alara gre, Hkm et, Osmanl Saraynda tartlan projeler hakknda daha gvenilir bilgiler elde etmeye balad.19 Mays 1472de, II. M ehmedin Akkoyunlu Sultan Uzun Hasanla Trk snrlarnda kan savata ektii zorluklara dair ok ayrn tl bilgiler Cenovaya geliyordu. Uzun Haan, Venedikli diplom atlarla ib irlii yaparak Kuman Slalesinin soyundan olan yeeninin, Trabzon tahtn yeniden ele geirme giriim ini aka destekle m iti. 20 H aziranda Peraya, bu Karadeniz ehrinin is tek sahibinin ve Trkmen m ttefiklerinin eline getii haberi bile geld i20 sonradan bu haberin yanl olduu g rld. Fakat, btn eski dmanlarnn ittifak ile kar karya kalan Sultan iin, mparatorluun dou snrla rndaki durumun tehlike arz e ttii ortaya kt. Sultann sorunlar, Peradan Cenovaya Sakz zerinden ayn yln 24 K asm nda bildirilen sadk am irali Yakup B eyin l mnden sonra donanmann kim tarafndan ynetilecei meselesiyle artm t.21 Osmanl Saray, imparatorluun i durum uyla ilg i li bilgilerin Batya aktarlm asnda Sakzn oynad nemli roln farkndayd; bu II. M ehmedin 1473 yln da Trkmenlere kar zaferi, Akkoyunlu Saraynn ileri gelenlerinin katled ililii ve Uzun Hasann aalanarak douya ka hakknda bilgilendirm ek iin, Peradaki
I SYA SET

leyen, Bat kalelerinin savunmalar glendirilm eliydi. Eer Dk, Burgundy D knn Rodos surlar iin yap t gib i, kaleleri glendirm ek iin m akul m iktarda pa rann harcanmasn kabul ederse, potestas aday her trl saldrdan cum hom'ni mille et con victualie" kolayca koru yabileceini dnmt. Sonu olarak, Montaldo, Ve nedik ile bir anlama durumunda B yk Sultann aske ri seferlerinin olas hedefleri olarak kesinlikle Rodos ada s che molte gli he a l stomacho", veya M acaristan, hatta ha lihazrda Byk Vezir shak P aay baz kaleleri glen dirmek zere snrlarna gnderdii M em luk Sultanh n gsteriyordu. D kn Olivero Calvoya y k led i i diplom atik misyonun, M ontaldonun aktard bu bilgilerle bir ba lants olmas ok m uhtem eldir.14 Tccar k l n a giren Calvo, S u ltan la grme yapma gizli grevi ile stan b ula gidecek -bunun iin iki P aaya ve M ehmedin zel doktoruna cmert hediyeler vermesi nerilm iti-, Sultan Milano D knn dostluu konusunda ikna edecek ve Venediklilerin sam im iyetsizlii konusunda uyaracak t. Bylece, eli Sultan Venedike kar sava amaya ik na edecek, bununla b irlikte M ilanonun Trklerle doru dan ayn ittifak iinde olmasn nleyecekti, (kafir bir lik iin hala ok erkendi !).15 Bu grevinin yan sra Cal vo, Pera, Kefe ve Sakzdaki Cenovallar ile ilikiye ge me ve Osmanl mparatorluu, askeri gc ve byk dmanlar hakknda her trl b ilgiyi toplam akla grev lendirilm iti. Bu balamda, Olivero Calvoya verilen buyruklar, XV. yzyln ikinci yarsnda Levanta gnderilen dier Cenoval elilerinkiyle ok benzerdi. Bu belgelerde, bir takm genel isteklerin yannda, S u ltan la ilikiye geme den nce, S ak z l M ahonesele, Perada yaayan tccarlar la ve mmknse Kefe ynetim inin elileriyle, dounun
O SM A N LI

bir Cenoval tarafndan Liguria halk dilinde dzenlenmi bir mektuba, kiisel olarak ali nobili citadini, alo potestae
e ali Segnori de la izola de Sio hitabn koyuunun nedeni

kararsz manevralar ile daha da ktlemiti. Venedikli lerin manevralarndan duyulan kuku, Saint John val yelerinin, Lombardy rahibi tarafndan gnderilene rapo ra benzer raporlaryla artyordu. Bu rapor, Venedik gem i si m rettabatnn Sakz adas garnizonunun tamamn tayan Cenoval bir gem iye rastladklarn ve askerlerin, Mahoneselerin aday direnmeksizin Su ltan a vermeye hazr olduu iin katklarn bildiriyordu.27 2 7 Eyllde Rodostan gnderilen bir baka m ektupta28 da tekrarla nan bu haber, bylesie nemli bir kalenin kaybn nle mek bahanesi ile adann geri alnaca bir Venedik m dahalesini hakllatrabilirdi. Mahonesein ihanetine dair haberlerin temelsiz ol duu ortaya kt, fakat bu olay iki Cumhuriyet arasn daki ilikileri ktletirdi ve donanmalarnn ibirlii olasln engelledi. Bu da sadece kendi stratejisine uy gun olduu zaman iki Cumhuriyetin barmalarna izin vermeye hazr olan Mehmedin projelerine yarad. Yani, ilerleyen yllarda btn B atl Gler, Meh medin planlarna dair b ilgi alamaya almaya devam et tiler, ve u belirtilm eli ki Cenovallar bu konuda rakiple ri kadar iyi olduklarn gsterdiler. Cenova hkmeti 1479da ve 1484te29 o yllarn Sakzl potestatesiyle yaz m alar sonucu Trk donanmalarnn saldr planlan ile ilg ili iyi bilgiler alm akla kalm ad, hatta baz ajanlarn Osmanl Saray evrelerine bile szdrd. Bu casuslarn ra porlarnn birinde, muhtemelen Sultann askeri planla rn engelleyemeyen Venediklilerden biri tarafndan ya plan ve baarsz olan II. Mehmedi zehirleme giriim i ne yer verilm iti.30 Fakat, ayn yllarda Cenovallar batya gitm ek iin Levanti terk ediyorlard. Dnm noktas, 1475te Kara denizdeki kolonilerin dlerinin yaratt siyasal ve psikolojik bak asyla betimlenir. Olay Cenovada tah min edilemez bir felaket olarak grlm ve en aptal olanlar bile Osmanllarn hkm ettii bir blgede, siyasal olarak zerk bir varl koruma um utlarnn bo olduu nu anlamt. Bu korkun darbe, ksa dnemde, kolonilerin kay bnn Cenovay Sultana kar dorudan yrtt poli tikalarndan kurtardn dnenlerin, ve kolonilerin sonuna dair dertlerden kurtulan Cum huriyetin, Gran
Turco (Byk Trk)e kar daha saldrgan bir tutum alSYASET

ni aklar.22 Su ltan n amac akt: Sakzdan yaylan bu haberlerle, Mahoneslerin ve dier B atklarn -hala tam olarak yenilmemi olsa bile- Akkoyunlu liderine dair m itlerinin yersiz olduuna ikna etmek ve Osmanl ik tidarnn gc hakkndaki korkularn arttrm akt. Alnan btn nlemler ve grdmz gib i, Trk imparatorluuna szan ajanlar am a ramen, Cenova, Cum huriyetin Dou politikasna ok olumsuz etki ya pacak olan, Trk donanmasnn Kefe ve Karadenizdeki dier kolonilere kar saldrsndan byk aknla dt. Bu sefer de Cenoval ajanlar tamamen kandrl m t, ve 1453te olduu gib i, 1475 ylnda da Cenovann ticari ve fnasal evrelerinde panik ve hayal k rk l yaratan felaket haberleri gelene kadar sanki Karade nizde hibir ey olmam gib i aylar gem iti.23 Aslnda daha o yln bandan itibaren B a ty a Os
m anlInn kara ve denizdeki askeri hazrlklarna dair ha

berler gelm iti. Bu, 10 Ocakta Santa M auradaki Arta despotu ve Kefe Kontu Leonardodan, Venedik Yargc Niccol Marcelloya, Su ltan n yonya ve Arta blgesin deki kadrgalarna pek ok kreki gnderdiini bildir mek iin yazlan m ektupta grlebilir.24 Bu bilgiler, ya Venedikliler, M ehmedin Arnavutluka kar yeni saldr lar hazrladn dndkleri ya da rakip gcn felake tin i grmek istedikleri iin Cenovaya bildirilm edi. Kefenin dnden sonra Tuna azndaki ilya lim ann da fethetmeye alan Trk filosunun yenilgisini25 b ild i ren mektup Sforzann Venedik anslyesindeki casuslar sayesinde Cenovann eline geti, fakat artk ok geti. K efenin dt haberlerinden sonra Ege adalarn da bulunan batl kolonilerde yaanan panik, 1475 yaz ve sonbaharnda Sakz ve Rodostan gnderilen bir seri ra pordan kolayca grlebiliyor: 16 Austosta Gelibo lu nun Apolyon lim anna gem isiyle gelen Ilario Stella, Cenova hkmetine Sakzn umutsuz durumu hakknda yazar. Trk donanmasnn ok yaknda geleceini dn mek ve bunu sknt ile beklemek vatandalar, garnizo nu ve tccarlar dehete drmt, ve gem ileri ile ada y terk etmek iin acele ediyorlard.26 Dahas, durum adaya kar amalar belirsiz olan Venedik donanmasnn
O SM A N U g g |

mas ve Osmanl m paratorluunu paralayp, slamn bayraktarlarn Asyaya srmeyi amalayan bir Hal se feri iin dier H ristiyan iktidarlar ile glerini birletir mesi gerektii tezini savunanlarn konumunu glendir di. Bu proje, 1481 Otranto seferi srasnda neredeyse gerek oluyordu. H ristiyan filosunun komutan ve Pa palk Filosundan olan Cenova gem ilerinin lideri olan Bapiskopos Paolo Campofregoso -Kefe fatihi Ahmet Gedik P aann31 elinden Apolyon kasabasn geri almak zereyken- D ouya doru yelken amak iin izin istedi. Bylece II. Mehmedin ani lm32 ile sarslan Osmanl glerinin durumundan istifade etmek istedi. Durum, II. Mehmedin ik i olu Bayezit ve Cem arasnda taht iin kan kavga ile daha da ktlemiti ve Osmanoullarnn ik i kart gruba blnmesi Trk m paratorluunda yeni bir i sava gsteriyor gib iyd i.33 stanbula kar, Macar Kral M atthias Corvius ve Romanyal prenslerin ordularnn da katlaca karadan ve denizden byk bir saldr balatmay ve Balkan halklar arasnda Trk ege m enliine kar bir isyan kartm ay umuyorlard.34 Bu ksa bir and. Venediklilerin -Napoli K ralna kar Trklerle dzen kuran- Kalabriya Dk Alfonso ve dier komutanlara kar ak dm anl ve IV. Papa Six-

tusun talyadaki slami kprban ve Napoli Kral Ferdinandn -ki hereyden nce kendi kralln ak Trk tehdidinden kurtarmak istiyordu- kararszln or tadan kaldrmadan byle bir sefere balamadaki duraksa mas, Cenovallar Trk garnizonuna teslim olana kadar denizde kalm aya zorlad. En sonunda amalarna ulatk larnda Kral ve Papa projelerini desteklediler ve ordunun Valonaya deniz yolu ile gnderilmesini emrettiler. Fakat Eyll sonu olmutu ve mevsim baarl bir sefer balat mak iin ok ilerlem iti. Gemilerde ortaya kan veba, cezalarn azl ve hepsinden nemlisi Osmanl mpara torluunun i durumuna dair daha kesin b ilgilerin gel mesi, zaten Otranto ganim etinin paylam srasnda Kalabriyal Alfonso tarafndan aalanan Cenovallar sefe ri reddetmeye ve eve doru yelken amaya itti. ntikam hayalleri kayboldu, ve ne M engli-G iray Hann K rm kurtarmak iin ibirlii teklifleri ne de ilerleyen yllarda II. Bayezdn asi kardei Cem Sultan a balanan iddet olaylar bu hayalleri canlandramad.35 Cenovallar yzlerini batya dnmt ve doudaki tek siyasal ve diplom atik ilgileri, uzun sre boyunca olaca gibi, Osmanl dnyasnn gizem li bykln gzle mek iin ayrcalkl bir kale olan, uzun ve altn gnbat m n yaayan Sakz elde tutm akt.36

G.G. Musso, P cr la storia d el dcclino d ellimpero genovese n el Levante n el secolo XV", A n i d ella Societ L igure d i Storia P atra (A.S.Li.) yeni seri (.s.), cilt III, fasikl II, Cenova, 1963, s. 263 - 286; ID ., "N/mi docum enti d d lArcb ivio d i Stato d i G enova sn G enovesi e i l Levante nelSecondo Q tatroccnto, iin de Rassegna d egli A rchivi d i Stato, X XVII.2-3 (1967), s. 443 - 496; ID,, Nuove riccrhe d a rchivio su G enova e l Europa centro-orientale n ellultim o M cdio Evo, iinde R ivista storica ita lia n a , LX X X III1 (1971), s, 130 - 143; G. Pistarino, G enovesi d Oriente, Civico Iscicuco Colombiano, Scudi e Testi, serie storica a cura di Geo Pistarino (S.T.), 14, Cenova, 1990, s. 477 518; ID., / S ig n o rid d m a n , S.T., 15, Cenova, 1992, s. 377 - 464; E. Basso, Genova: un impero sut mare, "Collana di studi italo-iberici, 20, C agliari, 1994, s. 129-149. 8 6 7

W cltenstrumer einer Zcitenmende, M nih, 1953, talyanca eviri E. Polacco, M aometto i l C onquistatore, Torino, 1957, s. 147-153. A .S.M . .Sforzesco, 646, Belge 6. G. Szekely, La C aram anie aratolienne dans lesp ojets antiottom ans deuxfronts, Oriente e Occidente tra M edioevo e d Et M odem a. Studi in onore d i Geo P istari no inde, editr L. Balletto, 2 CLT, Acqui Terme - Cenova, 1977, II, s. 1187 -1197. A. Luxuro- G. P inelli Gentile, Documenti rigu ardan ti a lcm i din asti d ellArcpelago iinde Giornale ligustico di arcleologia storia e belle arti, 1 (1874), s. 81-90, 217-221; II (1875), s. 86-93, 292-297; III (1876), s. 313-316; V (1878), s. 345-372; W. M iller, The Genoese colonics n Greece, Essays on the Latin Orient iinde, Amsterdam, 1964, s. 296*298; D ., The G a ttilu sij ofL esbos (1355 -146 2), a.g.y., s. 313-353; G. Pistarino, Genovesi cit., s. 383*420; G. O lgiati, I G attihsio iinde "D iabattito s n fa m iglie nobili d e l mondo coloniale genovese n el Levante - A tti del Convegno di Montoggio, 23 ottobre 1993, Accademia Ligure di Scienze e Lettere, collana di Monografe, IX, Cenova, 1994, s. 85-99; AA. W , 0 i G atelouzoi ts Lesvou, editr A. Mazarakis, Mesaionik Tetradia", l,A tin a, 1996. 9 A. Luxuro- G. Pinell Gentile, D ocumenti c it., V (1878), belge 60, s. 365366. Bu dnemde Sakz ve M ytilenein durumlar iin baknz, PH. P. Argent, T he occupation o f Chios by the Genoese a n d their a dm um tration o f he island 1347-1566, Cambridge, 1958, 3 c ilt, I, s. 222-245; G. G. Musso, I G enovesi e i l Levante tra M edioevo e d Et m odem a. R icerche d archivio, GenoSYASET

S. Papacostea, C affa et la M oldavie fa c e hxpansion ottomane (1453 -148 4), A ni d el colloquio rom eno-taliano G enovezii in M area N eagra in secolelc XIIIXIV - 1 G enovesi n el M ar Nero nei secoli XIII-XIV" iinde, B/carest 27-28 marzo 1975, Bucurest, 1979, s. 131-153.

A. Roccatagliata, N otai genovesi n Oltremare: a tti rogati a pera e M itilene, I, Pera, 1408 - 1490, Cenova, 1982; G. Pistarino, La cauta d i Constantino poli: d a P era genovese a G a la ta Turca, iinde La Storia dei Genovesi, V, Ce nova, 1985, s. 7-47.

4 5

Archivio d Stato di M ilano (A.S.M), Sforzesco, 646, belge 6. Bu Trklerin Belgradda Hunyadi Yano ordusuna yenilm eleri ile sonu lanan sefer olm al, baknz F. Babinger, M ebmed d er Erober und- Seine Zeit.
O S M A N II H M

va. la L m a e l'O ltrcm are tra M ediocvo ed Et m odm a. Stdi e ricercbe d'arcb ivio , iinde, II, Cenova, 1976. s. 67 -16 0, zellikle s. 74-80; G. Olgiaci T bcG en oeseC olonics in fr o n t o f tbeT urk ish A d va n ce(l4 5 3 -1 4 7 5 ), XI. Tiirk Tarih K ongresin den a yn b a sm iinde, ankara, 1994, s. 1053*1061; A. Aassini, La compcra M etilini" c la d ifesu genovese d ci G atiilusio dopo la cadnta d i Constantinopoli, Oi G atelo/hoi iinde, cit., s. 223-280; G. Pistario, C bio d ei G enovesi n el tempo d i C ristoforo Colombo, Nuova Raccoka Colombiana, 12, Roma, 1996, s. 365-377. 10 Archivio di Stato di Genova (A.S.G .), Archivio Segreto (A.S.), D ivcrsorum registri, 590, cc. 31r.lv., 42v. -43^., 70r. - l l v . 11 Bu konuda baknz, S. Runcim an, T he F a il o f the Constantinople. 1453Cam bridge, 1965, talyanca eviri M.L. De Luigi Rotodi, La cad ua d i C onstantinopoli. 1453, M ilano, 1968, s. 80-81, 110-111; F. Babiager, M aonetio cit., s. 22 3-2 27; G. Pistario, C bio d ei G enovesi iinde "Stud Medie v a ir , T. X / I,1969, s. 3-68, zeJkle 50-52; A. Pertusi, La cad u a d i Contantinopoli , 2 cilt, M ilano, 1976, I, Le testimonianze d ci contemporanci, s. LXIX-XC; E. Basso, G enova cit., s. 79-84. 12 13 14 A.S.M ., Sforzesco, 646. A.S.M ., Sforzesco, 646. A.S.M ., Sforzesco, 646. Bu belgenin tarihi yok, fakat Negropontinin d nden bahsedilmesi 1471 ya da 1472 yl olma olaslm glendiri yor. 15 Habsburglara kar 1536da M uhteem Sleyman ve Fransa kral rex ebristianissim us Francis arasnda im zalanan "kafir birlik" iin baknz, The New Cambridge Modem History, c ilt II, T he R eformation (1520- 1559), camb ridge, 1965, talyanca eviri S toria d el mondo moderno, c ilt II, La R ifo r m (1520 - 1559), M lao, 1967, s. 671-674 ve 686-687; A. Bombac- S.j. Shaw, Llm pero ottom ano, Storia un iversalc d ei popoli e d d lc civilt , cilt VI/2, Torino, 1981, s. 390. 16 L.T. Begrao, P rim a serie d i docum cnti rigu a rd an ti la colonia d i P cra, A.S. Li., c ilt XIII/2, Cenova, 1877, s. 97-336, belge CLIV, s. 261-270; G. O lgati, D iplom atici ed am basciatori d ella Repubblica n el Q uatrocento, La Sto ria dei Genovesi iinde, XI, Cenova, 1991, s. 353-374. 17 A. Vigna, C odice diplom atico d elle colonie ta u ro-ligu ri durante la sigm noria d cllV fficio d i San G iorgio (M C C C C L lll- MCCCCLXXV), tomo I (anni 1453- 1459), A .S.Li., c ilt VI, Cenova, 1868, belge III-IV, s. 24-43. 18 19 A.S.G ., A.S., D ivcrsorum registri, 62 7, cc. l '- 17r. Konstantinopolisteki cenoval casuslarn baz rnekleri iin baknz, G.G. Musso, I G enovesi c it., s. 74, 118. 20 1472-1473 arasnda Anadoludaki seferin balantlar iin baknz, A.S.M.,. Sforzesco, 64 6, belge 11 (24 Kasm 1472). 21 A.S,M ., Sforzcsco , 64 6, belge 11.

22

A.S.M ., Sforzesco, 646. M. Cazacu- K. Kevonian, La cbute d e C affa en 1475 la lm iere de novcaux documents, Caliers du monde russe et sovietique iinde, t. XVII/4, 1976, s. 459-538; G. Pistarino, 1 S ignori cit., s. 377-464; E. Basso, 11 mondo orientale nella corrispondenza d e l P riore d i Lombardia d a R odi (fin e secolo X V), C a va lieri d i San G iovanni e tenitorio. La L iguria tra Provenza e Lom bardia nei secoli XI11-XVH, A tti d el C onvego, G enova-lm peria- C e m 11-14 settm b re 1997 iinde, editr J . Costa R estagno, Cenova- Bordighera, 1999, s. 509529.

24 25

A .S.M ., Sforzesco, 647. A .S.M ., Sforzcsco , 647. Bu konuda baknz, E. Basso, D e rebus castri licis et a lla ': G enova , la M oldavia e la Valacchia tra cooperazione e contrasto n e l secondo Quattrocento, I ta lia e Romania: due popoli e due storie a confronto iinde, a cura di S. Graciotti, Firenze, 1998, s. 83-96. Osmanl filosunun kuvve ti iin baknz, F. Babnger, M aomctto c it., s. 351-358.

26 27 28 29

A.S.M . Sforzesco, 646. E. Basso, 11 mondo orientale c it., s. 522-524 ve belge 1, s. 527-528. E. Basso, 11 mondo orientale cit., belge 2, s. 528-529. A.S.G ., A . S D ivcrsorum registri, 633, cc. 12 v., 9 lv -9 2 r ,; 62 7, cc. 30a34t\; 628, cc. 20r- 22r.; L itterarum registri , 1799, c. 475r.

30 31

A.S.G ., san Giorgio, P rim i C anccllicri, busta 88, belge 5. Ahmet Paa (G edik D isiz olarak anlan) Srbistanda domu eski bir H ristiyand, ve M ahm ud Paanm gzden dp idam edilmesinden son ra 18 Temmuz 1474 tarihinde Vezir-i Azam ia getirilm iti. Baknz, F. Babinger, M aometto cit., s. 351-358, 370.

32

II. M ehmedin lm haberi gelince Cenovada B yk Konsey topland; baknz A.S.G ., San Giorgio, P rim i C a n ccllicri , busta 88, belge 387.

33

Aksine, iki ehzade arasndaki atma Ahmet G edik paa ve dier ye tk i lilerin hemen Bayezid tarafna katlm as ile ok ksa srd, bu B ayezide kardei karsnda reddedilmez bir avantaj salad ve Cem Kahireye ka maya zorland; baknz AA. VV., H istorie d e LEmpire Ottoman, editr R. M antran, Paris, 1989, s. 105-107.

34

G. Grasso, D ocum cnti rigu a rd an ti la costituzione d i una lega contro i l Turco nel 14 81 , Gornale ligustico di archeologia, storia e belle arti iinde, VI (1879), s. 312-494, zellikle s. 330-337.

35

G.Grasso, Docum cnti c it., s. 339-342; L. B alletto, Sisto IV e G em S ultam , V Convego storico savonese: l Et dei D ella Rovere iinde, A tti e Memorie del* la Societ Savonese di Storia Patria, yeni seri, c ilt XXIV-XXV, II, s. 153170.

36

Bu dnem hakknda baknz, PH. P. A rgenti, The Occupation cit., I, s. 201369.

O SM A N L I g g

SYASET

OSMANLI MPARATORLUU VE TAHT EL: SYAS MNASEBETLER (XV-XVII. YZYILLAR)


DR. ILYA ZAITSEV
IN STU TE OF ORIENTAL STUD ES / RUSYA

efenin 147 5de Osmanllar tarafndan ilha k Kuzey Karadeniz Blgesinde kuvvetle rin tanziminde nemli deiikliklerle so nuland. Taht Eli bata olmak zere A ltn Ordann si yasi halefleri, yeni komular olan gl Osmanl mpa ratorluu ile mnasebetleri balattlar. Resm iyette B yk Orda olarak adlandrlan Taht Eli ile Osmanl mpa ratorluu arasndaki ilk ilikiler bar karakterdeydi. Krm yarmadasnda istikrarn tesisine ilg i duyan Osm anllar bazen K rm hanlarn bazen de Taht Eli valile rini kayrm aktaydlar. Bununla b irlikte 1470li yllarn sonunda durum deim iti; Osmanllar sonunda M engli G iraya olan desteklerini aka gsterdiler. XV. yzyln sonu Krm ile Orda arasndaki ekimenin hz kazanma sn yanstmaktadr. Bu atmada Osmanllar Krm hanlarn desteklemilerdir. 1460lar ve 7 0 lerde Osmanl mparatorluu ile Byk Orda arasndaki ilikilere dair asli tarihi kaynak lar; II. Mehmed ile Taht Eli H anlar M ahmud ve Ahmed biraderler ve K rm daki siyaset erkn arasndaki yaz malarn belgeleridir. 1.

rafndan tercme edilen m ektup T.I. Sultanovun nsz ve yorum laryla Rusyada yaynland (Sultaov 1978. 239-242). M ektubun en yeni Trke basks A. Melek zyetginin kitabndadr( zyetgin 1996). 2. Ahmed H andan II. Mehmede m ektup. Belge 1938 ylnda Topkap Saray (Hazine/5513) deposunda bulunmu, ancak im diye kadar XV. yzyln ikinci yar snda Osmanl mparatorluu ile Taht Eli arasndaki ili kilerin tarihinin yeniden yazlm as iin kullanlm am tr ve pratik olarak uzmanlar tarafndan bilinmem ektedir. T. Halasi Kun mektubun H icri 870 (1465/I466)de ya zldn dnmektedir. te yandan metinde H icri 881 y l (1476/77) aka okunmaktadr. (Halasi Kun 1942: 152; 1949: 633). Maalesef hangi tarihin doru ol duunu veya m ektubun baslan nshasnda bir basm ha tas olup olm ad veya T. Halasi Kunun tarillem ede hata yapp yapm ad henz ak deildir. kinci tarihin, Yaync tarafndan b elirtild ii gib i, bunun anlam bu mesajdaki ve Ahmedi M aystaki (Haziran 1477) mek

tubundaki el yazs benzemelerinden yola karak daha 10 Nisan 1466 tarihli Mahmud H ann Sultan II. mmkn gzkt dncesindeyiz. Ahmedin bu me Mehmede mektubu. Bu belge T. Halasi Kun tarafmdan sajnda gemite iki lke arasndaki ilikilerin uzun s Topkap Saray mzesinde 1938 yln d a bulunmutur. (Halasi Kun 1942: 145). M ahm udun m ektubu ilk ola rak A.N. Kurat tarafmdan ilm i evrelere 1940da bir kopyasnn, transkripsiyonunun ve im diki T rkiyede bir tercmesinin yorum uyla b irlikte yaynlanm as ile ta nmtr. (Kurat 1940 : 37-40). Hemen sonra M ah m udun mektubunun tam metni ( belgelerin grnm nn tarifi, Trke ve Franszca tercm eleriyle birlikte) T. Halasi Kun tarafmdan yaynland.(H alasi Kun 1942: 145-151; 1949: 627-633). Akadem ik A.N. Kononov ta
O SM A N LI

reli varl soruturulmaktadr.( Halasi Kun 1942: 151154; Halasi Kun 1949 633-637; Zaitsev 1999: 4-16) 3. II. M ehmedin Ahmed Hana mektubu: Bu

mektup Nianc Ahmed Feridun Bey tarafndan bir ara ya getirilen devlet belgelerinin bir koleksiyonu iindedir ve 1 85 8 de stan bulda b aslm tr.(Feridun Bey 1274/1858: 289; bkz. ayn zamanda Velyaminov- Zernov 1863: 97-989; Smirnov 1887: 269-272; Feridunun koleksiyonu hakknda bkz. Hammer 1828 : 140-142;
I SYASET

Hac Khalfa 1850: 488-489 No 11760; Flgel 1865: 282-283 No 312; Riev 1888: 80-82). M ektup Farsa olarak Haziran 1475den sonraki bir tarihle (nk Kefenin ilhakndan "memleket-i Kefe ibaresiyle ve Bo dan seferinden bahsetmektedir.) Mays 1477den nceki bir tarih arasnda yazlm olmaldr. A.N. Kurata gre, bu mektup az bir zaman nce Sultan himayesine giren M engli-G irayn ahsi talebi zerine Ahmedi M engli G iraya kar hasmane tavrlara girmemesi iin uyarma maksad ile yazdrlm olabilir (Kurat 1940: 57). Bu fa raziye Mehmedin mektubunun muhtevasnn analizi zerine kurulmutur. M ektupta Mehmed Ahmede Kara deniz Blgesinde K efenin ele geirilm esi, Bodan Vali sinin ayaklanmasnn bastrlm as ve M engli G irayn Trk himayesini kabul gibi siyas vaziyetin deimesiy le ortaya kan tabloyu anlatmaktadr. V.D. Smirnovun yazd gib i M ektubun giri ksm lar Osmanl mpara torluu ile Ahmed Hann hakim i olduu memleket ara sndaki tarihi sevgi ve dostluk balan m irasnn b elirtil mesini iermektedir. (Smirnov 1887: 270). te yandan mektupta bir de Mubarazetdin Devlet-Hann ismi ge mektedir. H. nalckn fikrine gre Mubarazetdin Dev let -Han Nurdevletin bir takm a ad (mahlas) idi. (nal ck 1944: 214-215; Togan 1946: 345). Ancak mektubun muhtevasnn devamndan, A.P. Grigoriev tarafndan da iaret edildii zere, m ektupta ad geen bu alsn II. Mehmedin, Ahmede gnderdii bir bykeli olduu ortaya km aktadr (Grigoriev 1987: 72-73). Yaynlar: Feridun Bey 1274/ 1858: 289; Kurat 1940. Ayn zaman da bkz. Sultanov 1978: 244; Grigoriev 1987: 72. 4. 25 Mays - 3 Haziran 1477 tarihli Ahmed H ann Sultan II. Mehmede mektubu. Sz konusu mektup muhtemelen Mehmedin ( Temmuz 1475- Nisan 1477-? bkz. yukarya) mektubuna Ahmedin cevabdr. Bu belge Topkap Saray mzesinde E. 6464 kodu ile saklanmak tadr. Ahmedin bu mektubu metnin bir kopyasnn ek lenmesiyle ilk olarak 1938de Fevzi Kurtolu (Kurtolu 1938: 247-250), sonrada A.N. Kurat tarafndan (zyetgin 1996) neredilmitir. Yukarda bahsedilen tm bu mektuplar Osmanl mparatorluu ile Taht Eli Hanlar arasndaki ilikilerle alakal ok daha geni belgeler dizininin ok kk bir
O SM A N L I I

paras olmaldr. Muhtemelen Ahmedin, II. Mehmed ile yapt yazmalarn saklanan belgesi doru bir kronolojik sra izlememektedir: Ahmedin Mays-Hazira 1477 tarihli mektubu (ki bu mektup Mehmedin mesajna cevap olarak Sultan Mehmed tarafndan alman ehirler hakknda Ahmede b ilgi vermek zere eli Kara Bahadr tarafndan getirilm itir) Trk Sultannn asker muvaffakiyetlerinden bahseder. Fakat Ahmedin 881 ta rihli mesaj ve {Hann Sultan ile ilk yazm asdr] muh temelen Mehmedin ilk mektubundan sonra yazlmtr. Su ltan n ilk m esajn, Taht Eline Osmanh elisi Seyid Muhammedin gtrdn renmekteyiz. O halde Ahmedin 881 tarihli mektubu buna cevabi bir mektup olmaldr. Bundan Hann mektubunu S u ltan a ulatr m akla grevlendirdii elisi de bahseder. Bu verilerin nda iki lke arasnda XV. yzyln ikinci yarsnda 7 0 li yllarda teati edilen elilik heyetle rinin srasn ksmen de olsa yeniden dzenlememiz mmkndr. 881 ylnda Mehmed, elisi Seyid Muhammedi Ahmede gnderir. Buna karlk olarak ayn yl Ahmed, stanbula shak lakabl hizm etkarn bir m ek tupla gnderir (TSMK No.5513) M ektupta shakn ge ri dnmesine msaade edilmesi talep edilm ektedir ki, bu kabul edilm itir. 1477nin balarnda elisi Kora Bahadr Ahmed, Mehmede yollad. O da bu eliyi memnu niyetle huzuruna kabul ettikten sonra yanna Trk elisi Mubarazetdin Devlet-Han katarak Taht Eline gnder di. (Grigoriev 1987: 72-73). Cevab m ektubu gtren Osmanl elisi Taht E lindeki mzakerelerden sonra dip lomat olan Aziz Hoca eliinde geri dnd (Ahmedin cevab mektubunun metni iin bkz. Topkap E. 6464). XV. yzyln son eyreine ait Avrupa diplom atik

yazmalar ve basnnda Tatarlar, T rkiyeye kar bir ittifaka dahil etme fikri ak tif biimde dile getirilm itir. Byle bir Osmanl kart Avrasya ligine, Osmanllarla savan da(l463-l479) m ttefik araynda olan Venedik n ayak olmutur. Ancak dierlerince Tatarlarn byle bir birlie katlm asnn gereklilii pheyle karlanm tr. rnein Leh kaynaklar, ordularnn hazrlkszl, uzun mesafede yaamalar, kk saydaki ordular ve de niz glerinin olmay sebeplerinden Tatarlarn k a tl m n gereki bulmamtr. (Garbacik 1948: 56).
SYASET

1455 ylnda Venedikten Venedikli Giovanni Battista della Volpe (Rus kaynaklarnda van Friazi olarak geer), nce Tatarlarn sonra da Ruslarn arasnda m ut luluu aramak zere lkesinden ayrlr ( Pirling 1892 : 31). 1469 ylnda Moskovada III. Ivann para basma i lerini ynetmektedir ve onun yakn srda olmutur. Ay n y l III. van ile Mora despotu Tlomasn kz Sofyann evlenmeleri iin mzakerelerde bulunmak zere talyaya gnderilir. Yeeni Atonia Gislerdi 1470 yln n Kasm veya Aralk aynda Venedik senatosunun huzuruna amcasnn projesi ile kar. Venedikin O sm anlya yenilmesinden ve sava kaybetmesinden mteessir olan amcas Venedik ile A ltn Orda arasnda bir b irlik kurm ay ve Osmanh mparatorluu zerine yrm eyi planlam t. Han Accomet (Ahmed) Trklere kar 200 bin atl toplayacana yemin etmitir. Szlerini tasdik etmek maksad ile Gis lerdi Senatoya Volpeun talim atn ve Tatar Hanndan getirdii mesaj sunmutur (Pirling 1892: 36; 1912: 175-177). Aradan drt ay geer senatrlerden m itsizli e den Gislerdi Taht Eline getirdii mesajn dorulu unun kontrol iin zel bir misyon gnderilmesini tek lif eder 2 ubat 1471 tarihinde Senato oy ounluu ile Giovanni B attista Trevisan Taht E line gnderme kara r alr (Pirling 1892: 37-39). Senato eer mesafe bu ka dar uzak olmasayd gerek bir eli gnderecekti. Trevisan Hana bu zorluklar anlatmaya, zr dilemeye, Hann cesaretini vmeye ve 89 dka deerinde 16 dirsek kum a takdim etmeye memur edilm iti (Pirling 1892: 39). Trevisan Nisan 1471de Venedikten yola kt, 10 Eyll 1471de de Moskovaya ulat. Ancak Rusyada uzunca bir sre alkonulunca Taht E line vard tarih, 19 Tem muz 1474t (Corret 1856: 98-112; Khrorshkevitch 1980 179-187). Yukarda da b elirttiim iz gib i 2 Haziran 147 2 de Volpe Romaya III. Ivann elilik heyetiyle vard. Tatar Ham ile kurduu yakn ticari ilikileri ile vnyordu. A nlattna gre Han, Trklere kar korkun bir ordu toplamaya ve Osmanh ordusuna Macaristan zerinden saldrmaya hazrd. Yalnz teklifine kar asker harekatn balangcndan itibaren 10 bin altn dka aylk maa ve toplam 6 bin dkalk hediyeler talep etmekteydi. M iktarlarn bykl ve giriim in riskli olmas sebebiyle Volpeun teklifleri reddedildi ( Pirling 1892: 64-65). P irlin gin fikrine gre Tatarlarla yaplacak ittifak
OSAV1NLI

Roma ve Venedik m cmertliinden faydalanmak arzu suyla dolu olanlarn yani Volpe ve G islardinin hayal r nyd (Pirling 1892: 66). Volpeun planlarnn tm m aceraclna ramen bu ittifakn siyasi sonularn dikkate alm amazlk olmazd. Muhtemelen Venedikliler Ahmed ile Trkiye arasnda Krm meselesi zerindeki anlamazlklara oynamak istediler. O srada yarmadada bir i sava srmekteydi. A ralk 1475ten sonra M engli Giray T rkiyeye getirtilm iti. Resm olarak kardeleri Nurdevlet ve Aydar ynetimdeydi; m uhalif grubun ba nda ise Ahmed tarafndan desteklenen Janibek vard. Janibek byk bir ihtim alle Ahmedin yeeni yani Mahm udun oludur. 1476 ylnn sonlarnda Janibek rakip lerinin direniini bastrarak K rm H an lnda ynetimi ele geirdi. 1477 ylnn sonbaharna kadar da tahtta kal d. (Grigoriev 1987: 71-75). Ahmedin Venedik ile ya knlaarak Osmanh m paratorluuna kar bir ittifakn oluturulmasna almas ihtim al dahilindedir. Osmanllar da Ahmedin himayesindeki Janibekin galibiyetini tahm in etmemilerdir. 28 Nisan 1476da Trevisan Venedike iki Tatar el isinin eliinde dnd. Temir, Ahmed, Brunaho Batr ise Edie Temirin torunu tarafndan gnderilm iti. Bru naho Batr Taht Elinin beylerbeyi idi. Bu gelim eleri, irin budununun lideri, Kefe Tudumx ve Krm Beylerbe yi olan Eminekten II. Mehmede yazlan 8-17 Ekim 1478 tarihli mektuptan takip ediyoruz (Kurat 1940: 107-115, 191-194; Le Khanat 1978: 70-74). Bu Te m irin 1469da Ahmedin yeeni Kasmn beylerbeyi olan Temur ile ayn kiidir ve 1480de U ra N ehrinde Ahmed ve Kasm ile birlikte olduu aikardr. (schboldin 1963: 83); Eliler Venedikte byk erefle karlandlar. Ve nedike dostlarnn dostu, dmalarnn ise dman ol m ay tek lif ettiler; Trklere kar hemen harekete gee ceklerine sz vererek kuma para ve deerli talardan he diyeler talep ettiler. 200 bin k iilik bir ordu ile Karade nizden Tunaya doru Trklere kar harekete geme vaadlerini tekrarladlar. Hann teklifi Venedikte memnuniyetle karland. 10 Mays 1476da elilerin taleplerinin yerine getirilm e si iin 200 dkalk bir bte hazrland. Hana gnderi len bir ulak ile elilerin kendisine arzulanan cevab geti recekleri haberi mjdelendi. (Jorga 1909: 168; Garbacik 1948: 49-50; Perling 1892: 106-107)
I SYASET

Ayn yln ortalarnda Trevisan ittifak gelitirm ek amacyla Lehistan ve Litvanyaya g itti. (Perling 1892: 108) Hann Venedikle yaknlam a abas Lehistan Kra l K azim iri rahatsz etmie benziyordu. Kral elisi Filip Bonaccorsi K allim ah Lehistan ve Litvanya snrlarn tehdit eden ittifak engellemek zere Venedike gnder di. Senato, Kazimir ile olan anlamalarla bal kalmaya, dolaysyla karar erteleyerek Trevisan 18 M art 1477de Lehistandan geri ekmeye karar verdi (Perling 1892: 108-110). A.Contarininin de iaret ettii gib i, Moskova Trevisann kendisinin hasm olarak grd Lehistan ve Litvanyadaki grevlerini tahmin etm iti. IV. ivan iin Trkiye ile dostluunu bozmak kesinlikle mmkn de ild i, nk byle bir gelim e ortak dmanlan olan Ah mede kar Krm ile olan ittifaklarn iptal edebilirdi. Osmanllar ile ticaretin salad krn yansra IV. ivan Padiah ile yapaca bir anlamann en tehlikeli dma n Lehlere kar kendisine bir destek olacan umuyor du (Perling 1892: 152-153). ran eliliinden dnen ve 30 Nisan 1476da Astarhana varan Ambrojo Contarini Tatarlar tarafndan esir alnm, hkmdarlarnn klesi olarak ilan edilm iti, nk Frenkler (Venedikliler) onlarn dm anlaryd. Contarini az kalsn pazarda satlyordu, ancak byle bir kaderi atlatarak ksa zamanda serbest brakld (Barbaro i Contarini 1971: 219). Astarhan valisinin (Contarini Ka sm diye adlandryor; Ahmedin yeeni; kardei Mahm udu olu idi) tepkisi, eer Tatarlarn Trklerle bir likte hareket ederek bir yldan az bir sre nce K efeyi ele geirdikleri ve 1463-1479 Osmanl-Venedik savama k atldklar gz nne alnacak olunursa kolaylkla anla labilir. 1938de ortaya karlan Ahmedin II. Mehmede, 877 (1476-1477) tarihli m ektubu onun Trk meselesin deki gerek vaziyetini kavramamza yardm eder (Halasi Kun 1942: 1949). M ektubun metninden de anlalaca zere Ahmed, Trk Sultann kendinden st rtbede bir hkmdar olarak tanmaktadr. M ektupta bavurulan ifadeler, Y arlk terim inin kullanlm as (yksek h km darla onun tebaasnn yazmasnn zaruri atf) ve belgenin tarihlendirilm e ekli (hayvan y l yahut detayl hicri ay ve gnn belirtilm esi eklinde deil, sadece hic ri yln belirtilm esi) bunu ispatlamaktadr. Muhtemelen
O SM A N H m

Ahmedin bir Osmanl kart maceraya girim edeki r zas sadece ince bir taktik meselesiydi. Ahmedin U ra N ehrindeki yenilgisi (1480) ve lm oullarn sahneye tad. 1486 ylnda III. ivan K rm daki Rus elisine yazd m ektupta; bir Rus eli lik konvoyuna elik eden Rus ulaklarnn ulatrd u b ilgileri haber verm ekteydi, Eer Trkler M engli Gi raya yardm etmezlerse, Kral Murtaza ve Seyit Ahmet ile Prens Temir ona kar yrmeyi istiyorlar. Ancak eer Trkler orada olacaksa gitmeyecekler: Trklerden ok korkuyorlar... (RO 1884: 53). Osmanllar da Taht E lindeki siyasi vaziyete alaka duyuyorlard. 1486 yaznda M engli Giray Bayezida bir mektubunda yle yazyordu: Taht E lin in durumu ol duka ar. M ektuplarn aldk. Ayrca bizim elim iz de oraya vard ve hala Taht Elinde. Ak m alum at alr al maz hemen Bab- A liye gndereceiz ( Osmanl mparatorluuna-I.Z.) (Kurat 1940: 92; Le K hanatl978: 8182; Grigoriev 1987a: 129). Osmanh mparatorluunun kendi iindeki taht an lam azlklar sebebiyle Taht Eli ile siyasi alakalan des teklem ediini varsaymak mmkndr. Ahmedin oul lar babalarnn yolunu izleyerek Moskova ve K rm a kar Lehistan-Litvanya Devleti ile ittifak araylarn desteklemeye devam etmilerdir. Buna karlk Taht E linde savalar ve huzursuzluklar bir trl bitm em itir (Hamm 1952: 175; M aterialy.. 1966: 99)1498 yln n yaznda Eflka gnderilen ulak B. Oditsov, prensi yle bilgilendirm ekteydi: Ve im di, hkmdarm, M engli G iraya haberler geldi, ve diyorlar k i, hkmdarm, Orda ok a... Dahas, hkmdarm, diyorlar ki, erkezler Ulu Ordaya geldiler ve U lu Or dann Tatarlarnn pek ounu yendiler(RIO 1884: 255). Grld zere hanlarn Kuban N eh rin in yann daki verim li topraklar zerindeki arzular erkezlerin direnii ile karlayordu. Temmuz 1498de Moskovaya yazan M engli Giray gelecek yln baharnda (Stepte en byk alk zamanna denk geliyor) Ordaya kar bir se fer hazrlnda olduunu ve Ahmedin ocuklarnn ok bitkin dtn bildiriyordu (RO 1884: 263). Ayn sene Moskova elisi B. Chelischev M engli G i rayn III. Ivann mesajna cevabn Moskovaya gtr yordu. Han byk prense yle yazm aktayd: Ahmedin ulusunda byk bir alk var, Seyit M ahmud, kardei Ba
SY A SIT

gatr amaka g itti, Astarhana geldiklerinde ehrin arka snda durdular, hizmetkarlar a, atsz ve gsz... (RO 1884: 277). Moskova elilerine m ektuplarnda Kazimir ve Kzya Han da benzer ifadeler kullanm lardr: Dman larm z Ahmedin ocuklar, ih-Ahmed (eyh AhmedI.Z.) amaka g itti; Seyit Mahmud kardei Bagatr ile Astarhana geldi. Kral Abdlkerim onlar ehre sokmad, onlar da ehrin ardnda beklediler ve atlar ok a... (RION 1884: 219). Bu dem ektir ki Ahm edin ocuklar b lnmt: Bir ksm srlara mera arayarak Hazar Deni zi kysndaki amaka gitm ilerdi, dier ksm ise zen gin Astarhana yardm almak iin oraya ynelmilerdi. M engli G iraya ulaan b ilgilere gre; 1500 ylnn yaznda Orda srlarn Don ve Dinyeper arasnda res men Krm H an ln a ait ve Taht E linden ok uzak bir blgede otlatacakt ( RO 1884: 301). Orda daha ciddi bir problemle karlat: Orda iin hayati nemi haiz bu step Krm H anlarnn hamisi O smanllarla srtme tehdidi tayordu. Hanlar M engli G irayn hibir dn vermeyeceinden emindiler. Bu zor durum altnda Ah medin oullarndan biri olan eyh Ahmed ilk elden m saade almak amac ile direk Trklere bavurdu. Austos 1500de aadaki bilgileri ieren M engli Giray imzal bir m ektup Moskovaya ulat: Ordann Kral eyh Ahmedden Kuyuk adnda bir eli Kefeye gelerek ehzadeden (Yavuz Sultan Selim in olu, Kefe ehzadesi) Dinyeper yannda srlerini otlatm ak iin izin istedi; u anda Nogaylar ve erkeslerle pekok so runlar var. Dedi k i; bize Dinyeper yannda otlak ver, u anda zaten oralarda gezmekteyiz. ehzade onu yle ce vaplad: bu yer ve su benim deil, bam sz bir han olan M engli Giraya ait. Eer ona bir dost ve karde olursan, bana da bir dost ve karde olursun; ama imdi babamn da b ilgisi dahilinde size Dinyeper yannda srlerinizi otlatmak iin emir vermiyorum (RO 1884: 321). I.

I.

Mamonovdan rendiimize gre, 1500 ylnn

sonbaharnda Ordadan K rm a yaplan bavuru tekrar land ve Ahmedin m iraslarnn bir mollas M engli Gi raya geldi (RION 1884: 354). M olla H ana eyh Ah m edin gelecek k Litvanya Byk Prensi ile ortak bir K rm seferi yapacan ve K rm Dinyeper arazileri meselesinde saf d brakacan iddia ediyordu. Bu sefer eyh Ahmed meseleyi Sultan Bayezide dorudan bir eli yollayarak zmeye alt. Dinyeperin ardndaki Belgrada kadar olan arazide srlerini otlatm ak iin izin almaya alyordu. Bayezid teklifi reddederek eliyi gerekli trenleri yapmadan geri gn derdi (RO 1884: 354). I. Mamonovun verdii bilgilere gre, M engli Giray Bayezid ve ehzadeye eliler gnderdiini bildirm ekte dir. M ektuplarnda eyh Ahmedin Dinyeper zerinde yerleme isteini yazmaktadr. Bayezid M engli G iraya yazd cevabi mektubunda atmaya girm em esini tav siye ediyor, rakibinin ordularnn m iktar hakknda b ilgi toplamasn ve stanbula gndermesini istiyordu. Dinyeperin el deitirm esi durumunda Bayezid B elgradtan ordularn gndermeyi taahht ediyordu (RO 1884: 356-357). 1502deki Taht Eli bozgunundan sonra ayn yln Kasm aynda Moskova Byk Prensi vana Bir m ektup yazan M engli Giray eyh Ahmedin kardeleriyle Astar hana geld iin i bildiriyordu. Seyit Mahmud ve Nogaylarn Ahmed-M irzasna eliler gndermilerdi (RO 1884: 445). Ahmedin olunun bir koalisyon kurmadaki niye ti nce N ogaylar sonra da Astarhan H anedannn Nogaylara akraba tem silcilerini kendi safna ekm ekti (As tarhan Han Abdlkerim in kardei ayn zamanda eyh Ahmedin kuzeni Kasmn kardei idi). (Safargaliyev 1952: 39). Bu srada K rm da bulunan Rus elisi A. Zobolotsk iy Moskovaya unlar yazyordu: eyh Ahmed karde

leri, amcas, Abdlkerim ve N ogaylarla K rm Han Kubenskiynin naklediine gre ise, ehzade Ku M engli G iraya kar birleti (RO 1884: 456-457). Ve yuk u yle cevaplamt: Babamn ve K ral M engli GiKral eyh Ahmed... elisini stanbula yollad(RIO rayn b ilgileri dahilinde Dinyeper yannda size otlak 1884: 451). vermiyorum, Dinyeper boyundaki toprak ve su M engli Giray'a aittir(RIO 1884: 323). O smanllar, M engli Giraydan raz olmasn, durumun K rm H annn d manlarnn faydasna deim esini engellemek endiesiy le talep etmekteydiler.
O SM A N LI

M engli G irayn talebine cevap olarak III. Ivan eyh Ahmede kar ona yardm etmeyi taahht etti, fakat bu atma hakknda gl bir heyecan duymam aktayd. Onu daha ok ilgilendiren mevzu M engli G irayn LitI SYASET

vanya hususundaki planlaryd. te yandan kendilerini ne Kefeye gnderilen Moskova elileri ile ne de ehzade nin elileri ile snrlamayan Astarhan Kazaklar bunlarn konvoylarn yamalam ve pek ok Trk ldrmler di (RO 1884: 462). Muhtemelen K rm kart ittifaktan m itsizlie den eyh Ahmed 1503te Ivann gnderdii elilerle K rm Han ile kuvvetlerini birletirm eyi reddetmesi ha linde ona Astarhan vermeyi taahht etm iti. eyh Ah med vana bu tekif ilk defa 1502nin E kim inden nce yapm t (RO 1884: 435, 482). 1503 ylnn Eyil aynda eyh Ahmed, vann kendisine Astarhan ele geirebilm esi iin yardm etme sini talep etti (RO 1884: 489). Ancak Byk Prensin yardm yla Astarhan alacana inanan eyh Ahmed, II. Bayezid ile bir anlama zem ini bulma abasna girdi. 1504 ylnn Austos aynda vana bir m ektup yazan M engli Giray eyh Ahmedin kardeleri Kozyak ve KaKAYNAKLAR Cornet 1856-Cornet E. L c G ucrrc dm Venei neH'Asia 1470-1474 W ien, 1856. Feridun Bey 1274- Feridun Bey Ahmed. M unaat-as Selatin." scanbul 1274/1858. Fliigel 1865- Figel G. D ie A rabischcn P crsischcu n n d Trkischen H andscbriften der K aiserlicb-K niglich Hofbibliothek zu Wien, Erster Band W ien 1865. Garbacik 1948- Garbacik J . K allim acb ja k o dyplom ata i polityk . Krakow, 1948. Haji Khalfa 1850- Haji Khalfa. Lexicon bibliograpbicum e encyclopaedicm a M us ta fa ben A bdalla!) K atib J cleb i dicto et nomine H aji K h a l- Tomus QuicusL. 1850. H alasi Kun 1942- H alasi Kun T. M onm entes de la la n gu e ta ta re de Kazan-A nalecta O rientalia memoriae A lexandri Csoma d e Koros d ica ta (Bibliocheca Orientalis Hungarica V- Vo. I- Bdapestini- 1942. Halasi Kun 1949-Halas Kun T. Philologica IH. Kazan Trkesie ait dil yadigrlar"-A;//knv7 niversitesi D il ve T arih-C orafya Fakltesi D ergisi VII. 4. 1949.

lek ile Nogay steplerini aarak K ieve geldiklerini, sonra Belgrada geerek stanbula gitm ek istediklerini yaz yordu. Bayezid bu konuklar kabul etmeyi reddederek zerlerine kuvvetlerini yollayarak kovalamt. eyh Ah med de Kieve kam ve burada ele geirilm iti (RO 1884: 509). eyh Ahmed ve kardelerinin Sultann yar dm nn peinde B elgrada kadar gitm eleri tam manasy la bir macera idi. Muhtemelen bu kardeler babalar ile II. Mehmedi balayan eski dostlua gvenm ilerdi. Fakat Trkiye, iyi tand ve memnun olduu M engli G iray, davranlarn nceden tahmin edemeyecei Ah m edin oullarndan biri ile deitiremezdi. Bu sebepten stanbul eyh Ahmedin taleplerini duymazdan gelm e ve genel vaziyet zerinde tarafszln koruma ve keskin adm lar atmama kararn alm tr. Trkiye bu sayede olaylarn kendi dahli olmadan pratik olarak gelimesi ansna sahip olmutur. Cengizi torunlar arasndaki atmalar ne de olsa T rkiyeyi ilgilendirm em ekteydi.
M aterialy... 1966- M atcrialy do Dzicjotv D iplom atji Polskiej z la t 1485-1516 ( Kodeks Wroclaw-Warzawa-Krakow, 1966.

zyetgin 1996-zyetgin M elek A. A ltn Ordu, K rm ve Kazan sabasna a it y a r lk ve bitiklerin d il ve slup /ttrc/e/m/.-Ankara, 1996. Rie 1988-Rieu Ch. Catalogue of the Turkish manuseripts in the B ritisl Museum.-L., 1888. Togan 1946- Toga A.Z.V. Umun i Trk Tarihine G iri -Cild 1: En eski devirler den XVI,Asra kadar.- stanbul, 1946. Rusa K aynaklar Barbaro i Contarini... 1971. B arbaro i C ontarini o Rossii. K istorii italo-russkib svyazey v XV veke-Leningrad , 1971. Grigoriev 1987-Grigoriev A.P. Vremya napiania y a rlik a " A bm ata!lsioriografa i istocbnikovedenie istorii stran A sii i A/ri/.-No:10.-Leingrad, 1987. Grigoriev 1987(a)-Grigoriev A.P. Pismo M engli-G eraya Beyazidu II (1486)7/ Ucbenye zapiski Leningradskogo universitata No: 4i9-L eningrad, 1987. Khoroshkevitch 1980- Khoroskevitch A.L. Rnsskoe gosudarstvo v sistem mezh-

Hamm 1952-Hamm J . Altpolnisches aus kroattischen Archiven// Wienw SlavistischesJahrbch. -Bd. II.- W ien, 1952. Hammer 1828-Hammer J . Von G eschichte des Osmaniscben R eicbes Bd. 2-Pest, 1828. nalck 1944-nalck H. Yeni Vesikalara Gre K rm H anlnn Osmanh Tabiliine Girmesi ve Ahidname M eselesi.B elleten, No: 30. Ischboldin 1963- Ischboldin B. Essays on T atar H istory.-N ew D elhi, 1963. Jorga 1909- jo rg a N. Gescbicbte des Osmaniscben R eicbes,-B d. 2 (bis 1538).-Gotia, 1909Le K lanat... 1978- Lc K banat de Crimee dans les arehives d u M usee d u p a la is de Topkap.- Paris, 1978. Kurat 1940-Kurat A.N. Topkap S aray M zesi A rivindeki A ltn Ordu, K rm ve Trkistan H anlarna A it Yarlk ve Bi/M/cr.-stanbul, 1940. Kurtolu 1938- Kurtolu F. Son A ltun Ordu hkm darlarnn Osmanh hkm dar Mehmed I l.ye bir m ektubu. B elletcn .-C ll.-N o:5 -6 , 1938.
O SM A N L I I

dunarodnyh otbnosbeniy kontsa X V -nachala XV/-Moscow, 1980. Pirling 1892- Pirling P.O. Rossia i Vof/o-St.Petersburg, 1892. P irling 1912*Pirlng PO. Rossia ip a p sk iy prcstol-V ol.!.- Moscow, 1912. RO 1884 -Sbornik Russkogo Istoricheskogo obshcstva.-Vo\A\- St.Petersburg, 1884. Safargaliyev 1952-safargalyev M .G. Zametki ob Astarlanskom lanstve// M ordovskiy gosudarstvcnny pedagogicbeskiy institut. Sbornik statey prepodava telei in stituta.- Saransk, 1952. Smirnov 1887-Smirnov V.D. Krymskoe b a n stvop od verhovenstvom Otomaskoy Porty do nacbala XV/// veka - St.Petersburg, 1887. Sultanov 1978-Sultanov T.I. Pisma zolotoordynskih lanov// Trkologicbeskiy sbornik 1975.-M ., 1978. Velyam inov-Zernov 18 63-1 8 6 4 -Velyam inov-Zernov V.V. Issledovanie o kasimovskih tsaryah tsareviclah-V/. 1-2.-Spb.. 1863-1864. Zaicsev 1999-Zaitsev I.V. Pismo hana Bolsboy Ordy Ahmada Turetskomu Sultam M chnedu 11 881 goda//Vostochny Arcl,v 1999 No: 2-3.
I SYASET

1944,

C. VIII,

XV - XVIII. YZYILDA OSMANLI VENEDK LKLER


ASSOC. PROF. DR. M ARIA PIA FEDANI FABRIS
UNVERSITA C A 'FO SCA Rl DIPERTIM EN TO DI SICIENZE DELL' A N T 1C H ITA E DEL V1C1NO ORIENTE, SEZONE DEL V IC N O ORIENTE / TALYA

rtaa ve yenialar boyunca Osmanl mpa ratorluu bir ok Avrupa lkesi ile barn ko runmas amacyla diplomatik ilikiler kurmu ve gelitirm itir. nceleri sadece Avrupal bykeliler Osmanl m paratorluuna gelm ekteydi. Oysa XIV. yz yldan itibaren Osmanl devletinin de kendi diplomat ve sefirlerini Batl lkelere gndermeye baladn gr yoruz. Bu elilerin byk bir ksm sadece kurye olarak gnderilmi olsalar da, ilerinden bazlar kendilerini ka bul eden kiilerle siyasi meseleleri konuabilecek yetki lerle donatlm gerek anlamda elilerdi.1 nsanlarn genellikle akim a gelmeyen ama Avrupa
lI

kendi durum larn salamlatrm a ihtiyac duymaya ba lamlard. nk ayn anda tm komularla savamak imkanszd ve en azndan bazlar ile geici bir dnem de olsa bar yapmak gerekiyordu. Bu yllarda Venedik Cumhuriyeti Ege Adlar ile Balkanlarn batsnda kolonilere sahipti. O sm anllarn Venedik ile yaptklar sava 1463 ylndan 1479a kadar devam etti. Osmanllar bu savalar sonucunda baarl ol salar da, son tahlilde, zaman ve glerini kaybettiler. 25 Ocak 1479 tarihinde Venedikle bar anlamas imzala yan II. Mehmed, elisi Ltf Beyi Doun bu anlamaya sadk kalp kalnm ayacana dair yemin ettiine ahit ol mas iin Venedike gnderdi. ki devlet arasndaki snr problemini bu yazl anlama da zemedi. Bundan son ra ise II. Mehmed, snrlarn nerede balayp nerede bit tiini belirlemek amacyla emini H alil Beyi ilk nce Moraya, daha sonra da nebaht, Himara, Sopoto ve sken deriyeye yakn Antivari, Dulcingo, Cattaro ve Budua blgelerine gnderdi. Bu arada, V enedikliler H alil Beyin Moraya ynelik kararlarndan pek tatm in olma

ve Osmanl diplomatlarn bir araya gelerek bar hak

knda konutuklar bir yer daha vard. Bu yer de Osmanl m paratorluunu H ristiyan komularndan ayran s nrlardan baka bir yer deildi. Bar anlamalar, snrla r kabaca belirlediinden dolay detaylara ynelik mza kereler genellikle sava sonrasnda yaplrd. Ancak, s nrlara ynelik problemler her an ortaya kabilecei iin uzun sren bar dnemlerinde bile bu tr sorunlar ele almakla grevli kiiler bulmak mmknd. II.

dlar. Ayn konuyu tekrar mzakere etmek zere Vene Mehmedin hkm darlnn (1444-46;1451d ik ten Giovanni Dario ve Osm anldan Sinan Bey bir 81) son yllarndan itibaren Avrupal ve Osmanl diplo araya geldiler.2 Bu ik i sefir ve stanbuldaki Venedik B matlar arasndaki resmi grmelerin snra yakn bir ykelisi Nicolo Coco tarafndan yrtlen mzakereleryerde yaplp imparatorluk kaytlarna getiine dair belgeler mevcuttur. Bu dnem, Osmanllarn snrlarn Tuna ve Toroslar ile K rm ve Gney talyaya doru ge nilettikleri, aknclarn fethedilmemi lkelere aknlar yapt, H ristiyan snrlarnda bulunan topraklarn gaza yerleri olarak adlandrldktan bir dnemdi. Fakat yine bu dnemde Osmanl Padiahlar fethettikleri yerlerde
O SM A N LI

lerin sonucu ortaya konan grler, II. Mehmedin kar d hududname nin temelini oluturmutur.3 O ylar da Venedik dolarma (doges) gnderilen btn nmeler gib i, bu da Yunanca yazlmtr. Nmedeki tura altn dan ilenmi, fakat davet ve tarih hususunda kayt dlmemitir.
I SYASET

Ne var ki bu hududnameler henz bilim sel bir e kilde incelenmemitir. Zaten bu hususta bilinen belgele rin says da ok azdr. Babakanlk Osmanl Ariv Rehbe
rinde sadece 1112/1700 yllarn a ait Venedik Hududname Defteri zikredilmektedir.4 Ama ne Rusya ne de Avustur

ge) nce kendi tem silcilerinin buluarak szlemelerin

dzenlenmesine ve sonradan kendi onaylaryla kartl m alarna dair karar aldklarn da gryoruz. Snr gr meleri kapsamnda iki tarafn diplom atlar altklar s nrn bulunduu yerlerde bir araya geliyorlard. Bu al m a snrlarn byklne gre birka aya kadar srebi liyordu. Diplomatlar kendi alm alarn bitirdikten son ra belgeleri dei toku ederlerdi. Venedikli diplomat kar tarafa nce anslyesi sonra da kendisi tarafndan imzalanan belgeyi verirdi. Bu belge ayn zamanda ze rinde Cum huriyetin resmi mhr olan arslanl St. Mark m hr tard. Osmanllar ise kar tarafa, snrn belir lenmesi srasnda mevcut olan kad veya kadlarn hazr lad bir hccet verirlerdi. Bu belge kadnn siciline ge irilip bir kopyas da ilg ili diplomatn veya kadnn biz zat kendisinin yazd arz ile birlikte padiaha verilirdi. Bu noktada S u ltan n onay hududnamede yer alabilece i gib i onsuz bir ekilde yaynland da olurdu. Aslnda vekiller tarafndan imzalanan belge ancak taraflardan bi risinin o anda redde gereke olacak bir ihllde bulunm a mas halinde geerlik kazanrd. Ayn durum Venedikli yneticiler ve dier Avrupal hkmdarlar iin de geerliydi. Onlar da kendi resmi tem silcileri tarafndan yap lan snr anlamalarna nadiren yazl onay verirlerdi.11 nemli bir hususu belirtm ek gerekir k i 1703 tarih li hududname belgede ifade edildii gib i, snr anlama s sonulandktan 3 y l sonra, hem Venedikli hem de Osm anl diplom atlar ldkten ve yeni Sultan III. Ahmet tahta getikten sonra yaynlanm t. Sz konusu belge Venedikliler tarafndan acilen talep edilm i ve onun iin yksek bir deme de yaplm t. Aslnda bir nceki vezi riazamn kahyas ilk etapta hududnmeyi vermeyi red detti. Daha sonra reis efendinin bir katibi, arivlerde Os man A ann imzasn tayan senetleri grdkten sonra belgeyi yaynlad. Bu belgeyi elde etmek iin Venedik balyozu daha nce ahidnme yapmak iin dedii m ikta r demek zorunda kaldr. Aslnda reis efendi ierikten ziyade belgenin uzunluunu dikkate alm tr.12 Yukarda bahsedilen uygulam ay dorulayan baz belgeler halen mevcuttur. rnein elim izde, 1479 y ln da Emin H alil Beye,13 Hersek Sancakbeyi Cafere ve 1542 ylnda skenderiye kadsna verilen itim atnam eler bulunm aktadr.14 III. Murad tarafndan 1575 ylnda
SYASET

yaya ilikin byle bir belge mevcut deildir. Gerekten de, Osmanl hakim iyetindeki topraklar mparatorunkinden ayran snrlar, Karlofa barndan sonra resm lik kazanabilmitir. Bundan nce ise oras ak ve ihtilafl bir snrd.5 Genellikle nameler arasnda hududnameler cinsleri ne gre bal bulunduklar imparatorluklarn adlar ile bir tasnife tabi tutulm ulardr.6 Venedik Devlet Ariv inin Trke Belgeleri arasnda 3 tanesi orijinal olmak zere en az be tane imparatorluk snr belgesi mevcut olup, bunlardan 2 tanesi Yunanca, 1 tanesi Osmanlca ve dier 2 tanesi ise talyanca evirilerden olumaktadr. lk belge mavi renkte altn tural uzun bir sayfa olup iin de davet ile ilg ili bir ibare bulunmamaktadr. Tarih erhi hususunda, gn ve ayn belgede b elirtildii bununla bir likte yln belirtilm ediini gryoruz. Bu m etnin Padiahn bizzat kendisi ile Venedik Bykelisi Nicolo Coco tarafndan 1480 ylnda imzalanan bir hudut anlama s olduu anlalm aktadr.7 Dier drt belge ise Osmanl sefirinin snr belirlemek zere hudut blgesine gn derilmesinden sonra dzenlenmitir. Bizi ilgilendiren e viri belge 24 Nisan-3 M ays 1545 (11-20 Sefer 952) ta rihli olup Bosnadaki baz kaleler zerine kan przle rin giderilmesine ynelik olarak yazlm tr.8 Dier evi ri ise, 27 Haziran-6 Temmuz 1550 (Cemaziylhr 957) tarihli olup Zaray Nardin ve Varnadan ayran toprak paylamna deinm ektedir.9 Son belge ise, III. Ahmed tarafndan karlan 10-19 A ralk 1703 (aban 1115) ta rihli bir belge olup Dalmaya/Bosna ve Mora snrn be lirleyen bir dokmandr. Bu belge olduka uzun ve gzel dzenlenmi olup byk bir altn tura ihtiva etmekte dir.10 Eldeki kaynaklardan, XIV. yzyldan XVII. yzyla kadar Venedik Cum huriyeti ve Osmanl mparatorluu arasnda snr tekili usulnde byk deiikliklerin meydana gelm ediini gryoruz. Bu usul daha sonra Habsburg Devleti ile olan mnasebetlerde de kullan l mtr. Yine, Osmanl Padiah ve Venedik dounun (doO SM A N L I I

Bosna ve Kilis Sancakbeyi ile K ilis ve Saray-Bosna kad larna gnderilen talim atlarn birer rnei de mevcut tur.15 1531 ylnda Bosna Sancakbeyi Hsrev Paa tara fndan verilen ve Sebenico ve Trauya yakn bir snrla il g ili arz da gnmze kadar gelen belgeler arasnda dr.16 Ayrca, elimizde Lika Sancakbeyi H alil Bey tarafn dan yazlan dier bir arz ile, 1605 ylnda K ilis Sancakbeyinin Kahyas brahim tarafndan yazlan baka bir arz kopyas da bulunm aktadr.17 Venedik arivinde birok orijinal veya eviri lccete rastlamanz mm kndr.18 Saray-Bosna kads Os man bin Mehmed ve onun m eslekta Haan bin Halife, Zara, Sebenico, Trau ve Spalatoya yakn snrla ilg ili bel geyi Rebiyylahir 984 (18-26 Temmuz 1576) ylnda karmlardr. 19 Bu belgelerden kincisi Sebenicoya,20 bir ncs ise Spalatoyla ilg ilid ir.21 Zemonico ve Lika ka dlar Zara ve Lika arasndaki snr iin 2 adet hccet yapm lardr..22 Onlarn Nardadaki meslekta Meh med ise Voniaya yakn snr iin bir dier belgeyi d zenlemitir.23 Arivlerde kendine has zellikler tayan bir ka do kman daha bulunmaktadr. 984 Rebiyylahir aynn (18-26 Temmuz 1576) nc gnde Scardona kads, Haan bin Halife ve Saray-Bosna kads Osman bin Meh med snr tanm layan bir belge dzenlemilerdir. Bu belge, Bosna Sancakbeyi Ferhad ve K ilis Sancakbeyi Mustafa tarafndan da m hrlenmitir. Hi bir tann bahsedilmedii fakat o dnemin hccetini tanmlayan bir S ile sebeb-i tahrir eklinde balayan bir belge de mevcuttur.24 Benzer bir belge ise kad Ahmed bin Meh med tarafndan Rebiyylahir 1113 (5 Eyll 1701) aynn ilk gn karlm tr.25 Bu 8 sayfalk nergis ieini an dran sar, yeil, beyaz ve krm z ebruli sayfalardan olu an ksa bir kayttr. Kad m hrn iki sayfann birleti i araya vurmutur. lk sayfada, isminden sonra, sayfann ortasndan itibaren sebeb-i tahririn S harfi gelm ekte dir. Bu dnemde yaygn olduu zere, belgenin sonun daki izgi uhudiil-halin paras olm ayp, tarihin bir parasdr. Osmanl diplom atlarnn mhr ve imzalar, Osman Aa ve Eriboz Sancakbeyi sm ailinkinde oldu u gibi izgiyi takip eder. H ibir ahit de bulunmamak tadr. Pasarofadan sonra snr oluturm ak iin karlan belge de olduka enteresandr.26 Hccetin uzun olmas
O SM A N LI

sebeb-i tahririn uzun S harfini ve hccetlerin dier resmi zelliklerini yanstmaktadr. Osmanl diplom atla rnn imzasn iermemekle birlikte ahitlerin ism i bu lunm aktadr. Sadece bir sayfadan mrekkep olmayp, 24 sayfay ieren bir hccettir. Bu belge, sar iekli yeil ka pan iinde krm z, ak mavi, yeil, beyaz ve sar ebru li sayfalardan olumaktadr. Snrlar belirlem ek iin yaplan mzakerelerde arz ve hccetlerin dnda da baz dokmanlar hazrlanm tr. rnein arivde Osman Aa tarafndan 1701de ya zlan bir temessk bulunm aktadr; Aya Mavra ile anaka ra paras arasndaki denize atfta bulunan bu temessk, ve kad M ehm etin ayn vesileyle kartt hccetteki benzer kelim eleri iermektedir.27 Bunlarn ikisi de de nizde seyrsefer ile ilg ili bir anlamay ihtiva eder. En so nunda da 1718 ylnd a Narda kads Mehmedin, ieri sinde Prevezeye yakn snr oluturmak iin yaplan m zakereleri ieren bir kaimesi bulunur.28 H ristiyan bir devlet ile snr oluturma problem i ni, Osmanllar pragm atik bir yolla zmlerdir. Hccet, arz ve name-i hmayun gib i belgeler, yeni bir diploma tik durum karsnda birlikte kullanlrd. te yandan, Avrupallar da kendi bildikleri ekilde snr anlamas yapmaya devam ettiler. Avrupa ierisinde oluturulacak snr ile Osmanl mparatorluu ve herhangi bir H risti yan devlet arasnda oluturulacak snrla ilg ili olarak ya plan grmelerde sadece bir fark mevcuttur. Bu farkl lk da alm alarn tam amlandktan sonra iki diplomat tarafndan karlan belgelerle ilgilid ir. Anlama Osman lIlarla yapldnda instmmentum reciproam adl bir belge sz konusu olurdu. Bu da biri asl dieri tercmesi ol mak zere iki ayr belgeden olumaktayd. Osmanlca ibaresi Sultann tem silcisi tarafndan konurdu. D ieri ise bir Avrupa dilinde olup, ikinci taraf tarafndan hazrlanr ve m hrlenirdi. Buna karn iki H ristiyan devlet ara snda yaplan herhangi bir snr anlamas, taraflarn im zalad ik i kopyal tek belge ile sonulanmaktayd. XVI. yzyln ortalarna kadar sultanlarn H ristiyan devletleriyle yapt bar anlamalarnda da ayn ey ya plm aktayd. B iri dierinin tercmesi olan bu ik i belge hkmdarlarn adna karlrd ve kar tarafn bykel isinin de hazr bulunduu bir ortamda her iki hkm dar da anlamaya sadk kalacaklarn beyan ederlerdi.
I SYASET

XII. yzyldan sonra terk edilen bu yntem Avrupada anlama yapmann en klasik yoluydu.29 Bar anlamalarnn yap ld yerler de ayrca nem arz etmektedir. XVII. yzyln bana kadar sultanlar ok gl bir orduya sahipti ve bar grmelerinin stan b ulda yaplm as iin dier lkelere bask kurabiliyorlar d. Zitvatorok, Karlofa, ve Pasarofa bar anlamalary la bu durum deimi ve Osmanl diplomatlar da stan b uldan daha uzak yerlere, dier lkelerin tem silcileriyle grmeler yapmak zere gnderilmilerdir. Bu anla malar elbette hem sultan hem de kar tarafn hkmdar lar tarafndan onaylanrd. Genel Osmanl uygulam ala rna bakldnda, Ztisva deresinin Tuna nehriyle birle ti i yerde yaplan diplom atik toplantlar pek olaan sa ylamazd. Bununla birlikte eski zamanlarda Moollar ve Trkler, ya dalarn zirvesini ya da rm aklarn en son noktasn bar anlamalarnn imzalanaca yer olarak belirlem ilerdi.30 Snr belirlemek kolay bir i deildi. Etnik olarak bakldnda, nfusun her iki tarafa dalm eit sayla bilecek orandayd. D olaysyla snrn tespiti srasnda si lahl direniler bile grlebiliyordu. Bu yerlerin morfolo jisi zerinde almak gerekirse, rmak veya dere gibi yerler mkemmel bir snr olabiliyordu. Tarlalarn yap s byk glkler karabiliyordu. Gerekten de iki devlet arasnda yaplan snr anlamalarnn sonucunda sahibi ayn olan m lklerin bile blnd oluyordu. Bu anlamda XV. yzylda Venedik Cum huriyeti ile Habsburglar arasnda yaplan ik i snr ihtiva eden anlama il gintir. Bu ik i devlet, birinci devleti resmen ikiye blen, kincisi ise tarlalar birbirinden ayran itleri takip ede rek snrlar belirleyen iki ayr anlama yapmlard. Do laysyla burada yaayan insanlar ayn anda her iki devle tin de buyruu altna girm em i oluyordu.31 Buna benzer bir durum Osmanl-Venedik snrnda da yaanmtr. rnein XVII. yzyln balarnda, Osmanl toprakla rnda Zaraya yakn Sohodol adl yer hakknda bir kavga ortaya km t ve kyller Venedik asll tarla sahibine decime demeyi reddederek sadece Osmanllara vergi deyeceklerini ifade etm ilerdi.32 Genelde snr anlamalar sava sona erdikten sonra, yani snrlar deitikten sonra imzalanmak durumunday d. Gerekten de Osmanl mparatorluu ile Venedik
O SM A N 1I I

Cum huriyeti arasnda yaplan, 1463-1479, 1499-1503, 1537-1540, 1571-1573, 1645-1669, 1 684-1699,17141718 yllarndaki savalardan sonra bu eit anlamalar yaplm tr. Bununla birlikte bar dnemlerinde de s nrla ilg ili mzakereler pekala talep edilebilirdi. Srekli bir ekilde insanlarn bir lkeden baka bir lkeye geii karmak bir durum ortaya kard gib i, snrn yeni den revizyonunu da gndeme getirebiliyordu. rnein byle bir durum 1542 ylnda Pastrovich, Antivari (Bar) ve Dulcigno (lkn)da ortaya km tr.33 Sava b ittik ten uzun bir sre sonra taraflardan biri kar tarafn vadettii baz yerleri verm ediini farkedebiliyordu. 1544 ylnda Buak, Restine, Velin ve Sene kalelerinde yaa nan olay tam da byle bir eydi. Venedikliler, uzun g rmelerden ve snrn tekrar dzeltilmesinden sonra bu kaleleri etrafndaki yerleim yerleriyle birlikte geri ver m ilerdi.34 te yandan, 1605 ylnda Venedikliler de Li ka sancakbeyliinin igal ettii yerleri sultandan geri a l m lard.35 1637 ylnda Venedikliler ve K ilis halk, Se benico ve Trauya yakn 32 ky iin kavga etmilerdi. Her iki taraf da sz konusu kylerin kendi topraklarna ait olduunu iddia etmi ve durumu zmek iin snrn yeniden oluturulmas zorunlu hale gelm iti.36 Snr oluturulurken yaplan muamelerle ilg ili b il gileri XVII ve XVIII. yzyla ait ve zellikle de Karlof a ve Pasarofa bar anlamasnn imzalanmasndan son ra meydana getirilen belgelerden de renebiliyoruz. Belgelere gre diplom atlar toplant yerine geni bir he yetle gelmekteydiler. 1699 ylnda yaplan bir anlamaya Osmanl temsilcisi Osman A a ki, nceden sultann silahdar aaln da yapm t, 100 yaya, 100 atl, 180 hiz m eti, 70 istihkam askeri ve kendi ilerini yaptrm ak iin 100 kiiyle birlikte katld. Bunlar arasnda bir ka d, bir defterdar bir miralem , bir alaybeyi ve o lkeyi ta nyan 5 yal insan ve tercman da bulunmaktayd. Ve nedikli Giovanni G rim aninin maiyetinde ise 500 kii bulunm akta olup sitinde ise 1 sekreter, 2 veya 3 terc man, 1 harita izici, 6 borazan ve 2 doktor vard. Diplo m atik ilikiler asndan bu iki doktor ok nemliydi. nk Osmanllar Venedik ynetimi altnda bulunan Paduadan mezun olanlara ok sayg gstermekteydiler. Tercman Alessandro Mavurocardato da bu niversite den tp diplomas alm t. stelik ok sk kaza olduu
SYASET

iin doktorlarn bulunmas ok faydal olabiliyordu. r nein 8 Temmuz 1699 tarihinde G rim aninin at tarafn dan baca krlm t. te taraftan takip eden 15 Aus tosta Zuonigraddan gelen baz adamlar 2 Osmanl kam pndan birine saldrmlar, atlar almlar ve baz insan lar yaralam lard.37 1718-1720 yllar arasnda yaplan toplantlarda doktor Domenico Castelli, Osmanl kamp, ve Venedik arasnda m ekik dokumutur. Ayn diplomat Venedikli diplomat Alvise III. Mocenigonun temsilcisi olarak, Mocenigonun meslekta Mehmet Efendinin 1720 ylnn baharnda snr belirlenirken yapt evlilik treninde de hazr bulunm utu.38 Snr belirlenirken Venedikli ve Osmanl heyetleri aylar boyunca ve ou zaman sonu dostlukla biten bir or tamda yan yana yaarlard. yi sonular elde etmek iin diplomatlar birbirlerine hediyeler sunarlard. Venedikli ler Osmanllara kuma, eker, parfm, limon, portakal, ekerli badem gib i hediyeler verirlerdi. Osmanllar ise btn bunlar arasnda en ok grana peyniri piacentino, saat, balk ve arab severlerdi. Grimani 1699 ylnda unlar yazmt: Burada inanlmayacak lde ok a rap iilm ektedir.39 Osmanllar ise Venediklilere ipek kumalar, mendiller, parfm ieleri, ttn ve pipo, gl reeli, tarak, erbet bardaklar, kehribar gib i hediyeler sunarlard. Bazen iki taraf da kle ve mahkumlarn ser best braklm as gibi hususlar grrlerdi. Tanmala rnn banda, Osman Aa Giovanni G rim aniden baz mahkumlarn serbest braklm asn talep etm iti fakat Grimani bu giriim i geri evirm iti.40 Buna karn, 1719-20 yllar arasnda Alvise III. Mocenigo, baz Osm anl m ahkumlarnn serbest braklm as karlnda belli sayda Pelleginilerin serbest braklm asn salam tr.41 Bir bar anlamas genellikle snrda kalesi bulunan devlete belli bir toprak parasnn braklm as suretiyle yaplrd. Sz konusu toprak paras, birka saat ierisin de gezilebilecek byklkte olurdu. Diplomatlar byle bir yerin llme yntemi konusunda anlamaya varmak zorundaydlar. rnein 1699 ylnda, Venedik, Habsburg mparatorluu ve Osmanllar arasndaki snr olu turulurken bu meseleye ok zaman ayrlm t. Bar an lamalarnda bir saatte tamamlanabilecek bir mesafe be lirlenm iti, fakat yine de diplomatlar insan, at ve en yaO SM A N L I

va olan devenin adm lar arasnda seim durumunday dlar. stelik lkeler arasnda saatler de birbirine uym u yordu. Sonunda insan admlar kabul edilerek, bir saatlik mesafenin 4228 Venedik passasna eit olduuna karar verildi. Taraflar bir deney yaparak bu anlamaya vardlar. yle k i, mparatorluk temsilcisi Luigi Ferdinando Marsili saatini bir eyree ayarlam ve bir Trk byk adm larla yrmeye balamt, haritac G iust Emilio Alberghetti at ile onu izlemi bu arada Grimani ise ah aptan yaplm "passo veneto adl bir lyle mesafeyi lmt.42 Snrn geecei yer tespit edildikten sonra, sra onu belirgin hale getirm eye gelirdi. Eer snr bir rm a ta kip ediyorsa onu iaretlemeye gerek kalmyordu. Bir dadan gelen dereler ise daha ok problem yaratm aktay d. nk sonuna varmak olduka zordu. Bu durumda snr iaretleri vadiye uygun bir yere konurdu ve belgeye not edilirdi. Byle bir uygulam a rnein 1778 ylnda Marmolado buzuluna yakn bir yerde mparatorluk ve Venedik arasndaki snr belirlenirken yaanm tr.43 B yk bir kaya veya aaca Latin ha iareti konurdu. Dikey izgi iki devlet arasndaki blnmeyi gsteriyordu. A yr ca her iki taraf da kendine ait blgeye hanedan armasn kazrlard. Ak alanlarda ise kayalar veya toprak st s te ylrd . Venedikte tala yaplan yn a masiera adn verirlerdi. Bunlar ya orada bulunan kayalardan ya da piramid oluturacak ekilde kp eklindeki kayalardan oluturulurdu. Topraktan yaplan tepelere ise unca ad ve rilirdi. Bunlar oluturmak iin her diplom atn m aiye tinde birok istihkam eri bulunurdu.44 Nani snrnn oluturulm asyla ilg ili uzun bir bel ge 1671 ylnda G irit savandan sonra, B attista Nani ve Bosna Beylerbeyi Hseyin Paa arasnda Dalmayada dzenlenmitir.4^ Sz konusu belge, zerine ha iaretle rinin konduu birok aa ve kayay iermekteydi ve s nr belirlem ek iin demirden bir halka, byk bir kaya nn zerine yerletirilm iti. Elbette k i, aalar uzun y l lar dayanamazd. O nedenle 1701deki Grimani snr iin uncha ve masiera hazrlanm t.46 Bununla birlikte bunun bir istisnas vard. O k ok souktu. Giovanni G rim aninin kronik bir hastal vard. Gerekten de 2 y l sonra, Osman Aa lmeden bir ka ay nce Grimani ld. Tam da bu srada Hersek-nova ve Risano snrnn
I SYASET

oluturulmas gerekti. Diplomatlar kendilerinin yerine vekillerini gnderme konusunda anlatlar. Szkonusu vekiller snr yerine vardklarnda souk k ve kar y znden toprak veya kayalardan tepe oluturmann m m kn olm adn grdler. Bunun yerine orada buldukla r baz kayalar oym akla yetindiler.47 Ha iareti nceleri sadece 1546 ylnda Sebenico,48 1576daki Zara ve Nani snr iin sembold.49 Fakat 1699'ylnda ha iaretinin, muhtemelen onun H ristiyan dini ieriinde olsa gerek, iki taraf iin uygun olm ad dnlmtr. Sonunda ha iareti sadece Venedik C um huriyetini sembolize et mek iin kullanlm , Osmanl mparatorluu iin ise hi lal tercih edilm itir. Bu seim her iki diplomat tarafn dan da kabul edilm i ve sonunda da sultan bunu onayla mtr. 1703 ylndaki hududname muhtemelen iinde hilalin Osmanl m paratorluunun resmi sembol ola rak kullan ld ilk im paratorluk belgesiydi. Gerekten h ilal (veya ay) kkenine baklrsa Trk lerin ok eskiden beri kullandklar bir sembol olduu grlr. H ilal gne ve aydan esinlenerek oluturulm u tu ve ismi kn-ay veya m ihrim ahd. Ay yada gne-ay baz Osmanl bayraklarnda Zlfikar k lc yada el gibi

sembollerle birlikte kullanlm aktayd. H ilalin OsmanlI nn bir sembol olarak kullanlm aya balanmas XVIII. yzyln sonunda gerekleti. XIX. yzyln balarnda III. Selim in Avrupal ordulara benzer yeni bir askeri or ganizasyon meydana getirirken, krm z zemin zerine bir yldz ve hilalin yer ald bayra resmi bayrak ola rak kabul etm iti.50 1700-1703 yllar arasndaki Osmanl snr belgele rinde hilal ay olarak adlandrlm tr. Ayn kelim e ve sembol 1720 ylnda Venedik ve Osmanl mparatorluu arasndaki yeni snr dzenleyen hccette de grlm t .51 Alvise III. Mocenigo ve Hac Mehmet Efendi 20 yl nce yaplan eyleri deitirm em iler ve belirlem ek iin altklar Hersek-nova ve Risano arasndaki snr iin ya bulduklar oyulmu kayalar olduu gib i brakm lar ya da bir tarafnda ha dier tarafnda hilal olan kayalar dan yeni piram itler yapmlard. Tm bu yaplar, Osm anl mparatorluu ve Venedik C um huriyetini sembo lize ettikleri gib i, artk snrlarn sadece gaza alan veya atl gazilerin at koturduklar yerler olmayp, ayn za manda bar anlamalarnn yapld yerler de olduklar nn gizli birer tanydlar.

1 2

M. P. Pedani, In Nome D el O ran Signore. In via ti Ottomani a Venetzia d a lla cadna d i C onstantinopoli a lla g u e n a d i C andia, Venetzia 1994, ss. 8-9 Daro, Osmanl camiasuca iyi bilinen ok nemli bir brokratt. Halen Byk Kanal zerinde Darionun inaa ettirdii saray ayakta bulunm ak tadr. XVI. yzylda en az iki O smanl Sefiri bu sarayda arlanm t. S i nan Beyin kim olduunu tam olarak bilm iyoruz.. Fakat II. M ehmedin ressam ve tercman olma ih tim ali yksektir.

11

I. Cacciavillani, La confinazione veneziana con g li im periali, Limena- Padova, 1991, ss. 81-83 cfr. rnein, I lib ri C om m cm oriali d ella repubblica d i Vcnezia, R egesti , a cura di R .Predeili, P.Bosmin, tomi 8, lib ri X XXIII, Venezia 1876-19l4;XV> no. 58-59 (M odena-Venice,l459); X VI, no. 42 (Bressanone-Venice,l471); XIX, no .99-101(M odena-Venice, 1506); X X II, no. 139 (Mantova-Venice, 1548).

12 13

AS Ve, Senato, D ispacci C ostantinopoli,. 167,no.103,107. ASVe, Docum cnti Turchi, No.4; A.Bombaci, Novi firmani greci di Maometto II, B yzantiniscbe Z eitscbrift, 47(1954), ss. 298-39; A. Bombac, Les thougras enlumines de la collection de documents tures des Archives dEtac de Venise, n A tti d elsecond o congresso intem azionale d i a rte turca, N a poli 1965, ss. 41-55, pls.XV-XXVI.

Venedik Devlet Arivleri. (VDA) D ocumcnti Turchi, no. 21 (bu belge 255x1290) F. M iclosich-J M ller, Acte et diplom atia g ra cca m edii a cvi sacra c p r o f atta, III, Veina 1865, ss. 306-309, NO: D ocumcnti T urcbid e n der lenen talyanca zetler: D ocumcnti Turcbi d eli a rebivo d i stato Venetzia, a cura di M P. Pedani Fabris con 1 regesti di A. Bombac, Roma 1994.

4 5

Babakanlk Osmanl A rivi Rehberi, Ankara, s. 144. M abedat M ecmuas, 5. C ilt, stanbul 1274-1275, II, ss. 217-239; R.A. Abou El H aj, O ttoman D iplomacy at K arlowitz, Jo u r n a l o f American O riental Society (JAOS), 87/4 (E kim -A ralk 1967) s. 49 8-5 12, R.A Avbou El Haj, The Formal Closure of the O ttoman Frontier in Europe: 16991703", JAOS, 89-3 Temmuz-Eyll 1969) ss. 46 7-4 75, R. A. Abou El H aj, "Ottoman A ttitudes Towads Peace M aking: Karlowitz Case, slam, 51/1(1974) ss. 131-137 (Br nceki yorumda yazarn yorumu gen iletil mi ve deitirilm itir. J . Nouzille, H istorie dc F rontieres L A ntriche et l'Empire Ottoman , Paris 1991, ss. 98 -10 5, 255-256. 6 7 8 9 M. S. K tkolu, Osmanl B elgelerin in D ili,(D iplom atik ), stanbul, s. 146. ASVE, Documcnti Turcbi, no .l7(m m .260x1515) M iklosich-M ller, Ata e diplom ata , ss. 302-306, no:543. ASVE, Documcnti T urcbi , no.543. ASVE, Documcnti Turcbi, no.646. ASVE, D ocunm li T urcbi , n o .l6 l9 (m m .750x4780); M abedat M ecmus II., ss. 240-272.
O SA\AN Ll

14

ASVe, D ocum cnti turcbi, No.488,490; M .T.G kbilgin,Venedik Devlet A r ivindeki Trke belgeler Koleksiyonu ve bizim le ilg ili dier belgeler, B elgeler , V-VIII/9-12(1968-1971), ss.1-151, in particular No. 163.

15 16 17 18

ASVe, Docum cnti turcbi, N o.829. ASVe, Lettere e s erin im Turcbescbe, f.2 ,c .l0 . ASVe, Docum cnti Turchi, N o.1151. About hccet, cfr. V. Bokov, Die Hccet-urkunde- Diplomatische Analyse, in Studia turcologica mcm oriac A kxii Bom baci d ica ta, N apoli 1982, ss. 81-87; V. Demetriades,'Some Observations on the Ottoman Turkish J u dicial Documents (Hccets), Balkan Studies 26/1(1985), ss. 25-39 K t kolu, Osmanl B elgelerinin D ili, ss. 350-359.

19 20 21

ASVe iinde eviri, Docum cnti Turchi, N o.847. 984 Cemaziylevvelin ilk haftas (27 Temmuz- 5 Austos 1576) talyan ca eviri ASVe, D ocum cnti Turcbi, no, 850. 984 Cem aziylevvelin lk haftas(27 Temmuz- 5 Austos 1576) talyan ca eviri ASVe, D ocm m ti T urchi , N o.852.

10

SYASET

22 23 24 25 26 27 28 29 30

1014 Saferin ilk haftas( 7-18 Haziran 1605): ASVe talyanca eviriler, Documenti T/rchi, no. 1150,1154. 1131 Muharremin 2. Gn (25 Kasm 1718), ASVe, D ocumenti t/rchi, no. 1643,1851. ASVe, Documenti T urchi , no. 840, (mm. 305x435). ASVe, Documenti T urchi, no. 1617 (bu kayt mm. 135x377). 1113 Zilhicce aym kinci haftas (5-12 Ekim 1720) ASVe, D ocumcnti turchi, no. 1851 (bu kayt m m .160x445). 1113 Rebiyiilevvel aynn ikinci haftas (16-25 Austos 1701) ASVe, Do cum cnti Turchi, no. 1615, 1616. 1131 Muharrem 26 (19 A ralk 1718); ASVe, D oc/mnti T urchi , no. 1645. M .P Pedani Fabris, La d im ora d ella pacc. Cosiderazioni su llc capitolazioni tra I paesi islam ici e l'Europa Venezia 1996. Cfr.J.P.Roux, La religionc d ci T urchi e dei m ongoli, Genova 1990, ss. 162167,177-183; G. Bayerle, Zsitvatorok'ta Uzlam a', A rchivium O nam am a m , 6 (1980),ss. 5-53; ASVe, U h r Albus, c. 249-249 v (= 251-251v) (Venedik-zbek m paratorluk Taratoryumu, 1333, oban rm ana yakn bir yerde imzalanmtr.

36 37 38 39 40 41 42 43 44

I libri Com m cm oriali, XXVIII, no. 79ASVe, prm>veditori d a Tctrac e d a M ar, f. 701, No. 112. ASVe, D ocum cnti turchi, no. 1771,1773,1780. ASVe, P rovvcditori d a Terra e d a M ar, b. 701, no. 11. ASVe, P rovvcditori d a T a ra c d a M ar , b.701, no. 8 ali. AS Vt, D ocum cnti turchi, no. 17 54,1 757,1767-68/a, 1776-77. ASVe, P rovvcditori d a Terra e d a M ar, b.70 1 ,No.37. / lib ri Com m cm oriali, X XXIII, N o.13; fakat cfr. orijinal belge: ASVe, Comm em oriali, reg.33,c.57. T. Sartore, Termhi di confne tra la Repubblica di Venezia e l A ustria ei passi montani dalla Valle dell'Agno alla Valle deAstico, in P a gh a d i a d tu ra vicentina. eritti in onorc d i G ianni C onforto, Vicenza 1987,ss. 273-335 eitli resimler.

45 46 47 48 49 50

I libri C om m cm oriali, XXIX, no. 66-71 I libri Com m cm oriali, X X X , no. 61. ASVe, A rchivio privato G rim ani a i S e m , b. 8, no. 39 (13 ubat 1700) ASVe, Pmn>cditori a lla cam era d ci C onfini, b.243 bis,cc.21-23. ASVe, D ocum cnti Turchi, No.863. R. Ettinglausen, H ilal in Islamic A rt, E ncyclopedia o f slam , II,Leiden 1979, ss. 381-385; E.Esin, K n-ay, Yedinci Trk Tarih Kongresi B ild i rileri, Ankara 1972, ss. 315-337; E. Esin, Bayrak, Osmanl T rk Bayrak larndan Baz M otifler, com ite International d'E tudesprc-O ttom anes et Ottomanes, VI. Symposium, stanbui-Paris-Leide, 1987, ss. 1-12.

31 32 33 34 35

V. Adami, 1 m agistrati a i confm i td la Rcpubblica d i Venezia, Grottafera 1915, s. XI. A. Fabris,II dottor Girolamo Fasaneo, alias Receb, A rchivio Vcncto, s. V, 23 (1989), ss. 105-118 ASVe, D ocumcnti Turchi, no. 488, 490. ASVe, D ocumcnti Turchi, no. 528, 540, 543, 556, 562. ASVe, Documenti Turchi, no. 1150, 1 151, 1154.

51

ASVe, D ocumenti Turchi, N o.1851.

O SM A N L I

ffH

SYASET

YAVUZ SULTAN SELM: HADM-L HARAMEYN

OSM ANLI DEVLET'NN AH SMAL'N ANADOLU'YU LETRME ALIM ALARINI ENGELLEMEYE YN ELK NLEMLER

269
XVI. YZYILD A I. SELM VE M ISIR A R A SIN D A K LKLER

282
M ISIR EY'ALETNDE O SM AN LI N ZAM IN IN KURULUU

289
O SM AN LI M ISIRI'N D A M EM LK NOSTALJS

308
OSM AN LI DEVLET DARESNDE H CAZ (1517-1919)

316
OSM ANLILARIN G R C ST A N I FETH VE SLMLAM A HAREKETLER (XVI. YZYIL)

326

OSMANLI DEVLET'NN AH SMAL'N ANADOLU'YU LETRME ALIMALARINI ENGELLEMEYE YNELK NLEMLER

DO- D R. YUSUF KKDAG


GAZANTEP NVERSTES FEN-EDEBlYAT FAKLTES

atllarn Kk Asya adn verdikleri Anado lu, tarihin hemen her devrinde, ran sahasnda kurulan devletlerin ilg i alanna girm i, bu ne denle Anadoluya hkim olan siyas gle, ran devletle ri arasnda bir takm problemler yaanmtr. XVI. yz yl balarndan itibaren vuku bulan Osmanl-Safev e kim esinin merkezi de Anadolu olmu; bu iki sahada ku rulan devletler arasndaki nfuz mcdelesi, bazen sert, bazen de yum uak biim de gnmze kadar srp g e l m itir. Bu makalede, XV. yzyl sonlarmda ortaya kan ah sm ailin Anadoluyu ele geirm e politikasna kar Osmanl D evleti'nin ald nlemler; bu erevede Halvetiyye Tarikat m erkezli kar koyma abalar incelene cektir.

ld a Akkoyunlu Sultan H alil ile yapt savata ld rlm esi zerine olu eyh Haydar, Erdebil Sflerinin bana gemi; 1488de irvanahlarda Ferrh Yesr ile yap t savata katledilm itir. Onun yerine geen Sultan A li de 1494te ldrlnce Safeviyye T arikatn n eyhli ine henz 7 yanda olan ah smail getirilm itir.

a) Safev Hanedannda Devlet Kurma Fikrinin Ortaya kmas


Safeviyye T arikatn n kurucusu eyh Safiyddinin 1 devlet kurm a fikrine sahip olduuna dir kaynaklarda ak bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak, daha salnda, Anadolunun Heterodoks T rklerinden ok sayda m ridin Erdebile onu ziyarete gitm esi2 ve Safev hanedan nn, ah sm aile kadar Safev D evletini kurm a hususun da bu evreden byk destek grmesi, devlet kurm a d ncesinin eyh Safyddine kadar uzanan bir gemie sahip olduuna iaret etmektedir. Muhtemelen Safiyd

I. SA f EV DEVLET'NN KURULMASINDAN NCE GENEE DURUM


XVI. M )in nderliinde randa ortaya kan Safev Devleti, bu ad, altnc batnda dedesi olan eyh Safiyddin (12521334)in kurduu Safeviyye Tarikatndan almtr. Safev D evletinin, tarikattan devlete kadar uzanan ilgin bir yaplanm as vardr. Safev T arikatnn kurucu su eyh Safiyddin, Snn olarak bilinen bir mutasavvf tr. Safevliin ilie dnmesi eyh Safiyddinin to runu Sultan Hoca A li zamannda gndeme gelm i; Safi yddinin kz tarafmdan torunu olan eyh Cneyd (. 1460) ile de tarikatn bu yz, onun 1448de iliin i iln etmesi zerine ortaya km tr. Cneydin 1460 yO S M A N 1I I

yzyl balarnda, ah smail (. 930 H /l524 din, tarikatn ana prensiblerinden biri olarak devlet kur m ay da koymutur. Sadece aile fertlerinin b ild ii bu ama, bir sr gib i tarikatn halifelerinden bile gizlenm i olm aldr.3 lhanl D evletide dalm a iaretlerinin orta ya k t srada Azerbaycanda idareyi zorla ele geiren oban sllesinden M elek Erefin Erdebilde o zaman eyh olan Safiyddinin olu eyh Sadreddinden phe lenip, onu 3 ay kadar Tebrizde gz hapsinde tutm as bu ihtim ali glendirm ektedir. eyh Cneydin tarikat ey hi gib i deil de daha ok devlet bakan gib i davranma s4 ve bu uurda aka mcadele vererek, Safev Tarika t kurallar erevesinde d in bir devlet kurm ak istemeSYASET

si, ailede uzun sreden beri gizlenen srrn ortaya k masndan baka birey deildir. Saltanatta gz olduu btn davranlarndan belli olan eyh Haydar6 da baba s Cneydin ldrlmesi ile kuruluu tamamlanmayan devlet idealinin gereklemesi iin m ritlerini silahlan drm ve balatt isyan hareketinde katledilm itir. Safev hanedan mensublarnn uruna canlarn feda ettik leri Safev D evleti'i ah smail, evresinde toplanan Trk asll binlerce mrit ile kurm ay baarm; ran sa hasnda yeni bir dnem balatmtr.

Safev T arikatyla ounluu Anadolu Trk olan m ritlerinin ilemesi hususunda deiik grler ileri srlmtr. Smerin dndaki aratrmaclar, tarikatta eyh Cneyd dneminde ilemenin balad, Anado lulu m ritlerin de onun propagandalar sonucu iletii kanaatindedirler.12 Smer ise, Cneydin Anadoluya g el mesini takip eden yllarda tarikatn iletii grnde dir.13 Ona gre; Anadolulu i veya ilie m tem ayil m ritler, onu bu konuda etkilemilerdir. Erdebil Tekke s ie Anadoludan daha eyh Safiyddin zamannda ziya retilerin geldiine deinilm iti. Bu Anadolulu T rk men m ritlerin en belirgin zellii, henz medrese k l trnden etkilenmemi, yzeysel olarak slmiyeti be nimsemi kyller olmasdr.14 Bunlar, Ehl-i Beyt sevgi sini inanlarnn temeli olarak kabul etmi kitlelerdi. Medrese eitim i alm insanlara gre; bunlar Ehl-i Beyt konusunda daha heyecanlydlar. te eyh Safiyddin onlardaki bu zellii farketmi, bu hassasiyetten yarar lanm ay dnm olmaldr. N itekim onun kendisini
Seyyid iln etmesinin temelinde bu dncenin yatt

b) Safev Hanedannda iliin Benimsenmesi


Safeviyye Tarikat, H alvetiyye gib i eyh Zhid-i G eyln (. 690 H./1291 M .)nin kurduu Zhidiyyenin bir koluydu. Safeviyyenin kurucusu Safiyddin, eyh Zhid-i G eylnnin m ridi olup, H ulvye gre Snn bir eyh idi. Bununla b irlikte H ulvdeki bir ha ber, eyh Safiyddinin Snnliinin tartlabilir mahiyyette olduunu gstermektedir. ilerce nemli kabul edilen Seyyidlii kullanm a ynne giderek, nce kendi sini Seyyid iln etmi, daha sonra nedense bundan vaz gemitir. H ulv, Seyyidilik konusunun Safev ailesinde Hoca A liden ok sonra gndeme geldiini sylemekte ise7 de yaplan aratrmalar, Safev Tarikatnn esas Hoca Ali zamannda i bir m ahiyet aldn gstermektedir. ilii tam olarak benimseyen eyh Cneydin ise; tarika tn hnkah ve zviyeleride bunu geni alanlara yaymaya alt bilinm ektedir.8 Faruk Smere gre; Safevlerde Seyyidlii ilk eyh Cneyd kullanm ; Anadolu Trk menleri arasnda bu vasfla dolamtr.9 Onun ilii sa vunmas yznden amcas Cafer ile aras alm, bundan sonra Safeviyye Tarikat, biri Snn dieri i olmak ze re iki kola ayrlm tr. eyh Haydar bu hususta daha ile ri giderek, kendisine bal olanlarn kyafetine yeni bir dzenleme getirm i; ayn tarikatn Snn kolunca kabul edilen siyah giysiye karlk m ritlerine Haydar Kzlta ve kzl kisve giydirm i, bu nedenle mntesiplerine Kzlba denmeye balanm tr.10 ili i randa ok ka

sylenebilir. Bununla birlikte kendisinde Seyyidlik vasf olmamasna ramen onun byle bir iddia ile ortaya k mas, belki de evresince yadrganm , bu yzden Seyyid lik iddiasndan vazgemitir. Ancak soyundan gelenler, Seyyidilii amalarn gerekletirmek iin kullanarak bunun meyvelerini dermilerdir. Onlarn Seyyid olduk larna dair haberleri yaymalarndan ksa bir sre sonra ok sayda Anadolulu Trk, Erdebilli eyhlerin evresin de toplanm; Safev D evletinin kurulmas iin canla bala mcadele etmilerdir. yle ise; Safeviyye Tarikat, Anadolulu mntesiplerinin etkisiyle daha Safiyddin za mannda ilemeye balam, devlet kurm a idealinin bu yolla gerekleeceini farkeden dier Erdebilli eyhler de tm glerini bu ynde sarfetmilerdir.

c) Safeviyye Tarikatnda Anadolulu Mritler


Beylikler dneminde Anadoluda yaayan Mslmanlar arasnda i-Snn ayrm nn bulunm ad b ilin mektedir. O devir Anadolusunda yaayan Bektaler da hil Mslmanlarn hepsi Hz. A li ve Ehl-i Beyti sevme konusunda ayn grte olmalarna ramen ilerinde Rafz bulunmuyordu. H atta, R afzlike kar idiler.15 Bu nedenle bn Battuta, Anadoluda yaayan Mslmanlarn tamam nn Snn olduunu sylemektedir.16 BuSYASET

t olarak uygulayan ah sm aildir. Cell-Zde, dris-i B itlisye dayanarak, ah sm ailin ecdadmca kurulan tarkat- Muhammedi dna km ; Ashaba kfretme esa

sna dayal ia dimekle mehur bir btl mezheb ihtira et m i11 (vcuda getirm i) olduunu ileri srmektedir.
O SM A N LI

nunla birlikte Anadoluda Heterodoks olduu bilinen gruplar da vard ki; bunlardan K alenderlik, en yaygn olanyd.17 Claude Cahen, Anadolunun bu yapsna ba karak ilerle Snnler arasnda ztlamadan ok slm
retiyi dinsel tren uygulamalarna balayan tasavvuf tari katlarnn gelimesi n planda idi dem ektedir.18 Snn ola

Safeviyye eyhleriyle Anadolu Trkmenleri arasn daki ilikiler bundan sonra daha da gelim itir. N itekim eyh Cneydin Anadoludaki Heterodokslarla yakndan ilgilenm esi, hatta youn olarak yaadklar blgelere g i dip onlarla grmesi,24 tarikatn glenmesi ve devlet kurma projesinin geni evrelere duyurulmas bakm n dan nemlidir. Cneyd, bu frsat ok iyi deerlendirmi, muhtemelen m ritlere Hz. Ali evldndan geldiini; amacnn Safeviyye kurallarna bal bir tarikat devleti kurmak olduunu aklam ; hatt bu amacn gerekle tirm ek iin evresine sylenen yerlerden 5-10 bin kii bi le toplam tr.25 Onun anlattklar, Osmanl Devleti s nrlar iinde yaayan ve fkh kurallarna gre idare edil dikleri iin rahatlar kaan m ritlere olduka czip gel mi olm aldr. yle ya balarnda kendi eyhlerinin bu lunduu bir devletin kurulm as ile onlardan olmayanla rn idaresinde bulunmaktan kurtulm a frsat doacakt. Ayrca eyhlerinin onlarn rahat etmesi iin her trl ko layl salayacandan da pheleri yoktu. Fazlullah b. Ruzbihann sylediklerine baklrsa, Cneydin halifele ri, onu tanrsal vasflara sahip biri olarak m ritlere tan tyor,26 tabi k onlar da Cneydten olmas gerekenden fazla eyler bekliyorlard. Trkmen mritler, eyh Hay d arla ilg ili olarak da benzer duygular iinde idiler. On larn durumundan zami derecede faydalanmasn bilen Haydar, babas Cneydten daha ok Anadolulu m ritle ri siys amalar iin kullanm , olu sm aile potansiyel bir g brakm tr. Bunlar, ah sm ailin kurmaya m u vaffak olduu Safev D evletinin muharip kuvveti olarak bilinen Tekel, Karamanlu, Ustaclu, Dulgadr, Bayat ve Varsaklar diye anlan Trkmenler id i.27

rak grlmeyen gruplar, eyh Bedreddin isyan dnda, kuruluundan II. Byezide kadar Osmanl Devletinde iyi muamele grmler, onlar da devlete kar siyas an lamda tavr alm a ynne gitm em ilerdir.19 Bu sulh ve skn dnemi, Safeviyye eyhlerinin Anadoluda etkili olmaya baladklar XV. yzyl sonlarnda yerini huzur suzlua brakmtr. zellikle ah sm ailin Safev Dev le tini kurma alm alarnda Anadoludaki Trkmen mritlerinden geni apta yararlanmas, hele Anadoluyu tm yle iine alan Osmanl topraklarn istil etmek ii gizli almalar yapmas, Heterodoks zmrelerle OsmanI D evletini kar karya getirm i; etkileri gnmze kadar sren birtakm problemlerin ortaya kmasna ne den olmutur. Anadolu Trkmenleri ile Safeviyye Tarikat ilikile rinin daha Safiyddin zamannda baladna deinil m iti. Anadoludan Erdebile ilk gidenler Erzincan do laylarnda oturan Trkmenler olmaldr. Teke-lindeki Trmenlerin Erdebil T ekkesiyle ilikilerinin ise, daha sonra, eyh Sadreddin zamannda balad sylenebilir. Cenabinin yazdna baklrsa, ah sm aile daha Lhican'da iken m ritleri Teke-linde eyh Sadreddiin ok sayda m ridinin bulunduunu haber vermilerdi.20 y le ise; Teke-linde oturan m ritlerle diyalog, onun hale fi eyh Sadreddin zamannda balamtr. Hoca A linin eyhlii srasnda Teke-li, H am it ve Karamaoullar gibi Anadolu B eylikleri snrlar iinde yaayan ok say da Trkmen m rit, Erdebil Tekkesi ile temas halinde id i.21 Hoca A linin, sylenen yerlerden ok sayda m n fesihinin bulunmas, Tim urun 1402de Anadoludan ge tirilip eyh Hoca A linin ricas zerine serbest brakt Trk asll esirlere balanm aktadr.22 Saylar 30 bine ulat sylenen bu esirlerden bir ksm o zaman lkele rine dndler. Bir ksm da Erdebilde kalarak Safev Tarikatna intisap ettiler. Smer tarafndan kabul edilm e m ekle birlikte23 daha sonra gelien olaylarda Teke-linde olan Trkmenlerin birinci derecede rol oynamalar, bu haberi dorulamaktadr.
O SM A N LI

II. SAP EV DEVEET'NN KURULMASI a) Safev Devletinin Kuruluu Srasnda ah smail ile Anadolulu Kzlba Trkmenler Arasndaki likiler
Safev Devleti, eyh Safiyddin bata olmak zere Safev Tarikatnn eyhliinde bulunmu kiilerin tm nn gayretleri sonucunda ortaya kmtr. Bununla bir likte ah smail (14 8 7-I52 4 )in almalar sonucunda siys bir heyet halini ald gerei de gzard edilemez. Bunun iin o, randa hkm srm olan Safev haneda nnn ilk hkmdar olarak kabul edilir.28
I SYASET

ah smail, kardei Sultan Ali, Akkoyunlu hkm dar Rstemle yapt savata lnce Erdebil ve evre sinde, babasnn sadk mritlerince gizlendi. Rstem Beyin 1497de katli ile Akkoyunlu Devletinden kars na kacak ciddi bir kuvvetin kalmadn grd. Kendi sinden nceki Safev eyhleri gibi, Hz. Ali sevgisini kul lanarak,29 evresine insan toplamak ve bu uygun pozisyo nu deerlendirerek Azerbaycan ele geirmek istiyordu. Bunun iin gl bir orduya ihtiya vard. Onun gn lnden geenleri, tarikatn im knlaryla gerekletirme nin mmkn olup olmadn aratrd. Yanndaki sdk m ritleri gen yataki eyhlerine Teke-lindeki m rit lerle randa devlet kurabileceini sylediler.30 Bunun zerine ah smail, Teke-line mektuplar gnderip m ritlerinin yanna gelm elerini istedi. Onlar da kalabalk gruplar halinde Erzincanda kendilerini bekleyen ah s m ailin yanma geldiler.31 1500de Erdebile girdiler. ah smail 1502ye kadar Azerbaycann byk bir ksmn igal ederek Tebrizde ah unvann ald. Osmanl Devletinin dou snrnda meydana gelen bu siys gelime, blgede dengeleri alt st etti. i Safe v Devletiyle snr olan Snn devletler bu yeniyetme devlete kar birtakm nlemler almak zorunda kaldlar. Blgedeki en gl devletin hkmdar II. Bayezid, Azerbaycanda olup bitenleri casuslar araclyla neince32 orada Osmanl Devleti iin tehlikeli bir yaplan mann olduunu anlad. Daha nce Safeviyye Tarikat mensuplarna kar izlenen yumuak politika yerini sert lie brakt. ran snr kapatlarak ah smaile Anado lu daki mritlerinden gidecek her trl yardmn n nn kesilmesine alld. II. Bayezid, Sivas sancakbeyine gnderdii evhir-i Zilkade 906/Mays 1501 tarihli h kmle, Erdebil safilerinden Erdebil-oluna giderken, dutulan sfler in ehl-i fesat taifesi olduklar ve Azerbaycana

den varqda ve gelide bulunanm siyset idesiz eklinde h

kmler gndermitir. Onun tm gayretlerine ramen s nr grevlileri aha bal olup, Anadoludan rana git mek zere yola km sfleri idam edecekleri yerde on lardan yksek m iktarlarda para alarak snrdan gemele rine izin vermilerdir.34 Byle olunca Kzlbalarla ah smail arasndaki temas kesilmemi, bu yzden Azerbay candan Karaman Eyletine kadar uzanan sahada etkile ri eskiye gre daha da artm tr.35 Durumun vehmeti devlet adamlarna anlatldn dan baka snrdan Safev sflerinin geirilmemesi ko nusunda yeni bir dizi nlemler alnm; II. Byezid gn derdii hkmle ...Ol bbda gnderilen hkm-i hmyu
num trihinden imdiye dek ne denlii suf siyset olunmdur, defter idb dergh-1 mu1 allama gnderesiz ve bundan byle ay da bir, iki ayda bir, ne denlii siyset olunursa defter idiib gn dermek ardnca olasz...i(> diyerek sacakbeylerinden ayda

bir sflerden idm edilenlerin deftere yazlp gnderil mesini istemitir. Bylece merkezden gnderilen emirle rin uygulanmas hususunda devlet adamlar yakn takibe alnmlardr. Merkez tarafndan konunun ok ciddiye alndn gren sancakbeyleri, Safev sflerinin Azerbaycana g it meleri konusunda daha sk nlemler alm olmaldrlar. N itekim ordusunun temelini oluturan Anadolulu m ritleriyle eskisi gibi rahat balant kuramayan ah sma il, bir eli gndererek amacnn devlet kurmak deil, dervilik olduunu bildirdi.37 II. Byezidten m ritleri nin kendisini ziyarete gelmelerine engel olunmamasn rica etti. Sultan, ziyaretten sonra geri dnmeleri artyla bu yasann uygulanmayacan kendisine bildirdi.38 By lece Safev m ritleriyle al smail arasndaki balar ye niden kurulmu oldu.

vardklarnda akla hayle gelmedik ktlker yaptklar iin snrdan geirilm eyip, katledilm elerini istem itir.33 Hkmde bundan evvel hkm-i hmyn verildiine d ir kaydn bulunduuna baklrsa ilk hkm 1501den nce herhalde 1500de, Erdebilin igali zerine snr va lilerine gnderilmi olmaldr, II.

b) Safev D evletinin K uruld u u Y llarda Kzlba T rkm enlerin kard Ayaklanm alar
ah smail, Safev D evletini kurunca, komular bulunan zayf devletlere kar hemen seferler dzenle yip,39 snrlarn geniletmeye balamtr. O, bu srada Gl Osmanl ordusundan ekindiinden baka bu devletle aray amas durumunda ordusunda grev alan
I SYASET

Bayezid Azerbaycanda olaylarn daha da iddet Osmanl Devleti'ne kar gayet yumuak davranyordu.

lendiini haber alnca, konunun hassasiyetini sancakbeylerine bildirmi ve Yukar tarafa varan Erdebil sflerinO SM A N

Anadolu orijinli K zlbalardan mahrum kalacan he sap ederek byle davranm olmaldr. Dier taraftan Osmanl D evletiyle ztlamas halinde Anadoluda faaliyet gstermekte olan halifelerin de ileri zorlam, kendine taraftar toplayan bir kaynak kurutulm u olurdu. Oysa sulh ve skn iinde iken, propogandalarla m ritlerin says oaltlr, uygun bir pozisyon yakalanarak Anado lu da Safev Devletinin snrlar iine alnrd. Yani kale yi iten fethetmenin yolunun, Osmanl D evletiyle bar iinde yaamaktan getiini ok iyi biliyordu. N itekim II. Byezid, m ritlerini snrdan geirtmeyince zor du rumda kalm t. yle ise, mmkn mertebe Osmanl Devleti'ni karsna almamas gerekiyordu. Bunun iin ehzde Selim in snr ihlllerini40 bile sineye ekiyor, bunu sava nedeni kabul edip, atmaya girerek ban derde sokmuyordu. Daha sonra deinilecei zere bu doru bir tesbitti. nk, halifelerinin zamansz ortaya kmalar, Osmanl D evletinde ah smaile kar kamu oyu olumasna ve I. Selim in tahta oturmasna neden ol mutur. Tabi ahn korktuu bana gelmi, Anadolu zerindeki emellerini gerekletirme frsatn karmtr. ah sm ailin Anadolu ile ilg ili plan ve projelerini alt st eden ilk olay ah K ulu isyandr. Osmanl Devlet ine kar balatlan bu ayaklanma, hem Safev hem de Osmanl tarihi iin bir dnm noktasdr. nk her iki devletin bnyesinde de beklenmedik deiikliklere ne den olmu, deta tarihin seyri deimitir. Teke-linde ikam et eden Trkmenlerin Safeviyye eyhleriyle olan mnasebetlerinin eskiye dayandna da ha nce deinilm iti. Bu yrenin Kzlba Trkmenleri, Erdebil ile haberlemeyi kesintisiz srdryorlard. Bu durum, orada Safev hanedan lehine, Osmanllar aleyhi ne bir kamuoyunun olumasna neden olmutur. ada tarihilerin iddia ettikleri gibi ekonomik problemler on lar bu yne itm emitir. Olay tamamen siys olup, bu nun dndakiler bahane olmutur. N itekim sylenen y redeki ayaklanma belirtileri, Safev D evletinin kurulm a sndan hemen sonra ortaya kmtr. ah Kulu isyann dan nce 1501de Ta-linde Nash adl birinin isyan durumunda olduu blge idarecilerince belirlenmi, Ka raman valisi ehzde ehinh ve Mesih P aann zel gayretleriyle bunlarn devlete kar olan hareketleri n lenmeye allm ; lf anlam adklar grlnce oluk oO SM A N U

cuklaryla buradan kald rlp stanbula srlm eleri hkm-i eriflerle istenm itir.41 Buras, eskiden beri Safevlerin ilgilendikleri blgenin iine girm ekteydi. Bun dan baka Safev D evletinin kurulduu dneme rastla mas, Nashun ah smail ile ilikisinin varlna iaret kabul edilebilir. Dier taraftan Ak Paa-Zdenin Er
debil''e varan Sfler Sultan Byezid tahkr idiip Rm-Iline srd demesinden sonra ah sm ailin Tebrizi aldn

sylemesi,42 Ta-lindeki isyandan sonra vuku bulan sr gnn Tebrizin ah tarafndan alnm asyla ayn seneye rastladn gstermektedir. yle ise bu, K zlbalarn o yredeki ilk bakaldrma olaydr. ah Kulu isyan, Nashun bertaraf edilmesinden 10 sene sonra ortaya km tr. eyh Haydarm halifele rinden Haan H alifenin olu olan al Kulu, babas gibi Safeviyye Tarikatnn halifelerinden olup,43 Elm alda zht ve takva sahibi olduu iin II. Byezid, ona her se ne 6-7 bin ake sadaka yolluyordu.44 II. Byezidin ih ti yarl ve ehzdelerin taht mcadelesinden yararlanarak Anadolu topraklarn, 8-10 senede Frattan Ceyhuna kadar geni bir sahay eline geiren al sm aile bala mak dncesiyle lurc etm i,45 Osmanl kuvvetlerince katledilm itir.46 Ayaklanmaya katlanlarn bir ksm can larn kurtarp rana ah sm ailin yanna gitm ilerdir. ah K ulunun isyan hareketi, ne O sm anllarn ne de Safevlerin bekledii bir olaydr. Osmanl devlet adamlar, Azerbaycanda bir tasavvuf hareketi olarak ba layp bir devletin kurulm asyla sonulanan siyas hareke tin A ntalyada destek bulmas ve hele bunun iin lurc edilmesine ardlar. Celal-zade bunu, lkede olup bi tenden haberi olmayan vezirlerin ibanda bulunmasna balam aktadr.47 Onun bu syledikleri doru olarak ka bul edilse bile daha dne kadar II. Byezidin zhd ve takv sahibi olduundan dolay sadaka gnderdii ada mn birdenbire ah smail adna ayaklanmas kim in ak lna gelirdi? yle k i bu hareket, ah smail iin de srp riz oldu. Hi hesapta yokken halifesinin Osmanl Devleti'ne kar harekete gemesini ok yanl bir davran ola rak kabul etti. Bunu balatanlar, kaynar kazanlarda diri diri kaynatlarak ar bir biimde cezalandrldlar.48 Bu grlmemi ceza, eyhleri olarak kendisinden habersiz bir i yapmalar durumunda kendilerini ok kt sonu cun beklediine dair dier m ritlere iaret olmaldr.
SYASET

Daha nce ksaca dein ildii zere ok yaydan k m, olan olmutu. A rtk ah sm ail, halifesinin yapt hatay telfi edecek durumda deildi. nk bu beklen m edik olay, ah smail konusunda endieli ve kararsz bir bekleyi iinde olan Osmanl Devlet adam laryla ulema ve askerlerin ounun, Kzlba hareketine bandan be ri iyi gzle bakmayan ehzde I. Selim in yannda yer al masna zemin hazrlad.49 ah Kulu olay, ehzde Ah med taraftarlarnca da tahta km ak iin bir frsat olarak grld.50 Fakat ehzadenin Kzlba ayaklanmasna kar baarszl grlnce saltanat yolu I. Selim e al d .51

ounlukta olduu bu topraklarda Snnlii benimseyen M slm anlara katliam uygulayarak53 iletirm e proje sini uygulam aya balad. Bu durum, oralarda yaayan in sanlar rahatsz etti. Kendilerini kurtaracak birini b ekli yorlard. AzerbaycanlI Snn ilim adamlar ve mutasav vflar, bu zulme ancak Osmanl D evletinin mdahele edebilecei grnde idiler.54 Badat halk da ok s knt ekiyordu. Orann ileri gelenleri de kendilerini Osmanl sultannn kurtarabileceini sylyorlard.55 I. Selim , ah sm aili bertaraf etme konusunda ol duka iddial idi. Tahta bunun iin km , evresindeki ler ona bunun iin destek verm iti.56 Bu psikolojik hava iinde i-Safev Devleti'ne kar birtakm nlemler aln d ve uygulam aya konuldu. Bu yaplrken Sultan Selim , aha kar bir devlet adamna yakm ayan eyleri de yap t. Onun amac, ah sm aili psikolojik ynden de kert mek olduundan bunlara tevessl etmitir. O, bunda ba arl da olmutur. N itekim , ah smail aldran Zaferinden sonra saln kaybetm i57 ve ok gen yata l mtr.

III. AH KULU AYAKLANMASINDAN SONRA OSMANLI-SAFEV LKLER


Yukarda dein ildii zere, ah K ulu isyan, Osmanl D evletinde yeni bir dnemin balamasna neden oldu. Tahta oturan I. Selim in en nemli projesi ah s m aili bertaraf edip Safev D evleti'i ortadan kaldrm ak t. Osmal-Safev ekimesi, aratrmaclarca farkl se beplere balanm olup bunlardan Snn-i atmas olduu ynndeki gr daha fazla kabul grmtr. ranl yazar Vecih Kevserani, mezheb farklln , sava balatmann sebebi olarak grmekte, esas sebebin tarafla rn ekonomik karlarn korumak olduunu ileri sr m ektedir.52 Onun iddia ettii husus, Kannden sonra ki ran-Osmanl mnasebetlerinde bir dereceye kadar ka bul edilebilir. Fakat Safev D evletinin ortaya km asn dan aldran savana kadar geen dnemdeki olaylar de rinlemesine incelendiinde, Osmanl bam szln teh likeye drecek ah nderliindeki bir oluumun n ne geilm ek istendii aka grlr. Bunun daha iyi an lalm as iin ah sm aile kar Osmanl sultanlarnn al d nlemler ve bunun nedenleri zerinde durulmas gerekir.

Osmanl D evletinin Safev yaylm acln nleme ye ynelik harekt drt aamada incelenebilir: 1. Asker Harekt 2. Siys Tedbirler 3. Ekonomik Ambargo 4. K ltrel Yaplanma

1. A sk er Harekt
ah sm ailin yaylm aclnn en nemli unsuru olan insan kaynann Anadolu olduuna defaatle iaret olunmu idi. Ordu komuta kademesindekiler ve devlet ynetiminde sz sahibi olan st dzey yneticiler oun lukla Anadolulu Kzlba T rklerdi. ahn ran halkn iletirm ede de Kzlba Trk boylarndan yararland n Smer ortaya koymutur.58 Azerbaycandaki gelim e lerin Osmanl Devleti iin tehlikeli olacan 1500de belirleyen II.Byezid, birtakm asker nlemler alm t: Sivas kalesini onartm; muhtem el Safev saldrsn nle mek iin 15 sancakbeyini Sivasn dousunda, snr bo yunda konulandrm tr.59 ah sm ailin niyetinin ne ol duunu ok iyi bilen Sultan Selim de padiah olunca Sa fev Devletini bu imkanlardan mahrum etmenin yollar n aram, bunun iin projeler hazrlam olm aldr.Bir
I SYASET

a) O sm anl D e v le tinin ah sm ailin Yaylm asn D urdurm aya Y n elik nlem leri
ah smail, 1501de kurm ay baard Safev Dev le tinin snrlarn 10 sene gib i ksa bir srede Ceyhun nehrinden F rata kadar geniletti. Snn M slm anlarn
O SM A N LI

an nce, ah sm ailin elini Anadoludan ektirm ek iin bu projeyi hemen hayata geirm ek isteyen I. Selim in tahta ktktan sonra ilk yap t i, rana kar sava ha zrl yapmak oldu.60 ah K ulu isyan ve ahn igal et ti i topraklarda Snn M slm anlara yap t akla g e l m edik zulmler, Osmanl toplum unda Safevlere kar bir nefret ortamnn olumasna zemin hazrlam, bu ne denle Osmanl D evletinde hemen tm faaliyetler, K zl baa kar olma siysetine endekslenmitir. Sultan Selim , hazrlklarn tam am ladktan sonra ran zerine yrd. 24 Austos 1514 gn ah sma ilin ordusu aldranda bozguna uratld. ah kaarak cann kurtard. aldran hezim eti, ah sm ailin hayatnda bir d nm noktas oldu. M ritlerinin gznde hereyin ste sinden gelen, yenilm ez bir gce sahip olduu sanlan ah sm ailin abartlacak derecede bir varla sahip olm ad anlald. Bu nedenle Anadolulu Kzlba Trkmenlerin ahla olan ilikileri gevedi. Yedii dayak, daha nce ayan yere basmayan ah sm ailin akln bana topla masna da sebeb oldu. Topraklarnda yaayan Snlere kar daha yum uak bir tavr taknm aya balad.61 Ksa ca aldran yen ilgisi, ah sm ailin bir devlet adamnda olmas gereken vasflar kazanmasna vesile olmutur. Sultan Selim , ah sm ailin Anadolu zerindeki faaliyet lerine aldran seferiyle snr getirdikten sonra Gney dou Anadoluya yneldi. Amac, Krt beylerini bir ara ya toplayarak buralardaki Kzlba igaline son vermek, bu blgeden Suriye ve Akdenize inmek isteyen ah s m aile kar bir engel oluturm akt. ah sm ailin ilg i alanna giren bir blge de Gney dou Anadolu idi. Eer bu blgede hkim iyetini kura cak olursa, Suriyeyi elde etmenin kolaylaacan ve A k denize ineceini biliyordu. Onun niyetinin ne olduunu tahmin eden Sultan Selim , aldran Zaferinden hemen sonra halknn tam am Snn olan bu blgeye el att. Blgede etkin olan Krt beyleri, aralarndaki kavgalar dan dolay ah sm aile kar direnememiler, bu yzden kent ve kasabalarn birou Safevlerin eline gemiti. aldrandan hemen sonra baz beyler, Sultan Selim e ballklarn bildirm iler, bir ksm ahtan korktuklar iin ekinser davranmlard. Gneydoudaki airet bakanlarn Safev D evletine kar birletirm e ii dris-i
O SM A N LI g g j

B itlisye verilm i, onun youn alm alar sonucu bun larn birou Sultan Selim e balanmtr. B yk l Meh med Paa ile Krt beylerinin oluturduu ortak gle Gneydouda ah sm ailin elinde bulunan kaleler birer birer alnm ,.buralara Osmanl yneticileri atanm tr.62 Gneydounun Osmanl hkim iyetine girm esi, ah s m aile Suriye ve Akdeniz zerindeki emellerine set ek mesi ynnden ikinci bir darbe olmutur. Ayn zamanda buradan K zlbalarn G neydouya doru szmalar nlenmi, Hoca Sadeddinin deyim iyle dmann geli
kaps nl mtr.63 aldran Zaferi ve hemen bunun

ardndan ah sm ailin Gneydoudan atlm asyla Sultan Selim in asker harekta dair projesi hayata geirilm itir. nk, ah sm ailin faaliyetlerine kar ilk defa ciddi anlamda bir snr oluturulm u oluyordu.

2. Siys T edbirler
Sultan Selim , aha kar salad asker stnlk ten sonra Safev Devleti ile komu olup, ba dertte olan devletlerle iliki kurdu. Ou amacnn ah rana hap setmek, bu topraklarn dna kamaz duruma getirm ek olduu anlalyor. aldran Zaferi Safev Devleti'ne komu olan dier Snn devletlerin de rahatlamasna sebeb olmutu. Hazar Denizinin dousundaki zbekler, ahn yenilgisini he men deerlendirmiler, daha nce ah smail tarafndan igal edilen Horasan ve H erat 1515te de hibir direni le karlamadan alm lard. zbek hkm dar Ubeyd Han, stanbula bir eli gndererek (Eyll 1515) Hora san fethettiini bildirm itir. Bu srada irvaahlardan II. brahim in elisi de stanbulda bulunuyordu.64 Ad geen iki slm Devleti ile gerekletirilen bu siys ilikiler, Sultan Selim in aldrandan hemen son ra Safev Devleti'ne kar bu devletlerle ortak bir tavr belirlediini gstermektedir. Bu durumda ah smail, artk eskisi gib i rahat hareket edemeyecek, yaylm ac po litikasn uygulayam ayacakt. Sultan Selim ve ondan sonra Osmanl tahtna otu ran Sultan Sleyman, ite de Kzlba hareketine darbe vuracak nlemler almlardr. Bunlardan en nemlisi, Anadoluda ah taraftar olanlarn saysn azaltma girii midir. Aslnda bununla ilg ili ilk uygulam a II. Byezid zamannda oldu. Daha nce de dein ild ii zere ah sSY A S IT

m ailin ortaya kt ilk yllarda, al taraftar olanlar Ta-linden srldler (1501). kinci srgn olay da II. Byezid dneminde vuk buldu. ah K ulu isyanyla rana gidenlerin dnda65 Teke ve H m id vilyetlerinde kalan ve Rafzlik kokmana bulam olanlar da Rum eli tarafna srldler.66 Suyun te yakasna, rana uzak olan bir yere bunlarn srlmesinin nedeni, ah smail ile olan ilikilerin i kesm ekti. Bunun iin uc beylerine gnderilen hkm lerle sflerin yollar kesilerek bundan sonra snrlardan ran tarafna geirilm em eleri istendi.67 Alnan nlemler sonucunda R um elideki Safeviyye m ritleriyle ah smail arasnda ilikiler kesilm i oldu. Sultan Selim , Rm vilyetinde daha baka bir uy gulam ay gndeme getirdi: Yneticilerden nce ah s m ail taraftarlarn belirlem elerini istedi. Arkasndan bunlarn bir ksm n ya katlettirdi ya da hapsettirdi.68 K anun Sultan Sleyman dneminde bu konuda al nan nlemlerin kapsam geniletildi. Devletin temel si ysetini artk K zlbala kar olma durum u belirliyor du. Snn olmayanlar Rfiz, Zndk ve M lhid gib i ad larla dlanyor, hatt cezalandrlyorlard.69 Ancak ceza lar, II. Byezid ve Sultan Selim dnemlerinden farkl ola rak mahkemece sular sabitletikten sonra uygulanyor du. Osmanl Devleti, rann yaylm ac emellerine set ekmek iin snr boylarnn gvenliine ok nem ver di. ran tarafndan vuku bulacak szmalar nlemek iin ran snrna Snn airetler yerletirildi.70 Kzlbalarla ilgisi belirlenen idareciler snrdan uzaklatrld.71 rana yakn yerlerdeki sancaklar K zlbalkla ilgisi olmayanla ra verildi.72 rana komu olan yerlerdeki ehirlerde aske r snftan olup, Kzlba olduu yarg yoluyla belirle nenler hapsedildi.73 ran tarafndan gelenlerle ilgisi oldu u belirlenenlere vakf m tevellilii gib i fazla nemli ol mayan grevler bile verilm iyordu.74 Toplum bu konuda o kadar hassaslat k i, kadn kocasn Kzlba olduu iin ihbar eder ve mahkemede onun aleyhine tanklk ya par duruma geld i.75 Merzifon, erke, Budakz, Yzdepre ve Hseyinbd gib i kazalarda birok kimsenin Kzlba olduu mahkemece ispat edildi.76 Osmanl y netim i, Snn inanca aykr kitaplarn halk arasnda do lamasna da engel olmutur. orum ve Ortapre kad lklar snrlar iinde bir Rfziye ait genel itikada aykO SM A N U

r kitaplarn onun bunun elinde dolatn stanbuldan bu yreye gnderilen casus Kara Yakup belirleyince, elinde kitap olanlarn cezalandrlm as, kitaplarn da top latlarak stanbula gnderilmesi bir hkmle istenm i tir.77

3. E konom ik A m bargo
Sultan Selim , ah sm ailin iini bitirm eyi kafasna koyduundan ona zarar verecek her yola bavuruyordu. Onun Anadoludaki m ritleri araclyla birtakm im knlar elde ettii biliniyordu. Snrlarda yaplan kontrol ler sonucu Anadoludan rana giden maddi yardm larn nne ksmen de olsa geilm iti. Fakat rann XV. yzylda en nemli gelir kayna ipekti. ran ipei, Tebriz-Bursa kervan yoluyla Akdeniz zerinden Avrupaya gnderiliyordu.78 Sultan Selim, ran ipeine ambargo uygulayarak, Safev D evletini eko nomik ynden de kertme dncesindeydi. Bunun iin ipek ticaretini ve tccarn rana gid ip gelm esini yasakla d. Sultan Selim in ipek ticaretini yasaklam asnn nede ni, ah sm aili sadece ipek ticaretinden elde edecei ge lirden yoksun brakmak deildi. Hoca Sadeddin, tcca rn ran'a gitm esini engellem esinin baka nedenlerini de yazmaktadr. Tccar klnd aki insanlar, ticar m aln ya nnda bu lkeye sava letleri ile gm, demir gib i m a denler de tayorlard.79 yle anlalyor k i, Sultan Selim, Safev D evletinin dnya ile ilikilerin i tm yle keserek Osmanl Devleti karsnda eli kolu bal hale getirm ek istiyordu.

4. K lt re l nlem ler
Toplumlar ayakta tutan en nemli unsur klt r dr. Bunun iin tarih boyunca devletler, hkmran oldu u topraklarda kendi kltrn yayarak ayakta kalmaya almlardr. Osmanl Devleti, kurulduu andan itib a ren kltre nem vermi, elde ettii topraklar zerinde kendi toplum yapsna uygun eitim kuram lar g elitir mitir. Bunlar mektep, medrese ve tekkedir. lk ikisi, yaps gerei devletin ideolojisini gerekletiren bir eit arac eitim kurumudur. M derris, bal bulunduu Osm anl D evletinin slm iyete dayal ideolojisini gerek letiren resm grevlisi durumundadr
} SYASET

Tekke, medreseden farkl olarak deiik fikirlerin ortaya kt ve filizlendii merkezdi. eyh, m ritleri zerinde m utlak hakim iyete sahipti. Tekkedeki fikir or tam , onun inisiyatifi dorultusunda geliir, devletin bu na pek dahli olmazd. Osmanl Devleti, balangta daha ok tekke kltrnn etkisi altnda kalm , XIV. yzy ln ilk yarsnda kurulm aya balayan medreselerde veri len fkh arlk l kltrn yaygnlam as, tasavvufun ikinci plana itilm esi sonucu XV. yzyldan itibaren bu
popler mistik anlay sadece halk arasnda kabul grr

basklarna dayanamayan ok sayda H alvetiyye dervii, yerlerini yurtlarn terkederek XVI. yzyl balarnda Anadoluya veya Osmanl D evletinin hakim iyeti altn daki topraklara gmlerdi. Safevyyeyi yakndan tan yan bu tarikat m ensuplan, Osmanl Devleti iin hazr bir g olarak bulunmu oldular. Bunlar sayesinde, Ehl-i Beyt sevgisi ile terketm ek zorunda kaldklar Azerbaycan ve evresinde Safevlerin Snlere yaptklar zulmler halka anlatlacak, Osmanl toplumunda Kzlba tehlike si srekli canl tutulacak, bylece H alvetler sayesinde halk Snnletirilm i, Osmanl toprak btnl de sa lanm olacakt. H alvetiyyenin, daha nce ayn kaynak tan geld iin i sylediim iz Safevyyeden bir dier farkl yn, eyh ve halifelerinin byk ounluunun medre se kl, kltr seviyesi yksek fakat popler zellikle re sahip kiiler olmalardr. Bunlarn nemli bir ksm , bulunduu kent veya kasabann medresesinde tefsir, ha dis dersleri veren mderrisler idi. lerinden ok sayda ir, edebiyat ve musikiinas km , Trk kltrne hizmet etm ilerdir. Osmanl Devleti, Safeviyye Tarikat halifelerinin propagandalarn nlemenin dnda, XIV. yzyln ilk yarsnda balatt medrese orijinli kltr bu yolla halka indirm eyi de planlam olmaldr. Devlet desteini yanna alan H alvetiyye eyhleri, Osmanl Dev letinin Snnletirme politikasn benimsemiler, hatt bu mcdelenin nderliini yapmlardr. Halvetiyye Tarikatnn Anadolu B eyliklerin de ve Osmanl D evletinde yaylm as yeni deildir. H alvetiyye Tarikatnn en byk kolu olan C em liyyenin kurucusu elebi Halife / eyh Mehmed Cem l (0 .1 4 9 7 -1 4 9 8 ), II. Byezidi daha Amasyada vali iken tanm , tahta k t nda II.Bayezid onu stanbula davet etm iti. H alvetiy ye Tarikatnn Osmanl D evletinde siys kulislerde gndeme oturmas elebi H alifen in stanbula gelip yerlemesinden yani II. Bayezidin tahta kmasndan sonra olmutur. stanbulda bu ilk zamanlar H alvetiyyenin devletle olan m nasebetleri, II. Bayezid ile elebi H alife arasn daki eyh-m rit ilikisinden baka birey deildir. Bu nunla birlikte elebi H alifen in stanbulda bir sre bu lunmas, Osmanl siys hayat ynnden olduka nem lidir. nk bu dnem, H alvetiyye T arikatn n , Osmanl padiah ile devlet adamlar tarafndan tannmas iin
SYA SET

hale gelm itir. Osmanl D evletinde meydana gelen bu yapsal de iik lik , Ehl-i Beyt sevgisi esasn dstr edinm i, Osmanl ideolojisine uymayan yapya sahip tarikatlarn ii ne gelm i; Anadoluda medrese kltrnden habersiz, sade bir slm anlayna sahip baz Trkm eleri yanla rna ekmilerdir. Bunlardan biri de Azerbaycanda do up Anadoluda yaylan Safeviyye Tarikatdr. Daha n ce d ein ildii zere bu tarikatn silsilesi, Hz. A liye da yanyordu. Bunun gib i silsilesi Hz. A liye kadar kan Halvetiyye Tarikat ile ayn kkte, yani Z hidiyyede birleiyorlard. Fakat H alvetiyyede, daha kurulduundan beri Ehl-i Beyt sevgisi ne km , buna ramen gelenek sel Snn izgiden sapma olmam, ilerde olduu gibi Ashba kfretme ynne gidilm em itir. Oysa Safeviyye T arikatnda farkl bir sre yaanmtr. Safev eyhleri, devlet kurma fikrini gerekletirme hususunda E hl-i Beyte b all siys amalar iin kullandndan ba ka bu konuda ar bir tutum ierisine girm iler, bu ne denle Safev D evletinin kurulm asna kadar tarikatta do zu gn getike artan bir ileme sreci yaanmtr. Safev Tarikatnn devlete dntrlmesi, eitli ynleriyle Osmanl D evletini yakndan ilgilendiren bir husustu. II. Byezidten balamak zere padiahlar, bu problemin halledilm esi iin birtakm kltrel nlemler alma ihtiyacn hissettiler. Bunlardan biri de ahn Ana dolu T rkm elerine ynelik propaganda usullerine uy gun bir yol takip ederek lkede Ehl-i Beyt sevgisi esas na nem veren fakat Osmanl D evletinin ideolojisi du rumundaki Snnlik snrlarn amayan bir yaplanm aya gitm e karardr. Bu nedenle yine Azerbaycan orijinli H alvetiyye Tarikatnda ayn zelliklerin bulunmasndan dolay gzler bu tarikatn zerine evrildi. Safevlerin
O SM A N L I H J I

bir gei aamas kabul edilebilir. Ehl-i Beyt sevgisini fa aliyetlerinde esas olarak aldklarn sylediim iz bu tari katn m ntesipleri, Safevlerin ortaya k t zaman Osmanl D evletiyle temasa gesele'rdi, ik i tarikat arasnda ki baz ortak zellilerden dolay kendilerini Osmanl devlet adam laryla topluma anlatm ada olduka zorlana caklard. nk elebi H alifeden nce H alvetiyye Tari kat tam olarak tannm ad iin stanbulun tasavvuf evrelerinde, bu tarikatn halifelerine pek de iyi gzle ba klm yordu.80 elebi H alife, stanbulda kendine tahsis edilen tekkede Ehl-i Snnet inan erevesindeki tutarl davranlaryla H alvetiyye hakkndaki yanl kanaatleri ortadan kaldrm tr. Bu durum, Osmanl Devleti iin bir avantaj kabul olmutur. nk Safevlerin Kzlba propagandalarna H alvetiyye ile kar koyma hususu gndeme geldiinde sknt ekilm em i, hazr yetimi bir m utasavvf grubu bu sahada yerini almtr. Osmanl toplumunda dedeleri Cemleddin-i Aksarayden dolay Cem l diye adlandrlan elebi Halifenin ailesinden II. Byezid zamannda eyhlislm la ykselen Zenbilli A li C em l Efendi, onun yeeni; I. Se lim devrinde vezr-i zam la getirilen P r Mehmed Pa a olu, nl H alvetiyye eyhi Cemal Halife de amcas dr.81 Bunlar, ah sm ailin Safeviyye Tarikat aracly la Trkmenleri iletirerek Anadoluyu Safev Devle t inin snrlar iine alm ay hedeflediini biliyorlard. Bunun iin ala kar siyset izleyen I. Selim in yannda yer almlar, onun taht elde etmesine yardm etm iler dir. Ad geen ailenin fertlerini yakndan tanyan Sultan Selim, padiahlnn daha bandan itibaren P r Meh med Paa ile hep diyalo iinde olmu, onun fikirlerin den istifade etm i, M sr seferinde ise, onu vezr-i zamla getirm itir.82 Bylece Osmanl Devletinde en yk sek makamlar, ah sm aile m uhalif olanlarn eline ge mitir. Bu deiikliin H alvetlerin Osmanl toprakla rnda faal rol oynamalar hususunun gndeme gelmesine neden olduu anlalm aktadr. Aada grlecei zere H alvetiyye tekkelerinin Osmanl lkesinde ksa srede oalmas bundan sonradr. I. Selim e kadar, stanbulun ilk ve tek Halvetiyye Tekkesi, II. Byezid dneminde elebi H alifeye tahsis edilen Koca Mustafa Paa Hnkah idi. Sultan Selim za mannda balatlan Safevlere kar H alvetiyyeyi ne O SM A N LI

karma ve Osmanl topraklarnda rgtleme politikas erevesinde bata stanbul olmak zere Balkanlar, Ana dolu ve Arap topraklarnda devlet adamlar tarafndan tekke ve zviyeler yap trlp buralara zengin vakflar tah sis edilm itir. Balkanlar'daki H alvetiyye rgtlenmesinin merke zi, stanbulda bulunduuna iaret edilen Koca Mustafa Paa Hnkah idi. Buraya bal olarak R u m elinin birok ehir ve kasabasna tekke alm ; merkezden gnderilen H alvetiyye T arikatn n kolu olan Cem liyyenin halifele ri, buralara gnderilm i; devletin kendilerine ykledii misyon erevesinde faaliyetlerini srdrm lerdir.83 Vezr-i zam P r Mehmed Paa, stanbulda yaptr d tekkeyi nl H alvetiyye eyhlerinden amcas Ce ml Halife/Cemleddin shk- Karamanye verm itir.84 Tekkelerin says Kanun dneminde daha da artm , bylece H alvetiyye stanbulun en yaygn ve gl tari kat haline gelm itir. Anadoluda eyh Ceml H alifen in, M srda ise K zlba zulmnden dolay Azerbaycan terkederek buraya gelip yerleen brahim-i G lennin m ntesipleri ol duka fazla idi. Halvetler, bata padiahlar olmak zere Osmanl devlet adamlarndan byk bir itibar ve destek grdler. I. Selim in Safeviyye Tarikatm ileerek ta savvufu siys amalar iin kullanm asndan sonra tarikat lara phe ile bakt bilinm ektedir. Bununla birlikte M srn fethinden sonra elebi H alifen in damad ve Koca Mustafa Paa Tekkesi eyhi Snbl Efendi ile za man zaman grp sohbet ettiin i H alvet yazar Yusuf b.Yakup eserinde zikretm ektedir.85 O lu Sleym ann, M anisada v alili i srasnda, nl H alvetiyye eyhi M er kez Efendi ile mnasebetlerine baklacak olursa,86 I. Se lim , bu tarikatn ileri gelenlerine son derece gveniyor ve sayg gsteriyordu. H alvetiyye terbiyesiyle yetien Sultan Sleym ann da bu tarikatn eyhlerine deer verip, onlar mbarek insanlar olarak grdn kaynaklar zikretm ektedir.87 I. Selim ve olu Sultan Sleym andan sonra Halve tiyye eyhleriyle padiahlar arasnda ilikiler daha da ge lim itir. II. Selim in H alvetiyyeden eyh Sleyman A m idye intisab ettiin i ve zaman zaman saraya arp onun sohbetini dinlediini Atai yazmaktadr.88 III. M u radm eyhi de eyh ceddin idi. Padiah hiisn-i i tiI SYASET

kad eyledii bu eyhe intisap etmi ve sohbetlerini din

ri ekilm i, ah smail, hibir direnile karlamadan Tebriz'e girip saraynda oturmutur. aldran Z aferinin lyk vehile deerlendirilememesinde yenierilerin kusuru byktr. Sultan Selim, aldrandan sonra k Azerbaycanda geirip, ah sma il problemini tam olarak halletm e dncesinde idi. Bu na karlk yenieriler stanbula dnmekte srar etm i lerdir.96 Oysa daha stanbuldan kmadan hesaplar iyi yaplm al, kendi istekleriyle k orada geirm ek zere kalacak askerler belirlenm eli, onlara birtakm ekonomik imknlar salanm alyd. Bunlara kom uta edecek kiinin de o yreyi iyi bilenler arasndan seilmesi gerekirdi. ranla asker alanda mcdelede yanllklarn yap ld, XVII. yzylda Osmanl devlet adamlarnca anlalm ,97 fakat i iten getiinden ran seferlerinden istenen so nu alnamam tr. Oysa, aldran Zaferi srasnda Azer baycan halk henz K zlbal benimsememi, bu ne denle Osmanl ordusunun Azerbaycana geliini memnu niyetle karlam t.98 Fakat kendileri yzst brakla rak tekrar ahn insafna terkedilm ilerdir. Bu ilk frsa tn karlm as dengelerin zamanla deimesine sebep ol mu, Azerbaycan halknn ilemesi yznden daha son ra yaplan seferler sonu vermemitir. Siyas tedbirlerde de asker alanda olduu gib i, bek lenen sonu alnamad. Yukarda deinildii zere tm abalara ramen Kzlba olduklar sylenen kii veya grublarn ranla m nasebetleri, eskiden az olmakla bir likte, yine de srmtr. Alnan tm nlemlere ramen halkn rana g nlenememitir. Krtn kazasnda bulunan epni tifesinin Kzlba sempatizan olduu, ranla yaplan bar antlamasndan sonra bir ksm nn rana g itti i, bir ksm nn da gidebilecei Trabzon Beyi Sleyman Bey tarafndan belirlenerek merkeze b ild iril m itir.99 Yani Safev Devleti, eskisi kadar olmasa bile Anado lu da Trkmenler zerinde etkisini srdrmeye devam etmitir. ah sm aile kar Osmanl D evletiyle ittifak eden devletler de Safevlere kar varlk gsteremediler. irvanahlar, daha ah smail zamannda Safev Devle t ine baland, sonra da topraklan dorudan doruya rana ilhak ed ild i.100 zbekler de beklenen performans gsteremediler. Bu yzden Osmanl Devleti, tek bana
SYASET

lemitir. Bunun iin kendisine Hnkar eyhi denmi tir.89 Sultan M uradn baka H alvetiyye eyhleriyle g rtn Atai zikretmetedir. Bunlar, eyh aban90 ve eyh Cafer efendilerdir.91 Osmanl hanedanndan hanm lardan da H alvetiyye T arik atn a intisap edenler vard. Ltfi Paann ei ah Sultan, H alvetiyye eyhlerinden eyh Yakub E fendinin m ntesiplerinden olup, ona Davud Paa M ahalleside bir cmi ve hnkah yaptrm tr.92 H alvetlerin Kzlba hareketine kar Snn izgi de yer alm alar, medrese kkenli ulem ile bu tarikat mensuplar arasnda scak ilikilerin kurulm asna da ze min hazrlamtr. N itekim Osmanl Devletinde Safev propagandalar karsnda Snnlii savunan ve Ehl-i Snnet d her trl tarikata kar mcdele veren bn Kemal ve Ebusuud Efendi,93 H alvetlere yakn ilg i gs termilerdir. Snbl E fendinin lmnde Kemal PaaZde bir manzumede tarih drmtr.94 Ebussuud Efendi ise, Merkez Efendinin cenaze namazn kldrm m 95 Osmanl D evletinin halk zerinde etkisinin azald XVI. yzyl ortalarnda H alvetiyye eyh ve halifeleri, toplum zerinde devlete ve Snnlie b all artrm a da nemli rol oynamlardr. H alvetiyyenin faaliyetleri sonucu Safeviyye T arikatna bal olanlarn ran zlemi son bulmam fakat, eskiye gre azalmtr. nk Osm anl Devleti, Safev propagandalar karsnda ne yapa can bilmeyen snn halk tabakasna H alvetiyye ile ge ni apta ulam ve ilik konusunda toplumu bilinlen dirmitir.

b. Safev Devletine Kar Alnan nlemlerin Sonulan


Osmanl sultanlarnn lke btnln korumak ve siys istikrar salam ak am acyla ah sm aile kar al d nlemler, ilk planland gib i uygulanam am , daha iin banda iken iddia ed ild ii gib i, Safev Devleti yer yznden silinip anlam am tr. ran zerine yaplan ok sayda sefere ramen kar taraf, Osmanl ordusunun i gal ettii topraklar tekrar geri almtr. Buna sebep, a l nan yerlerde O sm anlnn gvenlik nlemlerini zamann da almamasdr. N itekim Sultan Selim , Tebrizi ele geir mesine ramen orada herhangi bir asker brakmadan ge
O SM A N L I I

Safev D evletiyle uzun sre mcdele etmek zorunda kald. Sultan Selim in ah sm aile kar ald ekonomik nlemler de uzun sre devam ettirilm edi. Daha Selim in salnda bu yasak, tccarlar tarafndan delinm i,101 Sultan Sleyman dneminde ise tamamen kaldrlm tr. Osmanl D evletinin, Halvetiyye Tarikatn lke nin her tarafna yaylacak ekilde rgtlemesi, A levlii ortadan kaldrm am ; ancak medrese kltrnn bu ta rikat -ve tabi dier Snn tarikatlar- araclyla, Safe viyye Tarikatca Alevletirme politikasnn etkisine girmemi Snn halk kesim inin -Osmanl Devletinin belirledii ller dhilinde -bilinlenmesini salam tr.

bunu kimseyi rahatsz etmeden yaayan Trkmenleri, inan smrs yaparak siyas emelleri iin kullanm ; Osmanl D evletini tahrik ettiten sonra onlar bu devle tin ezici gc karsnda kaderleriyle babaa brakarak olmadk zdrablarn ekilmesine sebeb olmutur. Safev hanedan, hayalindeki devleti kurduktan bir sre sonra tarikat kurallaryla devlet ynetiminin m m kn olm adn anlaynca devlet kademeleri ve orduda i fkh kurallarna gre yaplanmaya gitm itir. H l es kisi gibi tarikat kurallarnn yrrlkte kalmasn iste yen Anadolulu Kzlba Trkmen beyleri, yeni oluuma ayak uyduramaycaklar anlald iin ordu ve devlet ka demelerinden uzaklatrlmlardr. Safev Devleti, bun dan sonra Acem kltrn ne karan bir yapya brn mtr. Osmanl Devletinin Anadoludaki Safev Tari k atna bal m ritlerle ah sm ailin ilikilerini kesmek iin ald nlemler, beklenen sonucu vermemitir. Bu

SONU
XIV. rnmnde ortaya kan Safeviyye Tarikat, aslnda Safe v ailesine devlet kurmann alt yapsn oluturan din-siys bir teekkld. Tarikatn gerek yn, daha ilk eyhlerden itibaren gelien siyas olaylara gre aldklar tavrlarla belli olmu; ama hedefe ulaamayacaklarn an ladklar zaman geri adm atmlardr. XV. yzyln son senelerinde ortaya kan Azerbaycandaki siys boluu ok iyi deerlendiren ah smail, Safev hanedannn yak lak 200 y llk devlet kurma hayalini gerekletirmitir. ilii ve Ehl-i Beyt sevgisini ara olarak kullanan Safev ailesi, Anadoluda sde bir slm anlayna sahip olan ve

nunla birlikte, mnasebetlerin hz kesilm i; ahn Ana yzyln ikinci yarsnda Snn bir tarikat g doluyu ran topra yapma ideali bertaraf edilmitir. ki devlet arasndaki ztlama birok can kaybna sebep ol mu, fakat ah smail ile ilikileri kesilen Anadolu Alev Trkmenleri, randaki i fkh kurallarnn dejeneras yonundan uzak kalm alar; Osmanl medrese kltrne de kaplarn kapamalar sonucu Cumhuriyet dnemine kadar, XIV. yzyl ortalarndan beri bal bulunduklar geleneksel tasavvuf! yaplarn korumulardr. Onlarn orijinal hayat tarzlarn son dnemlere kadar korumalar, Trkiyenin kltr zenginlii asndan nemli bir ka zantr.

1 2 3

Hayat iin bkz. Franz Babinger, Safy-ed-D in, A, X, s.64-65. Walther Hinz, Uzun H aan v e eyh Cneyd, (ev. Tevfk B yklolu), An kara 1992, s.8. eyh Safyddiden itibaren Safeviyye Tarikat halifeleri, eyh ailesinin devlet kurm a fikrinden habersizlerdi. Bu durum ortaya knca, hele bu ideallerini gerekletirm ek iin iili e sapnca, halifelerden bazlar onlar dan ayrldlar. eyh Abdurrahm an- Erzncan bunlardan biridir. O, eyh Safyddin-i Erdebilnin en tannm halifelerindendi. Amasya evresin de Safeviyye T arikatm yaym akla grevlendirilm iti, B ir sabah zntl olarak kald zaviyenin hcresinden zntl bir ekilde dar kt. Ya kn m ritleri, bunun nedenini sorunca yle dedi: "T ife-i E nkbiliyye im d iye dein ga yetle ver a ' ve takva ve hsn -i akde iizere iken hlen eyt n- bedkemr a nlarn sd n n a d u h l ve d im -y fa sid e gib i urkuna h u lu l idp tarka-i eslfd-an ihrc ve iz l l eyledi". M ecd, Terdime-i akaik- N umaniyye, s tanbul 1269, s.78.

9 10 11 12 13 14 15

S a fev D evletinin Kuruluu ve G elimesinde Anad-olu T rklerinin Rol, Ankara 1992, s.10. H ulvi, Lemezt, vr. 129a. Selim-Nmc, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Revan, N o:1274, vr. 93a. rnek olarak bkz. Hinz, a yn eser , s. 16-19. Ayn eser, s .1-2,10. Smer, a yn eser , s.7. Bekta Dervii Sar Saltk, Osman Gazi ile grtnde yle nasihat et m itir: ... ulem ve sulehy sevim, rabet id-iin ve ert"ate boyun tutun, ilm ii ib dete Urii eylen. R afzye ve H riciye ve m nafka rahm tmen ldrn, oda urun. Ve bu H anef mezhebin dim gzet ki cem t mezhebim akdem ve akvs ve pkid u r \ Bkz. Ebl-Hayr- Rum , Saltuk-N me , III, (Haz. kr Haluk Akaln), Ankara 1990, s.273.

16 17

Seyahatname, stanbul 1333-1335, s.310. Geni bilgi iin bkz. Ahmet Yaar Ocak, Osmanl m paratorluunda M arji n a l SflikK alenderler (XIV-XVI1. Y zyllar), (K saltma: Kalenderler), Ankara 1992, s.61-85Osm anllardan nce A nadoluda Trkler, (Tere. Y ldz Moran), stanbul 1984, s.344;ayn yazar, D ouundan Osmanl D evletinin K uruluuna K adar slam iyet, stanbul 1990) s.262.

4 5 6 7 8

M neccimba, Sahifu l~Ahbr, III, stanbul 1285, s .180. Hinz, a yn eser, s. 14-36. Solak-Zade, T rih, stanbul 1297, s .3 15. Bkz. Lemczt, Sleymaniye K tphanesi, Dml Baba, No: 565, vr. I28a-129b. M h im in HaLil Ynat, "Cneyd, A, III, s. 242-244.
O SM A N LI P E y

18

SYASET

19

20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Kalenderler, Avrupaya gidip, snrlan iinde yaadklar Snn Islm devletleri adna casusluk bile yapyorlard. Bkz. Ebl-H ayr- Rum , Saltuk -N m , II, s.190-191. M uhtasar Trih, Nruosmaniye Ktphanesi, N o:3097, vr. 155a. Hinz, ayn eser , s.8-9. Hinz, ayn yer. Bkz. Smer, ayn eser, s.6-7. Hinz, ayn eser , s. 16-19Smer, ayn eser, s. 10. Smer, a yn eser , s. 13, 20 nolu dipnot. Hinz, ayn eser, s.66-68. Hayat iin bkz. Tahsin Yazc, "ah sm ail, A, XI, s.275-279Kemal Paa-Zde, T evrih-i A l-i Osman, X. Defter, (Haz. erafettin Severcan), Ankara 1996, s.205-206. "Biz hzrz. Lkin krn yalm z bizimle kuvvet dut-maz, Pes sana lztm dur ki Ruma varasm. Anda Tekc-linde eyh Sadreddin'in chibbsndan okluk kimcsncler vard ur A nlar ile mlakat- eylen. Eer a n la r ita a t id crlcr ise diy r- A ccnfe a n la r ile gelesin ve biz d a hi mlki olup kr- saltanat stvr olmak m nkanerdr". Bkz. Ceaabi, M uhtasar T rh, vr. 155a. bn Kemal, T evrih-i A l-i Osman, VIII. Defter, (Haz. Ahmet Uur), An kara 1977, s.2 76-277; Solak-Zde, T rh, s.316-317. 11, B yezid dnemine a id 906/1501 T arihli Ahkm D efteri, (K saltm a:ll. B yez id Ahkm D efteri), (Haz. lhan ahin, Feridun Eemecen),stanbul 1994, Sra 110: 11, 111, 3 3 0 ,4 5 3 . L B yezid Ahkm- D efteri, Sra no:27; Ayn tarihte bu konuyla ilg ili bir hkmde ehzde Sultan M ahm uda gnderilm itir. Bk. U. B yezid Ah km D efteri. Sra o:71. II. B yezid Ahkm D eften , Sra no:281. T ct-Tevrih, II, stanbul 1279-1280, s .139Bkz. II. B yezid Ahkm D efteri, Sra no:454. Bu ark vil yetine ildiim iz ecdadm zn kann taleb itmek indr ve bizim m urdm z yin e d eilik tir" . dedi. Bkz. Ak Paa-Zde, Tevrh-i A l-i Os man. stanbul 1332, s.269. Feridun, M ncts -Seltn, I, stanbul 1274, s.345-346 Peevi, Trih, I, s .173-174; Vecih Kevserani, Osmanl ve Safevlcrde D inD evlet likisi. stanbul 1992, s.59-60. bn Kemal, a yn eser, s.259; Hoca Sadeddin bunu aln korkaklna ver m ektedir (Tc't-Tevrih, II, s.257-258). Oysa ah smail byk dn yor, bunun iin baz eyleri sineye ekiyordu. II. B yezid Ahkm D efteri, Sra no:451-452. Bkz. ayn eser, s.268. Ocak, Beaudiere dayanarak bunun Torlak olduunu ileri srmektedir, Bkz. Kalenderler, s. 132. Anonim, T cvrh-i A l-i Osman, (Haz. N ihat Azamat), stanbul 1992 Bana erenlerden iaret olmutur. H len shib-i zuhur olan ah sm ailin h a life siyim", "m in-bd d-evlet ve sa lta na t bizimdir" diye ah Kulu, isyan olayn balatmtr. Bkz. Solak-Zade, Trih, s.329Geni b ilg i iin bkz. ehabeddin Tekinda, ah Kulu Baba Tekeli sya n, B elgelerle Trk T arih D ergisi, Say:3-4, (Aralk 1967-Ocak 1968), s.3439, 54-59. Selim -N m , vr. 51b. Solak-Zade, T rh, s .336-338. Hoca Sadeddin, S elim -N m , stanbul 1280, s.603-604. Solak-Zade, Trh, s.334. Hoca Sadeddin, Tc't-Tevrih, 11, s.188-196; ayrca bkz. aatay Uluay, Yavuz Selim Nasl Padiah O ldu, Tarih D ergisi, IX, s. 53-90;X , s .l 17142. Ayn eser, s.63-68. Kevserani, ayn eser , s.59-60. Hoca Sadeddin, a yn eser, s.605-606. Cell-Zde, Tabakatiil-M em lik ve D erectul-M eslik, (Tpk basma haz. Petra Kapper),Wiesbaden 1981,vr.263a-263b. Hoca Sadeddin, T ct-Tevrih, II, s .189-190. Hoca Sadeddin, a yn eser, s.272-273Ayn eser. bn Kemal, ayn eser, s.278-279O SM A N 1.1 B W |

60 61

Hoca Sadeddin, a yn eser , s.239ah smail, Osmanl ordusu Azerbaycadan ekilince Tebriz'e tekrar geldi. Tebriz halknn asker ve beylerinin oluk ocuunu tutsak ettiklerini gr d. Bunlar cezalandrmak istedi. Ancak vezirleri ve beyleri yenilginin aclarn sarmak varken, halk ezmenin bir anlamnn olmayacan syle diler. ah bunun zerine Tebrizlilerin sulanmamasn; yarglarn, kan ve basmlardan istekte bulunm ayla ilg ili davalar dinlem elerini yasaklad. Bkz, Hoca Sadeddin, ayn eser, s.305. Hoca Sadeddin, ayn eser. s.245-268; Yusuf K iikda, Vezr-i Azam P r M ehmed Paa. (Ksaltma:?/?; Paa), Konya 1994, s.39-42. Ayn eser, s.299Fahrettin K rzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi , (1453-1590). An kara 1993, s .112-114. bn Kemal, ayn eser, s.233-234. Solak-Zade, Trh, s .3 18. Hoca Sadeddin, a yn eser, s .162-167. Hoca Sadeddin, ayn eser, s.252. Bu konuda geni b ilgi iin bkz. Ahmet Yaar Ocak, Osmanl Toplmnunda Z ndk lar ve M ulhidler, {Y ^stcnv.Z ndklar ve M lhidlcr), stanbul 1998. Babakanlk Osmanl Arivi, (Ksaltma: Boa), Mhimmc, VI, sra o:695. Boa, M himmc V, sra no:l 142; VI, sra no:247. Boa, M himmc 111, sra no: 1036. Boa, M himmc V , sra o:103. Boa, M himmc VI, sra no:1295. Boa, M himmc XII, sra n o:8l6. Boa, M himmc XII, sra no:6l9,880. Boa, M himmc XXVIII, sra no:883. H alil nalck, Bursa I, XV. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dir Vesika lar, Osmanl m paratorluu, (2. Bask), stanbul 1996, s.209. Hoca Sadeddin, ayn eser. s.275-277. Nakbend eyhi M olla lh, H aivetlerden Nureddin H alifeyi m ridi Abid elebiye keif yoluyla "ruhban suretinde gstermitir. Bkz. Cami, N efehtul- ns, stanbul 1270, s.4 6 3 .1. Selim , Vezr-i Azam P r Mehmed Paa'y ve onun babas elebi Halifeyi ok yakndan tanmasna ramen, Snbl Efendinin eyhlii srasnda Koca Mustafa Paa Hnkahn y k mak istemi, fakat Snbl Efediyi tanynca bundan vazgemitir. Bkz. H ulvi, Lemezt, vr. I6 9a-l69b . Geni bilgi iin bkz. Yusuf Kkda, II. B yezid, Yavuz ve K anun D nem lerinde C em l A ilesi, (K saltm a: C em l Ailesi), stanbul 1995. Kkda, P r Paa, s.38-39Balkanlarda H alvetiyyenin durumu iin bkz. N athalie Clayer, Mystiqu.es, Etat et Societc, Leiden 1994. Bunlar, Zeyrekte Soukkuyu, apada Korukl ve Stlce Tekkeleridir. Bkz. Kkda, C em l Ailesi, s.81-104. M enkb- crfv e T arkat-m c-i P rn ve M eyih-i T arkat- A liyyc-i H alve tiyye, stanbul 1290, s.35-36, 43-44, Yusuf b. Yakub, a yn eser, s.48-49Atai, Z eyl-i akayik, stanbul 1268, s.204-207; Yusuf b. Yakub, ayn eser,
s.68-69.

62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80

31 32

33

34 35 36 37

38 39 40

81 S2 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96

41 42 43 44 45

46

47 48 49 50 51

Z cyl-i akayik, s.223, 340. A tai, Z cyl-i akayik, s.364. Atai, Z eyl-i akayk, s.371. A tai, ayn eser, s.604-605. Yusuf b. Yakub, ayn eser, s.63-64. Ocak, Z ndk lar ve M lhidlcr, s .l 19Yusuf b. Yakub, a yn eser, s.44-45. Yusuf b. Yakub, ayn eser, s.56. Sutan Selim , aslnda k Azerbaycanda geirecekti. Yenierileri burada tutam ayacan anlaynca Amasya'ya ekilip, bu ehirde klam t. Bkz. Kkda, P r M ehm ed Paa, s.25-33. Yaar Ycel, Osmanl Tekiltna D air Kaynaklar, Ankara 1988, s. 122-125. Hoca Sadeddin, a yn eser, s.221-223. BOA, M himmc V , sra o :l401 . W. Barchold, irvan, A, XI, s.5 7 1-573. Hoca Sadeddin, aynt eser, s.277-278.

52 53 54 55 56 57 58 59

97 98 99 100 L01

SYASET

XVI. YZYILDA I. SELM VE M ISIR ARASINDAK LKLER


DR. KAMARUZAMAN YUSOFF
N A T IO N A L U N 1V E R S1TY O F M ALAYSI A / M ALE Z YA

GR
y z y ln balarnda, A n ado lunun g n e y i ne doru seferlere b alayp M em lklerle

yan bir baka kaynak da dnemin Trk seyyahlar tara fndan yaplm olan tasvirlerdir. M sra seyahat eden ol duka fazla miktarda seyyah olmasna karn, eserleri g

nmze kadar gelebilm i olan tek kii Osmanl mpara b alan t k urm alarn a kadar M sr, T rkler torluunun neredeyse her yerini dolam olan Evliya etarafndan ok az b ilin m e k te y d i.1 922/1517de M lebidir. Evliya elebinin Kahireye ait yazd blm srn O sm an llarn egem en liin e girm esin den sonra, T rk tarih ileri bu yeni eyaletle ilgilen m eye b alad lar. lgin fakat srpriz olm ayan b ir ekilde, Sultan Selim onlar tarafndan b ir kahram an olarak ele aln d ve onun askeri faaliyetleri bir ok Selimnamede2 an la tld . Shaw n b e lirtti i g ib i, M srn O sm an llarn eline geiin i vgyle an latan en az drt tane kronik vardr; bunlar sadece o an tarih ileri tarafndan de il, daha sonra gelen tarih iler tarafndan da kalem e aln m lard r.3 Osmanl dneminde M sr anlatan hatr saylr sa yda Trke eser mevcuttur. Shawa gre, bu eserler, Ka hirede4 ve stanbulda5 bulunan idare ile ilg ili ariv kay naklar ve Trke kronikler ve seyahatnameler olmak zere belli kategorilere ayrlabilir. Yukarda bahsedilen kaynaklarn dnda, M sr konu alan, Kahire ve M srn dier blgelerinde yerleik bulunan Osmanl devlet grevlileri tarafndan yazlm hikayeler de bulunmaktadr. Bunlarn arasnda, Abdssamed el-D iyarbakiri, Mehmet b. Yusuf al-H allak, Abdlkerim b. Abdrrahman6 ve dierleri7 bulunmaktadr. Onlarn alm alar, sz edilen dneme ait dier Arap vakayinamelerinden farkl grler ortaya koyduklarn dan dolay hayati nem arz etmektedirler. XVI. Seyahatname8nin 10. cildinde yer almaktadr. Evliye e lebi M srda yaklak 9 y l yaad iin birinci elden vermi olduu bilgiler olduka ilg i ekicidir.9 Trke vakayinamelerin yan sra, Osmanl dne m indeki M srn tarihini yazmakla ilgilenm i bir takm Arap tarihiler de bulunmaktadr. M em lk Sultanlarna ve Osmanllarn M emlk topraklarn fethetmelerine da ir tarih yazm olan birden fazla Arap tarihi olmasna ramen, bunlarn iinde en nemli ve deerli hikaye Ba da i al-zuhur fi waqa i a lduhur dur.10 H olta gre, ad geen zamana ait yaklak 10 deiik Arap vakayinamesi bulunmakla beraber, bunlardan ok az Osmanl idaresi altndaki M srn nasl ynetildiine dair doru bir re sim izmektedir. rnein, A l-shaqiu ve onun srdrcs tarafndan yaplan almalar ok zettirler ve ie rikleri asndan bakldklarnda da, zellikle XVI. yz yl ve daha sonraki dnemlerdeki Osmanl M srn an latm akta yetersizdirler.12 XVII. yzyln ilk yarsnda eserler vermi olan di

er tarihiler arasnda13, bni A bil-Surur en verim li ya zar olarak kabul edilir. Al-Kavakib el-saire fi, akhbar Misr vel-Kahira isim li almas, o dnemin olaylarn anlatan en nemli kaynaktr.14 Bu vakayiname 20 b Ademden 1062/1651 ylna kadar M srdaki tarihi
SYASET

lm den olumasna ram en, sadece nc blm ve XVII. yzylda M srda yaamn deiik

alanlaryla ilg ili olarak b ilgi salamada nemli rol oyna


O SM A N L I I

olaylardan bahsetmektedir.15 Kalan blm ise M srda ki dier blge ve ehirlerin corafyas zerinde younla mtr. Dier bir vakayiname, al-Durra al-Musana fi akhbar al-kinana16 iki byk ciltten olumaktadr. M uhte melen H ristiyan olan M ikhail Sabbagh tarafndan kop ya edilmitir. Bu alma esasen orduda atma halinde olan iki farkl gruptan sz etm ektedir; Fakariyye17 ve K asim iyye.18 I. Selim zamanndan bu yana laccn lideri olan Fakariyyeler bu pozisyonu tekelletirmeye alm lar, dier yanda ise kendilerine defterdarlk grevi veril mi olan Kasimiyye grubu ise orduda daha fazla g ve itibar kazanmak iin uramt. Aralarndaki bu g mcadelesi onlar, zellikle valilerin idare zerindeki kontrollerini kaybetmeye baladklar dnemlerden iti baren atmaya srklemitir. Bu hikayenin yazar Ahmad Ketkhda Azabat, k i Ordud aki Osmanl sekin le rine mensuptu, kim i zaman gzlemlerinden kim i zaman da bu anlamazln iinde yer alm biri olarak kiisel deneyimlerinden yararlanmtr. Bu nedenle, mcadele eden iki taraf arasndaki olaylar hakknda bize b ilgi ve ren bu kroniin olduka zgn bir eser olduu sylene bilir. Yukarda bahsedilen tarihi eserlerin yan sra ayn dnemde iki farkl tarihi tarafndan yazlm , Zubda ikhtisar tarikh m uluk M isr el-M ahrusa19 ve Paris Fragment20 adl iki ayr nemli vakayiname daha vardr. H oltun iddiasna gre, yazar bilinmemesine ramen, Zubda XVII. yzyln son dnemleri hakknda en deer li kaynaktr.21 Buna ek olarak Bibliotleque N atioalede bulunan, hem bal, hem de yazarnn ad bilinm edi inden dolay Paris Fragment olarak adlandrlan paha biilmez el yazmas, Zubdada bahsedilmeyen bir takm olaylar iermesi bakmndan deerini korumaktadr. Bu kroniin nemini arttran dier bir yan ise, balangta stanbuldaki merkezi hkmette oluan gelimelerden bahsederek M srdaki olaylara zemin hazrlayacak ekil de anlatm na balamasdr. Bunun iin her iki el yazma s da birbirini tamamlamaktadr. Sonu olarak, XVII. yzylda Osmanl M srn an latan pek ok eser olmasna ramen, gvenilir sadece tane ana kaynak bulunm aktadr; bn A bil Sururun va kayinamesi, Zubda ve Paris Fragmenttir. Birincisi,
O SM A N LI

XVII. yzyln ilk yarsndaki olaylar konusunda yararl dr. Dier taraftan Zubdah ve Paris Fragment ise, XVII. yzyln ikici yarsnda geen olaylar hakknda dier kaynaklarda bulunmayan olduka zengin bilgi ihtiva et mektedirler.

X V I. Y zyldan nce O sm anl im paratorluu ve M sr


Osmanl mparatorluu ile M sr M em lk Sultanl arasndaki ilikileri Sultan kinci M uratn ilk dne minde el-Eraf Barsbayn 825/1423 ylnda yeni M em lk Sultan olmas mnasebetiyle gndermi olduu kutlam a mesajna kadar geri gtrebiliriz.22 Daha sonra, 857/1453de Fatih Sultan Mehmet stanbulu fethettii zaman M srlla r bu haberi byk bir sevinle karlad lar.23 Bununla beraber, bu iyi ilikiler devam etmedi ve XV. yzyln ikinci yarsnda, Fatihin hkm darl d neminde Osmanllarla M em lkler arasnda bakenti El bistan24 olan snr devleti D lkadir25 yznden sorunlar kt. 870/1465 ylnda, D lkadirin banda bulunan Arslan Bey (858/1454-870/1465) ldrld ve arkasn da brakt iki kardei Budak ve ehsuvar26 iktidar m cadelesine giritiler. M em lk Sultan Khuskadamn da yardm yla Budak iktidar ele geirdi. Rabiylahirin 870/ M iladi Aralk 1465 ylnda, ehsuvar, bir Dlkadir prensesi ile evlenen Fatih Sultan Mehmedin yardm yla Budak iktidardan indirdi. M u zaffer ehsuvar kendisini Fatihe bal hissetmedi ve Osmanl korumasndan kurtarmak am acyla bir takm n lemler ald. Bundan ok ksa bir zaman sonra, 877/1472 ylnda, Qaitbay Kahirede ehsuvar ele geirdi ve l drd. Budak bir M emlk vassal olarak devleti idare etmeye gnderildi. Bir ka yl iin blgeye bar hakim olduysa da, 884/1479 ylnda Fatih Sultan Mehmet ik ti dara Aladdevleyi getirm ek zere tekrar D lkadirin i ilerine kart.27 886/1481 ylnda Fatih Sultan Mehmet ld za man, iki olu Bayazid ve Cem taht kavgasna baladlar. Rebilevvel 886/ Haziran 1481de Cem Yeniehir sava nda kardeine yenildi28 ve nce Suriyeye daha sonra da Sultan Qaitbay tarafndan scak bir ekilde karland M sra geldi. M emlk Su ltan n n bu davran, zaten bozulmakta olan Osmanl-Memlk ilikilerine son dar SYASET

beyi indirdi.29 887/1491 ydnda, Sultan Bayazd Memlklerle savatysa da yenildi.30

lom atik ilikilerini kesip O sm anly yok etmek iin i b irlii yapmalar hususunda baz anlamalar imzaladlar. Buna m isillem e olarak, Selim ah ile ittifak iinde olan herkese kar harekete geti. lk i olarak, ordusunu Dl kadir devletine kar gnderdi. Rebiylevvel 921/Haziran 1515 ylnda, D lkadir beyi Aladdevleyi yenerek, bu devleti Osmanh topraklarna k att.39 921/1515 te Kansuh bu olay haber alnca, ah smail ile olan anla masn bozarak I. Selim e eli gnderdi. Cemaziylevvel 922/ Haziran 1516 ylnda I Sultan Selim gney Anadoluya yeni seferine ktnda, M ays 1516ya kadar ordu kom utan Sinan Paa onu yeni b irlik leriyle Elbistanda bekliyordu.40 Kansuh, Selim in ran seferine ktn bild ii halde kprdam ad: Ordusunu Suriyeye41 doru hareket ettirdiyse de yetersiz kaynaklar ve askerleri arasndaki moral bozukluundan dolay M emlk ordusu plann iki hafta gerisinde kald. Bu za man zarfnda, Osmanl ordusu snra biraz daha yakla m t. Aladdevlenin bir isyan sonucunda ldrld n bildirm ek ve aralarndaki ilikileri gelitirm ek ama cyla bir Osmanl elisi grevlendirilerek42 M em lk Sultanna ltim atom verildi. D ier taraftan, Kansuh, Se lim in hareketlerini aratrmas ve neler olup b ittiin i renmesi am acyla grevlendirmi olduu Emiri nal Beyden tamamen farkl bilgiler ald. Bunun zerine Kansuh Selim in teklifini reddetmekle kalm ad, D lka dir devletini tekrar Aladdevlenin oluna iade etmesini istedi.43 Sonra da Selim in elisini hapsettirdi. 22 Cemaziahir/23 Temmuzda I. Selim Elbistanda Sinan Paann ordusu ile birleti. nk asl amalar M sra deil rana saldrm akt. ki gn sonra Selim e, ki o anda Elbis tanda bulunuyordu, zel bir tem silci gnderildi ve sava a son vermesi istendi. Bu k ritik dnem boyunca Selim M em lk Sultan nn ordusunu H alepe doru hareket ettirdiini duydu. Khair Bey kom utansndaki Halepli askerler Osmanl or dusu ile savamay reddettiler fakat artk geri ekilm ek iin ok ge kalnm t. 24 Recep 922/24 Austos 1517 gn, Osmanh ve M em lk ordular Halep yaknlarnda M ercidabk alannda savatlar. M srllar bu ksa savata hi bir varlk gsteremediler.44 Daha sonra Selim H alepe hi kan dklmeden gird i.45 hafta sonra, ama do ru seferine devam etti. am da iki aylk bir kamp sresi
I SYA SET

I Sultan Selim ve M s rn O sm a n lla r Tarafmdan A ln


Qansuh al-G hurinin ilk iktidar srasnda (evval 906/Nisan 1501- Dhul H ijja 922/Austos 1517) Mem luk devleti farkl g tarafndan tehdit edilm ekteydi; denizden Protekizliler,31 rann Safavi hkm dar ah smail (907/1501-930/1524) ve Kuzeyden II. Sultan Bayazd... M em lk Sultan II. Bayazd ile iyi ilikiler kur du ve bunun m kafatn evval 916/Ocak 1511 ylnda Osmanl Sultan kendi deniz gcn Portekiz saldrsna kar koymak zere M sra gnderdiinde ald .32 Bu nunla beraber, bu ittifak, I. Selim in33 babasndan taht devralr almaz (918/1512-926/1520) sadece M emlkler deil, tm kom ularna kar cephe alm asyla bozuldu, farkl bir hal alm aya balad. Kurnaz bir hkmdar ola rak I. Selim kendisini provokasyon olmadan hibir za man sava balatmayan biri olarak gsterecek kadar ted birliydi. Kendisine rakip olan kardei Ahmedin34 olu M urad takip etmek bahanesiyle rana saldrd. Daha sonra, Selim kendi tebaasndan olan pek ok iiyi de l drtt. Selim in hkm darl srasnda, M em lk Sultan elisini stanbula gnderdi. ah smail gib i her iki dev letin de dman olan yakn bir tehlikenin karsnda g oirlii yapmak belki de en akllca yoldu. ahn kendisi ni 12. mam olarak ilan etm esiyle Snni glere, Osmanllara ve M em lklere olan dmanca tavr ortaya k t.35 ah, XVI. yzyln balarnda, K rdistann byk bir ksm n ve Irak ele geirerek ie balad. 913/1507 y lnda, Osmanllar ve M em lklerin hak iddia etti i tam pon bir devlet olan D lkadir devletinin hkm dar A la ddevle ile savaarak saldrlarn daha da gen iletti.36 Sefer 920/Nisan 1514 ylnda, Selim , M emlklere muhtemelen bir anlama nerisinde bulunduktan sonra, aha kar yeni bir saldr balatt. Austos aynda iki or du aldran ovasnda karlat.37 ah smail Osmanllar tarafmdan yenilgiye uratld. ranllar iin bir dnm noktas olan bu yenilgiden sonra ah smail, yeni m tte fikler bulma abasyla Kansuh, Aladdevle ve baz Avru pa devletlerine38 eliler gnderdi. O sm anllarla tm dipOSMANLl

srasnda, Tuman B eyin (Ramazan 922/Ekim 1516-Rebilevvel 923/Eyll 1517) yeni M em luk Sultan olarak tahta ktna dair haber geld i.46 K ahireye bar iin el iler gnderildi fakat bu giriim baarya ulam ad.47 Ekim sonunda Gaza yaknlarnda iki ordu tekrar kar lat, M emlk glerince kumanda edilen Canberdi alGazali yenilgiye uratld. Muharrem 923/Ocak 1517 tarihinde, Tuman Bey, Kahire yaknlarnda R idaniyede M sr ordusunun son derece aalayc bir yenilgiye uram asyla son darbeyi yedi.48 Bir takm kaynaklar, Khair Bey ile ibirliine g i ren Canberdi al-G azalinin ihaneti ile bu sreci hzlan drdn belirtm ektedirler. En sonunda, Tuman Bey Be devi m ttefikleri tarafndan teslim edilm itir. Son M em lk Sultan Tuman Bey, yine Khair Bey ve dier Emirle rin etkisiyle ldrlmtr.49 I. Selim , yannda son Ab basi Halifesi al-M tevekkil olmak zere aban 923/Eyll 1517de ama gitm eden nce K ahirede toplam olarak drt ay kald. Bu noktada, erif Bereket Musa olu Nam iyi Sultan S elim e b allk yem ini etmek zere gn derdi.50 Sonu olarak, erifin el-Harameyn zerindeki kontrol Osmanllar tarafndan teyit edildi. Bylece, M sr Osmanl im paratorluunun bir paras durumuna gelm iti. Osmanl idaresinin erken dnemlerinde, bu yeni Osmanl ilin in var olan idari yaps byk oranda korun du. Kahirede bulunan Kahir Bey ve amda yerleik elGazali51 M em lk idari sistem inin devamnda k ilit roller oynadlar. M emlkler, al-G hazalinin Suriyede bam szln ilan etmek iin 925/1520 yln d a harekete ge m esi52 ve Mustafa Paa idaresi zamannda (968/1560-61971/1563-64) M srda Jaim ve nal ayaklanmas gib i, Osmanl idaresinden kurtulm ak am acyla bir takm ha reketlerde bulundularsa da bunlar kolayca bastrld. Sekiz yl sonra, 931/1525te, Kanuni Sultan Sley man, Osmanl M srnn idari sistem inin dzenlenmesi zamannn geldiin i dnerek veziri brahim P aay K anunnam eyi53 yrrle koymas am acyla M sra gnderdi. M sr pek ok idari blgeye blnd ve bunla rn her biri kaif ad verilen valiler tarafndan ynetilm e ye baland. Bu noktada, devletin m ali sisteminde de baz dei iklikler yapld. M em lklerde kta sistem inin idaresinO SM A N I.1

de grevli olan A l-M ukattann pozisyonu kaldrld ve yerini tebadan alnan ve iltizam ad verilen vergileri top lam akla ykm l M ltezim ler ald .54 Hem M em luk ile ri gelenleri hem de Osmanllar bu yeni staty alab ili yorlard. O sm anllarn M srdaki varlklar hem toplumun sosyal snflarnda hem de ordunun yapsnda d eiiklik ler getirm itir. I. Selim ayrlmadan nce bir takm garni zon askerleri brakm t; iki grup asker- yenieriler (mustahfizan) ve azaban ve ik i grup atl asker; gnlller ve Tfekiler. 930/1524 ylnda, M srda iki atl grup daha oluturuldu; erkezler55 ve avular (Mesajclar). Daha sonra Valinin korum alar, Mteferrika Kahiredeki dier glere eklendi.56 Bu son grup Sipahiler olarak adlan drld. Yemen ve Hicaza kadar uzanan usuz bucaksz Arap topraklan zerinde egemenlik kuran Selim , Berberi aire ti Hawwarann57 bir kolu olan Banu U m ar yukar M srn ynetici kabilesi olarak seti.58 Bu uygulam a Se lim den sonra gelen Sultan Sleyman tarafndan da kabul grd ve Kanunnamede yukar M sr valiler tarafndan idare edilen iller listesinden ayr tutuldu. Bununla bera ber, 983-4/1576 ylnda, Bedeviler blge zerindeki siya si kontrollerini kaybettiler ve bunun sonucunda da mer kez ynetimince atanan bir valinin idaresi altna kondu lar.59 brahim Paada (991/1583-992/1584) bu uzak bl geye gnderilen ilk valililerden biriydi. Zmrt kartt ve bunlarn bir ksm n Kahireye getirttii rivayet edilm ektedir.60 Yine de bu Berberi aireti boyun ememi ve sk sk valilerin otoritesine kar ba kaldrm tr. Arap topraklan zerinde Osmanl idaresine, Suriye snrnda ve kuzey-dou M srda yaayan dier Araplar ve Bedeviler tarafndan da kar gelinm itir. Bu gruplar hkm etler iin srekli bir problem kayna olmulard. XVI. yzyln sonlarna kadar harekete gememi olm ak la beraber,61 valiler ve dier idareciler srekli onlardan gelen tehditlerle uram ak zorunda kalm lard. Bu ayaklanm alar bastrmak devlete ok byk m addi k l fete ve abaya m al olmutu. Bu ayaklanmalar valilerin idareyi yava yava kaybetmeye baladklar XVII. yz yldan sonra daha da sklap vahim bir hal alm t. 62 Valilerin idarenin kontroln kaybetmeye balama larnn ilk emaresi orduda bir takm gruplarn idareye
I SYA SET

bakaldrm alaryla ortaya kt. Kayda geen ilk hadise 994/1586 ylnda meydana gelm iti. yl sonra, bunu takip eden saldrlar valinin grevlileri arasnda bir ta km kayplarn verilmesine sebep oldu. Daha ktleri, daha sonra, XVII. yzylda valilerin isyanclarn kurban olmasyla kendisini gsterdi. Sonu olarak diyebiliriz ki, Osmanllarn M sr ve Suriyeyi igali slam dnyasnn haritasn deitirm i tir. M srdaki Osmanl idaresini glendirm ek amacyla Kahireye zaman zaman valiler gnderilm itir. stanbul, yz yldan fazla bir sre boyunca slam dnyasnn merkezi olmutur. Yukarda da bahsedildii gib i, Os manh egem enliinin ilk yllarn da bu yeni eyalette bir

takm gelimeler olmutur. Ksa sren bir bar ve huzur dneminden sonra, valiler ve dier grevliler toplumun deiik katmanlarndan gelen tehditlerle karlam lar dr. Bu olay idarenin yumuak olarak ilemesini etkile mitir. M srda ve Orta D ounun dier blgelerinde, Osmanl ordusu ve valilerinin srekli tehdit altnda ol malarna ramen mparatorluun bu blgesi, hem eko nomik olarak hem de askeri ykm llkler bakmndan S u ltan n isteklerini yerine getirm itir. Y llk vergi d zenli olarak stanbula gnderilmi ve gurba63 ad verilen zel askeri birlikler Sultann ordusunun yapaca yeni seferleri desteklemek zere greve hazr bir ekilde bu lundurulmutur.

Bir grup kle olarak M em lklerin Suriye ve M srda ynetim i ele geir m eleriyle iig ili deiik tartm alar The E ncydopedia o f Islm da bulunabilir (1. ve 2. basklar, madde: M em luk). Bundan sonra bu eserin bahsi El (1), (2) olarak geecektir.

8 9 10

Seyahatname yaynlanm tr. Slaw, M odm E gypt , s. 47, El (2), art. Evli ya elebi, ss. 717-720. Evliya elebiin yazlar Jum ada 1 1087/Temmuz 1676 tarihinde sona er m ektedir. A .g.e., s. 718. bni yas, A .g.e., V. C ilt, bni yasn M em luk Sultan lnn d alm as ha disesine kendi gzleriyle tank olmas eserini Arapa yazlm ilk el eser ler arasnda zel bir konuma getirm ektedir.

Shaw, M sr tarihi hakknda Trke kaynak, H olt'u P olitica l a n d S od a l C hange in M odan E gypt adl kitab , s. 44. Bundan sonra M odern Egypt ola rak bahsi geecektir. Mustafa elebi, S d im n a m , MS., British Museum, Add. 7848. Bu el yazmas 210x150 cm ., 495 yaprak ve 23 Blmden olumaktadr.

11

Ayn Eser. s. 6, el-shaki, K itab Akhbar el-U va l f i man tasarrufa f M sr mim arbab a l-d vd . Kahire 1311. Anon., The Contination of al-Islaqi, Bibliotheque N ationale, Paris; Arapa Elyazmas 1854.

Shaw, M odern Egypt. s. 44. Shaw, 200 y l sonra ayn konuda yazm olan Yusuf b. Mehmet'ten de bahsetmektedir. Yusf b. M ehmet M ilevi, Fcth-i M sr Tarihi, El yazmas BM. Or. 3211. Bu el yazmas 210x140 cm ., yap rak bana 19 satr ve toplam olarak 96 yapraktan olumaktadr. Baz yer lerde, krm z m rekkeple bni Znblil ve bi ly a s tan bahsetmektedir. A .g.e., bn Znbl iin baknz s. 15b, 25b, 31a ve bni yas iin bkz. s. 44a. 13 12

H oltun b elirttii g ib i, daha sonraki kronik, El-shaqi 1060/1650 tarihin de lm olmasna ramen 1084/1673 yln a kadar devam etm itir, M o dern E gypt , s. 6. Holt iki adet kk kronikten bahsetmektedir, M arib b. Yusuf, N nzhat a l-n a z irin , el yazmas, Bodleia, DO rville 544 ve a-Gham ri, D hakhirat a l-la m tarikh M isr f i l slam , BM. El Yazmas, Or. 6377. kinci balktan da anlald g ib i, bu blm lk alm a, fetledilmesinden 1040/1630 ylna kadar M srdaki tm Sultanlarn (Blm 1, 1-72 numaral yaprak lar), valilerin (Blm 2, 7 2 b -15 la numaral yapraklar) ve hakim lerin (B lm 3, 15 la-70b numaral yapraklar) isim lerini ermektedir. Bu el yaz mas 209x150 cm., yaprak bana 27 satr ve toplam olarak eitli blm lere ayrlm 170 yapraktan olumaktadr. Almad al-Dam rdashi, a l-D amrdashi's C hroniclc o f Egypt, 2 C ilt, s. 5n, A. Wahhab Bakr, The Intellectual level of eiglteenth Century listorians in E gypt. A commentary on Emir Ahmad al-Damrdashi Katkhuda, Azabans m anuseript al-Durra alm usaa fi akhbar al-kinana in Markaz al-dirasat w a'l Buluth al-Uthmaiyya, al-H ayat al-fikriyya f w ilaya ai-arabiyya athna'al-ahd al Uthmani, cilt. III, Z agllul 1990, s s . 35-40.

4 5

Shaw, bu konuyu ayrntl bir ekilde deerlendirmektedir. Bkz. S. Shaw, Turkish Source M aterial for Egyptian H istory, M odem Egypt , ss. 28-48, S. Shaw ve B. Lewis Arap topraklar hakknda Osmanl Arivlerinde bu lunan m ateryallerden bahsetmektedirler. B. Lewis, The Ottoman Archives as a Source of Egypdan History", JAO S, 1963, ss. 447-52. Abd al-K arim , T arih-i M sr, el yazmas, BM , Add. 7878. Bu el yazmas 230x150 cm ., yaprak bana 19 satr ve toplam olarak 102 yapraktan olu m aktadr. B ritish M useum da bulunan dier Trke el yazm alaryla kar latrldnda bu eserin en etrafl ve geni eser olduundan sz edilebi lir. 922-1118 yllar arasn kapsamaktadr.

Shaw buradaki grevlilerin ve yazdklar kroniklerin adlarn vermektedir. Shaw, Modern Egypt, s. 45-6. M ahmud b. Abdallal al-B adadi, Tarih-i M sr, El yazmas, BM . Add. 7 8 6 i. Bu kronik 252x150 cm ., yaprak ba na 23 satr ve toplam olarak eitli blmlere ayrlm 105 yapraktan olumaktadr. Osmanl M sr zerine olan blm 69-78 yapraklan ara sndadr (1090/1679). Daha sonra M srdaki cami ve okullardan bahset m ektedir (7 9 dan sonra): Abdallah elebi, T arih-i M sr, El yazmas, BM. Or. 1132. Bu el yazmas 300x175 cm ., yaprak bana 25 satr ve 9 bl me ayrlm 126 yapraktan olum aktadr. Sekizinci blm Selim I ve Gluri arasndaki savatan, dokuzuncu blm ise en son M em luk Sultan Tuman B eyden ve 1056/1646 yln a kadar M srda Osmanl idaresinden bahsetmektedir. Ayn kii tarafndan yazlm benzer bir eser daha vardr. Add. 24956. Bu el yazmas 205x150 cm ., yaprak bana 23 satr ve 9 b lme ayrlm tr. 182 yaprak Adem den 1056/1646 yln a kadar M sr ta rihinden bahsetmektedir.
O SM A N LI E J I

14

M odern Egypt. s. 6: ibn Abil-Sur, al-K awakib a l-sa ira f i akhbar M isr w d l Qahira, BM , El Yazmas, Add. 9973. Bundan sonra al-K avak ib olarak ge ecektir. El yazmas 210x150 llerinde ve toplam 132 yapraktan olu m aktadr, her yaprakta 27 satr bulunm aktadr: idem a l-N a h a t a l-z a h iya f i D hikr vu la t Misr, el yazmas Dar al-kutub al-M iriyya, Kahire No. Ta rikh 2266. El yazmas sadece microfilm olarak m evcuttur ve 110 yaprak tan olumaktadr. Yaprak 22adan itibaren M sr valilerinden bahsetmek tedir. Yaprak 62ada el yazmas, M srn corafi zelliklerinden bahsede rek devam etm ektedir: idem , al-R auda al-M ansa fi akhbar M isr, Dar alkutub al-M isriyya, Kahire. No. Tarikh 2261. Bu el yazmas 54 yapraktr ve drt blme ayrlm tr. kinci blm M sr valilerinden bahsetmekte dir, nc blm ise Osmanl zamannda M srdaki kadlardan bahset mektedir. Bu el yazmasnn ierii al-G ham rinin ierii le hemen hemen

SYASET

ayndr. El yazm alar el-M avi tarafndan derlenm itir. F. M . el-M awi, The H istories o f O nom m in Egypt a ttribn ted to A bil-Surur al-B ak ri, baslmam Doktora tezi, St. Andrews niversitesi. 1970-1. H ajji Khalifa, a l-K a w a kib'i Abi-Surur al-B akrini alm alarndan birisi olarak belirtm emektedir. H ajji Khalifa, K a sh f al-zunun. Beyrut, 1992, c ilt VI, s. 271. 15 16 a!-Kawakib. 4a-69b aras yapraklar. al-Damurdashi, a l-D urra al-m usana f i akbbar al-k inana, el yazmas, Or. 1073-4. K itabn kendi sayfa numaralar olmasna ramen, British Museum kendi sayfa numaralandrmasn yapm ve iki cilt olarak devam ede cek ekilde num aralandrlm tr. Bu ei yazmas E. J . B riil, Leiden tarafn dan 1991 ylnda baslm tr. Editrler A. W ablab Bakr ve Daniel Crecelius, 425 sayfa. 17 Al-Damurdashi, bu grubun isim lerini, I. Sultan Selim 'in hacca gidiinin liderlerinden Zain al-Fakkar Bey'den alm olduklarm belirtm ektedir. Al-Damurdashi, a.e. 5-6 sayfalar. El (2), Sanat. D hu'l-Faqq, s. 233. Al-Jabari, A jaib Athar, Bulaq, 1297 A. H . C ilt 1, s. 31. 18 Kasm Bey, I. Sultan Selim zamannda M sr'da bir Hazine grevlisi olup bu grup ism ini bu kiiden alm tr. al-Dam nrdashi, a.e., 5-6 sayfalar. EI(2), Sanat. K asim yya" , sayfa 722-3. A l-Jabarti, a.e. s. 3119 Anonim. Ztbda k btisar tarikh mnluk M isr a l-M ahrusa. El Yazmas, BM. Add. 9972. Bundan sonra Z ubda olarak anlacaktr. El yazmas 41 yaprak tan olum aktadr ve yirm i ile krkalc arasnda satr saylar deim ek tedir, Satr saylarndaki bu farkllklar Arap el yazm alarnda olduka sk rastlanan bir durumdur. Sayfa num aralandrm as olmam asna ramen, el yazmas muhtemelen ciltlem e srasnda bir sra halinde dzenlenmitir. El yazmas ok okunakl deildir, zaman zaman olduka kark bir hal a l m aktadr. Yapraklarn l~3a arasn bir kii yazm ve bundan sonra el yaz m asnn 40b sayfasna kadar bakas devam etm itir. Yaprak 4 l a da top* lam olarak 11 satr Osmanl Trkesi ile yazlm tr. Yaprak 43a'da ilk sayfalar yazm olan kii tekrar devam etm itir. Bu durum da, bu esiz el yazmasnn ik i ayr kiinin elinden km olduunu syleyebiliriz. Baz yerlerde el yazs o kadar ok kktr ki okum ak im kanszdr. Mrekkep d alm ve el yazmasn okunamaz haie getirm itir. El yazmasna yeni ko nulardan bahsetmek ve bir takm tartm a noktalan bulm ak am acyla ne redeyse her sayfann kenarna notiar alnm tr. Bu eklem elerle yeni ata nan valiler ile ortalkta kol gezen hastalklar hakknda bilg i edinmekte yiz. Dier olaylar anlatm ak iin siyah m rekkep kullanlrken, Osmanl , sultanlarnn ve M sr valilerinin isim leri krm z m rekkep le yazlm tr; bu renk farkllklar m ikrofilm de grlem emektedir. Baz yerlerde, muhtemelen yazan kiinin yanl grmesi yznden tekrarlar vardr. lk yapran zerinde bal da belirtilm ek suretiyle, bu el yazmas tam dr ve 4 lb numaral en son yaprakta in ta ba va A llabu a le m bi'l-sevab" yazs ile bitmektedir. 'A li bin Rdvan ism i ilk yaprakta olmasna ramen bu k i inin bu el yazmasn dzenleyen kii oiduuna dair hibir szck yoktur ve muhtemelen bu isim el yazmasn kopyalayan birinci ya da ikinci ah sa aittir. Eserin yazarnn kim olduu bilinm em ektedir. Yaprak 3ada ya zar, M em lklerle O sm anllar arasndaki sava anlatrken kullanm oldu u kaynaklardan bir tanesini aka yazm aktadr; Tarih bni-Z nbl. D i er olaylar anlatrken kullanm olduu kaynaklardan hibir tanesini be lirtm em i olmasna ramen, yazlarnda bn A bi'l-Sururdan aln tlar yap m olduu aikardr, rnein yazar Sururu bir takm cm lelerini ve ta nmlam alarn kullanm aktadr. El yazmas ierik bakm ndan iki ana par aya blnebilir. Birinci bmde, yazar, Adem den, Peygamber M uham m ete kadar olan insanlk tarihine bir g iri yapmaktadr. Bu ksa, ve ou kez doru olmayan blm, m eyyelerdem I. Sultan Selim 'in M sr ele geirdii 923/1517 tarihine kadar M sr yneten hanedanlardan bahset mektedir. Daha sonra Osmanl dnemindeki M sr yneten valilerden bahseden ikinci blm balamaktadr. Tarihsel olaylardan ok ksa bir e kilde bahsedilmitir. Bununla beraber, 7bden itibaren, yazar neredeyse olmu olan tm olaylar detayl bir ekilde anlatm aktadr. Bu kronik, zellikle XVII. yzylda Osmanl M sr zerine yazlm son derece s nrl kaynaklardan birisidir. Z ayflklar ve tuhaf blmleri daha modern kaynaklara baklarak ayd n l a kavuturulabilir. Gerekte, profesr
Oi>A\AN3.1 P f f l

H oltun da belirttii g ib i, bu el yazmas, 17. Y zyln son dnemleri iin en deerli kaynaktr. 20 The P aris Fragm cnt isim li el yazmas 22cm . x 15.3 cm. llerindedir. M e tin kendisi sadece 16 cm. x 15,3 cm.dir. Yetmi Sekiz yapraktan olum ak tadr ve her yaprakta yirm i satr bulunm aktadr. M etin sayfann tam ortasna yerletirilm itir. Sayfa numaralar daha nceden ayarlanm ve ciltlem e srasnda Roma rakamlar olarak konmutur. The Biblotheque N ationale bu esiz el yazmasn 22 Ocak 1922 tarihinde koleksiyonuna katm tr. Ba taraftaki sayfalar olduka ypranm olmasna ramen, k tphane eseri korumay baarmtr. Ne yazar, ne de bal belli olan bu dokman, pek ok yeri olduka okunaksz olmasna ve kt bir ekilde ya zlm olmasna ramen genellikle uaskh suretinde yazlm tr. Baz yer lerde yazm hatas olmasna ramen, bunun muhtemelen d ikte edilm i yazlar temize ekilirken yazclar tarafndan yaplm hatalar olduu d nlm ektedir. El yazmasnda yetmi sekiz yaprak bulunm aktadr. lk yapran ilk satr va rakabn a l-m a d a fi a!-k ubra,: cm lesiyle balam akta dr. Bu, m uhtemelen, 857/1453 ylnda, nl Sultan M ehm et ile stan b u lun Fethi konusunda yaplan bir sohbet srasnda geen bir cmledir. M etin, daha sonra gelen ve Sultan III. Ahmede kadar O smanl Sultanla rnn yaptklarn anlatm aktadr. Osmanl Sultanlarnn ksa tarihi sayfa 30a'ya kadar srmekte ve bu sayfada yazar Rusya ile Sultan III. Ahmad arasnda D hul-Qada 1123/Temmuz 1711 ylndaki savatan bahsetmek tedir. El Yazmas yetm i sekiz yapraktan olumasnda ramen bu tez, ba l aka belirtilm i olarak; "al-bab a l - r a b i f i f i zikr vu la t M isr nuvvab A li Osman." yaprak 30b den balamaktadr. Drdnc Blm O smanl idare sindeki M srn valilerinden bahsetmektedir. Tarihsel blm ubat 1709 tarihinde olmu bir olay ile bitm ektedir. K roniin, Osmanl Padiahlar nn yaptklarndan bahseden daha nceki blm lerinin 1711 yln a kadar olan olaylar ele ald dnlrse ikinci ve daha detayl olan blmn de bu tarihe kadar srmesi beklenirdi. Bununla beraber, bu blm "ala a labvab al-hank ariyya" szckleriyle birden sona ermektedir. Eserin neden burada bitti i bilinm em ektedir. Bu ani biti bir kenara brakldnda, el yazmasnda bahsedilen tarihsel olaylar olduka detayldr. 21 22 23 M odem Egypt, ss. 7-8. Ahmad Haran, "Bilad al-am f alaka al-M am alil va 1-Osmaniyyiun a l M u'tam ar a l-d a u li li Tarikb b ila d al-Sbam , iinde, Amman, 1974, s. 419bni lyas, Sultan aln O sm anllan kutlam ak am acyla elisini gnder diinden bahsetmektedir. bni lyas, B a d a i a l-z u h u rfi v a q a i al-duhur, W iesbaden, 1972. C ilt II. s. 316: Muhammed Anis, a l-D an la al-O sm aniyye va l-sb a rq al-A rabi, Kahire, tarih yok, s. 109. 24 25 26 EI(2), Sanat: D lul-Kadr, cilt. Ii, s. 239-40: also Abd a-Karim Rafq, a lam ve M isr min a l-fa tb al-O smani, am, 1968, s. 44-5. El (2), Sanat: "Elbistan, s. 693. ib n Iyas, a.g.e., s. 435: Selahettin Tansel, Fatih Sultan M ehm etin, A nka ra, 1953, ss. 332-3: V. j . Parry, "The Reigns of Bayazid II and Selim I, 1881-1520, in M. A. Cook (editr), A H istory o f Ottoman Empire to 1730, Cam bridge, 1976. 27 28 Rafq, a .g .e. , s. 45: Tansel, bni lyas , s. 340: Cook, bni lyas, s. 59. EI(2), Sanat: Bayazid II, s. 1119: Cook, a.g.e., s. 56: S. Shaw, H istory o f the Ottoman Empire a n d M odem Turkey , Cam bridge, 1976, c ilt I, s. 71. B un dan sonra Ottoman Empire. 29 A .g.e., s. 71: Cook, a.g.e., s. 60: EI(2), Sanat: D jem , s. 529-31. Bu d m anlk Ahmad Darraj tarafndan daha detayl olarak incelenmitir. Darraj, "Jem Sultan w al diblum asiyya ai-dauliyya, a l-M a ja lla a l-ta rik h iyya a l-M isriyya , Viii/1959, s. 201-42.: Abd M alik b. Husain al-Isam i al-M akk i, Samb al-nujtm a l-a v a ii f i anba a l-a w a li i v d i Tavali, c ilt iv. M sr, 1380, A. H. s. 68: M. Adnan B akhit, The Ottoman Province o f Damascus in the SKtecnth Century, Beyrut, 1982, s. 1: A. H. Lybyer, The Ottoman Turks and the Reoutes of O riental Trade in The E nglish H istorical Reviev, cilt 30. Ekim 1915, s. 58330 EI(2), Sanat, "Bayazid II., s. 1119, also G. W. F. Stripling, The Ottoman Turks a n d the Arabs 1511-74, Urbana, 1942, s. 38: Muhammed Anis,
SYASKT

a.g.e. s. 109: rafiq, a.g.e., s. 47: Cook, a.g.e., s. 60: Ottoman Empire, s. 71: 31 Lybyer, a.g.e., s. 583. Striplig, a.g.e., ss. 29-33: Osmanllar ve Portekizliler arasndaki donan ma savalar zerine, A. C. Hees, The Otcoman Conquest of Egypt (1517) ve " 16 . Yzyl Diinya Savalarnn Balangc" IJMES, cilt iv, 1973, s. 55-76: Salih zbaran, The Ottomans in Confroncation with che Portgese in the Red Sea after the Conquest of Egypc in 1517 Studies on Ttirkisb'Arab R claom , iinde, 1986, s. 207-214: R. B. Sergeant, The Por32 ttgcse o f the South Arabian Coast. Oxford, 1963, s. 13-21. bni lyas, a.g.e.. cilt IV, s. 201: EI(2), Sanat, Qansawh ai-Ghawri". S. 552, Stripling, a.g.e., s. 38: Aimad Harran, a.g.e., s. 418: Ottoman Em 33 34 35 36 37 38 39 40 41 pire, s. 83. EI(1), Sanat: "Selim I", s. 214-7. a.g.e., s. 214. Cook, a.g.e., s. 64. EI(2), Sanat, Dhul Qadr, s. 240: Cook, a.g.e., s. 65. Holt, Egypt and the Fertile Crescent 1516-1922, London, 1966, p. 36: Cook, a.g.e., s. 70. EI(2), Sanat: Isma'il I, s. 186; Stripling, EI(), a.g.e., p. 40. Egypt, s. 37: Cook, a.g.e., s. 71. EI(2), Sanat, Selim F'I s. 215. Kramers, Qansuhun amacnn I. Selim tarafndan neredeyse yok edilm ek te olan ah smaile yardm ecmek olduunu ddia etmektedir. EI(1), Sa nat, Selim I, s. 215, Egypt, p. 37. 42 43 44 bn Zunbu, Tarikh ibn Zunbul, Kahire, 1 8 6 i, s. 10: Cook, a.g.e., s. 72: Egypt, s. 38. Cook, a.g.e., s. 73. W. M, Muir, The Mameluke D ynasty o f Egypt, London 1896.s. 199: 'Abd M alik al-M akki, a.g.e., s. 52: Rafiq, a.g.e., s. 99: ibn Zunbul, a.g.e., s. 145: Ah mad Zani Dahlan, a l F tuhat al-slam iyya, Kahire 1905, vol. II., s. 45 90: Cook, a.g.e., s. 74: Egypt, s. 38. Ib Iyas, An Account o f the Ottoman Conquest o f Egypt in 922/1516, translated by W. H. Salmon. London 1921. s. 46: Cook, a.g.e., s. 75: Egypt, s. 38. 46 47 48 49 50 51 EI(1), sanat."Tumabai, ss. 836-7. Muir, a.g.e., s. 203: ibn Zunbul, a.g.e., s. 27: Cook, a.g.e., s. 75. Muir, a.g.e., s. 205: E (l), sanat, Tumanbai II, s. 837, sanat. Mi r,s. 177. E (l), sanat, Selim I", s. 215, Tumanbai II, s. 837: Egypt, 41. Z ini Dahlan, a.g.e., s. 91-2: Shaw, Ottoman. s. 84: Egypt, 41. al-Ghazali, Sefer 924/ubat 1518de Sultan Selim tarafndan yani vali ola rak atanmtr. Bakhit a.g.e., s. 19: El (2), sanat, al-Ghazali, s. 1042: Egypt, s. 43. ibn Ju m ah, al-bashat w aI-qudat fi Dimashq and al-Qari, al m zara alladhina Hakam, Dimashq in M unajjid, S. w ulat Dimash f i ahd 62 63 59 60 61 57 58 56 55 54 52 53

a l-J th m a n i li bn J u m ah w a ibn Oarri, am, 1949, s. 2 ve 73. El (2), sanat, al-Ghazali, s. 1402: Cook, a-g.e., s. 80: Egypt, s. 43: Shaw, Ottoman Empire, s. 88. Anonim, Oanun-name Sultan Selim Khan f i M isr al'O ahira. MS. Eski Trk yaz karakterleri. 82. Bibliotheque Nationale, Paris. Bu kanun, Sultan Selim 'i adn tamasna ramen, aslnda Sultan Sleyman zamannda y rrle konmutur. Egypt, s. 51: EI(2), sanat. " M isr, s. 177: A. H. Lybyer, The Government o f the Ottoman Empire in the tim e o f the Suleiman the M agnifi ent, Londra, 1913, s. 159-69: Stripling bu kanunlarn bir ksmn Fran szcadan tercme etmitir. Bkz. Stripling, a.g.e., ss. 71-5. Kanunname, yeni fethedilmi topraklar dzenlemede kullanlan genel bir terimdir. Bkz. H alil nalck (ed.), The Ottoman Empire: Conquest, Organization a nd Economy, Londra, 1978, ss. (I) 103-28, (VII) 104-138. EI(2), Sanat, Msr, s. 177: bkz. Haan Saab, The Arab F ederal is t s o f the Ot toman Empire, Amsterdam, 1958, s. 111: Galal H. El-Nahal, T h eJ u d icia l Administration o f the Ottoman Egypt in the Sevcnleenth Century, Chicago, 1979, s. 7: S. Shaw, The F inancial a nd A dm inistraim Organization and De~ velopment o f Ottoman Egypt 1517-1798, Princeto 1962, s. 31. Bundan son ra Ottoman Egypt; EI(2), sanat, "Mi r. p. 177: H. A. R. Gibb and H. Bowen, Islamic Society and the West, Londra, 1950, ss. 259-261. Tm Memlk askerleri bu ayr blkte toplanmlardr. Bkz, Ahmad alDamurdashi, a l D am urdashis Chronicle o f Egypt, (G. Crecelius ve Abd alWahhab Bakr tarafndan evrilm itir), Leiden, 1991, cilt II, s. 1. Memlkler bu yeni ynetimde de varlklarn srdrmlerdir. Bkz. D. Pipes, "Mamluk Survivors in the Ottoman Egypt in Journal o f Turkish Studies, cilt. 7, 1983, s. 329-331. Suriyedeki M em lkler devlet katnda grev al malar yasakland iin daha ansszlard. Ayn eser, s. 177. Kanunname dier bir grup daha eklemitir. Bkz. Kanun name, 17b-22a numaral yapraklar: Ottoman Egypt, s. 189-194: EI(2), sa nat. "Misr", s. 177, W inter, a.g.e., s. 37: Ju rji Zaidan, Tarikh M isr al-F iad ith, cilt 2. Kahire. 1911.s. 11-2, M srda Hawwara zerine, bkz. EI(2), sanat: Hawwara, s. 299-300. Ayn eser, s. 299. Holt, "Egyptan Political History from 1517-1798", P. M. Holt (editr), P olitical a n d Social C hange in M odem Egypt, Oxford, 1968, s. 81. Bundan sonra Modern Egypt. /i. g. e. , s. 82. Anonim, Paris Fragment, Bibliotleque Natonale, MS. Arabe. 1855. Yap rak 35a. Bundan sonra Paris. lk kaydedilmi ayaklanma Ahmad Paa zamannda bir grup bedevinin harekete gemesiyle olmutur (999/1591-1003/1594-5), P aris, yaprak 36a. Ayn eser ., yaprak 35b. M odem Egypt, s. 82. Bu deyi Zubdada iki farkl olay anlatmakta kullanlm tr. Bkz. Zubda, yaprak 36a.

KAYNAKLAR 'Abd al-K arim'b. Abd al-Rahman, T arih-i M sr , El Yazmas, BM. Add. 7878. Al-Baghdadi, Mahmut b. Abdallah, T arih-i Msr, El Yazmas, BM. Add. 7 8 6 l. Chelebi, Abdallah., T arih-i Msr, El Yazmas, BM. Or. 1132, Add. 24956. Cieleb, Mustafa, Selimname, El Yazmas, BM., Add. 7848. Al-Damurdashi, Ahmad., al-D rra al-nnsana f i akhbar al-kinana. El Yazmas, BM. Or. 1132, 1073-4. The Encydopedia o f slam (Birinci ve kinci bask), (Leiden, 1913-38, 1960-) Holt, P. M, , The Beylicate in Ottoman Egypt during the Seventeeth Cen tury', BSOAS, 1961, s. 214-248. ------------------- -----, "The Career of Kk Muhammad, BSOAS, 1963, s. 26987. ------------------------ , A l-Jabartis Introduction to the Ottoman Egypt BSOAS, 1962, s. 38-51.

----- ------------------- , P olitica l and Social C hange in Modern Egypt, (Oxford, 1968). bn Abil-Surur, Shams al-dm Muhammad b. AbiUSurur., al'K aw akib al-S aira f i akhbar M isr wa-l-O ahira, El Yazmas, BM ,, Add. 9973. ibn Iyas, Muhammad b. Ahmad b. Iyas., B adaai-zubn f i w q a i al-duhur (Wiesbaden, 1972). ibn Zunbul, Ahad b. Zunbul al-Rammal Tarikh ibn Zunbul, (Cairo, 18 6i). El-Mawi, F. M. The Historian of Ottoman Egypt attributed to Abul-Surur alBakri,. Baslmam Doktora Tezi, St. Andrews niversitesi, 1970-1. Milev, Yuduf b. Mehmet., Feth-i M sr Tarihi, El Yazmas, BM ., Or. 3211. Anonim, Paris Fragment, Bibliotheque Nationale, Paris, El Yazmas, Arabe 1855. W inter, M. Egypiian Society Under Ottoman R/de 1517-1798, (London, 1992). Anonim, Zubdah khtisar Tarikh Muluk M isr al-M ahrusa, El Yazmas, BM ., Add. 9972.

MISIR EYALET'NDE OSMANLI NZAMININ KURULUU


ASSO C. PROF. DR. SEYYD M U H A M M ED ES'SEYYID
S O U T H VALLEY U N IV E R S IT Y F A C U L T Y O F A R T S / M I S IR

smatl Devletinin, temel nizam ve tekilat bakmndan, slam ve Trk devletleri hkmet tekiltlarndan istifade edip, Byk Seluklu Devletinin ve onu takiben, Anadolu Seluklular, lhanllar ve M em lklu Devlet tekilatnn tesirinde kald bilinmektedir Bu devletlerin gerek merkez gerekse ma halli nizam ve tekiltlarndan faydalanan Osmanl Dev leti, Seluklularn Anadolu ve M emlklularn am, M sr, Hicaz, Yemen v.s. blgelerine varis olunca, bu Snni mezhebi olan slam memleketlerinde ayn eri hukuku uygulanp, ayn slami adet ve gelenekleri Mslman hal k arasnda yaygnlatndan dolay, oralarda, mahalli ni zam ve kanunlar tadil ederek ibka etmeye alm tr. Nasl olsa, Osmanl Devleti ananesi, zapt edilen l kelerin mahalli glerini itaate sevk etmesine alt gibi, eski nizaminin m akul ve adil ller altnda muha fazasn, ksmen tadil ve tedricen kendi sistemini hakim klm a esaslarn gerektiriyordu.1 Osmanh Devletinin bu mahalli siyaseti, merkez messeseleri ile vilayetlerde m ahalli messeseleri arasn da ballktan bir eidi temin, ayn zamanda yeni zabt edilen memleketlerde abuk bir istikrar durumu gerek letirebilmise de, bu vilayetlerde m ahalli glerinin devletin bu siyasetini kabul etmeleri, XVI. asrda Osmanl liderliinin ve merkez hkmetinin gll nn srmesiyle bal olmutu. XVI. asrn sonlarndan beri, Devlet idaresinin bu tara nizamlarn korumasnda ve vilayetlerde iyi bir ekilde onu iletmesinde baarsz l , ve ona lzm olan slahatlar uygulayamamas, bu devirde Devletin merkez nizami ve messeselerinin u rad istikrarszlnn neticesinden olduu b elirtildii
O SM A N LI

halde, m ahalli glerin, vilayetlerde olay gelim elerini yneltmeleri, Osmanh tara messeselerine kendilerini sokmalar, zel m enfaatleri iin Osmanl nizamn vazi felendirmeleri, Asitanenin Osmanl tara idaresiyle ken diler arasnda vilayetlerde kurduu muvazeneli durumu nu bozmalar, bu vilayetlerde isyan hareketlerinin ve da ha sonra istiklal davalarnn zuhuruna ve oralarda Osmanl nizam, tekilat ve messeselerinin yklm asna en nemli amillerden saylmtr.
* * *

XVI.

asrn ilk eyreinde, Osmanl Devletinin em-

laklarn zabt ettii dou memleketlerinden b iri olup stratejik neme sahip olan Msr, bu konuda, bir numu ne olarak aln acaktr. Aratrmada, Asitanenin, M srn sabk hakim i olup, Osmanl devrinde mahalli glerinin esasi unsuru olan M emlklular ve eskiden M srda tat bik edilmi olan m ahalli nizam, kanun, tekilat ve mes seselerine kar takib ettii siyaseti beyan etmeye, bu mahalli gler ve nizamlarna dayanarak M sr eyaletin de Osmanl nizam te sisinin marheleleri, onda huzursuz luk am illerini zuhura balamas, bunda mahalli glerin oynadklar rolleri ve bunun M sr eyaletinde Osmanl nizam esaslarnn nasl yklm asna sebep olduunu be lirtmeye allacaktr .

MEMLKLULAR LE OSMANLILAR ARASINDA MISIR


Btn slam memleketlerinde olduu gib i, Mem lklu Devleti de, Osmanl Devletinin Avrupadaki ftu hatlarn yakndan gzetmise de; kuruluundan beri Osmanl devleti de, M emlklular sayesinde M srn yerini Abbasi Halifelerinin ikametgh olarak tanm ; hatta ki
I SYASET

M em lkiu devletinin askeri nizam ve tekilatlarndan is tifade etm iti . aldran vakas (m ,15l4/h.920)ndan sonra, iki Snni slam Devleti olan Osmanl ile M em lkiu devlet leri arasnda anlamazlk ve hatta snrlarnda atmalar iddetlenince, Osmanl liderlii, M em lkiu devletinin nizam ve gelenekleri hakknda bilgileri toplamaya ve M emlkiu em irlerinin bazlarn taraftar olarak kendisi ne ekmeye alm t. Dier taraftan, Kansu el-Gavri devri(1501-15l6/906-922)nin sonlarndan beri, Memlklu D evletinin huzursuz durumu yznden, am ve Hicazdaki halk ve hatta baz M emlklar, Osmanllarla iliki kurm aya alarak Osmanl sultanna M em lkiu Devletinin bu istikrarsz halleri hakknda ikayet ve ra porlar gndermilerdi.2 Ayrca, Sultan Selim ile Sultan el-Gavri arasnda bu srede devam etmi olan m ektup lamalar,3 baz M em lkiu em irlerinin O sm anllarla ala ka kurmasn kolaylatrm t. Bunun gib i iliki kuran Halep N aibus-Saltanas H ayir Beyin, bu vesile ile Merci Dabk Sava (m ,1516/h.922)ndan nce, Osmanllar tarafna gizlice katlm asyla, M em lkiu D evletinin siya si, askeri, idari ve m ali durum larn aklam as ok nemli bir rnektir.4 Geri, M em lkiu D evletinin hakim bir hanedan esasna gre kurulmamas ve her M em lkiu em irinin, ra kiplerini bertaraf edip veya dier M em lkiu emirlerle genel bir ittifak yaptktan sonra, tahta km a hakkna sa hip olmasna gre, M erc-i Dabk harp meydan (24 Aostosl5l6/25 Receb 922)nda M em lkiu Devletinin sultan olan el-Gavrinin lm, M em lkiu saltanatnn yklm asn a sebep o lm am tr5. Sultan el-G avrinin m em leketinin kuzey snrlarnda O sm anllar! karla mak iin ikisi, lkeyi m dafaa etmek, ikinci kademeli M em lkiu emirlerine bir frsat vermiti. Fakat, Osmanl sultan, M em lkiu ordusunun yenilm esi, harpta sultann vefat, Abbasi Halifesi, M sr K adil-kudatlar ve ayanla rnn esir dmeleri, birinci kademeli M em lkiu em irle rinin ldrlmesi veya etraflara kamalar, ve am mem leketlerini Osmanh devletinin em laklarna girm esinin, M em lkiu saltanat merkezi Kahirede bulunan em irleri ni, Osmanl hakim iyyetinin kabuln zorunda kalaca na inanrd. Ancak, bu da olmad. M srda bulunan M em lkiu em irleri, ilerinden Tumanbay Sultan olarak
O SM A N LI

seip, yakndan dokunan tehlikeye karlam ak zere, ha zrlklar yapmaya almlardr.6 Bylece, Sultan Selim , M em lkiu devletinin mer kezi olan M sra tevecch etmeden nce, yeni Memlklu Sultan Tumanbaya bir mektup gnderdi . Bu m ek tupta, Merc-i Dabk vakasndan sonra kendinin ve M em lkiu yeni sultannn seii durum larn belirtm itir. Tunamanbay, satlm ve alnm bir kle olup, slam memleketlerine sultanl doru olmazd. Fakat, o (Sul tan Selim), M em lkiu devletine k l ile ve el-G avrinin vefat zerine m alik oldu; bunun iin, o, Haremeyn-i erifeyn hizmetine en uygunu ve hak sahibi olur. Daha son ra, Selim, mektubunda Tumanbaydan M sr haracnn her y l kendine gnderilmesini, M srda sikke bastrma sn ve hutbeyi kendi adyla okutm asn, Gazza sancan dan itibaren M srda kendine vekil olmasn, ve Frata kadar am Osmanl topraklarna direk zabtn kabul et mesini istemi; Osmanl sultannn bu arzular Tumanbay tarafndan kabul edilmemise, kendisi M sra gire rek iinde bulunan btn erkesleri ldreceini teldid etm iti.7 Ayn zamanda, Sultan Selim , itaate sevk etmek ve silahlar ellerinden atm ak zere, M em lkiu emirlerine birer m ektup gndermi; bu mektuplarda, sultan, Memlklu Devleti yklm olup, onlar da Osmanl sultanna itaat ederek emrine eilm eleri lzm olduklarn belirt mi; Osmanl hakim iyetini kabul etmilerse, bol ihsan ve bahileri kazanacaklarn, eskiden ellerinde bulunan mertebe, vazife, m ukataa, ve em lakleri ibka edileceini, yoksa hi birini hayatta brakmayarak hepsini yok edece in i izah etm itir8. Devletlerinin kuruluundan beri, M sr M em lklular, bunun gib i tehlikeli olaylara uramam lard. Do udan gelen Moollarn tehlikelerini karladklar gib i, Kuzeyden gelen Hal taarruzlarn def edebilm ilerdi. Ayrca, M em lklular sultanlar El-Gavrinin, harp m ey dannda hayatn kaybetmesi, veya amn ellerinden k mas, kendileri iin de son hezimet saymamlard. On larn arasnda yaygn olan fikir, daha nce M oollar ve H allarn M sra girm elerinde baarszla uram ol duklar gib i, Sultan Selim de, bu ite curetli olamaya caktr. M em lklular, eer Osmanl Sultani, M sra te vecch etmesine almsa, Sina l, kendi ordusunun
SYASET

yarsn mahv edip veya zafa urattktan sonra, yorgun ve perian Osmanl ordusuna taarruz ederek onu yok edebileceklerine inanm lard.9 Fakat, M sr M em lklularnn eski karakter ve ni zamlarnda bozukluklara uramas, iktidar iin aralarn da anlamazlklara balamalar, dnyada harp sistemleri nin ve silahlarndaki gelim eleri, slam aleminde ve do u blgesinde durumlarn deimesi, fikirlerine koyma dklar am iller idi. M em lklularn m dafaalarnn haa rlk sebepleri, bu defada yoktu. Onlarn ecaatlar ve kahramanlklar, Portekizlilerin nnde Deyu mevki (m .l509/h .9l4) inde yaram ad g ib i,10 daha sonra Os manlIlarn karsnda da baarl olamamtr. Filhakika, eer M emlklular, Osmanl Sultanndan aman isteyip, artlarn kabul etmilerse, Sultan Selim, M sra taarruz etmezdi. Fakat, Osmanl sultannn M sra girmesini gznn nnde gzelletirmeye alp Osmanl taraftar olmu olan M em lkiu em irlerinin ba zlar da vard. Bunlar, Osmanl liderliine M sr Memlklularnn zaaf noktalarn nizam ve tekilatlarnda ha lel am illerini gstererek onlarn yenilm eleri kolay bir i olacan tekid etmeye alrlard. D ier taraftan, M em lkiu emirleri, aralarndaki anlamazlk sn derece ye ulam oldu. M srda Saltanat edinmeye alan her emir, nce, rakibini Yavuz Sultan Selim in sert eliyle vur durmaya, Sultan Asitaneye dndkten sonra, M sr kendi kontrol altna almaya alma sevdasnda idi. Bu fikri tam olanlardan, H ayir bey, Canberdi el-Gazali, ve Canem es-Seyfi, ve dierleridir. Olaylar, daha sonra, bu frkan n sultan Selim ve Tumanbay arasndaki ittifa knn btn teebbslerini nasl bozdurduunu gstere cektir. M em lkiu sultan Tumanbay ise, ik i taraf arasnda ki kan dkmeye arzu etm edii halde, kendi arzusunun hilfna ramen, M em lklularn bazlarnn Osmanl sultannn ulaklarn ldrmeleri, Sultan Selim i Osmanl taraftar olan M em lkiu em irlerinin teviklerine meyi ettirerek M sra tevecch etmek karar almaya yol a m t. Fakat, Sultan Selim in M sra tevecch etmek ke sin karar almak zere, Hicaz eriflerine gnderilen mek tuplarna cevaplarn bekledii srada, onlar, Haremeyni erifeynin M sra hakim olanna deil, kendi M sra bal olduunu bildiklerinden dolay, M srda M emlkO S M A N II

lu-Osmanl karlamasnn neticelerini de beklerlerdi. eriflerin cevaplarn tehir edince, olup biten olaylar, Sultan Selim i, nce M sra tevecch ettirm i, kendisi gerekirse M srdan Hicaza gitm e niyetindeydi M aamafh, Sultan Selim in tahta kmasndan beri, slam Alemine arka arkaya meydana gelen vakalar, Ana dolunun dousunda iilerin, Hind okyanusu ve Kzldenizde Portekizlilerin, ve Akdenizin yollar boyunca spanyollarn taarruzlar, slam Dnyasn korumak ze re, Selim Hann ihtim am n blgeye ek tirm iti. Byle ce, XVI. asrn ilk eyreinde, slam alemindeki gelim e ler, Osmanl Devletini, olaylarn sahasna g e tirm itir.

Sultan Selim Msrda


Douya ilk seferi (M .15l4/H .920)nden beri, M srda M em lklularn siyasi durumlar ve idari ve mali vaziyetlerini renmeye alm olan Selim Han, ami zaptederek birok M em lkiu em irlerinin Osmanllar ta rafna katldktan sonra, kendine M em lkiu nizamlar aa km , M srdaki M em lkiu tekilatndan perde kaldrlm oldu. Buna ramen, Selim Han, M sra g i den yolundayken, bu memleketi hakknda daha tafsilatl m alum at edinmek zere, bu sefere katlm olan Kazas ker Kemal Paa zade (v.l535/ 94l)den, Trkeye evir mek iin, M sr halknn halleri, nizam ve geleneklerini gsteren bir eseri semek istemi; Kazasker, Ebul-Mahasn bn Tari Berdi(v.l469/874)nin en-Nucumuz-Zahire f Ahbar M isr vel-K ahire adli eserini tercih etmi ti. Bu ekilde, Sultan Selim, M sra varncaya kadar, her menzilde tercme edilm i olan feskulleri okumaya al rd.11 Dier taraftan, Osmanllarn M sra doru ilerle melerini durdurmak zere, Canberdi el-Gazali kuman das altnda bir kuvvet, Gazzeye sevk edilm i; Han Yu nus mevkiinde, Padiahn M sra hareketinden evvel, oraya gnderilen Vezir-i azam Hadim Sinan P aann li derliinde bir kuvvet tarafndan yenilmesi (21 Aralk 1516/ 26 Zilkade 922)yle, katil ve esirden kurtulanlar Canbardi ile beraber Kahireye ekilmeye zorunda kal mlard. Bu ekilde M sr yolu Sultan Selim in nne alm oldu. Osmanl ordusunun Kahireye yakn Birketul-Hacc mevkiine vardklarn duyulunca, Tumanbay, M em lkiu kuvvetlerini tanzim, ve Reydaniyeye sevk ederek oralar iyice talikim etm iti. Bylece, Kahirenin
SYASET

kuzey dousundaki Reydaniyye sahasnda, M em lkiu ve Osmanl ordular arasnda cereyan eden sava (22 Ocak 1517 /28 zilhicce 922), M em lkiu devletinin kaderini tayin etmitir. Muharebenin Osmanl ordusunun lehine bir cere yan aldn gren Tumanbay, en sekin M em lkiu sva rileriyle beraber, Padiah yakalam ak veya ldrmek m aksadyla Osmanl ordusunun merkezine ani bir h cum etmise de, Vezir-i azami ve bir hayli Osmanl as kerinin lmnden baka bir netice alamad . Osmanl ordusunun Kahirey i igal ettiinde, yannda kalan kle menlerle beraber, Kahirede bir sokak savama balam; bir gece (27-28 ocak 1517/ 4-5 M uherrem923) de, bas kn ile Kahireyi geri alabilmise de, ehri Yunus Paa ta rafndan itirdad olundu. Buna ramen, ik i taraf arasn da atmalar devam e tti.12 Bunun zerinde, Padiah, Osmanl hakim iyetini M srda yerletirmek zere, M em lklularn mdafaalarn krm ak ve mem leketin eitli taraflarnda huzur ve istikrari temin etmek iin fermanlar karmtr. Bu ga yeye ulamak zere, Selim Han, ik i esasl bir siyaset takib etmi; bir taraf, gerek Abbasi Halifesi ve Kadlarn gerekse M em lkiu em irlerin ve Arap eyhlerin OsmanlI lara itaat edenlerinden istifade etmek, dier taraf ise, itaat etmeyenlerin g ve nfuzlarn bertaraf etm ekti . Selim Han, bu siyasetini uygulam aya yardm ettii bir ka am iller vard. Onlardan, M srda Abbasi Halifesinin ve Kadil-K udatlarn yeni Osmanl liderliine itaate ilan etmeleri, M em lkiu fkalarnn birlememeleri ve arala rnda rakibliklarin artmas, ve M em lkiu emirleri ile Arap eyhleri arasnda dm anl i d i . Osmanl askerleri, m em leketin m uhtelif nahiyele rinde yaylarak oralarda M em lklulardan firar edenlerini takib ettikleri srada, Padiah, nnde Abbasi Halifesi, K adil-K udatlari ve Osmanl taraftar olmu olan Memlklu emirlerden birou olmakla beraber, Kahireye ilk defa girm i; ayni vakitte, nida edenler, Kahirede halka emn-u-eman, ar ve pazarlarda al verie devam, hi bir kimseye iza ve teaddi olmamak g e re k ti in i, ve zulm kaps kapatlp ve adil kaps ald bildirerek halk evlerinde M em lklular saklamaktan tahzir edip, onlar dan Selim Hana d ua etm elerini istenm iti.13
O SM A N H

Abbasi H alifesinin Osmanl sultanna itaatini ilan etmesi ve yeni siyasi hakim iyetinin sahibine destekleme siyle, yklm olan M em lkiu siyasi hakim liinden ken di dini m akam nn bam szln ilan etmek istemi ol duu grlm ektedir . Bu ekilde, Abbasi Halifesi, slam i yksek makamn himaye etmesi zere, Osmanl sul tanna, M srn nahiyelerindeki halk arasnda durumu huzura getirebileceini, ve Osmanl hakim iyetini oralar da yerletirmesinde yardm edebileceini gstermeye a lt halde, Sultan Selim de, toplum da durum u sakin letirm ek, itaati isteyene arabuluculuk rol oynamak, Osmanl hakim iyetine kar duranlar itaate sevk etmek zere, Abbasi H alifeden faydalanmak istem iti.14 Bu nunla beraber, Sultann M srn drt Kadil-K udatlarn eski m akam larnda tekrar tayin etmesi, M sr reayasna yeni hakim leri tantm asnda nemli bir rol vard. By lece, M srn dini lid erlii, Osmanl tarafna ekilm ekle, reaya ounun nnde M em lklularn h akim liinin eri nitelii kayib olmu oldu . Osmanl liderliinin M em lkiu emirlerine eman vermesiyle ve eski mansib, vazife, vilayet ve m ukataalarnda ibka etmelerini ilan etmesiyle, onlardan birou, Osmanl hakim liinin itaatina arzu ettirm esinde, itaati istem eyip de kaarak saklanan M em lklularn tutukla masnda Arap eyhleri ve tabileri Osmanl kuvvetlerine yardm ettirmesinde baard15, atmaya devam eden M em lklular M srn eitli nahiyelerinde arka arkaya hezimetlere uratm aya etk ili olmutur. Sultan Selim , M em lklularn mdafaalarn krm ak ve lkede Osmanl hakim liini yerletirmek zere, kuvvetlerini M srn m uhtelif vilayetlerine gnderdii g ib i, skenderiyede bulunan M em lklularn M srdaki yoldalaryla temas edip ez-Zahir Hansuyu kendilerine sultan olarak seme ye altklarn rendiinde, onu hemen tutuklayp idam etmesi iin ferman karm tr (Mart 1517/ Safer 923)16. Bylece, Sultan Selim in, M sr taifelerinin m u amelelerinde takib ettii bu siyaseti, aa yukar ay iinde, Tumanbay yanndan taraftarlarn bertaraf edip, Osmanl kuvvetlerine kar m dafaalarna etk ili darbe leri vermitir. M em lkiu em irleri, Tumanbayi Osmanllara kar lamak iin zorlatrmlarsa da, Tumanbay, balangtan beri, Mslman kanlar dkmek istemeyip, Osmanllar
I SYASET

la bars arzu etm iti . bn iyas, Tumanbay, es-Silibede krlp Behneseye firar ettikten sonra, kendisinin, Behnese Kads Abdus-Selami Sultan Selim den eman taleb etmek iin, Abbasi Halifesine gnderdiini sayi olduu nu zikr etmi (3 ubat 1517/11 Muharrem 923)17, Safer aynda da, Bedaiuz-Zuhur sahibi, Tumanbayn, direk Sultan Selim e bir m ektup gnderdiini iaret etm i, bu mektupta, Tumanbay, Sultan Selim e sikke ve hutbe, kendi isminle etmemi ve M srda senin naibliin olma m , her ylda aramzda ittifak ettiim ize gre, M sr ha racn sana gtrmemi istersen, sen ve askerlerin M sr Salihiyyeye kadar brakn; bu daveti kabul etmezsen, Kahireden kn, izen in civarnda benimle karlayn dem itir.18 Tumanbaydan bu d av eti muhasaradan kendini kurtarm ak iin bir hile olarak gsterilir; fakat balang tan, Tumanbayn, O sm anllarla savamaya taraftar olma dn bilmisek, M sr hkmetmeye alan btn M em iklu em irlerinin, Sultan Selim Asitaneye dndk ten sonra bam szlk ilan edebileceklerine inanarak bu artlar kabul edebileceklerini, ve daha sonra Halep naibi Hayir Beyin ayni artlar kabul edip, ve bunu kendine haarlk saydn renmisek, Tumanbayn bu davasm hileden uzak olduunu kabul ederiz. Dier taraftan, eer Osmanl Sultan, Tumanbayn davasn kabul et mise bile, Osmanl ananesinden km olmazd; bilhas sa kendisi, daha sonra, M sr M em iklu em iri Hayir Beye ayni artlarla tevcih etm iti. Bunun iin, bn yas, Tumanbayn mektubunu Selim H ana ulatnda, Sul tan, Abbasi Halife ve drt K adil-K udatlari arp kalada Osmanl beylerinin huzurunda toplam, kendi sinden Tumanbaya bir ahd ve yemin yazdrm, Halife ve Kadlarn, bu ahdi Tumanbaya gtreceklerini karar latrdm yazm tr.19 Fakat, H alifenin devadari Burd beyi kendi yerine, kadlar ve Sultanin ulaklaryla beraber gnderdiinde, Behneseye yakn, urbanlardan bir cema at, bu heyete taarruz edip Sultann ulaklarn ldrerek kam t.20 Bu ekilde, Tumanbay ile Sultan Selim ara snda anlamalarnn son teebbsleri baarszla ura mtr. M em iklu em irlerinin, siyasi atmalarnda, baz m enfaat kazanmak zere, Arap eyhlerini kullandklar n, Osmanl sulh heyetine teaddnn, Tumanbayn menO SM A N LI

faati iin olm adn, bu ittifakn baarszlndan isti fade edenin, S u ltan a ve M srdaki olup biten hadiselere yakn olup M sr almasna ok m idi olan H ayir Bey ol duunu renmisek, bu gnahkarln eski Halep naibi olan M em iklu emirine tevcih etmesini tercih etmek zor bir ey deildir. Bylece, Selim H ann, M sra tevecch etmeden nce, Osmanl merkez idaresine bal olarak m em leketin idare edilm esini Tumanbaya brakmas iin teebbslerini baarszlkla sona ermitir. Sonralar, Sul tan Selim in, ulaklarn ldrdkten sonra, kuvvetleri fi rar eden M em iklu sultan ve tabilerine takib edip, Verdan nam l bir m evkide onlar yenmiler; Tuman bay ise, Garbiyye eyhul-arabina iltica ettikten biraz sonra, O sm anl kuvvetlerine teslim ed ilm itir (30M artl517/7 R abiul-evvel 923).21 Bu ekilde, Osmanl sultan, Tumanbayn kuman das altnda olan M em lklularn mukavemetine son ver mi; son sultanlarn tutuklam asyla btn M sr zap tetm i oldu . Selim Han, uc aya yakn bir m ddeti iin de, kendisinden grd secaat, fedakarlk, ve ak ll yznden M em iklu gen sultann ldrmek arzu et memise de, Tumanbay dnyadan bertaraf etmek iste yen M em iklu em irlerinden rakibleri vard. bn-i Zunbul, el-G avrinin olu em ir Muhammed, kendisine sy ledi k i, Selim H ann Tumanbay ldrmek istem edii, ve kendisini onunla beraber stanbula gtrp, kendisi ne iyi bir sancakbeylii hayat boyunca tevcih etmek ar zu ettiin i, ve Tumanbayn rakibleri olan H ayir bey ve Canbardi Gazalinin, Sultan Selim i esir sultandan phe lendiren ve katline sevk ettiren bir hile planladklarn zikr etmesi22, gerekten uzak saylm adn grmekte yiz. Ancak, Tumanbayn katli(19 Nisan 1517/23 Rabiul-evvel 923), M em iklu tabilerinin M sr tekrar el lerine geirm ek iin teebbslerini sona erdirmemi; Osm anl idaresi altnda bile bu memleketine hakim olma larna m idlerini kestirm em ilerdir.

SELM'N MISIR'DA BR OSMANH NZAMI KOYMASINA TEEBBSLER


Sultan Selim , aya yakn bir mddet zarfnda M em lklularn askeri glerini krabilm i, M srda merkezi tekilatlarn perian ederek memlekete hakim olduktan sonra kendileri Osmanl idaresi altnda mahal li glere devredebilmitir. Ancak, Osmanl Sultan, M SYASHT

srda bulunduu srada, yeni zaptedilmi olan memle kette huzurlu idari ve m ali nizamn koymak iin teeb bsleri balaynca, birok zorluklara karlam tr . Seleflerinin, zapt edilen m em leketlerinin sabk ha kim lerini m ahalli idaresinde brakmas hususunda uslplerine takib eden Sultan Selim, M em lklular veya M srda nizamlarn yok etmesini dnmemi; kendile rini, Osmanl idaresinde m ahalli naibleri olarak m emle ketin idaresine brakmtr. Osmanl lideri, Osmanl lakim iyyetini yerletirmek iin, M srn eitli vilayetleri ne Osmanl beylerini tayin etmesini dnmse de, ba langta, nahiyelerde durumu teskin etm ek zere, mem leketlerin nizam ve kanunlarn ve halknn gelenekleri ni tanm alarna nazaran, geici olarak nahiyelerde bulu nan yresel idaresinde M em lkiu unsurunu eskisi gibi brakmasna zorunda kalm tr.23 Biraz sonra, m ahalli idare ilerini altrm alar iin, M sr vilayetlerine Memlklu em irleri yannda baz Osmanl beyleri tayin edil mise24, daha sonra, M em lkiu em irlerini bu vilayetlere tekrar atanlm as, bu teebbsnn baarszlna iaret etm itir.25 Bu ekilde, Osmanl Sultan, M em lkiu em ir lerini M srn vilayetlerinde esasi yresel g olarak ta nmaya balamtr. Dier taraftan, eyhul-arablarn ounun M srn btn vilayetlerinde yresel nfuzlarn ve Osmanl h km otoritesine abuk itaat ve inkiyadlarn gren Selim Han, nahiye ve vilayetlerini idare etmesinde M em lkiu emirlerle muvazeneli bir g olarak onlar kullanm aya dnerek kendi m em leketleri, m ukataalari ve nfuzla rna aid m intikalarnda yerli hakim ler olarak kendilerine resmi bir n itelik verm itir.26 Bylece, Osmanl Sultani, M srda m ahalli idaresi nin esasn atm; fakat bu geici marhelesinin iinde, M srn idari ve m ali um urlariyle ilg ili m alu m at topla maya, ve m emleketin m ali ilerinin idaresinde eskiden cari olan divan defterlerini bulm aya alt halde, bu defterleri saklayan M em lkiu idarecileri, M srn m aliye idaresi, H ayir Bey vastasyla M em lkluler devrinde, M aliye idaresine nazir olmu olan bnul-C ian ailesinden el-Kadi Ebu-Bekrden en ksa zamanda, Sultana sunmak iin, M sr btesine aid muhtasar bir defter hazrlamak istem iti.27
O SM A N LI

Bu ekilde, Sultan, hazrlanm olan bu defter m u cibince amel etmek iin, Defterdarna ferman karm ; Defterdar da, M em lkiu mbairleri M srn eitli na hiyelerinin topraklarn mesahet etmek, ilerinden han gisi ik ta ve hangisi vakf ve rizk araziyi belirtm ek, sa hihlerinden haralarn toplamak, sahihleri olmayan veya olmu olan topraklarn devlete zaptetmek, ve oralarda yklm olan cisrleri tam ir etmek iin tayin etm iti.28 Ancak, bu muhtasar defter, M sr topraklarna sahal ve tam bir mesahet icra etmek iin kafi olmam t. Onun iin, bu M em lkiu m bairleri, aa yukar drt ay ge tikten (25M uherrem-18 Cemadiyelahire 923) sonra, ile ri tamamlamadan aralarnda anlamazlk olup, nahiye reayelerine zulm ve eziyyeti uratarak dnm lerdi.29 Bu nunla beraber, Sultan Selim, kendi ikam etgahnda esir olarak bulunan Tumanbayi hizuruna getirip, ondan M srn idari ve m ali ileri hakknda baz m alum ati alm a ya almsa da, kendinden tatm inkar cevab alam am tr.30 Dier taraftan, Padiah, Tumanbayi esre dp (27 M artl5 17 / ), Kahirede durum daha istikrarli olur ol maz, M sr um urlarn tedviri zere eyaleti Vezir-i azam Yunus P aaya tevcih ettii gib i, ehirde adaleti temin iin Rum eli Kazaskeri Zeyrek-zade Rkneddin Efendiyi K adil-arab olarak tayin edip, Dizdar Mehmed elebi de M sr Defterdarlna g etirm itir(l6 R ebiul-evvel 923).31 M srda bir Osmanl B eylerbeyliini tekil et mek zere, bu idari heyeti, Kahirede bulunan Osmanl Sultan n n direk kontrol altnda eyaletin ilerini gr mse de, mem leketin idari ve m ali nizam ve kanunlar n, ve halknn adat ve geleneklerini bilm eyip b id atleri ihdas, ve reayaya eziyyet ederek, kendilerinden rvet ald ii iin, biraz sonra, bu heyetten Kad ve Defterdar azl edilerek yerlerine bakalarn atanlm tr.32 Yunus Pa anm, M sr Beylerbeyiliinde be aya y a k in (l6 Rebiulew el-12 Saban923) bir mddet kalm asna ramen, onun tecrbesizlii ve tamakarl yznden, m em lekette bu lunan idari ve m ali istikrarszln artrm tr.33 Selim H ann, M sr Tumanbaya terk edilmesinde baarszl ndan sonra, onu baka bir M em lkiu emrine brakm a sn dnmemi; fakat, M srda huzur durumu temin edip, memleketin reaya ve ayanlarn kendilerine garib olan Osmanl nizami ve kanunlarna ektirebilen bir OsI SYASET

manii idaresinin kurulam am as, Sultan M srn Os manlIlara itaat edip, M em iklu nizam ve kanunlarn bi len M em iklu emirlerinden birinin idaresi altnda brak masn dndrmt . M sr toplumunda bu siyasi ve idari deiikliine muasr olan bn yas, eserinin birka yerinde ve m uhtelif mnasebette, bu marhelede Osmanl idaresinin M srda baarszlnn sebeblerine iaret ederek Sultan Selim in, M sr idaresinde sabk olan sultanlarn kaide ve nizamla rna takib etmeyip kendisinin, vezir, emir, ve askerleri nin bilinen bir nizami olm adn halk lisanyla ifade et mi; Sultan, slam aleminde en byk sultanlarndan bi ri ve H adim ul-Haremeyn es-erifeyn olduktan sonra, M srn bir N iyab ete devr edilm esi, Selim in M srda hakim lii vezir ve em irlerine brakp kendisi de M sr tahtna oturmamasnn, reayay tahrik ettiren acayiblerden olduunu add etm itir.34 Bu ekilde, Rizvan Paaza de, Sultan Selim in M srda M em iklu nizam ve kanun laryla amel etmesinin, M sr halknn arzusuna binaen olduunu zikr etmise de,35 bu nizam ve kanunlarnn M srda uygulam as, onu anlayabilen zevatlar istedii iin, Osmanllara itaat eden M em iklu emirlerinden is tifade etmesinden baka bir are bulunmamtr. Padiah M sra tevecch etmesine tevik edip, kendisinin M srda bulunduu srada, m em leketi zap tetm ek zere Osmanllara her trl yardm lar sunup, kendi yolunun nnden M em iklu nfuz sahihlerini ve bilhassa Tumanbayi pertaraf eden H ayir beyin, M sr eyaletinin kendine tevcih edilmesi iin m idi vard. Bu nun iin, Sultan Selim , M sr eyaletinin idaresini Yunus Paaya tevcih ettiinde, H ayir bey, bir taraftan bu vezi rin baarszl ve tam akarlm , dier taraftan kendi kabiliyyet ve sadakatini P adiaha gstermeye alm t. Gerekten, H ayir beyin M sr hkm etme sevgilii, Sultan Selim in Osmanl h akim lii altnda M srn ilk beylerbeyisi iin tem in etmesi gereken niteliklerine aid ulat netice ile bulumu oldu. Osmanl sultanna ve fakar olup, M sr ahvalini ve eski nizam ve kanunlarn bilip, m ahalli gleriyle muamele edebilen M em iklu emirlerinden birinin M sra tayini, M srda Osmanl ha kim iyetinin bu erken marhelesi iinde en uygun bir dav ran idi .
O SM A N L I

Bylece, Sultan Selim , H ayir beyin M sr valiliine adayln divan azalaryla tarttktan sonra, Yunus Paann, Osmanl ordusunun hayli fedakarlndan sonra S u ltan n M sr bir M em iklu emirine brakmasnn doru olm adn tasrih etmesine ramen, onun azletti i gnde, H ayir beyi M sr Beylerbeyiiiine tayin etm i ti (29 Austos 1517/ 11 Saban 923)-36 Bazi mverrihler, bn Zunbulden naklen, Osmanl Sultannn M sr H ayir beye ber vec-i ebed olarak tevcih ettiin i, ve onun iin, bu Beylerbeyinin Kahirede kendine bir mezar yaptrdn zikretmilerse de37, bu olaylara muasr olan bn yasn, Kronolojik eserinde, her ylda, Asitaneden H ayir beye birka h ilatlerle beraber v aliliinin yenilemesi iin bir beraet gnderildiini zikr etm esi38, bu rivayetin doru olm adn, ve H ayir Beyin Osmanl kanunlarna gre normal bir vali olarak tayin olunduunu gstermektedir. Bununla beraber, Sul tan Selim in H ayir Beye tam garan tiliin i vermiyerek tayin karar, Osmanl hakim iyetine devaml eilm esi iin, baz hanim ve oullarn rehine olarak Filibeye irsallarnn kararyle balad grlmtr39Selim H ann, M srda bulunduu srada, eski mansib ve vazifelerinde ibka edilen M em iklu emir ve idarecilerin davranlarna gzetir; onlardan, Su ltan n fermanlarna aykr ileri yapp, b id atleri ihdas, ve halka zulm edenleri azled erd i. Bu azl edilenlerin ou, ve g e nellikle m em lekette bulunan dini, siyasi, ve idari nufuze ve asabiyete sahib olanlarn stanbula bertaraf ettii g i bi, Asitaneye dndkten sonra, M srda bulunmalar istikrarsizlie sebep olabilenleri de kendisiyle beraber A si taneye alm tr. Bu siyaseti, Abbasi Halifesi ve baz kad ve naiblerini istisna etm eyip, Sultan, kendilerini stan b ula nefyetmek zere habs etmelerini buyurmutu. On lardan M sr vilayetlerinde mansib ve vazifelerinde ibka edilenler ise, stanbula uzaklatrmak zere, oullarn dan veya akrabalarndan birer rehine S u ltan a teslim ed il m elerini gerekirdi. Bylece, Osmanl Sultan, M sr ve btn m ahalli glerini Asitaneden tedvir edebilmitir. Sultan Selim, M srdan Asitaneye donme(9 Eyll 1517/ 22 Saban923) dan nce, eyaletin ilerini idare et mesinde, M em iklu Beylerbeyi H ayir beye yardm et mek iin, Osmanl beylerinden bir says M srda brak t gib i, ordusundan bir ka alay da, Eyaletin vilayetleI SYASET

rinde huzuru yerletirmek iin Tirhale Beyi Sinan bey kumandasnda bin R um eli, Faik bey kumandasnda bin Anadolu Sipahisi, Eyaletin merkezi ve karargah olan Kahire ehri ve iinde nemli yerlerini himaye etmek iin Casengir Mustafa bey kumandasnda bin Kapukulu, K alada devaml bulunmak iin Hayreddin Aa kuman dasnda bin Yeniceri(Mustahfzan), ve K alatul-cebeldek i Divan-i alide almak iin avulardan bir sayi olarak terk etm itir.40 Ayrca, Padiahn, eyaletin merkezinde Osmanl beylerinden hi birine belli bir idari vazifede tayin etme yip, bu geici marhalede, Hayir beyi yardm clarn M em lkiu arkadalarndan setirdii grlmektedir.41 Bu ekilde, bu zamandan itibaren, M em lkiu beylerbeyi, M elikul-umera lakabn haiz olmu; eyaletin um urlarn m em luklu m ahalli nizam ve kanunlara gre, ve Padiahn fermanlarna uygun olarak yrtmse de, Osm anl bey ve askerlerinin rollari, H ayir beyin Asita nenin kararlarn iyi bir ekilde M srda uygulam asn gzetmek i d i . M srdayken, M em lkiu devletinin merkezi niza m n cuzebilen Sultan Selim, Asitaneye dnnceye ka dar, memlekette idari, m ali ve kadai yeni bir Osmanl ni zami kurulam ayp, eski M em lkiu m ahall nizam ve ka nunlarn ibka ettii gib i, bu nizam ve kanunlara gre M srn ilerini yrtm ek iin Osmanl beylerinden bir kimse bulamiyarak sonralari, um urlarn H ayir bey riya setinde Osmanllara itaat eden M em lkiu em irlerine tev cih e tm i ti. Padiahn M srda uygulad bu icraatlar, on y l ierisinde(1517-1527/923-933) tamamlamaya devamede geici bir nizam saylm ak tad ir. M em lkiu ile Osmanllar arasnda M sr Eyaletinin idaresi: 13 Eylul/26 abanda K alatul-Cebele alayla kan Hayir-bey, M sr eyaletini tedvire balam tr . taat ve sadakatine kani olduu M em lkiu idarecileri hizmete alan Hayir-beyden, halka adalet ve efkatle m uam ele, fesadi men, M em lkiu m evzuatn slah ederek tatbik, M srn hudud ve lim anlarn d tehlikeden muhafaza, Haremeyn zahiresini muntazaman tedarik etmek gibi vazifelerin ifas istenm iti. Bu siyaseti tatbiki iin, Ha yir-beye M srda braklan Osmanl beyleri ve askerleri ne ilaveten, itaat eden M em lklular da hizmete alm a saO SM A N LI

lahiyeti taninm; Ayrca, H alebdeki kendi M em lkleri de K alada kullanm as iin M sra gnderilm iti. Bu sa lahiyetlerden faydalanan Hayir-bey, M srn ahvalini iyi bilen M em lkiu emirlerinden Canim Hamzavi Kethda olarak, Kaitbay Devedar olarak, Emir-i ahur ve M ihm an dar vs. gib i idari ve askeri muavinler semitir.42 Bylece, Hayir-bey, M srn m ahalli olan tekilat n byk ksm yla muhafaza edip, M em lkiu devri ida recilerinden faydalanip, baz hizmetlerin birletirerek ve ya deiik isim lerle tevcih yolunu tuttu. M srn hara ve gelirlerini tesbit ve tahsil iin mesaha defterlerine da yanarak, eitli nahiyelerinde M utehaddis(Nazr)Iik vazifesi M em lkiu mbairlere tevcih, ve hem ehirde hem de nahiyelerde M em lkiu idarecilerinden m stakim ve mutemed kimseleri tayin olunmutur. Buna ramen, M em lkiu tekilatnda yerlemi olan b id a t ve adaletsiz lik devam ettiinden, Kanuni Sultan Sleyman zaman (1520-1566/926-974) nda, M srn adli messeselerini slah etmek zere bir kad, M sra bal iskelelerin g e li rini m iri iin zapt etmek ve m ali hususlari mahallinde grmek iin de Arab Defterdari tayin ve irsal olunmu tur. 1521/927 sonlarnda, M srn dort K adil-K udat naiblerinin yaptiklari yolsuzluklar sebebiyle her K adilKudat, yalniz yedi naib istihsam etmesi emr edilmise de, 1522/928 baslarnda, Seyyidi elebi, M sr K adlina tayin edilip, drt mezhebin seri um uru ona havale, ve dort K adil-Kudat ona naib olarak tevzif edilmesi tekarrur etm itir.43 Ayrca, Msr muhafazasndaki Osmanl askerleriyle M em lklular yanma istihdam etmek, M em lklularla eyhularablar, Devlete itaate cezb etm ekle vazifeli olan Hayir-bey, muhafzlarla M em lklular, isyan halinde bu lunan Arap eyhlerinin tenkilinde kullanm aya alm tr. Hayir-bey, M emlklerin kaan ve mahbuslarna aff verilip, ortaya knca, kendilerine askeri kabiliyet ve maharetleri mertebesine gre ulufe ve ciraye, yallara da tekaud ulufesi tayin e tm itir. K anuninin culusunda, s tanbula gtrlm olan M em lkiu emir ve idarecilerin M sra dnmelerine msaade ed ildii, mutad ulufe ve alik ve sairelerinin verilmesi emr olunduu iin, Hayirbey tarafndan onlara m uhtelif vesilelerle h ilat geydirilip, ihsanda bulunulmusa da, bunlara mhim idari vazi feler verilm edii anlalm aktadir . Bylece, Padiah ve
I SYASET

Hayir-beyin M srda takib ettikleri okayc siyasetleri dolaysyla, M em iklu taifesi, baz tahrik edici icraata ramen, 1523/929a kadar bas kaldrm aya teebbs et mediler.44 Dier taraftan, Hayir-bey ve m aiyeti, M srdaki Osmanl beyleriyle ahenk iinde olduklar,halde, muha fazadaki Osmanl askerleriyle sk sk ihtilafa dyordu. M elikul-Umeranin davranlarn gzeten Osmanl bey leri, gizli veya ak Padiaha raporlar gnderdikleri gib i, Hayir-bey de, Devlet merkezine M sr eyaletinin baz meselelerini, Osmanl beyleri ile muhafazadaki askerin durumunu arz etm iti. Bu ekilde, Hkm et, hem M em iklu Beylerbeyinden hem de muhafaza kuvvetin den M sr ahvalini shhatle renerek, mesele zuhurun da, isabetle tedbir almak im kn buluyordu. Hayirbeyin Asitaneile sk mnasebetleri vard. Her yln ba nda, Hayir-beye M sr eyaletinin ibka edildiine, M sr adaletle idare etmesine dair bir fermanla bir h ilat ve baz atiyyeler gnderilmesinin karlnda, Hayir-bey, M srdan saltanat merkezine deerli hediyelerle birlikte, M sr haracndan bir m iktarn piskes olarak takdim et ti i gib i, seferler dolaysyla emr olunan barut ve zahire yi hazrlayp gnderir, Ayrca, M em iklu askeri yollar d.45 Hayir-beyin, M srda M em iklu ile Osmanl de virleri arasnda geici ve ok dokunakl bir marhele say lan Beylerbeylii srasnda, Osmanl nizamlarn M sr halkna tantp, birok M em luklar ve eyhul-Arablar yeni idareye istim let ederek M sr M em iklu kanun ve gelenekleri, ve Osmanl idari ve m lki nizamlar ile uy durarak idare edebilmi, byk lde baarl olmutur. Hayir-beyin vefat(l4Z ilkade 928/5 Ekim 1522) zerine, Osmanl muhafaza kuvvetleri kumandan Sinan Bey, Beylerbeyi kaymakam olarak merkeze bildirerek askeri zapt, eyalet umurunu tedvir ve nahiyelerde huzu ru temin iin k ala dizdari, Osmanl beyleri ve btn as ker aalarn toplam; gerekli olan hususlar mzakere ederek lkede emn-u eman ilan ettirm i; olup biten olay lar P adiaha arz edivermitir. Rodos muharebesinde bu lunan Kanuni, meseleyi renince, M sr yeni bir Memlklu emire tevcihine hi dnmeyip, hemen ikinci ve zir oban Mustafa Paayi saliyane(100,000 altunlik ) ile M sr Beylerbeyliine tayin ederek oraya gndermi t i r ^ Ekim 1522/ 23Zilkade 928).46
O SM A N L I

Sultan Selim in stanbula dndkten sonra M srda ilk Osmanl Beylerbeyi saylan Mustafa Paa, M em iklu H ayir-beyin btn tekilat ve m uavinlerini bertaraf etmise de, K aifleri yerlerinde ibka, lkenin vergi tahsilini M em iklu mbairlere havale etmekle be raber, onlara kontrol ve nezaret iin yeni bir Osmanl Defterdari tayin e tm i tir. H ayir-beyin beylerbeyilii srasnda, M em lklular baski altinda tutmasna ramen, onlarn ba kaldrm ad i, belki isyana mecal bulam adiklarina grlmse de, stanbula nefy edilmi olan birok nufuzlu M em iklu idarecilerinin M sra avdeti, erkeslerin kendilerinden saydiklari H ayir-beyin vefat, M sr beylerbeyiliine bir Osmanl Paasnn tayini, ve M em iklu em irlerinin m u amelelerini bilm eyip, onlarn salahiyetlerini snrlandra rak onlara kar yapt idari, m ali ve m lki icraatlar al mas, Hayir-beyin zamaninda devam eden M em iklu adetlerini yava yava kaldrm aya almas ile durum de im itir. Bu sebeplerden dolay, Osmanl hakim iyetine henz snmam olan M em iklu beyleri, arka arkaya M em iklu Devletini ihya etmek m aksadyla iki defa ba kaldrm lar. D iyarbekirli Abdussamadn N evadirutTevarih ad li eserinde, bu M em iklu isyan hareketleri nin birincisi, Hayir-beyin mir-ahuru Kansuh, Hazineda r M srbay, ve Tufegcibas Budakn ncl altnda (/Cemadil-ahire 929), kincisi ise, Feyum ve Behnese ka ifi olan Canim es-Seyf, Atfihiyye kaifi Hudaverdi, ve Garbiyye kaifi naln riyasetlerinde olduunu zikr et mektedir. Bu isyanlar, eyaletin birka nahiyelerini hara ba devr ettikten sonra, bastrlabilerek asilerden birok erke ve Urbanlar ldrlmtr. Bu isyanlar stan b ulda duyulunca, lkenin idaresini K ayitbay zamannda cari olan nizama uydurmaya almak zere, Defterdar Dervi elebi ile birok asker M sra gnderilm i; Mus tafa Paann M srdakalm asyle beraber Gzelce Kasm Paa, beylerbeyi tayin (/12 Receb 929) edilerek ikisi eya let ilerini tedvir etmilerdir.47 M sr eyaleti, henz Osmanl idaresine snmam bir haldayken, brahim A an n kaide hilafne Vezir-i azam la tayin edilmesinden dolay son derece mtessir olup M sr istemi olan kinci vezir Ahmed Paanin M sr beylerbeyiliine tayin etmesinden beri (19Temmuz 1523/6 Ramazan 929), eyalette istiklal sevdasna
I SYASET

kaplarak bir takim tedbirlere girim eye balamtr. An cak, Ahmed Paa, ei-M elikul-M ansur es-Sultan Ahmed Han unvaniyle saltanatn ilaniyle Devlete isyanndan phe kalm adnda, Kadi-zacte Mehmed bey, Yenieri lerin sa kalanlariyle ib irlii ederek Ahmed P aayacebhe alm; sonralar, Sarkiyye vilayetinin tarafna kaan Paann zerine gidilm ise de, oradaki urbanlar tarafm dan da, onu Tumanbay gib i tutuklanarak ba kesilip, Asitaneye gnderilm itir48. M em lkiu em irlerinin bu isyan hareketleri, eyale tin nahiyelerinde m ahalli nfuzlarna dayand halde, onlarn bask ve zulum larn altnda bulunan M sr hal k, onu desteklemedii iin, ok kolaylkla ve ksa zaman iinde bastrlabilm iti. Buna ramen, Osmanl idaresi nin, bu hareketleri yok ettikten sonra, eyaletin nahiye ve vilayetlerin idaresinde Osmanh idarecilerini tayin etme yip, onu eskisi gib i M em lkiu emirlerine iltizam yoluy la ve Osmanl idaresinin sk gzeticilii altnda tekrar tevcih edilmitir. Bu ekilde, M sr M em lkiu idarecile rinin ok nemli sorunlar ba gstermidir. Hain Ah med Paa da, eyalette bulunan huzursuzluk durumundan ve M em lkiu glerinden faydalanmaya alarak ba m szl M srda ilan etm eyi dnm; Osmanl dev rinin bu erken dneminde, devlet merkezinde bulunan huzursuzluk sebeplerinin balangc, M sr eyaletinde s ren istikrarsz olmutur. Ahmed Paanm amac, Asita nenin otoritesine kar ba kaldrarak bam szl M srda ilan etm ekti. lkenin istikrarsz durumundan ve devaml isyan halinde olan erke em irlerinin nfuzla rndan istifade etmeye alt halde, M em lkiu gle ri, M sra tekrar hkmetmek istiyordu. Ahmed Paann isyann kullanarak M srda Osmanl otoritesini bertaraf etmeyi hedeflendirmilerdi. Fakat, M sr halknn bu is yanlar desteklememeleri ve isyanlar srasnda k atil ve hapisten kurtulabilen Osmanl bey ve askerlerin Su ltan a vefakrl yznden, bu erken isyan hareketleri sona erdirilebilm ise de, asl sebeplerini ortadan kaldram ad iin, XVI. asrn sonlarndan itibaren tekrar hortladii grlmektedir. Bylece, ikinci defa olarak M sr beylerbeyi tayin edilen Kasm Paa,Vezir-i azam brahim Paanm M sra vusuluna kadar, eyaletin ok karm olan Osmanl ida resini dzeltmeye almtr.

Vezir-i Azamn Msrda Devaml bir Osmanl Nizami Tesisi


M sri zabtindan beri, birok teebbslere ramen, ne M em lkiu emirleri Osmanl yeni idaresine snm , ne de istikrarl bir idare teesss edilm itir. Bunun iin, M srn ok karm idari, m ali ve emni durumu dzelt mek ve devaml tatbik olunabilecek bir nizam tesbit et mek zere, bu mesele, geni salahiyetlerle Vezir-i Azam brahim P aaya havale olunmutur. Uhdesine M sr Beylerbeyilii de havale olunan brahim Paanm m aiyetine, Rum eli Defterdar skender elebi, Ulufeciler Aas Hayreddin Aa, avu-ba Sof-olu Mehmed ile otuz nefer avu, Divan katibi olarak Celal-zade Mustafa e lebi ile baz hazine katibleri ve 500 Yenieri memur edip 30 Ekim 1524/1 Zilhicce 930 gn stanbuldan hareket eden Paa, nce deniz yoluyla sonra Haleb ve am zerin den M sra vasl olmutur.49 brahim Paa, Kahireye varica, eyaletin ahvalim tefti, slah ve tanzim etmek zere m aiyyetindeki idare cilerle itaatta baki kalan M em lkiu idarecilerinden murekkeb bir heyet tekil edip, K alatul-Cebelde devaml divan akdine balamtr. Eyaletin btn m lhakatnn ileri gelenlerine, ulemasna, urban-eyhlerine adaletnameler gndermi, halkn ikayetlerini arz edebilecekleri ni ilan etm iti. Vezir-i Azam, lkenin itaat eden emir ve eyhlerine ihsanda bulunurken, istikll iddiasnda bulu nan nufuzlu Said eyhi Bakr-olu Ahmedi idam ettirdi. brahim Paa, Aa ve Yukar M srda fesada sebeb olanlar ortadan kaldrdktan sonra, eyaletin ahvalini renip, slah etmek zere, idarecilerinden birer heyeti Aa M sr ve Yukar M sra gndermitir. Paa, tatbik edilen mevzu ve muhdes nizami, hususiyle ikayet konu su olan vergi hususunu, am il, mbair, urban eyhi ve sa ir ayandan istifsar etmi, M em lkiu devrine aid eski def terleri buldurup, K ayitbay devri nizami ile, el-Gavri ve Hayir-bey zamanlarndaki m uam elatlar inceletip, bu so nuncularla, Hain Ahmed Paann ihdas ettii mezalim ve b id a ti ref etm itir.50 Paanm ekibi, fetihten beri, eyaletin idarecileri ve muhafaza kuvvetlerine aid sudur eden fermanlarla, btn m ahalli idare kanunlari ve hususiyle Kayitbay zamann da tatbik edilen kanunu zabtn muteakib M srdan gnderilen arzlar ve ikayetlere binaen sadir olan h-

kmler, Vezir-i Azamn yap t tedkik ve aratrmalar dan faydalanarak M sr idaresinin geirdii safhalar gz nne alarak, M srn eski kanununu tadilen m utedil ve mufassal bir Kanun-name hazrlam, Padiahn tasdikine sunulup, tasvibi alndktan sonra Dusturulamel olmak iin M sr hzinesine teslim eylem itir.51 Bylece, Vezir-i Azam brahim Paa, M sri zabtinden beri, sekiz sene boyunca (1517-1525/923-931), de vam etmi olan teebbslerin bir neticesi saylan Kanunname-i M sr suduriyle, Osmanl devrinde M srn umu m i nizamnn balca unsurlarn koymu oldu. Bu ni zamda en nemli zellik, Osmanl D evletinin Tara ni zam ve tekilatlarnda ilk defa tatbik edilen Saliyane sis teminin simalarn aklam akt. Gerekten, Sultan Selim in M srda idari ve mali ilk icraatlarn alnca, daha sonra tatbik edilecek Saliyane nizam nn esas izgileri, kendi aklnda pek belli deil di. Fakat, Padiah, m ahalli idaresine katlm al olan nufuzlu yresel glerinin bulunmasna gre, Timar niza m n tatbik etmesini M sr iin, yararl olm adn ina nrd. Dier taraftan, ltizam N izam i nin ekli Memlklularda m aruf olup, daha nce M srda tatbik edil mise de, Osmanllar devrinde, tedricen Hayir-bey ve Mustafa Paa beylerbeyiliklerinden itibaren uygulam as na balanmtr. ltizam gelirinden M sr idarecilerine saliyaneler dendiinden, ltizam N izami, Saliyane Siste m i yle balanm olur. Yavuz Selim devrinde, M sr, Ha remeyn, Devlet ve asker ihtiyalar, her sene Padiaha gderilen piskesler ve Divan-i Humayun azalarna sunu lan hediyeler M sr eyaletinden karlanr, bakiyye M sr Beylerbeyi H ayir-beye Saliyane, ve M sri muhafazas iin Devlet merkezinden gelen bey ve askerlere Saliyane ve ulufeler tayin edilm i id i. Kanuni zamannda (1521/927), M sr iskele gelirleri Devlet Hzinesine zapt edilerek ona tayin edilen eminlere de ulufeleri ile ve M srda ilk Osmanl Beylerbeyi olan Mustafa Paa, Saliya ne ile atanmakla, M em iklu emirleri ve Ahmed Paann isyan hareketlerinden sonra birok arazi m iriye zapt edi lip, iltizam tarikiyle mnasib kimselere tevcih edilm i tir. Saliyane sisteminin M srda tatbikine bir adm atl m; ancak, bu nizamin k ati ekilde yerlemesi, brahim Paann M sr Kanunnamesini koymasna kadar meyda na gelen isyanlar yznden tam am lanam am t.
O SM A N LI 1

Osmanl Devletinin ilk defa M sr eyaletinde tatbik ettii Saliyane sistemine gre, her sene, btn eyalet, bir beylerbeyinin uhdesine Saliyane ile verilir; muhafaza hiz m eti gren sancakbeyleri ve vilayet kaifleri hizmetleri karlnda Timar ve Zeamete alm ayip, nezaretleri altinda bulunan nahiyelerin vergi gelirlerinden Saliyane denir; baki kalan m ebla hzineye teslim olunurdu. B i naenaleyh, M sr eyaletinde Tim arli-sipahi yerine ulufeli Tufengci-suvari cemaati ihdas edildii gib i, erkeslerde de ulufeli bir cemaat tekil olunmutu. M sr Beyler beyi, eyalet gelirinden kendi Saliyanesini, beylerinin ve askerlerinin saliyane ve ulufelerini, eyaletin btn m iri ihtiyalarn, Haremeynin masraflarn eda ettikten son ra, fazlasn rsaliye Hzinesi olarak Asitaneye gnder d i.52 Saliyane(=Senevi maa) ile M sr eyaletine tayin edi len ilk Osmanl beylerbeyi saylan Vezir Mustafa Paa, bu lkede Saliyane sistemini tatbike almsa da, Veziri Azam brahim Paann 1525/931 tarihinde tanzim ha reketiyle bir kanune inkilab etmitir. Bu M sr Kanun namesine gre, Devlet, bu nizamin tatbikinda, gerek eyaletin merkezinde gerekse eitli sancak ve vilayetle rinde Osmanl snfna esas olarak dayanm; vilayetlerin ilerini M em iklu emirleri, Arap-eyhleri ve m ahalli kadi ve naiblerine havale etmise de, bu m ahalli snflarn, eitli blgelerinde bam szlk bir otoriteleri olmayp, btn ilerini eyalette Sultann m utlak vekili olan bey lerbeyinin ve onun eri ve kadai ilerinde naibi olan Osm anl Hanef Kadi, ve m aliye ve arazi um urlarnda naibi olan Defterdari(Nazirul-em val)nin nezaretlerinde ancak yrtebilm eleri kararlatrlm tr.5 Baz mverrihler54, M sr eyaletinin Osmanl niza mna gre idaresi, aralarnda ztlk ve rekabetleri olan M sr valisi ve tabileri, asker ocaklar, ve M em iklu emirleri ve tabileri olarak bamsz uc otoriteye sahib olanlara tevcih edildiini zikr etmilerse de, bu Osmanl otoritesinin taksim i, ne Sultan Selim in M srda koydu u esaslarda, ne de brahim Paann hazrlad M sr Kanunnamesinde grlmemi; Osmanl bey, asker ve hatta M em lklular ve Arap-eyhleri gib i m ahalli gle rinin btn ilerinde, Sultanin M srda vekili olan bey lerbeyine itaatleri bir kanun olup, bu snflar tarafndan su kanuna tecavzleri, ancak XVII. asrn ortalarndan itiSYASET

baren balayp, Devletin Eyalette otoritesi zuhur edilen yerli gleri arasnda paraland g r lm t r. N itekim , Osmanl Devletine siyasi, idari, m ali, ve Kadai tebealii olan M sr B eylerbeyilii, Asitanenin um um i nizam, kanun ve ptotokollarna, ve Padiahn ferman ve hkm lerine uyar bir vilayet olmu; Osmanl devletinin varlnn ayrlam az bir paras olan bu eya lette, beylerbeyi, Sultann ahsi tem silcisi olup, Divan-i A linin heyeti, Divan-i Humayun ekibinin M srda ve k ili olduu gibi, M sr reayalar, Devletin reayalarndan bir ksm olmutur.

kendilerine idari, m ali veya askeri yerleri aramaya al m , bu hususlarda, birbirlerine rakib olmu olurlar. XVI. asr ikinci yansdan itibaren, bu taifelerin reisleri, sancakbeylik payesine terfi edilmeye, eyaletin birok mhim m ukataalarn iltizam etmeye, oullar, tabileri ve m em lklerini m uhtelif asker ocaklarna sokturmaya kalkm lardr. Bu asrn sonlarnda ve XVII. asrn basla rnda, eyaletin hem merkezinde hem de nahiyelerinde idari, m ali ve askeri nfuzlarn artrdklar gib i, M em lklu Devletinin zamannda yaylm olan birok bidatleri tekrar hortlam, huzursuzluk, eyaletin btn na hiyelerinde yaylm aya balam oldu.55 Gerekten, XVI. asrn sonlarnda, M sr eyaletinde

stikrar devresinin ksal


M sr eyaleti, zabtindan beri devaml bir kanun ko yabilmesine kadar, sekiz senelik bir istikrarsz devreyi gemise de, Kanunname-i M sr sayesinde istikrar dev resi pek srmemitir. Osmanl Devleti, K anuninin dev rinde konulan M sr Kanunnamesinin tatbikine otuz y l lk bir zaman gemeden, ykseli devresinin zirvesine ulam olup, uzun buhran ve istikrarsz devresine bala m oldu. Bu ksa devrede, M sr beylerbeyi ve idare heyeti (Kad, Defterdar ve Sancakbeyler), eyaletin eitli umurlerini sk kontrol altna alabilm iler; eyaletin btn ida recileri, ilerini ehem m iyetine gre, N azirul-em val (=Defterdar) veya Kad vastasyle beylerbeyilere arz et tikten sonra, Devlet merkezine bildirm elerine ihtiya yoksa, hemen tenfzi emr olunmaktaydi. K aif ve eyhul-arablarnn m iri em valinin tahsil ve muhasebesi, Eminlerin taltif ve kad m arifetiyle tecziyesi beylerbeyi nin rey ve nezaretine havale edilirdi. Um um iyetle, bey lerbeyi, cereyan eden muamelat yakndan takib eder; idari, m ali ve askeri meselelerine ok ciddiyetle karlar, idaresinde, devletin ve eyaletin kanun ve teaml nizam larna riayet eder. Padiahn ferman ve hkm leri tekayyud ederdi. Bu devrede, M sr Beylerbeyileri, vazifelerini layikiyle grdklerinden, grev m ddetleri uzatlm , bunlar da zamanla, eyalet idaresinde tecrbe kazanmak, bu lkede huzur ve istikrari tem in etm ilerdi. M sr eyaletinin stikrar devresinde, M em lklu ta ifeleri, M srda Osmanl idaresine snm olur; em irleri, Osmanl otoritesine kar ba kaldrm ay dnmemi, Eyaletin Osmanl idaresinde ve eidi messeselerinde
O S M A N II ^

zuhur edilen huzursuzluk ve bozukluk, Devlet merkezi nin bu devrede geirdii durum la ilg ili gib i gzkm ek tedir. K rk alt senelik (1520-1566) saltanatnn, M sr eyaletinin istikrar safhasna takabl ettii K anuninin ya ilerledikte, saray halknn Devlet idaresine mudahelesi ve netice itibariyle suistim aller artm t. Bu bozul ma, her eyden nce M sr beylerbeyileri, Kadlar, Def terdarlar, sancakbeyleri ve muhafaza iin M sra gnde rilen askerler vastasyla M sra da sirayet etm i; M sr beylerbeyileri, rvet ve fesadlar yznden bir veya ik i senede bir azle m aruz kalarak eyaletin huzursuz bir dev re girmesine yol amtr. Tevcihatta alnan piskesler, tecdid ve ibkalarda tahsil olunan berat resimlerinde orta ya kan uygunsuz tatbikat, bu cmledendir. H atta, azlu-nasbin sk sk v u k u u , bu tahsilatla ilg ili gib i gzk mektedir. Yine bu sebeble, mensub idareciler, m e v k ile rini muhafaza iin, daha byk m eblalar demeyi, ba ka bir tabirle rveti ayyuka karm ay denemiler, ver diklerini de kanuna m uhalif tahsilattan karm aya al mlard. Bylece, Osmanl Devletinin merkezinde grlen idari ve m ali bozukluklar ve asker fesadna kkl bir zm getirilm edii gib i, M srda ltizam ve Saliyane sis temlerine dayanan idari ve m ali nizamnn bozukluklar da, daha ziyade ceyb-i humayuna gnderilen rsaliye h zinesine tesirleri bakmndan ele alnm ; 1583/991 y lndan itibaren, eyaletin ahvalini dzeltip, rsaliyeyi noksanszca tem in etmek zere, geni salahiyyetli beylerbeyiler tayin edilm itir. Beylerbeyiler de, idari ve m ali s lahattan ziyade her yl daha ok rsaliyye gndermee
S Y A S IT

gayret sarf etmilerdir. N itekim , sancakbeyleri ve asker m iktarnn ulufe ve saliyanelerin snrlandrm asna, onla ra tayin edilen terakkilerin refine dair M sr beylerbeyi ne arka arkaya hkmler gnderildii iin, bu hususta bey ve askerler zerinde tazyikler yaplm akla, onlar da, birok b id atler ihdas ettikleri gib i, eyaletin idari ve ma li slahna byk lde engel olmulardr. Ayrca, M srn baz asker cemaatlerin mevcudu artp, yanlz m u hafaza hizmetiyle deil, m ali ve idari hizmetlere bula m , ulufeleri kifayet etm eyip, ihtiyalar karlanm ayn ca, Kulfe ve Tulbe gib i birtakm b id atler ihdas et m ilerdi. Bu zmreler, idari ilere karp, divan erkan na ve beylerbeyilerine bile mdahele ve isyan eder oldu lar. XVI. asrn sonlarndan itibaren, M srn huzursuz luklarnn en m him am illerinden biri haline geldiler. Naslsa, M srn m ahalli idaresine ellerini koyupta oul, tabi ve m em lklerini eitli asker ocaklarna sokabilen M em lkiu em irleri, ve M srn m ali ve idari ile riyle megul olup, Osmanl otoritesine tebealikleri za yf] lyarak M em lkiu eitli frkalarna datlan eyaletin ocak askerleri, XVI. asrn sonlarndan beri, m ali ve idari yapsnn ykln n balca am illerinden saylmaktadr. Bunun iin, bu taifelerin, Devletin M srda kararlat m ali ve idari slahatlarm karlam aya altklar grl mektedir. M srda ser ve kanuna m uhalif b id atleri ih das etmeye balayan eyalet askerleri, M srn m ali idare sini zabt etmek zere eyalete tayin edilen Sinan Pa a ( l584-1587/992-995)ya taarruz ederek baz tab ilerin i de kati ettikleri gib i, Paay zorla hkm gahi olan K aladan indirip, durumu Asitaneye dorusuzca arz et m iler; ayn ama ile M sr B eylerbeyiliine tayin edilen Uveys Paa (1587-1590/995-998) ve Seyyid Mehmed Paa (1596-1598/1004- 1006)nn slahatn icraatlarna kar, baz M em lkiu sancakbeylerle b irlikte ba kaldr m lar; divan azalarndan birka adam ve Paay bile l drmeye teebbs etm iler; sonralar, brahim Paa(l603-l604/1012-1013), eyaletin durum unu tefti et mek ve idari ve m ali ilerinde bozukluk sebeplerini el al tna almak iin haraba yz tutan M sra varnca, kendi ne kar kp, onu bika tab ile riyle beraber ldrebilmiierdi. Vezir Kara Mehmed Paa, M sr B eylerbeyilii (1607-161 l/10l6-1020)n e tayin edilince, eyaletin ahvaO SM A N U I

ln yetkililerden renip, idari ve m ali huzursuzluk se beplerini aratrdktan sonra slahata girim itir. B idatlerin esas sebebi olan ve m iktar 100.000 altn aan Kesufyye y i kaiflerden alm ayp, bu kt adeti kaldrm ; m ukataalarn eminlere ziyade iltizam ile verilm eyip; iltizam atn kaifler vastasyle tasarruf edilmeyerek doru dan M sr divanna balanmas k aid esin i koymu; mufsid kaif ve em inleri azl etm i; onlarn uyguladklar er kez arazi kanunlarn, bidatleriyle b irlikte kaldrp, Terbi Defteri usulnn tekrar tatbikini emr ederek, vilayetlerin idari ve m ali durumunu dzeltmeye al mtr. Paa, ayrca, seleflerine devaml isyan eden urban taifesine eman vererek onlar itaat ettird ii gib i, eyaletin beyleri, kaifleri, eminleri ve asker taifesini toplayp, Padiahn em irleri mucibince eyaletin idaresinde gerekli slahat ve ihdas edilen b id atlerin , bilhassa Tulbenin kaldrlm as iin lzum lu tedbirleri ilan edince, nahiye lerde bulunan Gnll, Tfengci ve Cerakise askeri, Garbiyye Kaifini ldrpTulbe almaya devam ederek aka isyan etmilerdi. Ancak, m ttefikler, urbann Pa aya itaatlerini ve zerlerine pek kalabalk kuvvetler sevk edildiini grnce, asi liderleri, Serdar Mustafa B eye teslim olup, tab ile ri de eman isteyerek itaat etmilerdir. syan elebalarn idam ettirerek kendisini M sr eyaleti nin eitli messeselerinin slahna hasr eden Mehmed Paa, sikke ahvalim tashih etm i; m iri anbarn defterleri ni inceleyip mazbut hale getirip emanetini m stakim ve munasib birine vermi; K ala iinde, evli olmayan Yeni eri ve Azeb askerlerine mahsus odalar bina ettird ii g i bi, dier asker cemaatleriyle gerektii ekilde ilgilenm i; istim aletle onlarn gnln alm , eyalette tam bir huzur vesat yaratm tr.56 Ancak, XVII. asrda, M sr eyaletinde huzur ve is tikrar yine bozulmaya yz tutmutur. Zira, huzursuzluk sebepleri, byk lde Devlet merkezinin durum uyla ilg ili idi. Bu asr boyunca M sr eyaletinin idari, m ali, as keri ve adli messeselerinin tanzim ve slah yoluna g i dilm i ise de, byk lde baarya ulalam amtr.

Msr Eyaletinin Osmanl Nizamna Deiiklik ler


1525/93l de Vezir-i Azam brahim Paanm M sr eyaletinde koyduu, ve daha sonra XVI. asr boyunca, ar ka arkaya udur edilen emir ve fermanlarla tekam l bir
SYASET

hale gelen M srn Osmanl Kanun ve Nizamnn esasi ne XVIII. asrn sonlarna kadar, nemli bir deiiklik g rlmemitir. Ancak, hakiki deiiklik, eyaletin eitli messeselerine hakim olan esas tekilatlarn nfuz ve kudretlerde ve devletin ve eyaletin kanun ve nizamnn tatbikinde gzkmektedir. XVI.

nin ve M sr beylerbeyinin idaresinin izdrap ve buhran lar iinde bulunduu ve M srn m ali ve arazilerinin ida resinde, vilayet ve nahiyelerde meydana kagelen Urban isyan hareketlerinin bastrmasnda, ve eyaletin eitli blgelerinde istikrar ve gvenlik te m ininde kendilerine dayand grnce, M srn Osmanl idaresinde yeni

mansplar aramaya balamlardr. Bylece, M em iklu asr sonlarnda ve XVII. asr balarndan iti em irleri, Padiahn m utlak vekili olan M sr beylerbeyi baren, M sr eyaletine tayin edilen beylerbeyilerin ou, ne rakip bir g olarak zuhur edip, yresel idareye nfuz ikidarsz ve liyaketi olmayan kiiler olup, makamlarna fazla para vermekle ulamlard. Bu sebepten dolay, bu valilerin Beylerbeyilik m ddetleri ksa olup, Asitaneye kar iltizam ettikleri hzinenin ve bu mansibi alabilmek iin Padiaha ve Devlet ricaline dattklar emvalin tah silinde megul olmular; yl yla nfuzlar artan mahalli taifelerine, bilhassa M em iklu em irlerine ve M srn as ker ocaklarna kar belli bir siyasete sahip olmadklar iin, eyaletin idari, m ali ve askeri ilerini kontrolleri al tna alam am lard.57 Dier taraftan, Devlet merkezinin M srda temsilcisi olan beylerbeyinin, eyaletin gerek Osmanl idarecileri gerekse M em iklu idarecileri ve eyhul-arablarnn zerine hakim iyet ve nfuzlar zaiflanm; Padiahn fermanlarna ve beylerbeyinin emirlerine eyaletin her tarafnda uygulanm am aya balanm; eyale tin kanun ve layihelerine riayet edilmeyerek zel manfaatlere gre davranm oldu. M em lklularn eski kanunlarna dayanan M srda Osmanl idari ve m ali nizam ve M em iklu idarecilerin bu kanunlarn uygulam asnda kullan, XVII. asrdan beri, M sr kanun-namesinde zayif nuktalar olarak erkezlerin ilga edilmi olan eski tekilat, nizam ve gelenek lerini baka isim lerle tekrar zuhur etmesini kolaylatr m; m ukataalar iltizam tarikiyle M em lklulara tekrar tevcih edilm i, onlar, kaifler, hakimler ve sancak-beyler olarak vilayetlerin idaresine katlm lar; mbair, emin ve am il olarak m ali messeselerinde ve m iri emval tahsi linde bulunmulard. Bununla beraber, bu devrede, M sr Kanun-namesine gre erkez Cemaati ve Umeray-i Cerakise Cemaati iinde snrlandrlan M em lklular, e itli yollarla oul ve tabilerini eyaletin m uhtelif asker cemaatlerine sokabilmiler; saylar tedricen artarak M sr iinde ve dnda askeri, em ni, idari ve m ali teklifleri, kendilerine tevcih edilip, A alk, K ethudalk ve hatta Sancakbeylik m akam larna ulam lar; Devlet merkezi lar artrarak M srn m uhtelif tekilatlarna kendilerini sokabilm ilerdi.58 Amalarna ulaabilm ek zere kleleri satn almaya alan M em iklu beyleri, M sr beylerbeyinin zaf ve h i lesizlii sayesinde eyaletin idari ve m ali idaresine ve as ker ocaklarna m utlak nfuzu elde etmek iin, aralarnda rakiplik etmiler; her birisi, M em lklular arasndan veya eyaletin idari, m ali, ve askeri tekilatlar arasndan taraf tarlar tem in etmeye alarak XVII. asrn ortalarndan itibaren ve XVIII. asr boyunca, eyaletin btn m ukad deratna byk etkisi olan M utegalibe frkalarn kurul masna sebep olmutur. Filhakika, bunun gib i M em lklu frkalar, M em iklu Devletinin devrinde bulunduu gib i, M srda Osmanl devrinin balangcndan beri XVII. asrn ortalarna kadar de bulunduu grlmesine ramen, eyaletin balca faaliyyetlerinde hibir nfuzu rastlanmamtr. XVIII. asrn ikinci eyreinin balarna kadar K asm iyye ve Zul-Fikariyye olarak iki esas fr kalara ayrlan M em iklu m utegalibelerin balca amala r, btn M em iklu em irlerinin rfi reisi olan SeyhulB eledlik, Osmanl yeni beylerbeyi M sra gelinceye ka dar, her tarafa hakim olan K aim m akam lk, Padiah ta rafndan tefviz edilip, ulema, ayan ve btn halk zerine nfuza sahip olan Emirul-H acclik, eyaletin m iri hazi ne ve muhasebeleri eli altnda bulunan M sr Defterdar l , ve M srn hububat merkezi olup ve Yukar M srn gl kabilelerine hakim olan Said H ak im lii el de etmek id i.59 XVII. asrn ikinci eyreinde, Kasm iyye frkas

nn, Zul-Fikariyye frkasna rakip olarak M sr eyaletin de zuhuru, lkede m ahalli m utegalibe glklerinin de recesini gsterdii gib i, XVIII. asrn ikinci eyreine ka dar, M em iklu m utegalibe em irlerinin M srda hareket lerinin tarihi, bu devirde, bu frkalarn sayesinde eyaletin

idari, m ali, iktisadi, ictim ai ve askeri messeselerinin ta rihi, ve bu frkalarn, bu messeseleri zerinde ne kadar nfuzlarn tesis ederek ona deiiklikleri icra ettiin i yanstmtr. M srn Divan-i A lisinde m him bir yeri olan bu frkann her birisi, eyalette nfuzunu yerletir mek iin, Devletin tem silcisi olan beylerbeyi, divan aza lan , yedi asker ocann aa, kethda ver erleri ve yerli gc olan ulema, ayan ve Arab-eyhlerini, kendi tarafna ekmeye alm t. Bylece, eyaletin asker ocaklarnn mensubleri, Kasimiyye veya Zul-Fikariyye frkalarnn birine taraftar olduklar gib i, alim ler, ayanlar, tccarlar, divan azalan ve hatta M sr beylerbeyi, bir frkay dieri ne kar destekliye gelm ilerdi. H attaki Osmanl Devle t inin ve M sr eyaletinin idare merkezi, M em lklu frka larnn tedricen oalan sart ve isteklerini red edemez ol dular ki, bu frkalarn, Devlet merkezinin ve M srn Di van mensublarna kym etli hediyeler ve altn keseleri da tm asyla, kendilerinin lehine ve rakiplerinin aleyhine karar ve fermanlar karabilm ilerdi. Nasl olsa, bu M em lklu frkalarnn M sr eyaletinde meydana getir dikleri huzursuzluklar, M srn eitli taifelerinin ilik i lerine etkiledii gib i, bu taifelerin arasnda zuhur eden meseleleri, bu M em lklu frkalarn arasndaki alakalar n etkilerdi. Bu m utegalibeler, M em lklu frkalarndan birine taraftar olup faideleri iin birbirine rakiplikte bu lunan Mustahfizan veya Azaban asker cemaatlerini isya na tahrik ederlerdi. Bylece, bitmeyen rakiplikleri ve a tm alar artarak, toplumun sknts bir derece daha faz la olup; eyaletin genel durum lar alt st olmu oldu.60 Mamafih, M srn m aliye idaresi, M em lklu mutegalibelerinin ellerinde olup, M em lklu sancakbey, ha kim , ve kaiflerin idareleri altnda, ve arazi iltizam larnn ve mukataalarnn m iri gelir tahsilleri M em lklu mba ir, am il, ve eminler m arifetiyle grldndan dolay, onlar halka ve kyllere gayr-i meru ar resim leri tah m il edip, zulm ederlerdi. XVII. asrn ikinci yarsndan itibaren, M em lklulardan seilmeye balanm olan M sr Defterdar, eyaletin her tarafndan gelen m iri gelir ve masraflarna bakmaya mesul olduundan, suistim al ile ve kendi frkasnn menfaatna gre davranr; hattaki m iri gelirlerin bir ksm , M em lklu frkasnn yeni kle ve silah gib i ihtiyalarna har ederdi. Bu yzden, M srn m iri gelirinden, Asitaneye gnderilen rsaliye ve
O SM A N L I

dier ihtiyalar Haremeynin sadakat ve budaylar, or du ve donanmann malzemeleri, ve hatta askerlerin ulu feleri iin emval kalmazd. M sr mliyesine nazr olan beylerbeyi, kendisi ve kad ile beraber Osmanl idarecile rinin Saliyane ve dier muhassasatlar temin ettikten sonra, eyaletin dier m aliye ilerini karlamaz; Bb- A lnin emir ve fermanlarn tatbikine kalkm aya al msa da, M em lklu gleri tesiriyle m ansbn kayb ederdi. Bu kark m ali durum, asrn sonuna kadar de vam etm itir. XVIII. asrda, M srn adli ve kazai vaziye ti, eyaletin umum i ahvalndan ayrlm azd. K adlk ma kam nn M sr m utegalibelerine kar zayfl, idareciler ile halk arasnda adlin kayb olmasna , toplumda yolsuz luk ve rvet gib i kanun ve sere aykr adetlerinin yay masna sebep olmutu. Bununla beraber, adli kark du rumuna kar hilesizlii olan M sr beylerbeyi, eyaletin idarecilerinden ouna bir nfuz kalm ad iin, adli ah kam lar uygulam asna mesul olan casuslarn, halka zu lm lerini durduramazd. Bu durumda XVIII. asr bo yunca, M srn itim ai ve iktisadi ahvalna ok etkile mitir. Bu devirde, M srda Osmanl idaresinin, M em lk lu frkalarnn eyaletin m uhtelif messese ve tekilatlerinde meydana getirdikleri kanuna m uhalif d eiiklikle rini sona erdirememesi ve eyaletin eitli nahiyelerinde hakim iyet ve nfuzdan bir eidi tem in edememesi, eya lette m utlak otoritesi ve m uhtelif messeselerde geni salahiyetini elde etmesinden vazgemesine ve bu M em lklu frkalarnn birini desteklemeye sebep olmutur. H attaki bu frkalar, eyalette istediklerini uygulam ak iin reisleri olan eyhul-Beledin marifetiyle M sr beylerbe yini sktrabilm i, yoksa makamndan indirdikten son ra K aym m akam lk payesi kendilerinden birine tevcih etm eleriyle, btn M sra rakipsiz hakim olmu olurlar. Dier taraftan, Asitane, M srda resmi tem silcisi olup eyalette m ahalli glerle Devlet Merkezi arasnda arabu luculuk rol oynam olan Msr beylerbeyinin, eyaletin eitli messeselerinde M em lklu frkalarnn nfuzlar na karlamasnda, ve em irleri mucibince slahatlar uy gulanm asnda kudretsizlii grdnde, eyalette Osm anl idaresi ile M em lklu taifeleri arasnda muvazeneli bir durum ortaya getirm ek, eyalet hakim iyyetinin kendi kontrolnn altna alm ak, ve Devletin m iri varidatn ve
SYA SET

bilhassa M sr Hazine-i rsaliyyesini sui-istim al ve kayb olmasndan korumak zere, bu m ahalli gler ile di rek bir rol oynamaya alp; M em lkiu taifelerin y l y la artan nfuzlarn, ihdas ettikleri idari, m ali ve askeri geleneklerini ve eyaletin idaresine katlm asn tanmtr. Bundan dolay, bu devirde, M srn m ahalli idaresi, Osmanl otoritesinden km gib i gzkmektedir.61

Kazdoliyye frkas, 1760/1173da, Bulutkapan Ali Beyi Seyhul-Beledlie tayin edince, A li bey, M srdaki rakiplerini galebe edip, mansplara kendi adam larn ge tirdikten sonra, tehlikeli grd kim seleri m em luklerinden Abuz-zaheb Melmed bey vastasyle yok etmi; yetitirdii m em lkleri, mera snfna idhal ettirm iti (1768/1168). Bundan dolay, M sr beylerbeyinin, devlet merkezine, Bulutkapann M srda nufuzunun artmasna aid arka arkaya raporlar gndermesiyle, Asitane, A li

Mutegalibelerin Msrda Osmanl Otoritesine Kar k


XVIII.

beyin tehlikesini duyarak M sr Vezirine onu ldrtmek asrda, M sr eyaletinde m utlak nfuzu elde iin, gerekli emirler gndermitir. Ancak, Bulutkapan, etmek iin rakiplikte bulunan M em lkiu taifeleri, mem bu emri eline dnce, M srdaki M em luklerinin btn lekette devletin idari, m ali ve kadai nizamlarn alt st frka ve taifelerini Osmanl idaresine kar tahrik edip, edip, eyaletin eitli messeselerinde tatbik edilen ka M sr beylerbeyi Urfal Mehmed P aay azl ederek M nunlara teaaddi ettikleri gib i, padiahn fermanlarn srdan karmtr. A li bey, Padiahtan M sr beylerbeyiyerine getirm iyerek eyaletin m ukadderatn elde eden bir li i kendisine tevcih etmek zere bir ferman istemise g olarak devlet merkeziyle direk muamele etmeye a de, arzusu kabul edilm iyerek yeni bir Osmanl beylerbe lm lard. M srda bu halel am illerini ila edemeyip m utegalibelerle muamele etmesini kabul ederek onlara rf niteliini tanyan Asitanenin tara siyaseti, M srda Osmanl Devletinin otoritesi ve btnl iin byk tehlikeye sebep olmutur. Bu asrda, M sr eyaletinin idarsinde balca mansiblarine el koyabilen M em lkiu frkalar, lkenin btn mukadderatine hakim olup, i olaylarna ynelebildikten sonra, nlerinde M em lkiu devletinin tekrar kuruluu olan eski amalarn gerekletirmek iin devletin ve M srda temsilcisi olann ekli otoritesinin yerine gemek ten baka bir i kalmad. Bylece, Osmanl Devletinin XVII. asr sonlarndan beri ulat siyasi, askeri ve ik ti sadi istikrarsz durumu ve bu durumdan istifade etmeye alan Avrupa devletlerinin Ortadouda smrgecilik hrs, M sr m utegalibelerinin hedeflerini yerine getir mesine ok yardm etti. erke Melmed Beyin ldrlmesi (18Nisan 1730/30 Ramazan 1142) yle Kasimiyye frkasnn snmse de, asker snfndan olup Kazdolu brahim Kethda liderlii altnda zuhur edilen Kazdoliyye fr kas, M srn Osmanl idaresi zerinde rakib lii bir adm daha ileriye gitm i; eyalette nemli mansblar el de etmekle iktifa etmemi; M sr Osmanl Devletinin elinden kopmaya, M srda eski M em lkiu devletini tek rar kurmaya almti.
O SM A N LI I

yi eyalete tayin edilmitir. Bunun zerine, Bulutkapan, yeni Osmanh beylerbeyine M srda karlam ayp, eyalet te otoriteyi cebren elde etmi; hutba ve sikkede Osmanl P adiahyla beraber kendi ismini koyup, Asitaneye gnderilen M sr rsaliye hzinesini irsal etmemi, M srda Osmanl devlet merkezinden bam szln ilan ederek eyaletin Asitane ile btn balarn drt sene ci varnda kesmitir (1769-1773/1183-1187).62 H albuki, Osmanllarn M sr zabtndan beri, b il hassa XVII. asrdan ve XVIII. asrn ortalarna kadar, M sr m utegalibeleri, birka defa ba kaldrm lard. Fakat, bu hareketlerin esas hedefi, Osmanl hakim iyetinden ba m szl ilan etmek deil, frkalarnn M srda Osm anl idaresinde nfuzlar daha artrm ak iin ktn dan dolay, bais olan sebepleri m ahalli olup, M sr da rsna kmam t. Osmanl Devleti, m utegalibe reislerin bazlarn nefy veya katline feman karm akla, veya Osm anl idaresine stnl ve bu frkalarn arasnda para lel bir hal temin etmek zere onlardan birini taraftar al m akla, M em lklularn gl nfuzlarn karlamaya tesebbs etm iti. Ancak, M sr Paasnn bu siyasetinin ol duu gib i tatbikinde baarszl, ya hayatn ya en azn dan mansbn kayb ettirdi. M em lkiu frkalar, bu de virde, Osmanl Devletinin topraklarn korumaya gc kalm adn ve M srda bam szlklar ilan ettiklerinde Rusya ile savamasyle megul olduundan dolay karSYASET

larnda bir ey yapamadn grnce, bu defa, M sr bey lerbeyini kati veya azl ile iktifa etmiyerek XVI. asr ilk eyrei sonlarndan beri, ilk kez asl otorite sahibine ba kaldrmlard. Bu ekilde, Ali bey el-Kabir ism iyle me hur olan Bulutkapann isyannn, Osmanl Padiahnn M srda otoritesine kar olmas, M em lklu devletinin tekrar hortlamasna hedef olmas ve M sr snrlarndan Hicaz(1770/1184)ve Suriye(1771/1185)ye kmas, M sr yeni bir devreye tamtr. Ali beyin, Devletin otoritesine tecavzleri, Msr eyaletinin ve btn mukadderatnn snrlarnda durma yp, blgesel bir destek bulabilm ek zere M emlklu devletinin sabk emlaklar olan am ve Hicaz gz nn de bulundurmutu. Bu ekilde, devletin M srda m ahal li otoritesini sona verdikten sonra, M srla ilg ili d oto ritesini elde ederek Rusye ile askeri ve Ortadouda rakiblikte bulunan ngiltere ve Fransa ile ticari anlamala r imza etmi; bylece, Avrupa glerinin, devletin bl gede en nemli vilayetlerinden birinin ilerinde karma larna sabk olunmayan bir frsat tem in etm iti. N ite kim , Bulutkapan, Kzldeniz ticaret yollar ve Cidde, Kuseyr ve Svey gibi nemli lim anlarnda stratejik bir yer arayp oralarda rakib olan devletlerden siyasi, askeri, ve m ali faidelerini temin etmeye ve bu vesile ile d alemle bamsz bir alaka kurmaya alt gib i, Osmanl Devletiyle sava halinde bulunupta Devletin m him vilayetlerinde ve zellikle y llk rsaliyye Hzinesi gnderen M srda huzursuzluu tahrik etmeye kalkan Rusye, Akdeniz sahillerine kadar ulap, A li bey el-Kebirin Devletten bam szlna desteklemiti. Bylece, Bulut-kapan Ali bey, Abuz-Zaheb Meh med beyi Suriyenin zabtna gnderdikten sonra, 1771/1185de Ruslar ile ittifak ettii gibi, Suriyenin is tilasnda kendisine Akka emiri Zahirul-Omer de yardm ediyordu. Dier taraftan, Bab-i A liyi tutan smail Bey, A li Beyin bu kadar iktidar sahibi olmasn ho grme yip, Ebuz-Zehebin fikrini elip, Suriyede bulunan be raberindeki kuvvetler ile M sra dnmesi, vaziyeti dei tirdi. Ebuz-Zahebin taraftarlaryla M sr Osmanl ha kim iyetine tekrar iade ettikten sonra, Bulut-kapan ve ta bileri de, M srdan kaarak A kka hakim i Z ahirilOmere snmlar; Ruslardan az yardm lar elde ederek Akdenizdeki Rus donanmas yoluyla oradan am tekO SM A N 1I ^

rar zabt edip, kk bir kuvvetle M sra tevecch etmi; Salihiye mevkiinde Ebuz-Zeheb kuvvetlerini yenebilmise de, 13 Nisan 1773/19 M u h errem ll87 de Kahire civarnda m alup olarak esir dmtr.63 Filhakika, M sr beylerbeyi olan H ayir-beyin vefa tndan beri, M srdaki M em lklularn M sr hkm et mesi arzular snmemitir. Onlar, Osmanl beylerbeyi olan Mustafa Paann Osmanl otoritesini M srda yer letirmesine ve kendi nfuzlarn zayflatrmasna kar ktklar gib i, nfuzlarn tekrar iade etmek zere Osmanl beylerbeyi Ahmed Paann M srda isyan hareke tini istismar etmeye almlard. Ancak, onlar, iki bu uk asra yakn bir devre iinde, Vezir-i Azam brahim Paann M sr tanzimat mucibince, eyaletin mahalli idaresinde yerli rollerini kabul etmilerse de, bu asrlar boyunca, eyaletin btn messeselerinde nfuzlarn yerletirebilm iler; hattaki Seyhu-beled payesine ulaan A li bey el-Kebir, Zaim -i M sr ve H akim -i M sr lakablaryle iktifa etm eyip, Padiahtan M sr beylerbeyilii makamn istemeye kalkm tr. Gerekten, ykseli devresini yaam olan Osmanl Devletinin, XVI. asr ilk eyreinde meydana gelen M em lklu isyan hareketleriyle davran, XVIII. asrda, zuhur edileninkinden ok deiik idi. M em lklularn er ken isyan hareketlerinin M srda Osmanl hakim iyetine msbet neticeleri grlp, eyalette Osmanl nizam tesis edilerek istikrar devresini balamasna sebep olduu hal de, son asrlardaki isyanlar, M srn Osmanl idaresine gayr-i msbet sonular olup, M em lklu m utegalibelerinin nfuzlarn daha artrarak m utlak hakim iyeti elleri ne geirmitir. Fakat, Osmanl Devleti, Ruslarla megul olup Bulutkapan isyanna ciddi karlayam ad vakitte, M em lklu frkalar arasndaki rakiplikleri, Ali Beyin M srda bam szl teebbs sona erdirebilmi, M srda hakim iyeti tekrar Osmanllara iade edebilmitir. Bulutkapanm isyan hareketi sona erdirildikten sonra, M em lklu frkalarnn atmalar ve yabanc dev letlerin M srda giriim leri durmam, eyalette durumu, eskisinden daha kt olmutu. Bu ekilde, Asitane, M srn byle i ve d tehlikeleri ile sarldn grnce, M srdaki bu M em lklu m tegalibeleri ortadan kaldr maya ve Avrupa devletlerinin M em lklu mutegalibelerle direk iliki kurm alarn karlamaya karar vermi; bu
SYASET

e ( kar hi bir tedbir alamam, Fransa M sr ihtilaline ka dar (1798/1214) bu vaziyeti kabulne zorunda kalmtr.64 * * % Bylece, Osmanl Devleti, sekiz sene iinde (923931/1517-1525), M srda istikrarl bir Osmanl nizami koyabilmitir. Bu nizamn tatbikinde, Osmanl genel ni zam ve kanunlar erevesinde M em iklu D evletinin sa bk nizam ve kanunlarna ve eyaletin Osmanl esas idare cileri yannda M em iklu eski idarecilerine dayanarak XVII. asrn ortalarna kadar baarl olduu sylenebil mitir. XVI. asr sonlarndan beri, stanbulda idare merke zinde grld askeri, siyasi, idari, mali ve iktisadi hu zursuzluun M sr eyaletinin genel nizamna yanstma syla, oralarda Devletin kanunlar ve Padiahn ferman larna tecavz edilmeye ve M em iklu frkalarnn eyale tin btn messeselerinde nfuzlar artrm aya balan mtr. Bu mtegalibe frkalar, XVII. asrn ortalarndan itibaren, eyaletin Osmanl nizamnn karklk devresi nin balamasna sebep olmular; tedricen M srn Osmanl idaresine rakiblikte bulunmular; sonralar, Dev letin M sr'da otoritesine ba kaldrarak eyalette bam szlklar ilan etmeleriyle M srda Osmanl nizamnn yklm asna yz tutmutur.

vazife ile Cezayirli Haan P aay deniz yoluyla M sra gndermiti (9 Haziran 1786/18 Saban 1200). Cezayirli Haan Paa, M sra varr varmaz, toplumda huzuru te min etmi; Reydaniyye civarnda silerin ordusunu peri an etmi; Kahireye gelerek El-Ezher ulem asyla tegallubun izalesini temin edecek tedbirler hakknda meveret etmitir. Asker ocaklarna eski kanunlarna riayet etme lerini tenbih eden Haan Paa, firari merann mahlul olan mukataalarnn satlm as, birka seneden beri geri kalm olan rsaliyeni stanbula tekrar gnderilmesi, ve lacc kafileleri iinin yoluna konulmas gibi meselele rin halline almt. Fakat, Haan Paann ordusu ile Murad ve brahim beylerinin kuvveti arasnda arpma lar neticesiz kaldndan, Osmanl kuvvetleri Kahireye, mutegalibeler ise, Ciceye ekilm ilerdi. Bu esnada, zu hur etmi olan Trk-Rus seferi, M sr ilerini oluruna balamak zaruratn tevlit etmiti. Bylece, Haan Paa, baz vilayetleri brahim ve Murad beylere brakp, sma il Beye de bir mikdar yardmc kuvveti terk ettikten sonra, 1787/1201 ylnn sonlarnda, M srn dahili va ziyetinde esasl bir deiiklik yapmadan M srdan ayrl mtr. Saiddeki M em iklu meralar ile birleebile Murad ve brahim beyler, tekrar ayaklanarak Kahireye girmeye muvaffak olmulard. Bab-i Ali ise, bu meseleye

M. F. K prll, B izans M uesseselerinin Osmanl M iicssesclerinc Tesiri, stan bul 1931, s. 43, 4 8 ,5 3 , 5 7 -5 8 ,7 0 ,7 8 ,1 3 2 - 1 3 5 , 139, 144-145; I. H ak ki Uzunarjh, Osmanl D evlen Tekilatna M edhal, Ankara ] 9 4 i, s. IXXIII.

12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

F. Babinger, Osmanh Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. Cokun ok, An kara 1982, s. 69Tansel, Yavuz Sultan Selim, s. 150 vdd.; /nasi Altunda, Seiim I, IA/X, 428-429; Bekir K tkolu, "(Hadim) Sinan Paa", IA/X, 665. B ed a y i z-Zhur, V/147-150. Bedayi'z,Zuhur, V/157-158. Seyiid M. es-Seyyid, XVI. asrda M sr E yaleti. stanbul 1990, s. 55-57. Bedayi'z-Zuhur, V/163. Beday'iz-Zuhur. V/159A.g.e., V/166. A.g.e.. V/166. A.g.e., V/167-168. S. M . es-Seyyid, XVI. asrda M sr Eyaleti, s. 48 Muhammed Ib Yusuf el-H ailak, Tarih-i Msr, stanbul Un. Ktp. TY.nr. 628 V. 59 a-b.

mer Ltf Barkan, XV. ve XVI a srlarda Osmanl m paratorluu'nda Z i ra i Ekonominin Hukuki vc M ali Esaslar. I, Kanunlar, stanbul 1943, s. LXIV- LXVI; Ahmed Akgndliz, Osmanl K anunnam eleri vc Hukuki Tah lilleri, I, stanbul 1990, s.

Arab Hseyn Dakur, es-Sulta el-M em luki Kansu el-Gavri, Siyasetihi ed-D aliyye veI-H ariciyye (90-92/1500-I5I), H aviiyat fiAdabi'IArabiyye, cild 4 (1989), Beyrut 1992, s. 387; A. M. ibn iyas, Beday-iizZulur fi V akayid-Duhur, Cuz V., Kahire 1961, s. 63-64.

4 5 6 7

Feridun Bey, M unseatu s-S a la tin, stanbul 1 6 4 ,1, 369-375 ibn iyas, Bedayiz-Zuhur, V./22, 45. Bed-ayfz-Zuhi/r V./79, 80. Saiaheddin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara, 1969, s. 148-149; Ahmed F. M tevelli, E l-F ethl-0sm anlt Lis-a/n ve M sr ve M kaM im ahi, K ahi re 1976, s. 170.

24 25 26

B edayi'z-Zuhur, V/149A.g.e. t V/160. A.g.e., V/149-150; ibn Zunbul er-Rammal, G azavatis-S ultan Selim Han ma} a K ansu cl-G a ri Sultan M sr ve a m aliha, Kahire 1278, s. H 3 ;A b d u sSamad ed-Diyarbekri, N ei'adir ct-T cvarib, st. Ali Emiri Ktp. nr.596, v. 151b- 1552a.

8. 910. 11.

B edayrz-Z uhur ; V/124-125; M tevelli, el-Fethu'l-Osm anl, s. 178. B ed a yiz-Z.uhur, V/122, 125, 141 B ed a yiz-Zth/r, V/I52. Osman Abaza, Eser a b a vvu l et-T icareti l-A lem iyye la Re's/r-Raca Es-Salih Ala M sr ve Alem el-B a h ril-M teva ssit esna el-K a m cs-Saadis Aser. Kahire Tarihsiz, s. 35-36. 27

Bedayi'z-Zhur, V/125; ibn Zunbul, s. 113; Suheyli, T arih-i M sr- Cedid, Mutf. bas. stanbul 1142, s. 16a; keza bk. M tevelli, el-F cth el-Osmanl L-M sr, s. 187-188, 196-197.

OSA\ANLl P P V I SYASET

28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 4 l. 42 43 44 45 46 47 48 49 50. 51 52 53

ibn Zunbul, a yn eser. s. 114; Suheyli, T arih-i M sr- Ccid, s. I6a. Bedayi'z-Zuhur, V / l6 0 - l6 l, 189-190. B eday'i z-Zuhur, V/190, 193-194. es-Seyyid Ahmed b. ez-Zeyni Dehelan, el-Vlam b i- llam B ey tu l-lla h il-H aram, M sr 1305, s. 189. Haydar eiebi, Ruzname" (M unseatus-Selati), 1/1454; Bedayi'z-Zuhur, V/L78. Haydar elebi, "Ruzname". s.489; Hoca Sadeddin, T acil-T cvarih, II., s tanbul 1279, s. 375. B edayi'z-Zuhur. V/202; Tacu't-Tevarih, 11/374-375. Bcday'iz-Zuhur. V/162, 206-207. Rdvan Paa-zade Abdullah, T afrih-i M sr, H am idiyye Ktp. nr.900, v,121a. Feridun Bey, M m seatus-Seiatin , 1/455, 492. ibn Zunbul, s. 117. Bedafy'z-Zuhur, V/2289, 351 vd., 381, 384-385, 431, 435, 449; ed-Diyarbekri, Nevadiru't-Tevarih, v. 308 b, 314 a-b. J.V. Hammer, D evlct-i O sm m iyye Tarih, M .A ta Tere., IV/238. Haydar elebi, "Ruzname' (M m eatus-Selatin), 1/492; Rdvan Paa-zade, Tarih- M sr, v. 121 a; keza bk. Tansel, Yavuz Sultan, s. 19S.S Bedayi'z-Zuhur. V/209-211, 277, 381, 436; ed-D iyarbekri, v.34lb . S. M. es-Seyyid, X V I asrda M sr eyaleti, s. 61-65. S.M. es-Seyyid, a.g.e., s. 68-70 S. M. es-Seyyid. "Hayri Bey", TDV. IA ., cild 17/59-60. es-Seyyid, M sr Eyaleti, s. 61-65. es-Seyyid, a.g.e.. s, 72-73ed-Diyarbekri, N evadiru't-Tevarih, v. 375b-383 a, 396a-b, 398a. I- H. Uzunarl, Osmanl Tarihi , II. Ankara 1943, 318 vd.; ed-Diyarbekri, aynt eser. v. 403-409; keza bk. es-Seyyid, a.g.e., s.77-81. Celal-zade Mustafa elebi, Tabakatu l-M em alik ve D crecatu-l-mcsalik, \Viesbaden 1981, v. 121a-b.
XVI. asrda M sr Eyaleti, s. 85-86.

56 57 58

Osmanh Devrinde M sr Eyaletinin dari ve M ali stikrar Devresi ve H u zursuzluk Balangc Hakknda bk. es-Seyyid, a.g.e., s. 91-96. es-Seyyid, a .g.e.. s. 96-91. XVII. ve XVIII. asrlarda M sr Beylerbeyinin zayfl ve onunla ilg ili eyaletin eitli messeselerine etkisi hakknda bak. Ahmed elebi Abdu l-Gani, AvzahuI-Isaret fmen Tevella M isrul-Kahire m inel-M uluk vel-Basat, el-M ulakkab bi Tarilul-A yni, Yay Abdurrahim Abdurrahma, Kahire 1978, s. 122, 125, 140, 143, 150, 155; Mustafa es-Safii elKalavi, Safvatuz-Zaman fmen Tevella ala M isr min Emir ve Sultan, M sr, Suhag, R efaa et-T ahtavi Ktp. nr. 51, s. 158, 163, 178; Yusuf elM elavani, Tuhfetul-Ahbab limen Meleke M isra m in el-M uluk vel-Nuvvab, Suhag, et-Tatavi ktp. nr. 28, s. 95, 101, 103.

59

P.M. The Beylicat in Ottoman Eygpt during the Seventeenth century, BS0AS. XXIV/2, 1 9 6 , pp. 214-218 ayni mulf., The Exaked Lineage of Rdvan Bey: Sarne Observations 011 a Seventeenth century M emluk Geneaiagy", BS0AS ., XXI/2 (1959), pp- 221-222; aym mulf, "The Career of Kk Muhammed (1676- 1694), BS0AS,, XXVI/2 (1963), 269-287; Iraki Yusuf Muhammed, el-Vucud el-Osmani, el-M em luki f M isr flKarn es'Sam ineser, Kahire 1985, s. 45-46, 8 9 ,9 1 -9 6 ,1 0 1 , 112,121-123.

60

Abdurrahman el-Ceberti, Tarih A cayihil-asar fi't-T eraam ve Asar, B eyrut tarihsiz, c. I./47-48, 50.; Ahmed eiebi, Avzahul-sarat, s. 143, 150, 174175, 181; Mahmud es-sarkavi, Misr f'l-Kam es-Samin-aser, D ira sa tfi Tarih el-ceberti, c. II, Kahire 1957, 37-41.

6l

H olt, The B eylicate in Ottoman Egypt". p p .2 19-223; Iraki ysuf, el-Vuccud el-O sm ani-el-M emluki fi M isr, s. 47.91; Abdulvahhab Bakr, ed-Devle u l-Osmaniyye ve M isr fn-N isf es-Sani mine el-Karn es-Samin eser, Kahire 1982, s .18-19-

62

S. M. es-Seyyid, Diisturul-Amel fn-Nizam el-dari vel-M ali el-Osmani bi-eyalet M isr f m atla el-Karn es-Samin eser, nesr edilmeyen bir aratr ma, s. 9-10.

63

H olt, Egypt and the Fertie Crescent 1516-1922, A P olitica l History, London 1966, 85-87.: M uhammed R ifa t Ramazan, A li B ey el-Kebir, Kahire 1950,28-29-

Ahmed Akgndtiz, "M sr Kanunnamesi," Osmanl Kanunlar ve H ukuki Tahlili, VI/32-33. M srda kurulan ltizam N izam ve Saiiyane Sistem i, ve onunla ilg ili olan M sr rsaliyye Hzinesi hususunda bk. es-Seyyid, XVI. asrd a M sr Eyaleti, s. 52-53, 115-123; S. J . Shaw, The F inan cial a n d A dm inistrative Organization a n d Development o f Ottoman Egypt, 15 17-1798. Princeton, pp.283-309; ayn mlf. The Budget of Ottoman Egypt, 1005-1006, Paris 1968,
pp.

64

Bu hususta daha tafsilatl m alumat iin bk. Ramazan, A li B ey el-Kebir, s. 50-57, 186-189; W. Livingston, The Rise of Sleyh al-balad A li Bey elKabir: a study in the a ccuracy of the Clronirle of el-Jabati", BS0AS, XXXIII (1970), 283-294; I.H. U zunarl, Osmanl Tarihi, IV/I bol., 2.bas., Ankara 1978, s. 429-432; Abdulvahhab bakr, cd-D cvletil-O snaniyy e vc M sr, s. 66-71.

U -1 3 .

65

Cevdet Paa, Tarih- Cevdet tertib-i cedid, st. 1303. s. 243-262; Uzunarl Osmanl Tarihi, Vl/Ibol, s. 438 vdd., Abdulvahhab bakr, ed-D evIctu'l-O sm aniyye ve M sr, s. 111-150; Stanford J . Shaw, Ottoman Egypt in the Eighteenth C entury Harvard Un. 1962 pp. 6-7

54 55

es-Seyyid, a.g.e., s. 108- 115. es-Seyyid Receb Hzrraz, cl-M ed h a l ila T arih M isr el-H adis, Kahire 1970,

O SM A N LI j j j j j j

SY A S rr

OSMANLI MISIRI'NDA MEM LK NOSTALJS


ASSO C- PROF. DR. |ANE HATHAW AY
O H I O STATE UN1VERSTY D EPA RT MENT OF H S T O R Y / A.B.D.

smanl M sr tarih yazclndaki en nem li sorun, eyaletin idari liderliin in M emlk sultanlnn ynetim usullerini devam etti rip ettirm edii veya yeniden canlandrp canlandrmadd r.1Ancak, bu soru, Osmanl M srnn tarih yazcl nda incelenmemi birka tane varsaymdan birisini yanstmaktadr. Bu varsayma gre, M em lk M sr, Osmanl M sr idari snfnn dorudan b ilgi sahibi olduu objektif bir gereklikti. rnein, bir nceki yzyldan daha az olsa bile, on sekizinci yzyldaki artlar hakkn da arptlm bir gre sahip olan M srl on dokuzun cu yzyl gzlemcileri dikkate alndnda, bu ok tehli keli bir tahmin olarak grlmektedir. Bu arptmalarn en nl yrtcs, on dokuzuncu yzyln balarnda Fransz igal kuvvetlerinin istei zerine modern bir M sr Tarihi yazan air smail al-Khashshabdr. On sekizin ci yzyldaki M srn soylu sahipleri ve siyasi zmreleri ile ilg ili olarak airin yazdklar, M srn on sekizinci yzyl tarih kaytlarna aina olan herhangi bir insan iin boluklar ve hatalar tamaktadr. Kendisinin de itiraf et ti i zere Al-Khashsahab, ulem a yada slam b ilginleri ile babas tarafndan kendisine anlatlanlara (akhbar) dayan m aktadr.2 Gnmzde, Avrupal gezginlerin, diplom atlarn ve idarecilerin M srl ve dier Orta Dou topluluklar hakkndaki raporlarn O ryantalist nyarglarla renklen dirilm i fikir ve tanm lam alar beklentisi iinde pheyle karlam aya alz. Ancak, bu hecilik bir ya da biraz daha fazla yzyl uzaktaki bir toplumdan elde edilmi kaynaklardan daha uzaa gitm ed ii grlmektedir. On sekizinci yzyl M sr soylularnn M sr M em lklar hakkndaki grlerinin doruluunu nasl bilebiliriz? Ayn ekilde, eer byle bir soylu, M em lk Kurumlarn
O SM A N L I B H

yeniden oluturm ay iddia ederse onun szne inanm al m yz? Dier yandan, eer bu kii, bize, M em lk Ku rum lann yeniden yaratyormu gib i grnyorsa, bu nun onun alglam a gc olduundan emin olabilir m i yiz? Al-Khassahab (El-Kasap) gib i popler hikayelere dayanm adn nasl bilebiliriz? Ak olmak gerekirse bu kiinin gerekten byle ol duunu bilemeyiz. Abd al-Rahman al-Jabarti gib i bir ilim adam al-M anz, bn Taghri Birdi (Tanrverdi) ve bn Iyas3 tarafndan yazlm nemli M emlk tarihi vaka yinam elerini tam olarak biliyordu ve byk lde bun lardan yararlanarak M emlk ynetiminden anladklarn yazmt. Kendi paylarna Osmanl darecileri, zellikle bakm n yapmak zorunda olduklar camiler trbeler ve dini vakflar brakan en nl M emlk Sultanlarnn elbetteki bilincindeydiler. Bu nedenle, on yedinci ya da on sekizinci yzyln bir belgesi Sultan Qansuh-i (Kansu) Gavri vakflarna yada Sultan Barguqun (Berkuk) ca m isine atfedebilir.4 Bir Osmanl devri vakavisi, ayrn tl bir aklam a5 yapmadan, okuyucularnn Q aytbey ve M em lk devrinin son zamanlarndaki dier nde ge len yneticileri de bileceinden kesin emin olarak Qaytbeyn (Kayt Bey) Em irleri arasnda bir karakter anlata bilir. Ancak, bunun Qaytbeyn tesadfi kaynakasndan M emlk ynetim inin durumu ve kurum lan ile ilg ili so m ut b ilgiler aktarm akta olduundan emin olabilir m i yiz? M emlk ynetimini resmeden Osmanl devrinden sahip olduumuz ne gibi deliller bizi emin olmaktan uzaklatrr? Osmanl devri tarih kaytlarnda en sk bah sedilen M emlk Sultanlar, bir ynde en yakn gem ite ki Qaytbey (kayd 1468-1496), Qansuh al Ghawri (kay d 1501-1516) ve Tumanbey (kayd 1516-1517), ve d i er yanda ise kurucu babalar M em lklu Su ltan ln
SYASET

kuran Baybars (kayd 1260-1277), yaad yzyl bo yunca sren hanedanl kuran Harun (kayd 12791290) ve erke asll M em lklu Sultanlarnn ilk i olan Barquq (kayd 1382-1399)dur. Bu sultanlarn bei de, gerek byk baarlar gerekse Al-G hawrinin durumun da olduu gib i dehetengiz hatalar nedeniyle destanlatrlm iardr. Bunlarn hepsini ya da herhangi birini bilm ek Memlk tarihinde uzman olmann yan sra ge nel bilginin de sonucu olabilir. Buna ilaveten, bu Sultanlarn ortaya kt zel artlar, k ilit Sultanlarn folklorik sunum larla bytl m bir eit M emlk nostaljisinde olduu gib i, M em lk ynetiminin gereklerine derin bir kran okta fazla gstermiyor. Bu nedenle, M em lk ynetim ini dev ralan Osmanl devri idaresinin alglay byk lde folklorikti: Bu durum Am erikal bir okul ocuunun George Washigton hakknda anlatlan, kiraz aalarn nasl kestii ve sonrada yap t bu ii reddetmek iin ya lan sylemesiyle ilg ili hikayeyi duyduktan sonra hisset tikleriyle karlatrlabilinir. Bunun da tesinde, hane dann byle bir alglam aya niin sahip olduu, her bir Amerikal ocuun George W ashington ile kiraz aac hakkndakileri niin reniyor olduu ile benzerlik gs termekteydi: Bu tr hikayelerin aktarlm as hanedann yelerinin eitim inin ve sosyallemelerinin bir parasy d. Sonuta bu folklorik belgeler bize Osmanl M sr hakknda, Msr M em lklular hakknda anlattklarn dan daha fazlasn anlatmaktadr. A adaki, bu sunularn/belgelerin ieriinde mev cut olan folklorik nitelikleri gstermek iin Osmanl devri edebiyat kaynaklarndaki birka anahtar M emlk ahsiyetini ve Osmanl hanedannn M srdaki M emlk gemiini sahiplenmesindeki karlkl folklorik mem nuniyeti inceleyeceim. En sonunda hem hanedann ken disi hem de Osmanl idaresi iin bu folklorik sunularn yararlarn dikkate alacam.

fndan bir memlk, dier bir deyile asker kle, olarak sa tn alnm t. 1249 ylnda al Salihin (Selahaddi-i Eyyub) lmn on y l sren kanl askeri darbeler ya da kar darbeler takip etm iti. nk son sultann memlk
lar iktidar iin mcadeleye balamlard. Bu fetret d

neminin belki de en kt blm, al-Salihin dul ei olan Fatima Shajar al-D urrun M em lk komutan Kut al-Din Aybak al-Trkamani ile evlenmesidir; sonunda her ikisi de rakip memliikler tarafndan katledildiler. 1260 ylnda Suriyedeki Ayn J a lu tda Mool ordusuna kar kritik bir zafer kazandktan sonra, Baybars, M emlk komutan Qutuzun katli olaynda yer alm ve kendisini tahtn sa hibi olarak ilan etm iti.7 Sylenenlere gre, Baybars folklorik k iili i net olmayan tarihi gerekliklerle sadece ok anlamsz ben zerlikler gsteriyor. Baybars, orijinalinde szl olarak ak tarlm olan ve Srat al-Zahir Baybars olarak bilinen ok byk ve deikenlik gsteren destann kahramandr. Bu konuyla ilg ili birka yazl destan, genelde on doku zuncu yzyl tarihlerini tam aktadr.8 Dier geleneksel szl Arap hikayelerinde olduu gibi, Osmanl devrin den gelen bu destanlarn hepsin de tarihi elikili ifade lerle bol olduundan dolay, Baybars, destanlarnda top at yapar ve kahve ier. Bundan baka, hikayelerde Osmanl nvanlar ve kurum lan bol m iktarda gem ektedir; mesela, eyalet yneticileri paa olarak adlandrlm akta dr.9 Bununla birlikte, hikayelerin ounluunda srekli olarak H allarla ve M oollarla yaplan mcadeleler an latlyordu. Stres iindeki evde kalm kzlar ile ekil de itiren byclerin oluturduu basmakalp unsurlarla bezenmi bu hikayelerin, yalnzca Osmanl devri M em lk Sultanlnn ilk zamanlarndaki popler olaylarn hatrasn yanstt eklinde bir sonuca varabiliriz. Hikayelerde an latld zere Baybars, gerekte bir Trk memlkvL olmayan fakat Hulaun (H ulagular) ve Moollar tarafndan ynetilen kralln son Harzem ah Algan ah Jam akn olu Pers (Acem) ehzadesi M ah mut idi. (Gerekten de Baybarsn geld ii Kpak Boyu, Mool aknlaryla K rm a srlm t).10 Grlmemesi mmkn olmayan ordu kom utanlar Lbnan dalarnda yaayan Ism aili gerillalaryd. D eiik kitaplar, Baybars ile dier memlklar arasndaki ekimelerin farkl trleri ni anlatmaktadr. On dokuzuncu yzyln sonlarna ait
I SYASET

BAYBARS: EFSANE VE GEREK


M emlk Sultanlnn kurucusu Baybars al Bundugdar, ortaa Pers edebiyatnda ortaya kan Byk skenderden fark olmayan ak seik bir on sekizinci yzyl efsanevi ahsiyetti.6Muhtemelen bugnk U kray na topraklarndan gelen Kpak Trk olan Baybars, Eyybileri Sultan Eyb al Salih (kayd 1240-1249) tara
O SM A N U

bir Msr yazmasnda, Aybakn Baybarsn bata gelen1 1 rakibi olarak gsterilmesine karn, 011 dokuzuncu yzyl Halepinde baslm ok yaygn yazmada, onun en zorlu rakibi Q ualaun dr. Bu ikinci kitapta Baybars ve Quala un ayn kle pazarndan satn alnm akta ve birlikte M sra gnderilmekteydi. Quala'n, Baybarsn ishal du rumunu iddetlendiren M sr yolculuundaki kt olan fiziki durumunu srekli hor grm tr.12 Qualann kendisi, Trkeyle dolu kt bir Arapa konuan kibir li bir Trk portresi izmekteydi. (Bu zellik tarihi ger eklerde baz temellere dayanabilir, nk Qualan ol duka yalyken kle yaplm t ve Arapay hibir za man akc konumay renememiti.)13 Baybars ld zaman Qualan kendi olu H alili halef olarak gster meye teebbs etti. Eer yazl rnekler yalnzca ondokuzuncu yzyl tarihliyse, bu hikayelerin on sekizinci yzylda ve nce sinde ok yaygn olduunu nasl bilebiliriz? Siraat alZahir Baybars iin im al szler, ilgin bir ekilde tarihi

seik Baybars ve Harunu gstermektedir. Ayn ekilde, dier iki ift grup al-H inalinin Orta Dou folklorndeki dier ahsiyetleri ima ettiine m uhteliftirler.16 Ger ekte al-Q inalinin yapt Sad ve Haramn muhalefeti nin altn izmek iin ok iyi bilinen bilgilerden uzaklatrlam ayan m uhalif dmanlklar im a etmektedir. A l-Q inali ile Damrdai grubundaki dier vakayi namelerin stratejisi, eer vakanvislerin hikaye anlatt n gz nnde bulundurursak, kapsaml bir ekil alm ak tadr. Gerekten bu, Damrdai vakayinamelerin sonun cusunun yazar olan Azeban Ahmet Kethda (Kahya)nn gayretlerini nasl sunduudur: Kardelerin bazlar (ih
van) Sultan Mehmedin (IV, kayd 1648-1687) tahtan in

dirilm esi nedeniyle Kahiredeki sancak beyleri (sancaki) ve yedi alayn aalar ile subaylar (Ihtiyariyya) arasnda ge en olaylar hakknda bana sorular sormutu.17 Al-Qinali gibi o da iki tarafn muhalefeti hakknda ipin ucunu kaybederek anlatmaya balamaktadr. Bu tr bir kar k hikaye anlatmada eskiden beri kullanlm akta olan za man bam l hikaye anlatm pratiidir: Tipik Arap halk hikayesi kana ma-kana, Bir varm, bir yokmu, kyas lam asyla balar. Ayn temel forml Trk dilinde de mevcuttur: Bir varm, Bir yokmu. Ksaca, bu yazl belgeler popler halk hikayeleri erevesi iinde Osmanl M srnn tarihini anlatmaktadr.

lerin genelde gvendikleri bir grup tarihi yazlarda orta ya kmaktadr. Bunlar, Damrdai olarak bilinen vaka yinamelerdir. nk sz konusu vakayinamelerin drd de yaygn bir uydurma metinden km ve al-Damurdai lakapl M srn Azeban alayndaki subaylarla baz ba lantlar vardr.14 Bundan baka, on yedinci yzylda ve on sekizinci yzyln balarnda rekabetleri M sra szan iki askeri ve siyasi hizip Fagaris ve Qasimislerle m tte fik olan bedevi hizipi Sad ve H aram larn kkenini ta rihiler aklad zaman drt vakayinamenin balang cnda da bu im al szler grlmektedir. Damrdai vakanvisleri bu halk hikayelerine ba karak yazdklarn hibir zaman aka ifade etmemiler dir, bunun yerine, Arap folklornn bir ift muhalifi Sad ve H aram larn amansz rekabetlerinin karlatrmasn yapmlardr. Bylece en eski vakayinamelerden biri olan
Macuncu L atifin yazar Mustafa b. brahim al. Maddah

BARQUQ (BERKUK) VE DZME ECERE


Sultan Barquq, Rdvan Bey isim li birinin on yedin ci yzyldaki uydurma eceresinde dikkati eken bir g rnm arzetmektedir. RM. Holt, bu Rdvan isim li k ii yi 1631 ylndan 1656 ylnda lene kadar hayret verici bir ekilde yirm i be y l hac yolu kom utanln (amir alhac) tekelinde tutan Rdvan Bey al-Fagari olarak tanm

lam aktadr.18 Baka bir yerde de belirtmi olduum gib i soy aacndaki gerek kim lii ayn zaman sresinde ya ayan Qasimi Lideri Rdvan Bey Abl Shawarib olm al dr.19 Bu soy aacnda Borquq, Emir Yalbughann tarihi
memluu deildir. Ancak bunun yerine Peygamberin ai

al-H inali, al-Haimi-Haram ortaya kt zaman, Al Uthmann H km darlna (Dawla) kadar, eski zaman lardan beri M sr halk iki grup (Fargatayn) idi, askerler ve ehirliler ile reaya beyaz bayrak ve krm z bayrak; be yaz alan Tubba ve krm z olan da Kubaybi, Zuhbi ve H ilali, Qalauniler ve Baybarsiler.15 Qalauniler ve Baybarsiler, arivindeki Stra'nn baz versiyonlarnda akO SM A N LI I

reti Kureyin bir yesi olan Kisa b .Akrama diye birinin torunudur. Bu ksa isim li kii kazara bir gzn kard bir bedevinin kendisini Halife mere (kayd 634-644 C.E) ikayetinden sonra Arap Yarmadasndan kam t
SYASET

ve Bizans imparatoru u anda erkezistan diye bilinen yere yerlemesine izin vermiti. Daha sonraki neslinde torun olan Barquq, Bulgar kle tacirleri tarafndan ka rlm ve M emlk Sarayna getirilm iti.20 Barququn hi kayesi, kendisini Barququn ve oradan uzanarak Kureyin bir torunu olduunu zanneden Rdvan Beyin asilzade soyunu gstermek amacyla soy aacna dahil edildii birka hikayeden biridir. Barququn ykletirilmi kkeni benzer bir ekilde asil bir soylu olmas ge reken ancak haksz bir ekilde kle alnm olan ykletirilm i Baybarsinkine benzemektedir. Soy aacnn ya zan kii bir model olarak Srat al-Zabir Baybars'm baz uyarlamalarn ok iyi kullanm olabilir; yazar, Barququ ilk olarak sunduu zaman ilk nce Eyybi Sultan larna satlm olduunu inanlmaz bir ekilde iddia et mektedir. Elbette ki bu Baybarsn kaderiydi, ancak Barququn zamannda Eyybiler ok uzun bir sre nce sah neden silinmilerdi. Daha da genellersek, soy aac erkeslerin ve dier Kafkas halklarnn Araplardan geld ii ni syleyen salam gelenee dayanyor. Ancak tipik bir ekilde atalar Kurey olmayp ilk Mslmanlar tarafn dan fethedilmi bir Bizans vasal devleti olan Ghassan K rallnn gneyli, dier bir deyile Yemenli, Arap y neticileridir.21 Bu dnce ekli Sultan al-M uayyad Shaykh (kayd 1412-1421) ile Sultan al-Zahir Tatar (kay d 1421) iin hazrlanm olan Badr al-Din Mahmd alAyninin (1361-1451) kitaplarnda nemli bir rol oyna maktadr. Al-Zahir Tatar Qansuh al-Ghawru tarafndan himaye edilen Majalis de sunulm aktadr.22 Ayn dnce Evliya elebi (1611-1682) tarafndan da bildirilm i ve ayns erke folklorunn bir on dokuzuncu yzyl ko leksiyonunda da grlmektedir.23 Rdvan Bey'e ait ecerenin amac, ok byk bir ih tim alle hem erke hem de Kurey neslinden gelmesi nedeniyle Rdvan Beyin, ne gklere karlm soya ne de Kutsal yerlerde atalarndan kalm a hizmet uygulam alar na sahip olmayan Rdvan Bey al-Fagari gibilerden ziya de, Tac komutan olarak atanmay hak ettiin i iaret et m ekti.24 Soy aacnn ortaya kmas, on yedinci yzyln ortalarnda ak bir ekilde ortaya kan ve ksaca kendi kendine erke iddiasn oluturarak Rdvan Bey AblShawarib gibi bir desteki bulmu gibi grnen Mem lk zlemi nin baka bir unsurunu gsterdiini dnO SM A N U ^

yorum. Abul-Shawarib ak bir ekilde kendisinin er ke etnik kkeninden gurur duym aktayd ve bunu yk sek bir mevkie atanmak iin geerli bir neden olarak k ul lanyor ve hatta yanlgya yer vermeyecek bir ekilde oullarndan ikisi olan Khushqadam ve zbeki son d nem M emlk ynetimine srayla bir sultan ve bir gene ral olarak atama imasnda bulunabiliyordu.25 Evliya elebinin bizlere anlatt zere on yedinci yzyln ortala rna doru Msrda ok sayda erke asilzadesi vard.26 I. Selim in M sr fethettikten sonra balad M emlk em irleri, phesiz stanbuldan M sra tayin edilen bey ler ve eyalet grevlilerinin daha sonra yapt gib i, erkezistandan memlk tedarikine devam etmilerdi. On ye dinci yzyln ortalarnda M srdaki erke asilzadeleri nin says, erkes-sever bir siyasi kltr ile bunun uzan ts olan erke asilzadelerin hakim olduu son M emlk sultanlna ynelik nostaljiyi desteklemek iin gerekli olan kritik younlua ulaabilmilerdi. Bununla birlikte, ok saydaki erke bir M emlk nostaljisi kltrn aklamak iin yeterli deildir. Unutulm am aldr ki Osmanl fethinden sonra Selim bir ok eyin arasnda M sr asilzadelerinin erke isim leri alm alarn yasaklayarak byle bir gelim eyi nlemeye a lm t; asilzadeler erke isim leri yerine Trkelemi Mslman Arap isim leri almaya mecbur tutulm ulard. Bununla beraber fetihten birbuuk asr gemeden Ab-1 Shawarib Rdvan Bey ak bir ekilde kendi erke kim liinden gurur duyarak bir soy aac oluturmasndan baka oullarna zbek ve Khushqadam isim lerini ver mekte hibir ekince, utan duymamt. Ksacas bu de iim in sebebi, zamann gemesidir. 1524 ylnda Mem lk ileri gelenlerinden sonra bir kiinin oullarna er ke ismi vermesi ve erke olduunu destekleyen bir e cere hazrlatmas Memlk ynetiminin yeniden oluu munu ince bir ekilde gizleyerek talep eden, bakaldr ya yakn hareketler olarak yorumlanabilirdi. Ve elbette ki Osmanllar fethin hemen sonrasndaki yllarda bu tr de byk isyan bastrmlard: Bunlar 1521 ylnda ki am Valisi Canverdi al-G azalinin isyan ve 1522 y lnda M srdaki iki il valilerinden Canm al-Sayf ile naln isyanlar ve 1523-1524 yllarndaki M srn Osm anl Valisi al-K lain (hain) Ahmet Paann isyan dr.27 Dier yandan 1650 ylna kadar Memlk ynetimi
SYASET

yalnzca donuk bir hatrayd. ster istemez ho karlan mamasna ramen M emlk Sultanlar ile erke atalar nn isimleri gibi nostaljik dokundurmalara katlanlabiliyordu. Bundan baka asilzadeler - elbette ki sahip olama dklar-M emlk idarecilerinin anlarndan ya da Memlk idarecilerinin komutas altnda retilen tarihten deil halk hikayelerinden, M emlk ve erke kim lii ile tassavvurlarn ortaya karyorlard. Tabiat gerei, hem Memlk zlemi hem de erke iddialar fazla derecede folkloriktir.

ni eitli Trke tercmeleri on sekizinci yzyl bala rnda ortaya km tr.30 bn yasn yazdklarna daha il mi bir yaklam la kar kan bn Zunbulun yazs kesin olarak tarihi deildir. Gerekte, kahramanlar arasndaki hayali konumalarla tamamlanm Srat al-Zahir Baybars' anmsatmaktadr. bn Zunbulun satrlarnda Tu-

manbey, Osmanl topusu ve Memlk Emirleri Khayrbay ile Canverdi al-Ghazalinin ihanetleriyle yere serilen gururlu bir sava olarak anlatlyor. bn Zunbul, Os manlIlarn svarilik sanatlarnda neredeyse yeteneksiz ol duklarn ve eer top ve tfekleri olmasaym M em lkla r asla yenemeyeceklerini defalarca vurgulamaktadr.31 Bu arada Selim, gvendii Memlk hainleri tarafndan ne derece olursa olsun yanltlan deerli bir sultan olarak resmedilmektedir. Kesin sonucu belirleyen savalar yal nzca kalabalk ordular arasnda deil, teke tek Osmanl ve Memlk savalar arasnda da yaplm t. Bu tr m cadeleler Srat al-Zahir Baybars ile dier Arap Halk hika yelerinden bilinen kahramanlk hikayelerinin belirleyici bir zelliidir.32 Osmanllar tarafndan ele geirilmeleri zerine Emir Kurtbay ve daha sonra Tumanbey ateli si lah kullanm ile ilg ili korkaklk hakknda Selim e bilgi verdiler.33 Sanki yazm olduu folklorik metinlerin ne mini vurgulamak istermiesine bn Zunbul Memluk Emiri Sharbakn neredeyse insan st kahramanln Srat Antari slamiyet ncesi Herkl Antarn kahra m anl ile kyaslamaktadr.34 bn Zunbulun hikayesi tipik ik ili halk kahraman l hikayelerini sergilemektedir: Kahramanlar ve kt karakterler neredeyse izgi filmlerdeki gibi ak bir e kilde ayrt edilmitir. Khyrbay ak seik bir hainken, zellikle Tumanbey gerekte ehit olmu bir kahraman d. Eer on yedinci yzyl Kahire sinin ileri gelenlerine M srn Osmanl tarafndan fethi ile ilg ili bu versiyon gsterilmi olsayd, o zaman bunlarn Tumanbeyin me zarna doru eilmelerinde ve Khyrbay red etmelerinde elbette alacak bir ey olmayacakt. Davranlar Osmanl ynetiminin gerek bir reddediliini deil, ideal letirilmi son Memlk dzeni iin folklorik bir zlemi yanstabilecekti.

BN ZUNBUE (SMBE)'UN ETKS


Hemen hemen ayn eyler, Evliya elebinin tarif ettii dier Memlk destekisi, Osmanl kart gsteri iin de sylenebilir: Anlattklarndan anlaldna gre, M srl asilzadeler son Sultan Tumanbeyin mezarnn ya nndan, vezir-i azam Sinan P aay Osmanl Fethi srasn da ldren Memlk Emiri Kurtbaynkinde de yaptkla r gibi, her geilerinde balarn eerlerdi. Bunun tam tersi olarak Selim' le yapt ibirlii ile Osmanlnn za ferini mmkn klan Khayrbayn mezarndan yzlerini eviriyorlard.28 Michael W inter, bu gelenei on yedinci yzyl asilzadelerinin Osmanl mparatorluuna kar olan dmanlklarnn ve bunun uzants olan Memlk kurumlann yeniden kurma arzularnn bir ispat olarak aklamaktadr.29 Ancak byle olumlu bir inceleme bu gelenein uygulandn kontekse nem vermemektedir. Evliya, yukarda belirtildii gibi Memlk sultanl nos taljisi ile erke kim liinin vurugulanmas ak bir e kilde blgesel siyasi kltr zellii olarak ho grld zaman olan l6 6 0 l ve 1670li yllarda M srda bulun mutu. Ancak bunun da tesinde W interin incelemesi on yedinci yzyl asilzadelerinin, fethin gnmzdeki en nemli yazlar iin bir temel oluturan bn yasm yaz dklar ile uyumlu ve dorulanabilir olaylar zerinde yo unlaan Osmanlnn M sr fethetmesi ile ilg ili dei meyen ve dorusal anlatm onayladklarn varsaymak tadr. Bu tam olarak doru deildir. Osmanl devri ileri gelenlerinin fikirlerine uygun Osmanl fethi hikayeleri nin bir versiyonu olan 1553 ylnda hazrlanm ve Wagiat al-sultan al-Ghawri va Salim al-Uthmani balkl hi

KIJ.ANI1.AB1.R BR GEM
Osmanl mparatorluuna kar gsterilen d m anlklar syle dursun, W interin iddia ettii gibi, bu
SYASET

kayenin vakanvis Ahmed b. Zunbule ait olmas byk ihtim aldir; iin dorusu Zunbulun ksa vakayinamesiOSM A N LI I

olduka hayalperest efsaneler ve icat edilmi gelenekler on yedinci ve on sekizinci yzyllar sresince M srda Osmanl ynetiminin ayrlmaz bir paras olmutur. M srn ileri gelenleri de eyaletlerinin Osmanl ncesi ge mii ile ilg ili idealletirilmi bir fikir oluturmada yalnz deillerdi. Dier Osmanl eyaletlerindeki st tabaka bu lunduklar saygn mevkilerde kendi konumlarn glen dirmek iin elbette ki dzmece ecereleri ve eski kahra manlarn efsanelerini istismar etmilerdir. On yedinci yzylda Gney Iraktaki Basra Lim ann ynetmek ze re oraya yerletirilmi bir airet olan Afrasiyab halk on birinci ve on ikinci yzyllarda Irak ve rana yryen Byk Seluklularn soyundan olduklarn iddia ediyor lard.35 Bir yzyl sonra ve uzak batda Maldova ve Eflak da (bugnk Romanya) Osmanlnn atad Phanariot idareciler, Bizans mparatorluunu model alp kendi -eyaletlerindeki halk kltrn inceden inceye ileyerek, aama aama gelitirdiler. Saray dili Yunancayd. Bizans nvanlar, seremonileri ve hatta gelenekleri kullanld.36 Fakat Rhanariotlar kesin olarak Sultann hizmetinde ol duklarndan dolay gerek anlamda Bizans yeniden kur may arzu edemediler. Bunun yerine Romanyann, ge mii Bizansa uzak olmakla birlikte yerel seviyede otori telerini gstermek iin sahip olduu Bizans mirasn kullandlar. Belki de gelecekteki aratrmalar, Afrasiyablarn Seluklularla ilg ili fikirlerinin yan sra Phaariotlarn Bizansllarla ilg ili dnceleri hakkndaki folk lorik kaynaklan da gn na karacaktr. Gerekte bu eyalet yetkililerinin hepsi de -Basrada Afrasiyablar, Romanyada Phanariotlar ve M srn ileri gelen asilzadeleri- Osmanl merkezinin kendilerine salayamad bir temel otoritenin kayna iin bulun duklar yerlerdeki Osmanl ncesi gemii istismar et milerdir. Buna ramen bu yerel otorite Osmanl idaresi iin ikayet edilecek kadar ok byk bir tehdit deildi. Elbette ki, Osmanl ncesi gemii tekrar hayal ederek otorite talebinde bulunmak, on yedinci yzyla kadar Osmanl eyalet idaresinde anahtar bir strateji olarak g rlebilir. Bu zamanda Osmanlnn genilemesi yavala m ve Osmanl m lkiyetine giren fethedilmi ibirliki mparatorluklar ve K rallklar artk daha fazla daimi bir askeri ve idari rakip konumunda deillerdi. Bu yzden, Osmanl Merkezi otoritesi eyalet sekinlerine kullanla bilir bir gemi iin msaade ediyordu.
O SM A N LI I

KLTR DEMN N BR ARACI OLARAK HALK BLM


M srn askeri ve idari kadrolarnn hem tarihi hem de hayali olan dier efsanevi kahramanlarla birlikte, Memlk Sultanlarnn efsanelerini niin istismar ettikle rine dair hala tartlr bir baka temel neden daha vardr. Azeban birlikleri ile ilg ili Damurdainin vakayinamesi yine bir ipucu vermektedir. Eer Azeban ya da herhangi bir dier alaydaki askerlerin durumlarn dikkate alrsak, Ahmet Kahya Azebann talebi olan kardelerin kendi sinden gemiteki kahramanlarla ilg ili olaylar tekrar gzden geirmesini istemeleri akla uymaktadr. Msr Alaylar ile ileri gelenlerin ev ahalisi on yedinci ve on se kizinci yzylda Abhazya, Arnavutluk, Anadolu, Erme nistan, Bosna, Bulgaristan, erkezistan, Grcistan, Yu nanistan, Macaristan, Makedonya, Romanya, Rusya, Sr bistan gibi birbirinden farkl blgelerden - Saray asker leri, paral askerler ve memlklar gibi- gelen genr insan lardan oluuyordu.37 Bazlarnn ortak bir etnik kkene, dile ve hatta ev lideri ile kan bana sahip olmalarna ramen, bu gen insanlar askeri birliin ya da ev halk nn patronuna ve belki de belirsiz bir neden iin siyasi bir hizibe balanarak kendilerini aniden bu ilgin lke de bulmulardr.38 Her ne olursa olsun sosyallemeye ve yeni evrelerini anlamaya ihtiyalar vard. Bununda te sinde, zel bir ev halk ya da hizibin yeleri olarak yeni kim liklerini benliklerinin bir paras haline getirm eleri gerekiyordu. Amerikal ocuklara lkenin kurucu babalarndan birini tantan George Washington ve kiraz aalarnn hikayesindeki gibi halk hikayeleri, bu tr bir kltr de iim i iin gereken arac salamaktadr. Bu benzetmeye Yahudi bir ocuun Hamursuz Bayram tatilini de ekle yebiliriz. Hamursuz Bayram yemei ya da Seder A yiinde en kk ocuk N iin le balayan trensel sorular sorarak bilm edii tatil geleneklerini anlamaktadr: Bu akam niin dier btn akamlardan farkl? Bu akam niin mayasz ekmek yiyoruz? Ve bunun gibi sorular, ay n ekilde Bosna ya da Grcistan veya Dou Anadoludan gelmi bilgisiz bir gen askerin komutanna, M sr nasl Osmanl oldu? Qasimislerden neden nefret ediyoruz? Qasimisler krm z bir sancak tarken biz neden beyaz sancak tayoruz? gibi sorular sorduunu dnebiliriz.
SYASET

Aynen yllardr yaplan seder ayinlerinde, kk bir ocu un Yahudilerin M srdan srlmeleri ile ilg ili hikayeyi benliinin bir paras haline getirmesi gib i, gen asker de evin reisleri ve burada komutanlar tarafndan srekli tekrar edilen geleneksel b ilgileri benliinin bir paras haline getirir. Bylece Memlk Sultanlarnn hikayeleri, Osmanl devri tara siyasi kltrn gen askerlere alamaya yar dmc olmutur. Tipik on yedinci ya da on sekizinci yz yl ileri gelen asilleri, M emlk Su ltanln slah edile meyen eytani kt karakterlerle mthi mcadeleler ya pan lmsz kahramanlarla dolu, son derece yksek ide alli tarih hatalarna sahip bir grnm sergileyen Osmanl tara gzlkleriyle grmlerdir. Bununla birlikte, bu hikayeleri sabit olmasndan ok yerine oturmam ve bir ounu belirsiz bir ekilde anlatan tarihi ahslar ve olaylarla gerekten balantl olarak grmeliyiz. bn Zunbulun vakayinamesi olan Srat al-Zahir Baybars da portresi izilen M emlk idarecileri ya da Rdvan Beyin soyu tamamen hayali bir rn deildir; daha dorusu bu hikayeler tarihi gereklerin m itoloji ve masallara dn mesindeki bir noktay sunmaktadrlar. Bu mitolojiletirm e, hatta gnmz de bile var olan olaylarn arptl d devam eder bir sretir. Gerek olan, yukarda bah sedilen edebi almalar, M emlk Sultanlarnn mitoloji-

letiriim elerii dorulamakta ve bu m itolojiletirilm i tarihi al-Damurdainin "Kardeleri" gibi Osmanl M srnn askeri toplumuna yeni katlanlarn yeni nesilleri ne aktarlm tr. Bununla beraber, Damurdai ve dier vakayinamelerle belgelenen Osmanl devri olaylar -ki bunlar bir dereceye kadar yazarlarn dzenlemeleri ve su nularyla kitaplarn sayfalarnda m itolojik hale getiril mitir- daha sonra al-Khashshab gibi kimseler tarafndan mitoloji ve masallara dntrlecektir. Elbette ki, al-Khashshab Tadhkira li-ahl al-basair i yazmadaki amac, Damurdai vakayinamelerini yazanla rn amalarndan farkl deildi: Tarihi ve gelenekleri hakknda ok az yada hibir ey bilmeyen M sr iin ye ni bir topluma -bu durumda Franszlar oluyor- M sr retmekti. Eski yllardaki acemi kouu askerleri gibi Franszlar, al-Khashshabn yzeysel deerdeki bilimsel raporunu kabul etmekten baka daha iyi bir ey b ilm i yorlard. Korkarm ki, biz tarihiler ayn durumu gere inden fazla sklkta doruymu gibi kabul ediyoruz; y zeysel deerdeki Memlk Su ltanlna ait hikayelerim i zin kaynaklarn akla getirm eyi kabul ediyor ve gerek dikkat ekici gerekse olaan bir ekilde, hikayelerin su nabildii tm alglam a yetkileri ve tahrifatlaryla, ger ekte bunlarn hikaye olduklarna aldrmyoruz. Buna ramen, bizden beklenen daha iyi bilmektir.

P.M. Hale, Egypt a n d the Fertik Crcscent: A P olitica l History, 1516-1922 (it ilaca and London: Conell U niversiy Press, 1966), s. 71-98; Micheal Winter, Egypt tan Society Uder Ottoman R/de, 1517-1798 (London and New York: Routledge, 1992), s, 20-27, 31-32, 47-5-4, 65-68, 72-77; Daniel Crecelius, The Roots of M odern Egypt: A Stdy o f the Regimes o f A li B ey a l-K a b ir and M uhammed B ey Abu al-D hahab, 1760-1770 (Mneapolis and Chi cago: Bbliotheca IsSamica, 1981), s. 22-34; Doris Beirens-Abouseif, Egypt's Adjnstement to Ottoman R uh: hstittions, W aaf a n d A rchitecture in Cairo, Sixteenth a n d Seventeenth Ccnturies (Leiden: B rill, 1994), s. 114-116, 128, 133.

inde skenderin ortaya k t en ok bilinen edebi kaynak; onuncu yzyl airi Firdevsinin ehname: skendername olarak bilinen ve Bizans kaynaklarndan karlm olan onbeinci yzyl airi Ahm edi'nin destan ve onikinci yzyl airi N izam iin Hamzc olarak bilinen iirleridir.

Bu olaylar Robert Irwin'in The M iddle East in the M iddle Ages: The Early Mamluk Sultanatc, 1250-1282 (Beckenham, Kent: Croom Helm, Lrd, 1986) s. 22-34 kitabnda bir ksm ayrntlarla anlatlm tr.

Bu destann en az iki tr yaynlanm tr: Srat a l-Z a h ir B aybars, 2. bas m 5. cilt, 50. blmdr. (Kahire: Al-H ay'a al-M isriyya al-Am ma Li'lK itab, 1996); ve Jean Patrick Guillaum e, Le Roman de Baibars, 10. cilt (Paris: Actes Sud/Sinbad, 1985-1998). Topkap Saray Ktphanesi de ya ynlanm am iki kitaba sahiptir, MS Revon 1606-1607.

smail al-Khashshab, Tadhkira L i-ahl a l-b a sair va'l-absar ma w a jh a l- ikhtisar, Paris, Bibliotleque nacionale, MS Arabe 1858, fos.2r.4r.

Taqi al-D Ahmad b. A li al-M aqrizi (1364-1442), K itab al-suluk Li-marifet d u va l al-m nluk; a yn yazarn, A l-M awaiz w d l-itib a r f i dhikr al-k hitat ia l-a th a r (a.k.a. A l-K iitat); Abul-M ahasin Yusuf b. Taghri Birdi (14111470) A l-M anhal a l-sa f u>dl-m m taufi b a d a l-w a fi; a yn yazarn, Al-Nujum a l-z a h ir a fi mduk M isr wa'l-Qabtra\ Muhammed b. Ahmed b. iyas (1448c. 1524), Badai al-zuhur f waqai al-dulur.

9 10

Baknz, Srat a l-Z a h ir B aybars , II. C ilt, s. 17-18. Baknz, Srat a l-Z a h ir B aybars , I. C ilt, s. 277, 295, 703-704; III. C ilt, s. 1480-1487; im in , The M iddle East in the M iddle Ages, s. 17-18.

11 12

S rat a l-Z a b ir B aybars , II. C ilt, s. 783, 823-826, 992, O l6. Roman de B aibars , I. Cilt: Les Enfances de Baibars, Georges Bolas ve Jean Patrick G aillaume tarfndan tercme edilmi ve aklanm tr (Paris: Ac tes Sud/Sinbad,1985), s. 37-38. M. C. Lyons tarafndan zetlenmi olan kitapta Baybarsm fiziksel hastalklarndan ikayet eden dier M am luk "Ala al-Dn dir; Baknz Lyons, The Arabian Epic: H eroic a n d Oral StoryT elling (Cambridge: Cambridge Universicy Press, 1995), III. C ilt: Texts, s. 82.

stanbul, Babakanlk Arivi, M uhimme D efteri 104, No. 1024 (evasit Sa ban 1104/1693 N isann son gnleri); M bim ne-i M sr , C ilt V, no. 757 (1155in sonlar/1743 n balar).

Ahmed elebi b. Abd al- G lani, A wdah a l-sh arat f i man ta w a lla Al/jr a lO ahira min al-w uza ra va'l-bashat , ed. A.A. Abd al-Rahim (Kahire: Maktabat al-K hariji, 1978), s. 283.
O SM A N LI B W 1

SYASET

13

rnein, Roman de B aibars, X. C ilt: Lc Proccs d u m i m m audit. Georges Bohas ve Jean-Patric G uillaum e tarafndan tercme edilm i ve aklanm tr (Paris: Actes Sud/Snbad, 1998), s. 148. Baknz, ayrca Irwm, The M ddIc East in tnc M iddlc Ages, s. 64. 22

M odern Times: Essay in Honor o f B m a rd Leu>is ( Princeton: The Darwi Press, 1989). P. M. Holt, "Literary Offerings: A Genre of Courtly Literatre", Tlomas Philipp ve Ulricl Haarmann der., The M amluks in Egyption P olitics a nd S ocicty (Cambridge: Cambridge U iversity Press, 1998), s. 8-11. Al- S a y fa lm uhannad f i sirat a l-m alik a l-M u a yya d ile A l-R aw d a l Z ahir f i sira t a l-m a lik a l-Z ah ir vakayinam eleri. Abd al-W ahhab Azzam, yayn, M ajalis a lSultan a l G huri: S afahat min tarikh M isr fil-g a r n a l-a sh r a l-h jri (Kahire: Matbaat Lajnat al-T alif wa'l-Tarjama w al N aslr,194l), s. 85-108, Behrens-AbouseiPde iktisab edilm i, E gypfs Adjustmcnt to Ottonun Rule, s. 133, n. 126. 23 Ahmed Cevdet der., E vliya eleb in in E vliya elebi S cycbatnam csi, 10 C ilt (stanbul, kdam Matbaas Hicri 1314) II. C ilt s. 100-101; Schora-Bekmursin-Nogmow, D ie Sagcn un d Lieder des Tscberkcsscn-Volks (Leipzig: Verlag vo Otto W igand,1866), s. 44-46. 24 25 Baknz, Hatlaway, Egypt in the Seventeentl Century, s. 46-47. Yazarn ad belli d eil, Nisba sh a rifa , fo. 20r, K huslqadamda (r. l4 6 l1467), Baknz Cari F. Petry, T vilight o f M ajcsty: The R cigns o f the M amluk Sultans a l-A sraf Q aytbay a n d Qansuh a l-G h a vri in Egypt (Seattle: M iddle East Centre, Jackson School of International Studies, U iversity of Waslington: University of W aslington Press tarafndan datm yapld, 1993 ), s. 20-21, 29, 47, 58; zbek (Azbak) iin, baknz ay kitap, s. 46-50, 59-69, 78, 92-100, 113-115. Ancak Khushqadam'm kendisi er ke deil Yunanlyd (R um i, M emlk Sultanlnda Yunanl anlamnda kullanlyordu). 26 27 28 Evliya elebi, Seyehatnam e , VII. C ilt, s. 723. Holt, Egypt a n d the F ertile Crescent, s. 46-51. Evliya elebi, Seyehatnam e , X. C ilt, s. 581, k saysnda alnts yaplan, Egyptian Society Uuder Ottoman R ule, s. 54. 29 30 W iter ( K ) Egyption Society U nder Ottoman Rule , s. 54. Ahmed al- Rammal b. Zunbul, Waqiat a l-sultan a iG h a v ri m a Salim a lUtbmani, Abd al-M unim Amir, A d ab al-H arb bolumu (Kahire: al-H aya alM isriyya al-Amma L i-Kitab, 1997). Trke versiyonlar iin baknz, Abdullah elebi Ridvan Paazade, T arih-i M sr, stanbul, Sleymaiye Ktphanesi, MS Esad Efendi 2148; Yusuf Efendi, T arih-i M sr , Sleym aiye Ktphanesi, MS Esat Efendi 21.48. 31 32 rnein, bn Zunbul, Waqiai, s. 53, 71-74, 118, 165. rnein, Srat a l-Z ah ir B aybars , II. C ilt, s. 1289-1292, 1297, 1468; III; C ilt, s. 1497; Lyons, The Arabian Epic , III. C ilt, s. 334, 439, 447, 479, 569, 575, 578, 581, 5 8 2 ,6 2 7 . Doris Belrens-Abouseif ayn zamanda b Zunbulun kitabndaki tek savan yaygnln a da dikkat ekm ektedir; baknz E gypfs A djustm cnt to Ottoman Rule, s. 121-222. 33 34 35 36 bn Zunbul, W aqiat , s. 71-74, 165. bn Zunbul, Waqat, s. 118-119; Lyons, The Arabian Epic, III: Clt, s. 17-76. H olt, Egypt a n d the F ertile Crescent, s. 134-135, 140,142. W illiam H. Mc N eill, Eur op es Steppe Fronticr, 1500-1800 (Chicago: U ni versity of Chicago Press, 1964), s. 107-110, 140-141, 173-176; Peter F. Sugar, Southcastren Europe Under Ottoman Rule, 1354-1804, A H istory o f East C entral Europe, V. C ilt (Seatile: University of W ashigton Press, 1977, 1996), s. 135-136. 37 Bu noktada, baknz, Jane Hathaway, The Politics o f H ousholds in Ottoman Egypt: The R ise o f the Q azdaghs (Cambridge: Cambridge University Press, 1997), s. 44 -4 6 ,1 0 1 -1 0 3 . 38 Baknz Hathaway, P olitics ofH ousebolds, s. 57, 61 -62, 71ve 79, 103-105.

14

Damrdashi kitaplarnda, baknz P.M. Holt, "A l-jabarti, Osmanl Msr tarihine giri", B dletin o f the School o f O ricntal a n d A frican Studies 25, 1 (1962): 41-47, ayn yazarn "Osmanl M sr (1517-1789): Arap Tarihi K aynak laryla ilg ili iki kitap", P olitica l a n d S ocial C hange in M odern Egypt (Oxford ve London: Oxford U iversity Press, 1968) s. 8-9; Daniel N. Crecelius, "Almad Slalabi bn Abd al-Ghani and Almad Kathuda Azaban al-Damurdai: A l-jab artinin Ajaib al-athar fl-tarajim wail-akhbar, Da niel N. Creceliusm kitabnda , E igbtccn C entury Egypt: The Arabic M anuscript Sourccs (Claremont, CA: Regina Books, 1991), s. 92-101. Azeban ala y hakknda baknz, M sr Kanunnamesi, mer Ltf Barkan, basm, XV Ve XVI A srlarda Osmanl im paratorluunda z ira i ekonominin hukuki ve m ali esaslar (stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1943), 1. cilt, Blm 105; Standford J . Shaw, T he F inan cial a n d A dministrative Organization a n d D evelopment o f Ottoman Egypt, 1517-1798 (Princeton: Princeton U iversity Press, 1962), s. 191-192.

15

H oitu kitabnda anlm tr, A l-Jabarti'nin Osmanl M srnn Tarihine G iri " s. 42. Benim tercmem H oltun tercmesinden ok az farkldr.

16

Her ikisi de tarihi ahsiyetlerden alman ve bir ekilde tahrif edilm i Qissat al-Z ir olarak bilinen Arap halk hikayelerinde Haan al-Tubbai ve Kulayb karakterleri nemli rol oynam aktadr: Bedevi Banu H ilalin Orta Arap Yarmadasna, oradan batya doru M sra ve son olarak da Fas ve is panya ya kadar uzanan byk, destans iirlerinden Zughbi ve H ilali orta ya kmaktadr. Baknz Lyons, The A rabian Epic, III. C ilt, pp. 237-300, 651-660.

17

Ahmed Kathuda Azeban al-Damundashi, A l-durra al-m usana f akhbar a lK inaua, London British museum, MS ya d al0 7 3 -1 0 7 4 , s. 1.

18

P.M. Holt, The Exalted Lieage of Rdwan Bey: Some Observations on a Seventeentl Century M am luk G enealogy, B ulletin o f the School o f Oriental A frican studies 22 (1959 )> s. 46-47.

19

Jane Hathaway, Egypt in the Seveteeth Century, M artin W. Daly, ba sm, The C am bridge history o f Egypt, 11. C ilt: m odem Egypt: From 1517 to the End o f the Tucncth C entury (Cambridge: Cam bridge U iversity Press, 1998), s. 46-47.

20

Yazarn ad bilinmiyor, Nisba Sharifa wa-M sala munifa tashtam it ala dlikr asab al-jarakisa min Quraysh, Princeton U iversity Library, Garre M auscript Collection, MS 186 H. Holt Jho Rylands Ktphanesi; Manchester, England ile British M useum daki titallara bavurmutur. Holt ayn zamanda K itab ja h a r a l-vu ju b al-abbisa bi-dhik r nasab a l-ja ra k ise min Quraysh balkl yaynlanm kitaba da atfta bulunmutur. Bu k i tap hicri ylndaal-M atbaa al-B ahiyya al-M isriyya tarafndan Muhammad efendi Hafz al-Jarkasi al-B aji isim li birinin himayesinde yaynlanm tr. Bu yaynda N isba S harifa ..... m etnin bandaki yakar blmnda son raki lk satrdr. Bu yaynn bir nshasyla beni destekledii iin Prof. Holt'a teekkr ederim.

21

Ghassanidsde, baknz irfan Slulid, B yzantium a n d the Arabs in the Fourth Ccntm-y (Washington, D.C. : Dumbarton Oaks Research Library and Col lection, 1984), s. 119-121, 75, 91, 374-375, 526-527; ayn yazana Byzantium a n d the Arabs in the F ifth C entury (W ashington, D .C .: Dumbar ton Oaks Research Library and Collection, 1985), Blm 1, s. 53-54, 144-147, 365-367, 547: blm 2, s. 728-731; ayn yazarn Ghassan Post Ghassa in C. E. Bosworth, et al, eds., The Islam ic W orldfrom C lassical to

O SM A N L I

SYASET

O SM ANLI DEVLET D ARESN D E HCAZ (1517-1919)


DO . DR. ZEKERYA KURUN
M A R M A R A NVERSTES F E N T D E B Y A T FAKLTES

ekke, M edine, Cidde ile buralara bal kaza ve nahiyelerden oluan ve doudan Necid, batdan Kzldeniz, gneyden Asir Sanca ile kuzeyden Kuds Sanca, el-Ar ve Akabe m uhafzlklaryla evrili blgeye, Osmanl dar taksim at ierisinde, Hicaz Eyaleti/Vilayeti ad verilm ek teydi. Tarih sahnesine gl bir devlet olarak km asyla birlikte Osmanl Devleti, btn mslmanlar iin kut sal olan ve M em lkl hakim iyetinde bulunan topraklar da nfuz araylarna balamt. Bu vesileyle, Osmanl sultanlar deiik cephelerde elde ettikleri zaferlerini, e itli hediyeler ve zafernmeler ile M em lkllere bal Mekke emirlerine bildirip, zafer sevincine onlar da iti rak ettirerek gnllerini kazanmaya alm lard.1 N ite kim , Osmanl Devleti ile M em liikller arasnda blge ve hac yollan zerindeki rekabet daha Fatih Sultan Meh med zamannda balam t.2 D ulkadiroullar zerindeki hakim iyet meselesi ise mnasebetleri daha da gerginle tirmi ve nihayet Yavuz Sultan Selim in Suriye ve M sr alp, M em lkl devletine son vermesiyle bu rekabet ve mcadele Osmanl D evletinin lehinde sonulanmt (1517). Yavuz Sultan Selim M sr fethettiinde, Kzldeniz'in dou ve bat sahillerinin de M em lkl devleti nin hakim iyetinde olmas hasebiyle, buralar da M sr ile birlikte Osmanl idaresine gemitir. Yavuz Sultan Selim henz M srda iken, o srada Mekke Emiri olan erif Berekat b. Muhammed, olu Ebu N um eyyi bir elisiyle birlikte M sra gndererek, Osmanl padiahna tazim lerini arz ve Osmanl hkim i yetini benimsediinin bir nianesi olarak, M ekkenin anahtarlaryla bir takm mukaddes emanetleri takdim et mitir. Emirin olunu ve elisini kabul eden Yavuz SulO SM A N LI

tan Selim de, dnlerinde pek ok hediyeler ile birlikte, erif Berekatn Mekke Em irlii menurunu da vermi tir. Ayrca, Mekke Em irine M sr hzinesinden maa baland gib i, Mekke ve Medine ahlisine datlm ak zere ikiyzbin altn ve klliyetli m iktarda zahire gn derilm itir.3 Bu tarihten itibaren de M ekke, Medine ve Hicazn dier yerlerinde hutbe Osmanl padiahlarnn adlarna okunmaya balanm; bylece Osmanl sultanla r Haremeynin hadimi ve hicaz blgesinin hakim i ol mulardr. Ancak sulhen (anlama yoluyla) Osmanl idaresine girm i olan4 Hicazda Mekke em irlerinin ge mite sahip olduklar im tiyazl statleri de korunmutur. Bu im tiyazl statye Osmanl D evletinin mdahale et memesinde, mukaddes yerlere ve peygamber slalesin den gelen emir ailesine duyulan hrmetin byk rol ol mutur.5 Hatta bu saygnn bir nianesi olarak da, M ek ke ve M edinenin kale ve burlarna Osmanl bayra aslmam ve bu gelenek, Sultan Abdlaziz zamanna ka dar M edinede; Sultan II. Abdlhamid zamanna kadar da M ekkede srdrlmtr.6 Devletleraras rekabet y znden 19- yzyln ikinci yarsndan itibaren M ekke ve M edineye gelen yabanclara Osmanl hakim iyet alam eti olan bayra gsterme zarureti doduundan, buralarda ki kale ve burlara ad geen padiahlar zamanndan iti baren bayrak aslmaya balanmtr. Hicaz, Osmanl D evletinin nfuz ve idaresi altna girdikten sonra Mekke emirleri, M em lkllerden beri devam edegele teaml zere vazifelerini kendilerine ve rilen berat veya menur ile devletin fazla bir mda halesi olmadan srdrmlerdir. Mekke em irlerinin dev let protokolndeki yerleri vezir statsnde tutulup, onlarla yaplan yazmalarda tpk vezirler gib i, devletl, siyaded, m rvvetiu..vs. ifadeleri kullanlm aktay-

gg

sivaset

d i.' Ancak, zaman zaman tavr ve davranlar mdahale ye ak hale gelmi olan em irler tamamen babo da b raklmamlardr. Balangta blgenin hemen hemen btn m al ve dar ileri M sr vezirine havale edilmiti. Msr Beyler beylii merkez ile irtibata geerek Haremeyn (Mekke-Medine) ile ilgili meseleleri zmeye almaktayd. Hicazn idaresi bu ekilde M sr zerinden yrtlmekle birlikte, devlet ayrca Mekke ve M edineye kadlar, nazr- emvaller ve eyhul-haremler de tayin etmekteydi. Dier taraftan Hicaz blgesinin masraf ve giderleri nin nemli bir blm de M sr hzinesi ile Cidde gm r gelirlerinden karlanm aktayd. Osmanl Devleti, gerek Hicaz ilerini daha yakndan takib edebilmek, ge rekse Mekke em irlerini kontrol altnda tutm ak ve mer kezi otoriteyi Hicazda hissettirmek iin8 nce M sra bal olarak, Cidde-i M amre Sanca B eylii, akabinde Cidde Eyaleti ve Habe Beylerbeylii ile Harem-i e rifin ilerini dorudan stlenen Mekke eyhul-haremli ini tesis etmitir. Geri bu iki bal durum, zaman za man merkezden gnderilen idareciler ile Mekke emirleri arasnda bir takm srtmelere ve yetki kargaasna se bebiyet veriyorsa da ou kere Osmanl D evletinin yu muak politikalar ile olum lu bir ekilde sonulandrl m aktayd. Daha sonra M srdan tefrik edilen Hicaz, genelde kk bir grup askeri birlikle Ciddede oturan tulu Paa (Cidde Sanca B eylii nvanyla) eliyle ynetilme ye balanmt. Cidde Sancak B eylii ve Mekke eyhulharemlii m stakil olarak bir valiye tevcih edildii gibi, bazan M sr ile birlikte, bazan da Habe eyaletiyle birle tirilm ek suretiyle de tevcih ediliyordu. Ancak Ciddenin M sr ile birlikte tevcihi nadiren yaplan bir uygulam a idi. Bu durumda vali M srda ikamet ederken, Ciddeye kendi adna ileri yrtm ek zere m tesellim gnder mekteydi. zellikle 17. yzyldan itibaren yaygn olan uygulam a, Hicaz blgesinin idaresi iin Ciddenin ms takil veya Habe B eylerbeylii ile birlikte tek bir idare ciye verilmesiydi. 18. yzyln bandan itibaren ise, Ha be eyaleti de Cidde dar birim i altna alnarak, blgeye tayin edilen vali, Cidde eyaleti v alili i, Habe Beylerbey li i ve Mekke eyhul-haremi nvan ile tayin edilmeye baland.9 Bu durumda Cidde valisi sadece Cidde ve ona
O SM A N LI

bal olan Mekke ve M edinenin deil, ayn zamanda Habe eyaletine bal Sevaki ve Musavvan da idarecisi durumunda id i.10 Ciddeye vezir rtbesiyle atanan valiler, Aktar- H icaziye Nazr sfatyla11, zellikle hac zamannda M irlhac ile ibirlii yaparak hac kafilelerinin iae ve konakla ma gib i btn ilerinin tanziminden ve blgenin asayi inden sorumlu idiler. Ayrca Kzldeniz ticaretinin en nemli lim anlarndan biri olan Cidde gm rnn kontrol ve sorum luluu da onlara ait idi. Geri Cidde gmrnden elde edilen gelirler, Ebu N um eyde beri M ekke erifleri ile paylalm aktayd. Dolaysyla, Cidde gmrnde erifin de memurlar bulunm akla birlikte esas sorumluluk valinin idi. Hatta Ciddeye mal getiren tccarlar haksz vergi ve gm rk alnaca endiesi ile e rife ve adamlarna pek gvenmez ve daha ziyade valinin idaresine gvenerek karaya mal karm aktaydlar.12 Cidde valileri, Cidde, Mekke veya Taif ehirlerinden istedikleri yerde ikam et etme hakkna sahip bulunm akta ve genelde, urban ileri (bedevi Araplarn idaresi) dn da Hicazn btn ileri ile ilgilenm ekteydiler. Cidde va lisi ou kere Harem-i erifin ilerini M ekkeden tayin ettii naibl-harem aracl ile grdrmekteydi. Urbann idaresi ise erife braklm t. Ancak valiler dira yetsiz olduklar zamanlarda erifler, Hicazdaki btn i lere mdahale edebilmekteydiler. Mekke emirlerinin g revlerini belirleyen bir kanun olmamakla birlikte, tayin leri srasnda gnderilen bert veya menurlarda, kendi lerinden beklenen hususlarn sralanmas bir gelenek ha line gelm iti. Buna gre: Emirlerden, zellikle, daima bedevilerin saldrlarna maruz kalan hac ve kervan yolla rnn gvenliini salamalar istenmekteydi. Devlet, emirlerin bedeviler zerindeki geleneksel gcnden isti fadeyle bu tr hadiselerin nne gemeye alyordu. Ayrca bedeviler arasndaki adl davalar da emirlere hava le ed ilm iti.13 Bu dnemde Hicaz idaresinde Mekke-Medine kad lar, eyhulharemler, Kabe miftahdarlar vs. gib i klasik grevlilerin dnda valinin m aiyyeti hakknda yeterli bilgiler bulunmamaktadr. Ancak, bilindii kadaryla Cidde valisine yz elli-ikiyz kadar Cidde kulu, sekiz orbac, sancaktar, alemdar, debbus avuu ve kale keth das elik etmekteydiler. Vali, cuma namazna, Cidde
I .SYASIT

gm rne veya baka bir yere gidecei zaman szkonusu m aiyyetinin de belli bir tren dzeni iinde yannda gitm esi adetten id i.14 slam dnyasnn h m iliini stlenmi olan Osm anl Devleti iin H icazin idaresi bir prestij meselesi idi. Baka bir ifadeyle H aremeynin zerindeki Osmanl nfuzu ayni zamanda Osmanl hilafetinin de meruluk kayna saylyordu. Bu yzden, H icazn idaresine fev kalade nem atfedilmekte ve hi bir fedakarlktan kanlm am aktayd. zellikle M ekke ve Medine ile buralar daki mukaddes mekanlarn im ar dzenli yaplm akta, blgede yaayan muhta ahalinin ihtiyalar eitli hedi yeler ve surre alaylarndan baka, devletin m ultacn ter tibinden" her yl gnderdii m eblalar ile karlanm ak tayd. Ayrca her sene M ekke ve M edineye Ceraye Hntas ad altnda, duaclk bedeli olarak, yklce arpa ve buday gnderilmekteydi. Blgenin ehemmiyetine bi naen Hicaz ideresi olduka yum uak tutulm utu. thalat vergileri dnda buradan herhangi bir vergi alnm ad gib i, Hicaz halk da askerlikten muaft. N itekim bu ahenkli durum 19- yzyln balarna kadar devam et miken; 18. yzyln ortalarnda N ecidte ortaya kan ve 19- yzyln ilk yllarnda M ekke ve Medine kaplarna dayanan Vehhabi hareketi ile sarslm tr.1 5 N ecidde dini bir hareket olarak ortaya kan ve Suud ailesinin 1744 ylnda bu mezhebi benimsemesi ile si yasi bir vehe kazanan Vehhabi hareketi, 1750lerden sonra Hicaz blgesi iin tehlike arzetmeye balamt. Ksa zamanda blgede yaylm a im kan bulan bu mezhep taraftarlar ile M ekkenin idarecileri olan erifler arasnda ekimeler ba gsterdi. erifler ile Bab- l arasnda ya plan yazmalar neticesinde Osmanl Devleti, meselenin nnn alnabilm esi iin, eriflere gerekli m add yard m salad.16 Ancak onlar bu konuda bir baar elde ede m edikleri gib i, ahs ihtiraslar yznden meselenin da ha da vahim bir hal almasna sebep olmulardr. erifler vehhabilerin hac iin de olsa M ekkeye girm elerini ya saklamlard. Bu da karlkl nefreti krkledii gibi, vehhabilerin Mekke ve M edineye zorla girm elerine se bep olacak hadiseleri balatm tr.17 1788de Mekke E m irliin e atanan erif G alibi (l.1817), zamannda olaylar iddetlenmi ve karlkl arpmalar meydana gelm iti. Meselenin vehametii
O SM A N L I '

m teaddit defalar stanbula bildiren erif Galib 1796da stanbula eyh Ahmed T rk adndaki bir adamn de bizzat gndererek durumu arzetm itir.18 B abil ise o s ralarda iinde bulunduu bir takm i ve d skntlar dan dolay ii Badat Valisi Sleyman Paaya havale et m iti. O da baz tedbirler alm akla birlikte vehhablerin Hicaz'e doru aknlarn daha ziyade erifin takip ettii politikaya hamlederek, iki tarafn arasn bulm aya al yordu. Bu tedbir ile bir neticeye varlamayanca ayn yl erif Galib, Suud b. Abdiilaziz ile vehhabilerin hac iin M ekkeye rahatlkla girm elerini salayan bir anlama yapmtr. Anlamaya gre ayn zamanda erif, Hicaz blgesinin dnda kalan kabilelerden elini ekecek, bu na karlk Suud b. Abdlaziz da erifin himayesindeki Haremeyn, Taif ve sahil kesim lerindeki kabilelere kar mayacakt. N itekim bu anlamaya istinaden 1800 y ln da vehhabiler yirm ibin kii ile M ekkeye girerek haclar n yapmlardr. Ancak kendilerine salanan bu imkan ile yetinmeyen vehhabiler ertesi y l M ekkenin arka bah esi durumunda olan Taif nlerine gelerek, Taif emiri A bdulm uine bask yapmaya balamlardr. Bu haber s tanbula ulanca byk teessr duyan III. Selim derhal bir meclisin toplanp alnabilecek tedbirlerin grlme sini istemitir. Fakat toplanan bu meclis, meseleyi halle debilecek bir karar alamadan dalm tr. 1801 y l bu yunca Taif ve Kofide taraflarndaki kabileler zerine aknlarna devam eden vehhabler, nihayet 1802de H i cazn nemli ehirlerinden biri olan Taifi ele geirm i lerdir.19 Babil Sleyman Paann yerine gemi olan Ba dat Valisi A li Paaya vehhabilerin merkezi olan D iriyye zerine gitm esi iin em irler yadrm aya balad. Ancak Ali Paann bu emirler karsnda tereddtler gsterme si zerine, Babil, am ve m lhakatyla birlikte Hicaz seraskerliini Cezzar Ahmed Paaya vererek Badat Va lisi ile ortaklaa vehhabilerin zerine gitm esini istedi. am valisi de bir takm baka gaileleri bahane ederek bu konuyu ardan almas vehhabilerin Mekke zerindeki basklarn arttrd. N itekim Mekke de tutunam yacan hisseden erif Galib de kardeini vekil brakarak Cid deye gitm itir. Vehhablerin adeta igal ve yam alam a sna terkedilen M ekkede yaplm as muhtemel bir k atli am nlenebilmesi iin Emirin vekili olan A bdulm uin
SYASET

ve Mekke eraf 1803 yl baharnda Suud b. Abdlazize eli gndererek, halka emn vermesi artyla M ekkeye girebileceini bildirdiler. O da bu konuda yazl bir te minat vererek ayn yln Nisan-M ays aylarnda M ekkeyi igal e tti.20 Suud b. Abdlaziz iki haftadan az kald M ekkede bir dizi dzenlemeler yapmtr. nanlarna aykr oldu u gerekesiyle, Kabede Hz brahim in makamndan baka btn mezarlar ve ziyaret yerlerini yk trp tahrib ettirm i, deerli eyalar ve pek ok kutsal emaneti yamalatmtr. Eskiden beri K abede allagelm i bir uy gulam a olan drt mezhebin ayr ayr namaz klm alarn yasaklayp, bir tek im am n arkasnda herkesin namaz k l masn mecbur ve Kabenin iinde yaplan nafile zikir ve dualar ilga etmitir. Bu arada da vehhab fikirlerini ih ti va eden Muhammed b. Abdlvehhabn Kefu-ubht isim li eserinin Kabede herkesin duyabilecei ekilde okunmasn art komutur. Ayrca, vehhablie gre b yk gnah saylan, ubuk, ttn, vs. iilm esi ile, satran, tavla gib i oyunlarn oynanmasn da kesinlikle yasaklaya rak, bunlarn daha ziyade iild ii ve oynand yerler olan kahveleri kapattrm ve her trl elenceyi de ya saklamtr. Btn bunlardan sonra erif G alibin karde i ve vekili olan Abdulm uine h ilt giyd irip M ekkeye emir ta y in etmitir. Suud, M ekkeden ayrldktan sonra ksa bir sre Ciddeyi muhasara etmise de buradan geri pskrtlmtr. Akabinde M edineye ynelen Suud, oray da muhasara etmi ve M edinenin gda, zahire vs. ikml yollarn kapatmtr. M ekkenin igalinden byk bir infiale kaplan Osmanl Devleti derhal durum u civardaki valilere (Halep, Badat, am) bildirerek harekete gemelerini iddetle emretmitir*. Bu arada Suudun M ekkede az bir kuvvet brakarak M edineye ynelmesini frsat bilen erif Galib ve Cidde Valisi erif Paa, kuvvetleriyle gelerek grdk leri zayf bir mukavemetten sonra M ekkeyi geri alm lar ve oradaki vehhableri de idam etmilerdir. Suud ise, ge ri dnp olaya mdahale etmemekle fiil durumu kabul lenmi, ancak buna m ukabil erif de onun Medine ze rindeki iddialarn kabullenerek, ayrca Cidde gm r nde vehhab tccarlardan vergi alnmamasn da taahhd etmek zorunda kalm tr. Vehhablerin bu ekilde Mekke ve M edineyi srek li taciz altnda tutm alar, ayrca yollar da kontrollerinde
O SM A N LI I

bulundurmalar hac gvenliini iyice ortadan kaldrm tr. Geri grnte hacc engellem ediklerini, sadece hac vesilesiyle uygulanan bidatlere kar geldiklerini iddia etmelerine ramen pek kimse hacca gitm e cesareti gste rememekteydi. Hatta 1804 yl hac mevsiminde Mekke ahalisi bile haccn art olan Arafata kam ad gibi, o yln am Emirul-H ac brahim Paa vehhablere, kii bana onar kuru murriye (gei creti) vererek geri debilm itir.21 Tabi bu durum blgenin ekonomisine de etki ediyor, k tlk ve pahalla da neden oluyordu. Ger i M ekkeye Cidde zerinden erzak geliyor idiyse de M e dineye Yenbudan gelecei iin yol gvenlii yoktu ve buras hayli sknt ekiyordu. Nisan 1805te durumu s tanbula yazan Medine muhafz, vehhab tehlikesinin ar tk n alnamaz hale geldiini bildirm ekteydi. O sra larda Azimzade Abdullah Paa hac iin M edinede bu lunduundan vehhabler ehre girememilerse de, onun dn akabinde M edineyi igal ettiler ve vehhablii benim sem ekti artyla halka emn vererek, tpk dier yerlerde yaptklar gib i, itikadlerine uym ad gereke siyle mezarlarn kubbeleriyle eitli ziyaret yerlerini y k mlardr. Hz. Muhammedin kabrinde mahfuz pek ok mcevheri gasbettikleri22 gibi, mezarn da ykm ak iste miler, ancak byk galeyana sebep olur endiesiyle, sa dece kubbesinde baz tahribatlar yapm akla yetinm iler di. 1805 ylnda nce M ekkenin can damar olan C id deyi muhasara eden vehhabler orada hayli zararlar ver dikten sonra M ekkeyi kuatmlardr. phesiz Cidde zerine gitm elerinin sebebi M ekkeye ulaabilecek yard mn nn alm akt. nk bunun faydasn Medine m u hasaras srasnda grmlerdi. N itekim M ekkeyi muha sara ettiklerinde orada da k tlk ve sefalet bagstermeye balaynca baz Mekke erafnn delletiyle vehhablerin hac yapmak zere M ekkeye girm elerine yeniden msa ade edildi. Ayn yl am kafilesi ile gelen Abdullah Paa da vehhabler ile birlikte haccn yapm ak zorunda kalm ve hatta bir daha silahl, resmi trenle, tabi, zurna vs. al drarak M ahmeli getirmemesi uyarsn bile alm t. Za ten M sr M ahmeli de, bir ka senedir benzeri bahaneler le vehhablerin engellemesinden dolay gnderilemiyordu. Gerek Osmanl Devleti m erkezinin aresizlikten olaylara seyirci kalm as ve gerekse civardaki valilerin karlarnda baar gsterememesinden cesaret alan VehSYASET

habler, 1806 y l balarnda tekrar M ekkeyi istil etmi lerdir. Bu durum karsnda hi bir taraftan yardm alamyacan anlayan erif Galib em irlikte kalmak artyla ehri Vehhablere teslim etmitir. Onlar da ehri teslim alr almaz cuma hutbelerinde Osmanl Sultannn adnn okunmasn yasaklamlardr. Bu arada tekrar daha nce yaptklar gib i, drt mezhebe ait olan makamlar ile ziya ret yerleri ilga edildi, mevcut kanunlar ve vergiler kald rlarak sadece Hanbeli fkhnn Vehhab yorumuna gre hkmetme ve vergi olarak da zekt toplanmas artlar getirildi. Ayrca devletin tayin ettii kad vs. gibi me murlar da grevlerinden azledilerek yerlerine kendi adamlarn tayin etmilerdir. Hac gvenlii iyice sarsLm, hatta 1807 ylnda am haclar M ekkeye otuz saatlik yoldan hac yapama dan geri dnmek zorunda braklm lard. stanbulda ise akdedilen mevereret meclislerinde srekli gemite ye terli tedbir alnamamasnn bu olaylara sebebiyet verdii zikredilip, yeni bir karar alnamyordu. Blge valilerinin iyi seilemediinden bahsediliyordu. H atta bu fikirlerin bir sonucu olarak are olur m idiyle am valiliine Gen Yusuf Paa tayin edilmi ve D iriyye zerine bin kii lik bir kuvvetle gitm esi istenmiti. Ayrca Haniye Muha fz Haleb Ahmed Paazade Osman Paaya Halep Eya leti tevch edilerek, Cidde V alilii nvanyla Medinenin muhafazasna tayin edilm iti. B ablde akdedilen bu Meveret Meclislerinde pek ok fikirler ortaya atlm akla birlikte sadre ifa hi bir fikir retilemiyordu. Hemen hemen btn grmelerde m esele, asker ve mhimmt evkinin kolayl itibariyle ancak M sr araclyla hal ledilebileceinde younlamt. Bu yzden o sralarda M sra vali tayin edilmi olan Mehmed Ali Paa vehhabilerin Hicazdan karlmas ii ile de grevlendirildi. M srda istikrarl bir idare kurma ya alan Mehmed A li 1811 ylna kadar bu emri yerine getirm edi. Ancak Bab- A lnin basklarna daha fazla da yanamayan Mehmed A li Paa, nce O lu Ahmed Tosun Paa ve akabinde de brahim Paa kumandasnda gnder dii kuvvetler ile Necid ve Hicaz, 1818 sonbaharnda vehhabilerin tasallutundan kurtarmtr. Bu zafer stan bulda byk sevinle karlanmtr. Bu yzden II. Mahm uda Gazi nvan ve pek ok kiiye de eitli payeler verilmitir. Bu arada Mehmed A li Paann olu brahim
O SM A N II g j j

Paaya da, Cidde Sanca ile birlikte Habe Eyaleti ve Mekke eyhul-harem lii tevcih edilerek, Hicaz bir nevi M srn vesayetine verilmi oldu.23 Bu grevi uhdesinde bulunduran brahim Paa, Ciddede ikamet etmeyip, daha ziyade babasnn ordula r banda bulunmaktayd. Hicaz ileri ise vehhabi sefer leri srasnda ve akabinde buraya ylan kuvvetlerin ba nda bulunan kumandanlara havale edilmi ve onlara Hicaz valilii veya m uhafzl yetkileri verilm iti. As lnda bu durum B abilnin tasvib ettii bir durum de ild i, ancak o sralarda devletin iinde bulunduu artlar ve hatta Mehmed A li Paa ile olan anlamazlklar da bu fiili durumu zorunlu klyordu. N itekim Mehmed A li, brahim Paann 1819da Kahireye dnmesi akabinde kzkardenin olu H alil P aay Hicaz kumandan olarak tayin etmi ancak o greve balamadan nce vefat ettii iin yerine kardei Yeen Ahmed Paa gitm itir. O da 1829 ylnda geriye arlnca yerine Hurid Paa tayin edilmitir. Mehmed Ali Paa Hicazn idaresinde nemli bir deiiklik yapmamtr. Sadece eriflerin Cidde gm r nden aldklar pay kaldrlarak, gm rk haslat M sr hzinesine devredilmitir. Ayrca 1718den beri Mekke em irliini srdren Zevi Zeydden erif Yahyann Yeen Ahmed Paaya isyan etmesi zerine, isyan M srdan gnderilen yeni kuvvetler ile bastrlarak grevden aln m ve 1827de em irlik Zevi Avn ailesinden Muhammed b. Avna verilm itir.24 1836 ylnda Muhammed b. Avn da Kahireye celbedilerek Mekke ksa bir sre emirsiz ve dorudan Kahireden gnderilen grevliler ile idare edil mitir. Hicazn M srdan idaresi pek de kolay olmam tr. N itekim , gnderilen memurlar zellikle kabileler ile iyi anlaamam ve bir dizi isyanlarn kmasna sebep ol mulardr. Yukarda bahsi geen erif Yahyann isyan dnda, 1829 ylnda da Ciddede Kahveden alnan y l lk gm rk ithalat vergisini vermek istemeyen kabileler M sr kuvvetlerine isyan etmiler ve bu isyan da ancak M srdan Ciddeye sevkedilen yeni kuvvetler ile bastr labiliri itir. Hicazdaki M sr idaresine kar meydana gelen en ilgin hadiselerinden birisi de, Hurid Paa zamannda 1832de ulufelerini alamayan bir takm babozuk Arnavud ve Trk askerlerin Tke Bilm ez diye hret buSYASET

lan Arnavud Mehmed A an n etrafnda toplanarak isyan etm eleridir.25 N itekim kendisini Hicaz valisi ilan eden Trke B ilm e z Mehmed Aa, M ekke zerine yrm ancak burada M iralay smail Beyin banda bulunduu kuvvetler tarafndan geri pskrtlmtr. Mehmed A linin Suriye zerindeki emellerinden dolay Bab- Al, Trke Bilm ezin bu faaliyetine tepki gstermemi, hatta benimser bir tavr sergilemitir. Bunun zerine Mehmed Ali Paa hzla hareket ederek, Yeen Ahmed Paa kumandasnda drtbin kadar askeri Hicaza evket mi ve Trke Bilm ezin isyann bastrmtr. Hicazda ki M sr idaresine kar taknlan bu olumsuz tavrlar bastrabilmek iin Mehmed A li Paa bu blgeye zaman zaman sevkettii askerlerin toplam yirm ibine yakla mtr. Osmanl Devleti ile Mehmed A li Paa arasnda kan M sr meselesine byk devletler mdahale edip, ni hayet 1840 Londra Protokol ile tasfiye edilmesi zeri ne, Mehmed A li Paa da 1840 sonlarnda Hicaz tahliye etmitir. Bylece blgenin idaresi tekrar dorudan Bab- A lnin kontrolne gemitir. M sr kuvvetleri Hicazdan tahliye edilince Sultan Abdlmecid, Cidde P aaln teslim alm ak zere, o s ralarda Medine eyhul-harem lii grevinde bulunan Osman P aay grevlendirmitir. Cidde valisi olarak ata nan Osman Paa uzun zamandr blgede mevcut durum dan dolay otoriteyi kurm ak iin hayli zaman uramak zorunda kalmtr. Bu arada Osman Paann yerine bir bakas Medine eyhul-haremi ve muhafz atanrken z zet Paa da Mekke eyhul-haremi ve Cidde kaymakam l grevine getirilm itir. Greve balayan Osman Paa, 1841 ylnn ilk aylarnda Hicaz vilayetini yeniden tekilatlandrabilm ek iin stanbuldan maddi destek, yeni grevliler ve asker talep etmitir. N itekim , Bab- A lde ayn yln sonlarna doru Hicaza ikibin asker gnder mi ve blgede yeni dzenlemeler balatlm tr. Hicaz vilayetinin snrlar da bir takm yerlerin ve raset usulyle Mehmed A li P aaya verilmesi hasebiyle yeniden belirlenm iti. Buna gre Hicaz vilayeti yaklak 45.200 kilom etrekarelik bir alan ihtive eden Mekke, Medine ile bu iki kentin lim an ehirleri olan Cidde, Yenbu ile Taif, Tebk ve R ab iden olumaktayd. Ayrca K zldenizin bat sahilleri de eskiden olduu gib i M ek ke ve Ciddeye balanm t. Hicaz vilayetinin kuzey sn
O S M A N I I

r ise Akabe krfezine kadar uzanmaktayd. Bu kadar ge ni bir alanda vilayetin yeniden tekil edilm esinin pek ok glkleri bulunm aktayd. Salkl m lki dzenle melerin yaplm as iin her eyden nce em niyetin salan mas gerekmekteydi. Bu da blgede iyi bir askeri yap lanmay zaruri klyordu. H albuki o sralarda Osmanl D evletinin iinde bulunduu artlar burada dzenli as ker bulundurmay engellemekte ve zaman zaman terhis leri gelm i askerin yerine yenileri gnderilememekteydi. N itekim vilayetin tekilatlandrlm as srasnda gnderi len iki bin asker ksa zamanda sekizyz veya bin k ii ye dmt.26 Bu yzden Hicaz valileri ile yaplan ya zmalarda hep bu problemin dile getirild ii grlm ek tedir. N itekim Svey kanalnn almasna kadar devam etmi olan bu ikayetler kanaln almasndan sonra sev
kyatn nisbeten kolaylamas ile azalm ve blgeye yeni

birliklerin evkine balanmtr. te yandan Svey Kanalnn almasna kadar H i cazda daha ziyade babozuk askerler istihdam edilm i ken, kanaln almasndan sonra bunlar yava yava yer lerini dzenli askere devretmeye baladlar. Dier Osm anl vilayetlerine nisbetle Hicazda bulundurulan asker says olduka azd. Zira bu askerlerin temel grevi stra tejik yerler ve kutsal mekanlar korumakt. Baka bir ifa deyle Hicaz baka taraflara yaylm ak iin bir s grevi grmemekteydi. Blgeye dzenli askerlerin evkinin yansra, daha ziyade zabtiye vakalarnda ve hac yolunun emniyetinde kullanlan dzensiz askerlerin istihdam n dan da hi bir zaman vazgeilmemitir. Mesela, Mekke em irinin kontrolnde bulunan Bie askeri (yaklak drtbyz kii) ile Medine ve Yenbu yollarnn emniyetinde kullanlan Ukayl askerleri (drtyz-altyz kii) bunlarn en hretlileri idiler. 1850lerde Hicazda bin kadar d zenli ve beyz kadar dzensiz asker bulunuyorken, bu say devlette m erkeziyetiliin glenmesine ve sevkiyatn kolaylamasna paralel olarak gittike arttrlm t. 1852-53te devlet Rusya ile harpte olmasna ramen, H i cazda m uhtelif yerlerde bulunup bakm szlktan y k l m aya yz tutmu kale ve burlar tam ir edilerek, istih kam lar tam amlandktan sonra asker yerletirilm esine uygun hale getirilm itir.27 Askeri alandaki bu iyiletirm e faaliyetleri vilayetin bavurusu zerine Eyll 1858de s tanbulda toplanan M eclis-i V kelann ald karardan
SYASET

da kolayca anlalmaktadr. Buna gre, Mekke-Medine arasndaki yollarn em niyetini salamak ve buralarda emniyeti ihlal eden Harb U rban takib ve kontrol al tnda bulundurabilmek iin, Hicazda bulunan askere ilaveten beyz svari olmak zere binbeyz neferden oluan bir seyyar kuvvetin tekil edilmesine karar veril m itir.28 Bu iyiletirm elere istikrarl bir ekilde devam edilmi ve zellikle II. Abdlham idin takip ettii poli tikalar neticesinde 1880lerden sonra blgedeki askerin says eskiye oranla hayli artmtr. Blgede yeni zabtiye ve jandarma alaylar tekil ettirilm itir. Buna ramen Osmanl D evletinin Hicazdaki askeri gc hibir za man onbin askeri gememitir. Hicaza gnderilen asker ler, gneyde Mekke, Cidde ve Taif, kuzeyde ise Medine civarnda youn olarak bulundurulm aktayd. Hicaz de miryolunun alm asyla b irlikte M edinede bulunduru lan askerlerin saysnda da nemli lde art olmutur. 1908de sonra Hicaz askeri, yedinci ordunun onaltnc frkasn oluturmaktayd. Hicaz-Yemen gib i uzak bl gelerde askeri hizmetin zorluklarn dikkate alan ttihadlar, buralarda grev yapan subaylarn her yln em ekli lik iin birbuuk sene olarak kabul eden bir kanun kar mak suretiyle, blgede grev alm ay cazib hale getirm e ye almlardr. Osmanl Devleti merkezde yap t slahatlarn mmkn olanlarn da Hicaz ve yresinde uygulam ak ar zusu iinde idi. Ancak, kanundan ziyade geleneklerin ha kim olduu bu blgede pek ok zorluklar ile kar kar ya gelm iti. 1855 ylnda M ekke emiri A bdulm uttalibin deitirilm esi istenmiti. Ayn sralarda Osmanl Devlet inde kle ticaretinin yasaklanmas iin de almalar ya plm aktayd. Emirin deimesini istemeyenler devletin yapmak istedii slahat giriim lerini dine aykr olduu gerekesiyle gndeme getirip erifi ve ulem ay kkrta rak harekete geirmilerdir. Bunun zerine Reid Paa stanbuldan Hicaza gnderilmi, ancak o, oraya vard sralarda M ekkede byk bir isyan km t. N itekim Is lahat ferman akabinde 1857de kle ticaretini yasakla yan fermanda Hicaz bundan istisna tutulmutur. Ayn ekilde Mays 1858de Ciddede bir dkkanda likr satl d iddiasyla kan baka bir isyan ksa zamanda blge de eitli sebeplerden dolay bulunan pek ok gayr-i m slim n ldrlm eleriyle sonulanm ve Osmanl
O SM A N LI I

Devleti ile batl devletler arasnda byk bir diplom atik probleme dnmt. Bu olumsuzluklara ramen devlet Hicazda gn getike modern anlayla m lki tekilatlanmasn da srdrmekteydi. 1860 ylnda Mekkede M ecidiye ady la bir hkmet kona inaatna balanm, ancak II. Ab dlham id zamannda tamamlanabilmitir. Dier taraftan ayn yllarda Hicazdaki m em urluklara bakldnda te kilatlanm ann adeta tamamlanm olduu grlm ekte dir. Cidde, Mekke-Medine ve bunlara bal bir takm yerlerdeki rtbe ve nian sahiplerini gsteren 1861 tarih li bir defterde ounluu sivil brokrasiye mesub altmbe kii sralanmaktadr. Bunlarn arasnda, vali, kay makamlar, mal mdr, muhasebeci, tahrirat katibi gib i grevlilerin dnda, m tesellim, ruznameci, varidat ka tibi, masraf m ukayyidi, ebniye-i aliye mdr, ebniye-i aliye tam irat mdr ve yoklama katibi ile Mekke, M e dine mdrleri vs. gib i grevlilerin bulunmas da teki latlanm ann boyutunu gstermektedir.29 Nisan 1862 ta rihli baka bir yazmadan da anlaldna gre, Cidde eyaleti (Hicaz) o sralarda drt kaym akam lk ve m u hafzlktan meydana gelm ekteydi. Ayn yazmada Babl, szkonusu kaym akam lk ve m uhafzlklarn eskiden olduu gib i eyalet merkezinden deil, stanbuldan tayin edilmesini istemitir. Bu istek devletin son yllarda olu turmaya alt merkeziyeti yapsn Hicazda da ser gilem e arzusunda olduunu ortaya koymaktayd. N itekim , 1864 yeni vilayetler kanunu akabinde de Babil Hicazda bir dizi dzenlemeler yapmak ihtiyac duymutur. Bu maksatla Austos 1864te Mehmed Vecihi Paa Mekke eyhul-harem lii uhdesinde bulunmak zere Habe ve Hicaz eyaleti valisi olarak tayin edilm i30 ve bundan sonra valilik ile Mekke eyhul-harem lii ay n kiiye verilmesi gelenek haline gelm itir. 1868 y ln da Hicaz, vilayetler kanununa uygun olarak eyaletten vi layete dntrlm ve yeniden sancak, kaza ve nahiye lere blnmtr.31 Buna gre Mekke Hicaz vilayetinin merkezi haline getirilirken eski eyalet merkezi olan C id de ve Medine buraya bal birer sancak/liva haline d ntrlmtr. Cidde kaymakam na, Vali Kaymakam l nvan verilirken Medine eskiden olduu gib i eyhul-harem lii de uhdesinde bulunduran muhafzn ida resinde braklm tr. Yenbu, Leys, el-Vech ve Akabe de
SYASET

birer kaza olarak tekil edilirken, Taif, Rabi, el-U la ve Hayber de ilk etepta nahiye olarak tekilatlandrlm tr. Bu arada Mekke kads eskisi gib i er mahkemenin ba kan olarak braklm , buna m ukabil valinin bakanl nda, vilayet defterdar, muhasebecisi ve mektupusundan oluan bir meclis-i idare ile cinayet ilerine bakmak zere bir de meclis-i cinayet kurulm asna karar verilm i tir. Bu tarihten sonra M ekke, Medine ve Ciddede idare meclisleri kurulmutur. Ayn ekilde bu byk ehir de belediye idarelerinin de tesisi yoluna gidilm itir. te yandan 1869 ylnda yaplan ilave bir dzenleme ile M ekkenin aksine Medine eyhul-harem lii ile muhafz l grevleri birbirinden ayrlarak, M edinenin zabta, m al ve m lki ileri yine Hicaz vilayetine bal olarak muhafzn uhdesine verilm itir.32 Ksa zamanda vilayetler kanununun gerektirdii idar ve m lk tekilatlanm ann deil Hicaz gib i mer kezden uzak; bilakis merkeze yakn yerlerde bile zorluk lar ve getirdii ar maddi ykm llkler ortaya kt. Bunun zerine devlet bir takm yeni tedbirlere bavurma ihtiyac hissetmitir. Bu cmleden olarak, 1872 balarn da Hicazda yeni vilayetler kanununun uygulanmasndan vazgeilerek, idaresine yeniden ekil verilm ek istenmi tir. Buna gre Hicaz v alili i, m utasarrfla dntrle rek, vilayetteki baz m emuriyetler ilga edilmi ve byle ce 1536 kese 156 kuruluk (yaklak 7682 Osmanl Lira s) bir tasarruf salanm tr.33 Ancak Hicaz corafyas g i bi geni bir alann m utasarrflk eklinde idaresinin im kanszlndan dolay bu durum fazla uzun srmemi ve 1875 ylnn balarnda Hicaz vilayeti yeniden eski ek liyle tekilatlandrlm tr.34 II. Abdlhamid saltanat boyunca Hicazn idaresi ne zel ihtimam gstermi ve bir taraftan Mekke em irle rinin geleneksel otoritelerini yumuak bir slup ile azalt maya alrken, dier taraftan da blgede merkezi otori tenin salanmas iin her trl im kan seferber etmitir. Bu vesileyle, askeri klalar ve karakollar ina edilerek buradaki dzenli asker says arttrlrken35, sivil idare nin de gl olmas iin pek ok abalar sarfedilmitir. Hicaz airetleri eitli vesileler ile ta ltif edilerek padia ha b allklar salanmtr. Bu arada Hicaz, M ekke, Me dine ve Cidde Sancaklar ekliyle yeniden ekillendiril mi, Taif nahiyesi M ekkeye, Yenbu, el-Vecl kazalar ile
O SM A N LI

Hayber nahiyesi M edineye; M am uretul-H am idiye ka zas ile Rabi nahiyesi de Ciddeye balanm ve bu ida ri taksim at ihtiyaca bal kk bir takm deiiklikler ile (Svarkiyenin M edineye bal bir kaza yaplm as g i bi) hemen hemen Osmanl D evletinin sonuna kadar sr drlmtr.36 Ayn dnemde nemine binaen Kzldenizin Osmanl hakim iyetinde bulunan en kk lim an larda dahi gm rk idareleri kurulm u, haberlemenin salkl ve hzl olabilmesi iin posta ve telgraf idareleri faaliyete geirilm itir. Hac iin gelen mslmanlarn ko naklama ihtiyacn karlam ak zere Mekke ve M edi nede misafirhaneler ina edilm itir. Ayrca hastahaneler, karantinalar, shhiye idareleri ile Mekke, Medine ve Cid dede su yollar ile emeler faaliyete geirilm itir.37 H i caz demiryolu ile birlikte Medineye kadar telgraf hatt uzatlm ve Mekke-Medine arasnda da uzatlm as iin almalar yaplm tr.38 Hicaz demiryolunun 1908 y lnda almasndan bir sre sonra, M edinenin stanbul ile dorudan balantl bir merkez haline gelm esi hase biyle, idari bakmdan Hicaz vilayetinden ayrlarak do rudan merkeze bal m stakil sancak (evliye-i gayr-i mlhaka) haline getirilm itir.39 Ayrca Cidde Vali Kay m akam l nvan da 1910 ylnd a m utasarrfla tahvil edilm itir.40 Osmanl Devleti Hicazda asker ve m lk tekilat lanmasnn yansra, blgenin d in ve eitim ihtiyalar n da gzard etmemitir. Bu maksatla blgenin din i leri Mekke em iri ile ibirlii hallinde Mekke kads, eyhul-haremler veya Mekke ve Medine Harem-i erif mdirleri eliyle yrtlm ekteydi. M ekkeye ilk m fti Yavuz Sultan Selim zamannda tayin edilmi ve o tarihten itib a ren bu tayinler kesintisiz bir ekilde stanbuldan srd rlmtr. Drt mezhep iin de ayr ayr m fti tayin eden Osmanl Devleti, ayrca her mezhebe gre hkm veren mahkemeler teekkl ettirm iti. Bunlar arasnda Hanefi mahkemesine Mahkeme-i Kbra ism i verilm ek teydi ve er siciller bu mahkemede tutulm aktayd. Mekke ve Medine kadlklar ile m ftilikleri bazen uzun yllar ayn ailenin elinde bulunabilm ekteydi. Buna en gzel rnek, Medine kadln uzun zaman elinde bu lunduran lyaszadeler ile Medine afii m ftiliini yarm asrdan fazla srdren Barzanci aileleridir. Ayn ekilde, Abdurrahmah b. Abdullah Serrac ile Salih Kemalzadeler,
I SYASET

Mekke Hanefi m ftiliini uzun yllar uhdelerinde bu lundurmulardr. Osmanl Devleti Haremeyne hatip ve hatibul-huteba nvanyle grevliler tayin ettii gibi, Kabede en az altm ve Mescid-i N ebevde onikiden faz la mderrisi halka ak dersler vermekle grevlendirmi ti. Bu derslerin yars Hanefi fkhna gre, dier yars da afii fkhna gre yaplm aktayd. Devlet, Haremeynin dnda gebe bir ekilde yaayan bedevleri de ihmal et meyerek, onlarn da zaruret-i diiyelerini renmeleri iin tedbirler almtr. Mesela, 1867 ylnda bu maksatla bedevilere tayin edilen krksekiz m uallim in saysn 1868de altm a kartmtr. B abil bu konuda Hicaz vilayetine yazd bir yazsnda gnderilecek olan bu m uallim lerin bu ie ehil olmalarna dikkat edilm esini is tedii gib i; bedevilere datlm ak zere Kur an czlerin den beyzer nshann stanbulda hazrlanarak gnderi lecei de bildirilm itir. Mekkede oniki, Medinede onyedi medrese olmas na ramen, Osmanl Devleti, zellikle Tanzimattan son ra lkenin dier taraflarnda at modern eitim kurumlarn Hicazda da hayata geirmek istemitir. Bu manada 1868de Hicaz v alili i ile Mekke em irliine ya zlan bir yazda Cidde ve M ekkede birer Rdiye mekte binin almas iin giriim lerde bulunulmas istenmek tedir.41 N itekim 1874te Ciddede daha sonra da Medine, Mekke ve Taifte rdiyeler almtr. Geri bu okullar uzun mrl olmamakla birlikte yine de blge eitim i ne hayli katklar olmutur. II. M erutiyet yllarnda, H i cazda zellikle m ekatib-i ibtidaiyeleri oaltmak ve ei tim i gelitirm ek iin bir dizi projeler hazrlanm ancak ok az hayata geirilebiim itir. ttihadlar Trklerin ve Araplarn ileri gelenlerinin itiraki ile Cemiyyet-i Hayriyye-i slamiyye adyla bir cemiyet kurdurarak mslmanlarn deiik derecelerde ve seviyelerdeki eitim messeselerinden istifade etmelerinin salanmasna d nk faaliyetler yapmlard. N itekim bu cemiyetin gay retiyle 1913 y l ortalarnda Medinede Medrese-i K lli ye-i slamiyye adyla bir slam niversitesi almtr. Kurulu gayesi slm hakikatleri renip neredebilecek ehliyette insanlar yetitirm ek olan Medrese-i K lliyye-i Islm iyyenin eitim lisan Arapa olarak belirlenmi ve her seviyede retim yapmas da karara balanm t. c retsiz y atl olan bu okulun yksek ksm Fen ve lahiyat
OSM A N LI

olarak iki temel blmden meydana getirilm iti.42 Bu nun dnda Osmanl Devleti Hicazda Mcavir (aslen hi caz dndan olup, kutsal topraklarda yaama arzusu gs tererek Mekke veya Medineye yerleenler) sfatyla yaa yan mslmanlarn zel okul amalarna da izin vermi tir. Bu ekilde de 1874-1912 yllar arasnda Hicazda m uhtelif zel okullar faaliyete gemitir. Osmanl Devle ti zamannda Mekke ve Medinede maarife hizmet ede cek pekok ktphane ald gib i, Hicazda ilk matbaa da Osman Nuri Paann valilii (1878-1881) srasnda faaliyete gemitir. Yukarda anlatlan dar, m lk ve eitim ilerini yrtebilmek iin Osmanl Devleti blgede ikibinden fazla grevli istihdam etmekteydi. Bunlarn byk bir ounluu dorudan devletten maa alan memurlar iken bir ksm da gnll hizmet vermekle birlikte, onlara da her yl bir m iktar atiyye gnderilmekteydi. II. Abdlham idin takib ettii slamc politikalar ve zellikle Hicaz Demiryolu ve telgraf hatlarnn inas blgede merkez kontrol hayli kolaylatrm tr. II. M erutiyetin ilan akabinde azledilen Emir erif A li Pa a b. Abdullahn yerine stanbulda bulunan erif Abd-i ilah Paa b. Muhammed tayin edilm iti. Ancak o, M ek keye hareket hazrl iinde iken, anszn vefat edince yerine; 1893ten beri stanbulda ikamete mecbur edilen, ura-y Devlet Azas erif Hseyin b. A li tayin edilm i tir (1908). Greve balayan erif Hseyin b. A li, balan gta devlete sadakatla hizmet etmekle birlikte, her fr satta devletin Hicaz blgesi zerindeki merkez kontrol den rahatsz olduunu ihsas ettirmekten de ekinmemi tir. Ayrca Hicaza tayin edilen valilerin ve dier grevli lerin rahat alm alarn engellemekte hatta onlara hi i grdrmemee gayret etmekteydi. II. A bdlham idin hallinden sonra hilafet makamnn da bir sembol duru muna dtn dnen erif Hseyin, Ittihadlarm balattklar m erkeziyetilik faaliyetlerine iddetle m u halefet etmekten ekinmiyordu.43 Bu yzden II. Meru tiyet yllarnda Hicaz iin bir ok proje gelitirilm i ol masna ramen, erif Hseyinin eitli bahaneler gste rerek muhalefet etmesinden dolay gerekleememitir. Hatta Meclis-i Mebusana bile temsilci gndermek isteme yen erif Hseyin zorla ikna edilmi ve oullar Abdullah ile Faysal Hicaz mebusu oiarak stanbula gndermiti.
| SYASET

Dier taraftan Birinci Dnya Savanda, Osmanl Devletinin merkez gler yannda yer alm olmasnn Hicaz blgesi zerinde byk tesirleri olduu gib i, erif Hseyine de adeta bekledii frsat vermi oldu. Ingilizler, daha henz savan balarnda ittihadclar ile olan e kimelerini de dikkate alarak Mekke Emiri erif Hse yin in hareketlerini takibe alm lard. Sonunda bekledik leri oldu ve erif H seyinin kendilerine mracaat ger ekleti. 1915 y l boyunca ngilizler ile erif Hseyin arasnda devam eden haberlemeler nihayet 1916 Mart nda karlkl anlama ile neticelenmitir. ngilizler Hilafetin Osmanl D evletinden alnarak erif Hse yinin ailesine verilmesi ve kendi krallnda byk bir Arap Devleti kurmas vaadleriyle erif H seyini Osm anl Devleti.ne kar isyana tevik ettiler. N itekim o da bu vaadlere kanarak Haziran 1 9 l6 da Medine civarn da Osmanl D evletine isyan etti. syandan nce, edinilen istihbaratlara istinaden M irliva Faireddin Paa M edi neye gnderilmiti. N itekim onun ald tedbirler saye sinde isyanclar burada pek baarl olamadlar ancak n giliz ve Franszlardan aldklar yardm lar ile Cidde, Mek

ke ve Taifi kolayca ele geirdiler. Ayn yln Kasm ayn da erif Hseyin kendisini Arap lkelerinin Kral (elM elikul-B ilad il-Arabiyye) olarak ilan etti. Osmanl Devleti, hemen isyann akabinde Temmuz ay banda, Mekke E m irliine, Zev Zeydden M eclis-i Ayan reisi vekili olan erif A li H aydar tayin etm itir (1916). An cak M edineye ulaan erif A li Haydar, isyan sebebiyle M ekkeye gidem em i ve em irlik grevini buradan yrt meye almt. te yandan erif Hseyin, Hicazn nemli bir blmnn kontroln tamamen eline geir mi olmasna ramen Fahreddin Paa Medine ve civarn ikibuuk yl byk fedekarlklar ile mdafaa ederek tes lim etmemitir. H atta ngilterenin am ve Halebi iga lini m teakib 30 Ekim 1918de Osmanl Devleti Mond ros mtarekesini imzalam olmasna ramen Fahreddin Paa M edineyi teslime yanamamtr. Ancak artlarn gittike arlam as ve emrindeki bir takm subaylarn kendisine kar ayaklanmalar zerine Fahreddin Paa da 10 Ocak 1919da M edineyi mdafaadan vazgemek zo runda kalm ve bylece Osmanl Devleti asrlarca idare etmi olduu kutsal topraklardan ekilm itir.44

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Sac el-Huseri (Sac Bey), cl-Blad//'l-A rabiyye ved -D cvletl Osmaniyye, Ka hire 1957, s. 20-23. ebabettin Tekida, Fatih Devrinde O sm al-M em lkl Mnasebetle ri", EF Tarih D ergisi, S. 30 (Mart 1976), s. 77. smail Hakk Uzunarl, M ekke-i Mkerrene E m irleri, Ankara 1984, s. 14. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), rade D a hiliye 60352. Feridun M. Emecen, Hicazda O smanl H akim iyetinin Tesisi ve Ebu Numey, EF Tarih Enstits D ergisi, S. 14, (2988-1994), s. 90. Eyp Sabri (Paa), M iratH-H aremeyn l M ira t-i Mekke, stanbul 1306, s. 685. E l-F evid:l-m naddc li N izam -i H k m t-i B ender-i C idde, (nr.: . H. Uzunarsl) Belleten 26/101, Ankara 1962, s. 151-162. U zunarl, a.g.e. , s. 27. BOA, Cevdet D ahiliye 730, 1 2 7 6 i. Cengiz O rhulu, Osmanl mparatorlug/in/m G ney Siyaseti Habe E yaleti, stanbul 1974, s.132-133, 178. BOA, A.AMD 33/72. E l-fevidl-m nadde...,% . 151-152. U zunarl, a .g.e., 26. El- fev id l-n iia dd c.,., s. 162. Vehhab H areketi ve sonulan iin bkz.: Zekeriya Kurun, N ecid ve Ah a d a Osmanl hakim iyeti (Vehhab H areketi ve Sd D evletinin Ortaya k ), Ankara 1988, s. 37-65.

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43

A .g.e., VIII/ 22-23. BOA, H att-i H mayun 25731BOA, C evdet D a h iliye 61,10782. Uzunarl, a.g.e., s 30. R . B ayly W inder, S audi A rabia in the N ineteenth C entury , New York (Tarih siz), s. 71-75. BOA, A yniyat D efteri 1098, s. 252. BOA, A.MKT. MHM 47/62; A.MKT. U M 134/3. BOA, rade M eclis-i M ahsus 538. BOA, A.TF 32/60. BOA, Cevd-ct D a h iliye 730. BOA, A yniyat D efter 871, s. 93-95. Ayn Vesika, s. 120-121. BOA, A yniyat D efteri 1103, s. 100,192. BOA, rade D a h iliye 48728. BOA, Y.A.Res. 14/34. BOA, Y.M TV 70/52. Glden Saryldz, H icaz K arantina Tekilat (1865-1914), s. 113-136. Ufuk Glsoy, H icaz D em iryolu, stanbul 1994, s. 235-250. BOA, BEO 230635, 330554. BOA, D H -M U 92-1/43. BOA, A yniyat D efteri 871, s. 87. BOA, A. DVN 71/7; rade E vkaf 1331 CA/13. W illiam L. Oclsenwald, Opposition to PoItical Cencralization in South Jordan and the H ijaz, 1900-1914 The M slim World, LXIII/3, 1973, s. 297-306.

16 17 18 19 20

BOA, C evdet D ahiliye 6716. Cevdet Paa, T arih-i Cevdet, stanbul 1308, VII/193. BOA, H att- H myn 3 8 4 l. Kurun, a .g.e., s. 37-38. Cevdet Paa, a .g.e., s. 207-208.
O SM A N LI j g g g

44

Daha geni bilgi in bak: Sleyman Beyolu, F ahreddin P aa ve M edine M dafas (Baslm am Doktora Tezi) Marmara niversitesi, Sosyal B ilim ler Enstits, stanbul 1990, s. 134-144.

SYASET

OSMANLILARIN GRCSTAN'I FETH VE SLMLAMA HAREKETLER (XVI. YZYIL)


NEB GM
K A R A D E N Z T E K N K N V E R S T E S L A H Y A T FA K L T E S

A- GRCSTANIN FETH
smanl Devleti ile Grcistan arasndaki ilk ilikiler XV. yzyl ortalarnda balar. Bu ayn zamanda Grcistann, paralanarak K artli, Kaheti, mereti ve Samshe Devletlerinin ortaya kt dnemdir. Babakanlk Osmanl A rivinde bulunan bir belgede1 stanbulun fethini m teakip Bat Grcis tandaki mereti K rallnn Osmanl D evletine itaat ettii belirtilm ektedir. Bir y l sonra ise Abhazya kylar na ulaan bir Osmanl donanmas Sohumu itaat ettir mitir. Ayrca Grcler, stanbulun fethini hazmedeme yen Vatikann nclnde Osmanllara kar olutu rulmaya allan Hal ittifakna destek vadettiler. Fakat bu yndeki giriim ler sonusuz kald iin OsmanlIlar la bir savata kar karya gelmediler. Trabzonun fethin den sonra Osmanl ordularnn Batum a kadar olan sahil eridini alm alaryla Osmanl Devleti ile Grcistan Kara denizden sonra karadan da komu oldular. Osmanllarla Grcler arasndaki ilk temaslar bu ekilde kurulduktan sonra Yavuz Sultan Selim (15021520), Trabzon sancak beyi iken mereti bakenti Kutaise bir sefer dzenledi ve kaleyi alamadysa da ok say da esir ve ganim etlerle dnd. lk Osmanl-Grc kar lamas olarak deerlendirilen2 bu seferle m eretini Osmanl Devletine tabi olup cizyeye baland b elirtil m ektedir.3 ehzadeye itaatini bildiren Samshe Atabeyi Mirza abuk4 (1500-1515) sefer srasnda Osmanl ordu larna lkesinden yol vermi ve klavuzluk yapm tr.5 mereti ve Samshenin tabi olm asyla balayan Osm anl nfusu, yeni gelim elerle birlikte Grcistanda ar tarak devam etmitir. M irza abuk, Yavuz Sultan Se lim in ah sm aile (1502-1524) kar aldranda kazan
O SM A X U |

d byk zaferle sonulanan 1514 seferi srasnda da Osmanl ordusuna gda yardm yapm tr.6 Onun l mnden sonra Samshede ortaya kan iktidar mcadele sinde Osmanllar desteklediler. Mauar, balangta Osmanllarn yardm yla iktidar ele geirdiyse de daha sonra Safevler tarafndan desteklenen rakibi Kvarkvareye yenildi. Bu mcadelede Grc asilzadeler belirleyi ci rol oynadlar. Topkap Saray Arivinde bulunan bir belgeye7 gre Kvarkvareye bal asilzadelerin bir ksm balangta Manuar tarafna geerek onu mcadelenin galibi yapmlar; fakat daha sonra bin kiilik bir ran ordusunun yaknda blgeye ulaaca haberi zerine tek rar Kvarkvare tarafna dnerek onu iktidara tamlardr. Bunda Manuart gafletinin de pay olmutur. Zira o, merkez olarak kulland O ltu K alesinden ayrlm ve bunu renen Kvarkvare iin kaleyi alm ak zor olmam tr. Safevlerin desteiyle Samsheye sahip olan Atabey Kvarkvare (1515-1535), bir sre sonra Osmanl yanls bir politika izlemeye balam; fakat 15 Austos 1535te yaplan Murcaheti Savanda mereti K ralna esir de rek lkesi m eretiye ilhak edilm itir.8 Babasnn esir dmesi zerine harekete geen Prens Kayhosro, Otar alikavilini de telkinleriyle Osmanl Devletinden yar dm istedi. Verilen destek balangta etk ili olmad ve yaplan savalarda mereti kralna stnlk salanamad. H atta bu savalardan birinde Erzurum Beylerbeyi Musa Paa, Grcler tarafndan ehit edildi. Musa Paa, 1543 baharnda Samsheye bir sefer d zenleyerek O ltu K alesini kuatt ve burada mereti Kra l Bagratla (1510-1565) byk bir savaa g iriti.9 Sava ta Osmanl ordusu yenildii gibi Musa Paa da ehit
SYASET

ed ild i.10 Bunu duyan Diyarbekir Beylerbeyi Hadim Ali Paa, sratle blgeye ulaarak Grcleri m alup e tti.11 Kayhosro, bundan iki yl sonra 1545te Osmanl deste iyle Kral B agrat, Sohoista yaknlarndaki byk bir savata malup etmeyi baard.12 Bylece babasn esir alarak lkesini igal eden B agrattan on y l sonra intikam ald gibi tahtna da kavumu oldu. Atabey Kayhosro (1545-1573) ile birlikte Samshe yeniden Osmanl haki miyetine girdi. Vahuti, Kayhosronun verilen destee karlk Osmanllara ranla yapacaklar savalarda yar dm vadettiini belirtm ektedir.13 N itekim Atabey Kayhosro, Kanuni Sultan Sley mann (1520-1566) dou seferleri srasnda Osmanl or dusuna gda yardm yapmtr. kinci dou seferi sra snda Atabeyin elilerinin 26 Haziran 1548de Hasankalede padiahla grmelerine tank olan Fransa elisi dAramonun katibi Jean Chesneau, Grc elilerin Os manlI ordusuna koyun, peynir ve meyve verdiklerini be lirtm ektedir.14 Sefer srasnda Samsheye gnderilen Ah met Paa pek ok kaleyi fethetmitir. Padiah, sefer son ras Fransa kralna yazd m ektupta Ahmet Paann se feriyle Grclerin itaat ettiin i, alnan 35 mstahkem kaleden ondrdnn tahrip edildiini, yirm ibeine ise garnizon yerletirildiini, lkenin drt sancaa ayrlarak beylerbeylik olarak tekilatlandrldn b ildirm itir.15 Samshede fethedilen yerlerde Tortum, Acakale, Kemhis ve Livane sancaklar kurulm utur.16 Atabey Kayhosro bir sre sonra ran yanls bir po litik a izlemeye balayacaktr.17 Bunda Samshede baz yerlerin Osmanllar tarafndan alnmas etkili olmu ola bilir. Erzurum Beylerbeyi skender Paa 1551 ylnda Samsheye girip, Ardanu K alesin i ald ve Kayhosroyu itaat ettird i.18 Ardanuu kuatlm as zerine Kayhosro ah Tahmasptan (1524-1576) yardm istem i19; fakat so nu alamamtr. Atabey iin baka yol da kalm am t. Zira bu srada K artli K ral Luarsab da baz m uhalif Meshi prenslerinin yardm laryla Samshenin bat kesimini ele geirm iti. ki ate arasnda kalan Kayhosronun ba vurusu zerine Samsheye gelen ah, Kayhosro kart prensleri bertaraf edip Luarsabn igal ettii yerleri ala rak Atabeye verdi.20 Osmanl Devleti ile ran arasnda imzalanan 1555 Amasya A ntlam asyla Grcistan ik i devletin nfuz

alanlarna ayrld. Buna gre mereti, Guria, Samegrelo ve Samshenin bats Osmanl D evletine, K artli, Kaheti ve Dou Samshe ise Safevlere ait kabul edildi. Bir sre sonra 1578de balayacak savalar sonunda ise btn Grcistan Osmanl hakim iyetine girecektir Serdar tayin edilerek 1578de byk bir orduyla do uya gnderilen Lala Mustafa Paa, sefer ncesi Grc kral ve beylerine m ektuplar yazarak itaatlerini temine alt. Bu m ektuplara Kartli K ral Davut Han (15641578) dnda hepsi olum lu cevap verdiler. Uzun bir yol culuktan sonra geldii Ardahandan Grcistan toprakla rna giren serdar, Tokmak Han komutasndaki ran-Grc m ttefik ordusunu ldr Sahrasnda m alup ederek Samshenin Osmanl hakimiyetine girm esini salad. ldr zaferi zerine Samshe Atabeyi Kvarkvare (1573-1578) itaatini bild ird i.21 Kardei Manuar da ita at etti. Serdar, itaat eden Manuar ve dier beylere hilatler giydirerek baz hediyeler verdi.23 Kvarkvareye O ltu, Manuara Azgur sancaklar, kk kardeleri Beka ve anneleri Dedisimediye ise baz kyler verildi.24 Manu ara stanbula gelip Mslman olduktan sonra ldr Beylerbeyilii verilecektir.25 Serdar, yolda klavuzluk yapmak zere kendisine katlan Manuarla birlikte ld rdan Tiflise hareket et t i.26 Kartli Kral Davut Han, Osmanllar karsnda du ramayacam dnerek ehri terk etmi olduundan27 Tiflis, 24 Austos 1578 Pazar gn kolaylkla fethedil d i.28 Serdar Tiflisi beylerbeylik olarak Mehmet Paaya verip asker ve cephane braktktan sonra irvana gitm ek zere buradan ayrld .29 Kaheti'den geerken kym etli hediyelerle serdar karlayan Kral Aleksandr (1574-1605), itaatini bildirdi ve gda yardm nda bulundu. Buna m ukabil serdar tara fndan bir hilat ve altn kl hediye edilerek lkesi ken disine b rakld.30 Tiflisten ayrlmadan nce serdarn bir mektup gndererek itaat etmemesi halinde lkesinin tahrip edileceini bildirm esi zerine ileri gelenlerle isti are yapan kral, itaat etmeyi kararlatrm t.31 irvan fethine katlan Aleksandrn ald eki Kalesi sancak olarak olu Erekleye verildi.32 zdemirolu Osman P aay irvanda brakarak Erzurumda klam ak iin geri dnen serdar, Tiflise u rayarak bir ksm ihtiyalar karladktan sonra Goriye

geti. Baz Gtcii beylerinin itaatlerini kabul edip bura ya bir sancakbeyi atadktan sonra Erzuruma hareket et ti.33 Dar geitler ve boazlarda Grclerin saldrlar se bebiyle byk zorluklarla yol alarak Erzuruma ulat.34 Osmanl ilerleyiini durduramayan Safevler, uzun sre randa hapiste tuttuklar K artlinin eski kral Simona (1558-1564) asker vererek Grcistana gnderdi ler.35 K artliye gelen Simon, Osmanl kuvvetlerinin ye tersiz olduunu grerek Safev kuvvetleriyle birlikte 30 Mart 1579da Tiflis Kalesini kuatt.36 Kuatma srasn da byk skntlar eken muhafzlar, zahireleri tkendi i ve gnderilen yardm larn nemli bir ksm Grcle rin eline getii37 iin kedi-kpek gib i haram olan eyle ri yemek zorunda kaldlar.38 Kaheti kral muhasara nce si Tiflise zahire yardm yapm aktayd.39 Fakat yollar ka pal olduundan artk o da yardm gnderemezdi. Ertesi yl Kars Kalesinin inas ile megul olan ser dar, Tiflise yardm ulatrm aya alt. Mara Beylerbeyi Mustafa P aay 12 bin k iilik bir kuvvetle Tiflise erzak ulatrm akla grevlendirdi. T iflise ulalarak erkez Ka sm Bey muhafazada brakld. Muhafzlarn kap Kasm Beyin kalede az sayda askerle kalmas zerine bu kez Ahmet Paa gnderildi; fakat Tomanis Boaznda Gr clerin basknna urad ve zahirenin bir ksm n kaptr dktan sonra yaral olarak geri dnd. Bunun zerine bu kez am Beylerbeyi Haan P aay 15 bin askerle Tiflise gnderdi. Haan Paa, Tiflis beylerbeyi tayin edilen Ah met P aay da yanna alarak yeni beylerbeyini ve yardm malzemesini Tiflise ulatrm ay baard.40 Lala Mustafa Paann bu seferi ile Grcistan Osmanl hakim iyetine girdi. Samshe Atabeyleri itaat etti ler. Kartli fethedilerek burada Tiflis B eylerbeyilii ve Gori sancakbeylii kuruldu. Grcistann dousunda bu lunan Kaheti K rall da tabi olarak vergiye baland. Lala Mustafa Paadan sonra ark serdarlna geti rilen Sinan Paa 1580 yln Erzurum ve Karsta geir dikten sonra ertesi y l Grcistan zerine yryerek 5 Austos gn Tomanis boazna ulat. Buradan Tiflise geerek youn ikayetler sebebiyle Beylerbeyi Ahmet Paay grevden alarak yerine birka gn nce M sl man olarak Yusuf Sinan adn alm olan Grc prensi Giorgiyi atad.41
O SM A N LI

Sinan Paann ardndan serdarla getirilen Ferhat Paa 1583te Revan Kalesini tam ir ettikten sonra ertesi yl Grcistanda baz kalelerin tam iriyle megul oldu. Lori Kalesini tam ir ederek buraya muhafzlar koydu.42 Beylerbeyliine de A li P aay tayin etti.43 Buradan son ra Tomanise geti ve eski kale uzakl sebebiyle Toma nis B oazn muhafazada yetersiz kaldndan boaza hakim bir yerde yeni bir kale ina etti.44 Beylerbeyliine Semender P aay tayin ederek muhafazasna asker brak tktan sonra klam ak zere Erzuruma dnd.45 zdemirolu Osman P aann ksa sren serdarlndan sonra ikinci kez bu greve getirilen Ferhat Paa 1587de yeniden Grcistan seferine karak Gori Kale sini tamir etti.46 Gori beylerbeylik yaplarak bu sefer s rasnda itaat eden Varazaolu M ahmut Hana verildi ve muhafazasna Trabzon Beylerbeyi erkez Haydar Paa ta yin edildi.47 Osmanl Devleti ve ran arasnda 1590da imzala nan stanbul Antlam asyla ran, Grcistan tamamen Osmanl Devletine brakm ay kabul etti.48 Btn nem li ehirler ve stratejik noktalar Osmanllarca alnm ve buradaki hakim iyet ran tarafndan da kabul edilmi ol m akla birlikte zellikle Gori evresinde etkili olan Simonun mcadelesi henz krlam am t. Grcistanda Osmanllara kar en etkili mcadele yrten Simon, 1599da Gori K alesini ald.49 Bunun zerine Cafer Paa komutasnda bir Osmanl ordusu K artliye gnderildi ve Simon ayn yl Osmanllarla g ir dii bir savata esir aln d.50 Simonun Osmanllar tara fndan ele geirilmesinde Mslman olmu bir Grc Beyi olan Baratavilinin klavuzluk ettii ve savata atndan den kral tantarak yakalanmasn salad belirtilm ektedir.51 Simon, stanbula getirilerek Yedikulede hapsedildi52 ve bylece K artlideki direni krlarak Osmanl hakim iyeti yerlemi oldu. slmlama hareketlerine gemeden nce OsmanlI larn Grcistanda kurduklar idareden ksaca bahsetmek gerekir. Grcistan corafyasnda Amasya Antlam asndan nce fethedilen yerlerde avat, merhev, Maehel, Pertekrek vb. sancaklar kurularak Erzurum Beylerb eyliine balanmtr. Grcistann 1578de tamamen fethedilmesinden sonra ise en nem lileri ldr, Tiflis ve Batum olmak zere beylerbeylikler tesis edilm i, bunlaj SYASET

ra zaman iinde Gori, Lori, Tomanis, Sohum, Acara ve Kutais gib i yenileri eklenmitir. Bunlar genellikle Sams he A tabeylii ve K artli K rallnn ilhakndan sonra bu topraklarda kurulan idari tekilatlardr. Dier ik i Grc Devleti mereti ve Kaheti ise y llk vergiye balanm ve buralarn idari sisteminde herhangi bir deiiklik yapl mamtr. Bunu sylerken K ahetinin krala beylerbeylik olarak brakld eklindeki rivayetler ve m eretide ku rulduu belirtilen, fakat fonksiyon icra etmeyen Kutais ve Sohum Beylerbeyliklerine de iaret etmek gerekir. Osmanllar, itaat edenlerin topraklarn eski sahip leri elinde brakm lar,53 itaat edip hizmet eden Grc beyleri ve asilzadelerine topraklar sancaa uygun ise sancak olarak, deilse baka ekillerde tevcih etm iler dir.54 Mesela; Atabey Kvarkvare lnce sanca olu Keyhsreve verilm itir.55 taat eden Grc beylerinden y llk vergi56 ve ciz ye57 alnmtr. Grcistann bir blmnde yurtlukocaklk sistemi uygulanm tr ki, bu sistemin Grc beylerinin itaatini kolaylatrd belirtilm ektedir.58 Bu sistemle beyler yllk vergi vermek ve asker destek sa lamak m ukabili topraklarnn m lkiyetini ellerinde bu lundururlard.59 O caklk olan yerlere dardan mdaha le olunmazd. Mesela Livae ve Pertekrek beyi, stan bula gnderdii ve sancana yaplan bir mdahalenin engellenmesini istedii mektubunda ocaklk olarak ta sarrufunda olan yerlere 70-80 yldan beri mdahale olunmadn belirtm ektedir.60 Ayrca Erzurum beyler beyine gnderilen bir hkmde61 Grcistan beylerinden Keyhsrev, Yakup ve Rstem in itaat etmi ocak sahiple ri olup hizmete devam ettikleri belirtilerek ocaklarn el lerinden alnmamas emredilmektedir. G enellikle itaat yoluyla alnan topraklar eski idareciler veya hanedann dier yelerine braklrken fethedilen topraklar vilayet ve sancak eklinde tekilatlandrlarak beylerbeyiler ve sancakbeylerine verilmitir. Yurtluk ve ocaklk sistem inin en yaygn olarak uy guland yer Samshe olmutur. XVI. y zylda burada dier blgelerden daha kalc bir idare kurulm utur.62 Nodar engeliya yurtluk ve ocaklk sistemi ile ilg ili ola rak unlar sylemektedir: Kylerin gelirleri Grc fe odallerinin oluyordu, Grc kanunlar geerliydi ve Grc feodallerinin dokunulm azlklar vard.63 Burada
O SM A N L I I

kurulan ldr B eylerbeyliine M slman olmu Ata bey hanedan yeleri tayin edildiler ve idare, dier yer lerden farkl olarak burada miras yoluyla intikal etti.64 Acara Sancakbeyi Mehmet Bey, 22 bin akelik yer lerini yurtluk ve ocaklk olarak tasarruf ettii65 gib i ba ka pek ok bey de ayn sistemle yerlerini tasarruf etmi tir. N. engeliya, Acaradaki Osmanl sosyo-ekonomik sisteminin Sultan II. Selim dneminden (1566-1574) ok nce yerlemi olduunu ve topraklarn yurtlukocaklk sistemine gre Acara beylerine verildiini belirt mektedir.66 Baz idarecilerin uygunsuz davranlar Osmanl idaresine kar Grclerde rahatszlklara sebep olmusa da sorumlular takibata uram lardr.67 mereti K raln a ulufe verilm esi,68 beylerbeyilerinden Grc beyleriyle iyi geinm elerinin istenmesi,69 sancak verilirken Grc krallaryla iyi ilikiler kurabilecek olanlarn tercih edil mesi,70 Grc beyleriyle iyi geinmeyenlerin grevden alnarak iyi ilikiler kurabilecek olanlarn tayin edilme si71 gib i rneklerden anlald zere Osmanl Devleti, Grclerle iyi ilikiler kurmak iin aba harcamtr. Ya adklar corafyann stratejik konumu sebebiyle Grc lerle iyi ilikiler kurmas Osmanl Devleti asndan nemlidir. Grclerin bazen Osmanl bazen ran tarafn tercih eden bir d politika izlem eleri72 bu nemi bir kat daha artrmaktadr. Kanuni Sultan Sleyman, ikinci do u seferi sonras Fransa K ralna yazd m ektupta Gr clerin iki taraf da kollayan bir politika izlediklerini, artlara gre Osmanl veya ran tarafnda yer aldklarn bildirm itir.73

B- XVI. ASIRDA GRCSTAN'DA SIAM IAM A HAREKETLER


Grcler, ilk dnemlerinden itibaren slmla tan mlardr. Sraka b. Amr, 22/643te Azerbaycan blge sindeki fetihlerden sonra kendisi Ermenistana ynelip Kafkasyann deiik blgelerine askeri birlikler sevk ederken Habib b. Meslemeyi Tiflise gnderdi.74 Habib b. Mesleme, bu kez baarl olamadysa da75 bir sre son ra 25/645teki Ermeniye fethi srasnda Tiflise kadar ulam ay baard.76 Kuatma altndaki Grc kral slm hakim iyetini ve bar teklifini kabul ederek bir eliyi he diyelerle birlikte Habib b. Meslemeye gnderdi.77 GrS1YASHT

clerin cizye demelerine m ukabil canlan, m allan, ma betleri ve dini deerlerine dokunulmayacan hkme balayan bir emn belgesi gnderen Habib b. Mesleme, ayrca hediyelerin deerini tespit ettirip y llk cizye m ik tarndan dtn krala bildirdi.78 Habib b. Mesleme, ayrca slm dinini anlatmak iin K uran ehli ve aralarndaki en alim kii olarak tant t Abdurrahma b. Cez es-Slemyi Tiflise gnder di.79 Onun baarl tebli faaliyetleri sonucu ehir halk nn derhal ihtida ettii,80 ok sayda Grcnn M sl man olduu,81 Tiflise garnizon yerletirilerek emniyet tesis edildikten sonra blgeye M slman topluluklarn skan edildii82 ve bundan sonra Grcistan halknn peyder pey M slm anlat83 belirtilm ektedir. Grcistanda Habib b. Mesleme ile balayan slm lama hareketleri, buraya daha sonra hakim olan M sl man devletler dnemlerinde de devam etmitir. Daha ok Dou Grcistanda grlen slmlama OsmanlIlar la birlikte bat ve gneybat blgelerinde de mahede edilmitir. XV. yzyl ortalarnda Osmanl hakim iyetiy le birlikte Ablazyada slmn yaylm aya balad,84 bir sre sonra Bat Kafkasyadaki bu hareketin doudan y ryen slmlama hareketi ile birletii85 belirtilm ekte dir. Yavuz Sultan Selim in Trabzon sancakbeylii dne minde mereti bakenti K utaise dzenledii sefer sonra s Grc prenslerinden birkann Mslman olduu86 belirtilmektedir. Kanuni Sultan Sleym ann dou sefer leri sonucunda da ihtida hareketleri olmutur. Mesela Grc beylerinden Pertekrek Sancakbeyi Sefer Bey87 bu seferden sonra Mslman olanlardan biridir. Pertekrek, Kanuninin ikinci dou seferi srasnda alnp 1552de Grc beylerinden Beka Beye braklm , Mslman olup Sefer adn alnca ayn sancak 1557de kendisine ocaklk olarak tevcih edilm itir. Ayrca daha sonra Ms lman olarak Mehmet adn alacak olan kardeine de Livane Deresi verilm itir.88 Onlarla birlikte bakalar da Mslman olmulardr.89 Dou seferleri sonras M sl man olan nemli Grc beyleri arasnda avat Beyi ve kardelerinin ayr bir nemi vardr. Zira avat, merhev ve Maehel blgelerinin slmlamasnda onlarn ihtida snn nemli tesiri olmutur. Adnn Yosebit olduu an lalan90 avat Beyi iki kardeiyle birlikte 1562de MsOSAVAKU

lman olunca Ahmet adn alm tr. Kardeleri de Meh met, ve Mahmut adn almlardr. Bu beylerle beraber Grclerden byk bir kitlenin de Mslman olduu91 belirtilm ektedir. Ahmet Bey, Mslman olunca avat kendisine verilm itir.92 Lala Mustafa Paann yazd bir m ektupta Mslman olup sancakbeyi olmasna Erzurum Beylerbeylii srasnda kendisinin sebep olduunu be lirtm ektedir.93 Grcistann 1578de tamamen Osmanl hakimiye tine girmesinden sonra bir ksm Grc Beyleri daha Mslman olmulardr. Kaynaklar Atabey Kvarkvarenin kardei Manuarn Mslman olarak94 Mustafa adn aldn95 belirtmektedirler. Manuar, ldr zafe rinden sonra itaat etmi ve daha sonra g itti i stanbulda Mslman olmutur.96 F. Krzolu, 1579da snnet d n srasnda Mslman olduunu belirtm ektedir.97 Manuarn Mslman olma isteinin padiaha b ildirilip stanbula davet ed ildii,98 bu yl Grc prenslerinden iki kardein 250 kiiyle ve hususi elilikle stanbula gel dikleri99 ve Manuara yazlan 17 Zilkade 986 (15 Ocak 1579) tarihli hkmde Mslman olduundan bahsedil memesi100 gibi hususlar onun kararn daha nce vermi olmakla birlikte stanbulda Mslman olduunu gs termektedir. stanbula Atabey Kvarkvarein de g itti i101 ve onun da Mslman olduu102 anlalmaktadr. Onlarla birlikte Samshenin ileri gelenlerinden birok kimse daha Mslman olmutur.103 Manuar, Mslman olduktan sonra lkesi kendisi ne beylerbeylik olarak verilm itir.104 Bunun sebebi ola rak Grcistan ve irvan seferi srasnda klavuzluk yap masnn yan sra Mslman olmas gsterilm ektedir.105 Manuarn aabeyinin yerine gemek m idiyle M sl man olduu eklinde bir yaklam da vardr.106 Atabey Kvarkvare ve Manuarn bu srada henz kk olan kardeleri Bekann 1625te Mslman olma s zerine ileri gelen birok Grc Beyleri daha M sl man olacaklardr.107 Beka Mslman olduktan sonra Se fer Paa adn alm ve ldr Beylerbeyi olarak grev yapmtr. Evliya elebi, halknn Snn Mslman ol duunu b elirttii Ahskay ziyareti srasnda grt bu Grc prensinden y i it, hnerli bir devlet adam ola rak bahsetmektedir.108
K ffl
SYASET

Lala Mustafa Paan seferi srasnda Kaheti Kral Aleksandr Hann Mslman olmas iin ok sktrld 109 doru deildir. Gelibolulu A lnin Nusretnmede kaydettii bir mektuptan110 Lala Mustafa P aann 1578 seferi ncesi Aleksandrdan itaat etmesinin yan sra Mslman olmasn da istedii anlalmaktadr. M sl man olmas istenen kral, itaati kabul etmi; fakat M sl man olmasnn istenmemesini talep etmitir. N itekim ikinci mektupta Mslman olmas istenmemitir. Bu ta lebi dikkate alnarak bundan sonra krala gnderilen ya zlarda111 bu husus tekrarlanmamtr. Dier Grc kral ve beylerinden istenmedii halde ondan Mslman ol masnn istenmesi dikkat ekicidir. Serdar, yardm iste dii dier Grc krallarndan Mslman olmalarn iste memitir. Bu teklifin Grc krallar iinde sadece Aleksandra yaplm olmas dikkat ekicidir? kinci mektu bunda Lala Mustafa Paa, kendisiyle Mslman olmas ve itaati konusunda Erzurum beylerbeylii dneminde grmeler yaptn, damad avat sancakbeyinin Ms lman olup kendisine sancak verilmesinde katklarnn olduunu hatrlatmaktadr. Serdar nceki grmelerin de edindii intiba ile kraln Mslman olaca beklenti si iinde olabilir. Zira Kaheti hanedan arasnda M sl man olanlar vardr. Kraln randa bulunan A li Mirza ve sa Han adnda iki kardeinin112 yan sra randa cema atiyle birlikte Mslman olan bir olu vardr.113 Ayrca Kaheti ile Samshedeki Grc beyleri arasnda ilikiler devam e tti i114 anlalmaktadr, veya bu teklifle kraln itaate zorland da sylenebilir. Nodar engeliya, Sultan II. Selim dnemine ait Acara B lgesiyle ilg ili bir tapu defterine115 dayanarak Acarada halkn tamamnn Mslmanlam olduunu belirtm ektedir.116 XVI. yzylda Grcistann zellikle dousunda ran tesiriyle ortaya kan slmlama hareketlerinden de ksaca sz etmek gerekir. K artli ve Kaheti krallklar 1578de Osmanllar tarafndan fethedilinceye kadar ran hakimiyetinde kalm ve bu dnemde slmlama Osmanl tesirindeki bat blgelerinden daha ok bu blge lerde ortaya kmtr. Asrn bandan itibaren blgenin ran nfuzunda kalmas ve Osmanl Bakentinde grl meyen Grclerin ran saraynda ok etkin bir konuma gelmi olmalar bunda nemli rol oynam olabilir. Bu
O SM A N LI

asrda ok sayda Grc asilzadesi ran tesiriyle M sl man olmu, bunlarn bir ksm ran brokrasisinde ok nemli mevkilere kadar ykselmilerdir. Hatta annesi Grc olan Haydar Mirza ok ksa bir sre iin de olsa Safev tahtna kmtr. Bu dnemde Safevlerin tesiriyle Mslman olanla rn en nemlileri Kral Simon ve kardei Davut Handr. Tiflisin Osmanllar tarafndan fethi srasnda K artli kra l olan ve Osmanl ordusu gelmeden ehri terk eden Da vut Han, tahta kmadan nce Mslman olmutu. Onun randa Mslman olarak yetien oullar bir son raki asrda Kartli tahtna kacak ve dnemlerine M sl man Krallar Dnemi adn verdireceklerdir. randa Ms lman olup Mahmut Han adn alan Simon,117 Grcis tana dndkten sonra tekrar H ristiyan olmutur. Fakat daha sonra stanbulda Yedikulede hapiste iken yeniden Mslman olduu belirtilm ektedir.118 Onun randa Mslman olmasnda daha sonra Safev tahtna kacak olan hapis arkada ah II. sm ailin (1576-1578) nem li rol oynadn sylemek mmkndr. Davut Han ve Simonun yan sra kardeleri Giorgi119 de Mslman olarak Yusuf adn alm tr.120 Grclerin Mslman olmasna etki eden baz hu suslar zerinde ksaca durmak gerekir. ncelikle unu ifade etm eliyiz ki, Mslmanlara eski yerlerinin sancak olarak verilmesi Grc beylerinin Mslman olmalarn daki en etkili faktrdr. avat Sancakbeyi Ahmet Bey, Pertekrek Sancakbeyi Sefer Bey, Atabey Kvarkvare ve kardei Manuar bu hususta rnek olarak gsterilebilir. Bu konuda baka rnekler de vardr. stanbula gelerek slm iyeti setiini aklayan Keyhsrevin, y llk geliri 600 bin ake olan ve 550 hanelik 2 kale ve 38 kyden oluan m lk, Osmanl D evletine itaatinde samimi ol duunun tespit edilmesi zerine sancak olarak kendisine verilm itir.121 Ayrca Acara Sancakbeyi Mehmet Beyin de ihtida etmi bir Grc beyi olduu anlalmaktadr. stanbula gelip Mslman olarak Mehmet adn alm 122 ve kendisine Acara sancak olarak verilm itir.123 Manuarn adam olduu belirtilen Elizbar, stanbulda Ms lman olunca Mehmet adn alm ve Tortum Sanca 600 bin ake ile kendisine verilm itir.124 taat etmeden nce 1200 ky ve drt kaleye sahip olan Elizbar, itaat edince kendisine Tortum sancann, oluna da drt ka
I StYASET

lenin zeamet olarak verilm esini istemitir. Bu durum Er zurum beylerbeyi tarafndan stanbula bildirilince, elin deki kyler ve kaleleri iadesi artna bal olarak Tortum Sanca kendisine verilm itir.12? Osmanllar, len H ristiyan beylerin m lklerini ita at ve hizmet artyla ocuklarna verm ilerdir.126 Mesela Guria beyinin sahip olduu yerler babasnn tasarruf et tii artlarla oluna verilm itir.127 taat ettiklerinde Mslman olma art aranmakszn topraklarnn kendi lerine braklmas da Grc beylerinin M slman olma snda etkili olmutur. Mesela, H ristiyan iken kendisine Pertekrek Sanca verilen Beka Bey, M slman olup Se fer adm aldktan sonra 600 bin akelik bu sanca ocak lk olarak tasarruf etmitir. Daha sonra ise Pertekrek San cakbeyi Sefer Beye H ristiyan olan kardeleriyle mtere ken kulland haslardan kurtarlm as iin Tortum sanca verilm itir.128 Sefer Beyin kardei de Mslman olarak Mehmet adn alm tr.129 Mtereken tasarruf ettikleri Acara Ky nn aidat ik i karde arasnda blnm tr.130 Ayrca Sefer Beyle b irlikte M slman olanlara da baz yerler verilm itir. Onunla birlikte M slman olan ve 40-50 bin akelik m lk ve oca bakalar tarafndan kullanlan bir Grc asilzadesinin olu M ustafaya slmdaki sebatndan dolay bir ky verilm itir.131 Yine Se fer Beyin istei zerine kendisiyle b irlikte Mslman olan Sinana da 10 bin akelik bir tm ar verilm itir.132 Osmanllar slma m eyyal olanlara tm ar ve zeamet vererek slmlamay tevik etmilerdir. Mesela Batum Beylerbeyi stanbula m ektup gndererek Guria B eyinin adamlarndan birinin slma meyyal olduunu ve Ms lman tacirlere pek ok yardm larda bulunduunu belir terek ona otuz bin ake zeamet verilm esini istemitir. Bunun zerine beylerbeyine gnderilen hkmde133 ada m yanna arp M slman olmasn tek lif etmesi, ka bul ederse zeamet tezkeresini vermesi emredilmitir. Mslman olan Grc beylerine tm ar verildiine dair baka rnekler de mevcuttur. Grc beylerinden lyann Mslman olan olu Kaplan A liye 8 bin akelik tm ar nn 6 bini tevcih olunmutur.134 Yine M slman olarak Mehmet adn alm olan bir Grc asilzadesine de bin akelik tm ar verilm itir.135 unu da belirtmek gerekir ki Mslman olan Gr c beylerine her zaman istedikleri ekilde tevcihat yapl

mamtr. Goride m lkiyet olarak tasarruf ettikleri ky leri bulunan iki Grc Beyi ocuklaryla birlikte Tiflise gelerek Mslman olduktan sonra brahim ve smail ad n almlardr. Bunun zerine kendilerine T ifliste ellier ake ile m teferrikalk gedii verilm itir. Bununla bir likte kylerinin kendilerine ocaklk zeamet olarak tevci hi hususu beylerbeyi tarafndan stanbula bildirilm i; fa kat eski yerleri slsan zere tm ar olarak kendilerine ve rilm itir.136 Ayrca ihtida eden Grc beylerine m lkiyet zere tasarruf ettikleri yerler tevcih edilirken bu yerlerin gerekte kendilerine miras yoluyla intikal edip etm edii ve tevcihin evrede bir probleme yol ap amayaca hu suslar da aratrlm tr.137 Bunlarn dnda Mslman olanlara baka grevle rin de verildii anlalmaktadr. Ferhat Grc adl birinin 15 akeli silhtarlardan olduu138 eklindeki kayttan Mslman olan Grclerin askeri alanlarda da istihdam edildikleri anlalmaktadr. htida ederek iltica edecek olan Grc beylerinin il tica problemi iin de tedbir alnm tr. Manuar tarafn dan ele geirilen ve blgede stratejik bir konuma sahip olan avat K alesi,139 ran snrna yakn olup ihtida ede cek Grc beylerine ilticagah olmaya elverili olduu140 iin tam ir edilerek iine muhafz konmutur.141 Yukardaki aklamalar ve Pertekrek Beyi Sefer Be yin H ristiyan olan kardeleriyle mterek haslarnn bu lunmas, Mslman olmadan nce verilmi olan berat nn M slm an olduktan sonra yenilenm esi142 ve Giorgi adnda birine zeamet verilm esi143 gib i hususlardan da an lalaca gib i Grclerin topraklarn koruyabilmek iin Mslman olmak zorunda k ald klar144 iddias doru de ildir. Kaynaklarda, Osmanllarn Grclere d in ynden bask uyguladklarna dair bilgilere rastlanmamakta, ak sine baz kaytlardan bu konuda msamahakr davranld anlalmaktadr. Mesela Kuds ziyaret etmek iste yen H ristiyan Grclere kolaylk gsterilm itir. mere ti K ral ve Guria beyi Kudste kendilerine ait bir ziyaretgahn Frank ve Ermeniler tarafndan zapt edildiini bildirerek burann iadesini talep etmiler, bunun zerine Kuds Kads ve sancakbeyine bir hkm yazlp duru mu tahkik ederek eskiden Grclere ait ise ziyaretgahn kendilerine iadesini tem in etmeleri istenm itir.145 Ayn

husus bir sre sonra Kaheti K ral Aleksandr tarafndan da talep olunmutur. Bunun zerine kendisine yazlan hkmde146 Grclerin Kudse gidip gelmelerine kim senin mani olmamas iin gerekli tedbirlerin alnd ve Kamameyi (Ha K ilisesi) ziyarete gelecek Grclerin hibir skntyla karlamayacaklar bildirilm itir. Ku ds Beyinden Kamameyi ziyarete gelecek H ristiyan Grclere msaade etm esi,147 Erzurum beylerbeyinden de Kuds ziyarete gidecek Grclerin yollarda sknt ekmemeleri iin gerekli tedbirleri almas istenm itir.148 Ayrca Kuds Livas Kanunnamesinde Kamameyi ziya rete gelecek olanlardan alnacak vergi m iktarlar saylr ken Grclerden hibir cret alnm ayaca belirtilm ek tedir.149 Fethedilen yerler Grc beylerine verilirken M sl man nfus ve camilerin korunmasna dikkat edilmitir. Tortum Sancann Yotam olu Elizbara Mslman ahalinin srlmemesi ve cami ile m escitlerin yklm am a s artyla verilm esi150 bunu gstermektedir. Osmanllar, mevcut camileri muhafaza ettikleri gib i fethedilen yer lerdeki en byk kiliseleri de fetih sembol olarak cami ye evirmilerdir. Tiflis fethedildikten sonra bu gelenee uyularak ehrin byk kilisesi camiye evrilm itir.151 Ferhat Paann ikinci serdarl srasnda 1587de de Gorideki byk kilise camiye evrilm itir.152 Bir sonra ki asrda Tiflisi ziyaret eden Evliya elebi, ehri tavsif ederken hem hisar hem de kale iinde iki ayr camiden bahsetmekte, halkn ounun Snn M slman olduu nu ve ehirde ok sayda alim in bulunduunu sylemek tedir.153 Bu konuyu bitirirken unu da belirtm ek gerekir ki, Grc beylerinden M slman olduktan sonra tekrar es ki dinlerine dnenler de olm utur.154

ka baz beylerin de Mslman olduklar ifade edilm ekte dir. M himme kaytlarnda rastlanan Hsrev G rc156 ve Ferhat G rc157 gibi isimler ile tahrir kaytlar toplumun dier kesim lerinin de bu olaya ilgisiz kalm adklarn gstermektedir. Osmanllar, Grcistanda bir slm latrm a p o liti kas izlememiler; fakat slmlamay tevik etmilerdir. Burada slmlatrm a ile devletin fert ve toplum zerin de bask kurarak esasen inanlarda hibir deiiklik ol m ad halde halkn Mslman olduklarn aklam aya mecbur braklm alar, slmlama ile ise bask ve zorla ma olmakszn fert veya toplumun kendisinden kaynak lanan bir inan d eiikliin i da vurmalar kastedilm ek tedir ki, biz buna ayn zamanda ihtida diyoruz. Osmanl Devletinin temel siyaset anlay, zorla empoze etmeksizin itaat eden gayrim slim tebaaya adil ve hogrl davranarak slm yaymak eklinde zetle nebilir.158 N itekim Osmanl D evletinin fethettii hibir lkede din b irlii siyaseti gtm ed ii159 ve slmlatrma politikas takip etm edii160 belirtilm ektedir. Bu grle rin yan sra Osmanllarn Grcleri eitli basklarla M slm anlatrp asim ile etmeye altklar161 eklinde iddialar da bulunmaktadr. Fakat gerek Grcistan Ka nunnamelerinde162 gerekse baka kaynaklarda burada bir slm latrm a faaliyetinin yrtld veya M slman olmayanlara bask uyguland intibas uyandracak h kmlere rastlanmamaktadr. Bu makalede Osmanllarn XVI. y zylda Grcis tan fethi ve fethin ilk dnemlerinde ortaya kan slm lama hareketleri zerinde ksaca durulmutur. Eski din lerini terk edip M slman olanlar bu karara iten sebep ler nelerdir? Bu sre iinde bir skan siyaseti izlenmi m idir? slmlamay tevik iin ne gib i d in kltr messeseleriin tesisi cihetine gidilm itir? Din deitirm e nin temel motiflerinden hangisi slmlamada daha et kin rol oynamtr? Psikolojik sebepler ve kltrel etki leim in bunlar arasndaki rol nedir? Bu sorulara salk l cevaplar vermek bu makale erevesinde m m kn de ildir. Bunlarn yan sra fetih ncesi blgede Grclerle birlikte yaayan Trk ve dier etnik unsurlarn durumu ile zamana bal olarak demografik yapda ortaya kan deiiklikler, zellikle tahrir kaytlar nda yaplacak yeni alm alarla ortaya konabilir.
SYASET

SONU
Grcistan XVI. y zylda Osmanllar tarafndan fethedilmi ve Grclerin bir blm zamanla eski din lerini terk ederek M slman olmulardr. M him m e k aytlarn d an M slm an olanlarn

nemli bir ksm n ynetici elitlerin oluturduu anlal maktadr. Mesela Guria B eyin in M slman bir olun dan155 sz edilmektedir. Ayrca Samshe Atabeyleri hane danndan Atabey Kvarkvare ve kardei Manuar ile ba
O SM A N L I R N

1 2 3

Babakanlk Osmanh Arivi, Hacc- Hm ayun, 44604. Tsisana Abuladze, Turkuli Tskaroebi XV is I M eothedis Samshe-Saatabagos storiisatvis. Tbilisi 1983, s, 7. M. Fahrettin K rzolu, O smanllarn Kafkas-E U m'ni F cbi (1451-1590), Ankara 1993, s. 9 ? ; Y lmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi. stanbul 1978, XIII, 351; Hsamettin M. Karamanl, Grcistan-Tarih, Trkiye D iyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1996, XIV, 314. 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 32

Hseyin b. Mehmed, 39a. Ebubekir b. Abdullah, 3a-b. A l, N usretnme . 106a; a. mlf., Knh'l-Ahbr, 309b-310a; Peev, II, 45 vd.; Mneccimba, III, 540. l, Nusretnme, 128a-b. T m k et-S parsctis Omi d a K ristiani K artvelebi, 33; M neccimba, III, 542. l, K nhl-Ahbr, 315a; Mneccimba, III, 542; Ronald Grigor Suny, The M aking o f the G corgiau Nation, London 989, s. 48. l, Nusretnne, 201a; Ebubekir b. Abdullah, 15a. Peev, II, 57. l, Nusretnme, 205b; Peev, II, 57. BOA, MD, XXXVIII, 114. l, Nusretnme, 207b-209a, 221a-222a. Ayrca bk. Peev, II, 57; Ham mer, VII, 57; Danimend, III, 44. l, Fursatnme, nr.: Rana von Mende, Berlin 1989, s. 201 (28b); a. m lf., Knhl-Ahbr, 334b. l, Knhl-Ahbr, 362b-363a. Talikizade Mehmed Subl, Tarihe, Topkap Saray Mzesi Ktp. Revankkii, nr. 1300, vr. 7b; Rahimizade brahim Harimi avu, K itb- G encin e-i F eth-i G ence, TSMK Revakk nr. 1296, vr. 15a, 44 45 46 47 48 49 Subli, 8a-b. Rahimizade, Gencine, 15a. Erzurum, 159a; Rahimizade, Gencine, 27b; Mustafa Selaik, Selanik Tarihi, Freiburg 1970, s. 225; M neccimba, III, 5 6 i. Rahimizade, Gencine, 27a, 30b; Mneccimba, III, 561; Danimend, III, 106. Hammer, VII, 152; Danimend, III, 117; Krzolu, 380. Mustafa Naima, Tarihi N aima K avzatlil-U iiseyn f H ulasati A hbari l-H a fikn, stanbul 1 2 8 3 ,1, 222; Parizis Kronika, s. 58; Vahuti, 418; Berdzenivili-Canaia, 231; Svanidze, 226. 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 Parizis Kronika, 58; Svanidze, 226; Suny, 49. Berdzeivili-Canaia, 233; Nana Gelavili, ran-Sakartvelos Urtiertobs s toriidan (XVI s.), T bilisi 1995, s. 205. N aima, I, 222; BOA, MD, VII, 1705. BOA, A li Emiri (Kanuni), 300. BOA, MD, XLVII, 21, 22, 56, 57, 145. BOA, MD, XXII, 8 6 ,1 1 8 ,6 1 2 , XXIX, 2 5 9 ,5 6 7 , XXXII, 501; l, Nus retnme, 192a. BOA, MD, XXXII, 501, LXVIII, 747. BOA, MD, XLVIII, 747. U zunarl, II, 580. BOA, MD, LXXIII, 856. Ayrca bkz.: MD, X XII, 221, 325. BOA, MD, IL, 116. Nodar engeliya, l6 . Yzylda Samtshe (M etshilerin Yurdu) Atabeyli i, veneburi, S. 32 (Nisan-Haziran 1999), s. 14; G elavili, 208. engeliya, a.g.m ., s, 14. Nodar engeliya, Grcistan Hakkndaki Osmanl Fermanlar, venebu ri , S. 31 (Ocak-Mart 1999), s. 21. BOA, MD, XV, 1279- Ayrca bkz.: MD, XIX, 464. engeliya, Grcstan H akkndaki Osmanl Fermanlar, s. 20 vd. BOA, MD, XLVII, 86. BOA, MD, VI, 970. BOA, MD, VI, 21, H I, 6. BOA, MD, XLVII, 196. BOA, M D, IV, 1530. l, K nhl-Ahbr, 7 la-b ; Solakzde, 513; Mneccimba, III, 500; Da nimend, II, 260. Chesneau, 264. Halife b. Hayyat, T arihu H alife b. H ayyat, thk. Ekrem Ziya U m er, R iyad 1985, s. 151; Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taber, T arih ti l-U m em i
O SM A N LI SYASET

4 5

Grc kaynaklarnda ad Mze abuk olarak gemektedir. Valuti Batonivili, Atsera Sameposa Sakartvelosa, thk. S. Kauhivili, Tbilisi 1973, s. 811; T sbom ba Sakartvcloysa (P arizis Kronika), nr.: G iuli Alasania, T bilisi 1980, s. 42.

Haydar elebi, R/znm, s. 461, 464 (Feridun Ahmed Bey, Afneat's-Selatin /, stanbul 1274 ile birlikte); Solakzde Mehmed Hemdem, Tarih, stanbul 1297, s. 364; smail H akk Uzunarl, Osmanl T arihi , Ankara 1983, II, 264; smail Hami Danimend, zahl Osmanl T arihi K ronolojisi, stanbul 1972, III, 10.

7 8

Topkap Saray Mzesi Arivi, E. 7296, Parizis Kronika, s. 42; Vahuti, 811; W. E. D. Ailen, A H istory o f the Gcorgia n Pcoplc, London 1932, s. 145; N iko Berdzeniviii-Simon Canaia, G r cista n T arihi, trc.: Hayri Hayriolu, stanbul 1997, s. 227.

A l Mustafa Efendi, Knh'l- Ah br, Nuruosmaiye Ktp. nr. 3409, vr. 71b; Danimend, II, 260; K rzolu, 173.; Dndar Aydn, Erzurum BeyIcrbeyili ve Tekilat Kurulu vc G enileme D em i (1535 -156 6), Ankara 1988, s. 6 6 .

10

brahim Peev, P eevi Tarihi, M atbaay-i Amire 1 2 8 3 ,1, 280; Danimend, II, 260; Krzolu, 173; M iheyil Svanidze, Sakartvelo-O smaletis Urtiertobs storiidan XVI-XVH ss, T bilisi 1971, s. 58.

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

M , K nhl-A hbr, 130a; Danimend, II, 260; K rzolu, 174; Aydn, 66. Parizis Kronika, s. 43; Vahuti, 714; Ailen, 139; Svanidze, 58. Vahuti, 714. je a Chesneau, lc Voyage de M onsicur d Aramon A mbassadcur ponr le Roy m Levant, nr.: M. Ch. Schefer, Frankfurt 1995, s. 77. Chesneau, 265. l, Knhl-Ahbr, 72a. brahim Erzurum, Muradnme, Sleymaniye Ktp. nr. 2149, vr. 154a. h\, Knhiil-Ahbr, 360a; K rzolu, 207. Parsadan Gorgicanidze, storia, nr.: S. Kakabadze, T bilisi 1926, s. 5. Hasa- R um lu, A hsanut-Tavarikh, nr.: C. N. Seddo, Baroda 1931, s. 351 vd.; Danimend, II, 265; Berdzeniviii-Canaia, 219; Svanidze, 68. Dervi Ahmed Dede Efendi M neccimba, Sahayiful-Ahbr, stanbul 1285,111, 539. Rahimizade brahim H arim i avu, Z afem m e-i Sultan M urad Han, stan bul . Ktp. TY. 2372, vr. 15a; l, Nusretnme, Nuruosmaiye Ktp., nr. 4350, vr. 82a; a. m lf., K nhl-Ahbr, 307a; Peev, II, 4 l ; Bekir Ktiikolu, Osmanl-ran S iyasi M nasebetleri (1578-1612), stanbul 1993, s. 57.

23 24

Hseyin b. Mehmed, G azavt- zdemirolu Osman P aa , stanbul Beledi ye Ktp., Yazmalar, nr. 0.118/2, vr. 35b; Mneccimba, III, 539 l, Nusretnme, 82a; a. m lf., K nh'l-A hbr, 307a; Mneccimba, III, 539; Joseph von Purgstall Hammer, D evleti Osmaniye Tarihi, trc.: Mehmed Ata, stanbul 1332, VII, 64; Svanidze, 108, 111.

25 26 27

BOA, M himme D efteri, IL, 353; l, K nhl-Ahbr, 359a. BOA, MD, IL, 87; l, N usretnme , 82b; Parizis Kronika, s. 52; Ktkolu, 57; K rzolu, 290; Aydn, 83. l, Nusretnme, 83b-84a; a. mlf., Knh'l-Ahbr, 307a; Rahimizade, Zafernm c, 16b; Ebubekir b. Abdullah, ark Seferleri, MUet Ktp. Ali EmiriTarih, nr. 366, vr. 3a; Parizis Kronika, s. 51; Vahuti, 410; Turkct-Sparsetis O m id aK ristian i Kartvelebi, nr.: Elgar M am istvalavili,T bilisi 1987, s. 24.

28 29

l, Nusretnme, 83b; a. m lf., K nhl-A hbr, 307a; Peev, II, 42. l, Nusretnme , 200a; a. m lf., K nhl-Ahbr, 307a; Rahimizade, Z a fem me, 17a; Turket-Sparsetis Omi d a K ristiani Kartvelebi, s. 25.

vl-M lu k . Beyrut 1987, V, 144; EbuTHasen Ali b. zzddin bn'i-Esr, e l-K a m ilft-T a rib . Beyrut 1979, III, 29. 75 76 77 78 79 80 bn'l-Esr, III, 29. Karamanl, Grcistan", DA, XIV, 312. Ahmed b. Yahya b. Cabir el-Belazur, F iituhfl-B uld n, thk. Abdullah li'neys et-Tabba, Beyrut 1987, s. 283. Belazur, 283 vd.; Taberi, V, 150 vd.; Yakut el-Hamev, M uccm il-B ldn, Beyrut 1990, II, 42. Taber, V, 150. V. Minorsky-C. Bosworth, al-K urdj, The E ncychpedia o f slam, new edition, Leiden 1979, V, 487; Bala, Grcistan", A, IV, 838; Minorsky, "Tif lis, A, XII/I, 265. 81 82 Karamanl, G im istan-T arih" , DA, XIV, 312. Ebu'l-Hasen A li b. Hseyin M esud, M r a f z-Zeheb ve M eadinu'l -Cevher. thk. Muhammed M ulyiddi Abdihamid, Kahire 1964, I, 203; Yakut, II, 146; Fayiz Necib skender, el-F iitu h a tfl-lsla m iyye l i B ila d il-K rc, s kenderiye 1988, s. 62. 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 Mekunatko zzet, Kafkas T arihi , stanbul 1330, s. 56. smail Berkok, Tarihte K afkasya , stanbul 1958, s. 226. erafettin Terim, Kafkas Tarihinde A bhazlar ve erkeslik M efhumu, stanbul 1976, s. 255. ztuna, XIII, 351. BOA, MD, II, 1953, 1956, 1964. Aydn, 72. BOA, AID, II, 1 9 53,1 956. BOA, MD, VII, 2303. Krzolu, 46; ztuna, XIII, 349. BOA, Ruznamc, XV. l, Nusretme, 23a, 24b. BOA, MD, X XX IX , 49, XLVIII, 552; A l, Nusretnme, 82b; Erzurum, 158a; Ebubekir b. Abdullah, 3a; RahimizaHe, Gencine, 24a; T/rket-Sparsetis Omi da K ristiani K artvelebi, s. 24; Selanik, 171; Mneccimba, III, 549. 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 BOA, MD, IL, 353; l, K iinhif l-Ahbr, 359a. BOA, MD, XXX IX, 48, 49, XLVIII, 552, IL, 353; l, K iinhif l-Ahbr, 359a. K rzolu, 433. Selanik, 147. T. W. Arnold, n tiar- slm Tarihi, trc.: Haan Gndzler, Ankara 1982, s. 109. BOA, MD, XXXII, 501. BOA, AID, X XX IX, 48, 49; l, KiinhifI-A hbr, 359a. BOA, MD, X XX IX, 49, IL, 87; Mneccimba, III, 539. BOA, MD, IL, 87, XLVIII, 7 4 i. BOA, M D, IL, 353; l, K iinhif l-Ahbr, 359a. BOA, AID, IL, 87. Arnold, 109. Arnold, 109; Bala, Grcistan", A, IV, 842. Evliya elebi, E vliya elebi Seyahatnamesi, nr.: Ahmet Cevdet, Dersaadet 1314,11,324. K rzolu, 297. l, Nsretnme, 90b-92b. BOA, MD, XXXII, 83, 497, 503, LIII, 528, 735, LXXIII, 685; MZ, IV, 134, V, 346. BOA, MD, XLIV, 100, 130, 131. BOA, MD, VI, 880. BOA, MD, XXIX , 374. BOA, Tapu Defteri, 558. Nodar engeliya, Mufassai-i Defter-i Liva-i Acara-i U liya ve Sufla (Aa 162 161 160 159 152 153 154 155 156 157 158 150 151 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 117 118 119 120

ve Yukar Acara Livas A yrntl Defteri), venebri , S. 33 (TemmuzEyll 1999), s. 20. l, K iinhif l-Ahbr, 315a; Ailen, 156; Gelavili, 146. Danimend, III, 200. Minorsky-Bosworth, al-K urdj, EI2, V, 493; K rzolu, 341. Hammer, VII, 76; K rzolu, 341; Miorsky-Bosworth, ''al-K urdj, EI2, V, 493. BOA, AID, VI, 247. BOA, AID, VII, 1705. BOA, AID, V, 1364. BOA, AID, XXX IX, 107, XLVI, 118. BOA, AID, XXXII, 352. BOA, MD, VI, 936. BOA, MD, VI, 21. BOA, AID,II, 1934. BOA, AID, IV, 1910. BOA, AID, IV, 1369. BOA, MD, II, 1953. BOA, MD, II, 1956. BOA, AID, LIV, 277. BOA, MD, II, 1728. BOA, MD, IV, 1323. BOA, Kepeci-Ruus, 246, s. 178. BOA, AID. VI, 247. BOA, AID, XV, 2094. bl\, K iinh if l-A hbr, 360b. BOA, MD, XII, 560, XIV, 1562, XIX, 283. BOA, AID, XIX, 283. BOA, AID, II, 1964. BOA, TD, 653, s. 88. Berdzenivili-Caaia, 234. BOA, AID, X XX , 63. BOA, AID,, XXXII; 497. BOA, AID, XXXII, 502. BOA, AID, XXXII, 498. Ahmet Akgndz, Osmanl K anunnam eleri vc Hukuki T ahlilleri, stanbul 1994, VII, s. 53-55. BOA, MD, XXXII, 352. A li, Susrtlurne, 83b; Danimend, ITT, 23; K iitkolu, bkz.; Vahuti, 411. K rzolu, 363. Evliya elebi, II, 318. BOA, MD, VI, 1345, TD. 653, s. 85, 145. BOA, AID, LX, 448. BOA, AID, IV, 1009. BOA, AID, XV, 2094. Kemal G irgin, Osmanl ve C um huriyet D nemleri H ariciye Tarihimiz ( Teki la t v e Protokol), Ankara 1994, s. 8. inasi A ltunda, Osmanl daresi ve Grcler", IV. T rk Tarihi Kongre si, Ankara 1952, s, 320. M. Sreyya ahin, "Osmanl Devletinin H ristiyaniarla M nasebetleri, Asrmzda H ristiyan-M sliim an M nasebetleri, stanbul 1993, s. 116. M uhammed Vanilii-Ali Tandilava, Lazlarn Tarihi, trc.: H ayri Hayriolu, stanbul 1992, s. 8; E. V. Khostaria, "Georgian Soviet Socialist Repubic-Historical Survey, G reat S oviet E neyclopedia, VII, 198. BOA, TD, 525, s. 3-7. Ayrca bkz.: Akgndz, VII, 578-582, VIII, 645647; Sergi Cikia, D efter-i M ufassal-i V layet-i G rcistan, T bilisi 1947, c. I, s. 1-5. 58. Ayrca

O SM A N LI H B j

SYASET

m p a r a t o r l u u n ZRVES: CHAN DEVLET VE KANUN

KOSOVA'DAN VYANA'YA OSMANCI HKMYET KANUN SULTAN SLEYMAN: OSMANLI'NIN ALTIN AI

KOSOVA'DAN VYANA'YA OSMANLI HKMYET

OSMANLI DEVLET'NN HAKMYET SAHASI

341
OSMANLIYI Y'KSELTEN ZAFERLER

347

OSMANLI DEVLET'NN HAKMYET SAHASI


PROF- DR. RAMAZAN ZEY
MARMARA NVERSTES ATATRK ETM FAKLTES

GR
o eluklu D evletinin ardndan ortaya kan
i/

Osmanl insan; topra, bir ana, bir yar bilm i ve ona kavumak iin, kann ve cann ortaya koymutur. Kurulu yllarnda, Gney Marmara blgesini kapsayan topraklar, hzl bir ekilde genilemitir. Fatih Sultan M ehmedin stanbulu fethetmesinden sonra, gelime Avrupaya doru olmu ve Fatih Sultan Mehmed Han lm srasnda, Anadoluyu, K rm ve Balkanlarn byk bir blmn devlet snrlar iine dahil etmitir. Kanuni Sultan Sleym ann padiah olduu yllarda ise, cihan devletinin snrlar, douda ran ilerine, gneyde M sr ve Hicaz blgesine kadar uzanmtr. Osmanl D evletinin ilk toprak kayb, Sultan II. Mustafa dneminde, yaplan Avusturya Seferinin yenil gisinin ardndan imzalanan Karlofa antlam asyla (26 Ocak 1699) olmutur. Gerileme dneminin balangc olan bu tarihten itibaren 200 y l iinde, devletin yzl m peyderpey klm , ancak bu klme; ok yava gereklemitir. En fazla toprak kayb, 1913 ylndan sonra olmutur. Bu ynyle, cihan devleti olan Osmanl, azametini ve ihtiam n yk ld yllara kadar koruduu grlr. Osmanl Devleti topraklar zerinde kurulm u olan lkelerden biri de, Trkiye Cum huriyetidir. Anadolu yarm adas ve ksmen Trakya topraklar zerinde, 1923 ylnda kurulmu olan Trkiye Cum huriyeti, Osmanl D evletinin zengin kltr m irasna konmutur. eski ktann birbirleriyle kaynat, okyanusla rn farkl sularnn dev iek gib i iinde ald ve dnya corafyasnn kalbinin att topraklar, teden be ri birbirinden byk ve gl medeniyetlere beiklik yapmtr. Sz edilen bu blge; Avrupann gneybat sn yani Balkanlar, Afrikann kuzeyini yani Arap Afrikasn ve Asyann gneybatsn yani tm Ortadouyu
O SM A N LI t SYASET

Anadolu beyliklerinden biri, B ilecikin St kasabas ve yakn evresinde, 1299 tari

t __ '

hinde, Kay airetinin kurmu olduu Osmanl B eyli idir. Bu beylik, ksa srede gelim i ve ann en nemli devleti olmutur. Byk m edeniyetlerin kurulu lar, gelim eleri, duraklam alar ve yk llar da byk zaman dilim lerini kapsar. te Osmanl D evletinin da hayat izgisi 600 y llk bir sreyi iine alm aktadr. yle k i, Cihan Devleti unvann alan bu devlet, en geni snr larn 400 yl elinde tuttuu bilinm ektedir. Gerileme dnemi dediim iz son 200 y l iinde bile fazla toprak kaybetmemi, topraklarnn byk blmn, ykl dnemlerini oluturan 20. yzyln balarna kadar koru yabilm itir. Bu zellikleri ile Osmanl, dnya medeni yetleri arasnda ilk sralarda yerini alm aktadr. Cihan devletinin kurulm as ve uzun m rl olma snda nemli srlar yatmaktadr. Her eyden nce kosko ca bir dnya devletinin ortaya km asndaki srlar, dev letin kurucusu Osman Gazinin kaynpederi olan eyh Edebalinin damadna vermi olduu nasihatinde aramak gerekir. eyh Edebali, Osman G aziye vermi olduu na sihatin bir blmnde u szleri syler; Oul, Dnya senin gzlerinin grd gib i byk deil dir. Btn fethedilmemi gizem ler, bilinm eyenler, g rlmeyenler ancak senin fazilet ve erdem lerinle gn na kacaktr... Bu nasihat szlerinden de anlalaca zere, kosko ca devletin tem elleri; dnyay tanm ak ve onu gznde fazla bytmeden, gizem lerini, bilinm eyenlerini ve g rnmeyenlerini fethetme idealleri ile atlm tr.

iine almaktadr. Blge zerinde kurulan en son ve en uzun mrl medeniyet ise, Osmanl Devletinin kur mu olduu medeniyettir. Bu m edeniyetin topraklarnn tmne, M em alik-i Osmaniye, dier adyla Osmanl l keleri denir. 1299 ylnda, B ilecikin St kasabas civarnda, Anadolu Seluklu beyliklerinden olan Kay A iretinin kurmu olduu beylik, ksa srede gelim i ve ann en nemli devleti olmutur. Byk medeniyetlerin kurulu lar, gelim eleri, duraklamalar ve ykllar da byk zaman dilim lerini kapsar. te Osmanl D evletinin da hayat izgisi 600 y llk bir sreyi iine almaktadr. yle ki, cihan devleti unvann alan bu devlet, en geni snr larn 400 y l elinde tuttuu bilinm ektedir. Gerileme dnemi dediim iz son 200 y l iinde bile fazla toprak kaybetmemi, topraklarnn byk blmn, ykl dnemlerini oluturan 20. yzyln balarna kadar koru yabilm itir. Bu zellikleri ile Osmanl, dnya medeni yetleri arasnda ilk sralarda yerini almaktadr. M em alik-i Osmaniye diye adlandrlan bu koskoca devletin zerinde yer alan lkelerin saylarn bile tespit etmekte glk ektiim izi sylersek, sanrz Osman lInn bykln ve ihtiam n kavram oluruz. Ta rih, daima bu koca devletin erefli sayfalaryla ve zaferle riyle doludur. te bizler de, bu anl tarihim izle vnr dururuz. vnrken, gsmz gklere dedirmeye altm z bu koca devletin corafyasnn nerelere ka dar uzandn, etkiledii alanlar ve bu corafya zerin de bugn neler olduunu dnmek zorundayz. Evet, 21. yzyla adm adm ilerlerken, Balkanlar da, Ku 2ey Afrikada, Ortadouda, Kafkasyada ve tm slam Dnyasnda, kprdanmalar grlyor. Kprdan m alarn kkeninde, hep Osmanl ruhu yatyor. Dman, hep Osmanl torunu diye saldryor. Osmanl corafyas 21. yzyla ok eylere gebe olduunu gsteriyor. Baka lm , olaylar nasl sonulanacak. Ancak sonucunun iyi ol mas iin, m utlaka Osmanl corafyasn iyi tahlil etmek gerekiyor. Sz konusu bu koca devletin, yzlmn, doal artlarn ve bu doal artlar zerinde oynad ro l, insanlarn ve olduka farkl insanlarn bir arada uzun yllar birlik iinde yaamalarnn srrn, ynetim eklini, tarm n, sanayiini ve dnya ticaretindeki yerini, iyi bir ekilde aratrmak ve aratrmalardan gelecek iin baz
OSAVAN'LI

sonular karmak lzumu vardr. Bunun iin de, tarihcorafya-gelecek lsn kaynatrm ak gerekmektedir.

OSMANLI TOPRAKLARI
Osmanl insan; topra, bir ana, bir yar bilm i ve ona kavumak iin, kann ve cann ortaya koymutur. Kurulu yllarnda, Gney Marmara blgesini kapsayan topraklar, hzl bir ekilde genilem itir. Fatih Sultan Mehmedin stanbulu fethetmesinden sonra, gelime Avrupaya doru olmu ve lm srasnda Balkanlarn byk bir blmn, Anadoluyu, K rm devlet snr lar iine dahil etmitir. Kanuni Sultan Sleym ann pa diah olduu yllarda ise, devletin snrlar, douda ran ilerine, gneyde M sr ve Hicaz blgesine kadar uzan mtr. Erturul Gazinin beyliini kurduu yllarda sahip olduu topraklar 4800 km 2 idi. Erturul Gazinin l m srasnda (1299) beyliin sahip olduu topraklar 5.631 km 2ye ulamtr. Osman Gazi, beyliinin top raklarn yaklak katna karm ve lm srasnda (1324) Osmanl B eyliinin topraklar 16.000 km 2 ol mutur. B eyliin topraklarndaki genileme kurulu y l larnda ok hzl olmu ve Orhan Gazi dneminde (1326) 95.000 km 2ye, Y ldrm Bayezid dneminde (1402) 4 30.407 km 2ye, M urad H davendigr dneminde (1389) 500.000 km 2ye varmtr. II. M urat Han, Osm anl D evletinin yzlmn (1451), 880.000 km 2ye ulatrm tr. Genileme srekli olarak devam etmi ve Fatih Sul tan Mehmed Han dneminde (1481) devletin yzl m 2.214.000 km 2yi amtr. II. Bayezid dneminde (1512) 2.375.000 km 2ye ulaan devletin yzlm, Yavuz Sultan Selim Han dneminde ok hzl bir ekilde genilemitir. Yavuz Sultan Selim Han 8 y l sren ksa saltanat dneminde yce devletin topraklarn tam kat geniletm i ve devletin toplam yzlm 6.557.000 km 2yi bulmutur. Kanuni Sultan Sleyman Han 46 y l sren saltanat dneminde (1566) devletin yzlmn 14.983.000 km 2ye karm tr. Genile me ok hzl olmasa da bundan sonra da devam etmi ve II. Selim Han dneminde (1574) 15.162.000, III. Murat dneminde (1595) 19-902.000 km 2yi amtr.
i SYASET

Osmanl D evletinin en geni snrlarna ulat 1699 ylnda, devletin yzlm, etki alanlar ile bir likte 24m ilyo km 2yi buluyordu. nk, slam lemi nin halifesi, Osmanl padiah olduu iin, devletin etki alan, hemen hemen tm slam dnyasn kapsyordu. Gerekten o dnemlerde, k ta topraklarnda, Osmanl padiahlar adna hutbeler okunuyordu. Bu ynyle dnldnde, devletin etki altnda kalan topraklar, Afrika ktasnn ortalarna, Asya ktasnn en dou ucu na kadar uzanyordu. Osmanl Devletnde ilk olarak toprak kayb, Sultan II, Mustafa dneminde, yaplan Avusturya Seferinin ye nilgisinin ardndan imzalanan Karlofa A ntlam asyla (26 Ocak 1699) olmutur. Gerileme dneminin balan gc olan bu tarihten itibaren 200 y l iinde, devletin y zlm peyderpey klm, ancak bu klme; ok yava gereklemitir. 1913 ylm a gelindiinde, Osmanl D evletinin yzlm; 180.000 km 2si Avrupa-i Os m aniyede, 1 .800.000 k m 2si A sya-i O sm aniyede, 3.000.000 km 2si Afrika-i Osmaniyede olmak zere, toplam 4.980.000 km 2yi buluyordu. Grlyor ki, 4 milyon km 2den fazla bir toprak, 1913 ile 1923 yllar arasn kapsayan sadece 10 yl iinde kaybedilmitir. Bu ynyle, cihan hakimiyetine sahip olan Osmanl Devle ti, azametini ve ihtiam n yk ld yllara kadar koru duu grlr.

rin nfusu; devletin bakenti olmas hasebiyle devaml bir ekilde artmtr. 1477 nfus saymnda 100.000 in san barndran stanbulun nfusu; 1530lu yllarda 400.000, 1680li yllarda ise 800.000e ulat bilinir. Osmanl D ev letin in toplam nfusu hakknda, 1800-1914 yllarn kapsayan devrede, olduka ayrntl b ilgiler vardr. Ancak bu dnemde, devletin srekli top rak kaybedii ve kaybedilen topraklardan Anadoluya olan gler nedeniyle, toplam nfuslarda, farkl artlar kaydedilm itir. 1800l yllarda, devletin toplam nfusu 26 m ilyonu ayordu. Osmanl-Rus Savann sona ermesinden sonra, 1831 ylnda, devlet genelinde ok ayrntl bir genel n fus saym yaplmtr. Sz konusu bu sayma gre; 4.839-OOOi R u m elide, 6 .7 0 0 .0 0 0 i Anadoluda, 3.800.000i Ortadou ve Kuzey Afrikada olmak zere, toplam 15.339-000 nfus tespit edilmitir. Osmanl istatistiklerine gre, devletin toplam n fusu; 1884te 17.134.000, 1893te 17.381.670, 1897de 1 9 .05 0 .0 00 , 191 0 da 2 8 .6 5 2 .0 0 0 , 191 3 te ise 29.357.000e ulamtr. Ancak bu tarihten itibaren, n ce Rum eli m ntkasnda kaybedilen topraklarla birlikte 5,5 milyon nfus, sonra igaller sonucu Ortadou ve K u zey Afrikadaki kopmalar sonucunda 8,5 m ilyon nfus, Osmanl Devletinden ayrlm ve geriye 757.340 km 2 alan ieren Anadolu topraklar zerinde yaayan 15.254.000 nfus kalmtr. Daha sonra Trkiye Cum huriyeti kurulduktan sonra, yeni devletin nfusu 1927de 13 m ilyon olduu belirlenmitir. Osmanl Devletinin nfus saymlar, genelde hane saymlarna dayanmaktadr. Devletin nfusu ortaya ko nurken, hane saylar esas alnarak hesaplamalar yaplr. Bugn yerli ve yabanc tarihiler, bu hesaplamalarda, aile bykln yani bir hanenin toplam nfusunu 5 olarak kabul etmektedirler. Bu deer son derece hataldr. n k, Osmanl aile sistemi, ataerkil bir yap gstermektedir. Bir hane iinde, bykbaba, bykanne, anne, baba, o cuklar, hatta karde ve karde ocuklar bulunmaktadr. ok geni lekli byle bir aile, tek bir hane saylmtr. Hal byle olunca, hane byklkleri, en az 10un zerin dedir. O halde, yukarda verdiimiz, Osmanl Devletinin toplam nfus deerleri yanltcdr. Gerek nfus, yukar daki deerlerin, en az 2 ile arpm sonulardr.
I SYASET

NFUSU VE YNETM EKL


Osmanl Devleti, hakknda istatistiki b ilgiler ol duka eitlidir. Her eyden evvel, yce devlet kurmak, cihana hkmetmek, o kadar kolay deildir. Asrlar boyu sren savalar ezbere yaplm amtr. Sava hazrlklarnn banda, devletin ne kadar askeri gcnn olduunun tespit edilmesi gerekiyordu. Bu ynyle, Osmanl Dev le tinin nfus saym lar, farkl boyutlarda yapljtr. rnein, Kanuni Sultan Sleyman dneminde, hazrla nan Tapu Tahrir defterlerinde, ok ayrntl bilgilere yer verilmektedir. Ancak, Osmanl A rivlerinin tm henz incelenmedii iin, yllara gre kesin bilgiler vermek gtr. Buna ramen, ilk dnemlerden bugne kadar, geree yakn aydnlatc bilgiler vermek mmkndr. rnein, stanbul ehrinin nfusu, fethedilmeden nce, yaklak 40.000 kadard. Ancak fetihten sonca, bu ehiO SM A N U

Osmanl Devletinin ynetim sistemi ise, zaman za man baz tadilatlara uramsa da, genelde eyalet siste mine dayanyordu. Eyaletler de kendi arasnda, alt idari birimlere ayrlyordu. Ynetimde grlen aksaklklar, karlan kanunnamelerle annda dzeltiliyordu. Toprak ileme sistemi, sanayi, ticaret gibi faaliyetlerin hepsi, devletin belirledii bir dzen dahilinde yrtlmtr. rnein, tarm sisteminde uygulanan ift bozan vergisi sayesinde, tarm daima canl tutulmu ve krsal kesim den ehirlere ynelik gler asrlar boyu durdurulmutur. nk bu verginin esas, elinde bulundurduu araziyi ekip bimeyi brakp, baka blgeye geden iftiden alnan klliyetli miktarda alnan vergidir. Bugn buna benzer bir kanun, A.B.D.de uygulanmaktadr. te bugn yzlm veya nfusu fazla olan ABD, ngiltere, Almanya gibi gelimi lkelerin ynetim e killerinin, Osmanl ynetim sisteminin benzeri olmas, cihan devleti Osmanly anlatmak iin yeterlidir.

Bugn, Osmanl Devletinin fiilen hkm ettii top raklar zerinde, toplam 45 ayr lke vardr. Bu lkeler den 27 si, Asya-i Osmaniyede (Osmanl Asyas), 13 Avrupa-i Osmaniyede (Osmanl Avrupas) ve 5i Afrika1 Osmaniyede (Osmanl Afrikas) yer almaktadr. Bunla

rn toplam yzlmleri 11.437.706 km2 yi bulmakta ve bu lkelerin hepsinde bugn iin toplam 373.957.000 kii yaamaktadr. Gerek antlamalar ve gerekse eitli yollardan yar dm gnderme gibi ilikiler sonucunda, Osmanl Devle t inin etkisi altnda kalan topraklarn yzlm 24 m il yon km2yi bulur. Bu topraklarn tm ele alndnda, bugn iin bu topraklar zerinde 60 akn bamsz l ke bulunmaktadr. Ayrca bu gibi lkelerin ky kesimle rinde veya topraklarnn bir ksmnda ksa sreli de olsa hkm srmtr. Tm bu lkelerin, gerek siyasi ve ge rekse ekonomik potansiyelleri ele alndnda, gemite olduu gibi, bugn iin de dnya platformunda byk bir neme sahip olduu aka grlmektedir. Osmanl Devletinin fiili olarak ynetimi altnda olan topraklar zerinde, bugn iin bulunan lkelerin toplam yzlmleri 11,4 milyonu km2yi bulmakta ve bugn iin bu lkelerde 373 milyon insan yaamaktadr. Bu da dnya geneline oranlanrsa, dnya lkeleri toplam yzlmnn % 8,5ini, nfusunun % 6,5ini tekil et mektedir. H alifeliin Yavuz Sultan Selim Han ile b irlik te Osmanl Devletine gemesi ile birlikte ve baz lke ler ile yaplan antlamalar sonucunda bu topraklarn ve nfusun miktarlar hayli ykselir. Bir bakma Osmanl Devletinin hakimiyeti altnda kalan topraklarda bulunan bugnn lkelerinin alan dnya yzlmnn yakla k %38ine, nfusunun % 40na tekabl etmektedir. Bu oranlara, Osmanl Devletinin eitli tarihlerde yapt savalar sonucunda elde ettii zaferler ve antlamalar yo lu ile etkiledii; talya, ngiltere, Norve, zlanda, Lihtetayn, Fransa, Monako, Almanya, rlanda, Cebelitark, spanya, Hollanda, Portekiz, ran, Danimarka gibi lke lerin yzlmleri ve nfuslar da hesaba katlrsa, bu gnk dnya topraklarnn ve nfusunun yarsndan faz lasna hkm ettii sylenebilir. Ayrca Osmanl Devle t inin hkm ettii asrlarda, Amerika ve Avustralya gibi yeni dnya ktalarnn henz Avrupailar tarafndan bi linmemesi ve bu topraklarn o dnemlerde ok az nfus barndrmas gznnde tutulursa, Osmanl Devleti, dStY A S T

OSMANLI TOPRAKLARI ZERNDEK DEMELER VE BUGNN LKELER


1901 ylnda Amerika Birleik Devletlerinin devlet bakan seilen Theodore Roosevelt, bakanlk seimi n cesinde unlar syler; Dnyada herkesten nce ezmek istediim iki g; spanya ve Osmanldr. Roosvelt bunlar sylerken, gelecekte dnya hakimiyetinin ifresi ni aklamtr. nk, ABDnin sper g olmasn en gelleyen iki g vardr. Bunlardan spanya, ABDnin Or ta ve Gney Amerikay, yani yeni dnya karalan haki m iyetini, Osmanl ise, eski dnya karalar (Asya, Afrika, Avrupa) hakimiyetini engellemektedir. Sz konusu bu engellerden Osmanl, misyonerlik faaliyetleri ile ker tilmeye allm ve daha 1871de bunun ilk admlar atlmtr. Osmanl lkelerine gnderilen iki misyonere, 1 Aralk 1833 te verilen talim at aynen yledir; Bir fe tih savana girmi askerler olduunuzu unutmayn... Bu mukaddes ve vaadedilmi topraklar silahsz bir hal se feriyle geri alnacaktr. Ve sonu, koskoca bir cihan dev letinin haritadan silinii... Osmanl Devletinin tarih sahnesinden ekiliinden sonra, Osmanl hakimiyeti altnda kalan topraklarda, ok sayda kanl savalar olmu ve bu savalar bugn de de vam etmektedir. te yandan, Osmanl topraklar zerin de, lke says yl getike srekli olarak artmaktadr.
O SM A N II I

neminin dnya nfusunun %90na yaknn hkmettii anlalmaktadr. Bu deerlerden de anlalmaktadr ki, tarih boyunca en uzun ve en geni topraklara ve insanla ra hkmeden tek devlet; Osmanl Devletidir. Osmaldan nce olduu gibi, bugnk hakimiyetlerde bile Osmanl Trk hakimiyetinin zaman ve mekanna ula lamamtr. Dnya siyasi haritasna bakldnda; Osmanl hari tas zerinde, zellikle Balkanlar, Kafkaslar ve Arap yar madasnn petrol blgelerinde, ok sayda kk yzl ml devletlerin yer ald dikkati eker. Osmanl hari tasnn pay edilmesinde, blgenin jeopolitik nemi ve ekonomik potansiyelleri byk rol oynam olduu ve zamann sper ezici glerin menfaatlerinin n planda tutulduu apak grlr. Ancak, hazrlanan bu harita zerinde, son bir asrdr, menfaat atmalar yznden huzur ve bar salanamam, her bir noktasnda scak a tmalar olagelmitir. Balkanlarn tm, Filistin, Basra Krfezi, Cezayir, Libya, Msr, Kafkaslar, dnya zerinde cereyan eden en iddetli blgesel sava blgelerini olu turmaktadr. Bugn bu haliyle, tm bu blgeler, yeni bir kurtarc, yeni bir Osmanl bekler durumdadr.

Tablo 1. Osmanl Devletinin hakim olduu topraklarda,

bugn iin mevcut olan lkeler, yzlmleri ve Nfuslar (1999). lkenin Ad Yzlm Nfusu (1993) ________________________ (km2)_______ (Bin Kii) OSMANLI AVRUPASI Arnavutluk 28748 3422 Bosna-Hersek 51129 4422 Bulgaristan 110994 8466 Hrvatistan 56538 4821 Macaristan 93033 10296 Makedonya 25713 2063 Moldova 33700 4362 Romanya 237500 22789 Yunanistan 131957 10310 Slovenya 20256 1997 Karada 13812 616 Srbistan 88361 9487 Krm 27000 2300 OSMANLI ASYASI Azerbaycan 86600 7398 Bahreyn 695 486 Birleik Arap Emirlikleri 77700 1986 Ermenistan 29800 3421 Filistin 6263 1766 Irak 435052 19435 srail 20700 5451 Katar 11427 539 K.K.T.C. 3355 171 Gney Kbrs 5869 574 Kuveyt 17819 1433 Lbnan 10230 2909 Grcistan 69700 5493 Suriye 185180 13398 Suudi Arabistan 2240000 17419 Trkiye 814.100 59869 rdn 88946 3760 Yemen 531869 12519 Dastan 50300 2000 eenistan 15000 1200 ngu 4300 150 K.Osetya 8000 650 G.Osetya 3900 650 Kabartay-Balkar 12500 780 Karaay-erkez 14100 427 Abazya 8600 550 Adgey 7600 437 OSMANLI AFRKASI Cezayir 238174i 27029 Fas 458730 26494 Libya 1757000 4573 Msr 997739 57109 Tunus 164150 8530 TOPLAM 11437706 373957 Dnya Genel Toplam 133389909 5670000 Dnya Geneline Oran(%)_____ 8I5___________6,5
SYASET

OSMANLI LKELERNN GELECE


Osmanl, slam tarihinin ok byk bir blmn tekil eder. Ama imdi o nerede? sorusunu soran ngiliz Mslman yazar ve aratrmac Yusuf slam, Trkiye iin u deerlendirmeyi yapyor; "Trkiyenin dier bir zel lii, coraf konumunun arzettii stratejik nemidir. Trkiye, iki ktann ve iki ayr dnyann kavuma nok tasndadr. Bu, ona farkl zelliklerle birlikte, farkl so rumluluklar da yklemektedir. Buna benzer grler, dnya genelinde olduka yaygndr. Osmanl lkeleri zerinde, bugn cereyan eden olaylar, gelecekteki baz oluumlarn balangc gibidir. nk bu olaylar, Seluklu Devletinin yklndan son ra meydana gelen olaylara benzerlik gstermektedir. Bu rada, coraf mekan zellii, tarihin olumasnda byk rol oynamaktadr. Blgenin tarihsel evrimi gzden gei rildiinde, blge topraklan, ok sayda ve uzun mrl medeniyetlere beiklik yapmtr. Bu zelliini, gelecek te de mutlaka stlenecektir. Osmanlnn tarih sahnesin den ekilii ile birlikte,blge topraklar zerinde, bir medeniyet kaybedilmitir. Kaybedilen bir ey, yine kay bedilen yerde aranr ve orada bulunur.
O SM AN LI | * J J

Tablo 2. Osmanl D evletinin etkisi altnda kalan dev

letlerin bugnk yzlmleri ve nfuslar. lkenin Ad Beyaz Rusya Brunei Cibuti ad ek Cumhuriyeti Dou Trkistan Endonezya Etiyopya Eritre Gambia Gine Hindistan Kamerun Kenya Malezya Moritanya Mozambik Nijer Nijerya Pakistan Polonya Rusya Senegal Yzlm Nfusu (1995yl) (km2) 207600 5765 23200 1284000 78864 1646900 1919317 1133882 117400 10689 245857 3166414 475442 582646 330442 1030700 812379 1287000 923768 879811 312683 17075400 196712 (Bin Kii) 10437 292 421 5587 10433 15300 203584 55979 3579 989 6549 936546 13521 28817 19724 2263 18115 9280 101232 131542 38792 149909 9007

Singapur 639 Slovakya 49035 637000 Somali Sudan 2503890 Tanzanya 942799 Uganda 241040 Ukrayna 603700 Umman 306000 39030974 TOPLAM Genel Dnya Toplam 133389909 Dnya lkelerine Oran (%) 29,2

2890 5432 7348 30120 28701 19573 51868 2125 1919955 5717952 33,5

Tablo 3- Osmanl Devletinin toplam yzlm, nfusu

ve etkisi altnda kalan topraklarn dnya gene lindeki oranlan. lkenin Ad Yzlm Nfusu (1995yl) (km2) Osmanl Devleti Osmanl Devleti Etkisindeki Topraklar Toplam 11437706 39030974 50468680 (Bin Kii) 373957 1919955 2293912 5717952 40,1

Dnya Genel Toplam 133389909 Toplamn Dnya Geneline Oran 37,8

KAYNAKLAR AL TEVFK, 1913, M u fa ssa lM m a lik -i Osmaniye'nin C orafyas, Tefeyyz Kicabevi, stanbul. DESCHAMPS Hubert, 1965, (ev.: J. ve F Orsan), Sm rgeciliin Sonu, Remzi Kicabevi, Ykselen matbaas, stanbul. DOAN, D. M., 19S1, Byiik Trke Szlk, B irlik yaynlar 4, szlk dizisi 1, Ankara. MANSEL, P., 1996, D nyann A rzulad ehir: Konstantinopolis 1453-1924, Sa bah Yay., Olaylar-nsanlar D izisi, stanbul. ZEY, R., 1994, Merkezi H akim iyet Teorisi, Altnoluk d ergisi , c. 9, S. 97, s. 89, M art-94, stanbul. ZEY, R., 1998, Jeopolitik vcJeostratejik A dan Trkiye , M arifet yay. no: 149, Fi kir K itaplar Dizisi 11, stanbul. ZEY, R ., 1997, D nya P latform unda Trk D nyas, zeitim yaynlar no: 11, stanbul. ZEY, R., 1996, 21. Asrn Ufkunda Trkiye , Marifet yay. no: 122, Fikir kitap lar Dizisi 8, stanbul. ZEY, R., 1996, slm D nyas, Erkam Yay. no: 111, stanbul. ZEY. R ., 1996, "Osmanl Dneminden Bugne Corafya", A.. D.T.C.F. 111. U lusal C orafya Sempozyumu , Ankara. PALMER, A., 1995, (ev.: Dibudak, B. .) Osmanl m paratorluu Son Yz Y l B ir kn Yeni T arihi, Sabah K itaplar, Genlik Yaynlar, stanbul. TOPBA, O. N., 1999, Abide ahsiyetleri ve M esscselcriyle Osmanl, Erkam Yayn lar 143, stanbul. Ana B ritanicca Ansiklopedi ve Y llk lar , 1990-1994, stanbul. Byk Larousse Ansiklopedisi, 1986, stanbul.

Doutan Gnmze Byk Islm T arihi, a Yaynlar, 1993, stanbul. E ncyclopedia B ritannica-\99S, U.K. Eyevitness World Atlas, The Essential E ncyclopedic Reference Atlas, London, U.K. Geliim-H achctte, Trk vc D nya T arihi Ansiklopedisi, c. 8, 1985, stanbul. H an m nd Atlas o f the W orld-\99$, U.K. slm Ansiklopedisi, M illi Eitim Basmevi, stanbul. slm Ansiklopedisi, Trkiye D iyanet Vakf, stanbul. M icrosoft E ncarta 98 World Atlas, U.K. Tarih ve M edeniyet D ergisi, hlas Sreli Yaynlar, stanbul. Tarihte Trk D evletleri , c. 1 ve 2, Ankara niversitesi Rektrl Yay, no: 98, Ankara. The A ttica Interactive W orld A tlas- 1998, U.K. The W orld Almanac And Book o f Facts 1996 , An Im print of Funk & W agnalls Corporation One International Boulevard, Site 444, Mahwah, New Jersey, U.S.A. Trk D nyas El Kitab, (Birinci C ilt), Corafya-Tarih, 1992, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay. no: 121, S. A -23, Ankara. Trke Szlk I ve 11, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu yay. 549, Szlk B ilim ve Uygulam a Kolu Yay. I, Trk Tarih 1988, Kurumu Basmevi, Ankara.

E23

OSMANLI'YI YKSELTEN ZAFERLER


D O . DR. AHM ET MIRGL
M A R M A R A N V E R S T E S FEN -E D ER Y A T FAK LTES

I. KOSOVA SAVAI
Jiltan Murad-t Hdavendigr'n Srp kral Lazar / ve mttefiklerini bozguna uratp sonra ehid d-

olduklarn belirtiyor ve hatta Dn-i Muhammedi'yi s lm lkelerinden dahi sileceini iddia ediyordu. Din yolunda himmet ve gayreti yce pdih Murad- Hdavendigr ise eliye:
Eer merd ise meydana gelsin engin tozu duman nasl olurmu grsn! diyerek cevap verdi.

t meydan sava (15 Haziran 1389)

Sultan I. Murad, Anadolu'da Karaman gailesi ile megul olurken, Balkanlardaki karklklar gidermek zere de Timurta Paa'y grevlendirmiti. Timurta Pa a, 1378'de Bosna'ya doru ilerlerken, Morava nehrine karan Toplica ay vadisindeki Plonik boaznda Bos na Kral Lazar Grebliyanovi'in kuvvetleri tarafndan pu suya drld. M ttefiklerin 30 bin k iilik kuvvetine karlk Osmanllar 20 bin kii idi. Burada yaplan id detli arpmada, Timurta Paa emrindeki aknc kuv vetlerinin byk bir ksm ehid dt. Bu Balkanlarda uranlan ilk byk m alubiyetti. Osmanllarn bu yenilgisi Balkanlarda adeta umumi bir seferberlie dnt. Bu ana kadar gizlice yrtlme ye allan yeni Hal seferi hazrlklar, bu baar zeri ne bir dn alay halini ald. Kendi aralarndaki mca deleyi brakan Balkan m illetleri nin imdi hedefi tekti. Osmanl'y bu blgeden silmek. Srp prensleri, Bosnallar, Bulgarlar, Arnavut, Ulah ve Hrvat prensleri btn g leriyle ittifakn ierisinde yer aldlar. Macarlar da nemli bir kuvvetle katlarak mttefikleri destekliyordu. Bylece btn Balkan prensliklerini mevcut gle riyle bir araya getiren Srp despotu Lazar'm, OsmanlI lardan en kk bir endiesi kalmad. Byk bir sevin ierisinde derhal padiaha elilik heyetini gnderdi. O, mektubunda; saylarnn okluundan, askerinin ziyade liinden bahisle stnlk davasnda bulunuyor, M sl manlarn ayaklarn bu diyardan kesip atmak niyetinde
O SM A N II

Aslnda Sultan Murad, devleti aleyhindeki bu itti faktan ve derhal harekete geileceinden casuslar vasta syla haberdar olmu, planl ve muvazeneli bir sratle ha zrlklara girim iti. O ullar Y ldrm Bayezid ile Ya kub elebilere hazr olmalar iin fermanlar, Anadolu beylerini ise cihada davet mektuplar gnderdi. andarl-zade A li Paa kumandasyla da 30 bin k iilik bir kuv veti Bulgarlarn m ttefiklerle ittifakn nlemek zere harekete geirdi. Sratli bir ekilde Nadir geidinden aan A li Paa, Pravadi, umnu ve Bulgar krallnn mer kezi olan Trnova'y ald. Sonra Tuna boyuna yryerek Ulahlarn nfuzu altna girm i olan Silistre ve Nibolu'yu zaptetti. Bylece A li Paa askerlike pek mhim bu seri baarlarla Bulgar Kral iman' amana drerek onun Balkan ittifakna girm esini ve Osmanl kuvvetleri ni anszn vurmasn nledi. Sultan Murad- Hdavendigr ordusunu toplayarak Filibe, Yanbolu yoluyla htiman'a vardnda mttefik kuvvetlerin Kosova'da toplandklar haberini ald. Bal kan yarmadasnn geleceini tayin edecek sava bu mey danda geecekti. Srp kral Lazar'n emrindeki mttefik ordusunun mevcudu 60.000 civarndayd. Savatan bir gece nce dman tarafndan esmekte olan iddetli rzgar, Osmanl askerinin zerine youn bir ekilde toz serpiyordu. Murad Han bu halin muharebe esnasnda kendileri iin felakete sebep olmasndan derin
SYASET

bir endie duydu. Btn gece Cenb- H ak'tan ordusuna muzafferiyet vermesi iin dua ve niyazda bulundu. Ken disi iin ise din yolunda ehdet vermesini istedi. Gece yaan yam ur toz deryas olan ovay ykam ve pdi hn endielerini silip sprmt. I. Murad Han adet zere ordu merkezinde bulunu yordu. Sa kola Ktahya ve H am id sancakbeyi ehzde Bayezid kumandasnda, Rum eli beylerbeyi Kara Tim ur ta Paa ile Evrenos Bey ve dier tecrbeli beyler, sol ko la Karesi sancakbeyi Yakub Bey kumandasnda olarak Anadolu beylerbeyi Saruca Paa ile Kastamonu, Germi yan, Hamid, Teke, Mentee ve Aydn kuvvetleri konul du. Muharebe 9 Austos 1389 gn hallarn top at yla balad. Bu esnada Osmanl ordusunun sol kolu sar slr gibi oldu. Fakat ehzde Bayezid'in bu kola yardm ve dman saflarn yarmas, tehlikeyi uzaklatrd. Trk ordusunun kahram anl ve harp plannn m kem m elli i ve muvaffakiyetle tatbiki neticesinde, gl hal or dusu, sekiz saat ierisinde bozuldu. Sa kalan hal kuv vetleri geri ekilip, areyi kamakta buldular. Muharebe nin kazanlmasnda ve dmann imha ve takip edilm e sinde, ehzde Beyazid'n byk rol oldu. Hal ku mandan Lazar, olu ve yksek rtbeli kumandanlar ile m aiyyetleri esir edildiler. M urad Han, zaferden sonra Cenab- H akka krederek muharebe meydannda dolar ken, Milo Obili adnda yaral bir Srp asilzadesi tarafn dan hanerlenerek ehid edildi. Sultan M urad- Hdavendigr'n ehdetinden nceki vasiyyeti zerine, ehz de Bayezid Osmanl sultan oldu. Sultan M uradn ehid edilmesi zerine Despot Lazar ve olu orada ldrld ler Kosova zaferi neticesinde: Osmanl Devleti Balkan larda kesin olarak yerleti. Srbistan, Trk hakim iyetine geti ve blgeye Trk ve slm nfusu iskan edilerek bu hakim iyet p ekitirildi1.

Kral Sigismund, Osmanllarla tek bana uraamayacan anladndan eitli Avrupa lkelerine eliler gn dererek yeni bir H al ordusunun tekil edilmesini iste di. Papann da bu teklife ciddi bir ekilde destek verme si zerine teebbsler mspet neticelendi. Fransa, n gil tere, skoya, Lehistan, Avusturya, talya, svire ve G neydou Avrupa lkelerinden gelen kuvvetlerle 120.000 k iilik bir hal ordusu topland. Ordunun bakomutan ln , ittifaka 60.000 askeriyle katlan Macar kral Sigis mund zerine ald. Orduda Burgondiya dkas Filip'in olu Kont d Never (Korkusuz Jan), Mareal Busike, prens A. Sague de Vienne ve Frederick gibi mehur kont ve valyeler de bulunuyordu. Hal ordusu N ibolu is tikam etine doru ilerlerken Y ldrm Bayezidde Anado lu ve Rum eli'deki kuvvetlerini birletirerek harekete geti. 8 Eyll sabah N ibolu nlerine gelerek kaleyi k u atan H allar ii ardan aldlar. Onlar Bayezid'in kesin likle karlarna kacaklarna ihtim al vermiyor, zafer sar holuu ile elenceler tertip ediyor ve sadece Anadolu deil Kuds'e kadar inmekten bahsediyorlard. Gk d
se kllarmzla tutarz diyerek gururlanyorlard. te bu

dnceler ierisinde iken Osmanl ordusunu birdenbire karlarnada grnce byk bir ok yaadlar. 25 Eyll 1396 sabah Avrupa'nn drt kesinden toplanm 120.000 k iilik Hal ordusu ile bunun yars m iktarndaki Osmanl ordusu kar karya geldikleri za man, Osmanl ordusunun harp nizam yleydi. Birinci hatta Saruca Paa kumandasnda hafif piya deleri tekil eden azap askerleri, solda ehzde Sleyman elebi kumandasnda Rum eli askerleri ve Anadolu aske ri, ortada yenieriler vard. T m arl sipahiler sa ve sol yanlara yerletirilm iti. Sadrzam A li Paa, Rum eli beylerbeyisi Firuz Bey, Malko Bey, sol kanattaki kuvvetle rin arasnda bulunuyordu. Bylece n hatlara piyadeleri yerletiren Osmanllar kati neticeyi svarilere brakm lard. Osmanl harp nizamna m ukabil, neticeyi yaya as

NBOLU SAVAI
Yldrm Bayezid'in hal ordularna kar 25 Eyll 13 9 6 tarihinde Nibolu'da kazand biiyk zafer.

kere ykleyen Hal ordusu ise birinci hatta atl valye ler, ikinci hatta Macar kral, sa yanda Stefan Laskovi kumandasnda Hrvatlar, solda voyvoda M ira kumanda snda U lahlar olmak zere tertibat alm t. H al ordusu arkasn Tuna nehrine ve kuatm akta olduu N ibolu kalesine dayamt,

Y ldrm Bayezid Han tahta geer gemez (1389) seri fetihlerle Anadolu b irliin i salam ve Avrupa k ta sndaki snrlarn M acaristan'a dayandrm t. Macar
O SM A N LI

g jj S Y A S E T

Fransz svarileri muzaffer olmak hissiyle ilk nce taarruz ettiler. Merkez kuvvetlerinin nndeki azaplar kolayca getiler. Franszlar ilerledike gururlanyor, nara lar atyor, lgnca hareket ediyorlard. Y ldrm 'n bu lunduu yere pek az kalm lard, pdih yakalam ay bekledikleri anda on bin yenierinin iine dtklerini dehetle farkettiler. Franszlar ne tip bir belaya atm ol duklarm im di anlyorlard. A rtk dn ve ka m m kn deildi. H allarn bu en vurucu gc ik i saat iin de imha edildi. Franszlarn m alubiyeti, dierlerinin taarruzuna imkan vermedi. Eflak prensi Mira, muharebe neticesi nin Hallar iin hsran olacan tahm in ederek, mem leketine ekildi. Kar taarruza geen Osmanl ordusu, sratle Sigism und'un zerine hcum etti. htiyat kuv vetlerini bile muharebeye sokan Macar K ral, Osmanllar karsnda hibir baar salyam yordu. Sultan Bayezid Han, kesin neticeyi alm ak iin Osmanl kuvvetlerinin hepsine taarruz emri verdi. Hallar panie kaplp d al dlar. K alabalk Hal ordusu ile N ibolu'ya gelm ekte iken, ordusunun muazzam saysna bakarak; Osmanlya atp tutan Sigismund, Venedik kadrgasna binerek ka t. Hallardan, muharebeye katlm ayan ve kaanlardan bir blm Tuna nehrinde bouldular. Muharebede pekok asilzade kumandan ve valye de esir alnd. Bata Papalk ve Bizans olmak zere, btn H ris tiyan alem inin Osmanllar Avrupa ktasndan atmak iin olanca im kanlarn seferber ederek hazrladklar Hal ordusu, Sultan Bayezid Hann karsnda mukave met bile edememiti. N ibolu Sava tarihin en byk imha muharebele rinden biridir. 120.000 k iilik hal ordusu 90.000'e ya kn zayiat vermi geri kalanlarn byk ksm esir der ken pek az da kamaya muvaffak olabilm iti. Esirleri nce Edirne'ye, oradan Geliboluya gnderen, sonra da Bursa'ya gelince yanma getirten Sultan Bayezid Han, fidye karl hepsini serbest brakt. Esirler arasnda bulunan Korkusuz Jean ve arkadalar, Bu andan itibaren
Yldrm Bayezid'e kar gelmeyeceimize ve ona kar silah kullanmayacamza namus ve erefimiz zerine yemin ederiz"

re daha zafer kazanmak imkan salam olursunuz. Zira ben, Allah telnn dinini yaymak ve O'nun rzasna kavumak iin dnyaya gelmiim" dedi.

N ibolu Zaferi; gnderilen fetihnamelerle memle ketin her tarafna, Asya'daki hkmdarlara, M sr sulta nna, Irak ve Acem beylerine, Tatar hanna, Bursa kad sna mjdelendi. M sr'da bulunan Abbasi halifesi zafernmeye verdii cevapta Bayezid Han'a; Sultn- klm-i
Rum nvan ile hitap etti. O gnden itibaren Osmanl

hkmdarlarna sultan denilmesi adet oldu. N ibolu Za feriyle V idin-Bulgar kralln a da son verilm itir2.

VARNA SAVACI
10 harebesi. Kasm 14 44 'te yaplan Osmanl-Hal meydan mu

Sultan II. Murad Han'n Rum eli ftuhatlar sonun da Macaristan ve Lehistan ile 12 Temmuz 1444 tarihin de imzalanan Segedin Antlam as on y llk bir sulh dev resi getiriyordu. Antlam a taraflar arasnda yem inle tas dik olunmutu. II. Murad sulh devresinden istifadeyle yorulduunu ileri srerek saltanat olu Mehmed'e terkederek Manisa'ya ekildi. Osmanl tahtna tecrbe siz bir ocuun gemesi Bizans ve Venedik devletlerini ha rekete geirdi. Bunlar Osm anllar Rumeli'den karmak zamannn geld ii iddiasyla Macar kral Vladislas'a ye m inini bozdurdular. Bu suretle byk bir hal ordusu tekil edilmeye balad. Ksa zamanda Macarlar, Lehli, U lah, talyan, ek, Litvanya, H rvat, Alman ve Fransz askerlerinden oluan gl bir ordu meydana getirildi. Eflak ve Bodan voyvadalklar da birlie kuvvetler gn derirken Venedik ise gl bir donanmayla yardm da bulunacakt. Hallarn bu hazrlklarna kar Osmanllar da ge rekli tedbirleri alm aktayd. Sadrzam andarl H alil Pa a, Sultan Mehmed'e vaziyetin ehem miyetini anlatarak babasnn tahta arlm asnn isabetli olacan bildirdi. Bunun zerine yazlan mektuba, II. Murad Han red ce vab vererek olundan pdiahln gereini yapmasn istedi. Sultan Mehmed ise nmesinde:
Eer padiah ben isem - size emrediyorum, geliniz ordunu zun bana geiniz. Yok siz iseniz gelip devletinizi mdafaa ediniz diyerek tartm aya son noktay koydu. Neticede

deyince Bayezid Han; Bana kar silah kullanmayacan


za dair ettiiniz yeminleri size iade ediyorum. Gidiniz, yeni den ordular toplaynz ve bizim lkemize geliniz. Bana bir ke
O SM A N U I

Sultan Murad, bakumandan sfatyla ordusunun bana geti ve dmana kar hareket etti.
siy a se t

Yz bin k iilik byk Hal ordusu umnu, Trnova, Prevadi ve M ilahi'te M slmanlara zulm ve iken celer ederek 9 Kasm 1944'te Varna nlerine geldi. Ha l ordusunun gayesi, Trkleri Avrupa'dan tamamen karmak, Ladislas'a Bizans tacn giydirm ek ve hilalin g ir dii yerleri tekrar ehl-i salibe kazandrmakt. Hal or dusunun sol kanad Varna bataklklaryla evriliydi. Bu ksm da U laklarla bir ksm Macarlar yer alyordu. Eflak voyvodas Vlad Drakul, Kara M ihal ve Sekelet Ban Thomas bu hatta idi. Jan Hunyad'n kom utanln yapt sa cenahta Macarlar bulunurken Kral Ladislas dier bir liklerle birlikte merkezde yer alm t. Kardinal Jlyen Sezarini ise Hal ordusunun sa kanadnda bulunuyor du. H allarn bu nizamna m ukabil Osmanllarda II. Murad kaide zere merkezde yenierilerle birlikte bera ber yerini ald. Sa kola Anadolu beylerbeyisi Karaca Si nan Paa ve sol kola Rum eli beylerbeyisi Hadm eha beddin Paa kumanda ediyordu. Muharebe balar balamaz Jan Hunyad, Osmanl ordusunun Karaca Bey kumandasndaki sa koluna biz zat hcum ederek bu kolu geri srd. Sol cenaha ykle nen Eflak kuvvetleri ise bu kolu bozdular ve hatta yan dan padiahn bulunduu ordu merkezine yklendilersede pskrtldler. Ksa srede sa ve sol kollar dalm olduklarndan ordu merkezinde yalnz hkmdar, maiyyeti ve kapkulu kuvvetleri kalm t. Fakat Sultan Murad tela gstermeyerek yerinde duruyor ve kumanday b rakmyordu. Osmanl ordusunun sa ve sol kollarnn bozulduk larn gsteren Macar Kral Ladislas heyecana gelip, Jan Hunyad'n menetmesine ramen kendini tutamayarak Polonyal kuvvetleriyle beraber Osmanl ordu merkezine hcum ederek sancaklarn bulunduu yere kadar geldi. iddetle mdafaada bulunan yenieriler alacak bir s ratle merkezden ieriye giren dman kuvvetlerini evir diler. Bu srada yenierilerden Timurta adl bir y i it kraln atnn ayana bir balta vurarak kral yere dr d. Kraln yere dtn gren yayaba Koca Hzr hemen kotu ve kraln ban kesti ve bunu bir mzrak ucuna takarak gsterip yksek sesle barm aya balayn ca Polonya kuvvetlerinin kuvve-i maneviyelerini bozu lup kamaa baladlar. Fakat bu demir kskatan k mak ve kurtulm ak artk m mkn deildi.
O SM A N L I R J M

Bu srada Osmanllarn sol cenahn evirmekte olan Jan Hunyad, sratle yetierek vaziyeti dzeltmee ve; Biz kral iin deil dinimiz iin vurulmaya geldik diye as keri gayrete getirm ee alt ise de muvaffak olamad. Zira kraln katlini duyan Trk kuvvetleri dnerek topar lanrken hal ordusunda um um i bir panik meydana gel m iti. Bunun zerine Jan Hunyad da Polonyal kuvvet lerden kurtulanlar alarak kamtr. Sultan M urad'n muharebe m eydann terketmemesi bu byk baarnn elde edilmesine sebep olmutur. Varna muharebesinde Anadolu beylerbeyisi Damad Karaca Paa ile Kara Timurta Paa'nn torunu Um ur Bey'in olu Osman Bey ehid olmulardr. Dman or dusundan ise Kral Ladislas ve muahedenin bozulmasnda birinci derecede am il olan Kardinal Jlyen Sezarini maktl dmlerdir. Dmann ileri gelen kumandanlarn dan bazlar esir dtler; kaanlar ise Tuna boyuna kadar takip olunup bir ksm katlolunmutur. Osmanllarn te lefat on bin kadar olup dmann altm bin civarnday d. Kraln kym etli eyalaryla 250 araba Trklerin e li ne geti. Zaferi m teakip M slman hkm darlara fe tihnameler yazld. Btn slm alemi Osmanllarn za fer sevincine itirak etti. Tarihte byk neticeler douran harplerden olan Varna Zaferiyle Balkanlarda Osmanlnn g ve kuvveti ne kar koyacak bir kuvvet kalm ad. Lehistan ve Maca ristan, Kral Vladislas'n lm yle bir daha birlememek zere ayrld ve B altk kysn dan A driyatik Denizine kadar uzanan Lehistan- Macaristan devleti ortadan kalk t. Varna Muharebesi; Bizans'n, Balkanlardan ve Av rupa'dan m idini kesmesine sebep oldu3.

II. KO SO VA SAVAI
Sultan II. Muradn Hunyadi Yano komutasndaki hal ordusu ile 17 Ekim 14 48 'de yapt meydan sava.

Sultan II. Murad Han skender Bey'in ayakland Arnavudlar yola getirm ek iin urarken Macar kral naibi Jan Hunyad'n byk bir kuvvetle hududu ge mekte olduunu haber alarak harekat durdurup geri dnd.
SYASET

Jan Hunyad 1444'te Varna'da uradklar byk hezimeti zihinlerden silm ek ve Byk Macaristan mparatorluu'nu kurm ak istiyordu. Ayrca Osmanllarn ilerlemelerine son vermek zere btn Avrupa lkelerin den yardm istedi. Franszlarla ngilizler, N ibolu mey dan muharebesinde ordularnn byk ksm n kaybet tiklerini belirterek bu istee menfi cevap verdiler. Eflak, Bohemya, Polonya ve Almanlar ise gnderdikleri kuv vetlerle Macarlarn yannda yer aldlar. Arnavutluk Beyi skender Bey de H al ordusuna kuvvet gndereceini vaad etti. Hunyad ksa srede Macaristan'dan karabilecei en gl orduyu hazrlad. Macar, Alman, Leh, ek, Slav ve talyanlardan meydana gelen hal ordusu 90.000 k i i civarndayd. Ayrca bu kuvvetler derme atma hazr lanm olmayp muntazam ve muharip valyelerden oluuyordu. Hunyad, Varna savana katlm ad iin Srp kralna kzgnd. Bu defaki savaa da itirak etmeye ceklerini renince son derece hiddetlendi. D olaysyla ilk planda Srbistan' igal ederek Osmanl lkesine y rd. Sultan Murad Han ise H unyadn Tunay gemek zere olduunu haber alnca sratle Arnavutluktan ka rak Sofya'ya gelm iti. Burada ordusunu bir yoklamaya tabi tutarak sava hazrlklarn tam am lad. Osmanl or dusunun mevcudu seksen, yz bin olarak kaynaklarda belirtilm ektedir. ki ordunun mevcudu hemen hemen birbirine denk durumdayd. Casuslar vastasyla dma nn gzergahn takip eden Murad Han, H al b irlikleri nin ardndan kendisi de Kosova sahrasna geldi. Elli do kuz yl nce hal ordusunun yenildii bu yerde yeni bir muharebe daha balyordu. Sultan Murad Han, Trk- slm ananesi gereince, muharebeden nce sulh tek lif etti. Reddedilmesi zerine dman ordusu hakkndaki btn b ilgileri deerlendire rek, harp nizam aldrd. Osmanl ordusunun merkezin de kinci Sultan Murad Han, sa kolda Rum eli Beyler beyi Turahan Bey, sol kolda Day Karaca Paa bulunuyor du. nc kuvvetler, Aknc Beylerinden H zr Bey, sa Bey; ihtiyat da Sian Bey kumandasnda toplanmt. Hunyadi Yano'un kumandasndaki m ttefik ordusunun sanda Macarlar, Sicilyallar, sol kolda da Almanya, Po lonya, Romanya kuvvetleri vard.
O SM A N L I

17 Ekim 1448 tarihinde Hunyadi Yano, zaferden emin bir ekilde taarruzla muharebeyi balatt. M ttefik askerler, okuyla hcum etmesine ramen, Trkler kar snda birinci gn stnl salayamadlar. Trklern geri ekileceini uman Hunyadi Yano, ikinci gn le yin balatlan taarruz da neticesiz kalnca, gece basknna teebbs etti, fakat baarl olamad. Muharebenin nc gn olan 19 Ekim sabah balayan taarruzda, Osmanl ordusu sahte ric'at taktiini tatbik ederek, mukavemet etmeden geri ekildi. Sa ve sol kollar alarak, m ttefiklere Osmanl merkez kuvvet leri hedef tayin ettirildi. Trklern katn zanneden Hal ordusu zafer kazandk hissiyle uursuzca merkez is tikam etine ilerledi. Merkez safha safha geri alnrken, dmann iyice d ald tesbit edilince, kar taarruza geildi. Merkeze giren dman kuvvetleri, yandan ve ge riden sarld. yice evrildiini anlayan Hallar, m itsiz ce bir an karlk verdiler ve kamaya baladlar. nceden kaanlar ve geri ekilenler dnda H allar muharebe meydannda imha edildi, kinci Kosova Meydan Muharebesi neticesinde, Trklern Balkanlardan atlam ayaca kesinleince Avru palIlar taarruzu brakp, mdafaaya getiler. Bu zafer s tanbul'un fethi iin, Balkanlardaki emniyeti tem in eden son byk admdr. Bu muharebe cihan hakim iyetine g i rimemizin de balangcdr. Trkiye bu zaferden itiba ren asr, dnyann en byk ve en kuvvetli devleti ol ma vasfn muhafaza edecektir. D olaysyla ikinci Kosova zaferinin Trk tarihinde ok mhim bir yeri vardr4.

STANBULUN FETH
Osmanh sultanlarndan II.Mehmed Han'n 5 4 gnlk bir kuatmann ardndan 2 9 Mays l453'te Bizans Imparatorluu'nm baehrini almas. stanbul muhakkak fetholunacaktr. Onu fetheden emir ne gzel emir ve onun askerleri ne gzel askerlerdir. Peygamber

efendimizin asrlar ncesinden m jdeledii bu fethi ger ekletirmek iin slm 'n ilk asrndan itibaren teebbs lerde bulunulmu bu uurda adeta yarlm tr. lkini kinci Emevi halifesi Yezid bin M uaviye'nin balatt 669 baharndaki muhasaraya Hz. Peygamberin bayrakta r Eba Eyyub el-Esari de katlm ve surlar nnde ehit dmtr. Bu seferle balayan kuatm alar asrlarca pek
I SYASET

ok slm devleti tarafndan devam ettirilm i ve stanbul Mslmanlarn kzl elmas olmutur. te II. Murad Han'n olu Mehmed de ehzadeli inden beri biran nce stanbul'u fethetmek ve Hz. Pey gamberin tebir ve tebriklerine mazhar bir cihangir ol mak ideali ile yanp tutuuyordu. Bu itibarla tahta geer gemez (18 ubat 1451) Anadolu'da ortaya kan Kara man gailesini hallettikten sonra stanbul ii ile ilgilen meye balad. Zira stanbul'un artk Osmanl devletinin elinde bulunmas zaruri idi. nk devletin Anadolu ile Rum eli'deki geni topraklar ancak bu sayede birbirine balanr, Balkanlarda Trklerin kesin olarak tutunabilmeleri de bu suretle salanabilirdi. te yandan Bizans mparatorlarnn Trkler aleyhine tertip ve planlar bit mek bilmiyor Avrupa devletlerini devaml olarak Hal seferleri iin tahrik ediyorlard. Dolaysyla bu fitne oca nn kaldrlm as da byk nem tayordu. II. Meh med Karaman seferinden dnte Edirne'ye gitm ek ze re iken anakkale boaznda dman gem ilerinin bulun duunu haber alnca stanbul boazna geldi. Zaanos Paa'dan Anadolu hisarnn tam karsna yeni bir hisar daha yaplmasn emretti. Bu yeni kalenin inasyla hem bir taraftan te tarafa geiler kolaylaacak hem de Kara deniz'den Bizans'a gelen yardm lar nlenecekti. Rumeli hisarnn inasndan byk endieye kap lan mparator Konstantin Edirne'ye eliler gnderdi. Ancak gen padiah imparatorun Karaman seferi srasn da kendisini tehdit etmesini unutmamt. Elilere:
Gidiniz imparatorunuza deyiniz ki imdiki padiah eski padiahlarn ayn deildir. Onlarn yapamadklar eyleri bu kolayca yapabilmektedir. Onlarn istemedikleri eyleri bu isti yor ve baaracaktr. Bu husus iin imdiden sonra gelenin deri si yiizlecektir. cevabn vererek huzurundan kovdu.

Sultan II. Mehmed bundan sonra btn k stan bul'un fethi dncesi ve hazrlklar ile geirdi. Yata na girer kalkarken, saraynda ve darda gezinirken hep stanbul ile meguld. Yalnz veya arkadalar ile gezin tiye ksa yine fethi dnr, istirahat ve uyku bilmezdi. Elinde kalem ve kat daima stanbul'un haritas ile u rard. Yine bir gece ayn dnce ile uykuyu kaybetmi, veziri andarl H alil Paa'y gece yarsndan sonra kona ndan sarayna arm t. Byle gece yars vakitsiz arlm aktan korkan yal vezir, elinde altn dolu bir tep si ile huzura kmay uygun grmt. Pdihn ayakla rna kapanyor, zrler diliyordu. Padiah; Bana bunlar
deil, tstanbul lazmdr, uraya otur konualm der. Halil

Paa Allah'n yardm ile fethin nasib olacan syler. Bu arada stanbul'un kuatlm as mnasebetiyle btn slm alemine ilanlar gnderildi. stanbul surlar n ykacak gte toplar dktrld. Dklen bu toplar dan bazlar o kadar byk idi ki her birini krk-elli ift kz veya ikibinden fazla insan ekiyordu. Pdih b tn hazrlklarn tamamladktan sonra 23 Mart 1453'te Edirne'den hareket ederek 5 Nisanda stanbul surlar nne geldi. Osmanl donanmasnn da muhasaraya ka tlm as ile stanbul, Hali hari her taraftan evrilmi bulunuyordu. Sultan Mehmed'in ehri teslim i isteine red cevab nn verilmesi zerine 6 Nisan 1453 gn mthi Trk toplarnn atelenmesi zerine mcadele balad. Yuvar lak ta glleler frlatan Trk toplar Bizans surlarn ze deliyor, okular da surlarn mazgallarna devaml ok at yordu. 18 Nisanda donanma stanbul adalarn zaptetti. Ayn gn Bayrampaa deresi tarafndaki surlarda gedik lerden geebilmek m idiyle bir gece yry yapld. Drt saat sren mcadeleden bir netice alnamad. 20 Nisanda Papann gnderdii bir gemi ile drt Ceneviz gem isi stanbul nlerine geldi. Asker ve zahire tayan bu gemiler Osmanl donanmasnn mdahelesine ra men H alice girmeye muvaffak oldu. Bu baarszla fevkalade sinirlenen gen pdih, donanma komutan Baltaolu Sleyman Bey'i azlederek yerine Hamza Bey'i tayin etti. Toplanan harp meclisinde Vezir-i zam andarl H alil Paa'nn aleyhte tezine ramen kuatmaya de vam etme karar alnd. 22 Nisan gecesi Trk donanma sn karadan Hali'e indirerek mdafilerin maneviyatna
I SYASET

Gen pdih 26 Mart 1452'de ordu ve donanma ile gelerek bur ve surlarn inaasna bizzat nezaret etti. Ku leler, kaplar ve m azgallarn yerlerini nemlerine gre bizzat tesbit etti. Padiahn tevikleri ve ok saydaki Trk teknisyen ve iilerin gayretleri neticesinde drt ay gibi ksa bir sre sonunda muazzam bir hisar ortaya k t. Hisarn muhafzlna Firuz Aa tayin edildi. M aiyyetine drtyz yenieri ile silah ve cephane verildi. II. Meh med bundan sonra iki gn stanbul surlarn ve evresini tefti ederek gzden geirdikten sonra Edirne'ye dnd.
O SM A N LI

byk darbe vurdu. 6 ve 12 Mays tarihlerinde dzenle nen iki umumi hcumdan da bir netice elde edilemedi. Bundan sonra gnler top muharebesi, ok, kurun atla r, byk mteharrik harp kulelerinin surlara hcumu ve lam hafriyat ile gnler geti. 23 M aysta sfendiyarolu Kasm Bey'i imparatora gnderen pdih bir kez da ha ehrin teslim ini istedi. Aksi halde ehrin maruz kala ca tehlikelere iaret etti. mparator bu teklifi kesin bir dille reddetti. 27

Tam gece yars olunca Mum Donanmas bir anda snd. Btn ordugah karanla gmld. Bu hal mdafler zerinde daha byk bir moral knts meyda na getirdi. 29 Mays Sal gn gne domadan iki saat nce, Trk ordugahnda hareket balad. Sabah namazn klan pdih, Rabbinden fetih niyaznda bulundu. Sonra g ne ykselince ik i rekat nafile namaz daha klarak, k lc

n kuanp atna bindi ve son kez hcum emrini verdi. Mays pazar gn ordugahta dolaan mnadiler, Toplarn gm lemesiyle birlikte bunca sava grm iki gn sonras iin, umumi yry ve yam a kararn Trk ordusu her taraftan hcuma kalkt. Bir anda hen dekleri aarak surlara merdivenleri dayamaya ve trman maya baladlar. Bu arada okular da mdafilere gz a trmyordu. stanbul surlar nnde, o devirde mevcut silahlarn hepsi kullanlarak mthi bir muharebe cere yan ediyordu. Cenevizli kumandan G uistiniani'ni yaralanp sur lar terkettii srada, U lubatl Haan isminde dev yapl bir bahadr, surlara Trk sancan dikmeye muvaffak ol du. Fakat m ancnkla atlan talar ve oklarla orada ehit dt. Ancak kat yoldan gelenler bayra drmedi ler. Bylece sratle birinci surlar aan yenieriler, Topkap ile Edirnekaps arasndaki ikinci suru da geip mdafiler zerine yklendiler. Bu hareket yeni kuvvetlerin g i riini kolaylatrd. Ayn vakitlerde Cebe A li Bey Hali surlarn, Karaca Paa Tekfur Saray surlarn, donanma komutan Hamza Bey de Marmara surlarn aarak her kesimden ehre dahil oldular. Trklerin ehre giriinin bu en hararetli annda, mevkiini terkeden mparator, kan panik srasnda d erek ayaklar altnda telef oldu (ldrld de rivayet olunmaktadr). Peygamber efendimizin 800 ksr y l nceki m j desine kavutuunu gren gen pdih Sultan II. Meh med, atndan inerek kr secdesine kapand. 21 yanda stanbul'u fethederek FATH nvann alan Sultan Mehmed, leden sonra maiyyetinde vezir, ulema, ve sair ileri gelen devlet adam laryla birlikte muhteem bir alayla Topkaps'ndan ehre girdi. stanbul'un Osmanllar tarafndan fethi 15. asrn en mhim hadiselerinden biridir. Fetih, slm lkelerinde byk bir sevince sebep olmu Osmanl Devleti'nin
O S M A N II I SYASET

ilana baladlar. Osmanl ordusunun her kesiminde yo un bir hazrlk gze arpyordu. Gen pdih atna bi nerek surlar boyunca birlikleri dolat. Grevlilere gerek li tenbihlerde bulundu. Sonra donanmay gzden geirip Hamza Bey'e umumi hcum hakknda em irlerini verdi. Sultan II. Mehmed, leyin Galata Ceneviz cemaat ileri gelenlerini huzuruna ararak, hibir suretle Rumlara yardmda bulunmamalarn ihtar etti. Ertesi gn ordu ve donanmann byk kk b tn komutanlarn toplayan II. Mehmed Han onlara y le hitap etti:
Sizi, cesaretinizi bir kat daha tahrik etmek iin buraya toplamadm.. Bunu daima hatta lzumundan fazla gsterdi niz. Fakat benim esas gayem, zaferle neticelenecek hcum vesi lesiyle ebedi an ve erefin sizleri beklediini hatrlatmaktr. imdi parlak bir muharebe iin birbirinizi tevik ediniz. Hatrlaynz ki, parlak bir muharebe iin ana art vardr, iyi niyet, kt hareketlerden ekinme ve amirlere itaat. Yani, skunetle ve disiplin iinde, verilen emirlerin tamamen yerine getirilmesi. . . imdi yce bir azmin verdii cokunluk ile mu harebeye kounuz ve malik olduunuz liyakati gsteriniz. Bana gelince sizin banzda muharebe edeceime yemin ederim. Herkesin ne suretle hareket edeceini bizzat takip edece im. . .

Bu nutuktan sonra, yksek rtbeli kumandanlar bir mddet daha alkoyan pdih, onlarla hcum plan larn son kez gzden geirdi. O gece gnein batmas ile birlikte btn Osmanl birlik ve gem ileri mum donanmas yaptlar. Bizans bir k emberi iine alnd. Her yerden tyleri rperten tekbir sesleri geliyordu. Bizans halk bu k ve seslerden dehete dt.

mevkii dnya M slmanlarnn gznde daha da yksel mitir. Halifenin elileri Fatih'i tebrik iin stanbul'a gelm itir. Avrupa ve H ristiyan alem i ise stanbul'un fet hini byk bir znt ile takip etmitir. Y llardr ura tklar iki kilisenin birletirilm esi teebbs artk hayal olmutur. Zira Fatih, dou Ortodoks kilisesini m stakil hale getirm itir. Bylece Fatih, papazlarn btn hristiyanlk alemine lider olm alarnn nne gemi oluyordu. Osmanllarn stanbul'u fethetmeleri Ortaa'n ka panarak Yenia'n balamasna yolamtr. Bizansn y klm az denilen surlar Fatih'in m hendisliini yapt toplara dayanamamtr. stanbul'un Asya-Avrupa ktala rnn en nemli yerinde bulunuu ona dnya ticaret mer kezi nvanu veriyordu. Bu itibarla stanbula hakim olan dnyaya hakim olabilir deniliyordu. N itekim Osm anllar stanbul'u zaptettikten sonra Asya, Afrika ve Avrupa ktalarnn en mhim yerlerine sahip oldular. Fatih stanbul'u fetihle birlikte derhal bir ilim mer kezi haline getirdi. Devrinde dnyann en byk niver sitesi saylan Sahn- seman medreselerini kurdu. Drt bir yandan alim ler stanbul'a akn etti. Ayrca cami, eme ve sebillerle ehre ksa srede Trk-slm damgas vurul mu oldu5.

korkun bir surette tahrip ettiler. Bu arada Uzun Hasan'n amcazadesi Yusufca Mirza'da 20 bin k iilik bir kuvvetle Karaman topraklarna girm iti. Tokat'n tahri bi ve Yusufca Mirza'nn Karaman topraklarna gird ii haberi stanbul'da duyulunca Fatih Sultan Mehmed b yk bir teessr ve kzgn lk ierisinde derhal sava kara r vermi ve emirlerine hazrlklarn yaplm asn emret m iti. imdiye kadar yapaca savalar en yaknlarndan bile gizlemeye itina gsteren Fatih Sultan Mehmed ilk kez bir nme gndererek Uzun Hasan' durumdan haber dar etti. Fatih mektubunda: Sen vilayet ykmay padiahlk
m zannettin? ekinmeden, korkmadan topraklarmza teca vz ettiin iin klcmz senin gsnde kana bulanacaktr. Er isen meydana gel, delikten delie girme ve haber vermedi deme,

diyordu. Osmanl padiah bununla da yetinmeyerek Mihalolu A li Bey ve kardei skander Bey komutasnda daha ktan Sivas blgesine gnderdi. Kendisi de 11 Nisan 1477'de 70.000 k iilik bir ordunun banda harekete geti. Akkoyunlu Hkm dar Uzun Haan da 70.000 kiilik ordusuyla Tebriz'den kararak Erzincan'a doru ilerlemeye balamt. Uzun Haan ayrca daha evvel C i hanah ile Ebu Said'e muvaffakiyetle uygulad tuzakla r Osmanllara da hazrlamt. N itekim Tercan tarafnda Frat nehrini takip eden Rum eli Beylerbeyi Has Murad Paa, Akkoyunlu nc birlikleri zerinde kk baar lar salamas zerine nehri gemeye kalkt. Vezir-i zam Mahmud Paa'nn srarla menetmesine ramen F rat' geen Has Murad Paa, Uzun Hasan'n byk olu U urlu Melmed Bey tarafmdan pusuya dld. Osm anl ordusunun bu en seme birliklerinin bir ksm im ha edilirken bir ksm da bozgun halinde Frat' geri ge erken bouldular. Has Murad Paa da Frat nehrinde boulanlar arasndayd. Yaklak on bin askerin kayb Osmanl ordugahnda byk bir buhrana sebep oldu. Osmanllar muharebe sahasn terk edip etmemekte te reddt dahi ettiler. Ancak geri ekilm ekten, daha byk felaketlere sebep olabilecei endiesiyle vazgeildi. Fatih Sultan Melmed, Murad Paa'ya zamannda yardm etme d ii gerekesiyle, vezir-i zam Mahmud Paa'ya fena hal de kzm fakat im dilik sesini karmamt. te yandan Uzun Haan, Has Murad kuvvetlerini imha ettikten sonra meydana km ayarak artc bir
I SYASET

OTLUKREL SAVACI
Fatih Sultan Mehmed'in Akkoyunlu sultan Uzun Ha an ile 11 Austos 1 4 7 3 'te yapt byk meydan muharebesi.

Akkoyunlular Uzun Hasan'n 1453'te tahta kn dan itibaren fevkalade nem kazandlar. Karakoyunlu hkmdar Cihanah, Maverannehr hkmdar Ebu Said Miranah ve Horasan hkmdar Hseyin Baykara'y yenerek topraklarn ele geiren Uzun Haan lkesini bu suretle Frat havalisinden Maverannehr'e kadar uzanan byk ve kuvvetli bir devlet haline getirm iti. Bundan sonra kendine rakip olarak Osmanllar gren Uzun Ha an, bu devletin dmanlar ile i birliine balad. Bir taraftan b atllarla ve bilhassa Venediklilerle antlamalar yaparken dier taraftan Karamanoullarn destekleme gayesiyle O sm anl topraklarna aknlarda bulundu. Uzun Haan 1472'de Karamanoullar'na yardm etmek zere Bektaolu mer Bey komutasnda 30.000 kiilik bir kuvvet gndermiti. Karamanolu Pir Ahmed ve Kasm Beylerle hareket eden bu kuvvetler Tokat' pek
OSMANII

plan takip etmekte idi. Zaman zaman grnp ekilerek Osmanl ordusunu istedii mevkiye ekme dncesindeydi. N ihayet Fatih Bayburt'a doru gelirken azi mevkiine geldiinde ordusunun sa cenahm tehdit eder vaziyette ve sarp bir mahalde Akkoyunlular belirdi. Fa tih, geilmesi ok g, dar ve etraf yksek dalarla ev rili bu yerde ordugahn kurmak zorunda kald. Frat havzasnn gelecei, O tlukbeli diye anlan bu mevkide iki byk Trk devletinin ordular arasnda yaplacak sa vaa gre belirlenecekti. Osmanl ordusunun merkezinde Fatih Sultan Meh med, sa kolunda ehzade Beyazid, sol kolunda elzde Mustafa bulunuyordu, pdihn yannda Yenieriler ehzadelerin kumandalar altnda da eylet kuvvetleri vard. Akkoyunlu ordusunun merkezinde Uzun Haan Bey olup sa kolunda oullarndan Kr Zeynel, solda ise U urlu Mehmed birlikleriyle yer almlard. Sava Kr Zeynel'in tepeden, Anadolu beylerbeyisi Davut Paa kuvvetlerinin zerine atlm asyla balad. Davut Paa'nn Uzun Haan kuvvetlerine kar gsterdi i mukavemet ve onlar lzumu kadar oyalamas, Osm anl ordusunu kt durumdan kurtarm t. Bu m uka vemetten faydalanan ehzde Mustafa biraz sonra dzl e kmaya muvaffak olmu ve Anadolu askeri btn ile Kr Zeynel kuvvetleri zerine yklenm iti. imdi korkun bir sava oluyordu. Osmanl askerleri dalardan aaya atlarn srerek sel gib i akp gelen Akkoyunlu as kerlerini grnce nasl bir bela ile karlatklarn anla m akta glk ekmediler. Fakat bununla beraber sa ve sol kanatlarda yirm i bin zrhl azeb eri btn gayretiyle Uzun Haan kuvvetlerini hrpalamaya balad. Etraf yer den kalkan tozdan dolay grnmyordu. O kadar insan ve at lyordu ki bunlarn kanlar tepelerden dereye do ru sel gib i akyordu. te bu sralarda, lgnca harbe giren ve byk bir gayretle savamakta olan Uzun Haan'n olu Kr Zey nel, azeb askerlerinin arasna dm ve ldrlmt. Koparlan kafas azebler aas Mahmud Aa tarafndan ehzde M ustafa'ya gnderilmi, o da onu pdiaha yolla m t. Bu hadise Osmanl kuvvetlerinin sava gayretleri ni ne kadar artrd ise, kar tarafnda m aneviyatn o ka dar sarst. Bu suretle Uzun Haan kuvvetlerinin sa ka nad kmt. Onun iin Zeynel Bey'in stne yr
O SM A N U I

m olan Osmanl kuvvetleri im di ortada bulunan Uzun Haan zerine yneldiler. D ier taraftan Uzun Hasan'n teki olu U urlu Mehmed ise ehzde Bayezid kuvvetleri karsnda bozularak ekilm iti. H albuki Uzun Haan ise bu sralarda olu Zey nel'in ldn renmi ve sa kanadnn paraland n da grmt. Bunun zerine yannda bulunan Karamanolu Pir Ahmed'e; Karamanolu hanedann harap ol
sun, beni bir cierparemden bunca dilaverden karb perian ol mama sebep oldun. Benim Osmanolu ile ne iim vard diye

barm t. Yine bu sralarda Fatih m aiyyeti ile birlikte bir tepeye km bulunuyordu. Yannda yirm i be bin yenieri vard. Zaferin kazanlmak zere olduunu gren Fatih, m aiyyetindekilerin bir ksm n da harekete geir di. Bunlarn harb sahasnda grnmesi Uzun Hasan'm mukavemet im kanlarn bsbtn krd. Esasen sol ka nattaki durumu da iyi deildi. Onun iin mukavemetin m anaszln idrak ederek sava m eydann terk etti. Fatih sava m teakip, esir den Karakoyunlu bey leriyle Akkoyunlular affetti, ^rdndan ebinkarahisar zerine yryerek fethetti. Burada iken Uzun Hasan'm elileri gelerek sulh teklifinde bulundular. Osmanl p dih bir daha topraklarna saldrmamas ve ebinkara hisar'n fethini kabul etmesi artlaryla sulh teklifini ka bul etti. Osmanl devlet adamlar Akkoyunlu lkesine girilm esi konusunda srar ettiler ise de Fatih, Trk ve snni bir lke topraklarna ordu sevketmenin mahzurla rn belirterek reddetmitir. Fatih'in dou seferi neticesinde Frat nehrinin bat s kesin olarak Osmanl hakim iyetine geti. B atllar Osm anl Devletini m alup edip, stanbul'a tekrar hakim olam yacaklarn kesin olarak anladlar. Anadolu b irli i nin Osmanllar tarafndan salanaca kesinleip, OrtaDou yolu ald. Akkoyunlu lkesinde taht mcadelesi balayp, hanedan paraland Karamanl lkesi Osmanl hakim iyetine geti. O tlukbeli Zaferi ncesi ve sonras te cavzlerini artran Hal korsanlarnn Akdeniz ve Ege sahillerindeki saldrlar da neticesiz kald. Venedikliler de anlama istemek mecburiyetinde kalnca, batda ve douda Osmanl devletinin bykl kabul edildi6.

ALDIRAN SAVAI
Yavuz Sultan Selim ile Safev hkmdar ah Ismail arasnda 23 Austos 1 5 1 4 'te aldran'da yaplan meydan muharebesi.
SYASET

ran'da ii inanna dayal Safev devletini kuran (1502) ah smail, Akkoyunlu devletini ortadan kaldra rak Azerbaycan, Irak- Arab ve Irak- Acem'i ele geir dikten sonra Osmanl lkesine ynelmiti. ncelikle gnderdii dailer vastasyla Anadolu'da Osmanllarn tesis ettii birlik ve beraberlii bozacak byk bir ii propagandas balatt. Tokat ve evresinde Nur A li H ali fe, Antalya'dan Ktahya'ya kadar uzanan blgede ise ahkulu Baba Tekeli'nin idare ettii isyanlar byk can ve mal kaybna sebep oldu (1511-1512). Yaklak elli bi ne yakn insan ld, pek ok ev yakld veya yamaland. Osmanl hkmdar II. Bayezid Han'n sava kar t tutum u asileri daha da cesaretlendirmi olaylarn b ymesine ve Anadolu'nun bir sava srasnda iten ke cek hale girmesine sebep olmutu. Trabzon valiliinden beri ah sm ail'in Anadolu'da ki faaliyetlerini takip eden, onun bu topraklar zerinde ki arzu ve emellerini iyice kavrayan ehzde Selim tahta geer gemez (24 Nisan 1512) Safev meselesini kesin olarak zmeye karar verdi. ii ranllarla savamak iin stanbul mfts Sargrz Nureddin Efendi ile Kemalpaazade'nin konu ile ilg ili hazrlad risalede, kfr ve irtidada hkmedilen ah smail ile askerlerine kar alacak savalarn dier din dmanlar ile yaplacak sa valarn ayns olduu ve cihad saylaca belirtiliyordu. Bu fetva ve risalelerin kaleme alnm alar ile hareke te geen Yavuz Sultan Selim, ncelikle Anadolu'da olay lara karm, devlet gleri ile arpm, yamalarda bulunmu ah smail taraftar k rk bin kzlba tesbit ve idam ettirdi. Yavuz bu hareketiyle Anadolu isyanlarnn msebbibi ah smail zerine yrrken gerisindeki teh lik eli potansiyel gc bertaraf etm ek istemiti. ah smail ise yannda bulunan ehzde Ahmed'in olu Murad elebi'yi Osmanl tahtnn varisi ilan etti. Memlk sultanna bir eli gndererek ittifak teklifinde bulundu. Ayrca Anadolu'daki dailerine haberler gnde rerek faaliyetlerini artrm alarn istedi. ahn bu son faaliyetleri zerine Selim Han, Edir ne'de toplad olaanst divanda sava karar ald. 19 M art 1514'de Edirne'den hareket ederek 29 M artta s tanbul'a geldi. Burada iken Eyp Sultan, dedesi Fatih ve babas Bayezid H an'n kabirlerini ziyaret eden Selim, kurbanlar kestirip fakirlere pek ok sadaka datt. zO SM A N LI

m it'e geldiinde ( 20 Nisan ) esir olarak orduda bulunan ii halifelerinden K l isminde birisiyle al sm ail'e bir nme gnderdi ve zerine yrdn bildirdi, nme sinde ah sm ail'in byk halife ile belli bal din alim lerini ktlemesini iddetle tenkit eden Selim bu yzden katline cevaz verildiini aklyor, kendisinin ise dinin takviyesi yannda mazlum ve kalbi yank olanlarn yardm larna koacan belirtiyordu, pdihlarn ipek ve kuma elbiseler yerine zrh ve kaftan giym esi icap et tiine iaret ettikten sonra, zulmn aciz ve zavalllar zerinden kaldracan beyan ediyordu. 26 Haziran'da Sivas'a gelen Selim 140.000 askere

ykselen ordusunu bir yoklam aya tabi tuttu. Muhtemel bir ii ayaklanmasn nlemek m aksadyla Kayseri ile Si vas arasnda skender Paa kumandasnda 40.000 k iilik bir ihtiyat kuvveti brakt. Osmanl ordusu Erzincan'a geldiinde ( 18 Temmuz ) ah sm ail'in elisi ordugaha gelip pdiaha ii afyon dolu bir altn kutu takdim etti. ah smail bununla Selim 'in nmesinin afyon yutm u ka tipler eliyle yazldn belirtiyordu. Nmesinde ise u anda avla m egul olduunu, sava istem ediini, aksi hal de kar koyma gcnn kendisinde bulunduunu belir terek Selim 'i kmsyordu. Selim Han ise buna kar lk ah sm ail'e kadn elbiseleri gndererek gnlerdir topraklarnda yrd halde meydana kmamasnn sebeplerini sordu. ahn meydana kmamas ve yollardaki ekili arazi yi tahrip ederek Osmanl askerini zahire skntsna d rmesi orduda honutsuzlua sebep oldu. Asker, d mann meydanda olm adn syleyerek geri dnmek is tedi. N ihayet Elekirt ovasnda pdihn adrna kur un atacak kadar ileri gittiler. Fakat Sultan Selim 'in as kere hitaben yapt ksa ve tesirli konuma durumu d zeltti ve ordu tekrar hareket etti. Kaynaklara gre atna binen Selim Han askere:
Bmim arkamdan gelmek isteyenlerden bana hizmet iin kl kuanm terke takm olanlardan isteyenler imdi ayrl sn, ben kararmdan hi bir vakit dnmeyeceim, dem iti. Bu

arada Safev ordusunun da yaklam akta olduu haberleri ordugaha gelmeye balad. Bunun zerine Osmanl ordu su seri bir yryle 23 Austos gn aldran tepeleri ne ulat ve derhal sava iin mevzilendi. ah sm ail'in ordusu ise OsmanlIlardan nce aldran ovasnda yerini alm bulunuyordu,

SYASET

Osmanl ordusunun sa kolunu Anadolu beylerbeyisi Sinan Paa ile Zeynel Paa1 nn em rindeki Anadolu ve Karaman kuvvetleri, sol kolunu ise Haan Paa kuman dasndaki Rum eli askerleri tekil ediyordu. Yannda baz devlet bykleri ve din alim leri olduu halde Selim Han yenieri kuvvetleriyle merkezde yerini alm t. Seksen bin k iilik zinde ve vurucu bir svari kuvve tinin banda bulunan ah smail ise ordusunu ikiye ayr d. Sol kanadn idaresini verdii Ustacaluolu Mehmed ile Osmanl ordusunu evirmek ve im ha etmek dncesindeydi. Bu itibarla sa kanadn idaresini kendi zerine almd. 24 Austos sabah afak skerken ah sm ail'in R u m eli kuvvetleri zerine hcm u ile sava balad. Safev kuvvetleri balangta byk baarlar elde ettiler. Bata Rum eli beylerbeyisi Haan Paa olmak zere pek ok sancakbeyi ehid dt. Ancak Safev ordusunun sol kolu ayn baary gs teremedi. Anadolu beylerbeyisi Sinan Paa askerinin saf larn muhafaza ederek intizam l ve sratle toplara doru ekilm elerini temin etti. Bylece Ustacaluolu ile karde i Kara H an' m aiyyetindeki Trkmenlerle b irlikte Osmanl topusu ile kar karya brakt. M thi Osmanl toplarnn ate amalar zerine ii ordusu darmadan oldu. Bata Ustacaluolu olm ak zere yzlerce insan yer lere yerlere serildiler. Sava Osmanllar lehine dnmt. Bu arada Selim Han, R um eli askerlerine yardm etmek zere bir ksm yenierileri harekete geirm iti. Tfekli yenierilerin savaa girm eleri ile de ii ordusunda um u mi bir panik yaand. Vaziyeti dzeltmek ve ordusunun moralini takviye etm ek m aksadyla her tarafa koan al smail bir ka defa at deitirm i olmasna ramen baa rl olamad. Kendisi de tam O smanllar eline dmek zere iken en yakn adam M irza Sultan A li'n in esareti gze alarak ne gemesi ile esir olmaktan kurtuldu. Hi bir m idi kalm adn grerek sratle Tebriz'e doru kat. Burada da kendisini em niyette gremediinden Sultaniye'ye ekildi. ahn kamas zerine iiler tamamen mukavemet ten vazgetiler. Bir ksm esir bir ksm da m aktul d t. ii ordugah btn hzineleri, ahn ve merasnn zavceleri ile birlikte O sm anllarn eline geti. Savata her iki taraftan da pek ok insan hayatn kaybetti. Safev orO SM A N L I I

duunda on drt han ve pek ok kabile reisi lrken Osmanl tarafmdan ise Rum eli beylerbeyisi ile on sancakbe y i hayatm kaybetti. aldran muharebesinin kazanlm a snda Yavuz'un sava byk bir dirayet ve baaryla ida re etmesinin yannda Osmanl toplarnn da nemli l de rol oldu. Yavuz Sultan Selim savatan sonra Tebriz'e hareket etti ve halka aman vererek, 5 Eyll'de ehre girdi. Bura da bir haftalk ikam eti esnasnda Tebriz'in Sultan Haan Cam ii'nde drt halife ile byk eshabn isim lerini hut bede okuttu. al smail tarafmdan b iriktirilm i hzine lere el koydu. Daha sonra eski lhanl merkezi Karaba'a ekilm itir. Sultan Selim k burada geirmek ve bahar la birlikte ran' tamamen zaptetmek niyetinde idiysede baz devlet adamlar ile yenierilerin muhalefeti zerine Kars ve Bayburt zerinden geriye hareket etti. Kemah, Mara ve Elbistan kalelerini fethederek 11 Temmuz'da stanbul'a ulat. aldran savandan sonra bata D iyarbakr olmak zere birok Dou Anadolu ehri Osmanllarn eline geti. Bylece Seluklulardan sonra bozulan Anadolu b irlii tekrar ve kalc olarak salanm oldu. Diyarbekir beylerbeyliine getirilen B yk l Mehmed Paa ve byk alim dris-i B itlisi'n in gayretleriyle H arput,Bitlis, Hsnkeyfa, M eyyafarikin, M ardin, Urfa, R akka'ya kadar Gneydou Anadolu blgesi ve Musul dolaylar Osmanl hakim iyetine geti. Tebriz - Halep ve Tebriz - Bursa ipek yollar Osmanl kontrol altna girdi. Son olarak Anadolu'yu blme ve paralama noktasna gelen ii-Safev tehlikesi byk lde ortadan kaldrlm ve ii propagandas durdurulm utur7.

R DAN YE SAVAI
Yavuz Sultan Selim'in 2 6 1 yllk Memliik devletine son verdii ve hilafet messesesini Osmanllara kazandrd Msr seferinin Mercidabk'tan sonra ikinci byk meydan muharebe si.

aldran'da ii Safev ordusunu byk bir bozguna uratan Yavuz Sultan Selim ertesi sene bu devletin ze rine ikinci seferini yapmak ve tamamen itaat altna al mak istiyordu. Ancak M em lkler'in ran'dan sonra sra nn kendilerine geleceini dnerek Safevlerle ittifak ierisine girm eleri ve bir elilik heyetini ah smail'e
SYASET

gndermeleri, Selim 'in niyetini deitirm esine yol at. Osmanl pdih yeniden ah smail zerine yrmeden evvel kendilerini arkadan vurabilecek M em lkleri berta raf etmek zere hazrlklara giriti. Esasen M em lk Sul tan Kansu Gri de Selim 'i tehdit etmek m aksadyla Halep'e kadar gelm i ve yannda bulunan ehzde Ahmed'in olu Kasm elebi'yi Osmanl tahtnn yegane varisi ola rak ilan etm iti. Bu harekete son derece zlen Selim, Kansu Guri'nin gerek niyetini renmek zere 1516 se nesi ilkbaharnda vezir-i zam Sinan Paa'y 40 bin kii lik bir kuvvetle ran zerine harekete geirdi. Sinan Pa a, Frat' geip Diyarbekir'e yrm ek istediini hudut taki M em lk beylerine bildirdi ise de bunlar souk bir ekilde reddederek geit vermediler. Yavuz Sultan Selim 'in artk tereddd kalm am t. Ulemadan m lhidler zerine giderken mani olmak iste yen bir slm hkmdarna ne yaplm as gerektiini sor du. Hemen hemen btn ulem a . M lhidlm yardm eden
de mlhiddir. Dier din dmanlarna ne yaplmak icap eder se ayns gerekir mealinde fetva verdiler. te yandan bl

sr'a yrmeden evvel Toman bay'a bir eli gnderdi. Se lim nmesinde adna para bastrp, hutbe okutmas ar tyla Gazze'den teye olan topraklar M em lkler'e brak mak istediini belirtiyordu. Ancak Tomanbay'n, yann daki em irlerin tevikiyle eliyi ldrtmesi Selim 'in bir kez daha harekete gemesine sebep oldu. Sratle ilerleye rek Moollar ve Timur gib i dnyay aan cihangirlerin dahi gemeye cesaret edemedii byk Sina ln on gnde at. Ari, Han- Yunus, Salihiye ve Bilbis yoluy la Ridaniye'ye ulat. Burada M em lk ordusunu kendile rini bekler buldu. Burada yaplacak muharebe M ercidabk muharebe sinden daha zor ve tehlikeli idi. Ridaniye cephesi 50.000 k iilik bir kuvvetle ve Frenklerden alman 200 topla m dafaaya hazrd. M em lklerin harp cephesi Kahire'nin kuzey- dousundaki el- M ukattam dandan N il nehri ne kadar uzanyordu. Bu kadar mstahkem bir cepheye arpacak olan Osmanl ordusu d alabilir veya byk za yiat verebilirdi. Ordusunun sa koluna Anadolu beylerbeyisi Musta fa Paa, sol koluna Rum eli beylerbeyisi Kk Sinan Paa'y tayin eden Selim Han, merkeze ise vezir-i zam H a dm Sinan Paa'y brakt. Osmanl padiah Tomanbay'n tertibatn rendikten sonra askeri dehasn gsterecek bir plan tatbik etmek istemiti. N itekim tertibatn ala rak gerekli em irleri verdikten sonra kendisi geceleyin bir ksm svari kuvvetleriyle harekete geti. M em lk ordu sunun sa tarafnda ykselen el- M ukattam dann etra fn gece boyu yryerek geti. Sabah olduunda Memlkler Osmanl ordusundan bir b irliin arkalarnda yer aldn dehetle farkettiler. M em lkler arm olmalarna ramen savaa son derece istekli ve arzulu baladlar. iddetle cereyan eden sava ertesi gn ikindi vaktine kadar srd. Yere akl bulunan M em lk toplarnn fazla bir i grememesine karlk istedii yere nakledile bilen Osmanl toplar s rat ve maharetle kullanlarak M em lk ordusunun byk ksm n biti. Muvaffakiyetten m idini kesen Tomanbay yannda en eci komutanlar Alanbay ve Kurdbay da ol mak zere tamamen zrhlar giyinm i bir b irlikle doru dan Selim H an'n sancaklar zerine yrdler. Osmanl pdihn l veya diri ele geirerek neticeye gitm ek is tiyorlard. Gerekten Tomanbay'n saldrs ok ani ve
I SYASET

genin afii olan halk da Kansu G ri'nin iilerle ittifak etmesinden rahatsz olarak Selim Han tarafna m eylet milerdi. Alnan fetvalar zerine 1516 senesi Haziran'nda s tanbul'dan hareket eden Selim Behisni, Gerger gib i ka leleri alarak M emlk ordusunun bulunduu Mercidabk'a geldi. Burada 24 Austos 1 5 l6 'd a cereyan eden sa vata Osmanllarn teknik stnlne dayanamayan M emlklar ksa bir sre iinde bozguna uradlar. Sultan Kansu Gri savata hayatn kaybetti. Selim Han savatan sonra gird i i Halep'te mera simle karland. Halife III. El- M tevekkil'den halifelik alam etlerini ald. U lu Cami'de okunan hutbede hatib Se lim Han' ilk defa olarak H kim 'l- Harem ey-i erfeyn nvan ile vasflandrd ise de pdih bunu Hadimi?I
Haremeyn-i erfeyn't evirdi. M ercidabk sava ile Suriye

ve Filistin'deki Halep, am, Safed, Nablus, Kuds, Aclun ve Gazze ehirleri Osmanllar eline gemi bulunu yordu. te yandan M ercidabk savandan kaabilen baz M emlk em irleri bir araya gelerek, Kans G uri'nin kar deinin olu Tumanbay' M em lk Sultan ilan etm iler di (10 Ekim 1517). Bu itibarla Yavuz Sultan Selim MO SM A N LI

iddetli olmutu. Ksa srede birlikleri aarak otaa var dlar. Burada Yavuz zannettikleri vezir-i zam Sinan Paa'y yaralayp Ramazanolu M ahmud B ey'i ldrdler. Sinan Paa da ok gemeden ald yaralarn etkisiyle ve fat etti. Ancak kurulu bir m akina dzeni ierisinde hareket eden Osmanl ordusu, bu eit m nferit saldrlarla bo zulacak gib i deildi. Bilakis savaa devam eden M emlkler iin bir ykm oldu. Meydandan l ve yaral olarak 25.000 zayiat vererek ekilm ek zorunda kaldlar. Tomanbay kamaya muvaffak olurken ordugah ve btn topla r Osmanllarn eline geti. Yavuz Sultan Selim, Sinan Paa'nn kaybndan dola y byk znt duymu ve fazla sevinememiti. Yann dakilere Msr' aldk ama Sinan' kaybettik. Sinan' Msr'a
deimezdim. Sinan'sz Msr'da ne gzellik olur szleriyle

1868'de ilk defa A lm anlarn kulland yivli toplarn, Osmanllarda XVI. yzyl balarnda mevcut olmas, im al edilerek muharebelerde kullanlm alar, teknikteki stnlklerini gstermesi bakmndan nemlidir. Yavuz Sultan Selim 'in M sr seferi harekat kabiliyeti, sevk ve idare, muharebede tatbik edilen taktik ve strateji bak mndan harp tarihinin esiz nmuneleri arasna girer.8

M OHA SAVAI
Kanun Sultan Sleyman'n 2 9 Austos 1526'da hal lara kar kazand ve Macaristan'n geleceini tayin eden byk zaferi.

1515'de Fransa kral olarak tahta kan I. Franois, 1519'da len Alm anya mparatoru M axim ilian'n yerine geen Charles Quint ile mcadeleye girim iti. Bu aman sz mcadele, 25 ubat 1525'de Pavia'da yaplan savata Franois'in yaral olarak esir dmesi ve sonradan Madrit'e nakledilerek hapsedilmesiyle neticelendi. Bu durum zerine Fransa'da kraliyet naibesi seilen Franois'in annesi Louise de Savois Osmanllara mraca at etti. Loui se Kanun Sultan Sleyman'a gnderdii m ektubunda, Charles Quint'e kar oluna yardm edil mesini rica ediyordu. Ayrca hapiste bulunan Fronois'in bir elisi de stanbul'a gelm i ve Kanun tarafndan ka bul edilm itir. Kanun'nin gelen elileri merasimle kar lad ve isteklerine msbet cevaplar verdii kaynaklar dan anlalm aktadr. N itekim ubat 1526 tarihini ta yan ve Sen ki France vilayetinin kral Franeskosun hitab ile balyan mektubunda; Gece gndz atmz eerlenmi ve k
lcmz kuanlmtr szleri ile yardm vaadinde bulun

onun yanndaki deerini iaret etmitir. Osmanl ordusu 24 Ocak 1517'de Kahire'ye girerek M sr'n fethini ta mamlad. Birka kez daha Osmanl b irlikleriyle savaa girmesine ramen muvaffak olamayan Tomanbay yakala narak Sultan Selim'e teslim edildi. Selim Han cesaret, ecaat ve y i itli in i pek taktir ettii bu M emlk beyine grev vermek istem iti. Ancak halkn ona kar derin sevgisini grnce ballndan endielendi. Dier M em lk beyleri Canberdi gazli ve H ayrbay'n tavsiyeleri zerine Tomanbay idam olundu. Bu suretle 1250 senesinden beri 267 senedir devam eden ve yakn douda Mool ve H al saldrlarn baar ile durduran M emlk Sultanl, 13 Nisan 1517'de fiilen sona ermitir. Ridaniye Meydan Muharebesi; Osmanl Devletine pekok maddi ve manevi faydalar salad. M sr, Arabis tan Yarmadas, Osmanl hakim iyetine geti. Kzldeniz'e ve Hind okyanusuna in ilip , Kuzey Afrika hakim i yet yolu alarak, Osmanl hududu Atlas okyanusuna da yandrld. Hicaz ve Orta Doudaki mbarek makamlar Osmanl hizmetine ald. Buralar nadide eserlerle ss lendi. Yeni eserler ve ilveler yaplarak, istifadeye sunul du. H alifelik, Sultan Selim Han'a geerek Osmanl pdi hlar saltanata ilaveten hilafet m akam na da sahip ol m alaryla, slm alem inin de lideri oldular. Ridaniye Muharebesi ve M sr'n fethinde, askeri sahada ilk defa Osmanllar 1517 ylnda yivli top kullandlar. Avrupa'da
O S M A N II

mutur. Trk menfaatleriyle de badaan ve gelien bu olaylar zerine Kanun Sultan Sleyman, Belgrad'n fet hinden beri Eflak ve Bodan'da Trkler aleyhinde tah rikte bulunan Macar kral Layo'a kati bir darbe vurmak kararn verdi. 300 top ve 100.000 askerden oluan ordu sunun banda 23 Nisan 1526'da stanbul'dan hareket etti. Byk bir nizam ve disiplin ierisindeki ordu 2. 5 ayda dar'l-cihad Belgrad'a vard. Pdih ekili tarlalara girerek hayvan otlatm ay, reayann hayvanlarn ellerin den alm alarn iddetle yasaklam ve bu gib i hareketle re cret edenlerin iddetle cezalandrlm alarn emret m iti. Yol boyunca cereyan eden tek tk hadise ve sebep
I S Y A S IT

olanlarn derhal cezalandrlmalar, Sultan Sleyman'n Kanun lakabna ne kadar layk olduunun gstergesi g i biydi. Burada yeni katlan kuvvetlerle daha da glenen Osmanl ordusu Tuna boyunu takip ederek tekrar hare kete geti. Yolu zerindeki lok ve sek gib i nemli ka leleri zaptetti. Osmanllarn hedefi Budin id i. Bu arada vezir-i zam brahim Paa da Sirmiye ovasna geerek Salankamen ve Petervaradin gib i mhim ehirleri elde et miti. Osmanl ordusu hem ar hareket ediyor hem de harp tertibatn alyordu. Sa kolda vezir-i zam ve Ru m eli beylerbeyisi brahim Paa, sol kolda Anadolu beyler beyisi Behram Paa, merkezde ise padiah, yenieri aas ve kapkulu askerleri mutad olan yerlerini almlard. Drava nehrini iki gn iinde gem iler zerine kurulan kprden geen Osmanl ordusu 26 Austos'ta Moha ovasna vard. ki gn sonra da Macarlar muharebe mey dannda grndler. Macar kral kendi seme krk bin s varisinden baka kumandas altndaki Alman, Leh, ek, talyan ve spanyollardan mrekkep 70.000 k iilik zrhl valyelere ok gvenmekte idi. Macar svarileri birbirlerine zincirlerle bal ve at lar da talim li olduundan hcum edecekleri cepheleri alt st edebilirler di stelik krk elli bin k iilik bir s vari kuvvetinin nne durulam yacam tecrbeli akn clar biliyorlard. Bundan dolay M acaristan'a akn yapan aknclar bu tarzdaki hcumlarn da nlerinden kap s ratle gerilerinden ve yanlarndan vuruyorlard. Moha sahrasnda Semendire Beyi Yahya Paa-zade Bali Bey'in bu tarzdaki ikaz ve tavsiyesi zerine yeni bir harp nizam alnd. Evvela ordunun arlklar geride b rakld. Sava srasnda ise ordunun ik i kanad alarak dman ieri alnp toplarn nne ekilecekti. Dolaysy la yenieriler bu defa geriye alndlar. Bunlarn nlerine zincirle birbirlerine bal toplar yerletirildi. Kapkulu svarisi ile Bosna beyi Hsrev Bey'in deli kuvveti ihtiyat ta kalp ihtiya olmadka harbe itirak etmeyeceklerdi. Sava 26 Austos 1526 aramba gn ikindi vak tinde Macarlarn hcumu ile balad. K anun'nin son sa va planndan habersiz m ttefiklerin 60.000 k iilik bir svari kolu, Osmanl merkezine yklendiler. Mehur Macar kumandanlarndan Piyer Pereney ile Papas Pol
O SM A N LI g g

Tomori ise btn kuvvetleriyle brahim Paa'nn komu ta ettii Osmanl sa cenahna saldrdlar. Kral Layo ise Anadolu askerine kar saldrya gem iti. Osmanl sa ve sol kollar mukavemet edemiyormu gib i hareket ede rek geri ekildiinden btn birlikler Osmanl merkez glerine yneldiler. Macarlar bu sayede iyice ieriye g i rerken pdih ldrmeye yem inli M arzali ism indeki birinin idare ettii fedai mfrezesi, Kanun'ye iyice yak laarak ok yamuruna tuttular. Bu esnada pdihn k l cn ekerek bizzat muharebeye k atld ve Macar valyesini ldrd rivayet olunmaktadr. N ihayet Macar birliklerinin byk ksm ieriye doru ekildiinde 300 Osmanh topu lm kusmaya balad. Macar ordusu bir anda karm akark hale geldi ve panik balad. Karasu batakl hari m ttefiklerin yan da Osmanllarca evrilm iti. Hsrev ve Bali beyler de bulunduklar yerden kp Macar ordusunun yan ve gerilerine darbe stne darbe vurmulard. Koskoca bir Macar ordusu ve devleti, iki saat gib i ksa bir mddet iinde, yerle bir edilm iti. Macarlarn muharebe meydannda braktklar m aktullerin, ertesi gn yaplan saymda, 25 bin olduu grld. B ataklkta kaybolan ve Tuna'da boulanlarn says ise bilinm em ek tedir. K ral'n dahi cesedine rastlanmamas, Macar zayi atnn korkunluuna ve muharebenin iddetine delildir. Trk ehidlerinin m iktar ise ok azd ve ancak yzlerle ifade ediliyordu. Moha zaferiyle m stakil Macar k rall ykld . M acaristan'n iine aknlar tertiplendi. M acaristan'n baehri Budin dahil Segedin ve dier baz ehirler fethe d ild i9.

PREVEZE ZAFER
Kaptan- derya Barbaros Hayreddin Paa'nn, Andrea Doria komutasndaki hal donanmas ile yapt deniz sava .

Kanun Sultan Sleyman Bodan seferine (1538) km ak zere hazrlklar yaparken Akdeniz'in en mahir denizcilerinden olup spanyollarn hizmetinde bulunan Cenevizli am iral Andrea Doria'mn 40 kadar gem i ile Girit'e doru hareket ettii haber alnd. Bu durum zeri ne kaptan- derya Barbaros Hayreddin Paa stanbul'dan Akdeniz'e ald. Ege denizinde Venedik'e tabi adalardan
StYASET

irili ufakl on iki tanesini zaptetti. uka, Ein, Mrted ve Naka adalar da Osmanl hakim iyetini tandlar. Girit'e gelen Barbaros, Venedikliler elindeki adann iki e hir ile pek ok kyn fethetti. Bu arada kenzo, kiroz, Tinos ve Skorpento adalar da haraca baland. Barbaros Hayeddin Paa'nn bu faaliyetleri batda byk bir galeyana sebep oldu. Papann teviki ile derhal bir hal deniz seferi hazrland. Papalk, Venedik, Cene viz, M alta, spanyol ve Portekiz devletlerinin katlm yla 300 gemiden teekkl eden muazzam bir donanma ha zrland. Andrea Doria'nm idaresine verilen H al donanma s 25 Eyll 1538'de Korfu'dan gneye Preveze'ye doru hareket etti. M ttefiklerin hareketinden zamannda ha beri olan Barbaros Hayreddin Paa da donanmann yn n Preveze'ye evirdi. Emrin de 120 kadar gem i vard. Hallarn gemi saysndaki ar stnl, asker ve si lah oranna da yansm t. Trk donanmasndaki sekiz bin askere karlk H al donanmasnda bu say altm bin idi. Osmanllarn 166 topuna karlk hallarn 2. 500 topu bulunuyordu. Osmanl donanmas 24 Eyll 1538'de Preveze nle rine gelerek harp vaziyetini ald. Ertesi gn ise H al do nanmas gelerek iki m il aa demir att. Nihayet 27 Ey ll gn devrin iki muazzam donanmas kar karya geldiler. Osmanl donanmasnn merkezinde kaptan- derya Barbaros Hayreddin Paa, sa kanadnda Salih Re is, sol kanadnda byk corafya ve m atem atik alim i mehur denizci eydi A li Reis, ihtiyatta ise Turgut Reis vard. Hal donanmasnn banda ise Avrupa'nn en me hur amirali Andrea Doria bulunuyordu. Venedikli M ar co Grimari ile papalk donanma komutan Vicent Capallo m ttefiklerin dier mehur kumandanlar idiler. Barbaros Hayreddin Paa muharebe balamadan ev vel btn reisleri toplayp gem i, silah ve sayca fazla olan dman donanmasnn tabiye stnlnn safd edi leceini anlatt. Galip gelin dii taktirde Akdeniz'de m utlak bir Osmanl hakim iyetinin tesis edileceini ifade edip maneviyatlarn ykseltti. Andrea Doria'nn planna gre hareket eden m tte fik donanmasndan Venedik ve Papa filolar nden gidiO SM A N LI

yor spanyol ve Ceneviz filolar ise onlar takip ediyordu. Donanmasn hilal eklinde dizen Barbaros Hayreddin Paa krk gem ilik bir filoyla usta manevralarla H allara saldrp ncelikle onlar ikiye ayrd. Barbaros'un gem i leri daha hafif ve manevra kabiliyeti daha yksekti. Top lar ise dmanlarnkinden daha uzun m enzilliydi. Bar baros bu avantajlarn en iyi ekilde kullanm aya al yordu. Trk toplan hal gem ilerine ate yadrrken kap tanlar yle bir mesafe muhafaza ediyorlard k i ksa men zilli dman toplarnn glleleri Trk teknelerine en k k bir isabet kaydedemiyordu. Bu vaziyet karsnda Doria, kaptanlarndan Trk gem ilerine iyice yaklamala rn istedi. Oysa Barbaros sratli manevralarla dman gem ilerini bir ka paraya ayrm olup Turgut Reis'e de dman evirme emrini verm iti. imdi Barbaros'un a rtc manevralarnn esiri olan H ristiyan armadasnn gem ileri tek tek batrlm aya balamt. Andrea Doria karlat felaketin bykln abuk kavrad. A k am karanl basmak zere iken ricat emrini vererek meydandan ekildi. Barbaros kaan gem ilerin takibini emretti ise de gece karanlndan istifade eden hallar daha byk bir bozgundan kurtuldular. H allar bu ak deniz muharebesinde gem ilerinin yarsn kaybetmilerdir. 128 harb gem isi ile pek ok nakliye gemisi Trk toplan ile batrlm , 36 kadrga zaptedilmi ve bin kii esir alnm t. Buna karlk hi bir Trk gem isi batmamt. Trklerin drt yz ehid verdii muharebede hallarn zayiat binlerle ifade ediliyordu. Dnya deniz tarihinde pek mehur olan Preveze muharebesi ile Andrea Doria, Akdeniz hakim i unvann Barbaros Hayreddin Paa'ya devretti. Barbaros, ilk defa rampa usul arpmay terkederek dman gem ilerini manevralarla datp batrm a yolunu seti. Bylece ak deniz savalar tarihinde yeni bir r at. leride bata Nelson olmak zere mehur ngiliz am iralleri de bu sistemi tatbik ederek baarlar elde ede ceklerdir. Preveze zaferi Osmanllarn Akdeniz hakim iyeti asndan olduka nemli bir adm idi. Zafer haberi Ka nun Sultan Sleyman'a Bodan seferinden dnte Yanbolu'da iken verildi. Bundan fevkalade memnun olan
I SYASET

Kanun, gnderilen zafernmeyi ayakta dinlem itir. Bu zafer Trk ve slm dnyasnda Cihad- Ekber saylarak byk enliklerle kutlanm tr. Osmanl armadasnn Hristiyanlar zerinde kazand bu kat'i zafer zerine, sulha talip olan Venedik, nce 1539'da sonra da 1540'da stanbul'a sefirler gndererek bir antlama akdine m u vaffak oldu. Bu antlama gereince, sava esnasnda Mora'da olduu gib i Dalmaya'da ellerine geirm i oldukla r bir ksm iskele ve kaleleri iade eden Venedikliler, ay rca Barbaros'un fethetmi olduu Seyros, Patmos, Stampelia, Ein, Nio, Antiparos, Paros gib i adalar zerinde hi bir hak iddia etmeyeceklerini kabul ediyor ve harp tazminat olarak da 300.000 duka vermeyi taahht edi yorlard (1540). Karada Osmanl kuvvetleri karsna kmaya cesaret edemiyen karsa da perian olan H ris tiyan Avrupa devletleri denizde de stnl Osmanl'ya kaptrm akla Orta, Kuzey ve Bat Avrupa'ya sk t rlm oldular10.

Edirne'de toplanan harp divannda IV. Mehmed Han tarafndan Avusturya seferi serdarlna sadrzam Fazl Ahmed Paa getirildi. Ahmed Paa 13 Nisan'da Belgrad'a doru hareket etti. Avusturya tarafndan s rekli eliler gndererek oyalama taktiine aldrmadan Sofya, N i, Belgrad, sek, Budin yoluyla 1 Austos'ta Estergon'a geldi. Osmanl ordusu Estergon nnde kp r inas ile megul olurken Uyvar kalesi kumandan Forga, sekiz bin k iilik kuvvetle gelerek bir gece bask n yapmak istedi. Ancak dmann gelii kprnn ta mamlanp on bin Osmanl askerinin karya getii ge cenin sabahna rastlad. Osmanl askerleri ani baskn kar snda ardlar ise de abuk toparlandlar. Grc Meh med Paa , Beyko A li Paa, Kaplan Mustafa Paa ve Ana dolu beylerbeyisi Yusuf Paa'nn gayretleriyle sava bir anda Osmanllar lehine dnd. Fazl Ahmed Paa ise kprden dzenli bir ekilde devaml asker geirterek kuvvetlerini destekledi. Avusturya birlikleri selameti kamakta buldular ise de Osmanllar alt saat mddetle takip ederek byk blmn imha ettiler. Forga g lkle kaarak kaleye ularken alt bin seme b irliin i kaybetmi bulunuyordu (6 Austos 1663). phesiz ku atlm asna bir ka gn kala en seme birliklerini kaybet mesi kalenin savunma gcn nemli lde kracakt. Cierdelen sahrasnda cereyan etmesi nedeniyle bu sava a Cier delen cengi denilmitir. Fazl Ahmed Paa savatan sonra ordunun hareketi ne hz verdi. Avusturyallarn daha byk kuvvetlerle basknna uramadan kaleye ulamak azmindeydi. N iha yet 17 Austos Cuma gn N itre nehri zerine kurulan kprden geen Osmanl kuvvetleri ksa bir sre sonra Uyvar nnde gzktler. Derhal Uyvar'n Be kaps denilen m evkii karsndaki otana yerleen sadrzam Fazl Ahmed Paa ilk olarak,slm adeti uyarnca, Forga'a kalenin teslim ini ihtiva eden bir m ektup gnderdi. Bu arada Osmanl ordusu kurulu bir m akina gib i drt koldan harekete geerek Uyvar' bir ember iine al d. Ortada sadrzam Ahmed Paa, Rum eli beylerbeyisi Beyko A li Paa, Yenieri aas Salih Aa, sa kolda Bos na beylerbeyisi Kse A li Paa, sol tarafta Anadolu beyler beyisi erke Yusuf Paa ve bir kolda da Karaman bey lerbeyisi Kaplan Mustafa Paa askerleriyle yeralm bulu nuyordu. Bu kollarda toplam 24 balyemez top bulunuyordu.

UYVAR'IN FETH
Kprl Fazl Ahmed Paa'nn 24 Eyll 16 6 3 'te Avus turyalIlarn Yyara'ya yakn en mstahkem kalesini zapt.

1648'de Vestfalya baryla Otuz yl Savalar'dan ktktan sonra hibir problemi kalmayan ve gcn ar tran Avusturya, Erdel'i Osmanl tabiiyetinden kararak kendi, nfuz sahasna katmann hesaplar ierisindeydi. Bu durum sadarete henz gemi bulunan gen sadrzam Fazl Ahmed Paa devrine rastlad. Oysa Erdel'in kont rolleri altnda tutulm as, O smanllarn Macaristan haki m iyetlerini kaybetmemeleri asndan fevkalade nem liydi. Bu itibarla O smanllar meseleye byk bir titizlik gstermitir. A vusturyallarn hudutta baz kaleleri zap tedip ardndan masumane tarzdaki bar isteklerini kesin bir ekilde reddetmilerdir. Macaristan serhadlerinden youn bir ekilde gelen arz ve mahzurlardan Avusturya lIlarn hudut blgelerine srekli saldrlarda bulundukla r, Mslman ahaliyi ehid ve esir ettikleri, Seykelhit ve Kolojvar kalelerini zaptettikleri ve Kanije karsnda ye ni bir kale ina ettikleri anlalyordu. Bu hadiseler zerine Osmanllar Venedik zerine dzenlenen seferin ynn Avusturya cihetine evirdiler. Sultan IV. Mehmed H an'n da yer ald Osmanl ordu su 26 Mart 1663 Pazartesi gn Davutpaa'dan hareket le 7 Nisan'da Edirne'ye geldi.
O SM A N LI

! SYASET

Ertesi sabah mdaflerin teslim teklifini reddetme leri zerine toplarn atelenmesiyle Avusturya'nn Viyana'dan sonra bu en mstahkem kalesi sarslmaya balad. M ttefik Avusturya ve Macar kuvvetlerinin korumas al tndaki Uyvar kalesine yaplan Trk hcumu son derece dzenli, disiplinli ve iddetli bir ekilde cereyan etti. Dnyann en muhkem surlar gerisinde siperlenen mdafler top, tfek, humbara ve her trl sava aletleri ile glerinin son haddine kadar mdafaadan vazgemedi ler. Kuatma nn 10. gnnde nl AvusturyalI komu tan Montecuccoli kum andasnda 40.000 k iilik bir Avusturya kuvveti gelerek U yvar'a yakn bir mevziye yerlemi ve Trk birliklerini tacize balamlard. Fazl Ahmed Paa, Montecuccoli'nin faaliyetlerini nlemek ve herhangi bir baskna mani olmak zere K rm kuvvetleri komutan Ahmed Giray Han ile K bleli Mustafa Paa'y grevlendirdi. Tatar ve Osmanl b irlikle rinin Avusturya ordusu zerine hcumu pek ani ve id detli oldu. AvusturyalIlar meydanda iki bin l vererek ekilirken Osmanl aknclarnn faaliyetleri, Viyana n lerine kadar ulamaya balamt. Yardmc Avusturya birliklerinin pskrtlm esi ile Osmanllar daha rahat bir ekilde faaliyetlerini yrtm e ye baladlar. Srlen topraklarn kale bedenlerine yak lamas ile Osmanl kuvvetleri ile mdafiler arasndaki sava iyice kzt. Dmann top ve tfek atlar daha etkili olmaya balad. Bu atlar srasnda Rum eli beyler beyisi Beyko Ali Paa ile, sipahiler aas Sunullah Aa ehadet erbetini itiler. te yandan Osmanl topusu da ustaln gstermekten geri kalmyordu. Dmann pek ok topunu kullanlam az hale getirdiler. 21 Eyll'de kuburlarn kaleye yaklamas ve duvar larn top darbeleriyle yklm as zerine dalar gib i top rak tabyalar ortaya kt. Osmanl serdengetileri el ayak tutunacak yer yok iken trm ana trmana yukar kmaya baladlar. Mdaflerin yukardan el humbaras atar ve ta yadrp kurun skarken Osmanl topusu da m etris lerden balyemez toplar ve tfek at ile serdengetileri destekliyordu. Aktabya (Frederick) burcuna yaplan bu hcumda 3-4 saat iddetli arpmalar oldu. Ancak geri den yardmc birliklerin gelmemesi zerine Osmanl ga zileri 1-2 yz kadar elid ve yaral vererek ekilm ek zo runda kaldlar. Az saydaki Osmanl serdengetisi'nin 3OSM ANII I

4 saat ierisinde mdaflerden yzlercesini ldrmesi, nemli komutanlardan Marki Pio ile M arki Grana'y ya ralamalar kalede dehetli bir korku rzgarn esmesine yolat. Da gib i toprak tabray trm anp muharebeye atlan bu insanlar ya um um i yry iin yol bulursa ha lim iz nice olur diyerek hayret iinde kaldlar. 23 Eyll 1663 tarihine gelindiinde Osmanl ordu sunda umumi hcum iin artk her tedbir alnm du rumdayd. Lam clar kale duvarlarn pek ok yerden ykm ak zere tertibatlarn alm lard. Osmanl istihka m kale burlar hizasna ykselm i ve buradan top ve t fekle kale her tarafmdan dvlmeye balanmt. Fazl Ahmed Paa ertesi gn lam larn atlp alan gedikler den um umi hcumun yaplm as em rini verdi. Osmanl ordugahndaki youn faaliyeti ve um um i hcum hazr lklarn gren Macar ve Nemeli muhafzlar son mda faay gze alamadlar. Kumandanlar Forga ile Marki Pio'yu teslim olmaya ikna ettiler. Muhasarann 38. gn Osmanllar hcum hazrlk lar ierisindeyken el-aman! el-aman! diye bararak tes lim bayraklarn Be kaps zerine diktiler. Yaplan g rmeler sonunda mdafiler Uyvar'a en yakn Komaran kalesine gnderilmeleri artyla kaleyi teslim ettiler. Osmanllarn btn zor artlara ramen zerrece y l gn lk gstermeden byk bir azim ve sebatla 38. gnde kaleyi elde etmeleri Uyvar nnde bir Trk gibi deyim i ni tarihe maletmitir. H ristiyanln zaptedilmez diye tarif olunan Forgacs, Sierot, Frederick, Boheme, Emest ve mparator adl alt burcu zerinde artk Osmanl sancak lar dalgalanmaktayd. Zitvatoruk mahedesinden (1606) sonra yarm asrdr duraklayan Osmanl-Avusturya mca delesinin Osmanllar lehine byle parlak bir alla ba lamas Avusturya'da byk korkuya sebep oldu. Zira Uyvar'n zapt Avusturya'nn bakenti Viyana'y ilk hedef haline getiriyordu. Diyet meclisinin emri zerine artk btn kiliselerde her gn le zeri Trk tehlikesine kar anlar alnyor, evlerde, sokaklarda, ve tarlalarda du alar okunuyordu. Fazl Ahmet Paa Uyvar'n fethine Allah mu'in oldu
fetih eyledik Uyvar' (1074) diyerek tarih drm byle

ce idari ve askeri kapasitesinin yannda edeb k iiliin i de gstermitir.


SYASET

U yvar'a fethinden sonra bir taraftan kalede tamir almalar devam ederken dier taraftan Osmanl ordu su harekata devamla, civardaki gl kalelerden Novigrad, N itra, ve Leve'yi zaptetti. 'K Belgrad'da geiren Fazl Ahmed Paa baharla b irlikte tekrar harekete geti. AvusturyalIlarn sulha aykr olarak yaptrdklar Zerinvar kalesini zaptedip yktrd. Sonra srayla Komaran, Eerseg, Egervar ve Kemendvar kaleleri alnd. 31 Temmuz 1664'de Sengotar'da Avusturya ordusu ile yaplan sava Osmanllar aleyhine neticelendi. Ancak Raab nehri zerindeki kprnn yklm as sebebiyle har be itirak eden Osmanl ordusu mevcudunun sadece alt da biri (10 bin) kadard. Bu itibarla AvusturyalIlar bu ksm i baardan bir netice elde edemedikleri gib i bu sa-

vatan on gn kadar sonra im zaladklar Vasvar Antla mas ile Osmanl fetihlerini tandlar. Bylece Osmanllar yarm asrdr karlam adklar Avusturya'dan bu seferle Uyvar ile birlikte drt byk kale, otuza yakn palanga ve yedi yz kyden m teekkil byk bir eyleti zaptetmilerdir. Uyvar daha evvel oldu u gib i Erdel'e braklm ayp zaptedilen dier kale, pa langa, varo ve kylerle birlikte bir eylet haline g etirile rek dorudan merkeze balanmtr. Devletin hibir Trk nfusun yer alm ad bu uzak eyleti ksa bir sre de tahrir etmesi, dar ve m al tekiltn kurm as, vergi lerini toplamas, sistem inin mkemmelen ileyiine ia rettir.11

Mehmed N eri, K itb- Cihannm, N er tarihi (haz.: F. R. Unac- M. A. Kymen), Ankara 1 9 8 7 ,1, s. 25 5-3 05; Hoca Sadeddin Efendi, Tcc- Tevarh (haz.: . Parm akszolu), Ank. 1992, I, s. 167-190; Feridun Bey, Mneac- Seltin (Kosova Fetihnam esi), st. 1274, s. 112-113; Enver, Dsturnme- Enveri (nr.: M. H . Ynan), st. 1928, s. 84-85; . H akk Uzunarl, Osmanl T arihi, Ankara 1972, c. I, s. 249-257; Ahmet mirgil, Kosova'da verilen kurban, Tarih ve M edeniyet, M ays 1998, S. 50, s. 12-17. 6

Askeri F aa liyeti , Ankara 1985, s. 33-113; . Ham i Danimend, stanbul F ethi'nin M anevi K ym eti , stanbul 1953, s. 9-51; ehabettin Tekinda, s tanbul Kuatmasnda ki nemli O lay, /. . Edeb. Fak. Tarih D ergisi, Fa tih Sultan M ehmed'e H atra Says, S. 33, stanbul 1982, s. 1-6 Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth (haz.: M. Tulum), s. 150-168; bn. K emal, Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter, (haz.: . Turan), s. 323-362; Akpaazde, s. 178-179; N eri, Tarih, II, s. 803-823; Hoca Sadeddin Efendi, Tct-Tevrih, (Parmakszolu), c. 3, s. 114-139; Feridun Bey m neat, c. I, s. 276; Uzunarl, Osmanl T arihi , II, s. 100-103. Enver Konuku, O t lukbeli Muharebesi, Erzurum 1998; S. Tansel, Fatih Sultan M ehm ed, s. 299-328; Reit R ahm eti, Fatih Sultan M ehm ed'in Y arl, T rkiyat M ecm uas , VI, s. 285. 7 Celalzade Mustafa, Selim nm e , (haz.: A. U ur-M . uhadar), Ankara 1990, s. 126-161; dris-i B itlisi, Selim nm e, TSM K, Revan, nr. 1540, vr. 2 b -l6 a ; Feridun Bey, M neat, I, s. 386-389; Hoca Sadeddin Efendi, Tc't-Tevrih, (Parm akszolu), IV, s. 195 vd.; Haydar elebi, Ruznme( Feridun Bey M neat iinde ), s. 396-402; Kemalpaazde, Defter IX , Veliyyddin Efendi, 2447, vr. 12 0b -l40a; Uzunarl, Osmanlt T arihi , Ankara 1975, II, s. 253-277; Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, st. 1968, s. 25 vd; Ahmet U ur, Yavuz Sultan Selim , Kayseri 1992, s. 45 -85; ehabed din Tekinda, Yeni Kaynak ve Vesikalarn I altnda Yavuz Sultan Se lim 'in ran Seferi", TD, XVII/22 (1968), s. 49 -78; M. T G kbilgn, al dran M uharebesi, A, III, 329-331; M . etin Varlk, aldran Sava, TDVA, c. 8, s. 193-195. 8 Kemalpaazde, Defter IX, vr. 145-155; Feridun Bey mneat, c. I, s. 48 8-4 89; Celalzade Mustafa, Selim nm e , (haz. A. U ur-M . uhadar), s. 40 3-4 40; Tct- Tevrh, (Parmakszolu) c. IV, s. 273 vd; H aydar ele bi, Ruznme, I, 482-485; U zunarl, Osmanl T arihi , c. II, s. 279 vd; A h met Uur, Yavuz Sultan Selim , s. 93 vd.; Selahattin Tansel, Yavuz Sultan Se lim , s. 50 vd.; . M irolu, Yavuz Sultan Selim Devri, D outan G nm ze Byk slm T arihi, c. 10, s. 304-310. 9 Feridun Bey, M iineat's-Seltin, st. 1274, I, 554-566; Peev brahim Efendi, P eev T arihi (haz.: B. S. B aykal), I, s. 83 -88; Kemalpaazde, Te vrih-i l-i Osman, X. Defter, (haz. . Severcan), Ankara 1996, s. 277314; H ayrullah Efendi, Tarih, X , s. 23 0; U zunarl, Osmanlt T arihi, c . II, s. 323-327; M. Tayyib G kbilgin, K anu n Sultan Sleym an, st. 1992, s. 30-43; Geza Perjes, Moha Meydan M uharebesi (zet ve tantm a . Batav), Ankara 1998, s. 34-39SYASET

Mehmed Ner, K itab- Cihannm, (haz.: F. R. Unat- M. A. Kymen), I, s. 325-329; Hoca Sadeddin Efendi, Tc't Tevrh I, ( Parm akszolu ), s. 216-222; Akpaazade, Tevrih-i I-i Osman ( li Bey neri), st. 1932, s. 65-66; Uzunarl, Osmanl T arihi, I, s. 27 9-2 89; K am il Su, Y ldrm Bayezit, stanbul 1999, s. 27 -34 ; M. C. ehabeddin Tekinda, Nibolu mad., A , IX , s. 248-250.

Hoca Sadeddin Efendi, Tc't-Tevrih, (Parm akszolu), II, s. 215-223; N er, Tarih, II, s. 64 9-6 57; Oru Bey tarihi, s. 118-125; gazvt- Sultan Murad b. Mehemmed H an, (yay:. H. nalck-M . O uz), Ankara. 1978, s. 105-110; Ltf Paa tarihi, s. 130-141; Feridun Bey, Mneat, I, s. 214227; H ayrullah Efendi, Tarih, VII, s. 73-77; Uzunarl, Osmanl T arihi , I, s. 432-439;

Hoca Sadeddin Efendi, T c't-T evrih, (Parm akszolu), II, 237-244; Akpaazade, s. 134; Ltfi Paa, T evrih-i l-i Osman , stanbul 1341, s. 161-165; Oru Bey, T evrih-i l-i Osman , s. 60; Ner, Tarih, II s. 659675; li, K nh'l-Ahbr, V, s. 2 1 8-2 19; Hammer, II, s. 236-238; Uzunarl, Osmanl T arihi, I, s. 446-450.

Tursun Bey, Tarih-i Ebu'l-Fetl (nr.: M ertol T ulum), stanbul 1977, s. 4065; bn Kemal, Tevrih-i I-i Osman, Defter VII (nr.: . Turan), Ankara 1991, s. 32-62; K vam , Fetihnm e-i Sultan M ehm ed, (hzr.: F. Babinger) stanbul 1955; D ukas, Hstoria Byzantina, (trc.: V. L. M irm irolu), stan bul 1956, s. 26 5-2 90; N . Iorga, stanbul'un zapt hakknda ihm al ed il mi bir kaynak (ev.: F. Ik-zl-A. Erzi), Belleten XIII/49 (1949), s. 107-147; Feridun D irim tekin, stanbul'un Fethi, stanbul 1949; M uhtar Paa (Ahmed), Feth-i C elil-i K ostantiniyye, stanbul 1316; Haan Kazankaya, stanbul'un Fethi ve Fethin K aranlk N oktalar, I, stanbul 1990; Barbaros Baykara, K ostantiniyye A lnd , stanbul 1974; H alil nalck, F a tih D evri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, Ankara 1987, s. 128-130; Selahattin Tansel, Osmanlt K aynak larna G re F atih Sultan M ehmed'in Siyasi ve
O SM A N L I E M

10

Katip elebi, T uhfet'l-K ibr f'l-E sfriH -B ihr (yay.: O. . Gkyay), st. 1973, s. 51 vd.; Peev, T arih , se. 1 2 8 3 ,1, s. 193; Ltf Paa, T evrih-i l~ i Osman, se 1341, s. 359 vd; Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 375-379; Hammer, c. V, s. 202 vd; T. G kbilgin, K a nu n Sultan Sleym an, s. 96-98; A. B ykturul, Preveze Muharebesine likin B elgeler, Belleten, X L II/I68(1978),s. 629-665.

Mehmed Aa, S ilahd a r Tarihi, (nr.: A. Refik), I, st. 1928, s. 215 vd.; Mehmed N ecati, Ez-M enkibt- G az ve C ihad, Topkap Saray K tp., Re van, nr. 1308, vr. 4 - l6 a ; Taib mer Efendi, F ethiyye-i U yvar , st. niv. Ktp. , Ty: nr. 2602, vr. 7a-17b; Raid, T arih, I, st. 1282, s, 25- 50; V. Kopan, Eylet-i Uyvar, 10. Trk Tarih Kongresi, B ildiriler IV. cilt, Ank. 1993, s. 1735-1742; Eickhoff, Venedig Wien un d d ie Osmanen 1654-1700, M nchen 1970, s. 208-210; E Eckhart, M acaristan T arihi (ev.: . Kafesolu) Ank. 1949, s. 135-137; Ahmet im irgil, Uyvar'n Trkler Tara fndan Fethi ve daresi (1663-1685), st. 1997, Yaymlanmam Doent lik almas.

11

Mhrdar Haan A a, C evhir't-T evrih, Sleymaniye Ktp. Esad Efendi, nr. 2242, vr. 30 a- 38 b; Erzurumlu Osman Dede, T arih-i F azl A hm edP a a, Sleymaniye Ktp. H am idiye, nr. 909, vr. 9-12 a; M ustafa Z hd, R avzatii'l-G az, st. niv. K tp., Ty. nr. 2488, vr. 5-10 a; Slahdar Fndkl

O SM A N LI E f H

SYASET

KANUN SULTAN SLEYMAN: OSMANLI'NIN ALTIN AI

RANLI TARHLERN BAKI AISIYLA KANUN SULTAN SLEYMAN'IN SYASET VE KL

569
HARAGZARLARIN STATLER: XV. VE XVII. YZYILLARDA EFLAK, BODAN VE TRANSLVANYALILAR ZERNE BR ALIMA

575
AKDENZ'DEK OSMANLI DENZ CEPHES (XVTXVIIL YZYILLAR)

384
KANUN, BARBAROS PAA, V. CHARLES: AKDENZ DNYASI

392
OSMANLI DNEMNDE MARB TARH

595
OSMANLI CEZAYR'NDE DEVLET OTO RTESNN GLENDRLMESNDE BAI VE ARMAAN

401
OSMANLILARIN ORTA AFRKA POLTKASI ASKER, TCAR VE SYAS LKLER

411
OSMANLI DEVLET'NN AFRKA KITASINDA HAKMYET VE NFUZU

421
XVI. YZYIL AVRASYA DNYASINDA BLGESEL BRLK VE ETLLK OSMANLI, ZBEK, SAFEV VE HND-BABRL MPARATORLUKLARI: BTNSEL BR YAKLAIM

431

RANLI TARHLERN BAKI AISIYLA KANUN SULTAN SLEYMAN'IN SYASET VE KL


PROF- DR. HOSEIN MIRIAFARI
ISFAHAN UN1VERS1TY / RAN

GR
anun Sultan Sleymann hkm darl (1520-1566) Osmanl imparatorluunda ik tidarn olgunlat yllar temsil eder. Sadece ulusal deil, dini cokunluun ve askeri zafer beklentile rinin de dorua ulat bir dnemdir. Refah seviyesinin artmasyla birlikte halkta da canl ve aktif bir ruh do mutur. Kanuni Sultan Sleyman, Osmanl Ordusunu artlarn elverdii lde farkl blgelere gndermitir. nce Avrupaya saldrarak geni bir blgeyi fethetmi ve kendisine Akdenizin kontroln ele geirdiini gsteren salam bir s kurmu, daha sonra da Afrikann batsna geerek Gney Arabistandaki Yemen gibi birok blge yi Osmanl topraklar arasna katmtr. Sultan Sleyman, Safevi hkmdarl altndaki nfusunun ounluunun ii olduu rana da nihai bar anlamas imzalanncaya kadar drt kez sava amtr. Safevi dnemine ait tarih kaynaklarda bu drt savan da kaytlar tutulmu ve hepsi itinayla tarif edil mitir. Ancak, iki lke arasndaki savalarn yaratt duygusal ortam sebebiyle, Kanuni Sultan Sleyman gibi istisnai bir kiilie ve gl bir karaktere sahip olan sul tana hakettii ilgiyi gstermede yeterli olunamamdr. Bu makale, Kanuni Sultan Sleymann siyasetini ve kiiliini Safevi dnemi tarih kaynaklar nda in celemeye dnk bir teebbstr.

mindeydi. rann bu dnemde byyerek hzla gl bir devlet haline gelmesi, sadece iki lke arasndaki mezhep farkllklar sebebiyle deil, kendisine komu gl bir devletin bir tehdit unsuru oluturabilecei inancyla da Osmanl Devletinin dikkatini ekiyordu. Bu dnce lerden hareketle Kanuni Sultan Sleyman kendi lkesini tehdit eden bir tehlikeyi bertaraf etmek ve ran ele ge irmek amacyla sava kararn verdi ve rana saldrd. Kanuni Sultan Sleymann tahta kt yllarda, ran ah smail (1502-1524/907-930) ynetiyordu. ah, Kanuni Sultan Sleymana tahta k sebebiyle bir kutlama mesaj gndermemi, ancak Sultan Sleyman Belgrad ve Rodosu fethedince bir ula, yannda top lam beyz kiiyle birlikte stanbula gndermitir. randa beklenildiinin aksine, Osmanl hkmeti bu Safevi delegasyonunu dosta karlamamtr. Gruptan sadece yirm i kiinin Boaz gemesine izin verilmi, ge riye kalanlar ise skdarda bekletilmitir. Bu esnada, ran ile Osmanl topraklarnda yaayan Aleviler arasnda beklenen iliki nihayet kurulmu ve ran hkmetinin izniyle dini vecibelerin yerine getirilm esi, siyasi ve dini propaganda yaplmas iin baz kiiler Osmanl toprakla rna gnderilmitir.1 I. smailin lmnn ardndan tahta I. Tahmasb kt (1524-1574/930-984). Tahmasba m uhalif olan ve ilerinden bazlarnn sarayda etkin mevkilerde grev sa hibi olduu Kzlba airetleri Kanuni Sultan Sleyman ynetimindeki Osmanl D evletine kaarak Sultan rana saldrmas iin tevik etmeye baladlar. Alam
Araye Abbasi'nin yazar skender Trkmen Beye gre,

RAN'LI TARH LERN KAN U N SULTAN SLEYMAN'IN RAN'A YNEEK PO LTKALARI VE KL H U SU SU N D A K GRLER
Osmanl Devleti, Sultan Sleymann hkmranl altndayken, ran da ii Safevi Hanedanlnn yneti
O SM A N U I m

bunlardan biri de Tahmasbn saraynda ok yksek bir mevkide bulunan Ulameh Sultan Tekeludur.2
SYASET

ah Tahmasbm kendisi ise olaylar u ekilde nak letmektedir: Rivayet ediliyor ki Ulameh brahim Paa ile temas kurmu, D ounun askeri adan bombo oldu unu ve baz Kzlba airetlerinin kendisiyle ayn kana ati tadm sylemitir. Sultann oralara saldrmaya ka rar vermesi ve kendisinin de bu blgenin hkmdar ol mas halinde her yl sultana vergi demeyi taahht et m itir.3
Alan Ara kitabnn yazar, U lam ehin Sultan Sley

lke arasnda sregelen dm anla ramen, Kanuni Sul tan Sleym ann ahsiyetini vmeye balamlar, Kanun inin gerek bir halife gib i davrandn ve Halife ola rak nnn dnyann drt bir kesine ulatn belirt m ilerdir.9 Kanuni Sultan Sleymann ah Tahmasba yazd mektuplar stil ve ierik asndan iki farkl kategoride de erlendirilebilir: Amasya Bar Anlamasndan nce ve sonra gnderilenler. Birinci grupta yer alan mektuplarda, stil tehditkar ve serttir ve hepsinde Kanuni ran ahn dinsizlik ve irtikab ile sulamaktadr. Kzlba airetleri ni bir hrszlar topluluu olmakla ve sorumsuzlukla it ham etmektedir. Fakat ranla bar yapma olasl belir dii andan itibaren, ibarelerde dzelmekle birlikte Kanuninin aha hitap biiminde de deimeler olmutur. ah Hazretleri gibi ifadeler kullanlm aya balanmtr.10 Safevi tarihilerinin vd bir dier konu, Kanu ni Sultan Sleymann askeri liderliidir. Kanuninin Ulameh, Alghas ve kendi sarayndaki baz kiiler tarafm dan yanl ynlendirildiinin farkna varmasnn ve bl genin hava artlar ve fiziki zellikleri ile ilg ili tutarl ve gerek bilgilerin kendine ulamasnn ardndan, orduyu scak blgelere gnderme karar ald ve bylelikle Ba dat ok daha az kaypla ele geirdii zellikle vurgulan m tr.11 Ayrca Osmanl ordusunun bykl ve disip lini de askeri alanda zerinde durulan bir baka konu ol mutur. Kholasa al-Tavarikh kitabnn yazar, Osmanl ordusu Nahvana vardnda, sultann ordusundaki as kerlerin saylamayacak kadar ok olduunu ve ordudaki asker toplamnn llerdeki kum larn saysn dahi ge tiini" yazm aktadr.12 te yandan,, ilg i ekici bir baka husus, ah Tahmasbn Kanuni Sultan Sleym ann gc ve k iili i ile ilg ili deerlendirmeleridir. ah, bir defasnda, kendisini K anuninin mahvetmek iin harekete gemesi halinde sonuna kadar takip edeceklerini belirten Kzlba airet lerine, byle bir durumun szkonusu olamayacan ve bu fikirden acilen vazgemeleri gerektiini buyurmu tur. Tahmasb, Kanuninin inanl, erdemli ve kararl bir kimse olduunu, bu zelliklere sahip insanlara kym et verdiini ifade etmitir. stanbula gnderdii elilerini zellikle bu nevi insanlar arasndan seerek K anuniyi et kilem enin yollarn aram tr.13 Ayrca, Safevi tarihilerin, Kanuni Sultan Sley man vdkleri bir dier konu, Kanuninin slam d ini
l SYASET

mana durmadan mesajlar gnderdiini yazmaktadr. Bu mesajlarda Ulameh, Kzlba airetlerinin ordularn Maverannehire sevkettiini, zbek, Tatar ve Moollar ile savamalar sebebiyle ok megul olduklarn, dolaysy la Irak ve Azarbeycann kolaylkla igal edilebileceini bildirm itir. Kanuni Sultan Sleyman da Ulam ehin tav siyelerini dinleyerek byk bir orduyla Azarbeycana sal drm tr.4 Dier yandan baz Safevi tarihileri de, Kanu ni Sultan Sleym ann Azarbeycana saldrmasnn asl nedeni olarak Algas M irzan n Osmanl D evletine kaa rak, Sultan sava amas iin tevik etmesini gsterirler. rnein Abdi Bey irazi, 1548/955 ylnda yazd
Takmilatul Akhbar isim li kitapta bu gre yer vermek

tedir.5 Safevi tarihilerinin Sultana ynelik dncelerini bu durum ok etkilem i, onlar zaman zaman da ihtilafa drmtr. rnein; erif Han B itlisi, Sultann sabr l ve zgvenli kiiliinden dem vururken,6 Kholasa alTavarikhdeki yaklam ok daha serttir. K anuniden ace

le ve dnmeden karar veren bir kii olarak bahsedilir. Bu durumun kant ve k iiliin in gstergesi olarak da rana saldrmas sunulur. Szkonusu kitabn yazar, Kanuninin sert bir kiilie sahip olduunu ve birinden kurtulm ak istediinde, ayn brahim Paaya yapt g i bi, saraya getirilm esini isteyerek, nce onunla satran oy nadn, sonra da o kiiyi ldrterek cesedini denize at trd n iddia etm itir.7 ranl tarihiler, iki devlet arasnda bar anlamas n (Amasya Bar) ilk neren kiinin Kanuni Sultan S leyman olduunu yazmaktadr. Abdi Shiouzi Bey, bu olay u ekilde nakletm ektedir: Handegrn kz ve ka rs ahn kzna ve Rstem Paa da baz nemli dini li derlere mektuplar yazarak bar tek lif ettiler.8 ranl tarihilerin, Amasya Bar Aniamasnn im zalanmasnn ardndan Kanuni Sultan Sleyman ile ilg i li fikirlerinin deitii grlmektedir. Bu tarihiler iki
O SM A N LI g

ne ve M slmanlara verdii nemdir. Ancak burada da, Mslmanlardan kast zellikle Snnilerdir. slamiyetin ve Snni inancn yaylm asnda Kanuni Sultan Sley mann alisi abalar zerinde zellikle durulmutur. K anuninin Snni inanca m uhalif her trl konu ve ah sa tepki gsterdii belirtilm itir.14 Haan Be, Kanuninin, bu dncelerden hareketle, Al-manghonl ve A lmaghul eserinin yazar eyh Zayn al-din Jabel-A m eliyi

Kanuni Sultan Sleym ann, ak ve nezaket anlamna ge len Muhibbi mahlas altnda Farsa dizeler dktrd nn zerinde durmu, ancak Kanuninin rnek olarak verdii drtln Trke yaynlam tr.20 Safevi tarihiler tarafndan K anuninin sanata verdi i nem sadece iirle geitirilm em i, ayrca m im ariye ve byk binalara duyduu ilg i de zellikle belirtilm itir. Bu konuyla ilg ili ismi geen bir baka ahs szkonusu binalarn birounu yapm olan Mimar Sinandr. Sinan, Kanuninin mhendisi ve askeri danman olarak da zik redilmitir. ranl tarihilerin yansttna gre, Mimar Sinan, Osmanl Devleti ile ran arasnda bar olmas ge rektii konusunda sultana daim a telkinde bulunmutur. ran tarihiliindeki rivayete gre, bir yol yapm iin Kanuni tarafndan snra yakn bir yere gnderilen M i mar Sinann neredeyse btn adamlar aln askerleri tarafndan ldrlm, M imar Sinan da bunlarn el'ne derek ah Tahmasba gnderilmitir. Ancak, ik i lke arasnda yeni olumakta olan bar ortam sebebiyle al Tahmasb, M imar Sinan ldrtmemi, dostluunun bir nianesi olarak elisi Shahgholi Bey ile birlikte stanbula geri gndermitir. Denmektektedir ki, Sinan, bunun zerine, Kanuninin dikkatini dm anln lkeleri m ahvettii, ancak dostluun halklar daha da mreffeh k ld na ekm itir.21 ranl tarihilerin eserlerinde Sultan Sleyman Cam isi nin m uhteem lii zellikle vurgulanmtr. ah Tahmasbn K anuniyi kutlam ak zere, ok yakn adam larndan Kemaleddin Beyle, K anuniye nadide Kuran- Kerim gnderdii ve ina ettirdii caminin mima ri zelliklerini kendisine bildirm esi konusunda bir ricas olduu zerinde durulan bir dier husustur. Mektuptan da anlalaca zere, ahn caminin sslemeleri ve de korasyonu hakknda detayl bilgisi vardr ve hediye ola rak setii k ilim ve hallar da bu durumu yanstm akta dr.22

iddetle cezalandrdn ifade etm ektedir.15 Safevi tarihiler, tarafndan Kanuni Sultan Sley mann vezirlerinin etkisi altnda kald oklukla vurgu lanan bir konu olmutur. H atta Tahmasbn kendisi, k i tabnda, Vezir-i Azam Rstem Paann Kanuni Sultan Sleyman aldattn ve bylelikle de, isminin lekelen mesine yol atn ifade etm itir.16 Haan Rumlu Bey in yazdna gre, ehzade Mustafa Rstem P aayla entri kalara gird ii iin Kanuninin emri zerine idam ed il m itir.17 Takmela al-Akhbar isim li eser ise, Su ltan n d i er olu Mehmedin bu sefer Rstem Paanin entrikala r neticesinde ldrldn sylemektedir.18 skender Trkmen Bey, Kanuni iin birinci derece den nemli tek konunun lkesinin karlar olduunu belirtmitir. O lu Bayezid babasna kar ayakland ve sonrasnda rana m lteci olarak kat zaman, Kanuni onu ldrene ykl bir dl vereceini ilan etmitir. M a iyetindekilerin buna kar kmas ve Sultan yum uat maya almas zerine, Kanuni hiddetlenerek Baye zidin, lkesi ve kendisine bela ve utan getirdiin i, do laysyla verdii karardan geri dnmesinin asla szkonusu olm adn ifade etm itir.19 Kanuni Sultan Sleyman ile ig ili zerinde durulan bir baka zellik, S u ltan n edebi k iili i ile ilgilidir. ah Tahmasbn kardei Sam M irzann Tohfeh-i Sami adl ese rinde yazdna gre, Farsa, Kanuni Sultan Sleymann kendisi ve Saraydaki m aiyeti tarafndan byk itibar grmtr. Kanuninin Farsa yazd birok iiri mev cuttur. Aadaki satrlar Sultan tarafndan Farsa yazl mtr: Dde ez ate d il garkadr abest mera Kr- ayin eme zi sereme harabest mera
Majma a l Khavasm yazar da, benzer bir ekilde,

SONU
Safevi dnemine ait kaynaklarn detayl bir ekilde incelenmesinin ardndan, Safevi tarihilerinin Kanuni Sultan Sleyman rana sava at iin nce suladk lar, ancak Amasya Bar A nlam asnn ardndan fikir deitirerek Kanuninin lkesini ynetme biim ini, li derlik vasflarn, sanatsal kaabiliyetlerini vmeye bala dklarn ve Onu dnyann en etkili liderlerinden biri olarak kabul ettiklerini grmekteyiz.
I SYASET

Kanuni Sultan Sleym ann fakir tebasna ve yardm a muhtalara gsterdii ilg i kadarn iir ve airlere de bahettiini vurgulam tr. ah Tahmasb ile olan d m anln sona erdilerek bar imzalanmasnn ardndan,
O SM A N LI

1 2 3 4 5 6 7

Riahi M uhammad Am in, S cfarat-nam cbaye Iran, Tahran, 1989/1368 ,ss. 26-27. Eskander Bey, Tarikb-i Ala m -a ra -] i Abbasi, C ilt I, s. 66 Tahmasb Safavi, Tazkirc, Yay. Haz. Abd al-Shair, Berlin, 1924/1343, s .17. T arikh-i A lam -ara-Ji Abbas, s. 67. * Abdi-Bey Shirazi zeynai-Abdin N avidi, T a k m ila n d Akhbar, Yay. Haz. Abd'ul-Huseyn Nava, Tahran, 1989/1368, s.97. B idlisi Sharaf Khan, S haraf-nam e, Yay. Haz. V. Veliaminov, Pecersburg, 1860-62, s .292 Ghomi Ghazi Ahmad ibn Sharaf-al-din Hiseyni, K holasa al-tavarik h, Yay. Haz. Ehsan Sshraghi, Tahran, 1980/1359, s. 324; Astarabadi Seyyid Ha an ibn Mutcaza, Tarkh-i S ultan i , Yay. Haz. Ehsan Eshraghi, Tahran, 1987/1366, s.366.

11

T arikh-i A lam -ara-Ji Abbasi, C ilt I, s.68 ; Absan al-T avarik h , C ilt II, s.425.

12 13 14 15

K hdasa al-T avarikh, s.368, Tazkirc, s.S. Ahsan al-T avarik h , XII, s.377. Sam Mirza Safavi, Tazkirc Ttthfc Sami, Yay. Haz. Rukn al-D in HomayunFerrukn, Tahran, 1975/ 1355, s.27.

16 17 18 19 20

Tazkirc Shah Tahmasb , s.77. Ahsan al-T avarikh, XII, s.480. Takm ilatd Akhbar, s. 107. A la m -a ra J Abbasi, I. S.62 Sadeghi Ketabdar, M ajrna al-k havas, Yay. Haz. Abd al-Rasoul Khayyampour, Tebriz, 1948/1327, s .l4 .

8 9

A .g.e., s .106 R um lu Haan Beg, Ahsan al-Tavarkh, C ilt 11, Yay. Haz. Abd al-Huseyn Navai, Tahran, 1970/1349, s.488; Abdi-Bey Shirazi, T a k m ilafd Akhbar, s.117-118. 21 22

Ahsan al-T avarikh, XII, s.487; Alam-are-ye Abbasi, I, s.78. Etemad-al-Saltane Muhammad Haan Khan, T arikh-e M ontazam -i N ascri, Yay. Haz. Muhammad Esmail Rezvani, C ilt II, Tahran, 1958/1364, ss. 811-817.

10

M m shat a l-sa la tin , C i lt l i, 52-54.

O SM A N LI H J J

SYASET

HARAGZARLARIN STATLER: XV. VE XVII. YZYILLARDA EFLAK, BODAN VE TRANSLVANYALILAR ZERNE BR ALIMA
PROF. DR. VIOREL PANAITE
UNVERSTY OF BUCHAREST, 1NST1TUTE OF SOUTEAST EUROPEAN STUDES OF THE ROMANIAN ACADEM Y/ ROMANYA

1. TUNA'NIN KUZEYNDE OSMANLI GAZALARI


flak ve Bodan XIV. yzyl sonlar ile XVI. yzyl ortalar arasnda Osmanl fetih politika snn hedeflerindendi. Bu meyanda Tunann kuzeyine, burada bulunan otonom prensleri kontrol al tnda tutm ak veya cezalandrmak m aksadyla sk sk aknlar yaplyordu. Bunlara ek olarak dzenli bir ekil de sultann, vezir-i azamlarn veya Rum eli beylerbeyleri nin komutas altnda byk seferler dzenlenmiti. Osmanllar XV. ve XVI. yzyllarda Tunann kuze yindeki topraklar Eflak ve Bodan dahil olmak zere kafirlerin lkesi (darl-kefere, diyr- kffar, diyr- kefere vilyetleri, kafristan) olarak deerlendirmektey diler.1 Kafirlerin lkesi" terimine ek olarak Eflak ve Bodan sava lkesi (daru 1-harb, dr- harb, diyr- har bi vilayetler) olarak da adlandrlm aktayd. Kvam, 1484te II. Bayezidin komutasndaki Osmanl ordusu nun Tunay gemesiyle ilg ili olarak Tunanm teki ya kasna daru 1-harbe getiler2 deerlendirmesinde bulun maktadr. Bu artlarda bir ksm XV. yzyl kronikleri Tunay darl-slam ve daru 1-harb arasndaki snr izgi si olarak gstermektedirler. krullah bin ahabeddin Ahmed, Sultan I. Bayezide (1389-1402) kar sefer aan Macar kiralndan kafir olarak bahsedip Sultann seferini darl-slam dan yaplan sefer olarak nitelemektedir. Bu radan hareketle N ibolu kalesinin slam serhaddini tem sil ettii sylenebilirdi.3 Yine dris-i B itlisiye gre (. 1520) I. Bayezidin Eflaka doru gaza niyetiyle yal Mireaya kar sefer dzenlemesi slam serhaddinin kuvvetlendirilmesiyle ayn manay tayordu.4
O SM A N LI

XIV.

yzyl sonu ve XVI. yzylda Eflak ve Bo

dana kar alan btn seferler, Osmanl tarihileri tara fndan ve zellikle 1395de I. Bayezidin, 1417de I. Meh medin, II. Mehmedin 1462de (hepsi Eflak prenslerine kar olmak suretiyle) ve 1476da k i seferi, 1484de II. Bayezidin ve 1538de Kanuni Sultan Sleymann Bodana kar seferleri gazavat olarak nitelendirilm itir.5 Mesela Mehmet Neri sultanlarn tabii srasna gre Osm anl slalesinin tarihinden bahsederken gazalar hak knda da bizzat padiahlar tarafmdan Eflak ve Bodana kar alan seferlere yer vermitir. 1462de H ikyet-i Gaza-y Eflk,6 1476da da H ikyet-i Gaza-y Kara Bo dan saniyen.7

2. TAATN KAJBE (NCHINAREA")


Eflk, Bodan ve Transilvanyal prenslerin Osmanllara hara demek suretiyle itaatlerini bildirm eleri Ef lk ve Bodan kroniklerinde inchinare (Latin belgele rinde inclinare; Rumlarda proskynesis) olarak adlandrl maktadr. Osmanl kroniklerinde ve vesikalarnda da itaat ve boyun em e yi ifade iin: Boyun emek, ver mek, tapmak, itaat ve inkiyd etmek, yz srmek, yz srmek ifadeleri kullanlm aktadr. Eflk, Bodan ve Transilvanyal prenslerin BabI liye olan sadakatlerinden bahseden XV. ve XVI. yzyl kaynaklar, bu konuda en azndan bir politik ve diploma tik faaliyeti ifade etmektedirler: Voyvodann kendisinin, tem silcisinin veya bazen lkenin byk boyarlarnn hu zura gelm esi; yenilgi ile sonulanan ak bir savatan sonra deil de isteyerek sultana boyun eme; ik i taraf
SYASET

arasnda bar antlamas yaplm as; Osmanllar tarafn dan cizye veya hara olarak nitelendirilen bir m iktar pa ra denmesi; sultan tarafndan korumann bahedilmesi; Voyvodaya veya onun delegesine tahta gei ve tayin iin baz ayrc unvan veya iaretlerin bahedilmesi. Eer Osmanl mparatorluu ile Eflak, Bodan ve Transilvanya arasndaki ilikilerdeki kesin noktalar daha kesin ve ak olarak belirlemek istersek, tarihlerde biat olarak aklan m ifadeleri XV ve XVI. yzyl tarih verilerinde yeterli m iktarda yer alm olarak grebiliriz. Biat gelenei, st ste gelen ahsiyetler ve m utlak bir kronoloji ve kendine zg geliim i ile Bodana gre Bb- li ile Eflak ara snda tercihen gerek bir dzenli ilikiler srecinin oldu unu gstermekte ve bu sultan ve voyvoda arasnda ya p ld farz edilen bir seri bar antlam alaryla ortaya ko yulmaktadr. Bu artlarda, bizim fikrim ize gre biat ve ya sadakati belli lim itler ierisine yani bir yla veya belli bir voyvodaya, XVII ve XVIII. yzyl kroniklerinin yap t gib i, mnhasr klm ak yanltr. Eflak iin bu sre Yal M ircea zamannda (13861418)s balayp Y akkl R adunun 1462de tahta ge mesi ile tamamlanm olabilir.9 Osmanl ve Osmanl ol mayan kaynaklar, I. M ehmedin Eflaka kar seferini ve onun prensiyle 1416-1420 yllar arasnda yaplan bar antlamasn aklam aktadrlar. Ancak hadiselerin kesin tarihleri ve sorgulanmas m m kn olmayan ahsiyetler belirsizdir. XVII. yzyl ngiliz tarihisi Richard Knollesa gre yaplan bu anlama ile Eflak Trklere bam l hale gelm itir.10 Bu biatla karlatrldnda yaklak 50 y l sonra 1462 ylnda daha byk bir biat hadisesi ol mutur. N eriye gre slam padiah... Tunay geip Eflaka girdi, btn Eflakllar geldi ve ona sadakatlerini bildirdiler.11 Osmanllar asndan sultann 1462 y l seferi ve Yakkl Radunun tahta geirilerek kendisine tayin sembollerinin verilm esi, Eflakllarn tam sadakat lerini, byk sultann hakim iyeti altn a girdiklerini yani Eflakn fethini tem sil ediyordu. Bodan iin, Bb- li ile olan ilikilerin evrim in de nemli bir an olan biatin noktasnn ne olduu Ro manya tarihiliinde birok tartm aya sebep olmutur. Bana gre, sadakatin kabul edilme sreci 1455-5612 y l larnda balam ve 153813 ylnda sona ermitir. Bu d nem Byk Stefan ile II. Mehmet arasnda 1480-81 yO S M A N ll

lnda14 ve 1486 ylnda II. Bayezid15 ile yaplan bar ant lamalar ile belirginlem itir. lk Osmanl resmi vesika lar II. Melmed ve Bodan arasnda 1455-56 yllarnda bartan bahsetmelerine ramen, Osmanl kroniklerinde voyvoda Petru Aronun 1455-56daki biati kaydedilm e m itir.16 Bodanllarn sadakat bildirm eleri asndan Osmanl kronikleri ounlukla Kanuni Sultan Sley m ann 1538 senesindeki seferinin sonularndan bahset mektedirler. Daha sonra 1462de Eflakllarn yapt g i bi bin'uk bir biat meydana gelm i bunun manas ve so nular daha nceden Sultan ve Bodanl voyvodalar ara snda yaplan bar antlamalarndan daha nemli olmu tur: Bodan vilyetinin gen prensleri m m kn olan yollarla hrmet gsterip, tebrikleri kabul ederek Kk Nianc Melmed Paaya (. 1571) yazp kendilerine ye ni bir hakim tayin edilmesini istediler. Sonra 21 Rebilahir 9 4 5 te (16 Eyll 1538) kendi ilerinden en gen prenslerden Stefan Lacusta tayin edildi. Y llk haralar n gndereceklerine dair taahhtte bulundular.17 Transilvanyann biati birka tarihi hadiseden hare ketle XVI. yzyln ilk yarsna ait olmaldr. Kanuni Sultan Sleym ann II. Macaristan seferinde (935/152829) Transilvanya (Erdel) ban loan Zapolya gelip sada katini bildirm i, hediyeler sunup Sultann ellerini p m tr. Bir Osmanl tarihisi olan M uhiddin el Cemali ye ait bilgilerde 28 ubat 1528deki anlama hari ol m ak zere birka kelimede politik bir itaat kabulnn ifade edildii grlm ektedir.18 Bu birinci devre olabilir. Osmanl tarihileri 948/1541 yllar zerinde srar et m ilerdir ki Mustafa Selanikiye gre O kadn (Isabella) ve onun oluna (Iona Sigism und) Sultan tarafndan Tran silvanya vilyeti ve lkesi verilm i ve 29 Haziran 1566da da loan Sigism und Zapolya, Zemlin otanda Kanuni Sleyman nnde sadakatini b ildirm itir.19

3. AHTLER VE USUUER 3.1 Ahitler


Bb- li ile iki Tuna prenslii, Eflak ve Bodan, arasndaki ilikilere tarihilik asndan vakfedilen en mnakaal tartm a, Romanya lkelerinin Bb- liye kar kanuni statlerini belirlemi olabilecei dnlen ahidnmeler-kapitlasyonlar zerinedir.20 Osmanl mparatorluu ile H ristiyan devletler ara snda yaplan bar ve ticaret antlamalar genel bir akd
I SYA SET

ve ahde bal idi. Kitab-siyer ve fetvalar gib i slam hukuk metinlerine gre iki eit akd vard: Akd ii zimmet ve muvdaa. Ancak Osmanl diplomasisinde m slim ve ya gayrim slim prenslerle yaplan her antlamaya ahidnme-i hmyun terminolojisi verilm ekteydi.21

gelenek varl veya yokluu problemini grmezlikten gelmilerdir. XV ve XVIII. yzyl Osmanl kaynaklarn da, zellikle de byk m iktardaki ariv kaynaklarnda Osmanllar, Bodan ve Eflakllar tarafmdan mracaat edilen det, kadm, mutad, yin vb. gelenekler bizim fik

rimize gre dikkat edilm esi gereken hususlar olup bu e yzylda hala yaygn olan geleneksel bir al kilde Osmanl mparatorluu ve her Romanya lkesi kanla gre Osmanl sultanlar ile Eflak ve Bodan ara XV. sndaki ilikilerde bar antlamasna ulamada yemin byk nem tamaktayd. Buna ek olarak XV. yzyl bar antlamalar sk sk yem in terim leri ile veya yemin yoluyla uygulanm antlamalar eklinde tatbik edilm i tir. 1443 ylnda Vlad D racalun hakim iyetini yenilem e si Ducasa gre, II. Murad tarafndan yemin alnm asn dan sonra gereklemitir. Bir dier paragrafta ayn yazar sultan II. M uradn Macarlardan korktuundan Srp des potu ve Eflak voyvodas ile yemin ederek anlama yapt n bildirm ektedir.22 Baka bir Bizansl tarihi mrozlu Kritovulos Kazkl Voyvodann tahta getiinde Fatih Mehmedin ona yemin ve ahitle taahhtte bulunduunu yazmaktadr.23 Ve 1462 seferinden sonra ayn sultan Ya kkl R adunun Eflak tahtna gemesini onayladn dan ondan sadakat yem ini alm t.24 Yemin ibaresi, Eflak voyvodalar ile Osmanllar arasnda XV. yzyln ilk ya rsndaki ilikilerden bahseden az m iktardaki resmi bel gelerde de bulunmaktadr. Bu ekilde 1432 M ays-Hazirannda I. Alexandru Aldea, II. M urada taahhtte bu lunduunu ve Trklerinde iman ve yemin ile kendileri ni baladklar ve kendilerine sadakat garantisi verildii ni yazyordu.25 Bu ekilde yemin ik i taraf arasndaki ba r ilikilerinin garanti altna alnm as ve uygulanm asna ynelik kanuni bir fiil haline geliyordu. Ayn Voyvoda 1432 Temmuzunda Sibiu sakinlerine biz lkeye bar getirdik ifadesiyle bu gerei bildiriyordu.26 Osmanl hikayeci kaynaklar (bunlara erken dnem ariv malze meleri olmadndan mracaat ediyoruz) zellikle taah htte bulunma zerinde dururken XV. yzylda vurguyu yemin zerine yapp (ksmet taahht iin alnm ) bunu bar ilikilerin kurulm as srecinin gerekli bir noktas olarak grmektedirler.27 XV. yzyldan yalnzca bir bar antlamasnn belli bir paras korunabilmitir. Bu da II. Mehmet Fatih tarafndan Byk Stephana verilen bir sulhnmedir.28 arasnda ik i tarafl gelenekler kurulabilir. Bir tarafta, uzun bir mddet uyulan haklar ve zorunluluklar gele neksel hareketler olarak alglanm aya balam ve hatta bunlar bazen voyvodalara verilen ahidnme ve bertlarda yer almtr. Dier taraftan, kaytlarda mracaat edilen geleneklerin ou voyvodalarn ykm llklerinin m ik tarndan zaman dilim inden (miktar, say, arlk vs...) ve deme metotlarndan bahsetmektedir. Tarih kaynakla rndaki bu trden szde gelenekler, Osmanllar ile Bo dan ve Eflakllar tarafmdan uzun veya ksa mddetlerde kanun olarak kabul edilm i baz uygulam alarn varlna iaret etm ektedir.29

4. H ARAG ZAKLARVE ZIMMIJER


Thomas Thornton Trkiyenin Gnmzdeki Vaziyeti adl eserinde ncelikle Trk hkm etinin hara deyen lere kar uygulad genel sistem i izah edip Trklern yeni fetihleri elde ettikleri yerlerdeki messeselerin yeri ne koyduklar messeselerin nasl bir dzen takip e tti i ni aklam aktadr: Trk gcnn mtemadiyen itibar kazand devirlerde hkm etin sabit politikas fethedi len yerdeki ileri gelenleri ve byk toprak sahiplerini buradan kararak kendi zel sistemlerine gre toprakla rn yeniden dzenlenmesini salam akt. Thorntona g re bu kanundu. Ancak baz durumlarda Osmanllar bu ynetim tarznda istisnalara bavurmulardr. Bu ekilde mparatorluun Msr, Eflak, Bodan gib i hara veren eyaletleri domutur.30 Bunlara ksa veya uzun bir zaman dilim i iin Transilvanya, Ragusa, Krm H anl ve belli Ege adalar eklenebilir.

4.1. Hara Veren Voyvodalar


Osmanl bar hukuku nokta-i nazarndan, eer bir
harb hara demeyi ve Osmanl sultanna itaat etmeyi

3.2.Gelenek
Bugne kadar tarihiler ve hukukular Romanya lkeleri ile Osmanl mparatorluu arasndaki ilikilerde

kabul etmise bir zmmi yani korunan gayrim slim teba haline gelm ektedir.31 Osmanl kaynaklarnda bu durum da olan kimseler ayn zamanda haragzar veya daru 1-

harbclen olmayan kefere olarak adlandrlm aktadr. Osmanl kronik yazarlar Eflak prenslerinin B abliye kar vazifelerini belirlerken, onlarn Osmanl Sultannn hara deyen vasallar olup, sultann huzuruna ahsen ge lip haralarn verdiklerini ve genellikle bol hediyeye sa hip olduklarn bildirmektedirler. Sultan da kendi adna onlara hilat, brk ve skf verm ekteydi.32 Bunlara ek olarak Tursun Bey, Bodan voyvodalarndan Byk Stephan (1457-1504) hara veren biri olarak nitelendirm i tir.33 Haragzar terim i Bb- A liye gnderilen hara la birlikte geni bir alanda dnlecek politik-askeri ve ekonomik-mali zorunluluklar ihtiva etm ekteydi. Bura da bir an iin durup Osmanl bar hukuku ile alakal iki zorunluluu analiz edeceiz ve daha akas Tuna lke sinin Bb- liye kar politik ve hukuki durumlarna gz atacaz: Hara deme ve politik-askeri hizmetler.
Hara. e r ia ta gre (ve byk Osmanl eyhlisla

i oluturm aktayd. ki misal verecek olursak ve beri den zerme vaz olunan har ki her yl bin sikke-i efrenci flori idi muzaaf idb her y l alt bin sikke idb, ifadesi II. Mehmed tarafndan Byk Stephana 148081de verilen ahidmede yer alrken41 yine III. Murad Trk M iheaya verdii bert- hmynda ad geen lkeden y llk olarak belirlenmi harac tamam ve iyi pa radan ... ve tam arlkta ve zamannda ... ifadelerine yer vermitir.42
Politik-askeri vazifeler. Haragzar prenslerin statle

ri ile ilg ili bir dier vazifede sultann "dostlarna dost ve dmanlarna dman olmak idi. Bu, kanun olarak Osm anl mparatorluunun d politikasna uym a, onu adapte etme, sultann seferlerine katlm a, Osmanl yne ticilerini komu eyaletlerden zellikle iki hara veren Tu na prensliinden ve mahalli veya merkezi Osmanl otori telerini H ristiyan devletler tarafndan Bb- liye kar meydana gelebilecek herhangi dmanca niyet veya hare ketten haberdar etm ekti. H ristiyan devletlerle mesela Venedik, Macaristan, Polonya veya Habsburg mparator luu ile bar yapldnda, bar ve ticaret antlam alar na bu ibare dosta dost ve dmana dman olub eklin de bir madde olarak ekleniyordu. Ve unu vurgulamamz gerekm ektedir k i, bu madde daha II. Mehmed zamann da Byk Stephala yaplan barn yenilendii 148081 ahidnmesinde de yer almaktadr.43 Sonra tahtta iddi as bulunanlar ok ncelerden sultann dostuna dost, dmanna dman olma gayretine girm ilerdir.44 Bun lara ek olarak, bu art, XVI ve XVII. yzyllarda Eflak, Bodan ve Transilvanyal prenslere tahta gemeleri vas tasyla verilen beratlarda da yer almtr. Ortaalarda askeri destek vasal ve hkmdar ara sndaki zel ykm llklerden biriydi. Osmanl sultan lar ile onlara hara veren Gney Dou H ristiyan prens leri arasndaki ilikide en nemli vazifelerden biri sulta nn seferlerine katlm akt. XV. yzyln ilk yarsnda Ef lak voyvodalarndan Macaristana, zellikle Transilvanyadaki Osmanl aknlarna katlm alar istenm iti. Daha sonra II. Bayezid ile Byk Stephan arasnda 1486da ba r yapldnda, Bodan voyvodas tekrar sultann vasal haline gelm i ve sonra da Polonyaya kar yaplan se fere katlm a zorunluluu getirilm itir.45 Bu ykm ll n gelenei XVII.-XVIII. yzyl belgelerinde de grSYASET

m olup Osmanl vergileri zerine fazla m iktarda fetva vermi olan Ebussud Efendiye gre) Eflak, Bodan ve Transilvanyal prensler tarafndan denen hara, kafirler zerine, bunlarla sultanlar arasnda yaplan bar antla mas gerei yklenen bir vergidir.34 Aslnda Osmanl kronik yazarlar ve onlardan biri olan Mustafa Selaniki voyvodalardan istenen paray hara- eriyye olarak ad landrm tr.35 Bu hara mterek olarak (harac- maktu), batanbaa ve teorik olarak da gayrim slim lerden onlarn temsilcisi tarafndan toplanan belli m iktardaki para ek linde dnlmtr.36 Eflak, Bodan ve imparatorlu un dier eyaletlerinde uygulanan bu m ali sistemi izah iin Osmanllar XVIII. yzylda sk sk m ir-i m akt ve m l- m akt usullerini kullanm lardr.37 Bunlara ek ola rak Eflak ve Bodan prensleri hatta K azkl Voyvoda (1456-1462) ve Byk Stephan (1457-1504) haracna mltezim veya cizyedar olarak snflandrlm lard.38 Haragzar statsne gre, Eflak, Bodan ve Transilvanya prenslerinin Bb- liye kar temel vazifeleri harac zamannda demekti. Sonu olarak, bu ykm l ln, Romanya lkelerinin Bb- liye kar olan ili kilerinin dzenlendii belgelere, XV ve XVI. yzylda ahidnme-i hmynlar;39 XVI.-XVIII. yzyllarda bert-i hmyun40 ve XVIII.-XIX. yzyllarda hatt- h mayun ve latt- eriflerine kayd vazgeilmez bir nceliO SM A N LI

lebilir. Sz edilen alann komu blgelerle Gney Dou ve Merkezi Avrupa ile snrl olmasna ramen bazen bu ykm llk ve katlm byk blgelere kayabiliyordu.46 Mesel 1473de Radu cel Frumos, II. M ehmedin Uzun Hasana kar olan seferine itirak etm itir. Daha sonra 1540-41de Alexandru Cornea M alta seferine itirak et meye arlm tr.47 Burada unu da belirtm ek zorunlu luu vardr ki Osmanl seferlerine itirak iin arlm a, hatta sultanlara kar askeri ykm lln farknda ol ma48 voyvodalarn bizzat seferlere katlm alarna eit de il idi. Askeri ykm llk, cizye deme ile askeri sefer lere katlm a arasnda bir elikiyi ortaya karyordu. Bu konuda 1664/166 5 te Uyvar muhasarasna katlm aya da vet edilen Eflak ve Bodan voyvodalarnn szlerine m racaat edebiliriz. Bu ikilem in farknda olan voyvodalar Bizim iin hem hara deyip hem de savata yer almak mmkn m dr?49 derken, Bb- A l birbirine uyma yan bu durumu askeri, politik vaziyet ve menfaatler a sndan zme yoluna gidecekti. Sultanlarn Tuna prensleri ile olan ilikilerinde bun lardan en fazla istei dier iki beylikte Bb- A l tarafn dan kabul edilm i voyvodalarn, bunlar kabul etmeyen lere kar desteklenmesiydi. Bu hareketler onlarn y km llklerinden bir para olarak dosta dost dmana dman olmak eklinde telakki ediliyordu. 27 Cemaziyelevvel 985/12 Austos 1577de III. Murad Bodan voyvodas Fetru Ochiopuldan yeni Eflak voyvodas Trk Mihneay desteklemesini istem iti: Eer zikredildii zere dmanlar her yerden gelir ve yardm gerekirse, o zaman gecikmeden onu desteklem eli ve yardm da vakit kaybetmemelisin.50 Bu fikre Vezir-i zam Yemii Ha an Paa tarafndan III. Mehmede gnderilen bir telhis te de rastlamak mmkndr. Haan Paa, Ieremia Movila nn kardei Simion M ovilaya Eflakda yardm etmesi ni daha sonra da Transilvanyadaki askeri harekata k atl masn tek lif ederken u fikirden hareket ediyordu. Bodan ve Eflak voyvodalar kadim -l-eyyam dan Dev let-i A liyyenin dostuna dost ve dmanna dman dr.51 1620 ylnda II. Osmanda Transilvanya ynetici si Gabriel Bethlenin kardei ve vekili olan Stephan Bethlene, Moldovyann tahta yeni atanan voyvodas Alexandru Iliaoya yardm ve destek vermesini kadim den idegeldin zre emretmitir. Sultan bu emri bir
O SM A N LI

nceki voyvoda Gaspar G ratianinin (1619-1620) yan dalaryla birlikte Polonyaya gitm esi ve Osmanl top raklarna zarar verme ihtim aline kar verm iti.52 Tuna prenslerinin karlkl destek zorunluluklar elbette ki Osmanl im paratorluunun menfaatlerine gre hareket edenler iin standart ibarelerle ifade edilm ekteydi: Bo dan ordusu ile hazr olup, Eflak gzlem esin.53 (1577de Bodan voyvodalar iin); veya Bodan lkesi nin dmanlardan korunmas ve mdafaas iin ok al m al ve aba sarfetmelerinin (1620de Transilvanya voy vodas iin).54 Bu belgeler Eflak, Bodan ve Transilvanyann XVI. yzyl ortalarnda Bb- lnin korumas al tna girmesinden sonraki ve yine onun kat kontrol al tnda birbirleriyle gelitirdikleri yeni ilikilere anlam ka zandrmaktr. Haragzar prenslerin bir baka ykm ll de Osmanl im paratorluunun menfaatleri ile elien kom u devletlerin hareketleri hakknda b ilgi toplam akt. Bir kere haragiizar-koruma ilikileri kurulduunda sultan lar voyvodalardan srekli olarak Bab- liye komu dev letlerin Macaristan, Polonya sonradan Habsburg mpara torluu ve Rusyann sava hazrlklar ihtim ali zerine arzuhaller gndermelerini istiyorlard. Stefan cel Mare bile II. Bayezid ile bar antlamas yaptktan sonra bu mecburiyetten hari tutulm am t. 903/1497 yln a ait ve kopyalar Topkap Saray Arivinde bulunan iki mek tupta Bodan voyvodas sultana Macaristan ve Polonya hakknda b ilgi vermekte zellikle de Transilvanya, Krakow ve Kameniede toplanan birliklerden haberdar et m ektedir.55 Bu yle bir politik ve askeri durumdu ki Stephan, Moldovya iin esas tehlikenin Osmanllardan deil de komu H ristiyan devletlerden Polonyadan gel diini biliyordu. Ayn ekilde 1517-1527 yllarnda Bodan voyvodas olan Stefanita Bb- lyi temin edip nemli olan haberleri alm ak iin casuslar gnderdik dem ekteydi.56 XVI ve XVIII. yzyllarda Tuna beylikleri zerinde tesis edilen kontroln younlat, komu H ristiyan devletler hakknda stanbula haber gnderilmesi keyfi yetinin adm adm birinci derece m kellefiyet haline geld ii grlmektedir. Burada nemle vurgulanmas ge reken noktalardan biri de H ristiyanla sadakat mesele sidir. yle ki Bb- l tarafndan uygulanan baskya ve
I SYASET

bam llk derecesinin artmasna ramen voyvodalar her frsatta bu ykm llkten kama yoluna gitmilerdir. Bunlara ek olarak yine sylenebilir ki Eflak, Bodan ve Transilvanya her zaman Avrupadan Osmanl mparatorluuna haber ulama noktasn tekil etmekle kalmam, ayn zamanda Hristiyan devletleri Osmanl mparator luunun durumundan haberdar etmilerdir. Mesel XV. yzyln ikinci yarsnda Eflak voyvodalar veya boyarla r ile Braov sakinleri arasnda Trklerden gelen haber ler herhangi bir kapallk olmadan dosta ilikiler ieri sinde konuuluyordu. Dier tarafta Eflak prensi bu ha berlemede karlkllk aryor ve mesela Macaristan iin O yerler hakknda ne biliyorsunuz diyebiliyordu.57 Ancak Bodanda Polonya ve Osmanl mparatorluu arasnda ayn rol oynamtr. Aron Tiranul, 1594te Po lonya Hatman Ioan Zamoyskiye Biz H ristiyan olarak sizi bu kafirlerin niyetlerinden haberdar etmek istedik diye yazarak Tatarlarn Transilvanyaya kar hazrladk lar akn hakknda bilgilendirm itir.58 Haragzar prens ler dier kafirleri M slmanlarn vaziyetinden haberdar etmeleri yasak olduu halde bu riski gze almlardr. Bu yasak slam hukuki belgelerinde yer alm ,59 Osmanl uygulamalarnda zerinde oka durulmutur. Bunlara ek olarak XVIII. yzylda Eflak ve Bodan voyvodalar divan- hmyun tercm anl yapan Fener li Rumlarla sk ekilde ilg ili olmu, Bat ve Orta Avru pa hakknda Osmanl m paratorluuna b ilgi vermiler dir. Bu yetkililer ayn zamanda kendi menfaatleri iin el lerindeki bilgileri arptm, geersiz klm ve bu yolla Bb- A lyi yanl yola sevk ederek Avrupaya kar uy gun bir politika takibini engellemilerdir.60

XVII. yzyldan itibaren Eflak, Bodan ve Transil vanya sultan tarafmdan Memlik-i mabrnsa yani Osmanl mparatorluunun bir paras olarak deerlendirilmeye balanm ve slam hukuku asndan, slam lkeleri ie risinde darz-zimmet olarak nitelenmitir. Bu beylikle rin ahalisinin korunmas hkmdar ile tebaas arasnda ki ilikilere benzemeye balamtr. Bu ncelikle Osmanl resmi kaynaklarndaki terminoloji deiiminden anla lmaktadr. yle ki 1017/1608 tarihli Bodan nfusu ile ilg ili bir vesikada I. Ahmet bil cmle Bodan reaya s sair gib i M emlik-i mahrsem reayas gibi olub63 ifa delerini kullanmaktadr. Aslnda bu ifade XVI. yzyl bandan itibaren btn haragzarlar adlandrmakta kullanlm aktayd. Bunlara ek olarak Raguzamn nfusu da sultann reayasna benzetilmekteydi. Duvrovnikl ir reaya gib i haragzar reyalarmdr.64 Benzer ekil de Eflak-Bodan ve Transilvanyallar da, Eflak tebasna referansta bulunan 1012/1604 tarihli bir ariv vesikasn da kaydedildii gibi, haragzar olan rey olarak de erlendirilm itir.65 slam hukuku terminolojisine gre, bu ekilde vergi veren gayrim slim reya Eflakllar, Bodanllar ve Transilvanyallar da iine alr ekilde zmmi olarak adlandrlmtr. Osmanl vesikalarnda Tunamn kuzeyinden gneyine seyahat eden kimseler iin ska zmmi ibaresi kullanlm aktadr. Mesel Simu nam zmm , Fakuran nm zmm, Yanku nm zm m g ib i.66 Hu kuki adan zmm stats verilmi olmalaryla Eflakllar, Bodanllar ve Transilvanyallar Osmanl reayasna dahil edilip, komu H ristiyan devletlerin halkndan (Hanefi hukuk metinlerine gre harb olarak nitelenen) ayr tutulmulardr. 1672 ylnda ve sonrasnda Osman
lIlarn bu konuya dair grleri daha fazla aklk kazan

4.2. Eflak-Bodan Reayalar


Osmanl kaynaklar Eflakl, Bodanl, Transilvanyal ve Raguzallar Mslmanlarla akid etmi btn gayrimslimler gib i m uahidin veya ehll-ahd olarak adlandrlmlardr.61 Balangta, yani XV. yzylda, m uahid terim i yalnzca voyvodalar iin kullanlm , da ha sonra XVI ve XVII. yzyllarda, btn nfusa, hara gzar ve ehlu 1-zimmet gibi yaylmtr. Bu anlay XVIII. yzylda da korunmutur. 1717 tarihli bir fetva dikkate alndnda grlecei zere Eflakllar keferesi ehl-i s lam ile m uahidin olan" olarak nitelendirilm itir.62
O SM A U l I

mtr. IV. Melmed (1648-1687) Osmanl yetkililerine hatrlatmada bulunurken, Eflak reyas harb deildir ir m emlik-i mahrsemde olan rey gib id ir67 ifade sine yer vermitir. Vergi deme kabiliyetine sahip olma daha sonra bu reayann korunmas manasna gelmekteydi. Harag zar olan re aya hakknda nyarglarla sebep olmak eri hukuka ve kanuna m uhalif bir durumdu. Elbette ki pra tikte mevcut olan gerekleri gz ard edemeyiz. Kaynak larda belirtildiine gre zellikle XVII ve XVIII. yzyl larda Osmanl ordusu Tuna nehrini getiinde bu topluSYASET

luklara kar baz istismarlar meydana gelebiliyordu. XVII.-XVIII. yzyllarda yama ve talana kar yasaklar konuldu. Ancak mracaat edilen hukuki tartmalar farklyd. Ska zikredilen husus vergi deyenlerin ko runmas gerekliliiydi: ancak re ayadan ve berayadan ve slama kar savalardan birou tutsak edildi szleriy le II. Selim, I. Devlet Giraya 982/1574de hitab ediyor ve unlar ekliyordu: yle ki toprakla uraan ve hara deyen kimse kalm ad. Sultann dikkati hkmdar ve tebaas arasnda ideal ilikiler bina etmekten ziyade daha pragmatik sebeplere evrilmitir; bunu ayn blgede te reddtsz ve u ekilde ortaya koymaktadr: Bodan vi layetinin halk bize hara vermekte ve stanbulun ihti yacnn bir ou buradan gelmektedir. Bunun iin bizim en byk isteimiz bu vilayetin en ve refah iinde olma sdr.68 Ayaklanma durumunda sadk reaya ile anari karanlarn ayrm yaplm aktayd. K arkla sebep olanlar daru 1-harb sakinleri gibi yakalanyorlard. Vergi lerini deyenlerin yakalanm as veya yam alanm as mmkn deildi.69 Yukarda yer verilmi olan alntlar, hara veren tebaann yakalanp ldrlemeyeceine dair yetkililere yaplan bir hatrlatm a olup aslnda gerekle rin daha farkl olduunu gstermektedir. 1574 yl ya znda Ioan Vodacel Cum plitin isyan bastrlrken Tatar lar iki taraftan da esir almlard. II. Selim eriata gre sadk haragzarlarn salverilmesi hkmn Tatarlara hatrlatarak bu tr hareketleri engellemeye almtr. Yine ayr bir hkmde de Sultan isyanclarn Bodanl akrabalarnn kendileri adna adam bana 1000 aspris vermeleri halinde serbest braklabileceini bildirm iti. gale kar yneltilen en sk protesto giriim leri Ef lak, Bodan ve Erdel reayalarndan gelmekteydi. Dzen li olarak XVII.-XVIII. yzyllarda meydana gelen bu trde hareketleri engellemek iin sultanlar, ortak bir e kilde Tuna blgesi Osmanl yneticilerine (beylerbeyleri, kadlar, nazrlar vs.) zulm durdurmak iin emirler ver milerdir.70 XVIII. yzyl kaynaklarnn ispatlad gibi Osmanl bakentindeki yetkililer kural olarak mahalli yetkililerin ve Osmanl reayasnn sebep olduu iddeti bilmekte ayrca Eflak ve Bodan tem silcileri (voyvodalar, boyarlar, din adamlar, kap kethdalar vs...) tarafndan bildirilen istismarlar engellemeye almaktaydlar.71
O SM A N LI

Dini Koruma. Balkan yarmadasnda, Tunann g

neyindeki gayrim slim topluluklarn dini hviyetli bi nalarn muhafaza etmelerine, yeni kiliseler ina etmeme leri, fakat eskilerini tamir etmeleri ekliyle izin verilmi ti. Ayn zamanda bu blgedeki Mslman topluluklar camiler ina ederek bu blgelerin darl-slam olduunu Osmal-slam fethinin sembol olarak gerekletirmi lerdir.72 Tunann kuzeyinde ise baka bir gerek vard. Gze arpan bir ekilde XVI ve XIX. yzyl seyyahlar nn verdikleri bilgilerde ve bugn de grlecei gibi Osm anl hakim iyeti srasnda Eflak, Bodan, Transilvanya ve mparatorluun dier hara deyen eyaletlerinde hi bir cami ina edilmemitir. Bu ekilde hangi sebeple olursa olsun Romanya lkelerine seyahatte bulunan Avrupal seyyahlar, Ortodoks kilisesinin binalar da dahil olmak zere sahip olduu korumay Tunann gneyine nazaran vurgulamaktadrlar. 19 Austos 1686 tarihli bir Fransz belgesinde Moldovyann bakenti Iassy ehri ta nmlanrken yazar birok gzel binann yan sra 28 adet gzel kilise ve manastr bulunduunu, bunlarn btn halk iin bir snak olduklarn ve Trklerin bunlar hibir zaman tahrip etmediklerini belirtmektedir. (auxquels les Turcs et les Tartares par politique nont jamais tauche)73 Osmanllar tarafndan Bodan-Eflak prenslerine ve rilmi ahidnmelerde bu konuya ait olmak zere verilmi bir sz yoktu. XV ve XVI. yzyllara ait uzun dnem kapsayan resmi belgelerin, Tunanm kuzeyinde dini ko rumay dzenleyen maddelerin olmamasndan hareketle biz burada baka kaynaklara mracaat etmek zorundayz. lk olarak Erdel beylerine verilen ve dini otonomi hak knda artlar ihtiva eden beratlara sahibiz. Bu ekilde Temmuz 16T4 tarihli ve Gabriel Bethlenin Erdel taht na gemesine dair verilen beratla I. Ahmet kadim l-eyymdan sregeldikleri yin ve kaide ve tre ve dinlerin ve aralarnda cri olan detlerin ve tebdil itm eyb ifade siyle resmen dini koruma garantisi vermekteydi.74 Dier taraftan, dini koruma ve bunun pratikteki grnm ya ni dini otonomi birok XVII ve XVIII. yzyl resmi Osm anl vesikalar (hkmler) ile ispatlanmtr. Aslnda Eflakl boyarlar ahid stats ile salanm Ortodoks inancnn korunmas meselesinin farknda olup, bu oto nom prensin yerine bir Mslman-Trk vali gemesi ha
I SYASET

linde durumun deieceini dnyorlard. Erdel pren sine 25 Temmuz 1604de bir Eflakl ilticac tarafndan verilen dilekede korkuyoruz ki eer bu durum Trkle rin rzasna kalsa Eflaka kendi aralarndan kendi inan ve konumlarn benimsemi bir T rk ynetici olarak atar ve o da gzel H ristiyan kiliselerini ve manastrlarn bo zarak camiye evirir ifadelerini kullanm aktayd.75

ragzar eyaletlerine O sm anllarla olan atmalarda gz diken H ristiyan devletlere kar sultanlar ve vezir-i azamlar kuvvetle Eflak, Bodan ve 1 5 4 lden sonra Erd elin Osmanl korumas altnda olup buralara kar y neltilecek her saldrnn sultana yaplacak bir saldrya e olduunu ilan ediyorlard. Bu konuda XV ve XVII. yz yllarda hedef alnanlar XVI. yzyln ilk devresinde Ef lakla ilg ili olarak Macarlar, XVI ve XVII. yzyllarda Polonya krallar (Bodan anlam azln esas hedefi ola rak), 1541-1699 yllar arasnda da Habsburg krallar ol mutur (Erdel ekimenin merkezi olarak). XVI. yzyln drdnc on ylnda Polonya-Bo-

4.3. Tampon Devletlerden Tampon Eyaletlere


oka bilinen bir uygulam aya gre, iki byk g dorudan bir tampon devlet stats oluturmak istedik lerinde tek tarafl antlamalar bu devlete ait maddeleri de ihtiva etmitir. Eflak, Bodan ve Erdel birlikte veya ayr olarak bu trden bir vaziyet arzetmilerdir. Bu nedenle sultanlar ve voyvodalar arasndaki ilikiler Osmanl m paratorluu ile H ristiyan komu devletler arasnda tar tm a sebebi olabiliyordu. Bunun dorudan ve ak so nular: 1428 ve 1519 yllar arasndaki Osmanl-Macar bar antlamalarndaki Eflak ve Bodanla ilg ili madde ler; 1553 ylndan sonraki76 Osmanl-Polonya antlama larndaki Bodanla ilg ili maddeler;77 XVI. ve XVII. yzyl Osmanl-Habsburg bar antlamalarndaki Eflak, Bodan ve Erdelle ilg ili artlar.78 XVIII ve XIX. yzyl larda da Eflak ve Bodanla ilg ili maddeler OsmanlHabsburg ve Osmanl-Rus bar antlamalarnda da yer almtr. Daru 1-slamn dardan gelecek bir saldrya kar korunmas eriat tarafndan bir Mslman yneticiye yklenen en nemli vazifelerden biriydi: eyhlislam Bostanzade Mehmed Efendi 1593 ylnda M emleket-i slm hfz padiahumun vazifesidir ifadesini kullan mtr. Bu koruma hara veren devletler iin de geerlidir. Aslnda yukarda verilm i olan bu aklam a ulema nn ba tarafndan III. M urada gnderilen telhisde yer almtr. H absburglarla yaplm as kanlm az olan sava ta Tuna beyliklerinin gvenlii sz konusu olmu Eflak ve Bodan taraflarna muhafaza in bir m ikdar leker lzmdur, ihmal dev deldr79 ifadesiyle meselenin nemi vurgulanmtr. Haragzar bir eyaletin korunma s buralara kar herhangi bir komu devletin dmanca niyetini belirtmesi zerine Osmanl yetkilileri tarafndan sz konusu edilm ekteydi. Bu niyet ister buralar zerinde bir hak istei veya bu blgelerin bir ksm n ele geirme ekliyle olsun aklanyordu. Bunlara ek olarak Tuna haO SM A N U

dan snrndaki ekimelerde Kanuni Sultan Sleyman ve Vezir-i Azam brahim Paann, Polonya kral I. Sigis mund, Bodan ve onun voyvodas Petru Rarein Saray ve Polonya arasndaki hukuki statsn Osmanl gr ne gre kesin olarak belirtmede istekli olduklar grl mektedir. Kanuni yle sylemekteydi. Bodan voyvo das bizim buyruumuz altnda ve hara vermekte olup serhat eyaletlerimize yaplacak hibir saldrya msaade edilm eyecektir.80 Ve brahim Paa unlar ekliyordu Padiah efendimize dostluk ilikileriyle bal olduu nuzdan ve Bodan lkesinin Padiahmzn m lk oldu unu iyi b ild i in iz d e n ...... Voyvoda Petru dier beyler gib i Padiahmz tarafndan lkesine tayin edilmi biri olup onun tebaas da hara deyip zerlerine den vazi feleri yerine getirm ektedir. Bu lkeye kar yaplacak bir saldr Padiahmzn lkelerine yaplacak bir saldrya eit olup ayrca onun heybetine kar bir saldr manas na gelecektir.81 XVIII. yzylda Osmanl D evleti, Habsburg mparatorluu ve Rusya ile kar karya g e l diinde onlardan hemen nce Eflak ve Bodan zerinde birer Osmanl eyaleti olarak hakk, sorum luluu ve ko rumas olduunu iddia ediyordu. Sava km as zerine kaydedilen Osmanl resmi belgelerinde arpma esna snda veya bar mzakerelerinde Osmanl politikasnn anahtarlarndan biri de Eflak ve Bodann gvenlii te k il ediyordu. Eflak, Bodan ve Transilvanyanm B abliye kar statlerindeki mphem lik Osmanl terim lerini (mesel haragzar) ve ayn zamanda Bat Ortaa terim lerini (vasal) kullanm aktan kaynaklanmaktadr. Benim fikrim e gre yalnzca Osmanl terim lerini haragzar ve koruSYASET

nan insanlar ve eyaletler kullanm ak bu konudaki kar kl gidermede daha iyi bir yol olabilir. lk mefhum, voyvodalarn vazifelerinin grn itibariyle ve elbetteki Osmanl haragzar fikrinden hareketle ortaya k mtr. Haragzar mefhumu, yalnzca B abliye hara gnderme fiiliyatn deil ayn zamanda dier politik-askeri ve ekonomik-mali ykm llkleri de (hizmet) kap samaktayd. Bunlarn arasnda Osmanl bar hukukuna gre en ncelikli ykm llkler: Dosta dost, dmana dman olmak; sultanlar tarafndan yaplan seferlere i tirak etmek (askeri vazifeler); ve komu lkelerin politi kalarndan B abliyi haberdar etmekti.

Bb- lnin haragzar eyaletlere kar olan y km llklerine gelince M em lik-i mahrse veya ha m ilik bu eyaletlerin politik-hukuki durum larn daha iyi karakterize etmektedir. Bu konuda u tartm alara yer verilm itir. Bir tarafta koruma-hara verilmesi voyvoda lara verilen ahidnme ve beratlarda zikredilmi dier ta raftan Osmanl mparatorluu ve komu H ristiyan dev letler arasnda (Macaristan, Polonya, sonra Avusturya ve Rusya) yaplan bar antlamalarnda bu eyaletlerin tam pon blgeler olarak korunmas gereklilii ska art ko ulmutur.82

Fr. Giese n D ie altosm anischcn a n o n ym n C hronikm ( T evrih-i A l-i Osman), Tei! I, Breslau, 1922 (bundan sonra: Fr. Giese, Anoynm), eitli yerierde; Fr. Giese, D ic alosm anischc Chronik des Akpaazade, Leipzig, 1929; F. Babinger, F etihnam e-i Sultan M ehmed , m ellifi: K va m , stanbul, 1955; Oru B eg T arihi , stanbul, 1972, eitli yerlerde; Tursun Beg, The H istory o f M ehmed the Cotqueror, Text Published n Facsmile w ith Eglish Translation by H alil nalcik and Rloads Murphey, B iblioteca Islaraica, Minneapolis & Chicago, 1978 (bundan sonra : Tursun Beg, H istory of Mehmed), e itli yerlerde; Mehmed N eri, K i b - C ihan-nm a. Neri T arihi , Faik Re it Unat ve Prof. Dr. Mehmed A. Kymen, Cild I-II, Ankara, 1987 (1. bask, 1947) (bundan sonra: N eri T arihi ), eitli yerlerde; ibn Keml, Te v rih -i l-i Osman. VII. Defter (Transkripsiyon), hazrlayan: erafFeti Tu ran, 1991, eitli yerlerde; ib n K eml, T evrih-i l-i Osman. VIII. Defter (Transkripsiyon), Hazrlayan: Prof. dr. Ahmet U ur, Ankara, 1997, eit li yerlerde, iftciolu N. Atsz, Osmanl T arihleri, I, stanbul 1949, eit li yerlerde. 12 11 10 9

harest) (R dl), 8 (1986), 774-794; M arele M ircea Voievod, Coordonator Io Patroiu, Bucureti, 1987; N. Beldiceanu, Eflk, n E ncyclopaedia o f slam, N ew edition, B. Lewis, Ch. P ellat, J . Schacht, Paris - Leyden: E. J , B rill (bundan sonra: EI-2), II, 687-9. Tafsilat iin, baknz: Nicolae Stoicescu, V lad Tcpe, Bucureti 1976, 85136; M ihai M axim , T arile Romne si Inalta Poarta. C adrul ju rid ic a l relatiilor romno-otomane n evl m ediu, Bucureti 1993, 230-240. Richard Knolles, The Turkish History, from the O riginal o f that Nation, to the G rovth o f the Ottoman Empire: vth the Lives a n d Conqucsts o fth cir P rbces an d Emperors..., The Sixth Edition, The frst Volme. London MDCLXXXVII (1687), 170. P adiah - sl m ... Tunay gciib Eflk vil yetin e gir b cem E flkn vil yeti halk gelb ta p dla r (Neri T arihi, II, 756, 757). Tafsilat iin baknz: Serban Papacostea, La Moldavie trbutaire de l empire ottoman au XVe siecle: le cadre international des rapports ecablis en 1455-1456, RRH , XIII 3 ( 1974), 44 5-4 61; L. Simanschi, Inchinarea de la Vaslui (5 iunie 1456), A nuarul nstitutului d e istorie s i Arheologie A.D. Xenopol (Jassy) (AIIAI), XVIII (1981), 61 3-6 37; H . nalck, 'Bo dan," in E I-2,1, (1960), 1290-1. 13 M. Gubolu, Lnscription turque de Bender relative a l'expedition de Solim an le M agnifique en M oldavie (1538), S tudia et A ta O rietalia (Bucha rest), I (1957), 175-187; Stefan S. Gorovei, Moldova n Casa Pacii". Pe m arginea zvoarelor privind prim ul secol de relatii moldo-otomane, AIIAI, XVII, 1980, 659-666; Petru Rarc, redactor coordonator Leon Si manschi, Bucureti 1978, 151-175 (Tahsin Gemil and St. S. G orove). 14 A. Decei, Tratatul de pace-sulhname-ncheiat ntre sultanul Mehmed al II-lea si Stefan cel Mare la 1479, R cvista lstorica Romna (Bucharest), XV, 1945, fasc. IV (bundan sonra : A. Decei, Sulhname,) 465-494 . 15 Tahsin Cem il, Observatii referitoare la ncleierea pacii si stabilirea hotarului dintre Moldova si Im periul Otoman, R cvista A rhivelor (Bucharest), 2, 1 9 83,1 17-128; St. S. Gorovei, Pacea moldo-otomana din 1486," R dl, 1, 1 9 8 2,8 07-821 . 16 M. A. M ehmet, D ocumente turcesti p rivin d istoria Romniei. Vol. 1 (1455 1774), Bucureti, 1976, doc. 1, 2. 17 Mehmed Paa, T arih-i N iane, in C ronici tim . I, 295. Baknz also Nasuh M atraki, F etihnm e-i K ara-B odan (Topkap Saray Mzesi K tphanesi, stanbul (TKSMK) R . 1284).

2 3

K vam , Fetihname, 304, 306. krullah, B ehcet-t-T evrih. cf. Valeriu Veliman, "Domia lu i Mircea cel Mare n viziunea istoriografei otomane (sec. XV-XVII), M arele M ircea Voievod, Coordonator Io Patroiu, Bucureti 1987, 426.

dris B itlisi, Het B ehit, in C ronici tu rcestip rivin d T arik romne. Extrase. Yol. I. Sec. XV - m ijlocul sec. XV//, ed. M ihail G uboglu ve M ustafa Mehmet, Bucureti 1966 (bundan sonra: C ronici Urc. ) , 156-157. Tafsilat iin, ba knz: A. Decei, Expeditia lu i M ircea cel Batrn m potriva acngiilor de la Karinovasi (1393), in A. Decei, R elatii romno - orientale. Culegere d e studii, Bucureti, 1978, 140-155; Tahsin C em il, R om nii s i otom anii n secolele XlV-XVl, Bucureti 1 9 9 1 ,6 9 -8 5 .

Osmanl gaza ideolojisi iin baknz: Standford Shaw, H istory o f the Otto man Empire a n d M odem Turkey. Vol I : Empire o f the G azis T he Rise a n d Decline o f the Ottoman Empire. 1 2 80-18 08 , London, New York, Melbourne 1976; R. C. Jennings, Some Thoughts on the Gazi -Thesis, F estschrift Andreas Tietze zum 70. G eburtstag. W iener Z citsch rift fu r d ie K im de des M or genlandes, 76. Band, W ien, 1986, 151-161; J . F. G uilm artin, Ideology and Conflict: The Wars of the Ottoman Empire. 1453-1606/ J o u r n a l o f hterdisciplin ary H istory, XVIII, 4, 1988, 721-747.

6 7 8

Neri Tarihi, II, 755-758. Neri T arihi , II, 829-833. Tafsilat iin baknz: S. Papacostea, La Valachie et la crise de strueture de lEmpire Ottoman (1402-1413), R evue R oum aim d'H istoire (Bucharest) (RRH), X XV 1-2 (1986), 23-33; N. Pienaru, R elatiile lui M ircea cel M a re (1386-1418) cu Mehmed I elebi (1413-1421), Revsta d e istorie (BucO SM A N L I

18

M uhieddin el-Jem l, T evrih A l-i Osman, in Fr. Giese, Anonymen, 140. Ba knz also A. Decei and M. Tayyib G kbilgin, Erdel, EI-2, II, 702-5.

19

Selanik M ustafa Efendi, T arih-i Selnk, / (971-100311563-1595). H a

I SYASET

zrlayan: Prof. Dr. Mehmed pirli, stanbul 1989 (bundan sonra: Selamki, Tarih), 21. 20 Baknz: C. Giurescu, C apitulatiik M oldovei cu P oara Otomana , Bucuresci, 1908; N. Beldiceanu, Problema tratatelor Moldovei cu Poarta Otomana n lum ina cronicei lui Pecevi, B alca nia (Bucuresti), V, 1 (1942), 393-407; G. G. Florescu, Laspect juridiques des khatc-i cherifs. Concributions a 1 etde des relations de lEmpire ottoman avec les Principautes roumaines," 5V0, I (1958), 121-147; M . M . Alexandrescu-Dersca Bulgaru, T o ri in e des khatc-i erifs de privileges des Principautes roumaines, No~ uvelles tudes d'H istoirc (Bucharest), VI, 1 (1980), 251-263; S. Papacostea, "Tratatele Tari Romnesti si Moldovei cu Im periul otoman n secolele XIV-XV: fctiune politica si realitate istorica,' in Stat, societate, natiune. Interpretari istorice, Cluj-Napoca, 1982, 93-106; M. M axim , Din istoria relatiilor romno-otomane-CapitulatiIe, A nale d c storie (Bucharest) X XVIII, 6 (1982), 34-68; M. M axim , T arik Romne si Ina lta P oarta , 257 5 ,7 6 -1 1 1 , 197-261. 21 J . Sclaclt, A ld, E I-2,1, 26 3; M. Fayda, M. S. K tkoglu, "Ahdnm e, T rkiye D iyanet Vakf slm A nsiklopedisi, I, stanbul, 1988, 535-540; A. zel, slam Hukukunda lke K avram . D ar iil-slam . D ar l-harb, stan bul 1988, 141-4. 22 Ducas, istoria tureo-bizantina (1 3 4 1 -1 4 6 2 ), editie cricica de V. Grecu, Bucureti, 1958, XXX/5, XXXII/1. 23 H istory o f M ehm ed the Conqueror by C ritovoulos, Translated from the Greek by Charles T. R iggs, Wescport, Connecticut, 1954 (bundan sonra : Critovoulos, M ehm ed 11), IV, 10, 1-3 (Romanian edition: Critobul din Imbros, D in dom nia lu i M ehmed a lI l-lea . A nii 1451-1467, editie de V. Grecu, Bu curesci 1963). 24 25 Critovoulos, M ehmed I I , IV, 10, 1-3. Documenta Romaniae H istorica. D. R elatiile ntre T arile Romne, vol. I, Bucureti, 1977 (bundan sonra: D RH, D, I), doc. 192. 26 27 28 29 DRH, D, I, doc. 197. krllah, B chcet t-T evarih, in C ronici turc., I, 32. A. Decei, Sulhnam e, 465-494. Tafsilat iin baknz V. Panaice, Custom in the l tl - 18th Centuries Ottoman-Romanian Relationships. Startig Points for a Historiographical Debate, Revue d a tudes Sud-Est Europeennes (Bucharest), X X X I, 1-2 (1993) 171-185. 30 Tiomas Thornton, The Present State ofT urk ey or A D escription o f the P olitical, C iv il a n d R eligious, Constitution, G overnment a n d the Laws o f the Ottoman E m pire.... Togethcr w ith the G eographcal, P olitcal, a n d C iv il . State o f the P rincipalities o f M oldavia a nd W allachia. From observations m ade d u rin g a re idince o f ffteen th yea rs in Constantinople a n d the Turkisb provinccs, Vol. I-II, The second edition, w ith corrections and additions, London 1809, 298307. 31 32 33 34 CL Cahen, D him m , EI-2, II, 227-31. Tursun B eg, H istory o f Mehmed, 47, 93a-103a. Tursun Beg, H istory o f Mehmed, 61, l47a-152b. "B ir nevi oldu r ki, M fti Efendi H azretlerinin fetv a la rn d a mesttir olan zere S ultn- E hl-i Islm ile keferenin rz ve su lhlar olur. Y lda bin flo r i gibi. Hricdc m isali V ilyet-i Rmd a B odan9 n Eflk'n ve E rdel Vilyetinin yld a n y la verdikleri vergi g ib i (Ahmed A kgndz, Osmanl K anunnm eleri ve Huku k T ahlilleri. IV. K itb : K anu n Sultan Sleyman D evri Kanunnmeleri. I. K sm. Merkezi ve U mum Kanunnm eler, stanbul 1992, 97). 35 Selaniki, Tarih, II, 541 (burada Ieremia M ovilam n durumu). Kh a r j ve jiz y e k avram lar iin baknz Hossein Modarressi Tabtaba i, K h a r j in Islam ic Law, London 1983; H. nalck, D jizya," EI-2, II (1965), 562-3. 36 Ayn ekilde Ragusa ve baz Ege adalar tarafndan denen hara iin (C. O rionlu, K lardj. III. Turquie ottomane, EI-2, IV (1978), 1083-6; B.
O SM A N L I I

J . Slot, A rchipelagus Turbatus. Les C ydades entrc colonisation la tin e et occupation ottomane. c.150 0-17 18, Tome I, Nederlands Historish-Archaeologisch Institut Te stanbul, 1982, 79; N .H. Biegm an, The T urco-R agusan R elationship. A ccording to the F irm am o f M urad III (1 575 -159 5) extant in the S ta te A rchivcs ofD ubrovnik , Moucon, The Hague-Paris 1967, 32. 37 38 V. Veliman, Documente turc., doc. 63. Tursun Bey, T rh -i Ebiil-F eth , Hazrlayan: Dr. A. Mertol Tulum , stan bul 1977, s. 110, 170. 39 T a y t olunan h aralarn s l-b e-s l vakti ile irs l idb , 1575de Transilvanya Voyvodasna verilen ahidnmede (V. Velim an, O carte de legam nt (ahid-nme) din 1581 privitoare la Transilvania, AIIAl, X XV (1988/1), 34, n. 59). 40 41 42 M. A. M ehmet, Documente turc., I, doc. 291. A. Decei, Sulhnam e, 465-494. M. M axim , C ulegere dc texte otomane. Fasc. I. Izvoare docum entare s ju rid ice (se. XV - XX), U niversitatea din Bucuresti, 1974, doc. 14. 43 44 45 46 A. Decei, "Sulhname, 465-494. V. Veliman, Carte de legam nt, 34-5. A. Decei, storia Im periului otoman p n a la 1656, Bucuresti, 1978, 140. III. Ahmedin M art 1707 tarihli Antioh Cantemire hkm (Tahsin Gem il, R elatiile T arilor romne cu P oarta otom ana n documente turccsti. 16011712, Bucuresti, 1984, doc. 230 (bundan sonra : T. G em il, Documente turc.)\ I. M ahm udun ev st R cbi l - m e l 1149/ J u ly 1736 tarihli Constantin Mavrocordata hkm (V. Veliman, Documente turc., doc. 79). 47 A. Decei, mp. otoman , 127; Andrei Pippidi, T raditia p olitica bizantina n ta rile rom ne n secolele XVI-XVIIIS Bucuresti, 1983, 163, n. 98. 48 49 M. A. M ehmet, Documente turc., I, doc. 12. Silahdar F nd kll Mehmed A ga, Z ey il-i Fezleke, in C ronici turc., II, 330; M ihai M axim , O bligatile m ilitare, n munca si transport ale Moldovei si Tarii Romnesti fata de Poarta n a doua jum atate a secolului al XVIlea, A nalele U niversitatii d in Bucuresti. storie, XXVIII (1979), 100. 50 51 M. A. M ehmet, Documente tu n ., I, doc. 135. Bu vesika 25 Eyll 1603 / 1012 R ebilahtr 18 den nce tarihlendirilm icir. (T. G em il, Documente turc., doc. 11). 52 53 54 T. C em il, Documente turc., doc. 76. M. A. M ehmet, Documente turc., I, doc. 135. a d a d a n m em lik-i B odan h fz ve hrsetde m iicidd ii s a y olmak (T. Cem il, Documente turc., doc. 76). 55 TKSMA, E. 6512 si E. 6519- Baknz Anafarta N igr, Osmanl m parator lu u ile Lehistan (Polonya) arasndaki m nasebetlerle ilg ili ta rih i b elgeler (H istorica l Documents concem in g R elations betm en the Ottoman Empire a n d Lehistan (P oland), stanbul, 1979, doc. 1 and 2. 56 57 M. A. M ehmet, Documente turc., I, doc. 10 (also doc. 35). Gr. G. Tocilescu, 534 documente istorice slavo-romne din Tara Romneasca s Moldova privitoare la legaturile cu Ardealul. 1346-1603, Bucu resti, 1931, doc. 1 3 8 ,4 0 8 ,4 0 9 ; I. Bogdan, Documente privitoare la rela tiile Tarii Romnesti cu Brasovul n secolele XV si XVI, vol. I, Bucuresti, 1905, doc. CXII. 58 5 M art 1594 tarihli m ektup (Eudoxiu de Hurm uzaki, Documente privitoare la istoria rom nilor culcse d e Eudoxit d c Hurmuzaki, Bucuresti (bundan son ra: Hurm uzaki, Documente), Supl. II/l (1510-1600), 1893,. doc. CLXVII). 59 The Islam ic L aw ofN ations. Shaybani's Siyar, cranslated w ith an introduetion, noces and appendices by M. Khadduri, Baltim ore, M aryland, 1966, 153. 60 C. K. Neumann, Decision M aking without Decision Makers: Ottoman Foreign Policy circa 1780, Decision M aking a n d C hatgc in the Ottoman EmSYASET

pire. Caesar E. Farah, Edicor, The Thomas Jefferson U niversity Press, At Northeast Missouri State University, 1993, 34; brahim Emirolu, Hizmet ve hanetleriyle Tercmanlar, Voyvodalar ve Aznlklar, 1 Bask, zm ir, 1996. 61 62 H. nalck, "Bodan, E I-2,1, 1290-1. V alenu V elim an, R elatiile rotnno-otomane. (1711-1821). Documcnte turccsti, Bucureti, 1984 (bundan sonra: V. Veliman, D ocu m ntc turc.), doc. 24. Bu fe tv 1129 cv il Ccmazi l-evvel / 1717 Nisan 13-22 tarihli hkmde yer almtr. 63 64 T, Cem il, D ocum ntc turc. , doc. 32. N. H. Biegman, "Ragusan Spying for the Ottoman Empire. Some 16C ^ Century Documents from the State Archive at Dubrovnik, B elleten, XXVII, 106 (1963), 238. 65 66 67 68 69 70 T. Cemil , Documcnte turc,, doc. 14. T. Cem il, D ocm ente turc., doc. 93. T. Cem il, D ocm ente turc., doc. 155. M. Maxim, Culegcre, doc. 10. V. Veliman, Documcnte tu n ., doc. 1 6 4 ,1 6 8 . T. Cem il, Documcnte turc., doc. 49, 62, 99; V. Veliman, Documcnte turc,. doc. 1 6 ,4 3 , 110. 71 V. Veliman, Documatc turc,. doc. 56, 5 7 ,6 7 , 7 4 ,1 1 7 ,1 1 8 , 2L, 133, 140, 145 ete. 72 Edgar Q uinet, Romnii. R eorganizarea provin ciilor dunarm e , in pere alese, vol. II, Bucureti, 1983. 73 Hurmuzaki, Documcnte, XVI, doc. CCLXXXII (Bethume to Croissy). 82 79 78 77 76

T. Cem il, D ocumcnte turc., doc. 6 l . Hurm uzaki, Documcnte, VIII (1376-1650), Bucureti, 1894, doc. CCCCIII. Ata Tomiciana. XV 1533 , Wroclaw, 1957, no. 44 (Polisl, Latin and Italian texts). A rchivum G lovne Akt D aumych w W arszawa (AGAD), Archivum Koronc Warszawskie (AKW). Tureckie. Also, National Arclives, Bucharest, Microflms Collections, Poland, r. 1; Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Dvel-i Ecnebiye Defterleri (DED), 55/1, Lehistan A hidnmcsi D efteri , 10161173 / 1607-1759BOA, DED, V l\ ,N cm $ l A hidnmcsi D efteri, 975-1210 1 1567-1795. Ay rca bal: 1567 - 1796 Osmanl devleti ile Neme v e s a ir d evletler arasnda akd oltm an baz m uahedeler olan yazmada (Belediye Ktphanesi, M uallim Cevdet, K. 4; National Arclives, Bucharest, Microflms Coilection, Tur key, r. 53, c. 894-1004. M ihai Viteazul n constinta curopeana. 1. Documcnte extem e, Bucureti, 1982, doc. 2. 29 A ralk 1532 - 26 Ocak 1533 tarihli ve I. Sigism unda olan nme-i hmaynda (Hurm uzaki, D ocum ntc, Spl. II, vol. I, doc. XXVIII). 12 Ekim -10 Kasm 1531 tarihli I. Sigism unda yazlan m ektupta (Hur m uzaki, D ocm ente , Supl. II, vol. I, doc. XIV). V. Panaite, Pace, razboi s i cmert n slam. Tarik romane s i d reptul otoman a l popoarelor. Secolele XV-XVI1 (War, Peacc a n d Trade in slam. The Romanian P rincipalities a n d the Ottoman Lav o f Nations. 15^ - 17^ Centuries), Ed. ALL, Bucureti, 1997, 278-425.

O SM A N LI

fm

SYASET

AKDENZ'DEK OSMANEI DENZ CEPHES

(XVI-XVIII. YZYIE)
EKKEHARD EICKHOFF
EMEKE B Y K E L E A L M A N Y A

1. OSMANLI DENZ; CEPHESNN ORTAYA IKII VE VARLII


^ /un deniz savalar Osmanllarn deizlerdeL' f J ki genileme ve hakim iyetlerini, ilerleme ve gerileme dnemlerini gstermektedir: Preveze (1538), M altann kuatlm as (1565), nebaht (1571), anakkale Boazndaki savalar (1656-1657) ve eme Sava (1770) sadece nemli arpmalar olarak adland rlabilir. Ancak bu atmalardan hibiri taraflardan bi rine, dierine kar belirgin bir hakim iyet kurm a im ka nn vermemi ve Akdenizde bir bar ortamna nc lk edememitir. Bununla birlikte Byk M alta Kuatmas nin (1565) neticesi, Osmanlnn denizlerdeki genilemesinin batdaki sonu anlamna gelm ektedir. Ayn zamanda Piri Reis tarafndan kumanda edilen Osmanl donanmasnn Kzldeniz ve ran Krfezindeki zaferleri de sona ermi tir. Osmanllarn denizlere hakim olduu dnemden sonra da denizdeki cepheler dikkate deer seferlerle elde tutulm utur; ancak bu seferler netice getirm eyen ve is tikrar salamayan kk savalar olarak kalmlardr. Daha sonra geen on ylda spanya ve Fransa, ktadaki hakim iyet iin mcadele edecekler ve glerini denizler de ve deniz ar yerlerde yayacaklardr. ngiltere ve Hol landa da Akdenizde nemli bir oyuncu olarak ortaya kacakdr. Tm bu deniz gleri, kylarnda bar, dze ni ve gvenli bir deniz ticaretini gerekletirm eyi amalamd. Zira nebahtdan sonra Akdenizdeki gler Akdenizin hakim iyeti yerine baka emperyalist hedeflere sahipti. Hollandal spanyollar ran cephesinin byk bekileriydi. Her iki taraf iin de kylarn n ve lim anla rnn rahatsz edilmeden gelim esi n plandayd.
O SM A N LI

Tm bunlara ramen ak denizler Dou ve Batnn nc glerinin, H ristiyan ve M slm anlarn, kuzey ve gney Akdeniz sahillerinin arasndaki bar ortamnn bulunm ad bir tampon durumundayd. Bu blgede Cezayir, Tunus ve Trablus (Berberiler) deniz gleri ile H ristiyan korsanlar, grnrde meru olan hrszl, rizikolu fakat kazanl bir i haline getir miler, ayrca kimsenin kontrolnde bulunmayan dier korsanlar da H rvatistan ve Arnavutluk sahillerini, Egenin tenha adalarn, Yunanistann derin g irin tili k ylarn , K brs ve Gney Anadolu kylarn kendileri ne mekan yapmlard. Bunlar byk glerin barlar na ramen, kk savalarn kvlcm larnn tekrar alev lenmesine neden olmu. O dnem byk tehlikelerin ve byk cazibelerin

olduu, hayatn ani ini ve k gsterdii, insann ken di gem isinin kaptan iken krek cezasna arptrlan bir kle durumuna dt bir dnya idi. Bu dnyada g l ve bilinsiz karakterler sfrdan byk zenginlie ula abilmi ve korkulan bir ne sahip olmulardr. Sonbahar frtnalarnn Akdenizi boaltt Kasmubat aylar arasnda ak denizlere km a cesareti gste ren korsanlar, endiesiz bir ekilde k uykusunda bulu nan rakiplerinin kylarnda byk ganim etler elde et milerdir. X VI.yzyln sonlarnda ve XVII. yzyln balarn da H ristiyan korsanl, valyelere, N apolideki span yol Kral Vekillerine, ngiliz ve H ollandalIlara stnlk salamd. Bu dnemde Venedik bir harabe olma snr na kadar gelm i, bu kanl olaylar yksek idealler ile perdelenmitir.
SYASET

nanlar iin slamn ve Avrupann bat snrlarna ynelen savalarn yerini, gzn kan brm korsan lar stlenmiti. Batdaki kk ve byk maceraperest prenslerden bazlar, Dou Akdenizde bir prensliin kurulm asn um ut etmekte ve ideal bir hal seferi ile oradaki H ristiyan beyliklerinin zgrlklerine kavutu rulmasndan sz etmekteydiler. Gerekte garip de olsa, Toskana Byk D k, Lb nann Drzi Emiri II.Fahrettin ile b irilik te Suriye k y larnda bir H ristiyan devleti kurulm as ve kutsal meza rn Kudsten Floransadaki Medicaer K ilisesin e nakli (1613) giriim inde bulunmutur. Bunlara ramen Fah rettin, Cosimos D knn yardm lar ile Lbnanda mo dern grnml, esnek bir kalknm a politikas yrt mtr. O smanllarn gcnn varolduu ve snrlarnn Fasdan Gney M sra, ran Krfezinden D ona ve Bat Macaristana ulat I. Ahmet dneminde Fransz prens lerin stanbula bir deniz harekat hayalleri bulunm ak tayd. Baehrin alnm asyla 1204 ylndaki Latin K rall tekrar kurulabilecekti. Bu tr kuruntular iin fantazi sahibi derebeyleri ok para harcadlar. Ancak birok sarayda hal seferi d ncesi oktan inandrcln yitirm iti. Fakat denizler de bu dnce varln korumu ve Akdenizdeki deniz trafiine barn olm ad bir ortam yaratm tr.Burada F ilistinden kovulan M altal Johaniter valyeleri nem li bir rol oynamaya devam etmilerdir. Bunlar iin Osmanl ilerlemesine kar konulmas, M slman korsanla rn toparlanmas, H ristiyan krek kleleri ile mahkum larn kurtarlm as nem tayan hususlard. Ayn idealler Toskanada bir dini valyelik olan Stephan valyeleri iin de geerliydi, bunlar Akde nizdeki byk dklerin savalar olarak Dou Akde nizdeki Anadolu kylarn a aknlar yapyorlard. Napo l i deki spanyol Kral Vekilleri kazan getirici korsanlk faaliyetlerine bizzat katlyorlard. Korsanlar kendi bay rak ve her hangi bir donanm yardm almadan elde et tikleri ganim etin drtte birini bunlara veriyorlard.

di tamamen O sm anllarn elindeydi.Ayn dnemde Ce zayir, Tunus ve Trablus hkm ranlklarnn donanmala r da tm gney Avrupa sahilleri iin tehlike oluturu yordu. Savalarda im paratorluun bu Kuzey Afrika beyleri ve efleri baehir stanbul ile sk ib irlii ieri sindeydiler. Bu beylikler Osmanl filosunda nemli ku manda yerlerini alyorlard. Batdaki bu beylikler uzakta kalm alarna ramen donanma lim anlar olan stanbul, Gelibolu, zm it, Sinop ve Rodos ile sk ba iindeydiler. 1569dan beri de yenieriler bu beyliklerin hizmetinde yer alabilm ekteydiler. Daha sonra yenieriler bu beyliklerin baehirlerin de asgari sayda tutulm aya balanm ve bu say stan b uldaki saray ocaklar tarafndan belirlenmitir. Daya nma iindeki bu dzende korsanlar Osmanl filosunda ynetici statsnde hakim pozisyonlara sahip olmular dr. Kuzey Afrikann bu bam l devletlerinin bana hep kendilerinden biri gelm itir. Bunlar Fasn bat sahi linde bir deniz cum huriyeti olan Saleh ile b irlikte Akde nizdeki snr savalarn A tlantie tam lar, Beskaya ve Kuzey D en izin i gvensiz hale getirm iler, rlanda ve Kuzey Alm anya sahillerinde grlmler, deniz gcne sahip ngiltere ve Hollanda kylarnda seyretmiler ve zlanda ve Grnlanda kadar ilerlemilerdir. Trklere b al bu devletler ile M altallar ve Stefan valyeleri ken di hakim iyetlerine ynelik birok anlamay ihlal etmi ve bylece taraflar gerek bir bara zorlanamamtr. Taraflarn atekesi devletlerin ekonomik varl ile tezat oluturmutur. Gelien lim an ehirleri Cezayir ve La Valetta kalknm alarn deniz savalarna borluydular. Tm ekonomik yap srekli deniz savalarna balyd. Kaptanlarn, tayfalarn, dkmclerin, silah reticileri nin, tersanecilerin bu savalar iin yerli ve yabanc serma ye ile kurduklar ortaklklar Cezayirin ekonomik haya tnda ok nemli bir yere sahipti. Denizlerdeki bar on lar iin iflas demekti. Ayn zamanda gneydeki Berberiler de M alta ve Toskanay hedef alarak, kar tarafn ha kim iyetini krm ay ve esir durumundaki krek mahku mu din kardelerini kurtarm ay amalamlard. Osmanl deniz gc bu ekilde ik i kutuplu bir sistem di. Mer kez ve bal beylikler Cebelitarktan itibaren tm Akde nizde hakim iyeti salayan deniz gcn stlenen iki unsurdu. Bunlarn politik karlar ou zaman birbirine
I SYASET

OSMANLI DENZ GCNN NEML UNSURLARI


Oru Reis, Barbaros H ayrettin, Ulu A li ve Turgut Reis gibi am irallerin dneminde Akdenizin gney eriO SM A N L l

ters dse de, H ristiyan devletlere kar birlikte gl bir potansiyel oluturuyorlard. Gemi bin ylda oldu u gibi Akdenizin dou ve bats dman taraflar olarak kalmlardr. *

m i; mkemmel ganimetler, fakir askerlerin zenginlie ykselii ve iyi bir kumanda olutururdu. Gerekte her ik i taraftaki inan iin savaanlar, hr szlar, byk ve kk korsanlar ve korkun olaylar hak knda az ey vermilerdir. Sadece idari dokmanlarda, ci nayetler de dahil olmak zere yaplan kt olaylarn izle rine rastlanmaktadr. K brsn 1571de aln ve uzun sren kuatmadan sonra (1654den 1669a) G iritin fethi ile Osmanl haki m iyetinin Dou Akdenizdeki genilemesi tamamlan mtr. Buna ramen XVII. Y zyln tamamnda bu bl gedeki kk H ristiyan savalar artmtr. M akaklarn ve Toskanallarn saldrlar dayankl lim an ehirleri olan Patras ve Lepanto (nebaht) 1603 ile Korintin 1605 alnmasna kadar devam etmitir. Ege Krfezinde ve Ege adalarnda ise deniz korsanlan yuvalarn daim hale ge tirmilerdir. Trk hakim iyeti ise daim i garnizonlarnn bulun duu Rodos, Andros, Agina, Eba gib i adalarda rahatt. Ayrca bu hakim iyet, zellikle yazn Kapudan Paa ve onun Sancak Beylerinin, vadesi gelen vergileri, harlar vb. almak iin adalar diyarna geldikleri grlyordu. zellikle 1654den 1669a kadar sren savalar s rasnda H ristiyan deniz hrszl, geici Venedik stn lnn korumas altnda genileme gstermitir. Bura s Karabikler gibi korsanlar iin bir cennet olmutu. O zamanlarda Henry Morgan ve IOllonais gib i mehur korsanlar komutasndaki filolar zengin adalara hakim durumdaydlar. Bu olaylar yzylm zn korsan flim leri ve macera romanlar iin zengin bir kaynak oluturmu tur. Mikonos, Paros, Milos adalarnda varlkl korsan topluluklar ortaya kmtr. Bu korsanlarn yannda deneyimli askerleri ve tayfalar ve bunlarn Yunanl ada papazlar tarafndan birliktelikleri merulatrlan ev ka dnlar ve metresleri de bulunmaktayd. Bu gruba Latin ve Frank kkenliler de dahil olduundan bunlara ait katolik bir rahip de bulunuyordu. Buralarda dayankl b yk evler, faal tersaneler, korsanlarn ve ada halknn tm ihtiyacn karlayan ve zengin ganim etleri ile yabanc tccarlar iin de cazibiyet sunan pazarlar bulunmaktay d.
g jf l SYASET

KORSANLARIN DNYASI
Bu tanmlama deniz cephesindeki mnferit taraflar ve dzensiz savalar nedeniyle ortaya kmtr. Cezayir, Tunus, M aka, Toskana gib i orta gler konumunda ve byk glere bal olan devletler gerektiinde kendi balarna hareket etmekte ve hesapta olmayan davran iine girebilmekteydiler. rnein M alta bayra altnda acmasz birok korsanlk olay meydana gelm iti. Dini amal bir merkezce dzenlenen talim atlarla birok lke korsanlan deniz soygunlarna gidiyorlard. Bu talim atlar H ristiyan hkm ranlklar nnde de meruluk kazanyordu. Bunun iin ykl bir deme sz konusuydu ve ganim etin % 9u devaml olarak merkezin kasasna veriliyordu. Gezgin biri olan Alanso di Contrerasn XVII. Yz yla girildiinde M alta bayra altnda g itti i seferlerde dzenledii sade anlatm l hatralar H ristiyan korsanl nn kanl gnln tm ayrntlar ile ortaya koyma imkan vermektedir. Egedeki acmasz korsanlklardan, en fazla, korun masz Yunan ada halklar ile Venedik ve Osmanl tebaas zarar grmtr. Korsanlarca severek yaplan dier bir i ise, dier H ristiyan gem ilerini de ele geirip mretteba tna ikence ile zorla ganim etin Trklere ait olduunu syletmek olmutur. A driyatikte Krain kylarnda H absburglara bal Uskok korsanlar, Arnavutluk sahillerinde ise Dulcigno (Ulcinj) ve Antivari (Bar) korsanlan Osmanl hegamonyas altnda faaliyet gstermidir. Bunlara ilave olarak, Osmanllara bal bir H risti yan ehir devleti olan ve dolaysyla otonom zellie sa hip belgelerden biri olarak kabul edebileceimiz Rapusa, (Dubrovnik) Dou Akdeniz trafiinde ve Gney Alman yaya ara ticari yol gzergahnda nemli bir rol oynam tr. Glnn kanunlarnn geerli olduu bu dnem deki sertlikler ve kt olaylar, kar tarafn tarihileri ta rafndan kaleme alnm tr. Kendi taraflarnda ise gndeO SM A N U

Kimolos, Kea ve Antiparos gib i kk adalar ise Dalmayal ve M altal, daha kariyerlerinin balangcn daki alt seviyedeki gen hrszlar mekan edinmilerdi. Bunlar kendi kk gem ilerini, byk yelkenlilerin ve krekli gemilerin girem edii s sulardaki koruyucu s naklarna gtrebilmekteydiler.Bu korsanlardan za man iinde kendi gemisini kurup ynetenler, yerleik li manlarda sz sahibi korsanlara katlm lardr. 1669daki Osmanl-Venedik barndan sonra da buralardaki dzensizlik kendini gstermitir. nk Osmanl hakimiyeti birka adadaki sk kontrol ve anak kaleye giri ile yeterli kalmtr. Bu ada topluluu ye terli derecede renkli ve yeterli derecede vahi dnle mezdi. Venediklilerin (Tinos ve Cerigo), Trklerin (Andros ve Tenelos) ve korsanlarn da daimi merkezlerinin ol duu adalarda, Yunan-Latin ada halk bu silahl daimi misafirlerle karlkl menfaate dayal bir yaam tarz kurmutu. Buralarda ngiliz ve H ollandallar da dahil ol mak zere tm Akdeniz lkelerinden insanlarla bulu mak mmknd.Marquis de Fleury ve Hugue de Crevilliers gibi korsanlar filolarn bandaydlar.Yazlan Kapudan Paa gem ileri ile adalar dnyasna aldnda, bu tecrbeli korsanlar meydan tam bo brakmadan yoldan ekilirlerdi. Ortamn bu ekilde snd dnemlerde ise kk hrszlar Suriye ve Gney Anadolu kylarna eki lip sonbaharda tekrar ayn yerlerine geerlerdi. Burada Filistin ky eriti nemli bir rol oynamak tayd. Zamannda Kahiredeki M em luklu Sultan, Hal ordusunun Suriyedeki son kalntsn yerle bir etmi ve km Kuds K ralln n lim an surlarn ykarak bombo bir ekilde rmeye terk etmiti. Bylece Franklar mbarek ehir iin bir daha tehlike olutura mayacakt.Fakat M em luklularn krallklarn OsmanlIla ra kar kaybetmesinden uzun sre sonra XVII. Yzyln balangc ile yukardaki durumun tam tersi olmu ve Frank korsanlar bu kimsesiz yerde kendilerine snak bulmulardr.Osmanllarm XVIII. Y zylda Hayfay takviye edii ve bir garnizon topu ve sipahiyi oraya yer letirmesi ile korsanlarn buradaki faaliyeti sona ermitir. stanbul ile batl deniz gleri bu ok bal korsan srsne kar kendi deniz glerince nasl kar konula can biliyorlard. XVII. Yzyln ikinci yarsnda VeO SM A N II g g j

nedik, ngiltere ve Hollanda Konvoy Sistemi ni uygu ladlar. zmir, skendurun, skenderiye gibi ticaret mer kezlerine refakatilerle seyahatler yaptlar ve buralarda kendi tem silciliklerince ilerini yrttler. Bu sistem Venediklilerin ortaan sonlarndaki Karavan sisteminin aynsyd. Bu tr ate gc yksek byk filolara korsanlar yanaamadlar. Bu durum Osmanl mparatorluu iin gm rklerin artrlm as ve mrettebat ile yolcularn kontrolnn ve ilemlerinin kolaylatrlmas anlamna gelm itir. Gemi ve ehir y neticileri tem silciliklerle birlikte alp birok masraf ve rizikodan tasarruf etmilerdir.Osmanl ile H ristiyan de niz gc arasdaki bu sistemden, dzenin salanamad durumlarda her ik i taraf da zarar grmtr. Macar K ralln n Hrvat sahillerindeki Sencili Uskoklar tezat bir rnek tekil etmektedir. plak da larla i kesimlerden tecrit edilmi kydaki Senci ehri XIV. Yzylda Roma-Alman Kral Sigismund trafmdan bir askeri destek noktas olarak ina edilmitir. Buras Avusturyann Hrvat snrnda gneyin ileri karakolu eklinde avlu iti k rall olarak adlandrlm tr. Bu radaki topluluk da dier tehlike altndaki snr blgele rinde olduu gibi vergi m uafiyeti ve din hrriyetlerin den yararlanyordu. Buradaki her erkek ayn zamanda bahriyeli bir asker, m ilis ve din adamyd. Buras, Osmanllarn i kesimlerinden kaan m lte cilerin Venedikten firar eden krek mahkumlarnn, Habsburg ve talyan devletlerinin kanun d kiilerinin topland yer olmutur. Birok lkeden gelen bir ok dil ve dine sahip bu kk halk topluluu, korsanl ge lir getirici yan bir meslek olarak yapm ve ksa zamanda ana meslee dntrmtr. Bu cretkar ve hafif silah l sava korsanlar iin dost ve dman arasnda fark yoktu. Bunlar yass omurgal hzl krekli kayklaryla Dalmayann adalar dnyasndaki koylara ve cra ke lere kolayca girerek deniz glerinin sava gemilerinden kolayca kurtulabilm ekteydiler. Ve Adriyatikin tm k eleri ile Anadolu ve Ege sahillerine kadar szmlardlar.Saylar 2000den fazla olmamasna ramen, byk ve kk ticaret gem ileri iin korku salmlard. Esasen dier k y eritlerindeki kk ve yerleik li manlardaki bamsz gruplar da Uskoklar gibi faaliyet gsterdiler.
SYASET

Avusturya, Senci K alesinin dzene sokulmas ve Uskoklarn haklarnn geri alnmas hususunda hemen bir karar verememitir. Zira bunlar ayn zamanda, Osmanllara hizmet veren ve Srp m ltecilerinden oluan Mortolos arlnn Hrvat kylarna ve bunlara komu Venedik adalarna yapt saldrlara da kar koyuyorlar d. Uskok haydutlar sonunda yle yayldlar k i, kylara yakn yerlerdeki Venedik soylular kendilerini artk g vende hissetmiyorlard. Osmanllar iin de kapal olan Kuzey Adriyatik tm uralara ramen, onlarn deneti minde deildi. XVII. Y zyln balarnda hem kratln hem de Venediklilerin kom utanlar Uskoklar tarafndan ldrldler. Bu saldrlar, sonunda ak bir savan ortaya k masna neden olmutur. Bu, Osmanl mparatorluu ile Roma mparatorluu arasndaki bir savan aksine, s panya Kral Vekili Ossunann nderliindeki Habsburg ile Venedik gibi byk H ristiyan gler arasnda ceryan eden bir sava olmutur. Savatan sonra bu haydutlarn varlna son verilmitir. (Firuali Sava 1615-1617). Osmanllarn tarafnda yer alan ve bunlar gib i mehur ol mayan Dulino ve Antivari haydutlar ise varlklarn sr drmlerdir.

alnp satlyordu. Papa bile Civitavecchiadaki kadrga sna eleman bulmak iin kle pazarna bavuruyordu. Birbirleriyle sk bir balant iinde olan stanbul ve Livornodaki Yahudi kolonileri, savata ve barta Bat ve Dou arasndaki ok ynl ilikilere dayanan bir ticaret ana sahiptiler. Bat ve Dou arasnda, her iki yne ya plan kle ticareti de buna dahildi. Klelerin ticareti ve klelerin geri satn alnmas da bu sistemde nemli bir faktrdr. Batda Kapsen rahipleri tarikat ve dier ruhban snf da kendilerini bu zahmetli ve riskli ie ver milerdi. Sadece Livornoda deil, bizzat olaylarn yerin de, Berberilerin liman ehirlerinde de ibandaydlar. Her ik i taraf da esir ticaretinin yaylm asn onayl yor ve bunun iin byk meblalar yatryorlard. yle ki, XVIII. yzyln sonunda bile Fas Kral Bab- A liye elisiyle birlikte en deerli hediye olarak, H ristiyan esa retinden kurtarlan 600 Mslman kleyi gndermitir. Osmanl deniz cephesinde hi bir zaman katksz bar hkm srmemi olup, Akdenizde sadakat ve inancn almaz snrlar yoktu. Bir zamanlar BizansTrk snrnda olduu gibi kar tarafa snanlar kabul gryor ve daha nceki hasmlan yannda kariyer yapabi liyorlard. Bu saf deitirenler Osmanl mparatorlu u nun baarl denizcilerindendi: Haan Corso (Korso) bir Cenevizliydi. M itileneli Oru Bey ve daha sonra Trklerin eline geen Cezayirin ilk beylerbeyi olan kar dei Barbaros H ayrettin Paa ile birlikte etk ili Ege-Grek unsurlar Cezayire tanmtr. Beylerbeyi ve daha sonra stanbulda Osmanl deniz filosunun kom utan olan ve Osmanl filosunu reform denecek apta gelitiren Ulu A li Bey ise bir marib balk kynden geliyordu. Onun zamannda deniz gc personelinin ounluu ar tan oranda taraf deitiren talyanlardan oluuyordu. 1600lerde, HollandalIlarn Akdenize youn bir bi imde giriiyle, kuzeyliler de Akdeniz dnyasna dahil olmutur. Ayn ekilde, baarl bir komutan olan Simon Reis (Dordrechtli Simon Danser), ihtiyaten ailesini Mar silyada brakarak bu dnyaya katlm tr. Bu arada, A l man ve ngiliz maceraclar da kendilerini Cezayirin kor sanlar arasnda buluyordu. Bunlardan bazlar ksa za manda byk bir servet ve ne kavumutur. Deniz cephesi boyunca ok ynl balantlara, A k denizin H ristiyan kuzey ve Mslman gney sahilleri
I SYASET

SINIR H IAUER
Byk devletlerin global politikalar sonucunda Osmanl deniz cephesi boyunca kan yaygn kk sa valar dizisi tm Akdeniz havzasn kapsayan iktisadi ilikiler ann bir paras durumundayd. Fernand Braudel, bunu, Il.Philipp Dneminde Akdeniz Dnyas adl abidevi eserinde tahlil etmektedir. Ticaret ve korsan ln konjonktrel etkileri de bu tabloya dahildir. Alberto Tanenti Braudelin tasvir ettii tabloyu bamsz bir almasnda daha da netletirmitir. Korsanln h km srd Akdeniz dnyasnda konjonktrel olarak hem ticaret hacmi daralmakta, hem de dier konjonkt rel etkiler nedeniyle deniz ticaretinin azalmas sonucun da da korsanlk g kaybetmekteydi. Navlun ve sigorta oranlan, gm rk vergileri, tarmsal rn rekoltesi ve di er ekonomik faktrler de korsanlk gib i ticari gemi se ferlerinin cirosunu belirleyen etkenlerdi. Bu arada, yalnz Berberiler deil, tm Akdeniz kys lkelerin halklar refah seviyelerini korsan savana borluydular. Livorno ve La Valetteda soygun m allar ve kleler geni lde
OSA^ANLI

arasnda talya-alt spanyol illerinin iktisaden geri kal m halklar ve onlarn Kuzey Afrikadaki akraba ve dost lar da dahildi. Sicilya, Apulien ve Kalebrien kylarndaki halk iin spanyol vilayetlerinden ganim et ve esir elde eden Cezayir ve Tunuslu saldrganlar esasen amansz bir d man anlamna da gelm iyordu. Zira Napoli K rallnda toprak sahibi soylular ile ifti uaklar ve kk m lte zimler arasnda iddetli bir gerilim vard. Ksa bir sre sonra, obanlar, ameleler ve ifti uaklar ay yldzl bay rakla kendilerine yeni frsatlar sunan bir hayat iin ufku aratrmaya baladlar. Bunun zerine sahildeki garnizon ktalarnn nbeti kuleleri, him ayelerindeki kyleri ar tk uyarmaya gerek duym adklarndan, ortadan kalkt. Berberi filosu ufukta grndnde, hinterlandn gen leri bu frsat saldrganlara k atlp en ok nefret ettikleri byk toprak sahiplerine yolu gstermek iin kullan yorlard. Esirler ve firariler bu ekilde Kuzey Afrika de nizcilerini daha da glendiriyordu. Durum; taraf dei tiren talyan denizcilerinin ehirlerinde, bir zamanlar kendilerine zulmedenlere kar intikam alm a srecine dnmt. Akdeniz havzasndaki denizcilie ilikin teknik ge limeler Osmanl hakim iyet alanlarna da sryodu. Si mon Danser 1609da, sava gc fazla olan Lbeck yap m yksek gverteli bir gem iyi (Hochbordschiff) berabe rinde Cezayire getirm iti. Hollanda, ngiliz ve Kuzey Almanya gem i inaatndaki yenilikler Kuzey Afrika de nizcilik tekniini de gelitiriyordu. Cezayir korsan gem i leri, hzlar ve denizdeki hareket kabiyetleriyle nlyd. Zaten korsan savann artlar da zellikle hzl ve sava gc yksek gem iler'gerektiriyordu. Bat Avrupadaki gem icilie ilikin teknik gelim eler sonucunda, Akdeniz kadrgalar XVII. yzyl bandan itibaren adm adm yelkenli, yksek gverteli gem iler tarafndan saf d' edildiler. Bu srete ncelikle direkli, yksek gvetteli ve stn sava gcne sahip Bertoneler ne km t. Bunlar nceki yzyln yuvarlak hatl gem ilerinden ok daha hzl bir gem i tip iydi. Yaklak bir yzyl sonra Ku zey Afrikada geliitirilen Schebeke Akdeniz seferine ba lamtr. Schebekeler yksek gverteli gem ilerin stnl n, kadrgann k l ile birletirm i ve ksa zamanda Venedik ve Fransa tersanelerinde de retilm eye bala nmt. te yandan kk Tscherchel Brigantinleri de
O SM A N L I

salam l ve hz ile nlyd. A tlantik gem i yapm cl ndaki gelim eler bu ekilde Kuzey Afrika filolaryla birlikte stanbulun byk tersanelerine ulayordu. At lantik meneli byk gverteli gem i tiplerinin yaylm a s Akdeniz sava filolarnda bin y llk teknik gelenei sona erdiriyordu. Zira daha Minos medeniyeti zamann da ince, ska kreklerle donatlm sava kadrgalar or taya km t. Yelkenli byk gverteli gem iler Orta adaki gib i Roma mparatorluunda da ticaret ve ula m da kullanlyordu. Ama sava gem isi olarak bunlar krekli uzun gem ilerin hz ve hareketlilii karsnda pek rabet grm em iti. st ste ve yanyana dizilen k rek sralarndaki yeni yeni kombinasyonlar daha byk ve sava gc yksek rafine kadrga tiplerine yolam t. X VII.yzylda Osmanl Amiral gem isi olarak kullanlan byk kadrgalar neredeyse 1000 mrattebata sahipti. Ancak yksek gverteli gem iler daha byk tama ka pasiteleriyle daha fazla sava topu tar hale gelince, ka drgalar da taktik stnlklerini kaybettiler. Bundan baka, kadrgalarn taktik avantajlar ko lay yara alm a zellii nedeniyle pahalya mal oluyor, fr tnaya yakalanldnda, gem inin alak olan gvertesi so run oluyordu. Arap-Bizans deniz savalar yzyllarnda olduu gib i, Osmanl zamannda da btn kadrga filo sunun frtnada b att zamanlar olmutur. 1648de 1000 krekiyle birlikte bir Venedik filosu, Parosun ko ruyucu duvarlar arkasna ekilm i olmasna ramen fr tnada tahrip olmutur. Akdenizin eitli blgelerinde sonbahar ve ilkbaharda grlen frtnalar nedeniyle uzun vadeli meteorolojik gzlemler kadrgalarn seyri iin ha yati nemi haiz bir b ilgiydi. Bu tecrbeler pratik kaide lerin Vadmecumu gib i yzyllar boyunca yazl olarak ak tarlm ve geleneksellem iti. Akdeniz dnyasnda tek nik ve denizcilik bilgisinin yaylm as, Vaienci ve Vene d ik ten skenderiye ve stanbula kadar uzanan alanda iti bar edilen ortak denizcilik diliyle daha da kolaylayor du. Bu, Latince, Trke, Rumca ve Arapa temeline da yanan ve Slavca yannda Akdenizin tm denizci m iletlerinin szlnden de kelim eler ieren bir meslek diliydi.

AKDENZ JANDARMASI OSMANLI FLOSU


Hindistan deniz yolunun kefedilmesi, daha nce inanld gib i Akdenizde Dou ticaretini ksa dnem
I SYASET

de ksteklememi, oryantal lks m allarn deer ve kap sam olarak hacmi daha uzun zaman azalmadan devam et mitir. Ancak, em tia ticaretinin arl yava yava Osm anl ve Venedik gemilerinden Bat Avrupal gemilere kaym ve bu sre XVIII.yzylda hzlanmtr. Buna ramen, Osmanl mparatorluunun masrafl sava filo su, B atl deniz ticaretinin de yararland Akdeniz dn yasnn gvenlik ve dzenini salayan g olma n itelii ni srdrmtr. Venedik ise savunmaya ynelik sava mekanizmasn Dou ticaretinin muazzam gelirleriyle fi nanse etmeye devam ediyordu. Venedik, stanbul ve s kenderiye deniz yolu zerindeki slerini-yani uha, Tinos, G irit, Suda ve Spinalonga gib i yonya adalarn- bu rota zerindeki deniz ticaretinin kazan ve hacminin da rald zamanlarda bile byk bir inat ve srarla savun mutur. Buna karlk, Osmanl gcnn Levanten lkeler de ve Karadenizde genilemesi hkm ranlnn yayl masna ve devamna hizmet ediyordu. mparatorluk filo su ile korsanlk arasnda maddi bir ib irlii yoktu. Kapudan Paa (Kaptan- Derya) merkezi filosu, Ege adalar zerine kurulu dayanak noktalar, tersaneleri ve ileri filo ss ile Dou Akdenizin ok ynl deniz ilikiler a iin koruyucu bir emsiye niteliindeydi. Venedik de, A driyatikte ayn prensipleri izlemekteydi. H iristiyan deniz devletleri, korsan imparatorluu nun yelerini olduka verim li ganim et beratlar ile tat min ederek onlara yanarken, stanbul ve Venedik gibi devletler korsanlara kar gvenlik ve dzeni salamak iin mcadele etmekteydi. Esasen, Osmanl mparatorlu u ve Venedik ok ynl ortak karlarla birbirine bal idi. Denizyollarnda ortaya kabilecek bir kargaadan medet umacak nc glere kar gvenlii salamaya alyorlard. Yine bu yzden, Osmanl ve Venedik ara larnda srekli ayrn tl bar szlemeleri yaparak uzla ma arayndaydlar. Her ik i taraf da, deniz cephesi ile il g ili anlamalarna titizlik le riayet ediyordu. XVIII.

n teyid etmitir. Ancak, verim li bir ekonomik sistem nitelii arzeden yonya Adalar, Venedik tarafnda kal m t. XVIII. yzyln ikinci yarsna kadar Osmanl de niz snr kta zerinde hakim iyet kurmutur. Bu ha kim iyet Akdeniz evresinde batda Cezayirden kuzeyde Azak D enizine, Arnavutluk sahillerinden gneyde s kenderiyeye kadar uzanmakta ve Arap Yarm adasn e peevre sarmaktayd. Ancak, korsanlar hala Akdeniz sa hillerinden Kuzey Atlantie kadar olan sahada faaliyette bulunm akta idiler. Karadeniz ise bir Osmanl i denizi niteliini koruyordu. Karadenizin Pontus K ylarndan skenderiyeye kadar uzanan hat zerinde Trk ve Rum denizcileri Osmanl flamas altnda kk kayklar ile ticari faaliyette bulunuyorlard. Bahsekonu ticari faali yetler 1950li yllara kadar devam eden iptidai bir deniz ticareti niteliinde idi. Osmanl deniz gcnn g ve kumanda merkezi olan stanbuldaki Kaptan- Deryan Genel Karargah artk deniz snrlarndan ok uzakta kalm t. Kuzey Af rika kylar, Ege adalar, Dou Akdeniz lim an ehirleri ve Sinop'tan itibaren Karadeniz kylarnda konulandr lan Osmanl deniz kuvvetleri, o dnemde bir dnya eh ri olan stanbulu koruyan en d halka niteliindeydi. Bunu ite iki koruyucu halka izliyordu; stanbul Boaznn Avrupa ve Asya yakasnda yeralan drder hisar ve anakkale Boaz, bakente girii kontrol ediyordu. XVII.Yzyl ortalarnda Venedik anakkale Boazn uzun bir abluka ile kapatarak, stanbulu deniz eyaletle rinden koparmay denemi, ancak baarl olamamtr. Dou Roma mparatorluunun bakenti olduu d nemde stanbul denizden ve karadan bir ok kuatmaya maruz kalm tr. Trklerden nce, Sasaniler, Araplar, Bulgarlar, Ruslar ve H allar stanbulu almak iin teeb bslerde bulunmulardr. Osmanl mparatorluunun bakenti olduu dnemde ise stanbul bir daha kuatlamamtr. Ancak bunun istisnas Kazaklarn 1624-25 yllarnda, kk ve evik gem ileri ile m teaddit defalar Boaza kadar girip kamay baarmalardr. Uzak, geni alanlara yaylan ve bir trl sakinlee

yzyln ikinci on ylnda, Osmanl mpara

torluunun Mora Yarmadas ve Egedeki Venedik Adalarn geri almas eski Bat snrn yeniden ortaya kar mtr. 1718 Pasarofa Anlamas, Osmanl mparatorlu u nun Ege ve Dou Akdenizdeki Hakim g stats
O SM A N LI

meyen deniz cephesinin korumas altnda stanbul, Ka nuni dneminden Lale D evrine kadar azamatini srd ren bir mparatorluun parlak ve mamur bakenti konu munda kalmtr.
SYASET

KAYNAKLAR Osmanl deniz gcnn a n a h a tla n yla incelenmesi Joseph von Hammer, Des osmaniscben Reicbes Staatsverfassung un d Staatsvenvaltung, W ien 1815 (reprografiacher Nachdruck Hisdesheim 1963), Abschnitt Seemacht, II, 279-372 Joh.W ilh.Zinkeisen, G eschichte des osmaniscben Reicbes in Europa, 8 Bde. Hamburg 1840 ff., Bd. 3 Gocha 1855, Die Seemachc, 279-328 smail Hakk Uzunarl, Osmanh D evletinin Merkez ve B ahriye Tekilat; Ankara 1948 dris Bostan, Osmanl B abriye tekilat: X V II.Yzylda Tersane-i Amire, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi 1992 Akdeniz denizciliinin gen el durum u hakknda: Fernand Braudel, La Mediterranee a Lpoque de Philppe II, 2. Bde. Paris (2.Aufl.) 1966 Guilmarcin, John Francs, Gunpou/der a n d G alleys, C b a nging T echnology a n d M editerranean Warefare a t Sea in the Sixteenth Century, Oxford 1974 stanbul'daki Venedik B a ilis inin tm sonu raporlar o zamanki Osmanl filosu , tersa neleri ve tehizatna ilikin d etayl teknik b ilgiler iermektedir: N.Barozzi und G.Berchet, R elazioni d egli sta ti europei letti a l Senato, Serie Turchia: R clazioni d egli am basciatori e b a ili Veneti a C onstantinopoli , 2. Bde. Venedig 1879 Osmanl deniz filosu n a ilikin daha a yrn tl b ilg i iin: G illes Veinscein, Les P reparatifs d e la cam pagne n avale fran co-tuqu e de 1552 Tra vers les ordres du d ivan Ottoman, in: Revue de l occident m usulman et de la Mediterranee 39, Les Ottomans en Mediterranee, N avigation, dplomatie, commerce, Aix-en-Provence 1985, 35-67 Jean-Louis Bacque-Grammont, Soutien logistique et presence n avale ottomane en Me diterranee en 1512, ebendort 7-34 Stanford J.Shaw, Selim il. A nd the Ottoman N avy , in: M aterialia Turcica, 13 (1987) 211-241 Wolfgag M iler-W iener, Z u r G eschichte des Tersane-i Amire in stanbul, Varia Turcica IX, Trksche MiszelIen=Festschrift Robert Anheger, stanbul 19 87,2 53-273 C.H.Imber, The N avy o f Sleyman the M agnifcent, A rchivium Ottomanicum VI (1989) 211-282 Encyclipedia of slam daki makaleler, 2.Aufl. 1960 ff.: Bahriyya" (smail H akk Uzunarl, 1 , 1960) Kapudan Pasha (Salih zbaran; IV 1978) Barud (V.J.Parry und G.S.Colin, II 1960) G elibolu (H alil nalck, II 1965) slam Ansiklopedisindeki m addeler R iyale (J.Deny, 9 1964) Sinop (Besim Darkot, 10 1966) zmit (Besim Darkot, 5 1977) Kuzey Arika ve k orsanlar hakknda Dan, Hstoie de la B arbarie et d e ses Corsaires, Paris 1649 Zinkeism , op.cit.IV, Gotha 1854, 266-360 Salvatore Bono, 1 corsar barbaresehi, Torino 1964 Alberto Tenenti, N aufrages, corsaires et assurances m aritim es Venise 1592-1609, Paris 1959 Ders., P iracy a n d the D ecline ofV enice 1580-1615 (bers. Janet and Brian Pullan), Oxford 1967 Pierre Boyer, lntrodnction a m e historie interieure de la Regence d alger, in: Revue historique, avril-juin 1966, 247-316 Ders., Les renegats et la m arine de la Regence d-lger, in: Les Ottomans en M editerra nee (s.o.), 93-106 Alexander H. De Groot, Ottoman North A frica a n d th e D utch R epublic in the Seventeentb a n d Eighteenth Centuries, ebd,131-147 Moulay Belhamissi, H istorie de la M arina A l germ in e (1516-1830), A lger (2.Aufl.) 1986
O SM A N LI I

Achille R iggio, G li sta ti barbaresehi e la C alabria, in: II Ponte, 1948, 1040-1046 Das Leben des Alonso di Contreras von ihm seibst erz%chk, bers. Von Arnald Steiger, Zrich 1961 B. J . Slot, A rchipelagus turbatus, Les C yclades entre colonisation latin e et oecupation ot tomane c. 1500-1718, 2 Bde. stanbul 1982 G. Guarnieri, 1 ca va lieri d i Santo Stefano nella storia d ella m arina italiana, Pisa 1960 Roger Mason, The M edici-L azara M ap o f Alanya, A natolian S tudies 39 (1989), 83105 Amnon Cohen, Ottoman ru le a n d the n-em ergence o f the coast o f Palastine, Les Otto mans en M editerranee (s.o.) 163-175 K orsanlar ve konvoy sistem i zerine: Robert Mantran, X VII.Yzyln kinci Yarsnda Dou Akdeniz'de Ticaret, De niz Korsanl ve G emiler Kafileleri, B elleten LU (1988) 684-695 D. Panzac, A ffreteurs ottomans et capitaines fra n a is A laxandrie: La caravane ma rkim e en M editerrannee au m ilieu du M editerrannee 3 4 ,2 (1982) 23-38 ders., les echanges m aritim es dans l'Empire ottoman a u XVIIIe siecle, in: Les Otto mans en M editerrannee (s.o.) 177-188 zm irin 11.y y da deniz tica reti ve konvoy sistem i asndan nemi hakknda Sonia Anderson, An E nglish C onsul in Turkey, Paul Rycaut at Smyrna, 16671678, Oxford 1989Akdeniz'de XVII. Ve XVIII.yy d eniz savalar zerine daha gen i tarihi literatr: R.C.Anderson, N aval Wars in the Levant, 1559-1853, Princeton 1952 Ekkehard Eickhoff, Venedig, Wien u n d d ie Osmanen, Umbruch in Sdosteuropa 1645-1700, 4.Aufl. Stuttgart 1992, 120-169 und weiterfihrende Litera tr zur mediterranen Seekriegsgeschichte 452-453 und 457-459* Venezia e la d ifesa d elL eva n te d a Lepanto a C andia 1570-1670 (Ausstelkngskatalog m it Aufstzen), Venedig 1986. Ruggiero Romano, Economic Aspects o f th e C on stm tion ofW arships in the Sixteenth C m tury, in: Crises and Changes in the Venetian Economy in the 1 6 ^ and 1 7 ^ Centuries, ed. Brian Pullan, London 1968, 59-87 Francsco-Felipe Olesa M unido, La G alera en la navegacion y e l combate, 2 Bde. Madrid 1971 Robert L.Dauber, D ie M arine des Johannitcr-M alteser-R itter-O rdens, Graz 1989 II.Fahreddin ve Toskana zerine: Zinkeisen (s.o.) IV, 76-116 FAVstenfeld, F achreddin d er D rusenfiirst u n d seine Zeitgenossen, G ttingen 1886 P hilip K. H itti, Lebanon in Hsitory, New York 1967, 371-385 JJskok k orsanlan hakknda: Minuccio M inucci, H istoria d egli Uscocchi Venedig 1602, fortgesetzt von P.M.Paolo-Aggontia bis 1613 und Supplemento 1617 Ekkehard Eickhoff, D ie Uskoken in d er Adria, ein K apitel sd-osteuropischer Seegeschicbte, Annales U niversitatis Saraviensis V (1956) 196-226 Osmanl ve H ristiyan k adrgalarnda krekiler iindeki kle ve sava esirleri zerine: Salvatore Bono, Achat d eselaves tures pou r les galeres ponticales (XVI-XVII siecles), in: Les Ottomans en M editerrannee (s.o.) 79-82 P. Boyer, La chourme turque d es galeres d e France de 1665 1687, Revue de l Occident m usulman et de la Mediterrannee 6 (1964) 53-74 A.Ben Hadda, Le m aroc et la Sublim e Porte, Qtelques reflexions su r les arehives du B a bakanlk, Studies in Turkish-Arab Relations 5 (stanbul 1990) 3 (von M al ta losgekaufte muslimsche Gefangene als Botschaftsgeschenk Marokkos an den Padischah). Akdeniz deniz seferlerinin lin gu a fr a n ca s zerine: Henry and Renee Kahane und Andreas Tietze, T he lingua fra n ca in the Levant, Reprint der Ausgabe der U niversity of Ulionois, stanbul 1988, (S. 3-45 ein Abriss der Osmanischen Seemacht) Akdeniz deniz seferlerindeki m eteorolojik gelenek hakknda b ir rnek: Zwei Texte ber m aritim e Metereologie, ms. Venet. Marc. 335, 420 r-423 v, ed. S.Lapros, Neos Hellenomnenon 9 (1912) 162-172
SYASET

KANUN, BARBAROS PAA VE V. CHARLES: AKDENZ DNYASI


M IGUELA ANGEE DE BUNES
C E N T RO DE ESTU D IO S H IST O R IC O S RESEARCHER OF C SIC / SPANYA

animi Sultan Sleym ann 1521de Macarlara kar at sefer, Rodos adasnn 20 A ralk 1521de fethi, P iri Mehmet Paa ye rine brahim P aann Sadrazam la tayini, Sultann ba nda olduu Osmanl m paratorluundaki politik de im eleri ve Sultann yeni yaylm a politikasn aklayan olaylardan bazsdr. Kudsl Sen Jan Tarikat valyele rinin Anadolu kysn a yakn Rodos adasndan atlm alar sonucunda, stanbul tm Ege D enizini kontrol etmekte dir ve Akdenizin bu blm belli lde skuna kavu mutur. Rodosun fethi ile Bat Akdenizdeki korsanlarn saldrlar ok azalm ve Franklar kta m lklerinin ou nu kaybetmilerdi. Ortaadaki Greko-Romen toprakla rndan sadece Venedik hakim iyetindeki Kbrs adas, ta li nemdeki baz lim anlar ve Cenevizlilerin elindeki Sa kz adas kalm tr. Fatih Sultan Mehmed zamanndan beri Osmanl sultanlar, H ristiyan topraklar zerindeki hakim iyetlerine ilaveten ordularn da gelitirip mkemm elletiriyorlard. Saray, Akdenizin bu blmn kont rol edebilmek iin gem iler, reisler ve denizcilere sahip ol mann nemini kavram t. Kendi filosuna sahip olmak demek ticari gzergahlar kollam ak ve yenierilerin iler lemesi ile R um elideki k y illerinin teslim olmasn sa lamak zere abuk hareket eden bir destek sistem ini kur mak demekti. Habsburglarla 1525e kadar olan atma, Balkan larda ve bilhassa M acaristanda Osmanl bymesinin m antki bir sonucu olarak kara muharebeleri eklinde ce reyan ediyordu. Deniz harpleri ise Venedikliler ile anla m azlklara hasrolmutu. mparator V. Charlesn spanyann Katolik krallarnn Akdenizdeki muazzam m lk lerini miras almas (Napoli K rall ve M aripdeki bir ok ehir) ve Kutsal Roma mparatoru unvan, onu ve
O S M A N II g j g

Kanuni Sleyman kar karya getirdi. Gemite oldu u gib i Papa Trk ilerlemesine cevaben Kafirlere kar H al Seferleri fikrini tekrar ele alm , Venedik, Papa lk , spanyol Kral arasndaki anlamalar ve ayn zaman da V. Charlesn kardei Macar Kral Ferdinanda yap t yardm , Avrupann iki ana gc arasndaki atm ay tm Akdeniz blgesini etkileyecek durum a getirm iti. Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sleyman slam hkm dar ve M slmanlarn koruyucusu saylm alarna ra men, hibir zaman Akdenizin Afrika sahillerini ele ge irm eyi dnmemilerdi. Sadece A driyatik D enizini kontrol edip bekiliini yapmak istemekteydiler. M arip stanbuldan ok uzaktr ve sadece XVI. yzyln ilk y l larnda spanya kylarnda korsanlk yapp Tunusda k layan Kemal Reisin faaliyetleri sebebi ile M arip b ilin mektedir. Bu alan siyasi adan blnm, bilhassa M srla karlatrldnda iktisadi adan bir cazibesi ol mayan, ayn zamanda hanedanlarnn okluu ve menfa at aykrlklar gz nne alndnda hakim iyet altna alnmas g bir blgeydi. spanyollar ve Portekizliler XV. yzyl sonlarnda ve XVI. yzyl balarnda, teknik ve silah stnlkleri ve blgedeki siyasi paralanm lk sayesinde belli bal lim anlar ele geirm ilerdi. span yollar bu lim anlar s olarak kullanan korsanlk faaliye tine son vermek istiyorlard. Portekizlileri harekete gei ren faktr ise ticari menfaatlerdi ve bu lim anlar Hrmz Boaz ve K zldenize olan byk deniz seyahatlerinde durak olarak kullanm ak niyetinde idiler.
Moriscolara yani Endlsn dmesinden sonra

berya yarm adasnda kalan M slmanlara uygulanan s panyol politikas iin stanbulun kaygs farklyd. Ta vizsiz H ristiyanlara kar bu M slmanlar iin tek m it
SYASET

uzaklardaki sultand. nanlarn ve hayat tarzlarn terk edip H ristiyanla dnmeleri iin zorlanmalar sebebiy le birok st kademe Osmanl yneticisi onlar savunma y tek lif ediyordu. Geleneksel olarak 1534 y l bu iki byk Avrupa imparatorluu arasndaki dorudan atmann balang c olarak kabul edilmektedir. H ristiyanlarn Coron ve Patrasda1 Trkleri yenmesi zerine, Barbaros Hayreddin 1534de Kaptanderya tayin edildi. Ancak hikayenin n cesi Trk korsanlarnn doudan bat tarafndaki deniz lere gemesiyle balamaktadr. Barbaros kardeler, 2. Ba yezidin lmnden nceki yllarda Korkut elebinin tarafn tuttuklar iin Sultan Selim den kaarak Tunus ve Cezayire gelm ilerdi. Ayn zamanda korsanlk yap mak iin daha karl bir yer aryorlard. Zaman iinde M aripin karmak siyasi sisteminde ilerleyerek Cezayir ehrinde bamsz bir devletin ba oldular. Aabey Oru Reis, topran Afrika ilerine yaym ay amalayan ancak baarsz kalan bir sefer esnasnda Tlemsen ehri dnda ehit der. Hayreddin bu snrl m lklerin valisi olur. Yavuzun hayatta olduu son y l olan 1519da, spanyol larn muhasarasna kar koymak zere Korsan reis - Osmanl metinlerinde Gazi unvan ile bahsedilir - topra n Osmanl idaresine teslim eder. Hugo de Moncadann komutas altndaki byk filonun Cezayir ehrini savu nan az saydaki Trk ve Endlsller tarafndan yenil mesine ramen, Hayreddin en doru kararn fethettikle ri yerleri Saraya terketmesi olduunu anlam t. Divan iin yeni topraklar makbul bir hediye olm utu, zira Osmanl hanedannn topraklarn Bat Akdenize kadar uzatyordu. K arlk olarak stanbul, Barbarosun toprak larna eli vastasyla beylerbeylii stats verildi ve ye ni topraklarn kontrol iin 2000 yenieri grevlendiril di. 1518 ve 1534 arasinda bu yeni kurulan Osmanl
sancann ik ili bir amac vard: lk olarak, Afrika ilerin

H ristiyanlarn elinde id i, fakat imdi M slm anlarn eline gem iti. Barbaros artk Osmanl mparatorlu u nun Macaristan vadilerini ve uzaktaki ran ele geir mekte olan uzak bir dman olm adn Batya gsterdi. Filosu derece derece ve srarl bir ekilde H ristiyan tica ret gzergahlarn tehdit ediyor, gem ilerine hcum edip esir alyordu. Ayn zamanda stanbul ve dolaysyla Ceza yir, karm ak bir konu olan Fransann Bat Avrupa g ler dengesindeki rolne karm oluyor, bylece Kanuni Sleym ann bu alanla ilg ili siyasi niyetlerini de aa vurmu oluyordu. Bu adan, Barbaros Hayreddin Paa sadece Osmanl deniz gcnn orkestra efi olm akla k al myor -ki bu g XVI. yzyl boyunca srecektir-, ayn zamanda Habsburglara kar ortak bir cephe kuracak olan Fransa kral 1. Fransuva ile Osmanl Devleti arasn daki siyasi koalisyonun aracs olacaktr. Cezayirin Osmanl m paratorluuna katlm as, Sen Jan Tarikat valyelerinin douda yap t, dman etki alan iinde istikrarsz hale getirm e ve kartrm a ii ni, bu ehrin de batda yapmas anlamna geliyordu. V. Charlesn ykselii ve Habsburg hanedannn kontro lnde byk bir imparatorluk kuruluunun bir sonucu da, Valois\s.nn hkm darlndaki Fransann drt bir ta rafta ayn dman tarafndan evrili olarak tm yle izole olmasdr. Ceneviz Cum huriyeti ve mparatorluk arasn daki ittifak Bat Akdenizi, tm yle spanya K ralnn kontrol ettii bir byk gle dntryordu k i Piri Re is de bu durumu ironik bir biimde spanyol D enizi olarak adlandryordu. Cenevizin dman Venedik V.Charlesn toplamakta olduu ar gten phe duy m aktadr, ancak Kanuni Sleym ann Akdenizdeki iler lemesine tek bana kar kabilecek durumda deildir. Bylece La Serenissima2 Papanin karmasn kabul eder. Bu arada, hem V. Charles hem de Papalk kendilerinin slamn ilerleyiine kar H ristiyanln hakl savunucu lar olduunu dndnden, ak olarak her siyasi gle ittifaklara girm ekte ve anlamalar im zalam akta, bylece Sultann saldrgan politikasnn yaratt muha sarann boucu etkisini azaltm ay m it etmektedirler. mparatorun bir kzkardeiyle evli olan Macar Kra l II. Louisin lm ve Viyana muhasaras, Kanuni ve V. Charlesm birbirlerini aka dman olarak ilan etm ele rine sebep olur. Birbirlerine olan muhalefetin altn izen

deki topraklar pekitirm ek, kk m ahalli hkmdarlar zerinde kontrol salamak ve etki alanm spanyollarn etki alanna gre daha da salam latrm ak; ikinci olarak da, korsanlk vastasyla Akdenizin kontroln ele geir mek ve belli zamanlarda Moriscolara da yardm c olmak t. Bu gem icilerin M etileneden gelmesinden nce deni zin bu blmnde korsanlk ve seyrsefer tamamen

bir olay da, Macaristan ynetmek ve len hkmdarn yerine gemek zere, baz asilzadelerin stanbuldaki Di
van tarafndan gsterilen aday Juan Zapolyai yerine s

Barbarosun stanbula gelmesi; kadrgalarn mo dernletirilmesi, yeni tersanelerin yaplmas, denizcilerin daha da profesyonellemesi ve spanyol ve talyanlara kar giritii harektlarda kendisine yardm c olan Tur gut Reis, Kl A li Paa ve Ulu Haan Paa gibi deniz cilerin kendisine katlm asna yol aar. Osmanl gleri yeni kuvveti ve artan verim lilii ile La Serenissima nn ti cari gzergahlarn tehdit eder. Barbarosun ilk hareketi Koron kalesini geri alarak Ege ve Adriyatikde istikrar salamaktr. Bu hedefe eriildikten sonra Barbaros asl hkm ettii bat Akdenize yelken aar. lk defa byk bir Osmanl donanmas Messina Boazndan geer, tm g ney talyay dehete boar ve kaleleri muhasara eder. Bu seferin en mehur olay zamann en gzel kadn saylan Gonzagal J u lia y esir almak zere Fondi kysna yapt kartmadr. Ju lia son anda kurtulur ve Barbaros Ka nuniye vermeyi umduu hediyeyi kaybeder. Sonunda ro ta deitirir ve Sarayn msaadesi olmadan, ani bir ka rarla Tunus ehrini almak zere M aripe gider. Sefer, tm Akdenizin istikrarszla itilm esini iermektedir, zira mparatorluk etki alanna derin bir tehdit meydana getirm ektedir ve bu liman ehrinden gney talyaya ra hata hcum edilebilir. Habsburglar kendi topraklan iinde vurabilmek , glerini blmek ve pozisyonlarn zayflatmak iin, Kaptan sadece Fransa ve stanbul arasnda bir anlamaya ihtiya hissetmekteydi. Tunusdan dnnde, bizzat V. Charlesn komutasnda Tunusun geri alnp Hafsi Sultanna3 verilmesinden sonra Barbaros bu yenilginin intikam iin Balear adalarn vurur ve tekrar Venedikle savaa balar. La Serenissima sava hibir ekilde arzulamamakta ve ticari gzergahlarn ak tutm ak istemekte dir. Ancak, Kanuni Venediki iktisadi adan mmkn olduunca zayf drmek ve R um elideki baz toprakla rn kontrolne almak istemektedir. lk ilerlemeler kara dandr, Apulia blgesine kartma yaplr ve Korfu ehri muhasaraya alnr. ehir fethedilemez, ancak deniz hare kat ok daha baarya ular ve Trkler Ein, Patmos ve Naksos adalarn igal eder. Hristiyanlar, Papa, Venedik, Portekiz ve mpara torluk arasnda bir ittifak kurarak cevap verirler. 25 Ara lk 1538de Andrea Doria ve Barbaros Preveze krfezin de karlarlar. Osmanl am irali bu muharebenin galibi
SYASET

panyol Kralnn kardei olan AvusturyalI Ferdinand semeleridir. Viyanadan geri dn, Osmanl askeri se ferlerinin karadan ulaabilecei azami lim itin Avusturya olduunu gstermitir. Bu ayn zamanda Trkler iin nemli bir zafer veya fetih olmadan sarfedlen muazzam bir kayb iermektedir. Bahis konusu baarszla ra men Barbarosun Cezayirdeki varl Avrupallarn Osmanl tehlikesini alglayn tmyle deitiriyordu. Mesela Cezayir ve sonu olarak Osmanl mparatorluu, Fransa iin kendisini V. Charlesn mparatorluk gleri nin tmyle evrelemesinden kurtaracak tek mttefik olmaktadr. Fransz tccarlar ve diplomatlar ile Barbaros ara sndaki ilikiler M aripde bir korsan cumhuriyeti ku rulmasna kadar dayanyorsa da, Beylerbeyi bu konuyu Sultan a brakmaktadr. I. Frasuva stanbula eli gn dermeye 1526da balar. Elilerin misyonu, glerini mparatorlua kar birletirmek zere Trklerle anla ma yapmak ve Fransz tccarlarnn M emluk idaresinde ki M srda kazanm olduklar im tiyazlar devam ettir mektir. Tm bunlar gizli olmasna ramen V. Charlesn gizli servisince bulumalar kefedilir. Her halkarda bu mzakereler uzun yllar boyu srm ve birok engel se bebiyle yava gitm itir. Fransz elilerinin st dzeyde koruyucusu olarak, brahim Paa, pakt, H ristiyanlar zayflatmak ve denizlere hakim olmak iin bir yol olarak grmektedir. Kanuninin Veziri o byk siyasi vizyonu ile Cezayir gazisinin Sultann deniz siyasetini yrtecek kii olduunu anlamaktadr ve bu karar Sultan tarafn dan da desteklenmektedir. mparatorluk gem ileri Egede ilerleyip Osmanl topraklarna saldrdka Su ltan n da nmanlar Fransz hkmdar ile m ttefik olmann fay dalarna daha da inanmaktadr. Osmanllar Koronda kaybedince, filo komutan istifaya mecbur edilir, ama da ha nemlisi Franszlarla olan mzakereler canlandrlr. mparatorluk gleri muhtemel bir anlamay nlemek zere Fransz elisi Antonio Rinconu katleder, ancak Je an de la Foretin eli olarak tayini abuk ve kesin bir kar lkl ibirlii anlamas yaplm as sonucunu dourur.
O SM A N LI

olur, fakat mparatorluk glerinin Novi ehrini (H ris tiyan vakanvislerinde Castilnuovo) zaptetmesini engel leyemez. ehir ancak 6 Austos 1539da geri alnr. Ve nedik ise Cenevizli amiralin davranndan memnun kal mayarak ve deniz imparatorluundan geriye kalan kur tarmak amacyla tek tarafl olarak mttefiklerinden ayr lr ve 1540da Osmanllarla yeni bir anlama imzalar. Ve nedik bu anlama ile blgedeki zengin ticari menfaatle rini koruyabilmekle birlikte Osmanllara sava tazmina t olarak byk paralar deyecektir. Bylece Divan ra kamsal olarak kendi gcne eit olan tehlikeli Hristiyan birliine kar bir denge yaratm olur. Barbaros komutan olduu iki y l iinde Kanuninin donanmasn Akdenizin en nemlisi haline getirmeyi baarr. Denizin byk blmn kontrol altna alr ve II. Selim dnemindeki nebaht muharebesine kadar de vam etmek zere Osmanl donanmasn zamann en b yk deniz gc haline getirir. Cezayirde yetien birok denizciyi st mevkilere getirerek dman sularnda yeni bir cephe yaratr. mparatorluk gleri ve bilhassa spanya iin en b yk tehlike, Osmanllarn stanbuldan yelken aarak talyan ve spanyol yarm adalarna yaptklar az sayda seferde kullandklar snrl olan ordularndan deil de, yakndaki Cezayir limanndan gelmektedir. Osmanl do nanmasnn Bat Akdenizde yapt sava bir deniz mu harebesinden ziyade korsan seferlerine benzemektedir. Osmanllar hibir zaman Habsburg mparatorluunun egemenliindeki Afrika topraklarn ele geirmek d ncesinde olmamlardr. N itekim Cezayirin ilhak Osmanllarm dorudan donanmalaryla stlendikleri bir fa aliyetin sonucu gereklememitir. Aslnda Osmanllarn veya onlar adna hareket eden gem icilerin tek hedefi d mana iktisadi adan zarar vermektir ki bu V. Charlesn engellemeye alt husustur. V. Charles M aripde Barbarosun yokluundan istifade etmeye alr ve Tu nus ehri iin olan baarsn tekrar etmek zere Cezayiri ele geirmeye alr. Tebalar ondan mparatorluun sa vunmas iin byk siyasi planlar omuzlamay brakma sn ve onun yerine gnlk hayatlarna zarar veren alan lara teksif olmasn isterler. Bu seferin Charles iin kor kun bir fiyaskoyla sonulanmasna karlk, Kanuni nin en batdaki eyaleti yeni bir uluslararas kuvvete kavuur.
O SM A N LI

Sonu olarak Habsburglarn dmanlar, H ristiyan Av rupadaki Avusturya hegemonyasn sona erdirmek iin Osmanllara gelecekteki m ttefikleri gzyle bakarlar. Toprak kazanma asndan Su ltan n kadrgalar ve karamusallarnn4 komutan olarak Barbarosun yaptkla r fazla nem tamaz, ancak Kanuninin mparatorluu nun byk bir Avrupa gc ve bilhassa Akdeniz gc ol mas sonucuna yolaar. Venedike kar yrtlen sava ise nemli lde toprak kazanm ile biter. Ek olarak, sadece Sultan'dan izin alm gem iler bu sularda seyrse fer yapabilir, bu da onlarn Andrea Doriann filosundan ayr kalmasn salar. Taraflar arasndaki atmada m teakip hadise stanbulda slenen filonun Franszlarla birlikte aka mparatorluk glerine hcum etmesiyle balar. Anlamann imzalanmasndan itibaren Cezayirde slenen Osmanl gem ileri Fransz filolaryla ibirlii ya par, Balear adalar ve ber yarmadas kylarna saldrr. 1543de Babalinin leventleri ve askerleri V. Charles ve I. Fransua arasnda talyann kontrol iin yaplan m cadelede rol alr. Barbarosun byk filosu, Milanonun fethine yar dm etmek ve mparatorluk elindeki stratejik adan has sas durumda bulunan ve Akdenizdeki Osmanl menfaat lerini gerek tehdit olan Ceneviz lim anna hcum etmek zere M arsilyaya yelken aar. 1543de Kadrga Liman ndan kalkan kadrgalar Sicilyadan Tulona kadar deh et saar. Trklerin gelmesinin verdii korku, onla rn Roma mparatorluunun eski baehrini ele geir mek zere geldikleri sylentisinin yaylm asyla Papa ile Roma ileri gelenlerinin ato ve kalelere snmalarna se bep olmutu. Ferdinand ve V. Charlesn en byk prob lem i, Papalk tarafndan bu hanedana verilen Katolik K i lisesini herhangi bir tehlikeye kar koruma anlamndaki Hristiyan Fransz K ral nvanl Fransuvann ihane tiydi. Bilhassa mparatorluk glerinin Kanuni ve I. Fransuann toplam gcne denk bir filo toparlayamamalar sebebiyle Sultann byk filosunun uyandrd kor ku, dorudan atmaya girilm em esi gerektii dnce sine yol amt. Onlara kalan tek alternatif Cezayir ege m enliindeki Kuzey Afrika ehirlerine saldrarak Barba rosun asl planlarndan vazgemesini m it etmekti. Bat ve dou, Kral ve Sultan arasndaki anlama ks men Franszlarn lkelerinin gney ksmna yaklaan
I SYASET

Trklerin hareketlerinden kukulanm as sebebiyle ger ekleemedi, laveten anlam ay stanbul ile Fransz hal k dahil olmak zere H ristiyanlarn ounluu onayla mam ve kafirlerle anlat ift I.Fransuva aleyhine sert bir propaganda kampanyas olmutur. Osmanllar asn dan bu ittifak, snrlarndan birinde dmana artma vermek ve Osmanl ile dven Balkanlar ve Avusturya lIlara destek verilmesini engellem ek anlamndayd. s panyol ve Portekizliler de Safevi hanedannn desteini alarak ayn p olitikay uyguluyor ve K anuninin iki ayr cephede ayn zamanda dvmesi ile kaynaklarn iki ge ni ve pahal askeri seferde harcamaya zorluyorlard. Bu dnemde iki taraf da karsndakini nc taraflarla it tifak kurarak zayflatm aya alyor, ancak dorudan a tm aya girm iyordu. laveten gerek mparatorluk gle ri gerekse Osmanl gleri piyadeye dayanyordu; tercioslar ve yenieriler, donanmay ancak karadaki sava desteklemek iin kullanyorlard. Buna ramen Andrea Doria ve Barbarosun zeka ve ak l sayesinde iki tarafn donanmas da nemli lde tannyor ve nem kazan yordu. Akdenizdeki en nemli dmannn Osmanl m paratorluunun deniz siyasetini kontrol eden Barbaros Hayreddin olduunun bilincinde olan V. Charles onu Su ltan a hizmet etmemeye iknaya alr. Kaptanpaaya Cezayir ve Tunus krallklar, byk m iktarda para ve g ney talyada asilzadeliklerin tek lif edildii uzun sren gizli toplantlar yaplr. lk mzakereler Preveze muhare besinden nce balar ve Barbarosun lmnden bir yl nceye kadar devam eder. mparatorluk tarafnn kendi efsanevi vesiyonu bir tarafa braklrsa, Barbaros teklifi hemen Rstem Paa ve K an un iye aktarr. B irlikte, V. Charlesn Fransz-Trk ittifakn geciktirecei dnce siyle aldatm ay devam ettirm enin uygun olacana karar verirler. Habsburg tarafnda ise V. Charlesn en nemli am irali Andrea Doriann Barbaros ile kendi m lkleri ve donanmasnn hcuma uram ayaca eklinde bir anla ma yapt sylentisi varsa da bunu dorulamak m m kn olmamtr. Ancak bu fikri dorulayan bir hadise Osmanl donanmasnn 1543de Fransaya yelken at zaman Ceneviz topraklarna hi hcum etmemesidir. l gin baka bir nokta da yal am iral ve Bizansl Paleologuslarn ahfad Doriann birka y l nce esir edilen TurOSA-1ANU

gut Reisi azad etm esidir k i Turgut Reis bir spanyol ka drgasnda olsayd hibir zaman kurtulam ayabilirdi. Tulon lim annda klayan Barbarosun Fransada ka lnda kayda deer tek hadise, M ilanodan gelen mpa ratorluk askerlerince savunulan kaleyi tek bana ele geirememi olmasna ramen N isin fethine verdii k atk dr. Bu noktada Franszlar Trk donanmasnn masrafla rn karlam ay reddederler ve m ttefikler arasnda sava sanat zerindeki fikir ayrl Barbarosun stanbula d nnce onlar ikayet etmesine sebep olur. Barbarosun
ValoislzAt ibirliinde bulunduu yld aki greceli baa

rszlk ittifak tehlikeye drr ve I.Fransua Divan ile tekrar mzakere etmek zorunda kalr. Fransuann bir fr sat daha verilirse szn tutacana Sultann mavirle rini ikna etmesi ile 1543 Hazirannda yeni bir anlama ya varlr. Barbarosun 1546daki lm, V. Charlesn da ka bul ettii Ferdinand ile Kanuni arasndaki be y llk m tareke ile ayn zamana rastlad, mtareke Avusturyann stanbula vergi vermesini de ieriyor ve Akdenizde Osm anl kontrolnn doruk noktasn gsteriyordu. Transilvanya topraklar sebebiyle Avusturya ve Osmanl Dev leti arasnda birka y l sonra gene anlam azlk kmasna ramen, bundan Akdeniz politikas etkilenm emitir. Tam tersine Cezayirli denizciler ve bilhassa Turgut Reis deniz savana devam etm iler ve Trablus, Cerbe, Mahdia, Sousse, Monastir ile Tunus krallndaki dier ehir leri fethetmilerdir. Muhteem Sleym ann armadas, bu denizlere sadece iki defa daha yelken amtr. 1560da Piyale Paa Turgut Reisin geleneksel deniz slerinden olan Cerbe adasn spanyollardan geri alr. 1565de Ku dsl Sen Jan Tarikat valyelerini M alta adasndan kartm ak iin bir teebbs yaplr. Ancak bunlar mpara torluk gleri ile Osmanllar arasndaki atmada kk apta kalan muharebelerdir. Bir spanyol donanmasnn yardm yla La Valetann byk kaleleri M altay savunur ve Turgut Reis lr. Piyale Paa 15 6 5 de Chios adasn fethederek bu baarszln cn alr ve Cenevizlileri kesin olarak Egeden karr. Halefinin 1570de K brs fethetmesini saymazsak, Kanuni Akdenizdeki Osmanl hakim iyetini azami sn rna kartan kiidir. Barbarosun B at Akdenizde mpa ratorluk glerine kar dverek pien leventlerle bir
I SYASET

likte stanbula gelm esi bu denizin tarihindeki en gl donanmalardan birinin yaratlm asna yol amtr. Oran ehri dahil M arip sahilinin boyun emesi ve H ristiyan gem ilerinin bu sularda serbeste dolam nn engellen mesi bu deniz gcnn nemli sonular arasndadr. Habsburglar ve Osmanllar arasndaki genel atma er evesinde Barbarosun Cezayire gelii mparatorluk g lerinin bu blgeye byk lde insan ve iktisadi kaynak aktarmalarna mal olan tali bir cephe almasna sebep olmutur. Son olarak Barbarosun varl B b- linin Avrupadaki yaylm ac planlarn nleyebilecek kararl H ristiyan ittifaklarnn meydana gelm esini nlemitir.

Son muhasebede Papaln Macaristan, Avusturya ve Adriyatik den yenierilerin gemesini nleyecek bir b irlii kurm asn engelledii iin Sleymann dnemi tm yle mspettir. Barbarosun nne konulan ileri yapmadaki byk hnerine ek olarak stanbul Bat Avrupa siyasetiy le ilgilenecek kadar dirayetlidir. Osmanllar eitli H ris tiyan devletleri arasnda varolan ayrlklardan avantaj salayarak Fransay kendi tarafna ekmi ve Venediki tm yle ntralize etm itir. Preveze deniz zaferinden Kanuninin 1566da lmne kadar geen sre iinde Osmanl mparatorluu Akdenizin en byk gc ve bir ok blmnn kesin hkmdar olmutur.

evirenin notu: Coron Mora yarm adas gneyinde bir lim an olup im di ki ad Koronidir. Patras ise ayn yarm adann kuzeyinde bir lim andr ve im diki ad Pacraidir. H er ik i lim an da Venedikin m lk idi.

evirenin notu: Tunusdaki Hafsi K rall 1228-1574 yllar arasnda sr m ve Tunusun nihai olarak Osmanl m paratorluunca alnmas ile sona ermitir. V.Charles ile ibirlii yapan Hafsi Kral Hasandr (1526-1542).

evirenin notu: La S erenissitm Venedikin popler addr ve En VeCkarles C um huriyet anlam na gelm ektedir.

evirenin notu: Karamusal (karamrsel )veya caram azule 16 ve 17. asr larda kullanlan T rk ve M arip yk gem isidir.

O SM A N L I H J

SYASET

OSMANLI DNEMNDE MARB TARH


PROF. DR. ERCM ENT KUPAN
HACETTEPE NVERSTES EDEBYAT FAKLTES

arihiler slam iyetin yayld Orta Dou blgesine Marik, Kuzey Afrikann M srn batsndan Atlas O kyanusuna kadar uzanan ksmna da Magrib adn verirler. M agribde Fas dnda ki lkeler, yani Cezayir, Tunus ve Trablusgarb XVI. yz yl balarndan itibaren Osmanl Devleti ynetimine g ir mi ve Trklerin M agribde nfuzu zamanla azalmakla birlikte, XX. yzyl balarna kadar srmtr. Gerek ten, Ege denizinde korsanlk yapan Oru ve Hzr adl Barbaros kardeler 1513 ilkbaharnda Bat Akdenize gelmiler ve Tunus krfezinde Cerbe adasn zabtetmiler. 1516da da Cezayiri ele geirm ilerdir.1 Oru Reis, berik yarmadasn Mslmanlardan geri almalar ar dndan hakim iyetlerini Afrika kylarna yaymaya alan spanyollara kar savat ve 1518de Tlemsen yaknlarn da ehid oldu. Kk kardei Hzr Reis bu srada Ceza yir ehrinde bulunuyordu. Hzr bu lkede hakim iyet kurabilm ek iin, Osmanl Devletinin desteini salamak gerektiini anla m t. Bu maksatla, 1517de M sr mparatorlua kat m olan Yavuz Selim e 1519 yl sonunda tabiyetini arzetti. Yavuz Hzr R eisin dileini kabul etti ve ona top u kuvvetiyle birlikte ikibin yenieri gnderdi. Ancak Hzrn Cezayire kesinlikle yerlemesi 1525te mmkn oldu.2 Hzr spanyol ve talyanlarla yapt cihat sonunda Hayreddin lakabn kazanmt. Osmanl tbiiyetine g i rince de bey nvann almtr. Hayreddin Bey bundan sonra Cezayirde durumunu pekitirdii gib i, H ristiyan zulmne urayan Endlsl mslmanlarn gemilerle Afrika yakasna tanmasnda aba gstererek yetmibin kiiyi kurtard.3 O, 1533de Kanuni Sleymandan ald davet zerine, donanmas banda stanbula geldi; ar
O SM A N LI R M

dndan Halepte bulunan Sadrazamn nezdine gidip bey lerbeylik payesiyle Kapudan- deryala tayin edildi.4 Hayreddin Paa Cezayirde mutemed adam Haan Aay yerine vekil brakm t. Onun 1543te vefatndan sonra, kendi olu Haan paa beylerbeyi oldu. Barba rosun Cezayirde balatt Ocak tekilat halefleri tara fndan gelitirildi. Anadolu, Adalar ve R um eliden devirilen mslman Trk genleri Ocan kara kuvvetleri ni tekil ediyorlar ve yenieri hukukunu haiz bulunuyor lard. ou H ristiyanlktan dnme leventler ise Ocan deniz gcn meydana getiriyorlard. Leventler Akde nizde dman gemilerine ve kylarda meskn yerlere saldryorlar, elde ettikleri ganimetlerle Cezayire gelir salyorlard. Merkezde Beylerbeyi, ona danmanlk eden divan ve erkn denen drt ynetici bulunuyor, tarada Beylerbeynin tayin ettii Bey blgelerinde grev ifa ediyorlard. Bu kiiler, baz istisnalar dnda genellikle Trklerden seiliyordu.5 Yenierilerin yerli kadnlardan doan ocuklar kuloullar adn tard. Kuloullar Ocak tekilatn da belirli hizmetler grdkleri halde, babalarnn hakla rna sahip deildiler. Arap, Berberi ve Endlslerden te ekkl eden yerli halk ehirlerde esnaflk ve zenaatkrlk, ky ve llk blgelerde ziraat ve hayvanclkla urar lard. Hayreddin Paa Kapudan- deryala getirilm esinin ardndan, 1534 ilkbaharnda Tunusun zabtyla grev lendirildi. 84 para gem iyle stanbuldan ayrlan Barba ros Tunus hkmdar Beni Hafs slalesinden M ulay Hasan yenerek, Austos ortasnda Halkulvad Lim anna, az sonra da Tunusa girdi. Ne var ki, ertesi y l Alman m paratoru arlken byk bir H ristiyan donanmasyla ge lip Tunusu geri ald ve M ulay Hasan tahtna oturttu.6

SYASET

Tunusun Osmanl Devletine katlm as ancak Vezir Pi yale Paa ile Kapudan- derya K l Ali Paann kuman dasndaki donanmann yapt sefer sonunda 1574 Eyll nde gerekleti ve Haydar Paa Tunus beylerbeyliine getirildi.7 Trablusgarb daha nce, Kapudan- derya Sinan Pa a ile nl Trk korsan Turgut R eisin ibirlii sayesin de, 1551 Austosunda, zorlu bir kuatma sonunda M al ta valyelerinden teslim alnm t. Trablusgarb beyler beyliine Murad Paa tayin edildiyse de, onun 1556da lm zerine, Turgut Reis Paa nvanyla beylerbeyi olmutur.8 Tunus ve Trablusgarbda da Cezayirdekine benzer Ocak tekilat kuruldu. Garb Ocaklar K l A li Paann 15 87de lmne kadar tek beylerbeylik halinde ynetil di. Bu tarihten sonra her ocaa stanbuldan ayr beyler beyi gnderildi. Ancak Ocaklarda yenieriler ile levent ler arasnda iktidar mcadelesi srp g itti. Kuloullar da babalarnkine eit haklar talep ederek birka kere ayaklandlarsa da bastrldlar. Yerli kabilelerin isyanlar da eksik olmad. Buna ramen, Ocakl korsanlar Akde nizde ve hatta Atlas O kyanusunda Avrupa devletlerinin ticaret gem ilerini vurmaya devam ediyorlar, yenieri yol dalar da mttefik Arap airetleriyle birlikte Afrika ie rilerine kadar ilerleyip yerli kabilelerden vergi topluyorlard.

d. Yine de Osmanl Devleti ile balarn koparmamlar, bu devlete tbiiyetlerini inkr etmemilerdir. N itekim , Cezayir daylaryla Tunus ve Trablusgarb beyleri maka ma gelilerinin Padiah tarafndan tasdikine zen gster milerdir. Ocaklar arasnda anlamazlk ktnda onun hakemliine bavurulduu da vakidir. Daha da nemlisi, Osmanl Devletinin Avrupahlara kar giritii savalar da Ocak donanmalarnn Kapudan Paann emrine g ir dii bilinmektedir. Mesela, 1821de Morada patlak ve ren Yunan ayaklanmasnda Cezayir ve Tunus gem ileri Osmanl deniz kuvvetlerine katlm lardr.11 Ocakllarn Osmanl devletine bal kalmasnn asl sebebi, Anadolu ve civar blgelerden yenieri yazlmasnn yasaklanmas halinde kendi lkelerinde dzenin keceini idrak et m eleriydi.12 Ne var k i, XVIII. yzylda m illetleraras g den gesinde byk deiiklikler olmu, sanayi devrimini ger ekletiren B atl devletler smrgecilik siyasetine hz vermilerdir. Bylece 1815te toplanan Viyana kongre sinde Akdenizde korsanln sona erdirilmesi kararlat rlm , 1816 ilkbaharnda ngiliz amirali Lord Exmouth donanmayla Cezayir, Tunus ve Trablusgarb limanlarna gelerek, korsanlktan vazgeilmesini ve H ristiyan esirle rin serbest braklm asn talep etmitir. Tunus ve Trablusgarbllar tehdide boyun emilerse de, Cezayir days korsanlktan vazgemeyeceini bildirince ehir topa tu

tulmutur. 13 yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Bundan onbir yl sonra, 1827de, Fransz hkmeti devletinin gerilemeye balamasyla merkezden uzak l son cezayir days D enizlili Hseyin Paann bir mna XVII. kelerde zerklik hareketleri grld gibi, M agribde de mahalli ynetim eilim leri g kazand. Bylece Ce zayirde ocaa hakim olan Skeli A li avu 171 l de s tanbuldan gnderilen paay karaya kartmayarak bey lerbeyliin kendisine verilmesini salad.9 Bundan sonra Ocan setii daylarn beylerbeyliinin Padiah tara fndan tasdik edilmesi usl yerleti. Benzer durum Tunusda 1705ten beri uygulan maktayd. 1712 de de Trablusgarbda yrrle girdi. Ancak Cezayirden farkl olarak, Tunusda beylerbeylik Hseyni, Trablusgarbda ise Karamanl ailelerine hasre dilm iti.10 Garb Ocaklar artk B atl devletlerle dorudan ant lama yapabiliyorlar, padiahn gnderdii fermanlar, karlarna aykr bulduklar takdirde, gzard ediyorlar O SM A N II

kaa esnasnda Fransa konsolosuna elindeki yelpazeyle vurmasn bahane edip ehri denizden ablukaya alm, 1830da da Oca igale balam tr.14 Konstantine beyi Ahmed, Cezayirin dousunda, Osmanl padiah adna, Kadiri eyhi Emir Abdlkadir lkenin batsnda Fas sul tannn halifesi sfatyla Fransz igaline kar direndiler, fakat 1850ye doru yenilip teslim oldular.15 Fransa 1881de de Tunusu himayesi altna alm tr.16 Olup bitenler karsnda Osmanl Devleti hukuku nu diplomasi yoluyla korumaya almsa da baarl olamamtr. 1835te gerekletirdii bir harekt sonun da Trablusgarbn ynetimini dorudan merkeze bala may salam ve bu sayede ad geen lke 1912de tal yann saldrsna kadar devletin denizar bir eyaleti ola rak kalm tr.17
I SYASET

Osmanl Devletinin M agribde drtyz yla yakn sren varl m illi tarihim izin en parlak sayfalan arasn da yer alr. Cezayirde Trklerin says hibir zaman 22.000i am am t.18 Tnus ve Trablusgarbdaki saylar daha da azd. Buna ramen, onlar etkileri gnmze ka dar sregelen erefli bir miras brakmlardr. Sz konu su lkelerde Trkler askeri, m lki ve dini binalar ina et miler, yollar, kprler, emeler yapp vakflar kurmu lardr. Onlarn m usiki, giyim kuam ve yemek kltrn de de etkileri olmutur. Ne yazk k i, yerli m im ari, ini cilik ve tezhip gibi sanatlar zerinde Trk etkileri henz yeterince aratrlmamtr. Cezayirde konuulan Arapada baaa, avu, zeybek gib i pek ok Trke kelim e halen yaamaktadr.19 Trklerin Garb O caklarnda mey dana getirdikleri edebiyat zellikle incelenmeye deer. Anadolu delikanllar vatanlarndan uzakta memleket zlemini, din ve devlete b allklarn iirlerde temiz bir Trkeyle ifade etm ilerdir.20 Karagz de onlarn Magrib lkelerine gtrdkleri bir Trk kltr mirasdr. Sonu olarak u sylenebilir: Barbaros Hayreddin, Turgut ve K l A li Paalar XVI. yzylda Akdenizi Trk gl haline getirm ilerdir. Bu byk Trk denizci-

lerinden sonra Osmanl bahriyesi eski kudretini kaybet mise de, XVIII. yzyl balarnda yeniden g kazan m tr. Bunda Garb Ocaklarnm nemli pay vardr. N i tekim bu yzylda Kapudan- deryala ykselen Mezzomorto Hseyin ve Cezayirli Gazi Haan Paalar nce kor san olarak Ocaklarda namlamlardr. Haan Paa sad razam lkta da bulunmutur. XIX. yzyln ilk yarsnda, aslen Cezayirli bir denizci olan engelolu Tahir Paa iki defa Kapudan- deryala getirilm itir. Bunun gib i, Ce zayirli Hamdan Hoca'nn olu A li Rza Paa devlet ad na Fransa'da askeri eitim grdkten sonra, K rm Sava'nda kumandanlk, ardndan Trablusgarb ve Hdavendigr valilii yapmtr. T unuslu Hayreddin Paa ise Tu nus'da "reis-i mdiranlk" ile grevlendirilmi, 1878de stanbula gelerek II. Abdlhamid tarafndan Ayan Mec lisi azal ve sadrazamla tayin edilmitir. Kaderin ne ibret verici tecellisidir ki, Emir Abdlkadir Cezayirde Franszlara kar mcadele ederken K uloullann k atli ama uratt halde, Fransada be y l esir kaldktan son ra serbest braklnca Osmanl D evletine snm ve 1883te amda lmtr.

1 2 3 4

Aziz Sam ih lcer, im ali A fnkada Trkler , stanbul, 1936, c. I, s. 69-76. l ter, c. I, s. 89. lter, c. I, s. 94.

12 13

Cevdet, Tarih , stanbul, 1309, c. X, s. 206. Lucette Valensi, Le tAaghreb a vant la p rise d Alger, 1790-1830, Paris 1969, s. 69.

66 .

erafettn Turan, "Barbaros Hayreddin Paa, T.D.VJ.A., c. V (1992), s.

14

Ercment Kuran, Cezayirin F ranszlar tarafndan ig a li k arsnda Osmanl siyaseti, 1827-1841, stanbul 1957, s. 14-26.

Sabr H izm etli, Trklerin ynetimi dneminde Cezayirin daresi ve ku ru m lan', T.T.K. Belleten, c. LVIII (1994), s. 76-88.

15

Kuran, "Abdlkadir el-Cezairi", T.D.V..A., c. I (1988), s. 232-233; Abd eljelil Temimi, Le beylik d e G onstantine et H adi Ahmed. B ey, 1830-1837, Tunus 1978, s. 60-205.

Necdet ztrk, Tunusun Osmanl hakim iyetine gem esi, Trk D nya s A ratrm alar, S. 52 (ubat 1988), s. 103-104. 16

7 8 9 10

ztrk, s. 106-10. lter, c. 11,5. 15-197. lter, c. II, s. 27. Robert M antran, Levolution des relations entre la Tunisie et l Empire ot toman du XVIe au XIXe siecle, C ahiers d-e Tunisie, say 26-27 (1959), s. 326-327; ayn. Yaz., Karam anl, E.I.2, c. IV (1978), s. 617. irsi beylik Tunusta 1640dan beri yrrlke olup M urad ailesinden beyler yneti me hakim bulunm aktayd (Mantran, Levolution... s 321).

Abdurrahman ayc, La Q uestim trisienne et la P olitique Ottomane, 18811913, Erzurum 1963, s. 24-71.

17

H ale vgn, Trablusgarp sava ve 1911-1912 T iirk-talyan lik ileri, An kara 1989, s. 5-145.

18 19

lter, c.I, s. 169. Mulammed Ben Cheneb, Cezayir konuma dilinde muhafaza edilen Trke ve (Trke aracl ile gelen) Farsa kelim eler, ev.: Ahmed Ate, Trk D ili A ratrm alar Y ll, Belleten, 1966, s. 157-213.

11

Moulay Belham isi, M arine et m arins d Alger, 1 5 1 8 -1 8 3 0 ,s. 98 -99 ;M an tran, "Karamanl, s. 328.

20

Orhan Kololu, Garp Ocaklarnda Anadolu d elikanllar, Tarih ve Top lum , c. VI (1986), s. 90, 224, 347.

O SM A N LI g g j

SYASET

OSMANLI CEZAYR'NDE DEVLET OTORTESNN GLENDRLMESNDE BAI VE ARMAAN


PROF. D R. KAMEL FILALI
NVERSTE DE C O N ST A N T IN E DEPT D'ETUDES C H TO M A N E S / CEZAYR

arkl Osmanl kaynaklarnda zengin bir tipolojiye sahip olan ba ve armaan konusu konsoloslarn yazm alar, gezi notlar, m aliye defterleri hatta terifat-, merkezi erkin ileyiinde nem li bir nokta olarak karm za kar. Bu da baz mecburi sadakat ekillerini aklar ve de devlet erkinin oluma snda son derece nemli bir rol oynar. Armaan messe sesi yokken, Cezayir N aip lii kurulur kurulmaz ba, burann siyasetinde yol gsteren eski bir gelenek olarak ortaya kmtr. Sadakat ve vasalln simgesel bir gs tergesi olarak da kaftandan1 nce yeralm tr. Trk asll olup, Barbaros'un silah arkada olan Hac Hseyin, H ayrettinin stanbula b alln n iareti olan resmi ya zlarn tam akla grevlendirilm itir. Sultan I. Selim in (1466 - 1520) hkm darlnda Cihad Y olunu iyi ko rumas istenilen (M ahm iya) Cezayirin ilk kum cu paa s, kendisine yarar zengin arm aanlarla b alln ifa de etmitir. Sultan Selim , H ayrettinin elisini kibarca karlam , Cezayirin ve kendisinin sultanna b alln simgeleyen armaanlar nezaketle kabul etmitir. Hac Hseyin, Efendisine gnderilen berat kaftan ve Orta M aripin kontrol altna aln d ve de Cezayirlilerin korunup yardm edileceine dair bir padiah fermanyla dnmtr.2 Bylelikle, bir ittifak ve b am llk anlamas ola rak, armaan, devlet otoritesinin varln simgeleyen fermandan nce mevcut olmutur. znel gcn simgesi olan ilk kaftan ve fermanlarla b irlikte 2000 yenieriden3 oluan bir g de H ayrettinin emrine verilm itir. Padi ah tarafndan gnderilen ferman4, Cezayir ile stanbul arasndaki siyasi anlamann ilk iareti ve Kuzey Afri kada Osmanl anayasal erkinin yerlemesine dair atlan ilk adm olmutur. Daha sonra, H ayrettinin em riyle, Ba
O SM A N LI

bli kanunlarnn uygulanm as ve aliyid e devletin ko m uta rtbeleriyle, otorite sim gelerinin benimsenmesi gereklem itir: para basmak, soltan (tura), sancak5 ve sultann adna dini vaaz6. Beratn gereklemesinin ardndan, H ayrettinin padiah adna gstermi olduu gayret, ba ve sim ge sel nemini yasalamam bir gelenek haline getirm itir. Tm resm yazlar, vergilerle birlikte padiaha sunul m aktayd. Padiah, paann gstermi olduu gayretten ok memnun kaldndan, genelde nezaket ve iy ilik ia reti olarak armaanna karlk verir ve hatt- erif7 ta yan bir kle gnderirdi. H ediyeler karlnda kaftan verilm esi, Osmanl sistem inin m antnn ebedi gerei olmutur. Beratn dan hemen sonra, paa kendisinin atanmasn istemek iin, padiaha, ocaktan armaan tayan subaylar gnde rir. Bunlar, stanbul lim anna varr varmaz, padiah tara fndan iyi karlanabilm ek ve iyi muamele grebilm ek iin ilk nce sadrazamn konana urarlar. Cezayire d nleri her zaman sabrszlkla beklenirdi. Kaftan getir mekle grevli subay, dnte stanbuldaki ocakm paas olan kahyakaptan gib i yksek rtbeli subaylardan hedi yeler alrd. 1710 Riya isyannn ardndan verilen Days-Paa9 rtbesi, paalar devrine son verir ve Cezayir Beylerbeyli ine son zerkliini kazandryor. Yenierilerin yerel y neticiyi (Paa) sem eleriyle, Cezayirde yaayan Trkler bam szlklarn kazanmlard. Bylelikle stanbula b allk sembolik bir hale gelm itir. Onur veren berat kaftannn10 karlnda, padiaha srarla ikinci bir arSYA SET

maan gnderip, tayclara 1000 sikke altn ve de berat treni11 organize eden rtbeli subaylara 1600 kuru veri lirdi. Bunlar ynetimin merulamasna ara olan forma liteleri armaan karlnda efde edilen kaftann doku nulm azl daylar iin bir koruma unsuru oluturur ve de genelde ocan siyasi ihtirasa sahip olanlarn dour duu tehlikelerden hayatlarm korumaya yarard.12 Babliin dayya kaftan gnderme adeti, yolda (asker) etkiler ve onu paalk sistemine balard. Daynn kendisine de, O sm anlya ve padiah erkine bal oldu unu hatrlatrd. Padiahn Cezayirdeki otoritesi Tunus ve Trablustakinden daha belirgindi, nk oralarda Bab liden teyit ya da ferman riteli olmasa da olurdu, ama day bu deimez gelenekle kabul edilirdi. Osmanl m paratorluunun Arap vilayetlerinde, rnein amda, padiahn otoritesi Cezayirdekinden13 farkl olsa da, ocak tan -(bu farkl vilayetlerin yenieri kontenjanlaryla bes lenen) sistemin omurgas14- kiiliin e kar sadakat ve sayg duyulurdu. Yeni paa, divann evresindeki en iyi subaylar ara sndan olutururdu. Vilayetlerdeki beyleri de o seerdi. Genellikle hkmete en ok armaan gnderen ve neza ket gsterenin beyliin bana seildii dnlrd. Vi layetlerdeki beylerin hakim iyetleri, bakentteki paalarnkinden daha dayankl ve istikrarlyd. Mesafenin uzaklndan dolay rahat ederler ve, sadece danncb larn Cezayirdeki byk trenlerine aarlr, burada ekono m ik ve hatta siyasi hesap vermek zorunda kalrlard. Merkezi hizmetler iki nemli kaygya bal olarak organize edilirdi: fnas ve gvenlik. Daynn erki diva na balyd. yeleri Kbarrasa ad altnda bilinirdi. E ili mi, hkmdar vekilinin m al ve askeri erki tarafndan temsil edilen gerek ve sembolik gcn aartrr. Di van u grevlilerden oluur: 1- Hazineci fnans sorumlusu, hazine ile ilgilenip protokolde ikinci sray alr. 2- Sipahilerin Aasr, Cezayir topraklarnda Bey g revini alrd. 3- Vekilhar, tersane ve donanma komutan grevi gerei konsoloslardan ve Akdeniz lkeleriyle yaplan de niz ticaretinden birok armaan alan nemli bir grevli dir.
O SM A N LI g j j j

4- Beytl-mal toprak ve veraset d m iraslarla ilg i lenirdi. 5- Hccetiil-hayl hem parayla hem de m alla denen vergileri toplamakla grevli tahsildar. Bu be gcn stnde, Haznedar (daynn zel vez nedar) bulunurdu, herkesin dikkatle ilgilendii hzine ye byk ihtiya duyulduunda dahi dokunma hakk yoktu. Bu st rtbe sahibi kiilerden sonra, resm yaz larla ve yarglam a oturumlar ile ilgilenen drt Kbndjat gelird i15. Armaanlarla glerini merulatrdktan sonra, bu gelenei ne sren paalar, ban bir b am llk ynte m i olduunun ve vasiliin kazand saygnln etkile rinin farkna varmlardr. Armaan her zaman siyasi ve idari bir b am llk tr haline gelm i, yneticilerle y netilenler arasndaki ilikileri sabitletirmitir. Moral ve psikolojik alanda talepte bulunup ba yapan emir, kavramn ak hale geldiini fazlasyla his setmiti. Hatta, vasall u beyliiyle paalk arasnda ki benzeikletirme, bam l hale getirme politikasnn en nemli paras olarak ortaya kyordu. Dolaysyla paalarda, bey olan blge valilerine hiyerarik anlamda armaan messesesini uygularlard. Bylece, Cezayir da
ys, ban sembolik anlamn idrak etm iti. Ba/ar

maan politikas, aka birletirici bir unsur ve devlet erkinin farkl blmlerinin muhafazasnda hiyerarik bir b am llk olarak ortaya km aktayd. Armaan kavra m nn faaliyet alan, erkin ileyii durumunda siyasi sis temin ekseni olan Babli, D aylk ve Beylikler arasn da kstlanm ayp, kabile ve efliklere ulaabilmek iin merlam simgesel alveriten oluup, bir rmcek ama benzeyen gcn alann belirlemek iin byk bir deer tar. Beyliklerin ierisindeki beylerin ynetimleri, Cezayirdeki paalar ynetiminin bir kopyas gibiydi. En nemli yelerin grevi fnansla ilg ili olup, meruluklar armaanlara balyd. Beyin kharrassa lar, khalifat-al-kebir ve kbalifat-al-kursi idi sipahiler, yan zerk olan kabi

lelerden vergi toplayabilmek iin Cad-al-din in misyo nunu desteklemekle grevlendirilmiti. Beyin svari er leri de aar tahsil etm ekle grevliydiler. Oran Beyli inde her kabileden elde edilen aar Mersa-al-Kebire kadar kendileri tar, Cad-al-Mersa (gm rk amiri) tara fndan Ryalara bir deme sertifikas verilirdi. Beyin
SYASET

emrinde bir amirin kom utanlk ettii onbe Mekahalia (polis) vard. Bunlar, adrn korumalar olan avularla birlikte beyin hzinesini korurdu. Cad d delilat, komu tan emsiyesi tar, Mekahalia larn efinin khalifat yd. avu says onbe idi; bei Trk asll, am irleri ba a vutu; dierleri ise nemlerine gre avq- evvel, avq-
ikinci ve de avq- yedinci eklinde sralanrd.

day, Oran bey tarafndan 2000 Doro, 10 000 altn para, 4 at, 20 kle, 20 kental balmumu, 20 kental bal, 20 ken tal ya, 20 kental ceviz, bir m iktar yn ve ipek kuma al maktayd. Hazineci, ba katip, hoca ve aalar yalnn pa ynn yarsn alrlard .16
Avid ya da byk dannuch'larn treni sadece bir

ekonomik olay deil, Cezayir paasna stanbulda uzak lktan kaynaklanabilecek olas bir blclkten sakn mak iin, gvenli bir ekilde siyasi erkin parasn elin de tutm a ya da yeniden dzenleme izni de veriyordu. Yurtdmda grev alan byk eliler dahil, tm siyasi so rum lularn Cezayire dnmeleri isteniyordu. 1711 de, Pariste grev alan Cezayir mhrdar Bekir-Reis, 23 M aysta gerekleecek olan dannucha katlm ak zere gelmeden nce, konsoloslar, yksek devlet grevlileri, Donanma kahyas ve hatta armaan eden M arsilya burju valar tarafndan kabul ediliyordu.17 Oran beyinin ziyareti 300 000 $ 18 dan fazlaya mal olmutur. Bazen Konstantinin beyi herbiri 2000 kuru la ykl 50 katr getirirdi. ki ylda bir halifesini Ceza y ire 80 000 kuruluk bir armaan ile gnderirdi. Bu b yk dannoucb, yaplan bu seyahat, ulam masraflar ha ri, en az 100 000 Cezayir altnna mal olurdu. Hem dayya hem yksek rtbeli subaylara ve de tm memurlara, rtbeli polise (m ilis), klelere ve halka arm aan vermek zorunda kalyo rlard . B ylelikle,
Bbazoun (D ouya alan kap), Casbah sarayna deyin

Dier on avu ayrcal olan Mahzen 16 kabilesin den gelirdi. Berden Cad-al-Mekahalia'ya, Beyin hizmet
ileri olan tm bu memurlar berat srasnda Cad-alArabm elinden awd\ alr, onlar seen Beylere de bir

armaan verirlerdi. Paa, bu vilayet valilerinin vermi olduu arma anlarla onlarn sadakatini anlar ve gcnden emin olur ken, Beyler ile ynetim yeleri bunu C a d ltA t kabile efleri arasnda yapard. Yasal andan serbest ve gerekten mecbur olan ar maan prensibi, merkezi erkin tm ynlerini ifade eden ve de devletin deiik blmlerini galvanizleyen bir si yasi olay halinde yrtlrd. Ba politikasnn diyalektii, Osmanl tarihinde g/ba kavramnn bam lln gstermitir. Siyasi g ba beraberinde getirir. Kurumlar buna hizmet sistemiyle uyarlard. Uyuma halinde imtiyazlar, Paann odak merkezi roln oynad tek kutupluluk erki glendirirdi. Burada, eskia toplumlarnda olduu ve Marcel Mauss un denemesinde akland gib i, ne sahtekrlk, ne de rvetten szedilebilir. Bununla beraber, antropo lojik ba siyasi armaann doru bir fikir olduunu da kabul edemeyiz. Bu armaan politikas, herhangi bir otoriteye kar ynetilen bir nevi sayg ve boyun emeye benzeyen, eski krallklarda balatlan ve mecburi olarak yaplan ban doal bir hareket haline gelmesinden kaynaklanm aktay d. Armaanlar, kk dannuch'un (U blgelerin Bey leri tarafndan denen yllk vergi) deme srasnda, say g ve dllendirme iareti olarak datlr. O zamanlar, day ve 5 bakan grevini ayn anda yrten paa, olaan st byk bir merasim ile payn alrd. XVIII. asrn so nuna doru, devletin hzinesine denilen vergiler hari,
O SM A N LI g j g j

halka kar gstermi olduu sayg ve cmertlik iareti olarak, halka spanyol altn datarak yaklard. Divan yelerine yaplan balar nakit olarak, m cevherlerle, kumalarla, atlarla ve zenci klelerle yaplr d. Cezayire her ziyaretinde, bey paalklarna19 60 ile 80 aras kle balard. Bu balarn haksz yere yapld sylenemez: Konstantin bey bu konumda olan kiilerin yasalarn ge rektirdii bireyi yapyordu. E yllde Mascara beyi ve hkm etinin dedii ver gi 140 000 guru. M aysta halifesi, 7 katrn tad 14 000 guru der; kalan 10 aylar iin denen m iktar 200 000 guru: Konstantin beyinin dediinin te biri. U ylda bir Mays aynda dedii bor 60 katr20. Dannuch treni dnda, her alt ayda bir, ilkbaharda ve sonbaharSYASHT

da, Halifeleriyle, 3 prensliklerin her beyi paaya 100 000 riyal gndermekle ykm lyd; Ayrca bir miktar kle, harmaniye, bornoz, krm z deri, at, katr, vs. Titteri beyv

Ai-Arbot ve daha sonra Bab-Azouma gtrlr.23 Ora da resmi heyet tarafndan karlanr ve finans konvoyuy la stanbula gtrlr.24 Armaandan, beyin Cezayire dn yolu zerinde, farkl adlarla ve farkl biimlerde bol miktarda d atld ok ak. Bu armaan dannuch treni srasnda siyasi ve ekonomik adan byk bir nem tar. Armaan bir tek iktidarda olan kiileri ilgilendir mez: Paay, beyleri, efleri, M uzabitleri ve erifeye ait olan baz cematlarda ilgilendirir. Bundan baka, museviler gibi zmniler dayya ve en sz geen siyasi yneti cilere iki bayramda da armaan verirlerdi. Genelde bu balar yle olurdu: bakkaliye, dayya her bayramda 25 Cezayir sikke altn. ou zaman Musev cemaatin so rumlular tarafndan denen vergi, ylda 250 000 guru olurdu. Ayrcalk ya da fnasal bir hak sahibi olabilmek iin, en ok paray bu cemaatn iadamlar derdi25. Museviler, maliyeci ve bankaclarn peindelerdi. 500 boudjousya. kadar bir m iktar deyerek onlarn m kellefiyetle

ligin halifelii her dnem sonu 14 000 guru ve 20 000 guru derdi. Byk dannuch treninde, Cezayirin 6 ye rel yneticilerin borcu olarak 2800 guru derdi. Sebaou yneticisi borcunu malla yani ayn olarak (zeytin ya, in cir vs.)21 derdi. Armaanlar, paann hzinesine denen dier vergi ler iinde nemli bir yer tutm aktayd. Paalar isteme hakkna sahip olduklar iin Beyler red edebilecek du rumda deillerdir. Bu balar tm devlet memurlarnn arasnda paylalmak zorundayd. Yiyecekler gibi mal olarak gelen balar ya beyler le paalar tarafndan tketilir ya da kr amac olmayan derneklere, zindanlara ve Hristiyan hastanelerine ba lanr, kalan miktar da devlet hzinesine giderdi. Armaanlarn bolluu konusunda bir fikir edine bilmek iin, dannuchun zamannda, Cezayir (Oran beyi) Mohamed al Kurdnin olu olan Osman Beyin ilk ziya
retinden sz edeceiz. Birok tarihi22 tarafndan dile ge

rini alyorlard, fakat hocalar gibi kaftan giym e hakkna sahip deillerdi. Eyll 1804te, Terifatlar Mustafa hoca ya haham Ben Hazutun balad birka hediyeyi kay detmitir.26 Bu uygulam ann nemi, sisteme bal tebaalarn mal ve emlaklar zerinde bir sz hakknn kant olarak ortaya kar. Aslnda, balar sembolik ve gerek anlam da devlet otoritesinin glenmesini salar. Biriktirilen armaanlar en iyi durumda 3 yl iktidarda kalan bey ve paalarn zenginlemesini salamyordu. Cezayir ehri, her zaman din elitten bir M aripli olan eyhl-beled araclyla, haftada 200 kuruluk bir armaan verirdi. Bu vergi, dkkan ve zanatkrlardan a l nrd; konutlardan birey alnmazd.27 Ksacas, bir noubaya sahip btn ehirler, garnizon deitii zaman, ehrin nemine gre 2000 ile 5000 ri yal arasnda deien bir armaan vermek zorundayd; bu ehire uygulanan verginin ad dift-mit-dar-al-soltn idi. ktidara bal olan ya da onu temsil eden herkes ba yapmalyd. Saray koruyan nbetiler28 3 2 kiiden olu up 2 ble ayrlrd. Hazine nbetilerden farkl olarak avaidlerin giydikleri kaftanlar, bugnk Cezayir Cum-

tirilen bu iliki, ilk kez Esterhazy tarafndan, Osman Beyin seyahatine elik eden bir imamdan derlemitir.
Dannuchm gn geldiinde, bey btn komutahk ia

retleriyle, mzisyenlerle, kabilelerin bayraklaryla, a vularyla Mekabaliah.n Orandan ayrlrd. Beyliin m uhtelif ehirlerinden gelen halk etrafna toplanp, se lam gn adn tayan ( ym-as-salam) o gnn iinde de ona selam treni yaplrd. Yol boyunca, at, para, ynl hallardan oluan barouk-al-dannuctiu (balarla tebrik) vermek iin farkl ka

bilelerin eyhleri ona doru giderdi. Oula-kruoidem ierin


guetnas bulunduu Sidi-abid in neurdjsnda, Mazouna nin Oukil-el-bechmati (ekmek sorumlusu) ve o ehrin

efi ona difat-al-beyi (hogeldiniz armaan) teslim eder di. M ilianann Cad-al-Djendeli ile Oukil-al-bechmat'fm hediyelerini aldktan sonra, Medeann beyi onu

ziyaret eder. nc gn, ona koum takm l bir at ve bir altn yataan (keletch) getirirken ziyarete gelen mitadar-soltan aasyla grr. Ouad-al-Alagdan, Bufar-

rikte bulunan beyin iftliine adrn tar. Orada Hazi neci ile Khodjat-al-khayl onu karlar ve gece vaktinde
O SM AN LI

gj] SY A S E T

huriyetinin muhafz birliinin giyd ii bornozla ayn renktir.29 Bu vergilendirme ekli bir ekonomik kaynaktan ok ordunun rtbelileri ve baz ktalarn bile etkilendii bir siyasi kurnazlktr. Tm vergiler, armaanlar gibi ok iyi tutulan muhasebe defterlerine hassasiyetle kaydedilir ve zorla talep edilirdi. Fakat, beyliin iki isteini yerine getiren bu sistem: mal olarak denen vergiler oca bes lemeye ve de lkenin ekonomisini denetlemeye yarard. Mal olarak denen vergiler daynn hzinesinde birikir ve korsan seferlerinden elde edilen gelirlerle H ristiyan g lerden alnan vergiler yenierilerin maalarnn denme sini salard.30 Bazen, her yoldan ald maa tren srasnda, as keri kariyerde artk verilmesi gereken ikramiyelerle yk selirdi. Zorunlu maa artlar yleydi: 1- Padiah paann berat iin onur kaftan gnder diinde. 2- Paann ailesinde bir ocuk dnyaya geldiinde. Milise ynelik ve iradi olarak adlandrlan bu ikra miyeler teoride vard. Gerekte, izin verilen saimas\ax milise destek olarak bir dl yerini alabilir. syanlarn dan korkan Mustafa Paa bir kerede btn subaylara elli
saimas lk bir ba yapm tr.31

eski yoldalarn arasndan seilirdi, fakat dey ona kaftan giydirmezdi. Tren, yayaba kolu ile balar ve daha son ra kharrassahv iin armaanlarla kaftan giym i olarak divana gelirdi.32 Beylik iin de, beyliin tem silcileri kabilelerden yllk vergi toplamak zorundaydlar. ehrin ve dan ef leri bornuzlar iin 10.000 riyal derlerdi. Beni Moussalar n efi bu vesileyle, beye 216 riyal, Casbah m garnizo

nuna 76 riyal, hazineciye 18 riyal, ba defterdara 21 riyal ve ilk bocaya 21 riyal verirdi. Konstantin, Titteri ve Maskara Beylerine, ilk bay ramda daynn kaftan gndermesi bir alkanlk haline gelmitir. Dnte rtbeli subaylarla da daha nemli ar maanlarla dnerlerdi33. Herey bala zlr ve do rulanr, armaansz olan kutlamalar, terfler, trenler m utlu olaylar yada tebrikler yoktur34. Hatta m kellefi yet ve grevlerin simgesel sat bu vesileyle gerekle ir. Trego hcceti (budayla sorumlu khudjad) bayramn nc gn kaftan olayn aadan nce yaar35. Rama zan Bayramnn nc gn day, aaya, buday so rumlusuna ve Dr al Sultan efine kaftan giydirirdi. 2.000 kuruluk bir armaan demeleri gerekirdi: bunun yars deye kalr, gerisi de subaylar arasnda paylalrd36; bu tren, grevlerini srdrebileceklerini teyit ederdi. eflerini aalar seer ve bylece bornuzun parasn alr d37. Byk Chuyk 1ar, Mokraniler, B. A li erifler, O. S. Dahhoular, Bouabdallahlar... ve btn murabut beyle rin bir altn mhre sahip olmaya hakk vard; gleri nin ifadesi olan bir altn kaftana da sahip olurlard. Bu nu da bey ve paa gibiler hediyeyle derlerdi. Devlete bam lln temsil eden sorumlu kii iin bir destein devam ve m inettarln kant olarak peri yodik bir ekilde armaan ortaya kar. Grevde olan aalar konumlarn koruyabilmek iin ayrca beyin hzi nesine her alt ayda bir armaan vermeleri gerekiyordu. Mahzenlerle birlikte vergi toplamakla grevliydiler. Bu vergiler yleydi: kle, yn, koyun, yatak, eyer iin k r mz deri, dizgin, deve, vs.38 Beyin, ikramiye ve birok balar datarak evre deki kabileleri zerine murabut birliinden etki ald da grlyordu. T itterinin beyi, bu blgedeki kabilele rin zerinde byk etkisi olan Ouled Sidi kreddinlerin eyhi Sidi Boubekir (Ebubekir)e hediye ve saygnlk
SYASET

Day, beylerin, eflerin ve de Avrupa lkelerinin konsoloslarnn grev ve yerlerine dair beratlarnda sz sahibiydi. Beyler ve hkmetin tm memurlar kaftanla rnn karln demeliydi, yani grevlerini satn alma anlamna geliyordu. Deviet idaresinin hiyerarik siste minde bir grev sahibi olmaya alan adaylarn, atma sn tevik eden tefeci bir yntem haline gelir. Armaan messesesi sadece ahlaki ynle ilgilenmez. Psikolojik d nceden bamsz olarak ortaya kar, ve de kabul ile memnuniyeti almaktan ibaret olur. Fakat bu yntemin mkemmel olan taraf, herhangi bir meruiyet kazanl mas iin onun uygulanlan hukuk olarak kabullenilmesinin gerekmesidir. Paalar, aalara armaan olarak krmz bir kaftan verirlerdi. Trke Skmele-aast dediim iz iki ay aasna bal olan avuu dierlerinden ayrdedebilmek iin ona mor bir kaftan verilirdi. O, her zaman aann yannda olur, maalarn dendii gn onun nnden yrd. O,
O SM A N LI

datarak onun dostluunu kazanmt. Yakubiye otori tesinden dolay ona aziz olarak sayg gsterilir ve sz dinlendii iin, beyler ve aalar ona muhabbet ve byk sayg gsterirdi. Sidi Boubekir'Yakubiyenin eyhi oldu undan beri, vergileri toplamak iin aalar alldn dan az svari (100den az) ve zbandutlarla karlard. Bylece, Sidi Boubker O rana geldiinde, atafatla karlanrd.^9 Kabile sadece merkezi erke bam llnn bir iareti olarak vergi dediinde egem enliin altnds olur. Vergi demeyi ya da armaan vermeyi reddetmek bir bakaldrma anlamna gelirdi.40 Bakaldran kabilele rin stne gcn oturtabilmek iin, bey zbandutlar gnderirdi. Beyin Ralifatl-Kurs s onlarn aalaryd; masraflarn beylik karlayp her birine katr ve birer de seyis (atua) temin edilirdi.41 Beni al Abbas ve de Koukounun kabileleri ik i se nede bir, sadakatlerinin yenilenmesinin iareti olarak Ce zayir D aysna deerli armaanlar gndermelilerdi.42 Zb (Biskra) snrnn tesinde bulunan Saharal Kabileler bamszd ve beylik sisteminin etkisinden kutuluyordu. Ne armaan ne de vergi derlerdi. Bununla beraber, beyden mn (izin belgesi) istemeye zorlanan gebe kabileleri, bir armaan karlnda Telle gelebi lirdi. Bu armaan da bol m iktar da hal, haik, koyun ve de Sudanla alveriten gelen birok kle.43 Armaan, verginin denmesi iin bir caydrma, ver ginin denmesi de devlete ballk iaretidir. Vergi, sade ce idari ve psikolojik anlamda caydrma yollar, kabilele rin stnde kulland dolgun ve dzenli bir ekilde top lanr. Lalouri A ddinin dnd gib i, bu uygulam a hibir zaman devlet kavramn tartm a konusu haline getiremez.44 Devlet gvenirliini zayflatan ya da bu kavramn bozulmaya uramas, siyasi caydrma yollar olmamtr. Ne olursa olsun, merkezi erkin gc her za man iktidarn gerek gc olan Yenierilere ve Cumhu riyet kanunlarna uyulmasna dikkat edip onun iin po lis grevini yapan Makhzan kabilesinden gelen yardm clara balyd. Zennl ve Dvairler yaadklar yrenin beylerine byk hizmetlerde bulunmutur. Makhzan45 kabileleri, verginin byk bir ksmndan tebalarna de terek kurtulurken, raya kabileleri batan m uaf deil lerdi: en elverili anlarda, efin temsil ettii himaye y netime sayglarn onaylamak iin, ona deerli ziyra lar verirlerdi.
O SM A N LI

efin kendisi, bu kutsal hukuka uyulmasna birok yerde dikkat ederdi. Dier vergiler ise, Cad ad altnda deiik kiilere braklm tr : Catd-al-dulchan, Cad-alDjiyal, Cad-al-lbel, Cad-al-Rakba.A

Tlemsen yresinde bulunan kabilelerin vergileri, iki


Cad tarafmdnda tahsil edilirdi: biri Ceydiil-beled, die

ri de Ceydiil-cebet, dada grev alrd. kisinin de M akh zan olarak kullandklar Tlemsenli Kulolu ve M aripli vard. kisi de, kabilelerin lazmeleri olarak her yl beyin halifesine 40 bin riyal demeleri gerekiyordu.47 Dayfa, iyilik ve tevecch maa, farkl kazalardan gelen armaanlar aa tarafndan tahsil edilirdi. Gerekti inde, Cadler kaza ve ynetimlerine gleri dzeyinde armaan verirlerdi. Son olarak da, daha nce grm ol duumuz gibi, bey vergi tahsilat gezileri srasnda,
Catdates (eflikler)in stnde olan bir tahsildar kendi

seerdi. Baz kabileler, beyin teorik olarak arlam a masraf larna tekabl eder ve dayfat-al-bey adnda bir vergi der ler. eyh ve Cadlerden farkl durumlarda istenilen ar maanlar da katacak olursak, bu ba sisteminin rm olduu ann etkisini rahatlkla anlarz. Hediye ve Dayfa, gcn ykselen ynnde astlara uygulanan iki armaandr. Genelde kkler byklerin bakm n salar. Padiaha teslim edilecek bir armaan, eyh Cade 48 verir, Cad aaya, aa da paaya verir. ehirlerde ayrca, bayramlarda ve elverili anlarda, Cezayir, Hediya kapsna bir armaan gnderir. Bunu da hariciyeden eliyle bir firkateynin vastasyla stanbula ulatrrlar. Bu beyle, Cezayir gcn gsterir ve de Bab liye balln bildirir. O daha ok onursal olup, Osmanl'ya b allyla, ynetim arad inandrcl gs

terir. Gerek deeri byk, 500 000 $ a kadar ykselebi liyor. K arlkl olarak, o gc tandn ifade etmek iin ynetilenlerin otoritesini glendirme adna, padi ah genelde levazmla dolu bir gem i ve de byk impa ratorluun vilayetlerinden seilen birka yenieri gndertir. Padiahn armaan reddetmesi, beyliin herhangi bir tavrna kar bir rahatszlk ifade eder. Bu daynn si yasetine kar ciddi bir uyar olarak da kabul edilebilir. 1797 de Mustafa Paa, amiral olan Hadj Youcef (wekil-al-

Haradj) ile khyas olan Hadj Mustafayla P adiaha bir

deki haraa ulayordu. Bu hediyeler; elmasla bezenmi bir

armaan gndermitir. fkeli padiah, m ttefikleri olan Yunanllardan alm olduklar 5 gem iyi iade etmekte s rar eden Cezayirin armaann reddetmitir. Bu redde kar, Mustafa Paa, zr dilem ek ve de zarar ve ziyan bedeli olarak bir armaan vermek durum da kalm tr.49 Hediye, halifenin imaj kazanmasna da yaram ve halkn gznde paalara bir meruluk ve din kefillik salamtr. Bylelikle, paalar, iki ayda bir kutsal top raklar olan Mekke ve M edineye bir hediye gndermi lerdir. Bu balarn dnda, kr amal olmayan dernek lere birok habous, yani kutsal topraklarna yaplan mal ve emlak. Bu habouslarn y llk kazanlar o kadar nemliydi ki, rnein 1830da 43 320 000 Fransz Fran g olarak hesaplanmtr. 50 siyaset asndan ba kavramnn nemini ince ledikten sonra, d politika asndan tad anlam gs termeye alacaz. Devletin otoritesini pekitirm e de siyasi bir malze me olan armaan, ikinci srada gelen znel ve maddi rol ler alr. Cezayirin, H ristiyan lkeleriyle ilikilerin bo zulmasna kar bir diplom atik caydrma ve ngrlk aracdr. Armaan olma asndan, bir yandan devlet otorite sine kar sayg salar, dier yandan da Akdenizde rahat bir dolamaya sahip olmak isteyen lkeler iin bir emni yettir. Ban Cezayir E gem enlii efsanesini ykseklere tad dnem Baba A li (1754-1760) dnemine rastla mtr. Onun dneminde armaan politikasna riayet edilmesi ky lkelerinin hkm darla sayg duym alar n salayarak meyvesini verdi. stisnasz tm H ristiyan m illetleri,Cezayir devlet bakam majestelerine bir arma an gnderiyordu; Venedik, sve, Danimarka ve Hol landa... hepsi her iki ylda bir armaan sunmak zorunluluundaydlar. H km darln dostlar olan Fransa ve ngiltere bundan m uaft, ama Cezayirin bykln tanyan armaanlardan onlar da nasibini alyorlard. Bu iki m illet de, tm dier Avrupa lkeleri gib i gereken za manda kendi paylarna deni gnderiyorlard. Onlarn genellikle konsoloslua dair hediyeleri dev let bakanna, hazineciye, A gaya, Khudja-al-khil ve ekilO SM A N LI

saat, zmrt tal douya zg bir valye yz, altn srm al ipek kumatan bir kaftan ve gzel bir kuma par as idi. Drt hoca ve iki ann iki cep saati vard. Vekili hara yn ve deriden, beytl-mal emini, lim an kaptan,

amiral, reyisler, bash-Chawush (baavular), konsolosluk tercmanlar ve dierleri gzel kumalara sahiptiler.51 Bu armaanlardan baka Danimarka, Hollanda ve Venedik tarafndan her y l 10.000 Cezayir altn tutarn da vergi pein olarak denir, dier iki taksit her trden sava gem isi cephanesi olarak verilirdi. Tm bu vergiler ticari bir gem iyle ona refakat eden firkateynin navlunu nu demek zorunda olan vergi veren lkenin masraflar na ynlendirilirdi. 1788de Venedik, mcevher ve kumatan oluan ar maanlar iin tam 20.000 lira harcamt. Vergi ve ar maanlarn dnda, bu cumhuriyet, hkm darln ona Gney Akdenizde salad koruma iin 250.000 lira dan52 fazla para demitir. Konsolos olan kii sayg simgesi olarak devlet bakanna maddi deeri sembolik deeriyle ayn olan bir ar maan gtrmek zorunluluundadr. Bu hediyenin de eri 17.000$n altnda olmamaldr. Konsolos ayan karaya basmazdan ve grevini yerine getirm ek zere ken dini gtrecek olan gemiden ayrlmazdan nce, hocalar geleneksel armaann getirildiinden emin olmaldrlar. Eer hediye yeterince deerli grnmyorsa -majestenin saygnln zedeleyebilir eklinde yorumlanrsa- Devlet bakannn hocas aklam a ister ve ou zaman da sonun da konsolosu tek lif edileni daha ok arttrm a konusunda ikna eder. zet olarak, berat belgesinin sunumu sonrasnda konsolos tarafndan verilen hediyenin m ahiyeti dosta bir armaan olmaktan ok, Cezayir devlet bakannn gcnn tannmas iin art kotuu bir zorunluluk, bir dev anlam tar. Ayn ekilde ba, dzeltmeyi hesaba katmadan her iki yld a bir oluturulacaktr. Bu sebepten dolay hediyet-al-seneteyn adn alm tr.53 Eliliklerine gz kulak olmak konusunda endielenerek konsoloslar n en sk deitiren Byk Britanya bu konuda daha ok zarar grecektir. H km darlkla kuzey lkelerinin ilikisinde hedi

yenin simgesel nemi m illetlerarasndaki kskanl k


SYASET

rklemi ve bir rekabet ve ak arttrm a unsuru haline getirm itir. (Mers-al-Kebirin kurtuluundan sonra) Ak denizdeki karlar iin endieli olan Fransa, Ingiltere ve spanya saltanatla olan iyi ilikileri konusunda en deer li armaan vermek iin rekabete girm ilerdir. teki m illeti glgede brakmak arzusuyla armaa n ve deerini ak arttrm aya koymaya kadar i gtrl mtr. H km darln Akdenizde yararland deniz kuvveti yar grnmne brnen vergileri daha da k rklemie benziyordu. Yara katlm XIX. yzyl ban da ok zayft. Stratejik olarak, paalar H ristiyan m illet lerden daha fazla vergi talep ediyorlard. XVIII. yzyl bandan itibaren sistem li olarak tm vergi eitlerini arttrdlar. 1792den 1816ya (Mers-al-Kebirin kurtuluun dan, Cezayirin Ingiliz Mareal Exmouth tarafndan bombalanmasna dek) Avrupa saldrlar ve Cezayire kar yrtlen savalar baarszla urad, artk vergilere raz olmak ve armaanlarda cmert davranarak saygy belli etmekten baka are kalmyordu. nce 1796da beri parann 1 milyonundan fazlasn barn sonulan mas iin pein dedikten sonra y llk 22.000 $ lk leva zm ve malzeme olarak deme yapan ABD elisi bunla rn dnda Cezayire armaan ad altnda mcevherler, cep saati ve nemli m iktarda vergi samak zorunluluundayd. Dier taraftan spanya, Oran ve Mers-al-Kebir yenilgilerinden sonra hem Cezayir zindanlarndaki esir mahkumlarn fidyesi olarak, hem de barl bir modus vivendi nin olumas iin elle tutulur m eblalar demek zo

Saraynn zel ulaklar tarafndan Divan yelerine geti riliyordu. Day ou zaman daha nemli deeri olan bir hediye almaya bakyordu. rnekler, Fransz Hkmet Sarayyla yaplan (E.Planet tarafndan yaynlanan) resm yazmalar ve Marseille Ticaret Odas ve Toulon Denizci lik Ariviyle oaltlabilir. 18 Aralk 1779, Dey Muham med B.Hassen Louis X V e yazar: Olaanst ulanz bi
ze zengin ve muhteem annaanlarmz ve gnderdiiniz Trk esirleri teslim ettP6 ve tmn tarafnzdan bize bahedilen zevkle aldk. Hounuza gitmesini dileyerek 3 at ve majestenize vermek iizere sizin zel deerinizin bir iareti olarak Transz olan 4 Hristiyan esir57 gnderiyoruz5S Hollanda her yl

hkm darlkla yaplan szlemede kararlatrlan ticari mallara; barut, top gllesi, halat vb. 10.000 cezayir a lt n demek zorundayd. Her iki ylda bir, bu lke lks e yalardan oluan bir hediye verirdi; cep saati, yzk, kaf tan, en az 30.000 liralk ynl kuma vb. (1788) Danimarka ticari mallara ylda 10.000 berberi alt n derdi. Osmanl Dnem inin sonuna dek, Venedik her trden mala 10.000 Cezayir altn demeye devam etti. Bu Cumhuriyet, bar antlamasndan muaf tutulm ay diliyordu. Baba Muhammed Cezayir tahtna ktktan sonra (1766) antlama artlarna Venedikin bar iin 30.000 Cezayir altn demesine izin veren bir maddeyi dahil etti, (daha fazla b ilgi iin Bkz.: Tawfq Madani, sf. 143/149). Ba/armaan, alkanlk haline gelm i, hatta kar de lkeler tarafndan da uygulanm tr. Tunus Beyi her vesilede mal olarak armaan gnderirdi. 1776ta 250 kp zeytin ya, 20 kp sv sabun ve nemli ahslar iin krm z apkalar, nakl eer, allar ve gl suyu gibi he diyeler gnderirdi. Her yln Ocak aynda, M arsilya Ticaret Odas XVIII. yzylda 6 veya 7000 lira deerinde bir armaan gnderir: Bu da Cezayir hkm etini oluturan kiiler arasnda datlrd. Her bir, ihtiyacna ve rtbesine gre payn alrd. Zaten btn bu kibarlklar M arsilya mes sese grevlilerinin ileri iin olumlu bir etki yaratmtr. Cezayirde bulununan Fransz Evi ayn vergiyi der di. H atta daha da fazlasyla, konsolos iki katn verir n k erkin her kesimlerinden hediye almayan birileri yok tur. Fransz irketleri dzenli olarak dattklar hedi

runda kald54. De Gramont55, (1808de grev sebebiyle Cezayirde bulunan) Fransz casus Boutinin keif raporuna dayana rak, tm bunlarn kkenlerinin Cezayir halknn satn al ma gcn ykselttiini dnr, o, srarla bu para bol luunun Cezayir kentlerinde cretleri ykselttiini ka ntlamaya alr. Ardndan spanya kt gnler yaad, onun k Cezayir hkm etinin isteklerini byt mekten baka birey yapmad. Paalarn geleneksel d manlar olan spanya krallar birok kez bar olduka pahal koullarla satn alm ak zorunda brakldlar. sve her iki ylda bir, Fransa ise her 3 ylda bir kon soloslarnn deiim i vesilesiyle armaan yollarlard. K k kran ifadeleri olan hediyeler, Fransz Hkmet
O SM A N LI

yeler 200den fazla memuru yakndan ilgilendiriyordu: Bu balar hartan ok vergi halinde denirdi. Yeni bir dey atandnda, gilizler bir deizfilosu dolu, lks eya, mcevher, ynl kuma ve levazm gn derirdi59. Cezayir paalar (Exmouth saldrsndan nce) gilizler ve hatta Am erikanlarla iyi ilikiler ierisindey diler. ngiltere, Fransa, Amerika, Sardunya, ve hatta s panya, XIX. yzyln sonlarna doru btn bu lkeler, farkl anlarda Cezayirle barsatn alm lard.Am eri kan Konsolosu W iliam Shalere gre, Avrupa lkeleri ile M arip lkeleri arasndaki ilikiler, bu devletlerin Ceza y ire deiik vesileyle gnderilen armaanlarla dzenlen m iti. sve, Danimarka, Portekiz, ve Napoli K rall, bu lkelerin hepsi yllk bir vergi derdi. Toskana ise, bir kerede yksek bir para deyip Cezayirle sonsuz bir bar satn alm t60. Zamanla, Oran ehrini igal etmeye devam eden s panya ile bar61, Baba M uhammedin (1671) hkmdar l dneminde, hkmete bal olan herkese yaplan he diyeleri saymazsak, on bir m ilyon kurua mal olmutur. Deyin kendisi spanyadan 60 000 kuru alm t, Day, Hazineci, Aa, ve hoca 30.000 ata sahip olmulard (bol m iktarda yzk, kaftan, vs...)

ngilizlerin israf ettikleri hediyeler, Fransaya kar bir etki yaratm t ve Dussaut (1719-1724) konsoloslu unda Fransa ikinci planda lke muamelesi grmtr. Fransa, M Lemairein araclyla, m inettarlk iaretleri oaltarak bu muameleden kurtulabilm itir. Hac aban Paa (1689-1695)62 onunla iyi anlamt. Daynn elisi, M uhamm ed-al-Am inin, Versaillesdan bol m iktarda he diyelerle dnmesi, olumlu bir izlenim brakm t.63 Bol m iktarda hediye etmelerine ramen, ngiltere ve Hollan da Fransay glgede brakamazlard: bunlara kar sava ilan edilm iti ve reisler (donanma kaptan) Akdenizde gem ilerini kovalyordu. Hac Ahm etin yerine geen Hassan avu, ngiltere ve Hollandann yeniden arttr malarna ramen, Fransayla bar ve dostluk antlamas na uymutur. Fransa, bar satn almak iin ba israf ederdi. M Durand, bar tehlikeye atabilecek her trl skntlardan yaknrd, ayn zamanda, ncesi gib i, Ceza yir hkm etiyle iyi ilikileri muhafaza edebilme' i( u aresiz brakldn gsteriyordu.64 Sonu olarnk, ba politikas, Cezayirin beylik sisteminin m antyla, Dev let gcnn otoritesinin oturmasn salayan yntemler le yol gstermitir. Siyasi ban zoruluunu teorik an lamda gzden geirilm esi, temel ve tatm in edici bir ak lama verdi gib i grnyor.

Paalara Babli tarafndan gnderilen resmi berat kaftan ipekten olup, ar gacna alev eklinde altn ipek nak ilenir, Sander Rang ve Ferdinand De ni, Histoire des freres Barberousse T.2, J.A nge, editeur. Paris, 1837, s.222

10 11 12

Ernest W atbled, Pacha-Paclas-Deys, in R .A , no 17, 1873, s.412 Veture de Paradis, A l g er a n X V llle siecle. s.04 Hukuken Day genel kurul tarafndan atanm al; fakat ona kar zor kulla nldnda, isyanclarn arasndaki saldrclar igal ettikleri Jin n ia ya sal d rr ve aralarnda setikleri kiiyi Dey olarak ilan ederlerdi. G alipler ha ber vermek iin top atar, ve yeni paann yerletii saraya yeil bayrak e ker. H.D Grammont, Alger sous la Domination turque, s.227

2 3 4

Ghazawc, d'apres Ernest W atbled, H istoire des O dad N ail, Revue Africaine, no 17 s.362. W iiam Shaler, memoirs ofW illia m S halcr a m rk a n m isa l gen era l a t A lgler s. s.36 Dou D illeri O kulunda sekin Trke profesr Jean DENY, Paristeki bir kitapda Cezayir O cana dair bir dizi ferman bulmutur. Bu konu da Journal Asiatiquein Mays/Haziran 1914 saysnda yaynlanan bilim sel bir bildiri vermitir. Derlemede eksik olan fermanlar G. D elplinin elinde bulunuyordu. Bunlarn zerinde Albert Devoulxun elinden yazl m notlar bulunuyordu. G. D elphin, C ezayir Paas: Journal Asiatique, 1922 15 16 13 14

Venture de Paradis, a.g.e., s. 24 Yenierilerin silah altna alnmas ile ilg ili, Cf,, Xavier Yacono in R.A 1887, H.D de Grammont, ss.228/229. Onlar Donairlerin, Zmelalarn, Garabaslarn avularyd. D ier bei asil avularn Khalifeleri ya da yedekleriyle. Beyin seyyarlar ya da zel ulaklar ayn zamanda ba seyyar, Seyyar-oukaito, ikinci seyyar olup sa dece paa ile Beyin arasndaki yazl ve szl iletiim le grevliydiler: on lar sr adam laryd. B eyliin ehirlerine ulatrlm asn Makhzen svarile ri lgilenirdi. Beyin yedi sancan tayanlarn AIAllam un (sancaktar) komuta eden basancaktariar vard. M zisyenlerin emri altnda bir ba zurnac ve bir ba davulcu vs. vard.

Osmanl taralarnn am blem leri konusunda, cf., Hugo Henri, les emblemes des Beys de Tunis, etde sur les signes de rautoom ie H usseiite, Pa ris, 1913 ; Jam es Rene, couleurs, symboles et drapeaux du monde arabe A.O.M, Aix-en-Provence, 1955.

6 7 8 9

W alsi Esterhazy, la dom ination turqm , Paris, 1840 s. 153 im paratorluk adna padiahn yazd yaz. Sander Rang et Ferdinand De ni, Histoire des freres Barberousse T.2, Paris; J.A nge editeur.1837 s.237 (Eskiden) Cezayir hkm et bakan. 1710 ile 1830 arasnda paa Babli tarafndan atanmyor; Cezayirdeki Yenieri M ilisi tarafndan seilen, Paa ve Dey grevlerini yklenen bir tek siyasi sorumlu vard.
O SM A N L I I

17 18 19

Ahmet al Cherif al Zahhar, mudzakirat, Anlar, s.40-41. E.Plantet, D eylerin C ezayir S arayyla Yazmalar, Felix Alcan 1889, s.74-80. Bunun dnda, her y l beylie caffsi 30 kurutan, 600 caffs buday ve rir. H alifesiyle, sr, koyun, deve, at,katr, kle, askerlere ve klelere ka ban yapmak iin yn kuma gderirdi. Tm bunlarn deeri 5000 kuru a yaknd.

SYA,ST

20 21 22 23 24 25

Vencure de Paradis, Alger, s.53 Bu da ylda yaklkak 40 .000 gram buday. B eyliin elinde 163 guru. deerinde 100 kental mum vard. Tawfk ai Madani, M ulamed Pacha, A lger 1936, ss. 128/132} zellikle dierleri arasnda, Henri D&lmas de Grammont, Charles Andre Ju lien , Perre Boyer,Tawfik al M adani, Nasr- el -din Saidouni... Escherhazy, s.239 Genelde bir hafta sren trenden sonra, bey hzineye denen m iktarlar resmi bir ekilde tahsil eder; sekizinci gn deyden ayrlr. Hazineci ve aa onu mzisyenlerle Ain el Rebot'a kadar gtrr. ehrin dna karken Cezayir halkna iy ilik yapmaya devam ederek insanlara altn para datr. O srada Casbaltan onun erefine top atlr. W alsi Esterlazy, a .g.e., s. 243

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

Eugene Plantet, a .g.e., s. 169 W. Hestlerhazy, s.246 F.D.Haedo, Topographie et Histoire generale d Algerie, (chronique du XVIe siecie)in R .A ,871 n 15, s.471-472 W.Esterhazy.s.252 De IA lgerie precoloniae l Algerie coloniale, SNED, 1985. Cf.,Augustin Bernard, LA lgerie, Felix Alcan, Paris 1929,s. 165 Pierre Boyer, lAlgerie Mediane, s. 29 W.Esterlazy, s. 271 W illiam Shaler, s.44 Almad al C lerif al Zahiar, Memoires, S.N.E.D.1980, s.72 Faussens Gerard, Contribution l etude des Habous algeriens,P.27. Voir aussi Saidouni N .sl48 . Shaler, a .g.e., s.67 Franois Perrous, economie et socictl , P.U.F, 1963; s.82 a .g.e., 268 E.Plantet, correspondances des Deys d A lger la cour de France,T.lparis Felix Alcan, 1898, ss. 104 ve 531

26

Musevilerin finansal ve bankaclk grevleri zerine, Sur les epidemies et leclipse de lottoman en Algerie in Congres International des Etudes Ottomanes Tunis, October, 1996.

27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

Cf.,Albert Devoulx Tachrifat,s.23. Voir aussi Nasr-ed-Dine Saydouni, Al Nidm al m l fi al fatraal U tm eiya, S.N.E.D, 1979Venture de Paradis, Venture de Paradis, A lger au XVIII e siecle, Revue Africaine no 4 1 ,1 8 9 7 ,R.A, s.96 N ubatdjiler: saraydaki dzeni korumak, deyin g venliini salam ak ve kimsenin gizlenm i silahlara gz koymamasna dikkat etmek Venture, Alger et Tunis au XVII e siecle, edit. Bouslama, s.68 Pierre B o yer; La Vie Quotidiene, s .114/115. W ..Esterlazy, a.g.e. s.233 Venture de Paradis,Alger et Tunis au XVIII e siecle.. edit. Bouslama, s. 95 dem. s04 dem. s .112 dem. s. 92 dem. s .104 W. HEsterhazy, s.268 Ibid.s.268 Ibid,s.270

56 Dusault Deye 30 M slman esir, elmas bir yzk, zm rtle ssl bir kl, 27 mzrak, 30 top, cep saatleri ve gzlk sunmutu. 57 58 59 60 61 Lettre de Louis XIVe au Divan d'Alger, Arch. de la Clambre de Commerce, B t 220 Bunlara karlk olarak Dey kaplan ve aslan postlar, nakl kaftanlar, ke merler, m hr mumu ve kuma paras gnderdi. Venture de Paradis, R. A fricaine no: 41, 1897, s.91/92 a.g.e.. s.89 Cf., James Leander Catlacart, The Captive (ambassadeur americain captif du Dey entre 1785 et 1805),publie par J.B .N ew kirkelphie s.d, ss. 107/195 62 63 64 H.D.Grammont, s.267 H.D ibid, s. 263 bid, s. 269

O SM A N LI

fm

SYASET

OSMANLILARIN ORTA AFRKA POLTKASI ASKER, T l CR VE SYS LKLER

PR O F. D R. ZEKERYA K TA PI
SE L U K N V E R S T E S E T M FA K LT E S

//

/
/ 1/

e yazk ki, Osmanllarn yaylm olduklar bu geni topraklarda tesis ettikleri byk nizam, sosyal yap ve idaredeki baarlar,

Osmanllarn yaylm olduklar bu kadar geni corafi iklim lerde, elbette din, d il, etnik zellikler, k l trel deerler ve sosyal yaay bakmndan birbirinden' tamamen farkl irili ufakl birok kavim ve toplumlar ya yordu. Osmanllar, imparatorluun hudutlar iinde bir iek bahesini andran (gl bahesi deil) bu kadar ayr ve eitli m illetlerle, uzun asrlar kapsayan hakim i yetleri dneminde, kelim enin gerek anlam ile bir ahenk ve uyum salamlar, dolaysyla bu m illetler asr lardr zlemini ektikleri huzur, bar ve emniyete de y i ne bu dnemde kavumulardr. Keyfiyet sadece bundan ibaret de deildir. U k ta da, ihtiyar dnyam zn btn eski ve orta alar boyun ca bata Anadolu kylar olmak zere Mezopotamya, N il Vadisi gibi en medeni blgelerini oluturan iklim lerde, bylesine byk ve geni bir imparatorluk kurmu olan Osmanllar, takip etmi olduklar um um i ve fakat dini yn ar basan siyasi politikalar sebebiyle sadece bu ge ni topraklarda yaayan kavimlerle deil, komu ve b yk devletlerle de bir takm sosyal, ekonomik, ticari hat ta askeri mnasebetler kurmu ve bunda byk lde baarl da olmulardr. Dnyann drt bir bucana, bu gnn Vatikanndan ok daha etkin olan stanbuldan slmn en byk hilafet merkezi- fermanlar irade be yanlar gitm i ve yine dnyann drt bir yanndan im pa ratorluun taht ve baht ehri olan stanbula m ektuplar ve eliler gnderilmitir. te, zerinde durmaya alt m z Orta Afrikadaki Borno Sultanlar ve onlarn XVII. asrda, Osmanl Devleti ile gayet iyi bir atmosfer iinde kurmu olduklar zengin mnasebetler de bunlarn en gzel rneklerinden biridir.

takip ettikleri global politika hakkndaki umumi aratrmalar son derece snrl olduu gibi, Osmanllarn Kuzey ve zellikle Orta Afrika lkeleri ile mnasebetlerinin varyantlarn yans tan aratrmalar da yok denecek kadar az ve snrldr. Konu nun daha ackl olan yn ise, bu belgelerle uraanlar bizim kendi ilim adamlarmzdan ziyade, bir ksm yabanc ilim adamlar olduu gibi, bu son derece mahdut yaynlar yapan lar da yine yabanc ilim adamlarnn olmasdr.

NSZ
Dnyann en byk ve en uzun mrl imparator luklarndan biri' olan muhteem Osmanl mparatorlu u nun ykselme dneminde, mekan mefhumu iinde s nrlar devletin asl bakenti olan "stanbul merkez ol mak zere bir daire izildii takdirde kuzeyde; Krm (Don ve Volga boylar), Polonyann gney kesim leri, ba
tda; Viyanaya kadar olan Orta-Avrupa lkeleri, gneyde;

Moroco Nizer, ad, Sudan, Habeistan eski Eklim-i


Msrye de dahil tm kuzey Afrika ve Arabistan yarm a

das, douda; Basra Krfezi, Azerbaycan ve Kafkas illeri ne kadar yaylan daha birok lkeler bu byk dairenin iinde kalm akta idi. Bugn imparatorluun bu kadar ge ni sahalar iinde kalan topraklarda kurulan ve bam szlna kavuan Mslman ve H ristiyan lkelerin say s nerede ise otuza ulamaktadr. Bunlara imparatorluun bir nevi yumuak karnn oluturan (hinterland) dier baz devletler mesela, Polonya, ekoslovakya, Nizeryann kuzey kesim leri de dahil olursa karmza ok da ha heybetli bir tablo kmaktadr.
O S M A N II

SYASET

Yukarda Osmanllarn bu kadar ayr ve eitli m il letlerden oluan, bylesine renkli (tpk bir iek bahe si gibi) bir toplumu, uzun asrlar kapsayan hakim iyetle ri dneminde tam bir ahenk ve uyum iinde idare ettik lerini sylemitik. Fakat onlarn bu byklnn srr nereden gelmekte idi? D il, din ve rk bakmndan bu ka dar farkl olan birok m illetleri nasl olup ta bir arada birlik ve beraberlik iinde byle uzun asrlar idare ede bilm ilerdi? te Osmanl toplum ve sosyal yapsn ilg i lendiren bu ve bunun gib i daha pek ok sualler vardr. Bu sualler, hl bugn gerek cevabn verebilecek ener jik, iyi bir tarih muhakemesi ve uuruna sahip, inadna objektif, m illi duygular gl, Trk ve dnya ili adam larn beklemektedir. Bu aratrmamzda ksmen zerinde durmaya al tm z Kuzey Afrika, dier bir ifade ile eski Hilfet l
keleri de bu geni Osmanl m paratorluunun hudutla

Kuzey ve zellikle Orta Afrika lkeleri ile olan mnase betlerinin varyantlarn yanstan aratrmalar da yok de necek kadar az ve snrldr. Konunun daha ackl yn ise bu belgelerle uraanlar bizim kendi ilim adam lar mzdan ziyade, yabanc ilim adamlar olduu gib i, bu son derece mahdut yaynlar yapanlarn da yine yabanc ilim adamlarnn olmasdr. phesiz, ou kez m illi ta rih uuru ve nosyonundan mahrum, stelik pein h km l olan bu kiilerin, gerek bu konulara yaklam tarzlar, gerekse vardklar neticeler bize gre farkl, bir baka ifade ile doyurucu ve tatm in edici ifadelerden uzaktr. Osmanllarn deil Orta Afrika, hatta Kuzey Afrika lkeleri ile olan uzun devirler ve bu devirleri dolduran ilikilerin boyutlar eitli ynlerden ele alnarak arat rlm ve gn na karlm deildir. Osmanllarn XVII. asrda Orta Afrika ile olan ekonomik, ticri, sosyal ve askeri mnasebetleri ve bunlarn boyutlarn konu olarak ele alan bu mtevazi aratrmamz, belki de Tr k iyede kendi sahasnda bu kabil incelemelerin ilkin i te k il etmektedir. Btn temennimiz Kuzey ve Orta Afri k ada, batl smrgecilere kar asrlar boyunca anti em peryalist bir politika takip etmi olan Osmanl T rkleri nin bu sayede oynadklar rol, kat ettikleri mesafeler ve bunlardan da te onlarn gerek hviyetlerinin btn ay rntlar ile ortaya konulmas ve ilim aleminin mnaka asna sunulmasdr. H albuki, Afrika ktas ve bu geni k ta stnde k u rulan stelik ou kere nc dnya lkeleri diye ad landrlan kkl bykl birok devletlerin dnya um um i ekonomik, ticri ve hatta siyasi politikasndaki arlklar gn getike artmaktadr. Bunda phesiz, hammadde temininde yava yava byk zorluklarla kar laan ve gittike daha fazla kaynak sknts eken ve kendisini nerede ise bir buhrann iinde olduunu hisse den bata Avrupa olmak zere dnyann dier gelim i lkeleri dev sanayii ve endstri kurulular da nemli rol oynamaktadr. Dier taraftan Afrikann yer alt, hatta bir derece ye kadar yer st servetleri yeteri kadar deerlendirilm e mi ve sanayiin emrine verilmemitir. Onun bu durumu, Batnn dev sanayii kurulular ile det bir m it ve istikbal olarak grlmekte ve ylece deerlendirilm ekteS1YASET

r iinde idi. Osmanllar buralara yerletikten sonra g neye doru inm iler ve Orta A frikann o zamann en gl imparatorluunu kurmaya muvaffak olan Borno Sultanlar ile temasa gemiler, hatta onlarn komu l kelere kar baarl olmalarnda byk lde yardmc olmulardr. O, Borno mparatorluu k i, Orta Afrikada bugnk N izeryann bir ksm Nizer, ad, Kameron ve Sudann byk bir blm de dahil ok geni bir saha ya yaylm t. Osmanllar, mparatorluun dier komu lar ile olduu gib i, Orta Afrika lkeleri ile de o zamann imkan ve vastalar nazar itibara alndnda fevkalde diyebileceimiz siyasi, ticri ve hatta askeri mnasebet ler kurmulardr. Bu mnasebetler cihanmul Osmanl politikasnn det bir paras olmu hatta yazya, litera tre gemitir. Bu lke hkmdar ve halkna hitaben s tanbuldan fermanlar gnderildii gib i, onlardan da s tanbula, slam dnyasnn halifesi olan Osmanl Sultan larna sonsuz itaat ve b allklarn bildiren m ektuplar ve eliler gelmilerdir. Bugn arivlerimizi ssleyen bu kym etli belgeler, sadece Osmanllarn deil, artk insanln da mterek bir kltr ve medeniyet miras olmulardr. Ne yazk ki, Osmanllarn yaylm olduklar bu geni topraklarda te sis ettikleri byk nizm, sosyal yap ve idaredeki baa rlar, takip ettikleri global politika hakkndaki umumi aratrmalar son derece snrl olduu gib i, Osmanllarn
O SM A N L I I

dir. Osmanl m paratorluuna gelince, dier birok dev letin aksine siyah kta Afrika lkelerine kar her zaman iftihar edebilecei erefli bir gemii vardr. Bu bakm dan Osmanllarn o zamanki cihanumul politikalarnn bir paras olarak tatbik ettikleri ve asrlar kapsayan Af rika politikalarnn btn varyantlar ile ortaya konul mas artk bugn ilm i bir vecibe ve bir zaruret olmakta dr. Bu ayn zamanda, modern Trkiye ve Trk m illeti ne duyulan zellikle Afrika lkelerindeki hrmet ve say gy da bir kere daha arttracaktr.

Bu gelim elerin tabi bir neticesi olarak siyah k ta daki bir ksm devletler (mesela Kuzey Afrikada olduu gibi), Osmanl siyasi hakim iyeti altna girm eyi tercih et tikleri gibi dier bir ksm da onlarla dost geinmek, on larn yardm ve tevecchlerine mazhar olmak, dolaysy la Osmanllarla siyasi, ticari ya da askeri mnasebetleri ni daha da gelitirm ek istemitir. phesiz bunda Osm al Sultanlarnn sadece siyasi deil, ayn zamanda s lam dnyasnn rakipsiz dini liderleri olmalar ve buna paralel olarak Orta Dou ve Afrikada dini bir politika takip etmeleri, hatta bir halife olarak btn slam dn yasnn hs- kabul ve sayg grm elerinin de ok nem li rol olmutur.

ETL YNLER LE OSMANLILARIN ORTAAERKA POLTKASI 1. Osmanllar Kuzey Afrikada


Byk Osmanl hkmdar Yavuzun 1517de M sr fethetmesi ile balayan Osmanllarn Afrika hakim i yeti, daha sonralar Habeistan ve Sudan da dahil btn Kuzey Afrika, dier bir ifade ile, eski Hilfet lkelerima Osmanl hakim iyetini kabul etmeleri ile en yksek bir seviyeye ulam ve bu hakim iyet XX. asrn bana kadar devam etmitir. Osmanllarn XVI. asrda Orta Afrikaya nfuz etmeleri, bugnk Nizerya, Nizer ve advn yayl d geni blgelerle ticari ve askeri ilikiler kurm alar, Trablusun Osmanllarn eline gemesiyle balam, Ha beistan (bugnk Somali) ve Sudann fethiyle daha da kolaylam ve gelim itir. Gerekte, Osmanl m paratorluunun Kzldeniz ve dou siyasetinin (Hindistan ticaret yolu) bir neticesi olarak Habeistan ve Sudan Kanuni Sultan Sleyman m iradesiyle fethedilm i,1 merkeze bal m stakil bir Ha beistan eyaleti kurularak bir de Beylerbeyi tayin edil m iti. (1560).2 Bylece Osmanllar, gneyde imparator luun bir nevi yumuak karnn (hiterland) oluturan Orta Afrika lkelerinde cereyan eden olaylar sosyal ve si yasi gelim eleri ok daha yakndan takip etme imkanna kavumu oluyorlard. Dier taraftan, yukarda ksmen temas edildii gib i XVI. yzylda Afrikann en medeni ve stratejik bakmdan en nemli blgelerinin Mslman Osmanllarn siyasi hakim iyeti altna girm esi, Osmanl
Sultanlartun isim, hatta an ve hretlerinin, Orta Afri

2. Borno Sultanlnn Tarih Sahnesine k


te XVI. asrda Afrikada Osmanllarla bu ekilde dostane mnasebetler kuran lkelerin banda mehur Borno Devleti gelmektedir. Osmanllarn bir taraftan Habeistan, dier taraftan da Fizana yayldklar sralar da (1577),5 Orta Afrikada drisi hanedanlarna mensup sultanlarn kurmu olduklar byk Borno mparatorlu
u" bulunuyordu.4 Bu mslman zenci devletini kuran

larn asl ve nereden geldikleri hakknda eitli rivayetler vardr. Bazlar onlarn aslen berberi olduklarm , yukar M sr hudut boylarnda yani N ubadan gp geld ikleri ni ileri srdkleri gib i, bazlar da onlarn Yemenli olup
Babiil-Mendebden geerek Afrika sahillerine ktklar

bylece at Gl yaknlarna kadar geldiklerini syle m ilerdir.5 A sllar hakkndaki bu elikili rivayetlere ramen onlarn Mslman olduklar, Arap dil ve klt rnn geni lde tesiri altnda kaldklar da bir gerek tir, Snni M aliki mezhebinin yaygn olduu bu toprak larda, aristokrat tabaka arasnda Arapa zamanla geni apta konuulur bir dil haline gelmitir. Borno D evletinin kuruluu XI. asra kadar gitm ek tedir. Yerli kabilelerle yapt etin mcadeleleri kaza nan ve varln koruyan bu kk devlet XV. asrdan iti baren glenmeye ve snrlarm geniletmeye balam tr. Bu devirde drisilerden A li G aji b. Dunama, dier ra kiplerini bertaraf ederek Borno hilafetini kurmu ve kendiside Mai (Sultan) olmutur. Mai dris A li dier taraftan da, Ngazargamuyu bu eski devletin yeni bakenti olarak ina ve etrafn byk duvarlarla tahkim ermitir (1480).

ka da dahil dnyann daha birok lkelerinde duyulma ve yaylmasna sebep olmutur.


O SM A N L I Q |

SYASET

ad glnn gney ve bat yakasna den Ngazargamu

Borno m pataratorluuna gelince; O, en parlak devrini Mai dris Allom ann saltanat zamannda yaad gib i (1570-1602), yine Osmanl-Borno mnasebetleri de bu byk Mslman sultan zamannda en yksek se viyeye ulamtr. Mai dris, bir taraftan her sene m unta zam olarak dzenledii aknlar ve yeni fetih hareketleri ile imparatorluun snrlarn daha da geniletirken, d i er taraftan da topluma yeni bir ruh ve dinamizm g eti ren bir seri kkl dini reformlara girim i7 ve bu ok sa m im i hareketleri ile Afrikada sk sk grlen kolektif bir dini heyecann domasna sebep olmutur. Bunlardan bizim konumuz asndan daha da nemli olan Mai drisin Osmanl Sultanlar ile ok sam i m i mnasebetler kurmas ve onlarn byk lde deste ini kazanm olmasdr. O, phesiz bu samimi davran ve mnasebetlerinin sonucu OsmanlIlardan nemli l de ateli silahlar tem in ederek ordusunu donatmtr. Si lahlarn temininde, Orta Afrikay bir taraftan Akdeniz, (Trablus ve M sra) dier taraftan Habeistan vastasyla K zldenizi Masava lim anna balayan tarihi yollarn nemli bir ksm nn Borno Sultanlarma kontrolne ge mesi, phesiz onlara byk kolaylklar salamtr. By lece sultann ordusunda Trk top ve tfeklerini kullanan askeri birlikler kurulmutur. H atta o devrin kaytlarnda Mai drisit ordusunda bulunan Trk silahrlerinden (Turkish musketeers) bahsedilmektedir.8 Bu kimselerin phesiz bugnn tabiri ile bir ksm askeri uzmanlar olmas gerekmektedir. Bu askeri uzman larn, Sultann ordusundaki erleri eitm ek zere gnde rildikleri pek tabidir. yle tahmin ediyoruz k i, bu silah larn hemen hepsi hibe yoluyla verilmi ve Osmanllar takip etmi olduklar geleneksel dini ve Kuzey Afrika politikas sonucu bu askeri yardm dan herhangi bir m ad di karlk beklememilerdir.

artk bundan sonra hem mstahkem bir kale, hem de Borno D evletinin daha sonraki genileme ve yaylmas iin daimi bir st olacakt. N itekim drisi H anedanlna mensup sultanlar dan zellikle Mai dris Alloma devrinde ise (1570-1602) Borno Devleti, bugnk N izeryann kuzey kesimleri (Haysa Blgesi), Nizer, ad, Kamerunun bir ksm ile Sudan da dahil bu geni topraklar iine alan ok byk bir imparatorluk haline gelm itir.6 Bu gelim eler onun altn devrini tekil edecektir. Kk Borno Sultanlar nn, o alarda dnya siyasi ve ekonomik dizginini elin de tutan Osmanl Sultanlar ile askeri ve ticari mnasebet lerini gelitirm elerinin ciddi tesirleri olmutur. Borno
Sultanlar, ileriki sayfalarda daha ayrn tl bir ekilde

zerinde durulaca gib i, OsmanlIlardan nemli m iktar larda ateli silahlar; top tfek hatta askeri uzmanlar te min etmiler ve bu sayede ok ilkel silahlara sahip olan yerli rakipleri karsnda inanlmaz bir silah stnlne kavumulardr.

3. Osmanl-Borno Mnasebetlerinin Balamas: Mai dris Alloma


Bu arada bir temel geree iaret etmemizde yarar vardr. O da, Osmanllarn hepimizin b ild ii gib i, XV ve XVI. asrlarda gerek asker ve silah gc, gerekse toprak ve siyasi hakim iyet bakmndan dnyada pek az bir dev letin ulaabilecei yksek bir seviyeye gelm i olmalar idi. Osmanl sultanlarnn karsnda o alarda rakip yoktu. yi bir devlet adam olmann gerei olan bilgi ve kahram anlklarnn yansra, barut ve ateli silahlarn da byk bir maharetle Osmanllar tarafndan kullanlm as onlara hemen her sahada eriilmez bir stnlk sala mt. stanbul fethedilm iti (1453). Osmanl ordular Viyana nlerine kadar ulam t. Afrikann kuzey kesim leri ve Arap yarmadas (Yemen) Osmanllarn eline ge mi ve Akdeniz adeta bir Trk gl haline gelm iti. Bunlara ilave olarak Habeistann fethi ve m stakil bir eyalet haline getirilm esi, Fizann Osmanllara ilhak ve bylece Orta Afrikann medeni dnya ile temasn sa layan tarihi Trans Sakara ticaret yollarnn O sm anlIla rn eline gemesi, onlarn Orta Afrikaya nfuz etmeleri ni daha da kolaylatrm tr.
O SM A N LI

4. Trk Silah ve Askeri Uzmanlan Borno Ordularnda


Trk top ve tfekleri, dier bir ifade ile ateli silah lar Bordo ordularnda kullanlr bir hale gelm itir. On larn dmanlarna kar, tfekli 1000 piyade ile 1000 svari ve mzrak ve yay ile mcehhez 3000 askeri vard. Bunlardan baka 20 kadar topu bulunan bir topu b irli i ile 1000 zrhl bir muhafz ktas bulunuyordu. GeSYASET

rektiinde zellikle harp esnasnda bu asker saysnn 30.000e kadar ulat da olmutur.9 Bu ordunun eitim inde phesiz yukarda da belir tild ii gibi Osmal Trk askeri uzmanlar da grev al mlardr. Svari ve tek ateli silahlar ile mcehhez or dular sayesinde Mai dris, silahlar pek iptidai olan di er zenci kabilelere kar ok stn bulunuyordu. Trk askeri uzmanlarnn Bornoya gelm eleri, sultann ordusu nu eitm eleri ve OsmanlIlardan elde edilen silahlar, Bor no aydnlar arasnda Osmanl Sultanlarna kar duyulan sevgi ve saygy bir kere daha arttrm tr. Mai dris Allom ann hayatn ve Onun saltanat devrini bize btn ayrntlar ile intikal ettiren Ahmet b. Fartuvann eserlerinde, Osmanl Sultanlarna minnet ve kranlarn ak ak ifade etmekten det byk bir zevk duymaktadr. bn Fartuva bunlardan birinde aynen yle demektedir: Cmertlii ve hsam bol olan Cenab
Hakkn Sultana (Mai dris) saltanatn daim klsn, ltfet tii nimetlerden biri de onun Trk askeri uzmanlarn elde et mesi idi. Bylece saysz kle bu ateli silahlar kullanmakta artk mahir olmulard. 10

Mslman Afrika lkelerine top tfek nevinden ateli si lah yardm nda bulunduklar gib i, gerektiinde bilfiil arpmak zere asker ve askeri uzmanlar da gnderiyor lard. Mesel Barbaros Hayreddin, Kuzey Afrikadaki du rumu glendirm ek iin Yavuz Sultan Selim e bir heyet gndererek kontrol altnda bulundurduu yerlerin Osm al hakim iyetine kabuln istedi. M srda Klemenlerin saltanatna son vererek bu lkeyi Osmanl topraklarnn bir eyaleti haline getirm i olan byk Trk Sultan, onun bu isteini m em nuniyet le kabul etm i, onu ayrca Beylerbeydik payesi vererek her trl yardm da bulunabileceini vadetmitir. Bu cmleden olmak zere Kuzey Afrikaya 2000 k iilik bir yenieri kuvvetiyle yeteri kadar toplar gnderildi. Ona baka im tiyazlar da verilm iti. Barbaros, Anadoludan uygun grd kadar asker de toplayabilecekti. Gerek te, O, Osmanl D evletinin Kuzey Afrika ve Akdenizde idare salhiyetine de haiz bir kumandand. Bylece b yk denizkurdu, devrin en byk im paratorluu olan Osmanl D evletinin maddi ve manevi kaynaklarndan kolayca istifade edebilme im kanna sahip olm utur.14 Ye bunun gib i, Osmanl D evletinin Habeistan ile ilk temaslar da byle olmutur. Osmanllar daha H a beistan igal etmeden nce, o blgedeki kk M sl man em irleri ile temasa geerek tpk Osmanl-Borno mnasebetlerinde grld gib i bu M slman em irle rin her trl silah ve cephane isteklerini karlam aya a lmlardr. Buna bir misal olmak zere, Somelilerin re isi Ahmed b. Muhammed Gran zikredebiliriz. O, Zeyla 15 Trk Paas tarafndan kendisine gnderilen piyade ve topu kuvvetlerinin mzahereti ile Habeistann ku zey hudutlarn a kadar olan yerleri istila etm itir. (1521).16 Habe kroniklerinde, Osmanllarn takip ettikleri umumi Afrika politikas, zellikle silah ve cephane yar dm lar hakknda birok nemli kaytlarn bulunduu anlalmaktadr. Sz konusu kronikler, H arard aki Ms lman hkmdar ile, Osmanl D evletinin ittifak yaptk larn ve bu ittifak sonucunda Osmanllarn onlara yeteri kadar silah ve cephane yardm nda bulunduklarn kay detmektedirler. Bunlardan mesela; Ahmed b. brahim (1506-1543) Habe hkmdar Leban Engela. (II. David, 1508-1540) Portekizlilerle ittifak ve gittike glenmeSY A SIT

bn Fartuva, M ai drisin Trk tfek ve askeri uz manlar sayesinde ordusunun salad stnlk ve za ferden byk bir sitayile bahsetmekte ve yle demek tedir. Mesela O, bir defasnda bu ordusu ile Barak zeri ne yrmtr. Oraya vardnda; civarda oturan btn
muharipleri dize getirdi ve hepsini ldrtt. Onlar, halbuki es kiden ok gl ve kuvvetli idiler, fakat bu ateli silahlar kar snda ok zayf kalmlard. Onlar, daha nceleri ortal ka sp kavururlarken imdi abucak yakalanyor ve mukavemet de edemiyorlard. l 1

Sultan, Barakta kazand bu byk askeri baar dan sonra, Amsaka12 zerine yrmtr. bn Fartuva, Sultann Trk silahlar ile orada kazand byk zaferi yle anlatmaktadr;
Sultan, Trk silahlar sayesinde asi btn Amsaka halkn kltan geirdi. Artk onun daha baka silahlara ih tiyac da yoktu. Zira bu silahlarn stnl sayesinde Cena b Kak ona byk bir zafer ihsan etmiti. 13

5. Osmanllarn Dier Afrika lkelerine Askeri Yardmlar


Gerekte Osmanl mparatorluu XV ve XVI. asr larda yukarda da belirtildii gib i dnyann tek sper g c idi. Onlar sadece Borno Sultanlarm, deil, bugnn Rusya ve Am erikasn anmsatr ekilde dier bir ksm
O SM A N LI

sinden ekinerek Osmanl Sultanlarndan yardm tale binde bulunmutur (1540-1541). Portekizliler kadar Uzakdou ticaretinin (Hindis tan) nemine mdrik olan Osmanl Sultanlar, asker yardm elini Gney Afrika sahilleri, hatta H indistana kadar uzatmlardr. Onlar bu kabil mracaatlar, genel likle Zebit (Yemen)deki Osmanl Beylerbeyi vastasyla yerine getiriyorlard. O sralarda Yemen Beylerbeyi olan Mustafa Paa tehizatlar ile birlikte Ahmed b. brahime derhal 500 kii gnderdi. Bu srada Mustafa Paa, yine ona bir m iktar top ile onlar kullanm asn retecek top u uzmanlan gndermeyi de ihmal etm em itir.17

nl Trk Seyyah Evliya elebinin (1611-1682 l.) bu ynde ilgin tespitleri vardr. Zira, Orta Afri kann ilerinden kopup gelen ve altn tozu, kaliteli deri leri, fildii klelerden oluan bir ticri kervanlar ok ra hat bir ekilde m allarn Akdeniz sahilleri ve M sra ulatrm oluyorlard.19 Govann D ananlaya gre bu ti carette ak tif rol oynayan Trk tccarlar da vard. Hatta bu Trk tccarlar Borno sultanlnn merkezine kadar gelm ilerdir.20 Bu izahlarmzn dnda, Mai dris Alloma devrin de, Osmanl-Borno mnasebetlerinin renkli bir yn da ha vardr. O da gerek Osmanl, gerek Borno Sultanlar nn bu ticari mnasebetlerin gelimesi ve canl tutulm a s, hele hele yol em niyetinin salanmas iin gsterdikle ri samimi gayretlerdir. ki hkmdar arasndaki yaz malar bu gerei btn akl ile ortaya koymaktadr. Osmanl Sultanlar, zellikle Trablus Paalar, Trans
Sahara ticaret yollarnn em niyeti, um umi istikrar ve hu

6. Osmanl-Borno Ticari Mnasebetleri


Biz yine konumuzun ilgin bir ynne dnelim. O da bu devirde ziyadesiyle gelim i olan Borno-Osmanl ticri mnasebetleridir. Haddizatnda, Bornonun Trab lus ile olan ticri, kltrel ve siyasi mnasebetlerinin ta rihi ok daha nceki asrlara doru gitm ektedir. Fakat, Trablusun byk Trk denizcisi Turgut Reis tarafndan fethi ile artk Osmanl Sultanlar b ilfiil devreye girm iler ve bu mnasebetlerde daha ak tif olmulardr. Bu arada
Borno Sultanlar, Osmanl Paalarna (Trablus Beylerbe

zurun salanmas, tccarlarn, seyyahlarn tam bir g vence iinde gidip gelm elerini, konaklama yerlerinde mal ve can em niyetinin salanmasna ok nem vermi lerdir. N itekim , Murad Han ///un, (1574-1595), Mai drise gnderdii Arapa fermanlarda bu hususlara ak ak temas edilm i ve denilm itir ki; ...Hudut boylarn
ve ileri karakollar, koruyan, duraklama ve dinlenme yerleri ni gzetip bekleyen hakim ve muhafzlara ulu hkmmz ve yce emrimiz odur ki: onlar, tccar, seyyahlar ve haclarn her ne suretle olursa olsun seyahat etmelerine mani olmayacaklar dr. Yine onlar, Mminlerin ve emniyet iin korunmu lkemi ze snmak isteyen gariplerin hibir suretle karsnda durma yacaklardr. 21

yi), iyi niyetlerini tazeleyen m ektuplar gndermeyi de ihmal etmemiler, hatta onlarla bir ittifak bile imzala m lardr.18 Trablusun ok ksa bir sre sonra m stakil Beylerbeyilik olmas ve hele hele Osmanllarn 1577de Fizan

ilhak ile, Osmanl-Borno ticri mnasebetleri daha da gelimitir. Borno Sultanlar, Osmanl Sultanlar ile daha rahat temas etmek, hatta dorudan doruya yazmak imkann bulmulardr. Gerekte, Osmanllarn Afrikann gney blgeleri ne, yani Fizana kadar ilerlemeleri ve o asrlarda Orta Af rikann en gl devletlerinden biri olan Borno mpara
torluu ile snr komusu olmalar, dolaysyla Orta Afri

Yine Borno sultanlna ayn tarihlerde gnderilen bir ikinci fermanda ise onun; yol, konaklama yerleri ve ileri karakollarn emniyetinin salanm olduu; ve bu hususta duyulan takdir ve memnuniyet ise u ekilde d i le getirilm itir; ... bundan daha nemlisi ticaret kervanla
rnn muntazam olarak gelip gitmelerinden, tccarlarn orak arazi ve llerde sefer etmelerinden, seyyah veya haclarn bu ge ni ve iyi korunmu lkemizde tamamen emniyet ve gnl ra hatl ve bir ehirden dier ehirlere diledikleri gibi seyahat et melerini salamak yolundaki emirlerimize uyulmasndan ho nut olduk...22

kay t ilk alardan beri Akdeniz ve M sra, hatt Habeistan yoluyla K zldenize balayan tarihi Trans Sa
kara ticaret yollarnn Osmanllarn hakim iyeti altna

girmesi ve yol em niyetinin salanm asyla bu ticar m nasebetler daha da gelim itir.

O SM A N LI

SYASET

Osmanllar Trablusa hakim olduktan sonra, gne ye doru yaylm a hareketine devam etm iler ve Fizana kadar da ilerlemilerdir. Fizann 1577de Osmanllara il hak ve burasnn Osmanl idari taksim atna gre bir sancak b eylii haline getirilm esi, Osmanl-Borno m nasebetlerine yepyeni boyutlar kazandrm ve Borno Devleti iin nerede ise bir dnm noktas olmutur. Zira
Borno Sultanlar, o alarda Kuzey Afrika sahillerini teh

dit eden spanyol ve Portekizlilerden ok daha te ada dnyann en byk ve en gl devletini kurmu olan Osmanl Sultanlar ile kar karya gelm i oluyorlard. Dier taraftan Osmanllarn Fizan yoluyla, Orta Afri kaya nfuz etmeleri sayesinde Borno sultanl zerin deki basklar daha da artmtr. O asrlarda Osmanl
Trans Sahara ticaret yollarnn em niyetinin bu e

D evletinin banda III. Murad Han bulunm akta idi. Murad Han devri (Osmanl mparatorluunun durakla ma devri olmasna ramen) ayn zamanda Osmanllarn Orta Afrikada ulaabilecekleri en son yerlere kadar ula tklar bir devir olmutur. B ilin dii gib i bu devirde Fizan sancak beyi olan Mahmud Bey son derece cesaretli ve atlgan bir adamd. Sancan idari merkezi olan Murzuk kasabas ise byk sahrann ortasnda stratejik neme sahip bir yerde kurul mutu. Osmanl sancak beyi, Avrupada rneini sk sk grdmz Osmanl aknc beylerbeyi gibi Orta Afri k aya doru ileri hareketine devam etti. yi eitilm i d i siplinli 500 kadar askeri ile ada kadar ilerlemeye m u vaffak oldu. Yerli kabileler, Osmanl askerlerinin kars na km aya cesaret dahi edememilerdir. Fizann dme si ve Osmanllarn ada kadar gelm eleri Borno Sultanla
r iin gerekten de bir kayg ve endie kayna olmu

kilde salanmas, sdece ticari deil, sosyal ve kltrel mnasebetlerin de gelimesi ve kuvvetlenmesine yol a mtr. Bylece zengin m slmanlar sadece ticaret yapma deil, hac vecibelerini de ok rahat bir ekilde yerine ge tirme imkanna kavumulardr. Bu ziyaretler onlarn grg ve b ilgilerini arttrm ada ok nemli bir faktr ol mutur. Zira o alarda Trablus, Msr, (Kahire) ve Orta D ounun dier ehirleri, bugnn Paris ve Londras g i bi idi. Buralar ziyaret eden Afrikal hkmdar ve kabi le reisleri ou zaman lkelerine yeni bir dini heyecan ve fikirle dnyorlard.

7. Osmanl-Borno Siyasi Mnasebetleri


Osmanl-Borno mnasebetlerinin askeri ve ticri ynlerini bu ekilde deerlendirdikten sonra, imdi ok daha nemli olan siyasi ynleri zerinde de durmamz herhalde yararl olacaktr. H addizatnda dier bir ksm Afrika lkeleri gib i, Borno Sultanlnn d dnya ile siyas mnasebetleri uzun siyas seyri iinde, daha ziyade Orta Afrikann Akdenize alan bir nevi kaps niteli inde ve bir lim an ehri olan Trablusla olagelmitir. Bu hususlarda kk fakat mukayeseli bir aratrm a yapan A. et-Temimi bu mnasebetlerin tarihini ok daha ileri ye, hatta XIII. asra kadar gtrm ektedir.23 Ancak Trab lusun Kanuni Sultan Sleyman devrinde fethi ve strate jik nemine binaen ksa bir sre sonra hemen m stakil bir Beylerbeyilik haline getirilm esi ve mehur Trk de nizcisi Turgut Reisin buraya Beylerbeyi olarak tayin edil mesinden sonra (1554),24 artk devreye b ilfiil Osmanllar da girm i oluyorlard.
O SM A N L I I

tur. Fakat btn bu tabii gelim eler onlar Osmanllara kar daha gereki, daha drst ve samim i bir politika takip etmeye sevk etmitir. Bu sralarda, Borno Sultanlnn banda yukarda da b elirtild ii gib i Mai dris bulunuyordu. Mai dris A l loma, Osmanl-Borno mnasebetlerini gelitirm ek iin ok ciddi teebbslerde bulunmu ve bunda kelim enin tam anlam ile baarl da olmutur. H atta onun devrin de bu mnasebetler en yksek seviyeye ulam ve adeta bir altn devrini yaamtr. Mai drisin bu hususlarda ok daha ileri grl hareket ettii anlalmaktadr. O bu mnasebetlerin msmir olmas, hatta baz konularda
SYASET

prensip anlamasna vararak daha salam bir zemine oturtulmasn istiyordu. Onun iin Osmanllarn hima yesi altna girm ekten baka bir yol yoktu. Meseleye bu ekilde yaklama, Oa gr hem .Islm dininin hem de akl ve m antn icab idi. Osmanl Sultanlarnn deste in i, himayesini temin ettii takdirde, kendini phesiz rakip hkmdarlara (mesela Moroko Sultanlar) kar ok daha gl ve kuvvetli hissedecei gibi slam dini de, blgedeki rakip dinlere zellikle H ristiyanla kar ok daha gl olacak ve Orta Afrikann birok ilkel kabile leri arasnda yerleme ve yaylm a imkanna kavuacakt. Borno Sultan bu samimi duygularn kuvveden fi ile karmak iin hemen harekete gemitir. O alarda adet olduu zere H ilafet merkezine (stanbul) kym etli hediyelerle birlikte bir eli ve bir de mektup gndermi tir. M ektupta onun iyi niyet ve sam im i duygulan yansra, slam dnyasnn halifesine inkyad b all dile ge tirilm itir. Mai dris'n mektubunun asl metni henz gn na karlamamtr. D eil bu sz konusu m ek tuplar, hatta geni manada Osmanl-Borno mnasebetle ri zerinde ne yazk ki Trk tarihilerinden daha ok ya banc tarihiler durmakta ve bir ksm yaynlar yap l maktadr. M illi Tarih nosyon ve kltrmzden ou ke re mahrum olan bu yazarlarn meselelere bak alan farkl olduu gibi yorumlar da sathi ve tutarsz olmak tadr.25 Mamafih, o sralarda cihangir Osmanl mparator luunun banda yukarda da ifade edildii gibi III. M u rad Han bulunm akta idi (1574-1595). Trk Sultannn Mai drise gnderdii fermanlar incelendiinde Borno Sultanlarnn mektubunun muhtevas hakknda daha ye terli bilgiler elde etmemiz kolay olmaktadr. OsmanlBorno mnasebetlerinin boyutlar hakknda kym etli b ilgiler veren sz konusu m ektupta iki lke arasndaki siyasi ve sosyal konulara da temas edilmitir. Bunlar ara snda; Osmanl-Borno ticri mnasebetleri, Orta Afrikay
Akdenize balayan Trans-Sahara ticaret yollarnn emniyeti, bir ksm ateli silahlarn yardm ile Borno sultanlnn da ha da glendirilmesi, M ai drisin evre hkmdarlar ile olan mnasebetleri ve slam Dininin siyah ktada yaylmas

Osmanllarn Fizan-Borno snrlarndaki birka nemsiz kalenin, zellikle Kran kalesinin Mai drise braklm as idi. M aid drisin elisi ve m ektubu, hilafet merkezinde Osmanl Sultan ve devlet adamlar tarafndan byk il g i grmtr. Zira Afrikann i ksm larndan belki de ilk defa gelen byle bir eli ve mektup ayn zamanda Osmanl Sultanlarma an ve hretlerinin nerelere kadar

uzandn gsteriyordu. Osmanl sultannn gnderdii fermanlarda, Mai dris hakknda, kulland ifadeler, ona gsterilen derin ilg i, iltifat ve hsn kabul bize ok il gin fikirler vermektedir. B ildiim iz kadar ile Osmanl diplomasisinde, bir baka hkmdar hakknda bu kadar gzel ve soylu ifadeler kullanlan fermanlara ok ender rastlanmaktadr. Bunda phesiz Mai drisin dini btn bir Mslman ve Osmanllara kar tavr ve hareketlerin de son derece samimi bir hkmdar olmasnn da nem li tesirleri vardr. Mesela bu fermanlarn birinde Mai d rise hitaben yle denilmektedir:
Bu ulu sultani fermanmz ve yce soylu hakani hita bmz, ok kerim, ok gl, ok soylu, ok yce, ok olgun ga zi ve mcahitlere her zaman yardm eden, hkmdar ve sultan lara desteini esirgemeyen ve u anda Borno vilayeti valisi olan Emir Melik drisin yce katna gnderiyoruz. A lla onu saadet nimetinde daim ve gayesinde muvaffak klsn...2 (> Mai d

risin m ektubu iki lke ve hkmdar arasnda ifade e tti i derin mana ve fonksiyonu hakknda Trk sultannn fermannda aynen yle denilmektedir.
phesiz sizin soylu mektubunuz nice byk sultanlarn iltica ettii ve nice soylu hakanlarn intisab ile iftihar duydu u ulu katmza ulat. Onunla, biz hametbaablarna kar ar bir sayg ve kuvvetli bir ballk ihtiva etti, aramzdaki dostluk temellerini kuvvetlendirmek, sevgi ve sadakat balar n glendirmek arzusunda olduunuz yce huzurumda malum olmutur. Artk bundan byle blgeniz sakinleri, haclar, tc car kafileleri ve seyyahlardan kim dilerse bizim lkemizde is tedii gibi diledii yere seyahat edebilecektir. Bu aramzdaki dostluun daha da olgunlamasna bir sebep olduu gibi birlik ve beraberliin daha da glenmesine bir vesile olacaktr...21

M ektupta yer almayan fakat Borno elisinin Osmanl saray erkanna ifahi olarak arzettii bir konu da ha vardr. O da Osmanllarn yukarda da getii g ib i, Fizan-Borno arasndaki birka kalenin, zellikle Kran ka-

gibi daha nice nemli konular yer alm akta idi. M ektupta yer almayan fakat Borno elisinin ifahi olarak arzettii bir konu daha vard k i, o da muhtemelen
O S M A N II

SYASET

leinin Mai drise braklm as meselesi idi. Mai drisin, Kran kalesinin Osmanllardan boaltlmas ve kendisine teslim edilmesini istemesinin eitli sebepleri vard. Bunlardan birincisi, Fizan sancann zellikle merkezi olan M urzuku (Byk Sahrann ortasnda bir yerdir), mstahkem bir mevki yapa Osmanllardan son derece ekinen Sultann, burada sevk ve idare edilecek Osmanl aknlar ile bir gn kendi lkesinin de istila edilebilece inden ekinmi, hatta korkmu olmasdr. N itekim da ha nceki sayfalarda ksmen izah edildii gib i, o devirler de Fizan sancak beyi olan Mahmud Bey, pek de fazla ol mayan bir askeri birlikle ad gl yaknlarna kadar gel mi ve kimse ona mukavemet etmeye dahi cesaret ede memiti. Bir dier ihtim al ise, Trans Sahara ticaret yolu nun emniyet ve gvenliini salamasnda Osmanllara azami yardm ve destekte bulunmaktr. Mamafih her ne suretle olursa olsun, toprak konusunda Trk tre ve adetleri gereince ok hassas olan Osmanl Sultanlar gibi Murad Han da bu istei kesinlikle reddetmi ve aynen yle demitir:
...phesiz ne ulu ecdadmzn ne de bizim, deil ellerin de bulunan kalelerden birini, hatta hkm ve idareleri altn da bulunan topraklardan bir karn bile bakasna vermek adetimiz deildir.... imdi bu yce fermanmz size ulatnda, daha nceden hkmmz altnda bulunan yerleri idare etmeye ve hudutlarmz korumaya, sizden beklenen cihad, fakir, za vall ve garibanlarn ilerini yoluna koymaya, onlara her tr l yardmda bulunmaya devam ediniz. 2S

rad etsin. Onun destei ve arkadalna duyduu derin arzu yu dile getirsin! (phesiz ondan baka byle bir kimse yoktur.)i0

8. Osmanl-Borno Fermanlarnn zellikleri


Bu fermanlar o alarda Mslman lkelerin bal ca ilim ve haberleme dili olan Arapa ile yazlm tr. O alarda allm olduu zere bir ksm ssl ibareler ve mutantan kelim elerle yazlm olmasna ramen slubu son derece basit ve sadedir. Babakanlk Arivi (stanbul) 29 nolu mhimme defterini 213-214 ve 215216. sayfalarnda bulunmaktadr. Gerekte Borno sul tanlna hitaben iki ferman gnderilmitir. Fermanlarn ikisinin tarihleri ayn olduu gibi muhtevalar, temas et tii meseleler, hatta ok az farkla mutantan kelim eler bi le nerede ise ayndr. Bu fermanlar defterde 494 ve 496 rakamlar ile kaytl olup, her ikisi de 22 Rebil-evvel, 985, yani 9 Haziran 1577 tarihlerini tamaktadr. ste lik bu tarihler Mai drisin saltanat devri ile mutabakat halinde olmas ayrca dikkatim izi ekmekte ve ona yaz dna dair hibir phe brakmamaktadr. O halde bir deil de niin iki ferman gnderilm itir? En iyimser bir ifade ile, herhalde meselenin nemini tenkit ve hilafet merkezinin bu hususlardaki gr ve tavsiyelerinin hi bir ekilde deimeyeceini vurgulamak iin olsa gerek tir. Pek tabii olarak diplomatik bir dille kaleme alnan bu ferman, Osmanl-Borno mnasebetleri hakknda kk l fikirler verdii gib i iki lke arasndaki bir ksm kk l meselelere temas, hatta aydnlatmas bakmndan da phesiz nemli tarihi bir belge niteliindedir. Ferman larn temas ettii meselelerle, yukarda ksmen beyan edildii gibi esasen onlar herhangi bir yoruma ihtiya b rakmayacak kadar aktr. Osmanl d politikasnn Or ta Afrikaya ve zellikle Mslman Sultan Mai Idris Allomaya ne kadar nem verdiini aka ortaya koymu tur. Hilafet merkezi (stanbul)nden binlerce km. uzak lkta ve imparatorluk hudutlar dnda kalan Orta Afri ka lkeleri ile o gnn artlar ve vastalar ile bylesine samimi ve dostane ilikiler kurabilen Osmanl d p oliti kas her halkarda takdir edilmelidir.
StVASET

Dier taraftan M ai drisin cihan padiah ve slm dnyasnn yegane tem silcisi ve halifesi tarafndan kabul edilmesi ve byk iltifatlarna nail olmas, ona yakn evresi ve kendi halk arasnda duyulan sayg ve sevgiyi daha da arttrm tr. O adeta bir halk kahraman olmu ve kendisine izar edilmek istenen bu kollektif ve samimi duygularn cokun bir ifadesi olarak iirler, trkler (muslim prise songs) sylenmitir. Devrin tarihisi ve ay n zamanda sarayn ba im am 29 byk vakanvis bn
Fartuva kendisi de dahil Mslman halkn duyduu bu

byk heyecan aynen u ekilde dile getirmektedir:


Dnyada babamz (Idris Alloma) gibi bir hkmdar daha grdnz m ki... stanbul'un hakimi, slam dnyasnn ha lifesi, Osmanl tahtnn sultan onun sevgisini kazanmay muO SM A N LI

SONU
Borno sultan, Mai dris Allom anm eli ve m ektu bunun hilafet merkezine geldii sralarda yukarda da yer yer b elirtildii gib i Osmanl mparatorluunun banda III. Murad bulunuyordu. III. Murad Han devri (15741595) -ki 21 yl srmtr- imparatorluun duraklama devri idi. Devlet ilerinde saraydaki kadnlarn tesirleri byk lde artm ve devlet otoritesi bir hayli sarsl m t. Cihan imparatorluu yava yava bir kntye doru gidiyordu. te ve saraydaki bu m itsizlik ve kt gelimelere ramen, imparatorluun hl ok dinam ik bir d politika takip ettii ve devletin en kk menfa atlerini bile korumaya azim li olduu grlmektedir. zellikle bu durum, imparatorluun gneyinde bir nevi yumuak karnn oluturan bugnk N ijerya, Nizer, ad, Sudan, Habeistan ve batda Moroco gib i daha ziya de Orta Afrika lkelerinde kendisini ok daha bariz bir ekilde gstermektedir. Bu konularda ksa bir yorum ya pan S. J . Show, III. Murad Hann bat ve Orta Afrikada gelitirdii bu gibi yeni politika ile Portekizin kraliyet

ve deniz gcne buralarda son verdiini ifade etmekle kalm am, daha da ileri giderek, Onun spanyada y k l m olan slam hakim iyetini yeniden ihya etmek gayesi ni gttn sylemitir.31 Murad Han ve Mai dris Alloma hkm darlklar srasnda altn devrini yaayan Osmanl-Orta Afrika m nasebetleri bu iki hkmdarn lmnden sonra sratle gerilemeye balamtr. Borno Devleti de, zellikle Mai dris Allomann vefatndan sonra dalm aya yz tut mutur. Bundan sonra Osmanllarn Orta Afrika ve Bat Akdeniz siyaseti baka bir mahiyet arzeder ki o bizim in celememizin dnda kalmaktadr. Buraya kadar yazdk larmzdan sonra, u ksaca ifade edilm elidir ki, XVIXVII. asrlar Osmanllarn Orta Afrika ile olan sosyal ve ekonomik ve hele askeri mnasebetleri hakknda sanld ndan fazla hammalzeme bulunmaktadr. Bunlarn daha etrafl ve ayrn tl bir ekilde deerlendirilm esi hem Osmanl hem de bugnk N ijerya, Nizer, ad, Sudan ve Habeistan gib i kk, byk daha birok devletin ka ranlkta kalm olan tarih sayfalarnn da aydnlatlm as olacaktr.

Orhonlu, C. Habe E yaleti, stanbul 174, s. 35, 38. Vd. .A. 'Habeistan" Md. V/I, s. 7 .8 .

18 19 20

.A. Borno Md. C. II. S. 722. Hodgkn. T. a.g.e. s. l 4 l . ec-Tamimi, A. er-R avabitits Sakfyyc, Tunus 181,. S. 11. Evliya elebi, Seyahatname, se. 138. C. X s. 72. Hodgkn, T.b a.g.e. s. l 4 l . Govnn, aslen K alabarl (Nizerya) olup (15451608) yllan arasnda yaamtr. Onun kozmografya ve corafyaya ait eserleri vardr. Demoologi (.. eytan vs. ilm i okul bilgiler)ye byk ilg i gstermitir. Eserleri yaynlanm tr.

2 3

Orhonlu, a.g.e. s. 48. Hodgkn, T... N igerian Prespektives. An H istorical Anthology, Second Edicion,Oxford. 1975, p. 34.

al-Alori, Abdullah, al-isla m f i N eycerya, M sr 171, s. 2. A. Borno" II. S. 718. 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

Ferman no: 494 Mhimme Defteri, Babakanlk Arivi, st. No. 30. S. 213-214. Ferman no: 495 M himm e Defteri, Babakanlk Arivi, st. S. 2151-216. et-Temimi, A. er-R evabits-Sakafiye el-m teabadileh B eyne Tunus ve L ibya va Vasata G arba Afrika, Tunus 1981, s. II Show, S. J ., Hstroy o f the Ottoman Empire a n d M odem Turkey, London 179, p, 106. Meydan Larouse, Turgut Reis, Md. XII. s. 320. Bu hususlarda bkz.: Hodgkn, T. N igerian Prespectives Oxford, 175, Humvick, J . O ve M artin. B.G. nin eitli eserleri. Ferman No: 494, M uhinme D efteri, Babakanlk Arivi, st. No. 30, s. 213-214. Ferman No: 494. Ferman No: 494 Clark B. P. a.g.e. S. 70. Clark B. P. a.g.e. S. 70-71. Show, S. J . a.g.e. s. 180... ir seemed possible thac M urad m igth try to res tore slamic rule to Spain as w ell.

5 6 7

A, Borno" Md. C. II S. 718. al-Alori, A. A .g.e. s. 2. al-Alori. A. a.g.e. s. 30. Clark B. P. West A frica a n d slam, Scotland, 198, p* 70. Hodgkn, T., a.g.e. s. 33.

8 9 10 11 12 13 14 15

Hodgkn, T., a .g.e., s. 141. -A. Borno, Md. C. II., S. 722. Hodgkn, T., a.g.e. s. l 4 l . Hodgkn, T., a.g.e. s. l 4 l . ad glnn bacsnda bir yerdir. Hodgkn, T., a.g.e. s. l 4 l . .A. B arbaros Md. II S. 312. Zeyla; "Habeiscanla H id okyanusunun hemen aznda bir limandr. O smanllar iin o alarda byk bir scratejik nemi vardr. Z.K.

16 17

.A. H abeistan' Md. C. V/I, s. 7-8. Orhonlu, C. a.g.e. s. 24-5.

O SM A N LI

fm

SYASET

OSMANLI DEVLET'NN AFRKA KITASINDA HAKMYET VE NFUZU


DR. AH M ET KAVAS
SL A M LKELER C O R A F Y A S 1-A F R K A U Z M A N I, T R K Y E D Y A N E T V A K FI S L A M A R A T IR M A L A R ] M E R K E Z (S A M )

smanl D evletinin Afrikaya ilk adm att 1517deki M sr fethinden Trablusgarp vila yetinden son askerlerini ektii 1917ye kadar tam drt asr ktann nemli bir ksm nda idari, askeri, iktisadi, siyasi ve kltrel ynden hakim iyet kurulm u tu. Tarihte benzerine pek rastlanmayan bir tarzda bu k tadaki varln asrlarca srdrmesinin sebeplerinin iyi aratrlmas gerekmektedir. Avrupa ve Asyadaki top raklarna gre Osmanl D evletinin en huzurlu bir ekil de idare ettii eyaletlerinin bu k ta zerinde olduu hep gzden kamtr. Osmanl tarihini aratran Avrupal tarihiler ze rinde hakimiyet kurulan blgeleri bulunduklar ktalar esas alarak Osmanl Avrupas, Osmanl Asyas ve Osm anl Afrikas ana balklar altnda incelemektedirler. Ancak ilk ikisinin tarihine duyduklar ilg i yannda Afri ka ksm adeta birka sayfalk b ilgiler ile geitirilm ek tedir. Avrupann birok niversitesinin tarih faklteleri ve aratrma merkezlerinde Afrika tarihinin Osmanl d nemi aratrlmamaktadr. alm alarnn devam ettii dnemde mslman olan Afrika ve slm uzman me hur devlet ve ilim adamlarndan Vincent Mansur Monteil bata arivler olmak zere Osmanl tarih kaynaklar kullanlm adan genel Afrika tarihindeki boluklarn dol durulamayacan ifade etm ektedir.1 lkemizde ise Osmanl Afrikas tarihi AvrupalIlarn alm asyla kyas da hi kabul edilmeyecek ekilde ihm al edilm itir. Aziz a m ili lterin im ali Afrikada T rkler isim li ilk al masndan sonra Ercment K urann Cezayirin Franszlar tarafndan igali karsnda Osmanl Siyaseti (18271847), Cengiz Orhonlunun Habe Eyaleti, Abdurrahman aycnn La Question Tunisienne et la Politique
O SM A N LI I

Ottomane (1881-1913) isim li yaynlanm doktora al malar ile yine A. aycnn Byk Sahrada Trk-Fransz Rekabeti isim li yaynlanm doentlik tezi dnda lm aratrm alara pek rastlanlm aktadr.2 On binlerce ar iv belgesi, ok sayda yazma ve m atbu eserlere ramen Afrika ktas Trk aratrm aclarn dikkatini hl ekme mektedir. Osmanlnn kuruluunun 700. y l kutlam ala r deiik faaliyetlerle ele alnrken bunlarn arasnda Osm anl A frikasnn da hatrlanmas ve tarihilerin ilgi alanlarna alnm as bir zaruret olarak karmza km ak tadr.

OSMANLI DEVLET NCES AFRKA KITASFNDAK DURUM


VII. asrn ikinci yarsndan itibaren Arap fetihleriy le Afrika ktasndaki yerli kabileler Islm kabul etmeye baladlar. Bu fetihler esnasnda ktann deiik blgele rine yerleen Araplar sayesinde Roma ve Bizans eserleri nin kalntlar yannda yeni bir medeniyet domaya ba lad. Ksa zamanda ktann kuzey sahilinden Atlas Okya nusu sahillerine ulaan Araplar slm kabul eden Berberilerle birlikte Ispanyaya getiler ve sekiz asr dnya ta rihinde byk izler brakan Endls medeniyetini mey dana getirdiler. Bylece Afrika ktas Arap yarm adasyla olduu kadar Avrupa ktasyla antik dnemlerden sonra tekrar yakn ilikiler balyordu. Abbasiler dneminde devam eden fetihler esnasnda Asyadan getirilen m sl man Trk askerlerinin faaliyet gsterdii ktada Tulunoullar, M em lkller gib i Trk devletleri kuruldu. An cak Afrikann Asya ktasyla gerek irtibatlar OsmanlI la rla balam ve asrlarca srerek bu sayede byk bir huzur ortam salanm t. Asya ve Avrupada ska rastSYASET

lanan harplerin boyutundaki savalara yaklak drt asr Afrika ktas ahit olmamtr. Afrika tarihi hakknda Yazl kaynaklarn okluu nedeniyle en iyi bilinen ksm Arap-Berberi hanedan devletleri dnemidir. lk Arap fetihlerinin M sr zerin den Trablusgarp ve frikiyye denilen bugnk Tunus zerine balamasyla birlikte karlarna ktann en kk l yerli toplumu Berberiler ktlar. Ancak ksa zamanda slm dininin Berberiler tarafndan kabul edilmesiyle bundan sonraki mcadeleler iki ayr rk arasnda cereyan etmekten ziyade farkl mezheplere balanan Arap ve Berberi kabilelerin oluturduklar ittifaklar arasnda meydana geldi. Zira Arap yarm adasnda zuhur eden ve bilhassa dlanan mezhepler Kuzey Afrikada daha rahat yayldlar. ii Fatmiler ve Harici mezhebine balanan farkl kabileler kendi hanedan devletlerini bu blgede kurdular. Aralarnda zellikle bu mezhep farkllklarna dayanan M aliki-ii, ii-H arici kavgalarnn arkas kesil medi. Her ehirde neredeyse bir devlet kuruldu. Fatmiler sayesinde Kuzey A frikann byk bir ksm nda te m in edilen btnlk fazla srmedi ve F atm ilerin hane danlk merkezini M aribden Kahireye tamalarndan sonra tekrar kk hanedanlklar kuruldu. XI. asrn or talarnda Fatmiler hakim iyetlerini sarsan bu gelim eyi karlksz brakmayarak onlar cezalandrma konusunda ge kalmadlar. Daha nce kendilerine kar geldikleri iin Arap Yarmadasndan M srn Said blgesine yer letirdikleri Beni H ilal bedevi Arap kabileleri reislerinin her birine Kuzey Afrikadaki bu hanedanlklar ganimet olarak dattlar. ekirge srs gib i blgeyi saran iki yz binin zerindeki bu bedeviler Trablusgarp, frikiyye ve Orta M arib denilen bugnk Cezayirdeki btn yerleim yerlerini ele geirerek yakp yktlar.3 O gne kadar Araplarla birlikte hareket eden ve hatta kendi kim liklerine koruyan Berberiler yurtlarn terkederek de vam l batya doru g ettiler ve M arib-i Aksa denilen bugnk Fasn Atlas Okyanusu sahillerine yerletiler. Baz kabileler Cebel-i Tark geerek Endlse g etti ler. M urabtlar ve M uvahitler dneminde ksa sreli de olsa Kuzey Afrikann byk ksm tek hanedan devleti snrlarnda topland. Fakat blgenin kaderi haline gelen ehir hanedan devletilii tekrar meydana kt ve XVI. asrn balarna kadar devam etti. Tamamna yakn karOSM AN I.1

de kabileler tarafndan kurulan bu devletler arasndaki kavgalar neticesinde blge yaanmaz hale geldi. XV. as rn sonunda tamamen yklan Endls mslman devle tinden sonra iyice glenmeye balayan Avrupal hristiyan devletler kuzey Afrika sahillerine inmeye baladlar. Karde kavgalarn aralksz srdren hanedan devletleri birbirlerine kar stnlk salam ak iin spanya, Napo li ve Sicilyadaki hristiyan prensliklerden yardm dahi istiyorlard. Yardma gelen Avrupallar ksa zamanda Kuzey Afrika sahillerini igal etmeye baladlar. Bir ta raftan karde kavgalar dier taraftan hristiyanlarn i gallerinden bunalan yerli mslman halk, tek kurtulu yolu olarak slm dnyasnn en gl devleti Osman lIdan yardm istedi. Oru Reis ve Barbaros H ayrettin paalarn Kanuni Sultan Sleyman tarafndan grevlen dirilm elerinin ardndan ksa zamanda Cezayir ve Tunus ele geirildii gib i Turgut Reis tarafndan Trablusgarp Osmanl idaresine girdirildi.

OSMANLI DEVEET'NN AFRKA KITASI'NDA HAKMYETN KURMASI


Osmanl Devleti zamannda Afrika ktas M sr, Garp Ocaklar (Cezayir, Tunus, Trablusgarp), B iladsSudan (ad, Nijer, M ali, Moritanya, Senegal, Gambiya, Gine, Gine Bisau, Fildii Sahili, Burkina Faso, Kamerun, N ijerya, Gana, Benin, Togo, Liberya, Sierra Leone), H a beistan (Sudan, Etiyopya, Eritre, Somali, C ibuti, U gan da) ve Zengibar Sultanl (Kenya, Tanzanya, Mozambik) gibi blgelere ayrlm t. Bugn kta corafi bakmdan tarihi isim leri yerine kuzey, dou, bat, i ve gney Afri ka diye hibir tarihi kim lie sahip olmayan tarzda cora fi ynlerle isim lendirilm ektedir.4 Osmanl D evletinin Afrika ktasndaki varl sa dece kuzeyle snrl kalm ayp hemen hemen ayn dnem de K zl Denizden gneye doru inerek Arap Yarmada snn kar sahili ile N il Nehri arasnda kalan ve gneye kadar inen blgede de hissettirdi. Halen Etiyopya ve Eritre diye bilinen lkelerin bulunduu ve tarihi Habe istanda bir eyalet kuruldu. zellikle Akdenizde varlk gsteremeyen Portekizliler Hint Okyanusu sahillerinde ki Dou Afrika mslman em irliklerine saldrlar d zenliyorlard. Bunlardan Harar em irlii Osmanl devle tinden byk destek grd ve em irliin kuzey blgesiyI SYASET

le salil taraf emniyet altna alnnca zellikle emir Almed Gran uzun yllar gcn muhafaza etti.5 XVI. asr O smanlnn Afrikadaki faaliyetleri a sndan en nemli dnemdir. Afrika ktasnn kuzey ve dou sahilleri kadar nemli olan ve XIX. asrn balarna kadar sadece mslmanlarca bilinen ktann i blgeleri de bu dnemde stanbulla irtibat kurdular ve Osmanl halifesi adna hutbe okutmaya baladlar. 1581-1582de bugnk M ali, N ijerya devletleri iinda kalan Bornu, Gao ve Sonray sultanlklar ile stanbul arasnda mnase bet kurulm utu.6 Bu gelim e herhangi bir gl slm devletinin sadece manevi adan tannmas deil, ayn za manda yeryznde Endls Emevi D evletinin yklm a sndan sonra dnya m slmanlarnn snabilecei tek kuvvet konumunda olmasndan kaynaklanmaktayd. Osmanl Devleti XVI. asrda sadece hakim iyet kur duu topraklarda deil, kendisinden yardm talep eden btn mslmanlarn yardm larna kouyordu. Bilhassa tam bir soykrma urayan Endls m slm anlarn spanyann gney sahillerine gnderdii gem ilerle Akde nizin gney sahilindeki Cezayir, Tunus ve Trablusgarp ile bu eyaletlerin civarndaki ehirlere yerlemelerini te min ediyordu. Kuzey Afrikada Osmanl idaresiyle en iyi mnasebetler kuran topluluk Morlar/Moreskler denen bu Endlsl gmen mslmanlardr.7 Osmanl Devleti Kuzey Afrikada hakim iyet kur duktan sonra burada eyalet oluturdu. Bunlar Trablus garp Eyaleti, Tunus Eyaleti ve Cezayir Eyaletidir. Osmanl tarihinde Garp Ocaklar adyla da bilinen bu eyaletler ksa zamanda Akdenizin bir Trk Denizi olmasnda ok byk katk saladlar. stanbulun Akdenizdeki deniz gc tamamiyle bu eyaletlerin varlyla dorudan alaka lyd. Osmanl Devleti kara savalarn doru Avrupadan balayarak Viyana kaplarna kadar gtrrken aralarnda hemen hemen her m illetten insan bulunan ve batllarn korsan dedikleri, bizim ise reis ve levend dediimiz Osmanl denizcileri Akdenizde deniz zaferleri kazanyor lard. Denizciler arasndaki hristiyan kkenli olanlarn tamam slm din olarak semi ve Osmanl olmay g nll olarak kabul etmi kimselerdi. Akdeniz donanma larnda Rum aslllar olduu kadar Fransz, talyan ve Si cilyalI denizcilerle gney Avrupann dier hristiyan top luluklarndan ok sayda kimse bulunuyordu. B atl taO SM A N U

rihiier bu insanlar esas alarak Akdenizdeki Osmanlnn gcn bunlarn kurup devam ettirdiini iddia ederek her konuda olduu gib i Trk unusuru yok sayma eili mindedirler. Oysa ki bu mhtedilerin denizlerde varlk sebepleri kendilerine nderlik eden ve Anadoludan gele rek Kuzey Afrikaya yerleen Trk denizcileri ve onlarn neslinden gelen torunlardr. Yine denizlerde baar gs termek sadece hristiyanlarn veya hristiyan aslllarn ya pabilecekleri bir hususmu gibi gsterilmesi de doru de ildir. Zira Kuzey Afrikann yerli halk olan Berberiler ile Endlsl mslmanlarn denizcilikte tecrbeleri in kar edilemeyecek kadar bykt. Bunlar da Akdenizde ki Osmanl donanma birliklerinde nemli yer tutm aktay dlar. Denizlerdeki O sm anllara kyasla, karada bulunan yenierilerin tamam Anadoludaki Trkler arasndan se ilerek gnderiliyorlard. Hem bu yenierilerin, hem de denizcilerin yerli kadnlarla veya Avrupann gney sahil lerinden aldklar kadnlarla evliliklerinden doan ocuk lar zamanla Osmanlnn Kuzey Afrika sahillerinde yeni bir nesil meydana getirdiler. Kuloullar denilen bu snf ksa zamanda blgenin kaderinde ok etkili olmaya bala dlar. Trablusgarp, Tunus ve Cezayir eyaletlerinde saylar yz binleri buldu. Halen bu insanlarn torunlar Kuzey Afrika lkelerinde yaamaktadrlar.8 Kuzey Afrikada slmn yaylyla Roma ve bizansn eski kalntlar zerinde byk bir medeniyet te sis edilm i, ancak hem Endlsn yk l hem de hane dan devletleri arasndaki karde kavgalarnda bu eserle rin ou harap olmutu. Ktann yaamaya en elverili ve dnyann her tarafyla irtibatl olabilecek bu blgesi s k n tl ortamndan Osmanl Devleti sayesinde kt. Trablusgarp, Tunus, Cezayir, Kostantin, Vehran ve Tlim san gibi sahil kentleri yeniden hayat buldular. XVII. as ra gelindiinde bu verleim m ahallerinin her birinde ya ayanlarn says yz binlerle ifade edilir hale geldi. A k denizde m slmanlara nefes aldrmayan ve zellikle Va tikann destekledii hal donanmalar asrlarca mslmanlar kreklere mahkum ederek gcn srdryor du. Osmanlnn Akdenizi gl haline getirmesinden son ra artk kree mahkum edilenler mslm anlar deil, hristiyanlar olmutu.9 Fakat Osmanlnn sahip olduu deerler neticesinde esir alnan Avrupal denizcilerin o u m slm anl seerek Osmanl k im liin i alyordu.
I SYASET

Denizlerde eide edilen bu baar sadece bir gvde gsteri si anlamna gelmemekteydi. Bu kuvvetin asl amac A k deniz deniz ticareti ve Avrupann gney sahillerinden
*

dalk blgesinin merkezi Bardayda kurulan Tibu Reada kazas, N ijerin kuzeyindeki Kavar tuzluk blgesinin merkez ehri B ilm ada kurulan Tibu Kavar kazas, B yk Sahrann kuzeyinin tamamn ellerinde tutan Ezgar ve Haggar Tevarklarnn merkezi yerleim yeri olan Canet nahiyesinde Ezgar-Haggar Tevarik kazas kurularak buralara eskiden olduu gib i kendilerinin sultan veya re is dedikleri kimseler kaymakam tayin edildi. Bu insanlar lene kadar veya Avrupallarn topraklarn igal ettikle ri gnlere kadar Osmanl Devleti adna yurtlarn onun bayra altnda idare ettiler.12 OSMANLI DEVLET LE AFRKADAK MSLMAN SULTANLIKLAR ARASINDA KARILIKLI MNASEBETLERN BALAMASI slm tarihi boyunca ktada kurulan birok sultan ln smrge dnemine kadar yaad bilinmektedir. Ama bu dnem ncesi hibir blgede smrge kurulm a masnn temelinde H ristiyan dinine nazaran slm d ini nin buna msaade etmemesi yatmaktadr. Bu sultanlk lar doudan gney istikam etine, kuzeyden bat istikam e tine doru ok geni blgeleri iine alyorlard. Bu sul tanlklarn13 tamam yaadklar asrlarn gl slm devletleri olan Abbasi, Fatm i, Endls Emevi, M em lk ller ve Osmanllarla ok yakn ilikiler kurdular. Bat Afrikann gl Gana, M ali, Gao ve Tim bkt Sultan lklar daha ok M em lkller dneminde dou slm dnyas da denilen M sr ve Arap yarm adasyla mnase betlerini korudular. zellikle zengin Afrikal sultanlarn hac seyahatleri esnasnda beraberlerinde getirerek hayr lar iin dattklar altnlar XIV. asr tarih kitaplarnda ska anlatlm aktadr. Osmanl Devletinin Kuzey Afrika eyaletlerini kur duu XVI. asrn balarnda bat Afrikanm en gl dev leti bugnk N ijerya, Kamerun, ad ve N ijerin snrla rnn getii blgedeki Bornu Sultanl idi. Ayrca yine bugnk M ali hudutlarnda kalan Tim bkt ile ad devleti snrlarnda kalan Vaday, Kanem, Darfr ve N ijerdeki Agadez, Ayir ve Kavar ile yine N ijerya snrla rnda halen farkl blge adlar olarak varlklarn srd ren Kano ve Sokoto sultanlklar, Osmanl H alifesine b allklarn gnderdikleri eliler ve hediyelerle b ild iri yorlard. Padiahlar da blgedeki sultanlarn tahta k larn ve inilerini dahi yakndan takip ederek onlara liSYASET

toplanan vergilerin eyalet merkezlerine getirilerek yerli halkn istifadesine sunulmasyd. Valiler bu gelirler ve sa valarda elde edilen ganimetlerle yerli halkn zaruri ih ti yalarn karlyorlard. Kuzey Afrikada Osmanl idare leri merkezden gnderilen paralarla deil, bizzat mahal linde elde edilen gelirlerle hayatiyetlerini devam ettir mekteydiler. Hemen her yerleim mahallinde bugn dahi Osmanldan kalm a eserlere rastlanmasnn sebebi, Osmanl idarecilerinin halk rahat iinde yaatma gayretleri dir. Cami, medrese, hamam, su yollar ve kprler gibi eserlerin bir ksm hl Trablusgarp ve Tunusta mevcut ken Cezayirde yok denecek kadar azdr. Zira her trl si yasi ve iktisadi desteini Cezayirin Fransz igali karsn da ortaya koyarak mcadele eden Hamdan Hocann Miroir adl kitabnda bahsettii gibi 1830dan itibaren s mrge idaresi tarafndan bu eserler derhal yklm aya ba lanmt. Hamdan H ocann verdii bilgilere gre Fran szlarn ilk yktklar eserler sadece Osmanh'dan kalan ca miler, medreseler ve dier kamu hizmetleri iin yaplan binalardr. Cezayirden Osmanly tamamen silmek iste dikleri iin cadde ve sokaklarda o dnemi hatrlatan isim ler dahi silinerek yerlerine kpek isim leri verilm iti.10 Osmanl Devleti Afrikann zellikle i kesim lerin de hibir eyaletinde uygulam ad bir idare kurmutu. Anadoludaki bir eyaleti geniliinde topraklara sahip kazalara ve nahiyelere bir kaymakam veya nahiye m d r tayin ederek, hakim iyetini yrtm t. Avrupal sey yahlar, uradklar bu m ahallerdeki ahalinin O sm anlya olan bu sadakatleri karsnda hayrete derlerdi. Zira bir kaymakam hem de binlerce l insann yllarca meselesiz idare edebiliyordu. H atta merkezden kaymakam veya nahiye mdr tayin etmeden o m ahallin en saygn reisi ni belli bir maala bu grevle tayin ediyor ve onlara gn derdii bayraklar bu uzak yerlerin gklerinde dalgalan yordu. Bilhassa Trablusgarp vilayetinin hemen gneyin den balayp Byk Sahra lnn her tarafn byle ida re etti. Merkezden 200/250 asker ve be/on kadar memu run gnderildii Fizan Sancana bal kaza ve nahiye ler bunun en gzel rneidir.11 Gnmzde Orta Afri k a da bir lke olan adn kuzey blgesindeki Tibesti
O SM A N LI I

latler ve beratlar gndererek tebrik ediyorlard. Dou Afrika sahillerinin XVI. asrdaki en gl devleti olan ve bugnk Etiyopyann byk ounluu ile Somalinin Ogaden blgesinde hakim Harar Sultanl vard. Osmanl Devletine ball sayesinde kendisine salanan yardm larla hem Habeistan hristiyan krallna hem de Hint Okyanusunda dolaan Portekiz donanmalarna kar mcadele ediyordu. Tine bugnk Sudan ile ad arasndaki blgede bulunan kordofan, Darfur, Sennar ve Funcdaki sultanlarn da Osmanl D evletiyle irtibatlar nn olduunu Osmanl Arivlerindeki belgelerden re niyoruz. Hint Okyanusu sahillerinde gnmz Kenya, Tanzanya ve Mozambike kadar uzanan k y boyunda ku rulan Zengibar Sultanl ise stanbula daima eliler gndermi ve smrge devletlerin istilalar esnasnda tek yardm istedikleri merkez haline gelm iti.14 OSMANLI DEVLETNN AFRKA KITASINDA MSLMAN AZINLIKLARIN BULUNDUU BLGELERLE MNASEBETLER Afrika ktasndan gelen her talebe stanbul tarafn dan cevap verilmeye allm t. Mesela bugnk Endo nezya topraklarnda Hollanda smrgesine kar mca dele eden sultanlar ile yakn evrelerinden bin msl man kleletirilerek Gney Afrikadaki Natal ve Cape Town civarna yerletirildiler. Bu blgeye mslmanlar tamaya devam eden H ollandalIlar, buray ngiltereye kaptrdlar. Karlarnda byk bir mslman kitleyle karlaan ngiltere kendi smrgeleri Hindistandan da buraya yeni mslmanlar taynca, farkl mslman k it leler arasnda huzursuzluklar kmaya balad. Bunlar nlenemeyince Osmanl D evletine mracaat ederek ilim sahibi bir kimse talep ettiler. Ebubekir Efendi isminde bir alim Londra zerinden buraya gnderildi. Ksa za manda hem blgenin hem de mslmanlarn konumunu iyi deerlendiren bu zat ile ilm ihal kitab yazarak bunu Afrikan dilinde stanbulda yaynlayp Gney Afrika mslmanlarna d att.15 Daha sonraki yllarda m it Burnu mslmanlar da denilen bu insanlarla mnase betler gelitirilerek devam ettirildi. Cape Townda bir Osmanl Mektebi ald ve buraya Hicaz zerinden g it mek zere m uallim ler gnderildi.16 XIX.

oranda balantlar devam eden Hidivler lkenin snrla rn Sudan ve Ugandaya doru geniletince bu blgede H att- stva (Ekvator) V alilii tekil edildi. Osmanl Paalarnn himayesine hekim olarak alp slm ka bul eden ve bir sre sonra M sr sarayna giderek hizmet lerini orada devam ettiren Alman asll Melmed Emin Paa bu vilayete vali tayin edildi. Burada slmn yerli kabileler arasnda yaylmasnda byk katklar olduu gibi zencilerin kle olarak satlmasna engel olmasyla da tannmaktadr.

SMRGE NCES KTSAD, SOSYAL, HAYAT


Afrika ktas dier ktalarla olan balantlar kadar kendi iinde de tarih boyunca iletiim in eksiksiz salan d zengin bir gelenee sahipti. zellikle slmn ku zey dou ve gney dou taraflarndan girerek Atlas Ok yanusu ve H it okyanusu sahillerine ulamasyla birlikte ktada byk kervan yollar olumaya balad. Avrupallarn yok ettikleri ticaret yollar XIX. asrn sonlarna ka dar Afrikann can damarlarn oluturuyordu. te Kuzey Afrika bir taraftan Akdenizdeki deniz ticaretinden ve gney Avrupa sahillerinden alnan vergilerle zenginleir ken dier taraftan bugnk Kamerun, Kongo, Nijerya ile snrlanan blgeye kadar uzanan ktann orta ve bat blgeleri, ki neredeyse bu havza ktann yarsn iine alr, d dnya ile balantlarn bu ticaret yollarnn Ak deniz sahillerine ulat Kuzey Afrika lim an ehirleriy le salamaktaydlar. Akdenizde faaliyet gsteremeyen bata Portekiz ve spanyol donanmalar olmak zere di er hristiyan devletlerin donanmalar ktann bat ve gney sahillerini evrelemiler ve yeni kefettikleri Ame rika ktasna milyonlarca zenciyi kleletirerek tamaya balamlard. Afrikann i blgelerinden kuzeye taman altn, fildii, tuz gibi ticaret m allan yannda kle ticare ti ok az yer tutm aktayd. slmi dnemde ve zellikle Osmanl dneminde Kuzey Afrika sahilinde dikkate de er bir kle pazarna rastlamamaktayz. K arlnda g da maddeleri ve giyim iin gerekli dokumalarn gnde rildii Afrikann bu i blgeleriyle karlkl byk bir iktisadi mnasebetler kurulmutu. Osmanl Devleti Ku seyrini elinde tuttuu g ib i Afrika ilerine gidip gelen
SYASET

zey Afrika eyaletleri sayesinde Akdenizdeki ticaretin asrn sonlarnda M srda Kavalal Mehmed

A li Paa soyundan gelen ve Osmanl D evletiyle geni


O SM A N LI I

kervanlarn yollarnn gvenliini de takip ediyordu. Bu m aksatla orta-bat Afrikadaki mslman sultanlklarla ilikileri XX. asra kadar devam edegelmitir. Ne zaman ki Ingilizler ve Franszlar buralar igale baladlar, he men tarihi kervan yollarn yok ettiler ve bu blgelerin Kuzey Afrika lim anlaryla balantlar kesilerek ticaret yollarnn istikam eti Bat Afrikada kurulan Lagos, Porto-Novo, Saint-Louis gib i yeni lim anlara evrildi. G elim ilik konusu, yeryznde en fazla Afrika k tasnn meselesi olmaya devam ediyor. Ne Byk Britan ya mparatorluunun eski smrgeleri N ijerya, Gana, Gney Afrika C um huriyeti, Kenya gib i lkeler ne Fran sann eski smrgeleri Senegal, M ali, Kongo, Madagas kar gib i lkeler ve ne de Portekiz, talya ve Am erika Bir leik D evletlerinin eski smrgeleri Mozambik, Etiyop ya ve Liberya gibi lkeler bir trl geliemiyorlar. Oysa ki bu lkelerin tam am na yakn yeralt zenginlikleri ile dnyann en zengin lkeleri arasnda yer almaktadrlar. Petrol kaynaklaryla N ijerya, altn ve elmas yataklaryla M ali ve Gney Afrika Cum huriyeti, bakr madenleriyle Kongo ve her birinin sahip olduklar yeralt ve yerst zenginlikleriyle dier btn Afrika lkeleri sadece Avru pa ve Am erikann zenginlemesine katk salam aktadr lar. Osmanl D evletinin ktadaki btn balarn kopa rrken Avrupallarn ortak olarak iddialar ktay geri kalm lktan kurtararak buraya medeniyet gtrmekti. Ama smrge devletleri zenginletike Afrika ktas tam tersine daha fazla fakirleti. Yani zellikle Avrupa lke leri Afrika ktasnn az gelim esi iin her yolu denemek teyd i.18 Zenginlikleri yok pahasna tanan ktada ei timden sala, iktisattan siyasete hibir konuda kendi balarna yetebilecek lke yok gibidir. Osmanl dne minde Cezayir, Tunus, Trablusgarp, M sr ve Habe hem kalc ynetimlere kavumu hem de kendi kazanlaryla huzur iinde yaamlard. Kendi kaynaklarn bizzat kendileri pazarlayarak sadece gelirlerinin vergilerini ve rirken, smrge dneminde topraklar zerinde her tr l m lkiyet haklarn dahi kaybettiler. Eitim konusunda Osmanl D evletine haksz ele tiri yneltenler ktann Avrupa m edeniyetiyle tanma sndan sonra yaklak bir buuk asr gemesine ramen en ufak bir Avrupa-Afrika ortak medeniyetinin eserleri ne rastlayamaz. Ktada en fazla orta eitim konusunda
O S M A N II

bir gelim e varsa dahi bu kuram larn tamam na yakn kilise meneli olanlardr. Yksek eitim kurum lan yok denecek kadar az olup bunlarn tam am na yakn byk bir kriz ierisindedir. Halen birok lkede ilk-orta ve yksek eitim m ali ve siyasi skntlar yznden yok de necek kadar az yaplm aktadr. Zira bir ok lkede aralk sz darbeler ve ekonomik bunalm lar yznden ne okul masraflar karlanabilm ekte ne de retmen maalar ve rilebilm ektedir. Osmanl Devleti tam drt asr kald ktada dorudan kendi kltrn emperyalist bir tavrla ve zorla tebaasna kabul ettirm edii iin bugn bata Ce zayir, Tunus ve Trablusgarp gib i eski eyaletlerinde kendi soyundan gelen Kulolu snf da dahil Trke konuan bir toplum yoktur. Oysaki bugn Afrikada 25 lkenin resmi d ili Franszca ve yine bir o kadar lkenin resmi d i li ngilizce olup, Portekiz ve spanyanm birka eski s mrgesinde de kendi d illeri resmi d il olarak k u llan l maktadr. K tadaki btn m ahalli dillere sadece konu ulduklar lkelerde m illi d il stats verilerek yazl ola rak eitilm eleri ve kullanlm alar yasaktr. Bu konuda bamsz unvan verilen lkeler kendi balarna alma yapamyor ve yaptramyorlar. Sadece UNESCO gib i ku rulular gsterm elik faaliyetler yaptrarak, szde kltr zenginliklerini muhafaza etmeye alyorlar. Osmanl hakim iyetindeki topraklarda en ufak airet bile kendi kltrn muhafaza ederken, Afrika toplum lar en tabii olan ana dillerini dahi yazp okutma hakkndan mahrum braklm tr. D il kadar hassas, hatta ondan daha nemli bir konu da din meselesidir. A frikallarn bana ne geldiyse asln da mslman olduklar iin geldi. K ta tarihi bakm n dan hristiyan kltre daha yakn olmas gerekirken, topluca denecek kadar, btn kitleler slm kabul et m ilerdi. K tadaki farkl etnik topluluklarn belli bal olanlarndan Berber, Somali, Hevsa, Bambara-Mandeng, Pl, Svalili/Sahili gib i byk etnik gruplarn tamam mslmandr. Nfus ve uluslararas ilikilerde m s pet/menfi kendilerinden bahsettirebilen Kongo, Afrika Cum huriyeti ve Angola gib i lkelerin dnda hemen her lkede slm ya byk ounluun dinidir veya en b yk gruplardan birinin dini olarak o lkede etk ili bir ko numdadr. Ancak btn bu olanlara ramen ktadaki her trl slm faaliyetin n kesilm i durumdadr. Sadece
I SYASET

hristiyanlk propagandas devam etmektedir. Yedi yz m ilyonluk ktada mslman nfus beyz m ilyon civa rnda olup, btn hristiyanlarn says henz yzmilyona ulaamamtr. Geriye kalanlar henz m ahalli fetile re inanan kitleler olup m isyonerlik faaliyetlerinin birin ci planda bunlar zerinde younlamaktadr. Yine de ky olsun kasaba olsun her mslman yerleim birim ine de bir kilise ina edilmeye balanmasyla, m isyonerliin yo un basks bunlar zerinde de vardr. Osmanl D evletinin ktaya ayak bast gnden, ayrld zamana kadar hibir idareci ve dini grevle bl geye gnderilen kimseler yerli ahaliye din deitirm e telkininde bulunmadlar. H atta tamam Hanefi mezhe binden olan Osmanllar Afrika ktasnda en yaygn olan M aliki mezhebi ve afii mezhebine mensup mslmanlarn kendi mezheplerine dnmeleri konusunda dahi g i riimde bulunmad. H atta Osmanl dnemi ncesinde Kuzey Afrika m slmanlar arasnda en byk kavgala rn kayna olan ii ve bazyye mezhepleri mensuplar nn akide ve amellerine dahi mdahale etmedi. Anado lu dan buradaki eyaletlerine gtrd insanlar iin Hanefi mtfu tayin ederken, yerli halka hizmet vermek zere M aliki mft tayin ediyordu. zellikle tarikatlar konusunda halkn huzurunu karm adklar srece yar dmc olup her trl kolayl gstererek faaliyet alanla rn geniletmelerine msaade ediyordu. Afrika ktasnda faaliyetlerinden dolay Osmanllar tarafndan cezaland rlan tarikat eyhi yokken, Avrupallarn ktaya ayak basmalaryla ilk darbeyi tarikat eyhleri ve m ritleri ye diler. Birou ya katledildi veya srgn edilerek lke l ke gezdirilerek maddi-manevi her trl baskya maruz kaldlar. M alin in en byk Ticn eyhi Hamallah bir Fransz smrge lkesinde zorunlu iskana tabi tutulm u, ancak bir trl faaliyetlerinin nne geilemeyince Fran sann gneyinde II. Dnya Sava esnasnda yahudilerin topland bir kampa konmu ve burada lm t.19 Balarna benzer durum larn geleceini anlayan ta rikatlar ellerine imkan getii her frsatta isyan ederek smrge idareleriyle bam szlk yolunda mcadele etti ler. Ancak kendilerinden ok gl olan Avrupa Devlet leri Osmanlnn yklm asndan da istifade ederek btn bir Islm medeniyetini kkten deitirm eye baladlar. 1850 ylnda Cezayirde Fransann ve daha sonraki y l
O SM A N U !

larda ngilterenin Gana ve N ijeryada atklar slm okullarnda kendilerinin Afrikadaki varlklarn kabul lenebilecek kad, imam, mezzin ve vaiz gibi din grev lileri yetitirm eye baladlar.20 zellikle Cezayirdeki Fransz slm medreseleri 1960daki bam szlk ylna kadar tam yzonyl ak kald ve buradan mezun olanlar smrge idaresinin memuru olarak maaa balandlar. retm enlik vasf olanlar ise Bat Afrikadaki Senegal, Gine, Moritanya, M ali ve N ijer gib i lkelerde de amak istedikleri medreseleri kurm akla ve idare etm ekle grev lendirildiler. Afrikal mslm anlarn asrlardr var olan geleneksel dini eitim i nce denetlendi, ardndan k st lamalar getirild i ve sonuta yasakland. Ancak 1945lerden sonra m slm anlarn rahat nefes alm alarna msaade ettiler. Btn slmi gruplar artk kendi zel okullarn aarak hibir gelecek veremeyecek olan devlet okullar yerine en azndan dini terbiye veren okullar tercih edi yorlar. Fakat Avrupa Devletleri bata Fransa olmak zere bu slm dini eitim inden rahatszln her frsatta dile getirm ektedir.21 Kendi laik ve misyoner eitim kuram larnn faaliyetlerini ahlaki fetih olarak gren Fransz aydn A frikallarn kendi eitim lerini bizzat kendi a tklar ve hibir devlet destei grmeden ina ettikleri okullarda vermelerini ise beyin ykam a merkezi, eriat naras atlan fanatik yuvalar olarak grmektedirler.22 Osmanl Devleti Kuzey A frikada, bilhassa son d nemlerinde, kendi kuyusunu kazan yahudilere en ufak bir bask uygulam ad gibi yerli halkn saldrlarndan bunlar daima korumutu. Onlar da bu iyili in karsn da ilk frsatta igale balayan Fransann hizmetine gire rek cevap verm ilerdi.23 Avrupallarn igallerini byk bir cokuyla karlam alarn yerli ahali unutm ad ve ba m szlk esnasnda Cezayir, Tunus ve Trablusgarpdaki yahudilerin tamam na yakn yzlerce yld r yaamakta olduklar evlerini ve i yerlerini brakarak Fransaya s ndlar. O sm anldan grdkleri yardm ne yerli ahali den ne de Fransadan grdler. Yine Osmanl Devleti Kuzey Afrikada ayn dine mensup kardeleri iin cam i ler, medreseler ina ederken mesel Franszlar bu cam ile rin ounu ykm ve en nemli birka tanesini kiliseye evirerek yerli ahalinin daha fazla nefretini kazanmt. Afrikal insanlar etkilem ek iin Fransann en gl din adamlar olan Kardinal Lavigerie ve papaz Charles de FoSYASET

ucauld blgeye gelerek m slmanlar zerinde misyoner lik faaliyetlerini organize etmilerdi.

n gstermesi asndan dikkatle okunmas gereken k i taplardr.25 1830 ylnda sebepsiz yere Cezayir eyaletine saldran Franszlar bunu hemen igale dntrmler ve yirm i y l sren bir sava sonucunda buraya yerlemiler di. Osmanl bu igal karsnda adeta aresiz kalm ve karlk veremeyerek sadece notalarla protesto edebilm i ti.26 Bu tavr karsnda Fransa hzn daha da artrm ve nce Bat Afrikadaki Senegal, M ali ve N ijerdeki el-Hac merin Tukulr slm Devleti topraklarn asaldrarak ele geirm iti. 1880li yllarda Bat Afrika Smrge vali liin i kurduktan sonra douya ilerleyerek Trablusgarp, Tunus ve Cezayir eyaletlerini gneyden igal etmeye de vam etti. Tunus ve Fas bir oldu bitti ile himaye ediyo rum diyerek, snrlarna dahil edince Osmanl iin yapa cak hi birey kalmad. Ancak bu topraklardan kaabilen mslm anlar Trablusgarp ve Akdenizin dousunda o gn iin daha emin bulduu Suriyeye yerletirebildi.27 Osmanl Trablusgarp! elden karmamak iin ani den yapt bir hamleyle ikinci defa stanbula balaya rak Karamanl hanedan (1711-1832) tarafndan yar m stakil bir eyalet olarak idare edilmesine son verdi.28 stanbuldan tayin ettii valilerle yaklak seksen sene buray muhafaza etti. Ancak buray koruduu gnlerde btn Balkanlardaki topraklar, Ege adalar, Suriye, Irak ve Arap Yarmadas tehlikeye girdiinde artk yapabile cek hibirey kalm am t. Cephede kazanlan 1911-1912 Osmanl-talyan Sava svirenin Ui (Ochi) kentinde masa banda talyanlara verildi.29 Ancak buna yllarca sava alanlarnda mcadele eden Trk askerleri rza gs termediler ve be y l daha vilayetin i ksm larnda ve gneyinde Sensi tarikat eyhlerinin desteiyle talyan lara kar savatlar.30 Osmanl D evletinin topraklarnda smrge idaresi kurulm asna kar verdii en byk m cadele Trablusgarp harbidir.31 Bu eyaletin talyanlarn acmasz ellerine braklmasndan sonra Sensi tarikat lideri Ahmed erif, M illi M cadeleye destek vermek zere Anadoluya gemi 1918-1924 yllar arasnda l keyi kar kar gezerek yapt konumalarla halk ciha da davet etm iti.32 Osmanl Devleti H int O kyanusundaki gerek Zengibar A dasnn gerek Kamer A dalarnn (Komor) igal edilmesine de kar gelm i, ancak XIX. asrn buhranl yllarnda buna engel olamamt. Btn Avrupa devlet lerinin Osmanl topraklarna saldrdklar XX. asrn ba nda dnyann birok mslman topluluklar gib i bu
SYASET

SMRGECLN AFRKA KITASINA YERLEMES


Avrupailar smrge dzenlerini Afrikada yerleti rirken ilk faaliyetleri arasnda Osmanl D evletinin aley hinde propaganda yrterek yerli halklar arasnda kazan dklar muhabbetlerini yok etmek bulunuyordu. Bu siya sette balangta baarl olamamakla birlikte daha son raki yllarda bu propagandalar netice verdi ve bu insan lar sadece Osmanl padiahnn hakim iyetini deil, hali felik nvann dahi reddeder hale geldiler. H alifelik me selesini bir dini problem haline getirerek Trklerden halife olamayaca ve gerek halifenin sadece Kurey'ten olaca konusu Avrupa medyas bata olmak zere btn hristiyan glerin ilim adamlar ve devlet idarecileri ta rafndan her ortamda dile getirildi. Bir taraftan mahalli m illiyetilik akm lar harekete geirilirken, dier taraf tan Osmanl halifesini Alm anyann kuklas olmakla it ham ederek btn Afrika m slm anlarn buna inandr dlar ve Padiah V. M uradn cihad arsna sadece Trab lusgarp mslmanlar mspet cevap verdiler.24 Drt asr tabii afetlerin dnda huzur ortamnda yaayan Afrika toplumlar kendilerine bu im kan salayan devletin hem de dmnlarnn siyasi oyunlar neticesinde ona kar savaacak kadar basiretsiz hle getirildiler. anakkale harbine ve Irak cephesine Franszlarn sevkettii asker lerin ou Afrikal mslmanlar arasndan toplanmt.

AFRKA KITASININ SMRGELETRLMES KARISINDA OSMANLI DEVLET'NN TAKINDII TAVIR VE AFRKALI MSLMANLARIN OSMANLI HALFESNE BALILIKLARI
Afrika K tasnda Osmanl topraklarnn igal edil meye balamas 17901 yllarda M sra giren Fransz i galiyle balad. Franszlarn M sr terketmesiyle hemen Ingilizler buraya yerlemiti. Franszlar Osmanl toprak larnda zahmet ekmeden elde edilen gelirlere bir defa alm lard. A rtk bundan vazgemeleri m m kn deil di. Fransz tarihi Jasques Thobienin Osmanl Toprakla
rnda Fransz Menfaatleri ve Emperyalizmleri" isim li yayn

lanm tezi ile A li ve Krk Haramiler adl deneme al mas kendi devletinin igallerinin arkasnda yatan hrs
O SM A N LI

katman en u noktalarndaki topluluklar da ellerinden gelen her trl yardm a kouyorlard. H atta bu m sl manlar Osmanl D evletine saldran Fransann, ngilte renin ve talyann sm rgeletirdii topraklarda yaa malarna ramen maddi ve manevi desteklerini en zor artlarda ulatrdlar. Bunun en gzel rnei M illi Mcadelenin balad gnlerde stanbuldaki halifenin gele ceini kazanlacak zaferde gren MadagaskarlI mslmanlardr. Topladklar maddi yardm lar tem silcileri va stasyla Ankaraya kadar getirerek kurulan yeni M eclise teslim ettiler. Yardm yapan m slm anlarn isim leri ver dikleri yardm m iktaryla birlikte Pariste yaynlanan Echos de l Orient dergisinde liste halinde bulunmaktadr. Yi

ve en ok kle tayan devlet olan Portekiz ayn zamanda bu ticareti en son yasaklayan lkedir.35 Bu tanan yirm i milyon rakamna anavatanndan karldktan sonra kle pazarlarnda lenler ile hayvanlara dahi layk grlmeyen tama usullerine dayanamayarak gem ilerde lenler ve bata kolera olmak zere btn saln hastalklar yzn den lenler dahil deildir. Avrupal bu insanlk ayb ile ilg ili izlerini silm i gib i grnyor. Sadece Senegalin bakenti Dakar aklarndaki kle adas Goreyi gezenler bu vaheti iliklerine kadar hissetmektedirler. Osman
lI n n

Afrikada varolduu srece byle bir insanlk ay

bna rastlanmamaktadr. Hatta bir defasnda Afrikann i blgelerinden satn aldklar kleleri Trablusgarp li manna getirerek buradan Am erikadaki smrgelerine gtrmek iin tacirler ok sayda kle topladlar. Ellerin deki bu klelerden 1.600 kii Fizan Sanca civarnda a lktan ve susuzluktan ld. Bunu haber alan Osmanl Pa diah o tarihten itibaren ok sayda insann kle de olsa bu tarzda kendi topraklarndan geirilm esini yasaklad. Yine Osmanl ile Avrupal glerin kle ticaretine yakla m lar bugn bamsz devletler olan ve her iki gcn eski topraklarnda net olarak grlmektedir. Osman
lI n n

ne zaferin kazanlmasndan sonra halifeliin byk bir tehlikeden daha kurtulduuna inanan bu mslmanlar Madagaskar Adasnda yaadklar her ehirde dini tren ler dzenleyerek bunu kutlam lar ve bulunduklar cad delere ay yldzl bayraklar asarak bir hafta boyunca se vin gsterilerine devam etm ilerdi.33

NSANLIK AYIBI KLE TCARET


Afrika ktasndan bahsedince kle ticareti konusu nemini hl korumaktadr. Kara ktada herkes tarihin karanlk sayfalarna gmlen bu yaray hi unutacak g i bi deildir. 1998 y l yeryznde kle ticaretinin yasak lannn 150. y l olarak deiik faaliyetlerle anld. zellikle kle ticaretiyle bir ekilde alakas olan her l kede bu konuda kitaplar ve m akaleler yaynland. Os
m anlInn yegane mirass lkemizde ise klelik gnde

asrlarca hakim olduu dou Avrupa lkelerinin

hibirinde bir zenci klenin izine dahi rastlanmazken At las Okyanusunda bulunan bamsz veya halen Fransz, ngiliz topraklar olan adalardan H aiti, Saint-M artinique, Jam aika, Bahama, Saint-Louis, Trinidadn nfuslarnn tamamna yakn Afrika kkenli zencilerden olumakta dr. Bu insanlarn hibirisi Afrikay rerkederek buralara kendi iradeleriyle gelmediler. Tam aksine bu ticaretin ya saklanmasndan sonra Avrupallarn kle olarak tadk lar insanlarn azat ettikleri klelerin torunlardr. SONU Afrika ktasyla kurulan temaslar XVI-XIX. asrlar arasnda idari, iktisadi, kltrel olarak devam ederken XX. asra gelince Osmanl D evletinin btn dnyayla kopan balarndan bu k ta da nasibini ald. Smrgele tirilen blgelerin deil yardm na komak, neredeyse yok edililerine seyirci kalnd. Sadece Londra ve Paris by kelileri vastasyla Zengibar, Sahra, Tunus ve Trablusgarpn igallerini birka protestoyla geciktirildi. A sr larca stanbula byk bir muhabbetle ynelen Afrikal toplum larn d dnyayla balantlar koparld gib i kta iinde asrlarca birlikte yaayan kavim ler arasna so kulan nifak tohumlar Avrupallarn ekilm esiyle b irlik
SYASET

me bile gelmedi. Afrika ktasnda kle ticaretini sadece Avrupallar yaptklar iin bu insanlk aybn anma top lantlarnda yaplanlar, zr dilem ek yerine gem ii hi kaye etmekten ileri gitm edi. Uluslararas bir antlamay la yasaklanan kle ticaretini Osmanl Devleti de adet ye rini bulsun diye im zalad.34 Zira Afrikadaki topraklarn da az da olsa bu ticaretle itigal edenler bulunuyordu. Yasak balad anda kendi topraklarndaki tacirlerin el lerinde bulunan zenciler stanbula getirilip Anadoluya sevkedilmilerdi. Kendilerine toprak verilm i ve derhal normal vatanda statsne kavuturulm ulard. Oysaki Avrupallarn yaklak drt asr (1458-1858) Afrika k tasndan baka Am erika ktasna olmak zere Atlas Ok yanusu, Byk Okyanus ve H int O kyanusundaki adala ra canl olarak kardklar klelerin says yirm i m ilyon dan fazlayd. Bilhassa A frikada kle ticaretini balatan
O SM A N LI P J I

te meyvelerini vermeye balad. Hemen her blgede b yk i savalar yaanmaktadr. Mslman olduklar halde iki dman komu olan onlarca lke var: Senegal-Moritanya snr kavgas neticesi M oritanyadaki zenci mslmanlar asrlardr yaadklar yurtlarn terkederek Seneg a le gederken, Senegaldeki ounluu esnaf Moritan
yalI Araplar canlarn zor kurtararak lkelerine sndlar.

ce devam etmektedir. M ali ve N ijeri sarsan Tevark ka bilelerinin hareketleri bu iki lkeyi iktisadi ve siyasi ynden bitirm ek zeredir. Yine Senegalin Kazamans ve Sudann gney blgesinde hristiyan aznlklar merkezi hkmetlere kar silahl hareketlerini devam ettirerek bam szlk istiyorlar. Vatikan ve hemen hemen btn hristiyan lkeler bu hareketleri her ynden destekleme ye devam ediyorlar. Ksaca, Osmanl Devletinin son gnlerine kadar A frikann i blgelerine giderek jeolojik ve corafi ince lemelerde bulunmak isteyen Avrupal seyyahlar nce s tanbula mracaat ediyorlard. Bunun sebebi gidecekleri blgedeki yetkililere Padiah tarafmdan yazlan ve yolcu luklar esnasnda korunmalarn salayacak bir ruhsat m ektubu alm akt.36 Zira byle davranmayan seyyahlarn birou canndan olmutu. Bugn ise durum tam tersi ne dnm olup Afrikann herhangi bir lkesine gitm ek isteyen Trk vatanda, Fransa veya ngilterenin stan bul/Ankaradaki konsolosluklarna mracaat ederek vize almak zorundadr. Bu vize olmadan hibir Afrika lkesi ne seyahat edemez.

Fas Devleti, Bat Sahray topraklarna silah zoruyla katn ca karsnda Cezayiri buldu. Bat Sahra meselesi yzn den iki lke arasnda hl normal ilikiler kurulamyor. Libya-ad arasnda Tibesti blgesi yznden devam eden gerginlik yaklak yirm i be yldr devam etmektedir. Nfuslarnn yarsna yakn mslman olan EtiyopyaEritre arasnda ok kanl savalar hl devam etmektedir. Bam szlk sonras snrlar masa zerinde izilen gnmzn bamsz lkelerinin bir ounda zellikle etnik meseleler yznden i savalar devam etmektedir. Mesela Cezayirde Berberi k im li i n plana karlarak bir tr lkenin blnmesine kadar gidebilecek bir hare ket her trl ortamda yrtlm ektedir. Fasta ayn ekil de olmazsa bile Berberi k im li i iin bir mcadele gizli

1 2

Vincent M onteil, L'slam noir- ne religion la conquete d c lA friq ue, Paris 1980, s. 28. Aziz Samih iter, im ali A frikad a Trkler, stanbul 1936; Ercment Kuran, Cezayir'in F ranszlar T arafndan ga li K a rlsn da Osmanl Siyaseti (1827 -184 7), stanbul 1957; Cengiz Orhonlu, Osmanl m paratorluunun G ney Siyaseti Habe Eyaleti, stanbul 1974; Abdurrahman ayc, Byk S ahrada Tiirk-Fransz Rekabeti (1858-1911), Erzurum 1970; La Qnestion Tunisienuc et P olitique Ottomane (1881-1913), Ankara 1990.

17 18 19 20 21

H, Ahmed Schmiede, "Emin Paa, TDV-slm Ansiklopedisi, c. X I, s. 117H 9. W alter Rodney, Et LEurope som d m lop p a VAfriqm, Paris 1986. Ahmat Kavas, H am liyye, TDV-slm Ansiklopedisi, c. XV, s. 400-401. Emile Combes, Enseignemen Superieur M usulman (Les Medersas), Paris 1894. Ahmat Kavas, Levolution d c l Enseignement m odem e arabo~slmique en A frique frqncophone-L es Medersqs la R epublique du M ali (1980-1994), (yayn lanmam doktora tezi), niversite Paris-7 -Deni Diderot- 1996.

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Ahmat Kavas, H ill (Ben H ill), TDV-slm Ansiklopedisi, c. XVIII, s. 15-19. Mehmed M uhsin, A frika D elili, Kahire 1312, s. 37-76, Ahmat Kavas, H arar, TDV-slm Ansiklopedisi, c. XVI, s. 107-109. Zakar Dramam Issfou, LA frique noirc dans les relations intem ationales an XVIe siecle, Paris 1982, s. 14, 131, 135. Ali Rza Paa, M irtl-C ezyir, stanbul 1293, s. 44. Cell Tevfik, Karasapan, Libya, Trablusgarp, B in ga z i ve Fizan, Ankara

22 23 24 25

Georges Hardy, U neC onquetc morale. LEnscignement en A. O. F., Paris 1817. Hamdan Khodja, Le M iroir, Paris 1985, 129-139Rachel Simon, Libya bctveen ottomanism a n d nationalism , The ottom an Involvem en in Libya durirg the War w ith ta ly (1911-1912), Berlin 1987. Jacques Thobie, nterest ve m pcrialism es fra n a is d-ans l Empire Ottoman (1895-1914), Paris 1977 ve A li et les 40 volenrs im pcrialism es et m oycn-orient de 1 9 1 4 nosjou rs, P aris 1985.

26 27 28 29 30 31 32 33

Jea Serres, La P olitique Turque en A friquc dit Nord- sous la m onarehie d e J u illet, Paris 1925. . Tufan Buzpmar, Suriyeye Yerleen Cezayirli M uhacirlerin T biiyyeti Meselesi (1874-1900), slm A ratrm alar D ergisi, S. 1, 1997, s. 91-106. H ikm et N aci, Kuzey Afrika ve Berberiler, stanbul 1955, s. 154-155. Babakanlk Osmanl Arivleri, Trablusgarp Katalogu, A. MTZ. TG. H B., 1331/1/19, 10/7. Jean-Louis Traiaud, La Leende noire d e la S anusiyya, Paris 1995, c. I-II. H ikm et N aci, Kuzey Afrika ve Berberiler, stanbul 1955, s. 60-69. Orhan K ulolu, M ustafa K em alin Yatmda ki L ibyal Lider Ahmed- erifSleym an B ann, Ankara 1981. L. B ., Les Musulmans de Madagascar. Et leurs aides au profit des orphelins et m utiles de guerre de la Turquie", Ecbos de l Orient, annee 4, n. 80, oct. 1923, s. 801-806.

1960 .
Sieur de Rocqueville, R elations des moctrs et dn G ouvem em ent des Turcs d A l ger , Paris 1675. Hamdan Khodja, Le M iroir. Paris 1985, s. 88-100. Cell Tevfik, Karasapan , a.g.e., Ankara 1960, s. 166. Abdlkadir Cm Bey (B aykut), T rablusgarpdan S ahray- K ebire Doru, s tanbul 1327, s. 178-220. Guy de Bosschere, Autopsie d c la Colonisation, Paris 1967, s. 94-96. Babakanlk Osmanl Arivleri, Y ldz Esas Evrak, 122 (121) 2389; Trab lusgarp Katalogu, A. MKT. U M ., 1271, c. 25, 189/100; Y. A. Hus., 172/57, 28/2/1300; Y. A. Hus. 221/30, 12/5/1306. 15 16 Mustafa Baktr-Cezmi Eraslan, Ebbekir Efendi, TDV-slm Ansiklope d isi ,c .X , s. 276-277. Babakanlk Osmanh Arivleri, rade-i Hususiyye, 1327, 212/44, 27. c. 1327.
O SM A N LI 1

34 35 36

Babakanlk Osmanl Arivleri, Y ldz Esas Evrak, 74 (52) 52/24, 1297. G uy de Bosschere, Autopsie d c la Colonisation, Paris 1 9 6 7 ,1 0 8 . Babakanlk Osmanl Arivleri, Y. A. H us., 176/8, 16/4/1301.

SYASET

XVI. YZYIL AVRASYA D N YASIN D A BLGESEL BRLK VE ETLLK OSMANLI, ZBEK, SAFEV VE HND-BABRL MPARATORLUKLARI: BTNSEL BR YAKLAIM

DR. NURTEN KILI-SCHUBEL


U L U D A N V E R S T E S F FN -F D E B Y A T FAK LTE S

BLGESELLEME VE BLGESEL MPARATORLUKLAR


yzyl Avrasya apnda yapsal ve kltrel deiimlere iaret eden oluumlarn yaand bir dnemdir. Bu dnemde Avrasyada blgesel imparatorluklar ykselmi ve Avrasya dnyas bu imparatorluklar arasnda blnerek yeni siyasal, kl trel ve dinsel snrlara ayrlmtr. Evrenselci ingisMool mparatorluu-sonras blgeselleme dnemi1 olarak adlandrlan bu devirde evrenselci dnemin son iz leri de ortadan kalkarak, yerini yerel ve blgesel kltr ve kim liklerin nem kazand bir dneme brakmtr. B atda Osmanl, randa Safevi, H indistanda Hind-Ba brl ve Orta Asyada zbek H anl 16. yzyln bl gesel imparatorluklardr.2 Bu imparatorluklar, Osmanl dnda hemen hemen e zamanl olarak ortaya kmlar dr. Hepsinin ortak zellii, evrenselci ingis-Mool mparatorluunun dorudan ya da dolayl olarak para s olmu boy kkenli topluluklar tarafndan ya da doru dan ya da dolayl olarak idare etmi olduu alanlarda ge limi olmasdr. Bu imparatorluklar Trk-Mool bozkr politik kltr mirasna deiik dzeylerde sahip olmu tur.3 Osmanl mparatorluu, 16. yzyl blgesel impa ratorluklar arasnda en eskisi ve en uzun yaayandr. 16. yzylda Osmanl imparatorluu yaklak ik i yzyllk bir gemie sahip bir politik yap olarak karmza k maktadr. Ancak Osmanlnn gerek kurumsal ve gerek se ideolojik olarak yeni bir kim lik kazanmasnda 16.
O SM A N LI

yzyl bir dnm noktas olarak kabul edilir.4 Baka bir deyile Kanuni Sultan Sleyman devri, Osmanlnn bl gesel snrlarna ulamasnda ve zellikle de siyasi meru iyet, hakim iyet ve hukuk meselelerinin, dnsel ve ku rumsal olarak Osmanl zm ve dolaysyla Osmanl biimi kazanmasnda nemli bir aamadr. Safevi, zbek H anl ve Hind-Babrl siyasalar 16. yzyln ilk yarsnda kurulmu olmalarna ramen, kkleri ok daha uzun bir gemie dayanan bir deiimin parasdrlar. Bu yaplarn ortaya ktklar blgeler, siya sal ve kltrel olarak bu oluumlarla birlikte yeni bir bi im kazanmlardr. Maverannehirde oluan eybani-zbek H anl Trk-Mool politik geleneinin en yakn mirassdr. zbek H anl 1500-1510 tarihleri arasnda ingis Hann olu Cuci soyuna bal ibani/Eblhayrl kolun dan gelen eybani Han (l. 1510) liderliinde kendisine katlan zbek konar-ger boylar tarafndan kurulmu tur. eybani Han, 16. yzyln balarnda A ltn Ordu sa has iinde yer alm olan konar-ger zbek boylar ile birlikte Det-i Kpaktan Maverannehire gelerek Semerkand, Buhara, Herat gib i nemli ehir merkezlerini ele geirerek, burada Tim urlu idaresine son vermi ve zbek H an ln n tem ellerini atmlardr.5 te yandan, eybani Hann dedesi iban soyundan Eblhayr Han, U lu B eyin kz Rabia Sultan ile evlenerek Tim urlulara akraba olmu olduu gibi eybani H anda yine evlilikler yoluyla Tim urlularla akraba olmutur.
I SYASET

eybani-zbek H an ln n oluumu Avrasya a pnda yaanan ve kkleri 14. yzyln sonu ve 15. yzy la dayanan blgeselleme srecinin Orta Asyada yaanan biimini sembolize etmektedir. Zira Orta Asyada blge selleme sreci ok daha evvel balam, ve zellikle 15. yzyln ortalarnda bozkr alanlarda Altn Orda ve yer leik alanlarda U m urlular idaresinin zl ile kendi ni aka hissettirm itir.6 Maverannehir-zbek H anlnn oluumu ile bir likte, Orta Asyann Maverannehir, Horasan, ve Belh gibi ehir ve yerleik hayatn nispeten gl olduu y relerinde yaklak yz elli y l sren beylerin yani U m ur lularn hakim iyeti yerini yeniden ingis soyundan olan larn yani hakimiyetine brakmtr. lgintir ki 13. ve 14. yzyllarda Avrasyann nem li bir ksm ingis-Mool mparatorluunun yaratt tek bir siyasi emsiye altnda, Yasa ve Hanln temsil et ti i evrenselci dzen iinde birletirilirken,7 15. yzyln ortalarndan itibaren ve 16. yzylda yaanan blgeselle me, evrenselci Mool dnya dzeninin zl yeniden ingis soyundan olan hanlarn idaresinde gereklemek tedir. Mool evrenselci dzenin en son kalntlarndan bi ri olan Altn Orda 15. yzyln ortalarnda zlerek ye rini bat ksm larnda her birinin bandan ingis soyun dan hanlarn bulunduu, K rm , Kazan, Astrahan gibi hanlklara, douda ise yine ingisli soyundan idarecile rin bulunduu Kazak ve zbek gruplamalara brakma s bu deiime iaret etmektedir. Maverannehirde ise eybani Han liderliinde zbek H anl, Dou Trkis tanda ise yine ingisin aatay adl olunun soyundan gelen hanlarn idaresinde hanlklar kurulmutur. Ancak bu siyasalarda Yasa ve Hanlk gib i ingisli meruiyet sembolleri ve Trk-Mool bozkr politik idealleri varl n devam ettirirken, daha eski devirlerden farkl olarak yeni yerel ve blgesel zellikler kazanmlardr. Bu han lklar siyasi meruiyet, hakim iyet asndan ve toplum iinde farkl toplumsal ve kltrel unsurlarn entegras yonunu salamak iin yeni politik kltr zellikleri ve yeni sentezler gerekletirmilerdir. Hem ingisli hem de mslman olan bu hanlklar politik kltr asndan sahip olduklar ortak zelliklere ramen, geni bir yelpa ze oluturmular, siyasal meruiyet asndan ingisli olO SM A N U

mak nemli olmu olmasna ramen yeterli olmam, konar-ger ve yerleik kkenli toplumun farkl kesim leri ni, onlarn siyasal ve ekonomik beklentilerini entegre eden yaplar oluturmaya almlardr. Orta Asyada yaanan bu gelime ile Orta Asyann evresindeki siyasi oluumlar -Osmanl, Safevi, HindBabr- arasnda paralellikler kurulabilir. Osmanl, Safe vi, Hind-Babrl siyasalar dorudan ya da dolayl ola rak miras olduklar Trk ve Trk-Mool bozkr politik geleneklerini, slamiyet ve blgesel siyasi ve kltrel un surlarla entegrasyonunu salayarak siyasi meruiyet, hu kuk ve hakimiyet asndan yeni modeller yaratmlardr. Maverannehir-zbek H anl 16. yzyln bala rnda olumu olmasna ramen, blgeye getird ii siyasi kltr ve yerini ald siyasal yapnn ok uzun bir ge mii vardr. zbek H anl yeni bir devletin ortaya k ndan ziyade, farkl kltrel katmanlarn mirasna sahip olan blgenin, politik dzenine ve anlayna, siyasal kltr ve kim liine yeni bir biim veren nemli bir ev resini sembolize etmektedir.8 eybani-zbeklerle birlikte Maverannehirde olu an yeni politik dzen, blgenin yaklak yzyl ve da ha fazla sren politik tarihine de biim vermi, 16. yz yln balarndan eybani Han zamannda oluan zbek H an ln n snrlar ve politik dzeni uzun sre dei meden kalmtr. Maverannehir-zbek H anl ile hemen hemen e zamanl olarak ykselen dier bir politik oluum ise Safevi-Kzlba devletidir. 16. yzyln balarnda ah s m ail tarafndan kurulan, Dou Anadolu, Azerbaycan, Bat ran kapsayan ve daha sonra Horasana doru da gelien Safevi-Kzlba devletinin oluumu da uzun bir gem ie sahiptir. Safevi 14. yzylda eyh S afiye (l. 1334) dayanan sufi bir tarikatten 15. yzylda onun torunlar eyh Cneyd ve eyh Haydarn Azerbeycan ve Anadoludaki faaliyetleri ile dini-askeri bir harekete ve 16. yzyln balarnda da Safevi piri sm ailin ahlk ro ln stlenerek yeni bir devlet ve slaleye dnmtr. Safevi-Kzlba oluumunda en nemli olgu Kzlba oy maklardr. Safevi-Kzlba devleti, eyh ve ah olan s m aile ve onun temsil ettii harekete Anadolu, Azerbay can ve dier baz blgelerden konar-ger kkenli ve b yk lde Trkmen olan boylarn Kzlba olup oymak I SYASET

lar eklinde kendisine katlm as ile gereklem itir.9 Aa da gsterilecei gib i Safevi-Kzlba devleti, ger po litik kltr m irasn tayan boylarn/oymaklarn k atl m ile lhanl, Akkoyunlu, Tim urlu politik m irasn ta yan bir blgede ortaya km tr. Ayrca ah sm ailin da yand eyh Safi ailesinin Akkoyunluiar ile akrabalkla r da bulunmaktadr. Bu adan bakld zaman 16. yz y ld a oluan Safevi-Kzlba devleti, eybani-zbek H anl gib i ortaya k t blgeye p olitik dzen ve kl tr asndan yeni bir biim veren evresini oluturm akta dr. Bu anlamda Safevi-Kzlba hem kendisinden nceki lhanl, Akkoyunlu, Tim urlu p olitik geleneini deiik dzeylerde devam ettirm ekte ve hem de onlardan farkl lamaktadr. Safevi-Kzlba devletinin oluumu ile bir likte devletin dininin O niki imam iili i (Itna-i Aari) devletin resmi dini olarak kabul edilm esiyle bu farkllk belirginlemektedir. 16. yzylda H indistann kuzeyinde oluan HindTimurlu/Babrl ya da Babr oullar mparatorlu u nun ykselii Orta Asya ve randa yaanan gelim e lerle ok yakndan ilgilid ir. H ind-Babrl devletinin te m elleri Babr tarafndan atlm tr. Baba tarafndan Ti m urlu yani Timur soyundan olan Babr, anne tarafndan ingisin aatay olu soyundandr. D olaysyla Babur, eybani Hann son verdii Tim urlu idaresi ile, ingisli olmas nedeniyle eybani Han ile ve dolaysyla 16. yz ylda oluan ingisli ibani/Ebulhayrl slalesiyle ve y i ne 16. yzylda Dou T rkistann nemli bir ksm n idare eden ingisin aatay adl soyundan olan ve Mo ol Hanlar olarak bilinen hanlarla akrabadr. Babr un H indistan maceras 16. yzyln balarn da Maverannehiri ele geiren eybani Han ve zbek lerle yapm olduu mcadeleden baarsz olmas ile balamaktadr.10 Babrname olarak bilinen hatralarnda bu mcadeleleri sade ve ak bir dille aktarmaktadr. Ba bur, Maverannehirde yeniden Tim urlu idaresini kur mak amacyla yapm olduu birka denemeden sonra aatay adn tayan konar-ger kkenli Trk-Mool unsurlar ile birlikte kuzey H indistann fethine balam ve Hind-Babrl imparatorluunun tem ellerini atm tr. 1504te K abili ele geiren Babr, 1530a kadar Ku zey Hindistann nemli bir ksm n kapsayan fetihlerde bulunmutur. Babrn zellikle 1526da Ludi AfganlaO S M A N 1I I

rina kar Panipatta ve yine Kuzey H indistanda nemli bir g unsuru olan H indu Rajputlara kar 15 27de Kanvada ki baars kuzey H indistanda Babr devleti nin olumasndaki nemli adm lardr.11 H indistanda Babr devleti Babr un beraberinde getirdii Trk-Mool politik kltr miras ve Trk-Mo ol aatay unsuru ile, Delhi Su ltal gib i kendisinden nce kurulan pek ok Trk ve Afgan kkenli idarelerin brakm olduu m iras zerine kurulm utur.12 16. yzyln ortalarnda Avrasya dnyasnda Trk ve Trk-Mool politik m irasn tayan, konar-ger k kenli ve ayn d ili konuan drt blgesel imparatorluk or taya km tr. Babur, Babrnamesinde, eybani Han, a
ban mahlas ile tek nshas Topkap Saray M zesinde

bulunan D ivannda13 ah smail Hatayi,14 Kanuni ise


Muhibbi mahlas ile hem duygularn ve hem de dnya

grlerini ve belkide politik vizyonlarn ayn dilde ifa de etmilerdir. Ancak kullanlan ortak dile ramen, sy lemler farkllam ve bu imparatorluklar sahip oldukla r ortak zelliklere ve eilim lere ramen, farkl kltr ve kim likleri tem sil etmilerdir.

BLGESEL ETLLKLER
Bu imparatorluklar pek ok ortak zelliklere sahip olduklar gib i, deiik dzeylerde birbirinden farkllaan yerel ve blgesel siyasal kltr ve kim likler gelitirm i lerdir. Bu im paratorluklar -Osmanl, Safavi, Hind-Babrl ve zbek H anl- siyasal meruiyet, veraset ve ha kim iyet meselelerine ideolojik ve kurumsal olarak ifade sini bulan yeni zm yollar bulmular, toplumun ko nar-ger kkenli ve yerleik kltrel, siyasal ve sosyal unsurlarn deiik yollarla ancak ortak baz eilim ler iinde eklemlemesine almlardr. Bu entegrasyon zbek H anl dnda merkeziyeti bir eilim iinde gereklemitir. M. Hodgson, bu im paratorluklarn or tak zelliklerinden dolay, Orta Asyada ortaya kan Maverannehir-zbek H an ln darda tutarak, hepsine m ilitary patronage states adn vermektedir.15 Hodgsonn da ortaya koymu olduu gib i ortak zelliklere ramen farkl renkler ortaya km tr. Bunlar ok farkl dzlemlerde ele alnabilir. Burada sadece ileride yapla cak kapsaml bir almann balang aamas sunul maktadr.
SYASET

1450-1550 tarihleri bu yaplarn genel hatlar ile oluum srelerini kapsamaktadr. Bu dnemde oluan dzen hala hassas, deikendi. Blgeler aras farkllklar belirginlememi, snrlar olunmamtr. 16. yzyln or talarndan itibaren ise yerlemesi byk lde gerek lemi gib i grnmektedir. mparatorluklarn bu ilk d nemleri ve son dnemleri ele ald zaman aka grle bilir. Hind-Babrl D evletinde 1530lare kadar fetihler dnemi, 1530lardan 1545lere kadar gei dnemi, ve ancak 1556larda sonra zellikle Ekber (1556-1605) za mannda yerleme dnemi balamtr. Hatta Babrn olu Hmayun zamannda (1530-1540 ve 1555-1556) er ah Sur, Kuzey H indistanda Afganlarn ve Hindularm gcn birletirerek geici de olsa Babrllerin egemenliine son vermitir. Yine bu tarihler arasnda hatta 1530da Babrn lmnden Babrn ailesi iin de veraset tartm alar devam etmitir. Siyasal meruiyet asndan sorunlar zmlenmemitir. Bu tartmalara sadece Babrn oullan deil, Trk-Mool bozkr poli tik anlay ve Yasa erevesinde Muhammed Mirza, Sul tan Mirza gibi kuzenler de katlm tr.16 1530da Babr un olu Hmayun tahta getikten sonra da bozkr politik idealleri erevesinde H m ayunun kardeleri Kamran, H indal, Askeri iktidara ortak olmulardr. Ka bul ve Kandahar Kamurana, Alvar H indala ve Sambal A skeriye hisse olarak verilm itir.17 Bu dnemde sadece ynetici slale deil, onlarn dayand ynetici askeri elit zellikle Orta Asyadan gelen konar-ger kkenli askeri-siyasi unsurlar da iktidara ortak olmulardr. Af gan ve Hindu gib i yerel unsurlar ise henz Babrl ha kim iyetini kabul etmemektedir. Ekber dnemi devletin merkezilemesi asndan nemli bir aamaya iaret et mektedir. Bu dnemde Hind-Babrl devleti bir taraf tan Mslman ve Hindu krallklar aleyhine yaylrken onlar da ynetime katacak bir politik anlay ve dzen olumaya balamtr. Streusandn belirtmi olduu gibi Hind-Babrl Devleti, Babrn Orta Asyadan getirdi i Trk-Mool politik kltr miras ile H indistanda bulduu politik mirasn saraydaki ortaklna dayan m aktadr.18 Ekber siyasasnn en belirgin zellii onun dayand askeri-brokratik eliti genileterek, Hindulara, Afganlara ve ayrca randan g eden kltrel elite
O S M A N II

yer vermi olmasdr. Hindulara ve M slmanlara eit haklar tanyan Ekber onlara yksek makamlar vermi ve orduya almtr. 1572de idari sistemde deiiklikler ya pan Ekber, mansabdari sistem ii gelitirm itir.19 Mansabdari sistem ile ok farkl unsurlar ekonomik ve siya sal olarak merkeziyeti bir tavrla bir arada tutm aya al an Ekber dini siyasetinde de benzer bir yol izlemi ve katlm c olmaktan ziyade kapsayc orta bir yol bulm a ya almtr. Bylece sosyal ve politik olarak toplumun farkl unsurlar arasnda entegrasyon salamaya alm ve bu entegrasyonun kesitii yer olarak saray genilet m itir.20 randa H indistandan farkl bir oluum grlmek tedir. H ind-Babr im paratorluuna H in d istan daki mevcut eitlilik biim verirken, randa ik ilik biim vermitir. Safevi-Kzlba oluumuna bakld zaman belirli dnemleri ayrd etmek mmkndr. 1515 lere kadar fetihler ya da oluum dnemi, bu tarihle 1530lar ve hatta 1580lere kadar gei dnemi ve daha sonra ah Abbas (1588-1629) imparatorluk dnemi balamaktadr. Genel hatlar ile yaplan bu dnemletirme deitirilebi lir ve ah Talmasb dneminin zellikle 1530lardan son raki evresi Safevi-Kzlba devletinden Safevi D evletine gei olarak kabul edilebilir.21 Safevi Devletinin kurulmasnda en nemli olgu, Anadolu ve Suriye ve baz dier blgelerden katlan K zlba oymaklar ve onlarn Safevi tarikat eyhi pir-i mridan ah sm aile olan zel ballklardr. Kzlba oy m aklar devletin oluumunda ve oluumundan sonra siya si, dini ve askeri bir btn olarak rollerini devam ettire cekler yapsal sorunlara neden olacaklardr. Kzlba oy mak sistemi hakknda kesin bir ey sylenemese de belir li zelliklerini grmek mmkndr. Kzlba-oymak r gtnde bozkr siyasi idealleri ile suf iktidar kavramlar harmanlam ik ili bir zellik kazanmtr.22 Ruhani ola rak Safevi tarikatnn yeleri yani m ritleri birbirlerine eittirler. Yalnzca her oyman ruhani lideri halife on lar temsil etmektedir. Kzlba oymak sistemi iinde bozkr politik ideallerine gre herkes birbirine eittir (par inter pares), ancak aralarndan setikleri siyasi tem silci han onlar st dzeyde tem sil etmektedir. Hem ruhani otorite ve hem de dnyevi otorite Kzlba oyma nn siyasete katlm n salamaktadr. Bu oymaklarn
I SYASET

Safevi ailesi ile olan ilikilerinde bu aka ortaya k maktadr. Safevi ailesini ruhani ve siyasi olarak destekler ken, karlndan yeni fethedilen topraklardan pay iste mektedirler.23 Burada Trk-Mool hakim iyette ortakl n Safevi-Kzlba devletine nasl biim verdiini gr mek mmkndr. ah sm ailde bozkr geleneine uy gun olarak ele geirilen topraklar oymaklar arasnda paylatrlm ve paylalan alanlara Sam, Bahram, Elkas Mirza gibi kardelerini atamtr. Kzlba-oymak siste m inin paylam ngren bu ik ili i dnda Safevi ahla rnn ah sm ailin zamanmda beri karlat dier bir ik ilik toplumun ikiliidir. B ir taraftan Kzlba oymaklar ve onlarn Kzlba suf slam dier taraftan, Safevi aile si ile bir ba olmayan ve byk bir ksm ii olmayan tarmsal ve kentli tacik ya da farsi" nfustur. Bunlarn bir ksm ay zamanda ran-slam brokratik gelenein temsilcisidir. Safeviler toplumun bu ik ili in i zecek ya da ikisini bir arada tutacak politik bir dzen ve meru iyet anlay gelitirmeye almlardr. ah sm ailin 1501de On ik i mam iili i devletin resmi dini olarak kabul etmesi ve bunu topluma yerletirmeye almas bu adan nemli bir admdr. te yandan yine ah sma il zamannda Yedinci mam Musa Kazm araclyla Hz. A liye dayandrlan ve ah sm aile seyyitlik kazandr mak da bunun bir parasdr. Bylece bir taraftan K zl ba islamn ve onun paylamc yapsn zp dier ta raftan Kzlba olmayan toplumun gznde meruiyet kazandrlmaktadr.24 Bu dnemde ii ulemann getir tilmesi ve glendirilmesi de bu gelim enin bir paras olarak grlebilir. Ancak ii ulema hanedan desteklese bile Osmanldan farkl olarak hanedandan bamsz ko numunu da koruyacaktr. zellikle 17. yzylda ii ule mann konumu dikkate alndnda25 Safevide Osmanlda grlen bir m erkeziyetiliin ve zelllikle Osmanldaki gibi ulema ve devlet ilikisinin kurulm ad gr lr. randa zellikle ah Tahmasb ile balayan bu sre cin kltrel etkileri bir tarafa sosyal ve siyasal olarak nemli bir deiime yol amaktadr. zellikle ah Tah masb zamannda Kzlba oymaklarn isyanlar (15241536) bu politikalara tepki olarak ortaya km tr.26 An cak Tahmasbn torunu ah Abbas zamannda bu payla mc sistem tamamen deitirilm itir. ah Tahmasb K
O S M A N II I

zlba oymaklarn askeri ve siyasi gcn azaltrken, ah Tahmasb zamanndan itibaren oluan gulam sistemini ge litirm itir. Bu imparatorluklar arasnda zellikle eybani-zbek H anl dierlerinden olduka farkl bir yol izlemi tir. eybani-zbek H an ln n politik dzeni Osman lIdan ziyade baz alardan Safevi D evletinin Kzlba sistemi ile benzerlikler tam aktadr27. mparatorluklarn politik dzen asndan oluturduu yelpaze iinde zbekler ve Safevi ik ili yaplar ile Osmanl, Hind-Babrl devletinden farkllamaktadrlar. Bu imparatorluklarn merkeziyeti ve birikim ci yapsna karlk eybani-z bek H anlnda ekonomik ve politik olarak paylam benimseyen bir dzen olumutur.28 eybani-zbekler, meruiyet, hakimiyet ve hukuk meselelerine Osmanl, Hind-Babrl ve ksmen de Safev iden farkl olarak paylamc bir tavrla zm getir mitir. zellikle bu farkllktan dolay zbek H anl blgesel bir imparatorluk olarak dier imparatorluklarla eit konumda grlmemektedir. Ancak zbek H anl adem-i merkezi politik dzenine ramen, toplumun g er ya da yerleik farkl kesim lerini bir arada tutan enteg re ve koordine bir yap olarak karmza kmaktadr. Maverannehir-zbek H anlnda da ik ili bir yap mevcuttur. eybani Han ve ger zbek boylarnn Orta Asyann ehir ve tarmsal hayatnn gl olduu blge lere gelmesi ile birlikte, Trk-Mool bozkr politik ide alleri ile yerel ve yerleik toplumun politik idealleri kar lam ve bu karlamadan zbek politik dzeni orta ya kmtr. ingis soyundan olan eybani Han ve ailesi blgede Yasa ve Hanlk gibi ingisli siyasi sembolleri glendirirken, toplumun yerleik ve ehirli unsurlarnn iktidara katlm asna izin veren bir ortam yaratmlardr. Bu adan ik i kesim arasnda paylama dayanan bir den ge kurmulardr. eybani Han Yasa erevesinde ele ge irilen topraklar kendi ailesi yani amcalar arasnda ya tay bir paylam benimsemi, ekonomik ve siyasal olarak bir merkez yerine birden fazla merkez ortaya kmtr. Takent, Semerkand, Buhara ve Belh zbek H anlnn merkezidir. Bu merkezlerin banda ibani/Eblhayr Han slalesinin bir kolu bulunmaktadr. Slalenin en yal yesi han olarak kabul edilmitir. Dier imparator luklardan farkl olarak veraset tartm alar youn bir eS Y A S IT

kilde yaanmamtr. Hann otoritesinin sembolik olma s bunda nemli bir rol oynamtr. Ortaya kan merkez lerden sadece birine sahip olan hann fiili otoritesi sa dece kendi merkezinde sz konusu olurken, dier mer kezler siyasi ve ekonomik olarak zerk birim ler haline gelmilerdir. zbek sistemindeki bu yerelleme, ayn za manda yerel ve yerleik unsurlarn, ger kkenli unsur larla entegrasyonun bir merkez tarafndan gerekletiril mesi yerine yerel olarak zmlenmesine olanak sala mtr. Bu adan eriat erevesinde de otoritesinin paylamn benimsemi; tccarlar, ulema ve meayih ye rel gler ve unsurlar olarak ya da iktidarn gayri resmi paylamclar olmulardr. Bylece hem hanlar ve hem de ayr merkezler balamnda sultanlar iktidarn payla m anlay iinde yasa ve eriat arasnda bir denge salamaya almlardr.29 B ilindii gib i Osmanl D evletinin dier blgesel imparatorluklardan m eruiyetini bu ikisinin dnda farkl bir biimde gerekletirmitir. Osmanllar, sultan devletin ve dinin koruyucusu olarak gren ve adaleti temel alan bir siyasi meruiyet ve merkezileme sala mlardr. Osmanlda sultann m eruiyeti eriat ve yasa y ieren kanun adayanm tr.30 16. yzyln ortalarndan itibaren birbirinden poli tik kltr ve kim lik asndan farkllaan bu imparator luklar arasnda farkl dzeylerde etkileim yaanmtr. Blgesel farkllklara ramen, ortak bir kltr ve diplo m atik dnya kurulmutur.

kilde hitap etmilerdir. Aralarnda bir eit diplom atik nezaket anlay gelimitir. Hepsi de hakim olduklar blgede, halife ve dnyann efendisidirler. 16. yzyl Osm anl tarihisi Mustafa A lide 16. yzyl dnya tarihini sunarken bu imparatorluklar birbirine eit olarak sun m aktadr.31 mparatorluklar arasnda oluan diplomatik dnyann ortak d ili ise zellikle bar dnemlerinde dip lomasinin nezaket kurallarndan biri olarak da kabul edi len Farsa olmutur. Fakat baz dnemlerde Farsa ve Trkenin karlkl olarak kullanld bilinmektedir. Osmanl Devleti corafi konumu ve d siyaseti a sndan zellikle Kanuni Sultan Sleyman dneminden itibaren Avrupaya dnk olmasna, Avrupadaki ilikiler ve diplomasisi ile yakndan ilgilenm i olmasna ramen, dousundaki dnyaya zellikle Safevi, zbek ve HindTimuri/Baburi devletleri arasnda oluan diplomatik, kltrel ve ekonomik dnyaya ortak olmu ve onu etki lemitir. 16. yzylda blgesel imparatorluklar -Osmanl, Safavi, Hind-Babrl ve zbek H anl- arasndaki blge sel snrlar ve blgesel etki alanlar belirlenmi ve kabul edilmitir. Dnem dnem younlaan blgesel rekabetle re ramen bu snrlar uzun sre deimemitir. mpara torluklar arasndaki ilikilerde bar dnemlerinden ok atma dnemlerine baklm olduu iin genellikle s rekli bir mcadelenin yaanm olduu dnlmekte dir. zellikle Osmanl-Safevi ilikileri iin bu durum sz konusudur. Ancak Kanuni dneminde yaplan 13 sefer den sadece tanesi Safevilere kar yaplm tr. te yandan Safevi-zbek ilikileri iin de benzer bir durum sz konusudur. Sunilik ve iiliin yaratt keskin d m anlk iinde yaanan bir mcadeleden ok dnem d nem ortaya kan ou durumda i gelimelerle bal olan hareketlerdir. zellikle zbek Han Ubeydullah Han zamannda M. Dicksonun gstermi olduu gibi ou durumda dier zbek sultanlar onu destekleme milerdir.32 Osmanllar I. Selim den sonra, Safeviler ah sm ailden sonra, hatta 1 5 l4 te aldran tecrbesinden sonra, zbeklerde Ubeydullahn son dnemlerinde Hind-Babrller Babrden sonra nispeten bar bir ta vr sergilemilerdir. 16. yzyl boyunca bu imparatorluklar arasnda ya anan mcadele ya da rekabetler, yaylm a amacndan ziSYASET

BLGESEL MPARATORLUKLAR VE DPLOMASI DNYASI


16. ve 17. yzyllar arasnda bu imparatorluklar arasnda kltrel ve diplom atik bir dnya kurulmutur. Osmanl, Safevi, zbek ve Hind-Babrl hkmdarlar arasndan gerekleen ilikilerin, yazmalarn, OsmanlSafevi ya da Osmanl-zbek ya da Hifld-Babrl-zbekler gibi bire bir ele alnmasndan bir btn olarak in celenmesi bu imparatorluklar arasndaki diplomasinin biimlerini ve aralarnda oluan uluslararas hukuku ve dnyay anlamak asndan byk nem tamaktadr. mparatorluklar diplom atik ilikilerinde zellikle rekabet etmedikleri dnemlerde yani bar dnemlerinde birbirlerini eit olarak kabul etmi ve birbirlerine bu e
O SM A N LI

yade, stratejik ve ekonomik alardan nem tayan ancak kltrel, dinsel ve siyasal alardan farkl zelliklere sa hip belirli tampon blgeler olmutur. mparatorluklar aras rekabetler ya bu blgeler zerine kontrol salama ya da dier tarafn kontrolne gemesini nlemek ere vesinde yaplmtr. Osmanl-Safevi rekabetinde Irakeyn yani 16. yzyl terminolojisi iinde Irak- Acem ve Irak- Arap blgeleri, Safevi-zbek mcadelesinde Horasan blgesi zellikle Herat ve civar, Maverannehir-zbek H anl ile Hind-Babrller arasnda zellikle Belh ve Badehan, Safevi ile Hind-Babrl arasnda da ise zel likle Kandahar blgesi rekabet alanlar olarak karmza kmaktadr. mparatorluklar aras snr blgelerini de oluturan bu blgeler, bu imparatorluklar birbirine ba layan ve zellikle blgesel ticaret asndan nemli rol oynamaktadr. Hindistan ile Orta Asya arasndaki Belh ve Badehan Hindistan-Orta Asya ticaretinde nemli merkezler olup, H indistann Orta Asyaya alan kaps dr. Belh, Badehan ve Kandahar ise Hindistan-Orta As ya ve ran ticaret yollarnn kesitii noktalarda bulun maktadr.33 16. yzyl boyunca imparatorluklar arasnda yaplan mcadelelere bakld zamanda bu aka gr lebilir. Bu tampon ya da snr blgeler ise srekli olarak bu imparatorluklar arasnda el deitirm i ve bu blgeler ne siyasi, ne kltrel ve ne dinsel olarak imparatorlukla rn oluturduu blgesel snrlar ve blgesel kltrlere dahil edilememilerdir. K ltrel, etnik ve dinsel olarak ayrma yerine harmanlamann youn olduu bu blge ler imparatorluklar aras rekabette de nemli rol oyna mlardr.34 16. yzylda bu imparatorluklar, ya bar devam et tirmek iin ya da o srada rekabet halinde bulunduu im paratorlua kar dierinin desteini almak ya da taraf szln salamak iin diplom atik manevralarda bulun mulardr. Osmanl Safevi Devleti ile olan mcadelesin de, zbek H anl ile ounlukla sonu vermeyen ortak bir cephe oluturma abalarnda bulunurken,35 Horasan iin yaplan zbek-Safevi mcadelesinde zbekler, Hind-Baburi hkmdarlarn desteini ya da tarafszl n salama yoluna gitm itir. Ancak bu tr diplomatik manevralar uluslararas g dengesi anlayndan ziyade politik pragmatizme ve imparatorluklarn i yaplarnda ki gelimelere yakndan bal olmutur.
O SM A N II

Bu imparatorluklar aras diplomasi de ynetici s lale yelerinden birinin kar tarafa snmas da sklkla rastlanmaktadr. K anuninin olu Bayezid Safevilere, Safevilerden Elkas Mirza Osmanlya, Hmayun Safeviye Kamuran zbeklere snmtr. mparatorluklarn rekabet iinde olduklar blgele re ynelik politikalar da benzerlikler tamaktadr. Bu blgeler yaplan mcadeleler bazen ak bir atmadan ziyade buralara hakim olan yerel unsurlarn ve ynetici leri manipule etmek ya da kendine deiik alardan balama abalar ya da bu blgedeki yerleik ya da kabi le unsurlarnn taraflar kullanmas eklinde grlr. Sa fevi-zbek mcadelesi srasnda Horasan blgesi bu tr politikalara maruz kalrken, Hind-Babr ve zbek ara sndaki mcadele de zellikle Belh ve Badehan blge sindeki Afgan kabilelerine kar tutum u, Osmanl-Safevi ilikilerinde zellikle Gilan ve irvandaki yerel idareci lerin konumu ve politikalar ilikilerin belirlenmesinde nemli rol oynamaktadr.36

KLTREL ORTAM VE ORTAKLIKLAR


Blgesel imparatorluklar -Osmanl, Safevi, HindBaburi ve zbekler- blgesel kltr ve kim likler geli tirmelerine ve ortaya kan blgesel siyasi ve dinsel snr lara ramen aralarnda kltrel ortaklklar ve alveriler devam etmitir. Blgesel snrlar aan zellikle saray merkezli ortak bir kltr ortam olumutur. Genellikle imparatorluk saraylarnda yeeren ve korunan bu kltr ortam ve yaratt rekabet sayesinde stanbuldan Del h iye kadar sanatlar, tccarlar, entelekteller, sufiler ra hata yeni k a riy e r le r ve yeni ortamlar iin g etmiler dir. 16. yzyl, siyasi ve askeri blgesel snrlarn olutu u, siyasi hareketliliin nispeten azald, buna karlk, blgeler aras kltrel, entelektel ve ticari hareketlili in artt bir dnem olarak karmza kmaktadr. Bu dnemde blgeler aras entegrasyonu ve iletiim i gerek letiren siyasi yaylmadan ziyade bu tr bir hareketlilik gib i grnmektedir. Bu dnemin en nemli hareketliliklerinden biri Ti m urlu sanatsal ve kltrel mirasna da sahip olan ran dan kaynaklanmtr. randaki iilik onun komu oldu u snni imparatorluklar arasnda kltrel duvarlar
I SYASET

olumasna yol amamtr. 16. yzyl ve daha sonraki yzyllarda ran ve Horasandan Orta Asya, H indistan ve O sm anlya sanat, air ve entelektel g yaanm tr.37 Bir anlamda ran dier imparatorluklara sanat ve sanat ihra etmitir. randan g eden sanat ve k lt rel elitin nemli bir ksm H indistanda H ind-Babrl devletinin brokrasisini ve de sanat atlyelerini doldur mutur. H indistana g edenlerin nemli bir ksm Ho rasan, Kazvin ve sfahandan gelm ilerdir. McChesneyin belirttii gib i, H ind-Babrl saray 16. ve 17. yzyllar da dnemin Amerikas gib i olmu, sanat ve airler ve brokratlarn kariyer yapmak ya da lu tf bulm ak iin g it tikleri bir yer olmutur.38 randan yaanan sanat diasporasndan Osmanl da nasibini alm tr. Safevi ile Osmanl arasndaki 16. yzyl boyunca devam eden mcadelelere ramen, her iki devletin k l trel ve siyasal elitleri arasndaki sanatsal ve kltrel alveriler youn bir ekilde devam etm itir. Tarzi, Ru hi ve Ahdi gib i airler, M enla Muhammed R za Tebrizi, Menla Kasm A li Tebrizi g ib i pek ok hattat Osmanl sa rayna gelm itir.39 Bu dnemde Osmanl ve Safevi sanat lar, yazarlar ve airler yakt ilikilerde bulunmular ve bu sayede Osmanl saray Safevi saray ve atlyelerinden gelen zengin el yazma ve m inyatr kolleksiyonlarna sa hip olmutur. Topkap Saray mzesi zellikle Horasan ve irazdaki atlylerde retilen resim li elyazmalarna sahiptir.40 16. yzylda randan Orta Asyaya da nemli g ler yaanmtr. G edenler arasnda hem sunni ulem a ve hem de sanatlar bulunmaktadr. Bu glerin nemli bir ksm eybani Han ve U beydullah Han zamannda ger eklemitir. 16. yzylda Safeviden zbeklere zellikle sunni ulema g etmitir. Bunlardan en nemlisi eyba ni Han iin Mihmannam-yi Buhara adl eseri yazan afi hukuk alim i ve Davaninin rencisi olmu olan Fazlullah Ruzbihan K unjidir.41 Ayrca Zeyneddin Vasif, Badei al-Vekayi adl eserinde sanat ve ulem a kafilesinin

raylarn varlndan kaynaklanyor olsa gerekir. Safevi D evletinin olumas ile zellikle i'ili in resmi bir din olarak kabul edilmesi ile b irlikte O rta As ya ile ran arasnda zellikle mezhepsel ayrlklardan kay naklanan kltrel bir bariyerin kurulduu ileri srl mtr. Ancak 16. yzylda ran ile Orta Asya arasnda ki ilikilere ve deiime bakld zaman mezhepsel ola rak byle bir ayrm n var olmasna ramen, kltrel al veriin devam ettii grlmektedir.43 zellikle Horasan blgesi ran ile Orta Asya arasnda bu alveriin youn bir ekilde gerekletii blge olmutur. rann sanat ve sanat rnleri ihracna karlk, Orta Asyada zbek H anlklar baka bir hareketin zel likle suf tarikatlerin geni bir alana yaylm asnda nem li rol oynamtr. te yandan ayn zamanda tccar erba b olan tarikat eyhleri Orta Asyay dier im paratorluk lara balayan nemli bir ba olmutur.44 Ticaretle b irlik te zellikle N akibendiyya tarikat Orta Asyadan H in distana, O sm anlya ve Dou T rkistana yaylm tr.45 zbek H anl ile H indistan arasndaki ilikilerde hem eliler ve hem de tccarlar olarak suf eyhler nemli ro l olmutur. 15. yzyln sonlarna doru mehur Nakibendiyye eyhi Ubeydullah Ahrarn evladlar ve 16. yz y ld a N akib en d iliin yeni silsilesin d e M ahdum -i Azamn evladlar H indistana gitm iler ve Hind-Babrl saraylarnda kabul grmlerdir. Orta Asya ile H in distan arasndaki kltrel balarda bu hareketi nemli dir. Orta Asyadan H indistana giden N akibendiyya eyhleri iki devlet arasndaki diplom atik ilikilerde de nemli rol oynamlardr. Ekber, Hoca Eref Nekibendiyyeyi Abd-al M um inin Bedahandaki faaliyetlerini durdurmasn salamak iin eli olarak gndermitir.46 Hindistan ile Orta Asya arasndaki ilikiler baka ynler den de devam etmitir. zellikle 17. yzylda bu ilik i lerin younlatn grlmektedir. 17. yzyln mehur zbek tarihileri hayatlarnn byk bir ksm n H indis tanda geirm ilerdir. zbek tarihi Tezkire-i Mukim
Han inin yazar Yusuf M ni ve yine zbek tarihi Silsilat al-Salatin'va. yazar M ir Muhammed Salim H indis

zellikle Horasann Safevilerin eline gemesiyle Orta Asyaya yapm olduu g seyahatini anlatmaktadr. randan Orta Asyaya sunni ulem a g ederken, ii ule ma da rana getirilm itir.42 randan yaanan sanat ve sa nat hareketliliin nemli nedenlerinden biri 16. yz ylda sanat ve kltrel adan birbiri ile rekabet eden saO SM A N LI

tanda domu ve uzun sre burada yaamlardr 47 M ir Muhammed Salim hacca giderken stanbula da gelm i ve hatta bir sre III. Ahmedin yannda bulunmutur.48 zbek H anlnn Osmanl ile olan kltrel ve si yasal balantlarnda Sufi eyhler arac olmular, OsmanI SYA SET

I devletine eliler olarak gnderilmilerdir. Osmanl Devleti Orta Asyadan gelen ounluu sufi eyhler ve mridlerinden oluan hac kafilelerin gvenlii iin b yk aba gstermitir.49 16. yzyln ortalarna doru hacca giderken Osmanl topraklarndan geen Kbrevi tarikati eyhlerinden Harezmli eyh Hseyin Kemaleddin Horezmi, Osmanl topraklarnda iken, ayn tarihler de Osmanl Am irali eydi A li Reis Harezmde bulan m aktadr.50 Hindistan-Babr im paratorluu zamannda H in distanl tccarlar Asyann byk bir ksm na yaylm lar ve g ittik leri yerlerde tccar topluluklar kurm ular dr. Dalein ortaya koymu olduu gib i 16. ve 17. Avras ya apnda H indistanl tccar diasporas yaanm tr.51 Bu yzyllarda H indistandan gelen tccarlar, Orta As yada, randa ve Rusyada nemli ticari faaliyetlerde bu lunmu, buralarda ticaret birlikleri kurmulardr. H in distandan gelen tccarlar Orta Asya tccarlar ile b irlik te Avrasya ticaretini canl bir ekilde devam ettirm iler dir.52 Osmanl m paratorluu dier im paratorluklarla karlatrld zaman, hem konumu itibariyle ve hem de yaps itibariye askeri adan ve zellikle askeri tekno loji asnda olduka stnd. Osmanl Devleti Safevi ile olan mcadelesinde bu stnlnden olduka yararlan mtr. Bu adan bakld zaman Osmanl D evletinin dier imparatorluklara dorudan ya da dolayl olarak as keri teknoloji ihra ettii ileri srlebilir. n alck n be

lirtm i olduu gib i 1528de ah Tahmasb zbeklere kar yap t mcadele de tabur cengi olarak bilinen Osmanl askeri taktiin i taklit ederek baar kazanmtr. Safeviler ateli silahlarn nemli bir ksm n Osmanllardan alm gib i grnmektedirler.53 nalcka gre ah Tahmasbn ordusunda R um lu Tfengiler bulunm akta ve ateli silahlarla ilg ili top, topu, tfeng, tfengi pek ok terminoloji Osmanlcadan Safevilere gem itir.54 Safevi dnda H indistan ve Orta Asyaya da Osmanl devleti as keri teknoloji ihra etmi gib i dorudan ya da dolayl olarak askeri teknolojinin yaylm asnda nemli rol oyna mtr. H indistanda ateli silahlar tayanlar Rum i ya da Rum lu olarak bilinm ektedir. Babur, hatralarnda bah setmi olduu gib i askeri baarlarn A li Kulu ve Mus tafa Rum i adlarndaki top ve tfekilerine borlu olmu tur.55 16. yzyl Avrasya dnyasna O smanl, Safevi, H ind-Babrl ve zbek blgesel im paratorluklar ha kim olmu, bu im paratorluklar arasnda oluan ekono m ik, siyasi, kltrel ve diplomasisi 18. yzyla kadar Av rasya dnyasna dam gasn vurmutur. Avrupann ve corafi keiflerin bu dnyaya etkisi 16. yzylda hissedil meye balanm olmasna ramen henz erken ancak 17. yzyln sonlarna doru gelin d ii zaman 16. yzyln Avrasya dnyasna hakim olan bu im paratorluklar Avru pada yaanan teknolojik ve ticari-ekonomik devrim in etkilerini derinden hissetmiler ve kesinlikle Avrasya dnyasnn dengesi ve merkezleri deimeye balamtr.

senbike Togan, F elx ibility a n d Lim itation in Seppe F om a tion , Leiden-New York: B rill, 1998. ingis-M ool imparacorlunun Avrasya apnda etkisi hakknda bkz.: T. Alisen, Ever Closer Encounters: The Appropriation of Culture and the Appropriation of Peoples in M ongol Empir \ J o u r n a l o f Early M odem H istory 1, 1997, s.2-23.

the Second a n d His T im , stanbul, The Isis Press, 1993, s. 59-92; Cornell Fleischer, B ureaucrat a n d Intellectual in the Ottoman Empire , Princeton-New Jersey, Princeton U niversity Press, 1986 zellikle s. 253-272 ve ayrca Fleischer, The Lawgiver as Messiah: The M aking of the Im perial Image in the R eign of Sleym an, G illes Veinstein (ed.) s. 158-187. 5 eybani Han ve 16. yzylda Maverannehir-zbek H anl hakknda bkz.: R. G. M ukm inova, Borba za Maverannahr m ejdu Tim uridam i i eybandami, Doktora Tezi, Leningrad, 1949; M. Dickson, S hah Tahmasb a n d the Uzbeks. The D u el F or Khurasan, Doktora Tezi, Princeton University, 1958; R. McChesney, W aqf in C entral Asa, Princeton, Princeton Univer sity Press, 1994 ve N urten K l, Siyasal Kltrde D eiim: eybani Han ve zbek Siyasal O luum u, Doktora Tezi, Ankara niversitesi, 19996 . Togan, A ltn Ordu zlrken K rm a Giden Yol, Trk-Rus likile rinde D n B ugn Sempozyumu , Ankara, 1992. 7 8 9 Bkz.: . Togan, 1998. Bkz.: N urten K l, 1999Safevi D evleti hakknda bkz.: Faruk Smer, S afevi D evletinin K uruluu ve G elim esinde A nadolu Trklerinin R ol , Ankara, 1992; M . M azzaoui, The
SYASET

Bunlara, in-M ing, Japonya, Rus ve Avrupadaki oluum lar ekleyebili riz.

O smanllarda Trk-M ool m iras hakknda farkl grler in bkz.: H. nalck, O smanllarda Saltanat Veraseti, S iyasa l B ilg iler F akltesi D ergi s i 14, 1 (1959), s. 69-94; J . Fletcher, Turco-Mongolian Monarchc Tradition", H arvard Ukranian Studies 3-4, 1 1979-1980, s. 23 6-2 51; senbike Togan, Ottoman H istory by Inner Asian N orms, H alil B erktay ve Suraiya Faroqh (eds.), N ew Approacbes to State a n d Peasant in Ottoman History, London, Frank Cass, 1992, Cornel Fleischer, 1986, s. 273-279.

H alil nalck, T he Ottoman Empire : The C lassical Age. 13 00-16 00, ev.: C. Imber ve N. Itkowitz, New York, 1973; H alil nalck, Sultan Sleyman: The Man and the Statesman, G illes Veinstein (ed.), Solim an le M agnifique et son Temps, s. 89-10 3; nalck, State, Sovereinty and Law During the R eign of Sleyman, H alil nalck ve Cemal Kafadar (ed.), Sleyman
O SM A N L I R

Origins o f the S afavids ; Sbism, Sufism a m d G u la , W iesbaden, 1972; Roger Savory, Iran under the S afavids , Cam bridge, Cam bridge U niversity Press,
1980 .

Kafadar (ed.), Sleym an the Second a n d His Time, stanbul, The Isis Press, 1993, s. 237-241. 35 A. Burton, Relations Between the Khanate of Bukhara and Ottoman Turkey, 1558-1702", Intern ation al J o u r n a l o f M id d le East Studies 5, 19901991, s. 83 -10 5; Jean-Louis-Grammont, Les S afavides et leurs voisins. Contribution a L'histoire des relations in tem ation ales dans LOrient islam ique de 1514 a 1524, stanbul, 1986; M. Dickson, 1958. 36 37 Rhoads M urphey, Suleym ans Eastern Policy, s. 229-248. Masashi Haneda, Emigration of Iranian Elites to India during the l 6 ,h and 18ch Centuries", C ahiers d A sie C entrale 3 -4 ,1 9 9 7 , s. 129-143; P iscilla P. Soucek, Persian Artists in M ughal India: Influences and Transformations, M uqam as 4, 1987. 38 39 40 McChesney, 1991. Fleischer, 1986, s. 123. Filiz aman ve Zeren Tannd, Remarks on Some M anuscripts From the Topkap Palace Treasury in the Context of Ottoman-Safavid R elations, M uqam as 13, 1996, s. 132. 41 Fazlullah b. Ruzbihan sfahani, M ihm an-narm -yi B uhara , M anuihr Sutuda (ed.), Tahran, 1963. 42 Andrew N ewman, The M ytl of the Clerical Mgraton to Safavid Iran", De Welt des Islams 33, 1993. 43 McChessney, Barrer of Heterodoxy? R ethinking the Ties between Iran and Central Asia in the Seventeenth Century, Pembrokc Papers 4 , 1996, s. 231-67. 44 senbike Togan, . Togan, Inner Asian M slim Merchants at the Closing of the Silk Road (17th Century), L and Routes o f the Silk Roads a n d the C ultu ra l Exchanges Between the East a n d West B efore the 101 * > Century, New W orld Press, s .109-160. 45 H. Algar, The Naqshbandi Order: A Prelim inary Survey of Its H istory and Significance, Studia Islam ca 4 4, 1976, s. 123-152. 46 Abdur R allim , M ughal Relations w ith Central Asia, slam ic C ulture. The H yderabad Q uarterly Revieu, V, XI, 1937, s. 8947 Richard Craig Foltz, Uzbek Central Asia and M ughal India: Asian M s lim Society in the l 6 th and 17,h Centuries" Doktora Tezi, H arvard U niver sity, 1996, s. 111. 48 Riazul slam , A History of Central Asia, J o u r n a l o f C entral A sia XVI, N o.1-2, 1993, s. 7. 49 50 Suraya Faruqhi, Pilgrim s and??? Nurten K l, The Travels of Central Asian Suf Shayk in the Ottoman Empire 51 Stephan F. Dale, Indian M erchants a n d Erasian Trade 1600-1750, Cam b ridge, Cam bridge U niversity Press, 1994

Babr'n mcadeleleri ve Babrname hakknda bkz.: Stephan F. Dale, Steppe H um anism: The Aucobiograpjjical W ritngs of Zahir al-Din Muhammad Babur, 1483-1530", Intern ation al J o u r n a l o f M iddle East Studies 22, 1990, s. 37-58; Ayn yazar, The Poetry and Autobiography of the Babur-nama,J / w W o f Asian Studies 55, 3, 1996, s. 63 5-6 34; A. Schimmei, Babur Padishah, the Poet, w ith and Account of the Poetical Talent in His Fam ily", isla m ic C ulture XXXIV, 2, 1960, s. 126-139John F. Richards, The N cw C am bridge H istory o f India. T he M ughal Empire, Cambridge, Cam bridge U niversity Press, 1993. Richards, 1993. eybani Han, D iva n , stanbul, Topkap Saray III. Ahmet Ktphanesi, No. 2436. Bkz.: Nzhet Ergun, Hatay' D ivan. ah sm ail Edebi H ayat ve N efesleri, stanbul, 1956; Ayrca bkz.: V. Minorsky, The Poetry o f Shah sm ail I, M cd ieval Iran a n d lt s N eigbours , London, Variorum Reprints, 1982. Hodgson, The Venture o f slam , c. III, Chicago-London, U niversity of Chi cago Press, 1974, s. 5. Neeru M sra, Succession a n d Im perial L eadership Among the M ughals , Delhi, 1993, s. 70. A.g.e, s. 70. Douglas Streusand, Tbe F om a tion o f the M ughal Empire, New D elhi, 1989, s. 22. Bkz.: Stephan P. B lake, The Patrim onial-Bureaucratic Empire of the M.ughais", J o u r n a l o f Asian Studies, X X X IX , No. 1, 1979, ss. 77-95. Joseph Richards, T he M u gh al Empire, The N ev C am bridge H istory o f Ind ia , Cam bridge, Cam bridge U niversity Press, 1993, s. 34-40. Dickson, 1958, s. 5-10; Kathryn Babayan, The Safavid Synthesis: From Qzlbash slam to Im amite Shiism , Iranian Studies 27, 1-4, 1994, s. 135-161. Kathryn Babayan, 1994, s. 135-161. Babayan, 1994, s. 135-147. Babayan, 1994, s. 138-147. Hamid A lgar, R eligion a n d State in Iran 1785-1906. The Role o f Ulema in the O ajar P eriod, Berkeley-Los Angeles, 1969B u konuda bkz.: M . B. Dickson, Shah Tahmasb and the Uzbeks, Dokto ra Tezi, Princeton University, 1958, s. 135. McChesney, The Conquest of Herat 995-6/1587-8: Sources for the Study of Safavid/Qzlbash/Uzbek Relations, Jean Calmard (ed.), Etudes S afavides, Paris-Tehran, 1993, s. 69-107. N . K l, 1999. 52 K l, 1999. nalck, 1993, s. 59-92; Fleischer, 1986, s. 261-272. Fleischer, 1986, s. 277. Dickson, a.g.e. Bkz.: Stephan F. D ale, Indian M ercbants a n d Erasian Trade 1600-1750, Cam bridge, Cam bridge U niversity Press, 1994. Rhoads Murphey, Suleyman's Eastem Policy, H alil nalck ve Cemal 54 55 53

Dale, 1994, s. 1-7. Orta Asya tccarlar iin bkz.: A. Burton, The B ukharans. A D ynastic, D iplom atic a n d C om m ercial H istory 1550-1702, Surrey, Curzon, 1997. H alil nalck, The Socia-Political Effects of the Diffusion of Fire Arms in the M iddle East, V. J . Parry ve M. E. Yapp (eds.), War a n d Technology in the M iddle East, London, 1975. nalck, a.g.m , s. 207. nalck, a.g.e., s. 204-205.

O SM A N L I

SYA SET

XVII. YZYIL: AVRUPA VE RAN LE MNASEBETLER

M ACARSTAN 'DA OSMANLI HABSBURG SERHADI (1541-1699)

443
OSM ANLI-AVUSTURYA SAVALARI NCES OSMANLI DPLOMASS (1593-1606)

452
OSM ANLI-HABSBURG SAVALARINDA KIRIM TATARLARININ ROL

456
II. OSMAN'IN HOTN SEFER (1621)

465
KARLOFA AN TLAM ASIN D AN SO N RA OSMANLI-HABSBURG SINIRI (1699-1701)

472
XVII. YZYILIN KN C YARISINDA TRK-FRANSIZ LKLER: GZL HARPTEN OBJEKTF TTFAKA

480
LK OSM AN LI'HOLLAN DA MNASEBETLER

493
XVT.'XVIII. YZYILLAR OSMANLI'SAFEV SAVALARI

502
FETHTEN OSMANLI YNETM SSTEMNE ENTEGRASYONUNA KAD AR REVAN EYALET (1583-1590)

509

MACARSTAN'DA OSMANLI - HABSBURG SERHADI (1541 - 1699): BR MUKAYESE


ASST. PROF. DR. GABOR AGO STO N
G E O R G E T O W N U N V E R S T Y D E P A R T M E N T O F H S T O R Y / A .B .D .

ethedilmi topraklarda Osmanl ynetiminin pekitirilmesiyle sonulanan ilk dneminden farkl olan ve stanbulun fethiyle balayan mparatorluun o muhteem ikinci byme dnemi, XVI. yzyln ortalarna doru bitmi gibi grnmek teydi. Askeri dille ifade edilirse, 1566da balayan sre, topraklarn geniletilmesinden ziyade daha nce alman topraklarn savunulmasyla kendisini belli eder. G ili kileri btn cephelerde daha dengeli bir hale gelmiti ve Osmanl ordusu sahip olduu hareket alannn nihai s nrlar iinde hareket ediyordu. Osmanllarn bir savun ma politikas oluturmaya ve sahip olduklarn korumak amacyla gittike artan oranda kaynak ve insan gcn harekete geirmeye zorlanmalar bu dneme rastlar.1 Osmanllar bu amaca, snrlarda savunma hatlarn olutu rarak ve bu hatlar srekli glendirerek, varolan duru mu iyiletirmek ya da snrlar korumak iin nemli ol duu dnlen blgelerde yeni kale ve topraklar ele ge irmek maksadyla imparatorluk olanaklarn harekete geirerek ulamlard. Kuzey Afrikadan Akdeniz adala r, Osmanl Macaristan, Polonya ve Ukrayna, Gney Rusya, Kafkasya ve ran snrlarna kadar uzanan askeri cephe, zellikle Avrupada gittike salam hale gelmitir ama gene de bu cephenin deimeden kald kesin ola rak ileri srlemez. Hemen btn cephelerde g denge lerinin ve savan doasnn deiimine bal olarak, ih tiya halinde blgesel kuvvetlere destek salamak ama cyla mevsimlik imparatorluk seferberlikleri dzenlemek yeterli olmamaya balamt. Bat Avrupada olduu g i bi, Osmanlda da savalar daha uzun srer hale gelmi ve birbirini takip eden mevsimler boyunca klamak zorun
OSM A N LI

luluu otaya kmt: Tuna nehri cephesinde XVI. yz yl (1593-1606) ve XVII. yzyl (1683-1699) sonlarn daki iki Lange Trkenkrieges; dou cephesinde 15701592, 1603-1611 ve 1623-1629 yllar arasndaki ran savalar; Akdenizde 1645- 1649daki Girit savalar. Bu uzun sreli savalardan ayr olarak, Sleymann lm n takip eden srede kar karya kalnan durumun ka rakteristik zellii; Kleinkrieg ad verilen ve Macar sn rnda srdrlen, byk svari alaylar ve kk kuat malar kapsayan, blgesel kuvvetlerin operasyonlaryla snrl, snr savalaryd. 1566dan sonra Osmanl savalar, yukardaki be timlemelerin nda incelendiinde imparatorluk sefer berlikleri ve byk savalara kyasla, Osmanl askeri cep helere, snr savalar ve savunmaya tarih literatrnde genel olarak ne kadar az yer verilmi olduunu grmek ok arpcdr.2 Kalelerin inas, glendirilmesi, korun mas veya bu kadar geni bir cephenin garnizon blkle rinin arttrlmas, deneklerinin salanmas ve takviye edilmesi, Osmanlnn temel ekonomisini mliyesini ve idaresini etkilemekteydi. Burada ok azn saydmz bu konular ve Osmanl askeri cephelerinin tarihini deiik bak alarndan incelemeden Osmanlnn tarihini anla maya almak snrl ve yetersiz kalmaya mahkmdur. Bu makalenin temel amac, Macaristandaki Osmanl Habsburg cephesini rnek alarak Osmanl askeri cephe lerini alan tarihilere baz karlatrmal yaklamlar ve sorular nermektir. Bu yaznn amacna uygun olarak, askeri snrlara, sadece Osmanl mparatorluu ve dmanlar arasndaki
SYASET

karlkl kale ve istihkam alanlarn deil, bu iki izgi arasnda ve tesindeki toprak ve yerleim alanlarn da iine alacak ekilde daha geni bir adan yaklamaya a lacam. Bugnn yaklam ,*en azndan Habsburg Osmanl koullarnda, daha geni olan bu tanm destek ler. Osmanl Trkesindeki Kale/Kaleler veya Palanka/ Palankalar, Almancadaki Grenzfestung/Grenzfestungen, Latincedeki Castrum/Castra veya Castellum/Castella, Macarcadaki Veguar/Vegvarak, Veghaz/Veghazak eitli istihkam tiplerine karlk gelirken; Osmanl Trkes indeki Sehad/lar, Alm ancadaki Grenzgebiet veya Kreis, Latincedeki Confinia veya Partes, Macarcadaki Vegvidek kalelerin arasndaki ve tesindeki geni topraklara karlk gelir. Benzer ekilde, serhad kaleleri deyim i, serhad terimine karlk gelen o zamann anlam n ok ak olarak verir. Bugnk b ilgi azl koullarnda, arivlenmi ve yaynlanm m ateryalin zenginlii ve eitlilii; linguistik , corafi ve ilg ili blgesel tarihlerin eitlilii gz nne alndnda etrafl bir Osmanl askeri cephesi tari hini tek bana yazmaya kalkm ak ok zor bir i olsa ge rektir. Bugn sahip olduumuz b ilgi dzeyine b akt mzda belki de ihtiya duyduum uz ey bu iin stesin den gelebileceim iz genel bir ereve izmektir. O dne me ait dokmanlarda (Budin Serhadlar, Kila-I VilayetI Budun) yansmasn bulan idari blnmler veya o dne me ait kullanm a (Ungurus Serhadlar) uygun olarak Osm anl askeri snrlarn Macar, Kafkas, ran, vs. gibi daha kk snr blgeleri halinde ele alm ak bu ii kolaylatr mak iin tavsiye edilebilecek bir baka yntemdir. Aadaki zikredilen noktalar sadece olas yaklam larn bir listesi ve zet olarak ekillendirilm esidir. U so ru zerinde odaklanacam: 1- Askeri cephenin oluumu k i, im di sadece ev resel artlarla snrl olarak ele alnacak 2- Askeri g 3- Cephenin m ali bedeli

daki ilik i; zellikle de OsmanlIdaki toporafya ve co rafya anlayyla balantl olarak.3 O smanllarn Avrupa corafyas ve politikas konu sundaki b ilgilerinin yetersiz olduunu iddia etmek ok moda bir argmandr.4 B elli dnemlerde belli Osmanl politikaclar iin bu doru olsa bile, O sm anlnn XVI. ve XVII. yzyllardaki byk grnts dnldn de, bunun doru olm ad anlalr. Karadeniz kylar ve Tuna deltasnn aamal ve sistem atik istilas; K ilia, Silistre, Rusuk, N ibolu, Vidin, Golubac, Semendire, Nandorfehervar/Belgrad, Orsova, Szreny(var),5 Buda, Esztergom/Estergon, Visegrad, Szekesfehervar/stolni Belgrad ve im paratorluun iki ucundan gelen iki nem li akarsu yolu olan Tunadaki Vac/Va ve Tigris-Shatt alArab boyunca M usul, Badat, Basra6 veya Sokullu M eh m etin7 Don - Volga kanal projesi gib i ana akarsu yolla r boyunca yerleik stratejik neme sahip kalelerin kurul mas ve glendirilm esi gib i rnekler Osmanl politika clarnn sadece corafya anlaylarn deil, geni ve stra tejik anlamda da dnebildiklerini aka gsterir. Ayrca, corafya b ilgisi ve ainal global ve blge sel balam larda farkl gelim itir. mparatorluk seferber li i ve daha kk askeri harekatlar srasnda topografya ile yakndan ilgilenm ek, olas akarsu geilerini bulmak, askerlerle hayvanlar iin ime suyu kaynaklarn ortaya karm ak iin kanlm azd. O sm anlnn seferberlik ka ytlar, kronikleri ve corafi tanm lam alar geiler ve akarsularn yannda O sm anllarn tuttuu blgesel reh berlere (klavuz) de ok sayda iaret eder k i, bu da onla rn topografyaya olan ilgilerin i aka ortaya koym akta dr. Klavuzlarn istihdam , zellikle iklim ve b itki rt snn olumsuz olduu yerlerde ok i gryordu. Bu cephelerden biri, byk susuz Avrasya steplerinin bat uzants olduu yolundaki yaygn inann tersi bir co rafyas olan M acaristand. Bugnknden daha geni or m anlk alanlarn ve yaygn bataklklarn olduu byle bir lkede blgenin corafyas, b itki rts ve iklim in i tam olarak bilmeden iletiim ve askeri faaliyetleri yrt mek imkanszd. Eldeki kantlar; b ilgi toplama ve casuslukta Osm anl sistemi ve klavuzlarnn, sadece imparatorluk glerinin ve blgesel kuvvetlerin kom utanlarn topoGrafik adan ihtiya duyulan b ilgilerle donatm adn,
I SYA SET

I. ASKER CEPHELERN OLUUMU


Belli cephelerin kurulm asyla ilg ili olan ve ok iyi bilinen siyasi tarihi yeniden anlatm ak yerine, tek bir so ru zerinde odaklanacam: ok retici olabilecek ve henz incelenmemi olan askeri cephelerle evre arasnO SM A N U

ayn zamanda, askeri kom utanlarn savunma sistemleri, g ilikileri, mineral kaynaklar ve Osmanl askeri cep hesinin ardndaki topraklarn dier zellikleri ile ilg ili ve bilgi verdiklerini gstermektedir. rnek olarak; 1541 Buda seferberlii srasnda tutulan ilgin bir rapordan ksaca bahsetmeme izin verin. Bu ksa istila p lan , bi linm eyen yazar tarafndan istila edilm esinin iyi olaca n dnld stratejik adan nemli baz Macar gar nizonlarnn bir listesini verir. Kaleler, M acaristann en nde gelen aristokrat ve politikaclar olan sahiplerine gre listelenirken, yerleim leri ve yakn gem ileri hak knda notlar da dlmtr. rnek olarak, dou Maca ristandaki en etkin politikac olan Gyrgy Frater (bat kaynaklarnda Frater Georgius Utiesonovic veya M artinuzzi olarak, Osmanl kaynaklarnda ise Papas veya Brata olarak geer)in garnizonu ile ilg ili blm yazyo rum: Vilayet-I Erdelde Varat nam kale defaatla nice krallara ve yarar beylere taht olmutur. Bu kale elde ol maynca Vilayet-I Erdel zapt olunamaz. Ve Ka (Kassa) nam kale k i Leh canibindedir; B udine tabidir, nice katelleri ve bi-nahiye kyleri ve ehirleri vardr. Bu alndk tan sonra Leh vilayetine varnca zapt olunup ve perin Petre (Peter Perenyi, d.1548) m em leketi ve Bedik (Be bek Biraderler, Imre ve Ferenc, d. 1558) ve eregi Gapar (Gaspar Seredy, d.1553) nam banlarn m em leketleri zapt olunur.8 Osmanl topraklarnn gvenlii de nemli bir meseleydi. Peter Petrovicsin elindeki garnizonlar liste leyen dokmanda u yorum yer alm aktadr: Kale-I Libova (Lippa) ve Dimikar (Temevar) ve Bekerek (Becskerek) ve Beil (Belse) nam kaleler alnm aynca Sirem vi layetin haramisi eksik olmaz ve nice kaleleri, ehirleri ve kyleri vardr. Asl Srf (Serbian) vilayetidir. Semendireden ve Siremden kaan ve sair bizim vilayetim izde fesad ve enaat edenlerin gelip sncadr.9 Bu listede geen, Kassa dnda btn garnizonlarn Osmanllar ta rafndan 10 y l sonra alnm as pek artc olmamtr. Daha sonra XVI. ve XVII. yzyllarda, Macar ve Habsburg askeri gc ve Macar kaleleri hakknda uygun bilgileri toplamak sancakbeyleri ve beylerbeylerinin so rum luluunda olmutur. U lalabilen kantlara baklrsa, bu grevlerini yerine getirebilm ek iin sancakbeyleri ve beylerbeylerinin tam teekkll askeri bir istihbarat sis temi kurduklar grlmektedir. 1 5 6 lde, Istolni Belgrad sancakbeyi Hamza, H absburgdan byk bir ordunun
O SM A N L I I

kendisine kar yollanm asyla tehdit edildiinde rahat lk la u cevab verebilm itir: H ibir yerde askeriniz yok. Olsa benim bilmem lazm , nk benim casusum alt yld r Bete oturur, orada kars ocuu var; bu adam is terse kilisede ayin eder, isterse deaktir, isterse Nemeli, isterse Macar olur; isterse mkemmel apacdr, isterse asker olur, isterse topallar, isterse senin gib i salam ba cakla gezer ve stelik her d ili b ilir.10 M uhbirleri ve ca suslarna dayanarak Osmanl otoriteleri cephe boyunca Macar savunma hattyla ilg ili olduka gncel bilgiye sa hip oluyorlard. rnek olarak; Buda beylerbeyi veys Paann (1578-1580) baarl askeri casusluk faaliyetle rinden bahsedebiliriz. Transdanubiadaki Kanizsa civa rnda bulunan Macar kalelerinin Habsburg askeri otori telerince modernize edilmesinden ksa bir sre sonra, veys Paa, blgedeki btn kaleleri ve ana akarsu gei lerini gsteren ayrn tl ve artc derecede doru bir harita hazrlayp stanbula yollam tr.11 H arita hazrlama faaliyetlerinin yannda, byk akarsu yollar boyunca kurulan byk tersaneler ve aske ri tesisler veya yeni baruthanelerin ve dier askeri en dstri planlar, O smanllarn blgenin ihtiyalar ve po tansiyelini ne kadar iyi incelediklerini gsterir. Osmanl tarihini merkezi olarak ele alp blgesel giriim lerin ne m ini azmsayan alm alarda gzard edilen olguyu; bl geyi iyi tanm aya bal olarak gelien blgesel teebbs lerin oynad nemli rol elim izdeki kaynaklarda ak a grmek mmkndr. Garnizonlarn yaplanm as ve kuvvetlendirilm esi de bu erevede incelenebilir. rnek olarak; Ezstergom/Estergonu gsterebiliriz. Buday B atdan koruyan tek b yk kale olduu ve hem akarsu hem de kara zerinden iletiim i kontrol etti i iin, Estergon M acaristandaki Osmanl yetkililerin in ilgisin i zellikle ekm itir. Estergonu, sadece daire eklinde ek bir bur ve baruthane in a ederek kuvvetlendirm ekle kalmamlar, onun hemen yannda Tepedelene (Szent Tamas hegy) ve Tunann d i er kysndaki C igirdelene (Darkany) iki yeni kale d ik milerdir. M acaristanda Osmanllar tarafndan ina edi len Hamzabey, Val, Korkmaz/Cankurtaran (Adonynin yannda) veya Tisza nehrinin dou kysndaki Senmiklo gib i istihkam lar, ya Buday korumak iin ya da byk akarsu veya kara zerinden iletiim i kontrol etmek iin kullanlm tr.
SYASET

II. ASKER G
Eyalet gleri yle gruplandnlabilir: I. Eyalete ait hzineye kaytl, eyalet hzinesi tara fndan giderleri karlanan blgesel (yerl) garnizon as kerleri. II. Merkezi hzineye k aytl (mevacib defterleri), g i derleri mparatorluk Hzinesi (Hazinei Amire) tarafn dan karlanan, yenieriler, topular, top arabaclar ve dier teknisyenlerden oluan merkezi blkleri. III. Saylarn tim ar defterlerinden bulmann m m kn olduu, snr eyaletlerinde grevli sipahi ve cebel blkleri. Ama baz seyrek kaynaklar, en azndan belli blgeler ve belli dnemlerde, demelere oranla fazla say da askerin istihdam edildiini gstermektedir. IV. Belli dnemler ve belli blgelerde istihdam edi len yardmc blkler de (derbendci, vs.) dikkate alnm a ldr. Ulaabildiim iz kaynaklar, en azndan XVI. ve XVII. yzyllarda, blgesel blklerin garnizon askerle rinin ounluunu oluturduunu ve elit yenierilerin neminin abartlmamas gerektiini sylemektedirler. Tek bir eyalete ait veriler btn anlamak iin yeterli ol masa dahi, XVI. yzylda en gl askeri dman olan Avusturya Habsburglularla kar karya kalman Maca ristan cephesinde, sadece Budada eyaleti 10-11 bin gar nizon askeri iinde 900 yenieriye sahipti.
Tablo 1. Macar Garnizonlarndaki Askerler ve Yenieriler12
Tarih 1569/70 1570/71 1571/72 1572/73 1563/74 1574/75 1575/76 1578 1578/79 1580/81 1605/06 1613 1662 1663 1663 Vilayet Buda Buda Buda Buda Buda Buda Buda Buda Buda Buda Eri Buda Buda Buda Buda Garnizon Askerlerine Nakit denen 10.616 10.681 10.786 10.872 10.843 10.023 10.834 10.895 10.753 10.816 3.409 7.836 2.503 12.734 2.806 945 936 901 948 968 1050 946 828 845 900 384 1.276 822 1669'da 159 1669da 962 1669da 8.9% 8.7% 8.3% 8.7% 8.9% 10.4% 8.7% 7.5% 7.8% 8.3% 11.2% 16.2% 32.8% 1.2% 34.2% Yenieriler %

XVI.

yzyl boyunca iki Macar eyaletinde (Buda ve

Temevar), yenierilerin btn garnizon askerlerine olan oran bundan da kkt. Buda vilayetinin istihkam la rnda grev yapan ve giderleri B udann hzinesinden karlanan 11.000 garnizon askerine, deneklerini nakit olarak deil de imparatorluk dneminde yaygn bir tarz olan m al-m lk eklinde aldklar iin hazine ve denek kaytlarnda yer almayan 3-000-3.500 askeri de eklemek gerekir.13 Snrdaki ikinci eyalet Temesvarda bu rakama 4.000 asker eklediim izde, toplam 18.000 garnizon as kerine ulayoruz.14 Bu da, 16. yzylda cephedeki yeni erilerin garnizon glerinin sadece % 5ini oluturduk lar anlamna gelir. Ama bu durum zaman iersinde deimitir. Ana hazine btesi, eyaletlerdeki garnizonlarda grevlendiri len yenierilerin saysnn zamanla belirgin olarak artt n gsterm ektedir: 1568'de 2.126 (% 15.6) iken 1670de 14.379dan (% 26.7) fazla olmutur ve 1660larn k ritik yllar olan sava zamannda 20-22.0 0 0 e (%40) kadar km tr.15 Yukardaki tabloda grlen ve riler de benzer bir eilim i yanstmaktadr. Yenierilerin, stratejik nemi olan bir avu garni zonla snrl kaldklarn, ikinci ve nc plandaki kale lerde genellikle grlm ediklerini belirtm eliyiz. 1670lere ait Ana Hazine btesi, bu tr stratejik neme sahip ik i dzineden biraz fazla garnizon listelemektedir. ok sayda yenierisi olan en nemli kalelerin corafi d al m (Badat 5.552, Azak 1.894, Uyvar 962, Varad 622 yenieri) ok daha bilgilendiricidir. Bir baka can alc soru; o dneme ait Avrupa kay naklarnda ve daha sonra da bilim sel literatrde ifade edildii gib i, Osmanllarn eyaletlerinde orantsz l de byk sayda birlikler istihdam edip etmedikleridir. Tuna blgesinde yaplan savaa ait Osmanl ve Habsburg garnizon glerinin saylarn karlatrm al olarak ve ren tablo, Osmanllarn dman kuvvetlerinin boyutlar ve askeri glerine gre cephedeki askeri gcn belirle d iin i gstermektedir. Bu saylarn Osmanl ksm na 7.000 sipahi ve cebe l bl, Macar ksm na 4.000 asker eklendiinde, kar t glerin askeri potansiyelleri dengeli grnmektedir. Dahas, ulaabildiim iz kaynaklar, yeni fethedilen kalelerdeki Osmanl glerinin nemli bir blmnn

SYASET

Tablo 2. Macar ve Osmanl Garnizonlarndaki Asker Saylar16


Tarih Macaristanda Dravanm Kuzeyinde Macar ve Habsburg Askerleri 15 5 6 15 7 6 1577 15 7 8 15 8 2 15 8 8 1593 13 .9 8 2 1 7 .1 9 0 16 .8 6 2 ? 16 .4 0 3 16 .2 2 2 15 .4 4 6 16 .98 2 2 2 .5 13 ? p 2 1 .1 4 8 ? 2 2.69 3 Hrvat Garnizonlar Dahil Buda Vilayetinde Osmanl Dahil Garnizon Asker Says 10 .40 2 10 .8 3 4 > 10.895
7

ki Macar Vilayetinde Tahmini Osmanl Garnizon Asker Says 18 .0 0 0 18 .0 0 0 18 .0 0 0 18 .0 0 0 18 .0 0 0 18 .0 0 0 18 .0 0 0

komu eyaletlerden transfer edildiklerini gstermekte dirler. rnein; Macaristanda yeni alnm topraklar sa vunmak iin 1541 gib i ok erken bir tarihte, Budaya 2.653 asker, Pest kalesine 914 asker yerletirilm iti. Sa vunmay glendirmek iin, G vercinlik, Haram, Semendire, Belgrad, Slankemen, Titel, (Peter)varad, Uylak, Valkovar, sek, Pojega ve dier Osmanl kalelerinden 4.196 asker daha bu topraklara transfer edilm iti.17 Bu bize Osmanl hkmetinin askeri potansiyelini varolan askeri ihtiyalar dorultusunda yeniden dzenlediini ve gereksiz mali yklerden dikkatle kandn gstermek le kalmyor, ayn zamanda im paratorluktaki garnizon sa ysndaki artn varolanlara yenilerinin basite eklenme siyle bulunacak bir ey olm ad konusunda uyaryor da. Genellikle gzden kaan bir baka nokta da; yeni eyalette Osmanl ynetimi oturduka, balangtaki as ker saysnn belirgin olarak azalmasdr. Aadaki tablo Buda eyaletindeki be byk garnizonun durumunu gs teriyor olsa da imparatorluun dier blgelerine ait kyaslamal veriler de benzer eilim ler gstermektedirler. Bu, im paratorluktaki genel eilim in garnizon as kerlerinin saysn azaltmak eklinde olduu anlamna gelmemektedir. Tam tersine, XVII. yzyla ait kaynakla rm z, garnizon glerinde grnr bir art gstermek

tedir. Ama tekrar vurguluyoruz k i, bu veriler ok dikkat le deerlendirilm elidir. Henz anlayam adm z farkl teknii ve deme sistemlerinde oluan deiilikleri de hesaba katm alyz. Bu tr deiiklikler verilerim izde an lam l farkllklara yol aabilir. rnein, garnizon gle rinin denei olan ortak tm arn belli eyaletlerde ortadan kayboluu, nemlidir. Bu, daha nceden tm arla deme si yaplan ve bu yzden kaytlarda yer almayan askerlerin XVII. Y zylda kaytlarda yer alm aya balamasyla asker saysnda bir art varm gib i grnmesine yol aacakla r anlamna gelir. M acaristanda bu durumdaki askerlerin oran toplamn % 20-30u kadar yksek olabilir.

III. CEPHENN M A lj BEDE19


Garnizonlarn ihtiyalarnn tedarik edilmesi ve deneinin salanmas, pahal bir ykm llkt ve XVI. yzyln ortalarna gelindiinde, snr blgeleri yardm a ihtiya duyar hale gelm iti. Her ne kadar genel talim atnameler gerek eilim leri yanstyor gib i grnse de, bir eyalet daha yakndan incelendiinde, ilgin dina m iklerle karlalabilir ve merkezi ve tara Osmanl y netim lerinin Merkez mparatorluk Hzinesi zerindeki m ali yk azaltmak, snr blgelerini im kanlar el verdi i lde kendi kendine yeter hale getirm ek iin uygula d eitli teknikler hakknda yeni bir eyler renilebi

Tablo 3. Buda Eyaletindeki Be Byk Garnizonda Asker Saysndaki Azalm a18


Garnizon Buda Pest Estergon 1543 2 .8 36 1.4 2 6 3.237 15 5 8 1.7 13 1.0 6 9 1 .1 7 8 1 .1 9 1 5 .1 5 1 % 60 74 36 39 49 15 6 9 1.655 939 1.3 17 1.3 78 5.298
O SM A N LI

% 58 65 40 46 50

15 7 9 1.6 2 4 932 1.13 7 1.3 12 5.005


SYASET

%
57 65 35 44 47

15 9 1 1.597 887 1.19 7 1.2 73 4 .9 5 1

% 56 62 36 42 47

16 1 3 1.0 19 572 1.0 9 4 506 3 .19 1

% 35 40 33 17 30

Istolni Belgrad 2 .9 78 Toplam 10 .5 0 4

lir. Bu tekniklerden biri varolan kaynaklan yeniden k u l lanma sunmakt. Halep, Diyarbakr ve Erzurum eyalet lerinin gelir kaynaklarnn nemli bir blm, ran snr blgesine yakn garnizonlara harcanmaktayd. Benzer e kilde, XVI. yzyln daha sonraki dneminde Temevar eyaletinin ve XVII. yzylda da komu Balkan eyaletleri nin gelirleri bir snr eyaleti olan Budaya an kapat mak iin transfer edilmitir. Uzun sreler iersinde m ali durumun defalarca de iim gsterdii ve yetersiz ve rastgele seilmi verilere dayanan genellemelerin bizi yanl ynlendirebilecei de aktr. Yemen20 ve Budaya ait kantlar, bu eyaletlere ait kt bir m ali portre izen btn almalarn21 yeniden gzden geirilm esi gerektiini gstermektedir. Her ne kadar sadece Buda eyalet hzinesine ait 1558/59 ve 1559/60 tarihli iki veriye dayanyor olsa da, ilg ili almalarda genel olarak kabul edilen gr, Ma caristandaki Osmanl garnizonlarnn (ve genel olarak Osmanl ynetiminin) m ali eksikliklerinin M srdan transfer edilen nakit parayla Merkez mparatorluk Hzi nesi tarafndan telafi edildiidir.22 Macaristandaki Osm anl D evletinin m ali gid erleri dnldnde, 1558-60 yllarna ait an btn bir Osmanl ynetimi dnemi iin geerli olm adn unutmamak gerekir. Os manlI snr kalelerinin giderleri incelendiinde u iki d nemin ayrm yaplabilir: A. Osmanl ynetiminin idare ve vergilendirmesi nin henz tam oturmad ilk dnem, ve B. Osmanl ynetiminin tam olarak oturduu ikin ci dnem. Macaristan rneinde, ilk dnem, 1568de Edir nedeki Osmanl-Habsburg Bar Antlamasndan sonra ynetimin oturduu dnemlere rastlayan 1570lerin ba larnda kapanmtr. Benim grme gre, Buda hzi nesindeki akla ilg ili veriler vilayetin i blgelerinin he
Tablo 4. Buda Vilayetinin Mali Durumu (ake baznda)23
Tarih Askerlerin creti 1558/59 1559/60 1578/79 1580/81 23.062.862 23.236.931 26.781.205 26.161 10 Budann Yerel G elirleri (A) 6.434.578 8.833.839 29.375.187 26.607.281 2.284.419 1.125.011 Bda'ya Salanan Dier G elirler (B)
-

nz kurulm ad ve gelirlerin henz dzensiz olduu bu ilk dneme rastlamaktadr. Osmanl ynetimi oturduka, gelirler artm ve 1570lerin balarnda eyaletin m ali du rumu belirgin bir iyileme gstermitir. Bu dnem bo yunca, blgesel gelirler, 1550lerin sonlarndaki %28 ve % 38lik oranlara karlk, asker deneklerinin % 9 0 n kapsamaktayd. Macar rneinde blgesel gelirdeki art temel ola rak iki faktrle aklanabilir: 1566daki baarl seferleri takip eden toprak genilemesi ve Osmanl ynetim ve vergilendirme sisteminin tam olarak oturmas. 1566 se ferlerinin bir sonucu olarak, Somogy ve Bekes ileleri ile N agykunsag blgesini de kapsayan geni topraklar Osmanl ynetimine gem iti. Bundan sonraki uzun bir d nem boyunca, Macaristanda Osmanl ynetimine giren baka toprak olmamtr. Snrlarda byk deiim ler ancak 1660larda Kprller tarafndan gerekletirile bilm iti. Aradaki zamanda Osmanl M acaristan'nn top raklar, lkenin tam ortasnda byk bir gen olutur m aktayd ve aa yukar 100.000 kilom etrekarelik bir alana yaylm aktayd.24 1568deki Edirne bar antlamas sonrasnda Maca ristanda Osmanllarn vergi toplamasndaki art, kesin ynetsel nlemlerin alnmas ve blgesel vergi toplama sistemindeki verim liliin artrlm asnn bir sonucuydu. Osmanllar ynetimlerinin erken dnemlerinde, nceden Macarlarn uygulam olduklar prensibi izleyerek, ta nabilir m allar 300 akeyi bulan ailelerden cizye-vergisi topluyorlard. Bu, potansiyel vergi m kelleflerinin aa yukar % 30unun cizye-vergisinden m uaf olduunu gs termektedir.25 Ama, imparatorluun m ali durumunda bir bozulma olmasnn sonucunda, imparatorluk yneti m i m ali duruma baklmakszn herkesten cizye toplama s konusunda zorlad. Bylece, 300 ake kural feshedil mi oldu. Bu yeni sistem Buda sancana 1562de ve di er Macar sancaklarna 1570de b ild irild i.26 Sonu ola-

Temevardan Yardm
-

stanbuldan Yardm 16.916.945 18.200.00


-

Maalar Gelirden denen Askerlerin creti A 28% 38% 110% 99%

Askerlerin creti A+B

5.000.000 3.500.000

118% 104%

rak, cizye deyenlerin saysndaki artla b irlikte gelirler de artt. 1558-59da Buda vilayetinden sadece 1.5 m il yon ake cizye-vergisi toplanrken, 20 yl sonra bu m ik tar 3-5-5 milyon akeye km t.
Tablo X 15 5 8 -6 0 da ve 1 5 7 8 - 8 1 de Buda Hzinesinin CizyeVergisi G elirleri27 Tarih 1558/59 1559/60 1578/79 1580/81 Cizye Gelirleri 1 .5 3 0 .4 7 6 ake 1 .7 9 7 .5 3 9 ake 5 .2 2 9 .2 5 9 ake 5 .3 7 3 .1 3 8 ake

garnizon blklerinin de yardm yla, Osmanl yneti m indeki Macar kyllerinin daha nceki efendilerine, Macar hkmeti ve kiliseye de vergi demelerini sala mlardr. 1566da Szigetvar ve G yulann O sm anllara gemesinden sonra, Osmanl topraklarndaki Macar ver gilerinin toplanmas Macar soylularnca organize edil mitir. Bu ik ili vergilendirme daha sonra Macar tarihyazm nda Macar-Osmanl o rtakl ad verilen bir sis teme dnmtr.30 1 5 7 0 de Macar vergilendirme siste m indeki bu glenme, 1568deki Habsburg-Osmanl bar antlamasn takip eden bar yllarnda Byk Ma car Ovasnda tarm n yeniden canlandn gstermekte dir. Bu ekonomik pekime dneminde, Osmanl yneti mi altnda yaayan Macar kylleri hem Osmanl hem de Macar ynetimine vergilerini deme gcne sahiptiler. Ekonomik durumun glenmesinin bir baka gs tergesi de 1580de Macaristann batya sr ihracnn doruk noktasna kmasyd. Batya satlan srlarn b yk ounluu Osmanl ynetimindeki topraklardan geldii iin, Osmanl idaresinin etkin lii arttka, ihra cat gelirlerinde art gsterm itir; kald k i ynetim et kinliindeki art sr ihracat ncesinde de ihracat ge lirlerinde arta yol amtr. 1558-59da Tunay geerek Vactaki sr vergilerini toplayan Vac mukataas, Buda hzinesine 764.824 ake, bir sonraki sene 1.295.869 ak e ve 1563-64de 2.400.000 ake yollam tr.31 V ilayetin en nemli gelir kaynaklarndaki artlar da ok belirgindi. Bunlar mukataa gelirleriydi, rnein; gm rk dentileri, vergiler, pazar vergileri, pazar cret leri, tekeller, vs. hep birlikte bu dneme ait vilayet geli rinin % 50-70ini oluturm aktayd.
Tablo 6. 1 5 5 8 -6 0 ve 15 78-81'd e Buda Hzinesinin MukataaGelirleri32 Tarih 1558/59 1559/60 1578/79 1580/81 Mukataa Gelirleri 3 .4 3 7 .9 10 ake 4 .4 6 9 .1 7 0 ake 18 .2 4 0 .1 3 1 ake 18 .5 0 9 .7 6 6 ake .

Vergi gelirlerindeki arta iyi bir rnek; belli vila yetlerde gelirin bir baka nemli ksm n oluturan sul tanlk ^ -m lk le rid ir. Buda beylerbeyi veys Paanm ald tedbirler, bu tr gelirlerin artmasnda nemli rol oynamtr. Paa bu gelir kaynan gelitirm ek iin her frsat deerlendirmitir: Zuama ve sipahilerin ellerini bu m lklerin zerinden ekmitir. Son nfus saymndan sonra byk deiikliklerin olduunu ne srerek yeni sancak kaytlar (tahrir) oluturmak gerektiini ileri sr mtr: Terkedilmi blgelerde yeniden yerleim alanla r kurulmu, kyler gelim i ve toprak ekilm itir. Baka yerlerde, tam tersi gelim eler vardr. Dman saldrlar sonucunda, insanlar kylerini terketm ilerdi. Paa, zel likle Flek, Hatvan ve Szigetvar (Zipetuar) blgelerinde kaytlarn yeniden dzenlenmesi gerektii fikrindeydi. Ayrca, bu terkedilmi arazilerin zuama ve sipahilere datlm ayp sultann mlkne dahil edilmesi gerektiini dnyordu.28 Buda vilayeti merkez sancandan kalan kaynaklar veys Paanm nlemlerinin istenen sonular verdiini gstermektedir. 1559da sultanlk has-mlklerinin getirisi sadece 2.338.530 akeyken, bu rakam 1580de 9-076.530 akeye km tr.29 Bu ortalama % 300lk art, akenin deerinin dt dnemde da hi belirgindi (ama byk devalasyon henz olmamt). Merkez ynetiminin asl amac olan Mslman ve H ris tiyan dnyalarnn kesiim noktalarndaki Osmanl sa vunma sisteminin m aliyetini azaltmak, 1570lerde dev let ve blgesel ynetimlerce btnyle baarlm t. Macaristandaki Osmanl vergilendirme sisteminin oturmasna paralel olarak, Osmanl ynetimindeki top raklarda Macar vergilendirme sistemi de glenmitir. 1550lerin balarndan itibaren, Macar otoriteleri Macar
O SM A N LI

B ilin dii zere, gda ve sava giderleri gibi giderler hazine hesaplarna dahil deildi. Ama dier kaynaklar, Macaristandaki Osmanh garnizonlarnn yiyecek, hay van yemi ve cephane ihtiyalarn eyaletten salayarak kendilerine yeterli olduklarn gstermektedir. Benzer
I SYASET

ekilde, snr kalelerinin yapm ve onarm blgedeki ya p malzemeleri ve igc kullanlarak yaplm tr. Yap malzemeleri tercihen ayni vergi eklinde toplanmtr. Bu amala, 1570lerden itibaren, tam ir akesi ad verilen yeni bir vergilendirme sistem i getirilm itir. Zanaatkarlar ve iiler komu Macar kylerinden gelm itir. Glen dirme ve modernizasyon ve dier taraftan da Macar kale lerinin ihtiyalar merkezi m ali kaynaklardan salanm tr ve bu, Habsburg idaresi iin gittike byyen bir ma li yk olmutur.
Tablo 7. Macaristandaki Habsburg Savunmasnn Mali G ideri33
Y l A skerlerin creti M acaristan d an Toplanan G elirlerd en K arlanan (T ah m ini) A skeri H arcam alar i in Toplanan M ik tar (indeki A skerlerin cretlerin in P ay)

d hatrlanmaldr. Bu m iktara ortalama 95-100.000 Macar florini eklem eliyiz. Bu m iktar da Temevar vila yetine komu kaleleri koruyan askere verilen denekti. Ama, Macaristandaki iki vilayetin toplam masraf gene de Macar kalelerinin, Habsburglular tarafndan denen masraflarna gre belirgin olarak azdr. Eer harcamalar kalelerin ihtiyalar ve sava gereksinim leri ile birlikte dnrsek, kyaslam a Osmanllar lehine olacaktr. Ken dine byk oranda yeten M acaristandaki Osmanl kale lerinden farkl olarak, Habsburg garnizonlar silah ve cephane ithalatna bam lyd. Viyanadaki Sava Divan Koseyinin hesaplarna gre kalelerin idare ve ihtiyala r iin y llk m aliyet fazladan 1 milyon Ren Guldeni edi yordu. Ve bu toplamn sadece bir blm erzak iin har candnda bile, k i genellikle olan buydu, bu Habsburg btesi zerinde ciddi bir yk oluturuyordu. Gyor gibi baz nemli blgelerin modernizasyonu iin gereken ya p giderleri bile tek bana 1 m ilyon florine ihtiya du yuyordu k i, bu bize, Habsburg ynetiminin 1578de 10 milyon florinden fazla olan borcunu nasl b iriktirdiin i aklar. Btn Avrupada (spanyol Hollandas ve Ispan yann Kuzey Afrikadaki kk kaleleri akla gelm eli) s nrlar korumann ciddi m ali sknts olduunu bilerek baktm zda, Osmanl ynetiminin cephedeki m ali s kntlaryla birlikte yaad zorluklar, baar ve baar szlklarn daha farkl bir gzle grmemiz ve belki de anlamamz mmkn olabilir. Umuyorum ki, bu yazda deinilen baz sorular, fi kirler, neriler, eilim ler, yada iaret edilen ztlklar Osmanl askeri cephesi hakknda acele yaplm genellem e leri ve Osmanl askerinin genellikle yanl yorumlanan m ali, ekonomik ve sosyal m aliyetlerini yeniden gzden geirmemize yardm c olur. eitli snr blgeleri ve eya letler hakknda deiik makro almalarn yannda, Osm anl tarihini daha iyi anlayabilm ek ve bulduum uz so

1554 1556 1572 1576 1578 1582 1593

761.766 945.475 1.385.965 1.658.736 1.461.900 1.418.292 1.572.533

98% 79% 54% 45% 51% 53% 48%

46% 37% 25% 21% 24% 25% 22%

Macaristan cephesinde Habsburg ve Osmanl sa vunmalar arasndaki bir kyaslam a, O sm anllarn sa vunmalarn Habsburglulardan daha ucuza saladklar n ve O sm anlya yklenen m aliyetin Habsburglulara yklenenden daha az olduunu gsterir.
Tablo 8. Macar ve Osmanl Garnizonlarnda Macar Florini Ba znda Hesaplanm Asker denekleri
Y l M acaristan G arnizo nlarndaki A skerlerin creti B ad a V ilayetin d ek i O sm anlj G arnizonlarnda B ulunan A skerlerin creti

1554 1556 1558/59 1559/60 1572 1575/76 1576 1578 1578/79 1580/81 1582

609.413 756.380 461.257 464.738 1.108.772 1.326.989 1.169.520 405.776 405.568 1.572.533

nular ou Avrupac olan ve Osmanl sava makinesi hakknda klielemi kalplarla dnen m eslektalar m zn sonularyla karlatrabilm ek iin im paratorlu un iinden ve dndan yaplm daha ok karlatrm a l almalara ihtiyacm z var.

O sm anlya ait verilerin sadece Buda vilayetindeki garnizonlarda grev yapan askerlerin deneklerini kapsa

Osmanl sava ve genel eilim ler iin bkz. Rhoads Murphey, Ottoman W arfare , 1500-1700 (New Brunswick, New Jersey, 1999); V irgiia A k san, Ottoman war and warfare, 1453-1812" in Jerem y Black ed., War in the E arly Mod-em W orld, 1450-1815 (London, 1999) 147-175; Gabor Agoston, Ottoman warfare in Hurope, 1453-1826 in Jerem y Black ed., European W arfare, 1453-1815 (London, 1999) 118-144. Konu hakkmdaki en nemli alm alardan da bahseden nemli bir ma kale: Colin Heywood The frontier in Ottoman history: old ideas and new m yths in D. Power and N. Standen eds., Fronticrs in Oucstion: Eurasian B ordcrlands, 70 0-1700 (London, 1999)- (bkz. zellikle dipnot 47) D ier taraftan, J . N ouzilles H istoire de Frontieres: L A utriche a t l'Empire Ottoman (Paris: Berg International, 1991) hayal k rkl n a uratacak ka dar yzeysel bir kitap tr ve zellikle XVI. - XVII. Y zyllar iin fayda szdr. Franz Taeschner ve Lajos Feketenin Osmanl corafyasna ait nemli a lm alar birer iscisnadr. F. Taeschner, Die geographisehe Literatr der Osmanen Z eitschrift des cu tsch cn M orgenlandischen G esellschaft N. la lla masyon ii. (1923) 31-80. And L. Fekete, "A hodoltsag-kori Trkseg Magyarorszagra vonatkozo fldrajzi ism eretei H adtrtcnelm i Kzlcmcnyek (Bundan sonra HK) xxxi (1930) 1-17, 134-154. T ipik bir olumsuz bak as iin bkz., Bernard Lewis, The M slim D iscovery ofE urope (London, 1994) 90, 112, ete. Ferenc Szakaly, The H ungarian - Croatio Border Defense System and its Collaps in Janos M. Bak and Bela K. K iraly eds. From H m yadi to Rakoczi. War a n d Socicty in Latc M edieva l H ungary (Brooklyn, 1982) 141158. Musul iin bkz., Rhoads Murphey, The construction of a fortress at Mosul in 1631 in H alil nalck and Osman Okyar eds. Trkiyenin Sosyal vc Ekonomik Tarihi (1 071 -192 0) (Ankara, 1980) 163-178. H alil nalck, The origis of the Ottoman - Russian rivalry and the Don - Volga canal, 1569 Les Annales de l n iversite d Ankara I. (1947) 47-106. Quoted by, Pal Fodor, "Ottoman Policy towards Hungary, 1520-1541 Ata O rientalia A ca dm ac Sccntiarnm H ungarcae (bundan sonra AOH) XLV.2-3. (1991) 316. bid. S. Takats, Trk Devrinde Klavuzlar ve Casuslar in idem ., M acaristan Tiirk Aleminden izgiler. (stanbul: MEB, 1992) 174. stanbulda veys Paanm haritasnn bir kopyas karlp stanbuldaki Habsburg bykelisi Joachim von Sizendorf (1578-1581) iin talyan caya tercme edilm itir ve bykeli daha sonra bu haritay Viyanaya geri gnderm itir ki bu da, Habsburg byiikelilerininde b ilgi toplama konusunda son derece baarl olduklarnn bir gstergesidir. Orjinal Trk haritasnn bu ilgin talyan kopyas bugne dek ulam tr ve Vi yana Arivler'nde bulunm aktadr (sterreiclische Staatsarchiv, Haus-, Hof- und Statsarchiv Turcica Karton 43. Konv. 2. Fol. 50) Geza Palffy ta rafndan kopyalanarak yaynlanm tr (.Europa vcdelmeben, Budapest, 1999, faxim ile III). Veriler Babakanlk Osmanl arivi, M liyeden Mdevver Defterleri (MAD) 1561, 498, 4000 C fdendir. Gabor Agoston, A magyarorszagi Trk vegvarak ellatasanak nehany kerdese," Stndia A griensa 14. (Eger, 1993) 327-328, and Klara H egyi, The Ottoman M ilitary Force in H un gary in GezaDavd and Pal Fodor eds., H ungarian - Ottoman M ilita ry and D iplom atic Relations in the Age o f Sleyman the M agnifcent (Budapest, 1994) 139, 146. 1528de garnizonda grevli askerlere bu ekilde deme yaplyordu. Bu, 33 32 29 30 31 28 27 26 24 25 23 22 21 20 19 17 18 16 14 15

daha sonra 1570de, 1000'den az askerin tm ar gelirleriyle dentisini a l d , blgesel askerlerin % 40nn kk kalelerde grev yapt Macar cephesinde rutin uygulam a haline geldi. H egyi, op.cit., 145. mer Ltfi Barkan, "974-975 (1567-1568) M ali Y lna ait bir Osmanl Btesi," FM 19 (1957-1958) 277-332; idem, ''1079-1080 (16691670) M ali Y lna ait bir Osmanl Btesi, FM 17 (1955/1956) 236; and R. Murphey, op.cit., 57. Macar garnizonlar hakkm daki veriler Geza Palffynin Avusturya arivin deki aratrm alarna dayaldr. Bu verilerin bir ksm hala yaynlanm am tr. Yaynlananlar Geza Palffy, A Trk elleni vedelmi redszer szervezetenek trtenete a kezdetektl a 18. Szazad vegeig T rtenelm i Szemle XXXVIII. 2-3. (1996) 182-183; idem, A magyarorszagi es delvideki vegvarrendszer 1576. Es 1582. Evi jegyzekei, HK 108.1. (1995) 114185. Lajos Fekete, Budapest a Trkkorban (Budapest, 1944) 125. Klara H egyi, Trk berendezkedes M agyarorszagon (Budapest, 1995) 91. Bu blm byk oranda bana ait A hodatas ara: A magyarorszagi Trk vegvarak rsege, fenntartasi terhei es a tartomany penzgyi helyzete" HK 111.2. (1998) 351-381. Ve bu m akalenin ngilizce versiyonu olan: The cost of Ottoman Defense in H ungary ( Habsburg-Osmanh askeri cephe si zerine bir sayda yaynlanm ak zere) yazlarna dayanmaktadr. Bkz., Salih zbaran, The Ottoman Budgets of Yemen in the l6 th Cen tury" in Hans Georg M ajer ve Roul M otika eds., Trkische W irtschats-und Sozialgeschicte (1 071 -192 0) (Wiesbaden, 1995) 231-239Yemen iin bkz., H. nalck and D. Q uataert eds., An Economic a n d Social H istory o f the Ottoman Empire, 1300-1914. (Cambridge, 1994), 84. Bkz., L. Fekete-Gy. Kaldy-N agy, Rechnungsbcher m rkisclen Finanzstellen in Buda (Offe), 1550-1580, (Budapest, 1962). 770-771; nalckQuaraert eds. Op.cit., 58. Tek istisna, Buda vilayetinin yaynlanm am ha zine hesaplarn ilk kez inceleyen Carole Fnkeldir. Bkz., The adm inistration ofW a rfa re: the Ottoman M ilita ry C am paigns in H ungary, 1593-1606. (W ie, 1988), 291-292. Fekete-Kaldy-Nagy, op.cit. (3 558-1560) and BOA, MAD 1561 (1578/79) and MAD 498(1580/81). Ferenc Szakaly, M agya r adoztatas a torok hodoltsagban (Budapest, 1981) 38. Bkz. G yula Kaldy-N agy, The Adm iistration of the Sanjaq R egistrations in H ungary". AOH 21. (1968) 194-195. G yula K aldy-Nagy, Bevlkerungsstatistischer Quel!enwert der GizyeDefter und der Tahrir-defter." AOH U . (1960) 259-2691558-60 yllarna ait veriler L. Fekete-Gy.Kaldy-Nagy, op.cit., 770den, 1578-81 yllarna ait veriler MAD 498. Ss.2., 4 4 dendir. Tayyib G kbilgin, Kara veys Paamn Budin B eylerbeylii (15781580) stanbul niversitesi E debiyat Fakltesi Tarih D ergisi 2. (1950-51) 34 .2 5 . K. H egyi, Trk berendezkedes op.cit., 43. Ferenc Szakaly, M agya r adoztotas , op.cit. Bkz., Fekete-Kaldy-Nagy, op.cit., 761; Gy. K aldy-Nagy, Statistische Angaben ber den Warenverkehr des Trkischen Eroberungsgebiets in Ungarn m it dem Westen in den Jahren 1560-1564 Annales U niversitatis Scientiarm Budapestirensis d e R olando Etvs N ominatae Sectio H istorica 11. (1970) and H egyi, Trk berendezkedes, 46. 1558-60 yllarna ait veriler Fekete-Kaldy-Nagy, op.cit., 770den, 157881 yllarna ait veriler MAD 489. Ss.2., 4 4 dendir. Geza Palffy, A csaszarvaros vcdelm eben (Gyr, 1999) 153.

O SM A N L I g g |

SYASET

v' o

OSMANU-AVUSTURYA SAVALARI NCES OSMANH DPLOMASS (1593 - 1606)


DR. PL FODOR
M A G Y A R T U D O M A N Y O S A K A D E M IA / M A C A R S T A N

art 1590da on y llk yorucu bir sava tan sonra Osmanl Saray ranla bar yap t. mparatorluun i bar da ayn za manlarda kayboluyordu: Kuzey Afrikada isyanlar k m t, Anadoluda cretli saray birlikleri ve yerli halk arpyordu, ve stanbuldaki yenieriler ve saray sipahi leri her deme annda ayaklanyordu. Osmanl liderlii uluslararas ilikilerde de gerek ten kayglyd. Polonyann AvusturyalI Habsburglar ve Fransann spanyollar tarafndan alnmas tehdidi vard, yani Avrupadaki gler dengesi Osmanl mparatorlu u nun aleyhine deiecekti. 1590 dolaylarnda stan buldaki H ristiyan glerin diplom atlar, Sultanlk sara ynn gittike daha tehlikeli olduuna inand span y a y a kar bir deniz sava balataca sonucuna vardlar. Bu beklentiler, Osmanl liderlerinin 1591 y l balarnda yeni bir donanma ina etmeye balamalar ve aka spanyaya saldrmaktan sz etmeleri ile hakl kyor gibi gzkmeye balad. Ayrca, bildiim iz gib i, imparator luk birlikleri iki yl sonra Macaristana yrd, ve Onbe Y l Savalar adyla bilinen sava balad. Osmanl kara rnn ardndaki amalar aratran modern aratrmalar, Bab- A linin imparatorluun i krizlerini zmek iin kara savana karar verdii sonucuna varr. Aadaki fak trler nedeniyle bu karara zorland dnlr: 1. mparatorluun fnansal sisteminin k; fiyat devrimi ve ardndan gelen enflasyonun birleik etkisiyle, devlet ran sava sonrasnda saylar artan isiz cretli birliklerin parasn deyemiyordu ve isyanlarn nlemek iin onlar savaa gnderdi. 2. Macaristan savann ba aktr olduu sylenen Sinan Paann ban ektii bir sava grubunun varl.
O SM A N LI B J S J

3. Bosna-Hrvat ve Macar snr atmalarnn yeni den balamas, Bosna valisi Haan Paann askeri faali yetleri ve yenilgisi. 4. Habsburglarn Orta ve Dou Avrupada hakim i yet kazanma abalar ve Viyana'nn stanbula yllk "he diyesini (hara) demekteki isteksizlii. Bu olaylar ve ilikilendirm eler savan kmasnda gerekten rol oynam olsalar da, baz ayrntlar ve sebep ler henz aa kmamtr. rnein, Haan Paann, Habsburglu diplomatlar ve askeri liderlerin belirttii g i bi, iki yl boyunca Bab- A linin gizli destei ile saldr larn devam ettirdii doru mudur? Osmanl ordusu ni in bat snrlarnda herekete gemitir ve 1590-91 aras snr blgelerindeki genel rahatszla ne yol amtr? Sultann saray, Macaristana kar savaa ne zaman karar vermitir: 1591 de m i, 1592de m i ya da 1593te mi? Bakentte bir sava grubu var m yd, ve Sinan PAA sa van balatlmasnda ne rol oynad? Bu almada, bu so rular arasndan Bosna ve Macaristandaki durum, Haan Paa ve Sultann arasndaki iliki ve Bab- A linin tav rndaki deiiklik ile ele alnacaktr. ncelemem, genel olarak imparatorluk konseyi tarafndan verilen fermanla ra (mhimme defterleri iinde korunan) dayanyor. Bosna ve Buda genel valilerine gnderilen yaklak yetmi ferma n inceledim.

BATI SINIRLARININ DURUMU


Balang olarak, temel ekonomik olgular hatrla yalm . 1580lerin sonunda, para birim inin tekrar tekrar devalasyonu ve enflasyon nedeniyle, Osmanl fnansal sisteminin para birim i olan akenin deeri altn karsn
SYASET

da yzde yz azalmt. 1590-93 arasnda hzinedeki y l lk ak hemen hemen ortalama 100 milyon akeye yak lamt. Saraya bal cretli askerlerin says srekli ar tyordu, 1590larn banda 25,000 civarnda yenieri vard. 1590 yaznda, Sinan Paa yenierilere Muhteem Sleyman zamannda alt ayda bir 6,600,000 ake den diini, fakat 1593te bu parann 15,300,000 akeye k tn belirtm iti. Ayrca, sadece deme durumlarnda hzineye yardmc olabilecek kadar zengin olanlar Vezir-i Azam olabilirdi. 1593 ylnn sonunda Sinan Paa, veziri azam olarak atanmas hakknda kan haberlere yle tepki gsterdi: Byle olacan biliyordum! Cimri veziri azamlar ynetmeye uygun deild ir! Bu yllarda mer kezi hkmet sklkla prensip olarak vergiden muaf olan askeri elitlere vergi koyabilmek iin farkl yollara bavur mutu. Tarada da kendini gsteren fnansal zorluklar ger eine daha az dikkat edilmektedir. Bu, zellikle, asker says fazla olan bat snrlar iin byleydi. imparatorluk konseyinin fermanlarna gre, Bosna ve Buda eyaletlerin deki cretli askerlerin deneklerinden byk miktarlar kaypt (kiilli mzayaka). Benzer biimde yiyecek m ikta r da azd. Budadaki rn k tl 1590da ayaklanmaya ve paann katline yol amt. 1592de 4 0 0 den fazla garnizon askeri Bosnadaki grev yerlerinde bulunama mt. Raporlardaki srekli ikayetler, snr blgelerinde ki askerlerin ve tmar sahiplerinin kalelerini brakarak kendi ileri iin seyahat ettikleri ya da yksek rtbeli devlet memurlarnn hizmetine girdikleri idi. Hazine, daha 1580 ylnda k tlk sorununu zmek iin, zaten yerel halka kl-creti, yiyecek-grevi, ve a rap-vergisi adlar altnda yeni vergiler koymu, ve H ris tiyan tebaann dedii kafa vergisi (cizye) yi arttrm t. Fakat bu ekstra vergiler retici nfus iin ok fazlayd, bu yzden 1590da Hazine bazlarn kaldrd, ve 15909 1 de merkezi ve blgesel cretli askerlerin paralarn deyebilmek iin yeni kaynaklar (ifraz) yaratacak genel kadastro almalar (btn imparatorluu kapsayan) yapmaya balad. Beklentilerin tersine, deney can skc sonular kard, bu yzden saray 1591de i blgelerin saymn durdurdu. alma Buda, Bosna ve Temevar vilayetlerinde bir yl daha devam etti, fakat yerel hazine ler ancak baz tmar alanlarn ele geirerek artk rn toplayabiliyordu. En ok kr getiren topraklara el kon
O SM A K 'U

mutu, ve yeni bavuranlara hibir ey verilmiyordu (Habsburg-Macar devleti tarafndan kontrol edilen top raklardaki baz gizli" blgeler hari). Bu leklerle, Osmanl ynetimi snr birliklerinin tm tabakalarn kstrm t, ve ayaklanma iin fazla bir eye ihtiya kalm am t. cretli birliklerin demele ri eksik olarak ve nadiren gelmeye devam etti, kalan t mar sahiplerinin gerek gelirleri gzle grlr biimde dt, nk topraklar 1580 ylnn nominal deerlerine gre datlm t (bu da akenin byk oranda devalas yonu ve deer kaybndan nceydi). Ayn zamanda, byk saylarla devaml snrlarda bulunan gnlller ve i ve toprak arayan dier kiiler tamamen hayal krklna uramlard. Toplam onbin kiiyi bulan bu askerlerin kini, Macar, Alman ve Vendikli birliklerin Osmanl top raklarndan zorla byk m iktarlarda para koparmalar ile artt. Solnok (Szolnok) Beyi stanbul sarayna sancan daki 9000 vergi biriminden (hane), 4000den fazlasnn Hristiyanlara vergi dediini bildirdi. Bosnada 10000 hane Venedikin denetimindeki askerler olan Uskok ve Freklere dzenli olarak deme yapacaklarn akladlar. Ayrca, snr blgelerinin kamu gvenlii korkutucu de recede bozulmutu. H ristiyan birlikleri Osmanl top raklarnn ilerine saldrp yam aladlar ve Tunada ge m ileri kardlar. stanbuldaki ynetim Macaristandaki sancak beylerini ard ardma deitirdi. 1592 banda, Istolni Belgrad (Szekesfehervr), Zigetvar (Szigetvr) ve imontorna sancak beyleri eer dikkat etmezlerse sadece konumlarn deil, balarn da kaybedecekleri yolunda tehdit edildiler. Fakat bu da yardm c olmad. Bu artlar altnda, ordunun profesyonel rtbelileri ve snr blgele rine akan byk saylardaki askerler sorunlar zmenin en iyi yolunun sadece genileme ve yeni topraklarn aln mas olduu dncesindelerdi. 1590dan itibaren, sava balatmak iin basklarn arttrdlar ve bu Rum eli ya da Batl lobisinin Bab- A li zerinde gereken etkiyi yara tacak bir temsilci bulmas an meselesi idi. Bu lobinin ba aktr 1591 baharnda Bosnaya beylerbeyi atanan Der vi ya da Telli Hasa Paa oldu.

HAAN PAA VE BAB-I l j


Bosnaya giden Haan Paa snrlardaki askerlerin savama emellerini arzu ile kucaklad ve bunu yavaa sa raya aktard. Taktikleri aadaki elere dayanyordu:
I SYASET

(a) Snrlarn durumunu dram atik raporlar ile be tim ledi (aslnda, ou gerekti); (b) H ristiyanlarn askeri hazrlklarn olduka abartt (bunlar genellikle savunma hazrlklar idi); (c) Savunmann dzenlenmesi bahanesi ile vicdansz bir genilemeyi balatt; (d) Bakentte sava benzeri bir atmosfer yaratmak iin, stanbula srekli ganim et ve sava esirleri gnder di. Bunlarn sonucunda yrrlkteki bar anlamasn byk lde ihlal eden faaliyetler iin (rnein Petrinja kalesinin inas) sarayn onayn elde etti. Fakat, ken disine gnderilen imparatorluk fermanlar arasnda kesin cesaretlendirme olarak yorum layabilecei sadece tek bir ferman bulabildim . 13 Mart 1592 tarihli bu ferman, Hasana yeteneklerinin karl olarak bir k l ve eref rt besi verildiini bildiriyordu. (Sarayn bu jesti Avrupal diplomatlarn gznden kamad ve bunu sultanln desteinin bir iareti olarak deerlendirdiler.) Ayn zamanda, stanbuldaki etk ili kiiliklerin , Bosna genel valisinin faaliyetlerini tehlikeli bulduklar na dair kantlara sahibiz. Yukarda bahsedilen bir tane den baka, Haan P aay bar korumas konusunda uyarmayan tek bir ferman yoktu. Sonuta, Hasann ger ek destekilerinin, Paann eylem lerindeki riski anlaya mayacak kadar dar grl olan ve P aay kiisel olarak tanyp seven Sultan Murad zerinde yeterince etki ku ran saray kadnlar arasnda aranmas gerektii kansn daym. 1590-93 arasnda grev alan vezirden hibiri Bosna Paasna kesinlikle arka kmad. Hasann fetih lerine kar kmasalar da, grnrde Paanm Kulpa nehrinin tesine gemesini istemiyor ve Habsburg kral nn o zamana kadar elde edilen topraklar (en azndan s t kapal biimde) kabul etmesini umuyorlard. Fakat, Habsburglarn kar tedbirleri, hara gndermeyi reddet meleri ve Rum eli lobisinin basks sayesinde 1592 sonu 1593 banda durum krlm a noktasna geldi.

snda dahi alnm adna inanyorum. Sinan Paa, 1593 ubat banda vezir-i azam la getirilince Rum eli ordusu harekete geirildi. Beylerbeyi ilk nce Sofyaya oradan da Sirem e (Szeremseg) gnderildi, Rum eli sancak beyi nin Bosna Paasna katlm as ve Buda ve Bosnadaki sa va m him m atlarnn toplanmas emredildi. 9 ubat 1593te Osmanl hkmdar kutsal sava (Gaza) niyeti ile bir sefer balatma kararn ieren mparatorluk ferma nn kard. Bu, Su ltan n Viyana kralna saldracan, Ocak ve ubat aynda akladna dair Avrupal diplo m atlarn bildirdikleri haberler ile rtyordu. Ayrca, Osmanl liderlerinin amalarnn tamam lanm adn, dahas sadece bahane olduunu gsteren bir sr iaret vard. Anlatlan ilk iaret, yukarda sz edi len fermanlarda imparatorluk seferinin gerek hedefinin aklanmasndan kanlm olmas idi. kincisi ise ok daha belirgindi: Bosnann sava Paas Rum eli Beylerbeyinin komutas altna alnm t. ncs: Beylere sadece dman saldrs durumunda savamalar buyrulmutu. Drdncs: Sinan Paa, ubat aynda Habsburglara iki y llk hara ve baz tutsak beylerin gnderil meleri (beylerin salverilmeleri yllardr bar grmele rinin gndem indeydi) iin iki aylk sre tanm t, fakat Mays ay geldiinde bu sreyi Temmuz sonuna kadar uzatt. Beincisi: B irliklerin teftii em ri, Haan Paanm iekteki yenilgisinden sonra (22 Temmuz 1593) sadece Buda eyaletinde verilm iti, ve benzerleri... Duraksama ve kararszlk, 1591-92 yllarnda Osmanl lid erliin i ta nm layan davranlar. Bunun aklam as nedir? Bariz olan kararszlk, biraz uluslararas alakalar bi raz da i kayglar ile aklanabilir. Osmanlnn st rt beli kom utanlar 1590-91 yllarnda Macaristan seferini dnemezlerdi bile, nk byk fnansal kaynaklarn ak tld yeni bir deniz filosu kurulm aya allyordu. Bu durum , giriim lerin zamanla azalmas ve sonunda 1592de bir fiyasko ile sonulanmasna ramen deime di. Akdenizde bir deniz sava plannn suya dmesine karn, bahar 1593te Sultanlk saray Venedikli, span yol ve papaln katlm ile m ttefiki olan ngiltereye kar bir sefer hazrl haberini ald. 1593 yln n ilk ya rsnda, Polonyadaki kriz tekrarland ya da baka bir de yile devam etti, ve O sm anlnn mdahalesi olasl dlanamad. Bunlar, Bab- A linin 1590-92 arasnda ve
SYASET

OSMANLI HKMETNN PLANLARI


Yukarda bahsedilenlere dayanarak, Bab- A linin Macaristan seferine 1591 ya da 1592de karar vermi ol duu fikrine katlm yorum . Dahas, baz ltler tersini hakl karyor grnse bile, bu kararn 1593 un ilk yarO SM A N Ll ^

1593 ylnda uygulad bekle ve gr politikasnn neden leri idi. Ayn zamanda, imparatorluun i durumu (ve fnansal durumu) nedenleri ile Habsburglara kar bir sava n ilemeyeceini ve arzulanamayacan dnen pek ok kii vard. Osmanlnm karar alclar, ancak 1593 ya znda, ieki almak iin yola kan Osmanl ordusunun kt yenilgisini ve Bosna Paasnn ldrld haberini alnca, iyi temellendirilmi fikirlerinden vaz getiler. O dnemki Avrupal yorumcularn, 1590 ylnda ran savann yaralarn ancak arabilen Osmanl mpa ratorluunun baka bir uluslararas atmaya girm eye cei konusunda pheleri yoktu. 1593e kadar geen

yl ierisinde, Bab- Ali gerilim i azaltmann yollarn ar yordu; dmanlara kar sefere km a dnlyordu, fa kat akas kararn mecburi olmamas, zorluklar gz nne getiriyordu. Savaa karar verildi ve son dakikada hedef Macaristan oldu. M acaristan sava sahnesine e virmenin vebali, yine, kendi karlar iin, iki byk g arasndaki ilikiyi bozacak hereyi yapan ve provokasyon lar ile 1592 ylnda patlam aya hazr bir ortam yaratan Rum eli ya da Bat lobisine yklenm eliydi. Karara son adm, gemiteki askeri ve siyasal faaliyetleri ile becere m ediini lm ile elde eden Haan Paann yenilgisi ile atld.

ANA KAYNAKLAR stanbul, Babakanlk Osmanl Arivi, M himme d efterleri: No. 67, 68, 69, 70, 73; Mhimme zeyli defterleri No. stanbul, Topkap Saray Mzesi K tphanesi, Revan 1943. A M agyar Tudomdnyos Akademici T rtenelmi Bizottsdganak oklevelmdsolatai. Lipt vry tarafndan baslm tr. Budapete 1894. Bayerle, G,, Ottoman D iplomacy in H ungary. Letters from the P ashas o f B uda 15901593 (Indiaa University Publications, U ralic and Altac Series 101.) Bloomimgton, 1972. Dokumenti o sisaEoj bici 1592- 1598. Editr jo sip BarbariE. Zagreb 1993. Sisak obrani odT rak a 1544- 1597. Editr Josip BarbariE. Zagreb 1993.

H egyi, K., Aranys szphik a kirlyi Magyarorszgon, A tudom dny szolgalatdban. Emickknyv B enda Kalm an 80. Szletesnapjdra iinde. Editr Ferenc Glatz, Budapete 1993, s. 103- 111. Hess, A. C., The Forgottcn Frontier. A H istory o f th e Sixteenth C entury Ibero-A frican Frontier. Chicago, Londra 1978. nalck, H ., The Ottoman Empire. The C lassical A ge 1300- 1600. Londra 1973. pirli, M ., eyhlislam Sunullah Efendi, stanbul niversitesi E debiyat F akl tesi Tarih Enstits D ergisi 14 (1988-1994) s. 209-256. Korteper, C. M ., Ottoman m perialism D/ring the Reformation: E/rope a n d the C aucass. Londra, New York , 1973. LoebJ, A., Z u r G eschichte des Trkenkrieges von 1593-1606. I. (Prager Studien aus dem Gebiete der Geschichtswissenschaft, Heft VI.) Prag 1889.

KNCL KAYNAKLAR Braceweli, C .W ., The Uskoks o f Senj. P iracy, B anditry, a n d H oly War in the Sixteenth- Century A driatic. Ithaca, Londra 1992. Braudel, E, The M editerranean a n d the M editerranean W orld in the Age o f P hillip 11. 2cilt. New York, Hagestown, San Francisco, Londra 1972. Dvid, G., Sinan Pasha The E ncyclopedia o f Ulam iinde, yeni bask IX ., Leiden 1997, s. 631- 632. Faroqhi, S., Der Aufstand des Yahya ibn Yahya as-Suwaydi", D er Islm 47 (1971) s. 67- 92. Finkei, A., The A dministration of\Varfare: the Ottoman M ilita ry C am paigns in H unga}j, 1593- 1606, (Beihefte zur W iener Zeitschrift fur die Kunda des Morgenandes, Bd. 14) Viyana 1988. Fodor, P., Between Two Continental W ars; the Ottoman Navai Preparations in 1590- 1592, Armaan. F estschrift fi ir Abdreas Tietze inde. Hrg. Vo Ingeborg B alduf und Suraiya Faroqhi unter M itw irkung von R udolf Vesel_. Prag 1994, s. 89- 111. Fodor, P,, Die Aufhebung des osmanischen Tahrir- System s, {Tahrir defterleri zerine Erlangende 1994 ylnda yaplan konferansta sunulan bildiri). Gmry, G., Szinan pasa levele R udolf csszrhoz, 1593-ban, Hadtrte'nelmi Kzlemenyek 7 (1894) s. 393- 395. Gmry, G., A sziszeki csata 1593-ban," H adtrtm elm i Kzlemenyek 1 (1894) s. 613- 634.

Niederkorn, J . P , D ie europdischm M achte und- d er Lange Trkenkrieg" Kaiser rud olfsl. (1593 - 1606). (sterreichisische Akadem ie der Wissenschaften, Phil.- H ist. Klasse, H ist. Kommission. Archiv flir sterreichische Gesc hichte, Bd. 135) Viyana 1993. Pam uk, evket, Osmanl m paratorlu u nda p a ra nn tarihi. (Tarih Vakf Yaynlar, 73.) stanbul, 1999Rothenberg, G., Venice and the Uskoks of Senj, 1537- 1618, T he J o u r n a l o f M odem H istory 33 (1961) s. 148- 156. Rhrborn, Klaus, Die Emanzipation der Finanzblirokratie im Osmanischen Reich (Ende 16. Jahrhundert), Z eitsch rift der Deutschen M orgenlandishen G esellschaft 122 (1972) 118-139. Selanik Mustafa efendi, T arih-i Selanik. H azrlayan Mahmet pirli. stanbul 1989Takts, S., Ferhat basa lalla, B a jv v magyarok. Budapete 1979^, 179-192. Ttl, S., Trok strateg'^ a tizent eves hborban 1593- 1606, Ata U niversitatis Szegediensis d e A ttila J z s c f N ominatae 69 (1981) s. 15- 41. Tth, S. L., Szinan nagyvezer terve 1593-94-ben, H adtrtenelm i Kzlemenyek 29 (1 9 8 2 )s. 159- 174. Turan ., Sinan Paa, slam A nsiklopedisi iinde. C ilt 10, stanbul 1966, s. 670- 675. Vaughan, D. M ., Europe a n d the Turk. A P a ttem o f A lliances 1350- 1700. Liverpool 1954.

O SM A N L I

SYASET

OSMANLI - HABSBURG SAVALARINDA KIRIM TATARLARININ ROL (1593-1606)


DR. MARIA IVANICS-RF.SS
U N IV E R S T Y O F SZ E G E D / M A C A R S T A N

yzyln son eyreinde, nce ran Cephesinde (1578-90) daha sonra ise Avrupada uzun bir savaa girien Osmanl mparator luu, hem m ali hem de insan kaynaklar asndan ar kayplara uram, buna m ukabil, bu savalar neticesin de ok czi kazanlar elde edebilmitir. Tatarlarn 16. Yzyln son eyreindeki bu savalara katlm as, mpa ratorluk ordusunun nitelik ve nicelik olarak gerilem esiy le ilikilendirilebilir. Bunun gib i, Macar Cephesinde, Osmanl askeri yetkilileri, askeri kayplar ve m ali kaynak yetersizlii sebebiyle yedek olarak Tatar Kuvvetlerini bulundurmak durumunda kalm t. Y zyln ortalarna kadar, Gney ve Dou Avrupa snrlarnda belirleyici bir g konumunda bulunan K rm H anl da, bu arada, Moskovann ykselii ve siyasi orientasyonunu Osmanl ya doru yneltmesi neticesinde blgede tedricen g kaybetmekteydi. Bab- li, 16. yzyl sonlarna kadar Krm hanlarnn Trk seferlerine bizzat itirakini tevik etmeye, hatta, cephelerde k lk klalar kurm alarn ta lep etmeye balamt. Tatar H anl ile Osmanl mpa ratorluu arasndaki bu alanda yaplacak yakn ibirlii Tatarlarn Osmanlya b am ll anlamna geliyorsa da, Tatar ordusuna salanan daim i bir istihdam olana ve Trk savalarnn verdii ganim et im kanlar nedeniyle hanlarn da iine gelm ekteydi. Her ne kadar OsmanlIla rn Macaristan K ralln fethetmek iin 1521den beri dzenlemi olduklar seferlere Tatar askeri birlikleri d zenli olarak katlm olsalar da, byk lekli Tatar aske ri birlikleri yalnzca 1594 ylnda konulandrlmlard. On Be Y l Sava, 1591 ylnda Bosna paas ile Avusturyann miras topraklarn koruyan snr kalelerini muhkemletirmeye alan Habsburg mparatorunun
O SM A N

kam utaniar arasnda balayan bir dizi atmalar sonu cunda ortaya km t.1 Bu snr savalarna ilave olarak 1568 ylndan itibaren devam edegelen bara son verme hususunda dier ciddi bir gereke ise, Kutsal Roma m paratoru ve Macaristan Kral II Rudolfun Osmanl mparatorluuna dedii hara niteliindeki vergiyi iki de fa dememesi hadisesidir. Savaan iki tarafn da peinde olduklar stratejik ama Macaristan topraklarnn tama men ele geirilerek kendi nfuz alanlarna sokulmas idi. nceki Macar K rall nn merkezini ilhak ederek dou ksm n (Transilvanya) bir vassal devlet olarak kendi ege m enlii altna alan Trkler, daima Macaristann zengin kuzey ve bat topraklarn ele geirmek istemilerdi. Bu blgelerin ynetimi 1547 ylnda yaplan bir anlama ile y llk 30.000 altn hara vermesi karlnda II. Rudolpha braklm t.2 Dier taraftan, Habsburg diploma sisi ve savunma stratejisinin temel amac ise, Transilvanyadaki Osmanl hakim iyetini yok edip, sonra da bu bl geyi Osmanh mparatorluunu kska altna almak iin bir manevra alan olarak kullanm akt. Bunun sonucunda ise, Macaristan K rallnn toprak btnl Habsburg ynetimi altnda yeniden tesis edilmi olacakt. Kader iki tarafa da vefaszca davranyordu. lk sene Trkler kk kaleleri fethettiler ve 15 9 4 te Viyanaya 100 km uzaklktaki Gyr (Raab-Yanik) adnda nemli bir kaleyi kuattlar. Fakat Sinan Paa Viyana zerine sal dr hazrlklarna giritii srada, Osmanl mparatorlu u Eflak blgesindeki kendi vassal devletlerinde (Eflak, Bodan ve Transilvaya) meydana gelen isyanlar bastr mak iin orduyu bu blgeye gndermek zorunda kald. Ertesi y l ans tamamen Trklern aleyhine dnd ve Trkler Transilvanya prensi ve Eflak voyvodas tarafn-

SYASET

dan G iurgiude (Yerg) yenilgiye uratldlar ve Budnin en nemli savunma kalesi konumunda bulunan Estergon kalesini kaybettiler. Kader 1596 ylnda tekrar Trk ordusu lehine glm eye balad. Trkler, Kuzey Macaristan iin hayatiyet tayan Eri K alesi ti fethet tiler ve devrin en byk meydan sava niteliindeki Haovadan muzaffer olarak ayrldlar. 1598 yln a gelindi inde iki tarafta da yorgunluk emareleri grlmeye ba lamt. Hristiyanlar, hibir saldr bile yapmadan yeni bir askeri taktik ve akllca bir hile olan barutla duvar ykm a tekniini kullanarak, Yank (Gyr) kalesini yeni den fethedince, Osmanllar nemli bir kayba uradlar. Varadn Trkler ve B udinin hristiyanlar tarafndan ku atlmas ve fetih giriim leri etkisiz kalrken, 1600 yln da Trk Tuunun, Avusturya topraklarnn savunmas hususunda hayati nemi haiz Kanije Kalesine dikilm esi, Osmanllar lehine nemli bir zafer tekil etmitir. Bu olay, savataki ilk genileme merhalesinin de sonunu te kil etmitir. XVII. yzyl balarnda yaplan savalar ise sadece bir Osmanl Zaferi ile sonulanmt; 1605 yln da Estergon Kalesinin fethi. A r kayplarla b irlikte iki taraf da, yeni tehditlerle kar karya kalm lard; 1603 ylnda Trkler ranla yeniden harbe girerken, Habs burg ordusu Bockskai tarafndan ynlendirilen ve 1604te balayp 1606 K asmna kadar devam eden bir isyanla uramak durumunda kald. Sonuta 11 Kasm 1606 ylnda iki taraf Zitvatorokta bir bar anlamasn imzaladlar.3 Askeri bir bak asndan, Tatarlarn bu harplere ka tlm iki ksma ayrlabilir. 16. yzyl sonlarna kadar, 10.000-25.000 askerden oluan ve Tatar Han veya Kalgas tarafmdan idare edilen byk bir b irliin Trk ordu su ile birlikte, kale kuatmalar ve meydan savalarna ka tlrlard.4 Savan ilk evresinde, Tatarlar, destek taburla rnn etkisiz hale getirilm esi, lojistik destek hatlarnn kesilmesi ve hristiyan kam plarnn datlm asnda g revlendiriliyorlard. 1602 ylndan sonra ise Tatarlarn ile ri cephelerdeki hadiselerin ekillenmesindeki rolleri azal tlm tr. Tatar birliklerinin saylarnda da byk indi rimlere gidildi ve sadece Bocskai isyan boyunca Macaris tanda birka bin k iilik bir Tatar birlii hazr tutuldu.
O SM A N LI

Tatarlar asndan bakldnda ise, onlarn asker olarak dorudan savalara katlm alarndan daha nemli bir husus vard. O da M acaristanda kurulan ordu klak larnda silahlandrlm alardr. Birlikler, sultann emri ile k orada geirirler ve her ne kadar uygulam a da farkl lklar olduysa da, prensip olarak ancak ondan izin alarak yerlerini terkedebilirlerdi. Tatar Ordusu drt defa Maca ristanda klam tr. lk defa olarak, II. Gazi Giray ko mutasndaki bir Tatar Ordusu, 15 94 te Temevar yakn larnda yaklak bir ay sre ile klam tr.5 1598 ylnda Tatar kuvvetleri, Osmanl ordusunun merkez kuvvetleri ne biraz gecikm eli olarak Austos sonlarnda katlm ve askeri alandan ziyade o y l ve onu izleyen yl diplomasi asndan nemli hizmetlerde bulunmulardr. Bu b irlik ler, 1599 A ralnda ise tekrar K rm a dndler.6 n c ve son klam a ise, Gazi Giray komtasnda 1602 Ka sm ile 1603 bahar dnemi arasnda M acaristanda gei rilm itir. Daha sonra Krm Han Pec blgesine, askerler ise civar sancaklara gnderilm itir.7 Sonraki y l, Krm hannn olu Toktam Giray cephedeki ordu klaklar na kom utanlk etm itir.8 20. yzyln byk Macar tarihisi Gyula Szekfu nn de iddia ettii gib i Tatarlar k M acaristanda ge irmemiler, onlar M acaristana o kadar aina hale g el m ilerdi ki evlerine bile dnmek istem iyorlard.9 Trk Ordusu yeni fethedilen kalelerde gerektii kadar tehiz edilm i yeterli sayda garnizon brakacak durumda olma d iin, k dnemi boyunca Tatar birlikleri temel Osm anl kuvvetlerine askeri destek salamak ve yeni fethe dilen m lklerin savunmasn muhkemletirmek maksa d yla Macaristanda konulandrlm lard. Trk ordusu nun stanbuldan M acaristana ulamas yaklak iki aylk bir zaman gerektirdiinden, Tatar birliklerine biilen te mel misyon, Trk ordusu Macaristana ulaana kadar vu ku bulabilecek bir dman saldrsn, M acaristanda bu lunan birleik Trk garnizonu ile birlikte savuturmak t. Tatar b irlikleri, sonbahar sonlar ve ilkbahar balarn da cepheye kan Macar kraliyet askeri nc birliklerine kar koyacak cesarette olmasa da, bu birliklerin manev ralarn sekteye uratacak veya ypratm a harekatlar ile geciktirecek bir kapasiteye sahipti.10 Trk kumandanlar bir sre sonra Tatarlar, Maca ristanda klatm ann imparatorluk vergi mkellefleri
I SYASET

zerine bir yk ve hazine iin ciddi bir klfet tekil et tiklerini farkettiler. Y llar getikten sonra Osmanllarn Tatar birliklerini M acaristanda klatlm am aktan vazgemelerinin nedenini burada aramak lazmdr. Bununla birlikte kalelerdeki garnizonlarn desteklenmesi amacy la stratejik nemi haiz noktalarda 1.000-2.000 Tatar kuvveti brakmak da zorunluydu. Gyrn fethinden sonra, blgeye 1.000 asker gnderen Gazi Giray, bu ha reketini u ekilde m erulatrmaktadr: Fethettiim iz Gyr ve Papa blgesinde yeterince svari bulunm ad iin, onlar ve hayvanlarn besleye cek yeterince erzak tedarik edilemiyor. Ayrca dmann saldrma tehlikesi de mevcut olduundan dolay geride asker brakmak zorundayz.11 Kaynaklarmz, 1594 ylnda Gyre yerletirilen Tatar birliklerinin 1597ye kadar orada kaldn gster m ektedir.12 Bu arada, Zigetvar (Szekesfehervar) da konulandrlan birliklerin alt y l sonrasnda bile orada kaldn gryoruz.13 1599 ylnda K rm hannn vezi ri Ahmet Aa, Budapete yaknlarndaki Tatar askerleri nin bu blgede drt ile be y l civarnda grev yaptn dan bahsetmitir.14 Savan sonunda Transilvanya prensi stvan Bosckai idaresi altndaki ef H aiduksu destekle yen elit Tatar birlikleri Budapetede klak kurm ular d .15 Tahminen Temevarda da ok sayda Tatar askeri bulunm aktayd. 16 1605 ylnda Kanije Beylerbeyine yardm iin 5000 k iilik bir Tatar b irlii Kanije evre sinde konulandrlmas iin Tatarlara talim at ulatrl d .17 Tuna nehrinin dou ile bat yakasn karlkl ola rak tutan ve stratejik nemi haiz Foldvarn dnda yer letirilen Tatar askeri kam pnn, elim izde yanlzca 1597 ylna ait verilerin olmasna ramen, uzun yllar orada b raklm olmas kuvvetle m uhtem eldir.18 Tatar kam plar ayrca sava esirleri ile savatan geri de kalanlarn topland yerler olarak da kullanlm tr. Askeri birlikler, te biri ayrldktan sonra geri kalanla rn yam alanland merkezler olarak da ad geen kamplar kullanm lardr. M aalar uzun sre denmeyen Macar askerleri ve H aiduklar da, srekli, her trl ris ki gze alarak Tatar kam plarn yam alam a dncesiyle megul olurlard. rnein, 1597 ylnda bir gece, Tu nadan yelken aan Macar askerleri Trklern burunlar nn dibinden geerek Foldvar dndaki bir kampa ynelO SM A N U

miler ve aknlk iindeki Tatarlar kltan geirmiler. Kampta bulunan yal esirleri serbest brakrken, kendi balarna kaamayacak 68 ocuu ise beraberlerinde g trmlerdi. Trkler gece ve gndz nbet tutsalar da bu grup, Estergon kalesine dnmeye m uktedir olmu tu .19 Bahse konu olan kam plardaki faaliyetlerin dnda, Tatar birlikleri Macaristandaki Trk snrnda bulunan kalelerin tahkim edilmesinde de grev alm lard. Trk lere kar sava koordine eden Viyana Sava M eclisi ka ytlarnda bu birlikler hakknda ok sayda kaynak mev cut olup, ele geirilen esirlere ynelik ilk sorularn da Trk kalelerindeki garnizonlarn cesametini renmeye ynelik olmas da dikkate deer bir noktadr. Bu kayt lardan anlalaca zere, 1596 ylnda Hatvanda bulu nan bir kalede, 180 sipahi, 300 piyade, 80 tfeki, 120 beli ve 40 yam acya ilaveten 50 Tatarn hizmet e tti i ni gryoruz.20 1597 ylnda Bekerekte 30 adet Tatar s varisi ve 50 piyadenin vazifelendirildiini, yine Budape tede ayn y l 500 Tatarn yerletirildiini gryoruz.21 1605 yl Mays aynda, Visegrad yaknlarndaki bir ka lenin 200 Trk ve Tatar tarafndan mdafaa edildiini gryoruz.22 K aylar boyunca, zellikle klam ak iin seilmi blgelerde, Trk snrnda bulunan kaleleri tah kim amacna ynelik olarak grevlendirilen Tatar b irlik lerinin saysnn katlanarak artt tahm in edilmektedir. Eldeki kaynaklarn snrl olmasna ramen, mevcut ve riler Trk komuta kademelerinin, insan kayplarn G ney Slav blgelerindeki yam aclar ve Tatarlar kullana rak gidermeye altklarn gstermektedir. Bu b irlik ler, Osmanl askerinin gnderilem edii durum larda bah se konu kayplara ynelik bir nevi ikam e vazifesi gr mekte idi. Trk (Osmanl) ve Tatar esirlere ynelik sorgulama lar ile Sava M eclisi ne gnderilen casus raporlarndan anlaldna gre, Tatarlar savunma vazifelerinin yann da, tedarik ve lojistik sahalarda da deiik vazifeler icra etmilerdi. Tatarlarn seferler veya kladklar dnem s resince tadklar nem duruma gre deim itir. Seferlerede, Tatarlar sadece kendi birliklerine deil, ayn za manda Trk (Osmanl) ordusuna ynelik olarak da hiz met ederlerdi. Modern bir termonoloji ile ifade edecek olursak, Tatar b irlikleri, Trk kom utanlnn yiyecek
S Y A S IT

tedarikine m uktedir olm ad durum lar bata gelmek zere, genel olarak Trk ordusunun tedarik hizmetlerini yerine getirm ekte idiler. Sinan Paann 1595 ylnda iki aylk bir kuatma ertesinde Gyrn fethetmesi, Gazi G i raya bal Tatarlarn yam alad yiyecek malzemesini Paaya satmas ve bunlarn ordunun iaesinde k ullan l mas ile mmkn olm utu.23 Varadn kuatlm as sre since, Serdarn Tatar ordusuna macereya izin vermemesi nedeniyle, Tatarlarn, Temevar ve belkide Szolnaktan yiyecek malzemesi tam ak zorunda kaldklar ve bir k i le (25; 656 kg) arpa fiyatnn 3, hatta 5 altna kadar k t n gryoruz.24 mpaatorluk Generali Russworm 1602 ylnda Budin kalesini kuatm aya hazrlanrken, Tatarlarn iae desteini yetitirem em esi sebebiyle, Ye mii Haan Paa kom utasndaki destek taburunun iae ihtiyacnn Budin kalesi rezervlerinden karlandn gryoruz. Bu stoklarn ok abuk tkenmesi neticesin de, Sadrazam kuatlan kuvvetleri kaderleriyle ba baa brakarak lme terk etm i, Budin kalesi, o y l, ik i tara f da iddetle etkileyen ar k artlar altnda dman dan kurtarlm tr.25 Bununla birlikte, 1605 ylnda Estergon kalesinin Trkler tarafndan kuatlm as boyunca, Trk ordusunun, B udinden tedarik desteinin dzenli olarak srmesi ve Tatarlarn Tuna nehri boyunca demir atan tccar gemilerden satn aldklar m allar U yvardan Estergona tayabilm eleri sebebi ile pek iae sknts ekm ediini gryoruz.26 Baz zamanlar, yam aya kan b irliklerin hristiyan kam plarna ulatrlm ak zere yola karlan yiyecek m addelerini ele geirdiklerini gryoruz. 1600 ylnda, m paratorun Ordu Komutan Dk Mecouer emrinde K anijeyi kurtarmak am acyla sefere km bir askeri b irliin - k i savata en iyi eitim ve tehizata sahiptignlerce yiyecek bulamamas sebebiyle geri ekilm ek zo runda kald grlmektedir. Dk Kaleyi kendi kaderi ne terk etmek zorunda kald nk, Trk (Osmanl) ve Tatar birlikleri bu orduya yiyecek ulatrlacak olan ker van yam alam alard.27 Dier dikkate ayan bir hadise ise, o zamanlar hristiyanlarn elinde bulunan Pete kale sine gnderilen yiyecek ykl 200 arabadan oluan bir karavann, hedefe varamadan Nogay aknc birliklerine rastlamas ve stoklarn Tatarlarca yam alandktan sonra donmu Tuna nehri boyunca B udine tanm asdr.28 Bir
O SM A N 1.1

y l nceki kuatma sebebiyle Budin kalesinde ok az y i yecek kalmas sonucu, Nogaylarca el konulan 200 araba lk yiyecek, kaledekileri alktan kurtard gib i, o bahar Habsburglardan kaynaklanacak bir saldrya kar, kale nin savunulabilmesi asndan fazladan bir diren kazan drm t. Ksa bir sre sonra da, ordunun merkezi kuv vetleri ulancaya kadar temel ihtiyalar karlayacak olan 600 tayc arabadan oluan erzak b irlii Trk ve Tatar birlikleri eliinde Budine ulam t.29 K aylarnda dzenlenen seferler vastasyla da Trk kalelerine iae temin edilm ekteydi. ok kolaylkla sefere hazrlanabilen Tatar birlikleri ya kendileri yiyecek konvoylarna elik etmektedir; ya da, 1602 y l rnein de olduu gib i, Trk ordusu Egere zamanmda yiyecek temin etmesi am acyla dikkatleri baka tarafa ekecek as keri hileler yapm aktaydlar.30 1602-03 yllar arasnda Pecste klayan Tatar birlikleri ayn zamanda K anijeye de iae destei salam lard. 1603 yln n balarnda, el de edilen raporlara gre, Kanije kalesinde alk ekilm e si sonucu 50 yenieri korumasndaki 3 arabalk bir yiye cek konvoyunun buraya gnderildiini reniyoruz.31 Bununla birlikte, Murakze ynelik Tatar yamas aka binde, K anijeye getirilen esir ve mal stoku o kadar faz layd ki, bunlarn ounun K anijede satlm am as netice sinde, tekrar Budine gtrlm ek zorunda kalnm tr. Bunlara ilaveten, Ocak aynda 120 arabalk bir yiyecek kafilesi 2.000 Tatar ve 1.500 Osmanl ve 400 kiiden oluan birliin eliinde Kanijeye gtrlm tr.32 Tatarlar srekli olarak, aknlar srasnda yama et tikleri iftlik hayvanlarnn ticaretini yapyorlard. rne in 1596 Baharnda, Trkler Budindeki Tatarlardan 600 ba sr satn alarak Gyre ulatrm lard.33 1 5 96 ylnda ise Kuzey Macaristandan ve Habsburg toprakla rndan 900 esir, 2000 bykba hayvan ele geirm iler d i.34 1603 ylnda ise Murakze yaplan ortak akn son rasnda, Trk(Osmanl) ve Tatar b irlikleri byk m iktar daki bir kkba hayvan srsn aralarnda eit olarak paylam lard. H ana ait olan otlayan bir sr ise Slovenya Pozega Sancanda muhtemelen daha sonra satl mak zere meralarda toplanm tr.35 Bu kaynaklar bize gstermektedir k i M acarlarn se ferlere katlm alar olduka karl bir iti; nk, Macar cephesinden K rm a gvenli bir ekilde ulamak ok
i SYASET

gt ve ele geen yam a da olduka fazlayd. Mesela, 1594 ylnda, ganim etleri ile b irlikte evlerine dnmekte olan bir Tatar kuvvetinin, Tuna nehri civarnda, Sultana isyan eden Eflak Voyvodas M ichaelin kuvvetlerinin sal drsna urayarak ganim etlerini kaybettiini gryo ruz.36 Bundan sonra Tatarlarn, esir ettikleri Macarlar K rm a gtrm edikleri, bunlar Budin ile Tuna nehri k ysndaki eitli yerleim birim lerinde braktklarn g ryoruz. 1604 tarihli bir dokmandan, yine, Belgrad ile Akerman arasnda bulunan lim an kadlar ve emirlerine, Macaristanda klayan H ann olu Toktam G irayn aksi emrine ramen, esirleri gem ilere ykleyerek K rm a kaan Tatarlarn yakalanmas emrinin verildii anlal maktadr. Bu yetkililer, ayrca esirlerin serbest braklp bahse konu Tatarlarn cezalandrlm alar ile ilg ili emir de almlard. Sava srasnda esir edilenlerin hangi fiyatlar dan satldklar hususunda yeterli veri bulunmamaktadr. Esir fiyatlar muhtemelen arzdaki deimelere bal ola rak dalgalanmtr. Bununla beraber, kle tccarlarndan elde edilen bir el kitab deer tesbitine ynelik baz prensipleri izah etmektedir. Bu kitap her m illetin zelliklerini tarif ederek kle ticaretinden doacak riskleri azaltacak ibareler ihtiva et mekte ve Macar esirler hakknda ise aadaki izahat ge tirmektedir: Macarlar a k ll, zeki, her trl sanat ve maharete yatkndrlar. Kt n iyetli ve savadrlar. ldrme ve yaralamaya ve daha sonra da kamaya yatkndrlar. H iz mete verilirken ok d ikkatli davranmak icab eder. Bir o u iyi bir bnye ve dzgn bir cilde sahiptir.37 Krm Han esir ve ganim et m iktarnn bete b iri ni, K algann ise onda birini alyordu ve buna ek olarak stanbuldan gelen m ali kaynaklarla destekleniyordu.38 Bab- Ali K rm Hanna sefer hazrlklar iin dzenli olarak 5.000 altn ayryordu k i, kaynaklardan rendi imize gre bu m ebla her bir sefer iin ayrlan standart m iktar oluturuyordu.39 Dier deerli hediyelere ilve ten Krm Han Trk ordusuna katln n erefine ayr ca 5.500 altn alm aktayd.40 Btn bu hediyelere daha baka ahs hediyeler de ilave edilm i olabilir. rnein, 1598 seferinin kom utan Satrc Mehmet Paa kendisine katlm akta olan Gazi Giray H ana eyer ve dizginleri m cevherlerle ssl bir svari at hediye etm iti. Ayrca
O SM A N LI

kendi ahs kullanm iin para ve dier kym etli nesne lerden sunarken, H ann m irzalarna da kym etli kuma lar, kadife kaftanlar ve dier giyecekler d atm t.41 Sa t r a Mehmet Paa, 1598-99 k iin 770,000 ake sz vermekle beraber, Paann ani lm sebebiyle Han bu bu m iktarn hepsini alam am tr.42 Bununla birlikte, aa be yukar bir dengenin tutturulduunu, Haziran 1599 ile Mays 1601 yln a ait kaynaklardan bir buuk milyon akeden daha fazla bir m eblan Tatarlara den diin i, bunun ise aa yukar 5000 altndan daha fazla bir m iktara tekabl ettiin i biliyoruz.43 1602de Gazi Giray, Habsburg mparatorunun s tanbula dedii y llk vergi m iktar olan 30,000 altn tutarnda bir m ebla, sefere katlm a karlnda talep etti. Bu m iktar duyan Sultan, ok fkelenmekle beraber son iki yld r Hann hi bir sefere katlm adn gznne alnarak teklifi kabul etti.44 M ali kaytlardan, Tatar H an n n 30.000 altn lk m eblan tam am n ald ok net olarak anlalmaktadr. Temmuz 1602 ile Mays 1603 arasnda Gazi G iraya 3,483,300 ake verilm i olup, bu m eblan 2.880.180 akelik ksm Hann ken disinde kalm , geriye kalan m iktar ise Tatar m irzalara denmitir.45 Btn kaynaklardan elde edilen bilgilerin bir hlasas olarak, bu seferlerden elde edilen gelirlerin Krm Tatar toplumu iin nemli bir gelir kayna tekil ettii ve ran, Rus ve Polonyallara ynelik dzenlenen seferlerden ok daha fazla getiri saladklar anlalm ak tadr. Bunlarn yannda, elle tutulacak kadar m add bir faktr olmam akla beraber 15 y l gib i uzun bir sre sava lara katlm ak Krm Tatar H anl asndan uzun vade de daha da nemli bir baka sonu dourmutur; Bu da Krm H an lnn blgesel planda sahip olduu roln deiime ilikin bir gelim eydi. Bir yanda K rm H anl ve Osmanl mparatorlu u, dier yanda Macar K rall, Avusturya ve Polonya arasnda daha nce Osmanl sultannn vassal devletleri olup 1595te mparatorluktan kopan Transilvanya, Eflak ve Bodann topraklar zerinde etin bir g mcade lesi devam ediyordu. Bu ikinci cephede cereyan eden ha diseler ara cephede meydana gelen gelimelerden ok da ha fazla Habsburg-Osmanl ilikileri ve savan geliim i zerinde etk ili olmutur.46 Btn bu lkeler sultana bal vassal devletlerden tekil olsalar da, hukuk stat-

51

SYASET

leri asndan olduka farkl yaplar arz etmekteydiler. Bunlardan en karmak olan Transilvanya idi. 50 yl ev vel, Kanuni Sultan Sleyman B udini fethedip (1541), eski Macar kralln n mekezinde Budin vilayetini ihdas ettiinde M acaristann dousu olan Transilvanyay, Trk kaynaklarnda stefan olarak geen M acaristann seilmi kral Janas Szapolyainn kk yataki olu Janos Zsigmunda balad. Temavar civarndaki bir ara ziyi ise Janos Zsigmundun hocalarndan Peter Petrovicse brakm t. Sultan, bu arazileri geleneksel Trk ka nunlarn uygun olarak birer berat gnderip teslim et m iti.47 Bununla birlikte, Osmanl mparatorluundaki dier sancaklarn aksine bu blgelerdeki kalelere garni zonlar yerletirilm em i ve bu birim ler Trk idari siste mine dahil edilmemilerdi. Hapsburg idaresi altnda ve Transilvanyada yaayan Macar soylular Trk ynetim i nin geici olduunu dnerek Macar K rallnn dou ve bat blmlerini birletirm e yolunda aba gsterdiler. Bir frsat doar domaz da Transilvanya kalelerine Habs burg birliklerinin girmesine izin verdiler ve Viyana Transilvanyay yeniden fethetmek iin eitli giriim ler de bulunmaya balad (1551-52-56-66). Bu atmalar sonucunda Temevar Osmanllar tarafndan fethedilerek 1552de ikinci bir vilayet olarak Osmanl idari sistemine dahil edildi. Yneticileri Diet tarafndan seilip Sultan tarafndan onansa da, Macar asilzadeleri Transilvanyay her zaman Macar kralln n bir paras olarak alglam a y srdrm ve XVI. yzyln sonlarna kadar Habsburg hanedannn Macar krallarna gizlice b allk yem ini et meye devam etmilerdi. Bu ik ililik ten dolay pratik ola rak bakldnda 15 Y l Savalarna kadar Transilvanya iki ayr yere bal durumdayd. Tabi k i bu durum Tran silvanya asndan daha geni bir manevra sahas anlam na da gelm itir Dier taraftan, Eflak 1417 ylndan beri Trklerin bir vassal devleti durumundayken, Moldova 1456 yln dan itibaren O sm anlya hara vermekle beraber, 1538 ylnda stanbulun egem enlii altna girm iti. Sonradan Trkler onlarn en nemli snr kalelerini fethettiler ve bu savunma yollarn dorudan mparatorlua balad lar.48 Osmanl mparatorluuna en yakn konumda bulu nan Eflakn en zor durumdayd. Moldova Polonyann korumasna dayanrken ve ayn korumay Transilvanya
O SM A N L I I

da Avusturyadan alabilirken, Eflak bu gvenlik destei ni bu iki devletin birinden sadece dolayl yollardan ala bilm ekteydi. Eflak ve Bodann hassas konum lar noktaya iaret etmektedir: bu lke voyvodalar stan bul tarafndan atanm akta, bunlarn ocuklar esir olarak tutulm akta, bakentlerinde Trk askeri birlikleri bulun maktadr. Y zyln sonuna doru Transilvanyann de d ii hara m iktar 10.000den 15.000 altna ksa bile, bu mebla XVII. yzyl da dahil omak zere hibir za man 40.000 altn amamtr. Voyvodalar olaanst fakir olmalarna ramen, Eflak ve Bodan dedikleri m iktar bunun yannda m thi derecede yksek saylrd. Bu m eblalar XVI. yzyl sonlarnda srasyla 60.000 ve 85.000 altn lk m iktarlardan oluuyordu.49 Ordu ve ba kentin ihtiyalarn karlam ak amacyla, Osmanl Devle ti Eflak ve Bodandan gelen m allara taban fiyat koyarak fiyatlarn dk tutuyor, ancak geriye kalan m allarn serbeste satabiliyorlard. Buna m ukabil, Trasilvany ann serbeste ticaret yapabildiini gryoruz. Ancak XVI. yzyla gelindiinde Eflak ve Bodann durumu nun katlanlam az bir hal aldn gryoruz. Bununla b irlikte bu lkelerin Trklerle aralarnn almasnda ekonomik meselelerin yannda i ihtilaflarn da pay bu lunmaktadr. m tiyazl m ahalli boyarla rla stanbul ta rafndan atanan voyvodalar arasndaki yksek m akam la ra kmak hususundaki kavgalarn da bal bana ih tila f krkledii grlmektedir. Sava patlak verdii zaman Transilvanya Prensi Zsigmund Bathoryye sadakat yem ini etmi bulunan Ef lak ve Bodan Voyvodalar, Trklere kar Papalk tara fndan balatlan ve Habsburglar tarafndan idare edilen Trk kart birlie katlm lard. Ancak Voyvodalarn beklentilerinin tam tersinin gerekletii anlalm akta dr. Habsburglarn ortaa Macar devletinin bir paras olduu mlahazasyla Polonyay koruma gerekesiyle Varova ile yakn mnasebetlere girm esi, Polonyann ta rafszln ortadan kaldrm tr. Buna m ukabil Osmanl mparatorluunun da kendi karlarna ynelmi bylesi bir tehditi kaldrm as da beklenemezdi. Ordularnn byk bir ksm Macar cephesinde olduu iin Osmanl Sultan Krm Han Gazi G iray asilerin zerine gnder m iti. Gazi Giray bu meseleyi zme hususunda radikal bir yol seebilirdi. Ancak, O, isyanc voyvodalar grevSYASET

den alarak yerine kardelerini atamak isteini Saraya b il dirdi. Fakat, bu istei kabul edilm edi.50 Polonya ansl yesinin de gcn ortaya koyduu bir g gsterisinden sonra bir uzlamaya varld. Buna gre Bodan l ba m lla sahip olacakt. Yeni Bodan voyvodas Polonya tarafndan atanacak, ancak Osmanl mparatorluu bunu onaylayacakt. Ayrca, voyvodaya Tatar birlikleri elik edecek ve yemin treninde de bulunacaklard. Ksaca gl bir bam llk modeli gelitirilm itir. htilaflar zme hususunda Gazi G irayn eline geen bu frsat ona blgesel g dengelerini tartm ak ve analiz etmek im ka n vermekteydi. Bu yzden Sadrazam K rm H an n Mezkeresztes savana katlm ad gerekesiyle deitirin ce, Han da Habsburglarla yakn mnasebeti olan Transilvanya Prensi ile temasa geti. Transilvanya Prensi Zsigmund Batharyye bir eli gnderen Gazi Giray, ilerle mekte olan Osmanl gcne kar koymak ve Habsburg mparatoru ile Osmanh Padiah arasnda arabuluculuk nerilerini ieren bir ittifak teklifi yapt. Zsigmund Batharynin istifas sebebiyle, bu Tatar-Transilvanya ittifak gereklemedi. Bununla b irlikte, H anla mnasebete g ir mekten doacak faydalarn farknda olan Habsburglar, bu konu ile yakndan alakal dier m ttefikleri Eflak voyvodas M icheali da aralarna alarak H ann elileri ile mzakere ettiler.51 Habsburg diplomatlar u veya bu ekilde Tatarlar pasifize etmeyi baararak onlarn ana Trk ordu birlikle rine intikalini geciktirdiler. Bununla b irlikte, Transil vanya ve Eflak voyvodalklar gib i onlar da l bam llk modelini m akul karlam lard. Bu mzakerelerde, Habsburg elileri ile dorudan temas im kan bulan Han, bu tecrbesini 1599 ylnda M acaristanda kladklar bir dnem de iyi kullanm ve padiah tarafndan Viyana ile bar grmeleri yapma hususunda grevlendirilm i tir. Bu mzakereler Osmanllar asndan ok faydal ne ticeler vermese de Zitvatorok Bar Anlamasnn temel kurallar bu grmelerde karara balanmtr. Bu neti celerden bir tanesi Avusturya mparatorunun bundan byle Sultana gnderecei y llk haracn nakdi deil ay ni olaca hususuydu. (In Parem G eltt aber durchausz nichts). Bu ayni hara kapsamnda deerli hediyeler (g m kaplar veya sogistuhe, saatler) bulunacak, Sultan is terse bunlarn cinsini tayin edebilecekti.52

K rm H ann diplom atik araylardan elde ettii gerek kazan padiahn Gneydou Avrupadaki vassal devletlerle yapt savalar sonucunda Hann nfuzunun artmas olmutur. Habsburglarn zayflklarn gren bu lkeler sadakatlerini Osmanl ile m ttefik olan bir baka gce Polonya'ya yneltmilerdi. Bununla birlikte, ne Polonyallar ne de Habsburglar Trklere kar koruma sa lama hususunda yeterli gce sahip deillerdi. Zamanla vassal devletler Sultann korumasn talep etmeye zorlan m lard. Bahse konu vassal devlet arasndaki ittifak giriim leri de olduka zayf kalm tr. Zsigmund Batla ry nin Habsburglarla, Prens Andrasn P olonyalIlarla

ve nihai olarak 1599 ylnda voyvoda M ihailin Transil vanya valisi iken g iriti i ittifak abalarnn tm geici sonular dourmu ve baarszlkla sonulanmtr. H at ta ok zayf bir Osmanl mparatorluuna kar bile bu devletlerin bam szlk savalar ok dk dzeyde kal mtr. 1603 de ran ile savaa giriilince ordunun komu tanlar buradaki tehditlerle urama iini neredeyse ta mamen Temevar Paasna ve Tatarlara brakm lard. K rm Han prens ve voyvoda seimlerine karm, bun larn yemin trenlerine de itirak ederek onlar kendisine hediye vermeye zorlamtr. 1603 ylnda Voyvoda Rudolfun K rm Hanna 5.000 dka ile vaak ve samur krkleri gnderm itir.53 Bu dnemde Eflak tarafndan ne m iktarda y llk hara dendii hususunda herhangi bir veriye sahip deiliz. Bununla birlikte, Sultana XVIII. yzylda yollanan Trke kaleme alnm bir m ektupta, Eflakn Krm Hanna en azndan Voyvoda Michael za mannda bile hara dedii anlalmaktadr. M ektupta, K rm Hanna denen bal vergisinin (balckve baskl) Voyvoda M ihail dneminde olduu gib i kovan bana bir m iktar zerinden toplanmas talep edilm ektedir.54 Eflak ve Bodan iinse, y llk haracn messeseletii ve demelerin XVIII. yzyla kadar devam e ttii grlm ek tedir.55 Transilvanya her ne kadar y llk haratan m uaf bir statye sahip idiyse de arada srada Hana kym etli he diyeler gndermesi beklenirdi. Osmanl mparatorluu ile Habsburglar arasndaki sava sona erdiren Zitvatorok Bar Anlamas, ayn za manda bu iki devlet arasndaki mnasebetlerde yeni bir dnm noktas olmutur. lk olarak, ne Habsburglarn

ne de Osmanl m paratorluunun Macar K rallnn ta mamna tek bana hakim olamayaca anlalm tr. Bu husus yaplan bir ifte vergilendirme anlamas ve kondominyumun glendirilm esiyle (ortak m lkiyet an lamas) sonuland.56 Mzakereler neticesinde padiah, Habsburg yneticisini resmi yazmalarda m uadili olarak kabul etmi, elilerine de m uafiyetler tanm tr. Bir de faya mahsus 200.000 altn lk bir deme karlnda Trkler 1541 ylndan beri denmekte olan 30.000 al tn lk vergiyi almaktan vazgemitir. Buna karlk, Habsburglar ise Osmanl vassal devletleri zerindeki n fuzlarn kullanm ayacaklarn ahdetmilerdir. Sonu ola rak, Macaristann dousunda, daha nce Macarlarn meydana gelmemesi iin savatklar tamamen ayr bir Transilvanya blgesi ortaya km t. Transilvanya ve Habsburg hanedanl altndaki Macar siyasetiler Macarln bekasnn Trklerce igal edilmeyen iki Macar toprann birlemesinde" grmeye baladlar.57 Macar krallnn kuzey ve bat blgelerinin Trkler tarafndan tamamen ilhak, ancak Habsburg askeri ve m ali deste iyle engellenebilecekken arkasnda Osmanl mparator lu u nun bulunduu bir Tansilvanyann ise Habsburglarn imparatorluu ar merkeziletirme em ellerini diz-

ginleyebilirdi (Macaristan topraklar da dahil). Ivan Bocskesnin son istei ve vasiyetnamesine damgasna vu ran bu siyasi dnce izgisi, Transilvanya prenslerinin XVII. yzylda srdrdkleri politikalarnn yol gsteri cisi olmutur. Krm H anlarnn asndan bakldnda ise 15 Y l Savalar yle bir ortam yaratm tr k i, Hanlarn Su ltan a bal vassal devletleri etkilem ek iin younlatrdklar abalar meyvesini viermiti. XVII. yzyl boyunca bu l keler Tatarlarn karlarn grmezden gelebilecek d u rumda deillerdi. Osmanl mparatorluu zayflad oranda, Krm H anlarna blgeye daha sk ve dorudan mdahale etmek iin izin kt. Tatar H an ok fazla de ien voyvadalar atabilecek duruma gelm iti ve bunu Transilvanya prensi iin de yapabiliyordu. Sava zamannda Krm Hanlar ve Habsburglar arasnda kurulan mnasebetler baz ksa kesintilerle b ir likte 1682 yln a kadar srmtr.58 Sonu olarak, 15 y l savalarnn, Krm Hanlar iin XVII. yzylda onlar Dou Avrupada cereyan eden askeri ve diplom atik g ler mcadelecinin ak tif bir znesi durumuna getiren d nemi am tr diyebiliriz.

Sava hakknda buiunabilien bir ok kaynaktan bazlar iin bkz. Kortepeter, Cari Max: Ottoman Im perialism D tring the R cform ation: Europe and the Caucasus. New York, 1972. Niederkorn, Jan Paul: Die Europaischen Machte und der Lange Trkenkrieg Kaisers Rudolfs II. (193-1606). \Vie, 1993. Ivanics, M aria: A K rim i K ansag a Tizenot e m Habor/ban [The Crimean Klanac in the Fiftee Years W ar] Budapest, 1994.

12 13 14 15 16

M iklos Palffden im parator 2. R udolga m ektub'', Estergo, Eyll 1597, Kries Sarchiv. W ien, A lte Feldahten (KA AFA ) 1597/9, ad .13 Adolf ScTwanzenbergden Ardk M atthiasa mektub,Gyr, 9 HaziranlOO KA AFA 1600/7/1 Ahmet A ad an Sultan M ehmede Trke m ektup, Haus-, Hof-und Staatsarehiv W ien HH St A, H ungarica Fasc.134 Fo: 79 KA HKR l605E xpedit, 134 Fo: 79 Transilvanyal tarihi stva Szamoskzy notlarnda, 1597 yllarndan it i baren Temavar civarnda konulandrlan Tatar birliklerinin erkez k kenli Dardana kabilesinden olduundan bahsedilmekle beraber, bunlarn saylar hakknda b ilg i vermemektedir.Szanoskzy, Istvan, Trteneti M aradvayai: Istvan Szamuskzys el yazmalar. IV, monumenta H ungariae Historica Scriptares vol 30, budapeste 1880, 73

Petritsch, Ernst D ietrich: D er H absbtrgisch - Osman ich e F rcid m vsertrag des Ja h r es 1547. In: M itteiiungen des sterreichischen Staatsarcliv 38 (1985), s. 49-80.

3 4 5 6 7 8 9 10

Bayerle, Gustav: Zicvatorokta Uzlama: In : Osmanl Arivleri 6 (1980) s. 5-53. Ivanics 1994 (176-179) Habsburg, Macar, Trk ve Tatar kaynaklar. Hurmuzaki XII 1903, 12 Peevi, brahim: Tarl-i Peevi, 2 stanbul, 1283-(1866) 228. Peevi, 1866, s. 269 O rhanl, Cengiz: Osmanl T arihine Ait B elgcler-T elhisler (1597-1607) .. Edebiyat fakltesi Y aynlar, no:1511, stanbul 1970, No: 111 Homan, Balt-Szekf, G yula, JAagyar tn enet {H ungarian H i s t o r y Buda pete 1935, s 36 Chirstof TevggenbahdenAriidk M attios 9 m ektup, 17 Ocak 1594 Hurmnzaki, Eudaxiu, Docnmantc p rin it ore la Istori R omanilor 3/1 Bucureti, 1880-1881 19 20 21 22 23 24 18 17

Babakanlk Osmanl Arivleri ( BOA ) MD. N R 290, Funlal, Caroline: Savan daresi, M caristan'a ynelik O smanl Askeri Seferleri, 1593-1606 (Beilefde Zur W ieer Zeitscrigt frdie Kunde des Margen landes B d .l4 ) W ien 1988, s. 205 M iklos P alfnin Ardk M athiasa verdii rapor. KA AFA 1597/4/11, ve Zfkar Aa tetkikleri, KA AFA 1597/9/26 Hesap, KA AFA 1597/4/11 Sorgulama, KA AFA 1596/8/17 Sorgulama, KA AFA 1597/2/6 Sorgulama, KA AH R 1605, Keif No:69 Haan ve M ustallan(?) adl Tatarlarn Sorgu kaytlar KA AFA 1594/8/23 age 23 e. Peevi 1866,11. Abdulkadir Efendi, Topraklar katibi: Vekay-i T arihyye. W ien stereichische N ational bblisthek MS. MXT, 130, 104a.

11

Fethi messir olan Yank ve Papa kalasna kifayet m iktarda asker-i sva ri olmaynca zade-u zavdeleriin getrm eye im kan olmayub ve hem d man hareket eder asker galm ak lazum geiib.G ani G iraydan Kefeli hseyin efendiye, 1594 tenhii m ektub, Essalatn Nuru Osmaniye No: 4 2 52, s. 155.
O SM A N L I g g j

SYASET

2
25 26 27 Peevi 1866,2 47-248. Abdlkadir Efendi, 209 v. Funha 1988, 1 0 i. Convinka. G: 'Die Eroberung der festung Kaizsa durch die Trkeim Jalre lOO.Imensterreich 1564* l6 l9 (P u b h k a tio n en d es steier markischen Landes meseums und der steiermarkischen Landesbibliotthek) Graz 1968, 434. 28 29 30 Orlanh, 1970. No 65. Sava M eclisindenArdk Macchiasa, M art 1, 1603, Kregsarchiv W ien Hofkrsegsrat (KA HKR) 1603, Registrodur N o:l Erivch Lassootar'den Arsdh M atthiasa, Kassa(Kaschan) 20 mays 1662 KAHKR, 1602, keif No: 5. 31 32 33 34 Siegfied Koonoistten Ardk M atthiasa KA H K R 1603 keif No: 69. KA HKR 1603 K eif No:164 Sorgulama, KA AFA 1596/5/35 M atutak, M haly; 1594 y ln d a Bars B lgesine Yaplan Tatar Akutlar, Trlenelmi Tar, 1905,590-599 iinde 35 Das GroszeViel, Welches ein grosze Summa, hat der Tarten han alles is pasega auf der w eidt treibon laszen, was aber von klein vieh, sclaff Lamper und dergle, che, das haben die tatein und Trggen by Sicl behalten und undter einander aw$spendiert, BO Eyll 1603 KA HKR, Keif No:66. 36 37 Hurmuzaki. IV.2 Bucureti, 1884, 188-189 M ller, Has: Die Kuts des Sklarenkaufs. Nach Arabischer, Persisclen and Trkischen Ratgebern vomo, bis zum 18, Jahrhundert; Islamkundlicho Untersu Churgen Bd.57, Freburg", 1980, 181-187 38 BOA mliyeden mdevver nr.9844,1077. Zk de 8/1667, "2 Mays(pencek) Novosefskij, A.A. Borib Moskouskoso Gosudarts s Tatarami v pervaj polovne XVII uek. Moskova 1948, 335; 1664 yl kaytlar 39 Macar seferi m him m at tedariki iin her seferde muayyen olan be bin flork BOA MD 71 N o:320 1002/1594 40 41 42 Peevi 1866, 150 Abdlkadir. 22b ve 101b Gazi G iray'dan bavezir brahim Paaya Nurosmaniye, N o:4292, 62-66

43 44 45 46 47 48 49 50 51

Funhel, 1988, 105. O rhal, 1970, N o:6l Funhel, 1988, 105, 277 Savata vassallarn rol iin bkz. Leitsch, W alter: Rudolph II Und Sdosteurap, 1593-1606, "East Eurapea Quartly" iinde, (6,1972/3) 301-320 Dipnota bak H egyi, Kolora: Tork berndezkedes Magyarorgzgon Budapestel995 (MACARSTANDA Trk varl). M axim , M ihai: les relatrons roamano-ottomanes entre 1574 ef 1994 In Revre roanaane d.historiel973/3, 483 Hurm uzaki III/l. 1 8 80,4 13. Ivanics, M ari: Der bndnis plan zwischen dem Chan Gazi G iray II und dem firste sigism und Bathory aus dem Jahre 1598 Muhteem Sley man dneminde Osmanl-M acar diplom atik ve askeri mnasebetleri Ga na David ve Pal Fodor Budapete, 1994, 183-198 ( Hann Ahitnamesi ile birlikte) Stefan Adreasa: M ihail Viteazul-i. Gazi Giray- 'Bora , Origena Tatarilor, de. Tahsin Cem il, Bucureti, 1997,172-177.

52 53

Habsburg Mzakerecilerine Tebligat: HHSTA, H ungarica 135, Fo 128130. Hurm uzaki IV/1, 1882, 353, O rhulu, 1970 Nr: 112 (Salyae). te ve bu voyvodalar tarafndan kovan bana tevzi ve tahsil edilm ekte olup, voyvoda M ihail tarafndan dahi bu vehile tahsilatta bulunmutur. BOA H ariciye N o:2086

54 Krm hanlar ve K algay sultanlar in balck ve basklk nam yla verilm ek

55 Muharde, V. Ro porturle Moldova: l T arii Romancsti C T atarii in secolele XVl-XVUl, Revite de Istaria 6 (1979), 1069-1094 inde. 56 Szakaly, ferenc: M agya r adoztatas a Trk bodoltsagban ( Trk topraklarnda Macar vergilendirilm esi) Budapete 1981. 57 Szakali, Ferenc: Bockai kisereteben a Rakosmezn, Emlkiratok es iradok Boocskai. stvan fefedelem es Lalla Mehmed nagyvezir talal kozojarol 1605. November 11 (RalxasBlgesinde Bolskaigirim i iinde) Budape te 1988. 58 Ivanics, M ari: "diplomadische Bezi ehungen zwischen Bachtschissarai und dem W iener hof. (1598-1682). Baskda.

O SM A N L I

SYASET

II. OSMAN'IN HOTN SEFER (1621)

DR. TUFAN G N DZ
G A Z N V E R S T E S F E N -E D E B Y A T F A K L T E S

yzyln balarndan itibaren Lehistann, Osmanl nfuzu altnda bulunan Bodana * mdahalelerde bulunmas Lehistan Kazak lar diye de adlandrlan Dniepr Kazaklarnn Osmanl sahil kentlerine saldrmasna1 gz yummas hatta destek lemesi, Osmanl-Lehistan ilikilerinde2 nemli bir ger ginliin domasna neden olmutu.3 te yandan, Krm H anl ile Lehistan arasnda meydana gelen ekimeler de srp gidiyordu. I. Ahmed zamannda (1603-1617) Osmanl Devle ti ile Lehistan arasndaki gerginlii ortadan kaldrmak amac ile bir antlama imzalanmsa4 da bu kalc olma m; Bosna valisi skender P aann Kazaklarn zerine yrmesi zerine, Leh Kral, Kazaklar himaye iin ba komutan Stanislas Zolkiyevskiyle bir ordu gndermi, ancak, iki taraf bir savaa tutumadan yeniden bar ya plm tr.5 II. Osman tahta kt sralarda (1618), Osmanl Devleti ile Lehistan arasndaki Kazaklar yznden doan gerginlik devam ediyordu. Lehliler, Kazaklarn Osmanl topraklarna saldrmalarna gz yum m alarnn sebebi olarak Krm H anlnn da bunlarn topraklarna akn dzenlemelerini gstermilerdir.6 Bu yzden, Osmanh Sadrazam, benim devletli olum diye hitap ettii7 Krm hanna, Lehistan topraklarna akn dzenlememesi iin tembihte bulunmutu.8 te Yandan, Lehistan Kral, Os
m anlIlarn azletm i olduu Bodan Beyi Gratyani Gas-

II.

Osmann Lehistan zerine sefere kmasnda s

kender Paann bu gsterili galibiyetinin etkisi byk olmutur. Bununla birlikte, Osmanl kronikleri onu Le histan seferine veziri A li Paann ikna ettiini kaydeder ler. 10 Padiah sefere bizzat katlm ay arzuluyordu. Muha lifler, biraz da Lehistan kmseyerek11 bu istee kar ktlar ve bir serdarn ie el koymas ile zaferin mmkn olabileceini ne srdler. Ancak, mavereler sonunda Padiahn sefere katlm asna karar verildi. Bylece son yirmibe yldan beri sren padiahlarn sefere katlm ama gelenei de terk edilmi oldu. Sefere kmak padiahn zihninde o kadar ok yer etm iti ki muhtemel bir sava nlemek gayesi ile stan bula gelm i olan Lehistan elisi ehre sokulmad gibi grmeye bile gerek duyulmadan Kk ekmeceden geri evrildi. Venedik elisinin raporlarna gre Padiah, Kazaklarn, Osmanl lkesine saldrmasnn msebbibi olarak sadece Lehistan gryordu ve onlar m utlaka ce zalandrmann gerekliliine inanyordu.12 Keza, ngilte re kralnn arabuluculuk teklifi de hemen hemen ayn gerekelerle reddedildi.13 Vezir-i azam A li Paa, sefer hazrlklarn yapmakla grevlendirildi. Ancak, o bir mddet sonra vefat edince yerine Hseyin Paa tayin olundu.14 lkbaharda Lehistan zerine sefere klaca btn Osmanl lkesinde duyu ruldu.15 Yenierilerin ve Tm arl sipahilerin bir an nce se fer hazrlklarn tamamlayp stanbul yaknlarndaki Davutpaa Sahrasnda16 toplanmalar istenmitir. Ana dolu ve R um eliye gnderilen fermanlarda sava hazrlk larnn derhal yaplm as, asla ihmal edilmemesi17 asker-

par himaye ettii gib i Ona asker vererek Osmanllar karsnda glendirmeye alm, buna karlk zi va lisi skender Paa Gasparn ordusunu ar bir yenilgiye uratm, pek ok Leh beyini de esir alm t.9
O SM A N LI

SYASET

lerin toplanma m ahallinde bizzat padiah tarafndan de netlenecei, bu yzden gelm ezlik etmemeleri, ayet emirlere uyulmazsa bu sefere gelm eyenlerin dirliklerinin ellerinden alnm akla kalnm ayp haklarndan gelinecei sk skya tembih edilm itir.18 Gen padiahn sefer hazrlklar srasnda Anado lu ya muhkem tembihler yapmas ve ilk yoklamann biz zat kendisi tarafndan yaplacann duyurulmas phe siz, onun, yenierilere ve sipahilere olan gvensizliin den kaynaklanyordu. nk, her ne kadar Osmanl kro nikleri sefer hazrlklarnn hemen tamamlanp askerle rin stanbulu doldurduunu yazyorsa19 da asker topla ma iinin devleti epey m egul e tti i anlalmaktadr. N i tekim Anadoluya gnderilen fermanlar dorudan bu ko nu ile ilg ili olup daha nce talep edilen askerlerin nevrz20 yaklam olduu halde henz toplanma m ahallin de bulunm ad ve kendi ileri ile ilgilenerek seferi cid diye alm adklar sert bir dil ile eletirilm itir.21 Ferman dan anlaldna gre, yenieriler sefere gitm em ek iin stanbula gidiyoruz' diye evlerinden kp, bir ka gn baka yerlerde dolap, daha sonra seferden muaf tutulduk diye evlerine dnmekteydiler. Ferman ile bu hususun en gellenmesi, bunlarn asla yenieri olm ad ve yenieri sfat ile gezdirilm eyecei b ildirilm itir.22 Padiah, Mahmud P aay stanbul m uhafzl ile grevlendirdi. stanbuldan gsterili bir ekilde ayrla rak dokuz gnlk bir yolculuktan sonra 7 Cumadelahirde (29 Nisan 1621) Davutpaa Sahrasna geld i.23 Bu raya kadar P adiahla beraber gelen eyhler ve alimler, Padiahm seferinde A llahn yardm n dilemek iin du alar okuduktan sonra veda merasimi ile yeniden stan bula dndler.24 Davutpaa Sahrasnda sefer hazrlklar yeniden gzden geirildi. Cem aziyelalirin 29unda (24 Mays) gne tutulm as gerekleti. Osmanllarda gne tutulm as ncesi ve sonras ile uursuz sayldndan, Pa diahn byle bir gnde sefer iin hareket etmesi doru bulunm ad gib i daha balangta bu savan uursuz luk getirecei sylentisi yaylm aya balad.25 Padiah bu sylentilere hi aldrm ayarak H alkal, K rkkilise, atal ca, Silivri, Arapl Deresi, orlu, Kardran, Burgaz ve Hafza m enzilleri zerinden Edirneye vard.26 Burada bir yandan sefer hazrlklarna devam edilirken dier yandan halkn ikayetleri din len ildi.27 te yandan orduya katlO SM A N L I

malar da devam ediyordu.28 Gen Padiahm Edirnede bulunduu srada29 Tuca N ehrinin te yakasna hedef ler dikilerek Yenierilerin tfek atlarnn im tihan ed il mesine karar verildi. Yenierilerin at yarmalarndan sonra topular ve cebeciler top atlarnda kendilerini gsterdiler. Bu yarmalar srasnda baarl olanlara baz hediyeler verildi.30 Tunca nehri 24 Recepde (14 Haziran) geildi. Arapl Balkan ve Yenice-i K zl Aa menzilleri zerin den31 Yanbolu menziline ulald.32 Bu esnada iddetli yam urlarn yamas ordunun ilerleyiini olduka zor latrm t. Ordu Yanboluda konaklad srada K rm H an n n 33 kendi askerleri ile Lehistan ilerine akna g it ti i haberi geldi. Haberciler yanlarnda bir de esir getir m ilerdi. Esir hemen sorgulanarak Lehistann askeri du rumu hakknda bilgi ed inild i.34 Yanbolu menzilinde iken sipahiler Aa kapsna gelip zahire ve ulfe talep et tiler. abann birinci gn (21 Haziran) 60 para Kazak aykasnn Ahyolu iskelesini yaktklar haberi geld i.35 Bu arada Osmanl ordusu Balkanlar geerken bataklk alan larda byk skntlar ekmekteydi. ok sayda hayvan telef olduu gib i padiahn otan eken develer bile yer yer ie yaramadndan daha nce Safev hkmdar tara fndan Osmanl padiahna hediye olarak gnderilen ve sefere getirilen filler otan tanmasnda k u llan ld .36 B ataklk alanlarda toplarn hareket edememesi yznden orduda byk izdiham yaand. Padiah bu duruma nce iddetli bir kzgn lk gsterdiyse de sadece Top Arabac lar A asn deitirm ekle yetin di.37 Selanik beyi olan Abdlkerim Paa (Hac Key) da ha nceden Lehistann durumu ve Lehlilerin tutum u hakknda haberler alm ak iin snr boylarna gnderil m iti. 8 abanda (28 Haziran) ondan Lehistan ile ilg ili haberler ve sorgulanmak zere esirler geldi. Padiah, Ab dlkerim Paaya iltifatlar edip yeniden Lehistan zerine akna gitm esi iin haber gnderdi.38 Bu arada Lehistan ilerine akna gnderilmi olan vezir-i azamin delibas Durmuda biri kei olmak zere 9 esir gndermiti. Bunlardan biri islm iyeti benimsedi, dierleri ise sorgu landktan sonra ldrld.39 21 abanda (11 Temmuz) getirilen esirlerden ise Lehlilerin taburlar hakknda b il giler elde edildi.40
I SYASET

Yanbolu menzilinden hareketle, Saray Sahras, Ka rinabat Sahras, Ilca, anigir Kprs, Sulu Ky ve Kpr Ky menzilleri geilerek Devne menziline varl d. Yolculuk esnasnda, Karinabat sahrasnda iken anigirlerin yoklamas yapld. Bunlarn bir blmnn bu lunm ad anlalnca ulfeleri kesilm ek suretiyle ceza landrld.41 Burada birka gn konakladktan sonra, 16 abanda (6 Temmuz) Uzun A li ayr adl menzile ula ld.42 Askerlerin yollarda kalm ayp menzile ulamalar ve bu esnada etrafa zarar vermemeleri hususunda emirler karld. Etrafa adamlar gnderilerek k at' tem bihler ya pld. te yandan, Vezir-i azam Hseyin Paa yz kadar adam ile gizlice ordunun arasna girip irtikap ile i g renleri ve askerler arasnda bozgunculuk yapanlar tespit ettirip ibret iin boyunlarn vurdurdu.43 Osmanh ordusu 22 aban'da (12 Temmuz) sak menziline vard.44 Buras Tuna nehrinin kenarnda bir yer olup karya geebilmek iin yapm na balanlan kprler henz tamamlanmamt. Padiahn ota neh rin kenarna kuruldu. Otan yaknndaki ykseke bir tepenin zerine glgelik yaplarak padiahn taht konul du. Padiah bu tepenin zerinden btn orduyu grebil me im kanna sahip idi. Gen Padiah kpr alm alar n da bizzat takip ediyor, zaman zaman Tuna nehrinin te yakasna geerek durumu kontrol ediyordu.45 Padiah gndz kpr yaknndaki otanda kalyor, gece olunca orduyu daha iyi grebilecei ykseke tepenin zerine kurulmu olan tahtna kyordu.46 27 abanda (17 Temmuz) (N aim ada 26 abanda) kapkuluna bahi karld. Hzinenin nne glgelikler kuruldu. Padiah ve devlet erkn protokol srasna gre yerlerini aldlar. Yenieriler odalar ile gelip biner ake bahilerini ald lar 47 Daha sonra ayn usul ile A lt blk halkn da bah ileri verildi.48 4-5 gn sren bahi datm srasnda kapkulunun padiahn nnden birer birer gemeleri bir tr yoklama idi. Bylece Gen Padiah ordu zerin deki otoritesini de bu ekilde hissettirm i oluyordu. Bu nunla birlikte, orduya ge k atldklar gerekesiyle kap kulu askerlerinden bazlarna sefer harlklar verilmedi; onlar da sava srasnda gevek davranarak padiahtan bir nevi intikam alm oldular.49 Kapkuluna bahi d atld srada z Beylerbe yi Hseyin Paadan haberci gelip; Kazaklarn 18 para ayka ile z taraflarna geldikleri bunlarla yaplan sa vata bir aykann batrlp dierlerinin ele geirildiini b ildirdi.50
O SM A N L I g j g

Ramazan aynn balarnda ele geirilen bir esirden Lehistan K ralnn olunun (kaynaklarda kral olu) 40.000 kadar askerle Turla Suyunu (Dniepr) geerek Bodan snrna konduu ve tabur kurduu haberi gel d i.51 Ayn ayn iinde sak Kprs tamam land. Osm anl ordusu beylerinin idaresinde kprden alay alay getiler. Padiah, kprden askerlerin geiini de hemen bir tr yoklamaya dndrd. nce Rum eli Beylerbeyisi Haan Paa askeri ile geti. Sonra Anadolu Beylerbeyisi Haan Paa, Nasuh Paa Kethdas Vezir Mustafa Paa olu Tayyar, Urfa Beyi ile geti. Padiah Tayyarn asker lerini beendi ve ona Halep beylerbeyliini verdi. n k, Halep valisi henz orduya iltihak etm em iti. Dier Paalar da ayn ekilde kprden geip askerlerini padi aha gsterdiler. Bu ekilde Bodan topraklarna geil mi oldu.52 Kprden sefer yerine geenlere izin verilm e si ancak ordudan geri dnenlere asla msaade edilm em e si emri verildi.53 Padiah sak menziline bir hisar yapl masn em retti ve derhal hisar hazrlklarna g iriild i.54 Ramazann 5inde (24 Temmuz) Kapuda H alil Pa a padiahn huzuruna kt. Karadenizde Kazak ayka lar ile savatn 5 para aykay batrp 18 parasn el de ettiin i ve 200 kadar esir getird iin i bildirdi. Padiah bundan memnun olarak Kapuda Paaya iki kat hilat giydirdi. orbaclar ve Tersane Reisleri de hilat giydi. Askeri enlikler yap ld .55 sak Kprsnn banda 18 gn kalnd. Bu esnada asker m him m atn eksikleri g i derilmeye alld. Ramazan 10. Gn (29 Temmuz) ordu sakdan gerek Yeniky menziline kondu.56 Bu rada iken Kefe B eylerbeyinin gnderdii 300 kadar esir orduya ulat. Ramazann 13nde (1 Austos) Krm H antdan mektup geldi. Han, Padiaha b alln b il dirdikten sonra, 50.000 asker ile z Suyunu getikle rini, dman taburlarnn yaknlarnda m bulumasnn, yoksa Padiahn ordusuna katlm asnn m uygun gr leceini sormaktayd. Cevapta bu hususun kendisine b rakld ve serbeste hareket edebilecei b ild irild i.57 Yi ne ayn gn yenierilere ulfe karld .58 20 Ram azanda (8 Austos) Tataran (Tutrakan) adl menzile u lald .59 Burada, D iyarbekir Beylerbeyisi Dilaver Paa -ki sak kprsnden Bodan topraklarna ge ild ii sralarda Osmanl ordusuna katlm t60- ordusu ile Padiahn nnden geti. Askerlerinin ou atl olup, iyi giyim li ve zrhlydlar. Bunu takiben Eflak Be yi de 6000 kadar askeri ile Padiah selam lad.61
SYASET

24 Ramazanda (12 Austos) ele geirilen iki esir den, dmann Hotin Kalesi nlerinde siperler kazd ve burada elli-altm bin kadar tfekli asker bulunduu, Kral O lunun da yetimek zere olduu b ilgileri edinil di. Esirler, Kazaklarn bir blmnn z zerine yr dn anlatnca Abdlkadir Paa (Hac Bey) bir m iktar asker ile z muhafazasna gnderildi.62 Bu esnada Erdel Hakimi Betlen Gabordan mektup geldi. O, Avusturya imparatorunun Lehistana yardm m aksadyla asker gn derdiini haber alnca, giden askerlerin arkalarndan ye tiip tamamn kltan geirdiini, bunlarn bayraklar n ve kellelerini gnderdiini bildiriyordu.63 Ordu, Deirmen Kurb adl menzilde iken Rama zan bayram kutland.64 Burada K rm H an n n, veziri Mirza Bey aracl ile Lehistan ilerine akn yapma iste i uygun grlerek kendisine izinname gnderildi. Eli lerine ise hilatler g iyd irild i.65 Keza, Ahska Beylerbeyisi ile Silistre Beylerbeyisi Abdlkadir Paa (Hac Key) ve Bodan Voyvodas askerleri ile Padiahn nnden ge tiler. evvalin altnc gn (24 Austos) Bodanere ad l menzile konuldu. Burada yenierilerin yansnn fira r et
tii" dedikodusu yaylnca Padiah yarmar guru bahi

Lehlilerin malup edildii yerden geerken bir ksm Leh askerinin buradaki dalk yerdeki maaralardan bi rinin iine gizlendii fark edildi. Ordu zerine varnca atma kt. Gen Osmann emriyle maarann iine duman verildi. Bu suretle maaradakiler saf d b rakl dlar. Keza, ayn blgeden geerken 200 kadar Kazak as kerinin, Prut nehrinin te yakasndaki (ormanlk) mee lik blgeden, ateine maruz kaldlar. Bu blgeye youn top ve tfek at yapldysa da kazaklar aalar kendile rine siper ettiklerinden fazlaca tesirli olamad. Bunun zerine, sekbanlar te yakaya geirildi ve gs gse muharebe yntemi ile Kazaklar blgeden atld. Yine bu esnada Padiah atmalar yakndan takip edebilecei bir yere glgelikler kurdurup atmalarda baarl olan lara atiyeler verdi.70 Hseyin Paann da karya geme sinden sonra dman akamn karanlndan da istifade ederek geri ekildi.71 12 evvalde (30 Austos) Kazaklarn ok fazla a

rap itiklerinden derin bir uykuda olduklar haberi gel di. Bunun zerine kuvvetlerin bir blm bunlarn ze rine gnderildi. Ancak Kazaklarn erken haber alnmas yznden bu gece basknndan tam bir baar elde edil m edi.72 3 gn sonra (2 Eyll), ordu Hotin K alesinin nn deki dalk blgeye kondu 73- Kalenin dibinde bir kp r ve karsnda bir Palanka vard. Leh taburu Kalenin hemen yanna yerlemiti. Kalenin alt tarafndan geen Turla (Dniepr) nehri kenarnda da Kazak Taburu kon mutu. Osmanl Ordusu Hotin nlerine geldii srada Kazaklar henz tabura girm ediinden derhal bunlar ze rine hcum edildi. Kazaklar byk bir hezimetten ancak tabura girerek kurtuldular. Padiah yine sava yakndan takip edebilecei noktaya adrn kurdurm utu.74 Bu arada Krm Han Cambek Giray, Padiahn huzuruna kt ve iltifat grd.75 evvalin 17. gn (4 Eyll) Turla suyu zerine k k apl kpr yaplm as emredildi. Eflak Voyvodas kpr yapm n stlendi. "Yarn yrytr diye btn orduya bilgi verildi.76 Bundan sonra balayan youn a tm alara Lehistann yardm na gelen Avusturya askeri de eklendi. Osmanl ordusu her iki kuvvete kar stn lk elde etmiken askerlerin yam aya dalmas yznden kesin zafere ulaamad. Lehliler Osmanl ordusunu geri
I SYASET

verilecei bahanesi ile btn Yenierileri birer birer hu zurundan geirdi.66 Bu yoklama zaten trl bahanelerle sefere gelmek istemeyen yenierilerin ve ocak aalarnn gnllerinin krlm asna vesile oldu.67 te yandan Bo dan voyvodasnn kprlerin yaplm asnda ve zahire te dariklerinde ihmal davrand, orduyu karlam akta ge ciktii, onun bu hareketleri ile Leh tarafna yardmc ol duu dedikodusu knca grevinden azledilip; Bodan Voyvodal stefana verildi.68 ki gn sonra Kocana (Naimada Kotan im las ile) adl menzile varld. Bura da iken, Krm Han Turla suyunu geen Kazaklar uy kuda basp bin kadarn imha e ttii ve byk bir savan srmekte olduu haberini gnderip birka top istedi. am askerleri, lbasan Haan Paa ve Aydn Beyi bir miktar asker ve 25 aded top ile yardm a gnderildi. Ne var ki bunlar ulaamadan Kazaklar haber aldlar ve b yk tabura katlar.69 evvalin 11. gn (29 Austos) daha nce erkez Haan Paa ile Eflak voyvodasnn evvelce, Bodan ze rine yamaya gelen Leh askerleri ile savann getii ve
OSM A N LI

pskrttler. Bundan sonra sulh yaplana kadar geen gn iinde youn savalar cereyan etti. Osmanl Ordusu pek ok defa Lehistan askerleri zerine yry yaptysa da, onlar, bir trl yerinden oynatamad. te yandan, Osmanl Devletine ve Krm H an n a bal askerler Le histan ilerine akna gnderiliyordu. Peevye gre; her gn drder beer asker drt bir yana gidip bir o kadar geri dnyordu.77 Savan uzun srmesi, Osmanl devlet adamlar ara snda da yava yava skntlarn domasna yol at. evvalin 25 inde (12 Eyll) Yenieri Aas azledilip yerine Ali Aa yenieri aas oldu. Krm H annn ocuklarn dan Kantemir M irzaya gsterdii baarlara karlk z eyaleti tevcih olundu.78 Ancak, en nemli deiiklik Osmanl vezaretinde oldu. Budin Beylerbeyisi Karaka Mehmed Paa zvornik Beyi ile birlikte Osmanl ordusu na katlm t. Ordunun drdnc hcumunda (Osmanl Ordusu 6 kez byk hcum denemi, ancak hi birinde tam bir baar elde edememitir) bulunmu, buradaki ba arlar derhal dikkati ekmi, daha nceki hreti, etraf ta vezaret yolunun ald sylentisini yaymaya bala m t. Karaka Mehmet Paa dman taburlarna girdii srada elid oldu.79 Osmanl kararghnda Hseyin Paann, Karaka Paann vezir olacan kskand bu yzden ona gerekli askeri destei vermeyip bile bile l me gnderdii dedikodusu yaylnca, Padiah, Hseyin Paay azlederek yerine Diyarbekir Beylerbeyisi Dilaver Paay tayin etti.80 Hseyin Paa ikinci vezirlie indiri lerek, Turla suyunun te yakasndaki askerlere Serdar ta yin oldu. Bu deiiklik esnasnda Baki Paa defterdar, Yusup Paa Erzurum Beylerbeyi ve Sleyman Paa da Di yarbekir Beylerbeyi oldu. Padiahn, devlet erkn ara snda deiiklikler yapmas onun brokratlara ne denli hkmetmeye altnn bir gstergesi olarak dnle bilir. te yandan, Lehlilere kar istedii baary bir tr l elde edemeyen padiah, devlet adamlarn toplayarak onlar aka savan kazanlmas yolunda gayret etme mekle sulanm ve ii ciddiye almazlarsa bu kale feth oluncaya kadar burada kalnaca sert bir slup ile bildir m itir.81 Ardndan, 30 gn daha H otin nnde kalnaca askere duyuruldu. K rm H an n n ikinci veliahd (Nureddin Sultan) Lehistan ilerine akna gnderildi.
O SM A N LI E

Pek ok ehir yam a edildi. O kadar ok esir elde edildi ki Osmanl ordusunda esir gayet ucuza satlr oldu.82 Lehistan ilerine yaplan aknlar bu lkenin geni lde tahrip olmasna sebep olduu gibi, Lehistanda da k tlk ba gstermesine, lkede pahalln artmasna, halkn ve askerlerin acz iine dmesine yol at. Lehis tan tarafndan gelen eliler sulh talep ettiler. 9 Ekim 1621 de Kanuni Sultan Sleyman zamanndaki artlar zerine antlama yaplarak savaa son verildi.83 Hotin Seferi, Padiahn prestijini arttrm ak gaye siyle klan bir sefer olmakla, daha balangta pek ok sorunlar douraca ortaya km t. Evvela, askerler byle bir savaa gitm eye gnll davranmamlard. Devlet erkn ise padiahn sefere katlm asn uygun gr memiler, seferin balamasnn gne tutulm asna tesa df etmesini ise uursuzluk saymlardr. Devlet erkn nn padiaha tesir edemeyii sava srasnda da ortaya k m, Gen Padiah, devlet erkan arasnda grev deiik liklerini cesaretle yapabilmitir. Askerlerin gnlszl ne gelince, onlar daha sefer hazrlklar esnasnda bir savaa gitm eyi ilerine sindirememilerdir. Padiahn sk sk yoklama yapmasn ise krgn lk vesilesi yapmlar dr.84 Buna karlk onlar Hotin Kalesi nlerinde kayt sz, ciddiyetsiz ve askerlik mesleinin niteliklerinden yoksun bir kim lik iinde savamlar; bu da fethin gn be gn gecikmesine hatta zaman zaman ordunun baar szlna ve pek ok zayiat verilmesine neden olmutur.85 Sefer, ordu ile padiahn arasnn almasnda nemli bir rol oynam,86 belirgin bir dm anln domasna ne den olmutur. Btn bunlar gen padiahn reformlara nereden balamas gerektii hususunda nemli bir tecr be olmu,87 yenierilere ve devlet erkanna kar giriece i kkl reformlarn daha sefer esnasnda ekillenmesini salanmtr. Hotin Seferi stanbulda byk bir zafer olarak tak dim edilmi ve gen padiah halkn, ordunun ve brok ratlarn gznde Kanuni Sultan Sleyman gibi muzaffer bir hkmdar olarak gsterilmeye allmtr. Buna karn brokratlar ve ordu, gen padiahn tasarlad re form planlarn nceden rendiinden ksa bir sre son ra onu tahttan indirmilerdir. Bylece Osmanl Savalar tarihi iinde nemsiz bir yere sahip olan Hotin Seferi, so nular itibariyle Osmanl Sultan iin zntyle anlan bir baka olayn sebebini tekil etmitir.
SYASLT

o
1 2 Sinop baskn iin bkz. N aima, Tarih (stanbul 1280), 11/117. Osmanl-Lehistan ilikileri Sultan II. Bayezid zamannda (1481-1512) dostluk erevesinde kurulm u idi. O smanllar, Lehistan'a daim a nem vermiler ve bunun neticesi olarak Lehistanda m eydana gelen taht m cadelelerine zaman zaman mdahae etm ilerdir. 1572 de Lehistan kra l III. Sigsm und'un lm zerine Lehistan taht bo kalnca, Ruslar fr sat deerlendirip Lehistan zerine asker sevk etm i, buna karlk Osm anl Devleti de derhal harekete geerek Krm H anna, Eflak ve Bo dan Voyvodalklarna haber gndererek snr boylarnda meydana gelen gelim eleri dikkatle takip etm elerini istem iti. O smanllar, III. Sigsmundun yerine-stanbul'da eli olarak ta bulunm u olan- Bazloki Voyvoday uygun gryorlard. H atta, Rusya ve Avusturya'nn tesirin de olmayan Leh beylerinden birinin hkm darl da O smanllar iin makbul saylabilirdi. Ne var ki, Fransann tavassutu ile Hari de Valoisi Lehistan tahtna gemesi m m kn olunca, Osmanllar, Fransa ile dostluu gz nne alarak H anri de Valoisin hkm darlm destekle m iti. Bahsedilen kral bir m ddet sonra yeniden Fransaya dnnce (1574) taht yine bo kalm , Lehistan halk da hkm dar seimi husu sunda iki partiye ayrlm t. N ihayet, Osmanl Devletinin de destekle d ii stvan Batori tahta geti (1575). Yeni Kral, Osmanl Devleti ile es kiden beri sregelen ahidnam eleri yeniledi. O smanl D evleti ise Lehis tan elilerine ve tccarlarna kolaylklar salad. stvan Batorinin lm zerine, yeni kraln seilmesi esnasnda yine pek ok lke kral sei mine mdahele etmeye alm fakat yine O smanl D evletinin tasvibini alan Ja Zamoyeski kral olmutur. Bu da, ilk i olarak Osmanl Dev leti ile dostluun devamndan yana politika izlem itir. Bu hususlarda baknz, . H. Uzunarl, Osmanl T arihi, c. III, k.II, (Ankara 1988) s. 166-173; Tayyip G kbilgin, Sokullu slam A nsiklopedisi (A) VII/595605. Ayrca Osmanl-Lehistan ilikilerine dair baz belgeler iin bkz. N igar Anafarta, Osmanl im paratorluu ile Lehistan ( P olonya) A rasndaki 3 M nasebetlerle lg ili T arihi B elgeler (Tarihsiz ve basm yeri belli deil) Osmanl Devleti XVII. yzyln balarn da gerek lke iinde gerekse d politik gelim elerde nemli sarsntlar geirm iti. C elal syanlar (Bkz. Mustafa Akda, Trk H alknn D irlik ve Dzenlik K avgas , C ela l syan lar , Ankara 1973) Anadolunun batan baa tahrip olmasna yol at g ib i, Ordunun da byk lde ypranm asna sebep olmutu. s tanbulda K apkulunun hkm darlara tesir etmeleri de devlet otorite sinin iyice zayflamasnda nemli bir rol oynam t. te yanda, ran ve Avusturya ile yaplan savalarda (1595-1618) eski devirlerdeki baarla rn tekrar edilememesi devletin prestijinde anm a m eydana g etirm iti. Bu durum , devletin d politika ilkelerinde m him bir tesir meydana getirm i, hkm darlarn, eski prestijli gnleri (ki en ok zlenen d nem K anun Sultan Sleyman (1520-1566) devriydi) yeniden tesis ede 4 5 6 bilm eleri iin byk zaferler kazanma beklentisi glenm itir. smail Hami Danimend, zahl Osmanl T arihi K ronolojisi, III/ 266-67; . H. Uzunarl, A.g. e,, s 174 . ...(Lehistan,) elisi gelb K aradeniz d c fe s a d eyleyen Kazak ekyas iim mu aheze olundukta nezburlann m uttasl fe s a d ve enaat ve levendlik eyledik lerine mceb ve llet-g h ve bgh tarafnzdan vila yetlerin e akn oldu u ecild m b iz zarure bu kri ih tiya r ve fesa d la rn d a srar eylem ilerdir d ey cevap verdik7 8 9 de..." Feridun Bey M iincats-Selatin (sta n b u l........) , II/ 117. M neat's-Selatin , II/ 117, 144. M neati s-S elatin , gsterilen yer. "... ya ln z y z yigirm i pare top ve bu k adar bin yk l a raba ve sa ir zahireler ve m a lla r ki hesaba gelm ezdi ya m a olundu bu toplulukta L ehlilerin yzden fa z la nam l beyleri de vard. K im i esir ve kim i katlolundu..." N aim a, 11/186; 10 11 Ktip elebi, Fezleke-i T arih , 1/ 399... Vezir-i azam A li P aa pa diah Leh seferine tahrik ed ip ..." N aima, 11/186; Fezleke, 1/403. Padiah huzurunda yaplan bir tartm ada, Lehistan kralnn kmsene rek, Osmanl padiahna kar asla dreemeyece yolundaki szlerin pa diah tarafndan iltifat grmesi ilgintir. Bkz. N aima, 11/205. 12 13 14 Hammer, Osmanl Tarihi, (stanbul 1985), VIII/ 201. Hammer, VIII / 202. Fezleke, 1/403/ N aima, 11/186; Solakzde , T arih-i Solakzde, (stanbul 1298) II/ 700; Peev, T arih-i P eev (stanbul 1283) II/ 375.
O SM A N L I | J I

15

mera ve avun ve hkkma ahkm - vacibe gnderilm i id i kim nevruz d a orduya vki olalar". Osmanl D evlet Dzenine A it M etinler VI., IL Osman A dna Yazlm Z afem m e, Nereden: Yaar Ycel (Ankara 1983) s. 35. (Bundan sonra Z afem m e olarak ksaltlacaktr.) Ayrca bkz. Solakzde , 11/705. "naallahu M elik u l-G a ff r evvel b ahar- hoccste-i asarda b i-in a ye-i cellet-m ebm bizzat nevrz- fir z d a olan k ff r- haksr zerine azm sefer-i nusret-asara te>ecciih-i hm ynum la azm et w asker- i islam - nusret-cncam n a tla r dm an vila yetin d e ayrlanm ak tasm m ve niyet olunm ala R um ili ve A nadolu cniblerinde olan beylerbeyileri ve sancak beyileri ve yen ieri ve blk a a la r ve blk halk kullarm ile ve sa ir kapum halk d erg h - m uallam m teferrik alar ve avu la r ve d ivan hm ynum ve d efter-i h akani ve m aliye a k irdleri ve ou lla r ve a la y beyileri ve zema ve erbb- tim ar ve eri ba ve eri srcleri ve m tekaidin ve b l-cfim lc birden bine ve binden yzbine va rnca d ir lik ta sa r ru f edenlerin cm lesi sefer-i mezbra m em ur olm an (...) im diden d man y a ra ile kanun zre cebcllerinizle h a z r ve am ade olub beyler beyinle haberlep (...) rz- nevruzda m ahm iye-i stanbulk urbiinde olan ord u-y hm yunu m a m lhak olm anz babnda fcrm a n - alinm s d r olm utur..'' Ankara eriyye Sicilleri (AS) No. 19, s. 250. Benzer bir Fermanda Anadolunun sol kolunda bulunan vilayetlere gnderilm itir. Bkz. Trabzon er'iyye S i cilleri (TS) N o.1821, s. Il6a*b. "Rum ve Erzurum ve B atum E yaletlerindi vki k adlara hkm k i... Solakzde de ilk toplanlan yerin H alkal Pnar olduu belirtilm itir. Ta rih, 11/701. bu sefer-i hum yunum u sa ir zam anlara k yas etm eyp..." TS 1821, s. 11 6a." ...B u sefer-i hm ynum u baka sefere bu zam an baka zam ana kyas etm eyin..." AS 19, s. 250. asker-i cenab- celalet mebm huzurum da yoklansa gerekdir..,' AS 19, s. 250. evvel yoklam a stanbul kurbiinde olan neferat bizzat cela let-m b m huzu runda h er b iri vcd-o vech ve cen dman ya ra ile yoklansa gerektir. Kapum k ullar g a y ri ta v a if-i asak ir deildir. E m lki neferat cm lesi m evcud bulunmak lazm dr (...) sefere gelm eyenlertin isim ve resim leri ile tesbit ed ilip defterlerin s tanbul'a gnderilm esi ... AS 19, s. 250. R z- bzrdan mukaddem m ahrse-i Edirne'de a y r vak ti hazr bulunup yoklam a m ukarrerdir..." Topular K tibi, A bdulkadir (K adr) Efendi T arihi , (Metin-Tahl). .. Sosyal B i lim ler Enstits, Yenia Tarihi Anablim D al, Baslm am Doktora Te zi (stanbul, 1990), s. 569- (Bundan sonra "Topular K tibi" olarak ksal tlacaktr). stanbul arlar c- hurla doldu... Z afem m e , s.35; "...H er t a r a f dan leker-i zafer-eser fe v c fe v c gelb ordu-y hm yna mlki oldular...'' N aima, 11/177. Nevruz, m ilad takvime gre 21 M art tarihine denk gelm ekte olup T rk ler ilkbaharn balangc saymaktaydlar. Nevrz, T rkler arasnda eitli elenceler ile kutlanm aktayd. Osmanl ordusunun sefere km ak zere toplanmas ise genellikle Nevrzda olurdu.. Nevrz hakknda bkz. Ab-

16 17

18

19

20

21

dulhaluk ay, T rkn Ergenekon B ayram Nevrz (stanbul, 1993). "R um elinde k ffr- haksr zerine azm sefer( im) m a l m ve bizzat cenb- cellet-m ebm tevecch ve azimetime kasd- ve niyetim olm ala cm le m em lik -i mahrusemde v k i m esturu l-esm i yen ieri ve yen ieri k ullarm eer korucu ve eer oturak ve e h l-i seferd ir cm lesi rz- nevrzda A sitane-i Saadetim e gelb h er b i ri odak larnda h a z r olub ve m evcud bulunup eh li sefer olanlarsz ve korucu ve oturak olan la r odalar m uhafazasnda olmak babnda ... m em lik -i mahrseme ev m ir-i erife irsa l olunmu iken ve nevrz karib olup sefer zam an g elm i iken beniiz ta ife-i mezbreden b ir fe r d erim eyb kendi k r u kisb ve h ev ve hevesle rinde olduklar iin ta ife-i mezbreyi m ahallerinde yok layp d a hi... tfenk ve sa ir a letleri ile siirp ve rz- nevrzda A sitane-i Saadetim e getirip d a hi od a la rn d a h a z r etmek ve gelm eyenlerin mukaddema gnderilen ev m ir-i erife mcebince h aklarndan g elin ip ve em v l ve erzaklarn m ir iim kabz olunmak bbnda ..."

22

AS, 19/231. Baz yen ieriler A sitane-i S a a dete gid eriz deyii evlerinden kp, birka gn a h ar yerd e gezinip m um -ileyh o l vila yete gittik de odabalardan icazet a ld m ... d ey evlerinde oturup k r kisbleritde k alan lar k a fa n yen ieri deillerdir. M a!an yen ieri nam nda gezinip fu k a ra ya zulm v e t d a d d olan lar sa ir reaya g ib i b ilip tek lifleri a ln p a sla yenieri nam nda gezdirm eyup A sitane-i S aadeti

23

me arz eyleyesin ki o l m akalelerin h aklarndan g e lin e ... AS 19/231. Z afem m e , 40, 42; N aim a , 11/187; Fezleke, 1/404; Solakzde de Cemaziyelahirenin 12. Gn (4 M ays) geld ii kaytldr, (s. 700).

SYASET

24 25

Solakzde, 701. Y i im i dokuzuncu g n husuftan ev v el vc sonra birka giin c dek cyyam - nushattan m add olup sclh -i ebr gn b ile nusb olup hussan k sf ola bir kre ii ri? itmek k a fa n tecviz olunmam iken g a flet Uc D avut P aa menzilinden g lp byle bir sefer-i azimete mebde-i tevecch olm as n-m nsip idi,..'' N aima, 11/177. Z a fem m , 40-42.

58 59 60 61 62 63 64

N aima, 11/192, Z a fem m , s. 81. Z afcrnm e, s. 82; N aima, 11/193; Fezleke, 1/406. T opular K tibi, s. 586. Keza, bu esnada Karaman Beylerbeyisi de k atl m t. Bkz. Ayn yer. Z a fem m e , s. 85. Z afem m e, s. 85-86; N aima, 11/193; Fezleke, 1/406-407. Z afem m e, s. 87; N aima, 11/192; Fezleke, 1/407. M ektupla birlikte bahse dilen balar ve sancaklar orduya ulamtr. ...D eirm en K urb nam m enzile n z l-i hm yn buyurulur ve sabah iy d -i erfd ir d ey o l g ice orduy- hm ynda nida itdirb sabah rhlet olunmakdan f e ra ga t vc h er kes levzm at- iyde m ukayyed olm ulard (...) ummen vzera-y a li n ve cum hr- erbb- d iv n k anun- k adm -i O sman ve y in -i m etn-i h a kan zre y o llu yo lla rn ca p a diah - alem -penah d est-i eriflerin bs eyled iler (...) bayram ta'ant ( ...) yen il p (...) m r-i d cv let-ip a d ia h y esen a la r din il p... Z a fem m e, s. 88/91; N aima, 11/192; Fezleke, 1/407 Bayram, Peevi ye gre Varba adl menzilde (s, 376), T opular K tibi ne gre ise Ya menzilinde (s.

26

Kroniklerde Edirneye var tarihi farkl kaydedilm itir. Z a fem m e'd e Re cep aynn 13. gn (s. 43); Solakzde , s.701; Fazleke, 1/404; N aima, 11/188de Recep aynn 10. gn, P eev de Cem aziyeiahirin 26. gn (11/376); Topular K tib im gre ise Recep aynn balarnda Edirnede ol mak gerekiyor. nk, O, Recep aynn 4. gn R egaip K andiline tesa d f ettiini ve orduda bu gecenin ihyas iin sabahlara dek ibadet yapl d n kaydediyor, (s. 578). Padiahn ota Namazgah Salrasnda ukurtepe adl menzile kuruldu. Topular K tibi, s. 575. Buna m ukabil So

27 28 29

lakzde, Otan Sarayovasna kurulduunu kaydediyor, (s. 701). Solakzde, s. 701. Z afem m e, s. 49; Fezleke, 1/404; N aima, 11/188, Solakzde, s. 701; Topular K tibi , s ,579. Topular K tibi "E dirnede 32 g n oturak ferm an oldu" diye yazyorsa da (s. 576) dier tarihlere nazaran bu kadar kalnm ad anlalm aktadr. Zaten ayn m ellif Recep aynn sonlarnda gldn de kaydetm ektedir (s. 579) ki yaklak olarak 20-25 gn kalnd anlalm aktadr. 65 66 67

586) iken kutlanm tr. Z afem m e, s.90; N aima, 11/194; Fezleke, 1/407. Z afem m e, s. 91; Fezleke I, 407; N aima 0/194. N aima, 11/193, Peev, 11/376. "Bu yok lam a dan ocak zabitlerinin h a tr k rl d ' N aim a 11/194; Yoklama ekli vak i olm ala o l tfenin k em al-i in k iraf- ku l b m bais oldu" Peev, 11/376.

30 31 32

Zafcrnme, s. 47-49; Fezleke, 1/404; N aim a, 11/188; Topular K tibi, s. 577. Topular K tib i, s. 579. Z afem m e , s. 49; Fezleke, 1/404; N aima, 11/188. Bunlar Yanboluya var tarihin 26 Recep olarak bildirirken Topular K tib in d e 3 aban olarak ka ytld r (s. 579). ve T atar Han cniplerine kapucbat tayin olunup otuz-krk bin Tatar askeri ile Leh seferine m em u r olmu id i." T opular K tibi, s. 564, 578. Fezleke, 1/404; N aima , 11/188. Fezleke, 1/404; N aima, 1/189. Z a fem m , s 70, 71; Fezleke, 1/404; N aima, 11/189. T opular K tibi, s. 581. Z afm m e, s. 51; N aima, 11/189; Fezleke, 1/405. Z afem m e, 52; N aima 11/189; Fezleke, 1/405. N aima, 11/189; Fezleke, 1/405; Z afem m e de bu esirlerin Devnede iken g el d ii kaytldr (s. 52). T opular K atibi, s. 579, 580; Peevi de bu yoklam ann Ahrky yaknla rnda yapld kaytldr. (11/376) Topular K tibi burasn Arabaclar ayr, var tarihini ise 24 aban ola rak kaydetmektedir. Buraya gelinceye kadar kat edilen m enziller ise sray la Yemili, A rm utlu, K urnal, Karasu ve Baba Kazasdr. Topular K tibi, s. 581.

68 69 70 71 72 73 74 75 76 77

Z afem m e, 92-93, Fezleke 1/407, N aima 11/194.408. Z afem m e 94, N aima 194 Fezleke I. Z afem m e 96-100; N aim a 195; Fezleke I. 408, 409T opular K tibi, s. 587. Z afem m e, 104. Z afem m e, 107, N aima I.195, Fezleke , 1/409N aim a, 1/196; Fezleke 409; Zafcrnm e, 126,127. N aima 196. Fezleke, 409; T opular K tibi, s. 588. N aima 2/196. P eev, 11/337. N aima, 0/198. Topular K tibi , s. 597. Akbet H seyin Paa, Karaka P aa'y m ansbndan korktuundan m ahalsiz uratt. Ve kendisi uram ayp bir sa yeda r d ra h ta iltica etti d ey sa a d eti i P a di a h m z b u ri a z letti..." P eev 11/378; Bununla birlikte, Peev: Padiahn, S i pahilerin de grevlerini yapmadndan ve Karaka Paa nn ehid olma sna sebeb olduklar yolunda dndn ve bu yzden onlar incitecek szler sarfettiini, sipahilerin de buna gcendiklerini kaydeder. (0/378) Ayrca bkz. N aim a 0/208; Fezleke 1/410. ...bil-cm le fe th ve teshir aksa-y m u ta d m d r lazm g elirse ihzar- zehair idp klamak d a h i k atm da caizdir. yle bilip ona gre tak ayyiid cdesiz..." N aima, 11/202; Fezleke 0/4.

33 34 35 36 37 38 39 40 41 42

78
79 80

81

43 44 45 46

Z afem m e, s, 52-54. Z afem m e, 56; Fezleke, 1/405; N aima, 11/189; Peevi, 11/376; Topular K ti bi, s. 582. Fezleke, 1/409; N aima , 11/190; Z afem m e s. 56, "(Otalarn) b iri cisr nne kurulup gndzlerde a nda rm ve gice kab-t askerde karar ederlerdi. 01 er-i hmayunun havalisinde depe zre b ir kasr- bal vc iinde kurulmu bir tabt- rn iizre oturup g n g ib i her canibe nazar endaz olurlard. Naima 11/190. M etin hemen hemen ayn ifadelerde Z afem m e, s. 56da. 8 er a ltn ve n s f guru bin aka olur dnp... Topular K tibi, s. 584. Fezleke 1/405; N aima, 11/190. Solakzde I/705. Z afem m e s.58-59; N aima, 11/190; Fezleke I/405te 8 gem i diye katldr. Ancak bu tashih hatas olmaldr. Fezleke 1/405; N aima, 11/190. Fezleke 1/406; Nama . 11/190, Zafer "... b ir fe r t kprden gem eyip icazet yoktur. Ve lkin gerden gelenlere izindir. G e ip seferlerine gid p g a y riy e izin yoktur. Topular K tibi s. 583,592. N aima, 11/191; Topular K tibi s. 583. Fezleke, 1/406; N aima, 11/191; Z a fem m e , s.77. T opular K tib in d e 400 esir geldii kaydedilmektedir, s. 583. N aima, 11/192. N aima, 11/192; Z a fem m e'd e 150 000 asker olarak kaytldr. Ancak bu sa y abartldr, (s. 80)
O SM A N L I

82 83

Fezleke II/4; N aima. 0/203. Burada yaplan antlamaya gre: Hotin, Bodanaa braklacak, Lehistan, Kazaklarn Osmanl topraklarna saldrm asn nleyecek, Lehistann, Osm anl Devletine daha nceden demekte olduu vergiyi vermeye devam edeceklerdi. N aima, 0/ 203-204; P eev, 0/379; T opular K tibi, s. 599, 600. Hotin Seferinin ksa bir tasviri ii ayrca bkz. Hezih A ykut, Haan B ey Z ade T arihi, .. Edebiyat Fakltesi Yenia Tarihi Krss, Baslm a

47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57

84

m Doktora Tezi, (stanbul 1980), s. 399-341. Padiah sefer in am in m cvcud b u lm a n kapkullarna em r-i erifleri ile virilb sonra gelen ler inam dan m ahrum oldular. 01 sebepten cenk em rinde bahi alm ayan k ul dman ile cenk etmede terabi ve a r sava eylediler... Solakzde, II/70. "Sava cid a lin ocuk oyununa d rderdiler. Solakzde. 11/705. Lkin kal'a ve tabur tesh iri k abil ve mmkn olm ayp askerin ihm allerinden h u su l- a m a l nasib olm ad. Ona binaen P adiah- ecaat-evsafn askerden in h i ra f olup stanbula v a sl olduklarndan lfe t h a sl olm ayp... Solakzde

85 86

87

01/703. K apkulunun krgnlklarnn sebeplerinin banda, Gen Osmann on lara kar biraz serte tavr taknmas geliyordu. Mesela tebdil-i kyafet kyor, M eyhanelerde veya uygunsuz vaziyette yakalad yenierileri biz zat kendisi cezalandryordu. Bu hususun tafsili iin bkz. Yenieri Solak Hseyin Tug, bretniim a , Nereden, M ith at Sertolu B elleten XI. (1947), s. 491-514.

ER

SYASET

KARLFA ANTLAMASI'NDAN SONRA OSMANLI-HABSBURG SINIRI (1699-1701)


DR. M O N IK A M OLNAR
ELTE B O L C S E S Z E T T U D O M A N Y I K AR, T O R U K SZ A K / M A C A R S T A N

u makalede Karlofa Antlamas (1699) son ras Habsburg ve Osmanl mparatorluu ara sndaki ilk ortak snrn belirlenmesini ve bu nun yrrle konulmasn ksaca anlatm ak istiyorum. Antlamann imzalanmasnn 300. y l ayn zamanda, Osmanl im paratorluunun 700. kurulu yldnmne rastlamaktadr. Ancak bu tarih, Osmanl Devletinin as keri baarlarnn devamndan ziyade, snrlarnn, Roma m paratorluuyla yarrcasna genilemesinin durduu, knn balad dnem olm utur.1 Antlamann se bep olduu kayplar sadece olumsuz sonular dourmamtr. Eski ihtiam n yitirdikten sonra, imparatorluk ynetimi Avrupa lkelerine kar yeni politikalar balat m2 ve bunun neticesinde yava yava Avrupa devlet sis teminin bir paras olmutur. Karlofa Antlam asnn ardndan snr izme ileri de imparatorluun Avrupallamasnda nemli rol oyna mtr. Bu sayede zamann askeri icaplar dorultusunda srekli deien bat snrlar belirlenmi ve ayn zaman da kuvvetlenmesi (yazya da dklmesi) salanmtr. Bu makalemde, talyan kaynaklarna dayanarak an lama maddelerinin nemini, snr belirlemede kullan lan ana ilkeleriyle, bak alarn ve snr izme ilem i nin gerekletirilmesi konusunu anlatm ak istiyorum.

an Divan- Hmayun tercman Mavrokordato Beyi4 byk elilik payesi ile ikinci murahhas olarak sulh g rmelerine memur etti. Bar konferansnda5 iki tarafl grmeleri anlama gerei Habsburglar (Avusturya heyetinin yeleri C. d Oettingen, C. de Schlick, C. M arsigli, ve tercmanlar Til ve Talman idi) balatt. Grmelerin bu ilk etab, tm konferansa etki etmitir. nk Osmanllar Habsburg hanedanl ile yaplan mzkerelerle elde ettikleri art lar dorultusunda ittifak halindeki devletlerle (Venedik liler,6 Polonyallar, Ruslar) grmek istiyorlard. Habsburglarn amac ise, her iki imparatorluun arasnda be lirlenecek olan snrlar, konferansn toplanmasnn art olarak daha nceden kararlatrlan uti possidetis (al hlili) ana prensibine gre izmekti. U ti possidetis ada latin diplomasisinde bir tabirdir. Bu, bar imzalayan ta raflarn o andaki askeri durumlarna gre daha nce elle rinde bulunan topraklar tutm alarn salayan bir esasdr. Bu tabir XIX. yzyldan itibaren status quo olarak an l d. Ancak Osmanllar -bar konferansna delege olarak katlan Mavrokordatonun da Osmanllarla ayn fikirde olduunu belirtm eliyiz- antlama esnasnda snrlarn i zilmesinden ziyade, kendi hkm lerinin de geecei topraklarn belirlenip boaltlmasn, mevcut kalelerin yklm as bata olmak zere dier nemli konularn tar tlm asn; snr izme ilem inin ise daha sonra komiser ler tarafndan yaplm asn istiyorlard. Blgelerin paylalmamasndan doacak sonular7 gz nnde bulun durmak gerektiini bildirdiler. Sebep olarak da taraflar dan herhangi birinin bu alanlar haksz igal etmesinin dier tarafn tepkisine yol aacan ve bunun da yeni
SYASET

BARI KONFERANSININ NTELKLER


Karlofa A n tlam asyla O sm anl m paratorlu u nun batdaki yeni snrlar az ok karara balanmtr. Sadrazam Amcazade Hseyin Paa 23 Temmuz 1698 ta rihinde bir ferman ile reislkttab olan Ram i Mehmed E fendiyi3 ba-murahhas ve Yunanca, Latince, talyanca, Trke, Arapa, Farsa, Franszca ve Almanca da konu
O SM A N L I ( H l

dm anlklarla neticeleneceini ifade ettiler. Osmanllar, byk beceriye dayal politikalar sayesinde, esaslarn ne srlmesinden sonra doan zor sorunlar zmeyi ba armlardr. Bunu gerekletirirlerken de, temel pren siplerinden dn vermeden, kendileri iin nem arzeden dncelerini yazl olarak belirtm eyip, yoruma ak ola cak ekilde pratik yoldan ifade ederek amalarna ula mlardr.8 Habsburglar ise uti possidetis prensibinin ke sin uygulanmas halinde, Osmanllarn bunu bir sadr olarak alglayacan bildiklerinden, en azndan birey iin birey (quid pro quo) ilkesini bire bir oranla gerek letirmeyi denediler. Osmanllarn da, kendi verdikleri dn orannda kale ve topraklardan feragat etmesini iste diler. Ancak Osmanllarn buna istekli olm adn gr dkleri iin baka uzlama9 yollarna bavurdular. Habs burglar Osmanllarn uti possidetis prensibiyle ilg ili il kelerini kabul ettiler. Yani ilk mzakereler Avusturya ile yapld ve Erdel meselesi daha nce halledilm i olduundan, birinci mad de Erdelin eski hudutlarnn tesbiti ile tamamland. Temesvr (Banat) hududu zerinde Rami Mehmed Efendi Edirne Mukavelenamesini gayet gzel bir ekilde tatbik ettiinden, eski Eflak hududundan itibaren, Maros ve Tisa sular esas olmak zere, eyalet dahilinde kalan Lugos, Karansebes, Lippa, Csanad, Kis-kanizsa, Becse Becskerek kalelerin boaltlmasn tem in etti. Fakat ikinci maddeye ilave ettirm ek istedii Szegedin ve Varadin ka lelerinin yktrlm asn kabul ettirem edi ise de, Tisa, Ma ros ve Tuna nehirlerinde Osmanl tebaasnn dahi msa vi artlar ile istifade etm elerini kabul ettirdi. nc maddeyi tekil eden dier blgeler zerinde herhangi bir Osmanl iddias olmadndan, Titel m ntkasna geil di. Burada da esasl bir ih tilaf olmayp, AvusturyalIlar T itelin eski halinde braklm asn kabul ettiler. Bu m n tkada, hudut vazifesi grecek tabii bir arazi olm adn dan, hudut, Tisanm Tunaya kart mahalden Bossut suyunun Sava nehrine kart yere kadar tasavvur olu nan mstakim bir hat olarak izildi ve burada kalan M itrovica kalesinin, yeniden ina edilm em ek art ile, Trk lere terkedilmesi kararlatrld. Bu suretle drt gr mede Macaristan hududu b itirilm i idi. Bosna hududun da, Bossut munsabndan Brot kalesine kadar Sava nehri nin hudut ittihaz edilmesi iki tarafa kabul edilmekle beraber, Brod, Debej, Jasenowac, Dubica, Kostajnica,
O SM A N LI

Novi, Krupa, Bihke kaleleri zerinde bir ok mnakaa lar cereyan etti. AvusturyalIlar, bu kalelerin civarndan geen Unna suyunu hudut hatt kabul etmekte idilerse de, bu kalelerin boaltlmasna yanamyorlard. Nihayet Kostajnicenin Avusturyada kalmasna m ukabil, dier lerinin tahliye ettirilm esi mm kn olabildi. H udut meseleleri grldkten sonra hukuki, ti car ve askeri konulara geildi. Osmanl mparatorlu u n d ak i Katolik mezhep ve tarikatlar mensuplarnn vicdani hrriyetleri meselesi, AvusturyalIlara bir hak ve rilm em ek suretiyle tekrar tey it edildi. N ihayet Jitw a Ahidnamesi ile, Osmanllarca kabul edilen Avustur yann msavi derecede devlet olduu prensibi bir trl tatbikata intikal edemediinden, bir kere daha zikredile rek Osmanl hkmetince taahht edildi ve son olarak bu bar antlamasnn yirm ibe sene mddetle geerli olmas ve yenileme artlar da belirlendikten sonra, 20. madde ile Avusturya ile yaplan bar antlamas tamam lanm oldu.10 Ancak anlamada ngrlen bu ykm ve boaltma lar daha sonraki ittifaklar asndan zorluklar karacak tr. talyan delege Habsburglarn yaptklar ittifak do rultusunda baz kaleleri ve blgeleri kolayca vermesini ve ykm asn, ayrca, birka blge snrlarnn ve baz nehir lerin blnmesinin yetkililerce tam olarak belirlenmemesini de zntyle karlad.11 Ancak I. Leopold (16571705), yalanan spanya kralnn yerine veliaht brakamamasndan tr tahtta meydana gelen boluu doldu rabilmek iin akrabas Fransa Kral XIV. Lui ile mcade le etm ekteydi. Bu sebebten tr Osmanllarla bir an nce bar yaplm as iin ura vermitir. Bylelikle, or dularn, taht ele geirm ek iin yapaca savaa hazrla yacaktr.

SINIRLARIN BELRLENMES12
Bar antlamasnn birka maddesi, gerek Osmanl gerekse Habsburg tarafna, snrlarn izilmesi srasnda, karlarn herhalukrda yerinde gerekletirm elerine imkan salamaktadr. Yaplan bu bar antlamas 18. maddenin gerek lemesiyle yrrle girecektir. Bu madde her ik i taraf arasnda snrlarn belirlenm esini, buna dayal olarak bl gelerin boaltlmasn ve kalelerin yklm asn n grSYASET

mektedir. Yetkililer, antlama uyarnca gece ve gnd zn eit olduu 22 Mart 1699 tarihini ilk buluma tari hi olarak belirlediler. Ayrca, taraflarn setikleri ortak noktada buluularak, snr blge valilerinin de yardm la ryla, imkanlar elverdiince en ge iki ay veya daha ksa bir srede snrlarn izilm esinin ve nceden alnm or tak kararlarn en hzl ekilde, tam olarak yerine getiril mesinin nemini belirttiler. Osmanl ve Habsburg taraflarnn, antlamann im zalanmasn mteakiben, 11. maddede b elirtildii g i b i,13 ileride doacak olan snr problemleri ve anlamaz lklarn zm iin zel yetkililer atamalar gerekmek teydi. Bu yetkililer birbirleriyle anlamaya vararak ve bu anlamay daha sonra da tem el alarak kararlar verecekler ve uygulayacaklard. Habsburg mparatorluunun ordu sunda mhendis olarak grev yapan Bolonyal Luigi Ferdinando M arsigli14 ('plenam potestam ac authoritatem) I. Leopold tarafndan seilecek komiteye vekil komiseri atand.15 Luigi Ferdinado M arsigli (1658-1730) Bolonyada asil bir ailede dodu. Eitimine niversitesi ile mehur memleketi Bolonyadan sonra Padova ve Venedikte de vam etti. lk nce botanik rendi. Ardndan 1676 tari hinde uzun sre talyann dier nemli iki kentine, Ro ma ve Napoliye seyahat etti. Yolu boyunca tabiat tetkik etti ve fen, m atem atik, fizik dersleri ald. Romadan Na poliye giderken hayatnn byk bir ksm n Costantinopol (stanbul) ve Smirne (zmir)de yaayarak geirmi ngiliz bir tccar ile tant ve onunla yapt sohbetler ilgisini uyandrd. 1679da yeni Venedik balyosu,16 Pietro Civraniyle stanbula gitm e ansn elde ettiinde ok memnun oldu. Orada onbir ay kalan merakl gen, Os
m anlIlarn hayat tarzn , adetlerini, lkenin gezilecek

ve balad. Ayn sene Sadrazam Kara Mustafa Paa (16761683)s Viyana seferine balad. Bu gelim e, o ana kadar rehavet iinde olan Avrupa devletlerini harekete geirdi. Ortaya kan sava durumunda M arsigli nemli bir rol oynamaya balayabileceini kavrad. A ld ilk grevde Osmanl ordusunun Raba nehri ni geiini durdurmay baard. Ancak hemen ardndan O sm anlya esir dt. Viyana kuatmas srasnda Osmanl kampnda tutsak olarak bulundu. Kuatmadan sonra geri ekilen Osmanl ordularyla beraber Bosnaya kadar gtrld. Bosnada m ektupla yardm istedii bir dostunun para yardm yla zgrlne kavutu. Geri d nerek, Macaristann kurtarlm as savalarna katld: Estergon, Visegrd, Ersekjvr ve Buda kuatmalarnda as keri mhendis olarak nemli rol oynad. zellikle Bu dan n Osmanldan geri alnmasnda yapt almala ryla nlendi. Savaarak ilerleyen ordularla beraber G ney Macaristana kadar gitti. Baarlarndan dolay aske ri hiyerari iinde hzla ykseldi. Askeri grevlerinin ya nnda diplom atik grevler ald da oldu: 1688de Ro m aya giderek Papaya mparatorluun baarlarndan bahsederek yardm istedi ve 1692de stanbulda sonu lanmayan bar grmelerine katld. M arsigli 1689-90 de snr boyunca askeri kuvvetle ri konulandrma ve blgelerin haritasn (buradan snr problemlerini tartan bir kurum olutu) izme iini bi tirdi. Karlofa bar grmelerinde teoride danman olarak grev yapacakt (consigliere assistente) ancak pra tikte snr blgesini iyi tand iin bilirkii grevinde bulundu. M arsigli snr grevini almadan nce yapt ciddi aratrmalarla Habsburg hanedanna bu konuda b ilgi verici yazlar gnderdi. Snrlarn belirlenmesi do rultusunda pratik ve teorik: ekonomik, askeri ve savun ma bak alarn dikkate alarak19 planlar hazrlad. Bu almas iinde ald grevi yerine getirm ek iin yapt n hazrlklarn Habsburg hanedanna srekli gn derdi. 1699 Nisanndan tam olarak 1701 M artna kadar yapt almalarn otuzdrt adet raporu bu makalede kullanld. ou talyan dilinde, bir ksm da Latin d i linde yazlm olan raporlar, bildiriler, eviriler vs. bugn Bolonya niversitesi Ktphanesinde M arsigli kolleksiyonunda bulunmaktadr. M arsigli, O sm anllarla bar yapldktan sonra 170l de Tugenerallie terfi etti. Ancak ksa bir sre sonSYASET

yerlerini ve devletin askeri durumunu da tetkik etti ve gzlemlerinden ok ilgin belgeler kaydetti. Osmanl bakentinden dndkten sonra Venedik ve Romaya g itti. Romada, Osmanllarn H ristiyan blge lerinden karlm asn isteyen Papa XI. nosan (16761689)17 tarafndan Trkler konusunda danman tayin edildi. Bu tarihe kadar gelien olaylara, izlenimlerine ve tecrbesine dayanarak askerlik yapmaya ve Osmanllara kar mcadele etmeye karar verdi. Bunun iin 1683 ta rihinde Viyanaya g itti ve mparatorluk ordusunda gre
O SrtA N U I

ra Fransaya kar spanyol taht iin yaplan savata hak sz yere hatas grldnden askeri kariyerine ve mpa ratorluk hizmetindeki grevine son verildi. 1730daki lmne kadar gecen srede talya ve Fransada fen ve ta biat bilim leri zerine akademik ve bilim sel almalar yapt.20 Trkler hakknda talyanca ve Franszca yazd kitab, lmnden sonra, 1732 ylnda, Stato m ilitare dellImpero Ottomano, incremento e decremento del medesimo (LEtat m ilitaire de l Empire Ottoman) adyla Amsterdam da yaynland.21 Yukarda bahsedilen raporlardan ilk i (Oppova, 14.04.1699) snrlarn belirlenmesinde yaplacak olan i lemleri iermektedir.22 Bu belgenin nemli maddeleri unlardr: 1- Snr blgesindeki mevcut corafi isim ler ve bl gelerin detaylca kada dklmesi gerekmektedir. 2- Belirlenecek snr, her iki tarafn da ikier saatlik yrme mesafesinde, toplam drt saatlik genilikte ola caktr. 3- Snrn izilmesinde rol oynayan byk nehirle rin kvrm larnn, mevcut adalarnn ve k y eritlerinin detayl analizi yaplm aldr. Ayrca, bu nehirlerin corafi yapsnn dalk, dz alan, bataklk, orman olarak ince lenmesinin; mevcut kprlerin ve kpr yapm na elve rili zeminlerin belirlenmesinin; su yoluyla ulam im ka nnn; mevcut sabit ya da yzer deirmenlerin; yre hal knn verecei bilgiler dorultusunda bu gne kadar ger eklemi en byk sel, su baskn gibi doal afetlerin verdii zararlarn; nehrin herhangi bir yakasnda yerle im blgesi, saray ya da kale olup olm adnn dikkate alnmas gerekmektedir. 4- Belirlenen drt saatlik snr eridinin toprak ve rim liliinin; maden ve hammadde durumunun; ordu iin kullanlabilirliinin (otlak, yem sorunu); mevcut yollarn istikam etlerinin ve iki imparatorluk arasndaki ticari rolnn incelenmesi gereklidir. 5- Konusu geen btn blgelerin ve yerleim alan larnn isim lerini, (mmkn olan en fazla dilde) konum larn ve yzlmn yazl olarak belirtm ek gereklidir. 6- Burada yaayan halkn fiziksel yaps, alkanlk lar, dilleri, dinleri, genel uralar ve en nemlisi Habs burg hanedanna hizmet edip etmeyecekleri hakknda bir aratrma yapmak gereklidir.
O SM A N LI

7- Sonu olarak, yklacak ve boaltlacak askeri te sislerin incelenmesi gerekmektedir. Modern savunmaya uygunluklar, uygun duruma getirileb ilirlii, tesislerin avantajlar ve dezavantajlar ve uygulamadan sonraki akibeti detaylca aratrlmaldr. 8- M arsigli, bu son maddeyle, iki imparatorluun aralarndaki snrlarn, daha nceki maddelerin de uygu lanm asyla bara ve savaa uygun bir hale kendiliinden geleceini bildirmektedir. Bu raporda da grld gib i M arsigli Habsburg vekili olarak snrlar ticari ve askeri ynleriyle belirle mek istiyordu. Karlofa Bar sresince Osmanllar ve Habsburglar ticaretin gelimesi iin sabit bir uluslararas politika izlemilerdir. Bu ticaret ann gelim esi iin snrda ye ni ve mevcut anahtar blgelerin aratrlmas gerekm ek tedir.23 Bu aratrmay M arsigli, zamann en modern ge releri ile corafi lmler yaparak ve sava ncesi snr larn belirtild ii arivlerden yararlanarak yapmtr. M ar sigli M acaristandaki ticaret ann daha ok su yoluyla olacan dnd. Bu nedenle de imparatorluun ana ticari yolu olarak Viyanadan da geen Tunay seti. By lelikle Avusturyann, Habsburg hanedanlnn dier uzak blgeleri ve dousuyla balants salanyordu. Bu ticaret yolunun balang noktalar olarak, Buda ve G ney M acaristanda bulunan Baya kasabasn seti. Bu iki merkezden balayan ticaret yolunun, daha sonra kara ve suyolu ticaretiyle talya (Venedik, Ancoa), Polonya (Varova ve Baltk) ve Erdel, Bodan, Eflak ve Trk bl gelerine (Anadoluda zmir, Bosna-Hersekte Saray-Bos na) balanmas planlanm tr.24 Dier ana sorun olarakta, bar antlamasnda snr blgesindeki mevcut tebaalarn gvenliinin ve huzuru nun25 askeri stratejiyle salanmas karmza km akta dr. Bu strateji dorultusunda M arsigli bir asker olarak devletin dikkatini, snrdaki mevcut askeri organizasyon boluuna ekti. Bu boluun, snr blgelerinde yap l mas gereken yeni askeri tesislerin, kalelerin26 Almanlar tarafndan ynetilm esiyle doldurulacan b elirtti.27 Osm anllar da hududlarn tahkim ine baladlar. Sulh mna sebetiyle lududlar deimi olduundan Avusturya hu dudu zerindeki Temesvar, Belgrad ve Bosna taraflarnda Bilke kalelerinin iyice tahkim edilmeleri hakknda AmI SYASET

cazde Hseyin Paa vali ve muhafzlara fermanlar gn dermi ve Lehlere terk edilmi olan snr kalesi Kamaniceye mukabil de Hotin kalesi onarlarak nemli miktart

Dier taraftan da brahim Paa, -ki M arsigli hak knda ciddi ve iyi kalpli bir insan olarak bahsetmitirhakknda da ayn eyler sylenebilir. Osmanllar, btn organizasyona ramen levazm sorunuyla uraan Marsig liye32 kendilerini arlyabileceklerini; ancak ileride bu tip zorluklarla karlatklarnda, onlarn da ayn e kilde hareket etmesi artyla33 Osmanl tarafnda misafir etmeyi nerdiler. Zamanla aralarnda hediyelemeler34 ve mektuplamalar balad.35 Ama uzun sre birlikte al maktan dolay sadece heyetler arasnda deil, onlara elik edenler arasnda da arkadalklar balad. Bahekim ve tercman olan Haan elebi, M arsiglinin bir subayna gnderdii m ektupta, onu saygn ve sevgili bir arkada olarak anyor ve ondan kahve tedarik etmesini istiyor, ay n zamanda da rakibini36 beraber arap imeye davet edi yordu. lk snr iareti 25 Nisan 1699 tarihinde, nceden hazrlanan gzergha gre Szalnkemene (Stary Slanka) kondu. nce talar ve kayalar toplayan iki tarafn asker leri (piyadeler, svariler dier taraftan yenieriler ve sipa hiler), birbirlerine srtn dnerek, ortada bo alan kala cak ekilde snr belirlediler. Her iki heyet delegeleri de oraya gelerek atlarndan indiler, birbirlerine dosta sar larak ptler. Bu arada M arsigli, brahimin iki men dil hediyesine karlk bir ift talyan m al tabanca hedi ye etti. Daha sonra M arsigli bir ta alp att ve yannda kiler de onu takip ederek, tan bulunduu yere ta att lar. Bylece orada ehram eklinde bir tepecik olutu. Ba r antlamasnn drdnc maddesinde b elirtildii gibi buras balang noktas seildi.37 M arsigli dz olarak izmeye elverili yerlerde, snr izgisini en modern ge releri de kullanarak dz bir ekilde belirledi. Daha son ra her iki komiserin de beraber gezdii blgelerde kk nian talarnn ve tepelerin zerlerine konulan yeil dal larla snr iaretlediler. Sonradan yerel halk, bu iaretle ri kullanarak aldklar emirler dorultusunda snra son eklini verdi.38 Bu iaretlerden farkl olarak l snr (Osmanl-Habsburg-Venedik) daha byk tepelerle ve sanatsal yaptlarla belirlendi.39 Ayrntl snr tarifinden iaretlerin hangi daa, nehirlerin hangi yakasna, yolun hangi tarafna, yamaa veya ovaya, hatta hangi aacn ya nna konulduunu grebiliriz.40 Son olarak, doan sorunlarn zmyle ilg ili Szalnkemen rneini zikredebiliriz. Szalnkemen Macaris-

da yenieri, cebeci, topu yani kapkulu askereliyle g nll, azab, faris denilen yerli askeri snflar bu kaleye yerletirilmilerdir.28 Habsburglarn snrlarn belirlenmesindeki bak asn inceledikten sonra da, gerekte snrlarn nasl tes pit edilmi olduunu ele alalm: Marsigli daha snrlar izilmeden nce bir plan ha zrlad.29 Plann maddeleri yleydi: 1- Gerek Gney Macaristanda, gerekse Erdelde belirlenen snr gzergahnda yer yer yaplm as gereken ler. 2- Yaplacak vazifelerin ve iblmnn tespiti. 3- Bu ilemler iin ihtiya duyulan gerelerin ve ya plmas gerekenlerin tespiti; bunun dorultusunda da, yklacak olan kaleler ve belirlenecek olan snr iin n grlen igc ve maynclarn hangi klalarda yerleti rileceinin ayrntlar. M arsigli bir yazsnda, hangi bl geye ne kadar ii verileceini bildirm itir. Buna gre her askeri blge iin ortalama 200-400 kii,, baz yerlere bundan daha az (rn.: Lippanin yklm as iin 50 kiiye ihtiya duyuldu), baz yerler iin de daha fazla kii (rn. Karansebese 600 insan) gnderilm iti.30 Byk itinayla yaplan hazrlklardan sonra M arsig li, Habsburg heyeti vekili olarak, ilk kez Osmanl heye tinin vekili Kapcba brahim ile bulutu. Delegeler toplantlar sresince birbirlerine yakn kamp kurarak tercmanlar araclyla temaslarda bulundular. Marsig li tartmal konularda, Habsburg hkmdar Leopolda ve muharebe meclisine, Erdel konularnda General Rabutine ve Erdel delegelerine, brahim Paa ise yerel yneticelere (Bosna, Belgrad ve Temevar paalarna) dan maktayd. ki vekil de yanlarnda korumalar dnda, kolay uzlamak amacyla ok sayda tercman ve haritac getirmilerdi. Haritaclar iinde M arsiglinin en nemli yardm c s Mller adl birisiydi. M arsiglinin direktifleriyle Mller, yklan ve boaltlan kaleleri de iaretleyen bir ok harita izdi.31 M ller ve M arsiglinin yaptklar ilerle, birbirini tamamlayan ve birbirine yardm eden meslekta olduklar grlmekteydi.
O SM A N LI

SYASF"

tan'da Tuna ve Tisa nehirlerinin birletii noktada bulu nan, Tisann su ulam n, askeri ve ekonomik olarak kontrol altnda tutan anahtar bir ehirdir. Buras ayn za manda snr belirlenmesinin balang noktas idi. Bu konuda bar antlamasnn drdnc maddesi yledir: Tisa kysndaki Titel ehrinin kar yakasndan Tisa ile Tunanin kesitii yere kadar dz bir snr izilecek ve bu da Morovice (Mitrovica) kadar uzatlacaktr. Bylece ha zrlanan blgenin Belgrad taraf Osmanllarn, dier ta raf ise Habsburglarn olacaktr. Grld gib i bar antlamasnda Szalnkemen hakknda somut bir yaz yoktur. Bunu komiserlerin ara larnda tartarak belirlemesi gerekmektedir. M arsigli daha nceden buray gezerek nemini anlam ve burann kesin olarak Habsburgun kontrolne gemesi iin elin den geleni yapmaya almtr. Bu ehiri elde etmek amacyla daha az nem tayan pek ok blgeyi Osman
lIlara brakmay denemitir.41 Heyetler ie koyulduklar

3 ayka ve 100 st ak denilen nakliye kayndan m teekkil klnd. st aklardan on ikisi Rusuk da bu lunuyordu. Tunada bulunan gemilerinden aktarma, alope, krlang gem ileri Tunann muhafazas iin kulla nlyordu.43 Karlofa Antlamas, taraflarn aralarnda konu mak suretiyle baz blgelerin askeri ve idari ynetim leri ni paylamas, komiserlerin ilerini bitirip, takribi iki y llk bir emekle belirledikleri iki imparatorluk arasn daki sabit snrn kada dklerek haritalarn izilme siyle yrrle girdi. Karlofa Antlamas nn Orta Avrupa ve Osmanl tarihi iindeki nemi ok byktr. Bu antlama onalt sene srm olan byk harbi sona edirmi, fakat Osmanl Devleti bu harpten hem maddi ve hem manevi pek byk bir kayp ile km t. Bu tarihten itibaren Osmanl mparatorluunun aknc yn sona ermekte ve savunmaya dnmektedir. Bu antlama ve snr blgesindeki iki tarafn dost luu uzun srmedi. Osmanllar biraz kendilerine geldik ten ve Ruslar ile bar yaptktan sonra, yeni vezir Damat Ali Paann ynetiminde Venedike bal olan Moraya saldrdlar. Habsburglar ise 1716da V enediklilerle itti fak yaparak onlar Trklerin elinden kurtardlar ve bir ok askeri zafer kazandlar. 1718 ylnn Temmuz aynda yaplan Pasarofa Antlamas44 ile Osmanl igalinden nceki Macar topraklar da kurtarlm oldu. Snrlarn belirlenmesinde M arsigli ve brahim Kapcbann titiz ve fedakar almalar etkiler brakm, M arsiglinin kulland yntemler daha sonra rnek aln mtr. Osmanllarla yaplan toplantlar, toplantlarn ge liim i, sonular iki kltrn yaknlamasnda bir adm olmutur.*

zaman brahim Paa, daha nceden kendisine gre dei tirmi olduu drdnc maddeyi gstererek, Szalnkemeni, snrn Trk tarafnda brakt. M arsigli buna gz yummad ve ikinci gn gem i turunda kahve ierlerken tehdide bavurarak ya istediim iz olur, ya da balanma m i burada biter dedi. Bu durumda brahim Paa ge ri adm atmay kabul etti. Bylece snr Szalnkemenden Belgrad tarafna doru yirm i adm ekilerek Tuna ve Tisann kesitii yer ve ehrin nemli noktalar Habsburgun oldu. Buna karlk olarak Osmanllara Temevar blgesinden yer verildi ve yine Osmanllar Tuna ve Tisa zerinde ulam konularnda nemli haklar elde ettiler.42 Karlofa A ntlam asyla Macaristann (Temevar hari) AvusturyalIlara terk edilmesi zerine Tunadaki donanma 19 kalite ve 5 byk ve 28 kk firkateyn ve

Deerli katklarnda dolay hocam Sayn Dr. Geza Davide, eim David Falvaye ve sevgili dostum Ali A ltu K iriolu na teekkr bir bor bi lirim . 1 Ekkehard Eickhoff: Venedg, Wien und-die Osmanen. Umbruch in Sdosteurop a 1645-1700. Scuccgart, 1988. XI. blm.; Szakaly Ferec: H angarla d'berata. B udavdr visszavetele es M a gya ro m d gfd sz a b a d itd sa a trk uralom all. 1683-1718. Budapest, 1986.; Ivan Parvev: H absburgs u n d Ottomans betm en Vmnna a n d Belgrad# 1683-1739, New York 1995. 2 Agoston Gabor: Az oszmn es az eurpai diplomcia a klcsnsseg fele vezeto ton. (Ottoman and Europeian Diplomacy on the Road toward Reciprocity) In: H d a szazad-ok felett. Szerk: N agy M ariann. Pecs, 1997. 8399- ve Kenneth M. Setton: Venice, A usria a n d the Turks in the Seventemih
OSM A N LI

Century. Pliladelphia, 1991- (From the time of Karlowitz the spirit of European statecraft fastened itself upon the Turks, and thereafter O tto man policy and practice entered the byways of western diplomacy." 406.) Bu tarihte askeri alanda alman yenilgilerin etkisiyle mparatorlukta baz asker ve dar reformlar yaplmaya, sert politika ve ticari yapda yava ya va d eiiklikler balamtr. H alil nalck: M ilitary and Fiscal Trasformation 1600-1700. Archivum Ottomanicum 6 ., 1980. 3 Rami Mehmed Paa (Eyp 1654-Rodos 1706) Trk devlet adam ve airi. B abliye katip yam a ve ahirt olarak girdi, air Nabi ile yakn ilikiler kurdu. Onunla Hicaza g itti. Dnnde reis kesedar, beyliki ve sonun da da reislkttab oldu (1694). Bir ara grevinden alnd, sonra tekrar ay n greve arld (1696). Bu srada Avusturya ile srdrlen bar gr-

SYASET

melerini yrtmesi iin murahhas tayin edildi. Baars zerine kendisine vezirlik verildi. Daltaban Mustafa Paadan sonra sadrazamla getirildi. Daha sonra M sr valisi de oldu. 4 Aiexander Mavrokordato (stanbul 1640-ay.y 1709) yunan asll bir he kim ve diplomat. Avrupa okullarnda (^om a, Padua, Bologna) edebiyat, tp ve felsefe okudu. Ksa b ir sre baka ilerde altktan sonra 1673 y lnda Babli'de batercman oldu. Tercmanlk yapt 36 yl boyunca birok antlamada Osmanl D evletini temsil etti. Bu sre iinde Osman
lI

a Vienna fra Sei e Settecento, M ulino ed. Bologna, 1980.49-57. M arsigli'n i seilmesinin laticesini bkz.: Bub Ms. 62. 16 Osmanl mparatorluu zamannda Venedik devaml elilerine verilen ad. Venedik Cum huriyetine stanbulda daim i eli (balyos) bulundurmak hakk Fatih Sultan Mehmed iie Venedik Cum huriyeti arasnda 18 Nisan 1454 tarihli ticaret antlamasyla verildi. 17 Benedetto Odescaicli (Como 1611-Roma 1689) askerlikten rahiplie geti. Erdemli bir insand, kayrm alarla ve yolsuzluklarla savat, yiyim yeri haline getirilen grevleri kaldrd, iflas nlemek iin Rom al kadn larn lksne kar koydu ve hayr ileini hzlandrd. Jan Sobieski III. ta rafndan Viyanann kurtarlmasndan sonra im parator Leopold)u Trkle re kar bir hal seferine girim ee tevik etti. Avusturya, Leh, Venedik arasnda O smanllara kar aktedilen Mukaddes ttifak Papa Inosan gayre tiyle olmutur. 18 Merzifbnlu Kara Mustafa Paa (l6 3 4 - i6 8 3 )nn felaketle neticelenip, Osmanl tarihi iin dnm noktas olan hareketi ikinci Viyana seferidir. M u azzam bir ordunun banda olarak, Viyana zerine yrd ve ehri 14 Temmuz l6 8 3 te muhasara etti ise de, bilind ii g ib i daha ziyade kendi tedbirsizlii yznden perian bir halde Budine ve oradan da B elgrada ekilm ee mecbur oldu. Daha sonra bu hata in cenazesi saray karsn daki cam iin avlusuna defnedildi. 19 Luigi Ferdinando M arsigli: Relazioni dei confni d cila Croazia e d ella Trausilva n ia a Sua M aestd C csarea (1699-1701). A cura di Raffaella Glerardi. M uccli ed. Modea, 1986. Ve baslmam elya z s: Bub Ms. 58. cildinde (Diversi progett di pace fra li due Imperi cesareo ed ottmao et alleati cristiani ed il trattato d Carloviz e varie lettere). 20 Bunlarn arasnda Bolonya Blim ve Sanat Enstitsn kurdu ve Breve Ristretto del Saggio Fisico intorno alla Storia del Mare adl eseriyle okyanusbilim in geek kurucusu saylr. 21 22 Trke tercmesi: B. Nazm: Osmanl m paratorluu'm m zuhur vc terakki sinden in hitat zam anna k adar askeri vaziyeti. stanbul, 1934. Raporuna ekledii L iaretli dosyasnn tam ierii u adrestedir: Formolario stabilito per ordnare il protocollo dello stato d ellintiera limitanea linea Relazioni, 53-54. 23 Vyanann ve M arsiglinin fikirlerine gre Avusturya illeri, ve bunlardan da nce yeniden geri alnan ve entegre edilecek olan Macar blgeleri, dou-bat ticaretinin kprs durumuna gelecektir. Sradaki nota baknz. 24 M arsiglinin yazd 10. Raporunun (Dresnik, 1699- Eyll 11) E olu dosyasnda ticaret hacmi tezini ad altnda yazd: Discorso generale del traffico" Relazioni, 185-19925 26 27 Antlamann X. maddesine gre: confniorum tranquillitas et subditorum quies perturbari queat:" Buradan kan tez M arsiglinin 16. Raporuna eklenen M nolu dosyada: Discorso sopra i m ilitari proposti villaggi. Relazioni, 317-320. M arsigli, Trkler tarafndan gelen veba hastalndan kendi halkn koru yabilm ek iin baz neriler sunar: Bir yandan kanunlarla ve vebayla iig ili yaynlar datm ak, dier yandan da, sm r eridinde talya snrnda daha nceden denenen karantina blgesi linea di sanit kurularak, buralardan gemek steyen insanlarn (eyalaryla birlikte) kalelerin yaknlarnda ku rulan lastenelerde bir sre kalm alar gerekmektedir. M arsigli 20. Rapo runa (Sziszek, 4 Nisan 1700) ekledii dosyasnda aklam aktadr: Progetto per difendere la frontiera della linea cisdanubale dal pericolo della pe te. Ayrca iki snr arasndaki yollardan sadece hasteneye giden yollar ak braklm al, dier yollara setler rlp kprler yklm al ve askerler hal k bu blgelerde korumal diyerek bir neri daha sunmutur. Relazioni 317-320. Vebann Osmanl m paratorluunda gerek durumuna bkz.: Daniel Panzac: L apeste dans L'Empire Ottoman: 1700-1850. Leuven, 1985. (Trke: D. Panzac: Osmanl m paratorlu u nda Veba (1700-1850). Tarih Vakf.) 28 smail H akki Uzunarl: Osmanl T arihi , IV. cilt, 1. Blm, 3. Bask, An kara 1982.2 .

diplomasisinin avrupallamas yolunda nemli bir yere sahiptir. Aos-

ton 97-98. ve bk. Camarano Nestor: Alexandrc M avrocordato, I cG v a n d d ra gonum. Son activite diplom atiqe, 1673-1709. Thessaloniki, 1970. 5 . Parmakszolu: Karlofa. In: slam A nsiklopedisi, 6 . cilt, stanbul 1955, 346-350. Rfait A.Abou-EUH Aj: Ottoman D iplomacy at Karlowitz. In: Journal of the American O riental Society. Vol. 87. New Havet, Connecticut 1967.; smail Hakki Uzunarl: Osmanl T arihi , II I-l, Ankara, 1982, 585-595. 6 Robert M antran: Venezia e i Turchi (1650-1797) In: Venezia e i Turchi. Scontri econfronti di d u ecivilt. M ilano, 1985. 250-267.; Mantran: L'Impero 0/tomano. Venezia e la gu crra (1570-1670) In: Venezia e la difesa d el Le vante. Da Lepanto a Candia (1570-1670). Arsenale Ed., 1986. 227-232. 7 Scrittura intorno al Congresso di Karlowz. (Seguita la pace tra la Francia, e le potenze collegate...) El yazs: Biblioteca del Museo Correr MS/p.d. 152. f. 145. S 9 10 11 R fa a t A. Abo-El-Haj 503. Osmanl heyeti grmeler esnasnda sahip olduklar topraklar kaybet memek iin srarc bir tutum sergilem ilerdir. Rfaat 505. . Parmakszolu: K arlofa, n: slam Ansiklopedisi. Scrittura f. 145. ve Ruzzni Venedik diplom at, Venedik Cum huriyetinin temsilcisinin szcsdr: Relazione del Congresso di Carloviz e dellAmbasciata di S. Carlo Ruzini Cav. In: Relazioni degli Ambasciatori venet. IV. Germania. Habsburg-Osmanl bar antlamasnda belirlenen snrlar la; Erdel Habsburg egem enliinde, Temekz ise Temevarla birlikte Trklerin elinde kalm tr. Habsburglular ellerindeki kalelerin (Becskerek, Becse, Kis-Kanizsa, Lugos, Karansebes, Csanad, Lippa) boaltlp y klm asyla ykm lydler. Tuna ve Tisa arasndaki blge Habsburglarn, ikiye blnen Seremseg'in dou ksm da Osmanllarn himayesinde kal d. ki imparatorluun Slovenya ve Hrvatistan zerindeki snrlarn ora daki halk zeceini hesaplamadan Sava ve Una nehirlerini kullanarak belirlediler. 12 Osmanllar tarafndan daha sonralar yaplan snr belirlem e ilerinde ya zlan bir kelim e var: Dr. A li brahim Sava: Takrir-i Ahmed Merami Efendi (Azak m uhaddidi Ahmed Merami efendinin 1740/1741 snr tespit a lmalar hakkndaki raporu) In: Trk Tarih Kurumu B elgeler, c. XVI. 1994-1995/ say 20/Ankara 1996. ve Erich Prokosvl: M olla u n d Diplomat. Der Bericht des Ebu Sehil Nu'man Efendi iiber die sterreiclisce-osmanisehe Greuzziehung ach dem Beigrader Frieden 1740-1741. Verlag Styria, G raz-W ien-Kln, 1972. 13 14 Bar kelim esini bk. Dumont: Corps n iversel diplom atique. VII-2. CCVIIICCXI, 448-459Luigi Ferdinando M arsiglinin zgemiiyle ilg ili sradaki semelere bk. Giovanni Fantuzzi: M emorie d ella vita d el generale M arsigli. Bologna, 1877.; Belizcay Jns: M arsigli elete es m unki. Ertekezes a Trtenet Tudomny krebl, IX .9- Budapest, 1881.; A utobiografa d i L uigi F erdinando M arsig li. A cura di Emilio Lovarin. Bologna, 1930.; Mario Longhena: 11 corte Luigi Ferdinando M arsigli. Un uomo d'arme e di scienza. M ilano, 1930.; Andrea Veress: II cone M arsigli in Ungheria. Budapest, 1931.; Vekony Lsz16: Egy olasz polihisztor a Karpt-medenceben. M arsigli elete, munkssga es iratai. U jvidek, 1984. iyi bibliograflsiyle); John Stoye: M arsigli's Erope 1680-1730. London, 1994. 15 Bar konferansnda bulunm asnn Viyana taraf iin dourduu zorluklan bk. Autobiografa 199-208. ve Raffaella G lerardi: Potere e costituzione

29

Bub Ms. 58. Progetto per lesecuzione deConfini accordati fra ambi gl'Imperi Cesareo ed Ottomano neTrattati di Pace Carloviz Daco li 29. novembre 1699-

36 37 33 39 40 ^

M arsigli'nin 22. Raporu: 23 M ays 1700 Globovaz, H nolu dosyas Rela zioni, 341. ayn yerde. M arsiglinin 3. Raporu: 13 M ays 1699 Moravitz Relazioni, 69. M arsiglinin 25. Raporu: 28 Temmuz 1700 Dobiza Relazioni, 367-373. ayn yerde: Traduzione dello Strumento d eilIbrahim Effendi di cutta la liea cisdanubiale. (Q nolu dosyas) M arsiglinin 1. Raporu Relazioni, 4 l . M arsiglinin 2. Raporu: 25.Nisan 1699 Szalankemen, Relazioni, 59- ve bk. Raporun E nolu dosyasna Osservazioni di quelli avantag che sarebbono ridondati alli Turchi, se loro fosse stato ceduto Salanclemet Reiazioni, 63. Uzunarl: Osmanl D evletinin Merkez ve Bahriye Tekilat. TTK, An kara, 1988 (3.) 403-404. Rusuk sahilinde bir tersane olup Tuna gem ileri ok zaman burada klar lard. Bu tersanede hafif donanma yaplr ve gemi tamir olunurdu. M ar sig li, onyedinci asr sonlarna doru Tuna nehrindeki Osmanl donanma snn birinci snf yarm kadrga eklindeki gemilerden mrekkep olup bunlarn onsekiz veya yirm i oturakl olduunu ve her oturakta iki veya kreki bulunduunu yazyor. Yine burada kinci nevi gem ilerin 14 ile 16 oturakl ve ikier krekli ve nc snf olarak iki tarafnda sekiz ila 011 krekli olduunu yazmakta ve bunlarn m iktarnn ok olduunu beyan etmektedir. Bu gem ilerin kullanllar pek kolay ve her trl harekete m saitti. Bunlar kullananlar nehirlerden aa sratle nasl giderlerse y u kar doru da ayn sratle yrtrlerdi. Tuna gem ilerinin en byklerin de alt veya yedi fundluk ikier top ve dierlerine de yarm fundluk k k toplar bulunurdu. M arsigli stanbul 1934. 272. Venedik ve Avusturya seferleri ve Pasarofa Muahedesi bk. smail Hakk Uzunarl: Osmanl T arihi , IV. cilt, 1. Blm, 3. Bask, Ankara 1982, 101-145.

30

'Specificazione dei Numero di Gastatori e de Luoghi, pe quai dovranno essere proveduti da Generalati, accio siano pronti all'O pera dell'imposizio: ne deLimiti di ambi g lImperi da eseguirsi a suo tempo secondo i concordati nea pace di Carloviz, dato il 29 novembre 1699 Ms. 58. f. 228-228v.

31

Stoye: the two me, patron and artist. 181 ve Dek Antal Andrs: Ki rajzolta Luig F erdinando M arsigli D /ma-tcrkcpcit? In: Cartographica Hmgarica . 3, 1993. Dek.: Job a m Christoph MiUler b a t r m n tcrkcpci, In: Cartographica H ngarica n.4.1994. Dek.: L/igi F crdinandi M arsigli Du na cs M agyarorszdg tcrkcpcinek niirnbcrgi keszti. In: Cartographica Hungarica n. 5. 1996.

32

M arsigli titiz bir organizasyon yapt, buna gre hangi bigeye ne kadar as ker, araba, gda ve dier ihtiya malzemesi gerektiini belirlem iti. An cak btn bunlara ramen Habsburglar bir ok kez O smanllarn yard mna ihtiya duymulardr.

43

33

M arsigli 1. Raporu (Relazioni, 42) M arsigli 1699 kasm nda ihtiyalar olan ara gereleri, gda ve yem durumunu lerek bu konudaki grle rini bildirmitir.

34

M arsiglinin 18. raporu, 4 ubat 1700 Sziszek, B nolu dosyasna gre b rahim Efendi m ektubuna balarken: Mi pare che, come il Sigore Iddio ha allongato il ostro cammino e affare, cos anche la ostra am icizia doveria essere loghissim a, ma fra l amicizia cordiale fra noi on deve mancare." M arsigli Ramazada ona aram al bir tatl ve uyandrm a saati hediye eti. Bundan dolay bazen Trkler de levazm rn. bir limon hedi ye ediyorlard. Relazioni 298.

35

Bu Trkier tarafmdan bazen rvet alndna dayanyordu. M arsiglinin 2. Raporuna gre, Trklern ok dilde konuan ve ihtida eden tercmann ondan yana yapmay baarr ve bunu brahim Paa ve katib iyle srdr meyi dener Relazioni, 5944

O SM A N LI

SYASET

XVII.YZYILIN KNC YARISINDA TRK-FRANIZ LKLER: GZL HARPTEN OBJEKTF TTFAKA


PROF. DR. FARUK BLC
IN S T I T U T N A T IO N A L D ES L A N G U E S ET C 1V L 1S A T IO N S O R IE N T A L E S C E N T R E D A S N E R E S / F R A N S A

yzyln ikinci yars Fransa iin olduu kadar Osmanl mparatorluu iin de bir " dnm noktasdr. Bir nceki asrda bala m olan ve iki lkenin de ak menfaatlerinden doan it tifakn bu devirde Avrupada ve Akdenizde meydana ge len deiikliklerin altnda sarsntlar geirm ekte ol duunu hemen sylemek gerekir. ki lke ilikilerin i bir taraftan Osmanl-Venedik (1645-1669), te taraftan Osmanl-Avusturya (1663-1664) savalar belirlerken, bu dnemde iktidarda bulunan devlet adam larnn d ili kilere vurmu olduklar dam gay ayr bir sorunsal halin de irdelemek gerekir. Bir taraftan Kardinal-Babakan Mazari ve zellikle 1661de iktidar tek bana ve m ut lak olarak ele alan Louis XIV. un Avrupa siyasetinde oy nadklar faal rol, te taraftan Osmanl mparatorlu u n d a Kprl ailesinin am olduu Yeniden Dou parantezi (1656-1676) de bu ilikilerin temel unsurlar n tekil eder. Sarslan siyas ilikilere paralel olarak, Ak denizde hemen hemen durma aamasna gelm i olan Fransz ticaretinin Colbert tarafndan canlandrlm a te ebbslerine kadarki devreyi de ayr bir faktr olarak in celemek gerekiyor. Kanun devrinden beri Trkiye, Fransann vazge ilmez zenginlik kaynaklarndan birini tekil ediyordu. ki lkenin zel ve herkese garip gelen ilikilerinin bir gn siys -ve hatta asker - bir arpmaya dneceini kimse dnmyordu. Fransa, Avrupada hem Habsburglara kar hem de spanyaya kar gcn gsterir ken, Akdenizde Osmanllarn Venediklilere kar yeni fetihlere girim esi Osmanl ittifakn hi bir zaman be nimsememi Mazarin iin kabul edilemezdi. Ancak bu asrn birinci yarsnda Kardinal R ichelieunun hem hede
O SM A N LI

fini hem de metodunu izdii Fransz d politikas ok genel hatlar ile deimedi. Bu politikann hedefi, Avru pada Fransz hegemonyas, metodu da Protestan lkeler ve Osmanl Devleti ile ittifak idi. Bu almamzda K i lisenin byk olu olma sorumluluunun gereklerini yerine getirm ekle, Osmanlt m pratorluundan ticar im tiyazlar elde etmek arasnda gidip gelen Fransz siya setinin hangi badirelerden getiini izleme im kann bu lacam z gib i Osmanllarn da bu kararsz siyasete ver dikleri karl inceleyeceiz.

A K D E N Z 'D E O SM A N E I-F R A N 5IZ REKABET


gilizler ve HollandalIlar XVI. yzyldan beri A t las Okyanusu ticaretinin yannda artk Akdenizde de ra kip tanmyorlard. Fransz ticareti XVII. yzyln birin ci yarsnda Akdeniz havzasnda byk lde azalmt. Bunun bir nedeni de birbirini takip eden harpler ve Garp Ocaklar denizcilerinin rekabeti idi. Henri IV (15891610) zamannda Osmanl lkelerine ticaret iin gnde rilen gem i says bine yakn iken XVII. yzyln ikinci yarsnda (1664) bu say otuza in m iti.1 Fransz donan mas Akdeniz kylarn yeteri kadar koruyabilecek du rumda deildi. M arsilya tccarlar gem ilerini korumak iin aylna harp gem ileri kiralam ak, hatta yabanclar dan (Hollandallar ve ngilizlerden) destek istemek mec buriyetinde idiler.2 M em lik-i Mahrusada ngilizler %3 gm rk resmi derken, Franszlar %5 dyorlard. Buna ramen Franszlar temel gelir kaynaklarndan birini te k il eden Akdeniz-Kzldeniz eksenindeki dou ticaretini srdrmek ve gelitirm ekten baka kar yol bulam yor lard. Ancak bu ticarette Osmanllar yalnz gm rk geSYASET

lirleri ile yetinirken Franszlar m m kn olduu kadar Osmanllardan hammadde alarak onlara m am ul madde satmak gibi devaml sermaye b irikim i salayan bir tica reti doal olarak yelem ektedir. Louis XIV un 1665 y lnda Osmanl Padiah nezdinde eli sfat ile gnderdi i La Haye senyr Vantelaye verdii talim at yazsnda yle d en iliy o r: "... Osmanl pdihnn gm rkleri, Franszlarla yaplan ticareti dzene sokup kolaylatryordu. Bu yz den Franszlar muhakkak k i, daha sonra Fransada ve b tn yakn komu krallklarda pazara srecekleri H indis tandan gelme m allan (Osmanl m paratorluuna bal) lkelerden geirmenin ilerine geldiin i grp Dou Hind Kumpanyalar (La Compagnie des Indes Orientales) araclyla saladklar byk kr korumak amacy la, Osmanl Padiah lkelerine getirilen btn m allarn (Avrupaya) ulamasna deta set ekmekte kar gden gilizler ve HollandalIlar yerine, bunlarla ticarete g ir meyi yeliyor olm alydlar.3 Baka bir deyile Akdenizdeki Fransz-Trk reka beti aslnda tam olarak ayn amaca ynelik bir rekabet deildir. nk Osmanllar bu rekabeti siyas, stratejik ve kendi lkelerindeki ticr ilikileri emniyet altna al ma fikri ile srdrrken, Franszlar uluslararas ticaret hacmini ve dolaysyla lkelerinin zenginliini artrmak gayesini gtmektedir. stanbula tayin edilen her yeni el inin m utlaka yeni bir im tiyaz koparmak siyaseti bu re kabeti gn getike Fransa lehine evirmektedir. Eskiden verilmi im tiyazlarn her seferinde yeni bir hak olarak ortaya srlmesi, daha nce baka lkelere verilm i im ti yazlarn aynsn elde etmek bu siyasetin deimez bir izgisi olarak devam etmektedir. zellikle Fransz-Osmanl ilikilerinin norm alletii 1673 tarihinden iti baren bu kapitlasyonlarn nasl bir l tu f deil de an lamalardan doan bir hak olduu daha ak olarak g rlr. Louis XIV un lmnden (1715) bir y l sonra s tanbula eli olarak tayin edilen Bonnac M arkisine veri len elilik talim atnda bu kapitlasyon kavram gayet iyi izah ediliyor : O laylarla da b ilin d ii gib i, bir nceki hkmdarn (Louis XIV) saltanat srasnda, Osmanl saray (her) yeni Fransz elisinden, eski ittifak adna zel bir armaan ko parmasn; byle bir eyin olm ad hi grlmemitir.
O SM A N LI

Senyr Bonnac da, sarayn im diye kadar kim seye bahet m edii ve (Fransay) tekilerden stn tutacak gm rk resim lerinin hi olmazsa yzde yarm indirilm esi gibi veya buna edeer yeni bir ayrcalk elde etmek iin elin den geleni esirgem eyecektir.4 Ancak bu devaml ayrcalk elde etme siyaseti tek dze deildi. zellikle 1645den sonra Trklerin G irite yaptklar ilk fetih giriim lerinden itibaren Fransa otuz yl boyunca H ristiyan lkelerinin yannda yer alm akla, Akdeniz ticaretini gelitirm ek arasnda devaml bir ka rarszlk iinde olmutur. zellikle Pyreoees anlamala rndan sonra (1649-1950), M azarin, spanyollara Trkle re kar G iritte ortak bir harekete girim ek konusunda tekliflerde bulundu ise de spanyollar bunu kabul etme diler. Fransz Babakan olmadan nce Papann diploma tik tem silcisi ve gvenilir adam olarak alan Mazarin, Babakan olduktan sonra Trk gcn ortadan kaldram ak gib i gizli-ak bir hedef gttyse de devletin yk sek menfaatleri (Raison dEtat) onu Osmanllara kar dorudan bir Hal seferi amaktan alkoymutur. Buna karn, Venediklilere de nce parasal sonra da asker yar dm yapmaktan da geri kalm am tr. 6 0 l yllara gelin diinde ise Akdenizde iki lke bir taraftan Venedikliler ve Papa, te taraftan da Garp ocaklar aracl ile dolay l bir sava halinde idiler.

M A Z A R N VE TRKLERE K A R I H IR ST Y A N B R L PRO JES


Kprl Mehmet Paan iktidara geliinden itiba ren (1656) her bakmdan Osmanl siyasetinde gzle g rlr bir dirili safhasnn balamasnn tm Avrupay yeni endielere drd biliniyor. Kprl bir taraftan 1645den beri balam olan olan Osmanl Venedik sava n bir an nce bitirm ek istedii gib i, Osmanl d siya setini de, eskiden olduu zere hatr saylr bir seviyeye getirm ek istiyordu. zellikle M azarinin, Osmanl siya setinde meydana gelen bu deiiklii yeteri kadar deer lendirm edii anlalyor. nk bir taraftan Osmanl Pa diah ile hi bir zaman ilikisinin ve pazarlnn olma mas ile vnrken, Venedike de parasal yardm yap m aktan kanm am tr.5 Gerekten de 20 Haziran 1658de yazd bir m ektupta Trklere kar mcadele edebilmeleri iin Venedik Cum huriyetine 100,000 eku

ESI

SYASET

gnderdiini belirtiyordu.6 Dorudan doruya Bab- Ali ile ilikileri kesmeyi gze alamamakla beraber, daha 1646 ylnda Venediklilerin Fransadan binlerce asker toplamalarna masaade ettii g ib i on iki harp gem isini Fransz sular dnda donatp G irite gndermek konu sunda gerekli talim at da vermeyi ihmal etmedi. Bu tarihten itibaren ok sayda Fransz asilzadesi ve aydn Venediklilerin yannda G irit mdafaasnda yer al dlar. Papa ve Venedik Cum huriyeti durmadan H risti yan lkelerini yardma ard halde, spanya harbi ile megul olan Mazarin, Kprl Mehmet Paanin Fransz elisine kar yapm olduu hakaretlere kar ak bir ce vap vermedi. Gerekten de Venediklilerle yakn temas halinde olan ve 1639 ylndan beri stanbulda eli olarak bulunan Vantelet Senyr Jean de La Haye, Venedikten alm olduu ifreli bir mektubun ieriini ifa etmedi i bahanesi ile 1659da Yedikulede hapse atld. Uzun uralardan sonra hapisten kan eli, ertesi yl pdih hesabna M srdan eitli eya ykl bir Fransz gem isi nin M alta valyeleri tarafndan alkonulmas zerine ikinci kez hapse atld ve sonra da Fransaya geri gnde rildi. Franszlara kar olan kzgn ln bir ifadesi olarak elisi bu muameleyi grrken, Padiah ngiliz elisini byk trenlerle kabul ediyor ve kendisine iltifatlarda bulunuyordu. O srada (1660) Temevarda bulunan Sad razam Mehmed Paann Louis X IVe yazd bir mek tupta elinin neden hapsedildiini aklarken, onun dostluu ve kapitlasyonlar zedeleyecek hareketlerde bulunduunu, Venediklilerle devaml iliki iinde oldu unu, ifreli m ektuplarn ieriini aklam adn, dola ysyla yerine bu dostlua ve ittifaka daha sadk, bir eli ye yakr dikkate ve diplomasiye uygun bir kiinin gn derilmesini istemekte ve byleceTrk-Fransz ilikilerine kapy kapatmamaktadr.7 Aslnda 1658den itibaren ye di yl boyunca Trk-Fransz ilikileri fiili olarak kesilmi durumdadr. Daha Jean de La Haye hapiste iken, yerine gnderilen maslahatgzr ve asker mhendis NicolasFranois Blondel, daha sonra tccr Jean-Franois Roboli (1660-1665) de bu ilikilerin yenilenmesine ve geli mesine fazla yardm c olamadlar. Aada zerinde durulucak olan Saint-Gotthard sava ve ondan sonra Avus turya ile imzalanacak olan Vasvar Anlamasndan sonra (1664), eski elinin olu Deni de La Haye, eli sfat ile
O SM A N LI I

stanbula gnderildi ise de, bu eli sorunlar zmleye cek yerde iyice kartrd. Zaten kendisinden baka bir ey de beklenemezdi, nk kendisi ve babas hakknda yaplm uygulam aya Fransann vermi olduu diploma tik bir cevap olarak tayin edilmi ve stanbulda da yle alglanm olduu iin sonucu hi de yararl olmamtr. Olmas da beklenemezdi, nk ayn tarihlerde Fransa ve Trkiye arasnda G iritte ilan edilmemi sava hali vard. Fransann spanya ile yapt kinci Pyrenees Anlamasnda sonra (1659), Mazarin artk dikkatini A k denize doru evirebilirdi. Papa, Venedik ve Fransa ara snda G irit meselesi iin ok kesif bir yazma ve pazar lk balad. Gaye, yalnz Trkleri Kandiyeden uzakla trm ak deil, G iritin tamamndan karmakt. Fransz Dileri B akanl ve Venedik Arivlerine geni bir e kilde yansm olan bu karlkl mavere ve hazrlklar Venedik Cum huriyetinin Fransaya ok yksek dzeyde bir eli, Giovanni Batista N aniyi gndermesiyle daha da younluk kazand. Hatta bu vesile ile hem Mazarin hem de Louis XIV Toulondaki donanmay bizzat ziyaret ede rek hazrlklara nezaret ettiler (7-18 ubat 1660). Me hur valye Paulun idare ettii donanma, geni bir re forma tabi tutuldu, baka denizlerde ve lkelerde bulu nan nemli denizciler Toulona arld, ie yaramaz su baylar emekliye ayrld. Neticede G iritte Trklere kar savaacak olan donanma kom utanl Modena Dk Alphonse d Estenin kardei Prens Alm erice verildi. Kendisine verilmi olan talim ata gre, Almeric, bu ko m utanl ok gizli tutacak ve her yerde bu donanmay Fransann deil, Papanm hazrlattn ve hi bir ekil de T rkn, M ajestelerinin (Loui XIV) Venedike yar dm ettiini katiyyen bilmemesi gerektiini vurgulaya cakt,8 Papa Alexandre VUnin gnderecei donanmann bana geirilecek yeeni Fra Vicenzo Rospigliosi de Kardinal Mazarin ile yakndan grmtr. Fransz ba bakan gerekten tam bir sefer hazrl yapyordu. n k bahsi geen komutan ve asilzadelerin yanna bir de or du genel komiseri olarak kendine ok yakn olan ve her ite gvendii Guillaume M illet de Ju reu verdi. Fran sann i ayaklanmalar (Fronde) srasnda Fransay terkeden hkmette nemle grevler alm, Avrupaya ve Fransaya bar getiren anlamalarda murahhas olarak bu lunmu olan bu de Jure hazrlanan seferin ruhu olarak
SYASET

tantld. Kprl Mehmet Paann Dalmaya, Ege, Er del ve Ukraynada (Kozaklar) elde ettii seri zaferler sra snda Franszlar ancak 4000 yaya ve 200 svariden mey dana gelen bir ordu hazrlayabildiler. Fransz donanmas nihayet Nisan 1660da G iritte Venedik komutan Franseco Morosini ile bir araya geldi. lk baarlardan sonra (Ekim 1660) Fransz ordusu Trklerin Kandiye Kalesi nnde ina ettii Yeni Kandiye diye bilinen tabyann nnde yenildi, komutanlar Almeric dEste ld ve sa kalan -veya esir dmeyen- 2000 civarndaki asker Jacques de Gremonville idaresinde geri dnmek mecburiye tinde kald. Bu arada valye Paul idaresindeki donan mann Garp Ocaklar kylarna yapm olduu sefer de iyi bir ekilde sonulanmamt. Daha sonra olduu gibi mttefikler (Venedik, M alta, Papa, Toskana ve Fransa) bu yenilgilerde de birbirini suladlar, zellikle Venedik lilerin yeteri kadar cesretle sava yapm adklar konusu tekrar gndeme geldi. H atta Franseco Morosininin sava kendi ahs menfaati iin srdrmek istedii bile ne srld.9 Hasta yatandan feci haberleri takip eden Mazarin, Akdenizdeki adalarn durumlar hakknda her an b ilgi alrken, zellikle Garp Ocaklar ve stanbuldan gelecek donanmalar arasndaki irtibatn ne ekilde kesilmesi ge rektii konusunda stratejik talim at veriyordu. 9 Mart 1661de lmezden nce, Trklere kar girim i olduu seferin mspet bir ekilde sonulanmas iin tedbirler alyordu. Onun temel dncesi, Osmanllara kar tm Avrupa hkmdarlarn bir araya getirerek bir H ristiyan bloku oluturmakt. Hatta bunun iin gerekli m ektupla r da Avusturya mparatorluuna bal, Fransa yanls Mayence ve Kln Bapiskoposlarna bile yazm t.10 Ma caristandan Trklerin atlm as projesini de hazrlayp bu ynde artk bundan sonra iktidar tek bana ele alacak olan Louis XIVe tavsiyelerde bulundu. lrken de vasi yetinde kendi servetinden Papaya, G iritte ortak d man Trke kar kullanlm ak zere 600 000 Fransz Li ras brakyordu.11 26 Mart 1661de Kiraln bakanl altnda ve onun kardei, Conde, Turenne, de Villeroy, de Gramont ve Plessis gib i asilzade ve marealler, Le Tellier, Fouquet ve Lionne gib i bakann yer ald gizli bir toplantda Trklere kar yrtlecek siyasetin izgileri belirlendi. Sonular Papann zel elisi Alvise Grimani'ye bildirilen bu siyasetin temel felsefesi u idi :
O SM A N LI

Louis XIV, H ristiyanln her yerde daha iyi du rumda olmas iin alacana dair garanti veriyordu; Mazarinin tm H ristiyan prenslerini Venediklilere yar dm etmek zere bir araya getirecek ortak bir Lig kurma siyasetini devam ettirecekti; Ancak u anda -zellikle G i ritte uranlan m alubiyeti de gz nne alarak- insan ve malzeme yardm yapamyacan, ancak hemen para sal yardm da bulunabileceini ifade etti. Bundan sonra Louis XIV, Kilisenin Byk O lu ve, Avrupadaki si yas dengelerin, Osmanl mparatorluu topraklarnda bulunan Katoliklerin ve iktisd menfaatlerin koruyucu su olarak, izgisi gnn ihtiya ve icaplarna gre dei en bir siyaset takip edecektir. Ancak ortak dm ana kar bir cephe kurm ak12 konusundaki kararlln da uzun zaman terketmedi. Bu siyasetin ilk meyvelerini Saint-Gotthardda (1664) alacak, ancak Kandiyenin de ve neticede G iritin de tamamen Trklerin eline gemesine mani olamayacaktr.

G iritin Osmanl imparatorluuna Katlmas aamasnda Trk-Fransz ilikileri


Mart 1661'den itibaren iktidar ele alan Louis XIV gerekten de M azarinin iyi bir rencisi olduunu gs terecektir. Ancak Franszlarn geleceinin harpte deil ticaret ve zenginlikte olduuna inanan Colbert onun Hal" birlikleri kurma konusundaki projelerini de b yk lde engelleyecektir. Her eye ramen Franszlar G irite az da olsa, arada yardmc gler gndermeye devam ettiler. Fakat Fransa Cezayir, Tunus ve Libyadan gelebilecek tehlikeyi nle mek ve denizde seyr sefer halindeki Kuzey Afrika kor sanlarna gz da vermek istiyordu. Yaplan hesaplara gre 1652-1665 arasnda Fransa on milyon lira zarara uram t. Belki de stanbul-Paris arasndaki ilikilerin en alt derecede olduklar gz nne alnarak ve bu arada 1660n cn almak zere 1663 yaznda, valye Paul komutasnda on gem i Tunus ehrini bombalamak zere yola karld. Bu filo, bir ka gem iyi tahrip ettikten, Kuzey Afrika kylarnda nemli m iktarda gem iyi ele ge irdikten sonra Haziran sonunda Toulona dnd. Ertesi yl (22 Temmuz 1664) daha byk bir sayda gem i ile bu kez Louis XIVn amca olu ve Deniz Kuvvetleri Komu tan Beaufort M arkisi Franois de Vendme, 6000 kii ile Cezayirin D jidjelli limanna bir kartma yapt. Ancak
I SYASET

gl bir mdafaa ile karlaan Fransz kuvvetleri, top larn ve nemli miktarda yaraly lim anda brakarak ace le ile geri dnmek mecburiyetinde kaldlar. Fransa 1665 yaznda nc kez bir filo ile Beaufort Tunus lim anna hcum etti; gem i batrdktan sonra erel lim annda ki gem ileri tahrip ederek geri dnd. Bu tr mdahale ve kartmalar korsanlk hareketlerini durdurm ad g i bi, Osmanl Devleti ile zaten kt olan ilikileri daha da zorlatrd.1 3 Ayn yl iinde ve bundan sonra dikkatler yine Gi rit'e dnd. Fransz ordusu subaylarndan Franois de Ville, Kandiyenin mdafaasn hazrlamak iin Venedik Cumhuriyeti hizmetine girdi. y l boyunca Kandiyede zellikle kalenin tam irat ve yeni tabyalarn inas n idare eden de Ville, G irit Sava ile ilg ili ilgin bir ha trat b rakt.14 Bu hatrat ve ondan sonra gelen SaintAndre de M ontbrunun g zlem lerini b irletirerek 1671de yaynlayan F. S. d A lquie ayn zamanda o devrin slam dini ve Osmanllar hakknda genel olarak Fransz kamuyonun -ve belki Avrupa kamuoyunun- gr ve d ncelerini dile getirm esi bakm ndan ok ilgin tir.15 Daha giriinde (s. 1), slam dinini ve onun bayraktarl n yapan Osmanllarn dnyada en ok nefret edilmesi gereken kan dkc irkin canavarlar olduklarn, tm maharetlerinin ocaklar sndrmek, esir alm ak, ailelerin ve H ristiyanlarn rahatn bozmak, adaleti ayaklar altna almak, halklar cellatlar gib i zincirler altnda inletmek, hkm darlar talarndan etm ek... olduunu belirterek yle devam e d iy o r: Bu bulac hastalk, baka belalar gib i belli snr lar tanmas gerekirken, tersine zehirini azaltacak yerde oaltyor. yle ki onu bir emeden kan suya benzete biliriz : emeden kan su uzaklatka kirleniyor. Veya onu u kar topuna benzetebiliriz : Yuvarlandka by yor. Osmanllar da yle, asrlar ilerledike daha da zalim leiyorlar, zaman getike zehirleri daha da artyor. Bu nun iin tarihe bakmak yeterlidir... Bu dinsizlerin genel zellii hn almak ve susuzluklarn giderm ektir... Kur dun kuzuyu suyu bulandrd bahanesiyle yemesi rne inde olduu gib i, Avrupay hatta dnyay yiyen kurt lar olarak isim lendirebileceim iz bu vahi barbarlar sa va yapmak iin geerli bir gerekeleri olup olm adklar na bakmakszn komularna saldryorlar...16
O SM A N LI

ranla Kasr- irin A nlam asn (1639) yapan Osm anllarn, Avrupa krallarnn birbirleriyle harp halinde olmalarndan istifade ile 1644de M alta Korsanlarnn M sra giden Osmanl haclarn ldrmeleri veya esir etmelerini bahane ederek susuz ve mukaddes H risti yanla saldrm asn ileriye sren A lquie, G irit sorunu nu bir H rstiyanlk-M slm anlk mcadelesi olarak g rerek, M alta valyelerinin de her zaman M uhammedin ve Trk imparatorluunun yem inli dmanlar, meslek lerinin, H ristiyanln an adna bu yalanc peygambe re ve ona inananlara kar mcadele etmek olduunu vurguluyor. Fransann bu devirde G iritte ve genel olarak Akde nizde Osmanl mparatorluu ile girim i olduu dolay l mcadele bu ideolojiyi yanstyordu. Saint-Andre Mark isi, Franois de V illein yerine gnderilen Alexandre du Puy de Montbrun da ayni ekilde K andiyenin tahkim in de faal olarak alt. Ancak Aix-la-Chapelle Anlamasndan sonra (2 Mays 1668) Venedike yaplan yardm daha da hzland: Daha nce Saint-Gotthardda Trklere kar kahram anlklar gsteren La Feuillade Dk Frano is d Aubusso, ou asilazde olan 600 gnll ve harp gem isi ile Kandiyeye gnderildi. Ancak Kprl Fazl Ahmet Paa byk saydaki ordusu ve zellikle Kandiye nnde Zaarcba Zlfikr A ann yapt tahkim ata kar bu g pek fazla bir ie yaramyordu. Trkler durmadan -ama ok nemli kayplar vererekilerliyorlard. Bu yzden de La Feuillade M art 1669da kuvvetlerinin yarsn Kandiye nnde l brakarak Fransaya geri dnd. Ancak Papa Clement IX tm H ristiyan dnyasna durmadan yardm arlar yapyor, M slmanlarn m utlaka G iritten atlm as gerektiini her tarafa bildiriyordu. Bu arlara en abuk cevap ve ren yine Louis XIV oldu : Navailles Dk Philippe de M auntault de Benac kara ordusunun bana, Beaufortu da deiz kuvvetleri komutan atayarak 7000 civarnda asker, kkl bykl 30 harp gem isi, ykl m iktarda barut, 840 top, yeteri kadar bomba, 1400 adr, yiyecek ve gerekli dier harp malzemesi ile beraber K andiyeye gnderdi. Fransz gleri Trklerin dikkatini ekmemek iin Papalk bandras altnda savaacakt. Bu donanma ya ayrca be Papalk, yedi M alta ve sekiz Venedik gem i si elik ediyordu. Fransz kuvvetleri daha gem ilerin ta mam Kandiye nne gelmeden -General Vivonne idareI SYASET

sindeki gem iler ancak 3 Temmuzda Adann karsna geldiler- karadan bir gece harektna giritiler (24-25 Haziran 1669 gecesi) ve bakomutan Beaufort17 da l lerin iinde olmak zere byk bir zayiat vererek geri e kild iler.18 Kara harakt yenilgisinin intikam n almak iin bu kez gem iler Trk metris ve tabyalarn bombala maya baladlar (15 Temmuz 1669). Ancak hem koalis yon komuta kademelerinde meydana gelen karklklar, hem de Trk topusunun isabetli glleleri Fransz gem i lerinde byk zayiata meydan verdi; bir ksm Fransz kalyonlar batt (zellikle La Therese kalyonu). Bylece hem kara hem de deniz harekt bir sonu vermedii g i bi, Fransz kuvvetlerinin yars ld, dier yars da has taland iin donanmalar abucak geri dnmek mecbu riyetinde kald (23 Austos 1669). Zaten Venediklilerin de artk dayanacak gleri kalm ad iin Kandiye tes lim oldu. Franszlarn bu hezimeti ksa zamanda tm Av rupaya yayld gib i, ok abuk geri dnm olmalar yznden de ar tenkitlere maruz kaldlar. Ancak bu hezimet Fransz asker denizciliinin hzl bir yenilenme ve reform srecine girerek modernlemesi gib i ok nemli bir sonucu beraberinde getirdi. Kandiyenin Trklerin eline gemesinden sonra, aada da greceimiz gib i Trk-Fransz ilikileri yeni ve olumlu bir safhaya girm i olmasna ramen, Akde nizde karlkl srtme tamamen bitmeyecektir. n k Akdenizdeki seyr sefer em niyeti tam olarak salana m ad gibi, Garp Ocaklar gem icilerin uzakta olan P dih otoritesini ancak ilerine geldiinde kabul etmele ri ve aslnda Pdihn da onlar bir yerde devaml Hrstiyanlara kar bir Demoklesin klc gib i kullanm ak is temesi siyaseti sebebiyle korsanlk olaylar hi bitm iyor du. Bu yzyl iinde Osmanl tabiiyeti iinde olan Tu nus, Cezyir ve Libya gem icileri ile Fransz donanmas arasnda en cidd ih tilaf 1681-1688 arasnda dodu. El bette k i bu ihtilafn Trk ordularnn, Viyana nnden balayarak her tarafta yenilm eleri, Osmanllar karsnda Mukaddes ttifakn kurulm as ve zellikle Venedik Cum huriyetinin 1684den itibaren bu ittifak iinde yer alarak Osmanl im paratorluuna harp amas ile yakn dan ilgisi vardr. Louis XIVn Hollandaya kar g iriti i fetih hare keti boyunca (1672-1678) Fransa ile Osmanl mparator luu arasndaki ilikilerde fazla bir zorluk km ad. H at
OSA\ANLl I

ta Fransz elisi Nointel, Polonya ile Bab- A li Arasnda Zorawno Bar Anlamas (27 Ekim 1676) iin bile ara clk yapm t. Ancak Hollanda harbinden galip kan ve harp srasnda donanmasn yenileyen ve modernletiren Fransa ok yakn bir zamanda A kdenizde g gsterisi yapacak, hatta Amiral Abraham Duquesne bizzat Sakz A d asn gelip vuracaktr: 1681 Hazirannda Libya gem i cilerinin birka Fransz gem isini vurup Sakz Adasna s nm alar zerine, Duquesne sekiz harp gem isi ile aday bombardmana tuttu. Bir ok ev ve cam iyi tahrip eden kk Fransz filosu zerine Kaptan- Derya Bozoklu Mustafa Paa 48 gem i ile gnderildi. Olaylar durulduk tan sonra yaplan tahribatn tazmini sorunu eli Guilleraguesn (1679-1685) bir ara hapse atlm asna bile ne den oldu. Duquesnein davran hem Pariste hem de s tanbulda bir nevi ok tesiri yapt. Ancak Libya ile sorun halledilm i olmasna ramen, Cezayir 18 Ekimde (1681) resmen Fransaya harp ilan etti. 23 Temmuz 1682de iri li ufakl 32 gemiden m teekkil ve yine Duquesne ku m andasndaki Fransz donanmas Cezayir ehrini bir b u uk ay durmadan bombalad. Sonu alnm aynca ertesi y l ok daha gl bir donanma (117 gem i) ehri o kadar iddtle bombalamaya balad ki (26 Haziran 1683) Ceza yir Days Baba Haan hemen mzakerelerin almasn tek lif etti. Anlama sonucunda 546 Fransz esiri geri ve rildi ise de, Kaptan Mezamorta Day Haan tarafndan ldrld ve yaplan anlama iptal edildi. Yeniden bala yan harp srasnda Konsolos P. Levacher ve 16 dier Fran sz ldrld, ancak Cezayirliler de anlama imzalamak mecburiyetinde kaldlar (25 Nisan 1684). Bylece Franszlar resmen Mukaddes H ristiyan ttfakna katlm a m akla beraber, Osmanl toprandan paralar kopartyor lard. nk Cezayirliler Franszlara La Calle, Bougie, Collo, Bone, D jidjelli gib i yerleri veriyorlard. Daha son raki yllarda da gerek Libya (Haziran 1685) gerek Ceza yir (Haziran 1688) ve gerekse Tunus (1728) tekrar Fran sz donanmalar tarafndan vurulacaktr. Akdenizdeki Osmanl-Fransz mcadelesi bununla bitmeyecektir ama tm bu srtmeler bir yzyl sonra Cezayirin Franszla rn eline gemesine de ortam hazrlayacaktr.19

O R T A -A V R U P A 'D A T R K -F R A N SIZ LKLER


Avrupada Otuz Y l Savalar (1618-1648) srerken Osmanl Devleti daha rahat bir ekilde douda glenen
SYASET

Safev Devletinin ilerlemesini durdurmakla meguld. Ancak bu sorun halledildikten sonra (Badatn geri al n : 1639) Osmanllar dikkatlerini bat ve kuzey snrt

Zamky / Neuhaeusel) gibi nemli bir ehri almalar tm Avrupay endieye drd. Bu 1606da Zitwatorok Anlamasndan sonra Avusturya-Macaristan snrnda m ey dana gelmi en nemli deiiklikti. Bu yzden de tm Alman kiliselerinde Trk an alnm aya baland. Za ten Sadrazam Kprl Fazl Ahmet Paa bu sefere A l man seferi adn vermiti. Hedeflerden biri de belli ki Viyana idi. Bu yzden de Alman mparatoru ve Papa H ristiyan dnyasn yardma ardlar. Louis X IVn so runu hep ayn idi: H ristiyanln gerektirdii dayan maya girip, deimez rakibi olan mparatora yardm et mek mi yoksa Osmanh Padiahyla olan dostluunu sr drerek Fransz ktisad, din ve siys menfaatlerini ko rumak m? Yukarda da izah edildii gib i zaten bu dev rede Venedik-Osmanl harbinden dolay pek iac ol mayan Trk-Fransz ilikileri gz nne alnarak ok dikkatli ve orta bir yol seildi: Hem mparatora ok b yk bir zafer getirecek bir asker dayanmaya girmemek, hem kendisine m it balam Alman Seicileri, Papa ve genel olarak Katolik kamuoyu nezdinde Avusturya im paratorluunun kurtarcs ve H ristiyanln ampi yon lkesi olarak tannmak, hem de son tahlilde stan b ulda elilerini hapse atan Sultana bir ders vermek. yi general, subay ve askerlerden seilmi 6000 kiilik bir gnll b irlii eski asi Saligny Kontu Jean de Coligny (1617-1686) komutasnda Bat Macaristana gn derildi. Bu birliin komutanlarndan La Feuilladn tu t mu olduu gnlk,21 Evliya elebinin verdii tafsi lat ve Avusturya ordular bakomutan Feld-mareal Montecuccolinin yaynlad hatrat vastas ile, Raba nehri kenarndaki Saint-Gotthard (Szentgotthard)da Trklern yenilgisi ile sonulanan muharebeyi yakndan takip etme imknmz var. Adn iinde bulunan Cteaux Tarikatna mensup bir manastrdan alan bu kyde cereyan eden muharebe nin (1 Austos 1664) ilk saatlerinde Trk ordusu yaan yam urla ok kabark nehirden karya ykl m iktarda asker geirmi ve Avusturya kuvvetlerini byk bir boz guna uratm t. Ovada ve sol tarafta bulunan Fransz kuvvetlerini Montecuccolinin armas zerine durum tamamen Osmanh ordusu aleyhine dnd. Sipahilerin byk bir ksm karya gememiti, topu hemen hi kullanlm am t ve yaplan kprler bu kadar insan ta-

larna evirebildiler. Bu yzyln ikinci yarsnda Osmanl Devletinin kuzeyde en nemli endiesi artan Avusturya-Macaristan, Polonya ve Rusya tehlikelerine kar olu turduu tampon blgeleri (Krm , Bodan, Eflak ve Erdel) daha iyi kontrol etm ekti.20 Bir taraftan Ukrayna ve Don Kozaklarnn kuzey snrlarn -hatta stanbulutehlikeli bir ekilde rahatsz etmeye balamalar, te ta raftan da Erdel (Transylvania) P ren sliin in 1650 yln dan itibaren gittike artan bir biimde bamsz hareket etmee balamas, hatta Bodan, Eflak, sve ve Polon yay da iine alacak bir federasyon kurma teebbs merkez idareyi fazlasyla endielendiriyordu. yle ki 1657de Venedikin stanbul zerindeki tehdidi Kpr l Mehmet Paa tarafndan kaldrldnda, Erdel soru nunun daimi bir zm devletin temel siyaseti haline geldi. 1658den 1664 Vasvar Anlamasna kadar hem Prens Gyrgy Rakoczi II (1 6 2 1 -l6 6 0 )nin bertaraf edil mesi, hem de Erdel ile Avusturya arasndaki snr iliki sinin kesilmesi iin yaplan birok sefer bu siyasetin tat bikata dklme aamalardr. Y zyln son eyreinde Macaristandaki din ve iktidar mcadelesine OsmanlIla rn fiili olarak Emeric Tkli (mre Thkly)nin yann da katlm as sonucunda, uzun yllardr rdkleri emniyet an tamamen datarak Karlofa gib i felaket saylabile cek bir sonuca varrlar. Tm bu aamalar incelemek bu konunun dna ta ar. Ancak Orta-Avrupa blgesinde de Osmanllar ve Franszlar kim i zaman kar karya kim i zaman m tte fik olarak politikalar retmilerdir. Ksaca bunun zerin de durmak gerekir.

1 6 6 3 - 1 6 6 4 O S M A N U -A V U S T U R Y A SAVAI VE FRAN SA'N IN M D AH ALE S


Fransann aracl ile imzalanm olan Kuzey Ba r (1660), Almanya Ligi zerindeki koruyuculuu ve topraklarn geniletmi olmasna ramen, Fransa-Avusturya ilikileri bir trl normal hale dnmyordu. 1660dan 1664e kadar Fransann Viyanada elisi bile yoktu. Ancak O sm anllarn 1 66 3 de Uyvar (Nove
OSA \A N lI

yacak salam lkta deildi. Trk ordusu byk bir pa nie kapld ve binlerce insa nehirde boulurken, kena ra kmak isteyen askerler de koalisyon kuvvetleri tara fndan ldrld. Louis XIV bu harbi ok yakndan takip etti ve bir de madalya bastrd. Fransz kaynaklar da bu harbi ken di askerlerinin kazandna dair belgelerle doludur. Kay naklarda bir baka ortak nokta Montecuccolinin Trk ordusunu nehirden karya geip takip etmemi ve Fran sz ordusuna AvusturyalIlarn gerekli yiyecei vermemi olmasnn knanmasdr. Colignyni gnderdii rapora gre Franszlar mparatorluu kurtarmt". Avusturya-Trk harbi baladndan beri Fransada kan gazetelerde Trk aleyhdar ve Macar yanls (zel likle general ve air Nicolas Z rinyiy i metheden) ateli i irler ve yazlar kyordu,22 ancak Saint-Gotthard sava ndan sonra bu Fransz baars ksa zamanda, zellikle kilise mensuplarnn dilinde kafirlere kar mukaddes bir savaa dnt. rnein, Kurtarlan Macaristan adyla bir iir yazan J . de la Forge, Fransz kiraln M u kaddes Yerlerin fatihi olarak gryor; baka bir iirde Hal seferi ve stanbulun fethi tek lif e d iliy o r: Senin kaderin orada (Constantinople) seni aryor, Bu byk i iin sen bize verildin Ve sen orada talanmalsn Orada, yeni bir ta ile.23 Saint-Gotthard galibiyetine ramen Vasvarda ya plm olan anlamann Trkler lehinde imzalanm ol masn ne Fransz kamuoyu ne de Macarlar kabul ettiler. Ama bu anlamay zellikle Fransa Habsburglara kar Macarlar kkrtm ak iin kulland. Saint-Gottharddan sonra Nicolas Zrinyi, Colignyyi tebrik iin bir adamm yollayarak ona Macarlarn Almanlara kar nefretini bil dirmi ve Almanyada dengeyi salayacak tek hkm darn Fransz kral olduunu sylemiti.24 Vasvar An lamas ile Macaristan ve Erdel nemli ehirleri kaybedi yor, buna karlk Viyanann ellerini serbest brakarak Macaristanda m utlak hakim iyet kurmasn salyordu. Bundan sonra G irit, daha sonra Polonya ile megul ola caklar dncesiyle byle bir anlamay imzalam ol mak Osmanllar iin bir baar saylyordu. Ancak Fran sa ile Osmanl Devleti arasndaki gerginlik 1669 ylna kadar devam etti. Eli Deni de La Hayein geri arlO SM A N LI

mas zerine Mehmed IV Mteferrika Sleyman Aay ilikilerin yeniden dzeltilmesi iin zel misyonla Parise gnderdi.25 Sleyman Aa eli olm ad halde bu sfat la muamele grmeyi ve kral tarafndan kabul edilmeyi is tedi. Kabulde kral, pdihn mektubunu ayaa kalkarak alm ad iin Sleyman Aa memnun olm adn aka ifade etti. Bu misyon fiyasko ile sonuland ise de netice nin daha ok A anm ar davranlarndan meydana geldii anlalyor. Yeni Fransz elisi M arki de Nointel (1670-1679) Sleyman A aya gsterilmi olan muame lenin ceremesini ilk zamanlarda ekti ise de, daha sonra yeni kapitlasyonlar saraya kabul ettirecek kadar iyi ili kiler kurdu (5 Haziran 1673). Trkiye bu kapitlasyon larla Fransaya Kudsteki mukaddes yerlerin koruyucu luunu veriyor, ayrca gm rk tarifelerini %5den % 3e indiriyordu.

1683-1689 Trk-Avusturya Sava Srasnda Trk-Fransz likileri


Protestan Kuruczorlarn (Honutsuzlar) bana ge erek Avusturyaya kar ayaklanan (1676) Imre Thklyyi hem Trkiye hem de Fransa destekliyordu. An cak Fransann destei az bir para yardm , biraz da dip lom atik destekten ileri gitm iyordu. Hele Nim egue (1679) Anlamasndan sonra bu destek daha da azald. Ancak Imre Thkly, hem Trkler ve Erdellilerin yard m ile hem de, az da olsa bu Fransz destei ile yukar Macaristan kalelerini ele geiriken Louis XIV da Strasbourgu ablukaya alyordu (1681). Dolaysyla Avusturya ile Fransa arasnda bir harp kanlmaz olarak grnyor du. Baz tarihiler, Viyana kuatmasnn, kendi harbini kolaylatrmak iin hi olmazsa Macarlar direnie itmek suretiyle Fransann teviki ile doudan yaplm bir a rtm a ve zayflatma hareketi olduu konusunda srar ediyorlar.26 Buna ramen Katolik mezhebine ihanet ve Leopold I (1657-I705)in zor durumundan istifade etmi grnmemek iin, Kral 1682 M artnda Strasbourg ab lukasn kaldrd. Temmuz 1683de Merzifonlu Kara Mustafa Paa 350 000 kiilik bir ordu ile Viyana kapla rna dayandnda (mparator ehirden kamt) herkes Fransann ne yapacan merkla bekliyordu. Papa Innocent XI, Fransa ile ihtilafl bir devre iin de olmasna ramen kraln yardm n istemek iin zel bir eli gndermiti. Louis XIV hi de mukaddes bir itI SYASET

cifaka girm ek niyetinde grnmyordu. Sadece yapm olduu mtarekeyi bozmayacan garanti ediyor, Trk lere de Avusturya tarafnda yer alm ayacana dair sz ve riyordu. Fransann kadim dostu Polonyann harbe gir mesi de bir bakma Fransann Osmanl Devleti ile yakn ilikiler iinde olmasndan kaynaklanyordu. Baka bir deyile 1676dan beri Jean Sobieski Trklere kar yeni den harbe girm ek istedii halde Fransaya olan ball ndan dolay bu ihtilaf geciktiriyordu. Ama Paris ile stanbul arasnda son zamanlardaki yakn ilikiler ve m parator'un ittifak arlar onu bu ayak bandan kurtar d. Papann da arlar ve parasal yardm vaadleri Sobieskiye daha cazip geldii iin Leopold Ile ittifaka girdi (31 Mart 1683). Fransa tarafndan tevik edilsin edilme sin, Trk-Avusturya harbi Fransann spanya ile at harbe (26 Ekim 1683) byk yardm c oldu : Louis XIV biliyordu ki mparator can derdinde idi. Bakentini kur tarabilmek iin baka yere dikkat edecek vakti ve imka n yoktu. Viyana bozgunundan sonra bile korkulacak bir durum mevcut deildi, nk Trk ordularnn geriye ekiliinden istifade ile yirm i y l nce Montecuccolinin izmi olduu program tatbik edilecekti : Osmanllar Macaristandan kartlacaklard. Trklerin Viyana nndeki bozgunundan sonra, Avrupada Avustury?^ yardm etm edii iin, Louis XIVe kar ok sayda bror, yaz ve kitabn dile getir d i i27 tepkiler, Fransa kiralnn h rstiyanla ihanet etti i noktasnda birleiyor. Bu yazarlar arasnda en nemli si Alman filozof Leibnizdir. 1672de Parise gelerek Lo uis XIVe Osmanl m paratorluuu nasl paralayabile cei ve zellikle M sr fethederek nasl denizlere, dou ve Hint ticaretine hakim olacan, H ristiyan dnyas nn ve hatta Osmanl m pratorluunun gcnden geri de kalacak harabeler zerinde ne ekilde hkm ran ola bileceini tavsiye eden rapora28 o zaman pek aldrmayan k rala kar imdi Mars Christiannis'mus adl kitabn ya zyordu. Filozof bu kitabnda, Fransa kraln, Trklerin Avrupay yakp ykm alar sayesinde, yeryznde tanr nn tem silcisi olarak tek bana hkmdar olmak iste mekle suluyor : kiyz bin H ristiyan, barbar (Trklerin) klcn dan geiyor, veya lmden de beter bir esarette ruhlar ldrlyor; Tm bu insanlar, Macarlar para, silah ve
O SM A N LI

tavsiyeleri ile isyana tevik edenlere (Franszlara) ve bu yaptklar korkun ktlklerden dolay H ristiyan m il letleri tehlikelere atacan bile bile hareket edenlere kar intikam arsnda bulunuyorlar.29 Buna benzer fakat ok daha kzgn bir baka rnek olarak o zaman iin hakaret saylabilecek bir balk kul lanan anonim bir yazarn kitab zikredilebilir: La cour de
France turbanisee et les trahisons demasquees (Trbanlatrl-

m Fransz saray ve maskesi dm ihanetler).30 Al m anyada papazlarn Viyana kuatmasnda Tanrm B yk T rk Viyana nnden uzaklatr ve bizi Fransz Kk T rknden koru31 diye yalvardklarn yanstan yazar, Tm Avrupadaki lkeleri gzden geirdikten son ra, onlarn Trklere kar birlemesinden meydana gele cek gc hayal ederken u tahlili yapyor : Bizim barmamz mm kn olmayan iki dman mz var, biri Trkler, biri de Fransa; birincisi cellat, kin cisi de ikenceci ; birincisi tm H ristiyanlk iin evren sel bir tehlikedir, tekisi ise doymak bilmez bir hrsn peindedir. Fransa, Alman m illetinin amansz dman dr. Hi phe yok ki, istedii kadar yzne maske tak sn, iltifatlar ya da tatl vaatler yapsn ya da hediyeler versin, her zaman, olduunu iddia ettii dnya krallk projesinin karsnda kalkan gib i duran Alm anlarn d man olacaktr.32 Fransann ald rm azl, h atta m paratorluun Trkler tarafndan tehdidi karsnda Louis X IV n tek gayesinin Almanya ile ilg ili projelerini gerekletirmek olduunu ne srerken yazar, Trk ilerlem esinin, Rusya, ran, Polonya, Danimarka ve Osmanl H ristiyanlarnn i b irlii ile durdurulabileceini savunuyordu.33

O SM A N L I M P A R A T O R L U U 'N U PAYLAM A PROJELERNDEN ESK T T F A K A D N


Ancak bu tepkilerin Fransay etkilem edii de sy lenemez. Tersine, 1685den sonra, Osmanllarn tm cephelerde Louis XIV un Osmanl m paratorluunu y kp paylamann zaman geld ii konusunda kendisine daha nce sunulan projelere yakndan iltifat ettii konu sunda elde ok nemli ipular var. Leibnitz projesinin ok daha iyi ve bilim sel bir ekilde tatbikata konulmas
ile ilg ili kraln grevlendirdii mhendis ve askerlerin
SIYA ST

yapm olduu tek lif ve alm alarn taksim fikrinin sadece bir ka papaz veya hayal gc kuvvetli filozofun temennisi olduunu deil, bizzat Fransz idaresinin ve kraln cidd olarak zerinde alt bir konu olduunu ariv belgeleri kantlyor.34 Fransz byk elisi Guilleraguesn lmnden sonra (6 M art 1685) tayin edilen Pi erre Girardin (1686-1689) stanbula harp gem ileri, tec rbeli denizciler ve mhendisler gtrd. Levant iskele leri mfettii ve denizci Gravier d O rtieresin idaresi al tnda gnderilmi olan bu teknik heyet, Louis XIVn stanbulu fethetmek ve Douda bir Fransz imparator luu kurm ak konusundaki projesinin tatbikata konul masnn hazrlk safhasn tekil ediyordu.35 Ayn devir de subay Combes kardeler ve Plantier adl baka bir su bay yine bu m aksatla Akdeniz ve stanbula gnderilm i ti. Her ne kadar Avusturya, spanya, ngiltere ve Hollan da ile giriilecek harplerden dolay (ligue dAugsbourg : 1688-1697) cidd bir tatbikat alan bulamasa da bu pro jenin, Kuzey Afrikada Osmanl lim anlarna kar yapl m olan taarruzlarla ve zellikle XVIII. yzyl sonunda Volneyni36 taksim" teklifleri ve nihayet Napoleoun M sr seferi ile entelektel ilikisi olduunu vurgulamak gerekiyor.37 Adgeen proje zerinde alan mhendis ve subaylara verilmi gizli talim attan ak olarak anlal d gib i, stanbul dahil Ege ve Akdenizdeki tm Os manh liman ve ehirlerinin plan ve haritalar, lim anlara giri ve klarn durum lar, yollardaki engel ve engebele, mesafele, rzgar ve dier meteorolojik gzlemle ay rntlar ile kaydedilecekti. Eli G irardine verilen bu gizli talim atta yle deniliyor : ...ayet eliye (Trk yetkililer) M ajestelerinin (Lo uis XIV) harp gem ileri ile zt- ahanelere (pdih) ait yerlerin durumunu anlamak ve o yerlere hcum etmek iin mhendislerin gnderilmi olduunu, hatta yolda (Toulon-stanbul arasnda) alm olduklarn b ildikle rini sylerlerse, eli bunlar katiyyetle inkar edecek (ildeniera formellment ces faits) ve sadece bir ka subayn, me

ve Kahireyi ziyaret etmi olan Gravier d Ortieresin yl boyunca yapm olduu nemli almann meyvesini 1688 ylnda bitirm i olduu iki raporda gryoruz. B i rincisi Memoire toucbant les Edoelles du Levant (Levant ske leleri ile ilg ili Rapor)dur39 Ancak bizi burada ilgilen d i ren zellikle onun ikinci raporudur: Estat des places que les
princes mahometans possedent sur les costes de la mer Mediterra nee et dont les plans ons este levez par ordre du Roi a la faveur de la visite des Esdelles de Levant, que Sa Majeste a fa it fa ir les amees 1685, 16 8 6 et 1687, avec les projets pour y faire descente et sen rendre maistres.A 0 Bu almann balklar

konumuz iin ilgintir : stanbul ehri: gzellikleri ve ehrin durumu; eh rin surlar; Byk T rkn (Padiahn) saray ve bu sara yn surlar; Yedikule Kalesi; ehre yaklama ve taarruz; M ajestelerinin talim atna gre Konstantinopoln yak l mas iin gerekli kuvvetler ; Elinin ve lim anlarda bulu nan Franszlarn geri ekilm esi ve bir daha oraya eli gndermemek iin ne srlecek nedenler ; Osmanl im paratorluunun kt durumu hakknda dnceler ve bu durumdan istifade ederek, Trklern im paratorlukla rn imha ederek Fransa ocuklarndan birini Dou m paratorluunun bana geirmek. stanbulun aln n ve Osmanl m paratorlu u nun tamamen paralann ep jn ce tefferuatna kadar planlayan ve bu konuda gerekli gem i, asker ve malzeme yi tafsil eyleyen (listeleri belgede var)41 Fransz subay tm Osmanl topran sadece Fransaya vermiyor, bir ksm n da baka lkelere veriyor. Buna gre Viyanay kurtarm olduu halde hi bir menfaat elde ede meyen Polonya kiralnn payna Bodan ve Eflak d yor. K arlnda da, Osmanl ordularnn Tatarlara s nm alar ihtim aline kar Tatarlarla Osmanllar arasda ki geit yerlerini koruyacaklar. Ancak Ruslarla ibirlii yaplamazsa Tatarlar m stakil olarak kendi-kendilerini idare edecekler ; Erdel Prensi Fransann korumas altn da istiklalin i elde edecek. htiya halinde her zaman Avusturya mparatoruna kar isyan ederek ona kafa tu tabilecek Imre Thkhli iin de bir iy ilik dnmek gerektiini savunan Gravier d Ortieres, ona da Tamevarda bir prenslik layk gryor. Daha sonra da Macaris tan fethedilecei zaman oras ona verilir diye dnyor; Bylece Macaristan Fransz menfaatlerine balam
SYASET

rak saikas ile ve tehlike annda emin olmak iin denizci lik konusunda bilgilenm ek vesilesiyle lim an ve kylarda lmler yaptklarn, M ajestelerinin, bu lim an ve ehir lerde gl ve zayf noktalan zaten b ildiini, dolaysyla yeni malumata ihtiyac olm adm anlatacaklardr.38 stanbul, zmir, Sakz, Selanik, Atina, G irit, Ege Adalar, Kbrs, Halep, Trablus-am, Sayda, skenderiye
O SM A N LI I

oluyor. Mora, Teselya, Makedonya, Srbistan, Bulgaris tan, Romanya ve tm Ege Adalar Fransa'ya kalacak ; fa kat adalar (Girit, Rodos dahil) stanbuldan sonra alna* cak, nk oradan fethe balanrsa Trkler iin farkna varrlar ve Franszlar ok kayp verebilirler. stanbul by lece alndktan sonra, Rum eli askeri, - hele padiahn As ya yakasna gemesinden sonra- yardmsz kalacak, dola ysyla bu askerin tamam -kadnlar ve ocuklar dnda diye de belirtiliyor- kltan geirilecek. Ancak Fransz subay 20.000 kiiyi krekte kullanlm ak zere sa b rakmay teklif ediyor. Fakat Osmanl kuvvetlerinin ken diliklerinden teslim i halinde, hayatta braklabilecekler. O durumda Ege adalarna ve daha sonra Kuzey Afrikaya gnderilecekler, bylece bir daha Asyaya dnemeyecek leri iin oralardaki halklar -M sr dahil- istiklallerini el de edecekler. Fakat bu lkelerden, bundan sonra korkma gerei olmayacak, nk blnp klm olacaklar. Daha sonra da buralarn fethine giriilecektir. Ancak ona gre, Leibnitzin 1672de dndnn tersine, stan bul, Yunanistan ve Adalar alnmadan M sr Fransann almas caiz deildir, nk Fransa ile arada ok mesafe olduu iin oray korumak mmkn olmaz. Tabii M srdan sonra Anadolu, Suriye ve Filistin geliyor. Buralar da alndktan sonra Osmanllar Frat ve Arap Yarmadas tesine atlacaklar. ran ah da onlarn en byk d manlarndan biri olduu iin onlara yardm etmeyecek, bylece dalacak ve yeryznden izleri silinecektir. Louis XIVn bizzat emir vererek hazrlatt bu taksim projesinin zerinde zellikle durmamzn se beplerinden birincisi, bahsedilen belgelerin ok resm el lerden km olmas, kincisi Leibnitzin M srn aln mas ile ilg ili projesinden sonra yaplm olan en cidd proje olmas, ncs de projenin daha sonraki devir lerde devaml olarak gndemde tutulm u olmasdr. Ay n yllarda (1686), eski svari binbas, sonra Fransann Dimyat Konsolosu Papaz Coppinin yazd Le Bouclier de
l Eurape (Avrupann Kalkan)42 adl hacimli kitabnda

paralar, yani stanbul,43 Edirne, Bursa, Korint, Bone (Cezayir), M sr ve Trabzona kadar Anadolu; ngiltere Teselyay ; spanyaya Cezayir ehri, Oran, Atina ve Theb; Portekize, Libya, Mora, Egedeki Makedonya k ylar, Halep ve Suriye; Savoi D ukalna K b rs; Papaya Kuds; M alta valyelerine de Rodos verilecek. Rusyaya da ileride proje teklif edildiinde arzu e tti i bir yer ve rilecek. Daha cahilane ve Fransz devletinin resm gr n yanstmayan bu d in taksimat projesi ve ardndan gelenler, Ortaadan beri Fransada gelitirilen H al projelerinin Louis XIV devrine de Grand Dessein (Byk Proje) olarak yansmas ve gelitirilm esidir. Baka bir de yile
la Question dOrient (Dou sorunu) 1774 Kk

Kaynarca Anlamas ile deil, belki Henri IV ve zellik le Louis XIV devrinde balam bir sorundur. Berlin Anlamas arefesinde (1876), Louis XIVn Byk Proje sini tahlil eden bir yazarn44 vard sonu ilg i e k ic id ir: Osmanllara kar Byk Proje nin cidd olarak dnlmemi olduunu sylemek mmkn deildir. Bu proje kamuoyunun ve Charles V lnn hkm darl nn bandan Louis XIV un hkmdarlk devrinin orta larna kadar devlet adamlarnn dnce akm nn bir ifadesidir. Bu da Trklere kar Hal seferi hazrlanmakta olduunu ispat eder; bir kez bu Hal seferleri yapl mtr, kincisi iin ise yar yolda kalnmasna ramen uzun zaman onu tamamlamak iin frsat kollanmtr. XVIII. yzyldan nce Fransay idare eden kral ve ba kanlarn ardarda iki projeleri olmutur, biri gndzn uygulanan, yani onlarn boazn skan ve hemen zm bekleyen proje : ngilizlerin Fransz toprandan uzakla trlm as, Avusturya tacnn yerlere srlmesi, Fransz s nrlarnn geniletilm esi... Dieri ise im di zerinde dur duumuz asrlk, yani eitli engeller sebebiyle bir trl uygulam aya konulamayan proje... Bir ulusun kalbinde yaayan ve derinlere gmlm olarak duran her ey g i bi, bu proje de, asrlar iinde durmadan deiikliklere uram tr : yaam, gelimi ve lmtr... Eyll 1688den itibaren artk lmne bir savaa atlan Louis XIV un bundan sonra bu ilerle uraacak zaman yoktu. Fransa ile Osmanl mparatorluunun ay n yllarda korkun bir genel sava iinde olmalar, iki

Osmanl Devletinin taksim i biraz daha deiik olacak, hemen tm Avrupa lkelerine paylar verilecek. zel likle de Avusturyaya Macaristan, Srbistan ve Bulgaris tann bir ksm ; Polonyaya Eflak, Bodan, Podolya, Edirneye kadar olan Karadeniz kylar ve Silistreye ka dar olan Bulgar kylar; Doal olarak Fransaya en iyi
O SM A N LI

lkeyi yine eskisi gib i ortak dmanlara kar -zellikle Avusturyaya kar- objektif ittifak iinde yaamaya itri. Osmanllarn Karlofa Anlam asn imzalamamalar iin Fransz Bykelisi Ferriol (1699-1711) ok direndi

ise de artk dayanacak gleri kalm amt. Yzyl Osm anllar iin Avrupada byk bir toprak kayb ile kapa nrken, Fransay ok zayflatacak olan yeni bir harbe, spanya Veraset H arbine hazrlanyordu.

1 2 3 4 5 6 7

LAVISSE (Ernest), Louis XIV , Paris, Talandier, 1978, c. I, s. 248. id. p. 249. DUPARC (Pierre), R ecueil des instr/ctions d m necs aux atnbassadeurs et ministres de France, XXIX, Turquie, Paris, 1965. Id. DARRICAUD (Raymond), M azari et LEmpire Ottoman, LExpedition de Candie, 1660, Revue d'H istoire d plonatiqm , Paris, 1960, s. 335-355. Bu m ektuplar iin bk. ayn eser, s, 340. Kprl Mehmet Paann bu mektubu iin bk. Archives du Ministeres des Affaires Etrangeres (Paris), Correspondance politique, Turquie, c. 6, v 35 A.

22

Bu gazete ve yazlarn tahlili iin bk. KPECZI (Bela), H ongrois et Franais : de Louis XIV a la R cvolution fran a ise, Paris, edition du CNRS, Paris, 1983

23 24 25 26

idem , s. 20-21. HUDITA (I.), Rcpertoire des documents concem ant les relations d ip lo m tiq u es entre la France et la T ransylvanie au XVUe sik le , Paris, 1927, s. 127. I 6 l9 da Hseyin avuun zel grevle gnderilmesinden beri, ilk kez Fransaya ksa bir zaman iin de olsa bir diplomat gnderiliyordu. Hatta Lavisse diversion turque" (Trk artmacas) diye bir de balk atyor, bk. LAVISSE (Ernest), op. cit. , c. II, s. 176 ; , H. UZUNARILI da fransz eli N ointelin bu konudaki baz teebbslerini naklediyor : Osm anl T arihi , c. III, 1. ksm , Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1983, s. 437.

8 9

Prens Aimerice verilen talim at iin bk. DARRICAUD (Raymond), Ma zarin et i Empire O ttoman..., op. cit. , s. 347. SETTON (Kenneth M .), Yenice, A ustria a n d the Turks in the Seventeenth Century , Philadelphia, The American, Philosophical Society, 1991, s. 190191. 28 27

Bu yaz ve eserler iin bk. GILLOT (H.), Le regne d e Louis XIV et l opinion publique allcm ande, Nancy, 1914 ; VAN MALSSEN (P. j . W. ), Lo?is XIV d-apres lespam hlets repandus en H ollanda , Paris-Amsterdam, 1937. Leibnitz (G. G.), Consilium A egytiacu n r , (latinceden tercme : V. Vallet de Virville), Revue independate, 1 Mart 1842. ki asr sonra Napoleonu ok d ikkatli okuduu ve zerinde etraflca dnd anlalan bu belge gerekten de 1797de tannmaya balad. Ancak, 21 Haziran 1672de bu raporu alm olan Louis XIV un bakanlarndan Pomponne, Leibnitze u cevab verm iti : ...H al seferleri zerine size bir ey sylemek istemiyo rum ; Fakat sizin de bild iiniz gibi Aziz Louis devrinden beri artk mo da da deiller. ok tafsilatl olarak hazrlanan bu raporda Leibnitz M srn kolay fethedilir b ir lke olduunu (rnekleri : Yunanllar, Rom al lar, Mslmanlar ) dolaysyle onu fethetmenin her yerden daha m sait olduunu, M srn bilim lerin anas, yeryznn meyvesi, doann ve sa natn harikas", hala ok zengin olduunu, Pdahm oray mdafaa ede cek gte olm adn, etse de ordularnn orya ok ge varacan, Trk deniz gcnn ok zayf olduunu, Trklerin aralarnda hi bir nsiyet olm adn, bir kartm a karsnda tm Osmanl hristiyanlarnn, hatta aznlkta olan baz mslman guruplarn Fransaya yardm edebilecei ni... doiaysyla 30 000 k iilik bir kuvvetin oray fethetmek iin kafi gele ceini (Napoleon da 35 000 kiilik bir gle M sr kartm asn yapm t) ok tafsiltl olarak izah ettikten sonra hukuk ynden de bir sorun ol m adn nk Fransay Bb- A liye balayan zel anlamalarn olma d n, dolaysyla Kandiye ve D jidjelliye yaplan seferler ne kadar huku k idiyseler, M sr seferinin de o kadar hukuki olacan ifade ediyor.

10 11 12 13 14

Grimaninin mektubu (10 A ralk 1660), Bibliotheque nationale de Fran ce, talyanca arivler (ms. italiens), n 1849, v. 170-172. GOUBERT (Pierre), M azarin , Paris, Fayard, 1990, s. 432. Louis XIV, M emoires ed. Dreyss, c. II, s. 418. DUPONT Maurice" ve TAILLEMITE (Etienne), Les guerres navales fra n aises, d u M oyen Age d la G uerre du G o lf e, SPM , Kronos, Paris, 1995, p. 33 ALQUIE (Franois Savinen d), Les memoires d u voyage de M onsieur le marquis de Ville a n Levant ou U histoirc curieusc de C andie..., Amsterdam, Henry et Theodore Boom, 1671.

15

Hemen belirtelim ki o devirde gerek Osmanllarn gerekse Avrupallarn yazdklar kitaplarn tm karlkl itham ve kfrlerle doludur. Devlet lerin iyi ilikiler iinde olduu zamanlarda bile yazarlar tekine kfret mekle parsa toplamaya alyorlar.

16 17

ALQUIE (Franois Savinen d), Les memoires d u voyage s. 2-3. Louis XIVn amca olu Beaufort'un ller iinde kaybolmas Fransada nemli yanklar yapt. Hatta cesedinin bulunmamas, daha sonra Fran sada ilgin ayialara yol at. En nem lisi de B astillede hapsedilen me hur Demir M askeli prensin o olduu yolunda dedikodular oldu ve bu Fransz edebiyatna yansd. Kandiye kuatmasna katlm olan Evliya elebi Beauforc olayn uzun uzun anlatrken Venediklilerin Franszlara yardm etm ediklerini, tersine seyirci kaldklarn syler {Seyahatname, s tanbul, Orhaniye Matbaas, 1928, c. VIII, s. 434-441) ; Ayrca bk. Meh met Rid, T rih-i R id , stanbul (tarihsiz), c. I, s. 221. 29 30

CEuvres d e Leibniz , Foucher de Careil, Paris, 1881, c. III, s. 18. L. B. D. E. D. E. mstear ad altnda, 1663de Z riniin ordusunda bulun duunu syleyen bir A!m anm yazd bu kitap (La Haye, ehez Jacob von Ellinckhusen) 1690da 3. basksn yapyordu.

18

Donanma Emini (Itendant) de La Croixnn bu hezimet iin yazm ol duu tafsilah rapor in bk. Archives de Vincennes, Armee de Terre, A 1238, doc. 81 : Relaton de ce qui sest passe en la sortie faite sur le camp des Turcs du cote de la Saboniere, la nuit du 24 au 25 juin 1669, en Can die. 32 33 34

31 . Id. s. 49 Id. s. 176 Id. s. 186 XVII. yzyldaki projeler iin ve genel olarak 1270den 1913e kadar Av rupa'da retilen taksim ve fetih" projeleri iin bk. DJUVARA (T. G.), ent projts de p a rta ge de la Trquie (1281-1913), Paris, Librairie Felix Alcan, 1914. 35 Bu konu ile ilg ili iki cidd almay zikretmek g e r e k ir : DRAPEYRON (Ludovic), Le grand dessin secret de Louis XIV contre iEmpire otto man, Seances et travaux d e PAcadcmie des Sciences m orales et politiques, 1877/1 (37. yl), s. 740-774 ; OMONT (Henri), Projets de prise de Constanti-

19 20 21

DUPONT Maurice" ve TAILLEMITE (Etienne), Les guerres navales fra n aises.... s. 45 KUNT (Metin .), 17. Y zylda Osmanl Kuzey Politikas zerine Bir Yorum, B oazii niversitesi D ergisi , 1976-1977, c. IV-V, s. 111-116. Relation de la campagne de Hongrie en 1664 Bibliotheque nationa le de France, Ms. 4151. Ayrca ayn ktphanede 18 996 numaral dosya ve onun yaynlanm ekli : R ecueil historique contenant diverses pieces curieuses de ce temps, Cologne, 1666.
O SM AN Ll

SYASET

nopie et de fondation d'un em pire franais d O riet sous Louis XIV", Rcvue d'h istohe d iplom aliquc , 1893 (VII. yl, n 2), s. 195-246. 36 1787-1792 O smanl-Rus ve Osmanl-Avusturya savalar srasnda Volneynin T rkiyenin taksimine ilikin bir harita le yaynlad kitap : C onsidcrations su r la gu crrc actuelle des fu r c s , Londra, 1788. 37 M sr Seferinin tarihsel boyutlarn en iyi ekilde ortaya koyan u kitaba bk. LAURENS (Hery), Les origines in tellcctm lles d e l'expcdition d'E gyptc : pricnalism e islam isant en Francc (1 6 9 8 -1 7 9 8 ), stanbul, Iss, 1987. 38 39 40 Bibliotleque nationale de France, ms. franais (Fransz yazm alar), n 7162, v. 60/B ; v. 90/B, 101 ve 143/B G irardinn dnnde sunduu genel sefretme iinde b u lu nu yor: Bibliotheque nationale de France, ms. franais (Fransz yazm alar), n 7174 Bibliotheque nationale de France, ms. franais (Fransz yazmalar), 7176. B aln trke tercmesi: M uham m ed prenslerin Akdenizde sa hip olduklar yerlerin durum u, Levant skelelerine M ajestelerinin em ri ile 1685, 1686, 1687 yllarnda yaplm olan ziyaretler srasnda karlm olan planlar ve ve o iskelelere taarruz ederek sahip olma projesi.

41

Gravier d Ortieresin yapt hesaplara gre Fransann bu operasyon iin 31 787 940 lira (frank) harcamas gerekiyor. Ancak ona gre bu m asraf ya pldktan sonra daha fazla harcanmayacak, nk O manl lkesinin vere cei kara ve deniz askerleri kafi gelecektir. Bu i iin R um ara kar tatlllk a hareket etmek yeterli olacak, nk hrriyete kavumalarn ken di im paratorluklarn yeniden dirilten Tanrnn bir mucizesi olarak gre cekler.

42 43

Puy, 1686, 496 s. Coppine gre stanbul eskiden (1204de 4. H al seferinden sonra stan bul ve civarndaki Latin devletinden bahsediyor) Fransaya ait olduu, ve zellikle bu ehri koruyabilecek yeterli sayda asker ve gem iye sahip olan tek hkm darn Byk H ristiyan Kral olduu ve bu taksim de en byk fedakrl o yapt iin.

44

DRAPEYRON (Ludovic), Un projet Franais de Conquete de l'Empire Ottoman au XVIe siecle et au XVIIe siecles, R evue des Deux~Mondcs, 1 Kasm 1876.

O SM A N L I J J J

SYA SFF

LK OSMANLI-HOLLANDA MNASEBETLER
BLENT ARI
BLKENT N VERSTES K T SA D VE D AR BLMLER FAKLTES

GR
u makalede Osmanl-Hollanda mnasebetleri nin ilk devirleri ele alnacaktr. ncelikle Hol landann Ispanyadan bam szln kazan mas srecini anlatan tariheyi takiben 17. asrn balarn da gerekleen H ollandann deniz hakim iyeti ve ticari kalknmasna temas edilecektir. ki lke arasndaki ilk ticari ve diplom atik mnasebetlerin kurulm as safhasn dan sonra ahdnme-i hmyun ile Holandaya verilen ka pitlasyonlar ve bunlarn zaman iinde deien artlara gre yenilenmesi zerinde durulacaktr. Son blmde ise 18. asrn balarna kadar stanbulda grev yapan Hollan da elileri hakknda ksaca b ilgi verilmektedir. Szkonusu elilerin grev sreleri bir liste halinde yazm zn so nunda ayrca yer almaktadr.

tinde dinsizliin yaylm asna engel olmak iin 1521de Lutherin aforoz edilmesinden sonra H ollandada onun btn kitaplarn msadere ettirm iti. V. Charlesn ikin ci adm , spanyada uygulad Engizisyonlar Hollan daya da getirm ekti. lk olarak 1523de Brkselde iki k i i yakldktan sonra tm Lutherciler iin lm em irleri verilmeye baland. Fakat basklar Luthercilikin yayl masn nleyemiyordu. Tahminlere gre 1530da Antwerp nfusunun drtte biri Lutheral benim sem iti.1 1550den itibaren Calvinizm Hollandaya Cenova yoluy la girm eye balayacak, Hollanda Engizisyonunun verdi i ar cezalara ramen hzla yaylacaktr. mparatorun topraklar arasnda en zengin olan Hollanda idi. 1559 tarihli Venedik raporlarna gre H ol landa, Trklere ve dier dinsizlere kar H ristiyanl mdafaa eden spanya kralnn hzinesi id i.2 V. Charlesn 1555de taht II. P hilip e devretmesi, dini baskla r durduramad. II. P hilip, hakim iyetine kar bir isyan olarak grd ve dinsizlik addettii Protestanlk orta dan kaldrm aya kararlyd. Bunun iin H ollandada do rudan spanyaya bal bir idare kurm ak iin ilk adm la r att. Flaman blgesinin ynetimi Kont Egmonta, Hollanda, Zelanda ve U trechtin ynetim i ise W illiam of Orange a verildi.3 1559da Hollandadan spanyaya giden II. Philip naib olarak V. Charlesn gayr- meru k z M argareti brakm t. Hollandada yeni bapisko posluk ve ondrt piskoposluk kurulm as kararyla artan gerginlik sonucu 1566da kona syan patlak verdi.4 Elinde imkan olduu halde prens W illiam bu isyanda ayrlk Calvinistlerin nderliine gemedi. Fakat g it tike byyen isyan sonucu nce Margaret, imparatora sadakat yem ini etmelerini istedi. W illiam n bunu red detmesi zerine Margaret ordusuyla Antwerpte toplanan
SYASET

HOLLANDA BAIMSIZLIININ SYAS TARHES


17. asrda dnya ticaretinde byk sz sahibi olan Hollanda, 16. asrda Avrupay kasp kavuran mezhep sa valar sonucu bam szlna kavumutur. spanyann eyaletlerinden olan Hollanda, o devirde bugnk Beli kann kuzeyindeki Flaman blgesini de iine alm aktay d. Belika b ilindii gib i 1830 ylnda bam szln kazanarak H ollandadan ayrlm tr. Resmi olarak Burgundy dknn arazisi saylan Hollanda ehirlerinde, o devirde dier Avrupa lkelerine nazaran kayda deer bir hrriyet havas hakim di. Rnesans ve Hmanizm, Hol landadaki eitim li ve iyi yetim i burjuvazi arasnda re va bulm aktayd. Antwerp tccar Alm anya ile yakn ti cari mnasebet iinde bulunduundan, Lutherin yazla r elden ele dolayordu. B ugnk Belikann Ghent ehrinde doan spanya kral V. Charles, kendi memleke
O SM A N E I I

Calvinistlerin zerine yryerek onlar bertaraf etti. s yanclarn lideri Brederode ve daha sonra da W illiam A l manyaya kat. Fakat II. Philip sk idaresini brakmad. 1567de Alva dkn tm Hollanday Brksel bakent olmak zere tek bir krallkta toplama greviyle, emrin deki bir orduyla Hollandaya gnderdi. Fakat dkn ok sert uygulamalar ve yaratt dehet ortam gerginlii daha da artrd. Bir yl sonra Brederodeun lmesiyle W illiam tek lider olarak kald. Ancak Alvaya kar y rtt ilk muharebeler akim kalm t. Bunun zerine W illiam , spanyollara kar korsanlar destekledi. lk n ce Brill liman ehrini prens W illiam adna ele geiren korsanlar daha sonra kuzey lim anlarn birer birer teslim aldlar. Aslnda W illiam , fanatik korsanlardan pek de hazzetmiyordu. Emniyetli, fakat acmasz bir idare kuran korsanlar kiliseleri yamalyor, papazlar katlediyor, Ka tolik hakimleri Calvinistlerle deitiriyorlard. Kuzeye doru ilerleyen spanyol kuvvetleri 1573 te Haarlemi kuatarak alt ay sonra ele geirdiler. Fakat s panyollarn durumu ok da iyi saylmazd. Akdenizde Osmanl Devletine kar harbeden II. Philip, Hollan dadaki ikinci bir cephenin masraflarn karlayamyordu. Askerlerin maa aylardr denmediinden ordusu Antwerpe geri dnerek alacaklar denene kadar sava mayacaklarn sylediler. 1574te P hilipit para bularak maalarn demesi zerine bu sefer Leiden ehrini kuat tlar. Kurtulu iin baka arenin kalmamas zerine uzun mzakerelerden sonra Prens W illiam deniz sularn tutan setlerin yklm asn kabul ettirdi. Deniz sularnn her taraf kaplam asyla batakla dnen arazide aresiz kalan ve panie kaplan spanyol askerleri m alup olarak geri ekildiler.5 Ancak Katoliklerle Protestanlar arasndaki gr ayrl hemen sona ermedi. Gneydeki asiller, 1579 y l Ocak aynda Arrasda II. P hilipe ve Roma Katolik Ki lisesine sadakatlerini bildiren ve on ehirden oluan bir birlik ilan ettiler. ki hafta sonra da kuzeyde yedi eyalet Utrecht birliini kurdu. (United Provinces) Daha sonra prens W iiliam bu birliin bana geti. Askeri olarak Hollanday altedemeyen Philip 1580 ylnda hakknda dini ve siyasi ar ithamlar ne srerek W illiam kanun d ilan etti.6 Prens W illiam bu ithamlara kar bir mdafaaname gnderdi ise de l veya diri, bana 25.000
O SM A N LI

altn mkafat kondu. Nihayet 1584de Prens W illiam Delftte bir suikast sonucu ldrld.7 Sulamalar arasnda Trklerle irtibat kurmak da var dr. Anlalan o ki ngiltere Kraliesi Elizabetl gibi Prens W illiam da spanya ile baedebilecek en byk g olan Osmanl Devletinden, gizli kanallardan irtibat kurarak yardm istemitir. Bu irtibat Joseph Nasi, nam- dier Don Juan Miquez araclyla olmutur.8 W illiam , Kanu ni Sultan Sleyman ve II. Selim tarafndan istihdam edi lip stanbula gelmeden nce Antwerpte bankaclkta fa al biri olan Nasiye 1569da gizlice bir mektup gndere rek HollandalIlarn II. Philipe kar yrttkleri isyan da Osmanl Devletinin desteini istem itir.9 Avrupa ah vali hususunda Osmanl hkmetinin danman olan Nasi, Hollanda isyann Osmanl devlet adam laryla isti are etmitir. Bunun zerine Osmanl Sultan Flaman blgesi ve dier spanyol ehirlerindeki Luthercilere bir mektup gndererek kafirlere (Katolikler) kar muhare belerinde destek vereceini bildirm i ve istedikleri za man donanma ile asker ve yardm gnderecei vaadinde bulunmutur.10 Ayn minval zere Cezayir Belerbei Ali Paa vastasyla kendilerine zulm edildiinden ikayet eden spanyadaki Mslmanlara da gnderilen sadrazam mektubunda da en ksa zamanda ve hazrlklar tamam ol duunda yardm etme sz verilm ektedir.11 spanyann Protestanlara uygulad dini basklar halk o kadar bez dirmi ve K atoliklere nefret o kadar artm t ki Liever Turks dan Paaps (Papa taraftar, yani Katolik olmaktan sa Trk olmay tercih ederim) sz bir slogan haline gel m iti.12 Ancak 1571 ylnda meydana gelen nebaht m alubiyeti Osmanl Devletini artk bu gibi denizar faaliyetlerden ve dnya siyasetine dorudan askeri mda hale fikrinden alkoyacaktr.

DENZLERDE VE DNYA TCARETNDE HOLLANDA HAKMYET


Ortaan sonlarnda dnya ticaretinin merkezi Ve nedik iken 1500lerden sonra Antwerp ne kmaya ba lamt. 1585 de Antwerpin spanyollarca igali, Cene vize ksa bir canlanma saladysa da 1600den sonra Amsterdam belirgin bir ekilde dnya ticaretinin merke zi haline gelecektir.13 A rtk Venedikin Akdenizdeki ti cari hakim iyeti son bulmutur. Hollandann bu hzl geI SYASET

mesinde asgari mrettebat ve azami ekonomiye daya nan gem iciliindeki teknik gelim elerin de byk pay vardr.14 1580lere kadar kym etli m allarn tanmas, banka ve sigorta sektrnde Hollandann gney eyaletleri da ha byk rol oynarken, Zelanda ve Kuzey Hollanda k k apta ticaretle uramaktayd. Byk tccar, tekstil rnleri, depolar, lks mallar ve para piyasas Antwerpte idi. Fakat Ispanyaya kar 1572de balayan is yanla birlikte pekok zengin tccar ilerini yurtdna nakletmeye baladlar. Bu sebepten, dzenli Ingiliz deniz ticaretinin 1570lerden sonra balamas tesadfi deil dir.15 Balangta Antwerpte oturan tccarn ou, kendi adma alm satmla uramak yerine, Lizbon baharat ih racatlar ile talyan ve Alman ihracatlarna ve Londra kuma tccarna araclk yapmaktaydlar. 1550lerdet sonra Antwerpin kendi ticareti byk mesafe katederek komu devletlerdeki byk ihracatlarn deposu olmak tan kurtulmaya balar. Antwerp bu hzl ilerlemesi neti cesinde Avrupann ticaret merkezi haline gelir. Ancak Antwerpin 1585de spanyollar tarafmdan igali ve ar kasndan II. Philipin Hollanda m allarna ve deniz nakli yatna uygulad ambargo, ticaret merkezini Amsterdama kaydracaktr. A rtk Avrupann m ali bakenti ve dnyann en zengin piyasalarnn merkezi Amsterdamdr. 1590lardan itibaren Hollanda ok hzl bir kalkn ma iine girer. Hollandann dnya ticaretine hakimiye ti Afrika, Asya, Rusya ve Amerika ktasndaki pazarlara dorudan deniz balants ile mmkn olmutur. Hatta kendi gemilerinin gidem edii yerlere de araclar gnde rerek mahalli tccarn deyebileceinden daha fazla fi yatla kaynanda satn almaktaydlar. Bylece 17. asrn balarndan itibaren Hollanda uzakyol ticareti, depola ma, verimli retim teknikleri ve speklatif ticaret yoluy la temayz etm itir.16 Hollanda bu gelimesini l mer kez rolyle salyordu: Avrupann ticaret emtias, gem i cilik ve sermaye piyasasnda lid erlik .17

sn hal seferlerine nderlik eden Papann hizmetine vermemesi iin Venediki ticari im tiyazlarla ntralize ediyordu. 1571 ylndaki nebaht m alubiyeti ve Venedik-spanya-Papa koalisyonunun Akdenizdeki hayati menfaatlerine tehlike arzetmesi, Osmanl D evletini Hristiyan dnyas iinden yeni ittifaklar oluturmaya zorlad.18 Kbrs seferinin hemen arefesinde 1569 ylnda Fransaya zaten kapsaml bir kapitlasyon verilm iti. Bu nu ngilizler ve ardndan H ollandalIlarla yaplan d iplo matik temaslar takip etmitir. Bu ilikilerde szkonusu kuzey lkelerinin Venedik ve onun m ttefiklerine olan deniz stnl nemli bir faktr olmutur. Bronz ve e lik toplarla donatlan ngiliz bretonileri19 iin Venedik kadrgalar Akdeniz'de ok kolay hedefler tekil ediyor du.20 Yukarda bahsedildii zere Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ilk diplom atik temaslar spanyollara kar mcadeleleri esnasnda prens W illiam n teeb bsyle Joseph Nasi araclyla gereklemiti.21 Daha sonraki temaslar baz seyyah ve Akdeniz ticareti ile ura an tccar tarafmdan mnferit olarak yaplm tr. Bunla rn banda daha ok spanyol igalinden sonra Hollan daya g eden Antwerp tccar gelmektedir. 1589 yln da iki ortayla birlikte gem isiyle Osmanl topraklarna gelen ilk ticaret erbab muhtemelen Daniel van der Meulen ve Jacques de la Failledir. Bunlarn verdii bilgiler, Levant ticaretinin ok karl olduu ynndedir.22 H ollanda tccar, 1598de Fransa k ral IV.

Henryden Osmanl lim anlarnda ticaret yapma msa adesi aldlar.23 Kbrs, Suriye, Filistin ve M sra uraya cak olan, kuvvetli toplarla donanm 10 gemiden oluan ve altn, kuma baharat ykl ilk byk Hollanda kon voyu 1609da Osmanl lim anlarna geld i.24 Amsterdam Levant tccar 1611 de Hollanda otoritelerine yazdklar dilekede, Levant ticaretinin Hollandal ticaret erbab iin en nemli faaliyet alan olacan ifade ediyorlard. Hatta Trkiye, Kbrs, M sr ve Ege adalar ile olan tica retin, kendi menfaatleri bakmndan Hollanda Dou Hindistan Kumpanyasnn deniz trafiinden potansiyel olarak ok daha faydal olacaktr. Dilekede Levanttaki ipek, pamuk, tiftik gibi hammadde kaynaklarnn, bat daki lks tekstil rnleri iin vazgeilmez olduu da ifa de edilm ekteydi.25
I SYASET

LK TCAR MNASEBETLER
Osmanl Devleti 15. ve 16. asrlarda i karklklar ve d tehditlerle mcadele ederken, kuvvetli donanmaO SM A N U

DPLOMATK MNASEBETLERN KURULUU VE KAPTLASYONLAR


Cezayir korsanlarnn Hollanda gem ilerine yaptk lar saldrlar Staten Generaali Osmanl hkmeti ile dorudan temas kurm aya zorlamtr. Artus Thomas 1660da baslan eserinde Hollandann diplom atik m nasebetlerin tesisi iin O sm anllara mracaat etmesini Akdenizde kaybolan Hollanda gem ilerine, yklerine ve mrettebatna balar. Thomas, Hollandann Osmanl sultannn ittifakn salam ak suretiyle Akdenizde em niyetli bir ekilde denizcilik ve lim anlarda ticaret yap mak hususundaki istekliliin e dikkat eker.26 Zaten 1604 ylnda Staten Generaal27 Sultan I. Ahmede bir mektup gndererek Suriyede ticaret yapma msaadesi talep etm iti. Bu m ektuba hemen cevap verilmediyse de 1610 ylnda kaptan- derya tarafndan yazlan bir mek tupla pdihn, HollandalIlarn kendi bayraklar altnda ticaret yapmalarna mssade etme niyeti tad b ild iril d i.28 Osmanl-Hollanda mnasebetlerinin kurulmasnda kaptan- deryalk da yapan H alil Paann byk rol vardr. Hollandaya yazlan m ektupta pdihn stan b ulda bir Hollanda elisini grme arzusu ayrca belirti liyordu. Uzun mzakerelerden sonra Staten Generaal, Hollandann nde gelen bir ailesine mensup Cornelis H agay elilik greviyle stanbula gnderdi. Haga, Rotterdam yaknlarndaki Schidaml gen bir avukat idi. l6 0 9 de spanya ile 12 y llk bir bar andlamas imzalayan Hollanda, bunun hemen ardndan 1610 yln da, ilk defa olarak bir slam lkesi olan Fas ile ticaret andlamas im zalad.29 Bunun ardndan Osmanl Devleti ile yaplacak grmelerin spanyaya kar bir ittifak g rnts vermemesi iin H agann grevi, olduundan kk ve sadece Hollanda esirlerini kurtarmaya ynelik bir ziyaret olarak gsterilm eye allm tr. Osmanl hkm etinin H ollandaya kapitlasyon verme ihtim alinin belirm esi stanbuldaki ngiliz ve Fransz elilerini telalandrd. H agann pdih Sultan I. Ahmed tarafndan huzura kabuln engellemek iin byk gayret gsterdiler. Osmanl devlet adamlar nezdinde teebbste bulunarak, Hollandann bamsz bir devlet olm adn, isyan ettikleri spanya kralna tbi bir eyalet statsnde bulunduunu syleyerek, yaplacak bir
O SM A N J.I a

ittifakn pdih da ileride zor durumda brakacan ilave ettiler.30 Fransz elisi Achille de Harley daha da iieri giderek, Bab- A linin Hollandaya ayrca kapitlas yonlar verilmesini engellemeleri karlnda obin altn rvet vadetti.31 Hollandadan nce ngilizlere kapit lasyon verilirken de Fransz elisi ok m kilat karm tr. Venedik hari dier harb taife nin Fransz bayra altnda geleceinin kendilerine verilen ahdnmede mukayyed olduundan bahisle, Fransz elisi ngilizlere ay r bir kapitlasyon verilmesine kar km t. Tecdid edilen 1601 tarihli ngiliz ahdnmesinde Felemenk tc carnn da ngiliz bayrana dahil edilm esi,32 Bb- A ldeki ngiliz-Fransz rekabetini bsbtn kztrd. ngiliz ve Fransz elilerinin srarl tutum lar ile harbi devlet tccarnn tayaca bayrak, dolaysyla en ziyade msaadeye mazhar m illet stats, on y l iinde bir Franszlar, bir ngilizler arasnda el deitirdi.33 ngiliz ve Fransz elilerinin btn bu abalarna ramen Cornelis Haga 29 Safer 102134 tarihinde Kaptan- Derya H alil Paann da desteiyle Sultan I. Ahmed tarafndan huzura kabul ed ild i.35 B ilin d ii zere bir eli iin en nemli hadise pdih tarafndan bizzat kabul edilm ektir. Kendi hkmdarnn m ektubu ile elinin getird ii hediyeler byk bir merasimle, ounlukla da ulufe gn sarayda pdiha takdim olunurdu.36 ki ay kadar sonra Evail-i Cemaziyelevvel 1021/1612 tarihli ilk ahdnme Hollanda elisine teslim edilm itir.37 Bu vesika ik ili bir andlama olmayp, Fransz ve ngiliz lere verilenler gib i tek tarafl bir ahdnmedir. Bundan byle Hollanda gem ileri kendi bayraklaryla Osmanl li m anlarna girip, tccar serbeste ticaret yapabilecektir. A rtk Franszlarn Osmanl D evletinde ik i byk rakibi vardr: ngiliz ve H ollandalIlar. ngilterenin ardndan Hollandaya kapitlasyon verilmesi siyasi birtakm m la hazalara dayanyordu. Bir kere her ikisi de Protestan dnyann ykselen lkeleriydi. Hollanda ise ortak d man spanyaya kar tabii bir m ttefik olacakt. Geri spanya ile l6 0 9 da im zaladklar 12 y llk mtarekeden sonra Hollanda daha ok ticari ve iktisadi bir ibirlii zerinde duruyordu, ama Hollandann denizcilikteki s tnl bata H alil Paa olmak zere Osmanl hkme tin i etkilem iti. ngilterenin yannda H ollandadan al nacak stratejik harp malzemeleri de byk nem tayor d u.38
SYASET

Haga stanbula ok kym etli hediyelerin yamsra dier Avrupa devletlerinden zenle sakladklar ve elleri ne gemesini istem edikleri stratejik deniz haritalarn getirdi. Hollanda yetkilileri hem kapitlasyonlar yoluy la ticari ibirlii salamak, hem de Cezayir ve Tunus kor sanlar tarafmdan alman HollandalI esirleri serbest brak trm ak arzusundaydlar.39 Ksa bir sre sonra arzu e ttik leri kapitlasyonlar Sultan I. Ahmed tarafndan kendile rine verildi, fakat esirler meselesi bir sre daha srd. Cezayir ve Tunus belerbeliklerine defaatle yazlan fer manlardan sonra ancak bir ksm bulunup iade edildi. Cornelis H agann ilk payesi, bykelilikle m uadil tutulan orator, yani hatip idi. H agann Bb- A l ezdindeki diplomatik faaliyetlerinin takdir edilmesi zerine 1614 ylnda Hollanda C um huriyetini bykelisi ola rak tayin edildi. Geici bir grevle 1612 ylnda stan b ula gelen bykeli, 1639da Sultan IV. M uradn m saadesiyle 27 sene stanbulda kaldktan sonra lkesine dnebilecektir. H agann en byk baarlarndan birisi Hollanda Levant Kumpanyasnn kurulmasdr. Bykeli Hag a nn raporlarn ve Amsterdaml byk tacirlerin di lekelerini dikkate alan Hollanda Levant tccar 25 H a ziran 1625de tekilatlarn kurdular. Bu tekelci bir ir ket olarak deil, bir kontrol ve tavsiye heyeti m ahiyetin de ve Merkezi Amsterdam olmak zere Akdenizde Le vant Ticareti ve D enizcilii M drl40 adyla kurul du.41 irket m drl Akdenizdeki Hollanda ticareti nin mmessili olarak faaliyet gsterecekti. Balca gre vi Hollandann Bb- ldeki elisi ile Akdeniz ve Ku zey Afrikadaki konsoloslar arasndaki muhaberat sala m akt.42 M drlk, hkm etle tccar arasnda bir kp r vazifesi grerek Akdenizde bir konsolos a kurmutu. Balca fonksiyonu, Akdeniz ticaretinde hakim olan se kin tccarn siyasi ve idari bir zeminini oluturm akt. Direktrler Hollandann d siyasetinde byk nfuz sa hibiydiler. Bunun iin de Bb- A lde bir tem silcileri vard. ngiltere ve Hollandaya uygulanan ak-kap siya seti 17 ve 18. asrlarda da devam etti. Bab- A li ykselen bu iki deniz gcne im tiyazlar verdi. Fakat bu sralar Bb- A l, stnlnn farkndayd. Bu lkeler Akde nizde Osmanl D evletine ne bir askeri tehdit, ne de ti

cari bir tekel tehlikesi oluturuyor, fakat spanya ve Por tekiz istilasna kar nemli bir engel oluturuyorlard. Osmanl devlet adamlar, Osmanl topraklarndan gee rek Asyadan Avrupaya uzanan eski ticaret yollarna kar Hollanda ve ngilterenin Dou H int Kumpanyalar ile dorudan ticaretinin getird ii tehlikenin elbette far kndayd. Fakat 17. asrda Osmanl Devleti artk Hollan da ve ngilterenin yaylm asn engelleyecek byk ge m iler tehiz edemediinden, Levant ticaretini onlar iin cazip klacak yollar tercih etmitir. Aslnda Osmanl si yaseti bu bakmdan olduka baarl saylabilir. Osmanh Devleti Kuzeyli tccarn faaliyetlerini hala kontrol ede bilm ekteydi. Ne var ki, daha sonra ayn kapitlasyonlar B atllarn Osmanl Devleti zerinde ticari ve m ali haki m iyetinin bir arac haline gelm itir.43 H agann elilii srasnda Hollanda Levant ticareti btn Dou Akdenize yayld. Birok konsolosluk al d. 1634 ylnda Hollanda ahdnmesi Sultan IV. Murad tarafmdan yenilendi. Bu arada Levant ticareti Hollanda
lIlar iin karl bir faaliyet alan idi. Fakat dzenli konso

loslarn olm ay, diplom atik koruma ve konsolosluk c reti hususunda Fransz mdahalelerine yol ayordu. Ta bii bu da Hollanda elisini Bb- lde zayflatan bir du rumdu. Tccar en ucuz koruma ve hizm eti salayan l kenin bayran tercih etmekte serbestti. O zamanlar ge m ilerdeki bayraklar kolayca deitirilebiliyordu.44 17. asrn balarnda Hollanda ticareti Suriye lim an

larnda younlayordu. lk Hollanda konsolosluklar, kervan yolu zerinde olan Halep ve skenderiyede al m t.45 1650ye kadar ipek ticaret yolu Anadolu zerin den zmire kaym t. Bu nedenle Hollanda da dahil ol mak zere birok lke zmirde ticaret merkezlerini kur dular. Hollanda tccarnn Osmanl lim anlarna en ok getirdikleri yk, Felemenk veya Londra ukas da deni len ynl kuma ve baharat idi. Osmanh topraklarndan yaplan ihracat ise her trl lks tekstil rn, kadife, ham ipek, ipek, ilemeli kuma, ham ve ilenmi pamuk, yn, arap kurutulm u meyve, hal ve deri idi.46

17. ASIRDAK H O U A N D A ELLER


Ksa ve geici grevle stanbula gelen Haga, by keli olarak ok uzun bir sre kaldktan sonra bu yorucu ve m esuliyetli iten kurtarlm as iin Staten Generaale

ra

defaade mektup yazyordu. Nihayet abalar sonu verdi ve 1638de Sultan IV. M uraddan ayrlm a msaadesini alabildi. Fakat Staten Generaalin ilgisizlii dolaysyla stanbula yei bir eli tayin edilem edi. M ali sebeplerle H agan yeeni Henric Cops m aslahatgzarla getirildi. 1647de lmne kadar Cops bu grevde kald. Yerine getirilen ve H agan katiplerinden olan Dirk Kroll, tayi ninden ksa bir sre sonra ayn y l iinde lce, yine H agann katiplerinden Nicbolas Ghisbrechti tayin edildi. Bu srada Hollanda sefareti stanbula gelen gen bir ar kiyat olan Levinus W arerdan destek alm aktayd. A l manyada Lippe ehrinde doan Warner, Leiden niversiteside Arapa okumak zere 1629 ylnda H ollan daya gelm iti. 1644 ylnda alm alarn tam am ladk tan sonra bir Dou gezisine km ve sonunda stanbula varm t.47 Ghisbrechtinin 1654de vebadan lmne kadar onun katibi ve kanlar olarak Warner Hollanda sefaretiyle yakn temasta idi. 1647de maslahatgzar Copsun lmyle Hollanda sefaretindeki boluktan istifade etmeye alan stan b uldaki ngiliz elisi Thomas Bendisch48 ve Fransz eli si Jean de la Haye Vandelet 49 eskiden olduu gib i Osmanl topraklarndaki Hollanda vatandalarnn himaye sini uhdelerine alm ak istiyordu. Bu artlar altnda Warner, stanbulda ikamet elisi olarak tayinini talep etti. Hollanda Cumhuriyeti derhal karar alm ak mecburiyetindeydi. nk Hollanda vatandalar ngiliz himayesine verildii takdirde Hollanda m illeti 1612 ahdnmesinden nceki statsne geri dnm olacakt.50 Levinus Warnera. nihayet geici olarak Holanda m illetinin tek tem sil

car, Francesco de Brosses grevi devrald. Fakat bu sefer Sta ten Generaal stanbula tam akredite bir bykelinin gnderilmesinin daha fazla ertelenemeyeceinin farkn dayd. Aksi takdirde Hollandann Levanttaki durum u tehlikeye decekti. 30 Eyll 1665de bir avukat olan Joris Croock elilie tayin edildi. Fakat ksa bir sre sonra

Croock ve m aiyetinin daha stanbula ulaamadan, Raguzada depremden hayatlarn kaybettikleri haberi ulat.52 Bunun zerine 21 Temmuz 1667de Staten Generaal bir baka avukat olan Justinus Colyeri Bb- lye eli tayin etti. Colyer 25 Mays 1668de kym etli hediyelerle bir likte stanbula ulat.53 4 Rebilevvel 107954 gn de IV. Mehmed tarafndan Edirne sahrasnda huzura kabul edildi. Colyerin en bata gelen grevi, Levanttaki Hollan da ticaretini ihtilaflara mahal brakmayacak bir ekilde pdihtan yeni bir ahdnme alm akt. Staten Generaalin kendisine teamllere uygun ve muteber bir stat verme d iin i iddia eden meslekdalar, Colyeri yeni grevinde tebrik etmek iin davet etmediler. stanbuldaki diplo m atlar kendilerine gre daha aa seviyede olan H ollan da temsilcisine hogeldin demeyi lzumsuz addettiler. Aslnda Osmanl Devleti mukim ve tam yetkili bykel iler arasnda ayrm yapmayp hepsine birden eli de m ekteydi. Hatta yabanc elileri kendi devletlerinin Osm anl Devleti nezdindeki tam yetkili bykelileri de il, o devletin vatandalarnn, yani bir taifenin bir nevi kethdas olarak deerlendirmekteydi. Bu cmleden ola rak konsoloslarn da vazifelerine balayabilmeleri iin bir greve tayin edilen dier Osmanl tebas gib i pdihtan bir berat almalar gerekiyordu. Mamafih, dier elilerin Colyere takndklar tavr Bb- A lnin gznden ka mamt. Venedik ve Fransz elilii tercmanlarndan sorulduunda, Hollanda C um huriyetinin H agann g i diinden beri hibir zaman tam yetkili bykeli tayin etm ediini, Colyerin nvannn da maslahatgzara denk olduunu sylediler. Bylece ancak kendisine bykeli sfat verildikten sonradr ki pdih HollandalIlara yeni bir ahdnme verm itir.55 Colyer tecdid olunan ahdnme-i hmyunu 9 Z il kade 1091 / Kasm 1680 tarihinde dzenlenen bir mera sim le Sadrazamn elinden ald. Hollanda m illeti bu su retle ahdnmeleri srasyla 1673 ve 1675 yllarnda yeni
I SYASET

cisi nvau verildi. timatnamesi de 1655de gnderildi. Fakat Girit muharebesinde H ollandann faal olarak Venediki destekledii haberleri zerine Warner Bab- A lide pek de ho karlanm ad.51 1656 ve 1663de bir Osmanl paasnn esir edilm esi ve m allarnn yama edilmesi tansiyonu iyice artrd. H atta Warner 1663de bir sre hapsedildi. Osmanl hkm etinin verdii szle re ramen Hollanda kapitlasyonlar 1634den beri yeilenmemiti. Pdihn tahta ktnda otomatik olarak yaplan tecdid de yerine getirilm em iti. 1665de W arnerin lm ile Osmanl topraklarn daki H ollandallar bir kez daha korumasz kaldlar. Warnern yannda kanlar olarak alan HollandalI bir tcO SM A N LI

lenen Fransz ve ngilizlerle ayn statye ykseltilm i oluyordu. IV. Mehmed tarafndan verilen bu son ahdnmenin esaslar, kapitlasyonlarn 1914 yln d a ilg a edili ine kadar muteber kalm tr.56 Fakat yeni ahdnmenin veriliinden hemen iki yl sonra Colyer stanbulda lnce, babasnn elilikte kati bi ve Hollanda m illetinin muhasibi olan byk olu Jacobus Colyer geici olarak yerine geti. Resmi itim ad mektubu 1684de kendisine verilen bykeli sfat da 1688de stanbula ulat. Jacobus Colyer stanbulda ye tim iti ve ok iyi Trke biliyordu. Babasnn elilii esnasnda sefarette bulunmas ve stanbulun nde gelen Trk ve Rum aileleriyle olan yakn temas, Bb- A lde ki dier meslekdalarna kar bir stnlk salyordu. Jacobus Colyer ilk olarak ngiliz m eslekdayla beraber Karlofa Andlamasnda (1699), daha sonra Prut (1711), O sm anl-Venedik H arbinde (17 1 4-1 7 18 ), O smanlAvusturya Harbinde (1716-1718) ve Pasarofa Andlamasnda (1718) arabuluculuk yapt. Osmanl-Avusturya bar grmelerindeki performans dolaysyla Avustur ya imparatoru tarafndan kendisine 1703de Kutsal Ro ma mparatorluu kontu van verildi. Bu nedenle Osmanl vesikalarnda ad Yakomo Korte Kolyer eklinde gemektedir. Bu diplom atik faaliyetler Osmanl-Hollanda mnasebetlerinin gelimesinde byk rol oynamtr.

rak Hollanday 17. yzylda en byk deniz gc hali ne getirm ilerdi. Hollandann bu kalknm a devri bugn
Gnden Eeuw (A ltn a) olarak adlandrlmaktadr.

Byle byk bir deniz gcnn, douda Basra Kr fezinden batda M acaristana kadar geni bir corafyada ticaret yollarna hakim , bir i deniz olarak Karadenizi elinde bulunduran, Akdenizdeki donanmasyla, gl ordusuyla, devrinin en kudretli devletlerinden olan Osm anl Devleti ile aradaki mesafenin uzaklna ramen ok yakn ticari ve diplom atik ilikide bulunmas gayet tabiidir. 17. asrn balarnda Hollandann d ticaretinin
% 4 0 m Osmanh Devleti ile yap t dikkate alnacak

olursa, O sm anl-H ollanda m nasebetlerinin seviyesi hakknda bir fikir edinmek mmkn olur. 18. asrdan itibaren ngiltere ne geerek b ilindii zere 19- asrda sadece ticareti deil, Osmanl siyasetini, hatta i ilerini dorudan etkiler hale gelm itir.

18 Y zyln O rtalarna K adar stanb uldaki H ollanda Tem silcileri.


Cornelis HAGA ( 1 6 1 2 -1 6 3 8 ) bykeli, Hollan

da'ya dnd.
Henric COPS (16 3 8 -1 6 4 7 ) maslahatgzar, stan

bul'da ld.
Nicolas GHSBRECHTl (1647-1654) m aslahatg

SONU
16. asrn ortalarna kadar spanyaya tbi olan Hol landa, nce V. Charles, daha sonra II. P hilip in uygula d mezhep basklar neticesi ayaklanarak 1574de bam szln kazanmtr. 1579da Gney eyaletlerinin b irliini ve imparatora sadakatlerini ilanndan sonra en by Hollanda olmak zere yedi Kuzey eyaletinin kendi birliklerini kurm alaryla ortaya kan Hollanda Cumhuriyeti (United Provinces) daha nceki ticari b iri kim lerini kullanarak ok hzl bir ilerleme kaydetmitir. Ispanyann uygulad iktisadi ambargolar bu ilerleme yi durduramamtr. spanyann igalinden nce Antwerpte Avrupann ticaret ve deniz nakliyat merkezini kuran mteebbisler, merkezlerini Amsterdama taya

zar, stanbul'da ld.


Levinus WARNER (1654-1665) maslahatgzar, s

tanbul'da ld.
Joris CROOCK (16 6 7 ) stanbul'a gelirken Ragu-

za'da ld.
Jusnus COLYER (16 6 7 -1 6 8 2 ) bykeli, stan

bul'da ld.
Jacobus COLYER (16 8 2 -1 7 2 5 ) bykeli. Cornelis CALKOEN (17 2 6 -1 7 4 4 ) bykeli, Hol

landa'ya dnd.
Jean Charles des BORDES (17 4 4 -1 7 4 7 ) maslahatg

zar.
Elbert DE H0CHEP1ED (17 4 7 -1 7 6 3 ) bykeli.

SYASET

Roger Lockyer, Habsburg and Bourbon Europe 1470-1720, NY: Longman, 1988, s !5 3 . 2 3 Roger Lockyer, Ibid, s. 218. Fransa'daki kk bir prenslik olag Orangea varis olmasndan dolay W iiliam 'a, Orange Prensi ad verilm i, Hollanda bamszln kazandk tan sonra da bu van srdrmtr. Hollanda'da W illiam van Oranje adyla anlmaktadr. 4 Austos 1566'da Antwerp'te kan isyanda, halk kiliseleri basarak elleri ne geirdikleri btn ikonalar sokaklarda krdlar. kona syan daha son ra dier ehirlere de yayld. Calvinist papazlar halkn galeyann nleye mediler. K iliseler yamalanarak deerli ikonalar fkeli kalabalklar tara fndan paraland. 5 3 Ekim 1574'deki bu zafer Leiden'm ve dolaysyla H ollanda'nn kurtulu gn olarak halen kutlanm aktadr. Leiden direniinin bir mkafat olarak 1575 ylnda burada bir niversite kurulm u ve Protestan din adamlar yetitirilm eye balanmtr. Leiden niversitesi bugiin dier blmlerinin yamsra arkiyat aratrmalarnda dnyann nde gelen niversitelerinden olup ktphanesinde son derece kym etli eserlerden oluan bir de Trke yazmalar koleksiyonu mevcuttur. 6 P.j.A:N. Riettbergen, A Slort History of the Netherlands, Amersfoort: Bekking Publishing, 1998, s 76. 7 Prens W illiam lkenin huzurunu bozmak, isyankar, insanlk dman, Hrisriyan dnyasnn vebas ve hain oimakJa sulanmaktadr. W illiam hakkndaki itham lar ve mdafaanamesinin ngilizce tam metni iin bak nz: L. H. Lehmann, The Drama of W illiam of Orange, NY: Agora Pub~ lisling, 1937. Prens W illiam bugn Hollanda'nn Delft ehrindeki Nieuwe Kerk (Yeni Kilisemde gmldr. 8 Halil nalck, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, Cambridge: CUP, 1994, s 373. 9 Alexander De Groot, The Ottoman Empire and the Dutch Republic, Le iden: Nederlands Historisch-Archaelogisch Instituut, 1978, s 84.

17

I. W allerstei, The Modern World System, New York: Academic Press, 1974, s 21 2.

18 19

Halil nalck, Ibid, s 189. Bretoni, yahut burton denilen bu kalyonlar yksek bordal olup 30-40 top tayabiliyorlard, Daha sonra 2-3 kat olan ve gvertesinde 90 adet top ta yan modelleri ina edilm itir. O devir iin bu kalyonlar bir sava makinas saylyordu.

20

H alil nalck, Ibid, s

366.

21

G izli olarakyrtlen bu temaslarn m ahiyeti hakknda kapsaml bir ara trm a tarafmzdan yaplmaktadr. Bu konuda baz ipularna rastlanmakla birlikte detayl bilgilerin elde edilmesi iin etrafl almalara ihtiya vardr.

22

Alexander De Groot, Ibid, s 86-87; Osmanl-Hollanda iktisadi mnase betleri hakknda Utrecht niversitesi'nde doktora yapan ve ok yaknda tezini teslim edecek olan Mehmet Bulut'un gm rkler ve lim an kaytla rna dayanarak yapt aratrmalar, Hollanda'ya kapitlasyonlar verilme den ok nce, Amsterdam tccarnn sadece kendi adna deil, bilhassa Hamburg ve dier limanlardan da Osmanl lkesine ticaret em tias getir diine dair nemli bilgiler vermektedir.

23

Bosscha Erdbrink, At the Treshold of Felicity: Ottoman-Dutch Relations During the Embassy of Cornelis Calkoen at the Sublim e Port 1726-1744, Ankara: TTK Basmevi, 1975, s 2.

24 25 26

Jonathan Israel, Ibid, s 97. Jonathan Israel, Ibid, s 99Artus Thomas, Contivation De L'Histoire Des Tvrcs, Depvis Q vi'ls Se Fvrent Redvs, A. Roven, Chez lean Berthelin, MDCLX, s850-851.

27

P.J.A:N. Riettbergen, Ibid, s 55; 15. asrn sonlarndan itibaren din adam lar ve asillerden oluan ehir m eclisleri, yani Estates, ilk defa 1464 yln da bugnk Belika'nn Bruges ehrinde toplanarak biraraya geldiler. Bundan sonca Felemeke Staten Generaal, ngilizce States-General ady la anlmaya balanan bu konsey, ehirlerden seilen temsilcilerden meyda na gelip, devletin d siyasetini de yrtm ekteydi. Osmanl vesikalarnda ki ad "stad Ceneralleri"dir

10

Feridun B e, M neat's-Selatin, stanbul: 1849, c II, s.450-452: "...Flandra ve spanya m emleketlerinde Luteran mezhebi zere olan beler ve bezadeier ve sair Luteran mezhebi aya n mektubumuz vasl olcak malumunuz ola ki, ...siz dahi puta tapmayub kiliselerden putlar ve suret ve nakuslar redd edb Hak teala birdir ve ve hazret-i sa peygamberi ve kuludur deyu itikad edb ...ve Papa denilen b din-i H alikn bir bilmeyb hazret-i sa aleylisselama tanrlk isnad edb elleri ile yaptklara put lar ve suretlere tapub ...siz Papaluya kl ekb daima anlar kati eylednz ecilden merhamet-i ahane ve evket-i mlknemiz her vehile si zin tasarrufunuza masruf olub karadan ve deryadan her hal ile size muavenet-i husrevnemiz zuhura gelm ek ve ol zalim -i b di elinden sizi halas ve Hak dine sevk etmek lazm olmudur... dahi her ne ylda ve ne zaman da Papa b dinine asker ceng etmek murad ednrsenz ana gre itmad olunur ademlernz yce asitanemize gnderb mezbur kulumuz ile maan ahvalinz bildresiz ki tayin eylednz zamanda asakir-i mansuremiz gnderlb gerei gib i muavenet oluna..."
34 28

Bosscha Erdbrink, Ibid, s

3.

29
30

Alexander De Groot, Ibid, s 97. Bosscha Erdbrink, Ibid, s 5. Akdes N im et Kurat, Trk-ngiliz M nasebetlerinin Balangc ve Geli mesi, Ankara: A.. DTCF Y aynlar, 1953, s 116.

31

32

"Kapudanm ve sair vzera-i izamm mnasib grdkleri zere, Flandra vilyetlerinden Holandiye ve Zelandiye ve Frizlandiye ve Gilderlandiye nam drt pare vilyetlerin tccar tayifesi ngiltere kraliesi bayra altnda gelb..." Akdes N im et Kurat, Ibid, s 206.

33

Bayrak meselesinin teferruat iin baknz: H alil nalck, "mtiyazat", EI2, c IV, s 1184, Akdes N im et Kurat, Ibid, s90-91; M bahat K tkolu, Osm ani-ngiliz ktisadi Mnasebetleri, Ankara: s 39-45.
1

II

Feridun Be, Ibid, s 458-460: "...Cezayir-i arb belerbeisi A li Paa edam allah ikbalehuya irsal olunan arzuhaliniz gelb vasl oldu. Mazmunun da Hristiyanun taaddisinden ikayet edb atabe-i ulyadan muavenet ve mzaheret taleb eylednz; ...a'da-y din zerine ne ylda ve ne za manda hareket ve hcuma mecal ve iktidarnz olacak ise ana gre... sdde-i saadete ademleriniz gnderb..."

M ays

1612.

35

Haga'nn kabul tarihi Naima tarafndan u ekilde tasvir olunmaktadr: "Frenk diyarnn canib-i imalisinde Bahr-i M uhit kenarnda Felemenk memleketine vali olan Flandr dukas tarafndan hediyeler ile irsal olunan ka'asd ve tccarn sefineleri gelb esnaf ticaret em tias getrb yine di yarlarna tevecche izin rica ettiklerinde skdar baesinde elileri bisat busi-i atabe-i aliyye ile ereflenerek izin verildi".

12 13 14 15 16

O alarda Mslman olanlar iin "Trk oldu" ifadesi kullanlrd. Jonathan Israel, Dutch Primacy, s3. Jonathan Israel, Ibid, s21. Jonathan Israel, Ibid, s27-28. Jonathan Israel, Ibid, s409.
O S M A N II I J J j l

36

Eli kabulnde sarayda tertiplenen merasim iin baknz: "Tevk' Abdurrahman Paa Kanunnamesi" M illi Tetebbu'lar M ecmuas, s 511; M bahat K tkolu, "XVI. Yzylda Fevkalade Elilerin Arlanmas", Prof.Dr. smail Ercment Kuran'a Armaan, Ankara: 1989, 199-231; A li brahim Sava, Osmanl Elilerinin Resm-i Kabul Protokolleri, Ege niv.

SYASET

Tarih ncelemeleri D ergisi, c XI, 1996, 111-124; M ehmet pirli, "Eli" TDV slam Ansiklopedisi, c. 11, 3-5. 37 Hollanda'ya verilen bu ilk ahdnmenin orijinali bugn La Hey'de Hollan da Devlet Arivi, Staten Generaal, Secrete Kas, 1.01.08, 12 593.15'de ka ytl olarak muhafaza edilmektedir. 1634 ve 1680 yllarndaki tecdidier de 12593.47 ve 12593.69 numaraldr. 1612 ve 1680 Ahdnmelerinin transkribe edilm i m etinleri iin baknz: Alexander De Groot, ib id, s 233-246^-Blent Ar, Conflicts Between the Dutch Merchants and the Ottoman Local Authorities According to the "Felemenk Ahdnme Defte ri Dated 1091/1680, Yaynlanmam Master Tezi, Bilkent niv. 1996, s 48-62. Has Theunissen ise U trecht niversitesi Edebiyat Fakltesi'nde 1984 ylnda hazrlad Een Diplomatieke Analyse va de Ahdnme adl doktora tezinde her ahdnmenin diplom atika bakmndan tahlilini yapm, fotokopileriyle birlikte transkribelerini de vermitir. 38 H alil nalck, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, s 374. 39 Ben Slot, "De D iplomatieke betrekkingen tussen Nederland en het Osmaase R ijk", Topkap & Turkomanie, Amsterdam: De Bataafscle Leew, 1989, slO; ayrca Trke tercmesi, "Hollanda ile Osmanl mparatorlu u Arasndaki D iplomatik likiler", O smanllar& Hollandallar, stan bul; 1990, s 8 . 40 O rijinal ad: Directeuren van den Levantschen Handel en de N avigatie op de Middellandsche Zee. 41 42 Bosscha Erdbrink, ib id, s 10. Alexander De Groot, "The Organization of W est European Trade in the Levant, 1500-1800" Companes and Trade, Leiden:1981, s 235. 43 Alexader De Groot, ib id , s 237-238.

44

Alexander De Groot, The Ottoman Empire and the Dutch Republic, s 215.

45

lk Hollanda konsolosluklar: Halep, skenderiye, Livorno, Scio (1612), Larnaka, Andro, M ilo, Mora (1613), zmir, Venedik (1614), Cenova (1615), Cezayir (1616), Zea (1620), Tunus (1626). Bu konsolosluklar iin baknz: Alexander De Groot, ib id , s 215-217.

46 47 48 49 50 51 52 53

Bosscha Erdbrnk, ib id , s 16-17. ib id, s 20. ib id, s 2 2 . Alexader De Groot, ib id , s 226. Alexander De Groot, ib id , s 227. Bosscha Erdbrink, ib id , s 21. 6 Nisan 1667. Colyer'in getird ii hediyeler arasnda zeri Osmanlca harflerle yazl bir yerkre, ve Jaszon tarafndan hazrlanan Atlas M ajr da vard. Sultan IV M ehmed'in em riyle bu atlas El-DmekO tarafndan Trke'ye tercme edilm itir. Bu tercme bugn Topkap Saray Ktphanesi Badad ks m nda No: 325-333'de kaytl olarak muhafaza edilm ektedir. Bu konuda daha fazla bilgi iin baknz: Ekmeleddin Ihsanolu, "Bat B ilim i ve Osm anl Dnyas: Bir nceleme rn e i Olarak Modern Astronominin Osm anl'ya G irii", Belleten, c LVI (1992).

54 55

12 Austos 1668. Evail-i Ramazan 1091/25 Eyliil-4 Ekim 1680 tarihli ve nc Hollanda ahdnmesi.

56

Alexander De Groot, Ibd, s 228.

O SM A N LI M

SYASET

XVI-XVIII. YZYILLAR OSMANLI-SAFEV SAVALARI


dr.

H s a m e t t in

m e m m e d o v k aram an ly

A Z E R B A Y C A N B L M L E R A K A D E M S A R K Y A T E N S T T S / A Z E R B A Y C A N

yy. boyunca dnya siyasetini etkileyecek g ce sahip Trk-M slman devleti olan Os* zn birka yzyl nce koyulmu Safevi Devleti, Osm anl dm anl fikri zerinde birleen Avrupa devlet leri tarafndan alet olarak kullanlm akta devam ediliyor du. Safevilerle olan siyas ilikileri boyunca gerek As yada, gerekse Avrupada at sava cephelerinde ayn ekilde baarl olan Osmanl im paratorluunun Sultan III. Murad (1574-1595) dneminde balayarak Safevi devletine kar uygulayaca politikann baz nemli iz gileri ortaya kyor. 1514 tarihli aldran savandan 1553 tarihli Nahcvan seferine kadar geen 40 y llk dnem iinde, genel likle Avrupa devletleri ile sava halinde bulunan ve zafer ler kazanan Osmanl im paratorluu, Doudan gelen ideoloji tehdidi ile lke iinde siyas istikrar bozan Safe vi D evletine kar sadece ceza uygulayc seferlerle yetinsede, Sultan III. Murad dneminden balayarak, formlam Dou politikasn uygulam tr. Karadeniz kylarn a km ak iin tm Kafkasyay ve Bat Trkstan (eybaniler devleti) ele geirmek is teyen Safevi devletinin politikas karsnda Osmanl m paratorluunun da Kafkasyay ele geirerek, Hazar de nizine km ak, Rusyann gneye, Safevi devletinin ise kuzeye (Kafkasyaya) ve D o uya (Bat T rkistana) do ru yaylm asn engellem ek, eybaniler devleti ile siyas ve asker ibirliine geerek, Rusya ve Safevi devletinden gelen tehdidi aradan kaldrm ak ve devletinin btnl n korumak amac vard. Osmanl mparatorluu ile Safevi D evletinin pek yolu zerinde bulunm alar da onlarn ilikilerin i olum suz etkilem iti. Her iki devletin de bundan yararland
O SM A N H g g

halde, Osmanl-Safevi ilikilerinin sk-sk aksad d nemlerde Safevi D evletinin yneticileri Osmanl mpasni olarak dlam ak amacyla, gerek Safevi D evletinden kan, gerekse Dou devletlerinden gelerek Safevi Devle t inin topraklarndan geip, Osmanl mparatorluu ara clyla Avrupa devletlerine gtrlen m allarn, m aliye ti ucuz olacak, diye Kafkasyadan geerek Rusya aracl yla Avrupa'ya gtrlm esi yolundaki giriim leri ve bu isteklerini uygulam as, Osmanl m paratorluunu eko nomik ynden zayflatacak faktrler olarak deerlendiril diinden dolay pek y o lu n u n bir devletin siyas istek lerine alet olmamas iin Osmanl mparatorluu Safevi D evletine kar sert bir tavr alm ak mecburiyetinde kal m t. XVT-XVIII. yzyllar Osmanl ve Fars dillerinde yazlm kaynaklarn hepsinde Osmanl-Safevi savalar sadece din/mezhep uruna sava olarak nitelenm iti. Gerekten de bu iki devletin ilikilerinde gerek sava, gerekse skunet dneminde szn ettiim iz faktrden kaynaklanan soukluk olmu, bazen de gndemde olmu bu din/mezhep konusu o kadar etkileyici olmu k i, Osmanl Safevi devlet adamlar iki lke arasndaki ilikile rin normal olabileceini sadece resm mezheplerden ol mayanlarn din ibadetlerine engel olunmamas art ile alakal gryorlard. Bundan dolay bu konuya 1555 ta rihli Amasya Bar Anlamasnda da yer verilm iti. Osmanl-Safevi ilikilerinde din/mezhep (snni-ii) faktrnn nemi 1578 ve 1723 tarihlerinde balam Osmanl-Safevi savalarndan nce Osmanl m ftleri ta rafndan verilm i fetvalarda aka grlyor. Bu fetva larda ele alnan konulardan da din/mezhep faktrnn iki devletin ilikilerinde ciddi sorunlar oluturduu ve
SYASET

m anii m paratorluuna kar ideolojisinin ratorluunu uluslararas ekonomik ilikiler sisteminden

bu sorunlarn savalar iin esas olduu anlalyor.1 Fakat bu faktrn Osmanl-Safevi ilikilerinde siyas amacna ulamak ve asker zaferler kazanmak iin bir ara olarak k ullan ld, O sm anllarn Safevi D evletine bal top raklar ele geirdikten sonra uyguladklar politikadan belli oluyor (Konunun bu ynn aada ele alacaz.) Grld gib i, XVI-XVIII yy. Osmanl-Safevi ilikilerinin karekterini etkileyen faktrlerin iinde je opolitik, ekonomik ile d in faktrler yer alm ve bu fak trlerin iki devlet arasndaki ilikilerin eitli aamala rnda nemli rolleri olmutu. Bu yazda 1578-1590 tarihleri ile 1723-1735 tarih leri arasnda yaplm Osmanl-Safevi savalar srasnda ortaya km gler, onlarn nedenleri ve m ahiyeti (ka rakteri) ile bu gler sonucu Azerbaycan eyaletlerinin, zellikle Gence-Karaba ve Revan eyaletlerinin etnik ya psna etkisi konusu Osmanl kaynaklarna, il nce taputahrir defterlerine dayanlarak aklanacaktr. Safevilerle ilg ili aratrmalarda iiliin Safevi Dev le tinin resm ideolojisi olmasndan dolay Safevi Devleti iin ii Safevi D evleti, Kzlba Safevi D evleti bu tr ifadelerin kullanlm as doru ise de, bu devletin m sl man halknn hepsinin ii olmasn vurgulam ak iin k ul lanlmas hatal olmann yansra, gereklikten de ok uzaktr. B elli olduu zere Safevi ahlarndan I. smail ide olojisi iilik olan bir devleti byk corafya zerinde kurm ay amalyordu ise de, onu Akkoyunlu D evletinin topraklar zerinde kurm aya muvaffak olmutu. Fakat kurduu devlette yaayan insanlarn hepsinin ii olmas iin g kullanm aya bile el attysa da, bunu insanlarn tepkisinden dolay, baaramad ve ah I. smail iini dev let kurmak ve iiii i onun resm ideolojisi seviyesine kal drm akla bitirm ek zorunda kald. ah I. sm ailden son ra dier Safevi ahlan da iiliin lkede yaygnlam as uruna abalar gstermelerine ramen, Safevi Devlet inde yaayan insanlarn birksm Snniliinde kalm ve bu durum Safevi D evletinin dalm asna kadar devam etm iti. ounlukla snn olan irvan eyaletinin yansra, Boral ve Kazak blgelerinin insanlar da snn id i ler. Bu insanlara XVI yy.n sonlarnda iiii i kabul ettir me teebbs yaplm t. rnein, snn olmalarndan dolay Horasana srgn olunacak Kazak ve Karamanl
O SM A N LI

cemaatleri iiii i kabul etmek zorunda kalm lard. XVI yy.n sonlar ve XVII yy.n balarnda bu tr olaylar o kadar yaygnlam k i, ah I. Abbas (1587-1629) dnemi tarihisi skender bey M ni (Trkman), snn oldukla r halde iiii i kabul etm i, fakat Osmanl idaresine ge tikten sonra tekrar Snnilie dnen insanlar (cemaatler) iin Safevi ii toplumunda dnk denildiini yazyor du. Bu tr hareketlerinden dolay kaar, alpaut, saadlu, pazuki, kazak, karam anlu, emseddinli, haclar vb. cema atlere dnk denilm iti.2 Resmi ideolojisi iilik olan Safevi devletinde snn halkn bu tr m anevralarnn, ilk nce onlara kar uygu lanan baskdan kaynaklandn gstermektedir. Snn halka kar Safevilerin basks, onlarn kati edilm esi Osmanl-Safevi savalar srasnda yer alm t. 1578 tarihin de Osmanl idaresinde olan Ere kalesine saldran Gence hakim i mam K ulu Han, kaleyi aldktan sonra, burada snnileri kltan geirm i, kadn ve ocuklar ise esir et m iti3. 1603 tarihinde ah Abbasn serdarlarndan Kara m anl Zlfikar Han, Nahvan ehrini Osmanllardan geri aldktan sonra, O sm anllara yardm c olmalarndan dolay, Nahvan ehrinin snniler oturan mahallesinde katliam yapt kaynaklarda yazldr.4 1606 tarihinde Genceyi O sm anllardan geri alm ah I. Abbas, Osm anllara yardm etmi dnkle re ceza verilm esini buyurmu ve Genceye yakn yerde bulunan, Osmanllarn Hasansuyu nahiyesi adn verdikleri blgeden akan Hasanay nehri kysnda 2.5 bin dnk5, Ravzat asSafeviyye yazar Gunabadiye gre ise, ah I, Abbasn emri ile bu blgede 8 bin Osmanl ve 4 bin dnk k at ledilm iti.6 1607 tarihinde emahy ele geirmi ah I. Abbas kaledeki dnkleri sertlikle ldrmt. Bu s rada O sm anllara hizmet etmi kale yneticileri cezadan kurtulm ak iin dnkle rin kati olunmasnda byk gayret sarfetmilerdi.7 Fakat sava d dnemlerde snnilerin k atli olay belli deil. Buna ramen Osmanl sultanlar irvanda yaayan snnilerden, ii Safevilerle kar yardm gsteril mesini dileyen m ektuplar da alm lard. Bu m ektuplarn irvanda siyas olaylarn iddetlendii dnemlere rastla d iin snnilerin yardm dileinin iilerin basksndan m , veya siyas sorunlarla ilg ili olduu zerine kesin fikir sylemek ok zor, nk snn veya ii olmasna ramen,
SYASET

XVIII yy.n II. yarsnda siyas olaylarn onlarn aleyhin de gelitii iin tm Azerbaycan hanlar O smanllardan yardm dilem ilerdi.8 * Herhalde Osmanl-Safevi siyasi ilikilerinde din ko

rin nedenlerini deerlendirirken, bunlarn hibirisinin bouna yaplm ad anlalacaktr. 1579 tarihinde Revan (ukursad) beylerbeyliinde

Osmanl ordusunun Safevilerle yapt baarl savatan sonra, buradan (arabhane nahiyesinden) Ermeni tarihi si Zarl Ohannesin verdii b ilgiye gre 60 bin,12 Osmanl kaynaklarna gre ise 20 b in ,13 ayn yld a irvan ve Gence-Karaba eyaletlerinden 20-30 bin kadar,14 Nahvan sancandan ise 40 bin kii esir ed ilm iti.15 1585 tarihinde Tebriz ehrini ele geirmi Osman lIlar 15 bin kiiyi katletm i, kadn ve ocuklar ise esir etm ilerdi.16 Osmanllarn Tebrizi ele geirmelerinden sonra ah I. Abbasn emri ile ok sayda Tebrizli ehir den kartlm ve sfahan ehri civarna yerletirilerek, burada onlarn Tebrizabad adl bir mahallesi oluturul mutu. 17 1588 tarihinde O sm anllarn Geceyi ele geirm e lerinden birka gn nce Gence hakim i kaarlardan olan Muhammed Han 40-50 bin haneden ziyade Kaar, Trk men, Yirm idrtl ve dier uluslar Gence ve evresin den kartp, Arasbar nahiyesine yerletirm iti. Osmanl ordusunun onlar takip ettii duyulunca, Arap nehrini gemek isteyenlerin 1/3 suda boulmu, bir ksm kat ledilm i, dierleri ise kurtulm utu.18 Bu dnemde ok sayda gler de olmutu. 1579 ta rihinde Revan eyaleti Abaran nahiyesinde oturan snn Trkmen beylerinden Ali Bey 3 binden ziyade hane ile Kars toprana gemesi iin Lala Mustafa Paadan yar dm dilemi ve bu yardm ona gsterilm iti.19 1583 tari hinde ele geirilen Revan ehri ve eyaleti bsbtn bo alm, burasnn mslmanlar A rda ve baka yayla lara kam, Revam ile kylerinde ise yalnz Ermeniler kalm t.20 Ayn durum 1590 tarihli Osmanl-Safevi anlama sndan sonra yaplan tefti sonucu da ortaya km t, tef ti sonucu belli olmu k i, sava srasnda Gence-Karaba eyaletinde 2 bin hane insan Kahete, ok sayda insan da irvan eyaletine g etm iti. Tebriz eyaletinde oturanlar da dier eyaletlere g etm ilerdi.21 1603 tarihinde Nahcvan O sm anllardan geri al
m al ordusuna engel olmak amacyla ah I. Abbas bu
SYASET

nusunun gndeme gelm esinin balca nedeni, Safevileri snnlere veya O sm anllarn iilere kar olan bas ks deil, dnya politikasn etkileyen, yrtt poli tika ile Mslman aleminde slm n ve tm mslmanlarn koruyucusu vasfn kazanm bir devletin (Osmanl imparatorluu) btnlk prensibini din ve devlet ve ii propagandas ile siyas istikrar bozmaya ynelik poli tika uygulayan devlete (Safevi devleti) kar ayn usl ile tepki gsterilmesi karar idi. te bununla ilg ili olarak 1578 ve 1722 tarihlerinde Osmanl m ftlerinin verdik leri fetvalar jeopolitik am alarn Avrupa devletlerinden sakl tutm ak bakmndan Osmanl hkm etinin en baa rl diplomatik manevras olarak deerlendirmek m m kn. Osmanl m ftlerinin (iilerin cezalandrlmasn resmen bildiren) fetvalar ile Osmanl-Safevi sava sra snda grlen insan gleri ve kaderi arasnda bir ilik i nin olmas sorusunu cevaplandrmak iin fetvalarn ieri ine bakalm. 1578 tarihinde Lala Mustafa P aaya verilmi be maddelik fetvaya gre, Osmanl sultanna asi, kendileri nin de kafir olmalarndan, K uran- K erim i ve eriati is tihfaf etmelerinden, eriat kitaplarn tahkir ve yakm ala rndan, din adamlarnn ihanet ile krm alarndan, Hz. Ebubekir ve Hz. mere la net etmelerinden, Hz. Aieye dil uzattklarndan, Hz. M uhammedin (s.a.v.) zatna le ke srmelerinden dolay iilerin (kzlbalarn) katli eran helal saylm t.9 1722 tarihinde verilmi fetva da ierii bakmndan 1578 tarihli fetvaya benziyor. Sadece bu fetvada Safevi Devleti iin diyarlar daru 1-harbdir" ve zerlerine ahkam-i mrtedin icra olunur, diye karar v erilm iti.10 1578 tarihli fetvann 1722 tarihli fetvadan farkl olan ok nemli yn, O sm anllarla savaa girm i ii (kzlba) askerlerine yardm c olmayarak, ehirlerde ve kylerde kendi halinde salah zerine olanlara dokunulmamasnn vurgulanm asdr.11 1578

ve 1722 tarihli fetvalarnn nda Osmanlm Safevilere kar 1605 tarihinde harekete geen Os-

Safevi savalar srasnda esir alnm alarn, katlerin, gle-'


O S A IA K L I I

yerlerde oturan insanlarn buralar brakr, Safevi Devlet ini i blgelerine g etm eyi, ordu serdarlarna ise evle ri ve tarlalarn yaklm as emrini vermiti. Safevi Devleti tarihinde ok kullanlan bu usuln uygulanmasndan sonra 60 bin,22 dier b ilgilere gre ise 70 bin23 kii (mslman ve hristiyan) srgn olunmutu. Revan eya letine gelmi Osmanl ordusu bu yerlerin kimsesiz oldu unu grmt. ah I. Abbas, O sm anllara yardm ettiklerinden do lay, 1614 tarihinde irvan ve Gence-Karaba eyaletle rinden 15 bin dnk ailesini,24 Osmanl ordusunun hareketinden nce ise, Tebriz, Gence ve baka eyaletler den 10 bin aileyi lkenin iine srgn etm iti.25 1635 tarihinde Revan ehrini ele geirmi Sultan IV. M uradn (1623-1640) emri ile 4-5 bin ii (kzlba) hanm lar ve ocuklar ile -drt saat iinde Revan terketm ilerdi.26 1723 tarihinde balam Osmanl-Safevi savalar srasnda da aynen XVI-XVII yy.da olduu gib i ok sa yda insan esir edilm i ve g etmeye zorlanmlard. Osmanl ordusunun Revan eyaletine hareketi srasnda bu eyaletin Srmeli nahiyesinde 80, uregel, Abaran ve d i erlerinden 226 kyn insanlar Kars ve Bayezid eyalet lerine g etmilerdi. 1725 tarihinde bu insanlarn tek rar yurtlarna yerletirilm esi zerine Sultan III. Ahmet (1703-1730) ferman verdiyse de,27 1727 tarihli Revan eyaleti mufassal defterine gre, adgeen nahiyelerin ky lerinin ou hali an er-reaya olarak kaydedilm ilerdi. Szn ettiim iz deftere gre, bo kalm kylerin say snn 89 ve mezra olarak kaydedilerin saysnn 120 oldu unu da buraya ilave edersek, Kars ve Bayezid eyaletleri ne g etmi 306 kyn insanlarndan sadece 97 kyn (% 31.7) insanlarnn yurtlarna dndklerini syleeybiiiriz.28 J. Hanwayin yazdna gre, Osmanl ordusu Re van ehrine kadar getii yerlerde Garetlerle uram ve 20 bin kadar erkek ve kadn esir etm iti.29 Keman Mus tafa Aa ise bu eyalette 10 bin kadar kzlba ve Ermen inin katledildiini, 15 bin kadn ve ocuun esir edil diini yazyordu.30 1724 tarihinde Revan ehrini ele geirmi Osmanllar ehir halkndan Osmanl idaresini kabul etmeyenle
O S M A N tl I

re ehirden kp gitm esine izin vermi ve ehir halk gn iinde Tebriz kapsndan karak, eyaleti terketmiti.31 Bu dnemde O sm anllarn Safevilerle yapt sa vata byk zorlukla ele geirilen ehir Gence olmutu. 1723 tarihinden balayarak Osmanllar Genceye yedi defa saldrm ve 1725 tarihinde zorlukla ehri ele geir milerdi. 1727 tarihli Gence-Karaba eyaletinin mufas sal defterine gre, Gence ehrinin insanlarnn hepsi eh ri terketm i, komu eyaletlere, az ksm ise Gence kazas kylerine yerlemilerdi. Issz olan ehirde hayat canlan drmak amacyla Osmanllar Gence civarnda bulunan ve genellikle Ermenilerden oluan kylerden birisini -K iisekend adl ky- sun olarak Gence ehrinin mahallesi yapm ve deftere kaydetm ilerdi.32 Ayn zamanda Gence-Karaba eyaletinin Yavlak karamanl, Berda, Bergat, elaberd, Dizak, ulender nahiyelerinin insanlar, O tuzikiler cemaatinin bir ksm sava ncesi Gence-Karaba eyaletini terketmi ve irvan eyaletine yerlem ilerdi.33 Yine Gence-Karaba eyaleti nin mufassal defterine gre, Osmanl idaresine gemek istemeyenler arasnda O sm anllara kadar bu eyalette oturan ahseven, Kebirli ve Kengerli cemaatleri de var dr. Bu cemaatler de irvan eyaletine, M uan ovasna g etm ilerdi.34 Rus kaynaklarna gre saylar 15 bin aile ve ii olan ahseven cemaati Osmanllarla sk-sk sava m lard.35 1727 tarihinde Osmanllarn tertip ettii Nahvan sancann mufassal defterinde baz kylerin mezraa olarak kaydedilmesinin nedeni, o kyde yaam insanla rn kzlba (ii) olmalarndan dolay kylerini terkettikleri ve bunun iin geri dnmeyecekleri nedeni ile ak lanm t. Bu tr notlar Dereleyez nahiyesinin ahyurdu, Erdi, Kerekelk ve Sall kyleri iin yaplm t.36 Nahvan sancann dier bo kalan kylerinin insanlar da ayn nedenle yurtlarndan g etmi olabilirler, nk Nahvan sancanda iilerin sadece 4 kyde oturmalar pek inandrc deil. Osmanllarla sava srasnda Nahvan sancann O sm an llara kadar insanlarn oturduu 315 kyn % 20sinin (69 ky) insanlar Nahvan sancandan getm iti.37
S Y A S T

Nahvan sancandan daha da zor durum GenceKaraba eyaletinde olmutu. O sm anllara kadar eyalet teki 1344 kyn 643 u (% 47.8), ahsevenlerin hepsi, Kebirli, Kengerli ve otuz ik ili cemaatinin de bir ksm , sylediimiz gib i, yerlerinden kalkm ve irvan eyaleti ne g etmilerdi. Gence-Karaba eyaletinden gler y le bir hz kazanm ki, birka nahiye, genellikle, ssz kalm t. rnein, Zegem-i U lya, Zars, Ketasf nahiye lerinde bir kimse kalmam, Hasansuyu, Tavus, Ahnc, Esrik, Karakaya, Trkenler, zegem-i Sufla, ncerud, Ba yat, H a-Snak, Ketak, Verende-Snak, Dizak, kcez, Arasbar, Hakari ve ulender nahiyelerinin kyleri nin % 50den fazlasnn insanlar yurtlarndan gm lerdi. Grld gib i, Osmanl-Safevi savalar sonucu yaplm gler ekilde olmutu. Birinci halde, (sn n) O sm anllarn zerlerine hareketlerinden dolay Azer baycan eyaletlerinin (ii) nfusunun O smanllarn idare sinde kalmak istemeyerek, kendisinin g etmeye karar vermesi; ikinci halde, Safevilere kar hareket eden Osmanl ordusu ile kar-karya gelerek, sava yapamaya cak Safevi ordusunun insan kaybndan kurtarmann yansra, Azerbaycan eyaletlerini ele geirerek Osmanh ordu sunun bu yerleri ssz (kimsesiz) grerek, uzun vade bu ralarda kalamamas iin, Safevi ahlar ve eyalet hakimle ri tarafndan Gence-Karaba, revan, irvan ile Tebriz eyaletlerinin ve Nahvan sancann insanlarnn yurtla rndan kaldrarak, Safevi devletinin ilerine doru g etmeye zorlanmas, nc halde ise, Azerbaycan ehir lerinin (kalelerinin) Osmanllara ciddi direni gstermi (ii) nfusun blgenin/elrin (kalenin) Osmanllar tara fndan ele geirilmesinden sonra esir edilerek, Azerbay candan kartlm as sonucu yer alm t. Sz konusu gler Azerbaycan eyaletlerinin etnik yapsn etkilemi ve rnein Gence-Karaba ile Revan eyaletlerinin nfusunun saysnda belirli bir d de ol mutu. Konu ile ilg ili bilgiler 1590 ve 1727 tarihli Re van eyaletinin, 1727 tarihli Gence-Karaba eyaletinin nufassal defterlerinde vardr. 1583 tarihinde Revan ehrini ele geirmi Osmanllar Trk-Mslman halkn Ar da ve baka yaylakla ra katn ve Revan ile kylerinde ise yalnz Ermeni ahalinin kaldn grm lerdi.38 1590 tarihli Revan eyaleti mufassal defteri ehrin ele geirilmesinden sonra geen yedi y l iinde tertib olu
OSMAN 'LI

nup hazrland iin, eyaletin etnik yapsnda baz de im elerin olduunu grmekteyiz. 1590 tarihinde Re van eyaletinin nfusunun etnik yaps 1583 tarihindeki durumdan biraz farklyd. 1590 tarihine doru Revan eyaletine ve Revan ehrine mslman halkn az bir ks m dnmt. Fakat etnik yapdaki durum Osmanl kay naklarnn 1583 tarihi iin verdii bilgiye benzer idi. rnein, 1583 tarihinde 406 aile kalm Revan ehrine sadece 29 Trk-Mslman ailesi tekrar gelip yerlemi ti. Geri kalanlar ise hristiyan (Ermeni) aileleri id i.39 Trk-Mslman nfusun bu kadar d gstermesi, Osmanl ordusunun karsndan geri ekilen Revan han Tokmak Hann, Revan (ii) halk beraberinde gtrme si ve ayn zamanda ii din adamlarnn da propagandas sonucu ortaya karlabildi. Herhalde ad deftere yazl insanlarn arasnda din adamlarnn olmamas (geri dn memesi) ehirden (ii) halkn g edilmesinde onlarn ro lnn az olmadn gstermektedir. 1583 tarihinden sonra Revan eyaletinin de etnik ya psnda deiim ler olmutu. Revan eyaleti mufassal def terinde 9.164 kiinin ismi yazlm , bunlarn da % 59-1i hristiyan (gebran), % 40.9u mslman idi. Fakat arabhane nahiyesinden esir olarak gtrlm insanlarn,40 eyalette yaplan savalar srasnda kati edilenlerin ve Abaran nahiyesinden g etmi snn Trkmenlerin sa ysn da gz nnde bulundurursak, Revan eyaletinin etnik yapsnda Trk-Mslman nfusun 1583 tarihine kadar ounluk oluturduu anlalacaktr. 1727 tarihli Revan eyaleti mufassal defterine gre, eyalette vergi m kellefiyeti tayan 15.662 kii olmu, bunun da 14.122si evli, 973 kii ise bekar (mcerred) idi. Adlar deftere kaytl olan bu kiilerin dini/etnik ya psna gelince, % 6 l.2 si Trk-M slman, % 38.8i ise hristiyan (Ermeni ve ingeneler) olmutu. Fakat Keman Mustafa A an n ve J. Hanwayin kati ve esirlerle ilg i li olan b ilgileri de gz nnde bulundurarak, Osmanl ordusunun da Revan eyaletine hareket ederken, sava he defi Ermeniler deil, ii Trkler olduklarndan dolay kati ve esir edilenlerin de ii Trklerden olduunu da buraya eklersek, Revan eyaletinde olan Trk-M slman nfusunun oluturduu % 6 l.2 yi m inim um olarak ka bul etmek gerekecektir. Ayn durum Revan ehrinde de vard. Ad deftere kaytl olan 752 kiiden 4 48 i Trk-M slman (%59-6),

71 SYASET

304 kii (% 40.4) ise hristiyan (Ermeni-ingene) idi.41 1724 tarihinde Osmanllar tarafndan Revann ele gei rilmesinden sonra kalenin Tebriz kapsndan kp giden lerin ii Trk halk olduunu hesaba katarsak, bu dnem Revan ehrinin etnik yapsnda Trk-M slman halkn byk ounlukta olduu anlalacaktr. Revan eyaletinden farkl durum Gence-Karaba eyaletinde olmutu. Byk glklerle ele geirilen eh re giren Osmanllar Gencede bir kim seyi bulamamlar -Zerrabi, Ozanlar, Akalmas, ahseven, Tavuku, Hac Saleh, B arl, Babanlar, Kara Sobal vb. 14 m ahalli bu Trk-Mslman ehrinin insanlar yzde yz ehri terketm ilerdi. Gence civarnda bulunan ve ounlukla Erm enilerden oluan Kilsekend adl kyn Gencenin bir m ahallesi yaplmasndan dolay 15 cami ve mescidi, 21 kervansaray, 20 hamam, 1.200 dkkan, 35 frn vb. olan Trk-Mslman ehri Gencenin gler sonucu (ge ici de olsa bile) etnik yaps deimi oldu.42 Gence-Karaba eyaletinin etnik yapsn da gler ok etkilem iti. 1727 tarihli Gence-Karaba eyaleti m u fassal defterine gre, ad deftere kaytl olan 19-395 kii nin 11.818i (% 6 l) Trk-M slman, % 39u (7.577 kii) hristiyan (Ermeni) idi. Fakat bsbtn g etmi Gence ehrinin Trk-M slman halknn, irvan eyaletine, M uan ovasna g etmi ahseven, Kebirli ve Kengerli cemaatlerinin, eyaletin bo kalm 643 Trk-M slman kynn nfusunun saysn da buraya eklersek, gler sayesinde etnik yapsnda deiim ler olmu, Gence-Ka raba eyaletinde Trk-M slman nfusunun salt oun luk oluturduu belli olacaktr. Osmanl-Safevi savalar srasnda ve ondan hemen sonra yaplan g olaylar ile ilg ili olarak kaynaklarn verdii bilgilere gre, O smanllarn snn, Azerbaycan eyaletlerinde oturan Trk insanlarnn ounluunun ise ii olmalasndan dolay, O sm anllarn bu eyaletleri ele geirmelerinden sonra buralarda oturan iilere kar mf tlerin verdii fetvalara uygun olarak hareket edip, onla r katledeceklerdi. Fakat Tapu-tahrir defterlerine gre, durum bsbtn farklyd. Gence-Karaba, Revan eya letlerinde, Nahcvan sancanda ii T rkler oturu yorlard ve ounluk bile oluturmulard. Eer Osmanllar 1578 ve 1722 tarihli fetvalara uygun hareket etm i ler ise, demek ki, ad defterlere den insanlarn hepsi

snn olmu ve aralarnda ii halktan bir kimse olmam t. Adgeen eyaletlerde snnlerin ok sayda olmas pek inandrc deil. Snn halk bu blgelerde ounluk oluturmu olsayd, bununla ilg ili kaynaklarda bilgi olurdu. Bu tr b ilgiler ise kaynaklarda yok. Herhalde ad lar deftere kaytl olan Trk-Mslman halktan olan in sanlarn snn si de iisi de olmu ve onlara fark koymak szn, adlarn defterlere yazmlard. Sert bir dili olan ve iilere kar verilmi mftlerin fetvalarn neden O sm anllarn Azerbaycan eyaletlerini ele geirdikten sonra uygulanm am olduu sorusunun cevabn 1578 tarihli fetvadan sonra Sultan III. M uradn fermannda bulmak mmkn. Bu fermana gre, Osmanl gazilerine emir eklinde iilerin evlad ezvack esir ve memleket vilayetleri feth teshir olm an ve ayn za manda onlarn emval ganayim ve ehab bahayimleri gazi kullarnn olup..., buyurulm utu.43 Fakat m emle ket i vilayetleri cenab- celadet-meabimun olmak zere istim alet verp..., art ortaya koyulmu, yani Osmanl idaresine geen eyaletler geliigzel ekilde d eil, Osm anllarn koyduu kanunlara uygun olarak idare olun m alyd. Azerbaycan eyaletleri de Osmanl idaresinde bulunduu dnemlerde eyalet kanunnamelerine gre ve reayann gerek durumu gz nnde bulundurularak, idare olundu. 1727 tarihli Gence-Karaba eyaleti kanun namesine gre, durumu ok zor olan reaya 1724-1727 tarihleri arasnda birka ar vergiden m uaf tu tu l m utu.44 Ayn eyaletin Yavlak Karamanl, Berda, Bergad vb. nahiyelerinde oturan reayann Safevi dneminden hzineye kalan vergilerini deme durumunda olm adkla r gz nnde bulundurularak, hzineye olan borlar ip tal edilm iti.45 Ve son olarak, Osmanl idaresine geen eyaletlerde, zellikle Gence-Karaba ve irvan eyaletlerinde bulunan ii imam larn evladlarnn mezarlarnn onarm, Osmanllara kadar onlarn faaliyette olan vakflarnn ayakta durmasna ynelik teebbsleri ve Osmanl eyalet grev lilerinin de bu ie tevik etmeleri,46 O sm anllarn ii dm anlnn ii olan Trk-Mslman halka kar de il, iili i resmi ideoloji seviyesine getirerek, M slman aleminde btnl bozmak iin onu alet olarak kulla nan Safevi hkmetine ve onun bu ideolojisini destekle yenlere kar yneltilm i olduunu gstermektedir.

2 3 4 5 6 7 8

Fetvalarn metni iin bkz.: F. M. Krzolu, O sm anllarn Kafkas llerini Fethi (1451-1590). Ankara, 1993, s. 281 dipnot 83; Y. Halaolu, XIV-XVI1 yy. 'da O sm anllar da devlet ve sosyal yap. An kara, 1991, s. 187 (ek VI) skenden Mni, T arih-i alem -ara-i Abbasi. Tahran, 1314, s. 446; I. Kafesolu, O smanl-lran siyasi mnasebetleri (1578-1612). stan bul, 1993, s. 85. . Kafesolu, a .g .e., s. 263. skender Mni, a.g.e., s. 501. A. Rahmani, Azerbaycan v kontse XVI i v XVII veke. Baku, 1981, s. 225 (dipnot 82). skender Mni, a.g.e., s. 527-530. Hsamettin Memmedov, Osmanh mperiyasnn harici siyase tinde Azerbaycan Hanlklar'. Azerbaycan Elmler Akademiyasmn Heberleri, 1989 no: 3, s. 44-50. F . M. Krzolu, a.g.e., s. 281, dipnot 83. Y. Halaolu. a.g.e., s. 187, ek VI. F. M. Krzolu, a.g.e., s. 281, dipnot 83. Arakel Davrijetsi, K niga Istoriy, Moskova, 1973, s. 465. F . M. Krzolu, a.g.e., s. 281, dipnot 83. A. Rahmi, a.g.e., s. 28, 223; S. A. Mamedov, A zerbaycanpo istonikam XV-pervoy polovini XVIII v. Baku, 1993, s. 171-173, 175. Rauf Memmedov, N ahvan ^ herinin tarihi oerki, Bak, 1977, s. 127. S. A. Mamedov, a.g.e., s. 174. Ya. Ya. Streys, T riputeestviya, Moskva, 1963, s. 315. F . M. Krzolu, a.g.e., s. 369-370. bid., s. 327. bid, s. 346. . Kafesolu, a .g .e., s. 235-236. S. A. Mamedov, a.g.e., s. 183. Istoriya rana s drevneyih vremen do kontsa XVIII veka. Lening rad, 1957, s. 277; R. Memmedov, a.g.e.>s. 134. skender Mni, a.g.e., s. 622. . P. Petruevskiy, Azerbaycan v XVI-XVII vekal.-Sbornik statey po istorii Azerbaycana, I, Baku, 1949, s. 280.

26 27 28

Mehmed Solakzade, Tarih, Azerbaycan tarihine d a ir iktibaslar. Trk dilinden tercme eden Z. M. Bnyadov, Bak, 1992, s. 73. T arih-i Kiikelebizade, stanbul, 1282, s. 302-303. m a n eyaletinin icm al defteri. Aratrma, tercme, gey d ve elavelerin m ellifleri, Z. Bnyadov ve H. Memmedov (Karamanl), Bak, 1996, s. 22.

29 30 31 32 33 34 35 36

Bkz.: F. M. Aliyev, Antiiranskiye vstupleniya i borbaprotiv turetskoy okkupatsii v Azerbaydjane v 1polovine XVIII veka , Baku, 1977, s. 70. M. Aktepe, a.g.e., s. 46-47. bid., s. 68. G ence-Karaba eyaletinin mufassal defteri, no: 903, s. 18-25. Sofya, NBKM, Fon 315 A, Arl. Ed. 60. G ence-Karaba eyaletinin m ufassal difteri, no: 903, s. 520-521. T. Mustafazade, Azerbaydjan i russko-turetskiye otnoeniya v I treti XVIII veka, Baku, 1993, s. 152. N ahvan sancann m ufassal defteri. Giri ve tercmenin mellif leri, Z. Bnyadov ve H. Memmedov (Karamanl). Bak, 1997, s. 290-291.

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

37 38 39 40

bid., s. 9. F .M. Krzolu, a.g.e., s. 346. Revan eyaleti m ufassal defteri, stanbul, BB, no: 633, s. 24-28. Zarl Olannesi esir edilenlerin iinde Mslmanlarn yansra Ermenilerin bulunmasn yazarsa da, Osmanl sultannn savatan nce verdii fermana gre (reayadan haragzar Ermeni taifesi nin dahi mallarna ve canlarna zarar gezend eridirmeyesin, F . M. Krzolu, a.g.e., s. 282) esirlerin iinde ok sayda Ermeni lerin bulunmas mbalaaldr.

41 42 43 44 45 46

Revan eyaleti m ufassal defteri, stanbul, BB, no: 901, s. 24-32. Gence-Karaba eyaletinin m ufassal defteri, no: 903, s. 16-17. F. M. Krzolu, a.g.e., s. 282. G ence-Karaba eyaletinin m ufassal defteri, no: 903, s. 16. Sofya, NBKM, Fon 315 A, Arh. Ed. 60. Gence-Karaba eyaletinin m ufassal defteri, stanbul, B.B. no: 699, s. 289.

O SM A N LI m

SYASET

FETHTEN OSMANLI YNETM SSTEMNE ENTEGRASYONUNA KADAR REVAN EYALET (1583-1590)


D R. HOKADEM HASANOVA
AZERBAYCAN BLMLER AKADEMS ARKYAT ENSTTS / AZERBAYCAN

6-17. yzyllar boyunca belirli aralkla sava ha linde olmu Osmanl mparatorluu ile Safevi Devletinin snr blgesinde bulunmasna, adlar

ciddi engel olmutu. te devlet bakannn sadece irade si ile ynetilen devletin topraklarnn bir ksm nn ka nunla ynetilen devletin idaresine gemesi ile buralarda yeni bir ynetim sistem inin uygulanm asna balanyor. Devlet bakannn iradesinin vergilerle ilg ili olan yetkisin de Safevi ahlar tarafndan Bykvezirlerine devredilir, onlar da kendi isteine gre denecek vergi lerin kadar ve saysn belirleyerek, beylerbeyliklere ken di adna talik ala r gnderirdi.2 Bundan dolay Safevi devletinde uygulanan vergi politikasnn en eksik yn, onun geliigzel ekilde uygulanm asndan kaynaklanan ve zlmesi ok zor olan sosyal problemler oluturmas olmutu. Ayn zamanda hibir sisteme dayanmayan bu politikann blge ve ehirlere, onlarn insanlarnn ii ol malarndan dolay vergi m uafiyetinin verilm esinin lke nfusunun dier (snni) kesim inin zararna uygulanm a s da,3 Safevi devleti iinde siyas ve d in istikrar bozma nn yansra, blgeler arasnda sosyal-ekonomik gelim e asndan da dengesizlik oluturmutu. Ve son olarak, ynetim in kanuna dayal olan Osm anl m paratorluunda devlet m eraklarnn birin cilii grld halde, Safevi devletinde devletin deil, dinin (iiliin ) birinciliine nem verilm iti: Devlet m erakla rnn birinciliine nem verilen devlette ynetim kanun la, din (iilik) m eraklarnn koruyucusu olan Safevi dev letinde (12 ii im am na taplm a sonucu yaranan gelene e gre) ahsn grnn (iradesinin) belirleyici olduu grlmektedir. Osmanl kaynaklar, zellikle tapu-tahrir defterle rinden Revan eyaletinin 1590 tarihli mufassal ve 1595 tarihli icmal defterleri sz geen konu ile ilg ili ayrnt l b ilgiler veriyorlar.
SYASET

geen devletlerin arasnda olmu savalar srasnda ilk darbeyi kendi zerine gtrerek, saldrya uramasna ramen, ukursad (Revan) beylerbeylii savunmas ve sosyal-ekonomik gelimesi asndan yardm a gereksin mesi olduu halde, Safevi merkez hkmetinden gerekli dzende yardm alamayan Safevi D evletinin taras, Re van ehri ise, tipik Safevi tara ehri durumunda olmutu. Stratejik nemine uygun politikann objekti olma m ukursad (Revan) beylerbeylii ve onun merkez ehri Revan ilk defa 1583-1603 ile 1724-1735 tarihle rinde Osmanl idaresinde bulunmutu. Gerek 16. yy.n sonlarnda, gerekse 18. yy.n 2 0 li yllarnda Osmanllar tarafndan Revan eyaleti iin birer mufassal ve icmal defterler hazrlanm t.1 O dnemin sultanlarnn turalar ekilerek, defter-i hakanide kayt ilemleri yaplp, yrrle giren bu defterler, bu blge dahil, tm Safevi devletinin topraklarn iine alan arazi de sonucunu tertibi lhanllar dnemine rastlayan ve o dnemden balayarak pratik ekilde uygulanm as unutu lan bu tr m aliye ilemlerine yeni prensipler, ynetim ile ilg ili faaliyet ise yeni bir sistem zerine kurulm utu. Aslnda Safevi devletinin Osmanl mparatorluu ndan devlet ynetimi asndan birinci ve ok nemli fark, onun genel bir kanunnameye veya eyalet kanunna melerine deil, devlet bakanlarnn iradesine (isteine) dayanmasnda idi. Bundan dolay devlet bakannn ira desi ile zlen btn ilerin yine onun fermanyla z lebilecei dncesinin Safevi D evletinde kurallamas, bu devlette kanun oluturm a geleneinin formlamasna
O SM A N L I H j l

lk Trk-M slman devleti -Osmanl mparatorlu u ile Safevi Devleti- arasndaki siyas ve din anlamaz lk sonucu, 1578 tarihinde balanan savata Osmanl m paratorluuna yenilmi ve 159& tarihli stanbul anla masna gre, bu tarihe kadar Osmanllarn Safevi Devle t inin ele geirdikleri blgelerinde Osmanllar resm ola rak kendi ynetim sistemini uygulam aya baladlar.4 16.

Revan ve Nahvan livalarndan oluan Revan eyaletinin idare taksim at belli olmutu. 1590 tarihli mufassal deftere gre, Revam eyaleti 10 nahiyesi (Revan, Karpi, Vadi, Aralk, Talin, Karni, Armavi, Enek, arabhane ve Acakale) olan Revan liva sna ve 15 nahiyesi (Nahvan, Mevazi-i Hatun, M lk-i Arslanlu, Karaba, Deream, Dereahbuz, Bazaray, e-

rur, Zarzebil, Elince, Sisyan, Azadciran, Ordubad, urlut yy. sonlarna kadar ynetim sistemi btn yn ve Derenrkt) olan Nahvan livasna taksim olunmu leriyle belirlenmi olan Osmanl mparatorluunun ele tu .10 geirdikleri blgelerde Osmanl-Safevi ilikileri dne minde Osmanl ynetim sisteminin ilk defa olarak uygu lanmas srasnda ortaya kan sorunlarndan en nemli si, oturduklar blgelerde yaplan savalardan dolay yurtlarn terketmi insanlarn tekrar yurtlarna g e tiril mesi konusu olmutu. Yurtlarn terketmi insanlarn tekrar yurtlarna dnmeleri ile ilg ili o dnemin Osmanl sultanlar tarafndan eyalet yneticilerine ok sayda fer manlar yazlp gnderilm itir.5 Psikolojik ynden pek o kadar da kolay olmayan bu tedbirlerden sonra, yurtlarn terketmi insanlar geri dnm, Osmanl idaresi altnda yaamay kabul etmilerdi. Fetihten sonra bu tr hareketler Osmanllar tarafn dan Revan eyaletinin ele geirilmesinden sonra da yapl m t. 1583 tarihinde savasz ele geirdikleri Revan eh rine girerken Osmanllar, gerek ehrinde, gerekse Revan eyaletinde oturan mslman halkn yerlerinden kalkp, Arda ile dier yaylaklara ekildiklerini ve bu yerlerde sadece Ermenilerin kaldn grmlerdi.6 Fakat 15831590 tarihleri arasnda Revan eyaletinin mufassal defte rinin tertibi srasnda yurtlarn terketmi mslman halkn bir ksm tekrar yurtlarna dnm ve tahrir i lemleri yapld srada iim leri deftere kaydolunmutu.7 Revan ehrinin fethinden hemen sonra, Ferhad Paann emri ile burada 45 gn iinde yeni kale ina olun du. Burasnn fethinden nce ise uregel ve T alin in ha rap kaleleri tamir olunmutu. Tamir ve inaat ileri bi tince, Revan dahil revan eyaletinin btn kalelerine (Ta lin, uregel, Acakale, Srmeli, Benci) koruyucu askerler ayrlm , onlarn ve eyalet yneticilerinin maalar tayin edilm iti.8 Revan eyaletinin fethinden 1588 tarihine kadar sa dece Revan livasnda, 1588 tarihinden ise, Nahvann fethi ile 1590 tarihine kadar da Nahvan livasnda tah rir ileri devam ettirilm iti.9 Tahrir ileri bittikten sonra
O SM A N LI !

O smanllarn yapt taksim ata uygun olarak Revan eyaletinin bu dar blmn Safevi idaresi altnda bu lunduu dnemde yaplm dar blmle kaynaklarda yeterince bilginin olmamasndan dolay karlatrm ak ve Osmanllarn bu alanda yeni bir i yapt belirlemek mmkn deil. Sadece 17. yy. sonlarna ait bilgilerden oluan ve 18. yy. balarnda Safevi devletinde devlet ya ps ile ilg ili Farsa yazlm Tezkiret-l-m lukte ukursad Beylerbeylii Nahvan, Maku, Zerzebil, Sederek tmenlerinden ve Bayezid kalesi, adili, Mearberd (Maazberd-?) hakim lerinin ve Dnblli airetinin top raklarndan oluuyormu.11 Grld gib i, eer 17. yy. sonlarnda ukursad (Revan) beylerbeyliinde yaplm dar taksim at, 17. yy.n sonlarnn dar taksim atnn tekrar olduysa, Osm allar 1588-1590 tarihleri arasnda Safevi dnemi u kursad (Revan) beylerbeyliinin dar taksim atn bs btn deimi olmaldrlar. Herhalde eyalet taksim at n idar ilere uygun olarak yapan Osmanllar, ayn za manda Revan eyaletinin corafyasn (landschaft) da g znnde bulundurarak bu taksim at yapmlard. D irlik dalm n gsteren Revan eyaletinin icmal defterinin 1595 tarihine doru tamamlanmasna12 ra men, . Kafesolu, Ali Efendinin Knh-l-ahbar ese rine dayanarak, Revann fethinden sonra beylerbeyi, defterdar ve aalara arpalk tim arlarla 263 yk 28962 ake... tayin edilm iti yazm as,13 d irlik tevcihinin icmal defterin tertibinden ok nce yapldn gstermektedir. Revan eyaleti icmal defterine gre, dirlikler has, ze amet ve tim ar olarak datlm lard. Osmanllara kadar Safevi devletindeki toprak sistemi, onun tasarruf artlar ile Osmanl timar sisteminin prensipleri ve m ahiyeti ara snda hibir ortak ynn olmayndan dolay, OsmanlSY A SIT

larn Revan eyaletinde uyguladklar bu sistem, buras ve Revan eyaletinden sonra uygulanan dier eyaletler ve on larn alt kademe yneticileri iin yepyeni ve kendilerine belli olmayan bir sistem di.14 Haslar o dnemin sultan III. M uradn ve Revan eyaleti mirmiran Mustafa Paann adna verilmi, ze ametler m irliva ve ordu yksek grevlilerine, tim arlar ise askerler ve sipahiler arasnda datlm t. 1595 tarihli Revan eyaleti icmal defterine gre, sul tan haslarna Karpi, Vadi, Talin, erur, Nahvan, Elince, Ordubad nahiyelerinin toplam 21 kynn hasllar ile eyaletin baz mahsTleri (cizye-i gebran, ihtisab, boya hane, emhane, bac-i bazar, tam ga-i siyah, beyt-I-mal-i amme ve hasse, Nahvan tuz ocaklar vb.), mirmiran haslarna Revan, Nahvan ve erur nahiyelerinin 6 k ynn ve 3 mezraasnn hasllar verilm iti. ounlukla ordu yksek grevlilerinden oluan ze amet sahiplerinin yansra Nahvan livas ve dar taksi matta ad gemeyen dereleyez livas m irlivalar da vard. Zeamet sahiplerinden yerli halktan olan birka airet be yinin ismi de geer. Bunlar Karpi nahiyesinde oturan Talu airetinin beyi Ferman bey ile ayn airetten olan Bayram Bey, Abaran nahiyesinde oturan M ugalu aire tinin beyi Kasm, Vadi nahiyesinde oturan Vadi aireti nin beyi Mesud bey idiler.15 Zeamet ve tim ar sahipleri arasnda Osmanllarn yansra yerli halktan dier bir kimsenin olmasn sylemek ok zor. Herhalde icmal deftere bu konu ile ilg ili baka bir kayt yok. Toplam olarak ise, 1595 tarihli icmal defterine g re Revan eyaletinin gelir kaynaklar 2 has, 249 zeamet ve 1047 timar arasnda paylalm t (Bkz.: Tablo I). Grld gib i, Revan eyaleti reayas ad geen na hiyelerdeki 249 zaim ve 1047 tim ar sahibi (erbab- ti mar) ile has tasarruf edenlerin idaresinde ve yeni artlar la ekonomik hayatn srdrmee devam etti. Fakat Sa fevi idaresi dneminden bunun fark, reayann vergi y km llnn, Safevilerin Bykvezirinin eyaletlere yazp gnderdii talikalar ile deil, her reayann nce den hangi vergileri, ne zaman ve hangi m iktarda deye ceini tespit eden mufassal defterler ile eyaleti adaletle ynetmek ve vergileri nizaml biimde toplamak amacy la hazrlanan kanunnamelerle belirlenmesinde idi. Bun dan dolay 1583 tarihine kadar, yani Osmanllarn Revan ehri ve eyaletinin fethine kadar olan dnem iinde MuO SM A N U

anlu, Talu, Vadi vb. airetler de dahil eyaleti terkederek kam, insanlarn bir ksm nn geri dnmelerini normal olay olarak deerlendirmek mmkn.
Tablo 1

BOA, No: 6 81 e gre Revan eyaletinde d irlik da lm


Dirlikler Nahiye 1. Revan 2. Karpi 3. Kami 4. Abaran 5. arabhane 6. Talin 7. Armavi 8. Enek 9. Acakale 10. Vadi 11. Aralk 12. erur 13. Nahvan 14. Karaba 15. Mevazi-i Hatun 16. Mik-i Arslanlu 17. Dereahbuz 18. Sisyan 19. Bazaray 20. Elince 21. Ordubad* 22. Zarzebil Zeamet 39 31 12 3 4 6 3 15 13 3 26 12 3 3 2 11 12 21 25 5 Toplam: 249
ciran nahiyeleri kylerini de iine alyor,

Timar 77 88 97 56 8 31 50 11 85 69 25 138 57 4 13 7 42 32 13 42 55 46 1047

* Ordubad nahiyesi blm Ordubad, orlut, Derenrkt, Deream ve Azad-

Tabii, Osmanl idaresine gemeyi etkileyen ok nemli faktrlerden birisi de, Osmanllarn din ve ilim adamlarna toleransl olmalar, -onlara tekalif-i rfiyye iin muafiyet vermeleri-16 insanlara ok serbest ekilde imar ve bayndrlk ileri ile uramalarna, vakf tesis et meye izin vermeleri, Osmanllardan nce faaliyet gster mi olan vakflarn ise faaliyetini desteklemeleri olmu tu.17 Revan eyaletinde Osmanllarn uyguladklar idare ciliin z olan eyalet kanunnamesinin ok ilgin yn, onun Safevi ve Osmanl eyalet idaresinde uygulanan ku rallardan oluan sentez eklinde hazrlamamasdr.18 Bel li olduu zere, Osmanllarn Transkafkasyada ele geir dikleri eyaletlerden Revan eyaleti (1590) ve Gence-KaraS lY A S fT

ba eyaleti (1727) iin birer kanunname hazrlamlard. Fakat 1590 tarihli Revan eyaleti kanunnamesinden fark l olarak Gence-Karaba eyaleti kanunnamesi Osmanl ve Safevi idarecilik kurallarnn sentezi olarak hazrlan m t. 1727 tarihinde yrrle giren Gence-Karaba eyaleti kanunnamesi: 1.

t .20 Kanunnamenin birinci blm arazi ve ahsla ba l vergiler, onlarn vergilendirilm esi ile ilg ilid ir. Bu b lmde resm-i ift, nim ift, bennak, ekinl bennak ver gileri ve onlarn denecek m iktar ile arazinin babadan oula intikalinin artlan ayrntlar ile aklanm t. Bu blmde ispene ile ilg ili olarak, ve vilayet-i mezbure del sipahilerine her hara-gzar bana yirmibeer ake ispen vaz olunm u..., ispeneyi verdikten sonra ise, onlarn zeminlerinden resm-i ift ve resm-i nim ve resm-i dnm vermezler, diye yazlm t.21 Ayn blmde budayn tair olunmas, salariyelerin verilmesi prensipleri aklanm ve bunlarn dier Osmanl eyaletlerindekilerden hibir farknn olmad da belli oluyor. Arazisini bo brakm ayp, eken reayann tapu ile ald arazisi elinden alnamazd, fakat arazisini brakp gitse, sipahiye reayay 10 yl iinde bulursa, geri dndermesinin yansra, eer reaya arazisini, kynde bulunduu halde, y l boyunca ekmez ise, elinden ala rak baka bir kimseye tapuya vermek hakk tannrd.22 Kanunnamede hayvan clkla ilg ili vergilerden resm-i klak, resm-i anam ve al resminden sz ed ili yor. Resm-i klakn artlarnn ok ilgin taraf, Revan eyaletinin konar-gerlerinin yerleik hayata gemeleri iin uygun artlarn ortaya koymasdr: Evli veya bekar olmasna gre kadar ayarlanan resm-i klak vergisini bir kimesne bir sipahinin tim arnda klarsa, evl olsa resm-i klak 6 ake alna ve mcerred olsa, ttn olsa resm-i duhan 3 ake alm a, diye belirlenm iti. Ziraat eden klaktan klak resmi deil, resm-i zemin aln m as ayrca gsteriliyordu. Devaml olarak bir yerde otu ran klak sadece 3 yl resm-i klak verir, bu sreden sonra ondan resm-i bennak alnrm .23 Nisan aynda alnmas kararlatrlan resm-i anam iin koyun ile kuzu birle saylm ak kanun-i kadim dir, diye 2 koyuna 1 ake vergi tespit olunmutu. Ayrca Re van eyaletinde oturan airetlerin ziraatle uraaca tak tirde, sahib-i arza verecekleri resm ve behre hari, adet-i anam n bad-i hava, arusiyyenin hass-i humayuna kayt olunaca da kanunnamede yer alm t.24 Osmanllar, Revan eyaletinde Safeviler dneminde ok yksek olan resm-i al vergisinin kadarn aa dI SYASET

keferesi haralarn eda ettikten sonra, rsum-i iftden be Osmanl ncesi Gence-Karaba eyaletinde, zel

likle eyaletin merkez ehri Gecede hararetli ve uzun s reli ticar hayat sonucu deimez ticar kurallarn yerle mesinden ve yerli halkn bunlara alkanlndan dolay, bu kurallarn deitirilm esinin uygun grlmemesi ve; 2. Osmanl idaresini kabul etmek istemeyen Gecelilerin direniinin yansra yzde yz Osmanl idare kural larnn uygulanm as da huzur ve siyas istikrar olumsuz etkileyecek faktr olarak deerlendirilm esine gre sentez eklinde hazrlanmt. Revan eyaleti kanunnamesine gelince, onun 16. yy.n sonlarnn Osmanl kanunnameleri erevesinde hazrlanm asn, bu dnemde Osmanl m paratorlu u n d a reayann verecei vergilerle eyalet yneticilerinin dar ilerle ilg ili geerli olan ykm llklerinin kanun namede yer almas, fkrim izce, I. Safeviler dneminde ti cari hayatnda rsumlara ve pazar haclarna istenilen za man beylerbeyleri tarafndan zamlarn getirilm esinden kaynaklanan kanunsuzluk ve bundan dolay Revan eyale tinin tacirlerinin eyaleti terkedip, dier blgelerde ve l kelerde, rnein Osmanl m paratorluunda ticaretle uram asnal9 gre Revan eyaletinde, yerli tacirler tara fndan da uygun grlmeyen vergilendirme usllerinin bsbtn kaldrlm as ile canlln kaybetmi ktisad hayatn canlandrlm as, zira kesimde ise 1583 tarihinde Osmanl ordusunun R evan a hareketi srasnda ukursad beylerbeyi Tokmak han ile beraber d irlik sahipleri ve reayann da eyaleti terketmesi sonucu, reayay bo kalm yerlerine dndermek, nizam l vergi ve dar sistemi uy gulam ak am acyla anakronizm biim li Safevi d irlik d zeninin kaldrlm as ve tim ar sistem inin yerletirilm esi ile ilg ili karar neden olmutu. Revan eyaleti kanunnamesi bir btn olmasna ra men, konulara gre 17 blme (fasl) ayrlm t. Ka nunnamenin giri m ahiyetinde olan ve dua ile alan ks mnda mufassal ve icm al defterlerin tertibinin amac, tahrir ilerinden beklenen sonucun m ahiyeti aklanmO SM A N U

rm ve resm-i yatak olarak her srden 1 koyun alnmasn kararlatrm lard.25 Resm-i asiyab vergisini Osmanllar deirmenin a lma srecine balam ve alanlarndan ayda 5 ake alnmasn tespit etm ilerdi.26 Buday, arpa gib i rnlerden r, genel olarak, ay ni alnd halde, kanunnamede r grubundan olan vergilerden r-i asel nakdi olarak aln dn gryoruz: r-i asele bedel ala kovandan 2 ake ve ednasndan 1 ake alna, diye yazlm t.27 Kanunmade, hakknda birer blmde m ahiyeti aklanan resm-i arusane, crm-i hayvanat ile bad-i hava arzi vergiler grubundan olan abd-i abk ve keizek ver gileri ile ilg ili aklam alar da aynen dier Osmanl ka nunnamelerinde belirlendii gib idir.28 Kanunnamenin be blm eyaletin ticar hayat ve ehirlerdeki emniyet konusu ile ilgilidir. Bu blmlerde bac, nahr, ihtisabiye hakknda aklam alar verilm iti. Bac-i bazar-i alle blmnde, bacn artlar tespit olunmutu. Bu artlara gre, bir kimse ehir pazarnda buday, arpa veya dier bu tr rnlerden sata karr sa, satlan m aln her m d iin (1 m d-20 stanbul kile si idi) 0.5 kile; yani %1 bac verm eliydi. Un satld hal de (eer her yk 6 kile ise), bir ykte 2 ake alnmas ka rarlatrlm t.29 Pazara satlm ak iin getirilen eitli kuma ve em tiann satlmas takdirinde, her 100 ake iin 2 ake (%2), ayn m allar ibur etse, at yknden ikier ake, de ve yknden ise drder ake, bal, ya, meyve, pirin, peynir vb. yiyeceklerin her ngi'sinden (1 ngi-200 dir hem olmu) ikier ake alnm alym . Satlan esir, at, ka tr, amur, kara sr iin gerek alan, gerekse satan ayn m iktarda rsum verirlerdi. rnein, esir satld takdir de alan ile satan drder ake, at, katr, amu, kara s rn satndan sonra her iki taraf ikier ake rsum verir lerdi vb.30 htisabiye konusunda kanunnamede: 1. ehir mhtesibinin kylere giderek, ihtisabiye, diye bir nesne al masnn kesinlikle yasak olunmas, 2. Safevi dneminde olduu gib i tam gadan baka satclardan birey alm a mas, 3- K ullanmaya yararsz olan yiyecein satlm asnn yasaklanmas vb. zel olarak vurgulanm t. Tart ile saO SM A N 1.I I

tla m aln ekisinin eksik olduu belirlendii takdirde, satcdan eksik olarak satlan m aln her dirhemi iin 1 ake cerime alnmas ile ilg ili hususlar da ngrlm t.31 Pazara satlm ak iin kartlan ve ayn zamanda ikinci elden satlan mal iin narh koyulurdu. rnein, meyve ve eitli yiyecek satan bakkal, onlar kaa alm sa, her md mal iin dedii parann 1/10, arpann her m d iin 5 ake narh verirdi. Satlan her kuzu etinin 200 dirhem i, su sn etinin 400 dirhem i iin birer ake narh verilmesi kanunnamede tespit ed ilm iti.32 ehirdeki bakkal dkkanlarnn alnm ak ve dier yolsuzluklardan korunmas iin asesiye ad ile alnn r sumlar hakknda kanunnamede, ehirde vaki olan ehl-i muamele dkanlarndan her ayda ikier ake alna ve ehl-i href dkanlarndan birer ake alna, ziyade alnm a ya, diye yazlm t.33 Kanunnamede bir blm dahi siyaset ileri ile il g ili idi. Burada hrszlktan dolay siyasetin uygulanm a s prensipleri aklanm , dier bir blmde ise, Revan eyaletindeki hristiyanlarn nikah ileri ile resm-i ks metlerine karlmam as ve ayin-i b atik leri zere ile rinin devam ettirilm elerine engel olunmamas b ild iril d i.34 Grld gib i, 16. yy.n sonlarnda Osmanllarn ele geirdikleri Safevilerin ukursad (Revan) Beyler beylii iin 1583-1590 tarihleri aras dnem Osmanl ynetim sistemine entegrasyon dnemi olmutu. Kalele rin inas ve tam ir ileri dahil, siyas, hukuk, sosyal ve ekonomik alanlarda faaliyeti ile Osmanllar tam anlamda burasn mparatorluun bir eyaletine dntrmee te ebbs gstermi ve bunu baarmlard. Klasik dnem Osmanl tarihinde ele geirilen blgelerle ilg ili olarak yrtlen politika, Osmanl m paratorluunun tm blgelerinin merkezletirilmesine ynelikti. 16. yy. ba larnda ele geirilen Dou Anadolu blgelerinin Osmanl merkeziyeti ynetim sistemine katlm as sreci 16. yy.n sonlarna kadar devam etmi ve bu dorultuda ya plan giriim lerin istenilen sonucu vermemesinden dola y, Osmanl ncesi toprak rejim i, arkaik dnem vergile rin kullanlm asna karlam am as, buradaki eski yneti cilere idaresinde olan arazilerden oluan ocaklk, yurtSYASHT

lu k , hkm et gibi idar birim lerin oluturulmas yo lunu tutmaya sevketm iti.35 Fakat Osmanl m paratorluuna katlan Revan eyaletinde Dou Anadoludakgrdmz idar birim lerle karlamyoruz. Bu eyalete Osmanl mparatorlu u nun dier blgelerinde olduu gibi sancak zerine dayal idar taksimat yaplm ve eyalet ynetiminde oto nomiyi ngren prensibe gerek kalm am t. nk Osm anllar burasn ciddi bir direni grmeden ele geir meyi baarm ve 1583-1603 tarihleri arasnda Revan eyaletinde Osmanllara kar siyas, din veya dier bir muhalefet tr grlmemiti. Osmanl m erkeziyetiliinin ok nemli bir zelli i de, ele geirilen blgelerde tim ar sisteminin yerleti rilmesi olmutu. Safevi devletinin snr blgesinde bulu nan Revan eyaletinde (aslnda tm Safevi devletinde ol duu gibi) toprak rejiminde olan sistem sizlik vard. Ele geirilen bu blgede ayn rejim in uygulanm asna devam edilmesi veya onun baz nemli izgilerinin korunmas ile bir sentezin yaplm as, m erkeziyetilik grlerine ters dmesinden dolay, bsbtn kaldrlm t. Sosyal ve ekonomik adan da tim ar sisteminin sadece Osmanl yneticileri iin deil, Safevi devletinin uygulad vergi politikas sonucu sknt eken Revan eyaleti reayas iin de pozitif ynlerinin olmasndan dolay, uygulanmaya balanmt. dar ilerin yansra Osmanllarn ekonomik politi kaya da ok byk nem vermeleri Revan eyaleti rne inde aka grlmektedir. Safevi dneminde ticar fa aliyette kullanlan baz arlk tartlarnn (md, ngi vb.) Osmanl dneminde de kullanlm asna devam edil mesinin yansra Safevi dneminden kalm ticar ilem lerle ilg ili tm kurallar kaldrlm , ticar hayat canlan drmak iin denenmi prensiplerin uygulanmas karar latrlm ve ticar hayatta retici-satc-tketici geni arasnda her tarafn m add karlar gznnde bulun durulduundan dolay uzun sreli bir uyum olumutu. Ayn zamanda bu dnemde Revan eyaleti ehirlerinden Revan ile Nahvanda birer darphane alm ve Sultan III. Murad (1574-1595) ile Sultan III. Mehmedin (1595-1603) saltanat yllarnda bu ehirlerde gm pa ralar kesilm iti.36 Bu faaliyetten sonra Revan eyaleti e hirlerinden Revan, Nahvan, Ordubad ve zellikle CulO SM A N U I

h an n ticar hayatnda yle bir canlanma grld ki, 1605 tarihinde Revan, Nahvan ve Ordubad blgelerin den ele yolu ile tehrice girien ah I. Abbas, Osmanllar dneminde 54 m ahalleli ehir olan ulhann nfusu yzde yz ehirden kartlm t. Osmanllarn yrtt politika sonucu grlen gelime yine bir ahsn irade si ile hie indirilm iti.37 Revan eyaletinin kanunnamesinin Osmanl kanun nameleri erevesinde hazrlanmas da Osmanllarn Re van eyaletini sadece siyasi ve ekonomik ynden deil, hukuk ynden de Osmanl merkeziyeti dar sistemine entegrasyonunu kolayltrm ak amacyla yaplm t. Osmanl kanunlarnn Revan eyaletinde uygulanmas sonu cu, Safeviler dneminde bir (yetkili) ahsn iradesine da yanlarak gerekletirilen idar ilerden kaynaklanan hu zursuzluklar da kaldrlm olduu iin, Revan eyaletini terketmi insanlarn bir ksm (belki de ounluk) ka nunla ynetilen Osmanl ynetimini tercih ederek, tek rar yurtlarna dnmlerdi. Revan eyaletinin Osmanl ynetim sistemine k atl mas bu blgenin Osmanl mparatorluu araclyla regional ulam ile d ticaret ana engelsiz girm esini te min etmi, dolaysyla Revan eyaleti karsnda alan bu uzun sreli perspektif blgenin zira kesim inin rnleri ne olan ihtiyac da belirlemi olmakla, zira kesim in ge limesini de olumlu etkilem iti. Bu entegrasyonun dier bir olumlu yn de, Revan eyaletinde retilen mallarn ite bu blgenin ticaret adamlar tarafndan da Avrupa pazarlarna kartlm as olmutu. Fakat bu gelimenin Revan eyaletine d ticaret serbestlii kazandrabilece inden endielenen ah I. Abbas ilk nce blgenin tica ret adamlarnn 1605 tarihinde Safevi devletinin iine doru tehcir olunmalar kararn vermek zorunda kal m t. Revan eyaletinin Osmanl ynetimine entegrasyo nunun baka bir olumlu yn de, Osmanllara kadar bu rada snn-ii halk arasnda iilik ideolojisinden kaynak lanan dmanlk ortamnn kaldrlm as olmutu. Os manlIlarn snn olmalarna ramen, ii halk ile o kadar toleransl davranmlar ki, Revan eyaletinin beylerbeyisi grevine bile iilerden olan erif Paay tayin etmilerdi. Fakat 1603 ktarihinde Revan ehrini ele geiren al I. Abbas bu dini uyum u bozmu, erif Paay tekrar iiliSYASHT

e dndermi gibi hareket ederek, onu mam Rza trbe sinin mtevellisi grevine tayin etmi ve Mehede gn derilm iti.38 Bundan sonra ah I. Abbas lkenin ekono misini gelitirmek amacyla halknn ii olmasndan dola y baz ehirlere ar vergilerden muafiyet vermi, bunun la da Osmanllarn insanlarn arasnda salad din uyu ma aykr hareket etmenin yansra bu siyashi izzetnefsli i ile blgesel ekonomik gelimeyi de durdurmutu.

1724-1735 tarihlerinde de Revan eyaleti Osmanl idaresinde olmutu. Fakat bu dnemde uluslararas so runlarla ok uraan Osmanl mparatorluu bu blgeyi, kendisinin deime safhasna girmesinden ve bu srecin tamamlanmam olmasndan dolay, Osmanl ynetim sistemine entegrasyonunu yapamayarak, 1639 tarihli Kasr-i irin anlamas ile belirlenmi snrlar iine dn meyi tercih etmiti.

Bu defterler hakknda bkz.: revan eyaletinin icmal defteri. Aratrma, tercme, geyd ve elavelerin m ellifleri Z. Byatov ve H. Memmedov (Karamanl). Baku, 1996, s. 7-8.

14 15 16 17 18

Safevi devletindeki toprak rejim i iin ayrn tl bkz.: A. Rahmani, a.g.e., s. 124-127. Revan eyaleti mufassal defteri-stanbul, BOA, No: 681, 35, 62. Revan eyaletinin mufassal defteri-stanbul, BOA, No: 633, 114, 117,

2. 3. 4

Bkz.: T. M. Musevi. Orta esr A zerbaycan tarihine d a ir f a n d ili sencdler. 16* 18-ci eserler. Baku, 1977, s. 6 . A. Rahmani. Azerbaydjan v kontse 16 i v 17 veke. Baku, 1981, s. 108111 .

120, 121, 216 vb.


Aym defter, s. 113, 124, 216, 285 vb. rnein, 1727 tarihli Gence-Karaba eyaletinin kanunnamesinin Osm al ve Safevi ynetim kurallarnn sentezi olduu, bu eyaletin kanun namesinden de anlalyor. (Ayrntl olarak bkz,: G. M. Mamedov. Osm anskaya nalogovaya s istm a v eyaleti G yandje i sandjake Kazah. Baku, 1985) 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 A. P. Novoseltsev. Goroda Azerbaydjana i Vostonoy Arm enii v 17-18w .'storiya SSSR dergisi, 1959, No: 1, s. 100, 102. Revan eyaleti mufassal defteri-stanbul, BOA, No: 633, s. 2-4. Ayn defter, s. 4-5. Ayn defter, s. 5-7. Ayn defter, s, 7. Ayn defter, s. 7. Ayn defter, s. 7-8. Ayn defter, s. 7. Ayn defter, s. 8. Ayn defter, s. 8-9. Ayn defter, s. 10. Ayn defter, s. 9. Ayn defter, s. 10. Ayn defter, s. 10. Aym defter, s. 10-11. Ayn defter, s. 9, 11-12. A yrntl olarak bkz.: . M. Mustafayev. Vostonaya A natoliya: ot Akkoy/mIn k Osmanskoy imperii. Moskva 1994, s. 50-138. C. ler. Sovyet Rusya mzelerindeki (Moskova ve lenigrad) nadir Osmal madeni paralan. stanbul 1972, s. 25-26. A. Rahm an, a.g.e,, s. 168-170. Peevi brahim Efendi, Tarih, II, haz.: B. S. Baykal. Ankara 1992, s. 245.

A yrntl olarak bkz.: . Kafesolu. Osmanl-ran siya s mnasebetleri (1578* 1612). stanbul, 1993; F. M. K rzolu. O smanllarn Kafkas ellerin i feth i (1451-1590). Ankara, 1993; O. A. Efendiyev. Azerbaydjanskoye gosndarstvo S efevid ovv 16 veke. Baku, 1981; - F. Farzalibeyli. Azerbaycan ve Osmanl mperiyas. Baku, 1994 vb.

5 6 7 8 9

rnein bkz/. . Kafesolu, a.g.e., s. 235-236. F. M. Krzolu. a.g.e., s. 346. Bkz,: Defter-i mufassal eyalet-i Reva-stanbul, BOA, No: 633. . Kafesolu. a.g.e., s. 135-136. 1583 tarihinden balayarak irvan eyaletinin taksim i yaplarak, tahrir i lerinin grldn A li Efendi yazyorsa da (M. F. K rzolu. a.g.e., s. 304-306), bu eyaletin mufassal veya icmal defteri henz bulunm adn dan dolay, 1590 tarihli Revan eyaleti mufassal defterini Osmanllarn Transkafkasyada tertip ettikleri ilk defter olarak kabul ediyoruz,

10

F. M. K rzolu 1590 tarihinde Revan eyaletinin kazalara dayanlarak tak sim olunduunu yazyor (F. M. K rzolu a.g.e., s. 347-348, 375). Fakat defterin giri blmnde Revan eyaleti livalara dayanan mahiyelerden olutuu yazld halde, i ksm nda bir karklk ortaya kyor ve bu rasnn hangi idar birim zerinde taksimi yapld b ir trl anlalm a dndan dolay, biz defterin giri blmnde verilen b ilg iyi tercih ettik.

11

Tadhkirat al-m uluk. A m annal ofS afavid a dm in istra tion (circa 1137-1725). Persian text in facsimile, translated and explaied by V. Minorsky. Lon don, 1943, p. 141 (107a)

12 13

Revan eyaleti icmal defterinin tertip tarihi iin bkz.: "revan eyaletinin ic mal defteri (Z. Bnyatov ve H. Memmedov yayn), s. 7. . Kafesolu. a.g.e., s. 136 (dipnot 235)

O SM A N L I R f l

StYASET

XVIII. YZYILDA OSMANLI MPARATORLUU

KUZEYDE BELREN YEN H A SIM : RUSYA OSMANLILARIN TRK STAN VE KAFKASYA LE LKLER OSM ANLI D PLOM ASS

XVIII. YZYILDA OSMANLI MPARATORLUU


PROF. DR. NORM AN ITKOW tTZ
P R N C E T O N U N V E R S T Y , D E P A R T M E N T O F N E A R EASTE RN S T U D E S / A .B .D .

yzyl biterken bazlar bu yzyln ak n deitiren olaylarn bir seceresini * nyorlar. Dierlerine gre, bu gnler gelecek yzyln neler getireceinin de iaretisi. Geriye dnp bakanla rn aklna, "XX.yzyln neyi kapsad sorusu nadiren gelir. XX. yzyl 1900 ylnda m balamtr yoksa 1876da Nicholas August Ottonun iten yanmal moto ru icat etmesiyle mi? 1905te Rus Devrimiyle ya da I. Dnya Savandan sonra Versay Antlamasylam bala dn sylemek tarihsel adan anlaml olacaktr? Neyin anlaml olduunu belirlerken kstasmz ne olacak? An lam nasl leceiz? nsan geliim ine bakarsak bize na sl ilerleyeceimiz konusunda ipucu verebilir. nsan g eli iminde, konumay renmekte olan bir ocuk konu may renmi bir ocuktan her zaman iin farkldr. Ko numa hereyi deitirir. Bu anlaml bir deiim andr. Dieri ise harekettir. Yrmeyi renmi bir ocuk y rmeyi henz renememi bir ocuktan her zaman iin farkldr. Hareket hereyi deitirir. Bu da nemli bir de iim andr. Eer hareketin hayatnza etkisini unut musanz, anne ve babanza yaamlarnn en iyi dnemle rini arkanzdan nasl koarak geirdiklerini sormanz ye terli. ocuun konumay ve yrmeyi rendikten son ra ne kadar deitiini hatrlamakla birlikte, geliim in de rol oynayan ve etkisi uzun sren faktrleri de unutma mak gerekir. Byle bir ocuk dalgn bir ekilde parma n emmeye devam edebilir, geceleri uyumakta glk e kebilir, hatta yrmek, komak ve btn gn oynamak tan yorgun debilir. Tarihiler ve psikoanalistler dei im ve sreklilii srekli aramaldr. Deiim ve sreklilik gznne alndnda insan iin doru saylan, XX. yzyl, XVIII.yzyl hatta ayn
O SM A N LI

derecede Osmanl mparatorluunun XVIII. yzyl iin de dorudur. XVIII.yzyln Avrupada daha sonra da belirlenen bir tarih varsa bunun nasl belirlendiini sor makla ie balayabiliriz. Avrupada XVIII.yzyln siyasi olarak XIV. Luinin "dnya monarisi kurma hayalleri ni sona erdiren, bir baka deyile, Fransann dnyaya ha kim olma abalarn boa karan ve 1713-14 yllar ara snda imzalanan Utrecht Bar ile baladn sylemek ok anlamsz olmayacaktr. Bundan sonra, Fransa hayal lerini Hindistan ve Kuzey Am erikaya ihra etmeye de vam etse de, Avrupada bamsz devletler dnemi bala m oldu. Bu dnemde, sreklilik byk oranda Avru pada ekonomik ve sosyal alanlarda grld. Avrupada nfusun nemli bir blm krsal alanlarda yaamaya devam ediyordu. ehircilik alannda milyonlarn yaad , ehirlerin ortaya kt dneme doru o byk adm henz atlm amt. Ekonomi hala tccarlarn elindeydi ve sanayi kapitalizminin gelmesi bekleniyordu. Anayasal olarak Fransada soylular siyasi adan gsz hale gel mi, gerek yetki kraln elinde toplanmt. Soylular da ha sonra Fransz Devrimine yol aacak, geri dn iin giriimde bulunacakt. ngilterede ise Avam Kamarasnn nemli siyasi hareketlerde nclk yapmasyla kraln yetkileri nemli lde azalmt. Bundan sonra krallar daha ok hkmedecek ancak ynetemeyecekti. Avrupann dousunda, Avusturya-Macaristan ve Rus yada ise g hala monarideydi. Kimin ynetimde oldu u ve kim in karlarnn yank bulduu Avrupada fark l yetki merkezlerinde farkl yantlar buldu. Bu yantla rn, Fransz Devrimine kadar stnde durulmad. An cak, Napolyon Dneminin onlar yeniden gndeme ge tirmesiyle bir canlanma yaand ve XVIII. yzyln,

karmann da zaman geldiini d Osmanl mparatorluunda ne zaman baladn, eer

SYASET

1815 ylndaki Viyana Kongresinde sona ermesine ka dar, remelleri atld. Avrupada X VIII.yzyln 1 7 1 3 -l4 ten 1815 ylna kadar srd, yani bir yzyl hemen hemen at sy lenebilir. Osmanl m paratorluunda XVIII. yzyl ne oluturur? Byle bir soru, Osmanl tarihini padiahlarn iktidar yllarna gre deerlendiren geleneksel Osmanl vakayinameleri ile atmaktadr. Bu vakayinameler sa dece sultann icraatlarna odaklanarak, sreklilik ve dei im konularn ilg i alanlarnn dnda brakmlardr. Buradan hareketle, XVIII. yzyln III. Ahmedin tahta getii 1703te balayp 1789da III. Selim in sultanla gelmesi ya da 1807de tahttan indirilm esiyle sona erdii ni sylemek arasnda bir fark yoktur. Ancak, sreklilik ve deiim olgularn gznne alarak ie biraz anlam kat mak istersek, XVIII. yzyln 1699daki Karlofa Ant lamasyla balayp 1774 ylnda Kk Kaynarca Ant lamas ile bittiin i syleyebiliriz. Bu tarihlerden ilki, Osmanlnn uzun sredir elinde tuttuu topraklar ga vurlara kaybetmesinin balangcn ifade ederken, kin cisi, Rusya ile yeni ilikilerin kurulduu, kuzeydeki rui siyah M oskofun ba dman olarak N em e'nin yeri ni ald dneme iaret etmektedir. Eer XVIII. yzyla bizim bildiim iz XVIII. yzyldan daha da fazla odak lanmak istiyorsak, sve Kral XII. arln Temmuz 1709da Rus ar Byk Petroya yenilerek Osmanl m paratorluuma snd Poltava Sava ile konuya bala yabiliriz. XII arl, Rusyadan intikam n almak iin Osmanl m paratorluunu maa olarak kullanm ak istemi ve bu amacna ulaabilm ek iin tek k iilik bir sava ba latm t. Ancak bu tr bir deerlendirme en az vakayinvistlerin metodu kadar snrlayc olacaktr, nk diplo masi tarihini belki de kendisinden ok daha nemli ko nular gz ard ederek birinci plana oturtmak gerekecek tir. Eer ilgim izi askeri alana yneltirsek, Osmanl m paratorluunda XVIII. yzyl, Viyana nnde 1683 te ki ikinci yenilgiyle balatarak, Napolyonu 1789da M sr igaliyle bitirebiliriz. Bu bak asyla, Osmanl Devletinin fetih olgusunu temel alarak kurulup kurul m ad, kendisini fetih siyasetine adayp adamad ve varlnn tamamen fetihlere bal olup olm ad -ki ben de bu sorular dorulayc bir gr savunuyorum- ve fethedilecek yerlerin bitm esinin Osmanl D evletine ne

gib i etkilerinin olduu en nemli sorular olacaktr. Bu perspektif bizi i siyasete, yani toplum yapsna, kim in Osmanl olarak deerlendirilm esi gerektiine ve son d nem Osmanl toplumundaki sosyolojik hareketlenmeye yneltecektir. Bu sorular incelediim iz de, diplom asiyi, askeri teknoloji ve teknoloji ile ilg ili sorular da aratr ma kapsamna alm ak gerekecektir.

O HALDE NEDR OSMANLININ XVIII. YZYILI VE NEREDE BALAYIP NEREDE BTMTR?


lkin kendini Osmanl aratrmalarna hazrlamak, sonra da tm yle Osmanl almalarna vakfetmek iin XX. yzyln neredeyse ikinci yarsn tam am yle bu i urunda harcayan bir kii olarak, kendim i Osmanlnn XVIII. yzylnn doasna yeni birtakm anlaylar ka zandracak kadar yetkin gryorum. XX. yzyln son eyrei, biz tarihileri psikoloji ya da etnoloji gib i yeni disiplinleri ve holansak da holanmasak da tarihsel ak lamalarda tesadfleri dikkate almaya yneltmektedir. Bu bize, kendi alanmzda yeni ve daha derin bir bak as kazandracaktr. Bu dncelerle, O smanlda XVIII. yzyl III. Ahmedin tahta kt 1703 y lyla balatp, III. Selim dneminin balad 1789 y lyla bitireceim. Ancak, padiahlarn cluslar ve tahttan indikleri ya da in d iril dikleri olaylar anlatrken, sradan bir Osmanl tarihisi nin zerinde durduu noktalardan benim kiler farkl ola cak. Benim ilgilendiklerim , padiahlarn gelii ya da g i diinden ziyade, bugne kadar bilinenlerin nda, ne ler yaptklar, neden yaptklar ve bunlarn Osmanl ge leneiyle ilikisi ve sonular olacaktr. Dnemlere ayr mann btn tarihilerin oynad bir oyun olduunun farkna vararak, 1703teki Edirne vakas ile balayp, 1808 Ekiminde Sened-i ttifakn imzalanm asyla sonu lanan bir Osmanl XVIII. yzyl kardm ortaya. Bu s rete zerinde duracam ana konular merkezi otoritenin yeniden kurulm as, ordu, brokrasi ve din adamlar ara sndaki mesleki ilikilerdir. 105 y llk bir yzyla karn, benim nerdiim sadece 86 yl sryor. IV Mehmedin olu III. Ahmed 1673 ylnda do du, 1736 ylnda da ld. Sreklilik ve deiim asndan bakacak olursak, onun XVII. yzyln yani gemiin ada-

m m , yoksa XVIII. yzyln yani gelecein adamm ol duu sorusunu sorarz. III Ahmed, kardei II. Mustafa 1703teki Edime olayndan sonra tahttan indirilince pa diah olmutu. III. Ahmedin ordu, ulema ve ynetimde ki muhalifleri susturmas neredeyse bir on yln ald. III. Ahmedin saltanatnn balangcndaki ilk byk sorun, Sadrazam Baltac Mehmet Paann, 1711 ylnda Osmanl O rdusunun Rus O rdusuna galip geld ii Prut Savanda, Rus ar Byk Petroyu serbest brakmas ol du. Baltacnn bu davran hakknda pek ok hikaye an latld, hala da anlatlyor. Bu hikayelerden birisi, Petronun kars Katerinan B altacya kocasn serbest b rakmas iin mcevherlerini hatta kendisini tek lif etme siydi. Baltac Mehmed Paa hatasn ok abuk anlam olacak ki Sultann annesine kendisini savunmak iin bir mektup yazd. Bu, kadnlarn saltanatna dair baz un surlarn XVIII yzylda hala nasl canl olduuna bir ia retti. Baltac Mehmet Paa, III. Ahmedin annesine yaz d mektupta, saltanat K rm H anlarnn slalesinden birisine vermek yerine, oluna vermek iin savaann asl kendisi olduunu anlatyordu. Krm Hanlar Osmanlllarn yakn akrabas kabul edilirdi. Sonunda, Baltac sadrazamlktan alnd ve cezalandrld. M ektup yaam n kurtarm olabilir. B altacnn ardndan Sadrazam se ilen orlulu Ali Paa, bu makamda drt y l kald. Onun arkasndan bu greve getirilen 7 kii ok ksa sre sadra zamlk yapmtr. 1718 ylnda, orlulu A li Paann ar dndan sadrazam olan Nevehirli Damat brahim Paa ise 12 yl kald bu grevde. brahim Paann grevde bu kadar uzun sre kal mas, Osmanl tarihinde bu ynde bir eilim olduunun ak bir gstergesidir. Osmanl H anedannn ilk dnem lerinde padiahlar sadrazamlar uzun sre bu grevde tu tard. Osmanl padiahlarnn gnlk idari ileri brak m asyla, bu grev sadrazamlarn omuzlarna yklenm i ti. Gl bir padiahn ynetiminde sadrazamn uzun s re grevinde kalmas imparatorlua istikrar kazandr yordu. Dirayetsiz padiahlarn dneminde ise, sk sk sadrazam deitirilm esi huzursuzluu azaltp blnme leri nleyerek imparatorlua gl olduu grnts kazandryordu. XV., XVI. ve XVII. yzyllarn dier bir ortak noktas uzun sre grevde kalan sadrazamlard. Buna rnek olarak, II. Murad dneminde 8 y l bavezirOSAYANU I

lik yapan adarl brahim Paa, Fatih Sultan Mehmet dneminde 15 yl sadrazamlk yapan andarl H alil Pa a gsterilebilir. Fatihin stanbulu 1453 ylndaki fet hinden sonra andarl H alil Paay ldrm esinin ardn dan, sadrazamlarn imparatorluun kurulm asna yardm c olan andarllar gibi nde gelen Trk ve Mslman ailelerden kmas gelenei sona ermi, devirmelerden ve Sarayda eitilm i kiilerden sadrazam seilmeye ba lanm t. Baka bir deyim le, sadrazamlar Balkan kkenli H ristiyanlar olup daha sonra M slm anlatrlan ve Sa rayda eitim gren kiilerdi. Bunlardan Mahmud Paa, Fatih Sultan Mehmed dneminde 13 y l sadrazamlk yapmt. II. Bayezid dneminde Davud Paa 15 yl, H a dim A li Paa ise ikinci vezir olarak 1506-1511 yllarn da 5 yl grev yapm t. Kanuni Sultan Sleyman dne minde de, devirme sadrazamlar uzun sre grevde k al mlardr. Frenk brahim Paa 1523 ylnda sadrazamla atanm ve tam 13 yl boyunca grev yapm t. Rstem Paann sadrazaml da 9 yl srmt. Kanuni Sultan Sleymann son sadrazam Sokullu Mehmed Paa 1563 ylnda balad grevi, Kanuninin 1566da lmesinden sonraki II. Selim dneminde de srdrm ve tam 14 y l boyunca bu makamda kalm t. Sokullunun ardndan imparatorluun talihi bozulmaya balam, sadrazamlk makam daha az gvenilir hale gelm i, sadrazamlarn g rev sresi de ksalmaya balamt. Celali isyanlarnn kt 1606da, sadrazamla getirilen, I. Ahmedin pa diahl dneminde de be yl boyunca bu makamda ka lan Kuyucu Murad Paadan nce, sadrazamlkta iki y l gayet iyi bir zamand. 1619-24 yllarnda imparatorluk byk skntlara girdi. Bu, I. Ahmedin lmeden nce tahtna geecek k i iyi belirlememesinden kaynaklanyordu. I. Ahmedin ardndan tahta 1617 ylnda kardei I. Mustafa, onun ar dndan da 1618 de Gen Osman geti. Gen Osman 1622 ylndaki Yenieri ayaklanma srasnda suikaste u rayacak ve bu ekilde ldrlen ilk padiah olacakt. 1616-1624 yllar arasnda sardazamlk makamna grev sresi ortalama 1.5 y l olan toplam 9 kii geti. Bu durum Topal Recepin 1631de grev alm asyla deiti. Topal Recep, be y l, yani 1636 ylna kadar sadrazamlk grevinde bulundu. 1643 ylnda ise sadrazamlkta ksa dnem yeniden balad. Kprl Mehmed Paann atanSYASET

d 1656 ylna kadar sadrazamla getirilen 15 kiinin grev sresi ortalama 10 ayd. Kprl Mehmed Pa ann Valide Sultan Turhan ile iyi ilikisi ona ileri ya na ramen 6 yl sadrazamlk grevi yapmasnn yansra, bu grevi olu Fazl Ahmede devretmesine de yarad. Kprl Fazl Ahmed Paa, 1676 ylndaki lmne ka dar bu grevi 15 yl srdrd. Baba-oul, imparatorlu un talihini yeniden at. O sm anlnn son fethi, Kpr l Fazl Ahmed Paann bavezirlii dneminde Girit Adasnn 1669da alnm asyla gerekleti. Sadrazamlk makam Kprl Mehmed Paa dneminde yeniden g kazanm, bu makam srasyla igal eden olu Fazl Ah med ve onun kaypederi Mustafa Paa da en azndan bir yl daha bu gl yapy korumay baarmt. Mustafa Paa 7 yllk sadrazamlktan sonra 1683 ylnda Viyana nndeki yenilgi yznden hayatn kaybetmiti. Osmanl birliklerinin ekilmekte olduu ve imparatorlu un kan kaybettii, yani 1683 ylndan 1697de Amcaza de Kprl Hseyin Paa'nn sadrazamla getirilmesine kadar olan dnemde toplam 11 sadrazam grev yapt. XVII. yzyln son eyrei sadrazamlar iin olduu kadar padiahlar iin de zor bir dnemdi. Bu dnemde, IV. Mehmed (1646-87), II. Sleyman (1687-91), II. Ahmed (1691-95) ve II. Mustafa (1695-1703) padiah oldular. Osmanl tarihinde sk sk meydana gelen deiik likler, sadrazamlar iin uzun grev sresinin ne denli nemli olduunu ortaya koyuyordu. Gerek padiahlar gerekse sadrazamlar entrikalar, i- d siyasi ve ekonomik gelimelerin getirdii skntlar ve Osmanl toplumunun yapsnda XVIII. yzylda kendini gsterecek kkl de iiklikler arasnda endie iinde yayorlard. Daha nce de belirttiim iz gib i, XVIII. yzyl, bize gre, II. Mus tafann tahttan indirilip yerine III. Ahmedin getirilm e siyle balar. 30 yandayken padiahlk tahtna oturan III. Ahmed, XVII. yzyln son eyreine tanklk eden bir kii olarak acaba neleri renmiti? III. Ahmed kardei II. Mustafa dneminin sava ruhunu yaatt; her iki karde de ava gitm eyi sefere k maya tercih eden babalar IV. Mehmedin tam zttydlar. II. Mustafa ordunun banda sefere katlacak, ancak 1697 ylnn eyll ylnda, Savoy Prensi Eugenenin zaferiyle sonulanan Zenta Sava srasnda neredeyse ldrlecek ti. II. Mustafa, askeri gcnn nemli bir blmn
O SM A N LI

Zenta Savandan sonra yitirdi. Ancak III. Ahmed, sava meydanna ahsen kmasa da, kardeinin balatt mey dan okumay devam ettirdi. lk balarda baarl da oldu. III. Ahmedin ilk byk zaferi, Rus ar Byk Petro karsnda Prut Savanda alman tartm al galibiyetti. O sm anly Rusya ile savamas iin, Fransann yansra, 1709 ylndaki Poltava Savanda yenilgiye urayarak Osmanlya snan sve Kral XII. Charles da kkrt yordu. Byk Petro, daha nce de bahsedildii gib i, Bal tac Mehmed Paa tarafndan serbest braklm t. Bu B altacnn bavezirliine mal olmutu. III. Ahmed, sad razamlarn uzun sreli grev yapmasna dikkat ediyordu. orlulu Ali Paa, Baltac Mehmed Paann Prut fiyasko sundan nce drt yl sadrazamlk yapmt. Oysa Baltac dan sonra greve gelen 6 sadrazamn toplam grev s resi 6 yl oldu. 1711- 1717 yllar arasnda Venedik ile yaplan sava, Srbistann kuzeyinin elden kmasna ve 1718 ylnda Pasarofa Antlam asnn imzalanmasna yol amt. Antlama, 1717-1730 yllarnda 13 yl bo yunca bavezirlik yapan Nevehirli Damat brahim Paann eseriydi. Bar, bu yllarn ana motifiydi. III. Ahmed ve brahim Paa kilisi, stanbulda sa natsal ve entellektl etkinliklerde patlama yaanan ve "Lale Devri olarak tarihe geen dnemin yaratclaryd. Birinci slam B in ylnn (1591-92) bitiminden bu yana B aty a ilk kez bu kadar ilginin gsterildii bir dnem di. B atya eliler gnderildi. Oradan gelen bilgilerin ya ylm asna ve M teferrikann matbaasna izin verildi. eyhlislam Feyzullah Efendinin, 1703teki Edirne vakasyla iyiden iyiye su yzne kan, dini ve idari y netimi bir merkezde ve kendi yetkisi altnda toplama a basnn baarszla uramas ulemaya ok ey kaybet tirdi. XVIII. yzyln, III. Ahmedin tahta gemesiyle birlikte bu olayla da baladn syleyebiliriz. Bilgisayarla yaplan aratrmalar iin kabul edilmi bir gerek vardr: Verilerden aldnz sonucun kalitesi, verilerinizin kalitesine baldr. XIX. yzyln yarsna kadar st mevkideki kiilerle ilg ili aratrmalarda kay naklarn kalitesi olduka dk. Osmanl mparatorlu u nun idaresinde yer alan kiiler ve aileleri hakknda ok az ey biliyoruz. Szkonusu aratrma sahasnn baz genel ifadelerine ramen, gene de baz genellemeler pa rldamaktadr: Evlilikler snflar arasnda gereklemek
I SYASET

tedir, yani ulema, brokrat ve asker ocuklar yine kendi alanlarndaki kiilerin kzlar ya da akrabas kadnlarla evlendiriliyordu. lmiyeden birinin olu lmiyeyi, b rokratn olu brokrasiyi, askerin olu, sipahi ya da pa a olsun, askeriyeyi tercih ediyordu. XVIII. yzyl bu ge nel ifadelerin doruluunu aka ortaya koymaktadr. ocuklarndan birini orduya, birini hkmete bir dierini ise kiliseye veren ngiliz soylu ailelerin tersine Osmanlda, ocuklarn mesleki anlamda babalarnn izinden gittiine dair elimizde kantlar var. XVIII. yzylda kariyerini babasnn alt bi rimde brokrat olarak balatan bir kii, ocuklarn baba larnn izinden gitmelerinin bir gelenek olduunu u Arap ataszne atfta bulunarak belirtiyordu: "Kola tak lan altn bilezik. Byk bir ihtim alle bu eilim daha nceki yzyllarda da mevcuttu. Ancak XVIII. yzyl bi ze en azndan gzlem yapmak iin yeterli rnek salyor. Konu Osmanl mparatorluu olunca, eldeki veri lerden yola karak ulamaya altm z sonu, bize, bi yografik szlklere girmeye hak kazananlarn ncelikle kazananlar olduunu ve Osmanl toplumunda kaza nanlar listesine vezir, reis-l katip, eyh-l-slam gibi mevki sahibi insanlarn girdiini gsteriyor . simleri ve yaptklar ounlukla bilinmeyen "kaybedenler ise orta ya kartlmak iin daha iyi kaynaklar ve daha iyi teknik leri beklemek zorundalar. Eer sadrazamlarn grev srelerinin dndaki ey lere bakacak olursak ve "aziz makamlar igal eden in sanlarn yaamlarn incelersek, XVIII. yzyln bize ba ka gerekleri de sunduunu grrz. XVIII. yzylda brokratlar ehl-i kalem ile ehl-i seyfi birbirinden ayran izgiyi gemeye balamlard. Birok paa, kariyerine brokrat olarak balam, ancak valilik gibi mevkilere atandktan sonra bu mevkinin bir gerei olarak paa Un vann da tamaya hak kazanmlard. Bu kiiler, daha sonra benim "Paalara dnen Efendiler olarak adlan drdm grubu oluturdular. Bu eilim in ortaya kma snn birok nedeni vard, ancak en nemlisi devirme sisteminin sona ermesiydi. lk olarak Balkanlardan, ancak zaman ierisinde Anadoludan ve imparatorluun dier blgelerinden toplanan Hristiyanlar ocuklar, Sarayda Padiaha hiz met etmek zere zel eitim gren devirmelerle birlikO SM A N U

te imparatorluun askeri ve idari alandaki nc kiileri ni ortaya karacakt. Bu sekin gruptan eitim grm olanlar daha sonra Sadrazam oldu. Devirme sistemi, da ha XVI. yzylda, saray okullarndan mezun kiilerin kendi ocuklarn bu okullara yerletirmesi dahil bir ok nedenden sona erdi. Sekin devlet adam ve asker yetiti recek yeni kaynaklar gerekiyordu. Brokrasi bu kaynak lardan birisi oldu ve XVIII. yzyln nc isimlerinden birkan yetitirdi. Osmanl mparatorluunda liderlerin eitim zemi ninin deimesi pek ok soruyu da beraberinde getir mektedir. Bu sorulardan birisi de bizim buradaki tart ma konumuz olan sadrazamlarla bantldr. Son devir me sadrazam kimdi? Bunu, birok basit soruda olduu gibi, yantlamak zordur. Zorluk, tabakat literatrndeki bilgi eksikliinden kaynaklanyor. Devirme olup Sa rayda yetien son sadrazam 1652-53 yllarnda grev ya pan Tarhuncu Ahmed Paa oldu. Durum byle olsa da sadrazamlarn ve sultann emrindeki dier kiilerin artk sarayda yetimedii sylenemez. Ancak bunlarn Saray hizmetine girii devirmelerinkinden farkldr. Saraya giri genellikle baz balantlar sonucunda, yani ya paa kaps olarak nitelendirebileceimiz intibas, ya da hem ehrilik yoluyla oluyordu. Sava srasnda esir alnanlar ya da Padiaha (hanedan renklendirmek iin!) hediye ola rak gnderilen kleler de vard. Saraya girmenin yollarndaki deiikliin yansra, sultann hizmetine giren kiilerin etnik kkeni ve stat lerinde de nemli deiiklikler gze arpyordu. Devir me Sistem inin en parlak gnlerinde okul Bosnallar, Hrvatlar ve Srplarla doluydu. Bu okullara siyasi neden ler yznden ok az sayda Rum kkenli insan alnyor du. XVII. yzyln sonlarna doru imparatorluun st noktalarndaki konumlara ulamak isteyenler yeni ve farkl insanlard. Eitim daha ok Trklere, Grclere, Arnavutlara ve Kafkasyann ok tanrl kabilelerinin to runlar erkez ve Abazalara veriliyordu. Sadece gzellik leriyle nl Kafkasyal kadnlar deil, blgenin erkekle ri de olduka gzdeydi. Bu sreci az sayda rnek aydn latacaktr. XVI. yzyln ortalarnda Mteferikka Os manlIlarn oullarn gnderdikleri revata bir okuldu. XVII. yzyln sonu ve XVIII.yzyln banda kariye rinde ilerleme salayan Osmanl tarihisi Naima, Saray
i SYASET

hizmetinde alan yeni rn tem silcisi olacaktr. Ha lepteki st dzey bir Yenieri ailesinden gelen Naima, Sarayda Baltac ocana yerletirildi. 1757-63 yllarnda sadrazamlk yapan Mehmed Ragp Paa, ehli-kalem den ehl-i seyfe, bir baka deyile kariyer izgileri arasnda na sl gei olduunu gsteriyor. Bir yazcnn olu olan, ev deki eitim inin ardndan mahalle mektebine devam eden Mehmed Ragp Paa, babasnn alt makamda brokratla balad. Brokraside kariyer yapmak iin gerekli hereyi rendi. Farsa ve Fars iiri konusunda mkemmele varan bilgisi vard. Melmed Ragp Paa, XVIII. yzyln en nemli Osmanl airinden birisiy di. Mehmed Ragp Paanin Farsa bilgisi Sadrazam Hekim olu Ali Paa ve dierleriyle intisab ilikisi kurmas na yarad, gib i kariyerini glendirmesini de salad. III. Mustafa 1757 ylnda tahta ktnda babas III. Ah medin izgisini de geri getirdi. III. Mustafa, brahim Paay 1717den 1730 ylna kadar sadrazamlk maka mnda brakan babas gib i, Ragp Paaya 1757-1763 yllar arasnda sadrazamlk grevi verdi. Mehmed Ragp Efendi, ehl-i kalemden ehl-i seyfe gei yaparak paa ol mutu. Kendisi hem Reis Efendi hem de M sr Valisi ola rak grev yapmt. Ayrca, padiahn da desteiyle Beir A an n boynunu vurdurtarak Kzlar A asn n gcn de krm, bylelikle gze girm iti. Sadrazam, 1757 y lnda Ha iin M ekkeye gidildiinde meydana gelen fe laketten Beir A ay sorumlu tuttu. Bu olayn, Ragp Paann Kzlar A asndan kurtulm ann yollarn arad eklinde alglanmas ise rastlantyd. Beir A an ka fas kesildi ve Kasm aynn sonuna kadar aylarca saray kapsnda tehir edildi. Osmanl mparatorluunun XVIII. yzyldaki y netici kadrosuna Trk-M slman kiilerin ykselmesi neyi deitirir? Bir kere, XV. yzyldan XVII. yzyln az bir dne mine kadar ihtiya duyulan masrafl birimlerden vazgeilebilicekti. Bu, Topkap Sarayn gemi yzyllarda tamire muhta baz blmlerinin ackl halini aklam a ya yarayabilir. mparatorluk alacak bir ekilde kk

bir brokrat ve ehl-i seyf ekibi tarafndan ynetiliyordu. III. Mustafa dneminde, imparatorluun merkezi idare sinde alanlarn says yaklak bindi. XIX yzyl ise imparatorlukta brokratlarn a olacakt; ancak yenie ri ktalarnn ve orduda profesyonellemenin ykm a u ramasyla birlikte, XX. yzyln banda imparatorluk nfusunun sadece yzde 5ini okur yazar olmas art c deildir. XVIII. yzyldan balayarak, imparatorluun so nuna ve hatta Cumhuriyeti ilk yllarna kadar gncel liin i yitirmeyen soru "Kimsiniz Beyefendi?idi. Soru kiinin kkeni hakkndayd ve yant kiiyi hemen impa ratorluun sosyal yapsnda bir yere yerletiriverirdi. B ir ok adan, ngilterede insanlarn sosyal hiyerarideki yerlerini belirleyen Oxbridge aksanyla ay grevi stle nir. "Kimsiniz beyefendi? sorusu ailenizi olduu kadar nereye bal olduunuzu, ne gib i balantlarnz olduu nu, koruyucularnzn kim ler olduunu ve ilerlemek iin kim in sizin yardm nza muhta olduunu da kapsar. Devirme Sisteminin parlak gnlerinde aile daha sonraki padiahlar iin olduundan daha az anlam tard. An cak, Osmanllktan Trkle geile kiinin hangi aile den geld ii, XIX. yzyln sonunda Tanzimat destekle yen ya da kar kan bir kiinin k im lii kadar nem ka zand. XVIII. yzyldaki deiim alanlarn seerken, et nik zellikleri unutmamak zorundayz. Osmanllar in dinde, Osmanl mparatorluu bir kiinin yaamas ve aile kurmas iin harika bir yer olma zelliini srdr yordu. Osmanl olmak hala vnlecek ve ocua miras braklabilecek deerde bir zellikti. Bu anlamda, Os manlInn XVIII. yzyl, XVI. yzyln son yarsyla bir ok ortak zellie sahiptir. Sokullu Mehmet Paa, Meh met Ragp Paann torununun erken lmnden duydu u derin znty anlayabilirdi. Mehmet R agp Paa, stanbulda kendisiyle ayn ad tayan ktphanede to rununun yanna gmlmtr. "Bir eyler ne kadar dei irlerse o kadar ayn kalrlar eklindeki deyim, byk tarihsel gerekleri iinde barndrmaya devam etmekte dir.

O SM A N LI

jm

SYASET

KUZEYDE BELREN YEN HASIM: RUSYA

RUS DPLOM ATLARIN RAPORLARINDA O SM AN LI DEVLET (XVII.-XIX. YZYILLAR)

527
XVIII. YZYIL O SM AN LI-RU S MNASEBETLER

556
E K O N O M K EKM ENN NETCES OLARAK T RK -RU S SAVALARI

550
RU S-O SM AN LI SAVALARI: SEBEPLER VE BAZI TA RH SO N U LAR

556
XVIII. YZYILIN LK Y ARISINDA KAFKASLARDA O SM AN LI-RU S LKLER

561

RUS DPLOMATLARIN RAPORLARINDA OSMANLI DEVLET (XVI-XIX YZYILLAR)


PROF. DR. ROGOZHIN NIKOLA MIHAfI,OVICH
R U S S1A N A C A D H M Y O F SC IE N C E S N ST IT U T E O F R U SS1A N H ST O R Y / R U SY A

nmzde XV-XVI. Yzyllara ait Rus-Trk ilikileri ile ilgili en nemli ve ayn zamanda en az aratrlm kaynaklar Rusya Devlet Es ki Belgeler Arivinde (RGADA) saklanmaktadr. Arivin ilgili birimi Pasolskiy Prikaz (Rus elilik belgelerine ve rilen Rusa sim-Elilik yazmalar) Inostrannaya Kollegiya (Byk Petronun uygulamaya koyduu reformlarn

asndan esizdir. Bu etken Posolskiy Prikazhnn (elilik yazmalarnn) gvenilir tarihi kaynaklar olarak deeri ni epeyce artrr. Dardaki Rus misyonlarnn organi zasyonlar ve kaldklar lkeler hakkndaki belgelerin ya n sra, yabanc eliliklerin Rusyaya kabullerine dair tm kaytlar da dosyalanarak stolbtsy denilen arivi olu turmutur. Bir misyon tamamlandnda ilgili tm bel geler tasniflenmi ve zaman srasna gre birletirilerek tasniflenmi ve kopyalarndan ciltler oluturulmutur. Bununla beraber orijinal belgeleri ihtiva eden stolbtsiylt hibir zaman yok edilmemi, aksine, Posolskiy Prikaz da deerli referans materyali olarak saklanmaya devam et mitir.
Posolskiy (elilik) belgeleri her zaman devam

ardndan bakanlklara verilen zel isim) ve Dileri Ba kanl belgelerini bir araya getirmitir. Tek bana Posolskiy Prikaz (elilik yazmalar) koleksiyonu 1497-

1719 yllar arasndaki dnemi kapsayan Osmanl-Rus ilikilerine dair 674 belge dosyasna sahiptir.2 Bu belge ler; iki tarafl imza edilen anlamalarn orijinalleri, kop yalar ve tercmelerini, Trk Sultanlar ve Rus arlar arasndaki yazmalar, vezir-i azamlarn ve stanbul Pat riklerinin mektuplarn, Rus prensleri ve Trk mftle rinin mektuplarn, Trk diplomatik heyetlerinin Rus yaya ve Rus diplomatik heyetlerinin de Trkiyeye seya hatlerinin kaytlarn iermektedir. Bu koleksiyonun en deerli paralar; diplomatik misyonlarn faaliyetlerini yanstan Posolskiy Prikazh (elilik yazmalar) ve sahih belgelerin orijinal kaytlarn ieren stolbtsy (birbirine ya ptrlm belge rulolar) dr. XVII. yzyln sonuna kadar Rus diplomasisi yabanc lkelerde srekli elilikler bulundurma yoluna bavurmamtr. Bunun yerine somut grevlendirmelerle zel bykeliler yollama siyaseti hakim olmutur. Bu siyaset Posolskiy Prikaz belgelerinde zel bir stil belirle mitir. Sz konusu belgeler orijinal gramotylez (resmi mektuplar), iki lke arasnda yaplan anlamalar ve dier bir ok orijinal kaynaklarn muhtevalarn zetlemesi
O SM A N II 1

eden resmi ilerin kaytlardr. Sralar ve dzenlilikleri Rus ve yabanc diplomatik misyonlarn varlar ve ayr llar gibi muayyen vakalarn ortaya kmas ile paralel lik gsterir. Tm Posolskiy (elilik) koleksiyonunun muh tevas ve tekili, Rusyann farkl lkeler ve milletler ile olan ilikilerinin dinamik karakterini yanstr. Bir yan dan da, sz konusu belgeler muayyen misyonlarn gidia t hakkndaki zel diplomatik meselelerle uramak iin ana arivler saylabilir. RGADA Arivi 1512 den 1699a kadar olan d nemdeki Rusya ve Osmanl mparatorluu ilikileri ile alakal yirmi sekiz Posolskiy (Elilik) defteri-kitab sak lanmtr. imdi bu defterlerin muhtevalar zerine baz bilgiler verelim.3 1. 1512-1564, 418 sayfa 1). stanbula Rus By kelilerimi/)nin gnderilii: (bykelilerin isimleri unlardr) M.I. Alekseev, V.A Korabov, T. Cadystev, D.S.
SYASET

Byk, T.G Makladov, I.S Morozov, tccar A. Mozhaitiov, Kazaklar K. N Mudaranov, T. Kadyshev. 2). Trk elile ri ve tacirlerinin Rusyaya gelileri: (isim leri unlardr) Prens Kamal Feodorit, Eli (pasol) Prens skender, Eli A. Clalkokondil, Sefir (poslams) Ahmet, tccar Mustafa e lebi. 3). Azak, Kefe, Moldava ve stanbuldan elilerin Moskova'ya gelileri. 4). stanbuldaki ruhban (H risti yan) snfna gnderilen mektuplar. 5). stanbuldaki K i lise yetkililerinin Rus ar ve metropoliti (Archbhop)'wt yazdklar m ektuplarn tercmeleri.4 2. 1569-1590 515 sayfa: 1). stanbula gnderilen ler: I.P. Novosiltsev, Sefir A. Ishtsheina-Kuzminskii, tc car I. Borzunov, misyoner B.P Blagov. 2). Gelenler: Trk sefiri Azi Bostan elebi, tccar A. Svir, tccar Mehmet elebi, Sefir brahim, tccar D.Syrenak 3). Azak ve Ke fey e gnderilen m ektuplar.5 3. 1592 - 1594, 400 sayfa: 1). Sefir G.A. Nashchokin ve Mstear ipodiak, podaachi) A. Ivanovun gnde rilm eleri; B.F. Godunovun Trk Veziri ile yazmas, G.A. Nashchokin, D.I. Isleiev ve Mstear T. Avramovun dairelerinin paragraf listesi. 2). Trk Sefiri Rezvann gelii 4. 1621, 195 sayfa: 1). Trk Sefiri F. Kantakuzinin gelii. 2). I.G. Kondyrev ve Mstear T. Bormosovun s tanbula gnderilii. 5. 1627, 172 sayfa: 1). Sultan M urat IVn gnder dii, Sefir F. Kantakuzin, Ahmet elebi ve Ahmet Bey lerin gelii. 2). ar Fedor vanovi ve Patrik F ik rete ya zlan m ektuplarn tercmesi. 6. 1630-1650, 391 sayfa: 1). stanbulda alman he diyeler iin yaplan harcamalar ve giderlerin yazld defterler. 2). A. Sovin ve K atip (Dyak ) M.I. Alfimov, .A. Dashkov ve Katip I. Somovun; I. Korbin ve S. Matveevin; I.D. M iloslavskii ve K atip L. Lazorevskinin; S. Teleprev ve K atip A. Kuzovlevin stanbula Gnderilile ri.6 7. 1631-1650, 212 sayfa: Trk elileri, tccarlar ve Rum haclarn Pristavylerinin harcamalar ve faturalar nn defterleri: Eli Mustafa Ahmet A a ile K. Navalnik in in 1631, L. Lopukhin ile Eli F. Kantakuzin; N. Kavtyrev ile eli M usli A a 1645, arn N edim i
{Okolnich) S.M. Proestev ve K atip K. D. Akinfiev ile
O SM A N H I

Eli M teferrika Araslan Aa 1645, S. Kartsov ile Eli Alan Aa 1645, S Kartsov ile Eli Mustafa 1650, M. Shiskin ile Eli Mustafa 1650. 8. 1667, 344 sayfa: 1). Eli I. Kondyrev ve M ste ar T. Bormosov eliinde Trk Sultanna gnderilen pa ra ve kym etli eya hediyelerinin (zhalovanieu) listesi. 2). Eli A. Nesterov ve Katip I.Vakromevi stanbula gn derilii. 3). Mstear V. N ikitovun Azaka gnderilii. 4). Smolensk ve Moldova zerinden tercman V. Daudov ve Rum M. Ivanovun stanbula gnderilii. 5). Es ki Trk esirleri S.L Kaznacheev ve K.R. Teriaevin sor guya ekilmeleri. 6). Eli A.I. Nesterovun getird ii, Trk Sultan Mehmedin ar Aleksei M ikhailoviche yazd mektubun kopyas. 9. 1667, 95 sayfa: 1). Saray hizmetkar (striapchii) V. Tiapkiyi ile gnderilen Trk Sultan Mehmede m ektu bun kopyas. 2). Stolnik A.I. Nesterov ve I. Vakromeevin stanbula elilikleri iin talimatname. 10. 1667-1668, 426 sayfa: 1). Stohik A.I. Nesterov ve Katip I. Vakromeevin stanbula eliliklerin paragraf listesi. 11. 1669-1671, 138 sayfa: 1). Eli A. Porosukov, Mstear E. Dolgov ve tercman D. Shaidurovun stan bula gnderilii. 2). A. Porosukovun eliliinin parag raf listesi. 3). ahinci (ahin ile avlanan avc) D. Grigorovun Trk Sultan Mehmedin cevabi m ektublar ile dn. 12. 1669-1670, 82 sayfa: 1). Eli A. Porosukov, Mstear E. Dolgov ve tercman D. Shaidurovun elilik m isyonlarnn paragraf listesi. 2). A. Porosukov ve dier lerinin (zbalovana) nakdi ve kym etli eyalardan oluan hediyelerinin harcamalar defteri. 13. 1672-1674, 93 sayfa: 1). Eli V. Daudov ve Mstear N. Vaniukovun stanbula gderilii. 2). V. Daudovun elilik misyonunun cevabi m ektuplarla geri dn. 3). V. Daudov ve N. Veniukovun aldklar ni anlar hakkndaki materyaller. 14. 1677-1678, 317 sayfa: 1). Rusya ile Trkiye arasndaki diplom atik yazmalarn bir zeti. 2). Azak iin arpan Don Kazaklar ile Trk Kuvvetleri arasn daki askeri faaliyetler hakkndaki materyaller. 3). 16131681 yllar arasndaki T rkiyeye yazlan Rus mektupS YAS ET

larnn kopyalar ve cevabi mektuplarn tercmeleri. 4).


Stolnik S. Alamzovun igirin ehrinde Rzhevsk Voyvo

tubu. 4). stanbula Rus Elilerinin gnderilii: Terc man Iu. Sukanaov, Mstear M. Savin, Tercman Tonkakeev, tercmanlar Ivanov ve Sukanovla birlikte Mstear A. Vasiliev. 5). Tccar Timofeievin geri dn. 6). Trk Sultan ve stanbul Patriklerinin mektuplarnn tercmeleri. 7). Eli P. Voznitsynin sorgusu. 8). Kk Rus hetmanmn (malorossiskii) mektuplar ve cevaplarn kopyalar. 21. 1681- 1682, 234 sayfa: 1). Okolnicbii I.I. Chirihov ve Katip P. Voznitsynin stanbula gnderilen eli lik heyetlerinin paragraf listesi. 2). P. Voznitsyn ile Trk veziri arasndaki konumalarn kaytlar. 3). I.I. Chirikov ve P. Voznitsynin elilik heyetlerinin para ve deerli e yalar (zhalovuniia) trnden harcamalarnn defterleri. 22. 1681-1682, 56 sayfa: T. Protopopovun stan bula gnderilen elilik heyetinin paragraf listesi. 23. 1682-1684, 484 sayfa: 1). Tccar Mstear M. Tarasovun stanbula gnderilii. 2). Tercman A. Shcherbinin gnderilii. 3). Okolnicbii K. Khlopov ve Katip V. Postnikovun elilik heyetlerinin gnderilii. 4). Tccar I. Tarasovun cevabi mektuplar. 5). A. Shcherbin ve M. Tarasovun dnleri. 6). Mstear A. Vasilevin gnderilii ve Moskovaya dn. 7). Kk Rusya Hetman ile yazmalar. 24. 1682-1684, 140 sayfa: 1). Mstear M. Tara sovun elilik heyetinin paragraf listesi. 2). A. Vasilevin elilik heyetinin paragraf listesi. 25. 1684-1693, 505 sayfa: 1). Sefir Z. Ivanovun s tanbula gnderilii. 2). Sefir Z. Ivanovun dn. 3). Lutsk Gedeondan gelen piskoposun var. 4). TccarMtear N. Alekseevin ve Sefir I. Lisitsynin gnderili i. 5). stanbul Patrii Dionisin mektubunun tercmesi. 6). S. Maksimov un sefaret hizmetleri iin dllendiril mesi ile alakal muameleler. 26. 1685-1686, 181 sayfa: Tccar-mstear N. Alekseevin paragraf listesi. 27. 1699-1700, 1378 sayfa: 1). Sefir Duma-diak stanbula gnderilen elilik heyetinin paragraf listesi. 2). E.I. Ukraintsev ve I. Cheredeevin elilik heyetlerine ait harcamalar ve faturalarn defterleri.

das Boyar M.G. Romodanovskiiye Trk ve Tatar Kuv vetlerinin bir baskn ihtimali hakknda talimatlarla gnderilii. 5). Trkiye ve Rum Patriklerinden malumat veren mektuplar. 15. 1677-1679,196 sayfa: 1). Stolnik A. Porosukov, Mstear F. Starkov ve tercman G. Valashoninovun s tanbula gnderilii. 2). A. Poroskovun elilik heyetinin cevabi mektuplarla ve esir M. Starskinin diyetini deyip zgrln alarak (Vykuplennyi) geri dn. 3). Prens M.G. Romodanovskiinin askeri glerle birlikte Trki yeye kar gnderilii. 4). arn mektuplar ve M.G Romodonovskiinin cevabi mektuplarnn kopyalar. 5). Duma Katibi I. Gorochov ve Katip S. Polkovun Prens M.G Romodanovskiiye gnderilii. 16. 1677-1679, 182 sayfa: A. Poroskovun elilik heyetinin stanbula gnderililerine dair materyallerin kopyalar. 17. 1677-1678, 115 sayfa: Trk Sultan Mehmede gnderilen Stolnik A. Porosukovun elilik heyetinin pa ragraf listesi. 18. 1678-1687, 492 sayfa: 1). Tercman G. Voloshanin, Nedim (dvorianin) V. Daudov ve Mstear F. Starkovun stanbula gnderilileri. 2). Tercman G. Voloslanin, Nedim V. Daudov ve Mstear F. Starkovun Mos kovaya dnleri. 3). Jassydan Moldova Elisi Yzba I. Belichev ve tercman Spafarioya mektuplar getiren tccar D. Belichevin Moskovaya varmalar. 4). V. Daudovun stanbuldan dn. 5). Katip E. Ukraintsevin Tikluin ve Baturine gnderilii. 6). Doktor M. Petrovun Jassye gnderilii. 7). Tccar Mstear N. Kudriavtsevin stanbula gnderilii. 8). Jassydan Iu. Pavlovun elilik heyeti ve Moldoval tccar P. Ostafiev-Iasovun varlar. 19) 1678-1681, 213 sayfa: 1). stanbula gnderilen V. Daudovun elilik heyetinin paragraf listesi. 2). Tc car N. Kudnavcevin paragraf listesi. 20. Protopopovun stanbula gnderilii. 2).Okolnichii I.I. Chirikov ve Katip P. Voznitsynin stanbula gnderili i. 3). Trkiyeye gnderilen Rus elilerinin cevabi mekO S.M A N L I

(Duma Katibi) E.I. Ukraintsev ve Katip I. Cheredeevin 1681-1682, 847 sayfa: 1). Tccar-Mstear T.

E!

SYASET

28. kopyas.

1699, 225 sayfa: E.I. Ukrantsev ve katip I.

Btn defterler 16. ve 17. Y zyl Slaviansky Skoro-

Cheredeevin elilik heyetlerinin paragraf listesinin eksik

pis (Slav Stenosu) ile o zamanda bulunabilecek en iyi ka

lite kad zerine yazlmtr. 19. Yzylda yangna kar daha iyi hasar korumas salamak amac ile defterler deri ile ciltlenm i, altn toka ve kopalar ile balanm tr. Elilik defterlerinde aadaki tiplerdeki belgelerin m etinleri yer alm aktayd: devlet bakanlarna yazlan
gramoty (resmi mektuplar), devlet bakanlarna hitaben

Maalesef Posolsky Prikaz (elilik yazmalar) ari vinden pek ok dokman (zellikle 15. Y zyln sonu ve 16. Yzyln bana ait olan) bir daha bulunamayacak bi imde yok olmutur. Rusyann Trkiye ile ilikileri ile alakal olan diplom atik belgelerin nemli bir blm de Rusya tarihinde sk sk tekrarlanan pek ok tabii ve iti mai felaketler srasnda yok olmu olmaldr. (1571, 1602 ve 1702de Moskovadaki byk yangnlar, Karan lk Zamanlardaki ayaklanmalar, Napolyona kar olan 1812 sava gibi). Baz dier belgeler ise basite eskiye rek paralanm-dalm ve sonsuza kadar yok olmutur.
Posolsky (elilik) defterlerinin nemli bir ksm , farkl se

akreditasyon mektuplar, gidilecek lkeye varncaya ka dar geilen farkl devletlere dostluk ve iyi niyet (luibitelnye) m ektuplar, ^>raW (eliliklere elik eden, yiye

cek ve ara tahsisi iin verilen m ektubu kullanm aya yet k ili kii)lara verilen talim at (kaznye) m ektuplar; ya banc elilerin Rusyaya serbest giri-klarn garanti altna alan gvenli gei (opasnye gramoty) m ektuplar; ve Son-Nihai (dokonchaniia) -b ir bar anlamas veya atekesin artlarn belirleyen- belgeleri. Bir elilik heyetinin organizasyonu srasnda Po
solsky Prikaz (Elilik yazmalar) aracl ile ilerlemeler

beplerle ve farkl kanallar aracl ile RGDAy gemi ve farkl arivlerin m al olmutur. (GIM, BAN, GPB ve dierleri) 200 y l aan bir periyot sresince ka adet El ilik defterinin yap ldn ortaya karmak iin en nce asli kayplarn bir envanterini karm ak gerekir. Bu a dan kayp diplom atik belgeleri yeniden-yapmak veya or taya karmak iin en iyi im kan Posolsky Prikazn opisi (envanterler) i bize tanmaktadr. 16. ve 17. Yzyllarda Elilik defterleri arlk Arivinin 16. Y zyl ksm larna ve Posolsky Prikaz (elilik yazm alar) arivinin 1614, 1624, 1632 ve 1673 tarihli ksm larna ait envanterlere kayt edilm ekteydi. Elimizde olan Elilik defterlerini yu kardaki envanterle karlatrdm zda aslnda baya az m iktarda defterin kayp olduunu grrz. Mesela 1615de Rusyaya gelen bir Trk heyetine elik eden Ivan Odadurovun misyonu ile alakal defterlerin kayp olduuna dair deliller vardr. Buna benzer bir ekilde 1924te Moskovaya gelen Trk elilerine Voronejden Moskovaya kadar elik eden F. Lyzlovun misyonuna ait detayl harcamalar gsteren 8 defterin de kayp olduu biliniyor.7 Aslnda I. Odadurovun elilii ile alakal tm bel geleri iinde bulunduran stolbtsy (Elilik defterlerinin orijinal kaynaklan) bu kayplarn telafisini salam akta dr.8 Buna ilaveten, stolbtsy ayrca P. Mansurovun misyo nuna ait (1615) belgeler de ierir.9 Bu belgeler defterler de ve anonim otpiskilerde10 (cevabi mektuplarda), taslak larda11 veya stateny spisok (performans raporlar) nn ni hai12 kopyalarnda bulunmamaktadr.
O S M A N II I

ve resmi yazmalar, yerel v&\\\e(voyevoda) m hatrlatm a lar (pamiyati) ve alnan cevaplar (otpiski) hepsi tam za manmda ve gereince kayda geirilm itir. M isyonlar sresince diplomatlar ok sk bir biim de nakaz(talim at)a bal kalmlardr. Bu talimatta eli ye verilen emirler en ince detayna kadar listelenir, eli nin sorum luluklar ve yabanc bir lkedeki davran normlar belirtilirdi. Her talim atn elilerin konumala r ve hatta Trk diplom atlarnn muhtemel sorularna verecekleri cevaplara kadar her detay bulundurmas ok nemliydi. Talima t(nakaz) sadece elilik heyetinin g revlerinin ar detayl talim atlar deil, ayn zamanda bu detayl talim atlar nasl yerine getireceklerine dair bir belgeydi. Bu nedenle talim atn iindekilerin m ahiyetini elilik heyetinden sadece birka kiinin b ilebildii ok gizli bir belgeydi. Zaman iinde nakaz-talim at kendine ait bir format gelitirerek, nce elilik heyeti mensuplarnn bir listesi ni belirten, bunu takiben detayl bir yol tarifi veren ve gerekli saydaki eskort streltsy (muhafzlar) bildiren bir belge halini almtr. stanbula giden eliler nce Voroneje gitm iler, oradan Don N ehrinden gem i ile Azaka inmilerdir. At stndeki muhafzlar nehir kenarndan elilik konvoyuna elik ederek onlar K rm Tatarlar,
SYASET

Nogaylar ve dierlerinin saldrlarndan korumulardr. Eliliin Trk tarafna geiinden itibaren resmi bir me rasimle tarihi olarak belirlenmi bir yntem deiiklii yaanrd. Elilerin Sultan ile grmeden nce Sultann tebaalarnn evlerine girmeleri yasakt. arm gramotas (resmi mektubu) tarafsz bir yerde verilmeliydi, bu bir iskele veya zel bir adr olabilirdi. Mesela Kefeye git tiklerinde eliler Trk yetkilileri dnda kimse ile ili kiye geemezlerdi ve Sultann tebaas olan Krm Hann ziyaret etmeleri kesinlikle yasakt. Nakaz(talimat) elilerin hangi Trk memurlarn grmeleri gerektii ve hangi meseleleri tartmalar gerektii hakknda keskin talimatlar ierirdi. Bir kural olarak, stanbula varnda eli, iki ayn
gramoty y teslim ederdi: bunlardan biri Sultana dieri

Moskovann hakiminin tam unvannn kesin biimde kullanlmasna zel bir nem verilmekteydi. Baz du rumlarda Rus elileri sadece bu unvanlarn ierii ze rinde karlkl kabullenilebilir bir anlamaya varmaya almak sebebiyle bir yl veya daha fazla stanbulda kal mak zorunda kalmlardr. ou zaman nakazhra. elilerin fdyesiz olarak ser best braklmalarn talep edecekleri Rus mahkumlarn bir listesi eklenirdi. Baka bir nakaz blm ise gnderi len hediyelerin gerekli detaylar ile bir envanteri, deer leri ve nceden belirlenen hediyelerin verilecei kiilerin detaylarn ierirdi. Nakaz ayn zamanda elilerin verme leri gereken btn gramotahtm (resmi mektuplarn) kopyalarn iinde bulundururdu. Eer bir nakaz bizlerin elilerin gerekte hangi grevler ile grevlendirildikleri ni belirlememizi salyorsa, bir stateiny spisok (performans raporu) da bu grevlerin nasl gerekletirildiini gr memizi mmkn klar. Rus hkmeti her zaman Trkiyenin dostlar ve mttefiklerinin kim olduunu renmeye hevesli oldu u kadar, Trkiyenin kimle savat veya kime sava ilan edecei konusunda da merakl idi. Bu ok hassas bil giler kurnazlkla; genellikle samur krkler ve parann as li ikna edici faktrler olarak kullanlmasyla toplanabilir di. Ancak sklkla bir nakaz (talimat) belirli bir Trk yetkilisi veya hatta vezirine byk miktarda para teklif edilmesine dair somut talimatlar tamamtr. Trkiye ve ran arasndaki ilikilere hususi bir nem ve dikkat ve rilirdi. Moskova her zaman bu iki lkeden hangisinin za man iinde daha avantajl bir konuma getiini, rann Trkiye ile bu mcadeleyi srdrme potansiyeline sahip olup olmad ve Kafkaslardaki genel durum hakknda bilgi sahibi olmaya hevesliydi. Eliler ayn zamanda ran ile Trkiye arasndaki husumetlerin ne zamandan beri var olduunu ve hangi atarfn ste gemek zere olduu nu renmekle ykmlydler. Elilik defterleri ok fazla sayda nakaz (talimat) iermektedir; bunlarn en bilgilendiricileri unlardr: 1) I. Novosiltsova nakaz, 1569; 2) I.B. Blagovoya nakaz, 1584; 3) G. Nashyokine nakaz, 1592; 4) A. Nestrenova nakaz, 1667; 5) A. Porosukova nakaz, 1669; 6) V. Da udov ve N. Kurtyavtseve nakaz, 1678; 7) P. Voznytsyne nakaz, 1681; 8) N. Alekseeve nakaz, 1685; 9) E. Ukraintseve nakaz, 1699( SYASET

ise Bavezire idi. Bir misyonun baars elinin vezir ve paalar ile mzakerelerinin sonucu ile belirlenirdi. Bu da ^ zn (talim atn ) eliye baz muhtemel sorulara kar verebilecei cevaplarnn seeneklerini sunmasnn bir sebebiydi. Her nakazm iinde sayfalarca bulunan tek bir klie vard: Eer vezir sana unun veya bunun hakknda sorarsa, onu u biimde cevapla.. Pratik olarak her nakaz Azak, Don Kazaklan, Kabardin erkesleri ve arn

uzun zaman sadk hizmetkarlar olan Kuma Prensleri hakknda sorulabilecek sorulara hazrlanm cevaplar ie rirdi. Grmeler srasnda gndeme gelmesi muhtemel olan dier sorular ise genelde Kazan, Astarhan, Nogay lar, Iversk snrlar, Sibirya ve nihai olarak Rusyann Ro ma Sezar, spanya, Fransa, Danimarka, ngiltere, Lehis tan, sve Krallar ile ve Kzlba ah (ran) ile ilikileri ile alakal olurdu. Talimata gre eliler Lehistan Kral ile ilgili ika yetleri dile getirmeli, Roma Sezan ile ilgili ksa-zl yo rumlar yapmal ve dier Avrupa Kraliyet aileleri ile olan istikrarl ve dostane ilikilerin altn izmeliydiler. K zlba ah (ran) ile igili olarak ise; eliler Rusyann ran ile olan ilikilerinin sadece ticari tabiatna kuvvetle ia ret ederler ve ah ile resmi alakalarnn bulunmadn bildirirlerdi. Rus hkmeti ayn zamanda Trkiyenin dier memleketlerle ilikilerindeki gelimelere de alaka duymaktayd. Baz misyonlarn M&zzlarnda(talimatlarnda) Rodos, Girit ve dier adalardaki vaziyetler ile ala kal sorularn sorulmas iin talimatlar bulunurdu. Res mi grmelerde ve Sultann cevabi mektuplarnda
OSMANLI

Stolbtsy'de. tarihi neme haiz baz nakazh (talim at

eitli sebeplerden tr "Trk Elilik defterleri ne dahil edilmeyen (rnein Rusya ile Trkiye ilikileri ile alakal kitaplar) stateiny spiski (performans raporlarparagraf listeleri) konusuna gelince, aadaki raporlar zel bir dikkati hak etmektedir: l)E li G. Nashyokinin (1592)14 stateiny spisok\ \ 2) Eli I. Kondyrev ve T. Bormosovun (1623)15 stateiny spisoku-, 3) Aristokrat S. Ya kovlev ve Dyak (Katip) P. Evdokimovun (1628-1629)16
stateiny spisok'u; 4) Eli A. Sovin ve Dyak Alfmovun

lar) tekrardan bulunmutur: 1) S. Yakovlev ve Dyak Evdokimova nakaz, 1629; 2) A. Savine nakaz, 1630; 3) Ya. Dashkova nakaz, 1634; 4) S. Islenyev ve Dyak M. Gryazeve nakaz, 1635; 5) A. Bukalova nakaz, 1637; 6) A. Zhelyabuzhsky ve Podyachy A. Bashmakova nakaz, 1642; 7) I. M iloslavskye nakaz, 1643; 8) S . Telepreve
nakaz, 1645; 9) V. Daudova nakaz, 1673; 10) I.S. Khit-

rovoya nakaz, 1673-13


Nakazlza (talim atlarn) yan sra elilere devlet

(1630)17 stateiny spisoku', 5) Eli Ya. Dashkov ve Dyak Somovun18 stateiny spisoku', 6) Eli I. Korobov ve Dyak S. Matveyevin (1635)J9 stateiny spisoku.', 7) Eli I. Miloslavsky ve Dyak L. Lazorevskynin20 stateiny spisoku.. Yukardaki liste T rkiyeye gnderilen Rus elileri nin ilk performans raporlarnn 16. Yzyldan itibaren
Posolsky Prikaz (elilik yazmalar) arivinde belirdiini

bakanlar ve m aiyetlerine gnderilen hediyelerin envan terleri verilirdi. Bu tip hediyelerin saysn belirtmenin yan sra, envanter ayn zamanda elilik heyetinin hiye rarisi iindeki tm grevlilerin foralarn (geim kotalarn-maalarn) grevlerine gre belirtm ekteydi. Eliler tarafndan verilen asli raporlara stateinye spiski (paragraf iisteleri-performans raporlar) ad verilirdi.

gsterir. te yandan, Rus-Trk ilikilerinin ilk asr bo yunca bu raporlar elilik misyonunun organizasyonu hakkndaki ksa notlar, elilerin yoldan ve Trk baken tine varlarndan sonra gnderdikleri biraz daha detayl raporlardan biraz daha fazlasn iermekteydi. 17. Yz ylda ise bu raporlar hem derinlik hem de m iktar asn dan bymeye devam etti. Mesela T rk Elilik defter leri arasnda en by olan 27 numaral defterde 1378 yaprak vardr. Bu defterde 1699da stanbulda kalan ta nnm Rus diplomat Emelian Ignatievich Ukraintsevin bakanlndaki elilik heyetinin detayl bilgileri bulunmaktadr. Bu ziyaret esnasnda Trkiye ile 30 y l lk bir bar anlamas imzalanm t. Mzakerelerin de vam hakkndaki detayl tariflerin yan sra, stanbul gnlk hayatndan kesitler, stanbullularn gnlk al kanlklar ve detayl iletme giderleri ile hediyelerin da tm na dair detayl b ilgiler bu raporda bulunabilir. Osmanl m paratorluundaki ilk sabit Rus elisi olan (1701-1709) Kont Pyotr Andreyevich Tolstoyun y llk raporlar ok daha enteresandr. Zamannn en ze ki, yetenekli ve eitim li kiilerinden biriydi. Tolstoy Rusyada G ra f( Kont) rtbesini alan ilk kiilerden b iriy di. Onun raporlar Osmanl mparatorluunun tarihini inceleyenler iin zellikle nemlidir. Pyotr Andreyevich, Sultan II. Mustafann saltanatnda mparatorluun de tayl bir tarifi ile Trklern hayatn anlatan canl resim ler brakmtr. Gayrimslim nfusa uygulanan vergilen dirme siyaseti hakknda, devlet mekanizmas ve temsil-

Bunlar performans raporlarndan baka bir ey deildi ve bu ismi iindekilerin paragraflar halinde ve nakazhrm belirli noktalar olarak dzenlenmi olmalarndan dolay almlard. Elilerin raporlar sadece uluslararas ilikiler aratrmalarnda ok nemli kaynaklar olmakla kalm a makta, ayn zamanda elilik heyetinin yolda ve stan bulda kaldklar sre iinde ahit olduklar tm olayla rn birincil kayna durumundadrlar. Mesela bir stateiny
spisky (performans raporu) bir toplu ayaklanma veya ih ti

lalin tarifini verebilir, yksek dzey Trk yetkililer ara sndaki srtmeler hakknda b ilgi verebilir veya yaban c diplomatlarn entrikalarn yazabilir, Trkiye'nin as keri baarlar ve yenilgileri zerine raporlar ihtiva edebi lirdi. Aada ad geen elilik raporlarnn sunduu zel bilgiler hakknda aratrmaclarn pek az haberi vardr: 1) A. Ivanov ve G.A. Nashyokin (Elilik defteri; #3, 1592-1593); 2) A. Nesterov ve Dyak I. Vakhromeyev (Elilik defteri; #10, 1667-1668); 3) A. Porosukov ve G. Dolgovo (Elilik defteri; # 12,1669-1670); 4) A. Porosu kov (Elilik defteri; # 17,1677-1678); 5) V.A. Daudov ve N. Venyukov (Elilik defteri; #3, 1672-1673 ve #19, 1678-1681); 6) N.S. Kudryavtsev (Elilik defteri; #19, 1679-1681); 7) I.I. Chirikov ve P.B. Voznytsyn (Elilik defteri; #21, 1681-1682); 8) N. Alekseyev (Elilik defte ri; #26, 1685-1686); 9) E.I. Ukraintsev (Elilik defteri; #27, 1699-1700).
O SM A N LI

I SYASET

ilerinin portreleri hakknda; Trk kuvvetlerinin duru mu (zellikle de donanma) hakknda, Trkiye ile asli Av rupalI memleketlerin ilikileri hakknda, yabanc diplo matlarn faaliyetleri hakknda, Mslman ulema, feodal brokrasi hakknda ve gnlk hayat tarzlar ile halkn alkanlklar hakknda raporlar yazmtr. Tolstoyun belgelerinin toplamda her biri 500 sayfalk 11 cilt tuttu unu ve bunlardan 5 cildinin elinin raporlar olduunu unutmamak gerekir. Yabanc bir lkeden dnen elinin raporu ar ve Duma Elilik Katibi tarafndan dinlenirdi. Bunu elilik heyetinin dier mensuplarnn sorgulanmas (rassprosnye
rechi) takip eder ve her kelime kayda geirilirdi.

kallanm belgeler tomar anlamna gelir.) Bunlar arasn da en nemli ve pratik olarak faydal belgeler seilerek defterlere kopya edilmi ve daha sonra bunlar ciltlenerek kitap haline gelmitir.21 Trk Elilik defterleri 16. ve 17. Yzyllardaki Osmanl ve Rus mparatorluklarnn corafyalar, diplo matik tarihleri ve kltrlerinin bir eit ansiklopedisini oluturur. Bu defterlerde Trk Sultanlarnn tahta kan Rus arlarna gnderdikleri kutlamalar, dostluk ve ba r anlamalarn, iki lke snrlarndan tccarlarn ser best geileri ile ilg ili anlamalar bulabiliriz. Yine bu kitaplardan Rusyadaki Trk tacirlerin ounlukla av kular (ahinler ve doanlar) ve samur krkleri aldkla rn, Ruslarn ise Osmanl mparatorluundan silah ve at ithal ettiini reniyoruz. Baz durumlarda arlar ve Sultanlar birbirlerinden askeri yardm talep etmilerdir. Mesela 1621de ar Mikhail Feodoroviche yazan Sultan Osman, Lehistan Kralna kar ortak bir sefer dzenleme yi teklif etmitir. Rus arlar ise Trk Sultanlarndan Krm Hanlar ile olan bar grmelerinde arabulucu olmalarn ve zellikle aristokrat kkenli Rus sava esir lerinin serbest braklmalarn talep etmilerdir. Tabi atyla farkllklar ve srtmeler de olmutur. Bunlar ge nellikle Azak, igirin, Dinyeper ve benzeri topraklar bata olmak zere snr blgeleri ve ehirleri hakknday d. Elilik kitaplarnn (defterlerinin) klliyatnn ve zellikle Rus-Trk ilikileri ile alakal ksmnn neriya t hakknda konuurken, bunlarn byk blmnn sa dece 19- Yzyln ikinci yarsnda basldna dikkati ekmek gerekir. Eski Rusyann Vifliofika s, eski Rus yann Yabanc Memleketlerle Diplomatik likilerinin Dnm Noktalar (10 cilt) ve Rus Tarih Cemiyeti Alma naklar (10 cilt) gibi pek ok seri neriyatn basm bu za man kesitinde gereklemitir. Sonraki neriyatlar d zensiz ve kural olarak seiciydi. En eski kaynaklarn sa dece bazlar dahil edilmekteydi. Bunun yan sra, yeni basklarda pek ok durumda Elilik defterinin tm hep si dahil edilmemekte, sadece en nemli bulunan paralar olan gramoty (resmi mektuplar), nakazy (talimatnameler) veya stateiny spiski (performans raporlar) baskya dahil edilmekteydi. En nemlisi ise bu neriyatn standard ve kapsam yeterli ve tatminkar deildi. Bu gne kadar Rusyann
I SYASET

Elilik defterlerinde ayn zamanda Moskovay ziya ret eden Trk elileri hakknda baz belgeler vardr. Pekok defterde Trk elilerinin, tccarlarnn ve ulaklar nn ziyaretleri balklar altnda zel blmler bulunabi lir.
Posolsky Prikazm (elilik yazmalarnn) ruhban sti

linin doruluk karakteri sayesinde sadece Trk elileri nin isimleri ve misyonlarnn asli amalar deil, fakat ayn zamanda Moskovada kaldklar sre iindeki en k k detaylar dahi kayda geirilmitir. Boyarlarla konu malarnda veya arn kabulnde syledikleri her ey zetlenerek defterlere geirilmitir. Ayn balklar altn da eliler tarafndan ara iletilen Sultann veya Vezirin resmi mektuplarnn tercmeleri ve arn Patrike resmi mektuplarn bulmak mmkndr. Byk tarihi neme haiz otantik materyaller olan elilerin konumalarnn metinleri de Elilik defterlerine girmitir. Bu nutuklar Sultann resmi mektuplarnn ieriklerine aklayc ve yorumlayc ekler olarak nitelendirilebilir. Belirtilmelidir ki, 16. ve 17. Yzyllarda Mosko vay ziyaret eden Trk diplomatik heyetlerinin says, Rusya tarafndan stanbula gnderilenlerin ok altnda dr. Ayn eliler ve ulaklarn Moskovaya aralklarla pek ok greve gnderilmesi Trk diplomasisinin karakteris tik zelliiydi. Mesela Prens Skandersak ve Eli Holkokondol (Rum asll) drder defa Moskovaya gelmilerdi. Eli Foma Kantakuzin ise Moskovay beinci ziyareti es nasnda ldrlmtr. Her diplomatik misyona ait materyaller bir stolbetsde toplanmtr. (stolbets, daha nce de akland

zere, bir kat rulosu oluturacak biimde birbirine tutO SM A N II

Avrupa ve Asyadaki farkl ilikilerine dair bulunan 766 mevcut Elilik defterinden sadece 119unun neredilmi olduunu sylemek yeterlidir. Trkiye ile ilg ili olarak ise, 28 Trk E lilik defterinden sadece ikisi (#1 ve #2) ksmen baslmtr. Birincisi seilmi ereveli paralar22 halinde, dieri ise I.P. Novosiltsevin23 tek bir stateiny
spisokum (performans raporunu) ihtiva ederek baslm

lm ann bile burada bulunan bilgilerin ok ynll n ortaya koymasdr. E lilik defterlerinin asli tarihi kay naklar olarak b ilgi potansiyeli tkenm ilikten uzak, k i taplarda bulunan hala baslmam bekleyen her bilgiye ulam -karlm asn salayacak bir aracn ortaya km a sn beklemektedir. Bu amala RGDAda saklanan 766 ciltlik Elilik defterlerinin (bunlarn 610 cildi Rusyann Avrupa ve Asyadaki 17 yabanc m emleketle ilikilerini anlatr, kalan 156 cilt ise daha sonra Rusyaya ilhak edi len m illetlerle alakaldr) tmnn bir genel tarifini ha zrladm ve yaynladm . Bu zette tarifi yaplan her kitap u bilgileri iermektedir: Ariv deposu indeksi ve ariv kodlar, kronoloji, format, yaprak says, zet ve ilg ili bibliyografyas.29 Son olarak bu genel deerlendirmeyi PC kullancla r iin bir elektronik referans sistemine dntrdm. Sistem iki asli ksmdan meydana geliyor. Birincisi ilg ili ariv dosyalar ve buralarda ad geen tm diplom atik personel hakknda bilgilerin bulunduu bir veri taban dr. Dieri ise en etkili biimde kullanclar aratrma yapmaya m uktedir klan, kullanm kolay bir program paketi. Toplamda bu veri taban 1990 Rus ve yabanc diplomat, 766 ariv dosyas, 24 ariv deposu ve 3458 re feranstan oluan b ilgiyi bir araya getirmektedir. Referans sistemi bir Windows veri taban programnn yaratlm as iin gelitirilm i entegre Delphi yazlm ortamnda ya plm tr. Bu veri taban yukarda bahsi geen genel de erlendirmenin bilgilerinin Paradox 5.0 tablo formatnda taranm dosyalarnn m etin dosyalarna dntrlmesi ile yklenebilir. Bugn herhangi bir PC kullancs bu 10 MB lik veri tabanndan internet araclyla faydalanabi lir. Veri tabannn internet adresi udur:
http:ll ww.ripn.netlrelarnlmmbmlirblbasa. Bu rnn Posolsky

lardr. Tm E lilik defterlerinin blm-blm bir seri ha linde nerinin Rusya ve T rkiyedeki ileri gelen tarih ku rum lan iin nemli bir aratrm a istikam eti haline gele bileceine inanmaktayz. Bu sahada dikkate ayan tecr beye sahibiz. Son yllarda Rus B ilim ler A kadem isinin Rus Tarihi Enstitsnde RGDA ile ortak alarak Rus y a nn ngiltere ile balantlar (1613-1614)24, Yunanis tan ile ilikileri (1588-1594)25, Nogay-Orda ile ilikileri (1489-1549)26, ve Moldova ile balar (1674-1694)27 ile alakal Elilik defterlerinin tam m etinlerini yaynladm . Bunlardan ayr olarak Yale niversitesi (ABD) ile ibir li i yaparak Rusyann ngiltere ile ilikileri (16131614)28 ile alakal Elilik defterinin ngiliz dilindeki basks yapld. u anda Rusyann Kalmuk H anl ile ilikileri (1673-1675) ve Roma Papalar ile olan ilik ile ri (1580-1582) hakkmdaki Elilik defterleri basky bek lemektedir. te yandan bu basklar bir seri basm kanalna he nz oturamamtr. Bu sebepten Rusyann b elirli bir blge veya lke (mesela Trkiye) ile olan ilikilerin in El ilik defterlerinin kronolojik olarak tutarl bir basksnn yaplm as tavsiye edilebilir. Byle bir bask E lilik def terlerindeki belgelerin herhangi bir kesinti veya zetten uzak tam m etinlerini vermelidir. E lilik defterlerinin bi rincil kaynaklar olan dosyalar (dela) sadece stolhsylet'm paralar olarak sakland ve kitapta bulunmayan belge leri muhtevasnda bulundurduu iin bunlar da baskla ra dipnotlar veya ekler olarak dahil edilm elidir. Bu bas klar uluslararas ortak projeler olarak gerekletirilebilir ise Elilik defterlerinin muhtevas dier lkelerin ariv lerindeki paralel belgelerle tamamlanma imkanna kavu ur. Bu sebepten Elilik defterlerinin seri basks Rusya aratrmalarnn uluslararas merkezleri arasnda gelecek vadeden bir ib irlii yoludur. Rusya ve T rkiyedeki aratrmalar iin eit neme haiz bir ey de E lilik defter lerinin yaps ve muhtevas hakkmdaki en geliigzel aO SM A N J.I

Book of Russia fom the end of XVth to the beginning of XVIIIth Century bal ile yayn haklar sakldr. Sonuta yukarda bahsi geen ariv kaynaklarnn Rusya-Osmanl mparatorluu ilikileri asndan yega ne, zengin ve fevkalade nemli olduunu Trk ve Rus tarihileri iin engin kaynaklar sunduunu syleyebili riz. Bu m ateryallerin byk blm baslm amtr. Bun larn baslmas sadece iki lkede tarih aratrm alarnda yeni perspektifler yaratm akla kalm ayacak, Rusya ve Tr kiyeyi uzun vadeli diplom atik balarn kapsamnda da ha fazla birbirine yaklatracaktr.
I SYASET

Arivin Sovyec zamanndaki ismi: Tsentralniy Gosudarstveniy Arkhiv Drevnik Akcov: TsGADA idi. imdiki ismi ise: RGADA: Rossisskii Gosudarstvenniy Arkhiv Drevnik Akcov.

14 15 16 17 18 19 20

RGDA. Depo 89, envanter 1, dosya 2 (1592). Ibid. Dosya 7, #2 (1623). Ibid. Dosya 13, #3 (1628-1629). Ibid. Dosya 16, #4 (1630). Ibid. Dosya 22 (1634). Ibid. Dosya 25 (1635). RGDA. Depo 89, envanter 1, dosya 25, No: 4 (1635). N. M. Rogozhin. Rusyann Elilik defterleri. XV. Yzyl sonu XVII. Yz yl balar. Moskova, 1994. Rus mparatorluk Tarih Cemiyeti Almana, Cilc 95, St. petersburg,
1 9 10 , sayfalar 8 3 -13 0 , 2 26 -2 38 , 3 34-337, 426 -4 32 , 6 19 -6 3 0 , 6 67-706;

2 3 4

RGDA, depo 89, envanterler 1-4. Bkz. CGDA depolarnda saklanan Elilik defterleri hakkndaki deerlen dirmeler ksm. Veya http://ripn.net/relarn/members/irh/basa/ Rusya mparatorluk Tarih Cemiyeti Almana, V, 95, St. Petersburg, 1910, sayfalar 83-130, 226-238, 334-337, 426-432, 619-630, 667-706; B. I. Dunaev. Rev. M. Grek and the Greek Idea in Rus in the XVIth Cen tury. Moskova, 1916, s. 33-92. Baslan s.: 206-337.

21
22

Eski Rusya Vifofika's. 2. Bask, blm XII, St. Petersburg, 1789- Say falar 15-36, 84-88; I. P. Novosiltsevin stateiny spisoku// Rus Elilerinin 16 ve 17. Asrlardaki seyahatleri. Stateiny spiski, Moskova, Leningrad, 1954, sayfalar 63-99; Ibid.//16. Ve 17. Asrlarda Rus Seyyahlarnn Not lar, Moskova, 1988, s. 187-219.
23

B.I. Dunayev. Rev. M. Grek and the Idea in Rus in the XVI'h Century. Moskova, 19 16 , sayfalar 33-92.
16. Ve 17. Asrlarda Rus Elilerinin seyahatleri. Moskova, Leningrad, 1954, sayfalar 63-99; Ibid.// 16. Ve 17. Asrlarda Rus seyyahlarnn not

arn elileri olarak argraddan ayrlmalarndan hemen nce Stolnik Ilia Danilovich Miloslavsky ve Dyak Leonty Lazorevskyye verilmitir.// Mos kova Rus Tarihi ve Antikuite Cemiyeti kronii. Moskova, 1851, 9- Kitap, sayfalar 1-102; Ilia Danilovich Miloslavsky ve Dyak Leonty Lazo25 24

lar, Moskova, 198 8, s. 187 -2 19 . Rusya ve Ingiltere arasndaki ilikilere (1613-1614) d a ir Elilik kitab. Mos kova, 1979. Rusya ile Yunanistan arasndaki ilikilere (1588-1584) dair Elilik kitab. (Ortodox rahipler ve manastrlar) Moskova, 1988.
26

revskyni argrada eliliklerinin performans raporu.// Ibid. Moskova, 1850, 7. Kitap, sayfalar 1-136. Ayrca bkz. S.O. Smirnov. Ilia Danilovich Miloslavsky ve Dyak Leonty Lazorevskynin 1643 Trkiye elilikleri ze rine.// Ibid. Moskova, 1850, 61 Kitap, s. 13-58. 7 1626 ylna ait Posolskiy Prikaz arivi envanteri. Moskova, 1977, s. 352353. RGDA. Depo 89, envanter 1, dosya 1, ksm 1, s. 194, ksm 2, s. 191. Ibid. Dosya 2, s. 108. Ibid. Dosya 3, s. 108, ksm 2, s. 168. Ibid. Dosya 2, s. 267. Ibid. Dosya 4, s.268. RGDA. Depo 89, stolbtsy.
29 27 28

Rusya ile Nogay-Orda arasndaki ilikilere (1489-1508) dair Elilik kitab. Moskova, 1984; Rusya ile Nogay-Orda arasndaki ilikilere (148 9-15 9 4) dair Elilik kitab, Mohakale, 1995. Rusya ile Moldova arasndaki ilikilere (1684, 1690-1691) d a ir Elilik kita b, Kiinev, 1993. England and the North. The Russan Embassy of 1 6 1 3 -16 1 4 . Ed. By M. Jansson and N. Rogozhin. Translated by P. Bushkovich. Under direetion ofV. Buganov. Philadelphia, 1994. Bkz. CGDA da saklanan Elilik kitaplarnn genel bir deerlendirmesi (
15. Asrn sonu 17. Asrn ba). Dzenleme ve nsz: N. Rogozhin, Mos

8
9 10 11 12 13

kova, 1990.

OSM AN LI H H

SYASET

XVIII. YZ-YIL OSMANU-RUS MNASEBETLER


YRD. D O . DR. OSM AN KSE
O N D O K U Z M A YIS NVERSTES FEN-EDEBYAT FAKLTES

GR
smanl devleti, Anadolu Seluklu devletinin u beylii rolnden bamsz bir devlet hvi yetine brnmesinin ardndan, evresindeki irili ufakl beylikleri hakim iyeti altna alrken, bir yan dan da bat istikametinde fetih politikas izlemeye bala d. Bat ynnde boy salan devletin henz daha filizlen me zamanmda, Altnordu devletinin siyasi nfuzu altn da hayat sren kck bir devletiin birka asr sonra kendisiyle baa ba mcadele edecek bir siyasi teekkl olabileceini hi kimse bilemiyordu. Karadenizin kuze yinde, kara paralar ierisine hapsedilmi bu devletik, Moskova K nezliinden bakas deildi. Osmanl devle tinin siyasi, askeri ve ekonomik hakim iyetinin, uluslara ras siyasi platformda, muarzlar tarafndan kabul gr d ve tescillendii bir dnemde, Altnordu devletinin siyasi birlii sona ererek topraklar paraland ve Mosko va devleti bamsz olarak tarih sahnesine kt (1480). Osmanl devleti ile Rusya arasndaki ilk mnase betler, XV. yzyln balarnda III. van zamannda ve Krm han M engligirayn tavassutu ile ticari nedenler le balad. Siyasi bam szln yine bu Hann yardm laryla yeni kazanm olan Rus devleti, II. Bayezitten Azak ve Kefede ticari faaliyetlerini srdren Rus tccar larna iyi muamele yaplm as temennisiyle mracaat et m iti.1 Bu tarihten sonra dikkatten uzak bir ekilde siya si, askeri ve ekonomik ynlerden her geen gn glen meye balayan Rusya, ilikilerini Krm hanl veya Ke fe beylii vastasyla yrtt Osmanl devleti ile m nasebetlerini bozmamaya azami gayret gsterdi ve bu nun iin mektup ve eliler gndermeye balad. Kurulu undan beri B altk veya Karadenize kabilme idealleri iinde oldu ve XVI. yzylda Karadenizin kuzeyindeki
O SM A N LI

siyasi yapy iyi deerlendirerek Astrahan ve Kazan Han lklarn topraklar iine k att.2 Ruslarn Hazar denizi is tikametinde siyasi ve askeri yaylm as onlarn nemli as keri bir g olduunun gstergesi saylyordu. Fakat, Osmanl devlet adamlar, Rusyann faaliyetlerinin far knda olmakla beraber, bunun, dnya siyasetine yn ve ren bir devlet iin nemli bir tehlike oluturm ad ka naatini tayorlard. XVII. yzyln bandan itibaren bir nceki asra g re Osmanl-Rus ilikileri daha farkl bir dneme girdi. Rusya, Osmanl devleti ile askeri arenada boy lebile cek bir gce eriememekle beraber, karsndaki kudretli muhatabn rahatsz ederek, onun askeri gcnn niteli ini renmeye ynelik davranlar ierisine girdi. Bu nun iin, Osmanl devleti ile dorudan atmay gze alamayarak, himayeleri altndaki kazaklar, Azak kalesi ni almaya ynelik saldrya tevik etti. Ruslarn, Osmanllar karsnda dolayl da olsa ilk g denemesi saylan bu giriim de 1637 ylnda himayelerindeki Kazaklar her ne kadar Azak kalesini aldysa da, yine Rusyann direk tifleriyle bunu geri vermek zorunda kalm lardr (1642).3 Rusya, Osmanl devleti ile boy lebilmek ve ev reye doru yaylabilm ek iin ekonomik ve askeri gcn yenileme ve modernize etmeye ynelik faaliyetler iine girdi. zellikle, 1634 ylnda imzalanan Rus-Leh ebedi barndan sonra oluan sulh dnemi iyi deerlendirile rek ekonomik ve askeri alanda slahatlar yapld. Avrupa lkeleriyle ilikiler sklatrlarak, buralarda olan askeri yenilikler Rusyaya tand. ar Aleksey dneminde g l bir ordu kuruldu. Ekonomik ve askeri gcn her ge en gn gelitiren Rusyann, Karadeniz ve B altk deni zine alabilm ek iin Osmanl devleti ve Lehistan ile saSYASET

va iine girmesi gerekiyordu. Rusya, Osmanl devleti ile mcadele edecek gc kendinde gremediinden, Girit meselesi dolaysyla Venedik ile sava ortam iinde ol masn iyi deerlendirerek, Ukrayna kazaklar ile 1654 ylnda imzalad Pereyaslavl barndan sonra Lehis tana sava at. Bu sava sonunda Rus kuvvetleri ilk de fa Avrupa ilerine kadar ilerlediler. 1667 ylnda Lehistan ile imzalanan Andrusovo bar ile Rusya siyasi ve askeri nfuzunu artrd.4 Rusya, etrafa yaylmak iin iki muarzndan birisi olan Lehistann askeri gcn mutlak surette zayflat tktan sonra, Osmanl devletinin kendi menfaatleri aley hinde bir hareket iine girmesini gc nispetinde engel lemeye alt. Nitekim, Osmanl devletinin 1671 yln da Lehistana sefer aaca sz konusu olunca, bunu Trklerin kendisini Kiyef ve sol sahil Ukraynasndan ko vaca anlamnda yorumlayarak, stanbula tehditvari bir mektup gndermekten geri kalmad. Ukrayna Kazakla rnn 1675 ylnda Rusyann himayesine gemesi, Osmanl devleti asndan Karadenizin kuzeyinde byk bir tehlikenin olumaya baladn gsteriyordu. Osmanl devleti, Avrupa corafyasnn tamamna hakim olarak bir dnya devleti kurmaya, ynelik idealler ile Viyana zerine hazrlklar yapt bir srada, ilk defa Karadenizin kuzeyinde nkseden Rus tehlikesini orta dan kaldrmaya ynelik faaliyetler iine girmek zorunda kald. Rusyann ileride byk bir tehlike olabileceini fark eden, tecrbeli ve engin devlet deneyimi olan yeni sadrazam Merzifonlu Kara Mustafayd. Bu nedenle 1677 ylnda Rusyaya resmen sava almas karar verildi. Bu seferin nemi, imdiye kadar Rusyaya Krm hanl va stasyla aknlar olurken, ilk defa Divan- hmayunun Rusyaya byle bir sefer amasdr.5 Bu sefer sonunda bir baar elde edilemeyince, ayn yl sonunda padiahn iti raki ve sadrazamn nderliinde yeni bir Rus seferinin daha almasna karar verildi. Merzifonlu Kara Mustafa Paa, zor da olsa seferin hedefi olan ehrin kalesini ala rak geri dnd. Fakat Ruslarn askeri kuvvetleri ezilemedi.6 Rusyann, Osmanl devleti aleyhine askeri faaliyet ler iine girdii, zi valisi ve Krm Han tarafndan s tanbula bildirilince, 1679 ylnda tekrar sefer hazrlkla rna balandysa da arada yaplan grmelerden sonra 11
OSMAN I I I

ubat 1681 tarihinde ilk Osmanl-Rus andlamas say lan Bahesaray/Edirne Andlamas imzaland.7 Buna g re: 1- zi nehri iki devlet arasnda snr olarak kabul edi lecektir. Hana geen yln vergisi verilecektir. Andlama 20 yl geerli olacaktr. 2- zi ile Aksu arasdaki sahaya kale yaplmayacaktr. 3- Tatarlar, Dinyeperin her iki tarafnda srlerini otlatabileceklerdir. Kazaklar, ba lk avlamak ve tuz almak iin Karadenize kabilecekler dir. 4- Kiyef, Rusyaya tabi olacaktr. 5- Zaporog kazak lar Ruslara tabi olacaktr. 6- arn lakaplar tam olarak yazlacaktr. 7- Osmanl devleti ve Krm, Ruslarn d manlarna yardm etmeyecektir. Bu andlama metni, Zaporog Kazaklar maddesi mstesna Padiah tarafndan onaylanarak yrrle gir di. ehrin seferi sonucunda, Karadenizin kuzeyinde Osmanl devletine kafa tutacak bir siyasi gcn ortaya k t Osmanl devlet adamlarnca yakndan grlm ol du. XVII. asr boyunca Osmanl devletinden her zaman ekinen Ruslar, 1683 Viyana bozgunundan sonra bu fik rini yava yava deitirmeye balad. Viyana bozgununu mteakip, nceki yllara gre diplomatik mnasebetler de daha cesur ataklar yapmaya balayan Ruslar, hi e kinmeden sava ortamnda bulunan Osmanl devletinden Rus tccarlarna kolaylklar gsterilmesi, Tatarlarn Rus yaya aknlarda bulunmamas, Rus hududuna yakn olan tuzlalarn kendisine verilmesi gibi isteklerde bulunmaya balad. Osmanl hkmeti Ruslarn, Avrupa devletleri ile bir ittifak ierisine girmesini nlemek, zellikle Le histan ile yaknlamalarna frsat vermemek iin R.us tek liflerinden Tuzlalar hari, dierlerini kabul etmeye raz olmutu. Fakat, 1684 ylnda Leh kral Yan Sobieskinin srar zerine Lehistan, Avusturya ve Venedik devletleri arasnda Osmanl devletine kar kurulan Mukaddes Birlik e Rusyann da katlmas iin almalara balad. 1682 ylndan beri ortak Trk tehlikesine kar Rusya ile bir yaknlama iinde olan Lehistann temaslar sonu cu 1686 ylnda bu konuda ilerleme kaydedilerek, Rusya Mukaddes birlie girdi. Buna gre Rusya, Krm zerine sefer amay taahht ediyordu. Bu kararla Rusya, tari hinde ilk defa Avrupa devletler koalisyonuna girdi. Artk Osmanl devleti, Papann banda bulunduu Hristi yan blokunca taraftan abluka altna alnm bulunu yordu. Osmanl devleti de tarihinde ilk defa, bir din nSYASET

derinin etrafnda kmelenen devletlerin, kendisine kar oluturduu siyasi, dini ve askeri cephe ile kar karya kalyordu.8 Rusya, Avrupa devletleriyfe girdii ittifaktan sonra, taahhd gerei, Mays 1689 tarihinde kalabalk bir or du ile Krm ve Kefe zerine yrd. Fakat, zorla da ol sa Krm kuvvetleri tarafndan m alup edildiler ve geri ekilmek zorunda kaldlar. Ancak, daha sonra 1695 y lnda ikiyzbin kiilik bir kuvvetle Karadenize almak iin XVII. yzyldan beri gz koyduu Azaka kar sal drya getiler. Baka bir grup Rus ordusu, Kazaklarn da destei ile zi tarafndan taarruza geti. Fakat 96 gn lk muhasaradan sonra 13 Ekim 1695 tarihinde ekil mek zorunda kaldlar. Fakat, zi nehri Ruslarn hakim i yetine girm i oldu. Krm kuvvetlerinin gcnn zede lenmesi ve kalenin tamir edilememesinden cesaret alan Ruslar, 3 Haziran 1696da tekrar Azak kalesini almaya ynelik saldrya getiler. Kaleyi tamamen evirerek d aryla irtibatn kestiklerinden, iki ay muhasaradan son ra 26 Temmuz 1696da Azak kalesini aldlar. Burann kayb Osmanllarda derin bir zntye, Ruslarda ise son suz bir sevince sebep oldu. Bu galibiyet Moskovada co kuyla kutland. nk, Azakn kayb ile beraber Rusya, Karadenizin k ilid i saylan bir yere sahip oluyordu. Bura y alan Ruslar, kaleyi iyice tahkim ederek iine sekiz bin muhafz yerletirdi.9

dzenlemelerden sonra, mukaddes ittifak devletlerinin de desteiyle bir an nce Karadenize ulam akt. Fakat Venedik, Avusturya ve Lehistann Osmanl devleti ile bar iin mzakereye balamalar I. Petronun planlarn bozdu.10 Rusya, mukaddes ittifak devletlerinin Osmanl devletiyle yaplan bar grmelerini engellemek iste diyse de baaramad. Karlofa mzakerelerine Ruslar da arld, fakat Ker kalesini almada srar ettiklerinden bir netice elde edilemedi. Osmanl devleti, Rusya ile iki y llk mtareke imzalad. Fakat Rusya, yalnz bana Osmanl devletine kar savaamayacan ve Karadenize kamayacan anlaynca stanbula bir eli gndererek bar yapmak istedi. nk, sve zerine yryerek Fin ve Riga krfezleri sahasn almaya karar vermiti. Bar grmelerine Osmanl devleti adna Reislkttap Rami Mehmed Efendi ve Divan- hmayun ba tercman Mavrokordato Efendi grevlendirilirken, Rusya adna ise olaanst yetkilerle grevli Ukraynov (Ukraintzaw) katld. Be ay sren mzakerelerden sonra 13 Haziran 1700 tarihinde 14 maddelik stanbul Andlamas imza land:11 Andlamann ikinci maddesine gre, zi boyunda Ruslarca igal edilen Doan, Gazi Kerman, ahin Kerman ve Nusret Kerman kaleleri yklarak, arazisinin Os~ manii devletine verilmesi, drdnc maddesi ile Azak kalesi ve ona tabi arazilerin Rusyaya braklm as, seki zinci maddesi ile Ruslarn K rm hanlna artk daha vergi vermeyecei ve Rusyann bam szlnn Osmanl devletince tannaca, dokuzuncu maddesi ile esirlerin serbest braklaca ve on nc madde ile de stan bulda oturacak olan Rus Kapkethdas ve dier diplo m atlarnn, dier devlet temsilcilerinin yararland hak larn aynsndan yararlanabilecei karalatrld. Mzakereler srasnda Rus tem silci, Azak ile stan bul arasnda Rus gem ilerinin seyrseferini tek lif ettiyse de, Karadeniz Osmanl devletinin bir i denizi sayld ndan kabul grmedi. Azak kalesinin Ruslara verilme siyle, Osmanl devleti Azak denizi evresindeki hakim i yetinden vazgemek zorunda kald. Yine bu andlamaya gre ilk defa olarak stanbulda daim i bir Rus elisinin bulundurulmas kabul edildi. Gelen bu ilk Rus elisi R.A. Tolstoydur.
SYASET

A - 1700 STANBUL ANDLAMASI


Rus ar I. Petro, Azak almakla iktifa etmeyip, Ker Boazn da ele geirerek Karadenize almak isti yordu. Bu maksatla Taygan mahallinde Taganrog kalesi ni ina etti. Denize ulalnca donanmaya da ihtiya du yulacandan, bu i iin tersanelerde altrlm ak zere sve, Venedik, Danimarka ve Hollandadan ustalar geti rildi. Bu konuda bilgi ve beceri sahibi olmak iin Avru paya genler gnderildi. ar I. Petro da Avrupa ehirle rine giderek oradaki gelim eleri yakndan grd. Onun Avrupa seyahati srasnda Streletslerin isyan baladn dan gezisini yarda keserek Rusyaya dnd. 1698 sonba harnda lkesine dnnce hemen yeniliklere balayarak, Rusyay Avrupalatrma" hareketine balad. I. Petro askeri ve sosyal alanda yapt dzenlemelerle gl bir devlet ortaya koymak istiyordu. Onun hedefi, yapt bu
O SM A N U I

B - PRUT SAVAI VE BARII


Osmanl devleti, Karlofa ve stanbul Andlamalar ile tarihinde ilk defa byk toprak paralar kayb ile kar karya kalyordu. On alt sene sren savalar ik ti sadi ve mali adan devlet ve toplumu sarsmaya balam t. Savalarda st ste yaanlan malubiyetler ve cephe lerden gelen i ac olmayan haberler, asrlardr yenilgi yz grmemi Osmanl toplumunu derinden yaralam, devlet adamlarn ise akna evirmiti. Savan ar ik tisadi klfetini her geen gn daha da hisseden Osmanl toplumu, iinde bulunduu duruma bir anlam veremi yordu. Bu nedenle, bar grmelerinin neticelenmesin den sonra halkn stndeki m l sknty hafifletmeyi amalayan devlet, fazla vergileri kaldrarak, denmeyen leri de affetti. Yaplan mali slah ve dzenlemelerden sonra, zirai ve ticari hayat yava yava canlanmaya bala d. Askeri alanda da dzenlemelere gidilerek, Kapkulu ve tm arl sipahi tekilat ile donanmada nemli yenilik ler yapld. Osmanl devletinin kaybettii topraklar dikkate alndnda, bu sulh dneminin uzun srmeyecei kolay ca anlalyordu. nk, Azak kalesini alan Ruslar, Ka radenizi tehdit ediyor ve hatta burada byk bir donan ma kurabilmek iin almalar yrtyorlard. stanbul Andlamas ile Karadenize alma imkan bulamayan ve Krmda da kuvvetli bir mukavemetle karlaan I. Petro, Baltk denizine alabilmenin daha kolay olabilecei dncesiyle, Lehistan nfuzu altna almak iin al malara balad. Ancak, Rus nfuzunun Lehistana uzan masndan endie eden sve Kral XII. Kari, ilknce Da nimarkay saf d brakarak, Lehistan zerine yrd ve buradaki Rus nfuzunu krd. Lehistandan Ruslar ta mamen temizlemek iin alt yl kadar Leh ileriyle me gul olmasndan dolay, Rus ar I. Petro bu sre zarfnda hazrlanma frsat buldu. 27 Haziran 1708 tarihinde ya plan Poltova meydan muharebesini sve kaybedince, XII. Kari Osmanl devletine snarak Bendere geldi. Ksa bir zamanda Lehistan yeniden Rus kuvvetlerinin eline geti.12 Fakat, XII. Karln Bendere gelmesiyle de Rusya, Osmanl devleti ile yeniden savan eiine geldi. Ruslar, andlama hilafna snr geerek, yzden fazla sve askerini beraberlerinde gtrdler. Rus ar, stan b ula daha sonra gnderdii eli ile mevcut andlamann
OSM AN LI I

tekrar gzden geirilmesini ve sve kralna snma m saadesi verilmemesini talep ettiyse de, Osmanl hkme ti sve kral maddesi hari, dier maddelerin grle bileceini syledi. Mzakerelerden sonra eski andlama yenilenerek, sve kralnn lkesine salimen gitmesi iin bir de yeni madde ilave edildi. Fakat, bu konuda Rus el isi Tolstoy ile Sadrazam orlulu A li Paa arasnda rvet alnp verildii sylentisi olunca, sadrazam azledilerek yerine Kprlzade Numan Paa atand.13 Bu arada Ruslar bo durmayarak el altndan Osmanl devletindeki Budan, Eflak, Srbistan ve daha son ra da Karada Hristiyanlarn! isyana tevik etmekteydi ler. Bundan maksatlar iki lke arasndaki bir sava du rumunda, i ileri ile uramak zorunda kalacak olan Osmanl devletini kolayca malup etmekti. Fakat, padiah III. Ahmet, savatan uzak bir politika izlemeyi tercih ediyordu. XII. Karln, padiah iknaya almasndan baka, Fransann stanbul elisi Feriyol da Osmanl dev letinin sve ile birlik olup Rusyaya sava amas yolun da teebbslerde bulunuyordu. Fakat bu giriim ler de bir sonu vermemiti. ar I. Petro, 1710 ylnda yenilenen andlamann ek maddesi gerei, sve kralnn acilen l keden karlmas, aksi takdirde Lehistan ile birlikte Osmanl devletine harp ilan edecei yolundaki tehditlerin den sonra, Osmanl hkmeti tehlikenin bykln anlam oldu. Ruslarn snr boylarnda,kaleler ve Azakta da donanma ina ettii ynndeki bilgiler ve stanbula arlan Krm han Devlet Girayn, Ruslarn faaliyetle ri ve hedefleri hakknda padiah ikaz etmesi sonucu 20 Aralk 1710 tarihinde yaplan toplantda Rusyaya sava ilan edildi. I. Petro, Budan ve Lehistan hududuna kuvvet y dktan sonra, Ya yoluyla Tuaya inerek Rum elide isya na hazrlad Hristiyanlar ayaklandrmaya alp, kacak karklktan istifade etme ynnde planlar yap mt. nk I. Petro, savan sebebinin tm Hristiyan larn kurtarlmas olduunu ilan etmiti ve bu isyanlarn olabilmesi iin de mutlaka Tunaya inmek gerekiyordu. Fakat, Rus ordusu Budana girip Prut nehri boyunca ilerlerken hi ummadklar ekilde Sadrazam Baltac Mehmed Paa kumandasndaki Osmanl ordularyla kar latlar. I. Petro, Tuna boyunda karlamak zere plan lar yapt Trk ordusunu karsnda grnce, kuvvetleSYASHT

riyle geri ekilmeye alt. Fakat, K rm han Devlet Girayn st ste manevralar sonucu, Rus ordusu 21 Tem muz 17l l de Prut boyundaki bataklklarda kuatld.14 Rus ordusu alktan ve susuzluktan ok zor bir du ruma dmt. a rl. Petro, buhranlar geirmeye bala m t. arie Katerinann da k atld askeri bir toplan tda, kurtuluun imkansz olduu ve Trklere sulh tek lifi gtrlmesi kararlatrld. Ruslardan gelen sulh tek lifini, Sadrazam Baltac Mehmet Paa, adrna ard ordu erkan ve Krm han ile deerlendirdi. Krm han nn, bir daha ele geirilemeyecek olan bu frsatn iyi de erlendirilmesi ynndeki szleri ve sve kralnn tem silcisi General Ponyatofskinin itirazlarna ramen, Rus ya ile bar yaplm asna karar verildi. Bar anldamas 21 Temmuz 1711 tarihinde imza edildi ve Petro ordusuyla serbest b rakld.15 mzalanan andlamann en nemli ka zanc Azak kalesinin Osmanl devletine teslim i ve Lehis tann Rus nfuzundan kurtulm asyd. Rus ordusunun Prutta tamamen imhas m mkn iken, sadrazamn bu nu deerlendirememesi ve byk askeri kazanca ramen gerei yerine getirilm eyecek andlamay imzalamak zo runda kalmas, Rus ordusunu imhadan kurtarm oldu. Bu bakmdan Prut bar askerlik bakmndan Ruslarn byk hezimeti, diplomasi asndan ise byk bir zafe ri kabul edilmektedir. I.

madde zerinden Edirne Andlamas yaplarak bu i so nulandrlm oldu.16 Lehistan ii im dilik de olsa zmlenirken, sve kral 1714 ylnda lkesine dnd. Osmanl devleti, Rusya ile kesin olarak andlama imzaladktan sonra Karadal asilerden bir ksm n kabul eden ve Akdenizde korsanlk faaliyetlerinde bulunan Venedik zerine 8 A ralk 1714 tarihinde sava ilan etti. Daha sonra Venedik ile 1716 ylnda tecavzi ve tedafii ittifak yapan Avusturya zerine de sava ilan olundu ve bu durum 23 Temmuz 1718 tarihinde Pasarofa Andlamas ile neticelendi. Rusya ise Prut hezimetinden sonra Osmanl devleti ile herhangi bir ihtilafa girm ekten eki niyordu. Bu nedenle ar Petro, B altk denizine ulamak iin btn gcyle sve harbine hz verdi. Uzun sren bu sava sonunda Rusya nihayet isteine ulaarak Fran sann tavassutu ile sve ile N itat andlamasn imzala d. Bu andlama ile Rusya, B altk sahillerine ularken, Avrupa devletleri arasnda kuvvetli bir mevki kazand ve Dou Avrupann en kudretli devleti oldu.17 Rusya, Osmanl devleti engelini aamayacan an laynca, rann i karklklar iinde olmasn frsat bi lerek Hazar denizi sahili boyunca ilerlemee balad. Ruslarn Hazar sahillerinden sonra Karadenize inme be lirtileri de ortaya km t. Osmanl devleti, randaki durum ile yakndan ilgileniyordu. Bu nedenle Damat b Trk hudutlarnn em niyetini salamak iin harekete geme karar ald. Her iki devlet, Hazar denizinin garp sahillerini ve Gney Kafkasyay elde etmek iin hareke te geince, harp olmas ihtim ali belirdi. Aslnda, randa ba gsteren bu durum, Osmanl devlet adamlar nezdinde, Avrupada kaybedilen topraklarn baka yerde telafi si fikrini dourmutu. Bu nedenle Rusya Hazar boyunca gneye inerken, Osmanl devleti de Grcistanda balat t askeri hareketi geniletmeye balad. Osmanl devle tinin ilerlemesi karsnda, Rusyann dmanca tavrlar taknm as zerine, Avusturyaya kar Osmanl-RusFransz ittifaknn zeminini hazrlamak gayesinde olan Fransa elisinin tavassutu ile 24 Haziran 1724 tarihinde alt m addelik ran Mukasemenamesi imzaland. Buna gre ran, Derbend ve Baku den baka, Hazar denizinin gneyindeki Geylan, Mazenderan ve Astrabad blgeleri ni Rusyaya brakrken, irvan, Gence, Erivan, Mogan, a
SYASET

Petro, im zalad andlamaya ramen, Azak kale rahim Paa, muhtemel bir Rus istilasn nlemek ve

sini teslim ve dier hkmlerin gereini yerine getirm i yordu. Kazanlan byk zafere ramen, imzalanan andlama kat zerinde kalm t. Rusyann, Azak kalesini teslim etmeyip, Lehistan ve Kazak ileriyle uramas ve askeri hazrlk yapmakta olduu haberleri stanbula ge lince, tekrar Rusyaya harp ilan edilmesine karar verildi. Fakat, ngiliz ve Felemenk elilerinin araya girm eleri ve Ruslarn da andlama ahkamna uygun olarak Azak kale sini teslim, Taygan ve Kamanike kalelerini ykm alar zerine seferden vazgeildi. Ancak Lehistan meselesi ve sve kralnn lkesine dnmesi ile taahhtlerini yerine getirmeyen Ruslarn tekrar hazrlk iinde olduklar renildiinden, Rusya zerine tekrar harp ilan edildi. Bu sralarda sadaret mevkiine gelen Damat A li Paa srn cemede kalan bu meseleyi halletm ek istediinden, tavas sut iin ngiliz ve Felemenk elilerinin tekrar devreye girm eleri zerine, Ruslarla Haziran 1713 ylnda 11
O SM A N LI

Karaba, Azerbaycan ve ksmen Irak- Acemi Osmanl devletine terk etmek zorunda kald.18 Ruslar bu suretle Kafkaslarn gneyine kadar inmi oldu.

rek Bahesaray yakp ykt. Osmanl devleti btn bu olup bitenlere ran ile sava iinde olduundan ses kar myordu. Fakat Azak ile Krma saldrlarak buralarn yaklp yklmas barda taran son damla oldu. Ancak, ran ile yllardan beri sava iinde olan devletin yeni bir harbi gsleyecek hazrl yoktu. Fransa elisi Marki d Vilnv de Osmanl devletini Ruslarla muharebeye tevik ediyordu. nk Lehistan veraseti iin Avusturya, Fransa ile savaa balamt. Btn bu gelimelerin gel dii nokta ve yaplan toplant sonucunda Rusyaya 2 Ma ys 1736da harp ilan edildi. Rusyaya sava ila edilme siyle, ran ile Kasr- irin andlamasnda belirtilen hu dutlar zerine andlama yaplp, rann Caferi Mezhe bini kabul ettirmek yolundaki teklifi askya alnmak su retiyle ran savalarna imdilik son verildi.20 Avusturya, Rusya ile aralarndaki gizli andlama gerei, tavassut teklifleri ile Osmanl devletini oyalyor du. Avusturyann amac, oyalama taktikleriyle ordular nn hazrlanmas iin zaman kazanmakt. Nitekim hazr ln tamamladktan sonra, zi kalesinin Ruslar tarafn dan alnmasn mteakip, yzndeki maskeyi drerek, 12 Temmuz 1737de on be taburunu Osmanl hudu dundan ieri sald.21 Harbin balad sralarda sava so na erdirmek iin yaplan Niemirov konferansndan da bir netice kmad. Fransa, tavassut iin savan sona erdiril mesine altysa da baaramad. nk Fransa, Rus yann bymesinden ve Karadeniz ve Akdenize inerek kendi ticari menfaatlerinin zedelenmesinden korkmak tayd. Fakat, bunda ba'arl olamaynca, Osmanl hk metinin iddetle mukavemet etmesini isteyerek, iddetli mali sknt iinde olan Avusturya ve Rusyann sava ksa zamanda noktalamak zorunda olacaklarn sylyor du.22 Sava, bata Rusya ve Avusturyann stnlkleriy le giderken, ksa zamanda toplanan Osmanl ordusu kay bedilen topraklar almaya balad. 1739 ylnda Rus yadan zi ve Klburun alnrken, Avusturyadan ise Belgrat alnarak byk bir hezimete uratld. Rus kuv vetlerinin Hotini ele geirmesine ramen, bu sralarda sve-Fransa ittifak ve Osmanl-Prusya andlamasnn gndeme gelmesi ve ayrca Osmanl-sve ticaret andlamasnn imzalanmas uluslararas siyasi havay birden de itirdi. Bu gelimeler srasnda Avusturya, Osmanl
I SYASET

C - 1736'39 O SMANLI-RUS SAVAI VE BELGRAD ANDLAMASI


Rusya ile, ran topraklarnn blm andlamas yapldktan sonra, Osmanl-ran savalar aralklarla de vam etti. Sadrazam Damat brahim Paann tesis etme ye alt sulh ve skun devri bu savalar nedeniyle halk arasnda byk honutsuzlua sebep olmutu. Bu sralarda Osmanl devletinde lale devri diye adlandr lan elence, lks ve safahata dknlk dnemi yaan maktayd. Halkn byk ksm yoksulluk ve sknt iin deyken, devlet ynetimi etrafnda kmelenen ve hali vakti yerinde olan bir ksm insanlarn elence ile vakit geirmeleri 1730 ylnda sosyal patlamalara sebep oldu ve bu hareket Patrona Halil isyan ile neticelendi. III. Ahmet tahttan indirilerek I. Mahmut padiah oldu. ran savalar bundan sonra da devam etti.19 Rusyada ise 1725 ylnda len I. Petrodan sonra, II. Petro ve onun lmyle de 1730 ylnda Petronun kz Anna tahta gemiti. Rusya, bu sre zarfnda, Osmanl devletinin i karklklar ve ran ile mcadelesi nin aksine, ald yerleri geri vererek ran ile dostluk kurmutu. Yeni Rus ariesi Anna da, Avusturya impa ratoru VI. arl ile 1733 ylnda Osmanl devletine kar bir ittifak yapt. Buna gre Avusturya Bosna ve Herseki alacak, ilk taarruzu Ruslar yaptktan sonra, imparator grnte Ruslarla Osmanllarn arasn bularak sre ka zanacak ve zaman geldiinde savaa girecekti. Osmanl devletinin ran ile sava iinde olmasn frsat bilen Rusya, Prut ve Edirne andlamalarna ra men, Lehistana askeri mdahalede bulundu ve kendi namzedi III. Ogst Lehistan Kral setirdi. Bunun ya nnda, snrda srekli Kazak ve Tatar mcadeleleri ve hu dut ihtilaflar eksik olmuyordu. Osmanl devletinin andlamay ihlal ettiini ileri sren Rusya, 30 Mart 1736da Azak kalesini ve daha sonra da Klburun kalesini zaptet ti. Don nehrinde de donanma bulundurmaya balayarak, ran seferi dolaysyla Osmanl kuvvetlerine yardm iin Kabartay arazisinden geecek olan Krm kuvvetlerine izin vermedi. En son olarak da Krma bir ordu sevk edeOSM A N U

devleti ile anlaarak savatan ayrlnca, Rusya da bara yanamak zorunda kald. Fransann tavassutuyla Avus turya ile imzalanan andlamadan sonra, 18 Eyll 1739 tarihinde Rusya ile 15 m addelik B elgrat Andlamas im zaland.23 Buna gre, andlamann birinci maddesi ile Azak kalesi tamamen yklarak 1700 senesindeki snrlar esas alnarak arazisi tarafsz kalacak, drdnc maddesi ile Ruslar, Azak ve Karadenizde sava ve ticaret gem isi bu lundurmayacaklar, beinci madde ile K rm llar Ruslar zerine akn yapmayacaklar, altnc maddesi ile Byk ve Kk K abartaylar m stakil kalacaklar, dokuzuncu maddesi ile Ruslar Karadeniz ticaretini Osmanl tebaas na ait gem iler ile yapacaklar ve on ikinci madde ile Rus hkmdarlarna imparator lakab ile hitap edilmesinde iki taraf anlaacaklard. Rusya ve Avusturya ile ayr ayr imzalanan Belgrad Andlamas, Osmanl devletinin Karlofa ve Pasarofada im zalad andlamalara nispetle en krl olanyd. Bu andlama ile daha nce urad zararlarnn bir ksm n telafi, ederken, uluslararas siyasi platformda nemli ad dedilen iki devlete kar ayn anda koyabileceini de gs termi bulunuyordu. Hatta, ran savalarnn iindeyken bu iki devlet ile mcadeleye balad dikkate alnrsa, uluslararas diplomaside Osmanl devletinin itibarnn artt sylenebilir. Fakat, Azak kalesinin yklarak bo braklm asnn Osmanl devleti tarafndan taahht edil mesiyle, Rusyann Karadenize kabilmesine imkan ha zrlanm oldu. Belgrat Andlamasndan sonra Osmanl devleti, sve ile 4 Ocak 1740 tarihinde ittifak andlamas imzalarken, Fransa ile mutavasst rolnden dolay da kapitlasyonlar geniletilm itir.24

zenlemeler yapt. Fakat, buna ramen ordunun modernize olmaya byk ihtiyac bulunuyordu. Devletin askeri ve ekonomik durumu dardan gelebilecek herhangi bir tehlikeyi gsleyecek durumda deildi. Rusya ile imza lanan 27 y l sreli barn sonuna yaklalm asna ve Osmanl-Rus ilikilerinin tekrar sava ortamna doru s rklenmesine ramen, Osmanl devletinde buna ynelik bir hazrlk ve kayg bulunmuyordu. Rusyada ise, arie Annadan sonra baa geen h kmdarlar askeri ve ekonomik ynden devletlerini g lendirmeye ve hepsinden nemlisi Avrupa tarznda ordu larnda dzenleme yapmaya almlard. Rusya, bir ara Avrupada cereyan eden yedi sene harplerine katldysa da, III. Petronun iktidara gelm esiyle harpten tamamen ekildi. 1762 ylnda baa geen II. Katerina ile beraber Rusya, Avrupadaki harplere tamamen tarafsz kald. nk, Rusya iin Lehistan meselesi, Avrupadaki harp lerden daha nemliydi. Rus devlet adamlarna gre, mer kez Avrupaya yerleebilm ek iin Lehistann ksmen ve ya tamamen ortadan kalkm as gerekiyordu. Buna gre, Osmanl topraklar Rus saldrlarna tamamen ak hale geliyordu.25 Rusya, bundan baka Grcistandaki yerli ahaliyi isyana tevik ederek, Yunanistan, Arnavutluk, Karada, Eflak ve Budan H ristiyanlar arasnda taraf tar kazanmaya alyordu. Ayrca, snr boylarnda kale ler ina ederek, askeri hazrlklar yapyordu.26 Osmanl devletini hedef alan bu gelimelerden en nemlisi, Ruslarn Lehistana ynelik mdahalesiydi. Rusya 1763de len Kral A ugustun yerine, Lehistan D i yet M eclisi'ne bask yaparak II. Katerinanin da gzdesi olan Stanislav Ponyatovskiyi setirdi. Buradaki durum u nu salam latrm ak iin de, Yedi Sene Savalar iin ha zr bekletilen kuvvetlerini Lehistana sokunca, Lehis tanda i sava kt.27 Burada dzeni salamak iin bas kyla kral seilen Ponyatovski, Rus kuvvetlerinin a rttrl mas amacyla Rusyaya mracaat edince, Leh Vatanse verlerinin etrafnda topland M illi Katolik Partisi de Osmanl devletinden yardm istedi.28 Osmanl devlet adamlar, devleti tehdit eden bu d tehlike karsnda iki gruba ayrlm t. Bir ksm , devletin uzun sava dne minde yprandn ne srerek gelim elerin biraz daha beklenilerek, im dilik Rusya ile savaa girilm em esini sa vunuyorlard. Bu gr destekleyen, devletin m ali ve
I SYASET

D -1 7 6 8 -7 4 OSMANLI-RUS SAVAI VE KK KAYNARCA ANDIAMASI


Osmanl devleti, imzalanan Belgrad Andlamasnn artlarna mmkn mertebe riayet etmeye al yordu. nk, Rusya ile savatan sonra ran ile balayan mcadele 1746 tarihinde andlamayla neticelenmesine ramen, devletin askeri ve m ali yaps yllardr aralksz cephede yaplan savalarla ypranm t. Avrupai tarz da askeri tekilatta reformlar yapmak zere almalar yapld ve bunun iin Humbarac Ahmet Paa baz dO SM A N U

askeri durumunu ve serhadlerdeki harap hali yakndan bilen Sadrazam Muhsinzade Mehmet Paayd. Dier bir grup ise, hemen Rusyaya harp ilan edilmesi tarafyd. Neticede, Lehistandan baka, Balkanlar ve Kafkaslardaki Rus faaliyetleri ile efkar- umumiyenin sava lehinde ki galeyan da dikkate alnarak, sava taraftarlarnn g r galip geldi ve Rusyaya 8 Ekim 1768de sava ilan edildi.29 Sava, Krm han Krm Girayn Rusyaya Ocak 1769daki aknlaryla balad.30 Rusyaya Ekim aynda sava ilan edilmesine ramen, hemen harekete geilmeyerek, savan ilanndan sonra hazrlklara balanmas, Osmanl devletinin askeri durumunun nasl olduunu gzler nne sermektedir. Sava ilanndan sonra, sekiz ay Osmanl devletinin beklemesini frsat bilen Ruslar, bu sre zarfnda ok iyi hazrlandlar. Osmanl ordular da ha hareket halindeyken Ruslar, Hotin kalesine saldrarak buray aldlar. Yol boyu ilerleyen Osmanl ordusu, erzak eksikliinden kayplar verirken, daha savaa balamadan ordudan firar olaylar grlmeye baland. Bu nedenle daha savan balangcnda orduya komuta etmekte olan Sadrazam Mehmet Emin Paa azledilerek yerine Moldovanc Ali Paa tayin edildi. Sava balamadan Osmanl ordusunda yaanlan bu gelimeler, gidiatn iyi olmaya cann habercisiydi.31 Ruslar, Tuna boylarnda ilerlerlerken, yerli H risti yanlarn da desteini alarak Eflak-Budan igal ettiler. 1 Austos 1770de Rus ordularnn Kartalda Osmanl ordusunu malup etmesi savan kaderini tamamen de itirdi. Askerin nemli bir ksm bu savata lrken, er zaklar ve askeri mhimmatlarn tamam Ruslarn eline geti. Bundan sonra Ruslar, Tuna nehri kylarna tama men hakim olarak, smail, K ili, Bender, Akkerman ve braili igal ettiler.32 Eflak ve Budanda kara savalar nn devam ettii sralarda Rusya, Moraya gnderdii ca suslar ile halk isyana tevik etmekteydi. B altkta hazr lanan Rus donanmas ngilizlerin de yardm yla Kont Aleksey Orlovun idaresinde Akdenize geldi.33 Rus do nanmasnn Akdenize gelmesiyle Morada isyan kt. Osmanh devleti, bir de deniz harpleriyle uramak zo runda kalacakt. Morann sahil ve kalelerini muhasaraya alan Rus ve Rum kuvvetlerinin gzetiminde, ok sayda silahsz Mslman ahali kltan geirildi. Ruslarn amaO SM A N H H f l

c, anakkale boaznn da kapatlmasyla, devletin Ak deniz ile irtibatn tamamen kesmek ve isyan Selanike kadar btn Balkanlara yaymakt. Fakat Mora seraskeri tayin olunan Muhsinzade Mehmed Paann stn gay retleri sonucu, Morada asayi saland.34 Ancak, 6 Tem muz 1770de vuku bulan eme facias ile Osmanl do nanmas, Rus donanmas tarafndan tamamen yakld.35 Bundan sonra Ruslar, stanbulu iktisaden tehdit altna almak iin boaz kapatarak, Osmanl hkmetini bar a zorlamak amacyla boaz dnda bir s edinmek ze re harekete geti. Bunun iin Limni adasn muhasara eden Ruslar, bunda baarl olamaynca M idilli, Rodos ve Eriboz adasn igale teebbs ettilerse de, bundan da bir netice alamaynca Ege denizini terk etmek zorunda kaldlar. Ruslarn M srda isyan eden Bulutkapan Ali Beyin yardmyla Beyruta36 ve daha sonra 1773de Ege denizine gelerek Bodrum, stanky ve Sakza karma yapma teebbsleri de bir netice vermemitir. Rus do nanmas, sava sonuna kadar Akdenizde Sporat adalarn da kalmtr. Ruslar, Mart 1770de Krma da saldrmaya bala dlar ve 8 Temmuz 1771de K rm n kilidi saylan Or K apy ele geirdiler. Bundan sonra Krm, Ruslarn is tilasna urayarak, Han Selim Giray stanbula kat.37 Halk perian bir ekilde dalara karken, Ruslar Sahip Giray vekaleten Krm han ve kardei ahin Giray da Kalgay olarak atadlar. Kalgay ahin Giray bakanln daki bir heyeti Petersburga aran Ruslar, Krmn Rusyaya bal olduu ynndeki bir seneti heyet yele rine imzalatmak istediler. Fakat bunu, heyette bulunan lardan ahin Giraydan bakas imzalamayarak geri dn d. Osmanl devleti de K rm n, Rus igali altna d mesinden dolay, Krm han tabirini kaldrarak, Ru m elide bulunan Tatarlara bir han tayinini mnasip gr d ve bu Hana bir kuvvet tedarik edilmesini kararlatr d. Bu nedenle Rumeli'deki btn hanzadeler ve mirza lar stanbula arlarak, onlarn gr alnmak suretiy le Maksut Giray, Krm han tayin edildi ve Rusuka gnderildi.38 Bender kalesinin, Ruslarn eline gemesiyle, Rus mareali Romanzov tarafndan sulh teklifi gelm iti. Fa kat bu teklif, Osmanl devlet adamlarnca muhatabn za yflna yorumlanarak pek itibara alnmamt.39 OrduSYASET

lar btn cephelerde ilerleyen Rusyann, igal ettii yerlerde kalc olmasnn, Avrupa kuvvetler dengesini bozacan yorumlayan ngiltere, Prusya ve Avusturya muhtemel bir sulh grmesi* iin Osmanl devletine mracaat ettiler. ngilterenin teklifi, zellikle Akdeniz hareketinde Ruslara yardm ettii ne srlerek reddedi lirken, 12 Austos 1771 de Prusya ve Avusturyann tek liflerinin kabul edildii b ildirildi. Rusya, sulh grme lerine balayabilmek iin, Azakn ve Akdenizde Rus tccarlar iin bir ssn Rusyaya verilm esi, Rus gem ile rine Akdenizde seyrsefain ve K rm n bam szlnn, Osmanl devletince tannmas gerektii n artlarn ile ri srd. Bu teklif Osmanl devletince kabul edilm edi. Fakat bu grmelerden sonra Avusturya ile gizli bir andlama imzalanm tr.40 Prusya, Lehistann taksim i grmelerini yaparken Rusyay Osmanl devleti ile sulh yapmas iin ikna et m eyi baard. Gerekte, Rusya da artk bar yapma taraf taryd. nk, savatan nce hedefledikleri Tunann ba t ksm m tamamen almlar, K rm Osmanl devletin den koparmlard. Fakat, onu bara sevk eden en nem li am il, Rus ordusunda bu sralarda sren veba.salgny d.41 Neticede grmelere balanmas iin, 10 Mays 1772de Yerg M tarekesi ve 12 Temmuz 1772de de Bahr-i Sefd M tarekesi imzaland. Bu srada bar taraftar ve savatan uzak politika izlemenin devletin menfaatine olacan savunan Muhsinzade Mehmed Paa Sadrazam olmutu. Ruslarn, grmelere balanmas iin K rm n bam szlnn Osmanl devletince kabul edilmesi artn getirm esi Fokanda 19 Austosta bala yan grmeleri sonusuz brakt. Daha sonra Abdrrezzak Efendinin bakanlndaki heyet, Bkrete 6 Kasm 1772de tekrar grmelere balad. Burada yaplan top lantda, K rm meselesi zerinde uzlama salanm akla beraber, Yenikale ve Ker kalesinin Ruslara braklm as ynndeki istek yznden andlama yaplm as salana m ad.42 Sulh grmelerinin Ruslarn srdkleri ar artlar yznden baaryla neticelenememesi zerine, Rus ordu lar Tuna boyunda, K rm ve Grcistanda taarruza bala dlar. Rusuk ve Silistrede m alup olmalarna ramen, Totrakan ve H acolupazarna girerek, Kozlucada Osm anl ordusunu m alup ettiler. umnu ordugahnn i
O SM A N L I I

gal altna dmesiyle, Sadrazam zor durumda kalm t. Bu sralarda Romanzov, 21 Ocak 1774de I. Abdlha m idin tahta kmas mnasebetiyle hem taziye ve hem de clus tebriki iin umnudaki Osmanl karargahna bir subayn gndermiti. Subay, Romanzovdan Bkre grmelerinin esas alnmas kaydyla sulh teklifini ie ren bir de mektup getirm iti. Zira Rusya, bu sralarda Pugaev isy a n 43 veba hastalnn btn iddetiyle h km srmesi ve m ali durum larnn gittike zayflama syla zor gnler yaamaktayd. Zaten zor durumda kalan Muhsinzade Mehmet Paa, bar grmelerine balan masn ieren mektubun geliinden epeyce zaman ge mesine ramen 3 Temmuz 1774de gnderdii bir eli ile daha nce gelen sulh teklifinin kabul edildiini ve g rmelere balanmasn istedi.44 Bar grmelerinde Osmanl devletini temsilen Resmi Almed Efendi birinci murahhas, Reislkttab brahim M nib Efendi ikinci murahhas, Divanda Beliki Mehmed Emin Nahifi mkaleme katibi ve M ikailzade Yorgaki de tercman atanrken, Rusya adna ise Ge neral Repnin grmeleri yrtyordu. Andlama gr m eleri, General W aym annn katled ild ii yerin hatras n yad etmek zere Ruslar tarafndan Kk Kaynarca Ky seildi. General Repninin Yenikale, Ker ve K lburuun Ruslara braklm as n artnn Osmanl m u rahhaslar tarafndan kabul edilm esiyle grmelere ba land. Dier maddeler zerinde yedi saatlik bir mzake reden sonra 17 Temmuz 1774te Kk Kaynarca Andlamas imzaland. Byk neme haiz olan bu andlama toplam ik i gn ve iki celsede imzalanm oldu. Yalnz Ruslar, Prut Andlamasnn yldnm olan 21 Tem muza kadar bu andlamay imzalamadlar.45 Andlamann nc maddesine gre K rm , Bu cak, Kuban, Yedisan ve Yediikl Tatarlar siyasi ynden m stakil olm akla beraber, dini ynden Osmanl devleti ne bal kalyordu. Drdnc madde ile her ik i devlet hudut boylarnda istedikleri faaliyetlerde bulunabiliyor, beinci madde ile stanbulda srekli bir Rus elisi bu lunduruluyor, yedinci madde ile Osmanl devleti snrla rndaki kilise ve H ristiyanlarn Bab- A linin him ayesin de olduu kabul ediliyor, on birinci madde ile Rus tica ret gem ileri tm denizlerde ticaret yapma hakkna sahip oluyor, on altnc madde ile Rusya igal ettii AkkerSYASET

man, K ili, smail ve Eflak-Budan' ve onyedinci madde ile Akdeniz adalarn Osmanl devletine teslim ediyordu. Yine, on sekizinci madde ile Klburun Hisar ve Aksu ile zi arasndaki arazi, on dokuzuncu madde ile Ker ve Yenikale ve yirminci madde ile Azak Kalesi Rusyaya ve riliyor, yirm i ikinci madde ile daha nce yaplan tm andlama ve artnameler 1700 ylnda kararlatrlan Azak ve Kuban snrnn tayini ile ilg ili artlar hari ip tal ediliyor, yirmi nc madde ile Grcistan tarafnda alnan Badadck, Kutays ve ehriban kaleleri Osmanl devletine teslim ediliyor ve yirm i beinci madde ile tm sava esirleri serbest braklyordu. Osmanl devleti, bu savaa Lehistan kurtarmak iin atlm akla beraber bu lke Rusya, Avusturya ve Prus ya arasnda paylald. Andlamann en ar maddesi, K rm n Osmanl devletinden ayrlmasdr. Bu ekilde K rm, Ruslarn mdahalesine ak hale gelmitir. Ruslar, istedikleri yerlerde konsolosluk ama hakkna sahip ol makla, Osmanl devletini kartrabilmek iin byk fr sat kazanm oldular. Ruslarn tm denizlerde ticaret ya pabilme hakkn elde etmesiyle de, Karadeniz bu tarih ten sonra bir Trk gl olmaktan km oldu. Kara denizde, Osmanl devletinin karsna bir rakip kmak la, boazlar sorunu uluslararas diplomasiye girmeye ba lamtr. Bunun yannda, alt yl sren savalar devlet otoritesini zedelemitir. lkenin deiik noktalarnda is yanlar kmtr. Devlet otoritesinin zayflamasyla ayan larn halk zerindeki nfuzu fazlalamaya balamtr. Halk, bu sre zarfnda ekonomik ve sosyal ynden ciddi skntlar ierisine dmtr. Sava ortamnda Osmanl devleti ile gizli andlama yapan Avusturyann anszn Bukovinay igal ederek almasyla, sava yaplmadan nemli bir toprak paras kaybedilmitir. Andlamaya, tmyle baktmzda iki deviet arasndaki sulh dne minin pek uzun srmeyecei kolayca anlalmaktadr. nk, vuku bulacak bir savan sebepleri, andlamann kendisinde mevcuttur. Krm gibi byk bir eyaletin kaybedilmesine Osmanl devleti raz olamayaca gibi, efkr-1 umumiye de bu kayplarn geri alnmas iin bas kda bulunacaktr. Bu nedenle bu andlama, uzun sren mcadeleden yorulan iki hasmn, muhtemel karlama ncesi dinlenme ve hazrlk dnemidir. Krm halk, bamszlk talep etmedii halde, Ruslarn igale bir mukaddime olmak zere baskyla bu
O SM A N LI I

nu Osmanl devletine kabul ettirmesi, onlarn niyetleri nin ne olduunu aka ortaya koyuyordu. Zaten, Krm halk ve ileri gelenleri, aralarndan setikleri temsilcileri stanbula gndererek, bam szl kabul etmediklerini ve kendilerinin Osmanl devleti emsiyesi olmadan yaa yamayacaklarn bildirmekteydiler. Fakat, andlama ge rei, bamszln geri alnmas ynndeki isteklerin kabul edilmesinin imkan yoktu.46 Halktan bu konuda youn bir istek gelmesine ramen devlet, yeni yaplan andlamay bozacak ekonomik ve askeri gc kendinde grememekle beraber, uluslararas diplomaside sulhu ih lal eden taraf olarak grlmek istenmiyordu. Fakat, K rm tamamen igal etmeyi gzetleyen Ruslar, andiamay ihlal ederek, II. Katerinaya yaverlik etmi olan ve bat kltr ile yetimesi sebebiyle Tatarlar arasnda kl tre, dini deerlere, rf ve adetlere aykr davranlar ile zppe ve dinsiz olarak bilinen ahin Giray Han yapmay baardlar.47 ahin Giray vastasyla K rm ted ricen Ruslatrma siyaseti Osmanl devletinin byk tepkisini ekerken, dier taraftan III. Selim Giray, yeni Krm han tayin edilerek K rm a gnderildi.48 Bu sra da birka yldr Osmanl devleti ile sava iinde olan ran, 1778 ylnda Rusya ile askeri bir ittifak andlamas yaptysa da Kerim hann lmesiyle bu tehlike ortadan kalkm oldu. Halkn ahin Giray istememesi zerine kan olaylar neticesinde 1778 ylnda Rus ordular K rm a girdiler. Ruslar, K rm da byk bir kym a girerken, halk gemilerle veya karayoluyla Anadolu sahillerine akn etmeye balad. Bu durum karsnda devlet, Sivas ve Trabzon valisi Canikli A li Paay donanma ile K rm a gnderdi, fakat az saydaki bu kuvvetlerin Ruslar kar snda bir baar kazanmalar mmkn olmadndan, do nanma herhangi bir ey yapamadan geri dnd.49 Han tayin edilerek K rm a gnderilen III. Selim in abalarn dan da bir netice alnamad. Neticede Fransa elisinin ta vassutu ile 21 Mart 1779da Aynalkavak Tenkihnamesi imzaland.50 Tenkihnamenin ilk maddesine gre, andlamann nc maddesine aklk getirilerek Krm bamsz oluyor ve ahin Giraym hanl Osmanl dev leti tarafndan kabul ediliyor, beinci madde ile evvelden K rm a ait olan zkiri arazisi Osmanl devletine bra klyor, altnc madde ticaret gem ilerinin seyrsefaini ile
SYASET

ilg ili dzenlemeleri ieriyor, yedinci madde ile de Eflak ve Budandaki sava ncesi reaya emlaklerine aklk getiriliyor ve dokuzuncu madde ile, bu dzenlemelerin andlamann bir erhi sayldm dan ebedi olarak yrr lkte kalaca belirtiliyordu. Rusya, ahin Girayn hanln kabul ettirirken, muvakkaten K rm n igali nlenmi oldu. Osmanl devleti ise igal ve ilhaka engel iin K rm n bam szl n kabul etmek zorunda kald. Tenkihnamenin imza lanmasndan sonra uluslararas siyasi atmosfer Rusyann Krm meselesi konusunda daha rahat hareket edebilme sine imkan tanyordu. Fransa, Kuzey Am erikadaki sa valarda ngilizlere kar Am erikallarn yannda yer al dndan ngiltere ile hasm olmutu. Fransa, bu konuda Rusyann tarafszln da kazand. Avusturya ise, Lehis tan Prusya ve Rusya arasnda yeni paylam t.51 Bu ne denle uluslararas siyasi havay em ellerini gerekletir mede uygun bulan Rusya, K rm n ilhak iin harekete geti. Bu srada, Krm halk ahin G iraya isyan etm i ti. Bu isyan neticesinde kaan ahin G iray makamna oturtmak bahanesiyle Ruslar, K rm a ok sayda asker sokmaya baladlar. Bir ok K rm l, Ruslar tarafndan ldrld. Ruslar yaynladklar beyanname ile K rm n igal nedenlerini dnyaya duyurarak, daha sonra da ilhak ettiklerini ilan ettiler. Bu ekilde K rm , Rusyann bir vilayeti oldu. Osmanl devleti, bir sava gze alam ad iin 9 Ocak 1784 tarihinde K rm n Rusyaya ilhakn kabul etmek zorunda kald.52

K rm n Rusyaya ilhak karsnda sessiz kalan Av rupa devletleri de iin vahametini daha sonra anladkla rndan, Osmanl devletini Rusya ile savaa kkrtyorlar d. Prusya ve ngilterenin stanbul elileri, Sadrazam Koca Yusuf Paa zerinde bu konuda nfuz kurmaya a lyorlard. Avusturya imparatoru Josef ile Rusya im pa ratoru II. Katerinann, Kersonda, stanbulu Trklerden almak ve Bizans devletini tekrar diriltm ek iin mlakat yapmalar, Osmanl devletinin sava yndeki tercihinin netlemesine yol at.53 Rusya, Avusturyay mttefik olarak yanna aldktan sonra, savaa davetiye karmak iin isteklerinin arkas kesilm edi. Bu srada iki devlet ilikilerinde Eflak-Budan ekimesi, Grcistan mesele si, Kafkas kabilelerinin Rus topraklarna akn, Rus tc carlarndan baz vergiler alnmamas, Cezayirlilerin zap tettii Rus gem ileri meselesi, Tuna boyunda Osmanl devletine bal Kazaklarn yam alar yapmas, Varnaya konsolos tayini meselesi ve Klburun civarndaki tuzlar meselesi gib i konular anlamazlklar oluturuyordu.54 Osmanl devleti, ilikileri hemen koparmamak iin bu konuda gelen isteklere yapc ve olduka yumuak ce vaplar veriyordu. Sz edilen meselelerin kim isi halledil me noktasnda ve kim isinin de grmeleri devam eder ken, skenderiyedeki Rus konsolosunun Klemen beyle rini isyana tevik etmesi, ik i devlet arasndaki ilikilerin gerginlemesine sebep oldu. Neticede Reislkttap S leyman Feyzi Efendi, Rus elisi Bulgakofu, 27 Temmuz 1787de Bebek Bahesine davet ederek ona ik i lke ili kilerinde soruna neden olan yedi m addelik bir ltim a tom vererek bunun hemen kabul edilmesini istedi. Rus elisi, beklenmeyen bu ltim atom karsnda aknla dt. Rusya, uzun sreden beri sava hazr lklar yapmasna ramen, Osmanl devleti ile bir harbin olmasn im dilik istemiyordu. nk, Rusya sknt iindeyken, m ttefiki Avusturya baz i megalelerle u rayordu ve muhtemel bir savata Osmanl-Prusya itti faknn gerekleebileceinden korkuyordu. Bu nedenle stanbuldaki elileri Bulgakofa, savan biraz daha ge ciktirilm esi iin almas emrini verdi. Fakat, eli daha farkl dnyor ve el altndan savaa davetiye karacak davranlarda bulunuyordu. Neticede 19 Austos 1787 tarihinde Rusyaya sava ilan edildi.55 Rusyann m tte fiki Avusturya, gizli anlamaya ramen batan Rusya le

E -1 7 8 7 -9 2 OSMANLI-RUS SAVAI VE Y A A N D IR M A SI
Rusyann, K rm ilhak etmesi Kk Kaynarca Andlamasnn sona ermesi anlamna geliyordu. Osmanh devleti, herhangi bir sava gze alabilecek gce sahip olm ad iin, uluslararas siyasi arenada kendisine des tek bulamadndan oldu bittileri kabul etmek zorunda kalm t. Fakat, Sadrazam H alil Hamid Paa Osmanl devletinin, Rusya ile er ge karlamasnn muhtemel olduunu grdnden ve mslman bir beldenin gayr mslim bir devletin ynetimi altna dmesi karsnda infiale kaplan halkn galeyann bir lde hafifletmek iin, m ali ve askeri adan hazrlk iine girm iti. Onun zamannda, serhadlerdeki kaleler tahkim edilerek, askeri alandaki dzenlemeler btn hzyla devam etti.
O SM A N LI

I SYASET

hine savaa girmekte tereddt etti, fakat Rusyann tek bana girerek kazanl kaca bir sava, onu Avrupada gi yapacandan bu fikrini daha sonra deitirdi. 9 ubat 1888 tarihinde o da, Osmanl devletine sava ilan etti. Bylece Osmanl devleti iki devlet ile ayn anda sa vamak zorunda kald.56 Rusyaya harp ilan edilmesine ramen, yaplacak bir seferin alt yaps hazr deildi. Rusya da ayn durum da olduundan, yaz aylarna kadar iki devlet zamanlarn sava hazrl yapmakla geirdi. Sava iki cephede oldu unda, Sadrazam Koca Yusuf Paa, Avusturya cephesine giderken, eski sadrazam ahin Ali Paa Rus cephesinde ve Kaptan- Derya Gazi Haan Paa da denizde ordulara kumanda ediyordu. Savan balamasndan sonra Ya ve Hotin kalesi Ruslarn eline geerken, Karadenizde de iddetli arpmalar oldu. Bunun sonucunda 17 Aralk 1788de zi kalesi Ruslarn eline dt. zi kalesinin dmesinden byk teessre kaplan Padiah I. Abdl hamid 7 Nisan 1789da ld ve yerine III. Selim geti. Budana yerleen Ruslar, Tuna nehrini geerek Kalas igal ettiler. Bu gelimeler zerine sadrazam azledilerek yerine Cenaze Haan Paa atand. Ruslar geri pskrt mek grevi de Kemanke Mustafa Paaya verildi. Fakat onun tm gayretlerine ramen, 1 Austos 1789da yaa nlan Fokani malubiyeti ile ordunun tm arl Rus larn eline geti. 22 Eyll 1789 tarihindeki Boze bozgu nundan sonra ise Rusya Akkerman, Basarabya ve Benderi, Avusturya ise Belgrad ile Semendreyi ele geirdi.57 Osmanl devleti, iki devlet ile savamak zorunda kalnca, kendisine siyasi ve askeri mttefik bulabilme aray iine girmiti. Bu srada, Baltk denizine yerle meye alt iin Rusyaya kar Osmanl devleti gibi dman olan sve, srann Osmanl devletinden sonra kendisine geleceini hesaplayp, 1788 ylnda Rusyaya sava ilan etti. Osmanl devleti ile, sava boyunca kendi sine para yardm yapmas konusunda anlaan sve, Rus donanmasn Baltkta megul ettiinden, bu savata Osmanl ordular Akdenizde Ruslarla uramak zorunda kalmad. Osmanl devleti ile 11 Temmuz 1789 ylnda bir de ittifak andlamas imzalayan svein, savaa daha dayanamayp, 1790 ylnda Rusya ile anlamas zerine, yaplan ittifak bir ie yaramad.58 Osmanl devletinin ittifak andlamas imzalad dier devlet Prusya idi. Prusya, Osmanl devletinin b
O SM A N U I

tn cephelerde skntya dt zaman, Rusyann Do u Avrupada byk bir g olarak kmasndan endie etmeye balamt. Prusyann stanbuldaki elisi bu ko nuda Osmanl devletine bavurarak, lkesinin bir ittifak andlamas yapmak istediini belirtti ve bu konuda bir senedin gvence olarak verilmesini istedi. Osmanl tari hinde imdiye kadar emsali grlmeyen bu olay, uzun za man devlet adamlar arasnda tartld ve bu konudaki fikirler ikiye ayrld. Fakat, Osmanl ordularnn Rusya ve Avusturya karsnda yenilgiye uramas, Osmanl devlet adamlarn bu teklifi kabul etmeye zorlad. Neti cede 31 Ocak 1790 tarihinde be maddelik Osman-Prusya ittifak imzaland.59 Bu ittifakn birinci maddesine gre, Rusya ve Avus turya, Tunay geecek olurlarsa, Prusya 1790 yl ilkba harnda bu devletlere sava ilan edecekti. Osmanl devle ti de bar zamannda, Avusturyann eline geen Galiyann Lehistana iadesine alacakt. nc madde ile, Osmanl devleti, Rusya ve Avusturya ile bar yapmadk a Prusya da yapmayacak, Prusya, Lehistan ve sve ayr ayr veya birlikte Rusya ve Avusturya ile bar yapmadk a Osmanl devleti de yapmayacak ve yine Rusya ve Avusturya bartan sonra, Osmanl devleti, Prusya, Le histan ve svee saldracak olursa Osmanl devleti ve Prusya bu devletlere sava aacakt. Drdnc madde ile Prusya, Osmanl devletinin elinde kalan yerlerin korun masnda kefil olacak ve bu ittifaka ngiltere, Felemenk, sve ve Lehistann da katlmas salanacakt. Osmanl devlet ile Prusya arasnda yaplan bu itti fakla Rusya ve Avusturyaya kar bir ortak cephe olutu rulmas hedefleniyordu. ttifaktan sonra Osmanl devleti ilkbaharda balayacak seferler iin hazrlklara balad. 20 ubatta imparator II. Josefin lm ve yenine II. Leopoldun gemesinden sonra Avusturya, kazanlan nihai bir zaferle savatan ekilmek istiyordu. nk, i isyan lar ve Fransada olan siyasi gelimeler, bu lkede endie yaratyordu. Neticede, Yergde byk bir malubiye te urayan Avusturya, 27 Temmuz 1790 tarihinde imza lanan Zitovi Andlamasyla savatan ekildi.60 Osmanl devleti, btn gcn artk Rusya cephe sine verecei sralarda, svein bu lke ile bar yapma syla, Rusya da btn gcn Osmanl devleti zerine evirdi. Bundan sonra Kili, smail, Tuna deltasndaki kaSYASET

leleri ele geiren Ruslar, Kafkasyada ise Anapa ve Soucak gibi nemli kaleleri igal ettiler. Osmanl devleti, ar tk bar yaplmas taraftaryd. Rusya, Fransadaki geli melerden sonra Avrupa devletlerinin de isteiyle sulh is temeye balamt. 18 Austos 1791de imzalanan Kalas M tarekesinden sonra, 10 Ocak 1792 tarihinde on maddelik Ya Andlamas im zaland.61 Bu andlamann ikinci maddesine gre, 1774 K k Kaynarca Andlamas, 1779 Aynalkavak Tenkihnamesi, 1783 Ticaret Andlamas ve 1784 Krm ile Tamann Rusyaya braklm as ile Kuban nehrinin snr ta yin edilmesi hakkmdaki andlamalar eskisi gib i yrr lkte kalyordu. nc madde ile Turla nehri iki devlet arasnda snr kabul edilerek, zikr ve zi kalesi Rus yaya braklyor ve Rusya da igal ettii Bender, Akkerman, K ili, smail ve dier ehir ve kaleleri Osmanl dev letine iade ediyordu. Drdnc madde ile Eflak ve B u dana, Kk Kaynarca Andlamas ve daha sonra verilen haklar devam ediyordu. Yedince Madde ile Garpocaklar korsanlarnn saldrlarndan Rus ticaret gem ileri koru nuyordu. Bu andlama ile, Kk Kaynarca ve daha sonra Osmanl devletine kabul ettirilen andlama ve artnameler bir kere daha tasdik ettirilm i olundu. A rtk bu savan sonucunda, Rusyann Osmanl devletine kar askeri s tnl gzler nne serilmi bulunuyordu. Rusya sava a, Osmanl devletini taksim niyetiyle girmesine ra men, bunu baaramamtr. Osmanl devleti de bu sava a K rm kurtarmak iin gird ii halde, bunu baarama d gibi baz yeni stratejik yerleri Rusyaya vermek zo runda kalm tr. Rusya ve Avusturya, bu sava sonunda Balkanlara biraz daha sokularak, muhtemel olaylara kay nak tekil etmilerdir. Rusya ile savata Osmanl devletini tahrik eden n giltere, herhangi bir yardm da bulunmayarak, gelim ele re kaytsz kalm , hatta savan sonuna doru el altndan Ruslara destek vererek, onlarn lehine Osmanllara bask yapmtr. Osmanl devleti ile ittifak kuran Prusya ise, Avusturyay Rusya ile ittifaktan ayrarak, Zitovi Andlam asn yaptrm aya zorlamtr. sve ise Rusyaya sa va ilan ederek, Rus donanmasn B altk ta oyalam ve Akdenizde baka bir cephe almamtr. Osmanl do nanmasnn Karadenizde Rus donanmasna kar bir ba
O S M A N I I

ar elde edemedii dikkate alnrsa, ayet Akdenizde bir cephe alm olsayd savan sonucu daha deiik olabi lirdi. Bu savata Osmanl devleti, gszln iyice an lad iin, tarihinde ilk defa yabanc devletlerin yard m n aramak zorunda kalm tr. Devlet, kendi gcyle ayakta kalamayaca gereini grmtr. Osmanl dev let adam lar, bu savan sonuncunda devlet bnyesinde daha kkl slahatlar yapmak zaruretini anlam lar ve bunun iin almalara balamlardr. Fransann 1797de Dalmaya kylarna yerlemesi ve M alta ve M sr igal etmesi Dou Akdenizde kuvvet dengelerini deitirm iti. Tulonda, Fransann hazrlk larnn Mora ve Arnavutluk k ylar olabileceinden p helenen Rusya, Karadeniz donanmasn harekete hazr hale getirerek, Osmanl devletine yardm tek lif etti. Ba ta buna souk bakan Osmanl devleti, Napolyonun s kenderiyeyi igal ettii haberini aldktan sonra, bu g rmeye yanat. Grmeler henz bir sonu vermeden, Rus donanmasnn stanbul Boaz nne gelm esiyle, Osmanl devleti bir oldu bitti ile kar karya geldi. Devletin tarihinde ilk defa bir yabanc lke filosu bu amal Boaza gelm i bulunuyordu. Bu artlarda yaplan grmeler sonunda 23 A ralk 1798de on drt madde lik Osmanl-Rus ttifak Andlamas imzaland. ki dev letin birbirinin toprak btnln garanti ettii ve karlkl yardm lam ay hedef edinen bu andlamann bir de on maddelik gizli hkm leri bulunuyordu.62 Bu ittifak andlamas, Ruslarn srar ile baz m ad deler de eklenmek suretiyle 23 Eyll 1805 tarihinde ye nilendi. Fakat iki devlet arasndaki sorunlar tek tarafl msamaha ile zmlenebilecee benzemiyordu. N iha yet, 1806 ylnda tekrar Osmanl-Rus sava kt.

SONU
Rusya, Karadenizin kuzeyinde kara paralan iine hapsolunmu bir haldeyken, stn gayret ve alma so nucu XVIII. yzyln bandan sonra denizlere km ay zorlamaya balamtr. Kk Kaynarca Andlamas, bu bakmdan Ruslar iin dnm noktas olmutur. Bu andlam ayla Rusya, Karadenize hkmeden O sm anlya ra kip olarak km, K rm gib i stretjik bir corafya ve Mslman nfusa sahip nemli toprak parasn Osmanl devletinden koparmtr. A rtk bu tarihten sonra, RusSYASET

ya siyasi, sosyal ve askeri adan stn bir konuma yk selmitir. Bu yzyln sonuna geldiimizde, Osmanl devlet adamlar Rusyann yannda dier batl devletler den zaman zaman yedii darbeler sonucu, ittifaklar ile mrn devam ettirmek iin almalara giriecektir. Nitekim, Prusya ile imzalanan 1790 ittifak bunun so nucudur. Yine bu yzyln sonundan itibaren devlet, ke sin ve kararl olarak, batdaki askeri gelimeleri izlemeye balayacaktr. Devletin bat ile bu anlamdaki temasna, geleneksel yapsn muhafaza etmede direnen Osmanl
Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, B alangcndan 1917ye K adar , Ankara 1987, s. 117. Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve d il B oyu , Ankara 1970, s. 78. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/I, Ankara 1988, s. 33. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, s. 230-231. Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vckayiat, (Haz. Abdlkadir zcan), Ankara 1995, s, 81. 6 7 8 9 10 11 Silahdar F ndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi , I, 715. Defterdar San Mehmed Paa, Zbde-i Vekayiat, s. 119Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, s. 237. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/I, s. 583. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, s. 255. M uahedat M ecmuas, III, s. 209; Osman Kse, XVIII. Y zyln tik Yarsn da Osmanl-Rus M nasebetleri (84/2 Nolu Rusya Ahkam D efterine Gre), Ya ynlanmam Yksek Lisans Tezi, Samsun 1993, s. 11. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, s. 256-258. Mcteba lgrel, "Trkler (Osmanllar), 12/1, A, stanbul 1988, s. 324, Akdes Nimet Kurat, Prt Sava ve B ar, Ankara 1953. N ihat Erim, Osmanl im paratorluu A ndlamalan, I, Ankara 1953, s. 48. Nihat Erim, Osmanl mparatorluu A ndlamalan, I, s. 53. Mcteba lgrel, "Trkler (O smanllar), s. 325. Nihat Erim, Osmanl im paratorluu A ndlam alan, I, s. 75. Mustafa Nuri Paa, N ctayc l-Vukuat, (Sad.: Neet aatay), III, Ankara 1987, s. 39. emdanizade Fndklk Sleyman Efendi, T arih-i M r'it-tevarih, (Ner.: M. Mnir Aktepe), I, stanbul 1976, s. 10. emdanizade, T arih-i MrHt-tevarih , I, s. 67. Mcteba lgrel, Trkler (O smanllar), s. 329Osman Kse, XVIII. Y zyln lk Y ansnda Osmanl-Rus M nasebetleri, s.

toplumu byk, tepkiler gsterecek olmasna ramen, batdaki yenilikleri transfer etme yolundaki almalar aralksz devam edecektir. Osmanl devlet adamlar, sa dece devleti salam bir ekilde ayakta tutabilmek ve ebed-mddet devam ettirebilmek iin bu tr abalar ie risine girmesine ramen, istenilen sonuca ulaamayacak tr. te, Rusya, Osmanl devletinin ayakta durabilme mcadelesi verdii bu zamanlarda, XVIII. yzylda ol duu gibi bir sonraki asrda da ona en byk darbeleri vuran devlet olacaktr.

1 2 3 4 5

32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43

Osman Kse, 1774 Kk Kaynarca Andlamas (Oluumu, Tahlili, Tatbiki), Baslmam Doktora Tezi, Samsun 1997, s. 28-32. Fevzi Kurtolu, 1768-1774 Trk-Rus H arbinde Akdeniz Harekat ve Ceza y irli G azi Haan Paa, stanbul 1942, 13. Aziz Berker, Mora htilali Tarihesi veya Penah Efendi Mecmuas, Tarih Vesikalar D ergisi, II/VII, s. 79-80; II/VIII, s. 154. eme Deniz M uharebesi Facias ve Akdenizde lk Rus Donanmas Facias, Ter,: A li Rza Seyf, stanbul 1943, s. 27. Kamil Paa, T arih-i Siyasi, II, stanbul 1325, s, 188; Feridun, Emecen, Zahir mer, A, XIII, s. 457. Alan W. Fischer, "Rusyann K rm lhak (1772-1782), ev.: Refhan Dedeolu, Emel, XIII/75, s. 22. smail H akk Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/I, s. 410. Ahmed Vasf, Tarih, II, s. 88 . Kamil Paa, T arih-i S iyasi , II, s. 179; Hammer, Byk Osmanl Tarihi, VIII, stanbul 1990, s. 583. Henry Jean Castera, kinci Katerina Tarihi, Ter.: Yakovaki, M sr 1276, s. 69. Osman Kse, 1774 Kk Kaynarca A ntlamas, s. 81-97. Pukin, Pugeev syam nn T arihi, ev.: Rana Zakrz, stanbul 1949; A. Gessnovi, P ugaev Ayaklanmas, ev.: Enver Gke, stanbul 1960, s. 91215. Albert Sorel, Mesele-i arkiyye ve Kaynarca M uahedesi, s. 347. Osman Kse, 1774 Kk Kaynarca Andlamas, s. 119-122. Ahmed Cevdet, T arih-i Cevdet, II, stanbul 1309, s. 5. Alan W. Fischer, 'Rusyann K rm' lhak (1772-1782)", s. 23. Mstecip lksal, K rm Trk Tatarlar (Dn, Bugn, Yarn), stanbul

44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

1980, s. 111. Rza Karagz, Canikli Ali Paa, Baslmam Doktora Tezi, Samsun 1998.
Aynalkavak Tenkihnamcs, TTK, Y/36 , s. 1; Mecmua, TTK, Y/l 35, s. 143. Osman Kse, 1774 Kk Kaynarca A ndlamas, s. 300. Kemal B eydilli, Byk Friedrich ve Osmanllar, XVIII. Y zylda OsmanlPrsya M nasebetleri, stanbul 1985, s. 129-141. Ahmed Vasf, M ehasiniil Asar ve Hakaikl Ahbar, Haz.: Mcteba lgrel, Ankara 1994. Osman Kse, 1174 Kk Kaynarca Andlamas, s. 381. Osman Kse, 1774 Kk Kaynarca Andlamas, s. 387. Cemal Gke, 1787-1806 Y llar Arasnda Kafkasyada Cereyan Eden Si yasi Olaylar", stanbul niversitesi Tarih D ergisi, 26, stanbul 1972, s. 1-66. Ahmed Cevdet, T arih-i Cevdet, III, s. 337. smail H akk Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/I, s. 555. Mcteba lgrel, Trkler (Osmanllar), s. 338. Kemal B eydilli, 1790 Osmanl-Prusya ittifak, M eydana G elii, Tatbiki, T ahlili, stanbul 1984. Nihat Erim, Osmanl m paratorluu A ndlam alan, s. 169. smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi , 4, s. 71. smail H akk Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/1, 561.

16.
Mcteba lgrel, Trkler (O smanllar), s. 330, Sultan M ahmud- Evvel Zamannda Fransz M uahedesi, niversite Ktphanesi, TY, Nr. 2770. Selahattin Tansel, Osmanl-Leh M nasebetleri (176 4-1 768), ADTCFD, Ankara 1945, LV, s. 70. Selahattin Tansel, 1768 Seferi Hakknda Bir Aratrma, ADTCFD, 8/4, s. 479-489. Albert Sorei, M esele-i arkiyye ve Kaynarca M uahedesi, ev.: Yusuf Ziya, s tanbul 1911, s. 29. Ahmed Resmi, H ulasat'l-tibar, stanbul 1286, s. 10-11. Albedt Sorel, M esele-i arkiyye ve K aynarca M uahedesi, s. 45; N igar Anafarta, Osmanl mparatorluu ile Lehistan ( Polonya ) Arasndaki M nasebetlerle l g ili Tarihi B elgeler , stanbul 1979, s. 50. 30 Vasili Semirnof, D evlet-i A liyye ile Rusya D evleti ve Krm Hakknda Baz M alumat-t Mhimme ve T ahrirat- R esmiyeyi H avi Mecmua, Ter.: Badadl Vehbi, Petersburg 1298, 143. 31 Ahmed Resmi, H ulasatl- tibar, s. 11.
O SM AN LI

61
62

I SYASET

EKONOM K EKMENN NETCES OLARAK TRK-RUS SAVALARI


DR. SHAPI KAZIYEV
E H O K AVK AZ D E R G lS G E N E L Y A Y IN Y N E T M E N / R U S Y A

nmze kadar uluslararas ilikiler sistem in de Orta D ounun deimez bir rol olmu tur. Eski uygarlklara vatan olan, hal ordula rnn hcumuna urayan Orta Dou, XV. yzylda ise Osmanl T rklerinin hakim iyetine girm iti. Bizansn 1453 ylnda dmesinden sonra, Sultan idaresindeki Trkiye, btn Balkan Yarmadasn, Kk Asyay, Kuzey Arabistan ele geirm i; M sr, Libya (Trinolitaniya), Tunus ve Cezayiri hakim iyeti altna alarak Afrikaya ulam t. Osmanl m paratorluunun stanbul ve a nakkale boazlarn, Karadeniz ve Akdenizi, Avrupayla Asya arasndaki geleneksel ticaret yollarn elinde tutm a s Avrupa ticaretine byk bir darbe olmutu. Avrupa devletleri yeni ticari balantlar kurm ak, istilac politi kalarn uygulam ak iin yeni alanlar bulmak zorunda kalm lard. Bununla b irlik te Osmanl mparatorlu u nun elinde bulunan elverili ve geleneksel ticaret yol larndan vazgeemiyorlard. XVI. ve XVII. yzylda Trkleri Avrupadan karm a planlar oktan yaplm t. Arka arkaya Trk kart koalisyonlar yaplyor; tarihe Dou Sorunu" gib i sembolik bir adla geen uluslararas ihtilaflar bylece ortaya kyordu. XVII.

Bu makalenin amac, Trk-Rus tarih bilim ciliin in ve problemlerinin ksa zetini vermek ve ayn zamanda, aralarndaki askeri anlamazlklarn zmlenmesinde ik i lkenin ticari-ekonomik rekabeti konusunu ortaya koymaktr. Burada, Rusyada devrimden nceki tarihin aratrlm as, Dou Sorununun incelenmesi, Rusyann d politikas asndan Orta D ouya ynelmesinin ne m i, boazlar problemi, Balkan Y arm adasndaki zgr lk hareketlerine toplumun tepkisi, toprak beyleriyle burjuvalarn Orta Dou pazarlarndaki karlarnn be lirled ii kkl gelenekler bir lde ele alnm aya al lacaktr. Panislavistler, arlk Rusyasnn Balkanlardaki ey lem leri ile Dou So run un zmlenmesi giriim lerini Slav kardelerine kar ortak bir bor olarak kabul edi yorlard.1 Panislavistler gib i dnen tarihi ve sosyolog N. Y. Danilevski, Orta Dou sorununu, her biri kendine zg geliim yoluna sahip, tarihsel olarak da RomenCermen ve Grek-Slavlardan oluan iki grubun savama balar. Danilevski, Rusyann doudaki eylem lerinin ak tiflik kazanmas arsnda bulunmu; Rus m paratoru nun hkm darlnda Slav federasyonunun kurulm as

iin mcadele vermitir. yzyln sonlarndan itibaren bu sorunun Soylu tarihilerden olan S. S. Tatievin, Dou so runu konusunda R usyann izledii politikann incelen mesi asndan nemli bir yeri vardr. Ona gre, Trkiye ve Rusya arasndaki ihtilafn temel nedeni, H ristiyanlarla M slmanlar arasndaki dinsel ekimelerdir. Tatiev,
mparator Nikolay'm D Politikas adl almasnda,

zlmesinde balca rollerden birini Rusya oynamtr. arlk Rusyas, XVII. yzyln ikinci yarsnda Volga ve Terekin aalarnda glenip, 1654 ylnda ayn inan ve soy b irlii iinde bulunduu Ukraynay ilhak ederek, Azak Denizi ve Karadeniz kylarn a km ak iin M sl man Trk m paratorluuna kar geni apl bir sava balatt. kar atmas, XVII.- XIX. yzyllar arasnda bir dizi Trk-Rus savana neden oldu.
O SM A N L I g g j

Rusyann politikasn dou-bat olarak ikiye ayrr ve Rusyann Douda oynad roln nemini vurgular.2
SYASET

Byk Rus tarihisi ve devlet ekol temsilcisi S. M. Solovyevin "Dou Sorunuyla ilgili almalarnda oriji nal bir dnce yer alr. Solovyev, Dou Sorununu step ve deniz arasndaki mcadele sistemine benzete rek, Rusyann Karadeniz kylarna ve boazlara olan eilimiyle zdeletirerek,3 1. Petronun Azak seferlerini, sorunun balangc olarak grr. Dier bir tarihi S. Jigarev de, maddi faktrleri gznne alarak Rusyann Orta Doudaki ekonomik karlarndan ilk kez sz eden tarihiler arasnda yer alr.4 M. N. Pokrovski, Sovyet dnemi tarih aratrmac lnda, Dou Sorununu Marksist adan zmeyi; Osmanl mparatorluunun bnyesinde bulunan halklar arasndaki ihtilaflarn sosyo-ekonomik ve snfsal neden lerini ortaya karmay deneyen ilk tarihidir.5 Pokrovsk inin dnceleri yaam boyunca nemli deiikliklere uramtr. lk almalarnda, Napoleonun Dou prob lemini, I. Aleksandrn nne Tilsitte, Rusyay Avrupa politikasndan uzak tutmak iin att yapay bir sorun olarak kabul ederken, sonraki almalarnda da proble min ortaya k tarihi olarak, Trklerin Avrupada yer leme srecini gsterir. Pokrovskiye gre, boazlar Moskovann ilgisini daha XVI. yzylda ekmeye bala mtr. Yazarn almalarnda, Mslman ve Hristiyan dnyalar arasndaki dinsel atma reddedilerek, Dou sorununun uluslararas ilikiler sistemindeki ekonomik, politik ve stratejik rol ortaya konmaktadr. Bundan sonraki Sovyet tarih aratrmalarnda, Dou sorununun, XVIII. yzyln ilk yarsnda bir yandan Avrupadaki ka pitalist ekimelerin glenmesi ve Osmanl mpratorluunun dalmasna; dier yandan da Balkan Yarmada sndaki halklarn zgrlk hareketlerinin balamasna bal olduu gr glenmitir. Sovyet tarihiler, Tr kiye Cumhuriyetinin kurulduu XX. yzyln 20li yl larn Dou sorununun biti tarihi olarak kabul etmekte dirler. Dou sorununun tarihesi, Rusya tarihi ve Rus yann d politika tarihi zerine yazlan ortak almalar da da ele alnmtr. Y. V. Tarle, V. M. Hvostov ve A. L. Naronitski Diplomasi Tarihi" adl almada, Dou so rununun nedeni saptanm; gelime evrelerini ve Avrupa devletlerinin XVIII. yzyln ortalarndan 1917 ylna kadar, Orta Douda ve Balkanlarda izledikleri politikaOSM AN LI I

nin temel eilimlerini gstermilerdir.6 V. M. Hvostov, A. M. Stanislavskaya, A. V. Fadeyev, L. . Naronitskaya ve . V. Bestujev SSCB Tarihi" serisinde, XIX. yzylda ve XX. yzyln banda Rusyann Orta Dou ve Bal kanlarda izledii d politikann analizini yapmakta; bu politikann snfsal ieriini, sosyal temelini, arlk dip lomasisinin ara ve metodlarn ortaya koymaktadrlar.7 N. S. Kinyapinann, Rusyann XIX. yzyldaki d po litikasna ilikin dier iki almas ise, genelleyici bir karakter tamaktadr.8 Dou sorununun tarihesi bu a lmalarn odak noktas olmutur. Sovyet tarihilerinin Dou sorununa ilikin incele melerini, birka yaklama ayrmak mmkndr. Bun lardan ilki, Rusyann Orta Dou politikasnn dorudan incelenmesi ve Trk-Rus ilikilerinin, Dou sorunu ko nusunda Bat Avrupa devletleriyle Rusyann arasndaki ihtilafn analizinin yaplmasdr. Bu alandaki ilk monografik incelemeler, 1774 tarihli Kk Kaynarca antla masndan balayarak, 1914-1918 I. Dnya Sava yllar na kadar, Dou sorununun sonularyla sona eren pek ok kronolojik dnemi iermektedir. Burada V. A. Georgiyev, N. S. Kinyapina, M. T. Panenkova ve V. . eremetin genelleyici nitelikteki
Rusyann D Politikasnda Dou Sorunu" adl almas

nemli bir yer tutar.9 Bir baka bilim adam grubu da Osmanl mpara torluunun bnyesi iinde yer alan Arap halklarnn ta rihiyle ilgilenmitir. B. M. Dantsig, V. P. Lutski, A. F. Miller, A. D. Noviev vb. dou bilimcileri, almalarn da Trkiyenin i ve d politikasn, Trk-Rus ilikileri ni incelemiler; Osmanl mparatorluunun zayflamas na ve Orta Douda Avrupa devletlerinin yaylmalarna neden olan ekonomik ve politik krizin analizini yapm lardr.10 Bu alanda Sovyet dneminde yaplan son nemli a lma ise, M. S. Meyerin 1997 ylnda yaymlanan mo nografisidir.11 Yazar, Eski Dnyann en byk ve en et kili devleti olan Osmanl mparatorluunun, kapitalist dnya dzeni iinde periferik bir lke' haline geldii ta rihsel srecin anahtar dnemi olan XVIII. yzyl incele mektedir. Meyer, benzer bir evrimin, etkisini ada. Trkiye zerinde de gsteren, baml geliim meka nizmasnn olumasna yol aan koullar da ortaya koy maktadr.
SYASET

Sovyet sonras Rusyada, bilim in gird ii genel kriz le balantl olarak, XX. yzyln 9 0 l yllarnda, TrkRus ilikilerindeki problemler zerine yaplm ciddi herhangi bir tarihsel inceleme yoktur. Trk tarih literatrnde de, Rusyann, zellikle Trk-Rus ilikileriyle b alantl Orta Dou politikas zerinde durulmutur. Burada, XIX. yzyl Osmanl m paratorluunun eski resmi tarih aratrmalar tem silcile ri arasnda, almalar belgesel m ateryaller ieren A. Cevdet ve Ltfi Paann adlarn da anmak gerekir.12 Bu yazarlar ayn zamanda, imparatorluun snrlar iindeki ulusal-zgrlk hareketinin sosyo-ekonomik nedenlerini (bunlar d glerden etkilenen dinci ya da Trk kart klar olarak deerlendirilm ektedir) iyi anlayamam lar, XVIII. yzyln sou-XIX. yzyln ilk yarsnda gerekleen bu zgrlk hareketlerine kar arln yak lam n deerlendirememilerdir. 1947-1976 yllarnda yaym lanan Osmanl Tarihi serisi byk bir merak uyandrmaktadr. Bu yapt yaz maya, Trk tarih bilim inin nl tem silcisi . H. Uzunarl balam, nl ada aratrmac E. Z. Karal de vam etm itir.13 Yapt, XIII. yzyln sonundan XX. yz yln bana kadar, Osmanl mparatorluunun -Arivler de dahil olmak zere, byk lde Trk kaynaklarna dayanan- politik tarihini ortaya koymak gib i genel bir ama tamaktadr. Yaynda, zamanla deiiklikler olmutur. lk cilt lerde, Osmanl mparatorluunun geirdii iddetli i krizin balca nedenleri arasnda, arlk Rusyasnn Ka radenize karak ticari donanmas iin boazlardan gei hakk almak istemesi ve Ruslara ait topraklar Tatar Trklerinin aknlarndan korumak am acyla yapt sa valar gsterilmektedir. E. Z. Karaln hazrlad son ciltlerde ise, Dou sorunu yalnzca Trkiye ve Rusya ara sndaki ihtilafla snrlandrlm am , uluslararas ihtilafla rn bir birleim i olarak da ele alnmtr. Karaln yazd gib i, Trkler iin aslnda bir Bat sorunu olan Dou sorununun ortaya k, XVIII. yz yln ikinci yarsnda gereklemi ve XX. yzyln 20li yllarnda sona ermitir. Karal, Dou sorununun kapsamndaki deiiklii, XIX. yzyln ilk yarsnda Osmanl toprak btnl nn korunmasna kar artan ve XIX. yzyln ikinci ya

rsnda Avrupadaki topraklarnn, (1914-1918) I. Dn ya Savandan sonra da tm topraklarnn paralanmas na kar artan eilim de grmektedir. E. Z. K arala gre, Rusyann ekonomik gelimesinden kaynaklanan Orta Dou politikasnn temel amac, Karadenize ve Akde nize kma eilim idir. Yazara gre, stanbula ve boaz lara hakim olmak, yukarda sz edilen baka amalara balyd. Karal, Rusyann yalnzca yaylm ac tarafn g ren tarihilerden (B. Berkak, T. nal, H. Grsel, A. Kurtan vb,)14 farkl olarak, 1799-1805 ve 1833-1841 y lla rnda ittifak antlamalarnn uygulanm asyla gerekleen Trk-Rus yaknlamasn ayr bir dnem olarak kabul et mektedir. Ankara niversitesi profesr A. N. Kurat da, Rus ya tarihine ve Trk-Rus ilikilerine byk nem vermi tir. Kuratn kulland kaynaklar arasnda, ih tilal ncesi Rus ve Sovyet kaynaklan da bulunmaktadr. 1798-1919 y lla r15 arasndaki Trk-Rus ilikilerini konu alan mo nografisi 1976 ylnda yaymlanm tr. Kurat, I. Petro dneminden I. Dnya Savana kadarki dnemde, iki devlet arasnda yaplan savalarn dkmnden balaya rak, Trkiyenin iki kez (1711-1856) zafer kazandn vurgulam, zellikle de, ih tilaf ve sava dnemlerini n plana karmtr. Trk-Rus ilikilerinin bar ve dostluk srelerini ise, byk devletlerin Orta Douda izledik leri politika erevesinde incelemitir. Kurat, Rusyann Orta Dou politikasnn deimez prensibinin, stan bulu ve boazlar ele geirmek ya da kontrol etmek ol duunu dnmektedir. Kurat, Trkiyeyle Rusya ara sndaki ittifak antlamalarn, Rusyann, Trk hkme tinin batl devletlerle yaknlamas ve silahl kuvvetleri ni glendirme dncesine kar, boazlarda ekil de itirm i bir hakim iyet elde etmesi olarak yorumlamak tadr. Son zamanlarda Trk tarihiler, dal Kuzey Kaf kasya halklarnn bam szlk mcadelesine, bata amil olmak zere, hareket liderleri olan im amlarn faaliyetle rine byk nem vermektedirler. Bu almalardaki or tak eksiklik, bata Rusyadakiler olmak zere, ariv ma teryallerinin az kullanlm asdr. Sonuta, dallarn sava konusunda, iteki sosyo-ekonomik nedenlerin yol at bir durum deil de, dardan gdmlenen Rus kar t bir hareketmi gib i yanltc bir izlenim olumaktadr.

Trk-Rus rekabeti problemine dnersek, bunun, her iki lkede de feodal sistemin dald dneme rast ladn belirtmek gerekir. XVI. yzyln sonlarndan itibaren, Cebelitarktan ran Krfezine ve Tuna zerin deki Demir Kaplardan N il limanlarna kadar uzanan Osmanl mparatorluu tarihinde yeni bir dnem bala mtr. Trk tarihiler bu dnemi, snrlarn deimedi i ve Trklerle dmanlar arasndaki g eitliinden doan duraklama devri (tevakkuf devri) olarak adlandrr lar. Yalnzca olaylarn dtan grnne gre, yaplan ye tersiz ve yanl olan bu tanmlama, meydana gelen dei ikliklerin zn yani, Osmanl askeri tmar sisteminin daln aklayamamaktadr. Temel gelir kayna sava ganimeti olan tmar sipahileriyle valyelerin yerini, te mel amac, arazilerin ekonomik smrsnden gelir elde etmek olan byk, feodal toprak beyleri almlardr. XVII. yzylda Osmanl siyaset adam ve tmar sipahile rinin ideolou olan Griceli Koibey, bu sreci karakterize ederken: yeryznde ayaklanma, ktlk ve karga a olmasnn, alaklarn ve canilerin glenerek zafer ka zanmasnn nedeni, inanlar ile devletin ordusu olutu ran toprak sahiplerinin gelirlerinin kesilmesi ve hatta ad larnn bile yok olmasndan baka bir ey deildir. ..992 ylna kadar (yeni takvime gre 1584, .K.) kyler ve i lenmi tarlalar silahl erkeklerin ve ocakllarn (burada yenieri ordusu kastedilmektedir, .K.) elindeydi, tek bir yabanc ve alak insan buralara eriememiti16 diye ya zar. Feodal mlkiyetler, lkede mal-para ilikilerinin ge limesi ve dnya pazarlarnda Trk hammaddelerine olan talep nedeniyle ticari bir karakter kazanmlardr. Byk feodallerin ve zadeganlarn, zorunlu cretsiz ii ler ile ykmllklerini ve vergilerini paraya evirdikle ri kyller zerindeki smrs artyordu. gc kira lama ynteminin uyguland yeni bir ky ekonomisi domutu. ounluunu Rum, Avrupal ve Ermeni tc carlarn oluturduu ticari sermayenin rol hzla artm t. Yabanc endstri rnlerinin giderek artan ak, Trk atlye ve zanaat sistemini alt-st etmiti. Osmanl ordusu 1664 ylnda Saint-Gotthard (Ma caristan'da AvusturyalIlar, Macarlar ve Franszlar tara fndan, 1683 ylnda da Viyana yaknlarnda Avusturya lIlar ve Lehler tarafndan yenilgiye uratld. Bylece Av rupa'daki Trk ilerlemesi kesin olarak durdurulmu ve
OSMAN U I

geri ekilme devri (ricat devri) balam oldu. Osmanl mparatorluu, daha nce elde ettii topraklar birbiri ardnca kaybetmeye balad. Ruslar elde etmeye alt Karadenizdeki ticaret yollan daha fazla nem kazanyor du. Krizler ayn ekilde Rusyadaki feodal dzeni de et kisi altna almt. Oysa Rus feodalizminin, Sibirya ve gney bozkrlarn el dememi alanlarndan yararlanarak enine genilemek iin byk bir kayna vard, ancak Osmanllarn byle bir ans kalmamt. Trkiye ile Rusyann ilk byk arpmas 167 61680 yllarnda oldu. Osmanl mparatorluu, 13 (23) Ocak 1681 tarihli Bahesaray bar antlamas gereince, Kievin ve Ukraynann sol kysnn Rusyaya katlmas n ve iki lke arasndaki snrn Dinyeper nehirinden gemesini kabul etti. 1683 ylnda Trklerin Viyana kaplarnda yenilgi ye uramasnn ardndan, Avusturya, Lehistan ve Yuna nistann katld Kutsal ttifak" adnda Osmanl kar t bir birlik kuruldu. Rus ordularnn 1687 ve 1689 y l larnda Krma ve 1695-1696 yllarnda Azaka yaptk lar seferlerle sonulanan bu ttifak a Rusya da katld. Gerekte Avrupadaki Osmanl topraklarnn uluslarara s olarak ilk kez blnmesi anlamna gelen 1699 Karlof a ve 1700 stanbul Antlamalaryla sava eylemlerine son verildi. Bu anlamalarla Avusturya, Macaristan ve Transilvanyay, Lehistan Ukraynann sa kysn, Vene dik Moray ve Dalmayadaki birka kaleyi, Rusya da Azovu ve Mius nehirine kadar Azak denizi kylarn ele geirmi oldu. 1700-1721 yllarnda sve, Lehistan ve Rusya ara sndaki Kuzey Sava ve spanyol miras iin yaplan m cadele sonucunda, XVIII. yzyln banda Avrupadaki uluslararas ortamn gerginlemesi, Trkiyeye ksa sre li de olsa kendini savunma olana verdi. Prut nehirinde ordularla evrelenmi olan I. Petro, 12 (23) Temmuz 1711 ve 13 (24) Haziran 1713 tarihli Edirne (Adrianapol), 5 (16) Kasm 1720 tarihli stanbul antlamalaryla geerliliini koruyacak olan ve karlarna uymayan bar akdini imzalamak zorunda kald. Rusya Azovu Osmanl mparatorluuna iade ederek Dinyeperin aalarnda, Azak Denizi kysnda kurduu Taganrog, Kamenmy Zaton ve teki kaleleri ortadan kaldrd. Ama 1735 1739 yllarnda yaplan savata Trkiye, Azovu kaybeSYASET

dip (bu kez kesin olarak), Rusya-Avusturya ittifaknn Tuna ve Savadaki snrlarn kabullenerek Rusyadan ac masz bir darbe daha ald. Eer Fransann mdahalesi ol masayd, 18 (29) Eyll 1739 Belgrad Bar Antlamasnn artlar daha da ar olabilirdi. Ancak bu diploma tik yardm Trklere, 1740 ylnda sultann, Fransz teba asnn im tiyazlarn ve ticaret hakkn nemli lde genileten ve bu im tiyazlarn lim itsiz bir sre iin ka lc hale gelmesini salayan yeni bir kaptlasyon elde etmesiyle pahalya mal oldu. Fransadan sonra baka Av rupa devletleri de T rkiyeden buna benzer taahhtler aldlar. 1768-1774 Trk-Rus sava, Avrupadaki Osmanl egemenlii iin byk bir darbe oldu. P. A. Rumyantsev ve A. V. Suvorov gib i stn n itelikli komutanlarn yne tim indeki Rus ordular bir dizi zaferler kazandlar ve Rus donanmas, 1770 ylnda eme koyunda Trk deniz kuvvetlerini bozguna uratt. Savaa son veren 10 (21) Temmuz 1774 tarihli Kk Kaynarca Bar Antlama s, Karadeniz H avzasndaki gler dengesinde byk bir deiiklie neden oldu: K rm n Trkiyeden bamsz olduu ilan edildi; Dinyeper ve gney Bug arasnda ka lan topraklar Rusyaya geti; Karadeniz ve boazlar Rus ticaret gemilerine ald; Rusya, Eflak-Bodan beylikle rini, ayn zamanda Trkiyedeki Ortodoks kilisesini hi maye hakkn elde etti. Antlama, Trkiyede yaayan Rus tebaasnn kapitlasyon ayrcalklarnn geniletil mesini ngryordu. Osmanl mparatorluu en sonun da, Rusyann Kuzey Kafkasyadaki baarsn kabullen mek zorunda kald. 1783 ylnda II. Yekaterinann, K rm Rus topraklarna katmas sonucu Krm, Trkiye iin kesin olarak kaybedilmi oluyordu. Bylece Rusya Karadenize iyice yerleti. K rm n kaybedilmesi zellik le Trkiyenin ynetici snf iin byk darbe oldu. nk Osmanl mparatorluundan ilk kez Mslman bir blge kopuyordu. Bizler, dinsel olarak Tatarlar etki leme olanandan ve stn mevkideki din adamlarnn greve getirilm esiyle elde ettiim iz maddi nimetlerden; mparatorluk ise, nemli stratejik blgelerden ve byk ticari kazanlardan tamamen mahrum kalm oluyordu. 1787 ylnda Sultan, Rusyayla K rm a geri dnebilmek amacyla yeni bir savaa girdi. Ancak, 29 Aralk 1791 ta rihli Ya Antlamas yla Gney B ugla Dinyester arasnO SM A N LI

daki topraklar brakarak, Tunadaki Eflak-Bodan bey likleri zerindeki Rus ham iliini kabul etmek zorunda kald ve bu yenilgiden sonra -Trklern deyim iyle- Osmanl mparatorluunun paralanma ve k "dnemi
(inhilal ve inkraz devri) balad.

1789-1794 yllarnda gerekleen byk Fransz devrimi, uluslararas problemlere yeni bir dm daha ekledi ve Trklern Avrupadan karlmasn hzlandr d. Osmanl ynetimi bundan yararlanarak bir dizi re form yapt. 1792-1796 yllarnda Sultan III. Selim in, as keri ykm llklerini yerine getirmeyen feodallerden, tm arlarn ve zeametlerin geri alnmas, yeni kurumlarn fnansn salamak iin ayr bir hazine dairesinin kurul mas, askeri m hendislik okulu almas, donanmann s lahat ve ileride yenierilerin yerini alacak olan Avrupa tarznda eitilip disipline edilmi dzenli ordulardan ye ni bir kolordu oluturulmas konusundaki fermanlar kt. Alnan bu nlemlerin tmne nizam- cedid (yeni sistem) ad verilm iti. Fransz ordularnn M sra girm esi, Osmanl mparatorluuyla Rusyann geici bir sre iin yaknlamas na neden olmutur. 23 Aralk 1798de (3 Ocak 1799), zellikle Rus sava gem ilerinin stanbul ve anakkale boazlarndan gemesine izin veren ittifak antlamas imzaland. Taraflar, sava gem ilerinin Karadenize girii ne, birlikte engel olmak iin anlamlard. Antlama 1825 ylnda uzatld. Reformlar, Trkiyede i karkla, 1804 ylnda Srbistanda patlak veren ayaklanmaya ve Napoleon y netimindeki Fransann dzmeceleri sonucu gittike kar mak hale gelen taht kavgalarna neden olmutu. stanbula 1806 ylnda gelen Fransa elisi General Sebastiani, B abaliyi, tehdit ve vaadlerle 1806 ylnn sonunda Rusyayla, sonra da 1807 ylnn banda ngil tereyle savaa srkledi. Bu atmalarla zayflayan Tr kiye, 16 (28) Mays 1812 tarihli Bkre Antlamasyla, Trk-Rus snr Prut nehrine tam, Osmanl ynetimi Bat Grcistann Rusyaya katlm asn ve Tuna prenslik lerini himayesini kabul edip Srbistana zerklik kazan drma sz vererek yeni bir darbe daha alm oldu. Rusyann Yunanistandaki ulusal zgrlk ayak lanmasna verdii destek nedeniyle 1828-1829 yllarn da yaplan sava, Trkiye ve Rusya arasndaki anlamaz lklar krkledi. Devlet mekanizmasnn salanmas,
I SYASET

yeni ordunun (1826'da Sultan II. Mahmut yenieri ko lordusunu kaldrmt) dzenli ilemesi ve eyaletlerdeki feodal isyanclarn zgrlk ayaklanmalarnn bastrl mas iin byk paralar gerekiyordu. pazar, nfusun fakirlemesi nedeniyle yetersiz kalyordu. D pazar ise kesin olarak daralmt. Sava, Trk ordularnn bozguna uramasyla sona ermiti. Piyadelerin generali olan . F. Paskevi, Kafkasyann arkasndaki Erzurumu ele geire rek Trkiyenin ilerine doru ilerliyordu. Avrupada, General . . Dibi, Balkanlar aarak Edirneyi (Adrianopol) ele geirmiti ve stanbuldan birka gnlk uzaklktayd. 2 (14) Eyll 1829 tarihli Edirne Antlama sna gre, Grcistandaki Ahaltsh paal ve Karade nizin Kuban nehri azndan St. Nikola limanna kadar olan Kafkasya kys Rusyaya gemiti. Babali de, Sr bistanla Yunanistann (1830 yl Londra protokolne gre Yunanistan bamsz bir devlet olarak kabul edili yordu- .K.) zerkliini garantiliyor, Eflak-Bodana im tiyaz elde etme ve Rusyann da bu beyliklerin stats nn hazrlanmasna katlm a hakk salyordu. Trkiye demesini yapana kadar, Tunada bulunan kalelerin Rus ordularnca igalinin srmesi kouluyla sava tazminat deyecekti. Ancak en nemlisi, Rusyann ve dier dev letlerin Karadenizdeki ve boazdaki gemilerinin liman lara giriine engel bulunmamasyd. Bununla birlikte bu koulun bozulmas durumunda, Rusya hkmetinin he men misilleme yapmak hakkn kullanarak Osmanl mparaorluuna kar harekete geebilecei belirtilm iti.17 1828-1829 yllarnda yaplan Trk-Rus sava, Trkiyedeki feodal sistemin kendini tamamen tketti ini gstermektedir. XIX yzyln 30lu yllarnda lke

yaklak 40 yl sren ve Tanzimat Devri olarak adlan drlan burjuvazi reformlarnn yapld dneme girm i tir. 1861 ylnda klelik dzenini kaldran Rusya mpa ratorluu da, bir sre sonra ayn dneme gemitir. Yz yln sonuna doru yaplan iki Trk-Rus savama (18531856 ve 1877-1878 yllar), eitli karmak nedenler yol amtr. Bu nedenle makalenin kronolojik erevesi XVII. yzyln sonu - XIX. yzyln ilk otuz y l olarak belirlenmitir. Yukarda sylenenleri u ekilde zetleyebiliriz: 1. Trk-Rus ilikilerine, tarih literatrnde geni lde k tutulmu, ancak iki lkenin ticari-ekonomik rekabetine bugne kadar gereken nem verilmemitir. 2. Avrupann baarsz politikas, Osmanl mpara torluunun dikkatini, XVII. yzyln sonunda Rus yayla arpt Karadeniz ve Kafkasya blgesine ynelt meye zorlamtr. 3. ki lkenin pek ok adan ticari-ekonomik an lamazlklarnn yol at bir dizi Trk-Rus sava, XVII. yzyln sonuyla XIX. yzyln ilk otuz y l arasn da yaplmtr. Rusya iin Dou (aslnda Gney) soru nu, Trkiye iin de, Avrupa topraklarnda elde edilen yerlerin kayb anlamna gelen geri ekilme dnemi balamtr. 4. Mal-para ilikilerinin art ve XIX. yzyln ikinci otuz ylndan itibaren feodal dzenin tamamen da lm asyla balantl olarak, Trkiye ve Rusya burjuvazi reformlar yapma yoluna gitm itir. Bu iki lkenin jeopo litik rekabeti, Avrupa ve Orta Doudaki emperyalist an lamazlklarn nemli bir paras olmutur.

1 2

Homyakov A.S. Polnoe sobranie soineniy. T .l SPb.,1911.S.497 Tatiev S.S. Vnenyaya politik a imperaora N ikolaya I. SPb.1887; Taciev S.S. z prologo russkoy diplomatt, SPb.1887; Tatiev S.S. mperator Aleksandr II. C.2 SPb., 1903 Solovyev S.M. Vostony vopros. Sobranie soineniy v t. SPb., B/g. s.903-904 Jigarev S. R usskayapolitika v Vostonom voprose. T .l Spb., 1986. Pokrovski M.N. Vnenyaya politika, sbornik statey. Moskova 1918; Pokrovski M.N. D iplomotiya i voyn tsarskoy Rossii. Moskova 1929storiya diplomatt. II. bask, C ilt I, Moskova, 1959, C ilt II Moskova 1963. storiya SSSR s drevneyih vremen do naih dney. Pervaya seriya C ilt IV-VI. M ., 1967-1968 Kinyapina N.S. Vnenyaya politik a Rossii pervoy polovin XIX v. Moskova 1974. Vostony vopros vo vneney politike Rossii. Konets XVIU-naalo X X v. Moskova 1978 Dantsig B.M. Turtsiya. M at.., 1948; Lutski V.B. N ovaya istoriya arabskih stran. M .,1965; M iller A.F. Kratkaya istoriya Turtsi. Moskova 1948; NoOSA\ANLI

viev A.D. 'Turtsiya. Kratkaya istoriya. M ., 1965; Noviev A.D. storiya Turtsii. Cilt. 1-3. L., 1963-1975; i dr. 1 12 13 14 Meyer M.S. Osmanskaya imperya v XVII v. ert strukturnogo krizisa, M ., 1991 Tarih-i Cevdet. stanbul, 1301-1309 h. (1881-1892); Tarih-i Ltf. C. 1-2. stanbul, 1290 h. (1878)* Uzunarl t.H .Osmanl Tarihi. C.IV-V. Ankara, 1974; Karal E.Z. Osmanlt Tarihi, C.V,3 Ankara, 1962 Berkok B. Tarihte Kafkasya. stanbul, 1958; Grsel H. Tarih boyunca Trk-Rus likileri. stanbul, 1968; nal T. 1700'den 1958e Kadar Trk Siyasi Tarihi. Ankara, 1959; Kutan A.B. Osmanl m paratorluunda n klap Hareketleri ve M illi Mcadele. Ankara, 1956 15 16 Kurat A.N. Trkiye ve R usya XVIII. Y zyl Sonundan Kurtulu Savana K a d a r Trk-Rus lik ileri (1798-1919)- Ankara, 1970. M iller A.E Kratkaya istoriya Turtsii. M., 1948. s. 28. M iller A.F. Kratkaya istoriya Turtsii. A l, 1948. s. 59.

3 4 5

6
7

8
9 10

17

SYASET

RUS-OSMANLI SAVALARI: SEBEPLER VE BAZI TARH SONULAR


PROF. DR. S V T IA N A ORESHKOVA
IN S T IT U T E O F O R IE N T A L S T U D E S , R U S S IA N A C A D E M Y O F SC IE N C E S / R U SY A

usya ile Trkiye arasndaki resm mnasebet lerin ilk tarihi, daha dorusu Moskova Knezlii ile Osmanl mparatorluu mnasebetle ri, 1492 y lyla balatlm tr. Bu tarihten itibaren geen beyz yldan fazla bir srede bu ik i lke birbiriyle tam 12 kez savamtr. Her iki tarafndan bu kadar ok ve uzun savat baka bir komusu yoktur. Ayn zamanda da her iki imparatorluun gelim esi birok benzerlikler tamakta ve ou zaman her ikisinin siyas karlar bir birine ters dmemekteydi. Rusya-Trkiye mnasebet leri ile Rus-Trk savalar, iki lke mnasebetlerinin ok ok dnda kalan, zor ve byk bir uluslararas sorundu. Rusya-Trkiye asker atm alarnn sebebine ve gelimelerine bir gz atacak olursak; 1556da Rusyann Astrahan topraklarna dahil etmesi ve buna mukabil Osmanl asker glerinin 1569 ylnda buraya sefer d zenlemeleriyle balayabiliriz. Bu asker sorun Osmanl Devletinin A ltn Ordudan kalan mirastan pay alma ve Dou Avrupadaki siyas nfuz alannn yerini deitir me amal deildi; gerekte ranl Safevilerle savamann bir ksm n tekil ediyordu. Astralan ncelikle Krm as ker glerinin kullanaca deniz yolunun almas ve ran oluabilecek herhangi bir m ttefikten izole etmek iin kullanlm as bakmndan nem liydi. Ancak Osmaal topraklarnn ok uzak bir kesi olan bu topraklarda srdrlen seferin baarszlkla sonulanmas, bir sonra ki yzyl ierisinde Osmanllar bu blgeleri kendi d politikasnn hedefleri dnda brakmasna yol amt. Osmanl mparatorluunun kuzey-dou snr ise Osm anl tabisi olan K rm H an n n idaresinde idi. K rm llarn Rusyaya yaptklar seferler (yamalamalar) sra snda, yani zellikle Tatarlarn Moskovay 1571de atee
O SM A N LI

verdikleri zaman, K rm H annn yannda gl Osmanl devlet adamlar yer alm aktayd. Fakat bunlar, her halde, blgenin asker gcn denetleyen birer gzlemci pozisyonundayd.1 K rm llarn saysz yam alar ise XVI. yzylda sadece deerli eya ve esir alm ak iin ya plm aktayd. XVI. yzyln ikinci yarsnda ve daha son ra da Rus Devletinin topraklar iin istekler ve itirazlar yoktu. XVII. yzyln ortalarnda Ukraynann bir ksm

Rusyaya dahil edilm iti. Bu, yeni sorunlar meydana ge tirm iti. 1672 ylnda Polonya-Trk sava sonucunda Polonyann m alubiyeti ve Getman Petr Doroenkonun 1669da Osmanl himayesine alnmas, Osmanl mparatorluuna tm Ukrayna topraklar (Rusyaya dahil edi len yerler dahil) iin mdahale etme hakkn kazandr m t. N itekim ok gemeden Ukrayna topraklar iin Rusya ile Osmanl mparatorluu arasnda bir sava ba lam tr (1676-1681). Bu sava Bahesaray Bar Anla masyla sona erm itir (1681). Anlama ilk kez Rusya ile Osmanl mparatorluu arasnda ortak bir snrn oldu unu kaydetm iti. Bar anlamasnn tarafl (Krm H anl, Osmanl mparatorluu ve Rusya) imzalan unu gstermekteydi: Merkezi Osmanl idaresi kendi ku zey snrlarn hala, tabiiyetindeki Krm H an n n ilgi alan olarak gryordu. Osmanlnn bu blgedeki kendi karlar ise henz kesin lik kazanm am t. Fakat 1672de Polonyadaki galibiyetle kazanlan Podoya K rm blgelerine deil Osmanl blgelerine dahil edilerek Osmanl idaresine alnm t ve bu da stanbulun, Krm H anl zerinde daha em niyetli bir kontrol oluturma isteini aka gstermekteydi,

SYASET

Osmanl mparatorluu nun Viyanadaki m alubi yeti (1683), 1684te anti-Trk Kutsal L igin oluturul masn gndeme getirir. L igin ba yeleri Avusturya, Polonya ve Macaristan olmular. Bu birliin yeleri tm Hristiyan lkelere, zellikle Moskova arlarna katlma nerisinde bulunmulard. Anti-Trk koalisyonunda Rusyann yer almas fikri Polonya Kral IV. Yan bir di zi geri admlara mecbur brakmt. Tam olarak: Kiev ile Zaporojiye ehirlerinin Rusyaya ait olduklarn resmen kabul etmiti. Bu husus Veny M ir Anlamasnda (1686 ylnda Polonyayla yaplan anlama) kaydedilmi ti. Ayn ylda 1686da Rusya Kutsal L ige ye olarak, payna den artlara bal olarak K rm a (1687, 1689) ve Azaka (1695, 1696) hcumlar gerekletiriyordu. Azak ve baz Trk hisar-ehirlerini (Dinyeper nehrinin aas) igal eden Rus ar I. Petro, burada Rus donan masnn inasna balyordu. Donanma iin Azakta ve Taganrog limannda bir s meydana getirilerek Rus yann Karadenize kma mcadelesini de yine Petro balatyordu. Fakat o dnemde Petronun Kutsal L igteki m t tefikleri artk savama isteinden uzaklaarak sulh ka zanma abasna gemilerdi. 1697-1698lerde, Trklere kar savamak iin U lu E lilikiyle beraber Avrupay uzunca dolaan Petro sonunda bu fikrinin gerekleeme yeceini hayal k rk lyla kabul etmek zorunda kalm t. Karlofa Bar Antlamas (1699) Kutsal L igin sava ma son vermiti. Ancak Rusya Osmanl mparatorluu yla bar anlamas yapmam, daha sonra stanbul Anlamasyla (1700de) sava sona erdirmiti. O dnemin Avrupa siyasetiyle tanan Petro, politi kasnda baz deiikliklere yer vermiti. lgi alan Baltk denizine kayarak, salil kazanma fikrinde younlamt. Osmanl mparatorluu ile Karadeniz Petronun planla rnda arka plana ekilmiti. svelileri Poltava yaknlarnda m alup ettikten ve sve Kral XII. Karln Osmanl topraklarna kandan sonra bile, Petro kendi gney snrlarnda bar muhafa za edeceini umut ediyordu. Fakat Osmanl iktidar ev releri anti-Rus hareketlerinde onu tahrik eden Avru pann ak bir desteine ve de Azak geri alma fikrinin cazibesine daha fazla dayanamayarak Rusyaya sava ilan
O SM A N II

etmiti (1710-1711). Petronun mehur Prut seferi, Trk cephesine beraber g itti i az sayl asker evresinin orta m ve utan veren, mecburi bir sulh, Osmanl mparator luuna Azak geri vermesi ile sonulanmt. Daha son ra Ukraynay kazanma isteiyle yeniden diplomasi ala nnda mcadeleler zuhur etti. nk Petroya ihanet eden ve XII. Karlla beraber Osmanl topraklarna kaan Getman Mazepa, Trk tarafnn itirazlarna baklrsa, Ukraynay sultann iktidar altna devretmiti. 1713 an lamasna gre, Rusya Zaporojyeden vazgemiti. Fakat ehir osmanllarn olamamt. nk Karlofa Anlamasna gre Osmanllar sahip olduklar Ukrayna toprakla rndan, Polonyaya verilmek zere, vazgemiti. Belli ki, Osmanl mparatorluu Rusyaya yapt itirazlaryla, kendi karlar dorultusunda hareket etmiyordu. Her halde, daha sonra Polonyann da buraya dahil edilmesi dnlen bu evrelerin baz antirus planlamalarda yer almaktayd Osmanl mparatorluu. Bir sonraki sava - 1736/1739 savayd. Rusyada, ilk defa (Petro dneminde olduu gibi) sadece Osmanl mparatorluundan alnmas gereken baz topraklardan szedilmez, Osmanl mparatorluunun harab edilme sinden de sz edilmeye balanr. Ama bu, V. N. Minih is m iyle balantl olan (Rusyada grevde olan bir Alman genaral) planlar realiteden ok ok uzak kalmlardr.2 Asker bak asndan sava Rusya iin ok baarl ola rak gese de, Rusyann diplom atik bir anszlyla son bulmutur. Ruslarca bir zamanlar ele geirilen tm top raklar geri verilirken, bir tek Azak Rusyaya braklm tr. Rus-Trk snrnn byk blm silahsz blge ha line dntrlmtr. Bu blgede her iki lke insanla rnn yerlemesine izin verilmeyecekti. Savan banda meydana gelen ve Krm ile Osmanl mparatorluuna ynelik Rusyann yaylm a fikir ve planlar gerekleme mitir. Dahas, bar imzalanrken de hibir ekilde bun lardan szedilmemi, itirazlar da gndeme getirilm em i tir. Bunun sebebi Rusyaya baz Avrupa devletlerinin, zellikle Fransann, kar klar olsa gerektir. Fransa Elisi Markiz L. S. Vilnev Rus-Trk barnn oluturul masnda arac olmutu. te o andan itibaren Rusya ile Osmanl mparatorluu arasnda yaplan tm bar an lamalar, hibir zaman Avrupal diploamatlarm basklai SYASET

r olmadan ve Avrupann m illetleraras durumundan et kilenmeden imzalanmamtr. Rus-Trk ilikilerinin yeni sreci; II. Katerinann Osmanl mparatorluu ile yapm olduu iki sava (1768-1774; 1787-1791) ile balamtr. Her iki sava Osmanl mparatorluunun teebbsleriyle ve Avrupa diplomasisinin kkrtm alaryla balatlm , fakat Rus yann galibiyetiyle sonulanmt. Savalarn sonucunca Krm H anl yarmada ve civardaki topraklaryla bir likte Rusyaya dahil olmutu. Bylece, Rusya geni bir sahile sahip oldu. Karadan geen snrlar ise ok byk su engelleri olan Dinyester ile Kuban nehirlerine dayan yordu. Rusyann jeopolitik karlarna dayanarak unu kaydedebiliriz: O zamana kadar gneyde Rusya, onu da ha nce rahatsz eden ve ilerlemesine engel olan doal corafk snr sorunlarn zm ve jeopolitik adan ra hatlamtr. Kuzey Karadeniz blgesinin gelitirilm esi, ziraat kltrnn gelimesi sayesinde olmutur. Novorossiysk, Yekaterinoslav, Herson, Nikolayev, Odessa, Sevastopol gib i yeni ehirlerin oluturulmas ve buraya ye ni Kazak asker birliklerinin yerletirilm esi, Rusya sn rnn emniyeti anlamna geliyordu. XIX. yzylda belli bal Rus devlet adamlar u fikri kabul etmeye baladlar. Rusya, Osmanl mparatorluuna ynelik tehditlerle, byk bir devlet olarak yaamas iin gerekli olan tm ihtiyalar elde etmitir. Bu konuda, I. Aleksandrn yakn evresine dahil olan V. Koubey 1802de yle yazm t: Rusyann genileme ye ihtiyac yoktur ve Trklerden daha da sakin baka bir komu yoktur. Bu doal dm anm zn muhafazas ileriki politikam z olarak hep olm aldr.3 1. Nikolay, 18281829 Rus-Trk sava balanmasndan nce: Bu mesele de Tanr bana yardm ederse eer, ben Osmanl mpara torluu ile bar anlamasn yaparak, herkese sadece Rus ticareti iin gerekli olanlar ve anlamalara gre nceden sahip olduum her eyi istediim i gstereceim. Elimde olanyla yetinen ben, Avrupaya herhangi bir igal arzu sunu beslemediimi gstereceim, ispat edeceim.4 Gerekten de N ikolay . . D ibiin nderliinde olan or duyu geri ararak (ki ordu stanbuldan birka geit uzakta bulunuyordu) Rusya topraklarna Bodan ile Ef lkn dahilini istememiti. H albuki bunun yaplm as o dnem mmknd ve baz Rus devlet adamlar bunun
O SM A N LI I

Rusya iin tarih bir mesele olduuna inanyordu. RusTrk Avrupa snrna o zaman sadece Tuna nehrinin az ile ilg ili baz ufak tefek aklklar getirilm iti. 1853-1856 mehur Krm savann sebepleri (ki Rusya saldrs na kar olan Osmanl mparatorlu umdan yana Avrupann ileri gelen devletleri klar yapm t) fikrimizce, baz anlatma ve aklam alara muh tatr. ar, tm itenliiyle una inanyordu: Avru pann hasta bir insan olan Osmanl mparatorluunun kaderini yalnz Avrupa devletlerinin ortak bir abasyla zmek mmkndr. Bu yzden de ar Boazlar hak knda 1840-1841 senelerinde yaplm uluslar aras an lamalara imza atm ve bylece, Rusya iin hayati ne mi tayan bu meselenin zlmesinde iki tarafl al malardan vazgeerek sorunu Karadeniz lkeleri olmayan devletlerin idaresine devretmiti. ar ayn zamanda Trkiyenin tm H ristiyan blgelerinin eskiden oldu u gib i bamsz, H ristiyan devletleri, knezlikleri ola can, Avrupann H ristiyan devletleri ailesine dahil olacaklarn planlyordu. Bu, bir yardm deildi, bu, I. N ikolaya gre, bu blgelerde Rusyann ve arln tesi rini geniletecek bir siyasetti. ada Rus tarih yazcl nda bu siyasete hantalca yaplm bir siyaset5 ad ve riliyor ve uluslararas olaylara tesir edecek gcn yitiren ve bunu da kabul edemeyen arn ahsi bir trajedisi ola rak gsteriliyor. I. N ikolayn Avrupann politikasna zt dmesi ve bu politikann iindeki Rusyann arlnn realitesini anlayamamas, I. N ikolay zor duruma dr mtr. Rusyann Osmanl m paratorluundaki Orto dokslar himayesi altna alm a talepleri Avrupa kamuoyu na Rusyann saldrgan emelleri olarak gsterilm iti. n ceden imzalanm baz anlamalara bal olarak Rus yann zaten himaye altna alabilecei Tuna Knezliklerine Rus ordusunun girm esi Rus ar iin aniden bir Avrupa atmasna dnverdi. atma Rusya iin m alubiyetle, I. N ikolay iin de lmle sonulanmt. Fakat arn bu hatasnda, Avrupa devletlerini yanl an lamasnda ve nefis bir pasta nn bllmesine ge kal ma (yetimeme) korkusunda baka bir anlam da vard: Rusyann olas gelimesinin yeni yollar. Rusya devleti nin var olduu m ant XIX. Y zyl boyunca ve XX. Y zyln ilk yllarnda tutarlla (mtevazi olma duru muna) muhtat. Bu tu tad da, kolayca yaplabilen faSYASHT

kat hi gerekmeyen hareket (Rusyann gneye ilerleme siyie ilgili Rus arlar hep gstermilerdi. Bilinir ki, Rusya d politikasnn idarecilerinden biri olan A. Y artoryskiy, I. Aleksandrn ilk iktidar se nelerinde, Rusyann kendi ierisinde byk fetihler yapmas, bir dzeni getirmesi, geni olan mparatorlu un tm kelerine tutumluluu ve adaleti getirmesi ge rekir. Bylece ziraatn, ticaretin ve sanayinin gzel geli mesine destek verilecektir... Rusya topraklaryla, nfu suyla ve durumuyla ok byk ve gldr, Rusya herbir taraftan emniyetlidir6 - diye belirtmiti. Osmanl topraklarndan ordusuyla ekilen Dibie: Tutarll mz tm dmanlarmzn azn kapatr bizi de kendi vicdanmzla bartrverir7 - diye yazan I. Nikolay da ayn fikirleri tamaktayd. Tabii ki, Rus toplumunda baka fikirler de mevcut tu. nk o mehur artoryskiy bile, d politikada ha reketlilikten vazgeerek de i politikaya derinlemeye geilirse, Rusyay daha ilek ve faaliyetli hkmdarla rn bir oyunca haline getirebileceini ihtar etmiti. Bu yzden, harekete getiren krgnlklar ve onur hisleri kanlmazd. te bu durum, Krm sava ncesi, Osmanl mparatorluu ile ilgili, Avrupallarn ortak plan larna gre hareket ettiini zanneden ar I. Nikolayn bana gelmiti. Krm Savann sonular ile 1856 Paris Anlama s, Rus toplumunda birer rezalet olarak karlanmt. Bu hisleri tayanlar topraksal anlamda vazgeme olayna de il, daha ok Karadenizin tarafsz saylma hkmne ta klmlar ve buna daha ok dikkat vermilerdi. Halbuki, Karadenizin tarafszl Rusyann ticar ve posta iletiimlerindeki baarsn engellemiyordu, da ha fazlas, belki de daha ok bunlara uygundu. Paris Anlamasnn diskriminasyon artlarna ramen Rus ihra catnn corafik merkezi Krm Savandan sonra Baltk Denizinden Karadeniz ve Akdeniz blgelerine kaymt. Karadeniz blgesinin ktisad geliimi devam ediyordu, Fakat Paris Anlamasnn diskriminasyon artlarna y nelik yaplan mcadele Rusyann d politikas iin ta yin edici bir noktaya dnmt. Bu yzden, gya Osmanl mparatorluundan gelen asker tehlike de abart lyordu. Krm Sava srasnda meydana gelen, Trk ta rafn tutan ve destekleyen Avrupa lkelerinin Rusyaya
OSMANLI I

kar kolektif bir hareketi ile ilgili toplumdaki sarslma lar o kadar glyd ki, o dnem iinde Rusyann d politika emellerine yaklam iin baka bir olana yok tu. En nemli mesele Rusyann gneyinin emniyeti idi, ikinci olarak ise bu blgedeki Rus yatrmlarnn ekono mi sorunlar ve karlar geliyordu. Rus resm evreler Trkiyeye, her eyden nce, asker-siyas dman olarak bakmaya balamlard. 1877-1878 Osmanl-Rus sava komularn birbiri ne topraksal itirazlarnn verilmesiyle deil, Rusyann din kardeleri - Slavlara yardm etme teebbsleriyle il gili ideolojik sorunlar yznden meydana gelmiti. Rus gcnn bu savataki baars (hem Kafkas, hem de Av rupa cephelerinde) phesizdir; burada Rus ordusu stan bula 12 km kala duruyordu. Rusyann karlarna yne lik elde edilen eyler ise, yine de, asker baarsna gre ok daha ufak kalmt. XIX. yzyl Rus-Trk savalarnn genel bir sonu cunu u ekilde getirebiliriz: Savalarn tmn, sadece iki lkenin karlkl itirazlar deil, daha ok Avru padaki uluslararas politikann sorunlar ve de Osmanl mparatorluundaki etnik mnasebetler dourmutu. 1856 ve 1878de Rusya ile Osmanl mparatorluu ara snda oluturulan bar anlamalar uluslararas kongre lerde imzalanyordu. Bu ise, dnya diplomasisinin iki l kenin kendi aralarnda yaplabilecek (bamsz olarak) iki tarafl anlamalarn olumasna engel olmaya alt n aka gstermektedir. Avrupann kar koyma (kar kma) durumunda Rusya'm geri admlar atma hareketlerini de (bunu belki de Rusyann uluslar aras birliine kar kmama fikrine balayabiliriz) anlayabi liriz. Fakat, bize yle geliyor ki, Rus iktidarnn bu hare ketleri, belki de, jeopolitik ihtiyalar ve gereken toprak lar zaten Rusyann elinde olduu iin bu ekilde yapl mt. Gney-Bat ynne yaylan genilemenin devam Rusyann kaderini etkileyebilecek ok ar problemlerle kar karya kalabilirdi. Ve bunu dnemin belli bal birok politikacs gryordu. Bunlardan biri - siyaset adam olan mehur V. N. ierin XIX. Yzyln 60-70ci senelerde yle yazmt: ... akl banda olan hibir Rus, Trkiyenin fethedilmesini, stanbulun topraklara dahil edilmesini tabii dnmez. nk bu - Rusyann g lenme^ deil, zayflamas olurdu. Arlk noktas (merSYASST

kezi) gneye kayard ve Rusya Rusya olmaktan km olurdu.8 F. M. Dostoyevskiy de ayn fikirde idi. Ona g re Rusyann Osmanl topraklarna doru genilemesi, lkeyi Asya yoluna iterdi. Ve Rusya bunu kaldramaz d ; Rusyann gelimesi dururdu.9 Bylece, zetle, Rusyada imparatorluk-devlet karlar Rusyadaki m illi karlarla kar karya kalyor du. Daha XIX. Yzylda Rusyann karlar d politika daki yaplabilecek macera siyasetinden imparatorluu nun atsn muhafaza edebiliyordu. te bu yzden de

Osmanl ile mnasebetlerinde Rusya aklc tutum luluk pozisyonunu kuruyordu. Ama daha sonra, zellikle I. Dnya sava srasnda, Rusyann politikasnda impara torluk maceral gitgide artm t. mparatorluk ile m illiyet karlar arasndaki eki melerin sorunu (hemen hemen Rusyadaki olduu bo yutlarda) o dnem Osmanl mparatorluu nun nnde de vard. Bu ekimelerin aratrlmas hem Rus hem de Trk ilim adamlarnn vazifesidir. Bu alandaki ib irlii miz ise, fikrimizce, ok verim li sonular verebilir.

1 2 3 4 5

taden T. O. Moskve vana Groznogo. Zapiski nemtsa-oprinika. M ., 1925, s. 110, 111. Sm. Boykov A.K. russkaya arm iya v tsarstvovanie im peratrits Atn Ioanovn. Voyna Rossii s Turtsiey v 1736-1739 g .g . SPb., 1906., s. 199Tsit. Po Solovyev S.M. Soineniya. Kn. XVI, M. 1995, s. 633, 634. Tam je, s. 665. Vinogradov V. N. O linoy otvetstvennosti imperatora Nikolaya v razvyazvanii Krmskoy voyn Baikanskie issledovaniya, Vp. 15, Rossiya I slavyane: politika i diplom atiya. M . 1995.

Tsit. Po Tatiev S.S. z prologo rossiyskoy diplom atii, storieskie issle dovaniya I polemieskie statyi. SPB., 1890. S. 299, 300.

ilder N.K. Andrianopolskiy m ir 1879 goda. z perepiski grafa Dibia. SPb., 1879, s. 34.

ierin B.M. Vospominaniya. Zemstvo I Moskovskaya Duma. M ., 1934, s. 79, 80.

Dostoevskiy. F.M. Dnevnik pisatelya za 1876 g. Tsit. Po Rossiya, Tsargrad I proliv. Pg., 1915, s. 94.

O SM A N LI

SYASET

XVIII. YZYILIN LK YARISINDA KAFKASLARDA OSMANLI-RUS LKLER


PROF. DR. MUSTAFAZADF TEVFK TEYYUBOGLU
AZERBAYCAN BLMLER AK AD EM S T A R H E N ST T S / AZERBAYCAN

Eer Bat Avrupa devletleri Osmanl mparatorluyzylda Osmanl-Rus savalar ve ilikileri undan baz arazileri koparmak istiyorduysa, Rusya, ge nin tarihi u ana kadar gereince aratrlmamtr. Bu nellikle bu imparatorluu param para edip zayiata u arada, XVIII. yzyln birinci yarsnda Kafkas blgesin ratmak, Karadeniz kylarn ve boazlarn, hatta Trki de Osmanl-Rus ilikilerinin aratrlmas pek ayrntl yenin arpan kalbi bulunan stanbulu kendi keskin cr ve srekli olmamtr. Ama, uras da bir gerek ki, bir naklarna geirmek istiyorlard. takm Trkiye, Rusya ve Azerbaycan tarihilerinin dik Ama, ne var ki, Rusyann Trkiye zerine ilk sal XVIII. katini ekmitir, fakat onlardan hi biri bu dnemde Kafkasya blgesinde, zel olarak da Azerbaycanda RusTrk rakabetinin keskinlemesi meselesini ayrca aratr mam, yalnz onlar ilgilendiren baka meselelere bal konulara stnkr surette deinmiler. Byle bir olutun zellikle vurgulanmas gerekir ki, sz konusu mese leyi aratrmak iin ok mhim kaynak grevi yapan Rusya D leri Bakanl yannda Rusya mparatorlu unun D Siyaset Arivinin Rusyann Trkiye ile li kileri fonunda tutulan zengin materyeller, Rus bilgini S. Solovyov istisna, u ana dek bu konu zerine derme atma aratrmalar yapm tarihilerin hi biri tarafn dan kullanlmamtr. Bu yzden de sunduumuz bu makalede XVIII. yzyln birinci yarsnda Hazeryan blgede, ilk nce Azerbaycanda, Rus-Trk ilikileri ve bu ilikilerin keskinlemesi ayrca ekilde, ayrntlaryla, hem de balca olarak, u ana dek, genelde, bilimsel ara
O SM A N II

elli olduu zere XVII. yzylda giderek zayf layan Osmanl mparatorluu yzyln sonun da Avrupa lkeleri koalisyonlar ile srdrd harpte malup oldu ve Balkanlarda, keza Akdenizde bir sra mntkalar kaybetti. XVIII. yzyldan balaya rak Osmanl Devletinin daha mthi bir dman mey dana kt. Bu, tm Trk halklarnn kanimi bulunan, daha til boyu ve Sibirya Trk illerini (-ellerini) kendisi nin keskin crnaklarna alan Rusya idi.

trmaya alnmam Rus ariv belgelerine dayanlarak (el bette konuya ait dier kaynaklar ve bilimsel yazlar da kullanlarak) aratrlr. XVIII. yz yln sonlarmda iktidara gelen I. Petro (Deli Petro) pek geni apta igalcilik siyaseti yrtme e koyuldu. Kuzeyde o, Baltk denizi kylarn ele geir mek istiyordu ve svele srdrd 21 yllk kanl sa va sonucu amacna ulat.

drs baarszlkla sonuland. Prut nehri boyunca b yk bir ordu toplayan Deli Petro burada Osmanl ordu sunun kuatmasna urad ve bir takm ar koullar al tnda anlamalar imzalamak zorunda kald. Karadeniz kylar ve boazlarn ele geiremeyeceini iyi anlayan Petro kendisinin haris, agzl nazarla rn Hazar Denizi kylarna yneltti. Bir de ki, XVIII. yzyln nlerinde Safeviler mparatorluunun k Petroda bu blgeyi pek kolaylkla fethedebilecei inan cn uyandrmt. srail Ori gibi o dnem Ermeni madrabaz-dzenbaz siyasetilerinin ve VI. Vahtank gibi Rusperest Grc hakimlerinin arn yanma gelip, Petronun Gney Kafkasa ordu gndermesi halinde Ermenilerin ve Grclerin on binlerce silahl gnlllerle, yiyecek ve si lah ile yardma geleceklerini vadetmekle arn szkonu su blgeye el koymak gibi igalcilik ihtiraslarn daha da krklemi oldular.
I SYASET

I. Petro yalnz Hazer kylarn deil, Osmanl m paratorluuna dahil Baagg (mereti), Batum, Erzurum ve baka m ntkalar da dahil, tm Gney Kafkas zap tetmek, burada mslman devletiliini bir defalk yokederek Rusyaya bal oyuncak Grc-Ermeni patahl kurmak istiyordu. Bu igalcilik niyetlerini yerine ge tirmek amacyla I. Petro 1722 ylnn yaznda yz binlik orduyla Hazeryan blgeye saldrd. Bu zaman o, kurnaz lkla bildirdi ki, gya bu seferinde amac yeni topraklar zaptetmek deil de, Sefevi alma kar ayaklanarak 1721 yl Austos aynda emah ehrini ele geirmi Hac Da vudu 1 cezalandrmaktr. emaili zaptedildii zaman 5 Rus tccarnn katle yetirilm esi ve m allarnn yamalan mas Deli Petronun elinde bahane id i.2 Rus arnn byk itahla Gney Kafkasa Trki yenin snrlar yanna sokulmas, elbette, Osmanl hk m etini ok ciddi surette rahatsz etti. Osmanl saray Rus ordusunun Gney Kafkastan ekilmesini talep etti ve aksi takdirde savaa balayaca ile Rusyay tehdit etti.3 Trkiye ile harp yapmak gcnden yoksun bulunan Pet ro hilekr bir manevra etti. O, T rkiyeyi kandrmak amacyla ordunun esas ksm n alp Rusyaya dnd, ay n zamanda kendi generallerine kk asker takm larla hareket ederek Hazer Denizinin tm Bat ve Gney k ylarn tutm ay emir etti.4 1722 y l ubatnda G ilann Enzeli ehri albay ipov'un balnda hareket eden Rus karma birlikle rince zaptedildi. 1723 yl yaznda general M atyukinin balk ettii deniz karma birlikleri Hazer denizinin en nemli lim an bulunan, kendi petrol ile nl Bak ehrine yaklat. 4 gn, Bak toplardan atee tutuldu ve ehir ele geirildi.5 Osmanl Devleti Gney Kafkasda Rus igalclarnn yerleip yaygnlam asna yol vermemek iin, bu bl gede faal harekete gemeyi kararlatrd. 1722 y l Aral nda Azerbaycann irvan ili Trkiye himayesi altnda bulunan hanlk ilan olundu. irvan isyanclarnn bas Hac Davut irvan han ilan edildi.6 1723 y l yaznda ise Trk ordular Gney Kafkasa ve dou rana sevkedildi. ki imparatorluun, Osmanl ve Rus mparatorlu u nun ayn istikam ette asker am eliyatlar yapmas iki devlet arasndaki ilikileri de fazla gerilim li yapt ve on larn arasnda sava tehlikesi yaratt. stanbuldaki birka Bat Avrupa devletleri tem sil cileri ngiltere, Avusturya ve Venedik elileri Trk h
O SM A N LI g g

km etini una inandrmaya altlar k i, Rus hkmeti irvan ve Grcistan zabtetmek amacyla 100 binlik ordunun yryn rgtleyecek ve Ukranyada bulu nan Rus ordular 15 bin kii daha artrlacaktr. Onlar id dia ediyorlard ki, Rus hkmeti kendi igalci siyasetini barla perdeliyor ve tek bir Hazer kys vilayetlerini zabtetmekle yetinm eyip, bu ide bir silahl engele rastla m ad halde illeri igal edip oradan da T rkiyeye sald racak.7 Bununla ilg ili Rus hkmeti stanbulda kendi temsilcisi .Neplyuyeve Bat Avrupa diplom atlarnn bu iddialarn yalanlayp, Ruslarn Hazeryan kylara o ka dar da byk bir kuvve sevketmediini ve harekete gei rilen ordunun Grcstan ve Ermenistanda Trk snrla rna yaklaamayacaklarna, dalara taraf deil de, yalnz Hazer kylar boyu ilerleyeceklerine, keza Ukraynada Rus silahl kuvvetlerinin artrlm adna Trk hkme tini inandrmaya havale etm iti.8 Durum fazla arpak bir hale gelm i ve Rus-Trk ilikilerinde iddet yksek dzeye ulamt. ngiliz ve bir takm Avrupa diplomat larnca kkrtlan Osmanl Rusyay aka harp ile teh dit ediyordu. 1722 y l sonbaharnda Osmanl hkmeti imparatorluun Asya ksm ndaki tm paalara kendi or dular ile Erzuruma toplanp Erzurum paasnn bacl altnda Rus ordularnn ilerlemesine engel olmak iin irvana hareket etmek zere emretmiti.9 1722 y l Kasm aynn balarnda . Neplyuyev ya zyordu k i, ardan cevap gelinceye kadar Trkleri sulh anlamasn bozmaktan g bela (zorla) alkoyuyor ve bu amala vezirin iki yakn adamna birer 1000 ervon ver mei vadetm itir.10 unu da kaydedelim ki, Rusya sve ile 21 y llk kanl harbi yenice bitirdiinden Osmanl mparatorluu ile yeni savaa girmekten saknyordu ve tm kuvvetleri ni u elikiyi bar yoluyla gidermeye yneltmiti. Rus hkmetinin ricas ile Peterburktaki Fransz byk eli si de Kampredon stanbuldaki Fransz elisi de Bonaka Osmanl sarayn ne olursa olsun sava balatmaktan sakndrm ay teklif etm iti. . Neplyuyev ve de Bonakn abas sayesinde, keza I. Petronun esas kuvvesi ile Hazer kylarndan geri dnmesine gre Trk hkmeti 1722 y l sonlarnda biraz rahatlad. Ba vezir Neplyuyeve adam gnderek bildirm iti ki, arn Hazer kylarndan geri dnmesi sayesinde tm
SYASET

kukular mahvolmu ve sultan saray Rusya ile dostluk ilikilerinin olduu gibi srdrlmesini ve glendiril mesini arzu ediyor.11 Osmanl hkmeti ayn zamanda nce ortaya koy duu talepten, Ruslarn Hazer kylarn terketmesi tale binden vazgemiyordu. 1722 yl sonunda I. Petronun Hazer kylarndan uzaklamas frsatn kullanp abuk irvan kendi himayesi altnda bulundurduunu ilan eden Osmanl hkmeti kapc ba N ili Mehmet aay Peterburga gndererek Ruslarn irvanllarla geen m nakaasnn zlmesinde sultann arabulucuunu teklif etti.12 9 ubat 1723 ylnda Sultan divannda tm asker hazrlk yapmak, Rus ar cari ylda yeniden Hazer k y s blgede silahl hareket balatmak istediinde ona en gel olmak ve Hac Davuda vasilik edip Rusyaya kar sava balatmay kararlatrld.13 21 ubatta ba vezir Neplyuyevi yanma ararak bildirdi ki, Osmanl hk meti Rusyann ran arazileri zere bir araya gelmek teklifini kabul edemez durumda. Byle k i, Afgan kabile leri bas Mir Mahmut daha Safevilerin bakendi sfa han alm ve hatta ordusunu Kazvine kadar harekete geirmidir, dier taraftan da irvan, Erdebil ve Ermenis tana tm oradaki nfusla birlikte Osmanl himayiseni gemi Hac Davut sahip olmutur. Mir Davudun da k sa bir zamanda sultann himayesine alnaca muhtemel dir. Bunun cevabnda . Neplyuyev arn sultandan dost asna ebedi sulha uyarak c almad irvanllar ran uyruklular ve asiller olduundan kendi vasiliine alma mas zere ricada bulunduunu, sultann da bununla an latn hatrlatt. Vezir ise bildirdi ki, ar orduyla Derbende kadar gidip oradaki yaama yerlerini tahribe u ratp yalamamas ve bir hayli insan katle yetirmesi so nucu daha kendi intikamn almtr, imdiyse, irvan eyaletini Trk vasiliinde bulundurmamak vadine gelin ce, Osmanl hkmeti ayn vadi verdii srada irvanl lardan belli bal bir dileke almamt, imdiyse, onlar esasl surette kendilerini vasilie almay rica etmiler ve hemitikat olduklarndan onlarn ricasn yerine getirme mek imknsz. Daha sonra vezir aka tehdide geerek belirtti ki, Rus hkmdar bu kumpanyada ran lkele rine ordusuyla gideceinde, Hac Davut, Mir Mahmut ve oradaki tm hakimler bir araya gelerek ona kiri karlar, stelik hemitikat ve komu bulunduklarna gre mslman halklarnn savunucusu gibi, Osmanl mpa
O SM A N II

ratorluu da Rus arnn yryn ak dmanclk gibi kabllenerek, harbe koulmak zorunda kalacak ve Rus-Trk mharebesi kacakt.14 ngiliz bykelisi sultan saraynn askeri durumunu-sava balatmak iste ini kkrtarak gya Rus arnn byk g toplayarak Dastana kar askeri sefere kmak, kendi topraklarn Karadenize kadar geniletmek istediini ona bildirdi. Bykeli, keza bildirdi ki, Rus ar ile mcadele etme si kolaydr, nk o, hi bir Avrupa hkmdar ile dost luk balarna sahip deil.15 Kimi Bat Avrupa diplomatlarnca kkrtlan Osmanl hkmeti her tr acelecilikle Rusyaya kar sava balatmaa hazrlanyordu... ve orduya hakikaten yr ye hazr bulunmak emri verilm iti.16 I. Petro hkmeti hazrki ortamda Osmanl mpa ratorluu ile harp yapmak istemese bile, Hazer denizi k ylarn elden vermek, - u dev karndan vazgemek d ncesinde deildi. ar Peterburga gelmi Trk by kelisi N ili Mehmet Aaya bildirm iti ki, o, ebedi sulh anlamasna uyarak Osmanl hkmetinin ricasn yerine getirip Himayesine ald irvanllara silah kul lanmaktan vaz gemitir. Bunun yerine Osmanl mparatorluundan ran ve Grcstana, keza Hac Davuda yardm iin ordu gndermemeyi, Hac Davuda Rus va liliinde bulunan ehirlere basklar yapmay yasaklamamay talep ediyor.17 Kendi ttumunu elden brakmamak kararlnda bulunun I. Petro hkmeti sava ihtimaline kar gereken nlemleri ald. Nisan aynn 15-de I. Petro knyez (prins, M. M. Golits'n Ukrayna ordusunun ku mandan olarak grevlendirip, bu orduyu savaa hazr durumu getirmeyi em retti.18 Rus hkmeti Fransa b ykelisi de Kampredon vastasyla Osmanl sarayna an latt ki, eer Trkler ar, zabtettii Hazer kys eyalet lerden vazgemeye zorlarsalar, bu, kendisini ayn blge lerde igallerini srdrmee zorlamak iin en iyi ara olacaktr.19 Rus hkmeti yedek nlemler almakla yansra sa va tehlikesini kaldrmak, yahut da hi deilse, biraz uzaklatrmak amacyla diplomatik manevralara tutun du. nce I. Petro kurye vastasyla .Neplyuyeve emir gnderip Trk hkmetiyle mnakaay sulh yoluyla kaldrmaya hazr olduunu ve Neplyuyeve bunun zeri ne tam yetki verildiini bildirdi.20 Sonra ise I. Petro ka pc ba Nili Mehmet aa ile ve Rus kansleri ise Fransa B fj
SYASET

kuryesi ile gnderdikleri mektup vastasyla ba vezire Rusyann Hazer denizinin tm kylarn ele geirmek istediini sylediler/1 Neplyuyevin szne gre rahatlk sever insan olan ba vezir Rusyann teklifinden Nisann balarnda haberdar olup, hem de Deli Petronun Peterburga dn dn grp, Rus hkm etinin gya tm igal ettii arazilerden vaz getiini beyan ederek Osmanl mpara torluunun dven dairelerini yattrm aa balad.22 Bundan sonra asker hazrlk ve Osmanl ordusunun y ry durduruldu.23 . N eplyuyev 9 Haziranda yazd raporunda (asker malumat) bildirdi k i, Eer Rus hk m eti randan el gtrrse, o zaman ba vezir Trklern tm Kzlbalarn topraklarn zaptetmesi artyle Derbendi ve Derbendden Tereke kadar bulunan tm Hazer kys yerleri Rusyaya vermek niyetindedir.24 Fakat Hazirann ortalarnda N ili Mehmet aa dndkten ve Rus kanserlerinin mektubunu aldktan sonra Rus hkm etinin asl niyetlerini anlayan ba vezir sarsld. . Neplyuyev bunun zerine yazyordu k i, Bunu halka, sultana nasl duyurmasn baaramayan ba vezir brahim Paa Mehmet aa dndkten sonra hi bir divan geirmiyor ve her eyi gizli tutuyor.25 Bylelikle de Trk hkmeti yaz kumpanyasna hazrlanmak iin zaruri bu lunan dnemi-ilkbahar mevsini karm t. Avrupada as ker am eliyatlar yapmak iin zaruri hazrlk dnemini kaybeden Osmanl hkm eti Kafkaslartesinde ameli yatlarn faallatrmakla yetinm ek zorunda kald. 1723 y l Hazirannda Tiflis Trkler tarafndan zaptedildi.26 in byle gidii ngiliz diplomasisini tatm in etm i yordu. 9 Austos 1723 ylnda . Neplyuyev yazyordu ki, ngiliz bykelisi Stenyan Trk hkm etinin inan drmaa alyordu ki, gya ngiliz kral Danimark kra l ile birleerek Rus ar ile savaa girm ek niyetindedir, tm bunlar onun iin yaplr k i, Osmanl mparatorluu Rusya ile hi bir anlamaya varmasnlar ve tartma k sn. Stenyan Trk sarayn da inandrmaa alyordu ki, Rusyann iinde karklk ba gsteriyor ve onunla sa vamak g deil, o, gemi Ukrayna getm an O rlikle ilikiye girm itir ve sonuncu Rusya ile harp yaplaca takdirde Ukrayna kazaklarn Rusyann zerine kaldra can vadetmitir.27 Fakat ngiliz diplomasisinin keskin durumasna ramen, Rus diplolmasisi ve stanbuldaki Fransa byO SM A N LI

kelisi de Bonakn birge abalar sonucu ihtilafn savaa dntrlmesine yol verilmedi. Trk hkm eti bar bozmaktan sakndrld ve yeniden Rusya ile grmele re balad. Bylelikle de Austosda Fransz Bonak, Neplyuyev, Mehmet ve Hac Mustafann katlm ile gr geirildi. Bu grler srasnda Neplyuyev bildirdi ki, Rus taraf yine de nce silahl am eliyat durdurmay, sonra ise grmelere balamay tek lif ediyor. Trk tem silcileriyse bildiriyorlard ki, Osmanh mparatorluu si lahl am eliyatlar durduramaz, nk tm ran eyaletle ri yasal olarak kendisine mahsustur. Trk taraf stelik Rusyann Hazer kylarna hi bir yetkisi ve hakk olma dna gre Derbent ve Baku yu, Dastan terketmesini talep etti. Neplyuyev ise bildirdi k i, bunun zerine a ra hi bir ey yazamaz, nk o, ardan Rusyann Der bent, Bak ve hatrlanan knyazlardan (Dastan hakimleri-T. M.) hi bir vehle vazgemeeceini Trk hk metine beyat etmek zerine emr alm tr. Eer Trkiye Rus mparatorluunun niyatinden haberdar olarak, fa kat kendi ordularna Hazer kylarna yaklamay bile rekten emrederse, bununla Rus tarafn aka kukulan dracaktr.28 Trk tem silcileri karlkl surette Kafkaslartesi ve randa asker harekat durdurmak zerine . N eplyu yevin teklifini kabul etm edikleri iin o bildirdi k i, bu tek lif kabul olunmaynca Rus hkmetinden izinsiz e kilde kendibana grmeleri balatmayacaktr. Buna gre de o, kendi hkmetinden talim at alm ak iin za man istedi. De Bonakn teklifi ile N eplyuyev kedi h kmetinden talim at alncaya kadar Hazer kylarnda Rus ordular ile karlarlarsa, geri ekilm elerini emret mek kararlatrld.29 Konumalar 1724 y l M aysn sonlarnda yeniden srdrld. iddetli tartmalar sonras yalnz Hazirann 23den 24 e geen gece saat 02:00da taraflar razla gel diler.30 Anlam ann son ekil nsz ve 6 maddeden oluu yordu. nszde deniliyordu k i, M ir Mahmudun Sefevi D evletinin Bakenti -sfahan ehrini zabtederek, ah Sultan Hseyini ocuklar ile hapsaneye kattndan Osm anl mparatorluu ordularnn onun snrnda bulu nan topraklar igal etmek iin sevketmektedir. Rusya ise Derbendi ve Bakuyu istila etmitir. Rus hkm eti ile ran bykelisi smayl bey arasnda 23 Eyll 1723 yl
I SYASET

tarihinde Peterburkta imzalanm anlama tasdik olunu yordu.31 Kr ve Aras nehirlerinin birletii blgede, yani devletin-Rusya, Trkiye ve rann snrlarnn kavutu u yerde, Trk ve Rus taraflarna istihkmlar ve garni zonlara sahip olmaya izin veriliyordu, fakat snrdan saatlik mesafeden yakn olmakszn ve m utlaka bunun zerine dier tarafa malmat vermekle Rusya ve Osmanl mparatorluunun yeni snrlarnn bellenmesi iin ta raflar kendi komiserlerini oraya gndermeli ve Fransa temsilcisi ile arazilerde snrlar kesin olarak saptamaly dlar.32 kinci maddede gsteriliyordu ki, irvan hann ikametkh emah olmakla zel hanlk sanlr. emah bir istihkm olarak salam hale getirilm em eli ve orada Osmanl ordusunun salanmasna izin verilmemelidir, u haller istisna, bu hanln hakimi (yani han, bas) Trk sultanna tabi olmaktan im tina ederse veya sekene ler arasnda kargaa karsa, Trk ordular bu frsat kul lanp kolaylkla emahya girebilirlerdi, bu yzden de Trk taraf Trk ordular Kr nehrini geinceye kadar Rus ordular kumandanln haberdar etmekde grev liydi. u atmann yatrlm as sonras bir Trk askeri bi le emahda kalm am alyd.33 Anlamann nc maddesine uygun olarak, tm ark Grcstan, ve Azerbaycann arazisinin ou, bu arada Ordubad, Tebriz, Gence, Merend, Meraa, Urmiye, oros, Selmas, Karaba, Nahivan, revan, Berde, Hemedan, Gum ve Kirmanah Osmanl mparatorluu na verildi. Rusya ve Osmanl devletinin yeni snrlar arasndaki araziler rann hakimiyetine tabi tutuldu; o, iki imparatorluk arasnda hudut roln oynamalyd.34 Drdnc madde gsterildi k i, Rusya II. Tehmasibi, nc maddede ad geen topraklar Osmanl m paratorluuna taviz vermee kandrmak iin tm kuv vesini harcamaldr.35 Anlamann beinci maddesinde gsteriliyordu ki, eer Tehmasip anlamada zerine grlen topraklar dan gnll ekilde vazgeerse o zaman Rusya ve Osmanl mparatorluu Afganlarn randan kovulmalarna yardmc olurlar. Altnc maddede de Tahmasibin anlama artlarn kabllenmediinde, o zaman Osmanl maparatorluu
O SM A N II

ile Rusyann birleerek onu devirecei ve kendi adamla rn da tahta oturtacaklar zerine sz edilm itir.36 stanbul anlamasnn tarihsel neminin biri onun Rus diplomasisinin belli dzeyde baars idi. Rusya, Kafkaslartesinin byk ksmnn Osmanl paratorluu tarafndan zaptedilmesine razlasa da, bununla yansra, Hazeryan eyaletlerin kendisine mahsus olduunu belirt meyi ve tantmay baard. Bnunla da o, diplomasi yolla, geici olarak cenup -ark snrlarna Trk mdahalesi olasln tehlikesiz yapt ve Rusya iin ok nemi olan Hazer deniz ticaret yoluna k elde etti. Anlama Kafkaslartesi halklar, zellikle Azerbay can halk iin belli neme sahipti. Azerbaycan arasizinde iki imparatorluk arasnda harbin tehlikesi geici olsa da engellendi. Ayn zamanda stanbul anlamasnn Kafkaslartesi haklar iin ilk nce Azerbaycan halk iin olumsuz so nularn gstermek gerekir, byle ki, onun arazisi suni olarak drt ksma blnyordu k i, bu da lkede siyasi ve ekonomik koullarn istikrarszlna yol at. 1724 y l Rus-Trk anlamas aka igalci karakter tayordu. Tam bu yzden de, igalci ve paralayc amac takip eden bir anlama salam ve itibarl olamazd. . F. Hammer bunun zerine yazyor: Tm bu vilayetleri yarya blen, dalar ve nehirler zere doal snr olmayan bu yapma snr ran devletinin Rusya ve Trkiye arasnda blnmesi zerine tm bu anlama gibi tibarsz idi, son raki tarihte ise Polonyann blnmesinin selefi ve rne i id i.37 1724 ylnda Rus-Trk anlamas bir de una gre dayankl olamazd ki, Kafkarlastesinde, zellikle de Azerbaycanda Rusya ile Osmanl mparatorluu arasn da aksilii kaldrmyordu, onlara yalnz biraz hafiflik ge tiriyordu. Bu anlama harbi engelleyemedi, yalnz iki imparatorluk arasnda mharebeyi iki y l uzatt. unu da kaydetmek gerekir ki, I. Petro kendisi de bu anlamay geici bir uzlama olarak deerlendirdi. P. G. Butkov yazyor ki, I. Petro Osmanl mparatorluu ile harbe balatmak iin uygun zaman bekliyordu ki, Rusyann Azov ve Karadenizlere girm esini yasaklayan Prut anlamasnn artlarn deitirm ei baarsn. Don nehri etrafna cepane toplanmt, yrye hazrlanyor lard. Fakat lm Petronun yeni igalcilik niyetlerini gerekletirmee frsat vermedi.38
I SYASET

ok gemeden, stanbul Rus-Trk anlamasnn onaylanmas sonras I. Petronun lmyle, Osmanl Trklerinde Rusyann zayflamas ve bunun sonucu ola rak da, Rus dylerinin Pfazeryan eyaletleri terk et mesi m idi yarand. Dorudan doruya, I. Petro lnce, merkez hakim iyette gzle grlr zayflama koullarn da Rusyada yksek iktidar uruna mcadele balatld ve bu yzden de d siyasetin Gney-Dou ynleri ikin ci plana atlatld. 1726 ylnda Rus hakim daireleri Trkleri korkut mak ve onlarn aktiflii ve gcn Kafkas ve randa fel ce uratm ak amacyla Viyana anlamas yaptlar. 7 Tem muz 1726 yl tarihli Avusturya-Rusya anlamasnn bir gizli maddesi gsteriliyordu k i, Osmanl mparatorlu u nun onlardan birine saldrmas halinde, onun Avrupa ksm ndaki arazilerine 30 binlik bir askeri birliiyle yar dm da bulunmas ve yahut da Osmanl m paratorluu na harp ilan etmesi zerine Avusturya ve Rusya taahht ediyordu.39 Fakat Avusturyaya yaklaan Rusya bamsz d siyaset izgisinden ayrld ve ngilterenin geirdii gler dengesi siyaseti alanna kt. Bu yzden de Rus-Trk ilikileri keskinleti ve keza Fransz-Rus ili kileri de ktleti, yani Rusyann eski dman Avustur ya ile yaklamas Fransz hkm etinin houna gitm em i ti. Az nce Rusya ile Osmanl mparatorluu arasnda yansz hakem roln oynayan Fransa daha aka d manca davranmaya balad. O dnemde Avrupann a lm alaryla uraan Rus hkm eti Hazeryan blgelerle ilg ili almalara giderek daha az nem ve dikkat veriyor du.40 Rus hkm eti general Feld mareal VI. Vas. Dolgorukiyi ve Rusyaya koup gelen Grc ar VI. Vahtang ran almalarndan zm yolu bulm ak ve II. Tahmasibi 1723 y l Rus-ran anlamasnn tesbit etmee te vik etmek greviyle G ilana gnderdi.41 Fakat Hazeryan eyaletler konusunda VI. Dolgorukinin mlahazas h km etle karlatrmada tam farkl idi. Hazeryan blge ye gelip durumdan haberdar olan Dolgoruki 1726 yln da Afganlarn bas E refin bozguna uratlm as sonra s Trklerin zayflama olasln gze alarak Rus siyase tinin aktifletirilm esinin gerektiini nerdi. Byle ki, Karaba ermenileri topluluu tem silcileri yardm ricasyle Rus hkmetine 1728 y l yaznda bir kez daha ba vurdu. Hazeryan blgelerde Rus asker makamlar DolO SM A N L I I

gorukinin gsteriiyle onlara yardm da (para, bart, kur un ve akmak ta dahil) bulundular. Ermenileri esin lendirmek iin Rus asker birliklerinin Karaba yak n l nda gsteri aknlar dzenlenirdi.42 Trklere kar sava glerine gsterilen Rus yard m Azerbaycanda Rus-Trk ilikilerinin yeniden iddet lenmesine neden oldu. 26 Aralk 1728 ylnda Reis-l k ittab 43 . Neplyuyeve bildirdi ki, kendisinin prens adlandran sahte prens smayl M irza ahsevenler ve Muanllara kar savamak iin sevkedilen Surhay han ve Trk paalar dylerle beraber isyanclar bozguna urattklar srada isyanclarn ou ve belki de onlarn srasnda sahte prens de Rus blgesine komulardr. Rus subaylar Azerbaycanda Rus silahl kuvvetleri kumanda n general Rumyantsevin gsterii zere onlar himaye etmek anlamasyla kabllendiler ve kendileri Muan bozkrlaryla kotuklar srada 300e yaklak Rus asker leri bir buuk saat sresinde onlar korumaya kalkt lar. Ruslar isyanclar sandallarda Kr nehriyle Selyan kalesine gtrdler.44 Azerbaycanda Rus-Trk elikilerinin iddetlen mesi dolays ile Osmanl hkmeti bu blgede kendi gcn kuvvetlendirmeyi dnd. 1729 y l balarnda daha . N eplyuyeve bildiriliyordu k i, imparatorluun Asya tarafnda bulunan 50-60 bine yaklak Trk asker lerinin Mays banda ikiye blnm desteleriyle D iyar bakrdan Tebrize doru ve Karadeniz ve Grcstandan da Genceye doru harekete geecekleri ilerleyecekleri zerine fermanlar hazrlanr.45 General Rumyantsev 1729 y l yaznda ermenilere yardm iin bir dy destesi gndermek teklifinde bulundu, onun kansnca Trkler Gencenin tehlikesizli in i salamak iin, orada belli sayda silahl kuvvetler bulundurmaya zorlanacaklard. O Trklere kar Usmi gcn kullanm ak im knlarn da gsteriyordu 46 Rus hkmetinin Azerbaycanda diplomasi manev ralar ve general Rumyantsevin enerjik faaliyetleri Trk kuvvetlerinin nemli ksm nn Azerbaycana doru iler lemesine engel olarak durdurdu ve Rus-Trk ilikilerini biraz yum uatt. Fakat Rus-Trk ilikilerinde gerilim in zayflamas 1728 ylndan itibaren irvan hakim i olan Surhay han Kaz K um klnn Hazeryan eyaletlerine sal drmas engel oldu. 1729 y l sonlarndan balayarak onun desteleri Derbent blgesinde Rus igal alanlarna
SYASET

saldrdlar, fakat Rus silahl askerleri tarafmdan geri oturtuldular.47 Azerbaycann efarlar kabilesinden gelen Nadir han (Tahmasip Kulu Han) bainda bulunan ran devlet iliinin ilerde onarlmas ve glendirilmesi sonucu XVIII. yzyln 2 0 li yllarnda Rusya ve Osmanl mpa ratorluunun durumu Kafkaslartesinde ve randa g i derek zorlayordu. ran hkmeti Sefevi devletinin tm nceki arazilerinin geri alnmas yolunda aba harcyor du. O, belli sayda Hazeryan eyaletlerin nfusunu ken disine ekmeyi baarmt ki, bu da Ruslara kar mnasbetlerin gidrek fenalamasna neden olmutu. Bununla ilg ili olarak, Rusyann uluslararas durumunun ktle mesi ve keza kendisi aleyhine ngiltere, Fransa, Prusya, Osmanh mparatorluu ve svein koalisyon kurmas ile ilg ili olarak Rus hkmeti yeni tuttuu Hazeryan bl geleri elinde tutmaa zorlanyordu. Hem de bu arazileri rana verilirse onun Osmanh mparatorluuna verile meyeceine de m it etmek olurdu. Buna gre Rus hk meti Hazeryan eyaletlerin rana giderek taviz edilmesi izgisini tercih etti. 1732 y l Ocak aynda Kr nehrin den gneyde bulunan tm Hazeryan eyaletler Rusya ta rafndan rana taviz verildi. Rusyadan farkl olarak, gemi Sefevi Devletinin igal altnda bulundurulan arazilerini taviz vermek niye tinde bulunmayan Osmanl mparatorluunun kardurmas balca hedefi Azerbaycan olan ran Trk mca delesinin glenmesine neden oldu. Rusya bu ynde ran tevik eder ve kendisine de st rd ekilde yar dm gsteriyordu. ran kuvvetleri 1730 yl sonbaharn da Erdebil ehrinde Trk garnizonlarn kuatan zaman Hazeryan blgede Rus kuvvetleri kumandan general Levaov Hazeryan blgelerden Trk kuvvetlerinin k masn hzlandrmak amacyla, Nadir hana yardm iin klk kyafetleri deitirilm i subaylar gndermiti ki, topu Trkler tarafmdan tannmasnlar. Ayn zamanda Levaov Erdebilde bulunan Trk paasna garnizonuyla Astaraya barnabilmesi tavsiyesinde pek ikiyzllkle bulunmutu. Zor durumda bulunan Trk garnizonu bu teklifi kabllenmek zorunda kalm t.48 O Gney Kafkastan sktrp karmaya koyulmutu. Onun saldrsn durduramayan Trk hkmeti Krm han Kaplan Gireye Krm dylerini Kafkasdan
O SM A N LI I

Azerbaycan gndermesi zerine bir mektup gndermek zorunda koydu.49 Bu da Rus hkmetinde honutsuzluk yaratt. . Neplyuyev bildirdi ki, Kafkasta Rus topraklar zerin den tatar geidi (tatarlarn gemesi) Bar artlarn boz maktan baka bir ey deildir, buna gre de Rus komu tanlar o etraflarda tatarlarn gemesine asker kurallar uyarnca engel olacaklar.50 Rus tarafnn itirazna bak makszn, Krm han 1733 yl M artnda oraya 10.000 tatar gnderdi; yolda onlara 5000 nogay ve 5000 kuban tatar da birlemeliydi. . Neplyuyevin malmatna g re tatarlar nce Nogaylara oradan da Kuban yoluyla ha reket edip Kabarda yanndan Kumklara gitmeliydiler. Sonra onlarn Kumk dalarndan geip doru Tiflise ha reket etmesi gz nnde bulunduruluyordu, fakat, bunu baarmasalar bile onlar Kaytag usmisinin topraklarndan Surhay han Kzm-Kumklnn topraklarna ve oradan da emahya gememeliydiler.51 20 Haziran 1753 yln da Tatartun ve Sunci /Terek nehrinin kollar/ rmaklar arasnda Tatar kuvvetleriyle yolu kesmi Rus mfrezeleri arasnda atma oldu. Pek sk ve kanl sava sonras k rm llar geri ekilmek zorunda kaldlar.52 Ayn ayda, b yk bir ihtim alle, tm gcn biriktirip Rus mfrezele rinin nne geen krm llar Derbende yaklatlar ve Kaz kum k usmisiyle birleerek ehire saldrdlar, fakat saldrlar defedildi. Ama, bir sre Krm dvleri Rus asker kuvvetlerinin direniini krp irvana geti ler. Trk hkmetinin Krm tatarlarn Gney Kafkasa nakli, ranla mcadelede Trklere elle tutulur stnl kazandrmad, aksine, Rusyann keskin knamasna ne den olarak ilknce Kafkaslartesinden Trklern skt rlmasna her tr etki yapt ve bunda Nadir hana yardm c oldu. Anlalan, bu da Osmanl saraynda bir fke ko nusu oldu. 7 Temmuz 1734 yl tarihinde defter emini Halise Efendi ngiliz ve Holand temsilcilerinin evirmenlirene beyan etti ki, Osmanh saray u ana dek Rusyayla dost luk ilikilerini srdrerek tatarlar elde tutuyor, fakat Rusya dmanca davranyor ve ran Osmanl mparator luu ile bar anlamas yapmay tek engellemekle kal sanki sava ranla deil de Rusya ile yaplyormu. H a lise Efendi beyann srdrerek, sylediklerine u nokta y da ekledi ki, Osmanh hkmeti tatarlara Polonyaya
SYASET

mayp, tam aksine, osmanlara kar savaa tevik ediyor, zamandan balayarak Nadir han Trkleri ran ve

gim ei hkmediyor.53 Rusyann N adir han Osmanl mparatorluuna kar savaa tevik etmesi zerine Trk hkm etinin ikayeti esaslandrlm t. Rus bykelisi S. Golitsn 1734 ylnda N adir aha urad. Ona uram a snn balca amac Tahmasip K ulu han Trklerle srek li savalara sevketmee gizlice ve ustalkla almak t .54 Rus hkm eti diplomasi manevrelerle yansra d i rekt olarak asker faaliyetlere katld. Byle k i, 1735 y lnda Gencede Trk garnizonun kuatlm as srasnda Rus topular ehrin bombardman edilmesine ak tif su rette katldlar.55 ran Osmanl mparatorluu ile sava srdrmeye tevik etmee alarak Rusya 1722 y l sonras zabtetti i Hazeryan eyaletlerin geriye kalan ksm n da ona ta viz verdi, zaten ayn topraklarn Rusyaca rana verilm e si 10/21 Mart 1735 y l Nevruz bayram kutlam as g n, Gence ehri altnda N adirin kam pnda imzalanan anlamaya dayanlarak gerekm etirilm eye allm t.56 Belli olduu zere bu anlama Osmanl mparatorluu aleyhine ynlendirilm iti. Osmanl mparatorluu ken disi Dastan topraklarnda hak iddia etmekte bulundu u srada Dastan rann hak ettii zerine Rusyann itiraf Trk hkm etinin byk fkesine neden oldu.57 Nadir han kendisi pek cretli ve cesurlukla Osmanl mparatorluunun bakentini igal etmek zerine fan tastik hkmler verirdi ve bu iinde kendisine yardm iin silahl kuvvetleri Karadenize karm ak am acyla Rus hkmetinden gem iler gndermesi ve keza Rusyann Osmanl mparatorluu ile ilikilerin i kesmesini talep ediyordu. Bununla ilg ili olarak 7 Haziran 1735 ylnda Rus imparatoriesi Anna vanovna, u gerekleri N adir aha iletm esini S,G olitsne havale ediyordu k i, mesafe uzakl yznden fazla gem i gndermek imkansz, s kdar /Nadir ahn Rus yk gelilerin in sevkedilmesini talep ettii yer/ stanbulun tam karsnda krfez k y snda bulunuyor ve orada askeri kuvvetlerin tanmas iin az gem i gerekiyor, nk orada her zaman gem iler ounluk oluturuyor; dier taraftan da Rusya Kara de nizde yle yakn bir lim ana ve kaleye sahip deil k i, ora da gereken gem likleri yapabilsin ve yahut da k i, oradan asker kuvvetleri geirebilsin. H atta Rusya Osmanl m paratorluuna mharebe ilan etmi olsa bile, Rus ordu sunun balca asker harekat Karadenizden deil de Kiyev tarafndan balatlacak.58 Rus hkm etinin, gl ve
O S M A N II

aka yardm istemesi zere N adir ahn ricasn reddet m esinin tek Trkiye ile ilikileri kesmek istememesin den deil de, N adir ahn glenmek olaslndan sa knmasndan ileri geliyordu, nk glenen N adir han m utlaka Rusyay kuzey-bat Hazeryan eyaletler dna itecekti ve bununla da Hazer denizinde ruslarn rakipsiz hakim iyetine son koyacakt. Ayn zamanda da 1 M ays 1735 yl tarihinde Krm tatarlarnn Kafkaslartesinde Osmanl ordularna yar dm etmek iin gnderilmesi ve hem de Dastan ve Azerbeycann Hazeryan eyaletlerini igal etmek mesele leri divanda gndeme koyulm utu.59 K rm ordularnn Azerbaycana sevkedilmesi karar ve onlarn general Levaovun askeri birlikleri ile sonuna kadar savamas RusTrk ilikilerini keskinletirdi. Rusyaya tem silcisi A. Vnyakov /, N eplyuyevin ok yalanmas ile ilg ili ola rak onun yerine Vnyakovu atamlard/ yukarda ad geen karar dolaysyla vezir A li paa itiraz etm iti, by le k i, tatarlarn hareket yolu Rusyann tabiliinde bulu nan arazilerden geecekti. Fakat, A li paa pek kesinlikle beyan etti k i, hametmeap sultan hazretlerinin karar ve kararnameleri reddedilmi deildir, dizpozisyon kabl edilm itir (tarafszlk nlemleri alnm tr), han tam a m iyle sakncasz olarak ruslara dostluu krm adan kendi yoluyla gid eb ilir.60 Rusya Krm tatarlarnn yryne engel olmak iin sabotajc manevralar dzenlendi. K rm han Derbende doru hareket ettii srada Rus asker kuvvetleri Perekop zerine yrye koyuldular k i, bu da fiilen iki imparatorluk arasnda harbin balanmas demek idi. Ge neral Leontyevin korpusunun K rm a ynelik acele ve hazrlksz seferi uursuzlukla sona erse de,61 K rm ha nnn daha Derbent yanndan geen mfrezelerini K rm a geri dnmeye zorlam t.62 Vnyakuv 24 ubat 1736 ylnd a kendi hkm eti adna Osmanl hkmetine beyan etti k i, Rus dylerinin (ordularnn) Tatar snrlarna girm esi tatarlarca u ana kadar yaplan tm cretli derebeylikler ve zellik le sonuncu kez imparatorie hazretlerinin topraklar ve snrlar zerinden hasm /Dastana sefer/ yap t hasm seferine K rm hannn askeri dostluk ve barla davran masna kar alnan nlemdir.63 Bu sefer zaman Rus s nrlarna eitli dmanca baskn yaplm tr ve buna gre de Rus askerleri Han o seferden alkoym ak ve hz

SYASET

geri dnmesini ynlendirmek iin Krma girmiler dir.64 23 Nisan 1736 ylnda Rusya Osmanl mparatorluuna sava ilan etti. 2 Mays 1736 ylnda divan d zenlendi, burada bildirilirdi ki, Azov Rus askerleri tara fndan atee tutulmutur, 100 binlik Rus ordusu Perekopa yaklayor vs.; bundan rahatsz olan Krm ham da yardm istemek zorunda kalmt, o srada Osmanl sara y da Rusyaya harp ilan etti.65 Bylelikle, Rus-Trk ilikilerinin keskinlemesi so nunda iki imparatorluk arasnda aka harbin balanma sna yol at. Yukardaki ol utlarn pek inandrc ekilde kantland gibi, Rusya ile Trkiye arasnda ilikilerin

son derece keskinlemesinde onlarn Hazer yan blgede, zellikle Azerbaycan blgesinde karlarnn atmas nemli rol oynad. Bunda Rusyann Gney Kafkas hristiyanlarna Trkiye aleyhine kkrtmas da mhim rol oynamt. Yukarda sylenenlere dayanarak unlar ka ntlayabiliriz ki, Kafkasda Rus-Trk elikileri ve ilk nce Azerbaycandaki aksilikler 1735-1739 yy. RusTrk harbinin olumasnda katalizr nedenlerden biriy di. Bu harbin balca nedeni, kukusuz, o zaman Osmanl mparatorluunun egemenlii altnda bulunan Karadeniz kylarn Rus hakim dairelerinin igal etmek yeltenileri idi.

1 2
3 4 5

Aliyev F. M. Antiiramkie Vtstupleniya i Borba Protiv Turetskoy Okkupasii v Azerbaydcane v Pervoy Polovine XVIII. Veka. Bak, 1975, s.30-34. Golikov . . Deyaniye Petra Velikogo. s. 9, 2. bask, SPB. 1838, s. 131. Mustafazade T. T. Azerbaydjan i Rssko-Ttretskie Otnojeniya v Pervoy Treti XVIII
V.

33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59

Yine orada, vr. 7-9. Yine orada, vr. 9-11. Yine orada, vr. 12-13. Yme orada, vr. 13-15. Hammer 1., Osmanl Tarihi, c. VII, ksm 1, Goras (Avusturya), 1965, p. 181. Butkov P. M ateral D lya Novoy Istorili Kafkasa, J. 1722, po 1803, god I. k sm, SPB, 1869, s. 181. Markova O. P-, s. 42. Markova O. P., gst. eseri, s. 42. Paiedze G. G., Russko-Gruzmske O inom yaU lU -l 73.)/, Tibilisi 1965, s. 99. Arhiv, Vnenoy, Politiki Rossiyskoy imperii (AVPR), f. Snoe niya Ros sii s Persiey /SRP/, liste 77/1,1728, i. 8 , vr. 13-14. Reis-l-Kttap d siyaset meseleleriyle urayordu. ABPR, f. /SRT/, liste 89/1, 1729 y., i. 6 , vr. 13. Yine orada, var 77. AVPR, f. SRP, liste 77/1, 1729 y., i. 6 , varaklar 137-139. Rossiyskiy Gosudarstvenny, Voennno-lstorieskiy Arhiv /RVAR/ Fonu. Voenno-ueny arhiv /VUA/, i. 1540, vr. 112. Aliyev F. Antiiramkie vstpleniya., s. 99. Abdurrahmanov, A., a.g.e., s. 61. AVPR. F. SRT 89/1, 1733 y. i 5,11.5 8; 253. AVPR, f. SRT, liste 89/1, 1734 y., i. 6 , vr. 8 a. Yine orada, f. SRP, liste 77/1, 1733 y., i. 5, vr. 56. Yine orada, f. SRP, liste 77/1, 1733 y., i. 4, varaklar, 88-90. Yme orada, fon SRP, op. 89/1, 1734, d. 6 , 11.38, ob-39AVPR, f SRT, OP 77/1, 1735 g ., d. 4, 1.1; Leviatov B. N. Oerki iz starii Azerbaydiana V XVIII V. 1948, s. 103. (AVP), f. SRP, op. 77/1, 1735 g., d. 6 ,1 .61. Yine orada, f. SRP, op. 77/1, 1735 g ., d. 6 , 1.9. AVPR, f. SRT, lis. 77/1, 1735 y., i. 4, V. II. Orada, f. SRV, 1.89/1, 1735 y. i. 6 , V. 91. Orada, f. SRT, 1.89/1, 1735 y. i. 7, V. 28; i. 6 , 1.30-31. Markova O. P., gst. eseri, s. 49 XVIII. v. 1, 1957, s. 375. AVPR, f. SRT, op. 89/1, i. 5/1736 y./ c. 2, vr. 268. Yine orada. Yine orada, i. 6 , /1736/, I. blm, 1135 sayfa. Mustafazade, T. T., Azerbaycan ve Rus-Trk likileri, s. 200 (Azerbaydjan i russko-turetskie otnoeniya,)

Bak 1993, s. 53-55.

Mustafazade T. T., a.g.e.. s. 50. Aliyev F. M. s. 58-61. Arhiv Vnenoy Politiki Rossiyskoy mperii. (AVPR)-Rusya mparatorluu'nun D Politii Arivi; Fond Snoeniy Rossii s Tursiey (SRT)-Rusyann Trkiye ile likileri; Varak 89/1, 1723 y., i 5 , 1. blm, 11. sayfa ve arkas.

AVPRI, SRT op., liste 89/1 is. (1722).... Tine orada, vr. 44-45. Yine orada, i. 6 , (1722), varak 441. Yine orada, vr. 456. Solovyov S, storiya Rossii Drevneyih Vremen s. 77. Uzunarl, ., gst. eseri, s. 89; Smimov N. A., Politika Rossiina Kavkaze v rubejah XVI.-XIX., vakah. -M., 1958, s. 67. AVPR SRT f liste. 89/1, i. 5 (1723), I. bl., vr. 95-96. Yine orada, vr. 98-100. Solovyov, S., gst. eseri, s. 34. F. liste. 89/1, i. 5, (1723), II. bl., vr. 240. Yine orada, I. bl., vr. 193. Solovyov, S., gst. eseri, s. 397. Sbornik mperatorskogo storieskogo obestva (SRO), c. 49, SPB, 1885, S. 296-297. AVPRI, SRT, f. liste 89/1, i. 5 (1722), II. blm, vr. 240. Yme orada, vr. 242. Yine orada, vr. 240. Yine orada, vr. 241. Yine orada, vr. 24. Yine orada. Markova O. P., Rossiya Zakavkaziya i M ejdunarodniye Otnojeniya v XVIII. v , Moskova 1966, s. 97. Solovyov S. M., gst. eseri, s. 399. AVPRI, SRT, f. liste, 89/1, i. 5 (1723), II. bl., vr. 356-357. Uzunarl, . H., gsterilen eseri, s. 190. AVPRI, SRT, liste 89/1, i. 6 (1724), II. blm, vr. 375. AVPRI, SRT, liste 89/8, i. 7 (1724), vr. 1-2. Yine orada, vr. 3-7.
OSMANLI

8
9

10 11 12
13 14 15

17 18 19

20 21 22
23 24 25

26
27 28 29 30 31 32

60 61 62
63 64 65

SYASET

OSM AN LILARIN T R K ST A N VE KAFKASYA LKLER

O SM ANLI DEVLET'NN TRK STAN SYASET

573
T RK STAN 'D A O SM A N LH R A N REKABET

581
XIX. YZYIL SO N U XX. YZYIL BAINDA N M SLM ANLARI VE O SM ANLI LKLER

588
KAFKASYA VE OSM ANLI DEVLET (XVPXX. YZYILLAR)

594
XVIII. YZYILDA KAFKASYA

613
XV.-XVIII. YZYILLAR ARASI T R K (OSMANLI) - G RCSTAN LKLER HAKKINDAK O SM ANLI BELGELER

622
XVIII. YZYILDA AZERBAYCAN'IN GNEYBATISINDAK O SM ANLI SIN IR M UHAFIZLARI

631

OSMANLI DEVLET'NN TRKSTAN SYASET


PROF- DR. M EH M E T SARAY
S T A N B U L N V E R S T E S E D E BY AT F A K LT E S

ilin dii gib i bugnk Trkiye Trklerinin ve Osmanl Trklerinin atalar olan Ouzlar, ya ni Trkmenler, Seluklu ailesi nderliinde XI. asrn ikinci yarsnda Anadoluya gelm ilerdi. Bu de virden balayarak, Anadolu Trkleriyle Trkistan Trkleri arasnda, kopuk kopuk da olsa, devaml bir iliki ol mutur. XV. asrdan itibaren bu ilikilerde ii rann ay r bir rol olmutur. XIX. asra kadar ran, Osmanl Trkleri ile Trkistan Trkleri arasndaki politik ve kl trel ilikilerde daima birinci sebep olarak grlmtr. Bunu, bendeniz henz tamamlanm olan Trk-ran M nasebetleri kitabnda yeterince iledim. Bu devirler le ilg ili soru sorulmas halinde b ilgi arz edeceim. 1783ten itibaren Osmanl D evletinin Trkistan siyasetinde byk deiiklikler olmu, daha ak tif ve po zitif bir gelimeye tank olunmutur. Bu deiikliin en byk sebebi, Rusyann, inin ve ngilterenin orta As ya lkelerini, devletleraras hukuku hie sayarak igal et meye balamalardr,1 Peki, Rusya, in ve ngiltere niin bu blgeye y nelm iti? Rusya, Trkistan illerinin ekonomik ve ticari potansiyelini ele geirmek, denizlerde yenem edii n gil tereyi orta Asya zerinden tehdit etmek iin bu igali yapmt. in ise, Dou Trkistan hem smrmek ve hem de Rus igaline kar bat blgesinin em niyetini salamak iin igal ettiin i aklyordu.2 ngiltereye ge lince, Rusya ve inin Trkistan lkelerini aldktan son ra, Hindistan smrgesini tehdit ederler endiesiyle, o blgenin emniyet kaps olarak grd Afganistan iki defa igal etmi, paralam ve bu lkenin gnmze ka dar gelen problemlerinin yaratcs olmutur.3
O SM A N LI I

Ruslarn, inlilerin ve ngilizlerin, Trkistan lke leri ile Afganistana ynelik igal hareketleri, ister iste mez Osmanl Devleti ile Trkistan devletleri ve Afganis tan arasnda hzl bir diplom atik ilikiye sebep olmutur. lkeleri yabanclar tarafndan igale uraynca Trkistan devletlerinden Buhara, Hokand, Hive, Kagar, Afganis tan ve Trkmenistan liderleri yardm dileyen m ektuplar ve elilerle Osmanl D evletine bavurmulardr.4 Trkistan devletlerinin Osmanl D evletinden iste dikleri yardm n banda silh ve asker gelmektedir. Top, tfek, barut ve m ermi im alinde gerekli malzemeler ve bunlar im al edecek ustalar istemilerdir. Kagar hari, maalesef Bat Trkistandaki Hokand, Hive ve Buharann bu isteklerine mspet bir cevap verilmemitir. H albuki konu Osmanl hkm etleri tarafndan son dere ce ciddiye alnm , ilg ili meclisler de gnlerce grl m ve yardm karar da alnm t. Ne var ki, Trkistan devletleri ile Osmanl Devleti arasnda ii rann geit vermez bir set gib i bulunmas, Kafkaslarn Ruslar tara fndan igal edilm i olmas, istenen askeri malzemeyi gnderecek bir yol bulunmasna imkan vermemitir. Si lh yardm nn haricinde istenen asker yardm ise, hi m mkn olmamtr. Zira, bu yardm larn istendii de virlerde Osmanl D evletinin hem Rusya ile sulh halinde bulunmas ve hem de Rusyadan ekinmesi dolaysyla asker yardm n mmkn klm am tr. Bu istekte bulu nan lkelerin tem silcilerine gnll toplama tavsiyele rinde bulunulmu ise de, bundan da istenen netice k mamtr. Yukarda arz ettiim iz silh ve asker yardm nn ha ricinde Osmanl D evletinden idareci talebinde bulunulSYASET

mutur. lkelerini idare etmek zere ya bir Osmanh Pa asnn, ya da bir Osmanh ehzadesinin gnderilmesini istemilerdir. 1820lerde ve 1870lerde istenen bu idare ci zmresine Osmanl kaytlarnda nasl bir cevap veril mesi gerektii veya verildiine dair bir kayda rastlanma mtr. Askeri yardm n haricinde, bu karde lkelerin, Osmanl Devletinden diplomatik yardm istediklerini g ryoruz. Rusyann devletleraras hukuku hie sayarak lkelerine saldrdn, byk maddi zarara ve insan kay bna sebep olduunu dile getirerek, bunun durdurulma s iin Osmanl Devleti ile ngilterenin tavassutunu is temilerdir. Onlarn bu isteklerine de nasihatten baka bir cevap verilmemitir.5 Trkistan devletlerinin Osmanh D evletinden is tekte bulunduu konularn banda, slm leminin Ha lifesi olmas dolaysyla, din alanda olmutur. Hac vazi fesini ifa edebilmeleri iin Trkistanl Mslmanlarn belirli gzergahlardan emniyet iinde seyahat etmeleri nin salanmas ve bu arada onlara m add yardmda bulu nulmas iin yaplan ricalarn hemen tamam yerine ge tirilm itir. Bu hususta Osmanl yetkililerinin olduka cmert davrandklar mevcut ariv kaynaklarndan anla lmaktadr.6 Trkistan devletlerinin liderleri, sk sk Osmanl idarecilerinden lkelerindeki medreselerin salkl bir ekilde eitim verebilmeleri iin ders kitaplar isteinde bulunmulardr. Onlarn bu isteklerinin tamam da yeri ne getirilm itir. Trkistan devletlerinin, Rus igaline uradktan sonra srarla talep ettikleri yardm larn banda, lkele rinde, Osmanl devletinde olduu gib i, slahat yapmak istedikleri dile getirilerek bu hususta cilen yardm talep etmilerdir. dadi, Rtiye, Hukuk, Tp ve Mhendislik dallarnda okul almas iin, retmen ve idareci iste inde bulunmulardr. 4 Nisan 1871 tarihinde Buhara M eclisinin ve h kmdarnn imzalarn tayan u yardm talebi son dere ce dndrcdr. Buhara H an lnn yardm isteyen mektubu zetle yleydi: Daha nce Devlet-i Aliyyenin tenbihleri teblileri gereince Buharann hal-i hazr durumu yoluna girm e ye balam ve Devlet-i A liyyeninkine benzer ekilde
O SM A N LI I

medeni yollarda ilerlemenin gerekletirilmesine all maktadr. Ne var ki, yksek Hilafetin yardm olmadk a m lki ve m illi ilerim izin istenen sonuca ulatrlm a s mmkn deildir. Bize gnderdiiniz eli eyh Sley man Efendi, Padiahmzn talim atlarn bize tebli ederken Devlet-i Aliyyenin yrrlkteki btn kanunla rn ve yabanc lkelerle ilg ili muamelelerle gerekli ka ideleri anlatm, Buhara Emri ile memleketin yksek ahsiyetleri ad geen eyhin btn ifadelerini dikkate alarak Rusya ile mtareke imzalanm, m lki ve m illi i lerimizde slahat yapma karar alnmtr. Ancak, btn bunlarn gerekletirilmesine gcmz yetmediinden ve bu husus da Devlet-i liyyeden baka mracaat yeri miz olmadndan sizlere yardm iin bavurmak mecbu riyetinde kalnm tr. Mektubun devamnda ise Buhara Em irliinin ricalar u ekilde dile getirilm itir: 1- Buharann m lki ilerinin slah iin dadiye, Rdiye, Harbiye ve Tbbiye mekteplerinde okunan ilim ve fenlere vakf ve top-tfenk gibi her evi yeni silahlar ve levazmatn yapmakta usta m uallim lerin gnderilme si, 2- Ad geen fenlerde ve bilhassa enerji, arz tabaka lar maden karma hendese fenlerinin teori ve tatbika tnda zaruri olan bilgilere retmenlerle ad geen fenler iin gerekli alet ve edavatn tem in buyurulmas. 3- Buharaya kltrl bir sefir gnderilerek yeni ni zam ve usullerin icra mevkiine konmasnn salanmas. 4- Baz devletler Buharaya hudut blgelerini koru mak iin salam bir duvar olarak grdklerinden bizler yardmc olmak istemektedirler ki, uygun grld takdirde onlannda Buharaya yarm etmeleri hususunda tevik edici bir mektup ltfedilmesi. 5- Afganistanla dil, din ve hudut b irlii iinde bu lunduumuz iin birbirimize destek olmamamz iin da ime dosta ve birlikte hareket etmemiz gerektiini tav siye eden bir yaznn gnderilmesi. 6- Buraya gnderilecek sefirin ahaliye ve ileri gelen sz sahibi ahsiyetlere nasihatler ederek aralarnda b irlik kurmaya almas. 7- Esas mesele Buharann ahvalinin dzene sokul mas ve Buhara Emirinin doru i yapmasnn salanma s olup, bunun da gerekletirilmesi yksek hilafetin rehS1YASET

herliine ve yardmna bal bulunduundan ol havali deki slam ahalisinin yabanclarn saldrlarndan kurta rlp huzura kavuturulmalar iin ne gerekli ise bu hu susa ait gr ve fikirlerinizin gnderilmesi istirham olu nur. Memleketin ve ahalinin selameti iin taraf- salta nattan her ne emir ve ferman buyurulursa can-u gnl den kabul edilecei, tarafnza olan b alln gerekli k l d hususlarda katiyyen kusur yaplm ayaca ve her za man Padiah hazretlerinin varlk salnn devam iin dua edilecei tabiidir. Hlasa, memleketimiz ahvalinin dzelmesi sizin ltuflarnzla mmkn olacandan yu karda arz ettiim iz hususlarn temininde halife hazret lerinin msaadesini temine delalet buyurmanz rica ede riz. bu hususta esirgemeyeceiniz ltuf ve yardmn ehli slm yabanclarn zorbalndan kurtaraca, skn ve selmeti gerekletirecei herkese m alm dur...7 Buharann ricalar, daha nceki taleplerinde yapl d gibi, Osmanl hkmeti tarafndan ilg ili meclis ve komisyonlara sevk edilerek grlm ve neticesi sadra zam tarafndan bir tezkire ve Padiaha arz edilmitir. Sadrazam, buhara emirinin lkesini ilerletmek ve intiza ma sokmak iin talep ettii retmenleri, teknisyenleri, idarecileri ve lzumla aletleri gndermeyi dndkleri ni; fakat, Buharann uzak mesafede oluu ve Osmanl Devleti ile arasnda baka lkelerin bulunmas sebebiyle buna imkan bulamadklar, ancak, Kendileri oradan ve lieclit-tealm mnasib ve madut talebe gnderirler ise, mekatib-i askeriyede tahsil-i fnun ettirilerek iade olu nacaklar ad geen elisi vastasyla bildirmeni uygun olaca ifade edilmitir.8 Bundan baka Sadrazam, bir cevapname-i baz hediyelerle birlikte gnderileceini bil dirmitir. XVIII.

H indistandaki menfaatlerini korumak isteyen n giltere, bu blgeyi savunmak maksadiyle k ilit mevki ola rak grd Afganistan iki defa kanl bir ekilde igal etmek ihtiyacn duymu ve bu slm lkesinin bugn k felketine bir nevi zemin hazrlamt, buna karlk Rusya, tpk ngilterenin Afganistana yapt g ib i, m il letleraras hukuku hie sayarak 1864-1884 ylar arasn da Bat Trkistandaki Hanlklar kanl bir ekilde igal etmiti. Rusya ile ngilterenin, Afganistann Trkistan snrlar zerinde anlamalar ile bu rekabet bir noktada durmu idi. Ruslarn, o zamanki Trkistan devletlerini haksz bir ekilde igale balamalar zerine bu mslman Trk devletlerinin idarecileri, stanbula gnderdikleri eliler ve mektuplar ile Rus igaline kar kendilerine yardm edilmesini istemilerdi. slm lkelerinin nderi olan Osmanl Devleti, o sralarda iinde bulunduu skntlar ve biraz da mesafenin uzakl ile Rusyadan ekindii iin bu yardm isteklerine gereken cevab verememiti. Yukarda ksaca temas edilen sebeplerden dolay Rus igaline kar Buhra, Hokand ve Hveye yardm edemeyen Osmanl Devletinin, 1873 yazndan itibaren Trkistan siyasetinde daha aktif davranmaya baladn gryoruz. 1864 balarnda Hokandn kuzey-batsndaki imkent kalesini Ruslara kar mdafaa ettikten son ra o sralar Dou Trkistan mslmanlarna vuku bulan in saldrlarn durdurmas iin Hokand Ordu Kuman dan Alim Kul tarafndan Kagara gnderilen ve bilahere o lkenin hkim i haline gelen Yakub Bey ile Osmanl Devleti yakndan ilgilenmeye balamtr, burada, ak la u soru gelebilir: Osmanl Devletini dier Trkistan hanlklarna nispetle Kagara kar gsterdii bu scak ilginin sebepleri neler olabilir? Bu mesele ile ilg ili mev

cut ariv vesikalar ile dier kaynaklardaki soruya kesin asrn sonlarnda K rm ele geiren Rusya, bir cevap bulmak mmkn olmamtr, bununla beraber, Osmanl Devletinin Kagara kar daha faal bir siyaset tkip etmesine u hususun sebep olduu sylenebilir: 1Ruslarn Hindistana doru yaylmasn isteme yen ngilizlerin, Kagarn kuvvetlenmesi iin Osmanl Devletine telkinde bulunmas kuvvetle muhtemeldir. Bunu yapmakla ngilizler, Kagar Afganistan Trkme nistan halkasn meydana getirerek Hindistan ile Ruslar arasnda bir barikat kurmak istemilerdir. Devaml Rus
SYASET

hzla Kafkaslara sarkm ve stratejik nemi byk olan bu blgeyi, XIX. asrn ilk eyrei sonunda iki mslman devleti, ran ile Osmanl D evletini yenerek ele geirmi idi. Rusyann gneye doru bu hzl yayl, o zamanlar Hindistana henz hkim olmu olan ngiltereyi olduk a tela drmt. Bu iki yaylm ac lke arasnda ba layan rekabet, 1854-1856 Krm H arbinden sonra daha da hzlanarak Asyada tam bir istil yarna dnmtr.
O SM A N LI I

tazyikinden tedirgin olmu olan Osmanl Devleti, ngilizlerin dostluunu muhafaza etmek iin onlarn telkin lerine uyarak Kagara daha yakn alaka gstermi olabi lir. 2- Osmanl Devleti Trkistan H anlklarna yardm etmek istemi, fakat mesafenin uzakl, Rusyann d m anln celbetmek endiesi ve biraz da Trkistan han lklarnn tutarsz davranlar yznden onlara itim at edemedii iin bu arzusunu yerine getirememiti. Osmanl Devleti istedii halde Trkistan mslmanlarna yardm edememenin znt ve ezikliini gidermek iin Yakub Bey gibi dirayetli ve tutarl bir devlet adamnn ahsnda Kagar Devletine yardm elini uzatmtr, ste lik bu meselede Rusya gib i tedirginlik duyaca bir d man da yok idi. 3- Trkistan hanlklar, Osmanh Devletinin birbir leri ile iyi geinmeleri hususundaki srarl tavsiyelerini dinlemedikleri iin stanbulun kendilerine olan itim ad n olduka sarsmlar idi. Ayrca, Trkistan hanlklarnn yardm talepleri de Ruslarla harbe baladktan sonra vu ku bulmu idi. yle dar bir zamanda Osmanl Devletine daha salim bir karar alma frsat brakmamlard. Buna m ukabil, Yakub Beyin gvenilir ahsiyeti ve yapt yar dm talebinin iyi bir zamanda vuku bulmas, onun rica snn ehemmiyetini Osmanl devlet ricaline ustaca anla tabilen seyyid Yakub Han Tre gib i fevkalde kaabiliyetli bir sefirin bulunmas Osmanl Devletinin alkasn Kagar zerine ekmitir. Osmanl devlet adamlar ze rinde mspet bir tesir brakan Yakub Han Tre, Kagar Emiri Yakub Beyin hem dostu, hem de yakn akrabas idi.9 Takentin dman eline dmesinden nce AlimKul tarafndan yardm istemek iin stanbula eli olarak gnderilmi olan Yakub Han Tre, alim -K ulun lm ve Hokandn Ruslara yenilmesi zerine sefirliinden is tedii neticeyi alamamt. Osmanl hkmetine Orta Asya ahvali hakknda uzun bir takrir vererek 1870 bala rnda stanbuldan ayrlan Seyyid Yakub Han Tre, Ka gara giderek dostu Yakub Beyin hizmetine girm iti. u veya bu sebeple, Osmanh Devletinin alkasn eken ve itim adn kazanana Kagar hkimi Yakub Bey kim idi? Dou Trkistan mslmanlarnn itim ad ve sevgisini kazanarak Kagar devletinin bana nasl ge m iti? Kagar in tasallutundan kurtaran ve mstakil
O SM A N LI

olarak zamann byk devletleri tarafmdan resmen ta nnmasn salayan Yakub Bey, 1820de Takent yaknla rnda Pikent kynde domutu.10 Kurama kasabasnn kads olan babas Pr Muhammed Mirza, 1818de Pikente gelerek orann en nfuzlu ahsiyeti eyh Nizam eddinin kzkardei ile evlenmiti. Yakub Beyin yk seli yllarnda nfuzlu daysnn byk rol olmutur. Devrinin geleneklerine uyarak ocukluk yllarn molla olabilmek iin sk almalarla geiren Yakub bey, bilhere, hareket dolu yaradlna uym adn grerek bu meslei brakmtr. te tam bu srada kzkardei, Ta kent valisi Nur Muhammed Han ile evlenmiti. Vali enitesinin sayesinde Yakub Bey, Hokand askeri kuvvet lerine girm i, ksa zamanda kaabileyetini gstererek 1845de yeni Hokand Han Hudayara Mahram (Ma beyinci) tyin edilm iti.11 1853de Akmesciti Ruslara kar mdafaa eden Yakub Beyin uhdesine, 1864 yln dan itibaren Ruslarn Orta Asyada yeniden ilerlemeleri zerine, im kentin mdafaas verilm iti. Bu kaleyi de ilk Rus taaruzuna kar baaryla savunan Yakub Bey, bilhere Ruslarn toplarla hcumu zerine im kenti bo altm ak zorunda kalm t.12 Yakub Bey, 1865de Ta kenti Ruslara kar kahramanca mdafaa ederken lecek olan A lim -K ulun yanna dnm ise de, Hokand Hanlna hkim olmak dncesinde olan Alim -K ul tarafm dan Kagarda Buzurg Hana yardmc olmas iin 66 k i ilik bir mfreze ile Takentden adeta uzaklatrlm t.13 Yakub Bey ile Buzurg Han, inlilerin 1865de yaptklar bir hcumu pskrtmeye muvaffak olamam lar ise de, Takentin Ruslarn eline gemesinden sonra bz Hokand kuvvetlerinin Yakub Beye katlm alar ze rine dman malup ederek Kagardan geri ekilmek mecburiyetinde brakmlardr.14 Yakub Bey, Kagarn arkasndan Yarkente inlilerden geri alarak mevcut or dusunu yeniden tanzim ve takviye etmi, buna Hokand ordusunda kazand tecrbelerini de ekleyerek, Dou Trkistann dier ehirlerini birer birer hkim iyetine al maya muvaffak olmutur. Fakat, Buzurg Hann onun baarlarnn kskanp aleyhinde bir vaziyet almas zeri ne, 1867de Buzurg Han nce hapse sonra da M ekkeye hacca gndererek Dou Trkistann m utlak hkim i ol m utur.15 Ruslarn, Trkistandaki Trk devletlerini birer bi rer zaptederek Hindistan lududlarna yaklamalar ngi! SYASET

lizleri endieye drmt. Orta Asyadaki ticar ve si yas menfaatlerini kaybeden ngilizler, nfuzlar altnda tuttuklar Afganistann kap komusu Kagar hdiseleri ile yakndan ilgilem eye balamlardr. ngilizlerin gs terdii bu alkadan Yakub Bey de memnun olmutur, bu memnuniyet ve dostluk, karlkl gnderilen eliler va stasyla teyid edilmitir. Fakat, ngilizlerin Yakub Beye gsterdikleri alka, ok gemeden Ruslarn dikkatini ekmi ve onlar da bir elilik heyeti gndererek Yakub Bey ile bir ticaret andlamas yapm lardr.16 Yakub Bey Kagara hkim olduktan sonra bir taraf tan Orta Asyay bir nevi aralarnda paylap istil etmi olan Rusya ve ngiltere ile mnsebetlerini dostane bir ekilde dzenlemeye ve bir denge unsuru olmaya alr ken,17 dier taraftan da kendi nfuzunu ykseltecek ve devletini destekleyecek olan slmm ba, Osmanl Pdi h Sultan Abdlaziz Han (1861-1876) nezdine fevkala de elisi Seyyid Yakub Han T reyi gndererek yardm talebinde bulunmutur. Orta Asya m slmanlarnn ye titirdii byk diplomatlardan biri olan Seyyid Yakub, ksa adyla Koca Tre, Trkistandaki gelim eleri ve bu arada Kgar devletinin durumu ve ihtiyalarn ok iyi bir ekilde Osmanl hkmeti ileri gelenlerine ve Padiha anlatarak lkesi iin silah ve personel yardm alma ya muvaffak olmutur. Osmanl himayesine alnmasn dileyen Kgar h kim i Yakub Han, aban 1289 (Ekim 1872) tarihli Fars a mektubunda zetle yle diyordu: "Duyduumuza gre, btn mslmanlarn H ali fesi olarak zat- ahaneniz, himmetinizi slmm hayrna sarf etmektesiniz. Bu arada biz de, sizlere niyazda bulun may ganimet bilerek yce katnzda kulluum uzun ka bul m idiyle bu mektubu gndermeye cret ettik. Biz cizlerini de himaye ettiiniz kullarnz arasna dahil ile kapnzda hizmet edenlere ilve buyurunuz k i bu vesiley le bizim de bamz dik olsun....18 16 Haziran 1873 aramba gn huzur- hm y n a kabl edilen Yakub Beyin elisi Seyyid Yakub l kesinin dertlerini etraflca anlatarak bilhassa asker shada Osmanl Devletinin yardm n rica etm itir.19 Padiahn direktifi zerine hkmet, Yakub Beyin biat ve elisinin yardm iin yaptklar mracaatlar g rerek kabl etm itir.20 Hkmet bu kararndan sonra
O SM A N II

Kgar hkim inin ricalar iin gerekeni yapmaya balad. Sadaretin direktifi ile Kgar elisinin istekleri bizzat Tophane M iri A li Said Paa ve Umum Fabrikalar N zn Seyyid Paa tarafndan yerine getirilm itir. Kgar Hakimine btn edavatiyle beraber 6 adet Krupp topu, bin adet eski ve 200 adet de yeni yap tfenk ile kapsl barut imal vastalar ve ustalar gnderilm itir.21 Ayrca, Kgar ordusunu eitm ek iin, stilkm subay Ali K zm Bey piyade subay Mehmed Yusuf Bey ve topu za biti smail H akk Bey ile drt emekli subay, Enderundan Murad Efendinin bakanlnda Kgara gnderilmesi ne karar verilm itir.22 Yakub Beye ise, bz hediyeler ile birlikte birinci rtbeden murass nian- Osman ve Seyf ve alem gnderilmesi kararlatrlmtr. Bu hedi yeleri ve yardm lar ihtiva eden bir nme-i hmyn da Yakub Beye yazlm tr.23 Osmanl hkm etinin Kgara yapt yardm g tren heyet, Svey zerinden rahat bir yolculuktan son ra H indistann Bombay ehrine ulam tr.24 Fakat he yet, Bombaydan Kgara kadar olan yolculuunda ngi lizlerin kard engeller yznden ok eziyet ekmi tir.25 Nihayet elilik heyeti ile nme-i hkmyn K gara ulam ve Yakub Bey tarafndan 100 pare top at yla selmlanmtr.26 Yakub Bey, hkim iyeti altnda bulunan btn memleketlerde hutbeleri Sultan Abdla ziz nmna okutmaa ve sikkeleri de onun adna bastr m aa balamtr.27 Daha nce Atalk-G azi ve Be-devlet unvann kullanm olan Yakub beye, Osmanl Dev leti tarafndan, verilen Emir lik unvannn ilnnda o srada Kgar vasl olmu olan ikinci ngiliz elilik heye ti de hazr bulunmutur.28 Kgar Emri Yakub Bey (bundan sonra Han), Osmanl Devletinin kendisine yapt yardm a ve iltifata teekkr iin 1292 Rebilevvel (7 Nisan 1875)inde s tanbula gnderdii mektubunda hlsa olarak yle di yordu: ... Ltfedip Halifemizin gndermi bulunduu Nme-i Hmyn, 4 zbt 1 murassa kl, birinci rt bede murass bir Nian- Osman, btn edevatiyle beraber 6 top, 1000 adet eski ve 200 adet yeni yap t fenk buraya ulat. Bunlarn gelmi olmas halkda byk sevin yaratmtr. Hatta bunlarn gelii halka 100 para top atlarak mjdelenmitir. ben de, mrm olduka hilfet-penahlerine duacym, vereceiniz her trl emri
i SYASET

yerine getirm ek iin hazrm. Byk ihsanlarnz btn Orta Asya slm lemine yeni bir hayat vermitir. imdi btn mslmanlar yzlerini sizlere evirmi bulun maktadr. Herkes zat- lilerine tebaiyyet arzusu ile do ludur. mid ederim ki ksa bir zamanda btn Orta As ya Darlhilfe ile balant kurarlar ve bu suretle dnya ve din ilerinin en yksek ve en temiz vaziyfesi olan s lm birlii ortaya km olur. u anda ciz bendeleri Devlet-i A liyyenin sancan am, hutbeyi ve sikkeyi namnza ortaya koymu vaziyette size kar vacip olan borcumu yerine getirmeye alyorum. Askeri eitilm e si ve yetitirilm esi hususunda btn gayreti sarfetmekteyim. nallah yaknda byk bir terakk grlecektir...29 Kendisini Halifeye bal bir Emr olarak iln eden Yakub Han, stanbuldan gelen subaylarn da yardm y la, byk bir enerji ile ordusunu yetitirm ee koyulmu tur. Yakub Hann bu hummal almas ksa amanda neticelerini vermeye balamtr. N itekim , Kgar ordu sunu mkemmel eitim ini grm olan yabanc ma hitler, durumu takdir ve hayranlkla raporlarnda zikret milerdir.30 Dier taraftan Yakub Han, lkesinde siyas istikra r da salamak iin bz tedbirler almaya balam, bunu temin m idiyle de stanbula yeni bir mektup yazar Ya kub Han, Em rliin lnceye kadar kendisinde kalm as n ve vefatndan sonra da en byk ve en reid oluna gemesi iin Padihn msaadesini rica etm itir.31 Ya kub Hana verilen cevapta isteklerinin u artlar dhilin de kabl edildii bildirilm itir: 1 - Kgarda hutbe Haiife adna kesintisiz olarak okunacak, 2 - Para Halife adna baslacak, 3 - Osmanl sanca, herhangi bir ekil deiiklii yaplmadan, orada da dalgalandrlacak. Bunlara ilveten hilafet makam tarafndan Kagar hkmetinden lzum suz yere komular ile niza karp nfus ve toprak kay bna yol almamas ve memleketin her cihetce bara ve refaha kavumas iin gerekli btn ktisad ve kltrel tedbirlerin alnmas istenmitir. Bunun, memleket dhi linde b irlii, ilerlem eyi, sulh ve skunu temin edecei hatrlatlm tr.32 Bu tavsiyelerden de anlalaca gib i, Osmanl Dev leti, Trkistan H anlklar ile mnsebetlerinden edindi
O SM A N U I

i tecrbeler nda Kgar Emrine kar stlendii sorumluluklarda daha dikkatli davranmaya almtr. Ne var ki, lkesinde istikrar ve terakkiyi byk l de salamaya muvaffak olan Yakub Han, ayn baary d siyasetinde tem in edememiti. N itekim , Trkiye, n giltere ve hatt Rusya ile normal mnsebetler kurup ge litirm esine ramen, ayn eyi in ile bir trl yapama m t. Bunun sebebi, inin Dou Trkistan zerinde hkim iyet iddia etmesi idi. in hkmeti, Kgar kontrol etmek maksadyle General Tso Tsungtang lkenin kuzey bat asker vliliine tyin etm iti. General Tso, emrindeki 89,000 k i ilik ordusuyla 1869 baharnda ansi ve 1873 sonbaha rnda Kansu blgelerinde in hkim iyetini tekrar kur m utu.33 Fakat, inden yiyecek gelmeyince, Tso, ileri harektna devam edemedi. Tam bu sralarda li vadisin deki snr anlam azln halletm ek iin gelen bir Rus heyeti, Tsonun imdadna yetiti. B atda Osmanl devle tine kar bir harbe hazrlanan Rusya, Yakub H andan herhangi bir tehlike gelmemesi iin General Tsonun Kgar zerine yrmesini kolaylatrm ak maksadyla Albay Sosnovskiy bakanlnda bir heyeti gndermiti. G durumda olan Tso, Rus heyetini iyi bir ekilde arlyarak li vdisinde Ruslar lehine fedakrlk yapm ve buna karlk da Trkistandaki Rus U m um V aliliin den ordusunun ihtiyalarn karlayan malzeme ve yiye cek almaya muvaffak olmutur (Haziran 1875). Bu olay dan alt ay sonra General Tso, hkmetinin Pekindeki ngiliz bankalarndan salad kredi ile dier ihtiyala rn gidermi ve Kgar zerine yrmek iin hazr hle gelm itir.34 Bu arada, btn bu olaylar olurken Rus, n giliz ve in bakentlerinde Dou Trkistann gelecei ile ilg ili byk bir diplom atik faaliyet balam bulunu yordu. Balangtan beri Yakub Hana kar gayet dostane bir siyaset tkip etmi olan ngiliz H km eti, yaklaan in igali karsnda Kagar iin fikir ayrlna dm t. H indistandaki ngiliz V lilii, Yakub Han daha fazla desteklemee lzum olmadn zira o cihetten ken dilerine bir tehlikenin gelemeyeceini savunurken, ngi liz Hriciye Vekleti ve Yakub Han ziyaret etmi olan Sir David Gorsyth, ngilterenin Pekin bykelisi Wade, Dou Trkistann desteklenmesini ve istiklalinin korunmas tezini savunuyorlard.35
SYASET

Bu tehlikeli gelimeler zerine Yakub Han, Osmanh elilik heyeti bakan Murad Efendinin yanna Seyid Yakub Han Treyi vererek, hem stanbuldan yeni silh ve asker uzman talebinde bulunmak, hem de Osmanl Devleti vastasyla d destek salamak iin stanbula gnderdi. stanbula geliinde Kgar elisine yaplan tav siye ngilterenin desteini salamak ve Rusya ile de iyi mnsebetler kurulmas eklinde id i.36 Bunun zerine Seyyid Yakub Efendi, lkesinin istikllini muhafaza et mek iin gerekli mttefikler bulmak midiyle stanbul Petersburg ve Londra arasnda mekik dokurcasna kotur maya balad. Petersburgda Osmanl sefirinin de yardm ile lkesinin dostane niyetlerini ar hkmetine anlatan Seyyid Yakub oradan Londra ya geerek ngilizlerin des teini salamaya alt. Londraya varnda gayet iyi kar lanan Kgar elisi, bilhassa Yakub Han sefir olarak iki defa ziyret etmi olan Forsythn ve o sralar lkesinde olan ngilterenin in sefiri W adein desteini grmtr. Fakat, Hindistan ve Uzak Dou ileriyle grevli Vekle tin (Ministry of India) iddetli muhalefeti yznden, n giliz hriciyesi de fikir deitirince, Forsyth ile Wadein, Kgar desteklemeleri tesirli olamamtr. Bunun zeri ne Forsyth ile Wade, Hriciye Vekili Lord Derbyi ikna ederek, kendilerinin Kgar ile in arasnda arabuluculuk yapmasn salamlardr. Bu iki ngiliz diplomatnn gayretleri ile Seyyid Yakub Efendi, inin Londra sefiri Kuo ile birka defa grm ise de, in elisine hk metinin tviz vermemesi hususundaki direktifi yznden bir netice elde edememitir.37 W adein P ekine dnmesin den sonra ngilizler, in bakentinde Kgar ile in ara snda bir sulh tem inine almlar ise de, in babakan Sulh grmeleri ancak General Tso vastasiyle olabilir diyerek bu teebbs de neticesiz brakmtr.38 Bu arada son hazrlklarn tamamlayan General Tso, 1876 sonbaharnda ileri harekta balayarak, 5 Ekimde Urumiyi ve 6 Kasmda da Manas ald ve do u Trkistan snrlarna resmen girdi. H zla ilerleyen in igal kuvvetlerini durdurmak maksadiyle Yakub Han, snr blgesindeki stratejik nemi byk olan tur fan, Tahtasun ve Divanc kalelerine yeni kuvvetler ev ketti. Kumandanlarndan Hakim Han T reyi Turfana ve kendi kk olu Hak-Kulu Beyi de Tahtasuna t yin ederek, kendisi ana kuvvetlerin banda Koralayan
O SM A N LI

ilerledi.39 1876-77 k kanlmaz hle gelen bu harbi bir mddet erteledi ise de, sava 1877 baharnda in kuvvetlerinin n hareketlerle 18 Nisanda Divancy ve 16 M aysda da Turfan igaliyle fiilen balad.40 Gven dii kumandan Hakim Han Tre ile olunun in kuv vetleri karsnda tutunamamalar Yakub Han son dere ce zmtr. nat mstevliyle bizzat hesaplamak iin esas kuvvetlerinin banda ilerlemeye hazrlanrken nden rahatszlanan Yakub Han, birka saat sonra beklen medik bir ekilde vefat etmitir. Yakubhann bu n l m, Kgarn m stakil kalma ansn da yok etmitir. Yakub Hann Dou Trkistanda bizzat byk kahramanl ve enerjisi ile kurduu, Trk ve ngiliz yardm laryla gelitirdii Kgar Devleti, onun lm ile tam bir kemeke iine dmtr. Hak-Kulu, Ha kim Han T reyi Korala vlisi tyin ettikten sonra baba snn nn Kgara gtrrken kardei Beg-Kulu tara fndan Aksu yaknlarnda pusuya drlerek ldrl mtr. Beg-Kulu kendisini Kgar hkimi iln etmesi ne Ramen, Hoten vlisi Niyaz Begin istikllini iln et mesine mni olamamtr. Bylece, Kgarda dramatik bir iin harb balam oluyordu. Beg-Kulu, byk mc deleler ve kayplardan sonra, nce kardeinin ldrlme sinden dolay kendisine kar isyan eden Hakim Han T reyi ve sonra da Niyaz Begi malp edip memleketi paralamaktan kurtard ise de, in igal kuvvetlerine kar koyacak bir kuvveti de kalmad.41 Beg-Kulu, i harbi bitirir bitirmez Hindistan ngi liz Vliliinden cilen madd-manev yardm ve inliler le sulh yapabilmesi iin arabuluculuk yapmalar ricasn da bulundu. Ancak, hi kimseden bir cevap alamad.42 Bu ise, Beg-Kuluyu byk bir m itsizlie drd. in kuvvetleri ilerledike m itsizlii artan BegKulu, nihayet Kgar mdafaa eden kuvvetlerinin de dalmas zerine, aresizlik iinde memleketini terk ederek Ruslara snmak mecburiyetinde kalm tr kar larnda rakip kalmayan in kuvvetleri ise, 16 Aralk 1877de Kgar: kolayca zaptetti. 16 Mart 1878de Peking Gazettesi btn Dou Trkistann igal edilerek in hkimiyetine sokulduunu iln etti.43 Dou Trkistan Trklerinin, Yakub Han nderli inde bin bir glklerle kurduklar Kgar Devletinin, Yakub Hann lmnden sonra ortaya kan mansz bir
SY A SIT

i harb sonunda paralanmas ve mdafaa edilmeksizin in kontrolne gemesi herkesi olduu gib i inlileri da hi artm idi. Bilhire stanbula gelen Yakub Hann emektar elisi Seyyid Yakub Han Tre, bir takrir ile Sul tan Abdihamide mracaat ederek, Kgar Devletinin Osmanl idaresine tbi bir lke olduunu ve in istils nn protesto edilmesini veya in hkmetine bavurarak

in kuvvetlerinin geri ekilmesi iin tavassutlarn rica etm itir.44 Fakat 93 H arbinde yni 1877-78 harbinde Ruslara yenilen Osmanl Devleti perian bir durum da ol duu iin Kgar elisinin ricalarna mspet bir cevap verememitir. Bu hdiseden sonra, Osmanl Devleti ile Dou Trkistan arasndaki mnsebetlerin olduka za yfladn ve bir mddet sonra da kesildiini grmekteyiz.

Tafsilt iin bkz., M. Saray, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti le Trkis

22

1291 ylnda memuren Kgara gnderilen Yzba A li Kzm Efend inin lyihas. Y ldz Esas Evrak, Ksm 33, Evrak 1481, Z a r f 73, Karton

tan Hanlklar arndaki Siyasi Mnasebetler 1775-1875, TTK, Ankara


1994, s. 29-100. 2 Tafsilat iin bkz., M. Saray Dou Trkistan Trkleri Tarihi, I, stanbul 1997, s. 173-197. 3 Tafsilat iin bkz., M. Saray, Afanistan ve Trkler, 2. Bask, stanbul 1997, s., 48-140. 4 5 M. Sara, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti le Trkistan ..., s. 48-58. M. Saray, Rus igali De>rinde Osmanl Devleti le Trkistan..., s. 73-83. M. Saray, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti le Trkistan..., s. 36-40. Mesned-i celii-i sadaret uzm aya Buhara sefiri Abdlhay Efendi ve m ukad demce Buhra'ya sefaret giden eyh Sleym an Efendi tarafndan gnderi len tahriratn tercmesidir, 20 Zilhicce 1288 (8 ubat 1872) rade, H ari ciye, Nr. 15065, Lef 1. 31 32 33 27 28 29 23 24 25 26

B.A., rde, M riciye , nrl. 15546 ve 15524. B.A., rde, D h iliye, nr. 49650 ve A li Kzm E fendinin lyihas... A li Kzm Efendinin lyihas... B.A., Arze, rde, D ah iliye , nr. 49054. Ayn vesika ve rde, M riciye, nrl., 15817 ve 16526. B eulger ; T he L ife ofYakoob B eg, s. 220-224. Kgar em ri Yakub Han, hazretleri tarafndan irsal olunan nmenin sret- tercmesi, B.A., rde, D hiliye, nr. 49054.

6
7

30

Kuropatkin, K ashgharia, s. 214-220; M . A tf, K gar T arihi, stanbul, 1300, s. 399-401. B.A. Arze, rde, M eclis-i M ahsus, nr. 2343. B.A, rde, M eclis-i M ahsus, Nr. 2343, Lef 1. W.L. Bales, Tso T sung-tang, Shanghai, 1977, s. 325; W en-djang Chu, The M eslem Rebellien in N orthwest C hhina 1862-1878 , Paris, 1966, s. 136-48

8
9 10

Sadrazamam tezkiresi, rade, Hariciye, Nr, 15225, lef 1. D. Bouiger, The Life ofYakoob B eg, London, 1878, s. 193. A. Vambery, Central Asia and the Anglo-Russian Question, London, 1874, s. 299-

34

Fraser to Derby, Peking, nr. 180, October 8 ,1 8 7 6 ve Nevember 16, Telegram and nr. 211, Nevember 1 6 ,1 8 7 7 , F.O.17/825, Londra.

11 12 13 14 15 16 17

Bouiger, The L ife ofYakoob B eg, s. 77. 35 D. Bouiger, C entral Asian P ortraits , London, 1880, s. 103. 36 Bouiger, The L ife o f Yakoob B eg, s. 86. Bouiger, ayn. esr., s. 87. Bouiger, ayn esr., s. 115-118. Kuropatkin, A. N ., K ashgharia , ng. tere. K alkta, 1882, s. 165-179V.G. Kierman, Kashghar and the polities of Central A sia, Cambridge M isterica lJou rn a l , II/3 (1955), s. 324-25; L. E. Frechtling, "Angle-Russiar R ivalry in Eastem Turkestan, 1863-188 V, Jou rnal o f R eyal Oentral At san Seciety, Vel. XXVI (1939), s. 178-79. 39 40 41 42 38 37 M akam- nezaret-i celile-i hriciyeye 29 Eyll 1876 tarihli Petersburg se fareti seniyyesinden varid olan tahriratn tercmesidir. H riciye A rivi, S i y a s D osyalar (Ecnebi D efterler-R usya) II. Wade to Derby, Londra, M ay 2 4 ,2 6 1877; W ade te Derby, J u ly 12, y 877; Derby te Rue, J u ly 2 3 ,1 8 7 7 ; Wade to Derby, J u ly 2 5 ,1 8 7 7 , F.0.171825. Foreign Office te Fraser, Lodra, nr. 9, A ugust 3, 1877; Franser to Derby, September 23, 1877, F.0.171825. London . K uropatkin, K ashgharia , s. 246. ayn yer. K uropatkin, Kashgharia, s. 250-52: A li Kzm Efendinin lyihas... K urepatkin, ayn. esr. s. 253. Fraser to Derby, Peking, nr. 50, March 16, 1878, F.O.17/825, London. Kgara dair Seyyid Yakub Efendinin 1297 tarihli arzesi, Y ldz Esas Ev rak. Ksm 33, Evrak 1638, Z a r f 73, Karton 91. Inda Office to Feregn Office, A pril 10, 1877, F.O.17/825.

18

Kgar H kim i Yakub H ann 1289 tarihli farsa azesi, Babakanlk Ar

ivi, rade, Hriciye, nr. 15524, Lev. 2.


19 20 21 B.A. rre, D hiliye, nr. 46454. rde, D hiyile, N rl. 46753 ve 46454. B.A., rde, D hiliye, nr. 49054.

43 44

O SM A N L I H g j i SYASET

TRKSTAN'DA OSMANLITRAN REKABET


YRD. DO . DR. ABDULLAH G N DO D U
A N K A R A N V E R ST E S D L VE T A R H -C O R A F Y A FAK LTES

smanl Devletinin uluslararas ilikileri sz konusu olduunda daha ok bu, d politika kavram ierisinde alglanp deerlendirilmek te, yalnzca Osmanl Devletinin uluslararas evreye kar davran ile bu davrann hangi artlar altnda olutu rulduu hususu zerinde durulmaktadr. Oysa Osmanl Devletinin uluslararas ilikilerinin bir de uluslararas politika boyutu vardr. Bir bilim dal olarak uluslarara s politikann esas konusu, uluslararas siyasal sorunlarn gzlemlenmesi ve zmlenmesi ile, bunlarn anlatlma s ve bu konuda tahminler yaplmas iin kuramlarn, ya da modellerin gelitirilm esidir.1 Yani, Osmanl Devle t inin d davranlarna kar dier devletlerin tutum la rnn ve tepkilerinin incelenmesi gerekir. Bu da genel olarak Osmanl Devletinin iinde bulunduu iki veya daha fazla devlet arasndaki iliki srecinin karlkl ele alnmas demektir. Ancak, Uluslararas politika kavram Batnn yaa d tarihsel sre esas alnarak oluturulduu iin Osmanl Devletinin uzun asrlar boyunca kurduu ilikile rinin, zellikle de Bat dndaki devletlerle olanlarnn, uluslararas politika bakmndan deerlendirimeye muh ta bir konu olduunu burada belirtmekte yarar vardr. Bu husus, Osmanl Devletinin Trkistanla olan ilikile ri iin de byledir. Biz bu yazmzda 16. yzyln sonlarna doru, Osmanl Devletinin Trkistana ilgisinin younlat bir dnemdeki ilikilerini, uluslararas politika bakmndan deerlendirmeye alacaz. 16. yzyl, tarihimizde toplumsal bnyemizi siyas, din ve kltrel bakmlardan derinden etkileyen krlm a larn yaand bir yzyl olmutur. Safev devletinin or taya k ile balayan sre ierisinde Osmanllarn SaOSM AN LI

fevler ile giritii rekabet, bu krlm alarn nedenlerinin banda gelir. Yzyl aan bir srece yaylan bu rekabet Osmanllarn siyas, m al, asker ve ideolojik ncelikleri nin belirlenmesinde byk oranda etkili olmutur. Safevliin nfuz alanndan kmak iin Osmanllar kendile rini daha koyu bir Snn anlaya itilm i buldular. Safev liin dayand siyasi ve ideolojik temeller Osmanl l kesinde olduu kadar Trkistanda da bir ihtilf kayna olmutu. Hatta Osmanllar, Safevlere kar yrttkleri ideolojik mcadelede iilie dman olan Trkistan ule masnn maddi ve manevi desteinden byk oranda ya rarlandlar.2 Ayrca, zbeklerin Safevler ile olan siyas rekabetleri hem OsmanlIlardan daha erken balam ve hem de daha ykc olmutu. Safev devletinin kuruluuyla birlikte, ah smail ile Trkistanda hakimiyeti henz ele alm olan eybak Han, Horasan zerinde etin bir mcdeleye giritiler. ah smailin, iilii siyasallatrarak btn faaliyetlerini bu temel zerine kurmasna karlk, Trkistanda iili e kar mcadeleyi yrten Hacegn diye adlandrlan Nak tarikatna mensup olan eybak Han da Snnliin koruyuculuuna soyundu. Aslnda temelde siyasal ne denlere dayanan bu mcadele, grnte bir mefkre mcadelesi ekline dnmtr. Sz konusu siyasal mca deleden galip kan ise ah smail olmutur. eybak Hann 1510 ylnda Mervdeki feci akbeti ardndan ah smail, Horasan ve Hrezmi aldktan baka hkim iyeti ni Maverannehire kadar uzatmtr. Ancak Trkistan halkna daha yakn olan zbekler, Det-i Kpaktan al dklar takviye kuvvetlerle Maverannehir ve Hrezmde tekrar hkimiyet kurmay baardlar. Horasan blgesi ise zbekler ve Safevler arasnda srekli bir mcadele alan olarak kalmtr.3 Osmanllarn bu mcadeleye karma
I SYASET

lar dengeleri deitirm i, Maverannehir ve Hrezmde teekkl etmi olan hanlklar, ah sm ailin aldran ye nilgisinden sonra durum larn salam latrarak savunma konumundan saldr konumuna gemilerdir. Ancak, Safevliin Osmanh lkesi zerindeki etkisi Trkistandakinden farkl idi. Trkistanda haric bir dman olarak grlen Safevlik Osmanl lkesinde yn lendirebilecei kendisine bal sempatizanlara sahip ol duu iin ayn zamanda dah il bir tehdit idi. Bu neden le iki devlet arasnda mcadeleler ve savalar eksik olma mtr. Osmanl-ran savalarnda en nemli etken ola rak, tarihi kklere dayanan Snn-i ekimesinin zel likle Anadoluda siyasal ve toplumsal bar bozucu yn ne karldnda Osmanh D evletinin rana dmanca bir tutum taknmasnda bir nefis mdafaasnn sz konu su olduunu sylemek mm kndr.4 Ancak bu grn tek bana ok geni zaman d ili mine yaylan Osmanl-ran rekabetini aklam aya yetme yecei aktr. Buna ek olarak Braudel tarafndan ortaya atlan ve Osmanllarn bilhassa III. Murad andaki Ha zar denizi kylar ve Tebrize ynelik seferlerinin, Asya ilerinden gelen nemli ticaret yollarnn mahrem ve transit noktalarn ele geirm ek amacn tad yolun daki grn nemle zikretm ek gerekir.5 Bylece Osmanllar, Hazar D enizine bir donanma ile hkim olarak Trkistandan gelen ticaret ve Hac yollarn denetim al tnda tutacaklard. H atta Osmanllarn Hazar Denizinde bir donanmaya ek olarak Bahr-i Kolzum K apudanl kurmalar bu amaca ynelikti.6 Aslnda Osmanllarn S vey Kanal, ve Don-Volga Kanal projeleri yannda Ej derhan ve ran seferlerini zenginliklerinin kayna olan Dou-Bat ticaretinin gzerghnn giderek gney de nizlerine kaymas karsnda eski yollar verim li ve eko nomik hle getirm eye ynelik ortak bir amala da ak lamak mmkndr. Ayrca Osmanl ran rekabetinin je opolitik deerlendirmelere de muhta olduunu belirt meliyiz. Yavuz Sultan Selim den balayarak Safevlik Osm anllar iin i ve d tehdit alglam asnda ncelikli bir yer igal etmi ve Osmanllarn ark siyasetinin balca gndem maddesini oluturmutur. Zaman zaman idde ti zayflamakla birlikte ypratc rekabet ve mcadele hep devam etmitir. Bu sre iinde her iki devlet btn imO SM A N U

kanlarn harekete geirmeye gayret etmi ve mcadele lerinde uluslararas politika ve diplomasiyi ilgilendirecek aralar da kullanm aktan geri durmamdr. 1578-1590 yllar arasnda oniki yl sren Osmanl-ran savalar ik i devlet arasndaki rekabetin ve mca delenin en etin olduu dnemdir. Bu sava dneminin ncesinde ran byk bir siyasal alkant iindeydi. 1576 ylnda randa istikrar temsil eden ah Tahmasb 44 y l lk saltanatnn ardndan katledilm iti. randa iktidar paylaan Trkmen, erke, Grc ve Krt kabilelerinin mcadelesi kzm , g odaklarnn arzusuna b al ola rak ran tahtnda birbiri ardnca hkmdarlar gelip g it meye balamt. Bu srada Osmanl tahtnda ise devlet ileriyle uramaktan holanmayan III. Murad bulunu yordu. Sokullu Mehmed P aann yitirm ekte olduu ik tidarn ele geirmek iin vezirler arasnda kyasya reka bet vard. rann iinde bulunduu g durum, bu ik ti dar heveslilerine kendilerini gstermek iin uygun bir ortam olarak grnm ekteydi.7 Osmanllarn bu ekilde Akdenize srtlarn dnerek D ouya ynelmeleri, Bra udel tarafndan, Trklern zenginliklerinin tarihsel k keni olan Asyaya dn olarak alglanm aktadr.8 Os manlIlarn hem bu zenginlie ulam alar ve hem de da h il ve haric gailesi olan Safevleri etkisizletirm eleri iin sava makinasndan baka kullanabilecekleri ulusla raras politikann ve diplomasinin aralarna da sahip du rumdaydlar. Bunlarn en nemlisi, Safevlere kar onla r doudan sktrabilecek gte grdkleri Buhara H anl ile birlikte hareket etm ekti. Buhara H anl za ten Yavuz Sultan Selim in aldran Zaferinden hemen sonra Safevlere kar Osmanllar ile ib irlii ierisinde id i.9 im di ise Buhara H an lnda iktidar, bu ib irlii ni askeri bir ittifaka dntrmeye hazr, Safev kartl bakmndan da Osmanh hkmdarndan daha ileri durum daki II. Abdullah Han elinde bulunduruyordu. Orta Asyal fatihlerin son halkas olan II. Abdullah Han, hkm darlk yeteneklerini ilk defa 1551 de babas skendere ait olan Kerminada gsterme frsat bulm u, uzun mcadelelerden sonra 15 57de Buharay ele gei rip, buray kendine bakent semitir. 1 5 6 lde babas s kenderi zbeklere han setirmekle birlikte iktidarn gerek sahibi kendisi idi. K anl savalardan sonra, 1567de Mervi, 1571de Andhud ve ibirgan, 1572de
SYASET

Tirmiz ve Belhi, 1578de Semerkand ertesi yl ise Ta kenti Buhara tahtna boyun edirdi. 1583 ylnda baba snn lmnden sonra ise hanl resmen ele alm tr.10 II.

yetleri srasnda, irvan muhafazasnda gnll olarak kalmaa talip olanlardan biri olmu ve bu hizmeti kar lnda kendisine Harput Sancak Beylii tevcih edilmi

tir.15 Yine Osman Paann irvan mdafaas boyunca Abdullah Hann daha Trkistanda hkimiyet hizmete devam etmi, ardndan Kaytas Beyin yerine kurma mcadeleleri ierisindeyken kafasnda OsmanlIla rn ve zbeklerin ortak dman olan Safevlerin ortadan kaldrlmas iin, ayr ayr blgelerden ayn anda Safev lkesine hcuma geilmesini salanmasna ynelik bir stratejik plana sahip bulunduunu gsteren belirtiler vardr. Nitekim, II. Abdullah Han, 1571 ylnda II. Sul tan Selime yazd mektubunda Osmanllar Safevlere kar kkrtmaktayd.11 Fakat, Osmanllarn buna ceva b onun istedii gibi olmayacaktr.12 Abdullah Hann uzun zamandr bekledii ittifak artlan, ancak Osmanllar'n 1578de rana sefer amas ile ortaya kmtr. Bu kez istekli olan Osmanl taraf idi. zellikle zdemirolu Osman Paann amahda yrtt harekt srasnda Krm Han Adil Giray Hann Safevlerin eline esir dmesinden sonra Osmanllar, Abdullah Han ile tam bir asker ittifakn yolunu aramaya baladlar.13 Fakat bu sralar Abdullah Han Tr kistanda nemli fetih ileriyle urat iin OsmanlIla rn bu taleplerini yerine getirebilecek durumda deildi. Ancak 1582 ylnn sonlarna doru, Trkistandaki fetih faaliyetlerini bitirdikten sonra Abdullah Han bu ortak stratejinin uygulanmas iin hazr hle gelmitir. Nite kim Sinan Paann ran serdarl zamannda OsmanlI larn Horasana inmee hazrlanan zbek faktrn y rttkleri bar grmelerinde Safevlere kar bir bask unsuru olarak kullandklarn gryoruz. Buna gre, eer bar artlan kabul edilme2se Abdullah Han ile or taklaa hareket edilerek Kzlba lkesinin tamamen feth olunmas ynndeki Osmanl plan devreye sokulacak t.14 Her ne kadar Abdullah Han bu plan iin uygun ve hazr olsa bile yine de onun tevik ve ikna edilmesi gere kiyordu. Abdullah Han Osmanllar ile tam bir asker ittifak iin ikna etmek ve bu ittifakn detaylandrlmas hususunda Piyale Paann byk aba ve becerileri ol mutur. zdemirolu Osman Paann gvenilir bir brok rat olan Piyle Paa, muhtemelen Osman Paann Di yarbekir Beylerbeylii esnasnda onun gvenini kazan m olmaldr. Osman Paann irvan blgesindeki faaliO SM AN LI

Ere Beylerbeyisi tayin olunarak o srada sefere itirak eden Krm Han Adil Giray Hann maiyyetlerine me mur edilmitir (1578). amah muhasarasnda Krm Han Adil Giray Hanla beraber Safevlerin eline esir dm olan Piyale Paa, gtrld Kazvinden Se merkanda kamay baarm ve Abdullah Hann elisi ile 990 Rebilevveli evastnda (1582) stanbula vasl olmutur.16 Bu ekilde Abdullah Han ile yaknlk kurmu oldu u anlalan Piyle Paa, ayn zamanda ran meselesini iyi bilen bir brokrat olarak Osmanllar iin hayatiyet arzeden Buhara Hanl ile ilikiler konusunda giderek k ilit bir isim hline gelecektir. Bunun sonucunda onu, daha sonra Abdullah Han Osmanllarla asker bir itti faka ikna etmekle grevlendirilmi bir eli olarak gr yoruz. 1587 ylndan nce muhtemelen 1586da gerek lemi olan bu elilik grevinin konusu sadece ran he def alan bir asker ittifakla snrl deildi. Osmanllarn Aa dil boyunda yrtecekleri faaliyetleri ve kincisi dnlen Ejderhan seferi gibi konularn da grlecek olmas dolaysyla ayn zamanda Ruslar da hedef almak tayd.17 Onun sz konusu elilik grevinde byk aba ve beceri gstermi olduu anlalyor. Zira, Piyale Paa, elilii ve Osmanl-Buhara Hanl itttifakndaki baar s karlnda dndkten sonra 1587 ylnda kinci Ej derhan seferine serdar tayin edilmi18 bu seferden vazge ilmesi19 ardndan 996 h./l 588de Ahmed Paa yerine Rakka Beylerbeylii ile dllendirilmiir.20 Ayrca Ab dullah Han da Sultan III. M urada yazd mektubunda zellikle eliniz Piyle Paann bizi Kzlba memleke tini istil etmeye tevik ve tahrik ettii gnden beri biz bu hususa daha da fazla nem vermeye baladk ifadesiy le Piyle Paann ittifakn gereklemesindeki katksn aka belirtir.21 Piyle Paann yerine getirdii bu elilik grevi ile ilg ili olarak ecere-i Trkte de ok nemli bilgiler var dr. Abdullah Hann Hrezme olan ikinci seferinin ne denleri zikredilirken; Safevleri ortadan kaldrmak husuSYASET

sunda Abdullah Hana gnderilmi olan Osmanh elisi Piyale Paann dnnde rgente Hrezm ibnleri ehzadelerinden Hacim H ann olu Muhammed bra him Sultan tarafndan soyulmas gsterilir.22 Abdullah Han, kendisine ok nemli grevle gelm i olan bu deer li elinin soyulmasna ok kzm ve daha sonra dzenle yecei seferle Hrezmlileri cezalandrmak istemitir. Hrezm ve Buharada kurulmu olan zbek hane danlar Cengizin olu Cucinin beinci olu ibn Han soyundan gelm i olmalarna ramen ik i hanedan arasn daki rekabet ve mcdele hi bir zaman eksik olmam tr. Buhara zbekleri iban Han sllesinin yasal varisi olarak hep kendilerini grm olmalarna karn Hrezm zbekleri ise buna srekli direnmilerdir. Osmanllarn zbekleri bir blok hlinde Safevlere kar tutm a gayret lerine kar Safevler de bu bloku paralayarak ik i zbek hanedan arasndaki ihtilf krklemeyi kendi siyasal karlarna uygun buldular. Hrezm zbekleri hkim iyeti ele aldklar 1512den balayarak Osmanllar ile iyi ili kiler ierisinde olmaya gayret etmilerdir. Hatta, Buharal soydalar gib i, Ruslarn ve Safevlerin kapatt Ha zar ve Karadeniz yolunun almas hususunda stanbula sk sk bavuruyorlard.25 Yine, 1569 ylndaki akim ka lan Birinci Ejderhan Seferi ncesinde Hrezm han Ha cim Hann sefer almas ynndeki mracaat Osmanl Bblisince dikkte alnm t.24 Hrezm ehzadeleri iin de rann elinde bulunan Horasana yam a aknlar dzenlemek kendilerini gstermek iin bir frsat olarak grlmekteydi. Buna ramen gl muarzlar Buhara zbeklerinin basklarnn artt zamanlarda ise Hrezmliler iin Safevler doal bir m ttefik olmaktayd. Aslnda Osmanl-ran rekbeti Trkistanda ge mite de benzer ekilde bir Buhara-Hrezm ekimesi eklinde u vermiti. Bunda rann Dou snrnda Os
m anlIlarla mttefik durumdaki birleik zbek unsurunu

mi olan Ubeydullah Han (1533-1539) bulunuyordu. Buharadaki akrabalar ile ayn izgide hareket eden H rezm ibanileri sk sk Horasana yama aknlarna k maktaydlar. Safevler Osmanllarn ta Yavuz Sultan Se lim zamanndan beri Buhara H anl ile kendilerine kar ibirlii ierisinde olmalar karsnda bilhassa ah Tahmasb zamannda (1524-1576) Avrupada Osmanllar aleyhine m ttefik aray ierisinde oldular. Douda ise ah Tahmasb, Horasana srekli yam a aknlar yapan Hrezm ibanilerini baz diplom atik manevralar yapa rak, bu iki zbek devletinin ittifakn bozmay ve Hrizm lileri kendi tarafna ekmeyi dnd.25 Bunun iin ittifakn zayf aya durumundaki Hrezm zbeklerinin bandaki Bucua Hana eli gnderip kzyla evlenmek yoluyla Osmanllarn douda kendi aleyhlerine olutur duklar bloku krm aya alt. Osmanl-Buhara ittifakna kar Hrezmlileri yanma almak suretiyle yeni bir kar ittifakla kma fikri ah Tahmasb tarafndan ilk defa ha yata geirilm ekle birlikte, 15 87de babas Hdabendein yerine geen ah Abbas tarafndan yeniden d nld anlalyor. Muhtemelen ah Abbas daha Hora san v alili i esnasnda bu kar ittifak dnm olm al dr. Zira Horasan blgesi Hrezm zbekleri ile rann ilikide olduu snr blgesi idi. te Piyale Paann yu karda szn ettiim iz Hrezmde soyulmas hadisesi de bu ittifakn bir neticesi olmaldr. Buna karlk Ab dullah Han, Hrezme defa sefer dzenlemitir. Piyale Paa tarafmdan kotarlan Osmanl-Buhara it tifak 1588den itibaren meyvelerini vermeye balam tr. Ferhat Paann ikinci serdarl dneminde Karaba ve Gence harakt srasnda Abdullah Han da rana kar taarruza geerek H erat zabdetti (1588). O lu Abdlmmin de Mehed ve civarn ald (1589). lke ierisin de de karklklar hat safhaya varm t. Bu zbek taar ruzu ile iki ate arasnda kalan Safevler ittifakn bir ka nadn devre d brakmak iin derhal O sm anllarla ba r isteinde bulundular. Bu srada ran tahtnda bulunan ah Abbas, kardei Hamza Mirzann olu Haydar Mrzay maiyyetinde Erdebil valisi Ustaclu Mehdi Kulu Han olduu halde bir sefaret heyetiyle Serdar Ferhat Paaya gnderdi ve o da bunlar alarak muzaffer bir ekil de stanbula girdi. ranla harbe son veren bar 21 Mart 1590da stanbulda imzaland. Buna gre, Tebriz ehri
I SYASET

paralama siyaseti byk oranda etkili olmutur. Bunun gerei olarak ran, Buhara-Hrezm ikilemesini kendi si yasal karlar iin derinletirmeyi uygun grmtr. Bu nu ilk dnen ve hayata geiren ah Tahmasbdr. Onun hkmdarlnn ilk zamanlarnda, aralarnda Mehedin de bulunduu Horasann byk bir ksm zbeklerin eline gemiti. Bu devirde Buhara tahtnda Safevlere kar bilhassa Horasana dzenledii saldrlarla nlenO SM A N U

ile Azerbaycann Tebriz mntkas Karaba, Gence, Kars, Tiflis, ehrizur, Nihavend, Luristan taraflar Os manlIlarda kald. Ayrca Haydar Mirza rehin olarak s tanbulda alkonuldu.26 Bu barn sonucunda her ne kadar zbeklerin Safevlerden aldklar yerlerin ellerinde kalmas kabul ettiril mi olsa da bu zbekleri tatmin etmi grnmyordu. Osmanllar, zbeklerle yaplan ittifakn hedefini bu k t kavmin (Safevlerin) elinde bulunan btn memleket lerin fethedilmesi ve iki tarafn ibirlii sayesinde bu k t kavmi ortadan kaldrmak olarak taahht ettikleri hlde neden zbekleri yar yolda brakmlard? Abdul lah Han, bar ncesinde Osmanllarn ittifakn bu niha amacndan caymakta olduklarn hissettii iin st ste iki eli (Hseyin Bey d ve Dost Muhammed Bahadr) gndererek ittifakn nih hedefinin gereklemesi yo lunda Osmanllar tahrik ve tazyik etmek istemi ve itti fakn takviyesini talep etmitir.27 Fakat Osmanllar z bekleri oyalayarak ancak bartan sonra cevap vermiler dir. III. Muraddan Abdullah Hana giden mektupta; Acem ahnn durumdan korkarak musalaha yolunu tu tup af ve aman istedii, biraderzadesini rehin olarak gn derdii, kt adetlerini brakarak itaat ettii ve imdiye kadar fethedilen yerlerin elde kalmasna raz olduu bil dirilirken,28 Serdar Ferhat Paann mektubunda ise mt tefiklerini teskin etmek iin ah size kar hi bir hare kette bulunmayacak ve fethettiiniz yerler elinizde kala cak. Eer o bu yerleri geri almak iin asker gnderirse it tifak artlarnn geerli olaca padiahmzla ok sk mnasebetleriniz olduundan size kar kan bize de itaatsizlik etmi olacaktr. Bu taraftan size her trl yar dm gnderilecektir eklinde aklama yapmak gerei duyulmutur.29 Bu aklamalar tabii olarak Abdullah Han tatmin etmi grnmyordu. Hatta o, 1598 ylnda lmne kadar Osmanllarla birlikte hareket ederek ran payla ma umudunu scak tutmutur. Nitekim Abdullah Han, Safevlerin mttefiki olan Hrezm zbekleri zerine 1002 (1594)de yapt seferini ittifak artlarnn devam etmesi konusundaki istekliliinin bir gstergesi olarak sunmak istemitir. Erta adndaki bir elisi vastasyla III. Murada gnderdii namesinde; Hrezm hkmda r Hacm Hann zerine byk bir ordu ile varlp otuz
OSMANLI

kalesinin alnd, Hacm Hann bir ka neferiyle ancak cann kurtarp ah Abbasa snd bildirilmitir.30 Hana yazlan cevab namede ise yine daha nceki yaz malarda vurgulanan ranla yaplan barn gerekeleri nin zikredilmesi31 Abdullah Hann rana kar ittifakta srar etmi olduunu gstermektedir. Fakat Osmanllar ran ile bar korumakta kararl grnyorlard. Hatta, bu esnada patlak veren Gilan meselesi bile bar bozamaya yetmeyecek, aksine Osmanl-Buhara ilikisinde atlaa neden olacaktr.32 Daha sonra, Abdullah Han, bir kez daha eli gndermitir. III. Muradn lm ve III. Mehmedin tahta geiini tebrik etmek maksadyla Hac kafilesiyle gnderdii elilik heyeti Piyle Paann ba na geldii biimde Hrezm zbekleri tarafndan soyul mas zerine Abdullah Han, Hrezme bir sefer daha d zenlemitir.33 Elilik heyeti ise gecikmeyle evast-i Receb 1006da (1598) grevini yerine getirebilmitir.34 Osmanllarn balangtaki ittifak taahhtlerinden dnerek ranla bar yapmalarnda, ran savalarnn her ynden ypratcl ve Batda Avusturya ile barn bo zulmas gibi bilinen nedenlerin yannda iki husus ze rinde durmakta yarar vardr. Birincisi Osmanllarn 1578-1590 yllarnda yrttkleri ran seferlerini, Ej derhan Seferi, dil nehri boyundaki faaliyetleri ve Kuzey Kafkasya ve Hazar denizindeki egemenlik kurma gayret leri ile bir btn olarak dndkleridir.35 rann yarat t i ve d tehditlerin ortadan kaldrlmas ve ykselen Rus tehtidinin engellenmesi olarak aklanabilecek aske r stratejik amaca ynelik niha Osmanl siyaseti36 kinci Ejderhan Seferinin sonusuz kalmas zerine tam olarak uygulanma ansn yitirmitir. Bylece i ve d artlarn zorlamas ile Osmanllar kazanl grdkleri bu bar antlamasn yapmlardr. kinci olarak dnlmesi ge reken husus ise, Safevlerin ortadan kaldrlmasndan sonra kendileri ile snr olacak daha da glenmi bir z bek Hanl ve fetih heveslisi Abdullah Hann, Osman lIlarn zihninde kinci bir Timur gailesi arm yap m olabileceidir. stanbul Antlamasnda zbeklerce fethedilen yer lerin ellerinde kalacana dair hkme ramen ah Abbas, zbekler aleyhine statkoyu bozma kararndayd. Bu es nada artk Safevlere kar Osmanl desteini kaybetmi olan Abdullah Han^ bir yandan da, olu Abdlmmin
I SYASET

ile yaad ih tilaf sebebiyle frsat bulan gebelerin kard karklar ile uramak zorundayd. ah Abbas, bar yoluyla O smanl-Buhara ittifakn paraladktan sonra zbeklere kar giderek*' stnlk salayp Abdul lah Hann 1598deki lmnden sonra Horasan blge sindeki kayplarn geri alacaktr. stanbul Antlama sn d aki zbekleri koruyan hkmler ortadan kalkm t. Ayn yl Abdullah H ann lm haberi bir ka ay gecik meyle tccarlar vastasyla B bliye ulatnda bir d nem Osmanl siyasetinin en nemli bir m uhatab gibi deil de sradan bir ark hkm darnn lm gib i alg-

land. Hatta, ah Abbas, Abdullah H ann lm ardn dan Horasan blgesindeki baarlarnn haberini bir eli lik heyetiyle, saygl bir slupla da olsa, Osm anllara b il dirmekte bir beis grmeyecektir.37 Bu tarihten sonra Osmanllar bir daha bu apta bir ittifak iinde olmadlar. Bunda, uluslararas politikann btn enstrmanlarn kullanabilecek glerini giderek kaybetmeleri kadar Abdullah Han gib i kararl ve m ukte dir bir partnere bir daha asla sahip olamamalar etkili olacaktr.

M. Gnlbol, U luslararas P olitika, (lk eler-K avram lar-K urum lar), Ankara, 1979, s. IV. 14 15 16 17

Buhara hakim i Abdullah H anla haberlemesi ve M ustafa Paa ile sefer hususunu mavere etmesi hakknda M him m e 38, 322 (26 R ebilhr). B. Ktkolu, a.g.e., s. 114ten naklen; Lokman, Zbdett-tevarih, 96b97a. B. K tkolu, a.g.e., 62. B. K tkolu, a.g.e., s. 83, 86 . 995 Evast- evvalde (Eyll 1587) kinci Ejderhan seferinin alm as hu susunda zbek Tatar Ham Abdullah Han ile birlikte Kk Nogay m irzasnn da m racaat sz konusu edilm itir ki (Selanik, a .g.e., s. 190191) bu da Piyle P aann eliliinde kararlatrlm olm aldr. Yine B yk N ogay m irzalarndan Urus Bey M irzaya hitaben yazlan nmede; Buhara han Abdullah Han eli gnderip, Ejderhan fethine yardm edil mesi hususundaki ricas zikredilm ekte ve Buharadan gelen Piyle Paann oraya sevk olunacak orduya serdar tayin olduu bildirilm ektedir. M himme 62, s. 105, sra no 231. 18 19 20 21 M himme D efteri No. 62., s. 103, Belge no 230, 231. Etrafl b ilg i iin bkz.: A. N im et K urat, Trkiye ve d il Boyu, Ankara, 1966, s. 161-167. Selanik Mustafa Efendi, T arih-i Selanik, hazrlayan Mehmet pirli, s tanbul, 1989 , s.' 198 . Rzaulhak-ah, a.g.e. Ekinden naklen; Mneat M ecm uas, s. 32a-34b. Piyle Paa Rakka Beylerbeyi olduktan sonra da, zbeklerle yrtlen grmeler, hep onun b ilgisi dahilinde gereklem i hatta, 1588 ylnda gelen Hac Bahadrkulu ve Baki H acdan oluan Abdullah H ann elilik heyetine Hasankeyf Sancakbeyi olan olu Mehmed Bey refakt etm itir. M himme 62, s. 253, 25 4, sra no 572, 576. 22 ecere-i Trk n Desmaison nerinde Sle ah eklinde yazlm olan bu isim kitabn Takent nerinde aka Payle Padah eklinde kaydedilm i tir. Ebulgazi, Piyale P aann H indistan zerinden y ld a Buharaya gel diin i, Abdullah H ann kendisine yaplan bu teklifi uygun bulduunu, elinin dnnde nce rgen yoluyla T rkm ene (M anglak) varp bu radan gem i ile Hazar zerinden o devirde Osmanl hkim iyetinde bulu nan irvana oradan da stanbula toplam drt aylk bir yolculuktan sonra ulalabilecei m idiyle yola km olduunu kaydeder. .T., s. 257 tez. 23 24 25 Krzolu, a .g .t, s. 268. M himm e Defteri 7, s. 985, sra no 2723. Audrey Burton, "Relations Between the Khanete of Bukhara and Otto man Turkey 1558-1702, n tem a tio n a lJou rn a l ofT urk ish Studies, 5, s. 8393; Mehmet Alpargu, Onaltnc Y zylda zbek H anlklar, Ankara, 1995, s. 87. 26 27 B. Ktkolu, a.g.e., s. 193-198; K rzolu, a.g.e,, s. 380-382. Rzaulhak-ah, a.g.e. Ekinden naklen; M neat M ecmuas, Esat Efendi Ktbhanesi, yazma no 3345, s. 32a-34b.

Bu dnemde T rkistanda iili e kar ideolojik m cadeleyi yrten Nakibendi tarikat ve bu tarikatn nde gelenlerinin giderek Osmanl l kesinde nfuz ve tibar kazandn gryoruz. M esel, 16 aban 994 (2 Austos 1586) tarihinde V ilyet-i Buharadan gelen ve tarik- Nakibendiyye ulularndan Takend eyh Ahmed Sadk hazretleri a zzu lvcd mbarek zt- erif olm an saadetl Padiah - lem penh hazret lerinden Sadrazam Siyvu Paa hazretlerine tezkire-i hmyn kup Azzn cenazesini tazm tekrm ile hazret- Eb Eyyb Ensrde defn idesiz dey fermn olunm an.. Selanik, a .g.e,, s. 173.

H. H. Howorth, H istory o f the M ongols, II/2, London, 1980, s. 706-707; Uzbekistan SSR Tarihi, Takent, 1958, s. 221-222.

Bu konuda etrafl bilg i iin bkz.: B ekir K tkolu, O smanl-ran S iyas M nasebetleri I (1578-1590), stanbul, 1962.

Fernand Braudel, Akdeniz ve Akmiz D nyas, II. C ilt, ev.: M. A li Klbay, stanbul, 1990, s. 347. M. F. K rzolu, Osm anllartn Kafk as-E llerin i F ethi (1451-1590), Ankara, 1993, s. 272.

6
7

Bekir K tkolu, a.g.e., s.14., . H. Uzunarl, Osmanlt Tarihi, Ankara, 1983,111/1, s. 54.

8
9

Braudel, a.g.e., s. 346. Rzaulhak-ah, O sm anllarn ark Siyaseti (1539-1658), A..D.T.C.F. Ba slm am Doktora Tezi, s. 158-162; A. G ndodu, T rkiye le Trk Dnyas Arasndaki M nasebetleri Tarih A rkapln, Yeni Trkiye D ergi si, S. 15, Ankara, M ays-Haziran 1997, s. 296-297.

10

H. H. Howorth, a.g.e., s. 73 3-7 38; W. Barthold, Abdullah b. skender mad, slm Ansiklopedisi, s. 34-35; M ehm et Sararay, Abdullah II mad. Trkiye D iyanet Vakf slm A nsiklopedisi, s. 104.

11

M ektupta K anun zamannda Safevlere kar ik i devlet arasndaki ibirli i vlmekte, ktlkleri sralanan Safevlere kar yardm istenm ekte ve II. Sultan Selim e bu konuda babas g ib i davranmas tavsiye edilmektedir. Rzaulhak-ah, a.g.e. Ekinden naklen; Sret-i M ektib-i H ulef ve Seltin, Topkap Saray Mzesi Ktb, Yazma No. Revan 1959, s. 835a-836a.

12

Sultan II. Selim cevab m ektubunda arlk l olarak K brsn fethi ve Ba tdaki faaliyetlerinden bahsetmekte, Abdullah H ann isteklerini ise kuru vaatlerle geitirm ektedir. Rzaulhak-ah, a.g.e, Ekinden naklen; Sret-i M ektib-i H ulef ve Seltin, Topkap Saray Mzesi K tb, Yazma No. Revan 1959, s. 836a-838b.

13

B. K tkolu, a.g.e., s. 9 9 -1 0 0 ,1 1 4 . dnt ndan naklen,; K rm Hanna ya zlan nme-i hm ayunda gnderdii Receb Aa vastasiyle serdrlk be rtnn irsl olunduu, acele D em irkapya hareket etm esi, Osman Paa ve
O SM A N L I

SYASET

28 29 30 31

Rzaulhak-ah, a.g.e. Ek'inden naklen; Mneat Mecmuas, Esat Efendi K tphanesi, Yazma no 3345, s. 21a-27a. Ferudun Bey, Mneat's-Seltin, II, s. 239Selanik, a.g.e., s. 350. Mektupta zetle; Adda (Erta olacak) Bahadr ile gnderdiiniz mektubu nuzda Hrezm kalelerinden en mhimi olan Vezir isimli kaleyi fethederek yirmi sultan esir alp kalede esir tutulan mslmanlar serbest brakm snz. Dier iler hakknda sefirinizden b ilgi edinilmesini iaret etmisiniz. Bu hususta kendisi tarafnzdan mhrlenmi bir defteri takdim etti. Def terde istenen top, at, katr, ve baz eyalardan baka iletilen her ey hakkn da bilgi edinmi bulunuyoruz. Biz dinin ykseltilmesi iin can ve mal fe da etmeyi en byk grev sayyoruz. Tahta ktmzdan beri cihadla ve diyar- arka saysz asker gndermekle megulz. Allahn yardm ile ir van, Nahcivan, Revan, Tebrizden baka Gence ve Berde vilyeti dahi feth olunmutur. Bundan sonra biz Erdebil ve Kazvn'i de fethetmeye niyetlen dik. Fakat, o zaman ah, memleketinin bsbtn elinden gideceini dndve akl yolunu seerek bar istedi. Bize kar samimiyetini ve itaati ni gstermek iin kardeinin olu Haydar M irzay yce derghmza gn derdi. Bizim kapmz arktan ve Garptan herkese aktr. Dostluk ve sa mimiyet gsterenlere daha ltufkr davranrz. Bu sebepten biz de ahn bar ricasn kabul ettik. Kar taraf bunu bozmadka biz de szmzde duracaz.. Rzaulhak-ah, a.g.e. Ekinden naklen; Mneat Mecmuas, Esat Efendi Ktbhanesi, Yazma no 3345, s. 21a-22b.

32

ah Abbasm tahtndan ettii Giln hkimi olan Ahmed Han, Evast- Zilkade 999da nce elisi araclyla Osmanl Devletine mracaat edip topraklarnn kurtarlmas karlnda tbi olmak istediini bildirmi fa kat ah Abbas ile htll ihtifafa sebeb bs olmasun denilerek geri evrildi. Daha sonra Ahmed Han irvan muhafazasnda olan Haan Paa vastasyla Osmanllara iltica etmi Osmanllar da yine ayn gerekeyle onu bir sre irvanda alkonulmutur. Ahmed Hann mlkn kurtar mak iin Abdullah Hana da benzer bir teklifle mracaat etmi olmas ah Abbasm elileri marifetiyle Osmanllara ihbar edilmi bu da OsmanlBuhara ilikilerinde souklua yol amtr. Selnik, a.g.e., s. 252, 255, 256, 2 6 7 ,2 7 1 ,2 9 5 , 299-300, 306, 309-311, 382. Hammer'in bu konu da Ahmed Han mlknden karann Abdullah Han olduu eklindeki izah yanltr. Hammer, Osmanlt D evleti Tarihi, 7, stanbul, 19S5, s. 2153.

33 34 35

Rzaulhak-ah, a.g.e. Ekinden naklen: Sar Abdullah Efendi, Dstutiil-in , Esat Efendi Ktbhanesi Yazma no 3332, s. 88a-90a. Selnik, a.g.e., s. 725-727. Nitekim, Sultan III. Muradm clusunu tebrik iin 1584 de stanbulda bulunan Rus elisi Boris Blagov, Veziriazam zdemirolu Osman Paanm ran yerine Ejderhana ynelik bir sefer hazrlnda olduuna dair istihbarat gemekteydi. Kurat, a.g.e., s. 161-162.

36 37

Krzolu, a.g.e., s. 260, 268. Selnik, a.g.e s. 773-774,814-815.

OSMANLI H S I

SYASET

XIX. YZYIL SONU VE XX. YZYIL BAINDA N MSLMANLARI VE OSMANLI LKLER


ARZU OCAKLI
M A R M A R A N V E R ST E S T R K Y A T A R A T IR M A E N S T T S

inliler ile Trkler arasndaki ilikiler m ilattan nceki devirlere kadar inmektedir. Bu iliki ler slamiyet ncesi Trk Tarihi asndan en nemli kaynaklardan oluan in yllklarnda da ortaya kmaktadr. Trklerin tarih boyunca siyasi birlik olu turduklar topraklar iinde kuzey in sahas da bulun maktadr. Topraklarn kuzeyden gelen atl saldrlarna kar korumak isteyen inliler, in eddi olarak bilinen kilometrelerce uzunluundaki muazzam duvarlar rdrmlerdi. Bu eddin tamamlanmasndan sonra Hunlar ile inliler arasnda pek Yolunun kontroln elde tut ma mcadeleleri devam etmiti. Bugnk in Halk Cumhuriyeti, 1949 ylnda Mao yanllarnn iktidar ellerine geirmeleriyle kurul mutur. in Hak Cumhuriyetinde yaayan aznlklar, 1 m ilyar akn nfusun sadece % 6.7lik (67. 33- 254) bir blmn oluturduklarndan demografik ynden inli ler iin tehlike olmaktan uzaktrlar. 1982 nfus saym na gre Trk asll ve mslman olanlarn toplam nfu su da 14.598.654 olarak aklanmtr. Bu sayy olutu ranlar in mslmanlar (Hui), U ygur, Kazak, Dongang (Mslman Moollar), Krgz, Salar, zbek, Tatar gibi topluluklardr. Bunlarn byk bir ksm Dou Trkistanda ve inlilerin 1955 ylnda resmen kurduk lar inciang-Uygur Muhtar Blgesinde yaamaktadr lar.1 Dou Trkistan topraklarnda Hunlar, Gktrkler, Trgi ve Karluk devletleri, Karahanllar devleti ve Karahtaylar hkm srmtr. Karahtaylara kar Cengiz Han ile yaknlk kuran Uygurlar ve Karluklar mterek bir cephe oluturarak Karahitay devletini ortadan kaldr dlar (1218). Kuzeyde Uygur, gneyde Dolat adyla iki
O SM A N LI

bamsz devlet meydana geldi. Bunlar Cengiz mpara torluuna m ttefik olarak katldndan aatay devrin de Uygur ve Dolat hkmdarlar ynetimi fiilen elle rinde tutuyorlar. aatay prensleri ise sembolik olarak hanlk nvan tayorlard. Dou Trkistanda hakimiyet 1514 ylnda Dolat slalesinin elinden Saidiye olarak bilinen ikinci bir hkmete geti ve bu devleti 1679a kadar sren Hocalar Saltanat devri izledi.2 inliler Dou Trkistana girdikleri 1755 ylndan Yakub Beyin iktidara geldii 1685e kadar geen sre iindeki srekli isyanlar karsnda bu blgeye tam ola rak hakim olamamlardr. Dou Trkistan mslmanlarna yaplan saldrlar durdurmas iin Hokant H anl ndan gnderilen Yakub Bey, Kagar halknn da deste ini alarak ksa zamanda Dou Trkistan birletirip merkezi Aksu olan bir devlet kurm ay baarmtr.3

SULTAN ABDLA2I2; DNEMNDE N MSLMANLARIYLA LKLER


1867 tarihinde bam szln ilan eden Yakub Bey 1872de Sultan Abdlazize (1861-1876) akrabas ve el isi Seyyid Yakub Han Tre bakanlnda bir heyet gn dermitir. Amac kurduu devletin Osmanl Devletince tannmasn salamak ayrca askerlerini eitecek birka subay ve gerekli askeri malzemeyi temin etmekti. Ya kub Beye Sultan tarafndan Emir-l m slim in nvan verilmi ve gerekli yardm da gnderilmitir.4 Kagar Emiri Yakub Bey (bundan sonra Han) yardmlarndan ve iltifatndan dolay S u ltan a gnderdii mektubunda Devlet-i A liyyenin sancan atn, Halife namna hutbe okutup ve sikke bastrarak vazifesini yerine getir meye altn belirtir.5
I SYASET

Yakub Bey ile Osmanl Devleti arasnda en st nok talara erien ilikiler 1875 ylnda Seyyid Yakubun s tanbula yeniden kabul edilm esiyle devam etti. Bu defa da Kagara 2000 tfek ve alt sahra topu gnderildi.6 Ancak 1877de Kagar hkmdar Yakub Han ve fat etti. Onun lm ve fak Hazretlerinin7 civarna def nedildii haberi Kagar maslahatgzar tarafndan osm anl D evletine bildirildi. Yerine velaht Bey Kulu Bey hkmdarlk tahtna gemi, devlet erkan ve eyalet va lileri kendisine ballklarn belirtm ilerdi.8 Ne var ki devlet iinde ba gsteren taht mcadele leri zaten frsat kollayan inlilere istedikleri ortama sa lad. Sadece Dou T rkitan igal edilmekle yetinmeyen in kuvvetleri Yakub Beyi mezarndan karp yaktlar. Hkmdar, devlet ileri gelenleri ve askeri kuvvetler a reyi Rusyann elindeki Hokant blgesine kamakta bul dular. Geride kalanlar ise in basksna maruz kaldlar.9 H atta Trkiyeden Kagara giden askeri heyet de inli lere esir derek eziyet ekmi fakat halkn ileri gelenle rinin Kagardaki inli generale bavurusu zerine onla rn sebest braklm alar salanm tr.10 XIX.

mi ve H alifelii stn bir deer haline getirm iti. Padi ah d siyasette de slam cl devletin temel prensibi olarak kabul etmi ve Hilafet etrafnda dnya slam bir liin i kurmay amalamtr. Bu yzden de Emirlmminin nvann Padiah ve Sultan unvanlarna tercih etmi tir. Dnya slam b irlii fikriyle, ran, Hindistan, Afrika ve in ajanlar gndermi ve gizli olarak din propaganda sna girim itir.12 Bu dnemde diplom atik grevle Avrupaya giden inli bakan Sie Fou-tcheng, 27 Mart 1890da Trki yenin Fransa bykelisi Esad Paa ile grmtr. Oradan Londraya geen bakan Sie, 14 Mays 1890da ya nnda in elilik sekreteri Sir H alliday Macartney oldu u halde, bykeli Rstem P aay da ziyaret etti. Rstem Paa iki lke arasnda ortak ynlerin bulunduunu, bir dostluk anlamas im zaland takdirde bunun her iki tarafn da yararna olacan ve asl byk tehdidin Rusya olduunu syler. Sir H alliday Macartney de inle anlama yapmayan tek lkenin Trkiye olduunu ve o zamana kadar bata ticari olmak zere ik i devlet arasnda gerekli ilikilerin kurulm adn belirtir.13

1900 ylnda inde kan Boxer isyan dnyann il yy. ortalarnda in-Rus ilikileri de hareketli gisini bu blgeye ekmitir. Ayn yln sonlarna doru bir dneme girm itir. Bunun asl nedeni ngiltere ve in Sultan Abdlhamid bu blgeye yanndaki ulema ile bir likte yaveri Enver Paay gnderir. Ancak enver Paanm angayda ksa bir sre kaldktan sonra mslmanlarn ounlukta bulunduklar Kansu, Dou Trkistan blge lerini ziyaret etmeden Avrupaya dnmesi anlalamam tr. Bu giriim in fazla baarl olamamas Enver Paann slam pek iyi tanmayan mslmanlarla ortak bir yan bu lamamasna, bu teebbs iin yeterince hazrln yapl mam olmasna, parasal kaynaklarn salanamamasna ve orada gereken destein grlmemesine balanabilir.14 1900deki Boxer isyannn nl efi general Tung Fu-hsiang ve dostu Yung Ludur. 1889da Aksuda, 1890da Kagarda ve 1896da Kansuda komutan olan general Tung Fu-hsiangn rtbeleri, isyana katld iin geri alnmtr. O Kansuya kaarak cann kurtarmsa da buna ramen batllara kar mcadelesini aralksz srdrmtr.15 1901de Avrupal glerin yardm yla indeki Boxer isyannn bastrld. Sz konusu gler arasnda Rus birlii de bulunmaktayd ve bu abalarnn karln da ald .16
I SYASET

arasnda imzalanan Nankin antlamasyla inin bat Av rupa ve Amerika ile ticarete balayp deniz yollarna y nelmesidir. Bu durumda Rusya inle ticaretinden elde ettii nemli bir gelir kaynan yitiriyordu. Manu ha nedannn giderek zayflad bir dnemde Rusyann Orta Asyadaki ilerleyii ise in snrnda Kulca blgesi ne dayanmt. inin bat snrlar meselesi 1851 yln da Rusya ile imzalanan Kulca antlamasna gre dzen lenmi ve btn Dou Trkistan Rus ticaretine alm t. Antlama gereince nemli ehirlerinde Rus konso losluklar alyor, blge Rus etkisine giriyordu. ki dev let arasnda 1860da imzalanan Pekin antlamasyla Rus ya, Kagar blgesinde ticaret yapma hakkn eldeediyord u.11

SULTAN II. ABDLHAMD DNEMNDE N MSEMANLARIYIA LKLER


Osmanl padiah II. Abdlhamid (1876-1909), s lam cl i ve d siyasette bir sistem haline getirmeyi hedeflemiti. Devlet idaresinde Araplara yaknlk gsterO SM A N LI

Abdlhamid 1902 ylnda din adam Muhammed A liyi daha sonra da Osmanl Devlet memuru Sleyman kry gizlice ine yollad. Muhammed A li mslmanlarn dini lideri Abdurrahman ile grerek in mslmanlarnn H alifeye balanmas iin baz giriim lerde bulunm utu.17 Pekin mfts Abdurrahman (W ang hao-chan veya Wang-Kouan), yannda M ating Yuan adl talebesi oldu u halde A ralk 1906da hacca gitm ek zere yola km tr. Mft, hac farizasn yerine getirm i ve bir ay srey le Mekkede kalmtr. O zamana kadar hacca gitm ek sa dece Yunnandan ve inin gneyinden pek az saydaki mslmana nasip olmutu. M ft yolculuu srasnda Kahireye de uram ve Sultann davetlisi olarak stan bula gelm iti. stanbulda sarayda arlanan mft d nnde de hediyelerle uurlanm tr.18 Ayrca stanbuldan memleketine dnecek olan Pe kin mfts Abdurrahman Efendiye iki yz lira veril mesi ve bu meblan arttrlm sna karar verilm iti.19 inde bulunan Osmanl tebasnn hukukunu tem i nat altna almak zere Pekinde bir sefaret ihdas karar latrlp bu konuda in hkm etiyle temasa geilm iti. Bu giriim in neticesiz kalmas ve Osmanl tebasnn key fi ve layk olmad bir muameleyle karlat takdirde in hkmeti ile diplom atik ilikileri kesilecei de be lirtilm itir.20 inle ilikilerin kurulduu bu dnemde in mslmanlarnn Osmanl D evletine ilg i gstermesini nle meye ynelik giriim ler de mevcuttu: Pekinde kan
King tou je pao dergisinde kendisinin mslman olduu

lecektir. Oysa dini ynden bakldnda in mslmanlarnn gerek vatanlarnn Arabistan olmas gerekir. Mslmanlar ine bin yl kadar nce geldiklerinde in imparatorlar onlara insanca muamele yapmlar ve se bepsiz yere eziyet grmemilerdir. Yaznn sonunda Trklerin neden parlak dnemlerinde neden in mslm anlaryla ilgilenm edikleri sorulmaktadr.21 Bu satrlar dan Osmanl topraklarna olduka uzak bir blgede yaa yan in mslm anlaryla ilgilenilm esinin pheyle karland grlmektedir. H albuki uzun yllar kopuk ka lan ilikilerin yeniden kurulmasna ynelik teebbsleri garip karlamamak gerekmektedir.

STANBUL'A GELEN N MSLMANLARI


Osmanl dneminde in mslmanlaryla uzun s re kopuk kalan ilikilerin yeniden tesis edilmesi iin e itli giriimlerde bulunulmutur. Bu erevede ine di ni eitim vermek zere giden hocalarn yan sra oradan stanbula gelenlere de rastlanmaktayd: Kulca ehri Hseyniye mektebinden stanbula gnderilen m uallim Masum Efendinin, Numune-i Te rakki Mektebine22 kabul hakknda bavurusu deerlen dirilerek onun m uallim yetitirm eye ynelik olan Darlmuallimine ve Mekteb-i M lkiye-i ahane dadisini de vam uygun grlm t.23 Ayrca Seyyidu 1 U la Efendi araclyla in Trkis tan ahalisine gnderilecek dini kitaplarn yol masraf iin bin kuru tahsis edilm iti.24 inin Kagar ehri beylerinden Cnk Bey ve Kuar vilayetinden Mola Ahund Beyin hilafet merkezini ziya ret etmek arzularna kendileri hakknda tahkikat yapl dktan msbet cevap verilmi ve onlara gerekli kolayl n gsterilmesi karara balanm t.25 O gnlerin zor koullarda hem Rusya mslmanlarnn hem in mslmanlarn hac ziyaretleri de devam ediyordu. Kutsal vazifeleri uruna memleketlerinden kalkp Hicaza ulaan hac adaylarna Osmanl Devletin ce gereken yardm lar yaplyordu. rnein Kagar ahali sinden M edinede ikamet edecek olan Hac aar Efendi nin Hseyin, Haan ve Nur adl oullarna orada kalmak ve bir hizmette kullanm ak zere yzer kuru maa tahsis ediliyordu.26 Hac grevini ifa eden mslmanlar dn yolculuk larnda m utlaka Hilafet merkezini ziyaret ediyorlard.
1 SYASET

nu belirten ancak ismini aklamayan bir zat Trkiye ile in arasnda benzerlikler kurularak her ikisinin de ben zer sebeplerden dolay hasta olduunu ve bu hastaln fazla kibir ve yabanclar aa grmekten geldiini ileri srmektedir. Trkler her ne kadar savalklaryla ve si lahlaryla vnseler de kn eiine gelmilerdir. An cak in o dnemde yabanclar iin biraz daha itah ka bartcdr. in ilgin yan ise mslmanlarn ounun Trkiyeye kr krne inanyor olmalar ve onlar v meleriydi. Trklerle yaplacak bir ticaret anlamas hibir yarar getirmeyecek bilakis inli mslmanlarn onlarn koruyucuyuunu talep etmnelerine de neden ola caktr. Ticaret anlamasnn yararndan fazla zarar grO SM A N U

Bu ziyaret esnasnda muhta olanlara devlet sahip k yor, maddi skntya denlerin m emleketlerine ulatrl malar salanyordu. Bu konuyla ilg ili Babakanlk Os manh Arivinde bulunan eitli vesikalardan bazlar aa da sunulmutur: Hicazdan Hilafet merkezine uramadan memle ketlerine dnmek istemeyen fakat Sultan Ahmed, Ayasofya ve Eyb Sultan Camii civarlarnda kalm akta olan 87 hacnn perian bir durumda olduklar grlmt. Dnlerinin temini iin Osmanl makamlarna bavu ruda bulunan haclarn yolculuk masraflarnn karlan mas iin eitli areler aranmtr. Yazmalardan o yl in denizine giden gemi olm adn, ancak B altk Deni zinden angaya kalkan gem ilerin bulunduunu reni yoruz. Haclarn geri dnleri iin kararlatrlan yol ise onlarn gemiyle Odessaya ulatrlp oradan da Trkis tan hududundaki Andicana gnderilmeleridir.27 Daha nceden de stanbula geldii ve dn iin de epeyce masraf edildii anlalan Kagarl Said Efendi nin yolculuk masraf olarak bin kuru ayrlmasna ve kendisinin memleketine vardnda bu mebla geri demesine karar verilm itir.28 Hac iin inden Hicaza gelen ancak o yl hacca yetiemeyip gelecek yla kadar M ekkede beklemek iste yenlerin veya hacdan sonra Dersaadete ya da dier ehir lere gelerek memeleketlerine gnderilm elerini talep edenlerin, gemi yllardaki rnekleriyle karlatrlm ak suretiyle masraflar iin otuz bin kuruun hzineden kar lanmasna karar verilm iti.29 Trkistan in haclarnda pasaporu olan krk ka darnn, fakir hallerinden dolay memleketlerine dnme lerine yardmc olunmu, pasaportu olmayan on drt ha cnn da daha sonra stanbuldan hareket eden Olga adl gem iyle geri dnmeleri salanm tr.30 stanbuldaki hanlardan sefil bir halde kalm akta olan 20 inli hacnn Rusya yoluyla memleketlerine gnderilmeleri iin Osmanl makamlar giriim de bulu nuyor ve Rusya konsoloslarndan haclarn pasaportlar parasz vize ettirilm esi isteniyordu.31 Hac iin yola kan ve dnlerinde stanbula u rayan muhta in ve Buhara haclarnn memleketlerine dnlerinin salanmas amacyla hzineden bu gib i du rumlar iin ayrlan on be bin kuru verilm itir.32 Fakat
O SM A N LI I

bu haclardan bir ksm tahsisatn yetersizlii sebebiyle memleketlerine dnememilerdi. Geride kalan bu lac kafilesi iin yirm i bin kuru ayrlmasna ve bu defa d nlerinin gerekletirilmesine karar verilm itir.33 in ve Buhara slam ahalisinden krk kadar ahs hac dnnde adet olduu zere Hilafet merkezine gel mitir. Ancak dn yolculuu iin gerekli paralar ol madndan bunlarn bir dereceye kadar iaelerinin sa lanmas ve evkleri mmkn olduunda yolculuk masra f olarak on bin kuru ayrlmas kararlatrlm t.34 Haclarn bazen ikayeti olduklar hususlar da or taya km t. rnein Hac Musa ve arkadalar tarafm dan dolandrldklarn iddia eden inli haclarn bavu rusu zerine tahkikat alm, bu kiiler Rusya sefareti maarifetiyle soruturulmutu.35 Benzer bir durumda in Trkistanndan gelen Seyfeddin Hac ve arkadalarnn klavuz tarafndan birer liralar alnmak suretiyle dolan drldklarn iddia etm eleridir.36 Ailesiyle birlikte stanbula gelerek in mslmaniar adna padiahla grmek isteyen inli Generali Alaaddin Mah Smg Coun hakknda Pariste bulunan in sefareti araclyla yaplan tahkikat sonunda bu kiinin in hkmetince bilinmeyen bir kii olduu haberi ula r.37 stanbuldan Batum yoluyla Kulcaya gitm ek iste yen ve beraberinde dokuz sandk eya gtren bir kii, gmrkte memurlara bu eyalara dokunmamalarn n k onlarn Halife tarafndan Rusya ve in mslmanlarna gnderildiini syler. Daha sonra bu olaya Osmanl ehbenderi de karr ve eyalar stanbula geri dner. Muhtemelen bu olay gm rk cretini demekten kaan ve in mslmanlarn kandrmak isteyen bir kiinin ii dir. Ancak olayn vahim taraf bu tr oyanlara slamn alet edilmek istenmesidir. Buna benzer bir olay da inde kendini Osmanh as keri Haan Paa olarak tantan ve in mparatoru tara fndan kabul edilen kiinin Osmanl donanmas adna para toplamasdr. Halife tarafndan gnderildii dlen bu kiiye in mslmanlar ve zellikle de Krgzlar, aralarnda alt bin ruble para toplayp teslim ederler. Da ha sonra Kulcaya giden bu kii hakknda ora halknn yapt aratrma sonunda yapt sahtekarlk olduu ortaya kar.38
SYASET

Ayn ekilde Osmanl donanmas, Hicaz demiryolu, H ilal-i ahmer ve Tayyare yardm ad altnda iki seneden beri Kagar ve civarnda para toplayan ahsn bu meb la merkeze gndermedikleri ve bu cemiyetlerle de hi bir ilikilerinin bulunm ad anlalm t.39 in mslmanlarn yaadklar blgeler Osmanl topraklarna uzak olsa dahi halkta halifeye ynelik mu habbetin varl hisediliyor. Onlarn Halifenin adn kul lanan kt niyetli kiilerin olabileceini hesaba katma dklar yaplan maddi yardmlardan anlalyor.

gelen bu topluluk, 1850lerde bam szlk denemesine giritiyse bunu epey kanl bir ekilde dedikten sonra es ki sakin yaantlarna dnmlerdi. Bu blge mslmanlarn da giyim lerinden ayrdetmek mmkn deildir. Erkeklerin salar rldr, kadnlar iin de ikence ek lin i alan kk ayak modas devam etmektedir. Burann sakinleri Arapaya ilg i duyarlar. M ekkeye hacca giden imamlar oradan b ilgilerini arttrm ve deiik halkalar la temas kurmu olarak dnmektedirler. Burada be va kit namaz klnmaz yerine le, bazen ikindi, akam ve yats namazlar klnsa da mslmanlar iin en nemlisi dualarn birlikte okunduu cuma namazdr.42 Pekin ve yakn evresinde otuz tane camii bulun maktadr. Bunlarn banda ise ince A-Houn olarak ad landrlan ve ylln a grevlendirilen din adamlar bulunurdu. Onlarn vazifeleri arasnda rencilere dini eitim vermek ve Arapa retmek geliyordu. Pekinde ortalama 300 rencinin camilerde din eitim i aldn sylemek mmknd.43 Abdurrahman W ang-kouan, stanbuldayken Abdlham idden ine ulema gndermesini rica etm iti.44 indeki mslmanlara eitim lerinde yardm c ol mak amacyla Fatih Camii hocalarndan Ahmed Ramiz Efendi, Hafz Ali Rza, Hafz Tayyib Efendi ve Bursal Hafz Haan Efendi grevlendirilmesi dnlm ve kendilerine bin kuru maa tahsis ngrlmtr.45 Daha sonra bu kiilerin gidileri ve maa m iktarlar ka rara baland.46 P ekine giden Hafz Ali Rza ve Hafz Haan Efen diler Niou Kiai Camii mektebinde her yatan yaklak 120 renciye eitim vermilerdir. Bu uzak diyarlarda Halifenin adn duyurmaya alan bu kiiler ksmen ba arl olmular, ayrca mslmanlarn ounlukta olduu blgeleri ziyaret etmiler ve bir sre sonra yeniden gele ceklerine sz vererek Trkiyeye dnmlerdi.47 Bir ara Osmanl hkmetinin maalar aksatmas zerine Fransz eliliine bavuran Hafz A li Rza ve Ha fz Haan Efendiler, paralarn onlarn vastasyla alm lardr.48 in mslmanlar arasnda Arapa bilen ulema az dr. M ft Abdurrahman, kendi mekteb ve medresesin
I SYASET

NL MSLMANLARIN YAAYILARI
Mft Abdurrahman, Kahirede bulunduu zaman
El-Muktebes isim li dergiye indeki mslmanlarla ilg ili

bilgiler vermiti. Ona gre inde 34 milyon mslmanyaamaktadr ki bu rakam olduka abartldr. Yneti min her kademesinde grev alabilen mslmanlarn ba zlar generallik rtbesine erimi hatta bakanlk yapm lardr. Mslmanlar sarayda memurluk yapabiliyordu. Bazlar tp alannda da ne kyordu rnein P ekin in en mehur doktorlarndan drd mslmand.40 inde ki mslman generallerin en mehurlarndan biri ise 1900 olaylarnda faal rol alan Ton-fou-Siang idi. O dnemde inde yaayan mslmanlarla dierle ri arasndaki fark d grnlerinde deil, mslmanlarn yaaylarnda ve geleneklerindedir. inde ok yay gn olan afyon kullanm ndan uzak durmalar ve halkn temel gdasn tekil eden domuz eti yememeleri dikka ti eken zelikleridir. Pekinde ve inin pek ok ehrin de kasaplk mslmanlarn elinde olan bir meslekti. Mo olistan ve Trkistandan gelen kervanlara rehberlik et mek, kervan yollar zerinde han iletmek, ayrca at ye titirm ek ve seyislik de onlarn uralar arasndayd. Bata gneydeki Yunnan ve Kanton civarnda yaayanlar olmak zere mslmanlar askerlik mesleinde baarl oluyorlard. Mslmanlar genellikle kendi ilerine d nk bir hayat srer ve baka dinden olanlarla evlilik yap mazlard. inin dousunda yaayan mslmanlar gney ve bat blgelerdekilere in ynetimince daha serbest b raklrlar.41 inde Dou Trkistann dnda mslmanlarn youn olarak yaadklar bir baka blge de inin gney-batsnda bulunan Yun-nandr. 14. y y da meydana
O SM A N LI

den balayarak bu konuya eiliyor ve rencilerin Arap a renmelerini salayacak yeni tedbirler alyordu. Pe kinde Kuran tecvid kurallarna uygun olarak okuyan Abdurrahman Efendi ve iki olu smail ve Abdullah Efendi dnda pek fazla kii yoktu. Bu yzden stan buldan yeniden din adam istemeye de karar verildi.49 Ayrca 1908 ylnn Nisan aynda stanbulda alt yl mddetle okumak zere 12 inli rencinin gnde rilmesi dnlmt.50 Ne var ki muhtemelen maddi nedenlerden dolay bu 12 rencinin gnderilmesinden vazgeilmitir.51 Bu belgelerden anlaldna gre Osmanl bakenti sadece Hilafet merkezi olmasndan dola y deil, ayn zamanda bir kltr merkezi olma zelli inden dolay XX. yzyl banda haclar olmak zere e itli kiilerin urak yeri haline gelmitir.

SONU
Osmanl Devleti, kuzey komusu Rusyann gle nip Kafkasya engelini aarak Orta Asyadaki hanlklar ele geirmesinden sonra onunla mcadele edemeyeceini anlam ve hakimiyeti altnda olan mslmanlarla ilgilenenemiti. Halbuki in Osmanl iin ayn lde ekini lecek bir kuvvet deildi ve iki lke topraklar arasnda belli bir mesafe mevcuttu. Sultan II. Abdlhamidin yaklaan Rus tehlikesine kar slam birliini kurmak is temesi, inli mslmanlara gsterdii alakann nedenle rinden biri olabilir. Ancak kaynaklardan grld ka daryla gnmzde dahi yaplmas g olan yolculukla rn o gnn artlaryla yapmaya alan haclarn Osmanl topraklarnda yardmlrna koulmas siyasi olarak ak lanamaz.

1 2 3 4

5 6 7

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Nadir Devlet, ada Trkiler ; a yay., stanbul, 1993, s. 417-429Dou Trkistan in Mstemlekesi, (haz: Ama Karahoca), Dou Tr kistan Gmenler Cemiyeti yay, stanbul, 1960, s. 5-6. klil Kurban, Dou Trkistan in Sava, TTK yay, Ankara, 1995, s. 71-83. Ahmet Rza Bekin, Yakub Beyin Egemenlii zamannda Dou Trkis tann D Memleketlerle likileri, Dou Trkistann Sesi, Kasm-Aralk 1987, s. 14. Mehmet Saray, Osmanl Devleti ile Dou Trkistan, Dou Trkistann Sesi, C. V. Say: 20 K 1988-89, s. 15. Paul Henze, K agariyadak i Byk Oyun Yakup Beg Nezdindeki ia giliz ve Rus Temsilcileri", Dou Trkistann Sesi, say: 19, 1988, s. 31. Afak Hoca (1626-1694). Kagarda l6 7 9 dan 1759a kadar hakimiyet s ren Hocalardandr. Nakibendi tarikatine mensup olan Afak Hocann mezar bugn dahi kutsal mekanlardan saylr ve deiik topluluklar ta rafndan ziyaret edilir. Geni bilgi iin bkz. Thierry Zarcone, Quand le Saint Legitime le Politique: la Mausolee de Afaq Khwaja Kashgar, Central Asian Survey, 18 (2), 1999, s. 225-241. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Tasnifi Sadaret Hususi Maru zat Evrak (Y. A. Hus), 23 Kanun- Sani 1294/04. 02. 1879Abdullah Yaman, "Kagar slam Devleti Nasl Paraland?. Dou Tr kistann Sesi, C. I, Say, 4, 1984, s. 50-52. Ahmet Rza Bekin, a.g.m ., s. 15-16. Alexandre Bennigsen, Russes et Chinois Avant 1917, Flammarion, Paris, 1974, s. 73-75. E.Z. Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, TTK Yay, Ankara, 1988, s. 544-547. Chine et Turquie, Revue du Monde Musulman, C. I, No: 9, Austos-Eyll 1907, s. -6. Nigarende, Notes Sur les Musulmans Chinois, Revue du Monde M usul man, C. I, no: 3,1907 , s. 394-395. Chine, Reveu du Monde Musulman, C. IV. No: 2, 1908, s. 441-442. Alexandre Benningsen, a.g.e, s. 93. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. XIII, s. 598. R. R., Un Ulema de Pekin Constantinople. Deux Envoyees du Sultan Pekin, Reveu du Monde Musulman, C. III, No: 11-12, 1907, s. 613-614. BOA, rade Hususi, 52/17 Rebilevvel 1325/30 Nisan 1907. BOA, MV, 133/25, 07 Ramazan i 327/22 Eyll, 1909E Valentin, Chine, Revue du Monde Musulman, C. XV, no: 10 Ekim 1911, s. 495-498. stanbul Lisesi. BOA, Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak (Y. MTV), 234/187, 7 Cemaziyelahir 1320/30 Eyll 1902. BOA, Meclis-i Vkela Mazbatalar (MV) 146/28, 22 Zilkade 1328/25
O SM AN LI ^

25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51

K asm 110. BO A, D ah iliye N ezareti K alem -i M ahsus M d riyeti (DH. KMS), 2/12 7 , 10 M uharrem 1332/09. 12. 1913. BO A, rade D ahiliye, 2, 04 evval 1319/14 Ocak 1902 BO A, D ah iliye N ezareti M uhaberat- U m um iye daresi K alem i (DH. M U ), 93/43, 0 6 Cem aziyelevvel, 1328/16 M ays 110. BOA, D ah iliye N ezareti dare K sm A n alitik Envanteri (Dh. D) 6-1/30, 11 Safer 1329/U . ubat 1911. BOA, MV, 1 59 / 94 ,19 Zilhicce 1329/11 A ralk 1911. BOA D ah iliye Nezareti M uhaberat- U m um iye D airesi (D H . M TV), 24/40-1, 0 6 Receb 1329/03 Temmuz 1911. BO A, D ah iliye N ezareti S ic illi-i N fus dare-i U m um iyesi (DH.SN. T H R ), 33/66, 0 7. C em aziyelahir 1330/24 M a y s l9 1 2 . BO A, MV, 185/7, 05 Rebilevvel 1332/01 ubat 1914. BO A, MV, 187/65,23 C em aziyelevvel 1332/19 N isan 1914. BOA, MV, 199 139, 23 M uharrem 1334/02 A ralk 1915. BOA, D ah iliye N ezareti H ukuk K alem i Evrak (D H . H), 1/27, 25 Kanun- Sani 1328/07 ubat 113. BO A, D H . H , 1-1/7, 01 Kanun- Sani 1329/14 Ocak 1914. Y. MTV, 105/ 40,18 Rebilevvel 1312/18 Eyll 1894. Tearf-i M slim in- No: 30, K anunsani, 326. BOA, D ah iliye Nezareti kalem -i M ahsus M dirryeti (DH. KMS), 2/11 9 ,0 1 Z ilhicce 1331/01 K asm 1911. U n U lem a Chinois Constantinople et au Caire, Revue du Monde Musul

man, C. I, no: 3, 1907, s. 398-399N igarende, a .g .m ., s. 391. George Soulie, Les M usulm ans de Yun-nan, Revue du Monde Musulman,
no; 10 Ekim 1909, s. 209-223. N ., Les Mosques de P ekin, Reveu duMonde Musulman, C. II, no: 8 ,1 9 0 7 , s. 570. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. XIII, s. 598. BOA, rade H ususi, 144, 07 M uharrem 1325/20 ubat 1907. BO A, rade H usus, 8 4, 24 Safer 1325/08 N isan 1907. Ecole M usulm ane, Revu du M onde M usulm an, C. VI, no: 12 A ralk 1 908, s. 699Chine", Ra/ue du Monde Musulman, C. VI, no: 12 A ralk 1 908, s. 697. Abdrreid brahim , indeki M slm anlarn Hayati, Srat- Mstakim, 2 6 , 29 Terinsani 325, s. 159R . R. U n U lem a de Pekin Constantinople. Deux Envoyes de Sultan P ekin, Revue du Monde Musulman, C. III, no: 1 1-12, 1907, s. 616. Ecole M usulm ane, Revue du Monde Musulman, C. VI, no: 12 A ralk 1 908, s. 699-

SYASET

KAFKASYA VE OSMANLI DEVLET (XVI-XX. YZYILLAR)


YRD. D O . DR. M USTAFA BUDAK
STA N B U L N VERSTES EDEBYAT FAKLTES

KAFKASYA'NIN YER VE STRATEJK NEM


afkasya douda Hazar Denizi, batda Kara deniz ve Azak Denizi, kuzeyde Mani ve Kuma nehirleri ile Rusya dzlklerinden ayrlm ; gneyde ise Anadolu ve ran ile evrilmi da lk bir blgedir.1 Ayrca, Azak Denizindeki Taman yar madasndan Hazar D enizinin batsndaki Aperon yar madasna kadar uzanarak almaz yksek bir duvar olu turan adn ald Kafkas Sradalar zerinde bulunma s yansra ana dalar kuzeyden gneye doru kesen Or ta Kafkaslardaki Daryal (Vladikafkas T iflise balayan Grc askeri yolu zerinde) ve onun batsndaki Mamisonski ile Dastan dalarnn (Andi) etekleri arasndan Hazar kylarn izleyen Derbend geitlerine sahip olma s bakmndan stratejik nemi haizdir.2 Ancak, Kafkasyann stratejik nemini artran hu sus, Asya ile Avrupa arasnda tabii bir snr olmasmnn yansra, Akdenizden Karadeniz ve Azak D enizine ka dar uzanan birbirine bal i denizlerin oluturduu bir su yolunun dou ucunda, ayn zamanda Hazar Denizine ulaan nemli kara geitlerini iinde barndrmasdr. Dahas, Frat ve Dicle havzalar da bu su yolunun Hind okyanusu ile balantsn salayacak bir konum dadr.3 Bundan dolay Kafkasya, tarih boyunca, saysz asker mcadeleye sahne olmu ve bu arada, Hunlar, Seluklu lar ve son olarak da Osmanllar da Kafkasyay fetih ha reketlerine katlm lardr.

deildi. Daha ziyade Osmanl Devleti, ayn yzyln ilk yarsnda, douda randaki Safevi Devleti ile mcadele etmi ve bu mcadele sebebiyle de Orta Asyadaki Tr kistan hanlklaryla uzun aralklarla da olsa siyasi ilik i ler kurmutu. Fakat, ayn dnemde, Moskova K nezlii, Osmanl Devleti iin K rm Han araclyla ilik i k u rulabilen ve tccarlarna K rm sahillerinde ticaret yap m alarn izin verilen Karadenizin ok yukarlarnda k k bir devletti. Bu yzden Moskova K nezliinin dier rakiplerini yenerek en gl hale gelm esi (1523) ve 1547de Korkun lakapl IV. vann, Moskovadaki Uspenski Katedralinde, metropolitin elinden arlk tac n giyerek Moskova ar olmas,4 stanbulun fethinden sonra hzl bir ekilde Akdeniz ve Balkanlarda hakim iyet kurmaya alan Osmanh D evletinin dikkatini fazlasy la ekmemiti. Sz konusu dnemde Moskova K nezlii, Osmanl Devleti asndan Karadenizin kuzeyinde g dengesinin bir unsuru olarak grnmekle kalm ad ve Lehistana kar tabii bir m ttefik konumundayd. Ne var k i, artk Rusya olarak anlan Moskova Knezli inin 1552de, Kazan ve 1556da, Astrahan igal et mesi, Ruslarn Hazar D enizine kadar btn Volga bl gesini kontrol altna almasn salam ve bunun sonu cunda Rus nfuzu Kuzey Kafkasyada hissedilir hale g el m iti. Aslnda, Kazan ve Astrahann d, gerek an lamda, sadece Rus mparatorluunun balangc deil; Osmanl Devleti iin de Rus probleminin balamas ve Avrupa ve ran cephelerine ek olarak yeni bir cephenin alm as olmutu. Bu arada, 1555de, een beylerinden bir grup, Moskovaya kadar gelerek ar IV. vann him ayesini is temi ise de tedbirli davranan Rus ar, Osmanh Devle

OSMANEI-SAFEV-RUS LKLERNDE KAFKASYA VE DON-VOEGA KANAL PROJES


Kafkasya, XVI. yzyln ikinci yarsna kadar Osmanl D evletinin siyas ve asker adan ilg i alan iinde

ri

SYASET

tinden ekinerek bu himaye talebini reddetmiti. Buna ramen Rus ktalar, kuzey Kafkasyadan Moskovaya ge len himaye istekleri zerine Terek nehrine kadar ilerleye rek Kabarday blgesinde baz mstahkem karakollar kurmaktan geri durmamlard. 1559da ise Ruslar, Don Kazaklar Azakdaki Trk kalesini tehdit ederken, Krm kylarnda grndler. Bunun anlam, Ruslarn Osmanl Devletinin nfz alanlarna yaklamas demekti. Bu gelimelerden endieye den Osmanl Devleti, Krm, Trkistan ve Kafkasyaya ynelik Rus ilerleyiini durdurmak amacyla Don ve Volga nehirlerini bir kanal la birletirmeyi planlad. Bylece Osmanl Devleti, Ha zar Denizi nin kuzeyini kontrol edebilecek; buradan ge en asker ve ticar yollar elinde bulunduracakt. Bu da ran ve Trkistan yollar zerinde Osmanl Devletine stratejik stnlk salayabilecekti. Daha da nemlisi, Trkistan Mslmanlarnn stanbul zerinden hac g zergah da gvence altna alnm olacak ve bu da Trkis tan Mslmanlar nezdinde halife olarak Osmanl Sulta nnn din/siyas itibarn artracakt. Ancak, 1569da, Osmanllarn Byk Veziri Sokullu Mehmed Paa tara fndan gerekletirilmeye allan bu kanal projesi, K rm han Devlet Girayn biraz da Ruslarn etkisiyle en gelleyici davranlarndan dolay baarsz kald.5 Bundan sonra Osmanl Devletinin daha fazla Kaf kasya ile ilgilendiini gryoruz. zellikle XVI. yzy ln ikinci yarsnda Kafkasyadaki en nemli siyas ve as ker g Osmanl Devleti idi. Bunda, 1578-1588 yllar arasnda zdemirolu Osman Paann zel gayretleriyle Gney Kafkasya ve Azerbaycanda hakimiyet kurmas et kili olmutu. 1590da imzalanan stanbul antlamas ile bu durum rana da kabul ettirilm iti.6 Ancak, randa ah Abbasn iktidara gelmesi, idar ve asker kademele rin ranl ve Kafkas (Grc, erke, Ermeni) unsurlarn almasn salamtr.7 Bunun sonucunda glenen or dusuyla ah Abbas, Ekim 1603de, Revan, Tebriz, Gen ce, irvan gibi Azerbaycan topraklarn Osmanllardan geri almtr.8 Dier taraftan Rusya, Kafkasyay da iine alan Osmanl-ran savalar dneminde -zelllikle XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren- Kuzey Kafkasyaya doru ya va da olsa yaylmasn devam ettirmekten geri durma mt. Hatta, 1586da Grcistan kral Alexanderin MosO SM A N U

kovaya eliler gndererek Tarku emhaline kar yardm istemesi zerine 1594de Boyar Khvorostin komutasnda emhalin bakentine baarszlkla sonulanan bir sefer dzenlemiti.9 Her ne kadar Ruslar, ar I. Petroya kadar Kafkaslarda bu tarz asker sefere girimemekle beraber yine de Kafkasyadaki Kzlar blgesi ile Kabarday taraf larna aknlar yaptlar.10 XVII. yzyln ilk yarsnda, Avrupa, otuz yl sava laryla (1618-1648) urarken Rusyada olduu gibi Osmanl Devletinin bakentinde de iktidar mcadelele ri vard. Ayrca Anadoluda da i karklklar hkm srmekteydi. Hatta, Rus Kazaklarnn Boaza kadar ge lerek Karadeniz kylarn yamalamalaryla stanbul bi le tehdid altnda idi. Douda ise ran, Osmanllarn bu meguliyetinden yararlanarak Badad ile Revan ele ge irmiti. 1623te, Osmanl tahtna kan IV. Murad, ba kent stanbul ile Anadoluda devlet otoritesini uzun m cadelelerin sonunda saladktan sonra Kafkasyaya yne lik bir sefere kt. 1635de Revan yeniden Osmanl top raklarna katld.1 1

AR I. PETRO DNEM'NDE KAFKASYA


ar I.Petronun (1689-1725) iktidara gelmesiyle birlikte Rusya, Akdenize oradan scak denizlere inme politikas eklinde zellikle Osmanl Devleti aleyhinde emperyalist bir siyaset izlemeye balad. Rusyay bu ko nuda cesaretlendiren en nemli gelime, 1683te Osman
lIlarn II. Viyana kuatmasnda yaad bozgundan son

ra Osmanl Devletine kar Avrupada Habsburglar n derliinde Papaln da takdisiyle 1684te gerekleen kutsal ittifak idi. ok gemeden, 1686da, Polanya ve Venedikle birlikte Rusya da bu kutsal ittifaka katld. Bundan cesaretlenen Rusya, 1696da Azak zaptederek Karadenize girdi. 1699da Karlofada bir mtarekeye raz olmusa da 13 Haziran 1700deki stanbul antlama syla Rusya hedefine bir adm daha yaklat.12 Ancak, 1711 deki Prut yenilgisinden sonra ar I. Petro, scak denizlere -en azndan imdilik- Karadeniz ve Boazlar zerinden inemeyeceini anlad. Bundan dola y Kafkasyaya yneldi. Kafkasya, Hazar denizine kys olmas bakmndan hem Trkistana ve hem de ran ze rinden Basra krfezine ulamak iin ikinci elverili g zergah idi.Bu gzergah, sadece siyasi ve asker ynden
I SYASET

deil ticar adan da son derece stratejik nemi haizdi. Dahas, her emperyalist devlet gib i Rusyaya da yeni hammadde ve pazarlar iin smrgeler gerekliydi. Szgelii, altn Amu Derya ve Sir Derya boylarnda, bakr ve gm Kafkaslarda, petrol ise Azerbaycanda olduka fazla idi. Ayrca Hazarn bat ve gney blgeleri de ham ipek ynnden zengin idi. Bu sebeplerden dolay Hazar Denizi (dou ve bat kylaryla) Gney Kafkasya, ran, Trkistan ve hatta H indistan iin k ilit nokta olarak g rnd.13 Sonunda rann Afgan igalinde bulunmas, Osmanl Devletinin taknd pasif tutum R usyay Kafkaslara inme hususunda m itlendiren esas faktrlerdi. Esasnda 1712de, ran hakim iyetindeki Kafkas v i lyetlerinden olan irvan ve emahide, 20.000 Lezginin giritikleri katliam -ki bu giriim in sebebi, ad geen vi lyetlerin korunmas iin rann vaad etti i para ve he diyelerin denmemesiydi- Rusyann mdahalesine uy gun bir ortam oluturmutu. nk, bu olaylar srasnda emahide Rus teb'asndan 300 kii katledilm i ve bu Ruslara ait ticaret m al olan eya ve emtiadan 4 milyon gm ruble deerinde eya alnm t. Buna ramen Rusya, randan bu zararn tazm inini de istem ekle yetin d i.14 1722ye gelindiinde, randa iktidar deiiklii yaanm ve ah H seyinin yerine onu tahttan indirmi olan Afganl Mahmud gem iti. lk olarak yeni ran h kmdar, Rusya ile bar iinde yaamak istediini ak lad .15 Bu srada, randaki karklklardan yararlanan Dastan halk ayaklanarak Hac Davud Han komutasn da irvann merkezi olan emahiyi zaptetmi ve Gence zerine yrmeye balam t.16 Bundan cesaretlenen ar I. Petro, asi Lezgileri cezalandrma gerekesiyle Kaf kasyaya bir asker sefere karar verdi. 15 Haziran 1722de, Hazar D enizindeki Astrahandan bir donan m ayla yola k t.17 Bu seferin sonunda, Rusya, Kafkasla rn dou blmn (Derbend ve Bak) igal etti. Hemen belirtelim ki, Dou Kafkaslarn Rus igaline uramasn da Dastan ve Azerbaycann eitli hanlklara ayrlm olmas ve aralarnda dm anln bulunm as nemli bir rol oynam t.18 Aslnda, Osmanl Devleti, Ruslarn Kafkasyaya y nelik faaliyetlerinden habersiz deildi. irvan ve Das tan beyleri, Ruslarn askeri hazrlklarndan duyduklar
O SM A N L I 1

rahatszlklar stanbula iletm ilerdi. Bundan baka K rm Han, arn Terekin batsnda ve Kafkas dalarnn kuzey blgesindeki Kabartay beylerine kendisine kar kkrttn rapor ederek Terek vadisinde kaleler yapt n bildirm iti. Rusyann stanbul bykelisi Nepluyef, K rm hannn bu raporlarn yalanlam akta zorluk ekmedi. Zaten Osmanh Devleti, Hazar k y ve lim anla rnn haritasn karmak iin Van Verden ile Soimanovu grevlendirmesinden dolay ar I. Petronun Hazar De nizine ynelik niyetlerinden iyice phelenmi; onun so mut bir giriim ini bekler hale gelm iti. Fakat Rus arnn Kafkaslardaki rana ait topraklar igali, stan buldaki pheleri iyice artrd. Nepluyef, Osmanh ba kentinde Ruslarn Kafkas seferinden duyulan ted irginli i giderm ek iin arn Trk topraklarna ynelik bir saldr dnmediini belirterek Sadrazam brahim Paaya gvence vermeye alt.19 Buna karlk Osmanh Devleti, ilk nce, Osmanl snr zerindeki ran vilyetlerindeki gelim eleri izledi. Sonunda, Sadrazam brahim Paa, bu blgelerin halkn komuluk hukukuna riayeten Afganllara kar muhafaza ve mdafaa edilm esi gerekesiyle igaline karar verdi (Mays 1722). Bu amala, birinci derecede nemli Revan, Tebriz, Gence ve Tiflisin derhal igali iin bata Erzu rum, Kars ve ldr Valileri olmak zere dier snr v ali lerine fermanlar gnderildi. Sz konusu grevin gerei olsa gerek, Austos 1722de, Erzurum Valisi Silahdar b rahim Paa, Tiflis taraflarna uhadarn gndermi ve Tiflis Han Vahtann rana itaatten vazgetiini, evre sindeki yerleri igal ederek bamsz bir devlet kurm ak istediini, Mslman Lezgilere saldrmak suretiyle hede finin irvan olduunu renmiti. Ekim 1722de ise, Tiflis zerine sefere karar verildi. H atta, bu konuda ey hlislam Abdullah Efendiden bir fetva bile alnd. Bu nun zerine harekete geen Erzurum Valisi Silahdar b rahim Paa -emrindeki Osmanl b irlikleriyle-ki Revan han olup Osmanllara teslim olan Mehmed Kuluhan da bu birliklerin iindeydi-Tiflisi igal etti. Ne var ki bra him Paann ar hareketi, tam ahkrl ve hkmete emir verilmesine ramen irvan han Davud Hana-ki Davud Han Ocak 1723de kendisine gnderilen bir menur ve nme-i hmyn ile Osmanl D evletince taSYASET

nnmt- yardm etmemesi, Baknn Ruslar tarafndan igaline sebep olmutu. Bir sre sonra yeni serasker Ari fi Ahmed Paann komutasnda Revan zerine gidilmi, Tahmasbdan midini kesen Revan muhafz Melmed Kuluhann bavurusuyla 28 Eyll 1724te Revan, Os manlIlarn eline gemi, bundan ksa bir sre nce de Nahvan fethedilmiti. Kafkaslardaki Osmanl harekt, Lori (Austos 1725) ve Gence (Eyll 1725)nin fethiyle tamamlanmt.20 Bu arada Rusya, Derbend ve Bakden baka Hazar kysndaki Geylan, Mazenderan ve Esterabdn da ken disine braklmas artyla Afganllara kar Ekim 1723te ah Tahmasb ile antlama imzalad. Bu antla ma, Rusyann Osmanllarn Kafkasyadaki ilerleyiinden duyduu bir endienin sonucuydu. Ancak, Osmanl Devleti, ran karsnda Rusyann bu stnln kabul etmedi ve derhal Kafkaslardan ekilmesini istedi. Sonun da, Osmanl Devleti ile Rusya, stanbuldaki Fransz b ykelisi Marquis de Bonnac araclyla anlamaya var dlar. 24 Haziran 1724te imzalanan ve ran topraklar nn Osmanl Devleti ile Rusya arasnda paylalmasn ngren stanbul antlamas ya da ran Mukaseme-nmesi ne gre, Kr ve Aras nehirlerinin birletikleri yer den kuzeye doru Hazar Denizine kadar Kuzey irvan, Dastan, Geylan, Mazenderan ve Esterabd iine alan bir blge Rusyaya brakld. Buna karlk Erdebil snr olmak zere Ordubad, Tebriz, Urumiye ve Hoyun iin de yer ald Bat ran topraklan ile Azerbaycana bal Gence, Karaba, Nahvan, Revan ve kilise OsmanlI larda kald. Bylece, Rusya, Gney Kafkasyaya inmi ol du.21

ah, Ruslarn rvet kabilinden bu teklifini reddetti. Bu na sebep, Golitsinin raporuna gre, Derbend ve Baknn rana geri verilmemesiydi.22 Anlalan o ki, Nadir ah kendisine ok gveniyor du. Nitekim Badad kuatmas (1733) srasnda Badad Valisi Ahmed Paa ile yapt bar grmelerinde art olarak Gence, Revan, irvan ve Tiflisi istemi ve fakat, bu teklifi Osmanl Devletince kabul grmemiti. Bun dan sonra Kafkasyaya bir asker harekt yapmaya karar veren Nadir ah, Haziran 1734te sefere balam ve 29 Austos 1734te irvan ve merkezi emahiyi zaptederek Dastan kendine balamt. Osmanl Devleti ise Da stan halknn yardm ricalar zerine Krm Han Kap lan Giray Dastan ve irvana gndermi ise de bir so nu alamamt.Bunda, Krm hannn Dastana yar dm iin kendi topraklarndan gemesine izin vermeyen Rusya nemli bir rol oynamt. Bunun sonucunda Golitsin, St.Petersburgdan ald emre uyarak Osmanllar ran topraklarndan karaca midiyle Rusyann elin de bulunan rana ait yerlerin iadesini ngren bir anla may, Gence nnde Nadir ah ile imzalad (1735). Bu na gre Derbend ve Baknn Ruslar tarafndan tahliye si ve Sulak kalesinin iki devlet arasnda snr oluturma s kararlatrld.Bu anlamadan sonra, Nadir ah, Tiflis ve Revan ile birlikte Genceyi fethedebildi.23 1747de, Nadir ahn lmnden sonra randa ye niden karklklarn patlak vermesi, Gney Kafkasyada Osmanllarn etkinliinin artmasna zemin hazrlad. zellikle bu etkinlikler, Mslman Kafkas topluluklar n Osmanl Devletinin saflarna ekerek Rusya karsn da bir g oluturmak eklindeydi. 1760lara kadar Osmanl Devleti Kafkasyadaki gelimelerden snrdaki l dr Beylerbeyi araclyla haberdar olmaya alt.24

NADR AH'IN KAFKASYA SEFER


randa, Nadir ahn ortaya kmas, Osmanl Dev letinin Kafkasyada Rusyadan baka ran ile de ura masn gerektirmiti.Her eyden nce Nadir ah, Kaf kasyadaki Rus igallerini sona erdirmi ve Osmanl de netimini de zayflatmt.Bunu bilen Ruslar, 1734te, Nadir ahn Kafkasya harekt ncesinde Prens Sergei Dimitrievitch Golitsini sfahana gndererek OsmanlI lar aleyhinde ittifak ve muhtemel ran-Osmanl harbin de rana yardm teklifinde bulunmutu. Fakat Nadir
OSMAN LI

1768-1774 OSMANLI-RUS SAVAINDA KAFKASYA


Rusyada II. Katerinamn (1762-1796) tahta k mas, Kafkasyadaki Rus yaylmasn hzlandrd. Ruslar, Terek boyundaki Kazak savunma hattnn glendiril mesi iin Mozdokda bir kale ina ettiler. Ayrca Rus Ka zaklan ile Hristiyan Kabardaylar da bu blgeye yerle tirdiler.25 Hatta, Mozdoktan Azak Denizine doru msI SYASET

talik an yerler yaparak26 Orta Kafkaslar kontrol altna aldlar.27 Bu stn durum, Rusyaya bir sre sonra bala yacak olan savata Kuban blgesinden Taman yarm ada sna doru harekete geme im kn verecekti. N itekim 1768-1774 Osmanl-Rus Sava II. Ka-

Aslnda Osmanl Devleti, yzyllardr hakim iyeti altnda olan K rm kaybettikten sonra btn dikkatini Kafkasyaya evirmek zorunda kalm t. Ayrca Rus y ann kuzeybat Kafkasyada savunma hatlar kurarak buralara asker sevketmesi, Grcistan kendine balayp Dastan ve Azerbaycan taraflarna saldrlarda bulunma ya balamas, Anadolunun gvenlii asndan da bir tehlike idi. Bu yzden Osmanl Devleti, Kafkasya ile da ha cidd bir ekilde ilgilenm ek zorundayd.36 Bu dnceden hareketle Osmanl Devleti, 1780de Ferah A l P aay Soucak M uhafzl'na atad. Ondan istenen, erke kabileleri ile iyi ilikiler kurarak onlar Osmanl nfuzu altna sokmasyd. Bunun gerekleme si iin Ferah A li Paa, zellikle erke kabileleri arasn da slm dininin yaylm asna alt. Sonunda erkesler, 1787-1792 Osmanl-Rus savanda ortak din dmanlar Rusyaya kar savaabilecek kadar yeni dinleri slm benimsediler.37 Ancak, Ferah A li Paann 1782 tarihli bir mektubunda belirttii gib i bu dnemde yeterince as ker yardm gelmeyince Rusya karsnda bu abalar so nusuz kald .38

terinaya bu frsat verdi. Zaten Osmanl Devleti de bu savaa Lehistan meselesinin yansra Ruslarn Kabarday blgesine tecavzleri ile Grclerin Ruslarca k k rtl m alarn gereke gstererek girm iti.28 Osmanllarn pek varlk gsteremedikleri sz konusu savatan Ruslar ola bildiince yararlandlar. Ruslar, Kabartay ve Kuban ta raflarna General Medemi tayin ederken29 Alman asll General Todtleben de K arteli, M ingreli ve meretyaya gndererek Osmanl Devletinin dou snrlarn tehdid etmeyi planlam lard.30 Bu erevede General Todtle ben, 1769da, beraberindeki Rus kuvvetleriyle Daryal geidi zerinden Tiflise ulat. 1770de de uram dala rn aarak meretyann merkezi K utayisi igal etti ve arkasndan Potideki Osmanl kalesini kuatt. Bir baka Rus b irlii de Kura geidini kullanarak Osmanllarn Ahskadaki mstahkem yerlerine doru harekete geti ise de bir sonu alam ad.31 tedenberi K rm Osmanl tabiiyetinden kara rak Kafkasyann Osmanl Devleti ile hukuk balants n koparmay amalayan Rusya, 1771 de K rm igal et ti. Kk Kaynarca antlamas (1774) ile K rm bam sz hale getirildi. Bu sre, 1783te K rm n Rusyaya il hakyla tam am land.32 Ayrca Kuban, 1774 tarihli K k Kaynarca antlamas ile O smanl-Rus snr oldu. Kubana ulamakla yetinmeyen Rusya, sadece Kuzey Kafkasyay deil Gney Kafkasyay da hakim iyeti alt na almaya alt. Bu amala II. Katerina, Temmuz 1783te Grc Kral II. rakli Han ile bir anlama yapa rak Grcistan Rusyaya balad.33 Ayn y l iinde Dar yal boazndan geen Grc asker yolu onarld ve kuv vetli karakollarla glendirildi.34 Bu arada, Rusyann himayesinden cesaret alan Grc kral, Azerbaycan ve D astana saldrmakta, Azerbaycan hanlarna eli ve m ektuplar gndererek Rusyann Gence ve Revan iga line kar oluabilecek b irlii bozmaya alm akta id i.35 Fakat Osmanl Devleti, bu gelimelerden haberdar olma sna ramen Rusyann Grcistanda nfuz kazanmasn engelleyemedi.

EYH MANSUR'UN DAISTAN VE EENSTAN'DAK FAALYETLER


1785e gelindiinde, Kafkasyada eyh Mansurun ortaya kmas bir anda bu blgenin tarihinin akn de itirdi. Ayn zamanda bu tarih, 1850lerin sonuna kadar srecek olan Kafkasyadaki m ridizm hareketinin de balangc idi. Aslen een olan eyh Mansur, btn Kafkas kabilelerini birletirmeye alt.39 lk nce, Da stan halkn Ruslara kar cihada ard. Bu ise Ruslar tarafndan Osmanl ajan olmakla sulanmasna sebep ol du.40 Oysa, eyh Mansur, elde ettii baarlarn, erke ve Kabarday halklar arasnda heyecan yaratarak Rus top raklarna saldrlarda tevik edici bir g haline gelm e sinden sonradr k i Osmanl devlet adam larnn dikkatini ekebilm iti.41 Daha dorusu, Osmanl Devlet ricali, her zamanki ih tiyatll iinde eyh Mansurun k im lii ve amacnn iyice berraklamasn beklem ilerdi. Esasnda eyh Mansurun Ruslara kar kazand zaferler bir ta raftan Osmanl bakentinde sevinle karlanrken dier taraftan onun baarlarndan cesaretlenen erkeslerin Kubann te yakasndaki Rus topraklarna yaptklar

saldrlarn Rusya ile olan bar bozaca endiesini uyandrmt.42 eyh Mansurun Kafkasyadaki baarlarna43 ra men 1787-1792 sava Osmanl Devleti ile Rusya arasn da Kafkaslarda bir nfuz mcadelesi eklinde gemiti. Hibir zaman Osmanl Devleti, Grcistann Rusyaya balanmasndan holanmamt. Buna karlk kendisi de Tiflis blgesine saldrlarda bulunmu olan Dastan ve Azerbaycan hanlarn ayn ekilde mektup ve hediye lerle kendi yanma ekmeye alt. N itekim , ubat 1787de ui ve Karaba Han brahim Hana bir mek tup gnderilerek sava kt takdirde hann da Ruslara saldrmas ve bu amala, dier Azerbaycan ve Dastan hanlaryla haberlemesi isten di44 Dier taraftan Ruslarn hedefi ise Kuban blgesine doru saldrya geerek Anapaya inmek ve buradan Os manh kuvvetlerini uzaklatrmakt.45 nk Anapa ka lesi, Osmanllarn erke kabileleri arasnda yrttkle ri din ve siyas faaliyetlerinin merkezi idi.46 En sonunda Ruslar, 1788 sonbaharnda bu irtibat kesmek iin Gene ral Tekeli komutasndaki kuvvetleriyle Anapaya hcum ettiler. Ancak, gerek General Tekeli ve gerekse onun ye rine geen General Bibikof 1789daki saldrlarnda erkeslerin direniinden ve tabiat artlarnn zorluundan dolay baarsz oldular.47

m iyetinin biraz azalmasndan yararlanarak eski ran vil yetleri olan Revan, Gence, Karaba, irvan ve Tiflis bl gelerini yeniden ele geirmek istedi. Bu ran giriim in den rahatszlk duyan Revan Han Mehmed Han ile ui ve Karaba Han brahim H alil Han, 1794te, Osmanl Devletinden yardm talebinde bulundular.49 Ne var ki Osmanh Devleti, ran ile bar halinde olduunu, Aa Muhammed Han, bar bozmadka kendilerinin de rann iilerine karmayacaklarn bildirdi.50 Bu tavr, tipik Osmanh ihtiyatll olup pratik d politikasnn bir sonucuydu.51 Bir sre sonra Aa Muhammed Han, 60.000 kiilik ordusuyla koldan irvan-Revan ve Karaba zerine yrd ve kendisine isyan eden Karaba hann ui ka lesinin kuatmas sonunda yendi. Ayrca, Tiflise girdi ve ardndan da Genceyi ald.52 Fakat, Aa Muhammed Hann Kafkasyadaki bu stnl uzun srmedi. 1795de, Tiflis Han raklinin yardm istei ve II. Katerinann emriyle General Zubof komutasndaki Rus bir likleri Derbende girdiler. Ardndan irvan H anlnn merkezi emahi, Ruslara teslim oldu. eki ve Karaba hanlklar da Ruslarn eline geti. Sonunda Ruslar, Gen ce, Mugan stepleri, Kura nehrinin azna kadar Hazar k ysndaki btn ran hanlklarn zaptetti. II. Katerinann 1796da lm zerine Ruslar, yeniden Terek hat tna ekildiler.53

YA ANTLAMASINDAN SONRA KAFKASYA VE RANLI AA MUHAMMED HAN'IN KAFKAS SEFER


1792 tarihli Ya antlamas, Kafkasyada Osmanl Devletini snrlandran nemli bir antlama idi. Bu ant lamayla Osmanl Devleti 1774ten beri Rusya ile imza lad btn antlamalar -deiiklikler dnda- (madde 2) onaylamt. En nemlisi de Kuban nehrinin sol yaka sndaki Kafkas kabilelerinin Rus topraklarna tecavz et meyecekleri ve Rus tebasna ve malna zarar vermeye cekleri konusunda taahhdde bulunmutu (madde 6). Bylece, Osmanl Devleti, bu antlamayla Kafkasyada Rusyann stnln kabul etmi ve stelik kendisini Kafkas topluluklar konusunda kefil durumuna sokmu tu.48 1790larn ortalarna doru, ran Hkmdar Aa Muhammed Han, Rusyann Kuzey Kafkasyadaki haki
O SM A N LI I

XIX. YZYILIN LK YARISINDA RUSYA'NIN KAFKASYA'YI GAL VE OSMANLI DEVLET


XIX. yzyln balarnda, Osmanllarn aksine Rus lar, Kafkasyada olduka aktif idiler. zellikle 1801de Grcistann ilhak edilmesi Rusyann Kafkasyaya yayl masnda -daha dorusu kesin kez yerlemesinde- nemli bir dnm noktasyd. lk nce Ruslar, bu ilhaktan son ra Grc asll general Tsitsianofu Kafkas Genel Valisi olarak atadlar ve Kafkasyada yeni bir smrge idaresi kurmaya altlar. Ruslarn Kafkasyadaki hedefi douda Hazar Denizi, gneyde Aras nehri boyunca ilerlemekti. Bu amala, General Tsitsianof, snrlarna dayand Azerbaycan hanlklarn eitli antlamalarla Rusyaya balamaya alt.54 Karaba, eki ve irvan hanlaryla antlamalar yaptlar. Fakat, itaate yanamayan Gence
SYASET

Han Cevad, 1804te ldrld ve hanl igal edildi. Bu arada Tsitsianofun tevikiyle M igrelya dadyan Gr cistan izleyerek Rusyaya katld. Bunun zerine meretya da 25 Nisan 1804te Ruslarla birleti. Bak ise 1807de Ruslarn hakim iyetine geti. Denebilir k i, Rus ya, yaklak on y l iinde Gney Kafkasyadaki stnl n byk oranda perinlemi ve Karadenizden Hazar Denizine kadar genilem iti.55 Bu dnemde (1801-1806) Osmanl Devleti, Rus y ann Gney Kafkasyaya yaylm asyla yeterince ilgilenememi ve fazlaca tepki de gsterememiti. Bunda Osmanl Devletinin 17 97 de Franszlarn M sr igal et mesi ve Srp isyannn (1804) patlak vermesi gib i i me selelerle uramak zorunda kalm as etk ili olmutu. Bu yzden, Kafkasya, Osmanl d politikasnda geri plan dayd. Buna ramen, Ruslarn Azerbaycan hanlklarna kar asker eylem leri, snr valilerince stanbula b ild iril m iti.56 uras bir gerekti k i, 1806-1812 sava ncesinde, Rusyann Gney Kafkasyada belirgin bir stnl vard. Bundan cesaret alan Ruslar, srekli olarak Osmanllar aleyhine genilemeye alyordu. N itekim , 1804te, Grcistann Karadenizdeki stratejik bir nemi haiz olan ve Osmanl hakim iyetinde bulunan Fa ile Anakara a k sndaki Kemhal boazn ele geirdiler. H atta, Ahlkeleke saldrdlar. Bu kez, 1807de, Anakara ve Kemhali igal ettiler. Bu son igaller zerine Osmanl Devleti, sz konusu blgeye lojistik destek salad gib i Tiflisdeki Rus ordusunun Ahsha, ldr ve Kars taraflarna tecavz edecei haberlerine dayanarak dou snrndaki valilere gerekli tedbirleri almalar iin em irler gnderdi.57 Hat ta, daha nce Ruslarn karadan ve denizden Fa kalesine saldr haberleri duyulunca Trabzon Valisi ve Karade nizin Anadolu Sahilleri Seraskeri erif Mustafa Paa der hal bir m iktar askerle yardm a gittik ten baka Rize aya n Tuzcuolu da kendi askerleriyle Faa gnderilm iler di. Bu srada, Grc asll Gryal adndaki bir kabile re isi, kendisine sergedelik nvan verildii takdirde Fa blgesini Ruslardan koruyacan Mustafa erif Paaya bildirm iti. Dier taraftan Osmanl dou snrlarndaki komutanlarn birbirleriyle ihtilflar (M. erif Paa-ldr Valisi Selim Paa ihtilf gibi) bu cephede bir asker harekt engellemekle kalm am , Ruslarn bunu frsat bilerek Fa kalesini ele geirmelerine sebep olm utu.58
O SM A N LI

Bu son igal, Osmanllar iin stratejik bir mevki olan daha kuzeydeki Sohumu da tehlikeye drmt. Ruslarn Kuzey Kafkasyay bir ember iine almas an lam na gelen bu k ritik durum karsnda Osmanl Dev leti, daha cidd tedbirler almas gerektiini anlad. zel likle, Trabzon, Batum ve Sohum sahillerinin donanma ile korunmas zorunluluu vard. Ayrca, Ruslarla sava m akta olan Abaza ve erkez halknn m itsizlie kaplmamas iin de gerekliydi.59 Ne var ki, Anapa ve havali sine donanma gnderilmesi, 1810 ylnda karar alnm a sna ramen gereklemedi. Yine de, Anapa Muhafz Hseyin Paa, baz erke ve Abaza kabilelerinin yard m yla Ruslara kar ksm baarlar kazand. Tabiatyla bunda, stanbuldan kabilelere datlm ak zere gnde rilen baz hediye ve eyalarn da pay bykt. Dier ta raftan Osmanl Devleti, Dastan hanlarna fermanlar gndererek onlar da Ruslarla savaa tevik etti. Bu su retle, hem Anapa civarnda ve hem de D astanda Rus lara kar etkili olmaya alt.60 Buna karlk Ruslar, 1810da, Osmanllarn Gr cistan igal tehlikesini talyan asll M arguis Palluccinin Ahlkelek nlerinde kazand zaferle bertaraf etti ler. 1811 de, General Tormazof, Ahsha kalesini kuat m ise de erif Paa komutasndaki Osmanl askerlerinin kar taarruzuyla geri ekilmek zorunda kalm t. Bu ara da Tormazof, Akba Han Saloman (Sleyman) tah tndan indirerek lkesini Rusyaya katm , Tiflis ve hava lisini dorudan merkez idareye balam t.61 Genel olarak 1806-1812 Osmanl-Rus Savann Kafkas cephesindeki gelimelerine baktm zda, Osmanl Devletinin esasl bir asker harekttan kanarak Anapa blgesindeki erke, Abaza ve dier kabilelerden yararlanmaya altn, donanma yerine top ve m him mat gnderdiini gryoruz. Bu dnemde, Kafkas kabi lelerinin ou Osmanllara b alln srdrmler ve bu sayede Rusya, Fa, Kemhal ve Sohumun dnda Kafkaslarda Osmanllara ait topraklar igal edememitir.62 Ancak, Rusya, 1812de imzalanan Bkre A ntlam asy la sava srasnda ele geirdii bu topraklar geri verme yi kabul etm itir.63 Hemen belirtelim k i, 1812 tarihli Bkre antla mas ve sonras gelimeler, Osmanl Devleti, Rusya ve ran arasnda birka yzyldan beri Kafkaslarda sregelen

S Y A S E T

nfuz mcadelelerini etkilemi; sz konusu devletlerin bu blgedeki konumlarnn deimesine zemin hazrla mtr. Bu dnemde, Osmanl Devleti, i ve d olaylarn etkisiyle Kafkasyada asker adan pek bir varlk gsterememesine ramen erkesler arasnda birlik salamaya ynelik faaliyetlerinden vazgememitir.64 Hatta, Rus basklarndan bunalan Dastan hanlarnn yardm talep leri reddedilmemi, istenen lojistik destek verilmitir.65 Rusya ise Bkre antlamasn imzalamakla hem Kafkaslardaki Rus ordularnn itibarnn daha fazla sarslmasn nlemi ve hem de, XIX. yzyln bandan itibaren G ney Kafkaslarda etkinlik salamaya alan ran karsn da serbest kalmtr.66 Bu da, Ruslarn Kafkaslar igal srecini hzlandrmtr. Gerekten Ruslar, Bkre Antlamasndan sonra Kafkaslardaki istil hareketlerine hz vermiler ve Das tan ile rana saldrmlard. zellikle rann 1804 ve 1806 yllarnda Feth Ali ahn olu Abbas Mirza komu tasnda Kafkasyaya iki kez sefer dzenlemesi; son sefer srasnda Karaba ve ekide isyanlar kmas, Rusyay olduka rahatsz eden gelimelerdi. Ruslar, bu isyanlar bastrdklar gibi 1807de, Bak ve Kbay, 1809da da Talii itaat altnda aldlar. Fakat Abbas M irzann ald yenilgilerden sonra 1810da, Osmanl Devletine Rus tehlikesine kar asker bir harekt iin bir ittifak tekli finde bulunmas ve bu amala, Osmanl elisi Yasini-zade Abdulvehhab Efendinin rana giderek sz konusu it tifak konusunda anlamaya varmas67 Rusyay Kafkas yada ikinci kez zor duruma brakt. Bundan dolay Rus ya asndan bir an nce Kafkaslarda ran faktrnn ber taraf edilmesi gerekliydi. Bu frsat Ruslar, 3 Nisan 1813te, Albay Pestel ko mutasndaki bir Rus ordusunun Kara Berzugda ran or dusunu bozguna uratmasyla yakaladlar. Bununla ye tinmeyen Ruslar, kazandklar bu asker zaferin ardndan ar artlar ieren Glistan antlamasn rana imzalat tlar (1813). Bu antlamayla Rusya, Derbend, Bak, ir van, Karaba, Kuba ve Taliin bir blm ile Lenkeran kalesinde hakimiyetini salamlatrmt. Ayrca, ran, Dastan, Grcistan, Mingrelya, meretya (Akba) ve Abhazya zerindeki her trl haklarndan vazgemi ti.Buna karlk Ruslar, Abbas M irzann tahta kn destekleyeceklerine sz vermilerdi.68
OSMANLI

Grld gibi 1813 tarihli Glistan antlamasy la Rusya, rann Kafkasyadaki hakimiyetine son vermi ti. Bu ise Rusyann hem Gney Kafkasyay ve hem de Dastan igalini kolaylatrmt. Bu amala Kafkas Ordusu Bakomutanlna General Yermolof getirilmi ve Kafkaslarn tamamnn ele geirilmesi ngrlmt. Yermelofun esas dncesine gre btn Kafkasya ke sinlikle ve en ksa zamanda Rusyann bir paras haline getirilmeliydi.69 ok gemeden Kafkasyaya Yermolofun gelmesi etkisini gstermi ve Dastan ile eenistandaki Rus basklar artmt. zellikle eenistan, Orta Kafkas larda ve Grcistan yolu zerinde bulunmasndan dolay Ruslar asndan hayat nem tamaktayd. Byle bir or tamda eenler iin tek are, Osmanl Devletine yardm iin bavurmakt. Nitekim, Anapa Muhafz Seyyid Ah med Paa ve Demirkapa (Temrhan-ura) ile een vil yeti reisi stanbula yaptklar bavurularda, Ruslarn erke taraflarndan yol bularak Dastan igale al tklarn, Osmanl yardm gelmedii takdirde direnme nin mmkn olmadn dile getirmilerdi.Ayrca Osmanl Devletinin Dastan iin Rusya nezdinde diplo matik giriimlerde bulunmasn istemilerdi. Ancak Osmanl Devleti, 1817de yaplan bu bavurular karsnda Rusyann Dastan havalisindeki hakimiyetini onaylar bir tutumla, eenlere Ruslarla bar iinde yaamalarn tavsiye etmiti.70 1818-1821 yllar arasnda, Rusya, zellikle Gene ral Yermolofun stn gayretleriyle Kuzey Kafkasyann tek hakimi haline gelmitir. Bu balamda, Mektle, Tabassaran, Kaytak, Akua, Avar, Gazi Kumuk ve Kuba g i bi Dastan hanlklarn itaat altna almt.71 Buna kar lk Ruslar, 1812 tarihli Bkre Antlamasndan kalan Sohumkalenin Osmanllara teslimi gibi Osmanl-Rus ihtilfna sebep olan baz sorunlarla uramak zorunda kalmt. 1813-1815 yllar arasnda, Osmanl Devleti, birka kere Rusyann bu topraklar boaltmasn istemi, fakat bir sonu alamamt. Hal byle iken 1816da s tanbula gelen Kont G. A. Stroganov, Bkre Antlamasnn btn artlarnn Osmanl Devleti tarafndan ta mamen yerine getirilmesini istemiti. Ona gre Osmanl Devleti, Eflk ve Bodann Rusyann himayesinde tam otonom olmasn salamal, Kafkaslardaki iddialas iy a se t

rndan Rusya lehine vazgem eli id i.72 Fakat bu tart malardan hibir sonu km ad. Dier taraftan 1821de, Osmanl Devleti ile ran, Erzurum P aasnn Azerbaycandan kaan ik i gebe ka bileyi korumasndan dolay savan eiine geldiler. Bu ise Rusyay sevindiren bir gelim eydi. Esasnda sz ko nusu Osmanl-ran gerginliinde, Tahrandaki Rus ajan Mazoroviin ran Veliahd Abbas M irz ay kkrtm as nn rol bykt. Bu tahrikler sonucunda Abbas Mirza, Kars, Byezid ve Mu taraflarn geni lde yam alad. Sava, Revan ve Badad evresinde de devam etti. Sonun da bu gerginlik, 1823te Erzurum A n tlam asyla hibir toprak kaybna yolamadan sona erdi.73 Bu durumda ise Rusya, Osmanh Devleti ile ran arasnda kacak bir sa vatan Kafkaslardaki kendi konumunu glendirme yo lunda yararlanma isteinden sonu alamam oldu. 1821-1823 olaylar bir kez daha gsterdi k i, Rus yann Kafkasya politikasnn esas, Osmanl-ran rekbetine dayanmaktayd. B ir baka deyim le, R usyann G ney Kafkasyadaki baarlarnn temelinde Osmanl-ran ve ran-Afgan savalar yatm aktayd. XVIII. yzyldan sonraki Kafkasyadaki gelim elere bakldnda, Rus yann Osmanllara ve ranllara kar yapt savalar ayr ayr yrtt, her iki devletin kendi aralarnda kurduklar ittifaklarn -Rus etkisiyle- uzun mrl ol m ad grlyor. Yine de Rusya, 1808-1809da olduu gib i seyrek de olsa her ik i lkeyle savamak zorunda kal m ve 1811de gerekletirilen bir Osmanl-ran ittifa kn asker harekta dnmeden nlemiti. Bu ise Rus yann bir baarsyd. Dier taraftan, 1820lerin ilk yars, rann 1813 tarihli Glistan A ntlam asndaki kayplarn giderme abalarna sahne oldu. Ayn zamanda, bu abalar, rann Kafkasyadaki son giriim leri olma nitelii tam aktayd. lk nce ran, D astanda Ruslara kar baarlar kazan m olan Arslan H ana asker yardm gndermi, Osmanl D evletinden grem edii destei ona vererek blgede stnlk kurmasn salam t. H atta, Dastan iin Osm anl D evletine ittifak teklifinde bulunmu ise de ka bul grmemiti. Bunun zerine ran, Dastan ile b irlik te Ruslar Gney Kafkaslardan karm ak m idiyle Rus larla savaa tututu (1826). Sonunda, Ruslara yenilerek 8-9 ubat 1828de, Trkmenay A ntlam asn imzalaO SM A N U g g

mak zorunda kald. Bu antlamaya gre, Revan ve Nahvan hanlklar dahil Arasm sol taraf tamamen Ruslara braklm , Lenkoranm iinde bulunduu Taliin bir blm Ruslara verilerek Hazar Denizi ulam nda Rus ya, tek sz sahibi olmutu. Ayrca ran, 30 m ilyon ruble sava tazminat demeyi ve de Rusyaya gitm ek isteyen Ermenilere izin vermeyi kabul etm iti. Bylece rann Kafkasyadaki hakim iyeti sona ermi oldu. A rtk Rusya iin Kafkaslarda tek rakip devlet Os manh Devleti kalm t. Zaten 1792 tarihli Ya Antlam asndan beri Kuban boylarnda yaayan Abaza, erke, Nogay ve Kabarday gib i Kafkas kabilelerinin Rus top raklarna saldrlarndan Osmanl Devleti sorumluydu. 1815-1816 yllarnda Anapa Muhafz Ahmed P aann yapt gib i bu kabileler zaman zaman Osmanh idareci lerince itaat altna alnm salar da Ruslar, 1813 Bkre A ntlam asn ileri srerek kar km lard. Bu kez Ruslar, erke, Abaza ve Kabarday kabilelerine saldra rak m allarn alp ocuklarn esir ettiklerinde, 1825de, Anapa M uhafznn kaym akam Abdullah Paa, Rus ge neraline ayn eyleri sylemiti. Bunun zerine blge halk, m ahall idarecilerin zm bulamamas karsnda stanbula bavurarak Ruslardan kurtulm ak iin yardm istem iler; fakat, bir sonu alam am lard. Yine de bu karlkl hareketler son bulm am t. Rus-ran savann (1826-1828) devam ettii sre iinde, Osmanh Devleti ile Dastan arasndaki ilikile rin -o da yardm iin D astandan eliler eklinde- art t n grmekteyiz. N itekim , 14 Kasm 1827de, Das tandan A li Efendi, Ruslarn saldrlarndan dolay yar dm istemek ve Dastan halknn Osmanl D evletine b alln bildirm ek iin eli olarak stanbula gelm i; ondan bir gn nce de Nusal H ann bir m ektubu stan b ula ulam t. Yine ayn y l iinde, Dastan hanlarn dan olan Hatem Han Erzuruma gelm i ve kendisine ko nak ve maa tahsis edilm iti.Bunun yansra emhal Hann yeeni Amalat Han da Trabzon yoluyla stanbula gnderilm iti. Tabiatyla bu ziyaretler, Osmanh Devle t inin dorudan Dastana asker yardm n salam am; sadece, Osmanh D evletinin blge halk zerindeki ma nev itibarn artrm t.74 Ayn yllarda, Grcistandaki gelim eler de nem liydi. Rus-ran savandan yararlanmak isteyen Grcistan
SYASET

beyleri, Ruslara kar yer yer ayaklandlar. Nitekim, 5 Ekim 1827de, ldr Valisi smail Hakk Paadan Erzu rum Valisi Galip Paaya gelen bir yazda belirtildii gi bi, Grcistann Grye sanca zabiti Mamyann l mnden sonra halk, Ruslara itaat etmemek zere anla mt. Bu ise, Osmanl Devletini memnun eden bir ge lime olup bundan yararlanmak istemekteydi. Bu ama la, ldr Valisi Ahmed Rt Paa, David Hann anne si Sofyaya Grillik ferman vermiti. O da, Osmanl Devletine balln bildirmiti. Ayn blgede hkm sren Grgi ve Zavar beyleri de bu ferman verme iinden memnun olduktan baka, Grcistandan Ruslar atmaya altklarn, bunu kolaylkla baarmak iin kendilerine altn ve gm mhrlerle silah ve para yardm yapl masn istemilerdi. Buna karlk Grl hakimesi Dudu Pal da, Grlin tek hakiminin kendisi olduunu ldr Valisi Ahmed Paaya bildirmi ve Ruslar Grcistandan karmak iin o da Osmanl Devletinden para ve asker yardm talep etmiti. Btn bunlar, Grcistan beyleri arasnda tam bir gr birlii olmadn gsteren olay lard. Bu yzden olsa gerek Babli, sz konusu beylere gvenmemi; onlar topyekn reddetmeyerek Gril ta raflarna nfuz etmeye almt.75

Bunun sonucunda, 1828-1829 savanda yaplan Anadolu-Kafkas muharebelerinde, Kars, Ahsha ve Byezd Paalklar ile aralarnda Anapa, Poti ve Ahlkelekin bulunduu dokuz kale Ruslarn eline gemiti. Bylece Rusyann Gney Kafkasyadaki varl gvence altna alnm ve igal edilen yerler, Anadolu ilerine ynelik bir asker harektta merkez haline gelm iti.79 Bunun dnda Rusya, igal ettii topraklarda yaayan Hristiyan halklar tevik ederek daha nceden fethedilmi olan meretya, Migrelya, Revan ve Nahvan gibi blgelerin smrgeletirilmesi politikas erevesinde80 Dou Ana doludaki Ermenilerin bu yerlere g ettirilmesine al m, yaklak 100.000 kii -aynen I. Petro dnemindeki gibi- Gney Kafkasyada yeni igal edilen yerlere g et m iti.81 En sonunda 14 Eyll 1829da imzalanan Edirne Antlamas ile Osmanl Devleti, btn Kafkasyadaki hkmranlk haklarndan Rusya lehine vazgemitir.82 Sz konusu antlama, sadece Osmanl-Rus ilikile rini deil, Kafkasya zerinden Trkistan ve Hindistana giden ticaret yollarnn gvenliini de etkilemiti. n k Rusya, bu antlamayla, randan sonra Osmanl Devletini de Kafkaslardan hukuken karm ve Kafkaslarn -Dastan ve eenistan hari- tek hakimi olmutu. Bu durumda Ruslarn Kafkaslar zerinden gneye (Basra krfezi) ve gneydouya (Horasan zerinden Hindis tana) zellikle Hazar Denizi yoluyla Trkistana inmele rinin nnde bir engel kalmamt. Bu ise Hindistann gvenlii asndan ngiltereyi endielendirmiti.83 Di er taraftan Rusya, bu antlamadan sonra bir politika de iikliine giderek Osmanl Devleti zerinden Ortado uda esasl bir siyasi nfz mcadelesine balamt.84 Bunun ilk rnei; 1833te imzalanan Hnkr skelesi Antlamas ile Msr Valisi Mehmed Ali Paa meselesin de Osmanl Devletine destek vermek eklinde olmu ve bunun karlnda Boazlarda sz sahibi haline gelmi ti.85 Btn bu gelimeler, ngilterenin Dou Mesele sin d ek i tavrn deitirmesine yolam; Rus tehlikesi karsnda Fransa ile Boazlar meselesinde ortak bir tu tum taknmaya zorlamt. Ancak, ngiltere, douda Rusyaya kar aktan muhalif bir politika izlememi; fakat, stanbula gnderdii bykelileri Ponsonby (1834-1841), Stratford Redcliffe Canning (1842-1865) araclyla Kafkaslar ve Ortadou blgelerinde Rus yann yaylmasn nlemeye almt.86

1828-1829 OSMANLI-RUS SAVAI'NDA KAFKASYA VE EDRNE ANTLAMASI


1828-1829 Osmanl-Rus sava ncesinde, Osmanl Devleti, Kafkasyadaki btn kabilelerden devlete bal kalacaklar konusunda ahidnameler alm ve ayn ekilde Ruslar da btn kabilelere mektuplar yazarak Rusyann reayaln kabul etmelerini istemiti.76 Fakat, Dastan hanlar, muhtemel bir savata, Osmanllarn yannda yer alacaklarn bildirmilerdi.77 1828-1829 sava Kafkaslardaki Osmanl-Rus nfz mcadelesinde bir dnm noktasyd. Her eyden n ce I. Nikolann Trk dman kim liiyle tahta kma s, bal bana Osmanl-Rus ilikilerini gerginletirecek nemli bir unsurdu. stelik Rusya, 1826-1828 savan da Kafkaslardaki dier rakibi ran tamamen safd b rakmt.Ayrca, Gney Kafkasyadaki gvenlii iin Anadolu snrnn gvence altna alnmas zorunluydu. Bu amala Ruslar, ad geen savata, Kars ve Ahsha Pa alklar ile Poti ve Anapa kalelerinin alnmasna ynelik bir strateji izlediler.78

OSM AN LI 8 ? S j SYASET

EDRNE ANTLAMASI SONRASINDA KAFKASYA VE EYH AML


Edirne Antlamas sonras dnemde, Kafkaslar, Trkistan ve Ortadou blgelerinde ilg ili devletler (Rusya ve ngiltere) yeni politikalar belirlerken, Osmanl Devleti, Rus yenilgisi, Yunanistann bam szl ve Mehmed A li Paa meselesi gibi gailelerle uramaktan dolay kendi toprak btnln salama endiesi iin deydi. Bu da, ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda izlene cek denge politikalarna balyd. Ayrca, Osmanl lke sinde devlet ve toplum hayatyla ilg ili hzla sren mo dernletirme almalar vard ve bu yzden bar ge rekliydi. Bylesi bir ortamda Osmanl Devletinin Kaf kasyaya madd yardm gndermesi mmkn deildi. nk, 1830lu yllarda Rusya, Mehmed A li Paaya kar Osmanl Devletinin en byk destekisiydi. Her ne kadar Osmanl Devleti, Rusya faktrnden dolay zellikle 1834ten beri Kuzey Kafkasyada, eyh amil nderliinde Ruslara kar srdrlen bam szlk mcadelesi srasnda, somut bir m add destekte buluna mamsa da eyh am il m add ve manev destek taleple rini srekli olarak stanbula iletm ekten ekinmemiti. Kaynaklara gre eyh am il, ilk olarak 1839da, Osmanllara yardm iin bavurdu. Bu, am ilin genel bir stra teji deiikliine gitm ek suretiyle Ruslara kar zorlu bir mcadeleye karar verdii bir dneme rastlamaktayd. Fa kat, am ilin bu bavurusu, ne ilk ne de sondu. amil, mcadeleyi brakmak zorunda kald 1859a kadar so nusuz da kalsa slm Halifesi nvan tayan Osmanl Padiahlarndan m add ve manevi yardm istemekten ge ri durmad. zellikle mcadelenin en hararetli yllarnda (1839-1850), stanbula doru yola kan am ilin elile ri ya Ruslar tarafndan engellendi ya da dier sebepler den stanbula ulaamadlar. Ancak, ulaanlar bile Osm anl Sultanndan bekledikleri yardm gremediler. Buna ramen am il, halknn m aneviyatn yksek tuta bilm ek iin stanbul ile olan balants yitirm edi ve on dan gelen iyi niyet m ektuplar ile moral tazeledi.87

Rus ilikileri kesilip sava hazrlklarnn balad sra da, Osmanl D evletinden nce eyh am il harekete ge m iti. yle ki eyh am il, 1853 Haziran-Ekim dne minde, Kafkasyada, zellikle Dastan ve yaknndaki blgelerde Rus asker ynan sekteye uratacak ey lemlere girim iti. 12 Haziran 1853te, Grcistandaki zrgetiden alnan bir istihbarata gre am il, Das tanda asker toplamaya balamt. Ayn ekilde onun erkezistandaki naibi Muhammed Emin Efendi de bir m iktar erke askeriyle Suca blgesinde Ruslarn yaptk lar ik i karakol kaleyi ele geirm iti. Eyll 1853te, a m il, Zakartala tepesi ile Meseldeger kalesine sonusuz bir hcum yapm t. Onun amac bir an nce Tiflise ulam akt.88 Hemen belirtelim ki, amil ve adamlarnn Gney Kafkasyadaki bu eylemleri, Ruslarn muhtemel bir Osmanl savana kar sz konusu blgede asker a dan ynak yapmasn nlemekti. Hi phesiz Osmanl Devleti, geleneksel ihtiyatll iinde de olsa eyh am ilin Gney Kafkasyadaki as ker eylemlerini izlemekteydi. yle ki, Osmanl Genel kurm ay, Austos 1853te, Anadolu Ordusu M iri Ab dlkerim Paadan muhtemel bir Rus savanda gerekli yardm da bulunmas iin eyh am il ile balant kurul masn istemi ve gvenilir bir kiinin onun nezdine gnderilmesini emretmiti. Fakat, 4 Ekim 1853te, K rm Savann resmen balamas, Osmanl D evletinin Kafkasya ile daha fazla ilgilenm esini zorunluluk haline getirdi. N itekim , Sultan Abdlmecid, 9 Ekim 1853te tarihli bir ferman eyh am ile gndererek onu Ruslara kar cihad a arm ve eyh amil de bu pragm atik nitelikli arya 13 Aralk 1953 tarihli m ektubuyla ce vap vermiti. Sz konusu mektubunda am il, karlkl olarak Tiflis zerine bir asker harekta giriilirse Rusla rn Kafkaslardan karlabileceini b ildirm iti.89 Ancak, am ilin bu son derece stratejik harekt teklifi Osmanl D evletince kabul grmedi. Buna karlk Osmanl Dev leti, Mays 1854te, Dastanl H alil Beyin teklifiyle eyh am ile Dastan Serdar- Ekremi nvann verdi. Dier hanlar da Unutmayan Osmanl Devleti, eyh am ilin olu Gazi Muhammed bata olmak zere Cumuy (?) Han, Hasay (?) Han, Danyal Sultan ve smail P aay m irlivalk, emhal Han Ebu M slim i feriklik rtbesiy le dllendirdi.90
SYASET

KIRIM SAVAI'NDA K A f KASYA


lk modern dnya sava kabul edilen 1853-1856 Krm Sava, Kafkasyann b am szlyla ilg ili m itle ri yeniden yeertmiti. Mays 1853 sonunda, OsmanlO SM A N LI I J f l

Dier taraftan eyh amil, 1854 yaznda bile Tiflis zerine bir asker harekt dncesinde srarlyd. Bu d nceyle eyh amil, Temmuz 1854te Grcistann Kaheti blgesine girdi. Bu srada, onun naibi Muhammed Emin Efendi erkezistanda idi. Ayrca, Osmanl-Batum ordusu da zrgeti blgesindeydi. eyh amil, btn gayretlerine ramen Tiflise doru Osmanh ordusunun ileri harektn gremedi ve sonunda Eyll 1854te Da standaki kararghnn yer ald Yeni Dargiyyeye e kilerek sava bitene kadar hibir asker harektta bulun mad.91 u tarih gerei teslim etmek gerekir ki, eyh am ilin Haziran 1853ten beri, yapt saldrlarla Gney Kafkasyadaki Ruslarn seferberlik hazrlklarn sekteye uratmas, Kasm-Aralk 1953 aylarnda Kars-Gmr ynnde cereyan eden muharebelerde, Ruslarn savun mada kalmasnda nemli bir rol oynamtr.92 Osmanl Devletinin sz konusu sava srasnda Kafkasyada dikkatini younlatrd yerlerden biri de erkezistan idi. Sinop basknndan (30 Kasm 1853) sonra Karadenizde deniz kontrolnn Ruslara gemesi nin ardndan 1854 Mart-Nisan aylarnda, bir Osmanl donanmas gnderilmesi dncesinin stanbulda tart lmasyla gndeme gelmiti. Osmanl bahriyesinde g revli ngiliz amirali Adulphus Sladee gre -ki bu konu da Kaptan Paaya bir rapor da hazrlamt- Rusyay ba ra zorlamak iin Kafkasya fetholunmalyd. Bu amala, erkesler ile Dastandaki eyh amil ibirlii yapmal ve Osmanh donanmas da bunlara lojistik destek sala malyd. Sonunda Bahriye Feriki Ahmed Paa komuta snda silah ve mhimmat ykl bir Osmanl donanmas 6 Mays 1854te, erkezistana gitmek zere stan buldan ayrlm; mttefiklerin sraryla nce Varnaya gitmi, Amiral Lyons komutasndaki bir mttefik filosu erkezistana gidip geldikten sonra 25 Haziranda yola karak 8 Temmuzda Sohumkaleye varmt. Fakat, erke emirlerinden Sefer ve Behet Paalarn da -ki Se fer Paa, 20 yldan beri Edirnede mecbur ikmete tbi tutulmu, Eyll 1853te stanbula getirilm iti- bulun duu bu donanma, getirilen asker malzemenin adet ka plmas zerine istenen sonucu alamad.93 Hi phesiz Krm Savann en stratejik asker eylemlerinden biri de mer Ltfi Paanm mttefik gOSMAN LI

lerin (ngiltere ve Fransa) kendi hedefleri asndan Sivastopolda srarlarndan dolay yaklak iki buuk ay ge ciktirdikleri Grcistan harekt idi. Aslnda, 1855 Hazi ran sonunda Kars kalesini kuatm olan Rus ordusunu Sohumkale-Kutayis-Tiflis zerinden yryerek kuatma y kaldrmaya zorlayacak evirme nitelikli bu asker ha rekat, 11 Eyllde balam ve 8 Aralka kadar srmse de, youn ya sebebiyle devam ettirilememi; sonunda, ordu, ubat 1856da, Redutkaleye dnmt.94 Bu asker harektn baarszlnn en byk se beplerinden biri, ngilizlerin, Osmanl Devletinin tek bana Kafkaslarda nfuz kazanmasn istememi olmala ryd. Ayrca, ran ticaretinde Ruslarla iyi ilikiler kur masnn da byk pay vard.95 Kari Marx da, ayn gr teydi. Ona gre, ngiltere, ngiliz ticaret yolu olarak an lan Trabzon-Erzurum-Tebriz yolunun gvenlii ve Rus larla arasnn bozulmamas iin mer Paann Grcistan harektna kar kmt.96 Genel olarak Krm Savanda Kafkasya ile ilg ili gelimelere baktmzda Osmanl Devletinin gelenek sel ihtiyarllk iinde olduunu, mttefikleri ngiltere ile Fransann sava politikalarna bal kaldn grmekte yiz. Bu yzden ne savan banda eyh amilin ne de sa van sonunda mer Ltfi Paann farkl nitelikteki Grcistan harekt dncesini yeterince deerlendire memitir. yle ki, Mays 1854te, erkezistana bir do nanma gnderilmesi de mttefiklerin izniyle gerekle mitir. Hatta, 1856 Paris antlamas grmelerinde li Paa, Osmanl Devletinin Kafkasya diye bir meselesinin olmadn sylemitir.97 Bu reddiyeye ramen eyh amilin 1859daki tes liminden sonra Rus basksndan kaan yzbinlerce Kaf kasyalI, Osmanl lkesine g etmeye balamtr.98

1877-1878 OSMANLI-RUS SAVA I'NDA KAFKASYA


Yaklak bir yl akn bir sre devam edecek olan 1877-1878 Osmanl-Rus savann balamasyla Kafkaslar yeniden hareketlendi. 24 Nisan 1877de savan res men balamasyla birlikte Ruslar, General Loris Melikofun komutasnda Kars ve Ardahann ncelikle igali iin harekete getiler. General Tergukasov komutasnda ki Ruslarn Revan kolu ise bir artma/oyalama harek-

ti iin Byezd zerinden Anadoluya girdi ve Elekirt ovasn aarak 10 Haziran 1877de, Kars nlerine geldi. Bu Rus ilerleyii karsnda ark Ordusu Komutan M ir Ahmed Muhtar Paa, zellikle Musa Kundukov ko mutasndaki 5 tabur ve 1500 erkesden oluan bir kuv veti kar saldrya geirdi. 16-21 Haziran tarihleri ara snda cereyan eden ve etin geen muharebelerde her iki taraf da ok kayp verdi. Bu muharebeler, galibi olmayan karlkl zayiat verilen zorlu arpmalard. Yine de Ah med Muhtar Paamn gayretlerine ramen 19 Kasmda, General M elikofun Karsa girip Erzuruma doru ilerle mesi engellenem edi." Dou Anadoluda bu gelimeler olurken, daha do rusu Osmanl ordusu sz konusu cephede zor durumda iken Osmanl hkm eti, bu blgedeki Rus basksn azaltmak amacyla Kafkasyada bir artma harektna karar verdi. Bunun dnda Ruslarn Batumu zaptetmek amacyla General Oklobzhio komutasnda 12.000 kiilik bir kuvveti kuzeyden harekete geirmesi de sz konusu harekt gerekli klm t. Gerekten General Oklobzhio, ilkbahar yam urlar altnda 25 N isanda snr getikten ve 27 Nisanda Acaralarla yaptklar ksa atmadan son ra Oemira (Ochemhuri) rm an amlard. Bunun zerine Osmanl Karadeniz donanmasna ait alt zrhl dan ibaret bir filo, 12 M aysda, Sollum un kuzeyinde G udautiye 1000 kadar erke muhaciri kartt. Osmanl gem ileri iki gn boyunca Sohumu topa tuttular. Ardndan Ferik Fazl Paa komutasndaki Osmanl d zenli birlikleri (on-on ik i tabur, drt batarya) iki grup halinde birka gn ara ile drt zrhl himayesinde ve drt nakliye gem isiyle 18 M aysda Sohuma doru Trab zondan yola ktlar. Bu kuvvetler, 2000-3000 Abaza ve erkesi muhaciri ile blge halkna datlm ak zere 30.000 kadar Schneider tfei olduu halde 27 May sda, Abhazyann Adler lim anna geldi. Buras bomba landktan sonra 1500 erke karaya kartld. Ardndan, Osmanl filosu, 2 Haziranda Soiyi bombaladysa da ka raya asker karam ad.100 uras bir gerekti k i, Osmanllarn birinci Ablazya artma harekt, Ruslarn btn stratejik ihtiyat kuvvetlerini Riyon ve Karadeniz blgesinde tutmasn salamt. Ayrca, buradaki Osmanl baars, Dastan ve eenistanda byk heyecan yaratm t. Bu ilk baaO SM A N U

rnn verdii moralle Osmanllara ait firkateyn, 15 ve 17 Haziran tarihleri arasnda, nce, G allisga rm a a zndaki llo riyi bombalad ve ardndan kuzeydeki Oemraya drt piyade taburu ve bir sahra bataryas kard. Bunun zerine General Alhazof komutasndaki Rus kuvvetleri, 17 Haziranda koldan Osmanllara kar saldrya geti. Fakat, General Alhazof kuvvetleri iinde bulunan Abaza Prensi Sharvashidze, Rus-Uori ko lu G allisgay gemeden Oemraya yaklam ve Osmanl sava gemilerinden alan top atei zerine geri e kilm ek zorunda kalm; bu yzden General Alhazof da, G allisgann sa kysndaki bataklk arazide Abazalarn tuzana dmt. Sonunda Ruslar, yenilm ilerdi. te yandan General Oklobzhio kuvvetleri, 23 Haziranda, kuzeyden Batum a doru saldrdlar. lk gn baar kaza nan Ruslar, 24 Haziranda, Osmanl kuvvetleri komuta n Dervi Paann kar taarruzu zerine geri ekilmek zorunda kaldlar. Buna ramen Ruslar, Bat Kafkaslarda ki Osmanl tehdidini durdurmak istiyorlard. Bu amala General Alhazof, takviye edilen 17.000 k iilik ordusuy la 10-20 Temmuz tarihleri arasnda Abazalara saldrd. Onlarn dalm asyla yerli halk Ruslara itaat etti. Devam eden Rus saldrlar sonunda 1 Austosda, Osmanl kuv vetleri de Oemray boalttlar. Austos sonu itibariy le Osmanl gem ileri Sohumdan ayrldlar.101 Bylece, 1877 N isanndan beri Bat Kafkaslarda sren OsmanlRus mcadelesi, Ruslarn stnl ile sona ermi oldu. Ne var ki Anadolu-Kafkas cephesindeki muharebe lerde, Osmanllarn durumu hi de iyi deildi. 1877 Ey ll sonunda, takviye alan General Melikof, 19 Kasmda Kars'a girdi. Ardndan Erzuruma yneldi. Fakat, etin k artlar A ralkl877-O cak 1878 aylarnda, her iki or duyu da g durumda brakt. Buna ramen zellikle Osmanl askeri ve halk ehri kahramanca savundular. So nunda, 31 O cakta, imzalanan mtarekeyle smail Hakk Paa kuvvetleri Erzurumu terkettiler. 8 ubat 1878de ise Ruslar ehri igal ettiler.102 13 Temmuz 1878de im zalanan Berlin antlamas ile Kars, Ardahan ve Batum Ruslara brakld. Erzurum ise Osmanllarda k ald .103 Dier taraftan, 1877-1878 sava srasnda Kafkas yada sren Osmanl-Rus mcadelesinde dikkate alnm a s gerekli unsurlardan biri de Dastan ve eenistan idi. Kafkaslarn bu en sava da halklar, daima Osmanl
SYASET

Devletinin tabii mttefiki konumundaydlar. Bu du rum, zellikle sava zamanlarnda hayat nemi haizdi ve bu yzden Osmanl Padiahlar, ilk nce Kafkas Mslmanlarna cihad fetvalar gnderiyorlard. N itekim , Sul tan II. Abdlhamid de, bu klasik Osmanl tavr iinde, 1877-1878 sava resmen baladktan bir ay sonra, 23 Mays 1877 tarihli bir cihad fetvasn Dastan emirleri ne gndermi ve onlarn blgesindeki eitli Mslman topluluklarn din dman Ruslara kar savamaya da vet etm iti.104 Ardndan Osmanl Devleti, Kafkasya Mslmanlar zerinde byk ne sahip olan eyh am ilin byk olu Muhammed am ile paalk rtbesi vererek Erzuruma gndermi, onun ve baz Dastan beylerinin yardmlar ile Dastan kabilelerinin Ruslara kar ayaklanmalarna allm t. Bu arada Dastan merasndan efi Bey, Dastan ve erkezistan tarafla rndaki slm kabilelerini Ruslara kar ayaklanmaya te vik etmek amacyla bir layiha dahi hazrlamt. Ayrca, Abaza Haan Bey adl biri de erke ve Abaza kabilele rini isyan etmeleri iin kkrtt ise de sonu alamamtr
105

teden beri Enver Paa Kafkas ileriyle ilgiliyd i. Onun ilgisi, daha ziyade, Avrupal Devletler ile Rus yann hkm srd slm topraklarnda onlara kar ayaklanmalar karlmas noktasndayd. Bu i ise Aus tos 1914te yeniden rgtlenen Tekilt- Mahsusann greviydi. Bu tekiltn fikr zemini, genellikle slm idi. Fakat, Enver Paa ve arkadalar biraz da Ziya Gkalpin etkisiyle Trklerin siyas birlii fikrine yatknd lar. zellikle, Trklerin youn yaadklar yerlerde bu fi kir ileniyordu. Yani onlarn ideolojisi, slm birlii ile Trk b irlii fikrinin karm id i.108 Bu dnceyle olsa gerek Enver Paa, henz Aus tos 1 9 l4 te, Mir Fuad P aay Kafkasyadaki erkesleri Ruslara kar ayaklandrmas iin tevik etm iti. Sava balaynca Fuad Paa, Enver Paann bu tevikiyle Tr kiyede yaayan Kafkas ve Dastanl baz kiilerden Trk Shh Komisyonu ad altnda bir Kafkas Komite si kurmutu. Bu komite, Kafkaslarda birka muhtar bl geden oluan bir slm devletinin kurulmasn ve bana bir Osmanl ehzadesinin geirilmesini tasarlam t.109 Ayrca, Mir Fuad Paa bakanlnda Dr. sa Ruhi Pa a, Aziz Meker, Prens Maabelli (Grc), Kamil Bey (Grc) ve Selim Beyde (AzerbaycanlI) oluan bir heyet Alman ve Avusturya hkmetleri nezdinde Kafkasyada bir konfedere devlet kurma isteiyle Avrupaya gnderil di. Bu heyet, 1916 balarnda Viyana ve Berlinde olum lu karlanm; Alman Dileri Bakanl gvence bile verm iti.110 Dier taraftan Mua Kundukovun olu ve m ill mcadelenin nemli simalarndan Beyrut Valisi Bekir Sami Bey, 30 Temmuz 1914te, Enver Paaya bir mek tup yazarak Kafkasya konusunda onu tevik etmiti. Bu mektubunda Bekir Sami Bey, Kuzey Kafkasyada, Das tanllar, eenler ve erkeslerin cengaverliklerinden do lay erkezistan ve D astanda ihtill karmann mm kn olduunu dile getirm iti. Hatta, bu konuda, eyh am ilin olu Kamil Bey, Muhammed Fazl Paa ile Gr c olmas bakmndan Ferik Bahri Paann uygun kii ler olduunu belirtm iti. Bu telkinler sonucunda Abdlcabbar ve Mutasm Efendiler, erkesleri ayaklandrmak iin Cemiyet-i Hayriye-i slm tarafndan Kafkasyaya gnderilm iti.111

BRNC DNYA SAVAI'NDA KAFKAS CEPHES


B ilindii gibi Osmanl Devleti, bu savaa zorunlu da olsa biri hari hibir Avrupa devletinin kendisini mttefik olmaya deer bulm ad bir srada, Alman yann yannda girm iti. Almanyann amac, Avrupa cephesinin dnda Ruslara kar ikinci bir cephe alma sn salamakt. Osmanl Devleti ise, muhtemel bir sa vata Rusyann kazanmasnn kendi varl iin byk bir tehdid oluturaca dncesindeydi. zellikle Enver Paa byle dnyor ve Almanya ile ittifaka taraftar g rnyordu. Enver P aaya gre, bu ittifak gerekleir ve Rus tehlikesi bertaraf edilirse, Osmanl Devleti, Kafkas ya ve Orta Asyada byk etkinlik-siyasi ve asker- kaza nabilecekti. Yulu Tekin K urata gre, Enver Paa, kar mak bir Osmanl Devleti yerine Asyadaki soydalarn dan kurulu daha homojen Trk imparatorluu hayali iindeydi.106 T. Swietochowski ise Enver Paann Rusya ykld takdirde 1914ten beri deil XIX. yzyl bo yunca kaybettii Osmanl topraklarn geri alabileceini dnmekteydi.107
O SM A N LI g g

SYASET

Ancak, bu frsatn domas iin Rusyaya kar sava iln edilmesi gerekiyordu. N itekim , 29 Ekim 1 9 l4 te, Amiral Souchon komutasndaki Osmanl donanmasna bal gem ilerin Karadenizdeki Odessa ve Sivastopol g i bi Rus lim anlarn bombalamalar bu frsat dourdu ve iki gn sonra da 1 Kasm 1 9 l4 te, Ruslar, Osmanl sn rn geerek sava balattlar. Genel olarak Anadolu-Kafkas cephesinden Osmanl 3- Ordusu sorumluydu. Bu or duya bal birlikler, Pasinler ve Elekirte doru ilerleyen Rus kuvvetlerini, 6-12 Kasm tarihleri arasnda ik i aa mal bir plan iinde geri pskrttler. 17 Kasmda ise 3. Ordu birlikleri, bir taarruzla Azapkyde Ruslar bir ke re daha yendiler. Bu cephenin en kayda deer muharebesi, Sarkam harekt idi. Bu harekt, bir taarruz harekt olup 22 Aralk 1914te balayarak 3 Ocak 1915 e kadar devam etti. Ar k artlar, harekta katlan her biri en az 3040 bin mevcutlu 3- Orduya bal IX. ve X. Kolorduyu zor durumda brakt. zellikle souktan ve askerlerin yazlk kyafette olmalarndan dolay yaklak 90.000 k i i hayatn kaybetti. A r kayplara ramen dman malup edilemedi. Sz konusu harekta bizzat komuta eden Enver Paa, kn byle bir taarruza kar kan Ha fz Hakk P aay 3. Ordu K om utanlna atayarak s tanbula dnd. Sonuta, k artlarnn zorluu dikkate alnmadan gerekleen Sarkam harekt, Osmanh or dusunun Anadolu-Kafkas cephesindeki gcn byk lde sarst. Ruslar, ayn y ln ilkbaharnda Van, Mu ve B itlisi ele geirdiler. Ancak, Ruslar, 1916 ylnn ilk aylarndan itibaren yeniden taarruza getiler. 14 ubat'ta balayan bu taarru zun nc gnnde (16 ubat) Erzurum, 3 M artta B it lis ve Mu, 8 M artta Rize, 18 N isanda Trabzon, Bayburt ve Gmhane, 25 Temmuzda ise Erzincan ve ardndan da Van, Ruslar tarafndan igal edildi. Bu Rus igalleri, 1918 ylnn ilk aylarna kadar devam e tti.112

olmutu. Bunu salamak iin Ruslar, 18 A ralk 1917de, Osmanl asker m akam laryla Erzincanda bir mtareke im zaladlar.113 Sz konusu mtarekenin imzalanmasyla birlikte, Osmanl Devleti, Kafkaslarda asker ve siyas ynden g kazanmaya balad. Bu arada, Enver Paa, devrin artlarnn da elverili bir ortam oluturmasnn etkisiyle I. Dnya Savann bandaki Kafkasya ve Orta Asyada daha aktif bir siyaset izlenmesi gerektii ynn deki dncelerini yeniden hatrlad. Brest-Litovskda bar grmeleri devam ettii s rada, Osmanl Devletinin seenekleri birden fazlayd. Osmanl Devleti, bir taraftan, Brest-Litovskda alnacak kararlara gre Kafkas cephesine ynelik asker harekat hazrlk yaparken dier taraftan da Kafkasyada kurulan Maver-y Kafkas Hkmeti gib i Sovyet Rusya kart siyas oluumlarla ilgilenm ekte ve hatta, bu hkmetin Brest-Litovska gelerek bam szln tescil ettirm e a balarna destek vermekteydi. Ancak, Brest-Litovsk g rmelerine ara verildii bir anda, 10 ubat 1918de, Sovyet tem silcisi Trokinin toprak ilhaklarn ieren bir antlamay reddedeceklerini aklam as,114 teden beri Rus igalindeki topraklarn geri almak isteyen Osmanl Devletini bir asker harekta zorlad. Bu amala, Bakomutan ve Harbiye Nazr Enver Paa, asker harekt iin 3. Ordu Komutan Vehip Pa aya bir emir gnderdi. Vehip Paa ise 12 ubatta bu emri kendine bal kuvvetlere bildirdi. Bunun zerine Albay Kzm Karabekir komutasndaki I. Kafkas Kolor dusu, II. Kafkas Kolordusunun desteiyle ileri harekta geti. Sz konusu birlikler, Erzincan (13 ubat), Gm hane, Torul ve Vakfkebir (15 ubat), Bayburd (20 u bat), Tercan (22 ubat), Trabzon (24 ubat), Of ve Aka le (25 ubat), Erzurum (12 Mart), Hopa (14 Mart), Tor tum (16 Mart) gib i ehir ve kasabalar Rus ve Ermeni i galinden kurtardktan sonra 14 N isanda Batum a g ir d iler.115 Bu arada, 3 Mart 1918de, Brest-Litovsk Antlama

BOLEVK HTVUjNDEN SONRA. KAFKASYA VE OSMANUEAR


7 ih tilli, bu lkenin 29 Ekim 1914ten beri iinde bulun duu I. Dnya Savandan kmasna ve dolaysyla Kaf kas cephesindeki b irlik lerin i geri ekmesine sebep
O SM A N LI

s imzalanm ve Sovyet Rusya, Elviye-i Selse olarak an lan Kars, Ardahan ve Batum gib i igal altndaki Trk bir an nce uygulanm as iin 3. Ordu Komutan Vehip Paa, 10 M artta Tiflisdeki Maver-y Kafkas Komiserli ine bir nota gndererek Elviye-i Selse topraklarnn

Kasm 1917de, Rusyada patlak veren Bolevik topraklarndan ekilm eyi kabul etm iti.116 Bu hkmn

. SYASET

boaltlmasn ve buralardaki Grc ve Ermeni birlikle rinin geri ekilmesini istemiti. Ne var ki, Maver-y Kafkas Komiserlii, Brest-Litovsk Antlamasn tan madn ilan ederek Trkiye ile ayr bir bar antlama s imzalamak istediini bildirdi.Bu teklif, Osmanl Hkmetince kabul edildi ve Hseyin Rauf Bey bakanl nda bir Osmanl heyeti ile Maver-y Kafkas heyeti, 14 Mart-14 Nisan 1918 tarihleri arasnda Trabzonda bir araya geldiler. Trabzon Konferans diye anlan bu toplan tlarda, misafir heyetin 1914deki Trk-Rus snrnda s rar etmesi, grmeleri kmaza soktu.117 Ayn tarihler de Abdlmecid ermoyev, Muhammed Kad Dibirov ve Haydar Bammattan oluan bir Kuzey Kafkasya heyeti nin de grmeler yapmak iin Trabzona geldiini, Ma ys aynda da stanbulda resm temaslarda bulunduunu belirtmekte fayda vardr. Bu heyetin stanbuldaki en nemli faaliyeti, 11 Maysda, Kuzey Dallar B irliinin bamszln iln etmek olmutu. Maver-y Kafkas Heyeti ile grmelerden sonu kmaynca, bundan yaklak bir ay sonra Osmanl Adli ye Nazr ve ra-y Devlet Reisi Halil Beyin (Mentee) bakanlk ettii Osmanl Heyeti ile Grc Akakiy vanovi Chenkeli bakanlndaki Mavar-y Kafkas heye ti, 11 Maysda Batumda toplandlar. 4 Hazirana kadar sren grmeler sonunda, Mavera-y Kafkas Komiserli i kendini feshetti (26 Mays). Bunun zerine ayn gn Grcler, 28 Maysda da Azeriler ve Ermeniler bam szlklarn iln ettiler. Osmanl Devleti, ayr ayr olarak Ermenistan ve Grcistan ile antlamalar yaptktan sonra 4 Haziranda Azerbaycan Cumhuriyeti ve 8 Haziranda da Kuzey Kafkasya Dallar Birlii Cumhuriyeti ile geni kapsaml dostluk ve yardm antlamalar imzalad.118 B tn bunlar gsteriyor ki, Osmanl Devleti, Bolevik ihti llinden sonra, izledii aktif siyasetin sonucunda Kafkas lar blgesinde en etkili devlet konumuna gelmiti. Dier taraftan Enver Paann siyas sonular dou racak asker projelerinden biri, Kafkasyaya bir ordu gn dermek idi. Aslnda Enver Paann bu ordu gnderme ii, sadece Kafkasya ile snrl deildi. 3 ubat 1918de, 6. Ordu Komutanlna gnderdii bir telgrafnda be lirttii gibi, Enver Paa, byle bir ordunun Kafkasyadan baka Trkistan ve Afganistan iin de gerekli olduunu; bu amala merkezi Tahran olmak zere bir askeri heyetO SM A N II

le ad geen blgelere subaylarn gnderilmesinin uy gunluundan sz etm iti.119 22 Martta Enver Paadan ordusuyla ilgili 12 mad delik talimatn alan Nuri Paa, 25 Mays 1918de Genceye ulat. Beraberinde getirdii subaylarn yardmyla vakit kaybetmeden Azerbaycanda Kafkas slm Ordusunu kurdu. Yaz boyunca sren muharebelerin sonunda Bak, 15 Eyll 1918de, Osmanl ordusu tarafndan fet hedildi.120 Bunun ardndan Kaymakam Sleyman zzet Bey komutasndaki 15. Piyade Frkas, Kuzey Kafkas ya'da asker harekt ile grevlendirildi. Hedef, Rus iga line dm olan Derbendi kurtarmakt. Ancak, 2 Ekimde, ark Ordular Komutan Halil Paann 15. Frkann Batum zerinden stanbula nakledilmesi emri geldi. Buna ramen Kafkas slm Ordusu Komutanl, frkann Kuzey Kafkasya harektnn devamn kararla trd. Sz konusu frka, 6 Ekimde, Derbendi ald. Ar dndan Derbendde, 13 Ekimde Kuzey Kafkas Cumhu riyeti Hkmeti iln edildi. 20 Ekimden itibaren Petrovsk ynnde yedi gn sren muharebelerden sonra Bierakof komutasndaki Rus kuvvetleri Petrovskun kap s olan Tarki dana ekilmilerse de 27 Ekimde, Petrovsk, Kuzey Kafkas Ordusu birliklerince gney ve bat dan tamamen kuatld. 6 Kasma kadar devam eden Petrovsk kuatmas sonunda, ehir Ruslarda kurtarl m; 8 Kasmda da Trk kuvvetleri ehre girm itir.121 Kuzey Kafkasyada bu olaylar yaanrken, tilf dev letleri nezdinde mtareke araylarna ynelen Osmanl hkmeti, bunu kolaylatrmak iin Kafkasya ve ran gi bi uzak vilyetlerinde bulunan asker kuvvetlerini ekme karar ald. Bu amala, Sadrazaml yannda, Harbiye Nazr ve Bakomutanlk Erkn- Harbiye Reisi olan Ah med zzet Paa, 21 Ekim 1918de, ark Ordular Komu tanlna bir emir gndererek Brest-Litovsk Antlamasnda belirlenmi snrlar dndaki btn yerlerin (Kaf kasya ve Kuzeybat ran) boaltlmasn istedi.122 Bundan be gn sonra, 26 Ekimde, Kafkas slm ve imal Kaf kas Ordularnn kaldrldm bildirdi.123 Bunun sonu cunda sancak (Kars, Ardahan ve Batum) dndaki Kuzeybat ran ve btn Kafkasyann tahliyesi grevi 9Orduya verildi. 29 Ekimde, 9- Orduya gnderilen bir baka emirle de, Brest-Litovsk Antlamas hkmleri d nda igal edilmi olan topraklarn 24 Ekim tarihinden itibaren alt gn iinde tahliyesi istendi. Sonunda, 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesi (15. mad-

SYASET

de) ile Kafkasyadaki btn Osmanl askerlerinin tahli yesi kesin bir hkme b aland.125 Bununla yetinmeyen ngilizler, 11 Kasmda Osmanl H arbiye N ezaretine bir nota vererek mtarekenin ilg ili maddesine ekleme yapt lar ve Osmanl askerlerinin 1914 tarihindeki Trk-Rus snrna kadar ekilm elerini istediler. Btn bu gelim elerin sonunda, 17 Kasmda, Ba k, 24 A ralkta da Batum ngilizlere brakld. Ancak, Kafkasyadan Osmanl askerlerinin tamamen tahliyesi, Ocak 1919 sonlarna doru tam am land.127 Bylece, Osm al Devleti, I.Dnya Sava sonu artlan iinde XVIII. yzyln ilk eyreinden bu yana Kafkasyada yakala d taarruz nitelikli Dastan seferinden istedii sonucu alamadan geri ekilm i oldu. Fakat, geriye halledilem e mi Trkiyenin kuzeydou snr meselesi kald. O da, 3 Aralk 1920 tarihli Gmr antlamas, 16 M art 1921 ta rihli Moskova antlamas ile bu antlamann birer birer Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycana kabul ettirilm esi anlamna gelen 13 Ekim 1921 Kars antlamas ile kesin kez zld.

Osmanl ordular savunmada kalm lar; muharebeleri, Kars, Ardahan ve Byezd gib i Anadolu topraklarnda yapmlardr. Bu yzyl savalarnn bir ortak zellii de, savalarn hemen ncesinde, Osmanl D evletinin Kaf kasya M slm anlarn Ruslara kar cihada armasdr. M uhtemeldir k i, buna gvenen Kafkas topluluklar, Osm anllarn kazandklar baarlarn etkisiyle Ruslara kar isyana kalkm lardr. Bu heveskrla ramen Osm anl Devleti, 1853-1856 K rm Sava ve 1877-1878 Rus Sava dnemlerinde Kafkasya M slm anlarna yar dm etmemitir. Hereyden nce I. Dnya Sava, Osmanllar iin bir Cihad- Mukaddes idi. Bu cihad, Rusya dahil Avrupal devletlere kar olup smrgelerinde yaayan Ms lm anlar onlara kar ihtill yoluyla ayaklandrm akt. Dier taraftan ise, Osmanl Devleti sava ilan ile b irlik te Anadolu-Kafkas cephesinde Ruslarla savamak zorun da kalm tr. Bu srete Ruslara kar stnlk salamak iin giriilen Sarkam Harekat Osmanllar asndan tam bir felaketti. Bunun sonucunda 1915-1916 muhabe relerinde Rus ordular Dou Karadeniz ve Dou Anado lu da birok ehri igal etmitir. Ancak bu Rus igalleri Bolevik h tilalin in ortaya kard elverili ortam saye sinde 1918 ubat-Nisan aylarnda Osmanl 3- Ordu sunun ileri harekat ile sona erdirilebilm itir. Bolevik h tilali sonrasndaki gelim eler Osmanl D evletin i Kafkasyada son derece etkin bir hale getirm i; zellikle Enver Paann dncelerini gerekletirme fr sat vermitir. Kafkasyada bir slam Ordusu kurulm as fikri de bu srete ortaya km tr. N uri Paa kom uta snda Gencede kurulan bu ordu, Haziran-Austos 1918 muhaberelerinden sonra 15 Eyll 1918de B aky ngilizlerden kurtarmtr. Ayrca bu ordunun bnyesinde kurulan Kuzey Kafkas Ordusu da Mondros Mtarekesine ramen Dou Kafkasyada Derbent ve Petrovsk (Molakale) fethetmi; daha sonra mtareke hkm leri gerei Anadoluya ekilm itir. Kafkas slam ve Kuzey Kafkas Ordularnn 1918 y l boyunca Dou Kafkaslara kadar gitm i olmas 1720lerden bu yana Osmanl Dev le tinin Kafkasyaya ynelik ikinci fetih hareketidir. An cak Osmanl Devleti 1919 sonu itibariyle Kafkaslardan ekilm i, bu blgedeki snr sorunlarn halletme ii de TBMM (1920-1923) hkm etlerine kalm tr. Bu konu da 16 M art 1921de Moskova Antlam as imzalanm tr.
E l S Y A SIT

SONU
XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanlra ve zellikle XVIII. yzyl ile birlikte 1820lerin so nuna kadar Osmanl-ran-Rus nfz mcadelelerine sah ne olan Kafkasya, sahip olduu stratejik konumdan do lay son derece nemli bir coraf blgedir. H atta, dou kylarnda Hazar Denizi bulunm as, Kafkasyann dee rini daha da artrmaktadr. Gerekte ise bunun deerini kavrayan tek devlet Rusyadr. yle k i Rusya, kendi ta rih emperyal amalarn -ki scak denizlere ulam a poli tikas- gerekletirmek yolunda, 1774-1829 dneminde, Kafkaslar igale alm ve Dastan ve eenistann dnda bunda da baarl olmutur. Ruslarn bu baar snda, Kafkaslar zerinde Osmanl-ran rekabetinin b yk rol bulunmaktadr. Bunun sonucunda 1828de ran, 1829da Osmanl Devleti, Kafkaslardaki hkm ranlk haklarndan Rusya lehine feragat etmitir. Ancak, esas olarak 1834-1859 yllar arasnda Kafkasyada, eyh am ilin Ruslara kar verdii bam szlk mcadelesini belirtmek gerekmektedir. Bu dnemde, Osmanl Devle ti, Kafkasyadaki gelimelere kar Rusyadan ekindi inden olduka etkisiz kalm tr. XIX. yzylda cereyan eden Osmanl-Rus savalar nn Kafkas cephesindeki muharebelerine baktm zda,
O S M A N II

x^T/.

Sergei Anisimov, Kafkas Klavuzu (Tercme Binba Sadk), stanbul 1926, s. 1-2; Binba Nazmi, Kafkasya ve Asya-y Vusta vc Trkistan Vil yetleri Buhara ve Hive Hanlklar, stanbul 1334, s. 3; emseddin Sami, Kamusl-Alm, V, stanbul 1314, s. 3545. 2 W. E. D. Ailen ve Paul Muratoff, Kafkas Harekt, 1828-1921 Trk Kaf kas Snrndaki Harplerin Tarihi , Genelkurmay Basmevi, Ankara 1966, s. 3-5; S.Anisimov, a.g.e., s. 2, 159; . Sami, a.g.e., V, s. 3543. 3 smail Berkok, Tarihte Kafkasya, stanbul 1958, s. 2. 4 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, 2. bask, TTK Yayn, Ankara 1987, s. 145. 5 Halil nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Doa-Volga Kanal Teebbs, Belleten, XIII/46, Ankara 1948, s. 366-367; Muzaffer rekli, Krm H anlnn Kurulucu ve Osmanl Himayesinde Ykselii 1441-1569, Ankara 1989, s. 44-57; Bu kanal projesinin Trkistan Mslmanlar a sndan nemi iin bkz.: Mustafa Budak, Osmanl-zbek Siyasi Mnasebetle ri 1510-1740 , stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Genel Trk Tarihi Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1987, s. 25-31. 6 Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi 1451-1590 , Anka ra 1976, s. 205-382; Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyas Mnasebetleri 1578-1590, stanbul 1962, s. 78-141. 7 Sir Percy Sykes, A History ofPersia, II, 2. bask, London 1921, s. 175-176. 8 B. Ktkolu, Osmanl-Safevi Siyasi Mnasebetleri 1590-1612, .. Edebi yat Fakltesi Tarih Blm Habilitasyon Tezi, stanbul 1965, s. 103-109. 9 John F. Baddeley, Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil (ev.: Sedat z den), Kayhan Yaynlar, stanbul 1989, s. 41 10 Cevdet Paa, Tezkir (1-12), Yayna hazrlayan: Cavid Baysun), TTK Ya yn, Ankara 1986, s. 92. 1 1 Osmanllarn Revan seferi iin bkz.: Kerim Yans, IV . M urad Devrinde Osnanl-Safevi Mnasebetleri, .. Edebiyat Fakltesi Osmanl Messeseleri ve Medeniyet Tarihi Krss yaynlanmam doktora tezi, stanbul 1977, s. 134-143. 12 Bu gelimelerin tahlil iin bkz.: Oral Sander, Ankann Ykselii ve D , (Osmanl Diplomasi Tarihi zerine B ir Deneme), mge Kitabev, Ankara 1993, s. 122-125; Halil nalck, "Trkiye ve Avrupa: Dn ve Bugn , Dou ve B at, S. 2, ubat-Mart-Nisan 1998, s. 7-9. 13 Alton S. Donnely, Peter the Great and Central Asia, Canadian Slavonic Papers, XVII/2-3, Ottawa 1975, s. 207. 14 Tarih-i mahsus f beyn- a hvl-i Rus, 1271, stanbul niversitesi Ktp hanesi Trke Yazmalar, Nr. 2249, vr.8a-8b. 15 J. Baddeley, a.g.e., s. 53. 16 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/1, 3. bask, TTK Yayn, Ankara 1982, s. 173. 17 ...Ahval-i Rus, lOa-lOb. 18 . Berkok, a.g.e., s. 353. 19 Laurence Lockhart, The F ail o f tbe Safavi Dynasty and tbe Afghan Occupaion ofP ersia, Cambridge 1958, s. 217-221. 20 Uzunarl, Osmanl Tarihi IV/1, s. 174-17921 Alt madde olan stanbul antlama iin bkz.: Nihat Erim, D evletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih M etinleri, I, Ankara 1953, s. 75-80; Uzunarl, a.g.e., IV/1, s. 192-194, Sykes, a.g.e., II, s. 238; A. N. Krat, Rusya Tari hi, s. 262. 22 Ali Djafar Pour, Nadir ah Devrinde Osmanl-ran Mnasebetleri, .. Ede biyat Fakltesi Osmanl Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi Krss Ya ynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1977, s. 104. 23 P o u r,^ .;., s. 108-114. 24 25 26 27 28 29 30 31 32 brahim Yksel, arlk Rusyasnn Azerbaycan stils ve Osmanl Devletinin Tutumu, Kafkas Aratrmalar, /, stanbul 1988, s. 27. Baddeley, a.g.e., s. 59-60. A. N. Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1970, s. 34. Berkok, a.g.e., s. 364-365. Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/1, s. 368. General Medem, Dastan'a kadar gitm i ve oray bir harebeye evirmi tir. Bkz.: Mirza Bala, Dastan, slam Ansiklopedisi, III, s. 455. Uzunarl, a.g.e., IV/1, s. 376-377. Baddeley, a.g.e., s. 61-62; W. E. D. Allen-Pau! Muratoff, a.g.e., s. 17; A. N. Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 35. Uzunarl, a.g.e., IV/1, s. 406-409O SM A N H

David M arshal L ag, A M odan Histoty ofG eorgia, London 1962, s. 37; M. B ala, "G rcistan slam Ansiklopedisi, III, s. 8 43; V. M inorsky, T iflis, s lm Ansiklopedisi, XII/1, s. 275. Allen-M uratoff, a.g.e., s. 17. . Y ksel, a.g.m ., s. 27-28. Cemal Gke, Kafkasya ve Osmanl mparatorluu'nun Kafkasya Siyaseti , s tanbul 1979, s. 44; M . B ala, erkesler, slam Ansiklopedisi, III, s. 381. Gke, a.g.e., s. 51-55; Zbeyde Yac, Ferah Ali Paamn Sotcak Muha fz l 1781-1785, 19 M ays niversitesi Sosyal B ilim le r Enstits Tarih A nabiiim D alnda yaynlanm am doktora tezi, Samsun 1998, s. 101-

110 .
Sema Iktan, 1783-1829 Osmanl-Dastan Mnasebetleri , . . Sosyal B i lim ler Enstits Genel T rk Tarihi, yaynlanm am yksek lisans tezi, s tanbul 1987, s. 23. Baddeley, a.g.e., s. 7 2-78 ; Tark Cemal K utlu, mam Mansur, stanbul 1977, s. 13-14. M irza Haan Efendi, Asar- D astan , B akli 1903, s. 170. Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, III, s. 210-211.

Tarih-i Cevdet, III, s. 2 13-214.


eyh Mansur, R uslarn een ve Kabarday blgelerine yaptklar saldr larndan sonra etrafna 100.000 kii toplam ; R uslarn m stahkem yerle rinden V ladikafkas' ve Mozdok ehrini zaptedip K zlar k alesini de m uha sara le R uslar Terek nehrinin tesine srmeyi baarm t. Ayrca, Kk Kabarday blgesini de Ruslardan kurtarm t. Geni b ilgi iin bkz.: . Berkok, a.g.e., s. 3 79 -3 81 ; erafeddin Erel, Dastan ve D astanllar , s tanbul 1961, s. 11-12. S. Iktan, a.g.t., s. 60-64.

. Berkok, a.g.e., s. 389Baddeley, a.g.e., s. 75-76. Baddeley, a .g.e ., s. 76; . Berkok, a.g.e. , s. 389-391* N. Erim, Devletleraras Hukuku..., I, s. 187-190. S. Iktan, a .g.m ., s. 7 5 ; . Y ksel, a.g.m ., s. 29-

Tarih-i Cevdet, VI, s. 203 -2 04 .


Osm anl D evleti'nin bu pragm atk politik tavrn garipsem em ek gerekir. N itekim , X VI. yzyld a ran savalar srasnda tabii m ttefiki olan z bek hanlarn antlam alarda (1555 Am asya ve 1590 stanbul antlam ala r) k aytl olm asna ramen rann saldrlarndan benzer bar tu tu m undan dolay korum am tr. G eni b ilg i iin bkz.: M ustafa Budak, 0 j manl-zbek Siyasi Mnasebetleri 1510-1740, .. Sosyal B ilim ler Enstit s Genel T rk Tarihi yaynlanm am yksek lisans tezi, stanbul 1987, s. 2 3 -2 5 ,4 0 -4 2 . Haan E. Fasais, History ofP ersia Under Qajar Rule (trc.: H eribert Busse), N ew York 1972, s. 6 5-67 ; S. P. Sykes, a.g.e., II, s. 2 92 -2 93 , M . Haan Efendi, Asar- Dastan, s. 158-159; M. B ala, Kaar slm Ansiklopedisi, s. 35-36. Baddeley, a.g.e., s. 8 0-82 ; Berkok, a.g.e., s. 400. Tadeusz Swietochowski, Mslman Cemaatten Ulusal Kim lie Rus Azerbay can! 1905-1920 (trc.: N uray M ert), B alam y ayn lar, stanbul 1988, s. 22-23. Baddeley, a.g.e., s. 88-90. . Y ksel, a.g.m ., s. 31. G ke, a.g.e., s. 200.

Tarih-i Cevdet, IX , s. 146-147. Tarih- Cevdet, IX, s. 172. Gke, a.g.e., s. 2 03 ; S. Iktan, a.g.t., s. 80-81. Tarih-i Cevdet, IX , s. 2 20 -2 22 ; Baddeley, a.g.e., s. 9 9-101. Gke, a.g.e. , s. 205*206.
Bkre antlam asnn ilg ili altnc m addesi iin bkz.: N. Erim, Devletlera

ras Hukuku..., I, s. 250-51.


Gke, a.g.e.., s. 207. S. Iktan, a.g.e., s. 81-84. Baddeley, a.g.e., s. 106-107. Bu ittifakn b ir sonucu olarak O sm anl D evleti ile ran Kafkasyaya gn d erdikleri ajanlarla buradaki M slm an halk Rusya aleyhine k k rttk lar g ib i ran adna Abbas M irzan n , O sm anllar adna da ar Seraskeri Emin Paa ile ld r V alisi erif Paanm srdkleri G rcistana ynelik

SYASET

bir asker harekat planlanm t. Ne var ki, byle bir asker harekt, Emin Paanm Revan Serdar Hseyin Paa ile grmesinden sonra dzenlenen bir suikast giriim i sonunda balamadan sona erm iti. Bu konuda geni bilgi iin bkz.: T arih-i Cevdet , IX , s. 220-224; Ayrca bkz.: Yalya Kalantari, Feth A li ah Z am annda Osmanfe-ran M nasebetleri, 17 97-1834, .. Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm yaynlanmam doktora tezi, stanbul 1976, s. 81-84. 68 69 Ayrca bu antlamada, rann Hazar D enizinde donanma bulundurmaya ca da yazlyd. Baddeley, a .g.e., s. 109; Sykes, a .g.e., II, s. 314. Ermeni asll bu general, son derece acmaszd. B ildii tek ey, iddet ve zulm idi. u szler onundur: Ben istiyorum ki, adm n sebep o la ca korku, snrlarm z kalelerim izden daha iyi korusun. Benim bir szm Dalar in lmden daha kanlmaz bir ferman olm aldr... Bir Dalf nin idam yzlerce Rus askerinin hayatn kurtarrken binlerce Mslmann bize ihanet etmesini nler!, Bundan dolaydr ki, Kafkas savala rndaki pek ok kii unutulm u iken Yermolof un ad Dastan ve eenistanda hala hafzalarda canldr. Geni b ilg i iin bkz.: Baddeley, a .g.e., s. 115-117. S. Iktan, a .g.t., s. 80-84. Baddeley, a.g.e., s. 149-150. Anderson, The Eastem hestion 1774-1923, New York 1966, s. 59-60. Sykes, a .g.e., II, s. 316-317; Baddeley, a .g.e., s. 153-155. Gke, a.g.e., s. 221. Gke, a.g.e., s. 222-224. Ali Arslan, Rusyann Krm ve Grcistan ilhakndan sonra Osmanl Devletinin erke K abileleri le Mnasebetleri (1774-1829), Kafkas A ratrmalar 1, stanbul 1988, s. 49-50. S. Iktan, a .g.t., s. 101 vd. Baddeley, a.g.e., s. 191; Allen-Muratoff, a.g.e., s. 23. Ahmed Muhtar Paa, 1244-1245 T rkiye-Rusya Seferi ve E dime M uahedesi , stanbul, s. 234-235; Celal Erkin, 1828-1829 Trk-Rus H arbi Kafkas Cephesi, stanbul 1940, s. 30-79; Allen-Muratoff, a .g.e., s. 23-44; Badde ley, a .g.e., s. 190-221. Baddeley, a.g.e., s. 190-221. Kemal B eydilti, 1828-1829 O smanl-Rus Savanda Anadoludan Rus yaya Grlen Ermeniler, Trk Tarih B elgeleri D ergisi, XIJI/17, Ankara 1988, s. 383-410; Baddeley, a .g.e., s. 221-222. Bu hkm, antlamann IV.maddesinde yer alm t. Bkz.: N. Erim, D ev letleraras Hukuku... I, s. 280-281. Mehmet Saray, Rusya'nn Asya'da Yaylmas", /. . E debiyat F akltesi Ta rih Enstits D ergisi, S. 10-11, stanbul 1981, s. 289. Cemal Tukin, Osmanl m paratorluu D evrinde B oazlar M eselesi, stanbul 1947, s. 134-135. C. Tukin, a .g.e. , s. 203 vd. Allen-Muratoff, a .g.e., s. 45. Moshe Gammer, M slim Resistance to the Tsar, Sham.il a n d the Conquest o f Chechtia a n d D aghesta, London 1994, s. 257-260. M. Gammer, a .g.e., s. 268. Mustafa Budak, 1853-1856 Krm Savanda Kafkas Cephesi, ., Sosyal B ilim ler Enstits Yakna Tarihi Yaynlanmam Doktora Tezi, stan bul 1993, s. 23-27. M. Budak, a .g.t., s. 71. M. Budak, a .g.t., s. 88-90. Bunlar, Musun Boaz (1 Kasm 1853), Ahsha/Posof (5-26 Kasm 1853), Bayndr (13 Kasm 1953), Gmr (15 Kasm 1853) ve Bagedikler (1 Aralk 1853) muharebeleri idi. Geni b ilg i in bkz.: M . Budak, a .g.t., s. 51-60 M. Budak, a .g.t., s. 73-78. M. Budak, a .g.t., s. 173-184. Vernon John Puryear, New L ight on the orgins of the Crimean urnal o f M odern H istory , III (1931), s. 222. Jo 125

tin Mc Cartly de, bu konudaki yeni bir almasnda, eitli kaynak ve aratrm a eserlerine dayanarak Kafkasyadan g edenlerin saysn 1.200.000 olduunu ve bunlarn 800.000 kadarnn Anadolu'ya g e ld i i ni kaydetmektedir. J . Mc Cartly, lm ve Srgn (Osmanl M slm anlarna kar yrtlen ulus olarak temizleme ilem i 1821-1922), ev.: B ilge Umar, in klp Ktabevi, stanbul 1998, s. 37-38. 99 100 101 102 103 Dou Anadolu-Kafkas cephesindeki muharebeler iin bkz.: Allen-M ura toff, a .g.e., s. 111-115, 125-141, 148-201. Allen-Muratoff, a.g.e., s. 119-123. Allen-Muratoff, a.g.e., s. 142-147.

Allen-Muratoff, a.g.e., s. 194-196. Konuyla ilg ili 58. madde iin bkz.: N. Erim, D evletleraras Hukuku... I, s. 422. 104 Cezmi Erasla, II. Abdlhamid ve Kafkasya M slm anlar, Kafkas A ratrm alar /, stanbul 1988, s. 64-65. 105 Mahmud Celleddin Paa, M ira t-i Hakikat, I-III (Hazrlayan smet Mirolu), stanbul 1983, s. 311-312. Y. T. Kurat, Osmanlt im paratorluunun P aylalm as, Ankara 1976, s. 15. T. Swietochowski, ...Rus A zerbaycan, s. 163. P hilip H. Stoddard, Tekilt- M ahsusa, ev.: Tansel Demirel, Arba Yayn lar, stanbul 1993, s. 49-52. A. N im et Kurat, Trkiye ve R usya, s. 500. Gotthard Jaeschke, 1916 Lozan Konferansnda im ali KafkasyalIlar, Ye ni Kafkas, Y l 1, S. 4, Temmuz-Austos 1957, s. 9Kafkasyadaki bu gelim eler iin bkz.: Mesut Eran, B irin ci D nya Har binde Osmanl D evletinin K uzey K afkasya S iyaseti 1914-1918, A tatrk ni versitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits yaynlanmam dok tora tezi, Erzurum 1995, s. 41-45. Bu savata Kafkas cephesindeki olaylarn younluundan dolay genel re feranslar vereceiz. Bkz.: B irinci D nya H arbinde Trk H arbi Kafkas Cep hesi 3 Ordu Harekt, 2. cilt, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1993; AllenMuratoff, a .g.e., s. 217-425. 14 maddelik Erzincan mtarekesi iin bkz.: Stefanos Yerasimos, Trk-Sovy et likileri, Ekim D evim ind en M ill M cadeley e, Gzlem yaynlar, stan bul 1979, s. 38-40; Nurcan Yavuz, Erzincan M tarekesinin Trk Tarhindeki Yeri ve nemi", Ankara niversitesi DU ve T arih-C orafya Fakl tesi Tarih A ratrm alar D ergisi, XVII/28, Ankara 1996, s. 207-232. S. Yerasimos, a .g.e., s. 18-19. Kzm Karabekir, Dounun Kurtuluu. Erzincan ve Erzurumun Kurtuluu Sa rkam, K ars ve tesi (Yaynlayan Enver Konuku), Erzurum 1990, s. 443489. lg ili 4. madde iin bkz.: N. Erim, a .g.e., I, s. 505. A. N. Kurat, a.g.e., s. 662-674; H alil Bal Kuzey Kafkasyann stiklli ve T rkiyenin Askeri Yardm (1917-1918), Kafkas A ratrm alar 111, s tanbul 1997, s. 42-50. Mustafa Budak, Nuri P aann Kafkas slm Ordusu H akkm daki Rapo ru, Kafkas A ratrm alar IV, stanbul 1998, s. 68-69. Baku nn fethinin Nuri P aann kaleminden anlatm iin bkz.: M . Bu dak, a.g.m ., s. 72-79. Nair Yceer, B irinci D nya Savaanda Osmanl Ordusunun Azerbaycan ve D astan H arekt, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1996, s. 142-157. Trk stik ll H arbi M ondros M tarekesi ve Tatbikat I, 2. bask, Genelkur may Basmevi, Ankara 1992, s. 225-226. Mesut Eran, B irinci D nya H arbinde Osmanl D evletinin Kuzey K afkasya Siyaseti (1914 -191 8), Atatrk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Ta rihi Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Erzurum 1995, s. 143. 124 M .Budak, Mondros M tarekesinden Sonra ngilizlerin B atum u gali, Kafkas A ratrm alar 111, stanbul 1997, s. 120. Ali T rkgeldi, M ondros ve M udanya M tarekelerinin T arihi , Ankara 1948, s. 71-72. 126 Tevfk B yklolu Mondros M tarekesinde Elviye-i Selse le lg ili Yeni Vesikalar, Belleten, XXI/84, Ankara 1957, s. 573-574; M ondros M tareke s i ve Tatbikat i, s. 229. 127 M .Budak Mondros Mtarekesinden Sonra ngilizlerin Batum u gali, Kafkas A ratrm alar 111, s. 132-141; N. Yceer, a.g.e., s. 163-164.

106 107 108 109 110 111

70 71 72 73 74 75 76

77 78 79

112

80 81

113

82 8'3 84 85 86 87 88 89

114 115

116 118

117 A. N im et Kurat, Trkiye ve R usya , s. 467-468.

119 120 121 122 123

90 91 92

93 94 95 96
97

98

Marx-Engels, D ou Sorunu (T rk iye), ev.: Yurdakul Fincanc, I. bask, Sol Yaynlar, Ankara 1977, s. 703-704. C evdet Paa, Tezakir (1 -1 2 ), s. 101. Aiien-Muratoff, 1864den itibaren 60 0 .0 0 0 den fazla erke (Bu ad, b tn Kafkasyann g edenlere T rkiyede verilen genel ad idi)in T rki yeye g ettiin i yazmaktadr. Bkz., a.g.e., s. 104 Am erikal tarihi-Jus-

O SM A N L I VVV SYASET

XVIII. YZYILDA KAFKASYA


YRD. DO. DR. MEHMET AL AKMAK
G A Z N V E R ST E S G A Z E T M FAK LTES

GR
afkasya, batda Karadeniz'in kuzeyindeki Taman yarmadasyla, douda Hazar Denizi'nin ortasndaki Aperon Yarmadas ara sndaki corafi blgenin addr. Kuzeyde Don ve Volga nehirlerinin birbirine yaklat noktaya kadar uzanan bu kara parasnn gneydeki snrn Aras Nehri'nin ak mecra oluturmaktadr. Ortasnda bulunan ve kara parasna ad olan Kafkas Dalan blgeyi kuzey ve gney olmak zere ikiye ayrr. Coraf blgenin ortasnda ge ni bir yer kaplayan sra dalar iki noktada geit verir ki, tarih boyunca bu geitler byk nem tamlardr. Derbent ve Daryal geitleri diye bilinen bu geitlere sa hip olmak, blgenin kontroln elde tutmak iin olduk a nemlidir. Bnyesinde pek ok farkl etnik unsur barndrma sndan dolay tarih boyunca bir siyasi vahdet gstereme mitir. Farkl dillerin konuulduu bu corafyann g neyde yaayan balca unsurlar; Trkler (AzerbaycanlI lar), Grcler ve Ermenilerdir. Kuzeyde ise; erkezler, Kabardeyler, eenler, ngular, Lezgiler, Avarlar, Karaay, Balkar ve Kpak Trkleridir.1 Asya ile Avrupa arasndaki kara balants bakmn dan nemli bir stratejik konuma sahip bu blge, tarih boyunca Yakn ark'ta byk g olma iddiasnda bulu nan devletlerin daima mcadele alan olmutur. Bu ne denle Trklerin Kafkasya ile alkas uzunca bir tarihi gemie dayanmaktadr. Hunlar ve Gktrkler zamanm da bilinen ve zaman zaman blgenin dier gleriyle mcadele alan olan bu corafya ilk defa Seluklular za mannda Trk ftuhatyla tanm, XI. yzyldaki bu fetihten sonra Trkler iin daima bir vatan olmutur. OsOSMANLI G

manii Devlet adamlar da, Anadolu'da Trk birliini saladktan sonra Kafkasya ile ilgilenmeye balamtr.

XVIII. YZYILA KADAR KAFKASYA'DA OSMANU-RUS REKABET


XVI. yzylda Osmanl Devleti, batda ve douda cihan politikasna hakim bir devlet durumuna gelmitir. Asrn hemen banda douda kudretine kar koymak is teyen randaki Safevi idaresini imdilik etkisiz hale ge tirdikten sonra, batya kar yrtm olduu mcadele sini de askeri ve siyasi alanlarda baarl bir ekilde de vam ettirmi, bir yandan Macaristann fethini gerekle tirerek Avrupa ilerine kadar ilerlerken, dier yandan diplomatik abalarla dmanlarnn kendisine kar bir ittifak yapmasn nlemeyi de baarmtr. Osmanl Devleti, Fatih Sultan Mehmed zamannda (1475) fethedilen ve devlete balanan Krm Hanl marifetiyle kuzeydeki gelimeleri kontrol altnda tutar ken, XVI. yzyldan itibaren batda Habsburglarla ve douda da Safevilerle urayordu. Altnordu Hanlnn paralanmasn mtaakip teekkl eden Moskova Knezlii, daha sonra blgedeki Trk teekklleri arasndaki siyasi ekimelerden ve Osmanl Devletinin takip ettii denge politikasndan yararlanarak varln srdrme ve srekli gelime imkan buldu. Nihayet 1547de IV. van knezlikten arla terfi etti, ilk Rus ar olarak ta giy di.2 ar van, Moskovadaki Rus ilerigelenlerini ara rak 1550 ylnda bir toplant tanzim etti. Bu toplantda, evvelki uygulamalar da gznnde bulundurularak bir mecelle tanzim edilldi ve buna ar Kanunnamesi den di. Ayrca yeni bir ordu tekilat oluturularak, burada grev alan askeri birlikler ateli silahlarla donatld.3
SYASET

H azrlklarn tamamlayan Rus kuvvetleri 1551 y lndan itibaren gneye doru harekete geti. Zira bu is tikam ette artlar Ruslarn lehine gzkyordu. nk Altnordu hanlnn paralanmasndan sonra blgede kurulan K rm , Kazan ve Astrahan hanlklar kendi ara larnda mcadeleye giritiler. Kendisine bal Krm H an ln n bu mcadelelerden stn karak blgede gittike glenmesinden endielenen Osmanl idarecile ri, denge politikas izleyerek vaziyeti idare etmeye al rken, 1552 ylnda Rus kuvvetleri Kazan ehrini zaptederek buradaki hanla son verdi. Blgedeki faaliyetleri ne devam eden Rus ar drt yl sonra 1556 ylnda da Astrahan bir Rus vilayeti olarak lkesine ilhak etmeyi baard. Bu baarlarnn ardndan R usyann blgede n fuzu artt. K rm hanlar vastasyla Osmanl idaresinden honut olmayan, muhtemelen gayri m slim olan blge deki kabilelerden bazlar Moskovaya heyetler gndere rek (1 552de ik i erkez beyi, 1555 ylnda bir grup e en beyleri) Rusyann himayesine girm ek istediklerini bildirmeye balamlardr. Rus hakim iyetinin Hazar Denizi kylarna kadar inmesi balangta Trkistan hanlklarn, Aa d il zerinden Moskova, Kazan ve Azak ile yrttkleri tica r mnasebetlerin akbeti bakm ndan ilgilendirm i, bu maksatla hanlar Moskovaya gnderdikleri elileri arac l ile sz konusu ticaretin devam ettirilm esine al mlardr. Rusyann gneye doru sarkmas Osmanl idareci lerini zaten rahatsz ediyordu. Ayrca igale urayan top raklarda yaayan M slm an-Trk unsurlarn Devlet-i A liyyeye ulaan ikyetlerinin gittik e artmas ve blge zerinden yapacaklar yolculukla hac farizasn yerine ge tirm ek isteyen M slm anlara izin verilmemesi gib i se bepler Trk-Rus mnasebetlerinde bir gerginliin do masna sebep oldu. Osmanl Devleti, gelien Rus tehli kesine kar 1569 ylnda Astrahana bir sefer dzenle mi, bu seferle askeri bakmdan Astrahan H anl, Rus istilasndan kurtarlacak, Ruslar tarafndan oluturulan Terek hatt da tamamen datlacakt. Ayrca gelecee ynelik ok hayrl bir projenin gerekletirilm esi de plnlanm t. Bu Don ve Volga nehirlerini birletirerek Azak D enizinden Hazar D enizine geme projesiydi. Bu giriim gneye doru sarkan Ruslara kar caydrc bir
O SM A N LI

metod olaca gib i, XVI. yzyln bandan beri kendi siyle megul olunan rana kar da etkili bir tedbir ola cakt. Seferin asker vehesinden beklenenler gerekleti rilem edii gibi, bu ok kym etli proje; teebbse geil meden nce yeterli almann yaplm am as, projenin bykl ile mtenasip zaman ve im knn tahsis edil memesi ve iklim artlarnn dikkate alnmamas gib i se beplerden dolay sonusuz kalm tr.4 XVI. yzyln son eyreine doru Osmanl-Rus ilikilerinde gerginlik arz eden daha byk bir olay ya anmad. 1637de Kazaklarn Azak Kalesini igal ederek Ruslara brakmak istemesine ramen, Rus hkm etinin uzunca bir tereddtten sonra buna yanamamas (nk Ruslar henz Osmanl kuvvetleriyle baa kam ayacakla rn biliyordu), iki lke arasnda XVI. yzyln ilk yar snda da bir gerginlik yaanmamasna sebep oldu. U k rayna Kazaklarnn daha nce kabul ettikleri Osmanl h i mayesinden memnun kalm ayarak 1654 ylnda Rus hi m ayesini talep etmeleri zerine Ruslarn Dinyeperi ge erek Ukraynay ilhak, K rm ve Karadenize doru bi raz daha yaklam alar ve (Ayn zamanda bu gelim e 1667 tarihli Rus-Leh ittifakn beraberinde getirm i, bu ittifak sayesinde Ruslar K iyefi igal ederek Dinyeperin sana da iyice yerletiler) Dou Avrupada en byk g hali ne gelm eleri Osmanl D evletini endielendirdi. Blgede staty korumak isteyen Osmanl sadrazam Kara Mus tafa Paa, ordusunun banda 1678 y l yaznda Ukrayna zerine bir sefer dzenleyerek Rus kuvvetlerini Dinyeper nehrinin dousuna ekilm ek zorunda brakt. Bu sefer, bir Osmanl sadrazamnn kumandasnda Ukrayna ile rinde Dinyeper N ehrine kadar byk bir Trk ordusu tarafndan yaplan ilk ve son sefer olmutur.5 Bu seferin ardndan aktedilen Bahesaray Mukavelesi ile dolayl da olsa tarihte ilk Trk-Rus bar aktedilm i oldu.6 1683 ylnda Trk kuvvetlerinin yenilm esi zerine Avusturya, Venedik ve Lehistan arasnda Trklere kar oluturulan Mukaddes ttifak a Leh kralnn sraryla Rusya da dahil edilm iti. Bylece Rusya tarihinde ilk de fa Avrupal H ristiyan devletlerle Trklere kar ayn cephede savam olacakt. ttifakn ardndan balayan ve 16 yl sren savalar srasnda durumdan faydalanan ar Petro, 19 Temmuz 1696da Azak K alesini alm ay baar d. Bylece o, Rusyay denizlere ama idealinin bir ayaI SYASET

m imdilik kaydyla gerekletirmi oluyordu. Nite kim ar Petronun bu baars, 1699da mttefiklerle sulh akdetmek zorunda kalan Osmanl Devletine Kar lofa Antlamasyla kabul ettiriliyordu.7 Osmanl Devleti, Azak Kalesinin Rusyaya brakl masndan doan kayb telafi etmekte fazla gecikmeye cektir. Zira iki devlet 1710 ylnda yeniden savamak zo runda kalacaktr. nk Rus kuvvetleri sava halindey ken nlerinden kaarak Osmanllara snan sve Kral n ve askerlerini takiben snrlarmza tecavz etmi, ay rca Karadeniz ve Balkanlar zerindeki emellerini yksek sesle seslendirmeye balamt. Bunlar deerlendiren ve aslnda Azak Kalesini kaybetmeyi hazmedemeyen Osmanl hkmeti Ruslara sava iln etti. Tarihe Purut Sa va adyla geen bu savata Osmanl kuvvetleri byk bir zafer kazanarak, Azak Kalesini geri alm,8 fakat du rum ok msait olmasna ramen yaplan antlamada ka zanlan baaryla denk decek artlar ileri srmemitir. Bir daha Osmanl Devleti, Rusyaya kar bu kadar avan tajl bir ekilde masa bana oturma frsatn yakalayama yacaktr.

manii kuvvetleri ekildikten bir sre sonra Safevi kuv vetleri yeniden saldrgan bir tutum sergilediler. Geli meleri yakndan takip eden Osmanl hkmeti 1547-48 yllarnda blgede yrtt askeri faaliyetlerle yeniden kontrol elde ederek Tebriz, Azerbaycan ve Grcistan tamamen elde etti ise de ran kuvvetleri yine Trk kuv vetlerinin karsna kmad. Osmanl ordularnn blge den ayrlmasndan sonra ran kuvvetleri bir kere daha iki devlet arasnda el deitiren topraklara girdi. rana kar hassasiyetini srdren stanbul, gelimeleri serhatteki grevlileri vastasyla yakndan takip ederken, ran tasal lutundan ikayeti olan blgenin snni yerel hakimleri de durumdan ikayeti olarak, padiahtan yardm istiyor lard. Kanun Sultan Sleyman zamanmda ran zerine 1553-1555 yllar arasnda vuku bulan bir sefer daha d zenlenerek, 1555 ylnda imzalanan Amasya Antlamasyla sonuland.10 Fakat bu antlamann salad sknet de uzun srmedi. ki lke arasnda malum sebepler den dolay 1578de yeniden balayan sava hali 1590 y lna kadar devam etti. Bu savalar sonunda Kafkasya bir kere daha Osmanl Devletinin kontrol altna girdi.11 Fakat Anadoluda yaanan Celal fesadndan ve Avustur ya harbinden yararlanan Safevi kuvvetleri 1603te yeni den harekete geerek Gney Kafkasyay bir defa daha kontrol altna almay baard (1607). lerleyen yllarda iki lke kuvvetleri arasnda kk apl bir iki hadise da ha yaandysa da durum Sultan IV. Muradn 1638deki Badat seferine kadar deimedi. Uzun sren muhasara dan sonra Badatn dmesi zerine yeniden sulhe raz olan ran ah ile aktedilen Kasr- irin Antlamasna g re; Badat da dahil olmak zere iki lke arasnda ihtilaf l olan bir ok snr kasabas Osmanl Devletinde kalr ken, Kafkasyada hakimiyet bir kere daha rana brakl yor, ran hkmeti yrenin snni Mslman halkna ezi yet etmemeyi taahht ediyordu. Bundan sonra rann blgedeki hakimiyeti XVIII. yzyln ilk eyreine ka dar srd. Ancak ran hkmeti antlamada taahht et tii Snn-Mslman halka zulmetmeme artna riayet etmedi. Bu sebeple ran idaresinden memnun olmayan blgenin Snni Mslman hanlar ve onlara tabi halklar, geen zaman iinde Safevi hkmetinin iini zora sok maya balad. Nitekim tepkiler gittike isyana dnn ce, ahn Dastana hakim tayin ettii Zlfikr Han ayaklanan Lezgiler tarafndan ldrld.12
SYASET

XVIII. YZYILA KADAR KAFKASYA'DA OSMANU-RAN REKABET


Osmanl Devleti ile ran arasndaki rekabet Kafkas yadan te bir rekabet idi. Zira ah smail ile birlikte Sa feviler, ii akideler dorultusunda randa bir devlet kur duktan sonra, Anadoludaki Trkmenleri kendi etki ala nna alabilmek iin youn bir propaganda sreci balat tlar. Bu sre Yavuz Sultan Selimin 1514 ylnda d zenledii aldran seferiyle yeni bir boyut kazand. im diye kadar Anadoludaki Trkmenleri kkrtarak devle te kar harekete geirmeyi baaran Safevi iktidar, ilk sert karl bu seferle grmt. Ancak takip ettii pa sif savunma taktii ile ah smail, byk kayplara ma ruz kalmad gibi, Osmanl kuvvetlerinin blgeden e kilmesinin ardndan ksa bir sre sonra yeniden harekete geerek Azerbaycan ve Dou Anadoluda faaliyetlerine devam etti.9 Kanun zamanmda (1520-1566) ran zerine de fa sefer dzenlendi. lki 1534 ylnda balad ve 1536 y lnda tamamland. Bu seferle Gney Kafkasyann kont rol tamamen Osmanllarn eline geti. Blgeden OsOSMANEI I

XVIII. YZYILIN LK EYRENDE (1700-1725) KAFKASYA


Osmatl Devleti ile ranarasnda XVI. asrdan beri paylalamayan Kafkasya iin XVIII. yzylda yeni bir ortak daha km t. Eski rakiplerin iinde bulunduu artlar gznnde bulundurulacak olursa, yeni rakip Rusya daha etkili gibi gzkyordu. Gerekten XVIII. yzyl Osmanl Devleti iin gerilem enin devam ettii asr olarak dikkat ekerken, bu asrn hemen bandan iti baren randa da i karklklar balad. zellikle Kandeharda M ir Mahmud idaresinde A fganllar tarafndan balatlan Snni hareket rana kadar uzanm, nihayet M ir Mahmud idaresindeki Afgan ordusu 1722de ba kent sfahan zaptederek lkeye hakim olm utur.13 randa bu olaylar yaanrken, Rusya adm adm yaklat Kafkasyaya, artlar da uygun grerek bir an nce mdahale etmek istiyordu. A fganllarn istilasyla randa Safevi iktidarnn sarslmas zerine, Kasr- irin Antlamasndan itibaren hukuken rana bal kalan Kafkasyada hkmet asayii salayamyordu. H atta ran hkmeti, blgenin gvenliini para karlnda Lezgilere havale etmi, ancak onlar hkmetten paralarn ala maynca 1712 ylnda 20.000 k iilik bir kuvvetle ir vana girerek amah ehrini yam a ve halkn katletm i lerd i.14 Bu srada irvanda bulunan 300 kadar Rus tc car da ehrin ve halknn akbetine uram t.15 Kafkas yaya mdahale etmeyi dnen ar Petro iin bu olay iyi bir bahaneydi. N itekim ar, ran hkmetinden tc carlarnn zararnn tazm inini istedi. H km et tazminat demeye yanamaynca Rus kuvvetleri zahirde Lezgileri cezalandrmak bahanesiyle 15 Haziran 1722de bir do nanmayla Asrahandan hareket e tti.16 Ayn zamanda Kz lar K alesinde toplanan bir dier Rus ordusu da karadan harekete geti. KafkasyalIlarn mukavemetlerine ramen Rus kuvvetleri 22 Austos 1722de Derbendi igal et t i.17 Buradan yollarna devam eden Rus kuvvetleri, ir van hakimi Hac Davud H ann ald tedbirlerden eki nerek18 karklklar iinde bulunan ran topraklar ze rine ynelerek Hazar D enizinin bat sahilindeki Gilan, Mazenderan, Esterabad ve Baku y igal ettiler. Rus kuv vetlerinin harekat alann genileterek Kafkasyadaki ken di nfuz blgelerine tecavz etmesi ihtim alinden rahat szlk duyan Osmanl kuvvetleri de Ruslarn istil ettii
O SM A N U I

topraklarn dousunda kalan Nahivan, Revan, Gence, Tebriz ve havalisini kontrol altna ald. Kafkasyada fiili olarak bir taksimat gerekletiren iki devlet im dilik brbiriyle mcadeleye girm eyi uygun bulmuyordu. N ihayet aralarnda tarihe stanbul Mukaseme-Namesi adyla ge en 1724 tarihli antlam ayla igal ettikleri yerleri taksim ettiler.19

NADR AH ZAMANINDA KAFKASYA (1729-1747)


ar Petronun ok arzu ettii ve um duundan da kolay ele geirdii Gney Kafkasya topraklarndaki k al cl uzun srmedi. nk O, 1725 ylnd a lmt. Blgede Rus kuvvetleri de uzun sre kalamad. Hazar D enizinin gneybat sahillerine kadar sarkan Rus kuv vetlerinin blgedeki varlndan rahatsz olan Dastan llar, dzenledikleri saldrlarla onlarn kuzey ve gney kanatlar arasndaki irtibatn kesmeyi baardlar. Bu du rum Kafkasya ve ran topraklarndaki Rus kuvvetleri ii ok ciddi bir tehlike arz ediyordu. Ayrca randa 1729 ylndan itibaren ah adna faaliyete geen Nadir Han, lkede Afganllarn istilasna son verdikten sonra asayii de salam ay baarm, daha sonra Rus ve Osmanl kuvvetlerinin igal ettii Kafkasya ve ran topraklarn istirdat etmek zere harekete geti. Rusya hkm eti to parlanan ran kuvvetleriyle bir mcadeleyi gze alamaya rak 1735 ylnda Gencede im zalad bir antlam ayla i gal ettii ran topraklarndan ve Kafkasyadan kendili inden ekilm ek zorunda kald. Bu ekilmede zahirdeki Osmal-ran yaknlam asnn da etkili olduu anlal m aktadr.20 ' N adirin randa ah Tahmasb adna ileri ele alm a sndan sonra aslnda Osmanl D evletinin kontrol altn daki Kafkasya topraklarna ynelik propaganda faaliyet lerine de balad grlmektedir. artlar ok iyi deer lendiren Nadir, Osmanl D evletinin Patrona syan m nasebetiyle bann dertte olduunu biliyor ve bir sava balatmak iin bahane aryordu. 1731 yln a gelin d iin de Nadir bahane bulmaya bile gerek grmeden Osmanl D evletiyle sava balatt. zellikle Gney Kafkasya topraklar zerinde takriben be y l devam eden savalar dan sonra Osmanl Devleti ile ran arasnda 1639 ylnda aktedilen Kasr- irin Atlamasnn artlarn ihtiva eden
SYASET

yeni bir antlama (Gney Kafkasyay rana brakyor du.) Eyll 1736da imzaland.21 Nadir, imdiye kadar gerekletirdii ileri hep Sa fevi hanedanndan i banda bulunan ah adna yapyor du. Ancak 1736 ylnda ah Abbasn biraz da aibeli bir ekilde lmnn ardndan, hanedan aileden tahta ka rlacak kimse kalmamt. Bunu frsat telakki eden, as lnda fiilen ahlk yapan Nadir Han, yeni ahn seilme si meselesini ileri srerek, Muganda lkenin ileri gelen lerinin tamamnn katld byk bir kurultay dzenle yerek bu kurultayda kendini ah setirdi. ah seildikten sonra devlet idaresindeki nemli kademelere genellikle mensubu bulunduu Afar slalesinden olanlar getir di.22 Elde ettii byk baarlarn ardndan o, nne n katmak zere Hindistan zerine yrd. Onun Hindis tanda olduu yllarda zaten ran idaresinden hibir za man honut olmayan KafkasyalIlar tayin edilmi ran idarecilerine isyan ettiler. Blgedeki karklklarn gide rek bymesi zerine durumdan haberdar olan Nadir ah, Hindistandaki faaliyetlerini brakarak derhal yola koyuldu. randaki bakentine dahi uramadan dorudan 1741 ylnda Dastana geldi. Burada sarslan hakimiye tini yeniden tesis iin tam bir buuk yl mcadele etmek zorunda kald.23 ahn Kafkasyadaki faaliyetlerinden ra hatsz olan Rusya, Kzlar Kalesine 42.000 kiilik bir kuvvet yd. Dastan ilerine kadar ilerleyen ran kuv vetleri Rusyann kuzeydeki ynan dikkate alarak hareketlerini snrlandrmak zorunda kald. Ayrca bu harekattan Osmanl Devleti de son derece rahatszd.24 Hatta bununla yetinilmeyerek Osmanl Devleti ile ran arasnda 1736 tarihli antlamadan beri zerinde mutaba kat salanamayan Caferliin beinci hak mezhep kabul edilmesi ve Kabede ran haclarna ayr bir rkn tahsis edilmesi meselesi Nadir ahn istei olarak yeniden gndeme getiriliyor, eer kabul edilmez ise, maksadn silahla temini yoluna gidilecei bildiriliyordu. Osmanl hkmetinden olumlu cevap alamayan Nadir ah, Irak- Acemdeki Osmanl topraklarna saldrm, ancak bu g i riiminden de bir sonu alamamt.25 Kafkasyada ba na gelenlerin Osmanl tesirinden kaynaklandnn bi lincinde olan Nadir ah, burada isyann dahili faktrleri ni etkisiz hale getirdikten sonra, d etken olarak grdOSMANLI

Osmanl Devleti ile yeniden savaa tututu. 17441745 yllarnda yine Kafkasyada cereyan eden savalar her iki taraf iin de neticeyi deitirmiyordu. Nihayet 1746 ylnda murahhas heyetler tarafndan belirlenen antlama artlar 1747 yl balarnda hkmetlerce de onaylanarak bir defa daha Kasr- irin hkmleri teyid ediliyordu. Bundan ksa bir sre sonra da 20 Haziran 1747de Nadir ah urad bir suikast sonucu ldrl mtr.

NADR AHN LMNDEN SONRA KAFKASYA


Nadir ahn lmnn hemen ardndan rana yeni den kaos hakim oldu. lkede balayan i mcadeleler bit mek tkenmek bilmiyordu. Bu durumdan, honut olma dklar ran hakimiyeti altndaki Kafkasya halklar fayda land. Her trl, baskya ramen kendi feodal yaplarn hi bozmayan bu halklar, Nadirin lmnden sonra Osmanl ve Rus hkmetlerinin de dorudan mdahalesine maruz kalmaynca derhal kendi mahall tekiltlarn kurmaya baladlar. Gerekten bu tarihlerde Rusya, Terek nehrinin kuzeyinde Kazaklardan oluturduu, hattn g neyine musallat olmamt. Osmanl Devleti de haric bir mdahaleye maruz kalmayan Kafkasyadan zaten rahatsz deildi. nk yerli halklarn byk bir ekseriyeti, baka devletin hakimiyeti altndayken bile Osmanl padiahna gnlden bal kalmay srdryordu. Onlarn kendi ha linde kalmalar Devlet-i Aliyyeyi hi rahatsz etmiyordu. Byle bir ortamda Kafkasyada mstakil hanlklar devri diyebileceimiz bir dnem balamtr. Bu dnemde Kafkasyada; irvan (amah) Hanl, eki Hanl, Bak Hanl, Gence Hanl, Nahcivan Hanl, Revan Hanl, Karaba Hanl, Tal (Lengeran) Hanl, Kuba Hanl, Tiflis Hanl gibi bir ok mstakil hanlk kurulmutur.26 Mstakil olduklar d nemde (1750-1804) bu hanlklarn idarecileriyle Osmanl Devleti arasnda ok yakn ilikiler kurulmutur.27 Fakat feodal yaplarndan kopamayan ve bu yzden de bir trl bir araya gelemeyen Kafkasya hanlar kendileri ne ynelik d tehditlere daima ak kaldklar gibi, on lar karsnda paralanmln sebep olduu zayflktan da kurtulamamlardr.
I SYASET

XVIII. YZYILIN SON EYRENDE KAFKASYA


Kafkasyadaki olaylarn sgyri blgeye m dahil olan ran ile Rusyann bandaki ah ve arn takip ettii po litikayla yakndan alakal gib i gzkmektedir. Mesela Rus ar Petro ldkten sonra Rus kuvvetlerinin blge deki faaliyetleri byk lde duraksad gib i, Nadir ah ldkten sonra da rann etkin liinin sona erdiini gryoruz. Asrn son eyreine doru Rusyada ve ran da i bana gelen yeni hkm darlarla b irlikte Kafkas yada iler yeniden alevlenmitir. Gence M ukavelesini imzalayarak 1722den itibaren igal ettii Derbent, Bak, Gilan, Mazenderan ve Esterabad ehirlerini 1735 ylnda boaltarak Sulak Kalesine kadar ekilen Rus kuvvetleri, bu tarihten sonra Kafkas yay kuzeyden kavrayan Terek nehri boyunca kuvvetli bir hat oluturmaya balad. Bir nevi asrn sonlarna do ru yeniden balayacak savalarn hazrlk safhas tamam lanyordu. Bu sre Rusyada arie II. Katerinann Rus tahtna km asyla (1762-1796) balad. 1763 ylnda Terek nehri zerinde Mozdok K alesinin inaa edilm esi nin ardndan oluturulan yeni Stenitsalarla hat srekli takviye ediliyor, Don, Volga ve Dinyeperden nakledilen kazaklarla da kuvvetlendiriliyordu.28 Mozdoktan Azak Denizine doru uzanan bu hat ksa bir sre sonra bala yacak olan 1768-1774 Osmanl-Rus savalarnda Rusyay daha avantajl duruma getirecektir. 1764te Leh kralnn lmnn ardndan Lehis tann i ilerine mdahale eden Rusyaya isyan eden Leh liler sk takibata uraynca Osmanl topraklarna kat lar. Onlar takip ederek snrlarm z aan Rus kuvvetleri buralardaki yerleim merkezlerinde yam a ve katliam yaptlar. Osmanl hkm etinin aklam a isteine Rusya cevap bile verme gerei duymad. 1768 y l itibaryla Balkanlar, Kafkaslar ve K rm nlerinde Rusya ile yeni bir sava balamt. Rus kuvvetleri O sm anllar doudan da sktrarak bir an nce hedefe varmak istiyordu. Bu maksatla General Medem kom utasndaki Rus kuvvetleri Kuban tarafnda faaliyette bulunurken, Totleben komu tasndaki Rus kuvvetleri de Kafkas dalarn Daryal Ge idinden geerek nce Tiflise, sonra m eretyann merke zi K utayise ve oradan yola devamla O smanllarn Poti Kalesini kuatt. Ahskaya doru ilerleyen bir baka
O SM A N LI

Rus b irlii bu istikam ette bir sonu alam ad.29 Kafkas yada ince hesaplar peinde olan Rusya, K rm Osmanl D evletinden kopararak hukuki bakmdan rakibini bl geden tamamen uzaklatrm ak istiyordu. Askeri stn l yakalad bu sava srasnda 1771 ylnd a K rm da igal etmeyi ihm al etmedi. Bahesaraya giren bir Rus kuvveti, han stanbula kartm t. Batdaki muharebe ler de batan itibaren Osmanl kuvvetlerinin aleyhine ce reyan ediyordu. N ihayet bu yk daha fazla gtremeyeceii anlayan Osmanl hkmeti Avusturya ve Purusyann tavassutu ile raz olmak zorunda kald. 21 Tem muz 1774te imzalanan Kk Kaynarca A ntlam asyla Rusya, Osmanl D evletinden bir bakm a Purut yen ilgi sinin rvann alm oluyordu. Bu antlamaya gre Osm anl Devleti; K rm n m uhtariyetini kabul etmek zo runda kalyor ve Rusyann Karadenizde donanma bu lundurmasna raz oluyor, Azak, Ker ve K lburun kale lerini Rusyaya brakyor, ayrca Osmanl Devleti dahi lindeki Ortodoks tebaann Rus himayesinde olduunu kabul ediyordu.30 Bu antlam ayla K rm H an ln n Rusyaya katlm as iin ilk adm atlm oluyordu. Osm anl D evletinin Kafkasyadan uzaklatrlm asndan sonra nelerin olabileceini sezen Kabarday, erkez ve Nogay kabileleri aralarndaki ihtilaf brakarak birleti ler ve Ruslara kar y l savatlar. Ancak dzenli Rus kuvvetleri karsnda fazla anslar yoktu ve sonu alama dlar.31 Fakat 1785 ylnda ortaya kan ve Kafkas kabi lelerini ortak dmana yani Rusyaya kar birletirm e abas ierisine giren eyh Mansurun faaliyetleri Kafkas ya mcadelesinin daha sonraki yllarnda kendisini ok daha etkin olarak hissettirecektir. Onun slam i m otifler le ssledii abalar daha imdiden semeresini vermi, Rusyaya kar mcadele iin Dastan halkna yapt cihad ars erkez ve Kabardey halklar arasnda byk heyacan yaratm mcadelesine katlanlarn says g ittik e artm , etrafna toplad kuvvetlerle Ruslara nemli kayplar verdirm itir.32 Bu kk apl mcadelelerinin ardndan Mansur 100.000 k iilik bir kuvvet toplayarak, Viladikafkas ve Mozdoku zaptederek, K zlar K alesini de muhasara ile Ruslar Terekin tesine ekilmeye zorla mtr. K rm kaybettiini gren Osmanl Devleti Kaf kasya ile daha yakndan ilgilenm e gereini duydu. 1780 ylnda Ferah A li Paay Soucak m uhafzlna tayin
I SYASET

ederek ondan erkez kabilelerini Osmanl Devleti adna kazanma misyonunu ifa etmesini istedi. Maksad gerek letirmek iin Ali Paa burada slm dinini benimsetme ye alt. Ali Paanm bu gayretleri sayesinde 17871792 savalarnda erkez kabileleri Osmanl Devletinin yannda yer aldlar.33 Nitekim Potemkin adl Rus gene rali Krm 1783te igal etmi, bu igal ve ilhak olay, Krm ile birlikte Taman Yarmadasnn ve Kuban Neh ri kuzeyinin de Rusyaya dahil edildiini ieren bir be yanname ile iln olunmu, bu oldubitti Osmanl hk meti tarafmdan zor da olsa kabul edilm iti.34 Krmn il hakyla yetinmeyen Rusya, blgede lehine oluturduu atmosferi sonuna kadar deerlendirmeye alt. Kendine en yakn bulduu Grclerle temas sklatrarak ayn yl iinde Grc-Rus ittifakn da gerekletirdi. Bu ittifak gerei Grc kral Rus himayesini istedi.35 Bu istei memnuniyetle kabul eden Rus hkmeti himayeyi tem sil ve temin maksadyla 3 Kasm 1783 tarihinde iki Rus nianc taburunu Ananur yoluyla Tiflise gnderdi.36 Tif lise yerlemekle Rusya, bundan sonra Kafkaslarda yr tecei faaliyetler bakmndan ok nemli bir stratejik noktay elde etmi oluyordu. ldr Valisi Sleyman Pa a yanbanda olupbitenleri, stanbula gnderdii arizalaryla bildiriyor, gelimelerden Dastan ve Azerbaycan hanlarnn ok rahatszlk duyduklarn anlatmaya al yordu.37 Siyas ynden hazrlklarn srdren Rusya, as keri bakmdan Bat Kafkaslardaki savunma hattn daha da kuvvetlendirmeye gayret ediyordu. Bir yandan Kafkas ordular komutan Yakobi, Mozdoktan Azak Denizine kadar Kazak stenitzsalar ve asker kolonilerle destekle nen on tane yerleim merkezi kurarak kuzey-bat hattn salamlatrrken, dier yandan Kuban ordular komuta n Suvorof ina ettii kk kalelerle Kuban-Laba hatt n kurdu. Bylece Rusya bundan sonra Terek ile Karade niz arasndaki Kafkas kabilelerine kar giriecei etin savalarn alt yapsn kurdu.38 Krm' kaybeden Osmanh Devleti, Rusyann Kaf kaslardaki faaliyetlerinden ok byk rahatszlk duyu yordu. Fransa ve ngiltere hkmetleri Trklern bu has sasiyetini grerek Bb- A liyi harbe tevik etti. Bu isti kamette Osmanh Devleti ile sve arasnda bir ittifak aktedilmiti. Gelimeleri lehine gren Trkiye 1787 yln da, biraz da kayplarn telafisi midiyle Rusyaya yeniden
OSMANLI

sava iln etti. Savan ilk aylarnda Karadenizde frtna ya yakalanan donanmasn kaybeden Ruslar, karada da z Kalesi nnde aklp kalmlard. Fakat 1789da Fokani Savan kazanan Rus ordular ba komutan Suvorov, z Kalesini aarak ilerleme frsat buldu. Dou Karadeniz kylarnda faaliyet gsteren Battal Paa da Kafkas kabilelerini etrafna toplayarak Ruslara kar s tnlk salamay dnyordu. Bata eyh Mansur ol mak zere bu savalarda Kafkasyallar Osmanl kuvvetle rini desteklediler ise de savan genel seyri tamamen Trklern aleyhine cereyan etti. Nihayet etin bir muha saradan sonra Anapay da dren Rus kuvvetleri, bu mstahkem kalenin btn ganimetlerinden kendileri iin daha nemli olan bir esiri yani eyh Mansuru elde etmenin sevincini yayorlard.391791de sava tamamen Ruslarn lehine dnnce Osmanl hkmeti bir defa da ha bara raz olmak zorunda kald. Ayn yl Ya ehrin de aktedilen antlamayla Osmanl Devleti; Krmn Rusyaya ilhakn kabul ediyor, z Kalesini Ruslara b rakyor, Dinyeper nehri kuzeybatda, Kuban Nehri de kuzeydouda iki lke arasnda snr kabul ediliyordu.40 Nadir ahn lmnden itibaren ran i karklar la urarken, Kafkasyada Osmanl Devleti ile Rusya arasnda kyasya bir mcadele balam, ok gemeden Aa Muhammed ahla 1779da ieride skuneti sala yan ran hkmeti de bu mcadelelere katlmtr. ran ahnn faaliyetlerini yakndan takip eden Karaba Han brahim Halil Han bir yandan kendi imkanlaryla muh temel tehlikeye kar gerekli tedbirleri alrken, dier yandan stanbula gnderdii arizasyla, ahn kendisi ve dier Azerbaycan hanlar iin tehlike arzettiini bildire rek durumdan Osmanh padiahn haberdar ediyor ve kendilerine yardm edilmesini istiyordu.41 Fakat Osmanl hkmeti Azerbaycan hanlarnn bu arsna ran ile sulhu bozmama dncesiyle olumlu cevap veremedi. 1795 ylnda Kafkasyaya yryen ran kuvvetleri muha sara ettikleri ua Kalesi nlerinde baarl olamaynca buradan ayrlarak Tiflis zerine yryerek ehri ele geirdekten sonra, etrafa yama ve talan aknlar yapyorlard. Bu srada ran ilerinden karklk haberi alan ah lke sine dnmek zorunda kald. Kafkasya iin uzun zaman dr hazrlk ve ince hesaplar yapan Rus hkmeti, Aa Muhammed ahn faaliyetlerinden haberdar olunca son
I SYASET

hazrlklarm da hzla tamamlayarak 1796 ylnda Gene ral Valeryan Zubovun komutasnda blgeye bir Rus or dusu gnderdi. Zubov; Derbend, Kuba, Bak ve irvan zaptettikten sonra Salyan a geferek burada konaklamt. Ruslar ciddi bir direnile karlamadan Gney Kafkas y ada kontrol salam t k i tam bu srada arie Katerinann lm haberi geldi (1796). K aterinadan sonra tahta geen Pavel, Kafkasyadaki Rus ordularn geri a rnca blge kendiliinden Rus istilasndan kurtuldu. Rus kuvvetlerinin ekilm esini frsat telkki eden Aa Muhammed ah ertesi y l bir daha Kafkasyaya y neldi. lk geliinde alam ad ua K alesini ele geirdi ise de brahim H alil Han kamay baard. Karaba hal kndan intikam alrcasna gaddar davranan ah burada tertiplenen bir suikast sonucu hayatn kaybetti. Ayn yl Rusya ile ittifak yapan Grc Kral da lmt. Bylece Kafkasya bu defa da rann istilasndan kurtulm u ol du.42 Ardarda gelien bu olaylar ksa bir sre sonra Rus larn Kafkasyaya dnmelerine zemin hazrlad. 1799 y lnda ar Pavel, Grcistana yeniden kuvvet gnderdi. Kral H erakliusun lmnden sonra tahta geen Georgi, ran tarafndan desteklenen Aleksandrn faaliyetlerinden huzursuz olunca Petrorada gnderdii elisi aracl ile ardan lkesinin Rusyaya ilhakn istedi. Bunu mem nuniyetle kabul eden Rusya hkm eti XIX. yzyln he men banda Grcistan Rusyaya ilhak ettiin i duyurdu ve General Knorringi buraya hakim tayin etti.43 Knorring blgedeki hanlar davet ve tehditle Rusya hakim iye tine aryordu.44 1802 ylnda Kafkasyadaki Rus kuvvetleri komu tanlna getirilen Tsitsianov, Gney Kafkasyadaki b tn hanlklara son vererek buralar istila etti. Bylece Rusya Hazar D enizinin bat sahillerinden Karadenizin dou kysna kadar neredeyse btn Kafkasyay kontro l altna alm oluyordu. Osmanl Devleti XIX. yzyln banda Kafkasyada olupbitenleri serhat grevlilerinin arizalarndan takip etmek zorunda kalm tr. Ancak bel ki de bunu bir zaafyet gib i alglayan Rus kuvvetleri Azerbaycanda ilerini tam am ladktan sonra, batdaki Osmanl topraklarna tecavz etmeye balamt. Bu ha diseler ve batdaki gelim elere paralel olarak Ruslarla 1806-1812 savalar balad. Bu savalarda Napolyon Fransasnn da etkisi vard. Dk bir performasta seyre
O SM A N U

den bu savalar sonunda imzalanan Bkre Antlamas taraflar iin bir deiiklik getirm edi. Bundan sonra Kafkasyada yaanan asker olaylar ran ile Rusya arasnda cereyan etti. Ancak Rusya kar snda ran da nce 1813 te kendisi iin artlar ok ar olan Grcistan Antlamasn ve bunun ar artlarn de itirm ek iin gird ii son savalarda yenilerek daha ar artlar tayan 1828 tarihli Trkmenay A ntlam asn imzalayarak Arasn kuzeyindeki Kafkasyann tam am nn kaderini Rusyaya brakm ak zorunda kald. 18271829 savalarnda Rusyaya kar bir defa daha yenilen Osmanl Devleti de 1829 ylnda im zalad Edirne A nt lam asyla Kafkasyada kalan son slerini Rusyaya brak m ak zorunda kalm tr. Ele aldm z XVIII., yzyl Kafkasya'da olduka hareketli yaanmtr. Daha XVI. yzyldan itibaren ran ile Osmanl Devleti arasnda ard arkas kesilmeyen m cadelelere aline olan blgede, XVIII. yzyln bandan itibaren yeni ve gl bir devlet olan Rusya da sz sahi bi olmak am acyla dorudan Kafkasyaya mdahale et mitir. Bu tarihten itibaren devlet arasnda devam eden mcadeleler zamana ve artlara gre deiik seyir takip etm itir. Asrn ilk eyreinde Osmanl Devleti ile Rusya, blgeyi kendi amalar dorultusunda ekillen dirdiklerini dnrken, 1720li yllarn sonuna doru ran adna sahneye kan ve Kafkasyay bir defa daha kendi egem enlii altna alan N adir ahn 1747 ylnda lmesinin ardndan, blgedeki yerel hanlar kendi idare lerini kurmulardr. Fakat asrn son eyreinde yeniden balayan mcadelelerin seyri, bir sonraki asrda yaana cak olaylarn habercisi niteliindeydi. Gerekten 1785 ylnda ortaya kan eyh Mansur adl bir KafkasyalI li der, yalnz kendi dneminin deil, kendisinden sonra da KafkasyalIlarn mstevliye kar b irlik olabilm elerinin asgari artlarn ortaya koymu gib iydi. Bu asgari artlar blgede Rusya karsnda Kafkasllarn tek bana kal dklar XIX. yzyln ikinci eyreinden yani 1830lu yllarn bandan itibaren devreye girm itir. Bu tarihten itibaren Rusyaya kar etin bir mcadele veren Kafkas yalIlar bir ama etrafnda birletiren hareketin ad Mridizm di ve hareketin dom asnda eyh M ansurun 17 85 te ortaya att deerlerin ve deerler sayesinde el de ettii baarlarn byk nemi vard,

SYASET

1 2

Ahmec Cevdet, Tarihe-i Krm ve Kafkas, stanbul 1307, s. 46. Halil nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Teebbs (1569)% Belleten, c. XII, S. 46, Ankara 1948, s. 361. 19 20 21 22 23 24

Srhay Han tayin edildi (BOA, Mhimme Defteri, nr. 135, s. 31-161; nr. 134, s. 379). BOA, H att- Hmayun, nr. 58443; BOA, Cevdet H ariciye, nr. 9328. Reha Ylmaz, "XX. Y zyl ncesi Dastan Siyasi Tarihine B ir Bak", Av rasya Etdieri, TKA, S. 14, 1998 Yaz-Sonbahar, s. 57. . H. Uzunarl, Osmanlt Tarihi, c. IV/I, s. 230. F. M. Aliyev, imali Azerbaycan ehirleri, Bak 1960, s. 182; V. Minorsky, Nadir" mad., A, c. 9, s. 25-26. erafettin Erel, D astan vc D astanllar, stanbul 1960, s. 104 vd. BOA, Ali Emiri M ahmud 1, nru. 21406. Sami-akir-Suphi, T arih-i Sami ve akir ve Suphi, stanbul 1198, s. 190ab. 26 27 akmak, a.g.t., s. 58 vd. Geni biigi iin bkz.: Osmanl D evleti ile Kafkasya, Trkistan ve Krm Han lklar Arasndaki Mnasebetlere D air Ariv Belgeleri, Devlet Arivleri Genel Mdrl Yayn, Ankara 1992; Osmanl D evleti ile Azerbaycan Trk Han lklar Arasndaki Mnasebetlere D air Ariv B elgeleri 1, 11, Devlet Arivleri Genel Mdrl Yayn, Ankara 1992, 1993. 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 Jon F. Baddeley, Ruslarn Kafkasyayt gali ve eyh amil, stanbul 1989, s. 45. Mustafa Budak, Osmanl-Rus likilerinde Kafkasya , Avrasya Etdieri, T KA yayn, c. I, S. 4, Ankara 1995, s. 107. Uzunarl, a.g.e., s. 368. Baddeley, a.g.e., s. 68. Ahmet Cevdet, Tarih-i Cevdet, c. III, s. 210-214. Cemal Gke, Kafkasya ve Osmanl mparatorluu'nun Kafkasya Siyaseti, s tanbul 1979, s. 45. Berkok, a.g.e., s. 373. D. M. Lang, A History o f Georgia, London 1962, s. 37. Berkok, a.g.e., s. 373. BOA, H att- Hmayun, nr. 110. Budak, a.g.m ., s, 107. Baddeley, a.g.e., s. 79Kurat, a.g.e., s. 291 BOA, H att- Hmayun, nr. 6748/E, F, C. Mirza Cemal Civanir Karabai, Karaba Tarihi, Bak 1959 s. 30-31. BOA, H att- Hmayun, nr. 6679M. Bala, Grcistan mad., A, c. 4, s. 843.

3 4 5 6 7 8 9

Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, s. 145-147. A. N. Kurat, Trkiye vc d il Boyu , Ankara 1966, s. 156. A. N. Kurat, Trkiye ve Rusya , Ankara 1970, s. 9Kurat, a.g.e., s. 9-10. smail Berkok, Tarihte Kafkasya, stanbul 1958, s. 350-351. Kurat, Rusya Tarihi, s. 259-261. Cihangir Zeynelolu, M uhtasar Azerbaycan Tarihi, stanbul 1342, s. 115-

116 .
10 M. Fahrettin Krziolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Ankara 1993, s. 245-249. 11 Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi M nasebetleri, stanbul 1993, s. 145 vd. 12 13 14 Reit Bey smailov, Azerbaycan Tarihi, Bak 1993, s. 65. Mirza Bala, ra n mad., A, c. 5/II, s. 1024. Ahmet Caferolu, Azerbaycan Tarihine Umumi B ir Bak", Azerbaycan Yut B ilgisi, S. 1, (1932), s. 16 15 Tarih-i Mahsus f i Beyan- A hval-i Rus, .. Ktphanesi, Trke Yazma lar Katalou, nr. 2249, stanbul 1271, vr. 8a-8b. 16 17 Asm Efendi, Tarih-i A sm , stanbul 1282, s. 56. M. Ali akmak, H anlklar D evrinde Azerbaycan Trkiye Mnasebetleri, Ya ynlanmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilim ler Enstits, Ankara 1996, s. 24. 18 Davut Hann stanbula kadar gelerek, gelien Rus tehlikesine kar Os
m an lI

25

Devletinden yardm istemesi zerine Osmanl hkmeti onu ir

van Han yaparken eyaleti kendisine yurtluk ve ocaklk olarak vermi (BOA, Name-i Hmayun Defteri, nr. 7, s. 65-66; Cevdet H ariciye, nr. 1394), ayrca maiyyetine Sar Mustafa Paa komutasnda yardmc kuvvet tahsis etmiti (BOA, bnl-Emin H ariciye, nr. 1432). Devlet-i Aliyyenin hana bu iltifat, Kafkasyada imdiye kadar kendisiyle birlikte hareket eden Srhay Han gcendirmi fakat Davut Han, Srhay Hann kuvvetleriyle birlikte Gazi-Kumuka ekilmesine pek aldr etmemiti. nk onun adamlar ekyalk ederek halka eziyet ediyorlard. Ancak 1724 ylnda Osmanl Devleti Rusya ile anlatktan sonra Davut Han bu anlamay ka bul etmeme eilim i gstermi, Osmanl hkmeti Erzurum valisi aracl yla onu uyarm ise de, Davut Han antlama kurallarna aykr olarak Rus kuvvetlerine saldrmaya devam edince, grevinden alnarak, yerine

OSM AN LI I W | SYASET

XV-XVIII. YZYILLAR ARASI TRK (OSMANLI)-GRCISTAN LKLER HAKKINDAK OSMANLI BELGELER


PROF. DR. TSISANA A BDUIADZE
G R C S T A N B L M L E R A K A D E M S A R K Y A T E N S T T S / G R C S T A N

rcistan, sahip olduu askeri-stratejik konu mu, ekonomik nemi ve ticari balantlar ne deniyle, Trkiyenin [O sm anl] d politika snda daima nemli bir yere sahip olmutur. Grcistann Osmanh imparatorluu iin her bakmndan ok nemli rol oynad, pek ok kez ifade edilmi ve bu rol eitli yazl Osmanl belgelerine yansmtr. Osmanh nakil kaynaklarnn hi birisi, Grcis tann tarihinin ya da herhangi baka bir ynnn tama m n temsil etmez. Bununla birlikte, Osmanh impara torluu ile Grcistan arasndaki siyasi ve ekonomik ili kilerin 15. yzyldan itibaren olaanst bir ekilde can lanmas nedeniyle, Grcistan, Osmanl mparatorluu nun resmi ya da gayri resmi kaytlarnda sklkla zikre dilmektedir. Grcistann tarihinden deiik olaylarla il g ili ayrntl b ilgiler genellikle bu kaytlarda verilmekte dir. Bundan baka, baz almalar, zellikle OsmanlIla rn Grcistana yapt seferlere ayrlm tr: rnein, 17. yzyl airi N aim in Grcistann Fethi Kitab (Fetihname-i Der Hakk Grcistan); Grci-zadenin Tiflisin Fethi Kitab (Fetih-name-i Tiflis); Taliki-zade Mehmed Suphinin Grcistan Seferi, ve dierleri. Bununla b irlik te, Osmanllarn Grcistana, Dastana ve Kafkaslarn dier lkelerine yapt seferleri aklayan ok sayda a lm a bulunmaktadr. rnein: Mustafa A linin Zafer Kitab (Nurset-name) ve Haberlerin z (Kinli al-Ahbar) adl eserleri; zdemirolu Osman Paann ve Ferhad Paann Grcistan, Dastan ve irvana yaptklar seferler (Tarihi Gazavat zdemirolu Osman Paa) ve III. Sultan M uradn zaferleri (Tarihi Gazavat Sultan Murad, Zafer-name-i Hazreti Sultan Murad Han) hak
O SM A N LI

knda deiik yazarlarn aklam alar; Kemani Mustafa Aann Erivan Fethi Kitab (Revan Fetih-namesi); ve di erleri. Bizim ilg i alanmz iine giren Osmanl kaynaklar nn byk ounluu, 16. ve 17. Y zyllarda Dou ve Gney-Bat Grcistanla ilgilid ir. Bat Grcistanla ilg i li kaynaklar ise olduka az saydadr. Amasya Antlama s sonucunda Bat Grcistan Trkiyenin kontrolne ge erken, Dou Grcistan rann kontrol altna girm iti. Bununla birlikte, Osmanh mparatorluu, Gney Kaf kaslar [Transcaucasia]1 kendi ynetimi altna alma poli tikas erevesinde, srekli olarak siyasi artlar elverili bulduu anda Dou Grcistan da ele geirme abas iinde olmutur. rann, Bat Grcistan ele geirmek gibi ak bir politikas olmamtr. te bu nedenle, ranOsmanl rekabetinin askeri ve siyasi atma alan, Dou ve Gney Grcistana, yani Grcistann gney-bat bl gesi olan Atabek Y urduna [Samtskhe-Saatabago] kay mtr. Bu durum, Dou ve Gney-Bat Grcistan bl gesinin Osmanllar ile Persler arasndaki srekli ve id detli bir atma alan olarak hem Osmanh ve hem de Pers yazl kaynaklarnda geni bir ekilde yer almasnn nedenini aklamaktadr. 17. yzyln bandan itibaren Rusya Karadenize girm eye alrken, Osmanl devleti de dikkatini Bat Grcistana younlatrm tr. Bundan sonra, Grcistan Osmanh yazl nakil kaynaklarnda sk lk la zikredilmi ve Osmanl-Grcistan ilikileri hakkndaki belgelerin says artmtr. Sultann ve askeri feodal aristokratlarn Grcistana dnk artan siyasi ilg ilisi ne deniyle, Osmanl yazl kaynaklarnda Grcistan ve prensliklerinden sklkla bahsedilmeye balamtr.
I SYASET

Trk-Grc ilikileri hakkndaki bilgiler, aada gsterilen Osmanl nakil kaynaklarnda bulunmaktadr: 1. Tarih ve Tarihi: Amatr yazarlarn yazdkla r bir eit genel tarih ve Trkiye tarihi; ve ayrca resmi tarihilerin yazdklar kronikler; 2. Tarihi-corafi kaytlar, yada mehur deyimle Se yahatnameler; 3. Gazavat K itaplar, yani zaferler, fetihler ve se ferler hakkndaki eserler; 4. Sosyo-politik incelemeler; 5. Trke edebiyat eserleri. Trk-Grc ilikileri tarihi ile ilg ili ok sayda Osmanl nakil kayna ortaya karld ve akademik alanda kullanld. brahim Peevi, Mustafa Selaiki, Mneccimba, Mustafa Naimi, Mehmet Raid, elebi-zadeden alnan iktibaslar ve S. Jik ia, G.Puturidze, N.Shengelia, V. Chochievin bu iktibaslarla ilg ili yazdklar notlar ve yorumlar Grc diline evrildi. Trke metinlerde kar l bulunmayan, dier basl Grc eviriler de bulun maktadr. Bunlardan bazlar: G. Puturidzenin evirdii Evliya elebinin Seyahatnamesi; G. Alasaniann evir dii Katip elebinin ve Kara elebi-zadenin yazlar; N. Javelidzenin evirdii Fndklk Mehmet Aa ve elebizade Mustafa Raidin yazlar. G. Puturidze tarafndan Ko Beyi Goricelinin eserleri ve G. Alasania tarafndan Ayn A linin eserleri hakknda zel incelemeler yaplm tr. Osmanllarn ilk tarih ierikli iir kitaplarndan olan air Ahmet'in skendername adl eserinin blm lerinden birinde, Argun H ann nderliindeki Moolla rn Grcistan igali ilenmektedir. iir, Mool igalini genel bir tarihsel ereve iinde sunmakta, fakat yazarn hayal dnyas genellikle tarihsel gereklerin nne ge mektedir. Bununla birlikte, spesifik tarihi olaylarn yan l bir ekilde anlatlmas, gereklere uygun genel bir ta rihin ortaya kmasn engellemez. iir, Anadoludaki gvenilir kiilerin Moollarn Grcistandaki igalleri hakknda baz aydnlatc bilgilere sahip olduklarnn de lillerini vermektedir. Bunlarn arasnda Tahrir Defterinden alnan u kaynaklar vardr: Grcistan Vilayeti Mufassala Defteri (1595); Tiflis Vilayeti Mufassala Defteri (1728); KO SM AN LI

k Ardahan cmal Defteri (1574); ldr Eyaleti Cebe Defteri (1694-1732); Grcistan, Erzurum ve dier vi layetlerin kanunnameleri; Sultann hkmleri, beratla r, hccetleri, arzhalleri, buyrultular ve benzeri. Eski Grc Klliyatnda, yani Grcistan Bilimler Akademisi Yazmalar Enstitsnde2 ve Merkez Tarih Arivinde3 ve ayrca Batum, Kutayis [Kutais], Ahska [Aksaltsikhe], Zugdidideki tarih ve etnograf mzelerinde Trklere ait 1300 belge bulunmaktadr. Bu belgeler un lardr: Fermanlar, hkmler, beratlar, alm senetleri, ya banc dvizler, buyrultular, hccetler, i ve tavsiye mek tuplar, Osmanl imparatorluunun d ilikileri tarihi ni, Trklerin Gney Kafkasyay fethini (1723-35) ve 1828-29 Rus-Trk savan anlatan belgeler. Bunlar, Gney Kafkas lkelerinin Osmanl imparatorluu ile ya kn komuluk ve tarihsel-etnografik ilikilerinin rnle ridirler. Grcistan ve tm Gney Kafkasya ile ilg ili Osmanl belgelerinin byk ounluu Trkiyede bulunmak tadr. Sofyadaki M illi Ktphanenin arkiyat Blm de ok miktarda beratlar, kk beratlar, arzhaller, h kmler, tezkireler ve benzeri belgelere sahiptir. Bunlar Grcistanla ilg ili olup, ayn zamanda Tiflis, Kutayis, Sukumi fSukhumi], Batum, Badad, Ahlkelek [Akhalkalaki] gibi beldelerde ele geirilm i kalelerde yaayan Osmanl askeri birimleriyle ilg ili mali belge zelliini tarlar. Bunun yannda, ldr, Trabzon ve Kars eyalet lerinin ve irvan, Gence, Batum ve dier beldelerin ver gi kaytlar ve tahrir defterleri vardr. Feridun Beyin Sultanlarn yazmalarndan oluan koleksiyonundaki belgeler, Trkiye ile Grcistan lkele ri ve eyaletleri (prenslikleri) arasndaki ilikiler hakknda nemli bilgiler iermektedir. Bu belgeler esasen Sultan larn ferman, hkm ve teblilerinden ve Vezir-i Azamlarn Grcistan Krallar ve Prenslerine gnderdikleri mektuplardan ibarettir. Grcistanla ilg ili bilgiler, Sul tanlarn Avrupa ve Orta Dou lkelerinin yneticilerine gnderdikleri mesajlarda da verilmektedir. stanbul, Ankara, Kahire ve Kudsteki eski klli yatlar, Grcistann siyasi ve ekonomik tarihi ve Grcis tan kltrnn 16.-19- yzyllardaki tarihi hakknda pek ok belgeyi barndrmaktadr. Fakat, biz bu belgele ri, genellikle sadece kataloglar, rehber kitaplar ve yabani SYASET

c oryantalistlerin almalarndan reniyoruz. Kendi mizi, Trk ve Avrupal oryantalistlerin yaynlarnda ara da srada grlen kesintili ve seyrek belgelerle snrla mak zorunda kalyoruz. Trk tarihi M .Kirziolu, Osmanllarn 1451-1590 yllar arasnda Kafkasyaya dzenledii aknlar konu sunda almalar yapt. Bizim amzdan ulalmas mmkn olmayan baz Osmanl kaynaklarn akademik evrelere tantrd. Bunlar, temel olarak 1550lerle, yani Gney Grcistann ilhak edildii ve Dou Grcistan ve Azerbaycann igal edildii dnemle ilgilidir. Aratr mac, bazen verileri yanl deerlendirebilir; bununla birlikte, 1516-1589 dnemine ait genellikle Mhimme Defterlerinden alnan deiik bilgileri ieren 40 belge den bizi haberdar ettii iin kendisine teekkr ediyoruz. Fransz oryantalist J.L.Bacque-Grammont, Osmanl-Safevi ilikilerini alt. almalarnda, stanbul Topkap Mzesi Arivinde ve Babakanlk Arivinde bulu nan mektuplar, seriler ve raporlar aa kard. Bu bel geler, Dou ve Gney Grcistann 16. Yzyl tarihi hakknda harikulade bilgiler vermektedir. Osmanh belgelerinin bir ksm , Filistin ve Sina ya rmadasndaki manastrlarn yazmalar blmleri ve ar ivlerinde bulunmaktadr. Bu manastrlarn belgeleri, U.Heyd, K.Shvartz ve I.Matuz tarafndan yaymland. Bu yaynlar arasnda Kanuni Sultan Sleyman ve III.Muradn hkmleri kefedilmitir. Bu belgeler, Grcis tann Kuds ve Sinadaki kolonilerinin tarihi hakknda nemli bilgiler iermektedir. Rusaya evrilen Osmanl belgelerinin byk o unluu, Tiflis, Moskova ve St.Petersburg4 arivlerinde bulunmaktadr, fakat ne yazk k i, henz orijinallerine sa hip olamyoruz. Burada sadece Sultan Sleyman mereti sultan olarak ilan eden fermann Rusaya evirisi mevcuttur (A.Tsagareli). Ayrca, orijinal dilde okunama yan baz Osmanh belgelerinin benzeri konudaki Grc diline evirileri mevcuttur. te bunlar, genel olarak Osmanl-Grcistan ilikilerinin tarihiyle ilg ili olarak bizim bildiim iz Osmanh kaynaklarnn bulunduklar yerler dir. Kafkasya blgesiyle ilg ili Osmanl belgeleri, orta alar alan uzmanlarn srekli olarak dikkatini ek mitir. Y.Hammer, D.Bakradze, .Uzunarl, .DaniO SM A N 1I

mend, O.Barkan, Z.Karal ve benzeri aratrmaclar, al m alarn yaymlanmam ariv belgelerine dayandrrlar. Kafkaslarla ilg ili Osmanh belgelerinin Rusaya e virileri ilk kez Kafkas Arkeoloji Komitesi Kararlar (Acts of Caucasian Archaeological Committee-ACAC) tarafn dan yaymland. Grcistanda yer alan Osmanl yazl belgeleri ze rine akademik almalar, S.Jikia ism iyle zdelemitir. En nce, Grcistan Vilayeti Mufassala Defteri adl kay naa vurgu yapmak gerekir. Bu, dnya apndaki ilk Trkoloji (M.Maier) almalarndan birisidir. Jik ia, ay rca, Grcistandaki arivlerde bulunan Sultanlarn berat larn, fermanlarn, hkm lerini, buyrultularn ve hc cetlerini yaym lad. Feridun Beyin koleksiyonundan alnan belgelerin bir blm, V.Chochiev tarafndan alld ve Grc di line evrildi. N. Shengelia, Sofyadaki M illi Ktphane de bulunan yzden fazla belgenin Grc diline evirile rini ksa bir sre nce akademik dnyaya tantt. Osmanh yazl belgelerinin okunmas ve evirisi, eer bu belgeler talik, rika, divani, sls ve siyakat el yazmas ile yazlmsa, almann en zor ksmn olutu rur. Biz, divani ve sls el yazmas eklinde yazlan ar iv belgelerinin incelenmesine byk nem veririz. Gr c tarih-yazm acl u anda u belgeler ve nakil kaynak lardan yararlanmaktadr: Taceddin Ahmetin skendernamesi; Grci-zadenin Tiflisin Fethi K itab; Nam inin Grcistann Fethi K itab; stanbuldaki ariv lerde bulunan ldr Eyaleti Cebe Defteri, Erzurum Kanunname si, I.Sultan Sleymann arzhalleri ve 16. Y zyl Osmanl-Atabek Yurdu ilikileri; Sultanlarn Grcistann Kudsteki kolonisiyle ilg ili hkmleri; 16.-19- yzyllarda Kartl ve meretinin siyasi ve ekono m ik hayat ile ilg ili beratlar, hkmler, fermanlar ve mektuplar. allm ve yaym a hazr baka kaynaklar da var: Kk Ardahan Defteri, Sultanlarn Emiyadzine5 yne lik fermanlar ve hkmleri ve ayrca Perslerin Dastan ve eki H anlklarna6 dnk fermanlarnn Trke evi rileri. B ilgilerin byk blm, Gazavatnameleri olu turur. Bu tr kitaplarn yazarlar, gerekte, anlattkla
I SYASET

r olaylara katlan ve bizzat gzleriyle ahit olan kiiler di. Saldry, ordunun yaps ve saysn, savalarda kulla nlan silahlarn tipi ve m iktarn, nedenlerini ve tarihini detayl ekilde anlatrlar. Ordularn erzaklar ve takip et tikleri yollar, ehirler ve lkeler, kaleler ve yerleim alan lar, hatta arazilerin ve meralarn konumlar hakknda bilgi vermektedir. Bu kitaplar; yerli halkn haklar ve alkanlklarndan bahseder; savalarn canl resimlerini ortaya koyar; savalarda kazanlan ganimetler, fatihlerin zaferleri, malup edilmi halkla yaplan grmeler, Sul tann ordu komutanlarn madalyalar, zrhlar ve silahlar la dllendirmesi ve rtbeler ykseltilm e ile ilg ili b ilgi ler verir. Komutanlarn yannda savaa katlm olan k i tap" yazarlar, gnlk olaylar anlatrlar. Bu ekilde anla tlan olaylar, gerekten otantik aklamalardr. Fakat, Gazavat-namelerin zaferi kazanan Osmanl ordusu ve komutanna methiye amacyla yazlmas nedeniyle, bu kitaplar olduka nyargl ve tek yanl olmalaryla nl drler. Bununla birlikte, baka yerlerde grld ze re, Osmanl imparatorluunun genel tarihinin yazl ve standart nakletme ve bazen tek ve ayn verilerin tekrar lanmas durumlar ile karlatrldnda,7 Gazavat-name nispeten ksa bir dnemin tarihini tam ve kesin ola rak yanstr ve daima yeni veriler sunar. Osmanl belgeleri ve nakil kaynaklar, Trk-Grc ilikileri hakknda ve Grcistan tarihi ile ilg ili yllklar da bahsedilmeyen baz tarihi kiilerin faaliyetleri hak knda ok sayda bilgiler ortaya koymaktadr. Osmanl yazl kaynaklar belli bal baz olaylarn ayrntl ak lamasn yapar, fakat Grcistan kaynaklarndaki bu tr bilgiler olduka yzeyseldir. Bu nedenle, Osmanl yazl kaynaklarnn, Grcistan tarihi ile ilg ili olarak yaplacak almalarn kaynaklarn artrd sylenebilir. Gney Kafkasya ve bazen de Dastan, Trkiyeye hem askeri hem de ticari stratejik alardan ayn derece de nemli blgelerdi. Osmanllarn Gney Kafkasyaya yaptklar hemen hemen her saldr, her lkeyi ve Da stann tamamn zapt etmeyi planlamtr. rnein: 1578-1639 Osmanl-ran sava, Gney Kafkasyann Trkler tarafndan 1723-36 yllar arasnda ele geiril mesi ve benzeri. Ermeniler, AzerbaycanlIlar ve Grcis tanllar, saldrlara kar hep birlikte savamlardr. Bu ortak zgrlk mcadelesinde G rcistanllar nclk etO SM A N LI

milerdir. 11. Yzylda ve 13. Yzyln banda Seluk lulara kar yaplan mcadelede, 1412 ylnda Karakoyunlu Trkmenlerine kar ve 1729-1735de Osmanllara kar yaplan mcadeleler de, ayn ekilde olmutur. Osmanl yazl kaynaklar, Gney Kafkasya ve kuzey-dou Kafkasya lkelerinin Osmanl imparatorluu ile gelitirdii askeri-politik ve ekonomik ilikilerin in celenmesi bakmndan yararldr. Modern Trk tarihile rinin, tm Gney Kafkasyann Osmanl imparatorluu ile ilikilerini lkesel bazda ayrtrmadan, genel tarihini yazmalar doaldr. (Ktkolu, Krgzolu, Basf, Gke, ve benzerleri). Bab- A lnin [Osmanlnm] Gney Kafkas lkeleri ile ilikileri, ran-Osmanl ilikilerine byk ilgi duyan orta Avrupa lkeleri ve Rusya bakmndan Mslman Yakn Dou siyasi ilikilerindeki en belirleyici unsurlar dan biriydi. Hem ran hem de Trkiye, Gney Kafkasya lkeleri zerinde hakimiyet kurmak konusunda ayn de recede aktiftiler. Bu lkelerin her birinin Kafkaslarla ili kileri, dnya apnda dikkat ekiciydi. yle ki, Kafkas ya sorunu ve onun ayrlmaz bir paras olan Grcistan sorunu, Res O rientalis olarak isimlendirilen Avrupa l kelerinin siyasi ilgi alanna giriyordu. Trkiye, 16. Yzyldan bu yana rann Gney Kaf kasya politikasn ok yakndan izlemektedir. Osmanl Sultanlar, bu lkelerdeki siyasi durumdan srekli haber dar olmak istemilerdi. Bu lkelerle ilg ili bilgi toplama, ky blgelerin yneticilerinin greviydi. Grcistanla il g ili bilgiler, Ahska, Kars ve Erzurum vilayetlerinin va lileri tarafndan toparlanyordu. Bu ilikilerle ilg ili bel gelerin byk ounluu stanbul ve Ankara arivlerin de bulunmaktadr. J.L.Baque-Grammontun yapt bir yayn, 16. Yzyln ilk yarsndaki Atabek Yurdu tarihi nin temellerini oluturmutur. Bu belgeler, kuzey-dou Anadoluya komu olan prensliklerdeki olaylar ayrntl olarak vermektedir: rann Trkiye ve eybanllar ile ilikileri; ahn askeri planlar ve emirleri; ahn ve komutanlarnn karargah yerleri; ve Gney Grcistan hakknda ayrntl bilgiler. Her ne kadar, u veya bu belgenin tarihini, belgede zikredilen kiiler ve bilinen verilerden yola karak bul mak mmknse de, belgelerin tarihi konulmamtr. M itza- abukinin [M zechabuki] lmnden sonra,
SY A SIT

1515de III. Kvarkvar [Qvarqvare] Atabek Yurdunun atabeyi oldu. Fakat hemen sonrasnda, amcas Munaar [Manuchar], bu duruma kar kt. Trkler, Atabek Yurdunun i ilerine mdahale ettiler ve Munaar des teklemek zere K zl Ahmet O lu Mirza Beyi blgeye gnderdiler. Fakat bu destek, Safavilerin destekledii Kvarkvar m alup etmek iin yeterli olmad. Avrupa l kelerine kar sefer iin uzun sredir hazrlk yapmakta olan Yavuz Sultan Selim , Kafkaslar konusunda ranla ilikilerini gerginletirm ek istemedi. ran ise, Osmanl Trklerinin Avrupa lkelerine kar sava amasn ken di karlarna uygun buluyor, ilgiyle izliyor ve bat cep hesinde ciddi bir askeri operasyondan kanmaya al yordu. [te bu nedenle] 1520lerde ran ve Trkiye, Ata bek Yurduna kar ciddi bir askeri harekette bulunmad lar. Her ikisi de, blgeyle vassal ilikilerini kurmaktan ve sorumluluk almaktan memnundular. Topkap Mzesi ar ivlerindeki E 6478/1 ve E 7296 numaral belgeler, Kvarkvarn ranllarn endielerini kkrtacak eyler yapma peinde olduu konusunda b ilgi vermektedir. Ba t Grcistann yneticileri olan Gryel ve Dadyan, ylda iki kez Osmanllara hara dyorlard. Grcistann y neticileri esasen Trkiye ve rana kar savunma p oliti kas takip ediyorlard. Bu durum , Grcistann d poli tika ynn sk sk deitirdii ve bu konuda manevra lar yapt anlamna geliyor: bazen, Osmanl mparator luuna kar Safevi ram ile ittifak yapma peine dt ler, bazen de Osmanl Sultanna ballklarn belirtti ler.8 1516-20 yllarnda Atabek Y urdunun iki gcn et kisi altnda olduunu gsteren belgeler mevcuttur.9 Babakanlk arivinden F134 numaral belge, Tr kiye ve Gney Grcistann tarihi ve corafyas hakknda nemli b ilgiler sunmaktadr. Karahamidden Ahskayya uzanan yollarn ve stratejik alanlarn, yani Osmanl ordu larnn D iyarbakrdan Grcistana giderken gemek zo runda kaldklar yerlerin ayrn tl aklam alar vardr. Yukarda bahsedilen belgeden Tao-Dad Eli, Dav Eli, Dad A nlinin farkl transkripsiyonlarnn, D adann lkesi Samegrelo [Karadeniz Grcs] yada Dada ve Dedis-medi lkesi olarak hatal bir ekilde belirtilen Tav Eli, Dar E lin in yanl yazlm ekillerinden baka bir ey olma d aikar hle geliyor. Ayn belgede yer alan; Abhaz lkeleri (Abhaz diyarlar), Sukumi snrlarnn tesinde dir. Bu lkeler, Elbruz dalarnn yamalar ile snrdaO SM A N LI

tr ve tepelerin tesinden Derbende kadar olan blgede erkezlerin ve Lehistan lkesi vardr, eklindeki b ilgi dikkate deer bir bilgidir. Atabek Yurdunun 1580lerdeki siyasi durumu, 1579da IlI.Sultan Murad tarafndan ldr beylerbeyi Mustafaya verilen hkmde tam olarak an latlm tr.10 Belge, ld r b eyliin in kuruluunun tam tarih in i (1578) ve Dedis-medinin olu Munar-Mustafanm beylerbeyi olarak atann anlatmaktadr. Belgeden, 17 kale ve 141 ky sahibi olan Munar-Mustafanm ldrda, Tm kde [Tm ogvi], K hrtsda [K hertvisi], Aspinzada [Aspindza] ve A zgurda [A tskuri] hibir hakka sahip olm ad ak hle gelmektedir. Bu beldelerin sa hipleri, C akeliya [Jaqelis] kar direnmi olan Lordlar Shalikashvili, Diasamidzes ve Am atkishvili idi. Bab- A li, M uharn bu kaleleri igal etmesini zorlatrmak suretiyle, asileri aka destekledi. Kk Ardahan ve Karsa ait kaytlar,11 K artl Kra l I.Simonun Sultan III.Murada yazd arzhali ierir. Kaytlar, Gori, Tiflis, Tomanis [D im anisi] ve Loru [Lore] civarndaki 106 kyn listesini vermektedir. Listeyi, bir birinin hemen hemen ayn iki arzhal daha takip et mektedir. Belge, olaan resmi formdan farkldr. Trkler 1578de K a rtly igal etti ve T iflise beylerbeyi atad. Gori, sancak ynetimine dntrld ve Trk garnizo nu kalelere yerleti. Yani, Trkler, hakim iyetlerini sa lamlatrm ak iin her trl n hazrlklar yaptlar. Fa kat, yerli halkn direnii, Osmanllarn K artlda siyasi ve ekonomik rejim lerini kurm a abalarn terk etme zorun da brakt. Eer byle olmasayd, arzhal, mevcut forma uygun ekilde yazlm olurdu; ve burada kalenin etrafn daki yerler deil, eyalet, liva, nahiye ve kariyeler zikredilirdi. Tm bu sre iinde hibir tim ar beratnn verilm e mi olmas, dikkate deerdir. [Sonu olarak] mevcut bel gelerden, Trklerin sadece Loru-Tomanis blgesini yne tim leri altna alabildii anlalm aktadr.12 Ferhad Paa, nfus saym m durdurmak ve tahrir defterini derlemek zorundayd (.Uzunarl). Tahrir defterleri ve tim ar be ratlarnn olmay, gerek tarihi durumu yanstr, nk K artln n bu srede T rkiyeye siyasi b all sadece vergi demeleri eklinde mevcuttu (M.Svanidze). Durum 1723-35 yllarn d a tamamen farklyd: Trkler, K a rtly ele geirdiler ve kendi devlet yneti m ini oluturdular. Paa en st otorite olarak atand. l
I SYASET

ke 6 blgeye (nahiye) blnd. Ynetim, yerli feodallere terk edildi; bunlarn bazlar Sultann hizmetindeydi, di erleri deildi. Kartl nfusunun saym , maliye asn dan yapld. Sonu olarak, 1728de Tiflis vilayetinin defter ve mufassal13 derlendi. Osmanl kadlar, Goriye, Tiflise, T riyaltiye
[T ria le ti]

ti: Tortu, Emirvan ve Sper. Grcistan, Erzurum ynetimi altndayd; ve Erzurum, askeri strateji ve ynetim asn dan, Gney Kafkasya lkeleriyle yakndan balantlyd. Bunu, Yazmalar Tur L 7 2 de bulunan Erzurum vilayeti 1592 kanunlar kitabnn belli blmlerini yaym lam a ya karar verdiimizde, belirtm itik. K itaptaki baz b lmler, hara ve ispene, ak arab ve dier benze ri demeleri yapan H ristiyan nfus, yani kfir ve zm m iler ile ilgilidir. Burada ayrca, Ermeni Piskopo su ve Keiinin haklar belirlenmitir. O,Barkan 1540 Kanunnamesini yaym lad.15 Ta pu arivi yazmas ve kadastro N 441, ona yardmc oldu. Biz de Tur L 72nin bir kadastro listesi olduunu ortaya koyduk. Dou Cyril Blmnn ve Bulgaristan Methodii M illi Ktphanesinin OAK 261 Defteri,16 Trabzon, l dr ve Kars eyaletlerinin tim arlklar hakknda bilgiler iermektedir. Metin, deiik kiiler tarafndan yazlan siyakat formundadr. Cebe olarak adlandrlan Defter, derlenii bak mndan icm al yada tim ar defterine olduka benziyor. Tek farkll, cebe defteri resmi ktipler tarafndan ya zlrd ve yerinde yaplan bir almann etkisine sahip deildi. Bu durum, btn bilgilerin, lkeler kriteri dik kate alnarak deil, fakat kronolojik sralamaya gre ya zlm olduu gereini de aklamaktadr. Bu, Sultan tarafndan bahedilen toprak dzenini (dirlik, timar, ze amet, has) yazmak iin kullanlan tipik bir resmi kayt ilemiydi. Arazinin eidini (liva, nahiye, kariye) belirti yordu; araziyi iletenin ism ini, yllk gelirini ve arazinin kendisine verili tarihini gsteriyordu. Bylece, cebe defteri, tahvil eklindeki belgelerde verilen bilgileri ieriyordu. Defter ve cebe ye gre ldr eyaleti 21 livadan oluuyordu: l.A hska, 2.Ahlkelek 3.ldr, 4.Potskhev, 5.Khrts, 6. Aspinza, 7. Altunkala, 8. ke [Otskhe], 9Hacrek, 10. Ardanu, 11. Oltu, 12. Namirvan, 13-Penek, l4.B yk Ardahan, 15.Kk Ardahan, l.Yukar Acara, 17.Aa Acara, 18.avad, 19-Levana, 20.Nsf-i Levana, 21.Bertgerk. Trklern Tortum, Kk Arda han, Ardanu ve Namirvan 16. Yzylda fethettikleri biliniyor. Bu vilayetler, Gney Grcistan vilayetleri ile birlikte, Kars ve Erzurum vilayetlerinin bir paras oldu lar. Esasen, tarihi Ermeni lkesini ieren Erzurum vilayeSYASET

hkim olarak atand

lar. Osmanh toprak m lkiyeti sistemi kuruldu. Yerli hal kn kendi topraklar zerindeki halklar, Sultanlarn be ratlaryla belgelendi. Bu arada, K artldaki Osmanh ynetimi boyunca, miras kurallar ile birlikte sosyal yap ve feodal Grcistann karakteristik zellii olan vergiler muhafaza edildi. Geleneksel Grc hukuk rejim i, Osm anlnn siyasi, tarmsal ve yasal kurum lan ile yan yana devam ettirildi (M.Kekelia). Bu durum, hediye beratlar, satn alma senetleri ve benzeri Grc belgelerinde kant lanmtr. Ayn durum, Trk hukuk ve yarg kum ullar nn Macar ehirlerinin ynetimleri ile yan yana varoldu u Macaristanda da mevcuttu (Hediyi Klara). Bab- Ali, yerli feodal aristokrasiyi yanma ekebilmek amacyla ye rel yarg kurumlarnn dokunulmazln resmen kabul etti.14 Osmanh imparatorluunun byk blmnde as keriye ile feodal devlet arasndaki tarmsal ilikiler, ho mojen yani her yerde ayn deildi. Bab- A linin kendi, kabul ettii rejim, eyaletlerin geleneksel artlarna gre deitiriliyordu. Bu nedenle, Osmanl tarm sistemini analizi ederken Osmanh imparatorluu iindeki lkele rin kendi sosyal ve ekonomik artlarn da dikkate almak gerekir. Osmanh G rcistan'ndaki tarmsal ilikilerin zellikleri de yerel Grc toprak m lkiyeti kurallar ile ilikiliyd i(D.Bakradze). Dier yandan, Trk askeri-feodal sistemi ve Osmanh yarg ilikilerinin kendine has zellikleri dikkate alnmadan, Osmanl imparatorluu nun snrlar iinde geici olarak ilhak edilmi vilayetler deki siyasi ve sosyo-ekonomik ilikilerin zelliini belir leyebilmek de imkanszdr. Yukarda belirtilen problem lerle ilg ili ipucu ve bununla birlikte kanun-oluturan kaynaklar, maliye amalaryla yaplan farkl defterlerde ve Sultanlar adna maliye blmleri tarafndan verilen timar-beratlarmda bulunabilir. Biz, yukarda belirtilen kaynaklarn pek ok eidini aa kardk ve inceledik. rnein, 1592 tarihli Erzurum Vilayeti Kanunnamesi. Erzurum vilayeti tarihi Grc vilayetini iermi
O SM A N U

ti, ayrca Grc vilayetini de kapsyordu: Tortum, Namirvan ve spir. Kk Ardahan, Kars vilayeti ieri sindeydi. Bu durum, 1596 Grcistan Mufassala Defteri, tarihi Atabek Yurdunun kuzey ve kuzey-dou blgeleri ni ve Samtskhe ve Javakhetiyi ieriyor olmasn da ak lamaktadr. Fakat, N am aya gre, Sapar Paa 1628de Kzlba ordusunu m alup etti ve Abaz Paann ayak lanmasn bastrd. Sultan da ona Ardahan ve dier san caklar dl olarak verdi. Ayn A li, Koi Beyi Griceli, Ali avu ve N amk elebiye gre, 17. Yzyln ilk ya rsnda ldr vilayeti 13 livadan oluuyordu: 1. O ltu, 2. Khertvis, 3. Ardanu, 4. Acara, 5. Byk Ardahan, 6. Hacrek, 7. Potsksev (Posof), 8.M aahel, 9-Penek, lO.Bertgerk, ll.L evan a, 12.Nsf-i Levana, 13. avat. Sancaklarn blnmesi, livalarn saysn 8 den 21e kard.17 Grcistan Vilayeti Mufassala Deftersi ne gre, Altunkala, Aspinzza, ke, Hacrekin bir Paann yneti mindeki Ahskaya nahiyeler olarak kaydedildiini; buna karn, ayn yerlerin "Cebe Defteriinde sancaklar ve has salar olarak yazldn; ve Yurtluk ve Ocaklk haklar nn, Samtskhenin Mslman prensleri olan Sancakbeylerine ait olduunu; not etmek gerekir. Cebe Defteri, Gney-Bat Grcistandaki Osmanl tarm sisteminin incelenmesinde yararlanlabilecek nemli bir kaynaktr. Elimizde gerei tam olarak ve ye terince yanstmayan ok m iktarda tim ar beratlar mev cuttur ve 1592 cmal defterinden haberdar deiliz. Ayn A linin, Koi Beyi Goricelinin ve A li avuun alma larnda ve dier eserlerde bulunan bilgilerin dorulu undan phe duyuyoruz. K aytlarda, 878 adetten olu an bir arazi sistemi; ve bunlardan 17si hassa, 9 4 ze amet ve 7 67 i tim ar olarak gsteriliyor. Sadece ldr ve Byk Ardahan hassalar resmiydi, yani vezirlerin hassalar snfna dahildi. D ierlerinin hepsi de, yurtluk ve ocaklk idiler. Bu nedenle, bu arazilerin, Osmanl dne minden nceki zamanlarda ynetici snflarn sahip ol duklar yasal ayrcalklar tamaya devam ettikleri syle nebilir. slam dinine giren Grc feodaller, sancakbeyi olarak ekonomik ve siyasi gcn devam ettirdiler. Ben zer durum, Trklerin deiik zamanlarda fethettikleri dier lkelerin tarihlerinde de grlmtr. Bunlar, ye rel feodallerin Sultan ile yaptklar uzlamalara rnektir.
O SM A N L I

Cebe defterine gre, blgedeki feodal tem silcile rin slam latrlmas sreci resmen sona erdirilm itir. Yerli halk tamamen Mslman olmutur. Cebe defterlerinin tarihleri konusunda dikkatli olunmal, nk sancakbeylerinin gelirleri ile ilg ili baz rakamlar doru deildir. Bunlar, zellikle Ardahan (24000 ake), Potskhevi (20650 ake), A hlkelek (20000 ake) ile ilgilid ir. M emurlarn ihm ali nedeniyle, Alashkerti18 ve Som khiti19 hassalar ve ayn zamanda Gori san cann 4 zeameti ve 2 tim ar, ldr kaydna yazlm tr.20 ldr kayd, ayrca Kk Ardahanda 42 dirlii iermektedir. H albuki, Kk Ardahandaki ok sayda ki d irlik, Kars defterinde grnmektedir. Bununla bir likte, Katip elebinin Cihannamesine gre, Kk Ardahan, hem Kars hem de ldr vilayetlerinin bir par asdr. Kabul edilm elidir ki bu, tarihi Atabek Yurdu toprann tamamnn Sapar Paaya verilmi olmasnn bir sonucudur. Timar beratlar, Osmanl tarm sisteminin aratrl mas iin daha gvenilir bir kaynaktr. Bunlarn byk ounluu bizim arivlerimizde bulunmaktadr. Hepsi de tezkirelidir ve Osmanl diplomasi stilinde kullanlan rneklere sk skya baldr. unlar belirtm ek gerekir: 1. Timarlar, zeametler ve hassalar, resmen belirlen mi kurallara her zaman uymaz. 11000 ake geliri olan bir gayrim enkul, zeamet olarak verilirken; 14000 ake geliri olan bir gayrim enkul, drt kardein hepsine birden verilir;21 baz hassalar, en az 52660 ake gelir yaratr.22 2. Kural olarak, ortak iletilen gayrim enkullerin, toplam gelirleri belirtilir; her bir hissedarn pay ayrca gsterilmez. Her bir ileticiye verilen tim ar beratlar, an cak 19- Yzyln ilk yarsnda grlm ektedir.23 Hassalar, ortak iletim cilie verildi. ke sancandaki ik i karde, bir hasa yurtluk ve ocaklk olarak sahip oldular.24 San cakbeyi tarafndan seilen dier ik i karde ise Altunkaleye sahip oldular.23 17 5 7 ylndaki bir berata gre,26 sancakbeyinin tayin ettii karde hep birlikte, 2 iyuka ve 20040 ake geliri olan Nsf-i Levane ve Bertgerk hassalarna sahip oldular. Bununla birlikte, bir sancak iinde arazinin byklne bal olarak ok sayda san caklar bulunabilir (H. nalck), fakat askeri-idari ilevle
I SYASET

rin nasl blld hl ak deildir. nk; sancak beyi, idari grevlerini Kad ile paylayordu. (Y.Ycel) Penesgerd, Levana, Nsf-i Levana ve avad 17. Yzylda, yurtluk ve ocaklk tasarruflar ile mlk olarak verildi (Ayn A li, Evliya elebi). Bir 18. Yzyl belgesi,27 bu zamana kadar tarihi Samtskhe lkesi zerinde hibir m lk arazisinin olmadnn delillerini vermektedir. Bu rada esas olarak, cebe defterlerinin bilgilerince de do rulanan mir-i arazi eklindeki devlet arazileri vard.28 Grcistan vilayetlerinin sahiplerine verilen m lk isimle rinin, bizim kitap arivlerimizde bulunmam olmas, bu adan nemlidir. Yerel feodallere, dirlik olarak, tasarruf haklar olan yurtluk ve ocaklk statsnde olan hassalar verildi (.Ycel). ldr vilayetinden A ltunkalaya29 200900 ake geliri olan, Okiye 266200 ake geliri olan,30 Aspinzaya 220000 ake geliri olan31 benzeri hassalar veren beratlar bir kenara brakyoruz. Mlkler, Osmanl dnemlerinde (1723-35) Orta Kartlda resmen kayt edilmedi. Burada temel olarak devlet arazileri ve Sultann arazileri (havasi humayun) vard.

hisjvareli ve dier soylularn aile kklerin bulabilmek, ancak Grc yazl kaynaklar, Avrupal misyoner ve gez gincilerin hikayeleri ve yerli halkn hayatta kalanlar ara clyla mmkn olur. Osmanl ynetimi, yerel feodal lerin miras haklarn daima dikkate almt. Samtsk hedeki Grc feodaller, kilise m lklerinin sahipleri ve patronu idiler (D.Bakradze, M.Svanidze, O.Gigineishvili). Osmanl ynetiminin 12 yl devam ettii Orta Karlda durum farklyd. Trk yneticiler, konumlarn glendirebilmek iin uzlama yaptlar. Givi Amilakhvari, Luarsab Tarkhnishvili, Erasti Kaplanislvili, Vakhusti Abashidze ve dier Grc feodallerin kendi top raklar, has ve zeamet olarak kendilerine verildi ve Hris tiyan olarak kaldlar.32 Bu, Osmanl dneminde bir top rak sahibi olabilmek iin muhakkak Mslman olma zo runluluunun olmad anlamna gelir (Bistra Tsvetkova). Feodallerin sadece kk bir blm, sosyal stan dartlarn korumak ve gelitirmek iin Osmanlllarla i birlii yapt. Bunlar, Osmanllara ar derecede itaatkar olmak iin abaladlar ve Prens sa ve oullar Abdulabey, H alil, Ahmet, Hseyin ve Ali gibi feodaller slam

dinine girdiler.33 Osmanl mparatorluuna hara ver 18. Yzyln sonundaki beratlarla verilen farkl mek suretiyle bal olan mereti hep Hristiyan kald. kylerin gelirleri, Grcistan Vilayeti Mufassala DefterBurada sadece baz istisnalar vard: Rusyada Kutayislilile n nde olanla tamamyla ayndr. Her ne kadar akele rin dviz kuru deeri [alm gc} ciddi olarak deitiril mi olsa d a... Trklerin ilhak ettii topraklarda yaayan Grcle rin slamlamas, Osmanl ekonomik sisteminin bir so nucuydu. Trk tehdidi, Hristiyan dinine kar deildi. Ne de Trklerin savunduu slamlama, iddete dayaly d. Osmanl imparatorluu nispeten hogrlyd, fakat bununla birlikte Bey unvn sadece bir Mslmana ve rilebilirdi (H.nanck). Tarihi Atabek Yurdu, daha ilk frsatta slamlama srecini yaamaya balad. Grcistan Vilayeti Mufassala D efterleri ndeki b ilgilere gre, Samtskhedeki Hristiyanlarn says azalmtr. Cebe Defterlerindeki tm timar sahipleri, etnik-dini orijinle rinden hi bahsedilmeden Mslman olarak yazldr. Bu tr bilgiler, Osmanl memurlar tarafndan tutuklan ka ytlara ve dier belgelere resmi olarak kaydedildi. Grc feodallerin ve zellikle Vezir seviyesine ykseltilenlerin otantik soy isimlerini, yani sancakbeyi olan Cakeli-TsikO SM A N I

er [Kuttaisians] olarak adlandrlan nl soylu bir aile nin neslinden olan Haan Aa Kikiani gibi Grc fe odaller (S.Jikia), ksa bir sre iin slama girdiler. Tubinger Devlet Ktphanesinde saklanan Osmanl yazmas Mus.Or.quart 1488 ve bununla birlikte dei ik etik-moral almalar (Manfred Gotz), H ristiyanlk tan slama dnn kurallarn gsterir. slam dinine girmek isteyen bir Hristiyan kii, nce Arapa olarak daha sonra kendi dilinden tevhit getirmesi gerekir. 18. Yzyln ilk yarylnda yaam Osmanl airi ve tarihi si Ahmed Kellimi, bu kural bir Grc kiinin rneini vererek anlatmaktadr. Arapa olarak yazlm tevhit ve ahadet m bulunduu Grc metinde tevhit merasi minin tamam veriliyor, fakat Muhammetin peygamber lik misyonundan hi bahsedilmiyor. Bab- Ali, Filistini fethettikten sonra, oradaki tbi Hristiyanlarn tm sorunlarna bir zm getirdi. Katoliklerin ve Piskoposlarn rtbelerini ykseltmek veya d
I SYASET

rmek Trk Sultann yetkisindeydi. Sultanlarn beratla r, onlar kiliselere ve manastrlara yerletiriyordu. Tiflis kitap arivlerinde, Sultanlar tarafndan yaym lanm Grc kilisesinin tarihini gsteren iki izelge vardr. On lardan biri, bir ferman,34 yani ikayet formunda bir h kmdr: IV Sultan Mehmed (1643-1686)in imzasn ta r ve Rum Akhska [A tskuri] vilayetinde kei Ioannenin Piskoposluk unvanna ykseltilm esi ile ilgilidir. Belge, 1648da, ldr beylerbeyi Yusuf P aaya teslim edildi. 1722 tarihli dier bir ferman,35 III.Ahmed tara fndan imzalanm ve K artlnn K atolik lideri Domet iye cemaatini Lezgilerin saldrlarndan korumas iin yetki vermiti. Grcler, Kudste daha nce sahip olduklar g lerini 16. Yzyldan itibaren kaybettiler. M anastrlarn ve meskenlerini, Ermeniler, Yunanllar ve Franszlara ipotek olarak brakmak zorunda kaldlar. Daha sonra borlarn demekte zorlannca kutsal m ekanlarn terk ettiler. Bu nedenle, Grc m anastrlarnn, kiliselerinin, dier mekanlarnn ve ha beldelerinin Ermenilerin ve Franszlarn kontrolne getii grld. Yunanllar, Kutsal Topraklarda Grclerin sahip olduklar her trl eyin yasal mirass olarak ortaya ktlar. Grclerin bu durumdan memnun olmamalar ve Ermenileri ve Franszlar Bb- A li'ye srekli olarak ikayet etmeleri,

doal bir dudumdu. Sultann bu ikayetlere karlk ol mak zere verdii emirler ve fermanlar, Grclerin 16.19. yzyllarda Kuds ve Sinadaki kolonilerinin tarihi nin incelenmesi ve aydnlatlm asnda yararl olacak tek kaynaktr. Kanuni Sleymann Grcler ile Franszlar arasn da atmaya yol aan problemlerin zlmesi am acyla verdii hkmler, Fransz Kilisesi Custodia di Terra San
ta nm arivinde bulunm aktadr.35 Biz bu belgelerin kop

yalarn elde etmeyi ve Grc diline evirilerini yaym la m ay baardk. Bunlar, Kanuni Sultan Sleymann Amud
della Collona Grc manastrnn Franszlara devriyle il

g ili olarak yaynlad 1558 ve 1561 tarihli hkm ler dir. Bb- A li, Kuds P atriinin Suriye, Grcistan, Vallahiya ve Moldovadaki manastrlarda ba toplamas ve gelir elde etmesine izin verdi. Sultan, H ristiyan keile rin ve din adamlarnn ikayetlerini kendilerine uygun gelecek ekilde zd. I. Selim ve ardllarnn St. Carle rine M anastrna (Klaus Sclwartz) verdii A hidnameler, buna bir rnektir. Sonu olarak, Trk boyunduruu hakkndaki ka ranlk dnceler, mm kn mertebe aydnlk hale geti rilm elid ir (Gervinius).

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Yer isim lerinin ngilizce karlklar keli parantez [ ...] iinde verilmitir. Tur d Ar Tur d Leningrad [sic.}daki Merkez Devlet Tarih Arivinde Gney Grcistan ile ilg ili 150 civarnda sultan beratlar bulunuyor. F.1258. Grcistan M erkez Devlet Tarih Arivi, F.1450, kitap 57. GMDTA, f, 1453; f.2, inventory 2, 1414. Koca Hseyin, M neccim Paa, Mustafa N aim , K atip elebi, brahim Pe evi, Mustafa Seliyank, Kara elebi-zade vb. nin alm alar. Belge E 6678, Topkap Mzesi Sd. 549, Ad. 91, Yazmalar Enstits; ve Belge E5822, Topkap Mzesi. M himme Defteri, T. X XX IX , N. 48. Babakanlk Arivi, N. 527. Babakanlk Arivi N. 769 ve East of C yril (slavn Dousu) blm ve M ethodii M illi K tplanesinden alnan belge, OAK 167/13. Topkap arivinde korunuyor, 847/418, 900/881. M etin, the Acad, S. Jikia tarafndan yaym a hazrland. Isak Paanm bir belgesi, Hd 3120. Babakanlk arivi. Ariv no 17.

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

Z.Chichinadze'ye gre, 25e kadar. N 694. N 726, 801. N 745, 747, 777, 780. Tur d 2. Tur d 55, 121. Ar Tur d 4 5 ,4 6 , 47, 29, 31, 32, 3 9 ,4 9 , vd. Ar Tur d 37. Tur d 181. Tur d 185. Tur d 185. N 14, 20, 26, 63, 208, 233, 247, 265, 323, 3 3 7 ,5 0 8 , 540, 543, 730. Tur d 21, 270; Ar Tur d 137, 181. Ar Tur d 37. Ar Tur d 37. Tur d 32, 37, 55, 126, 285, vb. Tur d 89, Jaba Defter N 726, 777, 779. Tur d 14. Ar Tur d 75. N 95, 102, 135 ve 145.

SYASET

XVIII. YZYILDA AZERBAYCAN'IN GNEY BATISINDAK OSMANLI SINIR MUHAFIZLARI


DR. SEVDA AU KIZI SLEYMANOVA
AZERBAYCAN B LM LE R A K A D E M S A R K Y AT E N ST T S / AZERBAYCAN

kademisyen . Y. Karkovskiy ve W. W. Barthold Arap devletinin politik bakmdan tam olarak yenilgiye urad bir dnemde Kafkaslarda slam medeniyetinin en parlak devrini yaad n ve klasik Arap dilinin, edebiyatnn btn geleneksel usluplarn derinden derine benimsemi olan bilim adamlarnn dnyevi ve dini ilim ler alannda sadece Av rupa arkiyatlarn deil, hatta Arap bilginlerini bile hayretlere drdn syler. Onlarn kanaatine gre, Arap dili ve bu dilde meydana km edebiyat Arap l kesi dnda hibir yerde XX yzyln ortalarna kadar canlln bu ekilde tam olarak koruyup salayabilmem itir.1 Arap d illi yerel kaynaklarn son derece nemli oluu ibu kaynaklarn yansttklar muhitin iinde yaz ya alnmalar ile aklanabilir. Yerel kaynaklar sadece ta rihi olgularla ilg ili b ilgi vermez. Olaylar tarihi bir ger ek olarak deerlendirilmektedir. Dardan verilen ve bazen de yerel artlan doru drst bilmeden ve nceden belirlenmi kanaatlere dayanan bilgilerle karlatrld nda bu kaynaklarda verilen bilgiler dnemin kltr geleneklerinin birer rneidir ve an artlarn her y nyle nitelendirmek asndan pek byk nem tar. Fa kat yazklar olsun ki, Safeviler dneminde Azerbaycanda Arap dilinde yazya alnm birok kaynaklar mahvedilmitir. Sz konusu kaynaklar genellikle XVIII yzylda Azerbaycann kuzey-bat hudutlarnda olduka kuvvetli askeri-siyasi kurum olan Car-Tala camialarnm tarihi topraklarnda Zakatla ve Balaken blgelerinde korunup salanmtr.2 Burada deiik bilim alanlarna ilikin yzlerce Arap el yazmasnn yansra Arap dilinde yazl m arkeografk malzemeler-tarihi kronikler (vekayinameler), hatra notlar, alm satm makaveleleri, resmi
O SM A N H G

mektuplar ve belgeler, hikayeler ve iir defterleri ve ben zerleri ad geen blgede yzyllardan beri derin kkle mi Arap dilinde yazma geleneinin bir kantdr. Azer baycan, Grcistan, Dastan hanlarnn, Trkiye ve ran devleti temsilcilerinin, eyh am ilin ve mritlerinin Car-Talaya yazdklar mektuplar Car-Tala askeri-siyasi birliinin blgede nemli durumda olduunu gster mektedir. Resmi mektup ve belgelerin yansra ahsi mektuplar da Arap dilinde yazlyordu. .Krakovskiyin fikrine gre, Arap edebiyatnn en kym etli rnekleri olan zl szler, vecizeler burada sadece grnteki g zellik iin deildi, hem de gerek yaam tarzna girerek gnlk yaamn bir parasna dnmt. Bu mektup larda gurbet ellerde bir hakimin katnda askeri hizmette bulunan birisinin gencicik bacsna mracaat ederek ai lesinin durumunu sorduu, bir bilim adamnn okumak in gtrd kitaplar gn sonra iade ettii ves. an latlmaktadr. Burada ayn zamanda fkh ilmine dair bir eser hakknda dnceler ileri srlmekte, bir kadnn br kaddan tartmaya zm getirmesi istenmekte, bir bakasnn bayramdan dolay ehir meydannda ken di klesi azat etdiini bildirdii, bir delikanlnn bir ba kasn tehdit ettii ves. anlatlmaktadr. limle ura mak, kitap okumak, yazmak en byk sevap saylyordu ki, bu da slam ideolojisine dayanmaktayd. Belirli k i taplarn yeniden yazl zamann belli dini bayramlarn geirildii zamana denk getirir, yazdktan sonra onlar mescide veya miraslara vakf olarak verirlerdi. Sz edilen arkeografik kaynaklar XVIII yzyl Azerbaycan tarihinin aratrlmas asndan da ayrca bir nem tamaktadr. Sca scana olaylar, sert mcadeSYASET

leler, geni lde ayaklanmalar ve yrylerle nitelen dirilen bu dneme ilikin mkemmel kaynak olarak asl bu sert zamanlarn ve m hitin rn gib i Arap dilinde yazya alnm Car salnamesini syleyebiliriz.3 XVIII yzyl Car savalar srasnda kaleme alnm Car salna mesi vakayinamesinde dnemin siyasi manzaras ak bir biimde ele alnarak aydnlatlm tr. Y llk zariflik ten uzak ve souk bir dilde yazlm , bir nevi gelenek ha lini alm ve hatta klielem i bir ekilde tarihi notlar y ll n hatrlatr. Salnamenin meydana k sebebi bu blgede yaygn hale gelm i olan kronolojik cetvellerin tertiplenmesi gelenei ile de aklanabilir. Salnamede m alum atlarn tarihlerinin bir ka yerde deitirilm i gsterilmesi de bu fikrin doruluunu gstermektedir. Kronolojik notlar ilahiyat ve slam hukukuna ilikin k i taplarn sonunda veyahut ayrca olarak notlar ve defterler (kk kitaplar) halinde, bazen ise teki yerel vakayinamelere-artk efsaneye dnm ve ksmen de Arap ta rihilerinin eserlerinden karlan paralardan oluan kaynaklara (rnein; Derbent-name, Tarih-i D as tan) ilaveler eklinde yazlyordu. Bahis konusu krono lojik notlar Grc kinkloslar, Osmanl (vakayiname) takvim leri, Paskalya kronikleri, Bat Avrupa annalar ile karlatrlabilir. Takvim ve kronolojik cetvellerin ara dan zaman getike tarihi salnamelere, yllklara, vakayi namelere dnt kanuna uygunluu Mneccimbann irvan ve Derbent tarih i eserinin de ilk nce krnolojik sisteme gre tertiplendii ih tim alini dorula maktadr.4 Car-Talada gn gnne olaylar yazmak ve olgu lar anlatmak camia kadsnn veya ky mollasnn (dibir) vazifesi id i.5 Car salnamesi nde sadece Car-Tala cemaati etrafn da ve dorudan doruya onlarn k atlm ile ba gsteren olaylar deil, bunun yansra Azerbaycanda ve genellik le Kafkaslarda cereyan eden tarihi vakalarn tasviri de yer almaktadr. Car salnamesi nde Osmanl ve Safevi devletlerinin kar karya bulunduklar bir eraitte Kafkaslarda yaayan deiik halklarn siyasi bakmdan han g i tarafa eilm eleri, Safeviler devletinin k ve yne tim de boluun meydana k t bir mekanda ve zaman da blgesel n itelikle ynetim birim lerinin teekkl et mesi ve Azerbaycan hanlklarnn ortaya k sreci, ara
O SM A N L I

savalar, halkn bakaldrlar ve s. ayrntlaryla anlatl maktadr. Ayn dnemde blgede ba gsteren siyasi olaylarda Car-Tala cemaatinin bilavasita itirak etmesi ve bazen de olaylar nemli lde etkileyebilm esi veyahut meseleyi halledebilen bir vastac durumunda olmas heralde Azerbaycann kuzey-bat hudutlarnda yerleen bu askeri-siyasi kurumun corafi-stratejik m evkii ve gele neksel olarak yetkili oluu, Car-Talallarn ise tarih bo yunca snr koruyucular gib i askeri sanat bakmndan nemli stats ve para ile tutulm u profesyonel ordusu nun varl ile aklanabilir.6 Dorudur k i, Osmanl ve Safevi devletleri sisteminde resmi olarak Azerbaycann Grcistan ve Dastanla olan snrnda beylerbeyi vazi fesine bal olan askeri hizmeti Kah lisu veya Sahur y neticileri yerine getiriyorlard. Osmanl fermanlarnda lisu sultanlarnn eki beylerbeyliine atanmas ve on lardan buna uygun da askeri hizmet talebinin olduu da ifade edilm itir.7 Kaynaklardan belli olduu zere, Osm anl ve Safevi saray Car-Tala ile genelde lisu sultanla r araclyla irtibat salanyordu. Car-Tala camialarnn snr koruyucusu pozisyonu eski bir gelenein kalntlaryd ve kendi bnyesindeki arkaik ekilleri korumaktayd. Bu stat ite onlara ms tak illik ve m lk (m lkiyet) haklar tanyordu. El b irli iyle ortak olarak aa tabakadan yoksul halkla beraber m lklere sahip olan serbest camialarn sosyal yaps onla rn siyasal statsne bal idi. Onlarn saymaca olarak tabiiyetini kabul ettikleri devlet burada kendi askeri glerini tutam azd ve kendi iradecilerini de salyamazd. Snr koruyucular olarak onlar her trl vergiden bak tutulm ulard ve sadece askeri ykm llk tayorlard. Osmanl fermanlarnda da asl bu mevkilerinden dolay: Douda bulunan ya m aclarn, apulcularn yollarn kesmek, onlarn verebi lecekleri zarar nlemek, Grcistan ve irvana hazrl yaplan askeri harekata katlm ay zerlerine alm ak kou lu ile Yenisel nahiyesi, padar, Akhilo, Bey-Ahm edli, Leleli vesait iin mdebbir Car-Tala beylerine veriliyor denmektedir.8 M uhtelif kaynaklar, balca olarak Kartlis Tskhovreba, Mirze Cemal Cavanirin Karaba tarih i ve Zakatala arkeografk malzemeleri ierisindeki mektuplar irvanda, Karabada, Grcistanda para karlnda

SYASET

Car ordusunun saland gereini tasdik ediyor. Gamba eserinin ikinci cildinde, Car Balakene ayrd alt balktan ibaret olan nc blmde Car-Balarken aha lisinin komu derebeyiler ve Yakn Dou yneticileri ta rafndan icara alnmalar, para karl salanmalarna ilikin bilgiler verir. Onlardan Kartli-Kaletiyada i em niyeti koruyan kuvvet olarak istifade edildikleri de kay naklarca belirtilmektedir.9 Bu dorultuda O..Konstantinovun yazlar ve Rus ariv malzemeleri de geni bilgi lerle doludur.10 Gamba onlarn din amilini nemsemeye rek gerek mslman, gerekse de hristiyan yneticilere hizmet gstermeye gittiklerini kaydeder. Bunun bir r nei Zakatala arkeografk malzemeleri ierisinde Hac Harameyin Hac Mahmut el-Carinin Emir Sultan hana yazd mektuptur. Mektuptan satrlar: ... sizin yannz da slam namna yryteki itirak etmek iin erefli hizmete A linin, Mehemmed Ali Hizri olunun, mer hum Mehemmedin oullarn gnderiyorum... Ben kimi olursa olsun, sadakatle hizmet gsteriyorum ve msl man olsa da, gavur olsa da hi kimseye satlmam. Car ordusunun eitli yneticiler tarafndan da para karl askeri hizmete alndklar salnamenin metnin den bile ak bir biimde anlalmaktadr. Bu da ilgin bir eydir ki, Car-Tala kkenli askerlerin hakk Dastan l ve mual askerlerin hakkndan yksek olmutur. Sal namenin metninde, rnein, Car-Tala ve velayetten aske ri birlik koun aran irvan yneticilerinin Car-Tala kounundaki her bir lezgi ye tmen para, her bir muala da bir tmen vermek gibi artlar olduuna ili kin kayt var.1 1 Car-Talann irvan ve Grcistan zerine yaplan basknlarm tahlil ederken V.N.Leviatov J.Hanveyin d ncesini destekler. Onlarn kanaatine gre, carllar hi de ah vergilerinin arl yznden isyan etmediler. Zaten onlar ah hzinesine vergi vermiyorlard, bunun tam tersine daha eskiden beri ahtan guya devletin mer kezden en uzak blgelerinde snrlar koruduklar iin, gerekte ise rana bal olan yerlere saldrmamalar ve a hin tabiiyetini kabul etmelerinden dolay vesait alyor lard. Snr koruyucusu stats eski bir gelenein veya tarihi gereklerin kalntsyd. lkeyi dzen bozukluu ve kargaa brmt ve bu kargaalk iinde carllar kendi haklarn alamyorlarOSM AN LI

d .12 Onlarn ayaklanmalarnn en bata gelen sebebi de ite bu idi. Bahis konusu dnemde Safevi devletini bryen kriz sonucu olarak ah vergileri haddinden fazla arttr mt. lkeyi isyanlar dalgas sarsmaktayd. Devlet gelir lerinin azalmas yznden ah hkmeti hatta vergiden muaf tutulan ahslardan da vergi toplar, devlet grevli leri yerel yneticilerin olduklar her eye - var youna, malna, mlkne el koyuyordu. Yesai Hasa Celaylan Grcistan ve irvana ynelik tahrip ve darmadan edici saldrlarn sebebini isyanc larn Safevi ve ermeni ayanlarnn tahriki ile ah tarafn dan haksz yere idam edilmi zengin Gebele meliklerinin intikamn almak istei ile izah eder. Ayaklanmalarn ay rntl tasvirinin ardndan m ellif yazyor ki, nce kendi leri ve sonra da oullar amah hanlar tarafmdan takip edilen, saysz m allan ve devletleri talan edilerek yoksun braklan Gebele melikleri snni idiler. Onlarn sa ka lan iki olu - brahim ve Kasm Car-Talaya katlar. Ve rilen habere gre yaln ayak ba kabak Car-Tala kabile reislerinin nne geldiler ki, bu da onlar iin ayr bir an lama geliyordu. Onlar kendileri iin bu hadiseyi byk hakaret sayarak herkesi bir olmaya seslediler ve saldrya getiler.13 1721 ylnda Heterhan (Astarhan) valisine yazd mektubunda Hac Davut Kzlbalarn zor kul lanarak hakszlk ve zulmettikleri yznden onlara kar geldiklerini ve onlardan dklen kanlarn intikamn al dklarn anlattlar.14 lkenin kuzey eyaletlerini br m bu isyan dalgas Car-Taladan balatt ve komu derebeylikleri, ayrca din dairelerini birletirecek btn irvana yaylm t. irvann Grcistann kylerde yaa yan ahalisi ve muhalefette olan derebeylik dzeni yneti cileri de isyanclardan yana olarak ayaklananlarn srala rna katldlar. Mcadele dini ekil almt ve mmin snnileri kafir iilere (rafzilere) kar mcadelesi iar altnda inkiaf etmeye balamt. Bu meselede ise Safevi devle tine kar din savama girien Osmanh Devletinin etki si de pek az deildi. Fakat Nadir ahm Safevi hkm darlarnn yasal egemenliini temelletiren ii Jenealojisine kar ynelik politikas, Osmanl mparatorluunun ve Kafkasyadaki hakim snni evrelerinin Safevi ehza delerini desteklemesi veyahut Osmanl-Afgan mnaseSYASET

betleri dini iarlarn sadece ve sadece siyasi amalara hiz met ettiine kant olarak gsterilebilir. Bellidir ki, her hangi bir mcadele ekli bu mcadeleye ekil veren fik rin mahiyetinden, onu harekete*geiren maddi perde al tndaki ekonomik ve ahsi kara sevkeden etkenlerden ve bir de mcadeleye d grn veren ideolojik boya dan oluur. Safevi ranna kar karak ona cephe alan Car-Ta laklar balangta Osmanl mparatorluunun da h km ranl altna girmekten im tina ettiler. Onlar 1724 ylnn temmuz aynda stanbul szlemesinden15 sonra Grcistanda yerlemi Osmanl muhafz kuvvetleri ze rine saldrya getiler ve zaptettikleri topraklardan, ken di mlklerinden, byk kar ve ganim et salayan bas kn ve talanlarndan geri durmak istemediler. Bunun ye rine onlar Osmanl devletinden kendileri iin byk pay elde etmeye altlar, Surhay h a n la 16 ve A li S u ltan la17 rekabet ettiler. Zakatala arkeografk malzemeleri ieri sinde zerinde konuulan dnemde Car-Talallarla Osmanllar arasndaki ayaklanmalara, bar ve uzlamalara ilikin bir takm mektuplar, yazmalar ve dier belgeler vardr.18 Bu dnemde hem Rusya, hem de Osmanl m paratorluu Kafkasyann deiik blgelerine casuslar gndererek kendilerine m ttefik araylar iinde idiler. Bu ise topraklan derebeylik dzenine gre yneten bir takm yneticilerle teki kuvvetler arasndaki eki me ve tartmalar biraz daha gerilim li duruma getir mekte ve derinletirmekteydi. Hac Davutun ve Surhay hann Osmanl devleti ile yaptklar grmelerden pek rahatsz olan Rusya byk hzla yaylm akta olan ayak lanmalarn getirebilecei baarlarn elde edilmesi sonu cu Osmanl mparatorluunun Kafkaslarda kuvvetlene bileceim anlayarak isyanlar bastrmakta rana yardm da bulunmaya karar ald. Bu amala da Kafkas tesinin hristiyan buyrukular ile temasa girdiler. Grc ar Vahtang ve Gandzasar Pravoslav kilisesi patrii Yesainin bakanl ile Grc ordusu "lezgileri19 Genceden s rp kardktan sonra amahda Rus ordusu ile birle meli idi. Yesainin Alban lkesinin ksa tarihi kroni inde anlattklarna gre, Car-Talallarn ve Ali Sultann ettikleri aknlardan sonra Arsakn dalarnda saklanan Karaba m elikleri on iki b inlik bir ordu toplar ve Gence yaknnda Grc ordusu ile birleerek Surhay han ve DaO SM A N LI

vut beyin elinde bulunan amahya baskn yapmak iin Rus ordusunun geliini beklemeye balar. Fakat kurulan bu plan sadec plan olarak kalr. nk Petro deniz felakati sonucu yklerin, erzak ve sava aralarnn kaybedil mesi sonucu, bunun dnda Osmanl mparatorluu ile gerginliin trm anabileceini dnerek acilen Der bentten geri dner. Karaba ve Grc oldular da dalar. Osmanl kaynaklarndan Gaime bu olaylar tasvir edilirken gsteriliyor k i, Surhay han amhal Adil G ireyi irvan yneticiliine atanm olan Davut beye kar du ruma geirir ve o, Davut beyin zerine gitm eye hazrla nrken Ruslar hcum eder. Adil Girey toplad ordunun bir bln hazrlanrken Ruslar hcum eder. Adil G i rey toplad ordunun bir bln Tiflise gndererek yollan kapatr. Kendisi ise byk ordu ile Derbent ve Baku kalelerini ve bu kalelerin evresini tutarak kafirle rin ordusu ile savaa tam hazr duruma gelir. Fakat ne Safevilerden, ne ruslardan, ne de grclerden bir kimse yerinden kprdamaz. Hi kimse lyezgi ve Avan is yanclara kar savaa girim eyi gze alamyor.20 Bu sra da Car-Tala ordu birlikleri Vahtangn rakibi Mehemmed Kulu h an la Tiflisi tutar. Vahtang Moskovaya kaar. Ya zarn ad bilinmeyen bir ermeni kroniinde bu hadiseler de Grc Pravoslav kilisesi patriinin ihanet ettiini ve Mehemmed K ulu hana (Car-Talaya) gizli olarak gnder d ii mektubunda ehir kaplarn onlarn yzne aaca n bildirdii eklinde bir b ilgi var.21 Bu da ok ilgin tir ki, Zakatala arkeografk malzemeleri arasnda eski Grc dilinde ve gizli yaz ile yazlm bir mektupta bir anahtardan ve kaplarn almas hakknda bir haberden bahsedilmektedir.22 Sz edilen kaynakta Sultan Ah m etin, Tiflisin lezgiler tarafndan ele geirilm esi ha berini duyunca ordusunu Meshetaya gndermesi ve o yerleri kendi topraklarna ilhak etmeye karar verdiine dair b ilgi de yer almaktadr.23 Car salnamesi nde ba gsteren hadiseler aadaki ekilde sralanarak yle an latlm aktadr.24 Car-Tala ordusu Tiflisi ele geirdikten sonra geri dner. Bunun ardndan Kr brahim Paann komutan l ile Osmanllarn n askeri birlikleri Tiflise dahil olur. Osmanllar Tiflisten Genceye gider Gencenin yu kar mahallesini tutar, aa mahalle onlarla savaa girer, ve 1723 ylnda kasm aynn sonlarna doru Safeviler
I SYASET

tarafndan ehirden karlrlar. Bunun iindir ki, Mu hammet Kulu han Car-Tala ordusu ile Genceye gelir ve aman vereceini vadederek ehire dahil olur. Onlar Gencenin yneticilerine snni mezhebini kabul ettirerek ge ri dnerler. Bundan sonra 1725 ylnn austos aynn sonlarnda Mustafa Paa Genceye gelir ve Osmanllar ehiri ele geirirler.25 Olaylarn bu ekilde cereyan etmesi Osmanllarla Car-Talallar arasnda evvelceden belli bir mutabakata varldna ilikin bir takm kukular da uyandrlabilir. Fakat sonraki hadiseler bunun tam tersini gsterdi. CarTalallar Tiflisi ve Kahetiyann kylerini ve mlklerini onlarn elinden alan O smanllara ve onlarn mttefiki olan Krm Tatarlarna kar saldr dzenlediler.26 Ola bilir ki, Car-Talallarla Osmanllar kendi aralarnda an laamamlard. Car-Talallar da mit ettikleri lke topraklarm almamtr.27 Salnamenin metninden anlalmaktadr ki, Car-Talann balca amac Yenisel ve baka yerlerdeki lke topraklarnn yeniden alnmas olmutur. rnein, 1733 ylnda Carhlarn basknlarnn nn almak, saldrlar nlemek amac ile Surhay han onlardan 18 kiinin rehin olarak verilmesini ister ve onlara esas fikirleri olan lke ve bir de rehinde olanlara her ay iki tmen aylk verece ini vadeder.28 Car-Tallarn Grcistanda yerlemi Osmanl mu hafz kuvvetlerine kar hcumlarnn sebebi olarak Ha c Davutun amah hanlna tayin edildii iin Osmanl mparatorluundan acsn karmak isteyen Surhay hann tahriki ile tretildii gsterilmektedir.29 Fakat 1727 ylnda Surhay han iki boncuk Paa rtbesini alarak kendi amacna ulam ve 1728 ylnda Surhay han ola rak tasdik edilmiti. Car-Talallar ise bir ka defa Osmanllar ile bar anlamas yaptklarna ramen, 1734 ylna kadar Top-Karaaaa,30 mamu 1-slamn tabiiye tinde olanlara Grc kylerine ve Osmanllarn mtte fikleri Krm tatarlarnn lkesine aknlar ediyorlard ve balangtaki saldrlar hep beraberce dzenledikleri Surhay han ve Ali Sultan ile tartmaya girerlerdi.31 Olaylar salnamede yle anlatlmaktadr: Surhay hann egemenliini Car, onun arazisindenkylerinden deerek onlara giden her bir kimseden bir tmen para alrd. Onlar (Surhay han ve Halil bey) de
O SM A N U

falarca tatl dille vaatlerle Carllar kendi yanlarna a ryorlard, fakat Carllar gitmediler. 1146 ylnn sonuna kadar (miladi tarihle 1734 ylnn beinci ayna dek) du rum aynen byle devam etmekteydi.32 Bu hadiselerde Rusya ve Osmanl mparatorluu arasnda bir taraftan bir tarafa meyleden yerli yneticilerin ve serbest camiala rn istikrarsz durumu hemen dikkati zerine ekmekte dir. Kafkas halklarnn Osmanllara kar mcadelesinin daha da iddetlenmesini isteyen Rusya Dastan ve Azer baycann Hazar kysndaki blgelerini eline geirmiti. Durum byle iken teki eyaletlere de politik karlarna ulamak amacyla kendi adamlarn gndermiti. Rusya bu sorumlu ahslar ve casuslar araclyla Kuzey Kaf kas, Grcistan ve Azerbaycann derbeyileri arasnda fe sat kartrarak fitne karma yoluyla derebeylik dzeni yneticilerinin birounu kendi tarafna ekebilmiti. Avar ham ve baz serbest camialar da sz edilen dnem de Rusyaya meylediyorlard. Hac Davutla, Ali Sul tan la ve Dastann baz yneticileriyle de rekabet eden Surhay hann Safevilere kar savata yenilgiye urama snn sebebi de ite bu ikiliin, bu ekimenin ortaya kmasndan kaynaklanyordu. Salnamede yle anlatl maktadr: Avar yneticisi olan Nusal han Dastanllarm b yk bir blmnn ran ordu birliklerine kar sava iin ordu kuvvetleri toplayan Surhay hann yanma g it mesine msaade etmiyor. Car-Taladan gidenlerin says da az olur.33 Car-Talallarn Surhay han ve Osmallarla mnasebetlerinden Rusyann da etkisi olduu ihtimal edilebilir. Gaimede Car-Talallarn Ruslarla anlamalar ol duunu gsteren kayt var ve bu, Car-Talallarn Grc ar Vahtang ile bar anlamas ve Vahtangn R uslarla babalardan, dedelerden kalma yaknl ile alakal gste rilmektedir.34 lgintir ki, kaynaklarda Kafkasyadaki olaylarla alakadar bilgiler toplamakla grevli olan Rusya diplomatik tem silcilii ile ibirlii yapan zel ahslar olarak Murtaza Ali bey ve Hac smayl isimleri gemek tedir.35 Bu ahslarn Zakatala arkeografk malzemelerin de, Osmanl belgelerinde ve Salnamede adlar geen CarTarla reislerinden Carl Molla Murtaza A li ve Masehli Hac smayl olabilecekleri ihtim ali de yok deildir. Fa kat Bedreddinzade Ali beyin Gaimesinde Car-Talallarn Grclerle 1722 ylna kadar bar anlamas yap tklar gsterilmitir.36
SYASET

Car-Talallarn bundan sonraki olaylarda Rusyann m ttefiki olan Vahtanga kar cephe alm alar sz edi len dnemde onlarn siyasi tutum lar hakknda kesin fi kir yrtm ek im kan salamyor. Gaimede Car-Talallarn K anl aban ve M olla Abdullahn bakanl ile G rcistana kar yaptklar tahrip ve darmadaan edici basknlarn ardandan Grc ar Vahtangn onlarla 1722 yln d a kadar bar anla mas imzalamaya muvaffak olmas, her y l onlar misafir ederek arlam as ve onlara kym etli armaanlar verdii ne dair malumat vardr.57 Rusya tarafa meyleden Vahtang Deli Petronun Kafkas iin kurduu planlarn ve onun bu hususta Osmanl D evletine kar gerekletir mek istedii niyetlerinde en bata gelen yerlerden birini alm aktayd. Fakat kurulan bu planlar kaydettiim iz ba r anlamasndan sonraki dneme aittir. Vahtang 1722 yln n mays aynda Genceyi muhsara eden isyanclarn zerine g itti. Vahtangn bakanl altnda ermeni-grc ordusu ile birleerek am ahy is yan edenlerden kurtararak ele geirm ek plan kurmutu. 1723 ylnda ise Car-Talallar Vahtangn ve Rus yann en koyu ve amansz dman olan Mehemmed Ku lu hanla Tiflisi Vahtangn elinden kurtard. Vahtang Moskovaya kat. Bu zaman Osmanllar Grcistana gel diler. Salnameye gre Car-Talallar yalnz 1734 ylnda Surhay h an n tarafna gemeye baladlar. Ayn yln sonlarna doru durum vesilesiyle Surhay hann verdii vazife zerine Cardan onun tarafna geen ahslara zen ve dikkat gsterilm ekte, her gelen bahi ve gm para verilm ekteydi.38 Bu dnemde Osmanllar K ahetiyadaki ermeni k y olan Snakta Rusya ve ran tarafmdan organize edil mi olan kargaalar yattrm akla urayordu. Salname de 1733 ylnda Surhay hann Yusuf Paa ile beraber Kahetiya zerine savaa gittiin den bahsedilmektedir. CarTalallarn da ayn dnemde talaniayp yam a etmek amac ile Kahetiya zerine sefer dzenlediklerini gste ren kayt var. Zakatala arkeografik malzemeleri arasnda Surhay hann Cara gnderdii bir m ektuba rastlanmaktadr. M ektupla Surhay han Tsunta ve Tua din uruna sava (cihat) yaptn bildirm ekte ve C arllar da kendisine katlm aya arm aktadr.39 shak Paann 7 aban 1147
O SM A N L I

ylnd a (m iladi tarihle 1735 yln n 1. aynda) Car-Tala ya yazd mektubunda o, evresindeki rafzlar ve ka firleri yok ettiin i bildiriyor ve Car-Talallar 10 aban gn iin kararlatrd hcumda itirak etmeye arr. M ektupta Dastandan gelen sava silahl glerin sa ys sorulmaktadr. shak Paa O sm anllarn Tiflisten karak Genceye hareket edeceklerine ilikin haber veriyor ve on be bin neferlik Tatar ordusunun onlara yardm et meye geld iin i bildirmektedir. Burada Cebi h an n ver d ii vazife zerine Hac brahim Paa, Hac Mehemmed Paa ve dier paalarn bakanl altnda kuvvetlerin ktklar da gsterilmektedir. M ektupta yazlm tr: Eer bizim hepimiz A llah'n inayeti ile bir yere toplanrsak o zaman kfr ehli kalmaz. K l-cennetin anahtardr. Siz hem de size nankr kan iy ilik bilmez Kahetiya kafirlerini cezalandrm alsnz.40 Kahetiya kafirleri ad altnda Snaktaki errneniler ve onlarn ortaya kardklar kargaalar demek is tenmitir. Bahis konusu dneme ilikin belgelerden anlal m aktadr ki, Rusya randa bulunan casusu Avramovun araclyla Snakta revanda ve Gye mahalinde karklak ve kkrtm a yoluyla kargaalar meydana kar yordu.41 Osmanl divan 1735 ylnda 1 mays gn Krm hannn Dastana ve irvana gndermeyi kararlatr m t. Fakat Rusya ve ran arasnda 1735 ylnda imza lanm Gence mukavelesinin artlarna gre Rusya Baku ve Derbeti rana veriyor ve onun Dastan zerindeki egem enliini kabul ediyordu. Rusya ile her an aralarnda sava kabilecek durum da olan Osmanl mparatorluu bir takm yenilgilerin ardndan ranla szleme im zala m ak ve askeri birliklerini Kafkaslardan karm ak zorun da kald. irvan zerine hareket eden K rm hanna ise onun Gencede bulunan kardei olu slam Girey aracl y la geri dnmek konusunda emir verdi, fakat Nadir ah H an kendisi karlayacan bildirdi. K rm han Derbent yaknlarnda Gaparay denen yere ulat zaman O sm anllarn irvan rana teslim ettiklerini ve Nadir ahn da kendisine kar geld ii haberini alarak D as tan yneticilerine artk hi bir gc kalmayan fermanlar verdikten sonra geri dnd.42 Salnamede N adirin Gencey i kuatt sralarda (kasm 1734-temmuz 1735)Car-Talad ak iv e am ah da-

S IY A S T

ki kargaalar yattrmas, Safevi ordusunun Car-Talay viran ettikten sonra amah istikametinde gitmesi, bu zaman Krm ordusunun Kaytag reisi ve dier Dastan lla rla Bab el-ebvab kalesine yaklamalar, burada ise ar tk Ruslarn olduklarna ilikin bilgiler var. Salnamede Kzlba ordusu amahya geldii iin Krm ordusunun tophaneyi ve cebeciyi topuba ile Kaytag reisinin ya nnda brakarak Kabardaya ve erkeze geri dnd haberi de anlatlmaktadr.43 Btn uygulanan cezalara ramen Nadir ah CarTalay itaat ettirip boyun edirmedi. Car-Tala bu d nemde yine ran muhafz kuvvetlerine ve Kahetiyaya hcumlar etmekteydi. Ayaklananlara kar gnderilen yirm i binlik ran ordusu brahim Hann kom utanl al tnda durduklar her bir yerde siperler aarak Car-Talaya aknlar ediyor, fakat baarya bir trl ulaamyor. Ve so nuta hibir hara, tazminat ve b. alamadan bar anla mas imzalayarak geri dner. Salnamede bu dnemdeki Car-Talallarn Dastan ordusu ve Kzlbalara kar gelmeleri, 1738 ylnda Na dir ahn kardei brahim Hann bakanl ile byk sayda bir Safevi ordusunun Car-Talaya hcum etmesi, brahim Hann ldrlmesi ve ordunun yenilgiye ura mas gibi olaylar da anlatlmaktadr. Kaynaklardan al nan bilgilere gre, otuz iki binlik ran ordusundan sade ce yedi bin neferi kalmt. Bunun sonucunda Kah, eki ve irvanda kazlm siperlerin muhafzlar kayor. Car-Talallar eki ve Kah eyaletlerini ele geiriyor. Sonra Car-Talann reisleri Kah ve ekiyi Ali Sultann olu Mehemmed beye veriyor ve denecek vergileri belirler ler. Bu vergi sadece ekide Kzlbalarn ve Surhay hann dnemlerinde alnan vergiden bin be yz tmen karnca bin be yz tmen ederdi.44 Anlalyor ki, Surhay hann dettii vergi Safevi devletine denilen vergiden hi aa deildi ve her iki verginin hacmi bin tmen tutarnda idi. Surhay hann Nadire kar yetecek kadar kuvvet toplayamama snn bir nedeni de, elbette, bu olmutur. Yenilgiye u ram Safevi ordusunun Araza kadar taki eden Car-Tala klar ve onlarn mttefikleri irvana daldlar. Etraf yer lerin ahalisi de onlara katld ve isyan dalgas gitgide b yyerek ran devleti iin ciddi tehlike oluturmaktayd. syan edenler ran garnizonlarna darbeler indiriyor, ele
OSM A N LI

geirdikleri yerleri talanlyor ve Derbente kadar btn ticaret yollarna nezaret ediyorlard. Yusuf Paa defalarca mektup yazarak Osmanl ordusunun gelecei haberini veriyordu. Aynen bu ierikte mektuplar Kaytag reisine, Surhay hanm oluna ve bakalarna da gelmekteydi. maml-slam Hunhar bildiriyordu ki, ah Tehmez on dan kzn istiyor ve ldrd ahn olunu talep eder. Sultan yazyordu: Allahn evi drt stun zerindedir. O ise bana buyuruyor ki, ben onun Caferi dinini Hak dini sayaym.45 Osmanl Devleti isyann elebalarna armaanlar gndermekteydi. Salnamede yle denmektedir: Bu za man A li devletten Usmi hana, Ahmet hana mme hann oluna yz kese altm geldi... Yz kese Surhay hann oluna, alt kese Surhay hana yirm i kese Car-Talaya, alt kese Ali beyin olu Mehemmed beye ve sekiz kese Mollacya gnderildi.46 Sz edilen dnemde Car-Tala kads Murtaza A liye Osmanl sarayndan ve Nadih ahtan mektuplar geldi. Osmanl saray onlarn dillerde dolaan kahra manlklarndan haberdar olduunu bildiriyor ve onlara kendi himayesini teklif ediyordu.47 Mektubun Molla Murtaza A liye onun eski arkada Mehemmed Efendi ile gnderildii kaydedilmi ve Mehemmed Efendinin ona alan ahs olduu gsteril mitir. Zakatala arkeografk malzemeleri arasndaki bir mektupta Mehemmed Veli denen bir ahs Car-Talallarn, babalarnn ve abilerinin uygun davranta bulu narak Divan bey ve bakalar ile beraber harekata katl mak iin yollanan genlere gidecekleri yerin cihetlerini bilmelerini unutmamay tasviye eder. Burada harekat denince Nadir ahn kardei brahim hann ldrld byk sava sonras Cardan balyarak btn irvana yaylm isyan dalgas kasdedilmektedir. brahim han ldren Divane brahimin bey adlandrlmas Mehem med Velinin Car-Taladan olmadnn bir kantdr. Anlalyor ki, Mehemmed Efendi veya Mehemmed Veli Osmanl Devletini temsil eden ve grevlendirilerek Cara gnderilen yetkili bir ahs olmutur. Nadir ah da mektup gndererek ahalinin sakinletirilmesini ve ken disinden yana olmasn istedii Car kads Murtaza A linin sorumluluu altnda braktn yazyordu.
I SYASET

Mektubuna cevap almaynca ayaklanmalarn sonu larndan korkarak Car-Talaya saldr dzenler.48 Gani han A fganinin kom utanl ile ran ordusu Cara darma dan edici bir baskn yapar. Ahali mukavemet gsterir ve dalara ekilir. Nadir ah Car-Talaya hcum etmi orduya mkafat olarak iki yz bin tmen ayrm t. Cara akm yapan Fetali hann ordusu da yenilgiye u rar. Bu savalar srasnda ran ordusu da byk kayplar ve rir. Alali ise yine de dalara ekilerek Dastanda Nadir ala kar savalara katlm t. Ahalinin bylesine direni gstermesi Nadir ahn Dastana sefer iin kati karar al masna neden oldu. Fakat Dastann ierilerine doru gemek isteyen Nadir ahn ordusu Avarstanda urad yenilgi sonucu geri dnmek mecburiyetinde kald.

ran ordusunun byk sayda kayplar verdii bu yenilgisi Nadir ahn hakim iyetini ciddi ve esasl olarak sarst. Zakatala arkeografk malzemeleri arasndaki m ek tuplar ve Car salnam esi bundan sonra da Osmanl devletinin Kafkaslarda kendi m ttefiklerinden sayd Car-Tala ile mnasebetleri srdrdn tasdik etm ek te ve Car-Talann lkenin kuzey ve gney eyaletlerine yaylarak N adir ahn devletini iyiden iyiye dren ve Osmanl devleti tarafndan desteklenen harekata k a tl m asnn, onun N adir ahn lmnden sonra ara ver meyen sava artlarndaki faaliyetinin Osmanl devle t inin uygulad politikaya uygun olduunu gster mektedir.

.Y.Krakovskiy, Pam yatnik i Arapskoy pism cnnosti na Kavka2e (Kafkasyada Arap dilinde yazlm abideler), cilt VI, Moskova-Leninqrad, 1960, s. 57161 6 .

10

Konstantinov O.., Djaro-Belokan do XIX. stoletiya" (XIX. yzyla ka dar Car-Balaken), Kavkaz, say:2-3, 1846; Sbomik gazet Kavkaz ("Kafkas yll ), c.396.

irvanda ve teki nahiyelerde Snni din adam larnn takip edilmesi ve onlarn kitaplarnn yaklm as hakkn C.H am m erin, Bedreddinzade Ali beyin verdii bilgiler Salnamede de spat edilmektedir, bu: H istoire d i Lam pire Ottoman; Arunova M .R., Arafyan K .Z., Gosudarstvo N adir aha Afara (N adir ah Avar'n devleti), s.52; Q.M.Mamedov, Kaime Bed reddinzade A li beye (Ali bey Bedreddinzadenin Gaime si), cilt 2, Azer baycan SSR EA-nn H aberleri, Tarih, felsefe ve hukuk serisi, 1988, say: 4, s.82.

11 12

Car salnamesi, s.54. V..Leviatov, Oerki istorii A zerbaydjana v XVIII veke (XVIII. yzyl Azer baycan tarihi denemeleri), Bak, 1948, s.63; C.Hanvey, storieskiy oerk britanskoy orgovli n a Kaspiyskom more s pribavlcniem opsaniem volneniy v Persii, Londra, 1762, cilt 2, s.215, Azerbaycan B ilim ler Akademisi Tarih Enstitsnn lmi Arivi. Car adnn kkeninin onun sosyal stats ile alakal olduu htimal ed i lebilir. Araplarn Arran igal ederken burada askeri-stratejik istihkam lar tutm alarn veya tarihi gereklik olan Eski n Asya ve Karadeniz k ylar arasndaki ilikileri dnerek Car (snak vermek, korum ak, ha m ilik etmek) terim i ile (Bk: L.V.Negrya, Obestvenny stroy Severnoy i Sentralnoy Aravi v V-VIII vekah (V-VIII. yzyllarda Kuzey ve Merkez Arabistann sosyal dzeni), Moskova, 1981, s.34,68,70-74.) veya sehrat; siper anlam larna gelen car (civar), sur" (asvar), taur (atvar, tuvar) gibi Arap kelim eleri arasnda (karlatr: cebir, civar, siper, duvar) ba lant kurulabilir. Eski n Asya (Babil, M sr) kitabelerinde kuzey geitle rinin Car (alu, Zalu), kuzey lkesinin de Subart adn karlatr; zever (kuzey), Sibir tam alar bir tesadf deildir. Derbentin eski Cora, ola, Sul adlar da bununla aklanabilir. Kk Asya ve Kafkas Tavr ta eski den beri rakip im paratorluklar arasnda snr (taur) vazifesini grm tr.

3 4 5

M olla Mehemmed el-Cari, X a r salnamesi (Arapadan eviri, n sz ve aklam alar S.Sleymanovaya aittir), s.29. V.F.Minorskiy, storiya irvana i Derbenda (irvan ve Derbent tarihi), Moskova, 1963, s.18-19. Car-Talada camia kadsna veya ky m ollasna verilen fars kkenli dib ir ad katip anlam ndadr ve ayn manaya gelen eski Elam kelim esi olan d abir'e balanmaktadr. Bk: T.M.Aytberov, Drevniy Hunzah i hunzahts (Eski Hunzah ve hunzahllar), Moskova, 1990, s.9. Serbest toprak sa hiplerinden oluan Car-Tala cam ialarnda camia kads d ib irin vazifesi Eski n Asyada zel m lkiyet sahiplerinin birletiren camiann dini ve inzibat reisine ait edilen tepir terim ine de uygun dmektedir. Kar latr: arap. debbera-idare etm ek; Osm. tedbir m debbir- m lk hak k).

Salnamede gsterilm itir ki, ayn savaa katlan askere verilen hak bulhadar (Dastanl) ve M ual (Azeri) askere verilen haktan iki- defa artk olmutur.

13 14

Yesai Haan Calalyan, Kratkaya istoriya Albanskoy (Albanyann ksa tarihi, 1702-1722. yllar) Bak, 1989, s.243. storiya narodov Sevrnogo Kavkaza s drevneyih vremen do konta XVIII v. (En eski alardan XVIII. yzyla kadar Kuzey Kafkas halklarnn tari hi), Moskova, 1988, s .4 l l.

7 8

Akt Kavkazskoy arkeologieskoy komiss (Kafkas Arkeolojik Komisyo nu Kararnameleri), cilt 2, 1. blm, 19,20,21. raporlar. Zakatala m zesinin kitabndaki alnd numaras, KP-ZM-5839, ar Rusyas Car-Tala balarnn m lklerini Osmanl fermanlarna ramen tan yordu. Bu sebepten Osmanl fermanlarnn Car-Balaken (Zagatala) askeri dairesinin reisi tarafndan tasdik edilm i suretleri Rusya defterhanalarnda istifade olunurdu. Bkz. Ek 1. 15

1724. yln n haziran ayna yaplm stanbul m ukavelesinin artlarna g re Azerbaycan ve D astann Hazar kysna b itiik eyaletleri Pitersburg szlemesinde gsterildii g ib i, Rusyada kalyor, Azerbaycan ve D as tann geriye kalan blgeleri, ayrca Grcistan ve Ermenistan T rkiyenin emrine veriliyordu. irvan ve Kr nehrinden kuzeyde kalan Azerbaycan topraklarnn (eki, Ere, Kah) zel stats vard. Osmanl mparatorluu burada askeri kuvvet yerletiremez ve kendi yneticilerini tutamazd. (Bk: T.T.Mustafayev, 1723-1735 yllar Osmanl hakim iyeti devrinde Azer baycann vaziyetine dair// Azerbaycan B ilim ler Akademisi H aberleri, Ta rih, Felsefe ve H ukuk serisi, 1990, say:4, s.47-48.

Puteestvie v yujnuyu Rossiyu i osobenno Zakavkazskiye provintsii, soverenme kavalerom Gambay, konsulom korolya v Tiflise", 1820-1824 yllarnda, Azerbaycan B ilim ler Akadem isi Tarih Enstitsnn lm i Ari vi; V.V.Hacyev, XVIII yzyl D astanda kyl camialarnn Car-Bala ken birlii (Rus dilinde), Moskova, 1981, s .9 6 i.
O SM A N 3.1

SYASET

16

1727. ylnda Kazmuk yneticisi Surhay han Osmanh hkm eti tarafn dan iki boncuklu Paa rtbesini alm , 1728. yln da am al han olarak tasdik edilm iti. Bundan nce O smanllar Gebele m ahaln da ona vermi lerdi. Salnameye gre, 1734. yln a kadar T iflisin valisi Surhay han, Gencenin valisi Genceli A ii Paa id i (Car salnamesi, s.27.). Kazkum uklyu Surhay han ve M krl Hac Davut irvan isyann idare ediyorlard.

28

Car salnamesinin tam olmayan ve evirisinde birok hatalarn yapld nhsanm basksnda (Kronika voyn Djara v XVIII stoletii, X VIII yzyl da Car savalar kronii, Bak, 1931) kaydedildii g ib i, iki kelim enin an lam nn akla kavuturulmam as yznden eserin bu ksm evirilmem i kalm tr. Aslnda o kelim e - lke (m lk, soyurgal); vaddun (istek, dilek); vukhan (maksat, niyet) kelim eleri harfi harfine lke, is tenen bir massat dem ektir. Bu ifade hem de o adan ilgintir k i, Car-Ta la kurumunun i yapsn ve sosyal-ekonomik tem ellerini belirler. Car-Ta la cam ialarndaki sosyal-iktsadi mnasebetlerin en arkaik ekilleri ve on larn tarihi kkenleri hakknda b ilg i iin bak: S.Sleymanova, Zakatala arkeografk m ateryallar esasnda Car-Tala cam ialarnn sosyal-iktisadi vaziyetiZ/Azerbaycan B ilim ler Haberleri, Tarih, Felsefe ve H ukuk serisi, 1997, s a y :l4 .

17

Kah ve Tsahur (lisu su ltanl) yneticisi A li Sultan 173, 1729, 1730, 1731. y l tarihlerinde verilm i Osmanl fermanlarnda Tsahur sanca da hil eki vilayetinin beylerbeyisi olarak gsterilm itir. O, 1731. yln da ve rilm i fermanla M ir-i-liva"-sancak beyi vazifesine y kseltilm itir (Bk: T.T.Mustafayev, Ad geen yaz, s.48.)

18

Sz edilen olaylarla ilg ili 1140/1728. y l tarihli O smanl ferman ve ba ka belgeler iin bk: S.Sleymanova, Z akatal taril-yurt b ilgisi mzesinin XVIII-XIX yzyllara ilikin arkeografk belgeleri//Azerbaycan B ilim ler Akademisi Haberleri, Tarih, Felsefe ve H ukuk serisi, 1990, say:4, s.5055. 29

Bu fikrin Rus ariv mazlem elerie ve Haberi m alum atna istinat ettii anlalm aktadr. (Bk: storiya Dagestana (D astann tarihi), s .350; sto riya narodov Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkas halklarnn tarihi), s.415; .G.Gerber, Opisanie stran i narodov vdol 2^apadogo berega Kapiyskogo morya, 1728 y., storiya, geografya i etnografya Dagestana (D astann tarihi, corafyas ve etnografyas, Moskova, 1958, s .l 11.

19

Kaynaklarda, genellikle lezgi etnik ad sadece etnik birim olarak lezgi halkan ait deil, her zaman D astan llara ilikin olarak kullanlm akta dr. Bu halk ad, anlalyor ki, eitli halklara ait edilen erke (erikes-kazah, erkas-ukraynal, erkes-kuzey kavkasl) Kazak (kazah-kazal, kazak-ukraynal, kazah-yengiloy) adlarnda olduu g ib i balangta etnik deil de sosyal anlam tam ve snr koruyucusu, paral askeri hiz met ile alakal olmutur. 30

Top-Karaaa - Signah blgesinde bir kaledir. Zakatala arkeografk malszemeleri arasndaki m ektuplardan anlalyor k i, Car ile Grcistan arasn daki grmeler de genellikle bu yerde yaplrd. Herber yle anlatm ak tadr: Car evresinden dalar arasndan G rcistana aknlar i bu geitten ed ilir (Ad geen kaynak). Vahuti daha nce bu yerde ahn adamlar ta rafndan kk yaplm as hakknda m ulam at verm itir (Bk: Bogratioe Va huti, storiya tsarvstva Gruziskogo (Grc arlnm tarihi), Tiflis,
1 9 7 6 , S .1 6 0 .

20

G.M.Memmedov, Bedreddnzade A li bey'in G aime"si, (Rus dilinde) // Azerbaycan Akadem isi Haberleri, Tarih, Felsefe ve H ukuk serisi, 1988, say: 4 s.77-78.

21 22 23 24 25 26

Armyanskaya anonimnaya kronika (Ermeni anonim kronii, 1722-1736. yllar), Bak, 1988, s.6-7. Zakatala mzesinin kitabndaki alnd numaras, KPZM -6050. Yesai Haan Calalyan, gsterilen eser, s.7., not 12. Car salnamesi, s.22. Sultan brahim Paaya kzarak onu seraskerlik grevinden alr ve yerine 1723. yln n eyll aynda Karsl Mustafa P aay tayineder. Anlalan 1733. ylnda Osmanl devleti tarafmdan D astana gnderil mi K rm han I Kaplan G ireyin (1730-1736) silah l birlikleri olmutur. Zakatala arkeografk m alzem elerinden de belli olm aktadr k i, Tatar ordu su atlarn otlatm ak in Alazan kylarna gelirdi. 32 33 34 35 31

D astan Edebiyat, D il ve Tarih Enstitsnde Ali Sultan P aann (Saruhlu) Car ve Zakatala cam ialarna atlarnn alnm as, adam larn yaralanma s ve T rklerle aralarndaki anlam azlklara yznden m em nuniyetsizli in i dile getird ii mealde m ektuplar vardr. Anlalan bu m ektuplar Enstit ye Zakatala-Balaken nahiyesinden toplanan veya eyh am il dne m inde M urtaza A linin ktphanesinde D astana gtrlen kitaplarla beraber dahil olmutur. Car salnamesi, s.26. Gsterilen eser, s.27. Memmedov G .M ., G aim e... s.72,27. G .Abdullayev, Azerbaydjan v XVII v. i vzaimootnoenie yeqo s Rossiey (Azerbaycan XVII. yzylda ve onun R usya ile m nasebetleri), Bak, 1965, s.34.

27

.Petruevskiye gre lke Safevler devletinde eitli sebeplerle, geici veyahut mrlk ve de irsi olarak verilen topraklara denirdi. Fakat vergi dokunulm al ve hakim lik hakkn ifade eden bu terim e daha Teymuriler dneminde de rastlanmaktadr. (Bk: .Petruevsky, Oerki po istorii feodalnh otoeiy v Azerbaydjane i Arm enii v X V I.-X IX . vekah (XVI.XIX yzyllarda Azerbaycanda ve Ermenistanda feodalite mnasebetleri zerine) Leningrad, 1949, s .102-103). H atta Eski n Asya devletlerinde, Hurri muhitinde rast geiinen bu terim serbest cam ialara ekelena verilen m lklerle alakalar askeri ykm llk anlam fade ederdi. (storiya Drevnego Vostoka (Eski ark tarihi), c ilt 2, s.229)- lgintir k i, Car-Talada "kekel (m lk) topraklarna ilikin olarak ulka", urka, biim lerinde kullanlan bu terim ler kenar, k y dem ek oluyor ve bunu da Seluklu la rd ak i u denen askeri-feodalite kurum u ile karlatrabilirsiniz. Fa kat H ilafette, Teym urilerde ve Safevilerde bu terim deierek bir feoda lite kurumunu anlatrsa Car Talada ilkin eklini koruyarak serbest H u m camialarna verilm i m lkleri hatrlatr. A ratrclar Hurri m uhitindeki askeri camia kuruluunun Kafkaslarda daha X IX. yzyla kadar korunarak salandn ve H urrilerin de Kafkas halklaryla etnik ve dil bakm ndan akraba olduklarn kaydederler (Bk: .M.Dyakonov, storiya Drevnego Vostoka (Eski ark tarihi), I blm, Moskova, 1983, s.91; .M.Dyakonov, Yazki Drevney Peredney Azii (Eski n Asya D illeri), Moskova, 1967, s .l l4 .)

36 37 38 39 40 41

Memmedov G .M ., Gsterilen eser, s.72. Ayn eser, s.71. Car salnamesi, s.2627. Zakatala m zesinin kitabndaki alnd numaras, K PZM -6017. Gsterilen kaynak, KPZM -5840; Bkz: Ek 2. Geni b ilg i iin baknz: M eadihann N eum at, z istorii Tsahuro-lisuyskogo sltanstva (Sahur-lisu sultanl tarihinden)//Azerbaycan B ilim ler Haberleri, Tarih, Felsefe ve H ukuk serisi, 1997, s a y :l4 , s.70-72.

42 43 44 45 46 47 48

Zamir A li, Razgrom N adir aha v Dagestane (N adir aln D astan ye n ilgisi), Na D agestan (Bizim D astan), say: 161. s .16. Car salnamesi, s.31-32, Car salnamesi, s.36. Ayn eser, s.42. Gsterilen eser, s.43. Azerbaycan B ilim ler Akadem isi Tarih Enstits lm i Arivi, f. 1392, papor, say: 1. (F.M.Aliyev, Antiiranscie vstupleniyau. borba protiv okkupatsii v Azer baydjane v I polovine XVIII v. (XVIII yzyln I. yarsnda Azerbaycanda igale kar mcadele), Bak, 1971, s .147.

O SM A N H

| g j

SYASET

OSMANLI DPLOMASS

GENEL HATLARIYLA OSMANLI DPLOMASS

643
BR AVRUPA DPLOMAS MERKEZ OLARAK STANBUL 1792T798 D N EM NGLZ KAYNAKLARINA GRE

660
OSM ANLI D PLO M ASSN N BATILILAMASI

676
XIX. YZYILDA OSMANLI DEVLET'NN YABANCI GAZETECLERE NAN VERME VE MAA BALAMA POLTKASI

681
OSM ANLI-RAN LKLERNDEN DPLOMATK BR KEST

659

GENEL HATLARIYLA OSMANLI DPLOMASS


DO- DR- AL BFAHM SAVA
K IRIKKALE N V E R ST E S FE N -E D E B lY A T FAKLTES

GR
ugn, Osmanl kltr mirasnn byk bir ksmnn tarih aratrmaclar tarafndan a llmam olmas sebebiyle, Osmanl-Trk Medeniyeti hakknda, elimizde bulunan k stl kaynakla ra istinaden, yapacamz her trl yorumun noksan ola can bilmek gerekmektedir. Osmanl diplomasi tarihi incelenirken, Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren izledii d politika ve i politik gelimelerin d politikaya ne derece tesir et ti i hakknda baz ana noktalarn incelenip deerlendi rilmesinde yarar vardr. Aratrmacnn nndeki en b yk engel ise, yukarda sz konusu edildii gib i, Osmanl kltr mirasnn henz byk bir ksm nn aratrl mam olmasdr. Avrupada ve Balkan lkelerinde yap lan Osmanl tarihi ile ilg ili almalar zamanla byk bir aama kaydetmi ve almalarn ak hususunda nce likle disipliner almalar yaplm tr. Bizim tarih al malarnda lke genelindeki btn tarihileri balayan metodolojik alma eksikliim iz, bu sahada yaplmas gereken almalara da yansmaktadr. Henz katalog ve arivlerimizdeki tasnif almalar bitmemi ve aratr macya handapparat hizmeti sunacak olan um m ve hu ss Osmanl tarihlerinin byk bir ksm aratrmaclar iin hl terra incognita durumundadr. Bu sebeple Osmanl diplomasisi ve diplomasi tarihi ile alakal alma lar da bu istenmeyen durumdan nasibini almaktadr. Bu hususta da yazlacak her ey, sylenecek her sz eksiktir ve tamamlanmaya muhtatr. Osmanl diplomasi tarihi ile ilg ili birinci dereceden alakal eserlerin banda sefretnmeler, snr tahdit raporla
r,1 bar mzkere raporlar, umm ve huss tarihler, ya banc devletlerle yaplan akitler, yazmalar ve ayrca o dO SM A N LI

nem ilikilerini aydnlatan yabanc tarih almalar ve ya


banc eliler tarafndan kaleme alnan sefretnmeler gelmek

tedirler. Bu konuda da, Osmanl diplomasi tarihine ma teryal tekil edecek bu tr eser ve vesikalarn mmkn olduu kadaryla tamamnn allp deerlendirilmesi neticesinde daha fazla eyler sylenebilecektir. Osmanl elilerinin ve snr muhaddidlerinin raporlar, dkmanter materyal olmalarnn dnda, Osmanl Devleti ile ya banc devletler arasndaki diplom atik ilikilerin en nemli tarih kaynaklarndan saylmaktadrlar. Yabanc lkelere yaplan diplomatik misyonlar neticesinde yaz lan sefretnmeler ve bunlara paralel olarak yine ayn l kelere snr tahdidi iin gnderilen komisyonlarn tu t tuklar raporlar hakkndaki bilgilerim iz, en erken XVII. yzyln ikinci yarsna dayanmaktadr. Bu eserler, ya banc devletlerin kltrleri ve toplumsal grnmlerini Osmanl bir gzlemcinin bak asndan deerlendiril mesi ve yorumlanmas ynyle kltr tarih arlkl zelliklerinin yansra, Osmanl Devletinin diplomatik ilikilerinin kayna olmas ve Osmanl diplomatlarnn itina ile uygulanmasna alt bir takm diplomatik kaideleri ihtiva etmesi ynyle de byk ehemmiyeti h izdirler. Burada bir hususun aklanmasnda fayda m l haza ediyoruz; bu da sefretnmeler ile snr tahdit rapor larnn farkl karakterlerde olmalardr, zira sefretnmelerde sz konusu olan, bir Osmanl elisinin yabanc bir hkmdara gnderilmesi ve bu misyonun dorudan doruya diplomatik bir karakter tamasdr. Gnderilen eli ayn zamanda, Osmanl pdihn yabanc bir devlet bakan nezdinde dorudan temsil eden bir devlet ada m dr ve bu husus, elinin yabanc hkmdara teslim et mekle ykm l olduu gerek nme-i hmynda (credential) ve gerekse mbadele olunan antlamann tasdikna mesinde (ratifikation) yazl olarak belirtilm itir.
i SYASET

Snr tahdit raporlarnda ise, bu memuriyete tayin olunan heyetin byle bir vazifesi yoktur ve mzkereler, sz konusu olan iki devletin tayin ettii snr tahdit ko misyonlar arasnda yrtlmtr. Sultann yabanc bir devlet bakan nezdinde dorudan temsili sz konusu de ildir. Kendilerine yabanc devlet adamlarna teslim edilmek zere herhangi bir resm mektup veya tasdikna me verilmemitir; yalnz, memuriyetleri asndan bala yc olan, akdedilen bar antlamas hkmleridir ve bu hkmlere mutabk grevlerini icra etmekle ykm l drler. Dier nemli bir husus ise, snr tahdit almala rna daha yksek rtbeli bir Osmanl devlet adamnn nezaret etmesidir. Bu anlatlan farkllklardan dolay Osmanl elilerinin diplomatik kaidelerin yerine getirilm e si konusundaki srar ve kendine gvenirlikleri, pdihn dorudan temsilcileri olmalar sebebiyle daha belirgin dir; bu kaidelerin uygulanmasnda snr tahdidine me mur olan muhaddidlerin sebat ve grevlerinin kendileri ne salad gven duygusu o kadar byk deildir. An cak bu, sz konusu kaidelerin uygulanmasnda muhad
didlmn esnek davrandklar ve sebat etmedikleri anlam

iler mbdele olunduktan sonra, yabancs sayldklar lke topraklarna girer ve belirlenen (ber-mcib-i defter) gzergh zerinden yollarna devam ederlerdi. Her ne kadar kendilerinin emniyeti iin asker, mihmandar ve tercman tayin olunmu olsa bile, davranlarnda son derece bamsz idiler. M aiyetlerine verilen tercmanla rn nasl davranmalar gerektiini belirledikleri gibi, as kerlerin bile nasl selma durmalar gerektiini kendi anlaylar dorultusunda dzenlemiler ve aksi davra nlarn zuhru hlinde derhal mdhale ederek gerekli tavrlarn sergilemilerdir. Bu husus ile alkal sefretnmelerde ve dier diplomasi ile alkal eserlerde, mesel snr tahdit raporlarnda gze arpan husus, Osmanl el ilerinin emniyetlerini temin iin yabanc devlet tarafn dan refakatlerine verilen askerlerin kllarn ekerek se lma durmalarndan son derece rahatsz olmalar ve buna derhal mdahale etmeleridir. 1748 ylnda Viyanaya gnderilen Osmanl elisi Mustafa Hatt Efendinin sefretnmesinde4 ve Eb Sehl Humn Efendinin5 snr tahdit raporunda bu konu ile alkal yeterli bilgilere rastlamak mmkndr.

na gelmez. Herhangi diplomatik bir grevin yerine getirilm e sinde ehemmiyet arzeden ve en bata gelen husus eit
artlarda mzkere ve mkleme&u. Bu husus, elilerin

SYS ARKAPIAN
Osmanl diplomasisinin geliim tarihini Osmanl Devletinin geliim srecinden ayr tutmak imkanszdr. Osmanl Devletinin yabanc devletlere, zellikle Avru
p a lI

gnderildikleri lkeye giderken gerek yollarda ve gerek se o lkede, hkmdar hari dier devlet adamlar ile Osmanl elileri arasndaki bir kaide olarak grnmekte dir. Eer yabanc bir devlet adam Osmanl elisinin is tikbline tayin olunmu ise (murahhas), ziyret, ide-i ziyret ve mzkerelerde fazla problem ortaya kmamtr. Elilerin snrlarda mbdeleleri esnasnda eit art larda grme esasn daha nceden salamak iin, snr da belirli aralklarda olan adet ta veya aalardan bir nian dikilir ve ilk grme bu talardan ortada buluna nn yannda yaplrd. Mbdele olunacak eliler at ze rinde ortadaki tan yanna gelirler ve her biri dierinin attan nce inmesini beklerdi, zira attan ilk inen dieri nin ayana gitm i olur, dolaysyla malup saylr ve diplomatik olarak fena puan alm kabul edilirdi.2 Baz durumlarda mbadelenin yaplaca yerin teklifi ve tes piti hususunda da muhataplarn diplomatik manevra ve puan kazanma gayretinde olduklar grlmektedir.3 El
O SM A N U

glere kar daha gl ve etkin bir mzkere pozis

yonunda olduu zamanlarda, diplomasisinin de ayn art

lar iinde yrtldne ahit olmaktayz. Osmanl fthtnn Anadolu snrlarnn dna tamas ve Balkan larn ksa bir srede fethedilmesi neticesinde, Osmanl diplomasisi Avrupa devletleri ile daha yakn bir temas sahasna girm itir; zellikle, stanbulun fethinden sonra bu temaslar daha esasl bir altyap kazanmtr. Ancak, Balkanlarda ve Dou Avrupada son derece glenen Osmanl Devleti, d politikasn ve diplomasisini u ana esas zerine oturtmu idi: Hi bir Avrupal Hristiyan dev
leti eit haklar hiz muhatap kabul6 etmemek ve onlarla hi bir zaman dim bar iinde olmamak.1

Osmanl Devletinin 1792 ylna kadar yabancdevletlere, zellikle Avrupal devletlere dim eli gnder memesi, deiik sebeplere balanarak izah edilmeye al lmtr. Her ne kadar bu izahlar yanl olmasa da,

SYASET

nemli bir hussun gz ard edilmesi nokta-i nazarndan dolay eksiklik arzetmektedir. Osmanl diplomasi tarih ne k tutan en nemli belgelerden nme-i hmynlar, sefretnmeler ve snr tahdit raporlar incelendiinde, daim eli gndermeme gib i diplom atik bir faaliyetin ol maynn en nemli sebeplerinden biri olarak, Osmanl Devletinin hi bir devleti kendisi ile eit haklan hiz muha
tap kabul etmeyiini ve bunu diplom atik bir gelenek ve

rin Osmanl diplomasisi asndan meriyeti onaylan m oluyordu. 1793den itibaren yabanc lkelere y l sre ile dim eli gnderilmeye balanm ve 1 8 1 5 Viyana Kong
resi ile kordiplom atik esaslar yeniden belirlenmi ve Os-

m anl Devleti de bu hususu kabul etmitir. Bu OsmanlMerkeziyeti d politika ve buna paralel olarak yrtlen

diplomasi, balangtaki hukuki anlay doal olarak y i tirm i ve 18 5 6 Paris Antlamas ile Avrupa hukuk siste mine dahil olarak, daha evvel koruduu pozisyonunu ta mamen yitirm itir.

ilke olarak muhafaza etmesini vurgulamak gerekir. Bu anlaytan yola karak, yabanc bir lkeyi eit haklan h
iz muhatap olarak kabul etmemesi ve bunda diplom atik

bir ilke olarak srar etmesi sebebiyle, yabanc bir lkeye daim bir eli gndermesi gib i diplom atik bir faaliyetle, o lkenin meriyetini tanm olaca anlam na gelece inin ve bu ilkenin ihtiva ettii anlamla tezat tekil ede ceinin gz nnde bulundurulm as gerekir. Osmanl d politikasna ve diplomasisine yn veren ve onlar nemli lde etkileyen olaylarn banda 1606 Zitvatorog Bar gelm ektedir. Bu barn ehemmiyeti, Osmanl D evletinin daha nce Viyana Beyi olarak hi tap ettii Avusturya-Roma imparatorunun Kaisers ola rak tannmas ve senelik cizyeden (tribut) vazgemesi ile aklanabilir. Osmanl diplomasisinde dnm noktala rndan biri olan bu antlama ile diplom atik manada ilk prestij kayb meydana gelm itir. Bunu takiben 1699 Karlofa Bar ile, Osmanl tarihnde ilk defa yabanc bir devletin tavassutu kabul edilmi ve Osmanl diplo masi literatrnde eski Moskov Prensi olan Rus arnn
arlk nvan kabul edilm itir.9

DPLOMATK ARKAPLAN
1699 Karlofa Bar Antlamasna kadar Avrupada
hkmferm olan devletlere kar politik ve diplom atik

stnln muhafaza eden Osmanl Devleti, 1792 y lnda dim eliliklerin tesisine kadar yabanc devletler nezdinde eli bulundurmuyor ve bu lkelere sadece siy s, diplom atik ve daha baka sebeplerle muvakkat eli gnderiyordu. Gnderilen eliler, kendilerine tevdi edi len grevlerini ikm al ettikten sonra, hemen sitne-i Sa adete geri dnyorlard; yani grev sreleri, grevle rinin ikm al edilmesi ile sona eriyordu. 1699 Karlofa Bar Anlamasna kadar d p oliti kada bu anlayla tek tarafl bir siyaset izleyen Osmanl Devleti, bu antlama ile tarihnde ilk defa yabanc bir devletin tavassutunu kabul ediyordu. Bu, 1606 Zitvato rog Antlamasndan sonra Osmanl D evletinin d poli tikada ikinci byk prestij kayb idi. Takip eden yllar da, Osmanl d politikas nemli lde deimi ve ofensif sava politikas yerini nemli lde defensif sa va politikasna brakm tr. Bundan sonra, d politika da dam dengeler gz nnde tutulm aya gayret edilmi ve rakip devletlerin tarafszln salayabilm ek iin, ya plan asker faaliyetler esnasnda bu devletlere eliler gnderilmi ve bunlarn tarafszl salanmaya all mtr. Osmanl d politikasnda daha nce hi rastlan mayan bu tr diplom atik faaliyetler, artk tek tarafl po litik a devrinin kapandn, diplomaside dier dengeleri de gz nnde bulundurarak daha tem kinli davranlmas gerektiini anlatmas asndan nem lidir.12 Osmanl D evletinin yabanc devletlerle, zel likle Avrupal glerle olan mnasebetlerini, Osmanl

Bu gelimelerden sonra, daha nce Osmanl Devleti tarafndan casus10 olduklar kabul ile rehine muamelesi ne tbi tutulan yabanc eliler, daha dostne muamele gr mler ve buna paralel olarak diplomatik literatrde yine ilk defa miknetlii ulu dostumuz ifadeleri yer alm tr.1 1 Osmanl Devletinin diplom atik g grafiinin ya va yava dmesine m ukabil, deien siys ve kltrel dengelere paralel olarak Avrupal devletlerin siys ve diplom atik g grafiinin ykselmeye balamas ile ve zellikle sava m eydanlarndaki yenilgiler dolaysyla as ker sahada yaplm asnn zarr olduu dnlen re formlar neticesinde, diplom atik manada da reformasyoa gidilm i ve Osmanl tarihnde ilk defa dim elilikler tesis edilmitir. Bu uygulam a ile, daha nce eit haklan
hiz muhatap olarak kabul edilmeyen Avrupal devletle
O S M A N II

SYASET

f o

Devletinin daha stn mzkere pozisyonunda olduu 1606 Zitvatorog antlamasna kadar olan dnem; Zitvatorogdan 1699 Karlofa B arn a kadar olan ve eit hak lar hiz muhatap kabul etmeme ilkesinin anlam n y itir dii devre ve Karlofa ile balayan duraklam a devrinin sz konusu olduu devre olarak blmde zetlemek mmkndr. Bu devre, Osmanl tarihnde hem siys ve hem de diplom atik ilikiler asndan son derece ehemmiyet ve paralellik arzetmektedir. Osmanl D evletinin, yabanc devletlere ilk defa ne zaman eli gnderdii konusunda fazla b ilgiye sahip de iliz; fakat Osmanl B eyliin in Bizans snrnda varl n hissettirdii gnden itibaren komusu olan Bizans ile asker mcadelelerin dnda da mnasebette olduunu grm ekteyiz.13 Osmanl D evletinin balang safhasn daki komu lke ile siys ilikilerinin boyutlar ok s nrl olsa bile, bu, byle bir mnasebetin varln inkar etmek anlamna gelmez. Osmanl varlnn Balkanlarda hissedilmesinden nce politik ve diplom atik mnasebet lerin younluunu Bizans ile olan mnasebetler olutur m aktayd; bu mnasebetlerin bir dier yn de, akraba lk ve tedfu tarzda olmasdr. Orhan Bey zamannda (1324-1362) Balkanlara ge en Osmanllarn, H ristiyan asilzdelerle yakn ilikide olduu ve b irlikte savaa gittik leri bilinm ektedir. Bizans imparatorlarnn ise, Osmanl pdihlar nezdinde eli bulundurmay adet haline getirdikleri sz konusudur.14 Balkanlardan balayarak Avrupa ilerine kadar varan Osmanl futhatnn doruk noktasn stanbulun fethi oluturmu ve bu son olay Avrupal devletlerin Osmanl ile ilikilerine daha youn bir boyut kazandrmtr. Venedik, tekiltlanm a manasnda diplomasinin kurucusu olarak kabul edilmektedir. Bir ticret devleti ve cumhuriyeti olan Venedikin, daha XIII. yzylda s tanbulda hem misyoner okulu ve hem de ticr menfaat lerine hizmet eden bir Orient Akademisi olduu bilin m ektedir.15 Bu gelenein bir devam olarak, stanbulun fethinden hemen sonra, stanbulda diplom atik bir tem silcilie sahip olmada da Venedik yine rnek tekil et mektedir. Avrupal glerin Osmanl Devleti ile olan si ys ve diplom atik mnasebetlerinde daha emin ve tutar l adm atm alarn tem in edecek D il Olanlar (Sprachknaben) daha doru bir ifadeyle, Osmanlca bilen tecrbeO SM A N L I

li diplom atlar yetitirecek olan dil akadem ileri, Venedik rnei zerine kurulm u ve bunu 1621 ylnda ilk ger- ^ ekletiren Polonya Kral I. Sigism und olmutur. 1683 ylnda II. Viyana Kuatmasnda AvusturyalIlarn im da dna koan Polonya Kral Johann Sobieski ve Kardei Markus bu akademide ark dilleri tahsili grmlerdir. Fransa Kral XIV. Louis (Lui) de 1669/1670 ylnd a s tanbulda bir D il olanlar Enstits kurmutur. Bu gnk Viyana arkiyat Enstitsnn de tem elini olu turan, Avusturyann kurduu D il olanlar Enstit
s

ancak bunun kesin olarak ne zaman kurulduu

hakknda fazla bir malmat yoktur, fakat byle bir gele nein de, muhtemelen XVI. yzyln sonu ile XVII. yz yln ilk yarsnda oluturulduu sanlm aktadr.16 Btn bu yaplanm alarn arka plannda, Osmanl Devleti ile olan siys ve diplom atik mnasebetlerde, Osm anl payitahtnda dil bilen bir diplom atn bulunmas ve bu diplomatn gerektiinde merkezde de kullanlm a s yatm aktayd. stanbulda diplom atik tem silcilik bulundurmak, yabanc lkelerin Osmanl Devletinin siys ve diploma tik faaliyetlerini yerinde izlemek ve ona gre tedbirini al m ak gib i, Osmanl Devleti tarafndan verilen bir im tiyaz idi. Bu im tiyaz Osmanl Devleti, kendi d politikasn da ve diplomasisinde zaman zaman kendi lehine kullan masn biliyordu.17 stanbulda bulunan eliler ise, dev letlerinin yaptklarndan birinci derecede sorumlu adde diliyordu ve bu yzden daha ziyade Rehine" muamelesi ne tabi tutuluyordu.

A- Osmanl Diplomasisinin Yapsal Dnemleri


1- DM (KMET) ELLKLERN TESSNE KADAR GEEN DNEM Osmanl D evletinin kuruluundan, uluslararas kordiplom atik kurallarn kararlatrld 1815 Viyana Kongresine kadar, Osmanl kordiplom atiinin oluumu asndan kayda deer dnemler mevcuttur. Bu dnem ler, Osmanl kordiplom atiinin yapsal olarak geirdii nemli dnemleri kapsamaktadr. Bu dnemlerde, Osm anl kordiplomatik tekilat, Osmanl d politikasna paralel olarak byk deiikliklere uramtr. Osmanl D evletinin, u beylii (marklk) statsyle Anadolu top-

SYASET

faklarnda siyasal bir varlk olarak ortaya k t dnem lerde komular bulunan tekfurlar ve Bizans ile bir taraf tan, dier Trk beylikleri ile dier taraftan yakn iliki ler tesis ettii bilinmektedir. Bizans ile olan ilikilerde karlkl yardmlama esasna dayanan veya evlilik yolu ile takviye edilen ilikiler mevcuttu. zellikle Orhan Bey zamannda Bizans ile olan ilikilerde, hussi sebep lerle eli gnderme sz konusudur;18 hatt Orhan Beyin (1324-1362) 1347 ylnda skdarda (Skutan) Bizans imparatoru V/. Kantakuzenos (1341-1354) ile bizzat g rt bilinmektedir.19 Ayrca, henz kurulu aama snda olan Osmanl Devletinin byk bir imparatorluk la ortak asker operasyonlar dzenlemesi de ilgin bir ko nudur.20 Kantakuzenos, 1348 ylnda Umur Beyin ehit dmesinden iki yl nce, yani 1346 ylnda, ondan daha kudretli bir mttefik olan Osmanl hkmdar Orhan Bey ile anlamt. Ancak, Orhan Beyi sadece kudretli bir mttefik olarak alglayan Bizans imparatoru ilerde yanldn anlayacakt; zira, Orhan Bey ne Umur Bey, ne de Osmanllar Aydn ve Saruhan Trkleri idiler. nceki lerin Bizans ile olan ilikilerinde creti, yama ve esir el de etme gayesini n planda tutmalarna karn, Orhan Beyin izledii diplomasinin tek istikam eti vard; o da, gittikleri yerleri zaptetmek ve orada yerlemekti.21 O s ralarda Osmanl B eyliin in konumunda olan ve hemen hemen ayn gce sahip Karesi B eyliin in , bu mcadele lerden baarsz kmasnn sebebi, i ekimelerden kur tulup, Osman Bey Ve Orhan Bey gib i ileriye dnk poli tikalar retememeleri ve buna uygun diplomatik ma nevralar ustalkla lehlerine evirememeleridir. Orhan Bey zamannda yaplan tekilatlanma gayret leri ve kazanlan topraklar ile u beylii konumundan u
devleti konumuna ulaan Osmanl Devleti, hl Anado

maktadr.23 Bizans ile olan ilikilerden yola karak, Osmanl beyliinin bu devlete sk sk eli gndermi oldu u muhakkaktr; ayrca Bizans imparatorlarnn Osmanl sultanlarnn yannda devaml bir eli bulundurdukla r da sz konusudur.24 Orhan Bey zamannda, Bizans ile dar kapsamda da olsa, zaman zaman akrabalk balar ile pekitirilen,25 belirli bir diplom atik iliki ba mevcut tu. Bu ilikiler sadece Bizans ile snrl kalmam, ayn zamanda komu beylikler ile de ilikiler vard. I. Murad zamannda ise, yeni kazanlan ve topraklarn genileme sine paralel olarak, yabanc ve komu lkeler ile ilikiler de bym ve genilemitir. mparator Joannis olu Kir Manueli Sultan Muradn yanna eli olarak kalmas iin gndermitir; bu Bizans imparatorlarnn zen gsterdi i bir husustu.26 zellikle Balkanlarn ve stanbulun fethinden sonra, Avrupal devletlerle diplom atik trafik doal olarak younlamtr. Osmanl Devleti, XIV ve XV. yzyldan itibaren Balkanlar ve Dou Avrupada siyasi nfuzunun ve dola ysyla mzkere pozisyonunun glenmesinden sonra, d politikada ve diplomatik mnsebetlerde hi bir dev^ leti eit haklar hiz muhatap (Gleichberechtigter Partner) ka

bul etmeyen bir anlay yerlemeye balamtr. Uluslara ras yazmalara da yansyan ve Osmanl diplomatikasnda bariz bir ekilde grlen bu anlay, Osmanl Devle t inin Akdenizi, Dou Avrupay idaresi altna aldktan ve hkimiyetini Anadolu ve Asyada talikim ettikten sonra daha da kuvvetlenmitir. 1521de Belgradn fet hinden sonra 1526 ylnda Macar mparatorluunun, gl Osmanl ordular tarafndan tarih sahnesinden si linmesinden ve Viyana nlerine kadar uzanan bir siys nfuz devrinden sonra slamn halifesi ve H ristiyanl n hmisi Avusturya-Roma mparatoru kar karya gelmi ve zellikle Osmanl-Avusturya arasndaki siys ve diplom atik sava son derece kzm tr. Buna paralel olarak, bu mcdelelere dolayl ve dolaysz katlm ak zo runda kalan bata Rusya, ran ve Fransa det XVIII. yzylda Osmanl Devletinin Dou ve Bat politikalar nn ve diplomasisinin younlat merkezler olmutur. Osmanl Devleti 1793 ylna kadar yabanc devlet lere dim (ikmet) eli gndermemi fakat zaman zaman gerektike fevkalde eliler gndermitir. nceleri Nmeresn, ve avu adl memurlar, pdih veya sadrazam
SYASET

lu da egemen olan lhanl stnln tanmak zorunda idi. Orhan Bey de ilk yllarnda Tebrize bam l olduu halde, artk lhanl gcn daha az hissediyordu. Bu se beple, siyasal manada babasndan daha rahat bir beylik sryordu. Beyliinin nc ylnda, kendi adna, ba bas Osman Bey gibi, bamszlk almeti olan sikke ba smn gerekletirmitir. Fakat, lhanl D evletinin 1335 ylnda yklm as ile Osmanl beylii gerek bir egemenlik kazanm oldu.22 Hammer, Osmanl Devletinin ilk eliyi 1339 y lnda Orhan Bey zamannda Badada gnderdiini yazO SM A N LI

mektubunu herhangi bir yabanc krala gtrmek ile g revlendiriliyorlard; ancak, bu memurlar, mektuplar tes lim etmenin haricinde herhangi bir diplom atik grev if etmeye mezun deillerdi. Fakat buna m ukabil, gerek cls teblii veya tebriki ve gerekse imzalanan bir bar antlamas neticesinde yabanc lkelere gnderilen fev kalde eliler ise, kendilerine verilen nmei hmynu
(credentiale),21 hediyeleri ve tasdik olunan bar antlama

va eden seyahat yazlar eklindedir; bu eserlerde, elilik grevinin balang gnnden, son bulduu gne kadar grlen, duyulan her ey en ince ayrntlar ile zikredil mitir. 1793 ylndan sonra y l gib i bir sre ile tayin olunan dim (ikmet) elilerin sefretnmeleri ise, daha ziyde politik yazlardr; ancak, 1730 ylnda Viyanaya giden Resl-kiittb Mustafa Efendi'nin sefretnmesi her ne kadar bu dnemden nce kaleme alnm olsa da, e kil itibariyle 1793 sonras sefretnmeleri g ib i politik bir muhtevaya sahiptir.33 2- 1793'DEN 1815 VYANA KONGRESNE KADAR OEAN DNEM (KMET EEEER). Osmanl D evletinin dimi tem silciliklerin kurul m ad, sadece fevkalde elilikler ile iktif edildii y l larda, Osmanl Devletinin yabanc lkelerde dim i eli likler tarafndan temsil edilmemesi fazla mahzur tekil etmiyordu. Devletin bykl ve buna paralel olarak uluslararas arenada mzakere pozisyonunun son derece gl olmas sayesinde baka devletlerin yardm olma dan istediklerini dmanlarna dikte ettirebiliyordu. Ay rca burada zikredilmesi gereken dier bir husus ise, ya banc devletler, Osmanl D evletinin politikalar hakkn da gerekli m alum at Asitnede m ukim elileri vastas ile elde ediyorlard. Osmanl Devleti ise byle bir ihtiya c, daha deiik yollardan karlyordu. D lkelerde meydana gelen olaylar B bliye bildiren kaynaklar ara snda; douda snr eyletleri valileri, kuzeyde Krm hanlar, batda, Eflk ve Budan voyvodalar, Osmanl hkim iyetini tanyan Dubrovnik (Regusa) Cum huriyeti ile Erdel K rall bulunmaktaydlar. Ayrca, ticaret gaye siyle Avrupada bulunan Osmanl tcirleri grdkleri olaylar ve duyduklar haberleri hkmete rapor ederler d i.34 Yabanc eliler, diplom atik grevlerinin dnda entrikac ve casus35 durumunda olduklarndan, OsmanlI lar bunlara genelde rehine muamelesi yapyor ve temsil ettikleri devletlerin yanl ve Osmanl aleyhine oluan politikalarndan dolay mesul tutulabiliyorlard; bu se bepten, pdiahlar ve sadrazamlar yabanc elileri k mserler, ou kez onlara hakaret bile ederlerdi.36 Fakat, bu satvet ve ihtiam grafiinin zamanla d mesi ve uluslararas politikada etkinliin ve yaptrm g cnn kaybolmas bu durumu deitirdi. XVIII. yzyl dan itibaren dmanlarna kar tek bana mcadele

s metnini (ratifikatio) yabanc hkmdara teslim etmek le grevli idiler. Bunun dnda ziyafet vermek, ziyafetle re katlm ak, grmelerde bulunmak durumunda idiler. Fevkalde eli olarak gnderilirken kendilerine, grev dnnde tekrar ide etmek zere pye veriliyordu ve bu greve, gnderildikleri lkenin itibarna ve diploma tik misyonun ehemmiyetine gre ortaeli (envoye) veya b
ykeli olarak tayin ediliyorlard. Ortaeli olarak gnderi

lenlere genellikle defterdar veya nianclk rtbesi; by


keli olarak gnderilenlere ise, beylerbeylii payesi verili

yordu. Bu eliler, gnderildikleri lkede diplomatik misyonlarnn tamamlanmasna kadar kalyorlar; ilk zi yaretler, hediyelerin ve gnderilen belgelerin teslim inin yapld resmi kabuller ile, eliye yabanc hkmdar ta rafndan Osmanl pdihna gtrmesi gereken hediye ler ve cevb mektubun teslim edildii veda ziyareti ara snda kalan gnlerde ise, eli erefine o lkenin grlme ye deer yerlerini, kurulularn ziyaret programlan d zenleniyor ve veda ziyaretini m teakip geri dn yolcu luu balyordu. Elilerin m aiyyetlerinde bulunan sefret heyeti ye lerinin says sefretten sefarete gre deiiklik arzet mektedir; bu say bazan 1000i amaktadr.28 1748 yln da Viyanaya gnderilen Mustafa Hatt Efendima sefret heyeti 82,29 1720 ylnda yine Viyanaya gnderilen bra
him Paam a sefret heyeti ise 763 kiiden olumaktay

d .30 Elilerin sefret grevleri esnsnda grdklerini ve yaadklarn anlatan sefretnmeleri mevcuttur. Bu sefretnmelerden bilinenlerin says 4 5 dir.31 lk i32 muhte melen XV. yzyln ikinci yarsnda kaleme alnm olan sefretnmelere genellikle XVII. asrn ikinci yarsndan sonra daha sk rastlanmaktadr. 1793 ylna kadar yaban c lkelere gnderilen elilerin sefretnmeleri daha ziya de, zengin trihi, sosyokltrel ve coraf motifleri ih ti
OSMANU

SYASET

edemeyen Osmanl Devleti, Hristiyan devletlerin yard mn istemeye mecbur kald. Yabanc elilere yaplan muamele deitii gibi, bu husus yabanc lke hkm darlarna yazlan mektuplara da yansd; ilk defa bu yz ylda yabanc hkmdarlara miknetlii ulu dostumuz gibi tabirler kullanlmaya baland. Artk Osmanl Devleti, uluslararas diplomasi usullerine uymak zorunda kalyor du; Avrupa devletler dengesinde meydana gelen dei meleri yakndan takip etmek, bunlardan faydalanmay bilmek gerekiyordu.37 Bu konuda ilk giriim i yapan Sultan III. Selimdir. lk defa 1793 ylnda balamak zere, 1802 ylna kadar Avrupann belli merkezlerine y llk sre ile dim (ikmet) eliler atand. Bylece yabanc lkelere ilk defa dim (ikmet) eliler gnderiliyor ve Osmanl Devle tinin menfaatleri yerinden temsil edilmeye balanyor du. Bu yllarda henz elilik dereceleri dzenlenmemi olduundan, yeni ihds edilen dim (ikmet) eliliklere tayin edilen eliler byk eli sfatyla gnderildiler. Dim (ikmet) eliliklerden gerekli fayday sala yamadna inanan Sultan III. Selim, bu hususta daha fazla masrafa katlanmann lzumsuz olduunu dne rek, dim elilikleri kaldrmaya karar verdi; ancak, bun larn birden bire kaldrlm asn da uygun bulmuyordu. Bu yzden bu lkelerde, Fransa hari, Osmanl Devle tinin maslahatgzarlar tarafndan temsil edilmesi karar latrld.38 1815 ylnda yaplan Viyana Kongresi kordiploma tikte yeni bir dzenleme yapt ve elilikleri, bykeli,
fevkalde orta eli, ikmet elisi ve maslahatgzar olmak ze

B- Osmanl Diplomasisinin Siyasal Dnemler Asndan Dnm Noktalar


1. KURULUTAN 1453 STANBULUN

FETH'NE KADAR OLAN DNEM Osmanl Devletinin bir u beylii olarak tarih sah nesine kmasndan sonra, gerek Trk beylikleri ile ve gerekse Bizans ile dar kapsamda da olsa ilikileri mevcut tu. Fakat, her iki devlet arasndaki mnsebetler o kadar birbirleri iinde erimilerdir ki, Trklerin Bizans m t tefik mi, dman m ya da teba m olarak deerlendir dikleri, Bizansn ise Trkleri tiranlar m , ykclar m, yoksa koruyucular m olarak grdklerini sylemek ko lay deildir.40 Orhan Bey zamanndan stanbulun fethine kadar geen zamanda, kazanlan topraklar sebebiyle yeni yeni komular ile muhatap olunmu ve onlarla olan ilikiler de bu olaylara paralel olarak genilemitir. stanbulun fethine kadar Avrupa, douda gnden gne genileyen ve kuvvet kazanan bu devleti pek ciddiye almamt. Osmanl Devleti ile Bizanstan sonra ilk ve dorudan iliki kuran devletler, doal olarak Macaristan ve Venedik idi. Balkanlarda ilerleyen ve gelecekte Avrupa iin byk bir siys g olarak problem tekil edecek olan Osmanllara ilk cidd mukavemeti Macarlar gstermilerdir. Macar lar, gerek H ristiyanln ve gerekse Avrupann arka bahesi olmalar gibi stratejik bir konumdan dolay ok zor bir durum ile kar karya idiler. 1389 Kosova Savandan sonra balayan Osmanl-Macar mnsebetleri ta rihinde, 1396 Nibolu Sava byk anlam tamaktadr. Avrupann savunmas kendi omuzlarna yklenen Maca ristan, gnden gne byyen Osmanl Devletine yalnz kar koyamayacan anlam ve bu yzden Hristiyan Hal Seferi fikrine bavurarak, bir hal seferi tertibine muvaffak olmutur. Fakat bu sefer hsran ve yenilgi ile neticelenmitir.41 Bu ekilde balayan ve Macaristann 1526 Mohac Meydan Sava ile tarih sahnesinden silin mesine kadar devam eden mnsebetler erevesinde, her iki devlet de birbirlerine kar deiik stratejiler uygula dklar gibi, zaman zaman bu ilikilerin bir gerei olarak diplomatik ilikilerde de bulunmulardr.42 Osmanl-Venedik ilikileri stanbulun fethi ncesi ne kadar uzanmaktadr. Venedik, Osmanl Devletine ilk
SY A SIT

re drt snfta toplad. Fakat daha, yl sonra 1818de toplanan Aix la Chapelle Kongresinde ise, btn dnya devletleri iin balayc olan bugnk modern kordiplo matiin esaslar belirlendi. Osmanl Devleti 1821 ylna kadar Avrupa devlet leri nezdinde maslahatgzrlar bulundurmaya devam et ti; bunlar gayr-i mslimlerden tayin olunduu gibi, Mslmanlardan da seiliyordu. Yunan ayaklanmas ba laynca, Rum maslahatgiizrlarm Bbliye kasden yanl haber verdii anlalnca, Sultan II. Mahmud onlarn hepsinin iine son verdi; bylece ikmet elilikleri mu vakkaten ortadan kalkm oldu. II. Mahmud saltanatnn son yllarnda, III. Selim in krk yl nce giritii tecr beden faydalanarak 1834 ylnda bu teebbs tekrar ye nilemi ve gnmze kadar devam etmitir.39
O SM A N LI

defa 1408 ylnda bir eli gndermi ve Yldrm Baye zidin olu Sleyman elebi ile bir bar antlamas im zalamtr. Buna karn, Osmanh Devleti tarafmdan Venedike 1417 ylnda, bir sene evvel imzalanan antlama nn tasdikli suretini gtrmek zere bir eli gnderil mitir.43 Diplomasinin kurucusu olarak bilinen Venedik, di er Avrupa devletleri gibi dn taassupla hareket etme mi, ilikide olduu devletlerin dininden ziyade onlarla yapaca ticreti dnerek hareket etmitir. Bu sebeple, ticr menfaatlerine zarar gelm edii mddete, Osmanl Devletine kar dmanca cephe almam, fakat Avru pada sklkla oluturulmaya allan hal hareketlerini de gizlice desteklemitir.44 Osmanl Devletinin XV. yzyl ortalarnda Akdenizde olan bir takm adalar elde etmesi Venediki endielendirmitir. Fakat bu lke ile olan ilikiler stanbulun fethinden sonra daha da youn luk kazanmtr. Venedikin menfaatlerine byk zarar veren Trk ilerleyiini durdurmak iin, skender Bey, Macaristan, Papalk ve Franszlardan yardm istemi ve hatt ran ile de ittifak araylarnda bulunmutur. XVI. yzyldan itibaren de gizlice ve alenen Osmanllara kar Avusturyann dim mttefiki olmutur. Bu dnemde Osmanl Devleti, fetih operasyonlar nn neticesinde dolayl veya dolaysz kendisi ile mnse bette olan lkelere kar tavizsiz ve yaptrmc bir politi ka izlenmitir. Bu siys ve diplomatik tavrn neticesin de, hi bir devleti eit haklar hiz muhatap kabul etmeme anlay yerlemeye balamtr. Nibolu Savanda hezimete uratlan hal ordu sunun Osmanl Devleti ile olan bu ilk savayla Avrupal devletler Balkanlarda byk bir gcn kendilerini teh dit ettiini fark etmilerdi, fakat kendi aralarndaki menfaat kavgalar, Osmanl Devletine kar tekrar hal ordusu tekil etmeyi zorlatrmtr. Avrupal devletler, Osmanl diplomasisinin ve btn siys hedefinin stan bulun fethine ynelik olduunu anlamlard. Aslnda, stanbulu kuatma harekat 1353de Geliboluya gei ile gereklemiti. Kurulu aamasnda Osmanh Devletinin gerek H ristiyan komularna ve gerekse Trk beyliklerine kar akll ve son derece iyi hesaplanm politikalar mevcut tu. Bunlardan birincisine kar izlenen politika, nceleri
O SM AN LI g j j

askeri ittifaklar da dahil olmak zere akrabalk balar ile iyi ilikiler tesis edilmi, ancak kazanlan topraklarda iyi den iyiye hesap edilmi bir iskan ve yaylm a politikas iz lenmitir. lk Osmanl hkmdarlar, balangta kendi lerine problem olabilecek Trk beyliklerini, zamann iyi ayarlayarak topraklarna katmlar ve dier beylikler ile olan ilikilerinde dostne davranmaya zen gstermiler ve belki de Balkanlar ve Avrupaya nispetle bir i mesele olarak grdklerinden, bunlarn topraklarna katlm as iini de, Osmanl beyliinin g olarak daha msait ola ca ileriki bir zamana ertelemilerdir. Bu sebepledir ki, Yldrm Bayezide kadar Osmanh toplumunun banda olan hkmdarlar, Anadoludaki Trk beylikleri ile faz la uramamlar ve asker operasyonlar Balkanlara tek sif etmilerdir. Yldrm Bayezidin ilhak politikalarn zamanndan nce Anadoluya teksif etmesi, Osmanl Devleti iin cidd problemler yaratm ve devletin ksa bir sre de olsa dalmasna sebep olmutur. Anadolu birliinin yeniden salanmasndan ve Candarolu ile Germiyanolu Beylikleri Osmanl lkesi ne katldktan sonra, gerek elebi Mehmed ve gerekse Sultan II. Murad asker operasyonlarn Balkanlara y neltmiler ve Dou Avrupa kaplarm zorlar bir duruma gelmilerdir. Daha nce Balkanlarda Osmanl-Macaristan arasnda mcadelelerin srd ve her iki devlet ara snda tampon devlet olan Srbistan belirli bir sre iin de olsa, Osmanl topraklarna katlm ve Macaristan ile dorudan snr komusu olunmutur. Avrupa kaplarnda meydana gelen bu mcdeleler, Avrupal devletlerin sk sk kullandklar din silahna ba vurmalarna sebep ol mu ve tekrar hal seferleri ile, gnden gne byyen ve Avrupay tehdit eden bu gc durdurmak istemilerdir. Osmanh Devletinin Bat politikasn nemli dere cede etkileyen olaylardan birisi de; btn Osmanh tarihi iinde her zaman nemini koruyan ve tehlike arzeden Andoluda meydana gelen olaylardr. Balkanlarda ve Dou Avrupada Osmanl fiitht srerken, Karamanoullar tekrar Osmanl topraklarna saldrm ve 1443 ylnda Balkanlardan ksm ekili srerken Osmanl topraklarn igal eden Karamanoullar cezalandrlmtr. 1444 ilk baharnda Edirnede yaplan anlama ile Osmanl Devleti Srbistann prenslik statsn tand gibi, baz kaleleri de geri vermek zorunda kalmt.
SYASET

Osmanl ordularn zaman zaman dou Avrupada durduran Hnyadi Yanoun 1448 ylnda bozguna uratlmasndan sonra, btn H ristiyan lk dnyasn yasa boan stanbulun fethi gereklemi ve bir zamanlarn u beyi olan Osmanl sultan, cihn pdih durumuna gelmitir. Bu yeni siyasal durum , Osmanl D evletinin dnya siyset sahnesinin mzkere pozisyonu en gl ve etkin bir devlet olmasnn bir gstergesi olmutur. Avrupal gler, O smanllarn 1353 ylnda Trak yaya geilerinden 1389 Kosova Savana kadar, Balkan larda gelien Trk fthtna kar ilgisiz kalm lar ve emsememilerdir. lk defa Kosova yenilgisinden sonra rahatszlk duymular ve O sm anllar hal seferleri ile durdurmay denemilerdir.45 m cadelelerle alkalanan Avrupal devletlerin, Papamn youn gayretleri ile teek kl ettirilm i hal seferleri ile Osmanl ordularn dur durmak ve Balkanlardan atma giriim leri, Osmanl sul tanlarnn stn siys ve asker manevralar sonucu aka mete uram ve zaten ok nceden abluka altnda olan stanbulun fethini engelleyememitir. Osmanl Devletinin o gnn artlarnda ok ksa bir zaman dilim inde Balkanlarda ve Avrupada gerek letirdii ftlat hareketlerinin baarya ulamasnda, Osmanl Devletinin izledii yaylm a siysetini, asker gcnn ve diplom atik manevralarnn yerinde olmas nn yansra, fethedilen topraklarda yaayan, farkl kltr ve dinden olan insanlar ezen toprak sahibi feodal snf kovarak Balkan kylsn baskdan kurtarmas ve bu in sanlara kar asimile politikas izlem edii gib i, onlarn kim liklerini muhafaza etm elerini salamalar ve o aa yabanc bir kavram olan toplumsal hogry46 ilke edin m elerini de gz nnde bulundurm ak gerekir. 2- 1453'DEN 1606 ZTVATOROG BARII'NA KADAR OIAN DNEM stanbulun fethinden ve Osmanl gc talyann en u noktasna kadar ulatktan sonra, Avrupann irili ufakl devletleri kendilerini bu yeni siys, diplom atik ve asker gc ciddi olarak hesaba katm ak zorunda hissetti ler.47 stanbulun fethi H ristiyanlk leminde byk yanklar uyandrm ve stanbulun tekrar geri alnmas iin Papa N ikolann hal seferleri dzenleme giriim le ri neticesiz kalm tr. Fakat, Papalk tarafndan tevik gren bat diplomasisi, stanbulun fethinden sonra da
O SM A N LI

yine hal seferleri dzenleme ve douda kendilerine m ttefik arama ynnde faaliyetlerine devam etmitir. Osmanl Devleti ile herhangi bir batl devletin tek ba na baa kam ayaca bilindiinden, mm kn olduu kadar itirakisi bol bir hal seferi ve douda da Osmanly iki cephe arasnda brakacak m ttefikler elde etme ynne gidilm itir. stanbulun fethinden sonra Fatih Sultan M eh m edin Bat politikasn dorudan etkileyen hususlardan en nemlileri ylece sralanabilir:
a) Osmanl Devletine kar Avrupada kurulmaya al lan ittifaklar, b) Anadoluda Osmanl Devletine kar Avrupal g lerle ittifak etmek eiliminde olan Karamanoullar ve Trab zon Rum Imaparatorluu, c) Osmanl Devletine kar Batl glerle devaml itti fak araynda olan Akkoyunlu Devleti.

Fatih Sultan Mehmed, stanbulun fethinden sonra, Avrupada stratejik ehemmiyete sahip topraklar, Rom aya giden deniz yolu zerinde olan Moramn byk bir ksm n ve talyaya kuzeyden komu Srbistan top raklarn lkesine katt. Avrupada Osmanl D evletine kar oluturulm aya allan ittifaklarn m l klfeti ge nellikle Venedik tarafndan karlanm aktayd. Bu sebep le Fatih Sultan Mehmed, Venedike m l kayplar verdi rip, bara zorlamak suretiyle Avrupadan gelen bu teh li keyi nlemesini ve zaman zaman geciktirm esini bildi. Daha nce Y ldrm Bayezidin vakitsiz denemeye k alkt ve Osmanl D evletinin az kalsn dalm asna sebep olan Anadolu birliin i salam a dncesi, Osmanl D evletinin Avrupada yrtt operasyonlarn ve iz ledii politikalarn sal asndan ok nemli idi. Fa tih Sultan Mehmed, bu dnceyi hayata geirmek iin stanbulun fethini beklemi ve bu zaferin manev hava snn avantajn da kullanarak, Anadoluya ynelmi ve Avrupal glerin potansiyel m ttefiki durumunda olan Trabzon-Rum mparatorluunun (1461) ve Karamanou llarnn (1474) mevcudiyetine son vermitir. Bu l ittifakn sonuncu yesi Akkoyunlu Devleti de O tlukbeli Meydan Sava (1473) ile cezalandrlm ve bu tehlike de, belirli bir mddet iin susturulmutur. Fakat randa iktidara gelen hnedanlklar takip eden yllarda, OsmanSYASET

c) Osmanl topraklarnda yaayan tm Fransz yurtta larna tam dn hrriyet tannyor ve kutsal yerleri koruma ve bakma grevi veriliyordu, d) Korunma gvencesi olarak Akdenizdeki Hristiyan gemileri Fransz bayra ekeceklerdi.5

c) Daha nce diplomatik protokolde Viyana Beyi veya Neme K ral olarak adlandrlan Avusturya-Roma impara torunun Kayserlik nvan tannyordu.61 d) Daha nce yaplan bar antlamalar, atekesin ihlal edilmesine kadar srerken, bu bar ilk defa 20 yllk bir sre iin imzalanm ve hakikaten 5 0 yl srmtr.62

Kanuniden sonra Osmanl diplomasi tarihi iin bir dnm noktas tekil eden ve dnya siyset sahnesindeki g grafiini yava yava Osmanl Devletinin aleyhine eviren ilk antlama 1606 ylndaki Zitvatorog Bar Antlamasdr. Fakat bu arada, 1580 ylnda Franszlara tannan imtiyazlarn ngilizlere de tannmas unutulm a maldr. Osmanl Devletinin ngiltere ile byle bir ant lama yapmasnn gayesi akt; spanya ve Portekize kar ngiltereyi potansiyel bir m ttefik olarak grmesi ve ran ile yaplan savalar sebebiyle silah ihtiyacnn bir baka byk devlet, yani ngiltere tarafndan karlan mas gerekiyordu.57 Uzun yllar srp giden savalar esnasnda, Erdel Prensi, Eflk ve Budan Voyvodalar Osmanlya kar Avusturya ile anlarken, Osmanl Devletinin bu zor du rumunu frsat bilen ve Osmanl Devletinin Bat politi kasn devaml bir ekilde menfi ynde etkileyen ran, Osmanl Devletine sava ilan etti (1603). Daha nce be yllk bir sre iin Osmanl Devleti ile bar imzalayan ran, bar tek tarafl olarak bozdu ve Osmanl Devle tini iki ate arasnda brakmak istedi; ancak Krm ordu lar, Eflk ve Budan batan baa igal edip, Erdel Prensini de bask altna aldlar. Bu yeni durum karsnda Avusturya, Osmanl Devleti ile Zitvatorog A ntlam asn imzalad.58 Bu antlama ile, Osmanl Devleti ile Avrupal dev letler arasnda ilikiler asndan yeni bir dneme g iril mi oldu. Daha nce Avrupal devletlerle yaplan bar antlamalar, muzaffer Osmanl sultan tarafndan veril mi bir ltuf olarak grlyor ve Osmanl Devletinin uygun bulduu bir sre iin bar yaplyordu.59 Toprak kayb olmayan bu antlama ile ayrca Eri ve Kanije Ka leleri fethedilmitir; fakat bu antlama gerei Avusturya aadaki imtiyazlar elde etmitir:
a) Avusturya, demek zorunda olduu 3 0 .0 0 0 altn miktarndaki senelik vergiden kurtuluyordu, b) Osmanl Devleti ile Avrupa devletleri arasnda devlet leraras hukuka uygun aktedilen ilk antlamadr,60
O SM A N LI I

Sonu olarak Zitvatorog Bar Antlamas, XVII. yzyln balarnda Macaristann Osmanl hkim iyetin den kurtuluuna ve Osmanl Devletinin zlne bir iaret olmutur.63 3-1606-1699 ARASINDAK DNEM Bu dnemde, bir bakma Zitvatorog Bar Antla mas nn yenilenmesi anlamna gelen Vasvar Bar'na (1664) sebep olan savata Osmanl ordularnn Avustur ya karsnda ilk yenilgisine ahit olmaktayz. Ancak, bu savatan sonra Osmanl Devletinin denizlerdeki nemli zaferlerini ve Akdenizin bir Trk Gl haline geldiini kaydetmek gerekir. 1683 II. Viyana K uatm asnn baarszlkla sonu lanmas, Osmanl tarihinin nemli bir dnm noktasn tekil etmektedir. Bu baarszlktan sonra takip eden yllarda da saysz yenilgiler alnm Dou Avrupada nemli lde teritoryal kayplar verilmitir. Aslnda, Viyana nlerindeki bozgun, duraklama devrinin ilk ehemmiyetli iaretlerinden biriydi. 1699 Karlofa Bar ile Osmanl Devletinin Dou Avrupada defensif bir politikaya getii grlmektedir. Her ne kadar XVIII. yzylda, zellikle Sultan I. Mah mud zamannda ofensif politikalar grlmekteyse de, bu tarz bir politika imparatorluun yklna kadar sre cektir. Karlofa Bar ayn zamanda Osmanl kuvvetleri nin yava yava Dou Avrupadan ve Balkanlardan ekil meye baladnn iaretidir. Bu bar, Osmanl Devle t inin tarihinde ilk defa Avrupal devletlerin tavassutunu kabul etmesi asndan da byk nem kazanmaktadr.64 Bu bar antlamasnn nemli dier bir yn ise, Osm anl Devleti daha nce protokolde Moskov Prensi diye tabir ettii Rus arnn imparatorluk nvnn kabul etmesidir.65 4-1699-1774 ARASINDAK DNEM Bu dnemde Osmanl Devletinin Karlofann in ti kam n alma gayretleri grlmektedir. Prut Seferi neticeSYASET

sinde yaplan antlama ile Rus ordusu esaretten ve Deli Petro da byk bir felketten kurtulm u oldu. Hammer, bu antlamann Rusya tarafndan kabul edilen antlama larn en haysiyet krc olan olarak nitelem ektedir.66 Bu bar ile Osmanl Devleti Azak tekrar geri alm ve en nemlisi de Ruslarn stanbulda eli bulundurmayacak larna dir maddeyi istemeyerek de olsa im zalam tr.67 Moraya yaplan sefer sonucu Venedik-Avusturya it tifak ile Osmanh Devleti arasnda meydana gelen sava sonucu imzalanan Pasarofa Bar Antlamas ile Osmani Devleti Belgrad, Semendre, Preveze, Dalmaya Kalele ri ve Eflk ile Srbistann bir ksm n kaybetti. Bu bar da, Avusturyann en kazanl antlamalarndan biri oldu 1736

Her ne kadar 1739 bar Osmanl Devletinde bir toparlanmann almeti saylsa da, bu yzylda siys den gelerin deimesi daha da belirginlem itir; Osmanl D evletinin komular Avusturya, Rusya ve Prusya gn den gne g kazanarak aralarnda skp kalan Lehis tan paylamak arzusundadrlar. Leh ileri gelenleri, Rusyann Lehistana mdhale leri karsnda Osmanh D evletinden yardm istemiler ve bu yardm a m ukbil Podolyay vadetmilerdir. Sava taraftar olan Osmanh hkmeti 1770 ylnda Rusyaya harp ilan etti. Drt yl sren bu sava srasnda Osmanl Devleti byk kayplara urad ve Orkapy ilk deneme lerinde geemeyen Ruslar, K rm ileri gelenlerini Os Osmanl sultasndan kurtaracaklarn vadederek ktrttlar; bu kkrtm a netice verdi ve bu kez O rkapy ge en Rus ordular btn K rm igal ettiler (1773). Bu esnada bar grmeleri yapld ancak B bl buna ya namad ve sava tekrar balad. Ruslarn Babadan ge erek Osmanh ordularnn merkezi olan um nuya yak latnda Ruslar karlam aya kan mfrezeler yenilm i ve sadrazam Muhsinzade Mehmed Paa ister istemez bar a karar vermitir. Osmanl D evletini temsilen m urah has olarak tayin olunan Ahmed Resm Efendi ve Reslkttb M nip Efendi, Rus murahhaslar ile Kk Kaynarcada buluarak bar antlamasn im zalam lardr (1774). Osmanl d politikasnn ve diplomasisinin byk darbe yedii bu bar antlamas ile Osmanh D evletinin toprak kayb dnda vermek zorunda kald tavizlerin en nemlileri yle sralanabilir:
a) Bu antlama ile yabanc devletlerin Osmanh Devle tinin iilerine karma, mdahale devri alm oldu, b) Rusya, ortodoks mezhebine mensup Hristiyanlar hi maye hakkn elde etti, c) Osmanlt Devletinin paralanmas planlar uygulama safhasna girmi oldu, d) Rusyann da sz edilen himaye tavizini elde etmesin den sonra, Avusturya ile birlikte Osmanh tebas olan Hristiyanlar ayaklanmaya tevik etmeye balamlardr; daha nce Osmanl Devletinder Hristiyanlar himaye hakkn kopar mak iin uraan bu lkeler, bununla neyi gaye edindikleri or taya kmtr.
SYASET

m anlya kar, onlarn Cengiz sllesinden olduklarn ve ylnda balayan ve Avusturya-Rusya ittifak

neticesinde iki ayr cephede savamak zorunda kalan Os manh ordular, 22 yl sonra 1739 ylnda Belgrad tek rar fethetmi ve yaplan Belgrad Bar Antlamas ile tek rar Avrupa kaplarna dayanan bir konuma gelm itir. Fa kat diplom atik manada, Osmanl Devleti bu bar da, yabanc bir devletin tavassutu ve garantrl altnda imzalamtr. Osmanl ordularnn Avusturyaya kar cephelerde stn baar gstermesine ve R usyaya kar ayn baary gstermesine ramen bu bar grmele rinde Fransz diplomasisi kendi menfaatleri iin Osmanl lehine gayret sarfetmi ve baarya ulamtr. Bu yz ylda elde edilen neticeler, Osmanl Devletinin defensif d politika izledii bu yllarda devlet adamlarna yeni den bir gven telkin etm itir. Bu antlamann dier nemli bir yn ise, Osmanl Devleti ile Avusturya ara snda elli y la yakn bir zaman srecek olan barn ba langc olmasdr; ayrca, VI. K arln lmnden sonra Avusturyada meydana gelen taht problemleri sebebiyle g bir durumda olan Avusturya ile olan bar, Fran sann Osmanl D evletine Avusturya aleyhine yapt ca zip ortaklk tekliflerine68 ramen bozulmam ve buna sdk kalnm tr. Ayn husus ran iin de geerlidir; 1746 ylnda ran ile yaplan bartan sonra Ndir h l drlm ve lkede byk bir belirsizlik ve taht kavga lar balamtr. Sultan I. M ahmud, rann bu gsz du rumundan istifde etmek istememi ve bar byk bir titizlikle korumutur. I. M ahm udun 25 y l sren salta nat dnemi, Osmanl diplom atlnn en parlak devirle rinden biridir69 ve zellikle 1739 Belgrad Bar, Bb lnin im zalad en anl bartr.70

e)

ren emniyet-' tmme husule gelmedkce ve gerek bi-l havf u Krm bamsz olmu ve sadece dn ynden sultana halel- Karadeniz tarafndan bahren gerei gibi stanbul ehri iin kiilliyet ile emniyet kesb itdrmedkce muhrebeyi terk eylemiye! Bu mukbelede Devleti Aliyye dahi det'uhte ve vad eder ki, sulh esnsnda Neme Devleti tarafnda olan Galiya eyletiyle mukaddema Leh taksiminde Nemelnn zapt eyledi i memlikin Leh cumhunna Nemelii tarafndan red itdrmeesa'y eyliyel...12

bal kalacakt. f i Rusya bu bar iin, dier Avrupal devletlerin tavas sutunu reddetmi ve Osmanl Devletine artlarm kabul ettir mitir.11

Yzyllar boyu Osmanl Devleti tarafndan pek dik kate alnmayan ve diplomatik protokolde XVIII. yzy ln balarna kadar eit baklan hiz muhatap kabul edil meyen Rusya, bu antlama ile Osmanl Devletine byk stnlk salam ve mzkere pozisyonunu daha gl bir seviyeye ulatrmtr. Yme yllarca Osmanl Devletine kar daha zayf bir mzkere pozisyonunda olan Avusturya da, Osmanl Devletinin bu gsz anndan istifade ederek Bukovinann kendisine terk edilmesini istemi ve Osmanl Devleti de tarihinde ilk defa sava gze alamayp bir ye ri (Bukovina) baka bir lkeye vermitir (1775). 5-1774-1856 ARASINDAK DNEM Bu dnem de nemine binen kayda deer en nemli antlama, Osmanl Devletinin Prusya ile imzala d ve tarihinde yapt ilk tedf antlamadr (1790). Bu antlama, Osmanl Devletinin bir H ristiyan devlet le yapt ve taraflara karlkl taahhtler ykleyen ilk antlamadr. Kk Kaynarca Barndan sonra Rusya, K rm ilhak etmek iin elinden geleni yapt ve bu emeline mu vaffak oldu. Osmal Devletinin Rusya tarafndan para lanacan ve buna engel olamayacam anlayan Avustur ya, Rusya ile ittifak etti ve tarihte Boza Bozgunu olarak bilinen yenilgiden sonra Avusturya, Belgrad ve Semendreyi; Rusya ise, Akkerman ald. Bu tarihi ittifakn ye niden gndeme gelmesi sonunda Osmanl Devleti de, Avusturyay engellemek iin Prusya ile tedfu bir itti fak imzalad ve Rusyay durdurmak iin de sve ile bir ittifak yaplmas grmelerine hz verdi. nemine bin en bu antlamann giri ksm n buraya almay uygun bulduk:
...Prusya Devleti vad u taahhd ider ki, i bu bin ikiyz drt senesi evvel-i baharnda mecmu' kuvvet ile Neme ve Moskovlu zerlerine i lan- harb u cenk ve harbe mbaeret eyliye; yle ki, Devleti Aliyyeyi dmanlar ile dilhh zre an l ve kav muhkem sulh itdrmedikce ve Devleti Aliyyeye berO SM A N IJ

Bu antlamadan sonra srasyla yaplan Zitovi (1791), Ya (1792) bar antlamalar ile Osmanl Devle t inin toprak kayb devam etmi ve prestiji gnden gne azalmtr. Bu tarihten sonra meydana gelen olaylar, devletle rin birbiri ile olan mnasebetleri asndan ilgin lik ar zetmektedir. Osmanl Devleti, Rusya ile Kk Kaynar ca gibi bir bar imzaladktan sonra, yine ayn devletle ittifak edecei hi beklenmemekteydi. Ancak, yakn za mana kadar hi bir Avrupa devletini eit haklar hiz mu
hatap kabul etmeyen Osmanl Devleti, artk yaayabil

mek iin Avrupada mttefikler aramak zorunda idi. 1789 Fransz htillinden sonra yalnzla terkedilen Fransa, 1797 ylnda muzaffer olduu talyan seferine ka dar Osmanl Devleti ile iyi geinmeye gayret sarfetti. Fa kat, Fransann M sr alma niyeti anlalnca, Rusya kendi emellerini askya alarak Osmanl Devletine yar dm teklif etti. Bu gelien olaylar esnasnda Osmanl Devleti 1798 de Rusya ve 1799 ylnda da ngiltere ile ittifak antlamas imzalad, Daha sonra ise bu ittifaklar tekrar yenilenmitir. Byk devletlerin aralarndaki rekbet, bu devletle rin Osmanl Devleti ile bir mddet mcadelelerini en gelledi. Bunlara delil, 1856 Paris Antlamasndan nce cereyn eden olaylardr.73 Hnkr skelesi Antlamas (1833), Osmanl D evletini resmen Rus himyesi altna sokmutu. stanbulun, zellikle Boazlarn Rus kontro lne gemesi dier Avrupa devletlerini endielendirmek teydi. Bu yzden Osmanl Devleti mterek himaye syesinde rahat nefes alabildi. Osmanl Devleti ise, yenile me srecine girm i bulunmaktayd. 1848 ylnda Fransada ihtilal balaynca, m illiyet fikirleri reva bulan lkelerde baz hareketlilikler grl d ve Avusturya hkm ranlnda olan Macarlar ayak landlar; Avusturya ise Rusyadan yardm istedi. Ezici

SYASET

Rus birlikleri karsnda hezimete urayan Macarlar, Osmanl Devletine snd. Rusya bu m ltecilerin iadesini istedi, fakat Osmanl Devleti bunu reddetti. Bu insancl tavr, Avrupada byk yank uyandrd ve Fransa ve n giltere bu konuda B blye ak destek verdiler. Rusya, Osmanl D evletinin ngiltere ile kendi ara snda paylalm asn dnrken, ngiltere ise menfaatle ri gerei Hasta A d an tedavi etmek gerektiine inan yordu. 1853 ylnda Rus ordular Eflk ve Budana yr yerek Osmanl D evletini tahrik etti. Ancak bu hareket, blgede emelleri olan Avusturya ve Prusyay kayglan drd. 1853de yaplan Viyana Konferans neticesiz kald. Osmanl Devleti ile harbe tutuan Rusya, Osmanl do nanmasn Sinopta batrd; bunun zerine Fransa ve n giltere 1854 ylnda Rusyaya harp ilan ettiler. K rm da da cephe aan m ttefiklere, ar N ikolann lmnden sonra yerine geen II. Alexander bar kabul etti. Viya nada n grmeler tam am land ve devletleraras huku kun harbe dair baz nemli kurallar yazl kanun haline getirildi. Osmanl Devleti tarihinde ilk defa K rm Sava esnasnda yabanc lkelerden bor alm aya balad

(1854 ve 1855). 25 ubat 1856 ylnda alan Paris Kongresi ile Osmanl Devleti ilk kez Avrupal devletler le bir arada byle bir toplantya katlyordu. Osmanl Devleti bylece Avrupa hukuk sistemine dahil oluyor; Osmanl Devletine mdhale konusunda tek yetk ili ma kam Cmert European oluyordu. Avrupal devletlerin Osmanl Devleti hakkndaki byle mterek politikalarnn sebebi, stanbul ve Bo azlarn neminden ve bu konudaki menfaatlerinden kaynaklanm aktayd; aslnda Osmanl Devleti hakkndaki niyetlerinde deiiklik olmamt. Yukarda nemli noktalarna deinilen ve Osmanl diplomasisi asndan dnm noktalar tekil eden hu suslar incelendiinde, bir zamanlarn sper gc Osmanl D evletinin tedrc olarak dnya siyset ve diplomasi sahnesinden nasl ekildiini aka grmekteyiz. Uzun yllar dnya siyset sahnesinde sper g olarak yabanc devletleri eit haklan hiz muhatap kabul etmeyen bir an layla hareket eden Osmanl Devleti, bu pozisyonunu tedric olarak kaybetm i ve XX. yzyln ilk yarsnda Avrupal devletlerle eit haklan hiz muhatap olma mca delesi vermek durumuna dmtr.74

Bu konuda bkz., A. brahim Sava, Takrr-i Ahmed M ermi Efendi muhaddid be cib-i Azak, Trk Tarih Kurum u B elgeler D ergisi, 20 (1996), s. 151-173; Eb Sehl N umn, T edbrt-t P esm dde{ TP), haz.: A. brahim Sa va, TTK Yaynlar, Ankara 1999-

6 7

A .g.e., s. 4. Bertold Spuler, Die Europaeische D iplomatie in Konstantiopel bis zum Frieden von Belgrad (Yl'b ) )\ J a h r b ch c r fiir K u ltur u n d G eschichtc der S loven, Breslau 1936, XI, Heft: 3-4, s. 313-315.

TP, 27/a; F. K. von Greifenhorsc, Berichc ber den Zug des Grossbotschafters nacl W ien im Jahre 1719, Sitzungsberichtc d er k.k A kadmie, HHscA, W ien 1908, 158, 77 -81 ; jo sef von Hammer, Byk Osmanl Ta rih i (BOT), ev.: Vecdi Brn, stanbul 1990, VI. cilc, s. 157, dipnot 159; K. Tepply, D crsaadet'tc A vusturya Sefirleri, ev.: Prof. Dr. Seluk nl, K l tr Bak. Yay., Ankara 1988, s. 60. Ahmed R esm Efendi, Viyana ve Ber lin sefaretmeleri, sadeletiren: Bedriye Atsz, Tercman 0 0 I Temel Eser, stanbul 1980, s. 18.

8 9

Josef von Hammer, G eschichte des Osmanischen Reiches (G 0R ), Graz 1963, IV, 407. A .g.e., VIII, 22-23. Ruslar, bunun 1699 Karlofa Bar ile diplom atik olarak kabul edilmesine ve 1 7 4 l'd e Petersburgda eli M elmed Emn Pa a tarafndan imzalanan temessk ile O smanllarn Rus arlarnn impara tor unvann kabul etmelerine ramen, o tarihten 1755 tarihine kadar Osm anl padiahlarndan bir nme alm adklar iin bir hayli endielenm iler ve 1755de Rusyaya gnderilen Dervi Mehmed Efendinin gtrd nmeyi grdkten sonra rahatlamlardr. E R. Unat, Osmanlt S efirleri ve sefretnm eler, ner.: Prof. Dr. B. S. B aykal, Ankara 1992, s. 100. Seyyid H akim , S eyyid Hakim T rihi, Topkap Saray Ktphanesi, no. 234, V.155.

3 4

M nir Aktepe, M ehm ed Emn B eyefendi (P aanr) R usya Sefareti ve S efaret nmesi, TTK Yay., Ankara 1989, s. 44-47. Sava, M ustafa H a tt E fendinin Viyana sefretnmesi, TTK Y aynlar, Anka ra 1999. 10

Eb Sehl N umn Efendi (1700?-1755?): E inde domu ve gen yata temayz etm itir. 1727-1735 ylla r arasnda Tebrize mft olmu ve bu grevi m teakip (1736) K rm a ordu kads olarak tayin olunmutur. e itli yrelerde rey ve idareciler arasnda m eydana gelen karklklarn kolaylkla stesinden gelm i ve 1740 ylnda Avusturyaya gnderilen s nr tahdit heyetine snr m ollas olmutur. Bu grevden sonra yine d ei ik yrelerde nib olarak alm ve 1747 yln da rana giden Sefaret he yetine ordu kads olarak katlm tr. Bu grevden sonra yine niblik yap m ve en son 1755 y ln a kadar M anisa mahkemesinde kad olarak grev yapmtr. Ne zaman vefat etti i bilinm em ektedir. TP, V 6/b-7/b. BOT, VIII, 78.; emdnzde Sleym an, M ri t-tevrh, ner.: Prof. Dr. M. A k tepe, stanbul 1 9 7 6 ,1, 121.
O SM A N L

1554 ylnda stanbula gnderilen AvusturyalI eli Busbecq, OsmanlIla rn yabanc elilere Casus muamelesi yaptklarndan yaknm akta, fakat hemen akabinde de bu davranta pek haksz olm adklarn vurgulam ak tadr. Tepply, s. 151; Hans Dernschwam, stan bu l ve A nadoluy a Seyahat G nl, ev.: Prof. Dr. Yaar nen, K ltr B akanl Yay., Ankara 1992, s. 65.

11 12

. H. Uzunarl, Osmanlt T arihi, Ankara 1988, IV/1, 171. 1711 ylnda Osmanl D evleti, Avusturya hkm eti bakan Prens Eugene Seyfullal Aa adnda bir eli gndermi ve Rusyaya ilan edilen sa va esnasnda Avusturyann tarafszln salam aya alm tr. Baba kanlk Osmanl A rivi (BOA), N m e-i hm yn defteri, no. 6, s. 206. Ay rca, 1715 ylnda Avusturyaya giden eli brahim M teferrikann gre

SYASET

vi de, Venedike alan savata yine Avusturya'nn tarafszln temin et m ekti. Kari Roider, Austrians E astcn Ouestions (1700-1780), New Jersey 1982, s. 40-41. 13 Gme Karamuk, Ahmed Azmi E fcndis G esandtschaftsbericht a ls Zeugnis des Osmaniscben M achtvcrfalls un d d er beginnenden R cformacra uncr Selim l i , Bern-Frankfurt 1975, s. 108. 14 15 16 F.KreuteJ, Lcbcn un d Tatcn der Tiirkiscbcn Kaiscr, Graz-Wien-Kln 1978. A. W. Neumann, ber d ie orjentalisehen Sprachstudien s t d m 13. Ja h rh u n der m it besonderer Rcksicht aufW ien, W ien 1899, s. 44-46. A.g.e. Muhtemelen ilk AvusturyalI tercman Peter Von Wllzogendir. Bu tercman 1578 ylnda eli Joachim von Sinzendorf un hizmetine tayin olunmutur. Roider, a.g.e., s. 917 1521 ylnda Belgradn fethinden sonra Kanuni Sultan Sleyman, tebri ke gelen ve ilikileri hususunda teklifte bulunan devletlerden sadece Ve nedik ve Regusallarn istekleri kabul etmi ve Venedike ylda bir de itirm ek kayd ile stanbulda eli bulundurma hakk vermitir. Bu ant lama ile Osmanl Devleti, dzenlenmesi planlanan Rodos seferinden n ce, Adalar Denizi ve Akdenizde herhangi bir sorunun kmasn nlemek istemitir. A. Sevim,Y Ycel, Klasik Dnemin u H kmdar Fatih-Y avuzKanmi, Ankara 1991, s. 156. 18 Kantakuzenosun rakibi Apokaukos, Kantakuzenos ile mcadelesine kuv vet kazandrmak iin 1345 ylnda zengin hediyeler ve ykl eliler yol layarak Orhan Beyi kendi saflarna ekmek istem itir. Bunun yansra, Orhan Bey, Venedik ve Bizans ile sava halinde olan Cenovallarla ibirli i yapm ve Cenovallardan silah alm tr. Ernst Werner, Byk B ir D ev letin Do/qu, ev,; Orhan Esen-Ylmaz ner, Alan Yay,, stanbul 1 9 8 6 ,1, 184 -187. H alil nalck, "Trkler (O smanllar), slam Ansiklopedisi, MEB Yay,, stanbul 1988, 12/11, 291. 19 20 Ernst Werner, D ie G eburt einer G rossmacht-D ie Osmanen, Berlin 1966, s. 123-143. 1349 ylnda Orhan Bey, Kantakuzenosun yardm istei zerine olu S leyman Paanm komuta etti i 20.000 kiilik bir orduyu Srplara kar gnderdi; bu hizmet karlnda Orhan Bey mkfat olarak yalnz mpa ratorun kz Theodoray e olarak alm akla kalm ayp, ayn zamanda Trak yann Ege kysndaki Bizans topraklarnda askeri operasyonlar yapmak hakkn da elde ediyordu. Werner, a.g.e., s. 127. 21 erif Batav, Bizans m paratorluu Tarihi, Son D evir (1261-1461), Osmanl Trk-Bizans M nsebetleri, Trk K ltrn Aratrma Enstits, Ankara 1989, s. 44. 22 23 24 25 M. Kunt, H. G. Yurdaydn, A. dekan, Trkiye Tarihi, Osmanl D evleti 1300-1600, stanbul 1988, II, 33-34. GOR, IX, s. 326-327. Kreutel, s. 39Orhan Bey, genliinde bir komu tekfurun sonradan N ilfer Hatun ad ile anlan kzyla evlenmiti. Yine babasnn salnda, 1320 tarihlerin de, Bizans mparatoru III. Andronikos Paleologosun kz Aspora Hatunu da e olarak alm t. Bu olay daha o yllarda Bizansn Osmanllar nemli bir komu olarak grdklerinin bir iareti olmal. Kurt, s. 39. Ay rca IV. Kantakuzenos, 1346 ylnda ehzde Orhann kz ile evlenmesiy le alakal olarak bir elilik heyeti gndermitir. BOT, X, 146. 26 27 GOR, I, 190; W illiam , M iller, The Latins in the Lavant, A H istory o fF ra n kish Greece (1204-1566), Cambridge 1964, s. 318. Nme-i hmynda gnderilen elinin adndan ve evsafndan bahsedil mesi sebebiyle, nme-i hmyn ayn zamanda bir itimatnm e olarak ka bul ediliyordu. 28 29 Mesel, 1747 ylnda rana gnderilen Kesriyeli Ahmed Paann maiyyetinde bulunanlarn says 1.000den fazladr. BOT, VIII, 78. A. brahim Sava, D er G csandtschaftsbericht des M ustafa H att Efendi ber seine G esandtschaftsreise nach Wien, (yaynlanmam doktora tezi), Wien 1989, s. 291-293. Belge in bkz.: HHstA, (Avusturya Devlet Arivi), II Trkei 16, belge no. 23. 57 58 59 56 53 54 55 50 51 46 47 48 49 42 43 44 45 41 35 36 37 38 39 40 32

GOR, IV, 173. Azmi Ssl, Un Aperu sur les Ambassadeurs Ottomans et leuers sefretnme", Tarih A ratrm alar D ergisi, XIV, Ankara 1982, S. 27, s. 238. Zaanos Efendi; 1462 ylnda vefat etmitir. Fakat sefaret y l henz belli deildir. Topkap Saray Arivi, no. E. 8568. Fuat Sana, D er G csandtschaftsbericht des M ustafa E fendi iiber seine G csandtschaftsreise nach Wien im J a h re 173013i, (yaynlanmam doktora tezi), W ien 1992. U nat, s. 67. Ercmend Kuran, Avrupa'da Osmanh kmet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siys Faaliyetleri (1793-1821), Trk K ltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 92, Ankara 1988, s. 9Tepply, s. 151-152. Kuran, a.g.e., s. 11. A.g.c., A.g.e., s. 47. A.g.e., s. 64. Oral Sander, Ankann Ykselii ve D ( Osmanl D iplom asi T arihi zeri ne B ir Deneme), Ankara 1987, s. 16. erif Batav, Osmanl T rk-M acar M nsebetlerinde lk D evir (1456'y a ka dar), Trk K ltrn Aratrma Enstits, Ankara 1991, s. 1. BOT, X, 168. Unat, s. 221; Ssl, 248; BOT, X , 162. Uzunarl, II, 456. Benda Kalman, XV. Asrda Osmanl-Macar M nsebetleri, stanbul niversitesi Tarih D ergisi, stanbul 1975, S. 28-31, s. 83-88. nalck, a.g.m ., s. 291-292; Sander, s, 15. A.g.e., s. 76. A. Sevim, Y. Ycel, s. 99Reiner Z itta, Die Trken u n d w as von hnen blieb(The Turks a n d u>hat they left to us), W ie n l9 7 8 , s. 9. Sander, s. 43. Yavuz Sultan Selim, Safev tehlikesini bertaraf etmeden nce, rana Avru pa'dan gelebilecek olan her hangi bir yardm nlemek iin, daha tahta kar kmaz clusunu tebrik iin gelen Venedik elisini son derece iyi kar lam ve antlamalar im zalamtr. Sevim, Ycel, s. 112. A. C. Schaendlinger, Der diplomatisehe Verkehr zwischen sterreich und der Hohen Pforte in der Regierungszeit Sleymans, des Praedtigen, K ultur des slam, W ien 1980, s. 91 Schaendlinger, s. 92; Roider, s. 3-4. Spuler, s. 313-342. Kapitlasyon, Avrupa tarih literatrnde, Avrupal devletlerin M slman devletlerle mzaladklar antlamalara denmektedir. Josef M atuz, Das K anzlem esen Sultan SUymns des Praechtigen, Wiesbaden 1974, s. 64. Fransa ile imzalanan kapitlasyonlar srekli yenilenmitir. Bu yeniden gzden geirmeler esnasnda baz kayda deer d eiiklikler mevcuttur; mesel, 1581 ylnda III. M urat le III. Henri arasnda yeniden imzalanan bu antlama ile Fransa Osmanl D evletinden Fransz elilerinin protokol de dier lkelerin elilerinden nce yer almas ve Fransz konsoloslarnn katolikleri himye im tiyazn elde etmitir. N ihat Erim, D evletleraras Hu kuku ve S iys Trih M etinleri (Osmanl m paratorluu A ndlam alan), Anka ra niversitesi H ukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1 9 5 3 ,1, 5-15 ve 93; Sander, s. 53-54, Sander, s. 74. lO Receb 1017-11 Kasm 1606. Sander, s. 75. Hammer bu hususta unlar kaydetmektedir: Dim m u zaffer olan pdih tarafmdan dim m alub olan Viyana b-dnine ltfen ihsn buyuruldu, BOT, IV, 382.

60

Erim, s. 18. Bu dnemde devletleraras hukuktan bahsetmek ne derece doru olur, bu phesiz tartm a gtrr bir konu; fakat uras muhakkak k, Osmanl Devleti bu antlama ile Avusturya'y eit haklan hiz m uha tap olarak kabul etmitir. Hammer bunu, Avrupa m illetleri mnsebet-

l D evletine kar Avrupal devletlerle ittifak abalarn srdrecek ve Osmanl D evletinin Bat politikasn nemli lde, fakat olumsuz olarak etkilem eye devam edecektir. Fatih Sultan Mehmed Anadoludaki bu baarlardan sonra, Karadeniz Blgesini emniyete alm ak iin Karade nizde kesin bir hakim iyet kurmutur. Fatih Sultan Mehmed, gerek Anadoluda ve gerekse Avrupada ve B alkanlarda em niyeti ve hakim iyeti sala mak iin byk stratejiler uygulam ve yap t seferleri inceden inceye hesap etm itir. stanbulun fethinden son ra, hedefi kato likliin merkezi Romay fethetmekti zira kendisini Rom ann tek vrisi olarak grm ekteydi.48 Fa tih ncesi politikalarn da Romaya endeksli olduu an lalm aktadr. Bu sebeple, 1408 ylnda balayan ve 1469 ylndan itibaren de bir sreklilik kazanan bu stratejik aknlar, Venedike byk snr tekil eden Gney Avus turya ehirlerinin Osmanl aknclar tarafndan devaml taarruz altnda tutulm asn ve bu blgedeki stratejik m evkilerin tahrip edilm esini hedefliyor ve bylece Vene d ik e Avusturya tarafndan gelecek yardm engelleyecek bir koridor amak gayesinin tayordu; bu askeri operas yonlar Fatihden sonra da devam etm itir.49 Fatih sonras dnemde, II. Bayezidin bar k iili ine ramen Osmanl Devleti, Avrupa diplomasisinin kurnaz manevralar iine ekilm itir. Bu dnemin en b yk zellii de, Osmanl D evletinin, Avrupadaki hane danlklara kim in geip geemeyecei hususunda hesaba katlm as gereken ve sz sahibi bir g konumuna yk selmesidir.50 Yavuz Sultan Selim (1512-1520), Ortadoudaki s lm topraklarnn byk ve nemli bir ksm n Osmanl Devleti snrlarna katm aya muvaffak olduktan ve byle ce blgedeki hakim iyetini, ran51 ve Avrupann btn gayretlerine ramen, saladktan sonra, halefi Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566), Avrupal devletlerin ha l seferleri ile alakal planlarn Avrupa ilerinde, tabir caizse kendi bahelerinde akamete uratm ak iin btn nazar dikkatini Avrupaya evirmi ve devletinin fetih dinam iini bu istikam ete sevk etmitir. 1521de Belgradn fethinden sonra btn gc ile M acaristana yk lenmi ve burada Osmanl ftht aralksz devam et
O SM A N L I I

m itir.52 1526 ylnda Moha Meydan Savandan sonra, Byk Macar mparatorluu tarih sahnesinden silinm i ve H ristiyanlarn tem silcisi Roma mparatoru (Kaiser) ile slm n Halifesi (Sultan) kar karya gelm ilerdir.53 Bu nemli trih hadiseden sonra Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda uzun yllar Macaristan topraklarnda devam edecek olan mcadeleler balam oluyordu. Avusturya ile olan mcadeleler, ileride Osmanl Devletinin, Avusturyann en kuvvetli rakibi olan Fran sann Avrupadaki emellerine ulamak iin izledii poli tikalara daha da yaknlamasn salam tr; ancak, yine bu mcadeleler, Osmanl Devleti aleyhine Avusturya ile devaml ittifak halinde olm ay gaye ittihaz eden Rusya gib i bir dman kazandrmtr, yani, Fransa, devam l bir Osmanl-Avusturya ekimesini tevik edip, Avustur yay iki cephe arasnda brakm ay isterken, ayn politik kurnazl Avusturya, Rusya ile ittifak ederek uygulam a ya koymutur. Kanun dneminde, Osmanl D evletinin diplom a tik trafiinin doal olarak Avusturya ile daha youn ol duunu gryoruz; bu dnemde Avusturya, Osmanl D evletine otuz drt eli gnderm itir.54 Ancak, Akde nizde stnl Osmanlya kaptran Venedik, srekli d tem silcilik im tiyazna sahipti. Bu dnem Osmanl diplom asisinin ihtiam n gstermek asndan da ok nemlidir. Siys ve diplom atik ihtiam n zirvesinde ol m ann bir gerei olarak stanbul, diplom atik trafiin en youn olduu bir dnya ehri haline gelm itir . Kanun dnemindeki en nemli olaylardan birisi de Franszlara tannan imtiyazlardr. Tarihte kapitlasyon
l a ^ olarak tanmlanan ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lo

zan Bar Antlamas ile kurtulduum uz bu ticr ve dip lom atik im tiyazlar (25 aban 94 i - 29 ubat/1 Mart 1535), zamannda hangi gaye ile verilm i olsa bile daha sonra devletin bana byk felketler aacaktr. Kapitlasyonlardan Fransann elde ettikleri u e kilde sralanabilir:
a) Fransz tccarlar Osmanl topraklarnda Trklerin verdii kadar vergi deyerek ticret yapabilecekler, b) Fransa, Osmanl topraklarnda konsler yarg organ lar kuracak ve Osmanl makamlar bu organlarn verdii ka rarlar uygulayacak,
SYASET

lerinde car olan usle gre diye tarif ederek yukardaki kanaatim izi des teklemektedir. BOT, IV/408. 61 62 63 64 65 BOT, IV, 382 ve 407-409. Sander, s. 75BOT, 408. GOR, VI, 658-659. Bu bar Rusya ile, 13 Haziran 1700 tarihinde stanbul Antlamas olarak imzalanmtr. Ahidnmede Rus annn im paratorluk nvam resmen ta nnmaktadr. Ahidnme iin bkz.: Erim, s. 40. Ancak, Osmanl Devleti bu hususu takip eden yllarda devam l mzakere mevzuu yapm ve buna uymam tr. 1720 yln da yaplan antlamada, arn mparator sfatiyle tannmasn teklif eden Rus elisi Daschkoff a, Bb- lnin yalnz iki im parator tandn ve bunlarn da, Sultan ve Roma imparatoru olduunu sylemilerdir. BOT, VII, 262. Bundan sonra, 1741 ylnda, 1739 Belg rad B arndan sonra Rusyaya giden Mehmed Emn Paa tarafndan im zalanan temessk ile O smanllar, Rus arna im paratorluk nvann tan m lardr. Unat, s. 100. 66 67 BOT, VII, 152. Bu antlama gerei Osmanl D evleti, takip eden yllarda diplom atik g rmeler iin Rus elilerinin stanbula gelm elerini engellem i ve bu tr grmelerin Krm Han ile yaplm asn belirlem iti. Ancak 1720 yln da yaplan bir antlama ile bu madde kaldrlm tr. BOT, VII, s. 263. 68 1740 ylnda VI. K arln lmnden sonra yerine geen kz M aria Theresia, Bb- lden yrrlkte olan barn muhafazas ve yenilenmesi iin istekte bulunmu ve bu istei kabul edilm iti. Ancak, M aria Theresiann tahta geiini kabul etmeyen Bayem Aridk Fraz Albert ve Prusya kral II. Friedrich, mcadeleye girim iler ve Fransa'nn da yardm ile M. 73 74 70 71 72 69

Tleresiaaya sava ilan etmilerdi. Zor durumda olan M. Theresianm o andaki sulln yenilenmesi istei geri evrilm edii g ib i, 1745 yln da im paratorluk tacn giyen kocas Franz Stefanm da sulha dhil olunmas ve imparator olarak Osmanl Devleti taraflndan tannmas teklifleri de kabul edilm itir. te Osmanl D evleti ile olan ittifaknda her zaman sam m i ol mayan Fransa, bunlarn nne geebilmek iin Osmanl Devletine aa daki cazip teklifleri yapmtr: a) Fransa ile Avusturya arasnda devam eden achen Bar grmelerine Osmanl D evletinin de bir murahhas katlacak, b) Fransa ile Osmanl D evleti, Avusturya-Roma imparatoru seilen Toskana Aridk Franz Stefan tahttan feragat etmeye zorlayacaklar ve ittifak edecekler, c) Osmanl Devleti Macaristanda fethettii yerlere tekrar sahip olacak, d) Sava, Franz Stefan tahttan feragat edinceye dek srecek, vs. GOR, VIII, 85 ; Roider, s. 91. Abdurrahman eref, T rh -i Osmn, M atbaa-i Am ire, stanbul 1339, II, 178 BOT, VII, 519BOT, VIII, s. 537-540. Erim, s. 159*162; Mahmud Mesud Paa, M ecmua -i M u hed t, stanbul 1 2 9 4 ,1 ,9 0 . Erim, s. 315. Avrupal devletlerle eit haklar hiz saylm ak abalar, 2 Austos 1 9 l4 de imzalanan Trk-Alm a ittifaknn ortaya kmasnda nemli rol oynamtr. Uzun zamandr kmsenen Trkiye, sonunda bir Avrupal devlet tarafndan eit artlarla ortak kabul ediliyordu. Feroz Ahmad, t tih a t ve Tcrakk (1908-1914), ev.: Nuran Yavuz, stanbul 1986, s. 258.

KAYNAKLAR Abdurrahman eref, Trh-i Osmn, M atbaa-i mire, stanbul 1339Ahmed Resm Efendi, Viyana ve Berlin sefretnmeleri, sadeletiren: Bedriye Atsz, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1980. Aktepe, M nir, M ehmed Emn B eyefendi (P a a n n ) R usya Sefareti ve sefretnmesi, TTK Yay., Ankara 1989. Babakanlk Osmanl A rivi (BOA), Nme-i hmyn defteri, no. 6. Bastav, erif, B izans m paratorluu Tarihi, Son Devir (1261*1461), Osmanl Trk-Bizas Mnsebetleri, Trk K ltrn Aratrm a Enstits, Anka ra 1989 , Osmanl Trk-M acar M nsebetlerinde lk D evir (145 6y a kadar), Trk K lt rn Aratrma Enstits, Ankara 1991. Dernsclwam, Hans, stanbul ve A nadolu'ya Seyahat G nl, ev.: Prof. Dr. Yaar nen, K ltr B akanl Yay., Ankara 1992. Eb Sehl N umn, Tedbrt- Pesendde (T P), haz.: A. brahim Sava, TTK Yayn lar, Ankara 1999Erim, N ihat, D evletleraras Hukuku ve S iy s T rih M etinleri (Osmanl mparator lu u A ndlam alan), Ankara niversitesi H ukuk Fakltesi Yaynlar, An kara 1953. Grefenlorst, F. K. von, Bericht ber den Zug des Groft-botschafters nach W ien im Jahre 1719, Sitzungsberichte der k.k Akademie, HHstA, W ien 1908 . Hammer, Josef von, Byk Osmanlt Tarihi, ev.: Vecdi Brn, stanbul 1990. -------------- , Geschichte des Osmanischen Reiches (GOR), Graz 1963. HHstA, (A vusturya D evlet A rivi), II Trkei 16, belge no. 23nalck, H alil, Trkler (O smanllar), slam Ansiklopedisi, MEB Yay., stanbul 1988. Kalman, Benda, XV. Asrda O smanl-Macar M nsebetleri, stanbul niversi tesi Tarih D ergisi, stanbul 1975, S. 28-31, s. 83-88. Karamuk, Gme, A hmed Azmi E fendis G esandtschaftsbericht a ls Z eugnis des Osma nischen M acbtverfalls un d d er beginnedm Reformaera unter Selim II., BernFrankfurt 1975.
O SM A N L I

K reutel, F., Leben un d Taten der Trkischen Kaiser, Graz-Wien-Kln 1978. Kunt, M ., Yurdaydn, dekan, H.G. A., Trkiye Tarihi, Osmanl Devleti 13001600, stanbul 1988. Kuran, Ercmend, Avrupad a Osmanl kmet E liliklerinin K uruluu ve lk Elile rin S iys F aliyetleri (1793-1821), Trk K ltrn Aratrm a Enstits Yaynlar: 92, Ankara 1988. Mahmud Mesud Paa, M ecmua -i M hedt, stanbul 1294. M atuz, Josef, Das K anzleiwesen Sultan Slcym ns des Praechtigen, Wiesbaden 1974. M iller, W illiam , The Latins in the Lavant, A H istory ofF ran k isb Greece (1204 1566), Cambridge 1964. Neumann, A .W ., ber d ie orientalischen Sprachstudien seit dem 13. Ja h rh u n d ert m it besonderer Rcksicht a ufW ien, W ien 1899Roider, K a r i,, Austrians Eastem Questions (1700-1780), New Jersey 1982. Sana, Fuat, D er G esandtschaftsbericht des M ustafa Efendi ber seine G esandtschaftsreise nach Wien im J a h r e 1730131, (yaynlanmam doktora tezi), W ien 1992. Sander, Oral, Ankann Ykselii ve D ( Osmanl D iplom asi T arihi zerine B ir D eneme), Ankara 1987. Sava, A. brahim, Takrr-i Ahmed M ermi Efendi m uladdid be cnib-i Azak, Trk Tarih K u n m u B elgeler D ergisi, 20 (1996). --------------, D er G esandtschaftsbericht des M ustafa H att Efendi ber seine G esandtschaftsreise nach Wien, (yaynlanmam doktora tezi), W ien 1989. Schaendlinger, A. C., Der diplomatisehe Verkehr zwischen sterreich und der Holen Pforte in der Regierungszeit Sleymans, des Praechtigen, K ultur des slam, \Vien 1980. Sevim A ., Ycel Y., Klasik Donemin H kmdar F atih-Y avuz-Kanuni, Ankara 1991. Seyyid H akim , S eyyid Hakim T rihi, Topkap Saray Ktphanesi, no. 234, V.155. Spuler, Bertold, Die Europaeischen Dipiomatie in Konstantinopel bis zum Frieden von Belgrad (1739), Jah rb ch cr fiir K u ltur un d G eschichte d er Slaven, Breslau 1936, XI, Heft: 3-4.

SYASET

SSL, Azm i, U n Aperu sur les Ambassadeurs O ttom ans ec leuers sefretnme", Tarih Aratrmalar Dergisi, XIV, A nkara 1982. S. 27. emdnzde Sleym an, M Urt-tevrh, ner.: Prof. Dr. M . Aktepe, stanbul 1976. TEPPLY, Kari., Dersaadet'te Avusturya Sefirleri, ev.: Prof. Dr. Seluk nl , K l tr Bak. Yay., Ankara 1988. UNAT, F. R ., Osmanlt Sefirleri ve Sefretnmeler, ner. Prof. Dr. B. S. B aykal, A n kara 1992.

UZUN ARILI, . H ., Osmanl Tarihi, Ankara 1988. W E RN ER, Ernst, Die Gebri tiner Grossmacht-Dic Osmanm, B erlin 1966. -------------- , Byk B ir Devletin Douu, ev.: Orhan Esen-Ylmaz ner, Alan Yay., stanbul 1986 Zaanos Efendi, Topkap Saray Arivi, no. E. 8568. ZITTA, Reiner, Die Trken und was von Ihren blieb (The Turks a n d vhat they left

to us), W ien 1978.

OSMANLI

SYASET

BR AVRUPA DPLOMAS MERKEZ OLARAK STANBUL 1792-1798 DNEM NGLZ KAYNAKLARINA GRE
DO- DR. M EH M ET ALAADDIN YALINKAYA
K A R A D E N Z T E K N K N V E R S T E S E E N -E D E B Y A T F A K L T E S

arlofa A ntlam asndan sonra Osmanl Devleti, batl lkeler iin byk bir pazar durumuna gelm iti. Klasik dnem Osmanl Devletinin ticaret hacmi, sadece kendi corafyas nn kaynaklaryla snrl deildi. Ayn zamanda Avrupa ile Kuzey Afrika, ran, Hindistan, Trkistan ve Uzakdo u lkeleri arasndaki kara yollar balantsn oluturma s dolaysyla daha byk bir ticari potansiyele de sahipti. Coraf keiflerden sonra ktisad, ticar, siyas, asker ve kltrel nemini kaybeden Akdeniz havzas, Osmanl Devleti ile Venedik arasnda mcadele sahas haline gel miti. Bazen, bu mcadelelerde Venedikin arkasnda Ka tolik kkenli Avrupal lkelerin destei vard. Akdeniz blgesindeki Osmanllarla, Venedik arasndaki bu reka bet, 1699 Karlofa Antlam asna kadar genellikle Trk lerin lehinde gelim iti. Fakat, 18. yzyln balarndan itibaren blge zerindeki Osmanl Venedik rekabeti de vam ettii gib i; Fransa, ngiltere ve Hollanda da Akdeniz havzasndaki ticar potansiyelden byk menfaatler elde etmeye baladlar. spanya Veraset Savalarna son veren Utrech Antlam asn (1713-14) mteakip ngiltere, Ce belitark ve M inorkaya yerlemiti. Bylece, bata Osmanl Devleti ve dier Akdeniz lkelerinin gerilemesi ile blgede meydana gelen boluu nce ngilizler, daha son ra da nemli deniz gcne ve ticaret filolarna sahip olan Hollanda gibi dier Kuzey Bat Avrupa lkeleri doldur maya balamlard.1

nucu tekrar Levat denilen Dou Akdeniz havzas nem kazanmaya balamt. 18. yzyln ortalarna doru n gilterenin Amerika dnda da zellikle H indistan ve Uzak Dou'da elde etmeye balad koloniler yznden Osmanl Devleti, ngilterenin ilgi alanna nemle gir meye balad. ngilterenin rakibi olan Fransa da Levant blgesinde ngilizlere kar hasmane tutum sergilem ek ten kanmyordu. Dier taraftan Rusya ise scak deniz lere inme politikasnn esaslar gereince bata Balkanlar olmak zere Filistin, Suriye ve M srdaki Ortodokslar kullanarak blgede yer edinmeye alm aktayd.2 Btn dnyay parsellemeye alan B atl glerin nndeki tek set ise Osmanl D evletiydi. Bundan dolay Batllar, Avrupa meneli olmayan ve kendi kltrlerine yabanc olan Trklerin her hareketini yakndan takip etme gere ini hissediyorlard. Zira onlar, Osmanl Devleti hari btn dnyadaki topluluklar kendi siyas ve ktisad kontrollerine geirmeyi byk lde baarmlard. Av rupalIlarn etnik, dil ve din gib i kltrel farkllklara sa hip olan Trkleri tanmak istedikleri, Osmanl devletine giden eliler, misyonerler, mlteciler, kaaklar, esirler, ajanlar, denizciler, seyyahlar, bilim adam lar, uzman he yetler ve tccarlar gibi zmrelerin yazdklar risaleler den, seyahatnamelerden, sefaretnamelerden, raporlardan anlalm aktadr.3 zellikle bu tr eserlerde ierik ve kap sam bakmndan 18.yzyln balarndan itibaren bir ar t gzlenmitir. ngilizler ile Franszlar bu hususta en nde gelen Avrupal toplumlard. 18. yzyl ierisinde Osmanllarn sahip olduu en nemli merkezi blgeler hakknda en tafsilatl bilgi veren eserlerin banda ku kusuz Fransz Choiseul Gouffier, svein stanbuldaki Maslahatgzar olan Moredga dOlmon ve ngilizlerin sSYASHT

A) TRKYE'DEK NGLZ DPLOMATK TEMSLCLKLERNDEK DN GREVLLERNN FAALYETLER


Yukarda grld gib i blge d Avrupal bir devletin Akdeniz havzasnda yer edinmeye balamas so

tanbuldaki elilik din grevlisi James Dallavay n yaz dklar eserler gelm ektedir.4 James Dallawayn bu almay hazrlamasna vesi le olan hadiseleri ksaca sralyalm : Dallaway, Kral III. Georgen kardei Norfolk Dk Charles adna ithaf ettii
lnquuires into the Origr and Progress of the Science of Heraldry in England, u/ith Explanatory Observations on Armoria l Ensigns adl eserini 1792de yaynlad. Bu alma

Genellikle T rkiyeye atanan bu din grevlileri Le vant Companynin genel oturumlarnda tccarlarn hu zurunda vaaz verirlerdi. Sonra bunlarn arasndan en iyi olan seilirdi. Fakat, stanbul neminden dolay bir de receye kadar bu uygulam ann dndayd, zira Levant Company tarafndan eliye kendi zel vaizini yannda gtrebilme hakk tannd gib i bazen de Company is tedii herhangi bir aday seerek atayabilirdi. Trkiyede diplom atik tem silciliklerde vaizlik yapanlarn byk bir ksm stn yetenekli ve aratrmac zelliklere sahip ol duundan K ilisen in en st m akamlarna ykselebiliyor, ilm i aratrmalarndan dolay da isim leri her tarafa ko layca yaylabiliyordu. Bunlardan bazlar inceleme yap mak ve tecrbe sahibi olmak iin Trklern arasnda bu lunuyordu. K im ileri Dou K iliselerini aratrd. K im ile ri kutsal yerleri ziyaret etme frsatn elde etti. Kimileri de daha ileri bir seviyede aratrmaya ynelerek klasik dnya ile Eski Yunan ve Roma kltrn tekrar canlan dran antik eserleri aratrarak ortaya kard.10 Sir Robert Liston, Papaz Dallaway, Doktor Sipthorp ve dier hizm etlilerle birlikte 1794 M art aynda ngilte reden ayrlarak Belika, Almanya ve Avusturya zerin den Osmanl snrna ulatlar. nce Belgrad gzargah zerinden gidilm esi planland, fakat bu gzargahn teh likeli olmas zerine Eflak tarafna ynelerek Bkree ulatlar. Bkrede Eflak Voyvodas Mumsi tarafmdan iyi bir ekilde arlanarak ihtiyalar karlandktan son ra Yergg, Rusuk zerinden 22 Mays 1794de stan bula geldiler.11 Liston eliliin siyas ve ticar ileri ile megul olurken, Dallaway de bata stanbul olmak zere Marmara, Bat Anadolu ve Ege Adalarn yakndan tan mak iin aratrmalar yapyordu. Dallaway aratrm alar n ve gzlemlerini Londraya dndkten sonra 'Constantinople, Ancient and Modern, w'th Excursions to tbe Shores and Islands of the Archipelago and to the Troad' adl eserinde

Dk un ilgisini ektii iin D allaway himayesine ald ve bundan sonra Dallawayn daimi hamisi oldu. 1793 ylnda Sir Robert Liston un stanbula Bykeli atanma s5 zerine Dkn tavsiyesi ile James Dallaway de elilik papaz olarak atand.6 1583 ylnda ngiltere tarafmdan William Harbor?2gun stanbula Bykeli olarak atamasndan sonra st seviyede Trk-ngiliz siyas ilikileri balam oldu.7 n giliz din grevlileri de stanbuldaki elilik bata olmak zere Trkiyenin nemli ticaret merkezlerindeki konso losluklara grevli olarak atanmaya balanmt. ngilizler 1599da stanbul bykeliliine din grevlisi olarak ilk kez Rev. William Biddulph ve ayn yl Halep konsoloslu una da baka bir din grevlisini atamlard. zmirin de nemli bir ticaret merkezi olmaya balamas zerine 1635 ylnda Mr. Curt 's adnda bir din grevlisi de zmir konsolosluuna atanm ve bir yl sonra grevine bala m t.8 Bu din grevlilerine balangta y llk olarak 50 maa ve harcrah denirken levazmlarnn masraflar iin ek 20 deniyordu. 1654 ylndan itibaren ngiliz para snn Trkiyede deer kaybetmesinden dolay yllk 200 maa ve 100 de bahi olarak verilmeye baland. 1724de y llk maalar 250e ykseltildi. Dallawayn greve balad 1794 ylnda stanbuldaki din grevli sinin y llk maa 500e zmirdekinin ise 350e kar tld. ngiliz din grevlileri eli ve konsoloslarla ayn bi nada birlikte kalrlard. zmir ve H alepteki konsoloslar, din grevlilerinin ikamet ve yemek ihtiyalarn karla mak iin Levant Companyden ek denek alrlard. 1782 ylnda zmirdeki din grevlisinin konsolosluk binasn da kalmasna son verilmesinden dolay 200 y llk ek tahsisat verildi. Sonralar stanbul ve zmirdeki din g revlilerinin y llk gelirleri eitlenmesine ramen stanbuldakilerin iae ve ikamet ihtiyalar elilik tarafndan karlanmaya balanm t.9
OSAANLI

1797 tarihinde yaynlad. Eserinde Trkiyede bulundu u sralardaki siyas, sosyal, ktisad, ticar ve kltrel konular hakknda bilgiler vermitir. Ayrca dnemin devlet adamlar ve Osmanl tekilat hakknda da b ilg i ler vermitir. Bunlarn yannda gezdii ve grd yer lerin antik alardan itibaren ksa tarihini ve bu yerlerin tasvirlerini de yapmtr. D allawayn eseri baz eksiklik lerine ve yanllklarna ramen o dnemdeki Osmanl
SYASET

Devletinin siyas, asker, ktisad, sosyal, etnik, demog rafik, jeopolitik, dil, din, corafya, tarih ve folklorik ya psn aydnlatmas asndan nemli bir kaynaktr. Biz bu almada B ablinin izledii d politikalar, stan bulda bulunan yabanc diplom atik tem silcilikler ile Osmanl topraklarndaki konsoloslarn faaliyetleri hakknda Dallawayle birlikte dier ngiliz diplom atlarnn verdi i bilgilerden geni lde yararlanmaya alacaz.

dnyasnn merkezi olmas hasebiyle Yenia Avrupasnn diplomasi alanndaki ilk gerek uluslararas ku ruluunun sahibi idi. Bu yeni elilik sistemi ve diplom a tik usul ayn yzyln son eyreinden itibaren dier Ba tl lkeler tarafndan benimsendi ve benzer ekilde dip lom atik tem silcilikler karlkl olarak alm aya baland. Yenia Avrupasnda Ortaadakinden farkl olarak diplomasinin daim i, dnyevi ve gizli olmas gib i nemli esaslar kabul edilm iti.14 Bu yeni ilkelere uygun olarak Venedik Dounun ve tccarlarnn Osmanl D evletindeki ticar ve siyas karlarn korumak ve daha fazla im tiyazlar kopartmak iin Venedik tarafndan stanbulda ilk defa alan tem silcilie 'balyos veya baylos ad verildi ve Bartelemi Marsello da balyos nvann tayan ilk eli oldu.15 Yine bu il

B) STANBUL'UN DPLOMATK MERKEZ HAENE GELMES


stanbul II. Mehmed tarafndan feth edilmesinden sonra dnyann en nemli ticaret ve diplomasi merkezi olmutur. Akdeniz havzasnn en gelim i talyan tccar devleti Venedikliler, 1204 ylnda IV. Hal Seferi netice sinde igal ettikleri Bizans mparatorluunun k y ke simleri ile bakent stanbulda ticar faaliyet ve im tiyaz larn zirveye ulatrm t. Bu dnemde stanbulda Ve nedikli tccarlardan meydana gelen etkili bir koloni de oluturulmutu. Fakat, 1261 ylndan sonra Venedikliler tarafndan oluturulan igalci Latin devletine son veril mesinden sonra, 1265 tarihinden itibaren Venedikli tc carlar ve i adamlar Bizans mparatorundan kendi tem silcilerini seme hakkn elde ettiler. Venedikli tem silci ler, kendi lkelerinin talim atlarn uygulam a ve stan buldaki tccarlar ve denizciler arasndaki ihtilaflar z mede mracaat edilen ilk mercii id i.12 stanbulda Venediklilerle balayan ticar tem silci likler bulundurma gelenei daim i eliliklerin almasna ynelik ilk adm tekil eder. Dnyada ilk daim i elilik 1454 ylnda Venedik Cumhuriyeti tarafndan Osmanl Devletinin yeni bakenti stanbulda alm tr.13 Yeni a kurumu olarak gelien daim i elilikler talyan dev letleri tarafndan gelitirilm itir. Zira Ortaalarda Av rupa devletlerinin hi bir bakentinde daim i diplomatik temsilci olmad gib i; devlet adamlar da hariciye poli tikas fikrine de sahip deillerdi. Daimi veya srekli dip lomasi 15. yzyln ikinci yars ile 16. yzyln ilk yar s arasnda grlmeye balad. Batda daim i elilikler ilk nce talyan tccar devletleri tarafndan 1450 yllarndan itibaren gerekletirildi. B atl tarihilerin belirttikleri gibi 15. yzyl talyas daim i ve organize olmu bir dip lomasinin merkeziydi. Romadaki Papalk ise Katolik
O S M A N II

keler dorultusunda talyan devletleri arasnda ilk daimi elilik M ilan Dk Francesco Sforza tarafndan 1455 y lnda Cenovada atrld. Bunu takiben Savoy Dk, Pa palk sarayna 1460 ylnda Eusebio Margaria bir diplo m atik tem silciyi devaml kalm ak zere tayin etti. Bu el iye dini ilerle olduu gib i dnyevi ilerle de urama s hakknda da talim at verilm iti. Nicodmus adnda bir eli de M ilan Dk Medicnin diplom atik tem silcisi ola rak 1469 ylndan itibaren Floransada bulunmaktayd. Grld gibi daimi diplom atik tem silciklikler olu turma konusunda Venedikliler zel bir yere sahiptir. Z enginlii, yaygn ticareti ve siyas balantlaryla Vene dik Cumhuriyeti 15. yzyln ikinci yarsnda siyas, k tisad, ticar ve kltrel bakmdan zirveye ulam t. Bu tr ilikileri salamann en baarl yolu ise devletin di er lkelerde diplom atik kurulular tarafndan en iyi e kilde temsil edilmesini salamak idi. Bundan dolay tal yan devletlerinin en by olan Venedik, stanbuldaki baarl deneyiminden sonra Pariste 1478, Viyanada 1495 ve Londrada 1496 yllarnda daim i elilikler ama ya balad.16 Venediklilerden sonra Osmanl Devleti, di er Avrupal devletlerle arasndaki siyas ve ticar ilik i lerin gelimesine paralel olarak stanbulda bu devletlere daim i elilikler kurulm a iznini verdi. 18. yzyln sonla rna kadar Venediki rnek alarak stanbulda diplom atik tem silcilikler bulundurmaya balayan lkeler krononolojik sraya gre u ekilde sralanabilir:17

SYASET

1475 ylnda Polonya (Lehistan) 1497 ylnda Rusya 1525 ylnda Fransa 1528 ylnda Avusturya (Neme) 1583 ylnda ngiltere 1612 ylnda Hollanda 1737 ylnda sve 1740 ylnda Sicilyateyn (Napoli) 1756 ylnda Danimarka 1761 ylnda Prusya 1787 ylnda spanya Osmanl Devletinde ilk dnemlerde sadece Vene dik elilerine balyos denilirken sonralar dier Avrupal devletlerin elilerine de balyos denilmeye balanmt. Balyos ismi sadece tm yabanc devletlerin elilerine sylenmiyordu ayn zamanda Osmanl topraklarndaki konsoloslar da bu isimle anlyordu.18 Bu erevede ayr ca yabanc elilerin stanbulda ilk konakladklar binaya da Eli Han veya Balyos Han denilirdi.19 lk zamanlar genelde balyos veya kap kethdas olarak adlandrlan yabanc eliler daha sonralar lkelerinin Osmanl Devle ti ile olan ilikilerinin durumuna gre bykeli, ortael i veya kkeli (envoy) ve maslahatgzar seviyesinde devletlerini temsil etme statleri kazanmlard. stan bula gelen elilerin bir ksm daimi (permanent) iken bir ksm da muvakat (ad hoc) idiler. Avusturya, Rusya ve sve gibi byk devletlerin tem silcilerinin stats kap kethdas ismi altnda bazen ortaeli, kkeli ve maslahatgzar olarak adlandrlan temsilciler bulundu ruyorlard.20 Bykelilerle ortaelilerin kabullerindeki uygulamalar ayn olmakla birlikte sadece merasimlerde, bykeliler ortaelilere nazaran daha kalabalk maiyet ile karlanr ve katlrlard.21 Genellikle 15 ile 18. yzyllar arasnda stanbula atanan yabanc daimi elilerin grevde kal sreleri ke sin olarak belli deilken, 1503 ylnda Osmanl Devleti ile Venedik arasnda yaplan andlamada Venedik temsil cisinin sresi yl olarak tesbit edilm iti. Baz istisna lar haricinde Venedik Cumhuriyetinin balyosu iin ti tizlikle uygulanan bu usul dier devletlerin temsilcileri iin pek fazla geerli deildi. Bununla birlikte baz Osmanl vakanvisleri, Venedik elisinin be-alt ylda bir, dier Avrupa lkeleri elilerinin ylda bir deitirdikOSM A N LI

lerini belirtmekle birlikte, 18. yzyldan itibaren Vene dik elisinin de ylda bir deitiini ileri srmektedir ler.22 Zira Osmanl Devleti 1792 ylnda Avrupann nemli merkezlerine amay planlad ilk daimi ikamet eliliklerinde grev yapacak elilerin er yllna atan masna karar verirken, Avrupada geerli olan diplomatik usulleri takip etme eilim inde olduu ilk bakta gze arpmaktayd.23 Avrupal devletler stanbulda daimi su rette birer tem silcilik bulundurmalarna ramen, Tr kistan Hanlklarnn, Babr (Hindistan), ran ve Fas g i bi Mslman devletlerinin daimi tem silcilikleri yoktu.24

C) NZAM'I CEDD ISLAHATLARI SONUCUNDA BABIL'NN MLLETLERARASI DPLOMATK ESAS VE LKELER BENMSEMES
Grld gibi stanbulda Avrupa devletlerinin birer daimi diplomatik temsilcisi olduu halde Osmanl Devleti bu konuda ok ge kalmtr. 1790l yllarda Avrupa lkelerinin stanbuldaki diplomatik temsilcileri ve nemli ehirlerdeki konsolosluklarnn siyas ve ticar faaliyetleri ile bunlarn ileyileri hakknda devrin kay naklarna gz atmakta fayda vardr. Bylelikle BabI linin dahili ve harici alanda takip ettii yenileme ve yeniden yaplanma almalar byk lde aydnlan m olacaktr. Zaten Ya Antlam asn mteakiben Osmanl Devleti Avrupa devletleri karsndaki zaaflarn iyice grm ve artk onlarla tek bana mcadele edemiyeceini de anlamt. Bundan dolay devletin takip etti i siyaset kkl olarak revizyona tabi tutulm aya balan d.25 Bu radikal deiiklikler Avrupal diplomatlar ve onlarn maiyetindekiler tarafndan da gzlemlenmektey di. Trkiyede Avrupal devletlerin elilikleri ve konsolusluklar olmasna karlk Osmanl Devletinin 1793 tarihine kadar d merkezlerde daimi statde diplomatik tem silcilii yoktu. 1792 tarihinde uygulam aya konulan Nizam- Cedid slahatlar ile birlikte Avrupann nemli merkezlerinde diplomatik temsilci bulundurulmas ka rar alnd. N itekim bu tarihten balayarak Osmanl d politikasnda kkl deiiklikler yaanm ve d ileri nin yeniden yaplanmasna giriilm iti. Bu dnemde Osmanl Devlet,i Avrupada cereyan eden hadiseleri daha
I SYASET

yakndan izlemek im kan bulduu gib i; stanbulda ra kip olan lke elilerinin yanl ve kasdi ynlendirmele rinden de kurtulm u oldu. B ablinin balatt reform hamlelerinde Fransa ve Avfsturyann yansra ngilte renin de model bir lke olarak seildiinin belirtileri bu zamanda net bir biimde gzlenebilmektedir. Reislkttab Mehmed, Raid Efendi sratle 1793 Temmuzunda Londraya bykeli atamak iin ngiliz elisi Sir Robert
Ainslie ile temasa geerek b ilgi al veriinde bulundu.26

tin in uygulam aya koyduu tayinat rejim i nedeniyle onun ve m aiyetinin m al sknt iine dtne de ia ret etm ektedir.29 Ayn belgeye gre, Kaptan- Derya K
k Hseyin Paa, elinin stanbulda greve balamasn

dan birka gn sonra tercman Hanerliyi onun ziyare tine gndermiti. Listona gre, byle bir hadise ilk defa olmaktayd. Hanerli, Listona Kaptan Paann T rki yedeki Fransz jakobenlerinin ftursuzca davranlarn dan dolay onlardan ok nefret ettiin i b elirtm iti.30 Dier taraftan ksa srede byk bir deiim e yolaan Fransz htilli, dier Avrupa lkelerinde de tesirini gstermeye balamt. 1792 banda Avrupa lkeleri ile Fransa arasnda kan savalar, Osmanl Devletini ister istemez hadiselere kar teyakkuza geirm iti. Zira taraf lar B abliin tarafsz kalmamas gerektii noktasndan hareketle onu kendi yanlarna ekmeye altlar, fakat bunda baarl olamadlar. Elbette bunda son yirm i yl iinde yaplan iki baarsz savan deneyimleri nemli bir etkendi. Buna m ukabil ihtill taraftarlarnn T rki yedeki faaliyetlerine mdahale edilmemesi, bata n gil tere. olmak zere, dier Avrupa devletlerinin tepkilerine neden olmaktayd. Babli bu lkelerin protesto notala rna ramen tarafszlk siyasetinde hi bir d eiiklik yap m ad gib i, onlarn stanbuldaki tem silcilerine de dip lomasi kurallarna uygun biimde cevap verm iti.31 Ba bIlinin bu tavrndan zellikle Ainslie rahatszlk duy mu ve honutsuzluunu gizlem em iti. H albuki Babli, Ainslieyi T rk-ngiliz ilikilerinin dostane ekilde ge litirilm esinde ve pekitirilm esinde nemli rol oynayan bykeli olarak grm ekteydi.32 Ainslie, ikazlarna ra men Babli kararn deitirmeyince, bu olaylara kar daha fazla tahamml edemiyeceini hkmetine bild ir m iti. Son gelim eler karsnda, ngiliz hkmeti stan buldaki bykelisinin baarsz kaldn sezinlemi ve ayn yerde uzun sre grev yapm olmann vermi oldu u yorgunluu bahane ederek geri arm ay uygun bul mutu.33 Bu teebbslerinin faydalarn gren Babli, Avru pann dier nemli bakentlerinde de benzeri tem silci likler amann zaruri olduunu anlamt. Ancak, Fran sz htilli neticesinde btn Avrupay tesiri altna alan savalar sebebiyle, bu tasar belli bir sre ertelenmiti. Fakat, 1795 ylnn balarndan itibaren Fransaya kar
SY A SIT

Grmelerin neticesinde ilk daim i Trk Bykelisi olarak Yusuf Agah Efendi atanp 21 A ralk 1793 tarihin de Londraya ulaarak greve balad. Bylece, Osmanl Devleti de Avrupada geerli olan devletleraras hukuk, diplomatik kural ve ilkeleri benimseyerek, bu ynde esas unsur olan m tekabiliyet usulune gre hariciye politika larn yeniden tanzim etmeye balad. Ayrca daha sonra Avrupann nemli bakentlerinde kurulacak olan daimi bykelilikler iin Yusuf Agah Efendinin elilii mo del olarak alnm tr. A rtk bu yeni dnemle birlikte, Babli Avrupadaki gler dengesine gre kendi menfaat leri dorultusunda d politikasn belirlemeye ve uygu lamaya koymaya balam tr.27 Babli yeni d politikasnn gerei olarak eskiden uygulad baz usulleri bu dnemde terk etmeye bala d. Bu usullerden biri de yabanc lke tem silcilerine tayinat verilmesi meselesi idi. N itekim Yusuf Agah Efen d inin ngiltereye gnderilmesi srasnda, m illetlerarasmda geerli olan m tekabiliyet usul yrrle konu larak, yabanc devlet elilerine verilen tayinat kaldrlm oldu. Zaten ilk daim eliliin in kurulm as bu kararn uygulanmas iin bulunmaz bir frsatt. Bunun iin Babli, Yusuf Agah Efendiye stanbuldan Londraya hare ket etmeden nce, ngilizler tarafndan tayin tek lif edi lirse bunu her ne surette olursa olsun kabul etmemesini telkin ve tenbih etm iti.28 te Yusuf Agah Efendi ile balatlan bu usul, yabanc elilik heyetleri arasnda ilk defa A inslienin halefi Robert Listona tesadf etmiti. Liston Trk snrlarna girmesinden itibaren B ablinin tayinat vermeme usulun ok sk bir ekilde uygulad n kendi Dilerine gnderdii ilk raporunda bildir m iti. Bu yzden getii yerlerden at, erzak ve dier malzemelerin tem ini iin byk m iktarda harcamalar yapmak zorunda kalm t. Ayn rapor, Osmanl Devle
O SM A N LI I

oluturulan I. Koolisyonun zayflamaya balamas zeri ne Avrupa'daki gerginlik yumuama dnemine girmiti. Osmanl Devleti darda, zellikle de dostane ilikiler gelitirecei lkelerde diplomatik tem silcilik amay tekrar gndeme getirmiti. Bu yzden tem silcilik ama y plnlad lkelerin temsilcileri ile stanbulda temasa geilmiti. Bunun gibi reform nitelii tayan gelimeler hakknda, Liston bize hem aydnlatc hem de bu konu daki baz ihtilafl bilgilerim izi gzden geirmemizi salayac bilgiler vermektedir. Bilhassa hriciyemizdeki ya planma hakkndaki grleri byk nem tamaktadr. Zira Osmanl Devleti hangi lkeye bykelilik aacak sa o devletle daha iyi ilikilere geeceinden dolay ngi liz elisi bundan kayg duymaktayd. Listonun bu konular kapsayan 25 Nisan 1795 ta rihli raporunda, Reislkttabn, Bablinin Avusturya, Prusya ve Rusya bakentlerinde daimi ikamet elilikleri amak niyetini ve bu konudaki giriim lerini nakletmek tedir. Sz konusu devletlerin stanbuldaki tem silcilikle riyle temasa gemi, ancak stanbuldaki eliler bu konu hakknda karar verme yetkisine sahip olmadklarndan konuyu amirlerine havale etmilerdi. Liston, sz edilen lkeler iin bu teklifin kabul edilebilecek nitelikte oldu unu, ayn zamanda m tekabiliyet esasna gre teklifin reddedilmesinin hi bir nedeni bulunmadn belirte rek, Osmanl Devletinin byk Avrupa devletlerinin merkezlerinde bykelilikler ama konusunda ok cid di hazrlklar yaptn ve teebbslerini sonulandr makta aceleci ve srarc olduunu da kaydetmektedir.34 Ksa bir zaman sonra bu konu hakknda 9 Mays 1795 tarihli dier bir rapora kesin cmleler yansmtr. Babli, Avusturya ve Prusya hkmetlerinin cevablart beklemeksizin Viyana ve Berlinde daimi Trk temsilci liklerinin kurulma kararn alm ve birer eli atamak iin hazrlklar balatmt. Hatta, Liston bu elilerin statlerinin Ortaeli olacan da bildirmekte, Viyana el isinin Kahya Beyin katibi brahim Efendi ve Berlin eli sinin de Defterdar Korali Osman Efendi'nin Sr katibi ve Yusuf Agah Efendinin kayn biraderi olan Esseyyid A li
Efendi olduunu yazmaktadr.35

gi ve izlenimlerini aktarmt. Dnemin en ok gze ar pan ahsiyetlerinden biri olarak, en st mevkilerde yer almamasna ramen, Reislkttab Mehmed Raid Efen di ve Divan- Hmayun Ba Tercman George D. Mtru.tiden bahsetmektedir. Raid Efendinin bu vazifeye gen yandan itibaren yetierek geldiini ve dairedeki en alt mevkiden bulunduu yere, uzun ve deerli hizmetleri sayesinde ykseldiini, devlet ilerinin yrtlmesinde Raid Efendiye yetenek ve bilgisinden dolay Sultan da hil btn erknn dantn vurgulamaktadr. Sultann ona itim adnn ve gveninin sonsuz olduunu, zira bu dnemde her hangi bir bakann onun yardm n ve des teini almadan i grmesinin dnlemeyeceini be lirtm ekteydi. Raid Efendinin devlet erkan arasnda meydana gelen kutuplamaya kar tarafsz kaldn ve taraflarn irkinliklerinden kendisini uzak tutmay ba ardn bildirmekteydi. Dallaway de daha nceden nemli grevler stlenen, Bablini d politikasna damgasn vuran ve hariciye nazr olarak da bilinen Re islkttab Mehmed Raid Efendinin devletin en nde gelen isimlerinden biri olduunu ve onun mukayese edilmeksizin kabinedeki en yetenekli ve bilgili bakan ol duuna iaret etmektedir.36 Liston, Osmanl d politikasnn iki k ilit adam olarak Reislkttab ve Ba Tercmann izledikleri d politika ve bunlarn altnda yatan sebepleri kendine gre yle tahlil etmektedir: Mehmed Raid Efendinin Fran sz taraftarln tahmin ettikten sonra bunun muhteme len eski adet ve nyargdan kaynaklandn mahade ettiini belirtmektedir. Ayrca Raid Efendinin babas nn Reislkttabik dairesinde Fransz ilerine bakan ka tip oluu ve onun da babas gibi ayn dairede ve ayn po litik ileri yrten ksmda yetimesinin, tutumunda be lirleyici olduunu dndn kaydetmekte, Mehmed Raid Efendiden sonra i bana geen Reislkttablarn byk lde onun tesiri altnda kaldn da ilave et mektedir. Liston, Fransz bykelilerinin kendi menfa atlerine uygun iler gren Osmanl hariciye memurlar na devaml iltifat edip, onlara hediyeler verdiklerinin al tn iziyor, dnemin Fransz Convention idaresi tem silcisinin, hediye (rvet) verme gayretlerinin eski tem silcilerinin ve dier yabanc elilerin yaptklarn ok a t sylentilerini de ifade etmeyi ihmal etmiyordu. Ay-

L isy, Lord Grenvilley t gnderdii 3 Temmuz 1794 tarihli raporuyla Bablinin hariciye politikasnda etkin olan devlet adamlar hakknda edinmi olduu bilO SM A N LI

SYASET

rica raporunda kamuoyundaki yaygn sylentilere gre, Fransz tem silcisi Descorches de Ba Tercman kazan mak iin byk m iktarda harcamalar yapm, fakat z lerek sylemek gerekirse, M rusi ailesinin taraftarlnn geici irtikb tesirinden, ziyade daha salam temellere dayand da belirtilm ekteydi. ngiliz bykelisi g rlerini daha da aarak, bu aile Fransay Osmanl Dev le tinin tabi m ttefiki ve destekleyicisi olarak kabul edip kendi politikalarn buna gre ayarladklarn vur gulam a gereini hissetmitir. Bunlarla birlikte, Fransz tem silcilerinin sadece R eislkttab ile Ba Tercman de il, btn Babli erkanyla ok daha kolay ve samimi diyalog kurduuna raporunda sk lk la ve znt ile ia ret etm ekteydi.37 H albuki Reislkttab Mehmed Raid Efendi ve onun politikalarn takip eden halefleri, Listonun b elirttii gib i pro-Fransz politikalar gden dev let adamlar olmayp, Osmanl D evletinin karlarna gre bazen Franszlarla, fakat sk lk la ngilizlerle ibirli i yapmay tercih eden insanlard. Bu politikalarn sonu cunda, ilk ikamet elilii Londrada alm tr. te yan dan Fransz ih tilli ve peinden balayan savalar dolay syla yeni Fransz rejim i 1795 yln n ortalarna kadar ne Avrupal devletler ne de Osmanllar tarafndan tannm t. Babli, zellikle de Raid Efendinin uygulam aya koyduu m illetleraras hukuk dorultusunda Osmanl hriciyesinin yeni ilkeleri olan m tekabiliyet, gler dengesini ve tarafszlk esaslarn n plna karm t.38 Listonun 25 Austos 1794 tarihinde Lord Grenvilleye yazd raporunda yeniliki hariciyecilerin grevle rine sultann em riyle son verildiini bildirmektedir. Ye nilemeye kar olan erkan ile kamuoyunun tepkisini ha fifletmek iin yeniliklerin asl sorumlular olarak itham edilen ynetimin ik i nde gelen ism i Reislkttab ve Ba Tercmann iten ayrlm alarnn uygun olacann dnldn de bildirm ekteydi. Liston, bu iki yete nekli ve tecrbeli devlet adamnn gnll olarak devlet ilerinden istifa ettiklerini, ancak sultan tarafndan iltifat ve ihsana mazhar klnm alarn bunlarn muhtemelen ileride eski hretlerine binaen eski grevlerine iade edi lebileceklerini, tahmin etm ekteydi. Liston, saraydaki yksek seviyede dmanlarnn, M elmed Raid Efendi ile M urusi ailesini devirerek m evkilerine el koymak iin hile ve entrikalara bavurduklarn, fakat bunlarn SultaO SM A N LI

nin gznden dp srgn edildiklerini, hatta bazlar nn balarn kaybetme tehlikesiyle kar karya k ald k larn da ifadelerine eklem iti. Ayrca, bu iki m evkiye ge tirilecek yetenekli insanlar bulmann da ok zor olduu nu belirtm ekteydi. Buna ramen, bu iki emektar devlet adamnn yerine Mehmed Diirri Efendinin Reislkttab ve Kalamakinin (Calamachi) Ba Tercman olarak atan dn belirtm iti. K alam akinin Rus savandan nce de (1785-1788) bu mevkide grev yap tn ; M elmed Drri Efendinin ise Zitovi ve Ya mzakerelerinde nc ortaeli olduunu belirtm ekteydi. Ne Melmed Drri ne de K alam akinin kabiliyetlerinden em indi, fakat her ik i sinin de ok drst ve dindar olduklarn rapor etm ek teydi.39 Mehmed Raid Efendinin azlinden sonra yerine ge en Reislkttablar onun ortaya koyduu politikalar er evesinde faaliyetlerde bulunm ulard. 1792-1798 y lla r arasnda Nizam - Cedid slahatlarnn en hzl olduu dnemde Mehmed Raid Efendi dahil toplam 6 kez Reislktab deitirilm itir. Bu yzden bu Reislktablarn hi birinin ksa sreler ierisinde kkl d eiiklikler yapma frsatn yakalam alar m m kn deildi. 10 Ocak 1795 tarihli raporunda Liston, Mehmed Drri Efen d inin 5 Ocak gn nzulden ani olarak ldn; Dr ri Efendiden boalan mevkiye gelm ek iin bir ok ada yn ortaya ktn ve bunlarn greve atanmak iin e itli entrikalara bavurmu olduklarn beyan etm ektey d i.40 Reislkttab adaylar hakknda verdii b ilgiler de orijinaldir. Adaylar arasnda en nl ve faal olanlar; sabk Berlin ve Viyana bykelileri idi. Listona gre bunlarn her ikisi de, saraydaki kadnlara yakn dalkavuk kiiler di. Sultan, her ikisine de bu grevi vermeme taraftaryd ve evresinin basksna ramen kararn uygulad ve Re islkttab olarak Firdevsi Mehmed Emin Efendi'y atad. Ayn rapordaki bilgilere gre, bu zat, evvelki ve im diki sadrazamn tezkerecisi olarak alm olduundan Padi ahn iradesine gre greve de uygun gzkmektedir. Oysa Bykelinin kanaati Emin Efendinin fazla itibara sahip olmayan ve d ilerinde hi bir tecrbesi bulunm a yan bir kii olduu eklindedir. Ona gre Reislkttab Emin Efendi de Drri Efendi gib i selefi olan M elmed Raid Efendinin etkisi altndayd ve bu nedenle OsmanStYASE T

l d politikasnda herhangi bir genel deiikliin olma yaca muhtemel gzkyordu.41 9 Mays 1795 tarihli raporunda Liston, birka ay ncesine kadar Batercman olan Kalamakinin 6 Mays tarihinde emekli olan Mhail ^zzonun yerine Bodan Voyvodas olarak atandn kaydetmektedir. Trkiyeye geldii sralarda fevkalade yetenekli ve b ilgili bir kii olarak tarif ettii Ba Tercman Murusi, rapordan anla ldna gre, tekrar eski grevine atanmt. Ayn rapo ra gre, Bablide baz nemli atamalarn yaknda yap laca tahmin edildii ve diplomatik bilgisi ve politik i lerden anlamayan ve ayn zamanda ok kaprisli ve inat mizaca sahip olan Reislkttabn grevden alnma ihti malinin bulunduu kaydedilmektedir.42 Listonun ng rye dayanan bu raporu, 16 Haziran tarihli raporunu te yit etmesi, onun iyi haber alan bir diplomat olduunu gstermektedir. Buna gre, Ocak aynn bandan itiba ren Reislkttab olan Firdevsi Mehmed Emin Efendinin grevinden alnp yerine Viyanaya eli olarak gitmi olan Ebubekir Ratib Efendinin atand da bildirilm ekte dir. Liston, Mehmed Emin Efendinin grevden alnma sndan duyduu memnuniyeti aka ifade ederek, hale finden ngiltere hesabna menfaat ummaktayd. Ancak bu deiikliin kendi menfaatleri asndan hi bir ey getirmediini, yeni Reislkttabn Fransz Cumhuriye tinin hareretli bir taraftar olmasnn onun byk bir ku suru olduunu bildirmektedir.43 1795 yaz ortalarnda Bablinin Fransz Cumhuriyetini tanmasyla birlikte Ebubekir Ratib Efendi stanbuldaki Fransz elisi ile te masa geerek karlkl savunma andlamas iin giriim lerde bulunmu, sonuta Reislkttabn fikirleri do rultusunda hazrlanan andlamann Fransz hkmeti ta rafndan reddedilmesi zerine, Babli d politikasnda deiiklik yapma gereini hissetmitir. Zira Ebubekir Ratib Efendinin faaliyetleri ngiltere ve Rusyay tedir gin etmiti. Bunun zerine 17 Austos 1796 tarihinde Reislkttab olarak Mustafa Rasih Efendi ve Baterc man olarak da Konstantin Ipsilanti atand. ngiliz masla hatgzar Spencer Smith, Mustafa Rasih Paann Rusyaya 1793-1794 tarihlerinde yapm olduu eliliinden do lay stanbuldaki diplomatlar tarafmdan ok iyi tannd n belirtmektedir. Smith, Mustafa Rasih Efendiyi fa natik ve kindar yapsyla birlikte kiiliksiz ve yeteneksiz
OSM A N LI

olarak tarif etmektedir. Batercmandan ise selefine gre daha tehlikesiz Fransz yanls politikalar yrteceini umduunu belirtmektedir.44

D) 1792 SONRASI STANBUL'DAK DPLOMATK HAYAT


Dallaway Trkiyedeki diplomatlarn ve Avrupal topluluklarnn (ticaret kolonilerinin) bulunduklar yer ler ve faaliyetleri hakknda da bilgiler vermektedir. s tanbulun coraf durumunu ve dier zelliklerini ksaca anlatarak Galata, Beyolu (Pera), Tophane, ve skdar dahil nfusunun 400,000in altnda olmadn kaydet mektedir. Ona gre stanbulda 200,000 Trk, 100,000 Rum ve toplam 100,000 kadar da Yahudi, Ermeni ve Frank bulunuyordu. Osmanl Devletinin ba belas olan veba salgnn sk sk ortaya kmas sebebiyle bata stan bul olmak zere dier blgelerde de zellikle Trk nfu sunun azalmasna sebep tekil ettiini de bildirmekte dir.45 Dallaway stanbulun en nemli ticaret merkezinin Galata olduunu belirterek btn m illetlerin tccarlar nn ounun burada bulunduklarn kaydetmektedir. Dar cadde zerinde bulunan dkkan ve maazalarda Av rupann ticaret m allarnn bulunduunu caddenin drt m il uzunluunda olduunu ifade etmektedir. Bailo olarak adlandrlan Venedik elisinin bu blgede dier elilere gre stnl fazlayd. Hatta ona Galataya g i rii srasnda trenle anahtarlar sunulurdu.46 Uzun zamandan beri stanbuldaki Avrupal diplo matlarn kn ikamet ettikleri yerin Beyolu (Pera) sem ti olduunu ve burann yksek bir tepede iki m ili akn uzunlukdaki cadde zerinde olduunu kaydetmektedir. Dallaway, Beyolu sokaklarnn birbirine aktn, iyi kaldrmlarnn bulunmadn ve dzensiz yaplamann varolduunu yazmaktadr. Bablinin elilere ynelik tavrna ise; Bablinin bykeli ve ortaeli rtbesi ara snda hi bir ayrm yapmadn bildirmektedir. Fransa her ne kadar eski dostluundan dolay nceliini ileri s ryorsa da mevcut temsilcisi ortaeli seviyesindeydi. n giltere bykeli seviyesinde temsil edilirken, gemi hkmetleri zamannda Hollanda da bykelilikle temsil edilmekteydi. Venedik, balyos ile temsil edilip en kazanl temsilci durumundayd. Zira Osmanl Devleti ile Venedik Cumhuriyeti arasndaki andlamalara gre
I SYASET

elilerin kabulnde en debdebelisi, Venedik balyosunun kabul idi. Viyana Saraynn temsilcisi internuncio olup kendilerini en stn temsilci olarak addederlerdi. Dier temsilciler ise srasyla Rusya, sve, spanya, Prusya ve Napolidendir. Dallaway, Rus temsilcisinin olaanst debdebe gstermesini hkmeti tarafndan desteklenme sine balamaktadr.47 Avrupailar be on sene ncesine kadar hakarete urama riski olmakszn stanbulda y ryemezlerdi ve Beyolundaki tccarlar da genellikle bir Yenieri tarafndan korunurdu. Fakat son zamanlarda byle tahrik edici olaylardan korkulmamaktadr. 1774 Kaynarca Antlamasndan sonra durumda Hrstiyanlar lehine baz deiiklikler olmutur. Zira Dallaway bu de iiklikte Rus elisi Prens Repniriin byk bir silahl as ker alayla stanbul sokaklarnda gvde gsterisi yapma snn ok etkili olduunu belirtmektedir.48 Osmanl Devletinde yaygn bir ekilde ortaya kan veba salgn ve dier hastalklara kar korunmak amacyla, AvrupalI lar Beyoluda Frank Hastanesi amlard.49 Dallaway elilerin sultan tarafndan Arz odasnda (in the audience chamber) kabul edildiklerini belirtmek tedir.50 ngilterede olduu gibi stanbulda da yabanc diplomatlar iin Padiahn haftalk kabul gn (levee) yapmadn gzlemlemitir. Diplomatlarn gelilerinde her biri Sultan ve Sadrazam tarafndan ayr ayr kabul edilirlerken dnlerinde sadece, sadrazam tarafndan ka bul edilirlerdi.51 Dallaway, Osmanllarn yabanc elileri Arz odasnda kabulleri srasnda eski zamanlara gre III. Selim le birlikte ok iyi bir ekilde muameleye tutulduk larna ahit olduunu memnuniyetle anlatmaktadr. Zira eski kurallara gre sultann yabanc elileri hakir grp kaba bir ekilde muamele etmeleri gelenekten saylrken, III Selim kendi asaletine yakr bir ekilde ve dier Av rupa gleri ile olan balants sebebiyle onlara alak g nll ve kibar davranmaktayd. Dallaway gemite baz elilerin sultann Arzodasnda kabul edilmelerinden r nekler vermektedir. Bunlardan Bablinin Fransz elile rine daha ok nem verdikleri anlalmaktadr. 18. yz yln banda Fransz elisi Le Compte Feriol, sultann hu zuruna karken srar zerine kendisine klcn kuan mas hakk verilmiti. Dallaway, ngiliz elisi Lord Wincbelseama kapc ba tarafndan zorla ban deme tah

aalayc ve sama tavrlarn S ir James Porter' a da uygu landn zikretmektedir.52 Dallaway eskiden Venedik balyosunun Sultan tara fndan kabul edilirken sakall olmasnn zorunlu olduu nu ve balyosun Raguza Cumhuriyeti adna vekil olarak ylda bir vergiyi getirdiini ve hala Raguzann Babliye vergi dediini kaydetmektedir. III. Ahmed zama nnda Mora ve [KbrsJn geri alnmasndan sonra ki ilk balyos Sultann Arz odasna kendi geleneklerine uygun olarak gelerek eski gelenee uymadndan dolay zr diledii ve unlar ekledii Sultan, Venediklileri yle yakndan tra etti ki onlar artk sakal brakamadlar ifa de edilmektedir.53 Listonui verdii bilgilere gre bir elinin kabul ve terifat kurallar hakknda da bilgiler verelim: Liston, bata sultan olmak zere dier devlet grevlilerine suna ca hediyelerin stanbula gelmesi zerine, kraln gn dermi olduu mektubu sultana takdim etmek iin 14 Ekim 1794 Sal gn resm bir tren ve terifatla, III. Se lim in huzuruna kt ve III. Georgeun gven mektubu nu bizzat sundu.54 Ayn gnn akam bykelinin onuruna divann topland salonda mkemmel bir ak am yemei verildi. Bu terifat ve yemek srasnda, Osmanl Devlet erknyla ilk defa dorudan grt iin Lord Grenvilleye kabul merasimini ve devlet erkn hakknda edindii bilgileri rapor etti. Resm kabul s rasndaki mevzuatn dier Avrupa devletlerinde olduu gibi yapldn da vurgulamaktayd. Fakat ngiliz Kra lna cevaben sultan tarafndan yaplmas gereken konu may, sultann adna Sadrazam Melek Mehmed Paann yaptn raporunda zellikle belirtmekte ve konuma nn ieriini ksaca zetlemekteydi.55 Raporda sultann ki lkenin dostluunu pekitirmek, iki hanedan ara sndaki iyi ilikileri devam ettirmek, ticar imtiyazlar gzetmek ve Osmanl topraklarnda ngiliz vatandalar nn haklarn korumak gibi konulardaki gvenceyi ye nilemesinin favkalade memnuniyet verici olduu ifade edilmekteydi.56 Liston ayn raporunda Sadrazam Melek Mehmed Paa ile son resm grmesini yaptna dikkat ekmekte, Ya bir hayli ilerlemi olan sadrazam kendi istei ile memleketi olan Sakz Adasnda istirahat etmek zere emekliye ayrldn ve yerine zzet Mehmed Paann

talarna temas ettirilinceye kadar edirildiini ve ayn


O SM A N LI

SYASET

sadrazam olarak atandn belirtm ekteydi.57 Yeni sadra zam ileri seviyede b ilgi sahibi bir insan, modern davra nl ve iinde yetenekli olarak tanm lam aktayd. zzet Mehmed Paann etkin bir Babakan m yoksa selefi g i bi tarafszlk politikas takip eden nemsiz bir ahsiyet m i olacann ileriki tarihlerde grleceini de ilve et m ekteydi.58 Liston 24 Kasm 1794 tarihli raporunda son iki gn iinde Sultan ve Sadrazamdan gven m ektubunu ald n ve bunlarn kral hazretlerine gnderilmesi iin sadra zamn istirhamda bulunduunu belirtir.59 Ayrca bu g ven mektubunun ksa bir deerlendirmesini yapm ay da ihmal etmemiti. M ektuplar bilinen hususlar olan iyi ve dostane ilikilerden tekrar bahsetmekle birlikte, Lond rada alan ilk bykeliliin Trk d siyasetinde yap l mak istenilen reformlar iin ilk basamak olduunu vur gulam aktayd. Liston, B ablinin Yusuf Agah Efen d inin tem silciliine ok byk nem vermekle birlikte, bu eliliin tesisinin ik i lke arasndaki ilikilerde ngi liz B ykeliliinin icraat ve fonksiyonlarna byk darbe vuracann da farkndayd. Zira, B ablinin bu devirde uygulam aya koyduu d p olitika usul tek yan l im tiyaz yerine, devletleraras diplomasi ve hukuk ku rallarnn en nemli unsuru olan m tekabiliyet esasna dayanmaktayd. Bu deiim i gerek anlam yla kavrayan tek batl diplom atn Liston olduunu raporlarndan an lamaktayz. Raporlara gre T rk-ngiliz ilikilerinde ye ni bir dnem balam aktayd ve ilikilerin gzden geiril mesi gereini Babli kesin bir dille ifade etm ekteydi. Dolaysyla, sultann gven m ektubunun iaret etmi ol duu konularn ngilizler tarafndan net olarak anlald grlmektedir. N itekim , Osmanl D evletinin tavr ngiltereyi rahatsz etmi ve Listondan sonra stan b uldaki bykeliliini belli bir sre maslahatgzar lk seviyesine indirm iti.60 Zaten, Fransa ile dier Avru pa lkeleri arasndaki mcadele sebebiyle Bat ve Orta Avrupann siyas hadiselerin odak noktas haline gelm e si de Trk-ngiliz ilikilerin in istenilen seviyeye ulama sna engel olmutu. te yandan Osmanl D evletinin Londrada bykelilik amas da, stanbuldaki ngiliz bykeliliinin faaliyetlerini eskiye gre snrlandr m t. Zira daha nce stanbulda bulunan ngiliz tem sil cileri, ngilterenin karlarn korumak yannda, Babli
O SM A N LI

tarafndan kendilerine havale edilen ileri de yerine g e tirm ekteydiler. Bu iler arasnda zellikle Osmanl Dev letinin ihtiyac olan yabanc asker uzmanlarn tem ini, asker malzemelerin geliine ve sava gem ilerinin satn alnm asna ynelik faaliyetler bulunuyordu. Ayrca n giltere ile yaplan resm yazmalar ve Londra hkme tinden istenilen siyas, asker ve diplom atik ib irlii ko nularnda da ngiliz bykeliliinden faydalandrd. Ayn zamanda Fransz ih tilli sonrasnda ortaya kan ge ni apl sava yznden Avrupann btn devletleri megul olduklarndan, 1792den 1798 ylna kadar Osm anl Devleti d siyasetindeki en rahat dnemlerinden birini geirm ekteydi.61 Avrupa devletlerinin birbirlerine dmesinden do lay bu dnemde Osmanl erkn tarafndan yaplm as dnlen yenilikler iin bulunmaz bir frsat olarak ka bul edildi. Avrupay tesiri altna alan bu savalarn k mas ile birlikte Babli de ayn y l iinde kkl slahat hareketlerine giriti. N izam - Cedid hareketi denilen s lahatlarn baarya ulamas iin devlet erkn Avrupada ki son gelim eler karsnda dikkatli bir ekilde tarafsz lk siyaseti izleyerek, bu tutum unu btn B atl diplo m atik tem silciliklere birka kez bildirdi. Babli savaan her iki grup devletler arasndan asker ve sivil uzmanlar getirterek kkl yeniliklere girim eyi tercih etti. Zira Nizam - Cedidi gerekletirmek iin Avrupann tekni ine, b ilgi ve tecrbesine ihtiyac vard. Bunu gerekle tirm enin yolu Osmanl D evletini ne pahasna olursa ol sun herhangi bir savan iine sokmamaktan gem ektey di. N itekim bu politika sayesinde asker m himm at iin gerekli hammaddelerin tem ini daha da kolaylam t.62 1774 Kk Kaynarca A ntlam asndan sonra Ruslarn yava yava Karadenize ve oradan da Akdenize doru yaylm ac siyaset gtm eleri ngiliz devlet erkan ile s tanbuldaki bykelisi olan A inslienin d ikkatini ek m iti. Rusyann yaplan andlamalarla Osmanl memle ketlerindeki im tiyazlarn daha da pekitirmesi ngilte reyi rahatsz etmekteydi. Bu rahatszlk sebebiyle Lond ra hkm eti siyasetinde nemli bir deiiklik yapmaya ynelerek kendi siyas ve ticar menfaatleri iin Rusyay veya Osmanl D evletini tercih etmek zorunda kalacakt. Ayn zamanda ngiltere, Rusyadan byk lde ham madde ve gem i yapm iin kereste tedarik ettiinden

SYASET

Rusyay gcendirmeden, ok ince diplomasi kurallarn uygulamak zorundayd.63 Neticede ngiltere 1791 tari hinden sonra Osmanl Devletinin toprak btnl yanls politikasnn temellerini atacak yaklak yz yl boyunca da bunu etkin bir ekilde srdrecekti.64 Dallaway, III Selim in Avrupann hem sava hem de siyasetinde geerli olan stn kurallar tebasna ka zandrmak iin her trl yolu denemekte olduunu be lirtmektedir. nsan fikirlerinin kkl bir ihtill olmadan deitirilmeyeceklerini, bunun ise dirayetli bir hkm dar tarafmdan gerekleebileceini bundan dolay III. Se lim in enerjik faaliyet ve ahsi gayretine ramen mukte dir olacandan phe ettiini vurgulamaktadr.65 III. Selimin dier Avrupa m illetlerine olan ilgisinin Ebube kir Ratib Efendi ile sk sk yapt sohbetlerinden kay naklandn bildirmektedir. Ratib Efendinin en son sa vatan sonra (1787-92 Osmanl ile Rus-Avusturya) Viyanaya belli bir sre eli olarak gnderildiini ve haliha zrda vakyinvis olduunu belirtmektedir.66 Ayn za manda Dallaway, Sultann Franszcann Topkap Sara yndaki gen adamlara retilmesini em rettii iddialar n duyduunu sylemektedir. Dallaway daha da ileri g i derek onun Fransz arabna olan dknlnn iyi bi lenler arasnda gizli olm adn ve Avrupal usule gre yaplan sivil ve asker yeniliklerden tercihen Fransann model alndn kskanlkla zikretmektedir.67 Bu dnemde B ablinin hariciye politikasnda kul lanlan en nemli unsurlardan biride Divan -1 Hmayun Batercmanl idi. Osmanl Devleti 17. Yzyln ikin ci yarsna kadar Batercmanlar genellikle Mslman l kabul etmi Macar, Leh, Alman, talyan, Rumlar ara sndan atard. 1669 ylnda Panayoti Nicoussios adl Paduada tp tahsili yapm olan Sakzl bir Rumun Ba ter cman olarak atanmasndan itibaren 1821 ylna kadar bu grev Fenerli Rum ailelerinin ellerinde kald. Ham
mer m verdii bilgilere gre Panayoti Nicoussios'm Kandi-

manlarda kabinede en etkili Fenerli Rum ailesinin Murusiler olduunu belirtmektedir. Murusileri takiben bu grevlerde bulunan etkili aileler arasnda Kalimaki, psilandi ve Mavro Kardatolar zikretmektedir.71 Listonun 3 Temmuz 1794te Lord Grenvilleye gnderdii rapora gre, Divan- Hmayun Ba Tercma n George Murusi adeta lkenin tesirli devlet adamlar arasndan saylabilmekteydi. Murusiden tm dnyadaki gelimeler hakknda iyi bilgiye sahip, ince davranl, ha tr saylr meziyetleri, fevkalade saduyulu ve hrsn muhafaza eden bir adam olarak bahsetmekteydi. Murusi sabk Batercmann olu olup (Bu grevden sonra Bo dan Voyvodalna ykselm iti), kardei de Eflak Voyvodasyd. Bu ailenin neden bu kadar nemli mevkiilerde bulunduklar hakknda ksa da olsa bizi bilgilendirmek tedir. Baba Murusi ok yetenekli bir adamd ve oullar na mkemmel bir eitim imkan salamt. Ayrca, Ge orge Murusinin yabanc dilleri iyi bildiini ve Avrupa politikas hakknda umull bilgisi olduunu belirtmek-, teydi. Btn bunlar, Osmanl erkan arasnda nfuz ve itibar ok iyi olmasnn sebebi olarak gstermekteydi.72 Avrupal temsilcilikler btn ilerini elilik ba ter cmanlar vastasyla Babliye tezkere ve gizli mesajla Perembe yani Divan gn bildirirlerdi. ayet her hangi mhim bir mesele ortaya kt zaman, eli ile Reisl kttab arasnda Boaziindeki Bebek Saray denilen kkte zel bir toplant ayarlanrd. Dallaway diplomat larn byk imtiyazlara sahip olduunu belirtmektedir. Ancak Rus ve Avusturya elilerine yaplan kt muame lenin sebebini Dallaway, Osmanl Devletinin doal d man olmalarna balamaktadr. Fakat imdiki halde Trk siyasetinin lassaslatrlmasndan dolay muhteme len byle tedbirlere bavurmayacan da kaydetmekte dir.73 Bazen ok nemli bir siyas mesele zerine eli biz zat Sadrazamla grmesi gerektiinde eliliin Batercman vastasyla Babliye durum bildirilirdi. Eliye uygun bir yerde randevu verilerek grme salanrd.74 Dallaway stanbuldaki diplomatik ilerin aknda en nemli unsurlarn elilik tercmanlar olduunu be lirtmektedir. Osmanl Devleti ile yaplan siyas ve ticar mnasebetin kurulmasnda tercmanlar veya dragomanlarn zaruri olarak gerekli olduklarn, hatta bunlarn sa ylarnn baz eliliklerde 30 kiiyi amakta olduunu

ya seferine kadar hem Avusturya hem de Babli adna tercmanlk yapmtr.68 18. yzyln balarndan itiba ren grevlerinde ok baarl olan Batercmanlar Eflak ve Bodana Voyvoda olarak atanmaya baladlar.69 Bu mevkileri ele geirmek iin Fenerli Rumlar arasnda ba zen iddetli rekabet olurdu. Babli bunlar arasndan devlete sadk olanlar tercih ederdi.70 Dallaway son zaO SM A N U

SYASET

bildirmektedir. Bu tercmanlar hayat boyu beratl veya im tiyazl olup ayrca ik i tane hizm etli veya yardm c hi maye etme hakkn da B abliden elde etm ilerdi. Terc manlar diplom atik tem silcinin aday gstermesine tabi idiler. Bunlarn byk bir ounluu eskiden ticaret ak nn salanmas iin memleketin birok yerinde bulu nurdu. Fakat son dnemlerde hem tercmanlk brosu hem de tercmann yetenekleri dejenere olmaya balaya rak beratlar zengin Rumlarca alnm aya baland. Ayrca Dalaway tercm anlk sistemin bozulmasnda Trk h km etinin hatalar kadar Rum tercmanlarn bata Rus ya olmak zere baka amalarda kullanlm ak istenmesi etkenini de nemli grmektedir. Ayrca, Beyolunda oturan tercmanlarn Venedikli ailelerden geldiin i ve bunlarn eliliklerin almasndan itibaren grev alm olduklarn belirtm ektedir. Avusturya ve Fransa kendi lkelerindeki genlere Trke ve dier dou dillerin i retmek amac ile okullar amlard. Bundaki ama ise tercman ihtiyacndaki boluklar giderm ekti.75 Terc manlarn ounun yedi veya sekiz d ili mkemmel olarak bilm eleri onu byk bir hayret ierisine drmt. Hatta Beyolunda konuulan dillerin Babil kulesisinin saylar kadar ok olduunu kaydetm ektedir.76 Diplomatik tem silciler genellikle byk harcama lar ve debdebeli m aiyetleri ile yaarlard. Sefarethaneleri, zellikle de Venedik, Fransa ve svein harikulade ve g zel bir yerde m ukimdir. Kn ve karnaval srasnda dip lomatlar topluluu, neeli ve enlik iinde grlm ekte dir. Fakat bu durumu tahlil eden D allaway baz eksiklik lerin olduunu da malade ederek not dmtr. Zira gruplarn byk olmasna ramen genelde szl gr meler grg kurallar iinde olamamakta ve merasimin ilkeleri bazen unutulm aktadr. Beyolunun dier sakin lerinin arasnda hemen hemen eit oranda kark olarak Avrupal ve Doulular vard. Erkekler takriben her za man ve her yerde olduu gib i kendi m illetlerine zg k yafetlerini giyerlerdi. Kadnlar ise Fransz modas ile Rum karm giyinirlerdi ki, D allawaya gre bu ekil hibir surette kt gzkmyordu.77 Dallaway, stanbul B oaznn Karadenize yakn kesim indeki Bykderenin yaz mevsiminde Avrupal diplomatlarn sayfiye yeri olarak seildiini belirtm ekte dir. Diplomatlarn iskan ettikleri evlerin Bykderenin
O SM A N LI

dousuna dtn, bunlar kendi zevklerine ve Avru pa tarzna gre dzenlemilerdir. Yaz mevsiminde buras farkl toplumlardan meydana gelen byk bir tatil yeri oluyordu.78 slam lkelerinden gelen geici eliler sk darda ikamete tabii tutulurlard. Daha sonra Padiah ve Sadrazam ziyareti iin stanbul taraflarna geirilirdi.79 Dallaway ran elisinin skdarda ikam et ettiin i be lirtm ekteydi. H ristiyan glerin tem silcilerinin stan bulda iskanlarna izin verilirken ran elisinin stan bulda oturmasna izin verilm ediini zellikle vurgula m aktayd.80 Avrupa devletlerinin stanbuldaki sefarethaneleri nin ba eli veya maslahatgzard. M em leketin muhte lif yerlerindeki konsolosluklarn ba konsoloslard. Kon soloslarn bir alt birim i olan fahri konsoloslar da vard. Eliliklerde ve konsolosluklarda en nemli kii srasyla elilik sekreteri (chief or private secretary of ambassador), din grevlisi (chaplain), doktor, hazinedar (treasurer) ve katib (chancellor) gelm ekteydi.81 Sefarethaneler ve kon solosluklarda ayn zamanda Osmanl tebaas olan grev liler; tercmanlar (interpreters or dragomans), yenieri ler, bazen bir Trk efendisi ve avudan olumaktayd.82 Avrupal devletlerin stanbuldaki eliliklerinden istedii Osmanl D evletindeki karlarnn korunmas ve yeni menfaatler elde etme abasyd. Bu karlarn ba nda ticaret gelm ekteydi. O dnemlerde ticar ve siyas ilemlerin yrtlm esi ok iyi organize olmu diploma tik tem silcilikler vastasyla yaplm aktayd. Bunun far knda olan Avrupal devletler, stanbuldaki elilikleri dnda zmir, Halep, skenderiye, Selanik gibi byk e hirlerde ba konsolosluklar ve dier ikinci derecedeki t i car merkezlerde de kendi tccarlarndan veya gayrim s lim tebaadan fahri konsolosluklar (vice consulates) teek kl ettirm ilerdi. Kk Kaynarca A ntlam asndan son ra Avrupann gl devletleri bata ngiltere, Fransa ve Rusya olmak zere Ege Denizindeki adalarda konsolos luklar amaya baladlar. Bu konsolosluklar genelde z m irdeki ba konsoloslua bal idiler. Buradaki konso loslarn byk bir ounluu Osmanl tebaas olan gay rim slim lerden meydana gelm ekteydi. Elbette bunlarn banda yerli Rumlar, Venedik ile Ceneviz asll aileler den gelen Latin tabir olunan gruplar ve Yahudilerden olumaktayd. Bunlarn tercmanlar Rum lard.83 DallaI SYASET

way Ege blgesini ve Ege Adalarn gezdii zaman kon solosluklar ve bunlarn ileyii hakknda da bilgiler ver mitir. Sakz Adasndaki ngiliz konsolosunun Sakz k kenli olduunu ve Levant Blgesinde ngiliz ticaretinin balamasyla birlikte ngiliz tccarlarnn buraya yerle tiklerini belirttmektedir. Sakz Adasndaki ticaretin dnyaya almasnda zmir Liman nn byk neme ha iz olduunu da kaydetmektedir.84 anakkaledeki ngiliz konsolosun Israel Taragano adnda bir Yahudi olduunu ve onun ailesinin yz yldan fazla be nesillik bir sreden beri bu grevde olduunu kaydetmesi, fahri konsolos luklarn veraset yoluyla baz ailelerin uhdesinde kald n gstermektedir.85 zetle, Osmanl Devleti gerilemeye balad d nemden itibaren Avrupa lkeleriyle olan siyas ve ticar ilikilerini gelitirmek iin byk bir itina gstermitir. Zaten 18. yzyl boyunca Osmanl devlet adamlar bi linli bir hareketle batya almak iin diplomatik kanal lar kullanmaya balamlard. Trkiyenin 1790l ylla ra kadar hi bir Avrupa lkesinin merkezinde daimi dip lomatik temsilcisi bulunmad halde Avrupa devletleri nin byk bir ksmnn stanbulun fethinden sonra da imi statde Osmanl Devletinin bakentinde diplomatik temsilcilikleri bulunmaktayd. Ayrca bu devletler Tr kiyenin muhtelif blgelerinde ticar amalarla konsolos luklar da amlard. Venedik, Fransa, ngiltere, Hollan da, daha sonraki dnemlerde Rusya ve Avusturyada Tr-

kiyeden daha fazla ticar ve siyas imtiyaz elde edebil mek iin stanbuldaki diplomatik temsilcilerine byk yetkiler vermilerdi. Kk Kaynarca Antlamasndan sonra, Rusyann Osmanl Devleti zerindeki basks so nucu ngiltere ve Fransa, Trkiyede daha aktif politika lar retmek ve izlemek durumunda kalmlard. 1791 y lndan itibaren ngilterenin Trkiyenin toprak btn lnn korunmasna ynelik politikalar izlemeye bala masyla Trk-ngiliz siyasi ilikilerinde byk gelime ler grlmeye baland. ki lke ilikilerinin gelimesine paralel olarak ilk daimi Trk bykelilii 1793 ylnda Londrada ald. Bu teebbs ile birlikte Trkiye Avrupal devletler arasnda geerli olan diplomatik kaide ve ilkeleri tatbik etmeye balamt. Trkiyenin siyas ve ticar nemine binaen bir ok Avrupal aratrmaclar g i bi, ngiliz aratrmaclarn da 18. yzyl iersinde Trki ye hakknda yazm olduklar eserlerin saysnda byk art olmutur. ngiliz elilik raporlar yannda Dallawayn 1794-95 yllarn kapsayan ve stanbul, Bat Ana dolu, Ege Adalar ve anakkale hakkndaki gzlemleri nin yer ald eseri de bu dnemin olaylarna k tutma s bakmndan ayrca neme sahiptir. ngiliz elilik ra porlarna ve ngiliz elilik papaz Dallawayn eserine g re: stanbul Avrupann en nde gelen diplomatik mer kezlerinden birisi olup; Trkiye de Avrupa lkeleri iin byk bir ticar pazar ve gler dengesinde stratejik ko numa sahip nemli bir lkedir.

Bu blgede ticar stnl salamak isteyen Avrupal glerin mcade lesi hakknda en gei bilgi iin bkz: M. Epstein, The Early History o f the Levant Company, (London 1908) ve A.C. Wood, A H istory o f the Levant Company, (London 1964). Kbrs adasnn 1571de fethediimesinden son ra Dou Akdenizin en gl devleti O smanlllard. Akdeniz'deki dier gl denizci devlet de Venediklilerdi. 17. yzylda Osmanllarla Vene dikliler arasndaki iddetli mcadele iin bkz: R. Murphey, The Otto man Resurgence in the Seventeeth-Century Mediterranean: The Gamble and its Results, M editerranean H istorical R cvicv 8/2 (1993), s. 186-200. 4

19. yzylda refah seviyesi yksek olan batllarn T rkiyedeki faaliyetle ri hakknda bkz: M. pirli, Osmanl Devletinde Eman Sistemi, a da Trk Diplomasisi: 200 Ytllk Sre , Ankara, 15-17 Ekim 1997, Sem pozyuma Sunulan Tebliler, (Ankara, 1999), s. 3-11. James Dallaway tarafndan hazrlanp 1797 ylnda Londrada baslan ese ri Constantinople, Ancient a n d Modern, w ith Excursions to the Shores a n d Islands o f the Archipelago and to the Troad-dt. Dallaway Osmanllarn dinleri ve ya salar hakknda en salkl bilgileri ihtiva eden eserin dOhsson tarafndan meydana getirildiini kaydetmektedir. Dier bir almann -DOhssonunki kadar salkl olmasa bile- Gouffer tarafndan yapldn bil dirmektedir. Daliaway, Osmanllar hakknda bilgi veren dier Avrupal ve zellikle de ngilizlerden bahsetmektedir. Bu tr almalar ve yazarla r iin bkz: Dallaway, Constantinople , s. 8-12. Osmanl dneminde yaban clarn Trkler hakknda yazdklar almalardan bir ka rnek iin bkz: O. Kprl, Osmanl Tarihi'nin Yabanc Kaynaklarndan: ngilizce Kay naklar, Belleten 50/196 (1986), s. 261-77.

18. Yzyl ortalarndan sonraki Levant blgesindeki ticar ve siyas faali yetler iin bkz: Ina S. Russell, The Later H istory o f the Levant Company, /7.53-S35, (Baslmam doktora tezi Manchester niversitesi, 1935). Osmani devletinin Kk Kaynarca andlamas ile byk kayplara u radn ve ayn zamanda Rusyann Osmaniiar tahhakm altna alma ya kalkmas zerine ngiltere d politikasnda Trkiye lehine ba2i dei iklikler yapmak durumunda kalmtr. ngilizlerin Osmanllar zerinde ki yeni politikalar iin bkz: A.. Ba, B ritain a n d Struggle fo r the ntegrity o f the Ottoman Empire, Sir Robert Ainslies Embassy to stanbul 17761794, (stanbul, 1984).
OSAAANLI

Listonun stanbuldaki elilii ve Osmanllar hakkndaki grleri hak knda geni bilgi iin bkz: M. A. Yalnkaya, Sir Robert Listonun stan bul Bykelilii (1794-1795) ve Osmanl Devleti Hakkndaki Grle ri, Osmanlt Aratrmalar XVIII, (1998), s. 187-216.

H] SYASET

Jam es Dallaway 20 ubat 1763 yln da B ristolda dodu. Babas James Dailawayn tek oluydu ve Gloucestersliren Stroutlu bankerdi. Anne si M artha, Worcesterl Riclard Hoptonun en kk kzyd. Temel ei tim ini Cirencester Dil okulunda tam am ladktan sonra 1782 yln da Oxford'da Trinity Koleji vakfnn burslu rencisi olarak 1782de Lisans E itim ini (B.A) ve 1784de Yksek Lisansm (M .A.) tam am lad. 17851794 arasnda Gloucesterda yaad ve Gloustershiren kolleksiyonlar iin B iglandn editr olarak atand. 1789 ylnda A n tik Eserler Cemiyetinin Society of Antiquaries yeliine seildi. Kral III. Georgen kar dei Norfolk Dk Charles adna ith af etti i Inquuires into the O rigin and Progress of the Science of H eraldry in England, w ith Explaatory Ob servations on Armorial Ensigns adl eserini 1792de yaynlad. D kn il gisini zerine topladndan dolay D allaway himayesine ald ve bundan sonra D a!lawayn daim i hamisi oldu. 1793 yln da Sir Robert Listonun stanbula Bykeli atanmas zerine D kn tavsiyesi zerine James D allaway ngiliz eliliinin hekim i ve papaz olarak atand. Dallaway, J a mes, N ational D ictionary ofB iogra p h y. D allawayn bu greve atanmas Lis tonun tayinini takiben K ralm huzuruna k t 25 Eyll 1793 tarihin den sonra olmaldr. Zira ilk Osmanl daim i ikam et eli Yusuf Agah Efen di Londraya 21 A ralk 1793te geldikten sonra 28 Ocak 1794 tarihinde Oxfordda Norfolk D knn Trk Bykelisinin onuruna akam yem e i verdi. Burada Yusuf Agah Efendi ile Jam es D allaway biraraya gelm i lerdi. Bylece D allaway T rkiyeye gelm eden nce T rkler hakknda do rudan ilk izlenim ler elde etme frsatn bulm utu. The Times, 30 Ocak 1794. 24
21

bulundurm aya baladlar bkz: Uzunarl, Merkez , s. 268-73; Spuler, Konstantinopel, s. 46. Kanuni devrinden 1302 (1886-87) ylna kadarki ya banc lke eli ve tem silcilerinin adlar ve sreleri iin bkz: S alnam e-i Nezaret-i H ariciye, (stanbul, 1302), s. 430-490. Hariciye Salnamesi elilerin grev aldklar tarihler ile tem silcilik seviyeleri dier ada kaynaklarla karlatrdm zda kk sapmalar grlm ektedir. akirolu, B alyos, s. 44 ve Uzunarl, M erkez , s. 269. Uzunarl Eli Hannn olduu binaya hem Balyos Han hem de Eli Han olarak adlandrm aktadr. U zunarl, Merkez, s. 269, 278. Fakat Se mavi Eyice yapt aratrmada burann kesin bir ifade ile Eli Han oldu unu belirtip Uzunarlnn yanldn ileri srmektedir. Daha fazla b il g i iin bkz: S. Eyice, "Eli H an, TDVA 11 (1995), s. 15-18. 20 Uzunarl, Merkez, s. 268-288 ve F.R. Unat, Osmanl S efirleri veS efaretn am eleri, Ankara, 1987), s. 14 vd. Uzunarl, Merkez, s. 306. Uzunarl, Merkez , s. 274. Osmanl daim i ikam et eliliklerinin kurulu aamas ve takip ettii ilk e ler hakknda tafsilatl bilg i iin bkz: M . A. Yalnkaya, M ahmud R aif Efendi as the Chief Secretary of Yusuf Agah Efendi, The First Permanent Ottoma-Turkish Embassy in London (1793-1797), OTAM 5 (1994), s. 385-434, zellikle bkz, s. 396-397. Bu konu hakknda ilk kaytlar A h med Cevdet Paa tarafndan verilm ektedir. Bkz. Ahmed Cevdet Paa, Ta rih -i C evdet, tertib-i cedid, VI. (stanbul, 1303), s. 73-74. E lilikler hakknda en son alm alar iin bkz: M .A. Yalnkaya, Osmanl Z ihniyetindeki D eiim in Gstergesi Olarak Sefaretnamelerin Kaynak D eeri, OTAM 7, (1996), s. 319-338 ve M. pirli, Eli, TDVA 11 (1995), s. 3-15. 25 Bu dnemde Osmanl Diplomasi anlayndaki d eiiklikler hakkndaki tahliller iin bkz: K. B eyd illi, Osmanl ve Avrupa Devletleri Arasnda t tifaklar ve Siys Ahlk (1790-1856), ada Trk D iplom asisi: 200 Y llk Sre , Ankara, 15-17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan Tebliler, (Anka ra, 1999), s. 35-43.

22 23

Harbornenun stanbula eli olarak atanmas hakknda geni bilgi iin bkz: Wood, L evant C ompany , s, 12-14.

8 9 10 11

Wood, Levant C ompany , s. 222. Wood, Levant Company, s. 222-23. Wood, Levant Company, s. 223-24. Listonun yolculuu ve stanbula g elii hakknda geni m alum at iin bkz: Listondan G renvilleye PRO FO 78/15 n o :l, 24 M ays 1793 ve Ainslie den G renville'ye PRO FO 78/15 no:22, 24 M ays 1793.

26

Mehmed Raid Efendinin T rk Diplomasisine yapt katklar hakknda geni bilg i iin bkz: M .A. Yalnkaya, Trk D iplomasisinin Modernle mesinde R eislkttab Mehmed Raid Efendinin Rol, VII. M illetler Aras T rkoloji Kongresi, stanbul 8-12 Kasm 1999, (Sunulacak olan Teb li)

12

II. Basil (976-1025) zamannda Venediklilere daha sonra da Kommenon hanedan zamannda dier talyan tccar devlederine ticar im tiyazlar ve rilm eye balanmas iin bkz: S.N. Fisher, T he M iddle East, A H istory, (New York, 1959), s. 154. Latin devleti ve sonrasnda elde edilen im tiyazlar iin bk & : M. akirolu, Balyos, TDVA 5, (1992), s. 43-47 ve J.M . Hussey, T he B yzantine World, (London, 1957), s. 72-75. 27

M. A. Yalnkaya, Osmanl D evletinin Yeniden Yaplanmas almala rnda lk kam et Elisinin R ol, Toplumsal Tarih 32 (1996), s. 45-53 ve E. Kuran, Avrupad a Osmanl kamet E lilerinin K uruluu lk E lilerin S iyasi F aaliyetleri, (Ankara, 1968) ve 1793-1811 Dneminde lk Osmanl M u kim Elilerinin D iplom atik F aaliyetleri, ada Trk D iplom asisi: 200 Y llk Sre, Ankara, 15-17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan Tebliler, (Ankara, 1999), s. 55-59; T. Naff, Reform and the Conduct of Ottoman D iplomaey in the R eign of Selim III 1789-1807, JA 0 S , 83 (1963), s. 295-315 ve Ottoman D iplom aey a n d the G reat European P m ers, 1789-1802 (Baslm am doktora tezi, California niversitesi, 1961); S. Shaw, Betveen O ld a n d N cw The Ottoman Empire under S ultan Selim III 1789-1807 (Massachussets, 1974) ve E.Z. Karal, Selim UYn H at-t H m ayunlar, N izam- Ced-it- 1789-1807, (Ankara, 1946).

13

B. Spuler, D ie Europaiesche D iplom atie in K onstantinopel , (Breslau, 1935), s. 46.

14

Ortaan sonlar ve 1450 ile 1500 yllar arasnda Avrupa devletlerinin ve papalkn izledii ve uygulam aya koyduklar temel d p olitikalar hak knda bkz: R.B. Mowat, A H istory o f European D iplom aey 1 4 51-17 89 , (Lon don, 1928), s. 1-6.

15

akirolu, B alyos, s, 44; M.T. G kbilgi, Balyos, A ve .H. UzunarI, Osmanl D evletinin Merkez ve B ah riye Tekilat, (A nkara,1984), s. 268-69.

16

Mowat,tf., 5-6. ngiltere ilk daim i eliliin i 1519 yln da Sir Thomas Boleyn ve Dr. W esti Parise bykeli olarak gndermesiyle am oldu. N ihayet I. Fransuva zamannda Franszlarda srekli diplom atik usulden yararlanarak byk ham leler yapt ve onun dneminde 1525te stan b ulda ilk Fransz b ykelilii ald. H. Nicolsoson, D iplom aey, (Lon don, 1988), s. 13. 28 29 30 31

Ahmed Cevdet Paa, T arih-i Cevdet, VI, s. 106-107. Liston'dan G renvilleye, PRO FO 78/15 no: 11, 3 J u ly 1794. Listondan G renvilleye, PRO FO 78/15 no:22, 25 Ekim 1794. Babli'nin stanbuldaki yabanc devletlerin tem silciliklerine tarafsz ka lacana dair gnderdii notalar iin bkz: The A nnual Register, or Vev o f the History, Politics, a n d L iteratre F or the Year 1792, 34. Cild, s. 236-328 ve Ahmed Cevdet Paa, T arih-i C evdet, tertib -i cedid, VI., s. 151.

17

Osmanh Devletinin B atl devletlerle yapt lk andlam alar genelde ti car m ahiyette olup dostluklar pekitirm eye ynelikti. Ticar ve dostluk andlam alarn takiben Avrupal devletler ticar ve siyas faaliyetlerini ta kip ve im tiya z la r elde etm ek iin stanbulda birer diplom atik temsilci

32

T rk-giliz ilikilerinde A inslienin rol hakknda bkz: M .A. Yalnkaya, T rk-ngiliz likilerinde B ykeli A inslie Dnemi (1776-1794), Prof. Dr. H alil nalck A rmaan. 80.doum y l mnasebetiyle, der. N. G ~ yn, . Ergen, D. Quatert, stanbul 1998 (Baslacak). 49

buldaki faaliyetleri ikinci blmde "The Russian Embassy in C onstantinop le in 1776" bal ad alandadr. Dallaway, age,, 108. 18. Yzylda Osmanl Devletide veba salgn ve bunun sosyal ve ekonomik tesirleri hakknda en tafsilatl alm a Fransz tarihi Daniel Panzac tarafndan meydana getirilm itir. Bkz, D. Panzac, Le Pete D ans L: Empire Ottoman 1700-1800, (Leuven, 1985). 50 Dallaway, C onstantinople , s. 25. Dallavvay Arzodas hakknda u bilgileri vermektedir: ...is a throne as respledent as the mies of the east can m akeit, w itl a canopy of velvet fringed with jewels, under whicl he sits in state for a few minutes to hear the compliments of the sovereign, who solicits his friendship. On one side the throne is aniche in which upon blocks are placed the turbans he does not wear, which lave plumes formed of some of the most valuable diamods that are known. 51 52 53 Dal!away, C onstantinople, s. 125 Dallaway, C onstantinople, s. 25-26. Dallaway, C onstantinople, s. 26. Uzunarl yabanc elilerin kabulnde uygulanan terifat hakknda eitli devirlere ait rnekler vermektedir. Bkz: Uzunarl, Merkez, s. 289-317. 54 55 Liston'dan G renvilleye, PRO FO 78/15 o:22, 25 Ekim 1794. Uzunarl elilere cevabn Padiah tarafndan verildiini belirtm ektedir. Uzunarl, Merkez, s. 298. 56 57 Listondan G renvilleye, PRO FO 78/15 no:22, 25 Ekim 1794. Listondan G renville'ye, PRO FO 78/15 no:22, 25 Ekim 1794. Sadaretdeki deiikliin nedenleri ve geni tahlili iin bkz: Ahmed Cevdet Paa, T arih-i Cevdet, VI, s. 115-17. Dalaway'de M elek Mehmed Paann 1794de istifa ettiini bildirmektedir. Dallaway, C onstantinople , s. 44. 58 59 Liston'dan G renvilleye, PRO FO 78/15 no:22, 25 Ekim 1794. Listondan G renvilleye, PRO FO 78/15 no:24, 24 Kasm 1794. Listondan G renvilleye, PRO FO 78/15 no:24, 24 Kasm 1794. Fransz ih tilli neticesinde Avrupa lkeleri siyas durumlar ve OsmanlI larn izledikleri d politikann esas noktalar iin bkz: . Soysal, Fransz h tila li vc Trk-Fransz D iplomasi M nasebetleri (1789 -180 2), (Ankara, 1989) ve Naff, G reat Potvers, O. Kololu, Fransz Devrminin Osmanl Diplomasisinde Yaratt H areketlilik, ada Trk D iplom asisi: 200 Y llk Silre , Ankara, 15-17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan Tebliler, (Ankara, 1999), s. 13-19. 62 III Selim in slahat teebbsleri ve bunlarn ele alnlar ile uygulam ala rnn eskisiyle mukayesesi iin bkz: Shaw, Betu/een Old a n d New. 63 Ruslarn scak denizlere Osmanh Devletinin btnln sarsacak ekil de inmesi ngilizlerin karlar iin tehlikeliydi ve gelim eler karsnda ki tedirginlii artm t.Bkz: A.. Ba, R siarm Karadenizde Yaylm a s Karsnda ngilterenin Ticar Endieleri, T rkiyenin S osyal ve Ekono mik T arihi (1071 -192 1), der. O. Okyar ve H. nalck, (Ankara, 1980), s. 211-214. 64 A.. Ba, ngilterenin Osmanh m paratorluunun Toprak B tnl Politikas ve Trk Diplomasisinin aresizlii, ada Trk D iplom asisi: 20 0 Y llk Sre , Ankara, 15-17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan Teb liler, (Ankara, 1999), s. 45-54. . Soysal, 'Fransz Devrminin Trk D Politikasna E tkileri, Tanzi m at'n 150. Y ldnm U luslararas Sempozyum// Ankara; 31 Ekim-3 Kasm 1989 (Ankara, 1994), s. 183-192. 65 Dallaway, C onstantinople, s. 42-43. Dallaway, Constantinople, s. 43. Dallaway Ratib Efendi hakknda onun vakaniivis ... the present historiograpler-royal, who was for some tim e envoy at V ien a,... olduu hakkm daki b ilgiler yanltr. D allaway bazen bu tr hatalar yapmaktadr. Gerekten Dallaway, III. Selim yapaca Avrupai

33

Bu dnem Trk ngiliz ilikileri^iin bkz: M.A. Yalmkaya, The F irst Europcan Pcrmanent Ottoman-Tnrkish Embassy: the Embassy o f Y usuf Agah Efen d i to London (1793 -179 7), BREN yaynevi (1998-99, stanbul baslacak). Ayrca bkz: M.A. Yalnkaya, ngiliz K aynaklarna Gre Bat Anadolu Limanlarndaki Siyas ve Ticar Faaliyetler 1790-1810, I. Trk Tarihi vc Edebiyat Kongresi, 11-13 Eyll 1996, Manisa, C ela l B a ya r niversitesi FenEdebiyat Fakltesi Sosyal B ilim ler D ergisi, I (1997), s. 185-193.

34 35 36

Listondan G renville'ye PRO FO 78/16 n o :l4 , 25 Nisan 1795. Listondan G renvilleye PRO FO 78/16 n o :l6 , 9 May 1795. Listondan G renvilleye, PRO FO 78/15 n o :l , 3 Temmuz 1794. Meh med Raid Efendinin slahatlardaki rol iin bkz: Shaw, Bctwcen 0 id a n d Ncu. s. 90-91 ve Ahmed Cevdet Paa, T arih-i Cevdet, VI, s, 112-114. Dallaway yanllkla Raid Efendiyi Ratib Efendi ile kartrm tr. Daliaway, Constantinople, s. 45. Raid Efendi hakkm daki bilgiler aadaki gibidir: Ratib [Raid] Effendi has twice held the important offce of reis effedi, or secretary of state. He rose from a public elerk, passing througl ali the prelim iary gradations w ith distinguished ability. he s beyond comparison the best-informed and m o s t capable m m s te r in the cabiner.

37 38

Listondan Grenvilleye, PRO FO 78/15 n o :ll, 3 Temmuz 1794. Bu dnemin siyayetilerinin izledikleri politikalar iin bkz: Slaw, B ctveen Old a n d N m s. 369-372. III. Selim dneminin hariciye alannda ger ekletirdii politikalar iin bkz: T. Naff, Ottoman Diplomatic Relations with Europe in the Eighteenth Century: Patterns and Treds, Studies in Eighteenth C entm y Islam ic H istory de Thomas Naff ve Roger Owen tarfndan ed. Carbondale, (1977), s. 88 -10 7; Reform and the Conduct of Ottoman Diplomacy in the Reign of Selim III 1789-1807 ",JA O S 83 (1963), s. 295-315.

60
61

39

Liston'dan G renvilleye, PRO FO 78/15 o :l6 , 25 Austos 1794. Ahmed Cevdet Paa bu deiikliin Tatarckzade M olla Abdullah ile Raid Efen di arasndaki siyas mcadeleden doduunu belirtm ektedir. Bkz: Ahmed Cevdet Paa, T arih-i Cevdet, VI, s. 112-114.

40

Liston'dan G renville'ye, PRO FO 78/16 n o :l, 10 Ocak 1795. Drri Efen d inin yerine Firdevsi Efendinin atanmas iin bkz: Ahmed Cevdet Paa, T arih-i Cevdet, VI, s. 159-

41 42

Liscondan Grenvilleye, PRO FO 78/16 n o :!, 10 Ocak 1795. Listondan Grenvilleye PRO FO 78/16 n o :l6 , 9 M ay 1795. Ahmet Cev det Paa, Liston'u Firdevsi Efendi hakknda verdii bilgileri teyid et mektedir. Ahmed Cevdet Paa, T arih-i C evdet, VI, s. l 6 l .

43

Listondan G renville'ye PRO FO 78/16 no:23, 16 Haziran 1795. Ebubekir Ratib Efendinin bu dnemde ald rol ve icraatlar hakknda bkz: Slaw, Between O ld a n d New, s. 90, 369-373 ve Ahmed Cevdet Paa, Tarih Cevdet, VI, s. l6 l- l6 2 .

44 45 46 47 48

Smith'den G renvilleye PRO FO 78/17 no:17, 12 Eyll 1796. Dallaway, Constantinople, s. 15-16. Dallaway, C onstantinople , s. 124. Dallaway, Constantinople, s. 125 Dallaway, C onstantinople , s. 72-73. Kk Kaynarca andlam asna! mad delerinden biri olarak Osmanl Devleti ile Rusya arasnda dostluu peki tirm ek iin karlkl eli gndermeleri gerektiinden Abdlkerim Paa Rusyaya Prens R epinde T rkiyeye eli olarak grevlendirilmilerdir. Bu ik i elinin siyas faaliyetleri ve eliliklerinin ik i lke arndaki tesiri iin-bkz: N . Itzkowitz ve M. Mote, M badele- An Ottoman-Russian Exchang e o f Ambassadors, (Chicago ve London 1970). zellikle Repninin scan-

66

tarzdaki slahatlarndan Ratib Efendinin grlerinden istifade ettiine ahit olan devrinin en nemli Avrupal dnrdr. Ebubekir Ratib Efendinin Sefaretnamesi ve takrirlerinden Ifl. Selimin Nizam- Cedit s lahatlarn yaparken nasl yararlandna dair yaplan aratrmalar unlar dr: J.M . Stein, Habsburg Financial Institutons Presented as a Model for the Ottoman Empire in the Sefaretname of Ebu Bekir Efendi", CIEPO Colloq//cde (Wien, 26.-30. September 1983), s. 233-250 ve An Eighteenth-Century Ottoman Observers the West: Ebu Bekir Ratip Efendi Reports on the Habsburg System of the Roads and Posts, AO 10 1985 (1987), s. 219-312; C. B ilim , "Ebubekir Ratib Efendi, Neme Sefaretna mesi" B eliden 54 (1990), s. 261-295; E.Z. Karal, "Ebu Bekir Ratib Efen d inin Nizam- Cedit Islahatnda Rol, V . Trk Tarih Kongresi, Ankara 12-17 Nisan 1956: Kongreye sunulan tebliler (Ankara, 1960), s. 347355. 67 Dallaway, age., 43. Dallaway 1795 ylndan itibaren Osmanl Devletinin yeni Fransz Cumhuriyet rejimini dier baz Avrupa devletleriyle birlikte tanmasndan duyduu rahatszlktan dolay Sultan' ve icraatlarn Fran sz taraftarl gibi sunmaya almaktadr. Zira hi bir kaynak o dnem de Topkap Saraynda Franszca'nn dil olanlarna ve Sultan n Fransz a rab tiine dair kayt yoktur.

73 74 75

Dallaway, C m stanm pk , s. 125. Uzunarl, Merkez, s. 307. Dallaway, Constantinople, s. 126. Elilik ve konsolosluk tercmanlar iin bkz: Orhonlu, Tercman .

76 77 78 79 80 81 82

Dallaway, Constantinople, s. 127. Dallaway, Constantinople, s. 127. Dallaway, Constantinople., s. 144. Uzunarl, Merkez >s. 280, 301. Daliaway, Constantinople, s. 150 Wood, Levant Company , s. 219-225. Wood, Levant Company, s. 225-228. C. Orhonluda bu konuda benzer bil gileri Tercman maddesinde Wood'dan alntl olarak vermektedir, fakat verdii bilgiler Woodun bilgilerini tam olarak ihtiva etmemektedir, Or honlu bu konu zerindeki bilgileri u ekildedir: Elilik memurlar, ter cmanlar, yenieriler ve bir avu ve efendiden mrekkepti. Bkz: Or

honlu, Tercman, s, 180; Wood ise The native staff of the embassy or consulate comprimised dragomen, janssaries, and sometimes a Turkish effedi and chous. 83 Wood, Levant Company, s. 225.

Wood zellikle 18. Yzyln ikinci yarsnda ngilizlerle dier Avrupa dev letlerinin bu blgede kyasya bir ticar ve siyas stnlk elde etme yar halinde olduunu bu yzden ngilizlerin en kk adacklarda bile fah ri konsoluslklar teekkl ettiini belirtmektedir. ngilizlerin blgedeki faaliyetleri hakknda daha fazla bilg i iin bkz: Wood, Levant Company, s. 156-178 . Ayrca zmir ve Ege Adalarndaki ticar faaliyetler iin bkz: E. Frangakis-Syrett, Trade Between the Ottoman Empire and Western Erope: The case oflzm ir in the Eighteenth Century, N ewPerspective on Turkey 2/1 (Spring 1988), s. 1-18 ve Greek Merchantile Activities in the Eastern Mediterranean, 1780-1820, Balkan Studies 28/1 (1987), s. 73-86.

68

Bu konu hakknda bkz: j . Strauss, The M illets and the Ottoman Laguage: The Cotribution of Ottoman Greeks to Ottoman Letters (19tl 20th Centruies), Die Welt Des Islams 35/2 (1995), s. 189-249, zellikle bkz, s. 191Divan- hmayun tercmanlar hakknda bkz: Uzunarl, Merkez, s. 7176. C. Orhonlu, "Tercman, A, s. 175-181. A.A. Pallis, The Phanariots - A Greek Aristocrasy Under Turkish Rule, Greek M isccllancy, A Collcction o f Essays on M ediaeval a n d Modern Greecc, (Athens, 1964), s. 102-124. Dallaway, Constantinople, s. 102-103. Listodan Grenvilleye, PRO FO 78/15 n o :ll, 3 Temmuz 1794. 84 85

69

Dalaway, Constantinople, s. 278-279Dallaway, Constantinople, s. 332.

OSMANLI DPLOMASSNN BATILILAMASI


PROF. DR. H lRO K ODAKA
A IC H 1 G A K U IN UNVERSTY / JAPO N YA

u makalede, XVIII. yzyl sonlarnda Osmanl-Rus ilikileri vastasyla, Osmanl mpara torluunun d mnasabetlerinin nasl batllat konusu zerinde durulacaktr: Son Byk slm Devleti olan Osmanl mparatorluunun d mnasebet lerinde batllama srecini aratrmann, slm Dnyas nn d mnasebetlerini anlamak asndan da ok nem li olduunu sylemeye gerek yoktur. Bu alma, Hurew itzin grlerine dayanarak Osmanl diplomasisindeki batlama olgusunu inceleyen bir almadr. Romadaki P apay merkez alan Ortaa Avrupasnn zerine ina edilen sistemin, XVII. yzylda y k l masyla, egemenlik kavramn temel alan devletlerin or taya k, "Avrupa Devletler Sistem i (Bu Bat literat rnde Westphalion State System olarak gemektedir.) dediimiz modern srece geite nemli bir olaydr. Av rupa Devletler Sisteminin iki temel zellii bulunmak tadr. Birincisi, sistemi oluturan devletler arasnda co rafi btnlk vardr. kincisi ve de en nemlisi ise, bu devletler arasnda din birliinin olmasdr. Sistemin, zaman ierisinde, gnmz dnyasnda hkm sren devletler sistemine dnmnn kolay bir biimde gerekletiini iddia edenler de bulunmak tadr. Ancak, Hurewitz1 bu konuda, Avrupa Devletler Sisteminin olutuu dnemde, Avrupa ktasnn dnda yer alan blgelerde geleneksel karakterlerde rejimlerin ynetimi altnda bulunan birok devlet arasnda da bir sistemin ilemekte olduunu belirterek, Avrupal Dev letler ile bu devletlerin mnasebetleri neticesinde, Avru pa Sistemine dahil olacak devletlerin ortaya ktn ifade etmektedir. Avrupa Devletler Sistem inin Avrupa dndaki bl gelerde Hristiyan olmayan devletleri de iine alma pro
O SM A N H

jesi, Avrupa Devletler Sistem inin ekil deiim ini ifade ettii gib i, bu sistemin gayelerinden olan Hristiyanla ma ve Avrupallama projelerini de belirgin hale geti rir. Osmanl mparatorluunun tam anlamyla Avrupa ile karlkl mnasebetlere girim esi, Avrupa Devletler Sisteminin Dnya Devletler Sistem ine dnmnde nemli bir sreci olup, te yandan Osmanl mparatorluu'nun batllamas asndan da nemli bir adm tekil eder. Bu bakmdan, Osmanl mparatorluunun Avrupa ile olan uluslararas mnasebetlerinin aratrlmasnn ok nemli bir anlam olduunu syleyebiliriz. Ancak, Hurewitz, slm Ansiklopedisi (eski basks)nde2 Osmanl mparatorluunun d mnasebetleri ile ilg ili bir madde bulunmadn belirterek, Osmanl mparatorluunun diplomasi tarihi ile ilg ili aratrmala rnn, ancak d mnasebetlerdeki nemli olaylar ieren kiisel aratrmalardan ibaret olabileceini, buna muka bil imdiye kadar, yalnzca Osmanl mparatorluu d mnasebetlerinin yapsn kapsayan bir aratrmann ol m adn vurgular. Bu durum, slm Ansiklopedisinin yeni basksnda3 da ihmal edilmitir. Osmanl mparatorluunun Avrupa ile olan ulusla raras mnasebetlerini, tarihi perspektiften konu alan aratrmalar bir hayli azdr. Sadece Avrupa kaynakl veri lerin referans verilmesi ve de zaman periyodunun 1700 ylna kadarki sreyi iermesi bir yana braklrsa, bu mnasebetleri aklayan tek kitap Dorotynin kitabdr.4 Ayrca Osmanl mparatorluunun Avrupa ile olan ulus lararas mnasebetlerini ark Meselesi dahilinde ince leyen az sayda aratrma da mevcuttur. Buna rnek ola rak, Driault5 ve Marriotun6 eserleri gsterilebilir. Driault Bizans mparatorluu ve de Latin mparatorluu dneminden, XIX. yzyla kadarki mevcut durumu ya

s iy a s e t

zya dkmtr. Marriot ise, Balkan Yardmasndaki Trk fetihlerinden, I. Dnya Savana kadar olan dnemi gznne almtr. Marriotun eserinde dzeltilmesi ge reken noktalar vardr ama, ark Meselesi ni iine alan klasik ve nemli bir eser olmas bakmndan halen deer tamaktadr. Buna karlk, daha ok son zamanlarda ya plan aratrma sonularn iine alan ve ayn adan du rumu deerlendiren eser ise, Andersonun7 eseridir. Hurewitze gre, Avrupa Devletler Sistem inin olutuu dnemde, Avrupa dndaki blgelerde mede niyet ncesi drt tane ananevi devlet sistemi vard. Bun lar Osmanl imparatorluu, ran, i ve Japonyay mer kez alan ananevi devlet sistemleridir. Balangta Avrupa Devletler Sistemi, bu sistemler ile ayn kategoride olup, ancak, XIX. yzyl sonlarmda bunlar tamamen etkisi al tna almaya balamtr. H urewitzin grnn en nemli zelliklerinden biri devlet ile dnya arasnda uluslararas birok sistemin olduunu ifade eden dn cesidir. mparatorluk dneminde ortaya kan Global Dnya Dncesi, medeniyet ncesi uluslararas sistemi ykp onun stne kurulmu bir sistemdir. imdiye ka darki aratrmaclar, Avrupa Devletler Sistem ini evren sel ve tm rklar kapsayan bir sistem olarak dnmek le, aslnda, Avrupaya has ve yerel bir anlam ieren bu sistemi yanl alglamlardr. Buna bal olarak XVI., XVII. ve XVIII. yzyllarda Avrupa Devletler Sistemi ile Asya devletlerinin mnase betlerini incelediimizde ad geen yzyllarda uluslarara s diplomasi tarihinde, Avrupa Devletler Sistemine alter natif olarak bir uluslararas sistemin olmad eklinde bir sonu karrz. Hurewitz, XVI., XVII. ve XVIII. yzyl larda Avrupa Devletler Sisteminin, medeniyet ncesi ana nevi devletler sistemi ile mnasebetlerini konu alan bir a lma yapmann gerekliliini vurgulamtr. kinci olarak Hurewitzin, Osmanl mparatorluunun sisteme katl masn, Avrupa Devletler Sisteminin gelimesi asndan nemli bir rol saydn nceden belirtmitik. Hurewitz, Osmanl m paratorluunun Avrupa Devletler Sistemine katld dnem ile ilg ili olarak, u gr belirtiyor: (A)

1856 ylna kadar, Avrupa Devletler Sistem ine katlm a d dnlebilir. (B) Osmanl mparatorluunun 1699 Karlofa Antlamasndan sonra, Avrupa Devletler Sistemi kural larna bal olarak snrland dnlebilir. Karlofa Antlamas ile, Osmanl mparatorluu ilk defa snrlar n bir blge olarak deil de, temelde egemenlik kavram nn bulunduu tek bir snr izgisi ile ifade edebilecei ni renmi oldu.8 (C) Aslnda Osmanl mparatorluu, balangcn dan beri Avrupa Devletler Sistem inin g dengesine et ki etmektedir. Glenen Habsburg Hanedanna kar Fransa ile askeri ibirlii yapt.Yoksa Osmanl mparatorluunu Avrupa Devletler Sistemi olutuktan sonra, sisteme katlan bir devlet olarak m dnelim? imdiye kadarki aratrmaclar (A), (B), (C) grle rinden sadece birine, ayr ayr taraf oldular. Ancak Hurewitz uzun bir tarihi sre ierisinde (A), (B), (C) grle rinin, ayr dnemler iin, terslik yaratmadan uyutuklar fikrindedir. Hurewitzin grlerinin bir dier zellii de bu husustur. Dier taraftan Hurewitz, stanbulun fethinden (1453), Krm Savan sonulandran Paris Bar Antlamas (1856)na kadar geen 400 yllk sre ci Avrupa ve Osmanl mparatorluunun mnasebetleri asndan u dnemlere blmektedir: 1-Tek tarafl diplomasi ve gei dnemi (14531699). 2-Tek tarafl diplomasi dnemi (1699-1793). 3-K arlkl diplomasiye gei dnemi 4-K arlkl diplomasi dnemi. 1. ve 2. dnemlerin ayrm noktas Karlofa Antla

mas (1699), 2. ve 3. dnemlerin ayrm noktas Avru pada daimi eliliklerin almas (1793), 3- ve 4. dnem lerin ayrm noktas ise Yunan isyanlardr (1821). 1. Dnem Osmanl mparatorluunun hem ismen,

hem de fiilen Avrupaya stn olduu dnemdi. Bu d nemde, Osmanl mparatorluu ananevi diplomasi yn temleri ile Avrupayla arasndaki diplomatik problemle ri zd. Ancak Karlofa Antlamas (l6 9 9 )ndan sonra g dengesi Osmanl mparatorluunun aleyhine bir lay, katlanmaya maruz kald kayplarn biraz olsun
SYASET

Osmanl mparatorluunun, 1856 ylndaki durumda deiti. Osmanl mparatorluu yenilgiden do

Paris Antlamasnn 7. maddesinde de b elirtildii gibi,


O SM A N LI I

hafifletmek amacyla, Avrupa lkelerinden (ngiltere, Hollanda, Fransa) bar grmeleri iin yardm istemek mecburiyetinde kald.9 H atta Avrupa devletleriyle itti fak kurarak, kendi karlarm korumaya alt da g rld.10 Avrupa lkeleri bu dnemden itibaren, stan bula daimi ikamet eden eliler gnderdiler.11 te yan dan Osmanl mparatorluu ise zel eliler dnda, Av rupa devletleri gib i daimi eliler gnderm edi.12 Bu tek tarafl diplomasi dneminde, bar grmelerindeki ana dnceler13 (kurallar), resm yazmalarda Avrupa h kmdarlar iin kullanlan nvanlar,14 Avrupa elilerinin sultanla resmi grme usulleri,15 Avrupa elilerinin Os manh snrlar ierisinde ikametleri sresince mevcut g i derlerinin Osmanl mparatorluu tarafndan karlan mas gibi hususlar, Osmanl ananevi diplomasisinin ken dine has ynlerini ak bir ekilde ifade etmektedir. An cak 3. dneme gelindiinde, Osmanl mparatorluu o zamana kadar uygulad diplomasi yntemini deitir di ve Avrupann 4 ehrine daim i eliler gnderdi.16 Da ha sonra bunlarn hepsi Yunan isyanlarnn kmas nede niyle iptal edildi. 4. dneme gelindiinde Avrupadaki 4 ehrin dnda Rusya ve Amerika da dahil olmak zere birok lkeye daim i eliler gnderildi ve bu elilerle ko ordinasyonu salayan dileri bakanl da kuruldu. Ay rca Trklern Avrupa lisanlarn17 renmeleri iin ter cme odasda18 kurulmutur. Bu durumu, XVIII. yzyl ncesinde Mslmanlarn ve zellikle de alim ve d nrlerin bat lisanlarn renmeye kar duyduklar antipatiyle karlatrdm zda, bunu devir deitiren bir olay olarak grmemiz mmkndr. Bu ekilde, Osmanl mparatorluu Diplomasisinin batllam as hzla yol alarak ilerledi.19 Osmanl-Rus mnasebetleri, daha Osmanl mparatorluunda diplomasinin batllam as konusu tartlr ken, bar grmeleri ve yaplan antlamalar ile bir ya zarn gcn hayli amaktadr. nk bu mnasebetle rin, ayn anda Osmanl mparatorluunun ilikide bu lunduu dier Avrupa devletleri ilikileriyle de, eg dml olarak deerlendirilmesi gerekmektedir. Daha ncede belirttiim iz zere, 1793 y l Osmanl diplomasisinin batllamasnda dnm noktas olmu tur. Bu bilgiden yola karak, acaba hangi lke ile ulus lararas arenada yaanan mnasebetlerin zerinde durul
O SM A N LI e

mas bu konuda daha yararldr? 1. Dnem ile XVIII. Yzylda, Osmanl mparatorluunun Avrupa devletle riyle yapt anlamalarn saysn karlatrm ak bir gs terge gibi dnlebilir. Trk kaynaklarn inceledii miz zaman yle bir durum ortaya km aktadr:20 2. D nem karlatrldnda, bu antlamalarn ngiltere ve Fransa ile bir hayli azald, Avusturya ile hemen hemen ayn (23-25) kald ve Rusya ile yaplan antlamalarn says iken bunun on kat artt grlr. Rusya ile ya plan antlamalarn yaklak yars XVIII. Y zyln so nunda yaplm tr. Avusturya ve Rusya, ngiltere ve Fransaya gre bir hayli zaman nce Osmanl mparator luu ile snr komusu olmutur. XV. Y zyl sonlarnda, Avrupa lkeleri ile kyaslandnda, Osmanl mparator lu u nun Rusya ile diplomasi bakmndan ok sk m nasebetler ierisinde olduu anlalr. Sanrm yukarda ki dnceden hareketle, ilk nce Osmanl-Rus mnase betleri tarihini aratrmak daha gereklidir. Dnem itiba riyle, Osmanl-Rus mnasebetlerinde byk bir dnm noktas kabul edilen 1774 ylndaki antlamadan, 1799 ylnda Fransaya kar yaplan Osmanl-Rus savunma it tifak antlamasna varncaya dek, yaklak 25 y llk d nemdeki Osmanl-Rus mzakerelerini ele alp, hemen hemen ayn dnemde yaam Trk aratrmaclarnn (Vasf,21 Resm i,22 Enveri,23 Cevdet)24 eserlerinden istifa de ederek; ve te yandan Babakanlk A rivinde bulunan kaynaklar yani D w el-i Ecnebiyye Defterleri,25 Name-i Hmayun Defterleri26 H att- Hm ayunlar27 aratrarak; Trk tarafndaki sulh mzakereleri hakkndaki prosedr ve antlama m etinlerinin ieriini tahlil ederek, Osmanl mparatorluu Diplomasisinin batllam asn incele mek sanrm ok nemlidir. Hibir nemli olaya rastlan mayan bu dnem, Osmanl-Rus Diplomasi tarihinin te mel literatr olmakla birlikte tarihsel olarak anlam ta r. Bu konuyla ilg ili, nemli Trke dkm ve kaynak lar gsteren K uratn28 aratrmas mevcuttur. Trke kaynaklar kullanlm adan Avrupaya ait kaynaklara daya nan ve Osmanl-Rus mnasebetlerini Rusyann by mesi asndan inceleyen, Uebersberger29 ve Noldenin30 aratrmalar vardr. Son zamanlarda, Osmanl-Rus dip lomasi tarihi ile ilg ili olarak Trke bir sempozyum ya pld. Osmanl mparatorluu, Fransa htilali dnemin de, Fransaya kar 30 Ocak 1799da Rusya ve 5 Ocak
SYASET

1799da ngiltere ile savunma ittifak antlamas imzala d. Geleneksel diplomasi politikas, Fransa dostu antiRus Politikasndan, Rus dostu anti-Fransa Politikasna dnt. Bu oluum 18. Yzyln kinci Diplomatik Devrimi olarak adlandrlr.32 Fransaya kar Osmanl-

Rus savunma ittifak antlamas (Ocak 1799), Avrupa Devletler Sistem inin zelliklerinden birisi olan antla ma sisteminde yerini ald gib i,33 ikinci olarak Fran saya kar savunma ittifaknn oluumunda n ayak oldu denilebilir.

j . C. Hurewitz, Ottoman Diplomacy and the European State System, The M ddlc East Jo u rn a l , 1961. ss. 141-152. _________ , "The Europeanization of the Ottoman Diplomacy and The Conversio from Uniateralism to Reciprocity in the 19c^ Century", B el leten, 251961. ss. 455-466. Her 2 tezin ierii de ayndr. Hurewitz, bu tezleri sunduu zaman Colombia iversitesi'nde dari ler konusunda profesr idi. XVI. Yzyldan 2. Dnya savann sonuna kadar olan d nemdeki Yakn Dou ve Kuzey Afrika ile ilg ili 3 cilt g ibi bir hayli gl kaynak koleksiyonu vardr. 1. cildin bu almamla ilgisi vardr: European Expansios, 1535-1914, New Haven, Londra, 1956, 1972, 184 adet dok man kaytldr. Nakayama Jiich i, Osmanh mparatorluu Diplomasi ve Avrupa Devletler Sistem i, Aichi-Gakuin niversitesi Edebiyat Fakltesi D egisi, 10 1980., ss. 119-128. 12

ikamet elileri gndermilerdir. Spuler B ., Die Europaische Diplomatie in Konstatinopel bis zum Frieden von Belgrad \139. Ja h rb cb erf r K l t r a n d G eschichte der Slaven , Bd. 11, No. 1, S. 55-56., No. 3-4, S. 346. Osmanl diplom atik elileri ile ilg ili, Unat F. R., Osmanl S efirleri ve Sefaretnam cleri, Ankara, 1968. Yurda dndkten sonra, eliler Sefaretname yazar ve bunun bir kopyasn da, eli olarak g itti i devletin byk elisi ne gnderirlerdi. Mesela 1721 ylnda, Paris'ten yurda dnen Mehmed Said Efendi "Sefaretname" sinin bir kopyasn, stanbulda ikamet eden Fran sa byk elisine gnderdi. "Sefaretname" d e elinin ilg ili olduu mzake re ve Avrupa politikas ile ilg ili konular hemen hemen yoktur ancak, Lewis X V II. yzyl ortasndan sonraki Sefaretnamelerin ieriinde iyile me grldn dnr. Lewis B., The M slim D iscovcry o f Europe, New York, Londra, 1982, s. 116. XVIII. yzyl ortasndan sonuna kadar geen dnemde, Rusyaya gnderilen elilerin yazd Sefaretnameierdir. in de aadakiler yazldr. Aktepe M ., M ehmed Emin B eyefendinin Rusya Se fa r e ti ve Sefretnmesi, Ankara, 1974 . Unat, F. R., Krm Tarihi veya Ne cati Efendinin Rusya Sefretnmesi", Tarih Vesikalar (Yeni Seri), 13, s. 60-68, 14, s. 137-149, 16, s. 222-240. Unat, F, R ., Seldi Osman Efen di Sefretnmesi, Tarih Vesikalar, 1, s. 66-70. XVII. yzyl dnemi, ba tda da eliler kendi devlet hkm darnn yceliini ve bykln gstermek iin, haval ve gsterili bir biimde kar devlet bakentine g i rerlerdi. Douda ise XVIII. yzyl sonlarnda da bu ekilde bir alkanlk grld. Buna bir rnek Kk Kaynarca Antlamasnn (1774 ) tasdik namesini mbadele etmek iin gnderilen, Osmanl, Rus byk elileri nin durumudur. Anderson M. S., The Rise o f M odem D iplomacy 1450-1919, Londra, New York, 1993, s. 56. Itzkowitz N. and Mote M ., An OttomanRussian Exchange o f Ambassadors, Chicago, Londra, 1970, ss. 91-95, 157* 162. 13 Sulh mzakerelerinin prensibi olarak uti possidetis a la halihi. kullanld. XV. yzyl sonlarnda, bu prensibin uyguland sylenir. Rfat A li AbouEl-Haj, Ottoman Attitudes Toward Peace M akig : The Karlowitz Case, D er slam, Bd. 51 s. 133. Rfat Ali Abou-El-Haj, Ottoman Diplo macy at Karlowitz ", J o u r n a l o f the American Oriental Society , 87/1967., s. 133. Menage, Seven Ottoman Documents, in Stern S. M., e d .., Documents from Islam ic Chanceries, Oxford, 1965, ss. 82-83, 102. 4 Nisan 1698 tarih li Avusturya Bakan, Kinskynin, stanbulda ikamet eden ngiliz byk elisi Pagete hitaben yazd mektubun iinde u ti possidetis ita possideatis" seklinde ifade gedilm ektedir. Popovic R. M ., D er F riede von K arlovitz, Leipzig, 1893, S. 40. 14 Resmi yazmalarda, Avrupa hkmdarlarna kar Bey veya Kral eklin de ifade grlmektedir. Mesela, Avusturya hkmdar V. K arla kar sen ki spanya vilayetlerinin Kral Karlosun, Schaendinger A. C., D ie Schreiben Suleymans des P rachtigen an K a ri V., F erdinand I. u n d M axim ilian 11. aus dem Haus-, H of- u n d Staatsarchiv zu Wien, Viyana, 1983, S. 12. 15 Ayrntlar ile ilg ili olarak, Uzunarl I. H ., Osmanlt D evletinin Merkez ve B ahriye Tekilat, Ankara, 1948, s. 289-317. Mesela, Avrupa elilerine, Avrupa giysilerinin zerine Osmanl kaftan giym eleri sylendi. Avustur ya elisi en aa 1719 ylna kadar alkanl srdrd, op. cit., Ander son M. S., T he Rise o f M odem D iplomacy 1450-1919 , s. 72. 16 Kuran E., Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve ilk Elilerin

Encyclopedia o f slm, ed. The. Hotsma et al., 4 cilt ve Ek Leiden, 193138. Leiden, New York, Kobenlav, Kln, 1972.

Encyclopedia o f slm, Yeni Bask, ed. H.A.R. Gibb, B. Lewis et al., Leiden, 1960dan gnmze.

Dorotly M. Vaghan, Europe a nd the Trk, A Patter/ o f A lliances 13501700, Liverpol U. R , 1954.

D riault E., La question d'orient. depis ses origines ju sq fa nos jou rs, Paris, 1898. Selim III ve Napolyon stanbul (Mtercim: Fuat Kprl, A. H. 1329) adl kitab da var.

Marriot j . A. R ., The Easten Q m tion , An H istorical Study in European Dip lomacy, Oxford, 1917.

Anderson M. S., The Eastem Question 1774-1923, A study in International Relations, Londra, 1966. Anderson Londra iversitesinde Uluslararas Mnasebetler Tarihi konusunda profesr idi. Onun Yakn Dou ile Avru pa arasnda imzalanan antlamalarla ilg ili The G reat Pou>ers a n d the Near East 1774-1923, Londra, 1970 adl kitab vardr.

Rifat A. Abou-El-Haj, The Formal Closure of the Ottoman Frontier in Eu rope; 1699-17 03", o f the American Oriental Society, 89. 31969-

Bu dnemin elileri sulh mzakerelerinin tavassutu ile ilg ili, karlkl sa va halinde olan iki devletden ykl miktarda maa alm lardr. 1774 y lndaki Osmanl-Rus mzakerelerine arac olarak katlamayan ve stan bulda ikamet eden ngiliz John Murray, buna katlam ad iin zlm tr. Hatta, Yas Sulh Mzakerelerine arac olarak, stanbulda ikamet eden ngiliz elisi Sir Robert Ainsle, arlm adndan dolay alam ad 30 bin pound iin m emnuniyetsizliini belirtm itir. Anderson M. S., The Rise o f M odem D iplomacy 1450-1919, Lodra/New York-1993, ss. 52-53.

10

Mesela Osmanl-Prusya ittifak le lgili Kemal B eydilli, 1790 OsmanlPrusya ttifak , stanbul, 1984 . Yazar 1942 stanbul doumludur. stan bul niversitesindeki reniminden sonra, Mnih niversitesine re nim iin gitm i. Babinger F., in takipisi K issling H. J . nin altnda 16. yzyl Osmanl-Polonya mnasebetleri tarihi konusunda doktorluk pa yesi almtr. u anda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm nde profesrdr. Osmanl ile Avrupa arasndaki uluslararas mna sebetleri iine alan bir ok kitab vardr.

11

Venedik 1454den sonra ve daha 16. yzyln balarndan itibaren Fransa, Avusturya, ngiltere, Hollanda (1612), Rusya 1700. ayr ayr, stanbula
O SM A N LI

SYASET

siya si F aaliyetleri 1793-1821, Ankara, 1968. Yalnkaya M. A ., Mahmud R aif Efendi as che chief secrecary of Yusuf Aga Efendi, che first permanent Ottoman-Turkish ambassdor co Londra 1793-1797., Osmanl Tarih Ara trm a vc U ygulam a Merkezi D ergisi, 1994., ss. 385-434. 17 Kk Kaynarca Antlamasnn 1774. Franszca evirisi Rusyada yapl m ve bu dier Avrupa lisanlarna evrilm itir. B ir baka deyile, o za manlar Avrupada Franszca'nn diplomasi lisan olarak kullanld anla mna gelmektedir. Martens, Recuil de dalliance de paix ete., 1761 a 1808, 8 cilt, Gottingen, 1817-1835, c ilt., 2, s. 386, Davisot H. R., "Russia Skill and Turkish Im becility; The Treaty ofK u ch K ain ardji Rcconsidered, Slavic R eview , 35, 3, 1976, s. 476. 1809 ylnda stanbulda ikamet eden ngiliz Bykelisi, kendi lkesinin D ileri Bakan Caninge kar Burada n g iliz ce konuamyor, Franszcadan baka dil bilmeyen bir tercman Osmanl hkm eti tutm adndan, Franszcada mzakere et mek zorundaym diye m em nuniyetsizliini iletiyor. Lewis, Osmanl Devletinde Franszca 'nn neminin arttn belirtiyor. 18 XVIII. yzylda Harp E itim O kullarnda Franszca konuan memurlarn ise alndna bal olduunu dnyor. Lewis B., M slim Dscovery ofE urope, Londra/New York, 1982, s. 85. 18. Tercme odas le ilg ili olarak, Bilim C., Tercme odas, Osmanl Tarih A ratrma vc U ygulam a Merkezi D ergisi, 1990., s . . 29-43. 19 20 op. cilt., Lewis B., p. 81. Ekrem R ., Osmanl M uahedeleri vc K apitlasyonlar 1300-1920 ve Lozan M u ahedesi 24 Temmuz 1923, stanbul, 1934. N affT ., Reform and the Conduet of Ottoman Diplomacy in the Reign of Selim III 1789-1807, J o u r n a l o f the American O ricntal Society, 83, 1963., ss. 295-315. 21 Ahmed Vasif, M ehasin ul-A sar ve Hakaik ul-A hbar, stanbul, 1804. ________ , M ehasinul-A sar ve HakaikuH-Ahbar, ed. lgrel M ., stanbul, 1978. Onsekizi 1752-1774 yllar arasn, sonrakini ise 1783-1787 ylla r arasn ele alyor. 22 23 Ahmed Resmi, H ulasat ul-Y tibar, stanbul, 1869. Sadullah Everi Efendi, T arih-i Enver'i, UNV. stanbul niversitesi M er kez Ktphanesi., No. T 5994, 5995, 1780, 1. 24 Ahmed Cevdet Paa, T arih-i Cevdet Tertib-i C edit 12 cilt., stanbul, 18856. 25 Duvel-i Ecnevibiye Defterleri, lke ad ve y l srasna gre dzenlenmi tir. 76 kitap lk kayt mevcuttur ve Rusya antlamalar ile ilg ili 83, de, 1701 ylndan 1833 ylna kadar, 266 adet antlama m etninin kopyas mevcuttur. 26 Name-i Hmayun Defterleri, 16 kitap vardr. 1699 ylndan 1918 ylna kadar kapsar ve 5575 adet m etin sureti mevcuttur. 27 H att-i Hmayun, 32 kitap lk latin alfabesi ile yazl katalog vardr ve 1713 ylndan 1858 yln a kadar kapsar. 28 Trkiye ve Rusya , XVIII. yzyl sonundan K urtulu Savana kadar Trk-Rus likileri 1798-1919-, A nkara, 1970. K urat A. N. 1903-1971., 22 Nisan 1903 de Rusyada domu ve liseye kadar Rusyada eitim ini al 34 ^ ^ ^ 29

mtr. Kasm 1924 de stanbula gemi. Fuat Kprlnn altnda re nim grm. Mays 1928 de stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Ta rih Blmnden mezun olmutur. 1929 da Almanyaya gemi, Temmuz 1933 de Hamburg niversitesinde Bizans Tarihi ile ilg ili konuda dok torluk payesi alm tr. ubat 1937 de sve Devlet Arivi merkez olmak zere, Avrupann birok lkesinin arivinde aratrma yapmtr. Tem muz 1938 de yurda geri dnmtr. 1941 de Ankara niversitesi Dil ve Taril-Corafya Fakltesinde doent, 1944 de ayn Fakltede Rus d ili ve edebiyat konusunda profesr olmu, 1953-54 de ayn Fakltede dekan olmutur. Uebersberger H., Russlands Orientpolitik in d er letzen zw ei Jabrhunderten, 1 Bd., Stttgart, 1913. Yas antlamasna 1792. kadar kapsar ancak, toplam sayfann 400. yaklak yans 1700-1739 Belgrad antlamas, yllar, yak lak drtte biri ise Kk Kaynarca antlam asnal774. kadar olan dnem ile ilgilidir. Nolde B., La fo m a tio n de 1empire russe, 2 c ilt, Paris, 1952. 2. cildin topla mnn 390 sayfa, yaklak yars 18. Y zyln Karadeniz blgesindeki olaylar ile ilgilidir. Eyll 1998 de, yazar, Trk Tarih Kurumun Ankara, ziyareti srasnda, henz tm orijinaller toplanmam, sunan kiinin ad ve sunulacak konu larn listesinin de olm adn farketmitir. En son Trk Tarih Kurumunu kard kitaplar listesinde "Trk-Rus likilerin 500. Yldn m Sempozyumu" adl eser yazldr. NafTT., Ottoman Diplomatc Relatons w itl Europe in the Eighteenth Century : Patterns and Trends, N affT . and Owet R ., ed. ., Studies in Eighteenth Centuty Islam ic H istory , Londra, Amsterdam, 1977, s. 106. N affT., Ottoman D iplomacy a n d the G reat European Povers , 1797-1802, Ya ynlanm am Doktora Tezi, University of London, 1960. 1984, Profesor Naff Pensilvanya niversitesi, Yakn Dou Merkezinin Mdrdr. Onun Avrupa Devletler Sistemi ile Osmanl mparatorluunun mnase betler tarihi ile ilg ili tezi, The Ottoman Empire a n d the European States System , in The Expansion o f International Society , ed. Bull H. and Waatso A., Oxford, 1984, 19852, ss. 143-170. vardr. Fransa htilalinin Rusya ile ilikisi hakknda, Saul. N. E., Russia a n d the M editerranean, Chicago, Lond ra, 1970. II. Bayezidden I. Dnya Savana kadar olan Osmanl-Rus Mnasebetle ri tarihi ile ilg ili olarak, Ayverdi S., Trk-Rus M nasebetleri ve M uharebele ri, stanbul, 1970. Osmanl-Rus Mnasebetlerinin balangcndan Byk Petro dnemine kadar olan ksm iine alan Trke dokman olarak, Du ran T., Trk-Rus Mnasebetlerinin Balamas", B elgelerle Trk Tarih D er gisi, cilt, 3, s. 43-49, cilt, 4, s. 39-44, cilt, 5, s. 31-36, cilt, 6, s. 40-43. Duran T., Trk-Rus M nasebetleri", B elgelerle Trk Tarih D ergisi, cilt, 7, s. 53-56, cilt, 8, s. 42-46, cilt, 9, s. 57-62, cilt, 10, s. 39-42, c ilt, 11, s. 46-48, cilt, 12, s. 52-56. Fransa htilali dneminden II. Dnya Savann ilk savana kadar olan Osmanh-Rus ve O smanl-ngiliz mnasebetlerini iine alan kaynak olarak, Bucak, N. S., Trk-R s-ngiliz mnasebetleri 1791-1941, stanbul, 1946.

O SM A N LI P fffV SYASET

XIX. YZYILDA OSMANLI DEVLET'NN YABANCI GAZETECLERE NAN VERME VE MAA BALAMA POLTKASI
ARI ERHAN
A N K A R A NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES

GR

larda ve hzl bir biim de uzak mesafelere tanabilm e 945 ve 1957de iki kez Puiitzer dlne la yk grlen, ABDnin nde gelen gazetele rinden New York Times m eski genel yayn si, telgraf sayesinde baka lkelerde vuku bulan olayla rn bile ok ksa srede okuyucuya aktarlabilm esi, ulusal ve m ahalli gazetelere haber datan ajanslarn kurulm as, XIX. yzylda gerekleen ve basn alann da devrim n iteliin i tayan ilerlem elerdir.2 Genel olarak, gazeteciliin geliim izgisinde ta d nemin yansra, XIX. yzyl Trk gazateciliinin tem ellerinin a tld dnem olma zelliini de ta r. Trke yaynlanan ilk gazete 1828de Vakyi-i Mtsriyye adyla, Kavalal Mehmed Ali Paa tarafndan M

ynetmeni James reston 1950lerde, X IX. yzyl ro mancnn ayd. XX. yzyl ise gazetecinin adr.1 derken, son gnlerini yaadm z yzylm zn en nemli zelliklerinden biri olan, iletiim ve biliim alanndaki gelimelere vurgu yapm aktayd. Gerekten de, tm dnyada insanlarn yakn ve uzak evrelerinde olup-bitenler hakknda ayrn tl ve hzl b ilgi sahibi olm alarn salayan k itle iletiim ara larnn durmadan gelim ekte olduu, yazl basnn ya nna iitsel, grsel ve elektronik basn elerinin de ka tlm asyla, insanlarn ou zaman kendi m eraklarnn ve isteklerinin tesinde, dorudan veya dolayl yollar dan B ilgilen d irild ii, olaylarn haber haline getirile rek halka sunulmas geleneinden uzaklalarak, bizzat haberlerin olaya dntrlmesi hedefine ynelik ei lim lerin g kazand X X. yzyl, bir meslek olarak gazeteciliin, ya da daha kapsayc anlam yla habercili in altn an yaad dnem olmutur. Mamafih bu noktaya gelinirken katedilen mesafe ierisinde yer alan bir ok nemli dnm noktas, XIX. yzylda alm tr. Gazetelerin basmnda, Jan Gutenbergin 1423de icad etti i, kol gcne dayal tipo bas k sistemi yerine, 1814de Friedrich K oenigin buhar gcyle alan rotatif m akinesine geilm esi, 1884de ise elektrikli rotatiflerin kullanlm aya balanmas, de m iryollarnn yaygnlam asyla gazetelerin ok m iktar
O SM A N LI r m

srda kartlm , bunu stanbulda takvim-i Vakyi ve


Ceride-i Havadis gazetelerinin yayna balamas izle

m itir.3 Tanzimat dneminde Trke ve baka dillerde ok sayda gazete ve mecmuann yayn hayatna bala m asnn bir sonucu olarak, bunlar denetim altnda tutm ak isteyen Bb- A li, basn alanndaki h ukuk d zenlemeler yapma yoluna gitm itir. Bu erevede, nce 1 857de m atbaalar nizamnamesi kartlarak, matbaa aacak Osmanl tebaas iin M eclis-i M aarif ve Zaptiye N ezaretine, yabanclar iin ise Hariciye N ezaretine mracaat etm eleri art getirilm itir. Ayrca, baslan eserlerin Bb- A li tarafndan kontrol edilm esi de ilke olarak kabul edilm itir. Bunu 1862de M atbuat dares inin kurulm as ve bana Sakzl Ohannes Efendinin getirilm esi izlem i, ardndan da 1864de m atbuat N i zamnamesi kartlm tr.4 Zaman zaman fiilen askya alm sa da hukuken 1908e kadar yrrlkte kalan bu nizamnameyle, gazeSYASET

te ve mecmua yaynlanm as iin hkm etten izin aln mas hkme balanrken, yaplacak yayann snrlar da izilm i ve bu snrlarn dna taanlara uygulanacak cezalar belirlenm itir. Nizam nam ede, yaynlarn sn r larna ve cezalara ilik in hkm ler o kadar oktur ki, bu ynyle m etin bir ceza kanununu andrm aktadr.5 Yine de ok nemli ve tem el bir dzenleme olan bu n i zamnameyle getirilen denetim ci rejim , gazetelerde h km et kararlarn ve uygulam alarn eletiren haber ve yorumlar yer alm asn engelleyem em itir. zellikle 1866-1867 G irit olaylar srasnda bu tr yaynlarn a rlk kazanm asyla Sadrazam li Paa, kendi adyla anlan bir kararname kartarak, idareye menafi-i um um iye... her icap ettirdike dar tarikler ve m evki-i m eriyyetteki m atbuat nizamnamesi hari cinde m illi bir m atbuatn esasatna ait prensipleri tan mam akta temerrd eden gazeteleri kapatm a selahiyeti... verm itir.6 Bylece gazete kapatm a uygulam alar yaygn lk kazanm , t rk gazeteciliinin nclerinden birou, ieride alm a im kanlar kalm ad iin yurtdna giderek, oralarda Trke gazeteler kartm aya balamlardr, Her ne kadar 1876da iln edilen K anun-u Esasnin 12. m addesiyle, basnn kanunlar erevesinde serbest olduu ilkesi getirilm ise de, kanun-u Esasnin askya alnm asndan sonra basn zerinde giderek ar laan bir denetim m ekanizm asnn kurulm utur. nce 1878de M aarif N ezareti, m atbuat M drl ve Zap tiye N ezaretinin grevlerinde yaplan dzenlemelerle siyas i erik li yay n larn sansr k o lay latrlm , 1880de siyas olmayan yaynlara da sansr getirilm i, 188 1 de Encmen-i Tefti ve muayene kurulm u, 1888de de, baslan tm yaynlarn n, basmdan nce denetlenmesi (sansr edilm esi) kabul edilm itir.7 Bu tr dzenlem elerle, lkede yaynlanan gazete leri denetim altn a alm aya alan ve byk lde de baarl olan devlet, yurtdn da yaynlanan gazeteler de, Osmanl ynetim ini eletiren veya ktleyen haber ve yorum larn yaynlanm asn da engellem eye alm tr. Bunu salayabilm ek iin izlenen yol, gazete sahip lerine ve m uhabirlerine nianlar taklm as ve eitli tahsisatlar salanm asdr. A ada, nce Abdlm ecid,
O SM A N LI e

Abdlaziz ve II. A bdlham id dnemlerinde, bu ynde yaplan uygulam alardan rnekler verilecek, ardndan da bu politikann sonularna deinilecektir.

ABDLMECD VE ABDLAZZ DNEMLER


Yazl kaynaklarn ounda, yabanc gazetecilere nian verilm esi ve tahsisat balanm as politikasnn II. A bdlham id tarafndan b alatld ifade edilm ekle b irlik te, arive belgelerinin sunduu b ilgiler ereve sinde, bu uygulam ann Sultan A bdlm ecid dneminde b alatld n ve A bdlaziz dneminde de olgun lat rld n sylemek yanl olm ayacaktr. A bdlham id dneminde ise uygulam ann kapsam geniletilm itir. Bu noktada, osmanl D evletinde nian verme u ygu la m asnn ne zaman baladna dair b ilg i vermek yerin de olacaktr: Bir k iiyi ya da kurum u baarsndan dolay onur landrm ak iin sunulan belgeli tak olarak tanm lana bilecek nian, O smanl D evletinde ilk kez III. Selim dneminde, 1801de skenderiye Savanda Napoleon kuvvetlerine kar baar gsterenlere verilm itir. II. M ahm ud dneminde, 1832de baarl kam u grevlile rini ta ltif etm ek m aksadyla, la, saniye, slise ve rbia rtbelerinde drt tip N ian- ftihar kartlm tr. A b dlm ecid dneminde ise, 1848de Rtbe ve N ian N i zamnamesi yaym lanarak, O sm anl tebaasndan olan kiilere ve yabanclara verilecek nianlarla ilg ili ilkeler belirlenm itir. Ayrca 1852de m ecid ad verilen ve be rtbeden oluan bir nian kartlm tr. M ecid nian na, A bdlaziz dneminde, 186 2 de drt rtbeden olu an N ian- O sman eklenm itir. II. A bdlham id dne m inde de H anedan- l-i Osman, N ian- m tiyaz, N ian- Erturul ve efkat N ian adyla yeni nianlar k artlm tr.8 Osmanl Devleti ile yakn ilikiler iinde bulunan d evletlerin h k m d arlarn a, devlet b ak an lara, nemli vatandalarna ve insanla yararl hizm etlerde bulunm u yabanclara, sultanlarn nianlar vermesi Abdlm ecid dneminden itibaren bir gelenek haline gelm itir. Daha ok, Tophane, tersane, Encmen-i Dani gib i Osmanl messeselerinde alan yabanclara
SYASET

nian ve eitli dller verilirken, stanbulu ziyaret eden doktorlara, bilim adamlarna ve askerlere de ayn uygulam a yaplm tr.9 Bunlarn tesinde, baz nl mucidlere de nian ve dller verilm itir. Mesela, Osmanl D evleti'de ilk kez K rm Sava srasnda youn biimde kullanlan telgraf icad eden Samuel Morse, insanla verdii hizmetlerden tr 1858de Sultan Abdlmecid tarafndan dllendirilm itir. Bu Morseun yabanc bir devletten ald ilk mkfat olmu tur.10 Yabanc uyruklu gazetecilere nian ve para veril mesine de Abdlmecid dneminde balanmtr. nce, a * Osmanl topraklarnda yayn yapan yabanc dildeki ga zetelerin sahipleri ve yazarlar bu uygulam a iine aln mtr. Mesela 1840da, zm irde kartlan Echo del
Orient gazetesi muharrirlerinden birine ve yine zm irde

salamaktr. Tanzimat Ferm annn olum lu sonular nn B atya yanstlm asyla, Osmanl D evletinin, Av rupann Hasta Adam grntsnden kurtulmas ve Dou Sorununun Avrupa gndeminden kartlm as amalanmtr. ncs, lkeye girilerinin durdurulmas iin alnan nlemlere ramen, zellikle yabanc elilikler ve yabanc postahaneler vastasyla Osmanl topraklarna sokulan yabanc yaynlarda Osmanh ynetimi aleyhta r yazlarn engellenmesiyle, lkedeki muhaliflerin bu yazlarda yer verilen fikirlerden etkilenm esinin nne geilmeye allm tr. Sz konusu hedeflere ulamak isteyen Osmanl Devleti, 1850lerden itibaren nian ve para verme u y gulam alarn genel bir politika haline getirm itir. N i tekim 1851 banda, paris gazetelerinde Osmanl lehi ne yaz yazanlara para verilmesi kararlatrlm tr.13 Aada grlecei gib i, ncelikle Fransz gazeteleri nin yazarlar hedeflenmi olm akla birlikte, ileriki y l larda uygulam ann kapsam geniletilm i ve tm Av rupa, hatta ABD gazetecilerinin elde edilmesine al lm tr. Bu erevede Abdlmecid dneminde, aralarnda Belikann Levant, Fransann La Nouvel ve ngilte renin Independence gazetelerinin yazarlarnn da bulun duu ok sayda yabanc gazeteciye para verilmitir. Uygulam a ya bir seferlik ya da srekli yaplm tr. Me sela, La Nouvel gazetesi bir seferlik ta ltif edilirken, Londra gazetecilerinden birine senev 200 lira ita olun mas kararlatrlm tr. Para verirken cmert davranan Osmanl Devleti, nian konusunda ayn cmertlii gs termemitir. Abdlmecid dneminde sadece Independence yazar Bradyye, en dk rtbe olan beinci derece

alan gazeteci Msy Deana nianlar verilm itir.1 1 Ayn yllarda, yurtdnda yayn yapan gazetecilere de eitli dller verilmeye balamtr. 1 8 4 lde Dani markalI gazeteci B u cka 2500 kuru maa tahsis edil mi, 1846da Frankfurtlu bir gazeteciye iane-i nakdiyye verilmesi kararlatrlm tr.12 Bu dnemde yabanc gazetecilere nian ve para ve rilm esinin, ikisi darya biri ieriye ynelik temel sebebi vardr: Birincisi, zellikle Yunan syan srasnda Avrupa kamuoylarnda oluan ve Filhelenlerin srarl abalary la Yunanistann bam szlndan sonra da devam et tirilen olumsuz Osmanl im ajn ortadan kaldrm aktr. Bb- ali, Avrupa kamuoyunun ve dolaysyla hk m etlerinin Osmanl Devleti karsndaki tutumunun belirlenmesinde etk ili olan gazetelerde, lehte haber ve yazlarn yer almas, en azndan aleyhteki yaynlarn azalmas iin byle bir uygulam ann yararl olacan dnmtr. Fakat, Avrupa hkm etlerinin de, halk ynlendirmek iin basn kullanm alar ve bu ite daha ok tecrbeye sahip olmalar, Osmanl Devletinin bu hedefine ulamasn zorlatrmtr. Bb- A li bu zorlu u amak iin, gederek artan sayda yabanc gazeteciye, nian ve para verme yolunu semitir. kincisi, Osmanl D evletinde gerekletirilm ekte olan yenileme hareketlerinin Avrupada duyulmasn
O SM A N LI I

den bir M ecid nian ita edilmitir. Nian konusunda hassas davranlmasnn sebebi, gazetecilerin Osmanl Devleti ile kar balants ierisinde olduklarn alenen gstermeme arzusu olabilir.14 Abdlaziz dneminde, para verme uygulam as ay nen devam ettirilm ekle birlikte, evvelce hassas davra nlan inan verme konusunda da cmert bir tutum ii ne girilm itir. Bu dnemde, Viyanada Yaynlanan Nouvelle Press Liber gazetesi ve Pariste yaynlanan Panteons iY A s r r

e
des lllmtration mecmuasnn sahipleri ile, baz Fransz,

gulam alarn karalayarak, Avrupada Osmanl devleti aleyhine bir kam uoyu oluturm aya alanlarca yazdrld n gren II. A bdlham idin, bunu nlemeye a lt yorumun yapm aktadr. Bu grupta yer alanlar dan, Y ldz saray M abey Serkatibi Tahsin Paa hatra larnda yle yazm aktadr: Sultan H am id m atbuata ok ehem miyet verirdi. Dahilde olsun, harite olsun gazetelerin neriyatn dikkat ve alka ile takip ederdi. Dahilde intiar eden gazeteleri sansr ile kayd altnda tutabilm ek m m knd. Ancak Avrupada kan ve gerek mensup ol duklar hkm etler, gerek hitap ettikleri efkr- um u m iye zerinde icray- tesir eden gazetelere kar yapla cak birey olm adndan, bunlarn neriyatna m uhte lif suret ve vastalarla cevap verirdi. Ecnebi gazeteleri iinde bilhassa ehem miyet verdikleri unlard: Taymis, Tan, Klnie aytung, Tribuna, Standart. Bu gazetele rin siyas makale ve m talaalar gn gnne tercme ve takdim olunurdu. B unlarn iinde tashihe muhta grdklerine ve cevap vermek icab edenlere m atbuat- ecnebiye m dr, saray m tercim leri, baz m aruf m u habirler vastasyla lazm gelen cevaplar tanzim ve nerettirirdi. Avrupa gazetelerinin bazlarnn stanbuldaki m uhabir ve m uharrirleri saraya davet olunarak, m uhte lif suretlerde taltifleri unutulm azd. Bu siyasetten hay li faydalar grlm , birok m akaleler m uvafk surette yazd rlm t.18 Aslnda bu ik i yaklam tarznn da hakl taraflar vardr. II. A bdlham idin vehim li bir k iili e sahip ol duunu inkr etm ek m m kn deildir. Fakat bu vehim in nelerden kaynaklandn da gz nne alarak de erlendirm e yapm ak daha doru gzkm ektedir. m paratorluun paralanm aya doru ilerled ii bir d nemde, i ve d basndaki gelim eleri takip ederek, bunlar ynlendirmeye alm ak yersiz bir tutum olm a sa gerektir. Bununla b irlikte, II. A bdlham idin bunu yaparken zaman zaman, abartl uygulam alarda bulun duu da aktr. Aada bunun rnekleri grlecektir. II. A bdlham idin yabanc basma ilg isi 1890dan itibaren artm tr. Sultanm I8 9 0 a kadarki saltanatn da, i ve d basma H ariciye Nezareti btesinden
SYASET

B elikal, A m erikal ve AvusturyalI gazetecilere Mecid ve Osmn nianlar verildi gib i, zmir ve stan b u lda Rumca, Franszca ve Bulgarca olarak kartlan gazetelerin sahiplerine, m drlerine ve yazarlarna da M ecid nianlar taklm ve atiyyeler verilm itir.15 Abdlmecid ve A bdlazizin saltanatlar srasn da, giderek artan bir biim de uygulanan nian ve para verme uygulam as, II. A bdlham id dneminde en st noktasna ulam , hatta S u ltan n bizzat ynetmeye a lt Osmanl d politikasnn nemli gndem m ad delerinden biri haline gelm itir.

II. ABDLHAMD DNEM


II. Abdlham id d yaynlarla seleflerine gre da ha yakndan ilgilenm itir. Y ldz Saray ok sayda ya banc yayna abone yazdrlm , Sultann bunlarda yer alan Osmanl Devleti ile ilg ili haber ve m akaleleri oku yabilm esi salanm tr. Bu amala, Sarayda bir terc me brosu oluturulm utur. Bu broya gelen yabanc gazete ve dergilerin says 1890m banda 1 50yi ge m itir. Sultan, yabanc lkelerde baslan ve Osmanl ynetimi aleyhinde b ilgiler ieren ok sayda k itab , el ilikler araclyla toptan satn alarak im ha ettirm e yoluna g itti i gib i, yabanc gazete sahiplerine ve yazar larna tahsisat balayarak Osmanl Devleti aleyhindeki yayn yaplm asnn nne gemeye alm tr.16 II. A bdlham idin bu tutum unu aklam aya al anlar, iki farkl grup ta toplanm aktadrlar. Birinci grupta olanlar, bu tutum u Sultann vehim li k iili in in bir gstergesi olarak yorum lam aktadrlar. Onlara gre, Osmanl lkesindeki yaynlar kadar yabanc yaynlar da Sultan kukuya srklem itir. erideki yaynlar, ar m atbuat dzenlem eleriyle kontrol altn da tutab i len II. Abdlham id, hibir biim de engelleyem edii yabanc yaynlardan daha ok rkm tr. Bunlarn kendi aleyhinde yazm asnn nne gem ek iin gazete leri ve gazetecileri satn alm a yolunu sem itir.17 Dier bir grup ise, zellikle 1890larda Ermeni is yanlarnn arta gem esiyle birlikte, yabanc basnda Osmanl devleti hakknda yaplan yaynlarn ounun gerekleri yanstm adn, Osmanl ynetim ini ve uyO SM A N LI

6.700 altn tahsisat ve aylk datlm tr. Bunun 221.027 kuruu Osmanl Bankas vastasyla yabanc gazetelere ve gazetecilere aktarlm tr. Para verilen ya banc gazeteler arasnda Fransada baslanlar n sralar igal etmektedirler. Bu dnemde, Liberte ye 750, Volteree 1.000 ve Republique Franais de Pressee 1.000 frank, Orimt a 10.401 kuru verilm itir. Ayrca, stanbulda

lanr. Bu yaplrsa Pariste oturan bir zata, stanbuldan her hafta politikaya dair veya m eth- sena veya tekzip vesaireye m teallik iki, makale veya fkra gnderi lir. Bu zat bunlar sra ile gazetelerde nerettirir. Bu usul dier sefaretler tarafmdan da yaplm aktadr.20 Bu deerlendirm e ve nerileri yapan Dadyan, ikinci yntemin daha kullanl olduu kanaatindedir. nk, nemli Fransz gazeteleriyle mukavele yapm ak hem ayda 20.000 Frank gib i ok byk bir m eblan sarf edilmesine yol aabilir, hem de Fransz kam uoyu nu pek ilgilendirm eyen m akalelerin, m aksatl olarak Osmanl Devleti tarafndan yazdrld anlalabilir. H albuki, btn yabanc eliliklerin k u llan d ikinci yntem kullanlrsa, istenilen hedeflere daha abuk ve skntsz ulalr. Ayrca bana 250 Frank denerek, ayda 3.000 Frank masrafla, bu ii baarmak m m kn dr.21 Dadyann bu deerlendirm eleri byk lde Sa ray tarafndan dikkate alnm am tr. Eskisine nazaran daha youn bir biim de, m m kn olduu kadar ok sayda yabanc gazeteye tahsisat balanlm aya all mtr. Bunda Paris b ykelilii grevine getirilen Salih M nir Paann, Y ld z a sunduu raporlarn nemli bir pay vardr. M nir Paa, Fransann nemli gazetelerinin, masraf ne olursa olsun, elde edilm esi dncesini savunmutur.22 II. A bdlham idin de bu gr benim sem esiyle, nemli grlen yabanc gaze telere aktarlan parann m iktar artm tr. 1895ten itibaren, ub konuda daha plnl davranlm aya alld grlm ektedir. Mesela, m eclis-i M ahsus-u V kela, Kasm 1895te, Avrupa gazetele rinde ner olunm akta olan birtakm ecrifn red ve tek zibi iin tm Avrupa basnna haber datan Reuter ve Havas haber ajanslarnn baz m uhabirlerine verilm ek zere tahsisat ita edilm esine karar verm itir.23 Byle ce, yabanc gazetelere ulaan ajans haberlerinin n iteli in in denetim altn a alnm asna allm tr. Fakat, bu karara ramen baz Avrupa gazetelerinin kt neri y atta bulunm asnn nne geilem em itir. zellikle, bata Times olm ak zere, ngiliz gazetelerinin, Osmanl ynetim i aleyhinde yaynlarna devam etm esi, do rudan muhabirlere deme yaplm asn tekrar gndeme
SYASET

yabanc dilde yaynlanan gazetelere de tahsisat ak tarl m tr. Bunlarn banda, 100.000 kuru ile Levant Herald, 67.606 kuru ile Moniteur Oriental, 84.160 kuru

ile La Tnrquie ve 30.000 kuru ile Byzantis yet alm tr.19 Paris gazetelerine aktarlan parann, amalanan hedeflere ulalm asn salam am as zerine, H ariciye Nezareti Mstaar A rtin Dadyann olu Diran Dadyan 1890da parise gnderilm i ve durum u aratrm a s istenmitir. Diran Dadyan, babasna gnderdii de erlendirmelerde, yabanc basma ayrlan tahsisatn g e lii gzel kullan ldn a d ik kati ekm itir: ...Buraya geldiim den beri resm bir m em uriye tim olm adn syleyerek, Tan, Figaro, Frans Evenman, Nasyonal, Golva, deba, llstrasyon gazeteleri ve Grand rev mecmuas m drleriyle grtm . Bu gazatelerin aleyhimize yaz yazm ayacaklar vaadini aldm . Bu kiiler Pariste basn hizm etim izin ehemmiyetsiz olduunu, bu ii baarmaya mem ur Chesnelin kle alnm aya bile ayan olm adn, bu adam n yalnz iki gazeteye yazlar nerettirdiini sylediler... Daha az masrafla yeni bir usul arzedeceim. im diki halde ayda alt-yedi bin Frank verdiim iz halde ancak ik i, ehemmiyetsiz gazete kullan lm akta, bu gazetelere ayda bir, 80 satrlk yaz bastrlm aktadr. Bu suretle bu m a kalenin beher satr iin 2 0 er Frank sarfetmekteyiz. Bu m akaleler gazetelerin ancak ikinci ve nc sayfa larnda km aktadr. Baz defa im za k ullan lm ad n dan, resm makamlardan cret k arl basld anla lm aktadr. Paris gazetelerinde bu yazlardan baka, biz ve zt- ahaneye hakknda hibir yaz neredilmemektedir. Birincisi, hkm et tarafmdan teb li e ttiri len m akaleleri basmak artyle, ik i, m him gazete ile mukavela yaplabilir.... kincisi, Pariste m uhtelif partilere mensup gazetelerle anlaarak m akaleler yayn
O SM A N J.I I

getirm i, bu erevede ngiliz gazeteleri adna alan Mr. Normana 50 lira maa balanm, Mr. Lonemana da 300 lira verilm itir.24 II.

konulan sansrn gazetesinin zarar etmesine yol at n belirterek, urad kayplarn tazmin edilmesini is temitir. Bu isteine bir cevap verilmeyince, kasm

1890da bir kez daha Saraya bavuran Vitaker, BeyoAbdlhamidin bu uygulam alar 1909da taht lu nda matbaasnn bulunduu binann satn alnarak tan indirilene kadar devam etmitir. Sultan, tm aba kendisine verilmesini ve bir sreden beri kesilm i olan larna ramen Avrupa basnnda aleyhinde yer alan ya ynlar engelleyemediini grm, en azndan yabanc yaynlara kendi dilleriyle cevap verebilmek iin, stan b ulda Franszca yaynlanm akta olan La Turqme gazete sini satn aldrtm tr. Eugene Rapaport adl bir Fran sz vatandann ynetimine verilen gazetenin, Y ldzda oluturulan bir faaliyet program erevesinde yayn yapmas istenmitir. Buna gre gazetenin, salta nat seniyyenin menaf-i lisine hizmet etmek ve hukuk-u cenab- ehriyryi tervi ile baz bedhahlarn Avrupa matbuat vastasyla nerine mtecasir oldukla r makalat- ahsiyeyi icab vehile redd- cerh etme si istenmitir. Gazetenin, yurtii ve dna, Osmanl postasyla yollad nshalarn resimden muaf tutulm a syla, daha ok kiiye ulatrlabilm esi hedeflenmitir. Fakat bir sre sonra, La T/rquie'rim istenilen etkinlie ulamad grldnden, Rapaporta hayat boyu maa balanarak gazete kapatlm tr.25 deneinin tekrar denmeye balatlmasn istemitir. Bu ikinci bavurusunda Vitaker, isteklerinin yerine ge tirilm em esi durumunda yurtdna giderek, 35 yl ge irdii Osmanl Devletinde toplad bilgileri yabanc gazetelerde basaca tehdidinde bulunmutur. Sadrazam Kmil Paa Vitakerin isteklerini Sa raya sunarken, kendisinin bu konudaki mtalaasn da eklem itir: Zamanmzda matbuat cerri menfaat iin bir ne vi vasta iddiasyla bedhahane neriyatn durdurulmas maksadyle devlete baz fedakrlk yapld uyu bul mu, bu yolda fayda arayanlara tevik hizmeti grm tr. Levant Herald gazetesi sahibi im tiyaz dahi senev alm akta olduu 1000 lira ikram iyeyi kfi grmeyerek, ya kendisine dolgunca bir para verilmesi veya ahvali mizi serbeste nerile para kazanmak iin matbaasnn yabanc memleketlere nakline msaade olunmasn is temektedir. Tbir-i dier ile Vitaker, emsaline kyas olarak bizden ister istemez klliyetli m iktarda para ko parmak teebbsnde bulunmaktadr. Bu yolda, H ari ciye Mektubcusu M nir Bey tarafndan bu gib i adam lara fena bir yol alm tr... Yalan yanl neredilen muzr haberlerin yaplm amas iin birok fedakrlklar yaplm akta, bu yol ise bu gibi muzr neriyat men et medikten baka, ihtiras sahibi akgzlerin arzusunu artrmaktadr. Vitaker dahi bunlar arasndadr.26 Benzer bir olay 1891 de yaanmtr. Pariste Orient gazetesini kartan, N ikolaidis isim li bir kii, Os-

MAA BALAMA EV NAN VERME POLTKASININ SONULARI


Abdlmecid dneminden itibaren srdrlen, ya banc gazetecilere maa balama ve nian verme p oliti kasn, istenilen olumlu sonular vermedii gib i, baz sorunlarn da ortaya kmasna yol amtr. En nemli sorun, mesleklerini menfaat salamak iin kullanan baz gazetecilerin, Y ldzdan kendilerine balanan maa azaldnda veya kesildiinde, antaja bavurmalaryla ortaya km tr. Baz yabanc gazete ciler ise, kendilerinin de maa balananlar listesine alnmas iin, Osmanl D evletine antaj yapmlardr. Aadaki rnekler, antajn II. Abdlhamid dnemin de hangi boyutlara ulatn gstermektedir. stanbulda ngilizce yaynlanm akta olan levant herald gazetesinin sahibi Edgar Vitaker, 1890 yaznda Sa

manl Devletinin Paris Eliliine bavurarak, kendisi nin bir sre nce padiah hakknda Franszca bir vg bror bastrp d attn ve bu sebeple ihsn- ahane yi hakkettiini belirtm itir. Kendisine para veril memesi durumunda, hi olmazsa bir yere ehbender olarak tayin edilmesini isteyen nikolaidis, isteklerinin gereklememesi halinde, Osmanl ynetimini destek leyen tutumunun deiebileceini de ifade etmitir.
I SYASET

raya bir dileke sunmu ve ilerinin kt gitm ekte ol duunu, gazetesinin bir darboaza gird iin i, haberlere
O SM A N II

Bunun zerine N ikolaidise toplam 4 00 Frank deme yaplm tr.27 deme yaplan yabanc gazeteci saysnn artm as na paralel olarak saylar artan antajclar Bb- A liyi ve Y ld z zora sokmutur. II. A bdlham idin bu ko nudaki fikrini sorduu Fransa B ykelisi Cambon, S u ltan a u cevab verm itir: Kaide-i asliye olmak zere herhangi bir m em le kette m atbuat m him para kuvvetiyle taraftar edile mez. Para ile muavenetleri istihsal olunabilen evrak- havadis az namuslu b irtakm m atbuattan ibaret olup, onlarn kendilerine verilen paralar biter bitm ez, tehdidat ve tecavzata balarlar. C idd m atbuat ise, para tek lif olunmak gib i bir muameleden pey ziyade gcenir... Binaenaleyh stanbuldan m em urlar gndererek, para tevzi ettirm ek yollarndan vazgeilm elidir... Tecavz kr makaleler nerolunduunda para vermek yoluna g i dilm em eli, tecavzn vuku bulduu m em leketin h km etine mracaat ederek, takib at- edide istenm eli dir.28 II.

ki gsterdii durum lar da olmutur. M esela, Suriyeli M slm anlar tarafndan New Yorkta kartlan Kawkab America adl gazetenin m drlerine, Osmanl yne

tim i lehinde yayn yapm alar iin 1894de 10 lira aylk balanm ken,29 gazetenin yayn beenilm edii iin bu demeler son verilm itir. Bu gazetenin sahipleri 1897de New York Times gazetesine bavurarak, Osman
lI Devleti hakknda yap tklar yaynlar dolaysyla, s

rekli tehdit m ektuplar aldklarn bildirm iler, hatta S u ltan n bir hafiye gndererek kendilerini ldrm ek niyetinde olduunu ne srm lerdir.30 Btn bu rnekler, yabanc gazetecilere nian ve para verme p olitikasnn, balangta belirlenen hedef lere ulalm adn gsterm ektedir. Baz yabanc gaze te ve dergilerde Osmanl ynetim ini ven yazlar ya ynlanm tr. Am a bunlarn says, aleyhte yaynlarla k arlatrldnda ok azdr. Osmanl m liyesinin zor durum da olduu bir dnemde byk paralar harcana rak, birok yabanc gazete ve gazeteciye deme yap l m ama karln da alnanlar, beklentilerin ok altn

da gereklem itir. stelik bu durum u ktye k u lla Abdlham id, Cambonun bu nerilerini d ikka nanlar km , antaj yoluyla Osmanl D evletinden p a ra szdrm aya alan gazeteciler trem itir. Zamannda nlem alnm ad iin, antajclarn says giderek art m, yabanc basn iin ayrlan paranan bir blm , bu kiilere denmitir.

te almayarak para d atm a uygulam alarn devam ettir m itir. U ygulam a b elli bir pln dahilinde yap lm ad ndan, evvelce Sultann ynetim ini vdkleri veya vmeleri iin ta ltif edilen baz gazetecilerin, istenilen tutum u sergilem em eleri zerine, Y ld z n byk tep

Douglass Cater, The Fourth B ranch o f Government, Boston, Hoglton milit, 1959. p. 1.

13798; 10 S. 1287 (12 M ays 1870), No: 14447; 29 C. 1287 (26 Eyll 1870), No: 14552; 17 M. 1286 (29 Nisan 1869), No: 14552. 10 BOA, .S., 6 S. 1275 (15 Eyll 1858), No: 8512; 2 N. 1275 (5 Nisan 1859), No: 8587. 11 BOA, rade-Hariciye (.H .), 27 RA. 1256 (29 M ays 1840), No: 220; 25 C. 1256 (24 Austos 1840), No: 287. 12 BOA, .H., 27 N. 1257 (12 Kasm 1841), No: 685; 26 RA 1262 (24 Marc 1846), No: 1551. 13 14 BOA, Cevdet Hariciye (C.H .), 28. S. 1267 (2 Ocak 1851). BOA, .H ., 8 C. 1274 (24 Ocak 1848), N o:8227; 3 C. 1275 (SOcak 1859), No: 8757; 15 L. 1275 (18 M ays 1859), No: 9002; 25 CA. 1276 (20 Aralk 1859), N o:9414;4 C.1277 (18 A talk 1860), N o:10011.s 15 BOA, .H., 23 ZA. 1283 (29 mart 1867), N o:13542; 14 M. 1284 M a ys 1867), No: 13202; 12 S. 1284 (15 Haziran 1867), No: 13230; 7 ZA. 1284 (11 M art 1868), N o:13510; 19 S. 1285 (11 Haziran 1868), No: 13651; 25 . 1285 (11 A ralk 1868), No: 13863; 19 ZA. 1285 (3 Mart 1869), N o:13959; 22 M. 1286 (4 M ays 1869), N o:14026; 22 CA. 1286 (29 Eyll 1869), N o:14227; 13 . 1286 (18 Kasm 1869), No: 14292; 7 L. 1286 (10 Ocak 1870), N o:14325.

Fuat Sreyya Oral, Trk basn Tarihi, Ankara, Eyin Adm Matbaas, (t.y.), s .16-17; Ana B ritannica, c:III, stanbul, 1986, s.374-375.

Orhan Kololu, Osmanl Basn: erii ve R ejim i, T anim attan Cumhu riyete T rkiye Ansiklopedisi, C :l, s.69.

Server skit, Trkiye'de M atbuat dareleri ve P olitik alar, Ankara, Baveka let Basn ve Yaym Umum M drl, 1943, s.8.

5 6 7 8

ib id ., s.15-18. skit, op.cit., s.25. Kololu, op.cit., s.87. Mehmet Z eki Pakaln, Osmanlt Tarih D eyim leri ve T erimleri Szl. stan bul, M ilil Eitim B akanl, 1993, s.694-695; Ana B ritannica, C:XVI, s tanbul, 1986, s.546.

Osmanl D evletinin baz yabanclara verdii nianlarla ilg ili olarak aa daki belgelere baklabilir; Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), rade-i Seiyye (.S.), 29 M. 1266 (15 Aralk 1849), No: 2897; 17L.1273 (12 Nisan 1857), N o:7440; 19M. 1285 (12 M ays 1868), No: 13607; 16C. 1285 (4 Ekim 1868), No:
O SM A N LI

siY A .s jrr

16

Hfz Topuz, 100 Soruda Trk B asn Tarihi, stanbul, Gerek Yaynevi, 1973, s.93.s

23 24

BOA, .H ., 23 CA. 13 13(11 Kasm 1895), N o:10U (650), BOA, .H ., 7 C. 1313 (25 Kasm 1895), N o:2066 (756); 25 N. 1313 (10 Mart 1896), No:1981 (748); 17 ZA. 1314 (19 Nisan 1897), No: 2715 (1051).

17 S

skit, op.cit., s .106. Ahmet Banolu, A bdlham id D m in d e B asn rez a letleri. ' Dnya, 13 Ka sm 1955, N o:1328, s.6. 25 26 27 28 29 30

Banolu, op. C it., 17 Kasm 1955, no: 1332, s.6. Ibid., 15 Kasm 1955, N o:1330, s.5. Topuz, op.cit., s.71. Banolu, op. C it., 7 Aralk 1955, N o:1352, s.6. BOA, .H ., 6 L. B i l (31 M art 1894), No:2022 (304). 'n T beF carO ftheT urk ,"N cw York Times, October 17,1897, No: 14403, p. 10.

19 20 21 22

I b id , 14 Kasm 1955, N o:1329, s.5. bid., 7 Aralk 1955, N o:1352, s.6. dem. Cevdet Kudret, A bdlhamid D evrinde Sansr, stanbul, M illiyet Yaynlar, 1977, s.71.; Topuz, op.cit., s.70.

O SM A N LI I H I

SYASET

OSMANLI-RAN LKLERNDEN DPLOMATK BR KEST


YRD. D O . DR. BRAHM AYKUN
A T A T R K N V E R S T E S F E N -E D E B Y A T F A K L T E S

smanl Devletinin dou komusu Safevi Devle ti ismini, ran Azerbaycannn Erdebil kasaba snda doan eyh Safiyddinden almtr. eyh Safiyddin bydnde Halvetiye tarikat meesisi b rahim Zahid Geylaniye intisap etm i,1 eyhin vefatndan sonra onun yerine gemiti. Daha sonra olu ve torunla r halef olarak yerine gemilerdi. Osmanl sarayndan da bu eyhlere ara akesi ad altnda hediyeler gnderil m iti.2 ah smail mevcut siyas ortamdan istifade ile 1502de Safevi Devletini kurm utu.3 Walther Hinzin Safevi Devleti iin Birtakm eyhler, yzyllar kaplayan nesillerin, kr krne sadakatini temin eden dervi ha reketi dahiyane bir cesaretle siyas sahaya evirerek bir m ill devlet kurmasn b ilm iti4 ifadesi gerekten do rudur. Daha baka bir deyile ah smail eyhlii ahla dntrmtr. Safevi Devleti kuruluunu tamamladktan sonra ya ylm a hareketini Osmanl Devleti zerine evirmitir. Hz. Hseyinin Kerbelada ldrlmesinden sonra slam dnyasnn ii Snn olarak ikiye ayrlmasndan son ra bu iki grten ii slam dnyasn rann, Snni s lam dnyasnn da liderliini Osmanl Devletinin yapma s bu iki devleti kar karya getirmitir. randa sras ile Safeviler, Nadir ah Afar ve Zendiler ve Kaarlar hkm srmlerdir. Yukarda temas edildii gibi Osmanl Dev leti ile de devaml bir atma ierisinde olmulard. 1514 aldran Sava, Kanuni zamanmda uzun sren ve 15 5 5 te Amasya Antlamasyla sonulanan mcadeleler, IV. Murad zamannda yaplan, Kasr- irin Antlamasyla sona eren sava, Nadir ah zamanndaki mcadeleler ile snr ve airetlerden kaynaklanan olaylar Osmanl-ran ilikilerin hi de iyi olmadn gstermektedir.
O SM A N LI

SARIM EFEND'NN RAN'A GNDERLMESNE KADAR OSMANEI'RAN LKLER


1797 ylnda ran tahtna geen ve 1925 ylna ka dar hkm sren Kaarlar dneminde de Osmanl Dev leti ile sorunlar devam etmitir. ran ile sorunlar daha ok airetlerin snrlarda hareketlerinden dolay yaan maktayd. ranhlarn Basraya tayin ettikleri Mehmed Ali Han, blgedeki airetleri itaati altna almak istemi se de Mntefk aireti tarafndan malup edilm iti. Ke rim Hann lm zerine lkede i karklklarn ba lamas zerine Sadk Hanm mcadeleye katlm ak zere Basradaki askerlerini alarak rana dnmesini frsat bilen Osmanllar Basrann kurtarlm as grevini Badat vali sine vermiler ve ksa bir sre sonra kurtarlan Basraya igalden nceki mtesellim Sleyman Paa tekrar tayin edilm iti.5 Ruslarn Kafkaslar ele geirip ran snrna yakla malar zerine bu sralarda koalisyon savalaryla uraan Fransann da katlm yla Rusyaya kar Osmanl-ranFransa ittifak gndeme gelm iti. Bu grev iin eli ola rak Mehmed Refi Efendi rana, ran tarafndan da Hoy mfts Ak brahim stanbula gnderilm iti.6 A k bra him Efendiye Rusya ile yaplacak harp ve barta ran Devletinin ayr tutulmayacana dair bir mektup veril mi ve eli Badat yoluyla rana dnmt.7 Daha sonra ran tarafndan Rusyaya kar yaplacak ittifak iin Asker Han Afar isim li bir eli gnderilmi ti. Eli stanbula gelip iini tamamladktan sonra Fran saya hareket etm iti.8 ranhlarn da Ruslar ile aralar iyi olmadndan, ehzade Abbas Mirza da m aiyyetine topSYASET

lad ran askeri ile Rus snrna gelmesi zerine Osm anl-ran snrlarnda bulunan vali ve dier grevlilere ran dostluuna dikkat eylemeleri hususunda ark seras keri, ldr valisi ile Van, Ba'yezid, Kars mutasarrflarna yazlar gnderilm iti.9 ran ilerine bakan Hac Hseyin Aa vastasyla ehzade Abbas M irza tarafmdan gnderi len yazda Osmanl-ran arasndaki dostluktan bahisle ldr Valisi Selim Sabit P aann Osmanllara olan sada katsizliinden bahsediliyordu. Yazlan cevab yazda ise erif Paann azledilecei ve ortak dman Ruslara kar ibirlii iin Yasincizde Abdulvahhab Efendinin rana gnderileceine dair Hseyin A aya yaz verilm iti.10 Bu arada rana baz kim selerin snm as iki lke arasnda tekrar mesele yaratt. Eski Bayezid mutasarrf brahim Paa ile Selim Paanm kk olu rana ka m t. stanbuldaki ran maslahatgzarna kaaklarn Erzurum valisine teslim edilm eleri hususu yazlm t. Maslahatgzar da bunlarn iade edileceine dair sz ver m iti. Ayrca Revan serdarna ve ehzade Abbas M irzaya da yaz gnderilerek antlama artlarna uygun olarak bunlarn geri verilmesi istenm iti. Snr valilerinden ge len haberlere gre brahim Paa airetler ile irtibata ge erek Kars Eyaletine bal Kazman civarnda bulunan ve Bayezid Sanca dahilindeki Krolu Kalesini rann yardm yla tam ir ettirerek oraya kapanmay dnyor du. Durum Bayezid mutasarrfna yazlarak dikkatli ol mas konusunda uyarlm t.11 ran tarafndan da M uhib A li Han baz hususlar grmek zere stanbula gelm iti. Eli ile yaplan g rmelerde ki devlet arasnda yaplar antlamalar gere ince snr blgelerine mdahale edilmemesi, firarilerin iadesi ve bundan sonra firar kabul edilmemesi, snr ih lallerinden ekinilm esi, Sadameni Kalesinin yklm as konular ele alnm , btn bu hususlar eli tarafndan kabul edilm iti. Eli Erzuruma vardnda, bir memur gnderek Van tarafndaki Osmanl grevlileriyle bulua rak, bahsedilen kalenin masraflarnn ne kadar tutaca n tesbit ettirm iti.12 Muhib A li Han ile grlen ve ka rara varlan hususlarda dikkat etmeleri iin Erzurum, Van, Kars, ldr valileri ile H akkari, M ahmudi ve Ko koz beylerine ayr ayr yazlar yazlm t.13 Osmanl-ran arasndaki airetlerin bazen Osmanl, bazen de ran tara fna gemeleri iki lkenin ilikilerinin bozulmasna seO SM A N U

bep oluyorlard. 1821de Osmanl D evletinin Yunan is yanyla uramasn frsat bilen ranllar, snrlara asker ym aya balamlard. Bu srada iki devletin ilikilerinin gerginlemesine yol aan olaylar, Haydaranl airetinin Osmanl topraklarna gemesi, bunlarn ran tarafndan istenilmesi, birtakm airetlerle birlikte ran askerinin Kazmana tecavzleri, yine birtakm snr ihlalleri ran haclarnn soyulmas ve ldrlmelerinden ibaretti.14 Abbas Mirza, Erzurumda bulunan A li Bey isim li adamna ran haclarna karlan glk sebebiyle bu yl hacca gitm eyeceklerini, Vana zahire verilm eyeceini bil dirm esini istem iti. ranllarn Osmanl D evletine kar dmanca bir tutum izledikleri Erzurum valisi ve ark Seraskeri Hsrev Paa tarafndan stanbula bildirilm i ise de Yunan gailesi sebebiyle alttan alnm ak istenilm i, ancak ranllarn taarruza gemeleri zerine sava al mak zorunda kalnm ve ark Seraskeri Melmed Emin R auf Paaya yardm gnderilmesi hususunda evre san cak ve kazalara yazlar yazlm t.15 Yine Badat tarafla rnn da kuvvetli bulundurulmas iin Baban M utasarr f Mahmud Paa ve dier ileri gelenlere gerekli emirler v erilm iti.16 Esasnda Erzurum valisi ranllarn Rusya ile ittifak yaptklarna dair duyum lar alm t.17 Bu sava ta ran ordusu byk baarlar kazandysa da kolera sal g n kmas sebebiyle geri ekilm ek zorunda kalm t. Badat tarafnda ilk anlarda galip geldilerse de daha son ra yenilm ilerdi. Sleymaniye taraflarnda da kolera sal g n balam t.18 Her iki tarafn da bara ihtiyac vard ve neticede antlama yapld. Sulh grmelerinde Sebikli ve Haydaranl aireti konusunda anlamazlk kt ise de ksa srede halledildi. Antlamaya gre ran ele geir d ii btn yerleri geri verdi.19 Antlamann yaplm asndan sonra ran haclarna iyi davranlmas, tccarlarndan bir defaya mahsus olmak zere % 4 gm rk vergisi alnmas ve bir m al bir baka sna devredilm edii mddete tekrar gm rk vergisi alnmamas hususunda gerekli yerlere yazlar yazlm t .20 Antlamadan sonra iki devlet arasndaki sorunlar devam etti. ran, sava srasnda ve daha nce ele geir mi olduu birtakm yerleri iade etm em iti.21 Bu husus lar grmek iin Esad Efendi gnderilmi ise de bir ne tice elde edilem em iti.22 ki devlet arasnda iyi ilikilerin
SYASET

devam ynnde snr valileri arasnda karlkl yazma lar devam etti.23 1828de balayan Osmanl Rus Harbi srasnda daha nce Rusya ile savam olan ran ile itti fak yapmak iin bir giriimde bulunuldu ve ittifak iini grmek iin Tezkire-i Sni Tayyib Efendi grevlendi rildi.24 ranllarn Osmanl-ran Savanda devlet olarak politikalarnn ne olduu bilinmediinden Tayyib Efen d inin Erzuruma kadar grevinin gizli tutulmas istenil miti. Burada duruma gre rana gidip gitmemeye karar vermesi istenilmiti. Erzuruma gelen Tayyib Efendi sa vata ele geirilen esirlerin ierisinde ranllarn ileri ge lenlerinden de bulunduunu renince Erzuruma g it mekten vazgemiti.25 ran ile 1823 Antlam asnn yaplmasndan sonra Erzurum gmrnde bir bozulma grlmt. Rus is tilas srasnda da Erzurumdaki ran mdr Aa Hse yin bu durumdan istifade ederek gmrkten pek ok ey karmaa muvaffak olmutu. Bu durum Erzurum valisi Ali efik Paa tarafndan stanbula bildirilm iti. Erzurum Antlamas srasnda Hakkaride olan ka leler ile Zernik Madeni karlnda rana 200.000 ku ru verilmesi kararlatrlm ve bu konuda Galib Paa, Aa Hseyine bir tahvil vermiti. Aa Hseyin bu para nn verilmesini istemiti. ehzde Abbas Mirza da Aa Kasm adnda birisiyle bir mektup gndererek Haydaranlu airetinin ran aireti olduunu ve ran tarafna sevk olunmasn istemiti. Yine Hakkarideki kalelerle Zernik Madenlerine karlk verilmesi karalatrlan 200.000 kuruu istem iti.26 1833 te ran tarafndan eli olarak Zeynel Abidin Han gnderilmiti.27 ran ah Fethali ah 1834te lm28 ve yerine Muhammed ah ge m iti. Yeni ahn clusunu tebli iin Hudadad Han el ilikle stanbula gelmi, getirmi olduu mektubu tak dim ettikten sonra rana dnmt.29 Hudadad Hana karlk olarak Esad Efendi bykelilik ve Anadolu pa yesiyle rana gnderilmiti.30 Yukarda da belirtildii gibi ran ah Fethali ahn lmnden sonra yerine geen Muhammed ah, Feth Ali ahn ok sayda ocuundan bir ksm n31 Erdebil kalesine hapsetmiti. Dier ehzadeler ise bu du rumdan korkuya kaplarak, ran terketmilerdi. Bir ka tanesi de nce Rusyaya sonra da Osmanl Devletine s nmlar ve dier ehzadelerin kurtarlmas ricasnda
O SM A N II

bulunmulard. Tutuklu ehzadelerin bu isteklerinin ye rine getirilmesi hem de baz snr sorunlarn grmek iin daha nce de eitle vesilelerle rana giden Mektubi-i Senaveri Efendi hulefasndan Kemal Efendinin gn derilmesi kararlatrlmt. Kemal Efendi 1 Haziran 1837de stanbula hareket etmiti. Kemal Efendinin teebbsleri sonucunda Erdebile haps bulunan ehzadelerin afvedilerek ev halklaryla bir likte eskiden olduu gibi Tebrizde ikamet etmelerine msaade edilmesine karar verilm iti.32 Tutuklu ehzadelerin serbest braklp Tebrizde ikametlerine karar verildikten sonra sra hudud meselesi nin ele alnmasna gelmiti. Zebab Sanca konusunda yaplan grmelerde Sultan Muradn ada ah Abbasn Osmanllara ver dii antlamann Osmanl defterhanesinde bulunan as lnda bir suretin ran Elisi Mirza Cafer vastasyla rana ulatrlmasndan sonra ran-Osmanl grevli ve mhen dislerinden oluturulacak bir heyet tarafndan, antlama ya uygun olarak, iki devletin hududlarnn incelenmesin den sonra Zelabn durumunun belli olaca belirtilm i ti.33 Kemal Efendinin Tahranda bulunduu srada Ba dat valisi Ali Rza Paann Muhammere derbendini tah rip ettii haberi gelm iti. Badat Valisi Ali Rza Paa, vergi yznden isyan eden Kab aireti zerine asker gndermiti.34 Muhammere zerine yaplan bu asker harekat iki lke arasndaki ilikilerin gerginlemesine yol am, arada olan ok sayda meseleye bir de Muham mere zararlar eklenmiti.Muhammerede ranllarn mal ve can olarak zarar grp grmedikleri iki devlet tarafn dan iddia edilmekteydi. Ancak asl anlamazlk Mulammerenin kime ait olduunun belli olmamasyd ki bu husus konferansta etrafyla ele alnacaktr.

SARM EFEND'NN RAN'A GNDERLMES


Badat Valisi A li Rza Paann Muhammere ehri ne hcum etmesi, halknn bir ksmn ldrmesi ve tc carlarn eyalarn almas iki devlet arasndaki ilikileri iyice gerginletirmiti. ran Elisi Mehmed Han stan buldan Tahrana dnmt ve ran ordusunun Badat zerine yrmesi kararlatrlmt. Bu srada Msr valiI SYASET

si Mehmed Ali Paa ile sava devam ediyordu ve Osmanl ordusu N izipte ar bir yenilgiye uramt. II. Mahmudun lmyle yerine geen olu Sultan Abdlmecid bir de ranllarla savamak istemediinden, hem Abdl mecidin clusunu tebli etmek hem de aradaki mesele nin sulh yoluyla halledilmesi amacyla, devletin eitli kademelerinde nemli grevlerde bulunmu olan bra him Sarim Efendiyi35 fevkalade yetki ve bykelilik unvanyla rana gnderdi.36 2 3 Ekim 1839da stanbula hareket eden Sarim Efendi, randa yapt grmeler den sonra bir antlama yapmak iin ruhsat olmadn belirterek stanbula dnm, dnte de ranllar tara fndan aylk bir sre verilmi, bu sre ierisinde cevap verilmezse sava aacaklarn belirtm ilerdi.37 Sarim Efendiye dn srasnda verilen yazya gre iki devlet arasndaki belli bal anlamazlklar unlard: 1. Osmanl Devletine snm olan ehzadelerin iade edilmesi. 2. Sleymaniye Valisi Ahmed Paann cezalandrl mas ve Orman tarafna yapt yamadan dolay oluan zararlarn denmesi. 3. Revanduz beyinin yapm olduu zararlarn denmesi. 4. Otura meselesiyle Necalan arazisinden dolay rana verilmesi gereken parann denmesi. 5. Muhammereye yaplan zararlarn tazmini ile bu rann hangi devlete ait olduunun belirlenmesi. 6. Caf aireti tarafndan yaplan yama ile Zlal sanca hakkndaki meseleler. 7. ki taraf elilerinin masraflarnn karlanma me selesi. 8. Celali airetinin tecavz hareketlerinin engellen mesi ve bu airet ile dier kabilelerin rana geri verilme si. 9. Yama edilen mal ve eyalarn denmesi. 10. Gmrk vergileri ve bu hususta bir antlama nn yaplmas. Bu hususlara dair Sarim Efendi tarafndan hazrla nan cevaplar 27 Mart 1 8 4 lde kendisinin de hazr bulun duu Meclis-i Hss- Vkelda tartlm t.38 Uzun s ren yazmalar sonucunda iki devlet arasnda anlamazlk konusu olan hususlarn en nemlilerinin meseleden olutuu anlald. Bu madde unlard:
O SM A N LI I

1. Firari meselesi. Osmanllarn ehzadelere hane dana mensup olmalar nedeniyle sahip ktklar, bunla rn iadelerinin Osmanl Devletinin anna yakmayaca , bunlarn bir ksmnn Halepe nakledildikleri, rana kar harekette bulunurlarsa dierlerinin de Badattan uzaklatrlacaklar. 2. Sleymaniye Mutasarrf Ahmed Paann azli ki rann ikyetlerinin kesilmesine vesile olmas midiyle Ahmed Paann azledilmesinin kabul edilerek, daha n ce Badat valisi tarafna yazlm ise de tekrar yazlmas. 3. Hudud anlamazlklar olup yrrlkte olan ant lama gereince sona ereceinden, daha nce karar veril dii zere Osmanl tarafndan Badata hususi mhendis gnderildii, ran ve Rusya tesbiti iin de grevliler ta yin edilmesi gerekli grlm ve bu hususun da bu e kilde halledilmesi gerektii.39 Bu husus, stanbuldaki Rus Elisi Titof, ran El isi Mirza Cafer Han ve Rifat Paa ve Hanerli Bey ara snda grldkten sonra yukarda belirtildii ekilde madde olarak karara balanmt.40 Osmanl-ran anlamazlklar geici de olsa bir ka rara balanm oldu. Alnan karar gereince, hudud an lamazlklarn nihayete erdirmek iin mhendisler gn derildi. Osmanllar tarafndan mhendis olarak, Esad Efendi gnderildi.41 Rusya tarafndan ise Dainese grev lendirildi.42 Mhendisler Badatta uzun sre kaldlarsa da hudud anlamazln halledemediler. Ancak Sarim Efendinin randa yapt temaslarda ve dndkten sonra stanbul-Tahran arasnda karlkl yazmalarda sadece iki devletin birbirleri nezdine gn derdikleri elilerin masraf ve benzeri hususlarda ortaya kan anlamazlklar hari dierleri halledilememi,43 kalan dier meseleler Erzurum Konferansna tanmt. Yaplan maddelik antlama da uygulam aya sokulamam t.44 Sleymaniye meselesinin ortaya kmas zerine ilikilerin gerginlemesi ve Rusya ile ngiltere devletle rinin arabuluculuk teklifinin kabul edilmesi zerine hu dud meselelerinin de Erzurumdaki konferansta ele alna ca iin Esad Efendi geri arld.45
SYASET

LKLERN GERGNLEMES NGLTERE VE RUSYA'NIN ARABULUCULUK TEKLFLER


k i devlet arasndaki sorunlarn madde olarak tespit edilip anlamaya varlm asna ramen bu anlama iki devleti de tatm in etmemi ve uygulam aya konulama m t. Osmanllar da Sarim Efendiyi rana gnderip me selelerin grlmesini istemesi ve dnnde de yaz m alar uzatarak M sr meselesinin bitm esi iin vakit ka zanmak istiyordu. Gerekten de ran, M sr meselesini frsat bilerek sesini ykseltiyordu. Devlet bir yandan da rana uramak istemiyordu. M sr sorunun 24 Mays 1841de yaplan antlama ile halledilm esi zerine Osmanl Devleti de artk ran ile ilikilerde alttan alm ak is temiyordu. Sleymaniye, Osmanl topra olmasna ramer ran burada hak iddia ediyor ve vali tayinlerine karyor du. 1841de Osmanl D evletinin Sleymaniye Valisi Mahmud P aay valilikten alarak yerine Ahmed Paay tayin etmesi iki lke ilikilerin i gerginletirdi. ranllar kendilerine snm olan Mahmud Paaya asker vererek Sleymaniye zerine gndermilerdi.46 Bu srada Sleym aniyede kaym akam la Abdullah Bey bakyordu. Ab dullah Bey ran kuvvetlerine baaryla kar koyarak he zimete u ratm t47 Sleym aniyede meydana gelen bu olay iki lke arasnda meydana gelen tek olay deildi. S nr valileri sk sk snr ihlallerinden bahseden raporlar gnderiyorlard. Sleymaniye olay iki devlet arasnda cerayan eden tek olay deildi. Snr vali ve kom utanlar sk sk meyda na gelen olaylar hakknda raporlar gnderiyorlard. Yine de Osmanllar barn devamndan yana olduklarn her frsatta gsteriyorlard. N itekim B elll Paaya gnderi len bir yazda Osmanh askerlerinin, ran tarafmdan tecavz bir hareket meydana gelm edike, kesinlikle ran topraklarna sarkntlk yaplm am as isteniyordu.48 Osmanl-ran devletleri arasnda meydana gelen bu olaylardan ksaca bahsettikten sonra Muhammed ahn tahta gemesinden sonra iki devlet ilikilerin i etkileyebi lecek nemli olaylar ksaca u ekilde vermek m m kn dr: 1.ahn kardei Azerbaycan Valisi Kahraman M ir zann Bayezide hcum ederek yamalamas.
O SM A N L I

2. Bayeziddeki Osmanl airetlerinin ran m allarn yamalamas. 3. 1835te Osmanl aireti reislerinden Han Malm udun Van civarnda Hoy ve Koturu yamalamas. 4. Revanduz beyinin Merkr ve Urm iye N ahiyele rine aknda bulunmas. 5. rann Bayezid mutasarrfnn ran airetlerini Osmanl topraklarna g ettirild ii iddiasnda bulun mas. 6. Sleymaniye blgesinde bulunan Osmanl airet lerinin ran yaylalarn kullanmalarndan dolay ran ta rafndan mera vergisi istenmesi. 7. Osmanl D evletinin Zehab blgesinin kendi topra olduu iddiasyla burann kendisine terk edilm e sini istemesi. 8. Bunlarn en nemlisi de daha nce bahsedildii gibi A li Rza Paann M uhammereye yapt tedib ha rekat idi.49 likilerin iyici gerginlemesi zerine ah, Osmanl topraklarnda bulunan ran tccarlarnn alacak-verecek ilem lerini tam amlayarak dnmeleri iin ay sre ver m iti.50 Harbin balamas ile birlikte ranllarn, bir koldan Badad tarafna, bir koldan da Bayezid tarafna saldra caklar hesaplanyordu. Bu nedenle Erzurum ve Badad taraflarnda harp hazrlklarna balanmt. Dier blge lerden buralara asker kaydrlyor ve m evcutlarnn da noksanlar giderilm eye allyordu. Yukarda b elirttiim iz gibi ranllarn ilk saldra caklar yerlerin banda Bayezid ve civar. Bu sebeple de dounun k ilit ehri Erzurumun askeri ynden her za mankinden daha kuvvetli olmas gerekiyordu. En byk sorumluluk da Vali K m il Paaya dyordu. Kam ili Paa noksan asker ve m him m atn tamamlanmas iin stanbula yaz yazm, evre kazalara buyurultular gn derilerek piyade ve babozuk askerlerinin hazrlanarak gnderilmesi istenilm i, Trabzon valisine de yaz yazla rak ne kadar asker gnderebilecei sorulmutu.51 Redif askerleri ile babozuk askerinin toplanlmasndan vazge ilm iti. Ancak alnan haberler hi de iyi deildi. ranlI larn asker hazrlklara devam ettikleri, hatta ksa sre de ordunun snra doru hareket edecekleri yolundayd.52
I SYASET

ranllarn saldracaklar bir dier nemli yer de Badat tarafyd. Badat valiliine yeni tayin edilen Ne cip Paa, bir anda kendisini Osmanl-ran gerginliinin ierisinde bulmutu. Blgenin asker ynden glendi rilmesi gerekiyordu. Dolaysyla Badat taraflarnda hummal bir asker hazrla giriilm i, yeni asker bir likler sevkedilmeye balanlm, mhimmat olarak da noksanlar giderilmeye allm t.53 Savan kmas an meselesiydi.Bu sralarda Rusya ve ngilterenin arabulu culuk almalar sryordu. ngiltere 1877-78 Osmanl Rus Savana kadar Os manh Devletinin toprak btnlnden yana bir siyaset takip etmiti. Hindistan smrgelerine giden yol zerin de bulunan Osmanh Devletinin devam ngilterenin menfeatleri asndan nemliydi. Hindistana giden Kzldeniz ile Akdeniz, Dicle ve Frat ve Basra ynndeki karayolunun tehlikeye dmesi ngilterenin menfeatleri asndan sakncalyd.54 Osmanl-ran anlamazlndan en nemlisini oluturan Muhammere, Basra Krfezinde bulunuyordu ve Basra Krfezi de ngiltere asndan nemliydi. Bunu Osmanl-ran anlamazl hakknda rapor hazrlayan Henry Layardn u szleri aklamak tayd: Kanaatimce bu iki nehir ileride ok nemli ticari ve asker yollar haline gelecektir. ngilterenin menfeati Basra D eltasnn kendisine dman olmayan bir devletin elinde bulunmasnn gerektirmektedir.55 Rus ar ve arieleri, ar I. Petronun gneye scak denizlere inme dncesini, bir siyas vasiyet olarak te lakki etmiler, bunu gerekletirmek iin byk aba sarfetmilerdi. Rusyann arabuluculuk yapmak iin bir takm sebepleri vard. Rusya 1828-1829 Osmanl-Rus Savandan sonra Osmanl Devletine kar takip ettii siyasette bir deiiklik yapm ve yeni siyaset bu devlet zerindeki emellerini sava ile deil de dosta bir siyaset takip ederek bu devletin yklm as halinde en byk par ay elde etm ekti.56 rann sava tazminat olarak Rusyaya ok borcu vard. rann bunu demesi ok zor grnyordu. Rus ya, Osmanl-ran anlamazlnda arabuluculuk yaparak, rann Osmanl Devletinden talep ettii hasar tazmi natlar ve toprak taleplerinin birisinde ran lehine baar elde edebilirse, randan yukarda bahsedilen sava tazmiO SM AN LI

natna saylmak zere para ve toprak isteyebilirdi. Bir di er sebep de Rusyam ran topraklarndan istila ettii Revan, Nahcivan vesair topraklar ile zellikle de Lezki ve Grcistan halk Rus idaresinden memnun deillerdi. kabilecek bir Osmanl-ran savanda kabilecek bir kar gaalkta yukarda bahsedilen halk Rusyaya kar isyan edebilirdi. Rusya asndan Osmanl-ran sava kma m alyd.57

ERZURUM KONFERANSININ TOPLANMASI


Bu srada Rusya ve ngiltere iki devle arasndaki so runlarn toplanacak bir konferansta grerek bar bir ekilde halledilmesi fikri iki devlet tarafndan da kabul edildi ve oturum tutanaklarnn hem Tahrana hem da s tanbula gnderilecei iin iki bakent arasnda bulunan Erzurumun konferansa ev sahiplii yapmas kararlat rld .58 Snrlara ylm olan askerler de geri ekildi.59 Osmanh Devleti tarafndan yaplan uzun grme lerden sonra eski Londra ve Paris elilerinden Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye azasndan Nuri Efendinin gnde rilmesine karar verildi.60 ran tarafndan nce Mirza Cafer Hann gnderilmesi dnlm ise de onun akcier za r ihtihab rahatszlndan dolay Mirza Taki Hann61 gnderilmesi kararlatrlmt.62 Mirza Taki Han 18 Ni san 1843 Sal gn saat on sralarnda Erzuruma gelmi ve gsterili bir karlama treni yaplm t.63 Erzurumda toplanan konferansn sorunlu geecei daha ilk balarda anlalmt. nk Osmanl murahha s Nuri Efendi, Erzuruma gelmesinden ksa bir sre son ra ikametine ayrlan konakta banyo yaparken kalp krizi geirmesi sonucu vefat etti64 ve U lu Camii karsnda ka leye giden yolun sa tarafnda medfun bulunan Ebu shak Kazruni Hazretlerinin trbesine defnedildi.65 Nuri Efendinin Erzurumda aniden lm zerine, acilen birisinin murahhas olarak gnderilmesi gerekiyor du, arabulucu devletleler temsilcileri de murahhas sei mi konusunda acele edilmesini istiyorlard.66 Osmanl Devleti tarafndan bu i iin am ve Sayda defterdarlklar grevlerinde bulunmu Enveri Efendi gnderildi. Gerekten de Enveri Efendi, hariciye ktiplii ve mektupuluu grevlerinde bulunmu, yabanc devlet lerle ilgili meselelere v ak f. ok dirayetli birisiydi.67

SYASET

Konferansta devletleri tem silcileri unlard.68


Osmanl Temsilcileri'.

Frat Nehri (Murad Suyu) H illeden geen eski ya tan terk ederek Kerbel ve Hindiye ovalarnda yeni yatak edinm iti. Fratn H illeden geen eski yatan deitirm esi, sulamada kullanlan kanallarn suyunun azalmasna sebep olmu, ziraat dalm a noktasna g el m iti. H ille, Badadn kileri mesahabesinde olduu iin, retim in azalmas sebebiyle her eyin fiyat ok faz la artm, halk zaruri ihtiyalarn karlam akta glk ekmeye balamt. Btn bunlar gz nne alan N e cip Paa, fakir duruma dm olan halkn da davetleri ne uyarak 24 Ekim 1842de Badattan hareketle H indi yeye yakn N asriyyeye gelm i ve suyun tekrar H ille ta rafna dndrlmesi iin almalara balamt. Kerbeldaki asayisizlii de dikkate alan Necip Pa a, tedip harekatna karar vermiti. H alka gnderdii haberde, Hz. imam Hseyin ve Hz. Abbas trbelerini zi yarete geleceini ve Kerbelya m tesellim tayin edece in i, m aiyyetine de yeteri kadar asker brakacan, kar klr ise bunu zorla yapacan bildirm iti. 20 Kasm 1842 tarihinde bu mealde birer resm yazy, Molla Abdlaziz ile ngiltere ve Fransa konsoloslarna gndermi ti. Bu teklifin kabul edilmemesi zerine asker mdaha leye karar verilm i, bu harekat srasnda Kerbela halkn da ve askerden ok sayda lenler olmutu. Necip Paann Kerbelaya yapt bu asker harekat Erzurumda konferansn topland zamana tesadf etmi, haber Erzurumda bomba gibi patlam t. ranllar bu ha rekat bir mezhep davasna dntrmeye almlar ve intikam szleri telaffuz etmeye baladlar70 ve hem Os manlIlar71 hem de ranllar asker hazrlklara72 giritilerse de Rusya ve ngiltere elilerinin youn gayretleri sonu cunda bu sorun da ald ve konferansa devam edildi.

N uri Efendi Bekir Paa Kamil Efendi (srktip) Rt Paa (tercman) Zaim Aa (kethda) Iran Temsilcileri: M irza Taki Han Mirza Ahmed Han (Srktibi ve Kethdas) Mirza Ahmed Han Ferahan Cira A li Zencene Jan Davud Mesihi
ngiltere Temsilcileri:

Albay W illiam s Robert Curzon Redhouse (tercman) Josef Dikson Sohrap


Rusya Temsilcileri:

Albay Dainese Presevriokof(ktip) Movkine (ktip)

NECP PAA'NIN KERBEEA'YA ASKER HAREKATI


Yukarda da b elirtildii gib i konferansn olumsuz luklarla geecei daha balangta anlalm t. Nuri Efendiin lmnden sonra yerine yeni bir murahhas be lirlenip Erzuruma gnderilip konferans balayaca sra da Badattan gelen bir haber her eyi alt st etm iti. Bu, hemen Osmanl-ran ilikilerinin tekrar eski durumuna gelmesine, hem toplanlmasna karar verilmi olan Erzu rum Konferansnn geleceinin tehlikeye girmesine, hem de Rusya ve ngilterenin harcadklar btn emek lerinin boa gitmesine sebep olacak olay idi. Badat Va lisi Necip Paa, Kerbelada iiler tarafndan kutsal say lan Kerbel zerine bir tedip harekat yapm t. Kerbela kasabasnda asayi bozulmutu. Badad eyaletine bal yerlerde, ne kadar su ilemi kimse varsa, bunlar Kerbelya kaarak kurtulduklarndan, bu dier blgelere de yaylm , su ileyenler buraya snm lard. Asayisiz lik Badadn dier mahallerine de sirayet etmi, Kazimeyn ve Necef kasabalarnda da asayi bozulmutu.69
O SM A N LI

ERZURUM KONFERANSININ

ALIMASI
Konferansta aralarnda anlamazlk bulunan devlet leri, yetki gnderilmi birer murahhas temsil ediyordu. Murahhaslar kendilerine verilen yetki erevesinde dev letlerinin haklarn savunmaya alyorlard. Takip eden oturumda grlecek konular bir nceki oturumun so nunda belirleniyordu. Bylece murahhaslar nceden ha zrlanma im knna sahip oluyorlard.
siy a se t

18 oturum73 olarak yaplan Erzurum Konferansnda Sleymaniye, Muhammere, bata ehzadeler olmak zere dier snm aclar, Zehav, gm rk ve ticaret ile hac ve dier ziyaretiler konularnda karlalan sorunlar konferansta enine boyuna tartld. Tutanaklar incelendiinde grlecei gib i her iki murahhas da, ok iyi hazrlanarak oturuma katlyorlar d. Grmelere hastalk veya elde olmayan baz engeller olm ad mddete sabah saat yedi civarnda balanyor, le yemeinden sonra devam eden oturumlar akam ezanna kadar sryordu. Her iki murahhasa da gr lecek konularla ilg ili devletleri tarafndan talim atlar ve rilm iti. Oturumlar haftada bir yaplyordu. Enver Efendi oturumlarn be gnde bir yaplm asn tek lif etmise de, tutanaklarn hem stanbula hem de Tahrana gnderil mesi sebebiyle kabul edilm em iti.74 Mirza Takiye tam ruhsat verilmemesi grmelerin uzamasna sebep oluyordu. M irza Taki, grlecek ko nuyu nce rana yazyor, ald b ilgiler nda devleti nin haklarn savunmaya alyordu. Enveri Efendi bu durumdan ok ikyetiydi.75 Rusya ve ngiltere devletleri yani arabulucu devlet ler de bu i iin zel olarak seilmi birer tem silci bulun duruyorlard. Bunlar stanbuldaki elilerine kar so rumluydular. Kendilerine soru sorulm ad mddete konumalara katlm yorlard. Sadece konumalar din li yorlar ve gerektiinde de grlerini bildiriyorlard. Oturumlarda konuulanlar ktipler aynen kaydediyor lard. Oturumlara toplam 12 kii katlyordu.76 Nuri Efendinin lm ve Necip Paann Kerbela zerine yapt asker harekattan bahsederken b elirttii miz gibi konferansn ansszlklarla geeceinin ilk ia retleriydi. Bunlar, ngiltere heyetinde bulunan ik i k ii nin kaldklar konan bitiiindeki ahrda kan yan gndan lm tehlikesi atlatm alar77 ve en nemli olay da halkn isyan ederek ran heyetine saldrm asyd. Otu rumlarn tam am lanp, Rusya ve ngilterenin verdii tas lak zerinde grmeler devam ederken 18 Temmuz 1846 Cumartesi gn ran heyetinden birisinin sebep ol duu bir olay halkn infialine sebep olmu ve heyetten bir ka kii ldrlm t.78 Erzurumda meydana gelen
O SM A N U [P l

olaylar aratrmak ve M irza Taki H ann taltif-i memu riye ti iin M irliva A kif Paa gnderilm i79 ve yaplan tahkikat neticesinde sulular yakalanarak eitli cezalara arptrldlar.80 Hadiselerin nlenmesinde yetersiz kalan Esad Paa Sivas V a lili ine tayin edilerek Erzurum Valili ine de Sleyman Bahri Paa getirild i.81 M irza Taki H ann, hanesinden alndn iddia et ti i 1.500 kese ake tutarndaki eitli eyalarnn ise a lnp alnm ad anlalam am t.82 Mirza Takinin olay larda urad m add kayplara karlk 1.500 kese ake gnderilmesine karar verilm i ve bunun zaten g du rumda bulunan hzineye ykletilm esinin uygun olmaya ca dnlerek, ran ile ilikilerin gerginlemesinden beri meselenin halledilm esi iin almalarda bulunan zevattan alnmas kararlatrlm t.83 Erzurumda yaanan bu tatsz olay da halledildikten sonra antlama zerinde alm alar devam etm i ve uzun uralardan sonra 1847de Erzurum Antlamas imza lanm tr. Erzurum A ntlam asnn m etni u ekildedir: I. slam devletleri im diye kadar birbirlerinden ta lep ettikleri nakit paradan tamamen vazgeiyorlard. An cak IV. maddede belirtilen talep bu kapsam dnda bra klyordu. II. ran Zehav sancann bat tarafn Osmanl D evletine terk etmeyi kabul ediyordu. Osmanl Devleti de bu sancan dou tarafn btn d alk arazisi ile bir likte rana terk etm eyi kabul ediyordu. ran, Sleym ani ye ehir ve sancandan tamamen vazgeiyordu. Ad ge en sancakta Osmanl D evletinin m lk sahipliine hi bir zaman taarruz etmeyecekti. Muhammere ehir ve lim an ile Ceziretu 1-Hzr ve li man ve dou sahiline, ran airetlerinin tasarrufunda bu lunan attl-Arabn rana ait olmasn kabul ediyordu. Bundan baka Osmanl Devleti attl-Arabn de nize dkld yerden ta iki taraf hududunun birleti i yere kadar ad geen nehirde ran gem ilerinin tam ser besti ile gidip gelm esini kabul ediyordu. III. bu antlama ile iki taraf toprak konusunda di er btn iddialarndan tamamen vazgeeceklerdi. ki devlet snrlarnn izilmesi iin ik i tarafta antlamann akabinde grevliler ve mhendisler tayin etm eyi kabul ediyorlard.
SYASET

IV. Rusya ve ngilterenin arabuluculuunu kabul ettikleri 1261 senesi Cemaziyel-evvelinde tebli ve tah rir olunan dostane ihtiratlar kabul ettiklerinden beri iki tarafa vaki olan haarat ve hem de tehir olduklar sene den beri mera vergisi meselelerine adalet zere hasl ve ihkak olunmak iin iki taraftan akabinde memurlar tayin olunmasn kabul ediyorlard. V. Osmanl Devleti, kendisine snan ran ehzade lerinin Bursada ikamet etmelerine ve halen bulundukla r yerden uzaklatrlmalarna ve ran ile ilg ili gizli istek lerine izin verilmeyeceini kabul ediyordu. Dier firari ler konusunda eski Erzurum A ntlam asnn hkmleri aynen kalyordu. VI. ran tccar ticaret mallarnn gmrk vergileri ni, mallarnn o zamanki ve geerli kymete gre nakit ve ya maldan 1822 tarihinde imzalanan Erzurum Antlamasnn ticarete dair olan maddesine gre yerine getirilm e sine karar veriyorlard. 1822 Antlam asnda belirtilen miktardan fazla para istenmemesini kabul ediyorlard. VII. Osmanl Devletinde bulunan mbarek mahal lerin ran ziyaretilerinin eski antlamalar gereince tam gven ierisinde her eit dmanlktan kurtulmu ola rak ziyaret edebilmeleri iin gerekli imtiyazlarn veril mesini Osmanl Devleti kabul ediyordu. Hem de iki s lam devleti, iki tarafn tebas aralarnda bir karar olmas lazm gelen dost ba ve birliin kuvvetlendirilmesi ve istihkam muradyla ranl ziyaretilerin Osmanl top raklarnda btn imtiyazlara nail olmalar m isll, dier ran tebas da imtiyaza-i mezkureden olmad ve gerek ticaretlerinde ve dier hususlarda her eit zulm ve teaddiden ve hrmetsizlikten mahfuz olmalar iin en ziya de mnasib olan vesaili istihdam eylemei teahld edi yordu. Bundan baka Mekke ve Medineden ran tccar ve tebasnn ticar menfeat ve himayeleri iin Osmanl top raklarndan gerekli grdkleri btn yerlerine ran tara fndan tayin olunacak konsoloslar, Osmanl Devleti ka bul edip, belirtilen ehbenderlerin mansib ve memuri yetlerine ayeste ve sair dost devletler konsoloslarna uy guladklar btn imtiyazlar bunlara da uygulam ay ka bul ediyorlard. Osmanl Devleti tarafndan da ran devletinin l zumlu btn yerlerine tayin edilecek konsoloslara ve

rana gidip-gelen Osmanl tccar ve tebasna ran Dev leti de ayn muameleyi tamamyle yerine getirm eyi ka bul ediyordu. VIII. ki slam devleti, snr blgelerinde olan airet ve kabilelerin yama ve hrszlklarn nlemek iin ge rekli tedbirlerin kabln ve uygulanmasn kabul edi yorlard. Bu husus iin gerekli yerlere asker koyacaklar d. ki devlet birbirlerinin arazisinde meydana gelen gasb, garet ve ldrme gib i her eit tecavz hareketin uhdesinden geleceklerini kabul ediyorlard. Sahipleri b i linmeyen ve anlamazlk halinde bulunan airetlerin bundan sonra daimi olarak ikamet edecekleri yerleri se meleri hususunu airetlerin kendi iradesine bir defalk havale ediyorlard. Tabiiyetleri belli olan airetler bal olduklar devletin arazisine girmee cebrolunacana ka rar vermilerdi. IX. Eski antlamalar zellikle 1822 tarihinde Erzu rumda imzalanan antlamann, bu antlama ile deiti rilmeyen maddeleri aynen yrrlkte kalyordu.84

OSMANLI-RAN SINIRININ TESBT


Antlamann nc maddesinde yer ald zere iki lke arasndaki snr belirlemek iin bir komisyon oluturuldu.
Osmanl Heyetinde: Iran Heyetinde::

Dervi Paa85 Hurit Paa Bamhendis Kaymakam Tabir Paa Mhendis Esas Efendi Doktor Kostantin88
Rusya Temsilcisi:

M ird-Devle Mirza Cafer Han86

Ingiltere Temsilcisi:

irikov

W illiam s

Belli bal bu grevlilerin yannda da her devletin heyetinde ok sayda mhendis de bulunuyordu. Dervi Paaya komisyonda bulunan dier devletle rin temsilcileri gelene kadar Kotur89 snrnn dzeltil mesi grevi verilmiti. Kotur snrn dzeltirken nasl hareket edeceine dair bir de talim at verilm iti.90 Dervi Paa, Kotur ve H akkariden bilirkiileri istemi ve onlarn katlm yla oluan heyet, yaptklar inceleme sonucunda eski hududun Damac Tandan getiini belirlemiler, blgenin haritasn kararak gerekli yerlere ahap iaret-

B3

ler dikm iler91 ve zerine de Osmanl-ran snrnn ia reti olduunu yazmlard.

Esad Efendi tayin edilm i, Kolaas Yunus Efendi de muavin olarak, Yunus Efendi'nin yerine de M ekteb-i Harbiye muavin hocalarndan ve Erkan- Harbiye kolaalarndan Somali Mustafa Efendinin ressam mhendis olarak grevlendirilmesine karar verilm iti.95 Muhammere iin ikinci defa yaplan grmelerde ran Devleti Erzurum Antlam asnn asl maddesinde Osmanllarn da izahnamenin dikkate alnm asndaki s rarlar grmeleri kmaza sokmutu. Osmanllar, rana Muhammere ve H alic-i Haffardaki lim an ile Ceziretu IH zrdan baka bir yer terk edilmeyeceinde ranllar ise daha baka yerlerin terkinde, arabulucu devletler tem sil cilerinin de ikisinin ortas olarak Ebu Cez harkndan aasn yani kuzeyinin Osmanllarda, dou ve gneyi nin randa kalmas teklifleri Osmanllar tarafndan ka bul edilmemi ve Muhammere meselesi m uallakta kal m t.96 Komisyon dalm , tem silciler de Muhamme reden ayrlm lard. Temsilciler, 4 ubat 1851de Dizfula ve oradan da Muhammereye hareket etmek zere Behbahana gelm i ler97 ise de veba salgnn dikkate alarak Senendie ge m ilerdi.98 Muhammere snrnn tesbitinde olum lu bir netice alnam ayaca anlalnca Zehabn snrnn izil mesi teklifi komisyonda kabul edilerek buraya gid ild i.

SINIR KOMSYONUNUN TOPLANMASI


Kotur snrnda yaplan dzeltmeden sonra Dervi P aann da B adata gelmesinde sonra komisyonun b tn yeleri toplanm oluyordu. B adatta yaplan ilk toplantda, blgenin k ritik konumu ve Bedevilerin asa yisizlikleri sebebiyle, komisyon yelerinin gvenlikleri nin salanmas konusu ele alnd. Bunun iin de Osmal-ran devletleri tarafndan 4 0 0 er asker ve 2 00er sva rinin tayin edilmesi ve hudud komisyonunun snrlar belirlemeye balad yerden sonuna kadar memurlara refakat etmelerine karar verildi . Dervi Paann Kotur snrnda Osmanl lehine yapt dzeltm eyi, ran tem silcisi M irza Cafer Han, uy gun bulmadndan K oturun boaltlmasna kadar Ba d attan hareket etmeyeceini bildirm esi zerine komis yon yeleri be ay kadar, B adatta kaldlar.92 Daha son ra Mirza Cafer Han, Tahrandan ald talim at zerine Kotur hakkndaki yukarda belirtilen iddiadan vazgeti ini bildirmesi zerine almalara M uhammereden ba lanlm ak zere B adattan hareket edildi.93

MUHAMMERE KOMSYONU
Muhammere daha nce grdmz gib i gerek oturumlarda ve gerekse antlamann hazrlanmas sra snda tartmalara sebep olan bir mesele olmutu. Drt devlet tem silcisinin M uhammereye ulamasn m te akip bir ka toplant yaplm t. Dervi Paann hudud tespitinde ahidnme ile bir likte daha sonra yaplan izahnamesinin de esas alnmas, Mirza Cafer Paann ise sadece muahedenin dikkate aln masnda srar etmes'i zerine grmeler tkanm t. Me selenin ierisinden km akta glk eken arabulucu devlet tem silcileri, her tem silciye kendi yetkilerinden gelecek talim ata gre hareket etmek zere, talim atlar ge linceye kadar, grmelere karar vermilerdi. Ancak bu arada vakit kaybetmemek am acyla, tahkikat yapmak, mhendisler tarafndan havalinin haritasnn kartlm a sn salamak zere M uhammereden hareketle Huveyze ve Kasreyn taraflarna gidilm esine karar verildi.94 Bu arada Osmanl heyetinde bir deiiklik yapl m, dizanteri hastalna tutulan Tahir Beyin yerine
O SM A N LI

ZEHAB KOMSYONU
Erzurum Antlam asnn 2. maddesine gre Zehab Osmanl-ran arasnda ikiye blnmt. Bu taksimata gre dzlk ksm (bat blgesi) Osmanl D evletine, dalk ksm (dou blgesi) ise ran D evletine brakl mtr. Zehabn snrnn tespiti iin yaplan grmeler de Osmanl ve ran tem silcileri kendi dncelerini be lirttiler. Arabulucu devletler tem silcileri de iki tarafn iddialarnn ortas bir tek lif sundular. Tekliflerine gre snr, Zehabn kuzey tarafnn sonunda Bem silsilesinin Sirvn nehrine b ititii noktadan balayarak gneye do ru giderek Bem silsilesinin ucu zerinden geerek ve asl Bem zirvesine kadar gelip oradan da yksekliklerin ibikleri zerinden geerek Bvekh yani Ba- Bave Kuh Dana ulatktan sonra gney-batya dnerek Asarkran silsilesi ib ii zerinden geerek yine yksekliklerin ib ik leri zerinden giderek sonra hatt- farikin gney sonu

SYASET

olacak olan Elvend nehrine ulaacaktr. Oradan da nehri nin akt Mendeli havalisinin bundan byle tek lif olu nacak snr izgisine ulancaya kadar aa doru uzana caktr. Bundan sonra Dervi Paa, Bendere nahiyesinin ya knndaki Kortu nahiyesinin halknn, rann Zehab ele geirdikleri dnemlerde daldn, 1859da halk gele rek Kotura nehri boyunca yerletiklerini ve ziraatle u ratklarn sylemiti. Bu halkn Osmanl halk olduu ve vergilerini Osmanllara vermeleri gerektiini, ranlI larn buna mani olduklarn sylemi ve grmelerden e k ilm iti. Teklif olunan bu arazinin dou tarafnda ka lan Derbendhan gedii ile emirn deresi, Pekeyef (Petekuh), Cekirnha deresi, Zehab, Seril, Bei dzlkleri, ahin kalesi, Dere dereleri ve bu saylan yerlerin dou sunda kalan yerler randa kalacaktr. Snrn bat tarafn da kalan Herel, Hureyn, eyhn, Serkla dzlkleri, Korato dereleri, Kasr- irin, Asankran silsilesi arasndaki bulunan da dzlkleri ile bu saylan yerlerin batsnda kalacak yerler Osmanl D evletinde kalacaktr." Rusya ve ngiltere tem silcilerinin tek lif ettikleri s nr Osmanllar asndan sakncalyd. Taki Kira, K ala-i Zincir ve Mendeli gzerghnn boazlar ran tarafnda kalyordu. ranllar istedikleri vakit Irak blgesine gire bilirlerdi. Bu teklifte Osmanl topraklarnda bulunan kutsal yerleri ziyaret etmek isteyen ranl ziyaretilerin topluca gitmeleri gz nne alnarak yapld dn lrse de, zaten bar yapld iin buna gerek yoktu. Dervi Paaya gre asl ama buralarn rana verilmesi id i.100 Dervi Paaya gre buralarn Osmanllara verilme si daha iyi olacakt ve pek ok faydalar salayabilirdi. Ta ki Kira koridoru randan Fars ve Irak- Acem taraflarn dan Badad eyaletine gelen, asker, airet, ziyareti ve tccarlarn kullandklar bir gzergh idi. Buraya bir ka rantina kurulmas halinde salk korunmas, bir gmrk kurulmas halinde de gm rk gelirlerinin kaybolmama s, klak iin gelen airetler de bir dzen altna alnacak lar iin de klak vergisinin tm alnabilm esi ve sava halinde de buralar az bir kuvvetle korunabileceinden az asker ihtiya duyulmas alarndan faydal olabilirdi. Mendeli tarafndaki Eyvan koridorundaki gei noktala rnn da elde bulunmas, burasnn az askerle korunmas n salard.101
OSM A N LI R f l

Dervi Paaya stanbula 29 Mart 1852 tarihli bir talim at gnderilmiti. Burada snrn balang noktala rnn tam olarak kontrolnden sonra, anlamazlk olanlar ile olmayanlarn ayrlarak, her blge iin ayr harita ya plmas incelenilen noktalar iin hibir ekilde kesin ka rar verilmemesi, Zehab blgesi hakknda ok dikkatli davranlarak, Osmanl haklarnn gz nnde bulundu rulmas ve ran topraklarna sarkntlktan kanlarak, grevlilerin korunmas hususlar yer alyordu.102 Bundan sonra Dervi Paa, Bendere nahiyesinin ya knndaki Kortu nahiyesinin halknn, rann Zehab ele geirdikleri dnemlerde daldn, 1859da halkn ge lerek Kotura nehri boyunca yerletiklerini ve ziraatle u ratklarn sylemiti. Bu halkn Osmanl halk olduu ve vergilerini Osmanllara vermeleri gerektiini, ran lI larn buna mani olduklarn sylemi ve grmelerden ekilm iti.103 Dervi Paa bu frsattan istifade ile mhendisler gnderilerek Huveyzeye kadar olan yerlerin incelenme sini teklif etm iti.104 Bu i iin Mhendis Binba Esad Bey ile Binba Mustafa Bey grevlendirilm iti.105 Ko misyonun dalm as zerine Osmanl-ran snrnn t mnn izilmesi gndeme geldi. Harita izimi attu 1Arab kava ve Basra Krfezinden Ar D ana kadar olan snr 14 pafta olarak ok ayrntl olarak izilm i t i.106 Haritalarn birer sureti stanbula birer sureti de Tahrana gnderildi. Snr antlamazlklar halletmek iin toplanan ne Muhammere ne de Zehab komisyonlar bana bir netice elde edilemeden dald. ngiltere, stan bulda yeni bir komisyon kurulmasn istediyse de Osmanllar bu neriyi kabul ettiler ise de ran taraf stan bulda yaplacak bir toplantnn Osmanllara avantaj sa layaca, bu toplantnn ran topraklarnda bir yerde ya plmasn teklif ettilerse de107 bir sre sonra tarihe Krm Sava olarak geen bir sava kt ve Osmanl Devleti ile arabulucu devlet olan Rusya arasnda yaplan bu savata dier arabulucu devlet ngiltere, Osmanl Devletinin yannda yer ald.

HARTA ZM SIRASINDA MEYDANA GELEN ANLAMAZLIKLAR


Snr boyunca dolalrken gerekli bilirkiilerin g rlerine bavuruluyordu. Osmanllarn ellerinde bulu nan yerlerde Mirza Cafere her trl kolaylk gsterilmi ve istedii herkesle grlmesi salanmasna ramen
SYASET

rann elinde bulunan anlamazlk konusu olan yerlere gidildiinde Mirza Cafer Hann nceden yapt tenbih ve tehditler neticesinde kimse Dervi Paaya bilgi ver memiti. Dervi Paa Revanuz Beyi Ragb Paa ile g rmesi Mirza Cafer tarafndan protesto edilmiti. Krm Sava srasnda snr meseleleri ile ilgilenil medi. Fakat snrlarda anlamazlklar devam etmiti. ran tarafndan Muhammere ve Zehaba, Osmanllarn da Badada asker gndermeleri karlkl itirazlara sebep olmutu. Bu srada Badad valisi mer Paann bir miktar askerle Sleymaniye airetlerinin zerine gelmesi airetler arasnda korku yaratmt. Buna karlk ran ta rafndan da madd-Devlenin Zehab tarafna gitmesi emredilmiti. Bunu haber alan Osmanl yetkilileri mer Paann iinin bitmesine kadar madd-Devlenin hare ketini geciktirilmesi istenmiti. ranllar asl endieye dren Kirmanahn da Kotur gibi bir oldu bittiye ge tirilmesiydi. Osmanllarn anlamazlk halinde bulunan yerlere tecavz edilmemesi ve stat quonun bozulmama s artyla bu istek kabul edilmiti. madd-Devlenin gnderilmesinden vazgeilm iti.108 Snr anlamazlklar gnden gne artarak devam etmiti. Hudd haritasnn bitimine kadar snrlara g revli tayin edilmesi, airetlerin kontrol altna alnmas ve yaylak ve klaklarn tesbiti iin bir mukavele yapld. Mukavele gereince snra Osmanl tarafndan Anadolu Ordusu kaymakamlarndan Abdullah Bey, ran tarafn dan da Mahmud Paa grevlendirildiler.109 ran snr anlamazlklarnn devamndan yana idi. nk Zehabn dzlk kesimini ran airetleri kullan yorlard.

Daha sonra Osmanl-ran devletleri geici bir ant lama yapmaya ve onun artlarna gre hareket etmeye sz verdiler. 6 maddelik bir antlama yapld.

SINIR TESBT N TOPLANAN DER KOMSYONLAR


Osmanl-ran snr anlamazlklarn sona erdirmek iin komisyonlar topland. stanbul komisyonunda ranl yetkililer 1847 Erzurum Antlamasnn, Dervi Paa da izahnmenin esasa alnmasnda srar etmeleri zerine 17 Aralk 1874te dald. 28 Austos 1875 te kurulan komisyonda da ayn iddialar devam etti. Arabulucu dev letler temsilcilerin ihtilafsz yerlerin snr izgisinin be lirlenmesi teklifi Osmanllar ve ranllar tarafndan ka bul edildi. Burada tekrar artlamann asl-izahnme tar tmas devam etti. Rusya ve ngiltere temsilcileri harita zerinde grlmesi istei kabul edildiyse de teklif edi len haritada Osmanllara ait baz yerlerin ranllara veril dii gerekesiyle Dervi Paa Osmanllarn izdikleri ha ritann asl alnmasn istedi. 5 Eyll 1875te bu komis yon da d ald.110 1877-1878 Osmanl-Rus Savann sonunda imza lanan Berlin Antlam asna gre Kotur, rana verildi.111 Koturun rana verilmesiyle hudud anlamazlklar sona ermemiti. 1905te yeni ihtilaflarn sona erdirilmesi iin kuru lan komisyon da bir karara varmadan dalm t. 1912de kurulan komisyon, 17 Ekim 1913 stanbul protokolnn imzalanmasyla sona erdi. Bu protokole gre Osmanl-ran snr tespit edildi.112

1 2 3

U zunarl, . H akk, Osmanh T arihi II, A nk. 1983, s. 225. K tkolu, B ekir, Osmanh ra n S iy a s M nasebetleri I (1578-1590), st. 1962, s. 2. Solakzade M ehm ed H em dem i, Solakzade T a rihi , se. 1881. S. 316317; Z ekal-M lk M ehm ed A li Firugu, B yk ran T arihi (ev.: mer H alis), st. 1926, s. 5.

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

T a rih -i C evdet IX , st. 1292, s. 264. anizde, anizde T arihi II, st. 1290. s. 388-389T arih- C evdet X , st. 1301, s. 34. anizde, anizde T arihi II, s. 384. Ahmed Cevdet Paa, T arih-i C evdet XII, s. 3-10. BOA, CH , 752. BOA, CH , 2979. BOA, CH , 5250. Ahmed Cevdet Paa, T arih-i C evdet X I, s. 12. Ahmed Cevdet Paa, T arih- C evdet VI, 2 8 80-2881 . O sm anl-ran sa va ve antlam a iin bkz. Emine G le, O sm anl-ran M nasebetleri ve Erzurum A ntlam as (182 0-1 823), (stanbul niversitesi Edebiyat Fa kltesi B itirm e Tezi). A ntlam ann m etni iin ise bkz.: BO A, ran Ahidnm e ve N ian Defterleri 43/1, s. 1-5; N oradounghan, G abriel

4 5 6 7 8 9

H inz, Walcher, Uzun H aan ve eyh C n eyd (ev.: Tevfk B yklo lu ), Ank. 1948, s. 8-9. Ahmed Cevdet Paa, T arih- C evdet II, s. 92 -93 ; U zunarl IV/1, Ank. 1 9 9 5 ,4 6 2 -4 6 3 . Ahmed A sm , T a rih -i A sm II, 125. Tarh-i C evdet VIII, st. 1303, s. 194. T a rih-i A sm U , 170-171. n 2de A tau llah Efendi, T a rih -i anizde I, s t.1284.s. 309-

Efendi, R ecueil d'actes n ternatonaux de L'Empire Otaman II, s. 9 5 99- M u a h eda t M ecm uas III, st. 1926, s. 1-5.
20

52 53 54 55 56 57 58 59 60

BO A, M M , 1062/2; 1063/5. BO A, M M , 1064/3 ; 1064/4 ; 1064/1. U arol, R fat, S iy a s T arih, st. 1985, s. 129. K urat, Y. T ekin, H em y L a ya rd tn stan bu l E lilii, A nk. 1969, s. 7-8. Goryanof, Serj, D ev let-i O sm aniye-R usya S iy a seti (ev.: M acar skenderA li R eat) Der Saadet 13 31, s. 5 5 -58 .
B O A , M M , 1080/11. B O A , M M , 1071/8.

BOA, C H , 83 52. BOA, M M , 1083/19. Ahmed Cevdet Paa, T a rih -i C evd et X II, s .15 4-1 55. BOA, C H , 46 10. T alim atn m etni iin bkz. A hm ed L tfi, T a rih -i L tf II, s. 2 2 -23 ; A k if Paa, M n h a rrer t- H us/siye-yi A k if P a a , st. 13 01, s. 39 -52.

21 22 23 24

25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

BOA, H H , 3 7 2 4 1 ; 43 203-C . BOA, H H , 4 3 1 5 5 . Ahmed L tfi, T a rih -i L iitfi IV, 145. T akvim -i Vekyi (T V ), S. 93. Ahmed L tf, T a rih -i L tfi V, 11. TV, S .l 13. ehzadeler hakknda g eni b ilg i iin bkz. R z a K u lu H an H idayet, R avzatiis-S ef yi N airi, Tahran 1339, s. 9 9 -1 0 3 . BOA, M M , 843/2 ; 843/1. BOA, M M , 843/2. BOA, M M , 1081/5. brahim Sarm Efendi, 1 8 0 1 de stan b u l'da dom u tu . D ivan- H m ayun kalem in e giren Sarim Efendi, 18 22'de hacelik rtbesi, A m edi H u lefalm a tayin ed ilm i ve 18 29'd a R usya ile yap lan Edirne A n t lam asnn grm elerine S rk a tib i olarak k a tlm t. A m ed-i D ivan- H m ayun M ustafa R eit P aa'nn 1 8 3 2 de M sr'a g itm e siy le yerine vekalet e tm iti. Y ine vekaleten a m ed ilie vekalet ederken B am ukrataacla tayin ed ilm iti. D aha sonra asaleten B e y lik c ilik g revlerin de de bulunan Sarm Efendi 1 8 3 7 de, n g iltere K raliesinin tahta c lusunu tebrik iin b y k e l ilik n van yla n g iltereye g it t i. 1 8 3 8 de D ahiliye M stear, a yn sene ierisinde R iya seti N afa V ek ili, 15 M a ys 18 39da Sadaret m stearln a tayin e d ild i ise de azled ild i. A b d lm ecidin c lu su nu teb li iin ran'a g nderilen Sarim Efendi, d nnde Sayda E yaletine defterdar olarak tayin ed ild i. T icaret ve H a riciye nazrl grevleri yap t. Sarim E fendin in ok k sa bir Sadra zam l da vardr. B ursa ve Trabzon v a lilik le rin d e de bulunan Sarim Efendi 1 8 53de stan b u lda vefat etm itir. S. O. III, 13 11, s. 198; R ifat Efendi, Verdl-H ak ayk , 4 0 -4 3 ; R azi eviker, bra him S a rim Efen d in in S efa retleri (st. niv. Edeb. Fak. B itirm e Tezi 1940). B u tez b rahim Sarim Efendi ile ilg ili ariv k aytlarn d an istifade edilerek ha zrlanm nem li bir alm adr.

BO A, M M , 1071/8; 1068/1; 1071/5; 1069/1; 1071/1; 1071/2. N uri Efendi, D ivn- H um yun K alem inden yetim i, 1 8 2 0 de K urabe-i Yesar K atibi, 1822 de Serginar, 18 25te H arem eyn M ukataacs, 1831'de B e ylik i, 1 8 34 u batnd a Londra, 1 8 3 6 da P aris sefirliklerin de bulunm utu. 1837 M aysn d a H ariciye M stearl n a tayin edilen N uri Efendi 1838 H azirannda H ariciye V ek illi in e g e tirilm iti. 1 8 3 9 da ik in ci defa Paris Sefiri oldu. 1 8 4 0 d a grevinden a ln d . 1842'de M eclis-i V l A zas oldu. 18 43'te E rzurum a m urahhas ola rak gnd erild i. M ehm et Sreyya, S.O . IV, s. 5 9 2 ; BO A, M M , 1069/5; N uri Efendinin refakatine B ekir ve K m il efendiler ta yin ed ilm ile r d i. Cevdet-i H ariciye (C H ), s. 5 7 9 9 ; N uri Efendiye verilen talim at iin bkz. BO A, M M , 1071/1; N am e-i H m ayun D efteri X I, s. 304305.

61

M irza Taki H an Farahand a d om utu. 18 29d a G ribiyed ofun ld rlm esinden sonra P etersbu rga gnderilen heyetle R u sy a ya g itm i , dnnde M irza lk daha sonra da h an lk Unvann a lm t. N asiredd in ahm A zerbaycan v a lili in d e ona refekat eden M irza Taki daha sonra sadrazam la g e tirilm e k istendiyse de kabu l etm em iti. ahn kzkardei ile evlenerek hanedana g irm i ti. ahn zerindeki nfuzu nu ekem eyen m uh alifleri tarafndan a z lettirild i. R us elisinin M irza T akiy i him aye etm esine kzan ah, onu K aan'a srm ve 9- O cak 1 8 5 2 de de ld rlm tr. M ehdi B am dad, T a rih -i R ica l-i ra n I (1 7 0 0 -1 9 6 0 ) Tahran, 1966, s. 2 0 9 -2 2 1 ; R . Levy, M irza T aki H an, .A.

62 63 64 65 66 67

BO A, M M , 1833/3; 1833/4. BO A, M M , 1836/6. BO A, M M , 1833/7; TV, S. 2 5 2 , s. 1-2. BO A, M M , 1833/7; 1833/9; 1833/10. BO A, M M , 1833/12. stanbu l'd a doan Enveri Efendi D ivan- H um ayun K alem inden k tk tan sonra baz vezirlerin D ivan K atibi grevini yap m t. 1 8 3 0 da K kkale Tezkerecisi ve H acegan olm u tu . 18 31de A m ed hlefasndan olup, 1 8 37de H ariciye K tib i, ayn y ln sonlarnda H a ric i ye M ektupusu, 1 8 3 9 ta ik in ci defa H ariciye M e k tu p u lu u grevine g e tirilm i ti. A yn y ln sonunda T icaret M stearl grevine g e t ir i len Enveri Efendi E rzurum a M urahhas olarak g n d erilm iti. Daha sonra Ticaret N ezareti V ek ili de olan Enveri Efendi 1 8 4 8 de vefat e t m iti. M ehm ed Sreyya, SO I, st. 1308, s. 4 4 1 .; BO A, M M , 1833/12; T V S. 25 2 ; T a rih -i L tfi VIII/125.; Enveri E fen d iye verilen ruhsat iin bkz. BO A, N m e-i H um yun D efteri 11, s. 31 7 -3 1 8 .

36

R ifat Efendi, V erdl-H a k a y k , s. 4 2 ; A d em yyet, Feridun, E m ir-i K e b ir v e Iran, 19 59, s. 6. brahim Sarim E fendiye 2 0 0 .0 0 0 g u ru yol har crah verilm esi k ara rla trlm t. C evdet H ariciye 1686.

37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51

BOA, M M , 1054/3. BOA, M M , 1053/1. BOA, M M , 1055/1; b nl-E m in H arici, 16 84; eviker, S arim Efen d i, s. 28. BOA, M M , 1066/1. BOA, M M , 1070/2. BOA, M M , 1070/4. BOA, M M , 1070/5. BO A, M M , 1066/1. BOA, M M , 1070/4. BOA, M M , 1066/1. BOA, M M , 1066/12. BOA, M M , 106 1063/4. Abbas ik bal A tiyn i, M irz a T k i H an E m ir-i K ebir, s. 30 -31 . BOA, M M , 1063/2; 1059/1; 1059/9; 1059/17. BOA, M M , 1061/1 ; 1063/16 ; 1063/5.
O S M A N II

68 69 70 71 72 73

A d em iyyet, E m ir-i K eb ir v e ra n , s. 7 2 -7 3 . BO A, M M , 1832/2. B O A , M M , 1075/2 ; 1075/2. BO A, M M , 1837/4. BO A, M M , 1835/8; 1835/9; 1835/4; 1837/5; 1837/1, 1836/9; 1837/6. O turum lar ile ilg ili olarak g eni b ilg i iin bkz. A ykun , brahim , Er zurum K onferan s (1 8 4 3 -1 8 4 7 ) ve O sm anl ra n H u d u d A ntlam as, A ta t rk niv. Sosyal B ilim le r Ens. B aslm am doktora Tezi Erzurum 1995).

74

BO A, M M , 1081/11.

75 76 77 78 79

BOA, M M , 1080/24. BOA, M M , 1073/4. Curzon, A Year a t Erzeroom, s. 52-53BOA, M M . 2336. BOA, M M , 2333 ; K k Cevdet, T anzimat D evrin de 'Erzurum (stan bul niversitesi B aslm am Doktora Tezi) 1975. ss. 279. Erzurm da m eydana gelen olaylar aratrm ak iin stanbul'dan Erzurum a mer-y askeriyeden birinin gnderilm esi dn lm t. Bu grev iin Der-saadet O rdu-yu H m yunu mersndan M irliv a A k if Paa, Tophne-i m ire im alt m em uru H a lil Paa le M irliv a Selim paalardan birisi dnlm t. B unlarn ierisinden A k if Paa tercih edilerek Erzurum a gnderildi. Erzurum a gelen A k if Paa, blgenin idri ve asker durum u hakknda 43 bendlik tafsiltl bir lyiha kalem e alm t. Lyiha in bkz. BOA, M M , 2344/3.

88

K aym akam Tahir Efendinin hastal sebebiyle stanbula dnm esin den sonra, O sm anl heyetinde u d e iik lik le r yap lm t: Tahir Efend i'nin yerine bam hendislie Esad Efendi, m hendis m uavinliine K olaas Yunus Efendi, ressam m hendisliine de Som ali M ustafa Efendi tayin ed ilm ilerd i. BOA, H , 3444.

89

Kotur, H oyun 40 km . gney-batsm da ve H oydan g eip Aras nehri ne dklen Kotur ay zerinde bir kasabadr. O sm anl topra iken B erlin A ntlam asyla rana terk olunm utur. . Sam i, K am usul-A lam V, st. 1314, s. 3676.

90 91 92 93 94 95

Talim at in bkz. BOA, H , 1793/1. BOA, H , 2511. Mrza Cafer H an, R is le-iS erh a d d iy e , s. 48-49BOA, A. D VN, D VE, 20/93. M irza Cafer H an, R is le-i S erhaddiye. s. 66. BOA, H , 3444. M ustafa Efendinin M ekteb-i H arbiyeye lazm oldu undan, yerine Abdurrahm an Efendinin gnderilm esi H arbiye N az r tarafndan belirtilm i ise de hudud m eselesinin O sm anl D evleti asndan ok nem li b ir mesele olmas hasebiyle M ustafa Efendinin gnderilm esine karar k ln m t. M ustafa Efendi'nin m aann em sali kadar artrlm as ve B adada kadar 6 .8 4 0 guru gidi-dn harcra h verilm esi M aliye N ezaretine yazlm t. BO A, A .A M D , 26/65. D a ha sonra M ustafa E fendiye binbalk rtbesi verilm i olduundan m aa ve harcrahnn yeniden dzenlenmesine karar verilm iti. H ar crah 10.1260 ve m aa 2.250 guru olarak ayarlanm t. BOA, A.AM D , 27/8.

80 81 82 83 84

BOA, M M , 2335/4; 2343/2; K k, Cevdet, T anzim at D evrin de Er zurum, 290-296. BOA, M M , 2337. BOA, M M , 2335/2; 2335/4. BOA, M M , 234 8/1; 2348/2. BOA, M M , 1094/7; Name- H m yun D efteri 12, s. 17; M uahedt M ecm uas III, s. 5-8; G abriel Efendi, R ecueil dactes Inter., 383-385; H idayet, R avzatiis-S efa -i N asr X , s. 302-3 06; A dem iyet, E m ir-i K e bir, s .5 1 vdd.

85

Dervi Paa, 1817de stanbuld a dom utur. 12 yanda m hendishaneye girm i, daha sonra tahsil iin Avrupaya gnderilm itir Yurda dndnde K eban ve Ergani m adenleri bam hendisliine tayin edilm itir. Daha sonra bir sre ders verdii H arp O k u lu nun m dr lne g etirilen D ervi Paa M eclis-i V l yeliin e tayin edilm itir. 1861de Leningrad e l ili i grevine g e tirilm i, daha sonra da srasy la u grevlerde bulunm utur: 1 8 6 2 de M aarif M eclisi B akan, 18 67de A sker O ku llar N azr, ura-y Devlet A z al , H alep ve A n kara v a lilik leri. P ariste yaplan toplantlara delege olarak katlm , Rus Savandan sonra B esarabya sn r dzeltm e iinde grev alm tr. stanbulda alan D arl-F n nda fizik dersleri de veren Dervi Pa a, 1878de stanbulda vefat etm itir. M . Sreyya, SO II, ist. 1311, s. 337; G ra n d A nciklopedia XIV, s. 20 0.; Dervi P aa ve H u rit Paaya airetler ve durum lar hakknda b ilg i toplamas ta lim a t verilm iti. Dervi P aan n bu ta lim at gereince toplad b ilg iler D ev let-i A liyy e le ran D evleti B eyn in d e O lan H ududun L a yih a sd r " ad yla 12 87de stanbulda yaynlanm tr. 96 97 98 99

Dervi Paa, D ev let-i A liyye-ra n H uddu , s. 4. BOA, H , 3460. M irza Cafer H an, R is le-i S erh a d diye , s. 72. D ervi Paa, D ev let-i A liyye-ra n H ududu , s. 44 -45 . Zam annda), (st. niv. Baslm am Doktora Tezi, 1974), s. 46.

100 N airi, M uham m ed R za, O sm anl-ran M nasebetleri (N asireddin ah

101 D ervi Paa, D evlet-i A liyye-ra n H ududu , s. 4 6 -47 ; H urid Paa, H u d u d L ayihas, s. 15. 102 N airi, N asireddin a h , s. 41. 103 Dervi Paa, D evlet-i A liyye-ra n H ududu , s. 44 -45 . 104 BO A, H , 4166/5. 105 BOA, H , 4166/4. 106 B u harita, BOA, H aritalar K atalogu 435 OD 1:4 kaytld r. ok 14 paftadr. 128X 215 ebatndadr ve 1/73.500 leklidir. Snrlar, yollar, ibadethneler, kervansaraylar, deirm en, kprler gsterilm itir. 107 N siri, N asireddin ah, s. 45 -46 . 108 Nsr, N asireddin ah, s. 50-52. 109 N siri, N asireddin ah, s. 50-52. 110 B u kom isyonda ran tem silcisi M uhip A li H ann layihas M uham med M ir tarafndan B e-resh a-y T arihi m ecm uasnn y l 4, S. 2 -3 te yaynlanm tr. 111 Bayur, Y usuf H ikm et, Trk in k la b T a rihi , 1/1, Ank. 1983, s. 2-3-

86

M ird-Devle M irza C afer H ann bu greviyle ilg ili hatralar R is le-i Tahkikt- S erha d diye' adyla Tahrand a 19 68 yln d a yaynlan m tr.

87

H urid Paann D ervi P aa ya verilen talim at gereince edin dii b il giler Seyahatnam e-i H udud '* ad yla stanbul'da yaynlanm tr. Yine ay n grevle ilg ili layihas Tabdid~i H udud- h a n iy e M em uriyetiyle f i 28 Safer Sene 65 ve f i 11 K a nu n- S ani sene 6 4 T arihinde T a ra f- D evlet-i A liyy e d e n zam B uyuru lm u O lan M teveffa D ervi P a a le B irlik te B ulunan Ankara Valisi Esbk M teveffa H u rid P a a T a ra fm d a n K alem e A lnm Olan L a yih a d r", a d yla stanbulda 1300 tarihinde yaynlanm tr.

112 Bu protokoln tam m etni iin bkz.: K k, Cevdet, 1913 stan bu l Protokol, A tatrk A rm aan, st. 1981, s. 252-258.

O SM A N LI

SYASET

You might also like