KNC YEN RNDE BR YAAM ALANI OLARAK KENT ALGISI

Yrd. Do. Dr. brahim TZER Z: Var oluunu bireysel sorgulamalarla anlamaya gayret edip kendi aydnlanmasn gerekletirebilmi olan bir kimse iin, yaanlan kentin de mahallenin de sokan da evin de farkl bir duyu ve kabulleni biimi vardr. Dolaysyla insanlarn yaadklar meknla/kentle dnyay anlamlandrmalar arasnda mutlak bir iliki sz konusudur. kinci Yeni iiri, gebelikten kurtulup kenti bir yaam alan olarak kabul eden insan merkeze alr. Bu insann yaanmln, zedelenmiliini, mecbur braklmln ve insan tarafnn geri plna itilerek modern tketimin znesi haline getiriliini iirselletiren bir hareket olarak belirmektedir. Bu iir hareketinin ierisinde yer alan airler, zellikle 1950 ve 1970 arasnda meydana getirdikleri metinlerle, insan tkanml bizzat yaayan ve kentlilemeyle birlikte ii boaltlan yaam alanlarnn huzursuzluunu hisseden kimselerdir. Benleri etrafnda rglenen ve bireysel varlk alanlarna ulamalarna engel olan kente/modern dnyaya ait hususlar yine benlerinden hareketle dile getiren kinci Yeni airleri, sz edilen gayretle ayn zamanda, Modern Trk iiri'nin sistemli bir yap ierisinde kuramsallamasna da imkn tanmlardr. Anahtar Kelimeler: Medeniyet, kent, kinci Yeni iiri, Cemal Sreya, Ece Ayhan, Edip Cansever At The Poetry of kinci Yeni (The Second New), the Perception of the Urban as a Habitat ABSTRACT: The city, the neighborhood, the street and the home all have their unique meanings for the individual who embarks upon a process of self-inquiry to make sense of his worldly existence and then achieves self-enlightenment. There is therefore an absolute connection between spaces/cities of habitation and processes of meaning-making. The poetry of the kinci Yeni takes the individual who, upon settling into a sedentary lifestyle and adopting the urban space as his lebens

Krkkale ni. Fen-Ed. Fak.TDE Bl. ibrahimtuzer@yahoo.com

404 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Yrd. Do. Dr. brahim TZER

raum into center. kinci Yeni turns as a movement poeticizing the experiences, sufferings, burdens of individual subjected as modern consumption regardless of human aspects. With the works they created especially between 1950 and 1970, poets affiliated with this movement expressed their own experiences in limbo, characterized by a dissatisfaction arising from cosmopolitan formalism. They utilized their selfs as springboards to jump into expressions of issues that revolved around their individual experiences and pertained to the city/modern world to ultimately prevent them from creating unique spaces of individual being. Their literary practices have allowed Modern Turkish Poetry to institutionalize systematically. Key Words: Civilization, city, kinci Yeni Poetry, Cemal Sreya, Ece Ayhan, Edip Cansever iirimiz kentten ieridir abiler Mor Klhani/Ece AYHAN Stadt luft macht frei / Kent havas insan zgr klar Alman Atasz

Giri nsanlarn dnyay anlamlandrmalarnda yaadklar meknn/kentin rol ve deeri vardr. nk insan kimliinin olumasnda mekn son derece nemlidir. Her trl iliki ve olay, mekn-insan arasndaki mnasebetle ekillenir. Kiiler burada tamamladklar kimlikleri ve ifadeye altklar varlklaryla etraflarnda yer alan nesnelere bakar; olup biten hdiseleri bu meknlardaki donanmlar nispetinde alglamaya alrlar. nsanlarn madde itibaryle igal etmi olduklar bu yerler, makro dzeyden mikro dzeye kadar bilinlerinin ynelimine ve genilemesine imkn tanr. Kent, makro meknlarn nemli bir dura olurken insann kendi kozmosunu oluturduu ev de mikro plnda bir yuva ilevi grmektedir. Gaston Bachelardn dedii gibi ev, insan yaamnda kazanlm eylerin korunmasn salar, bunlarn srekli olmasn klar ve insan gkten inen frtnalara kar olduu gibi, hayatnda yaad frtnalara kar da ayakta tutar. Dolaysyla insanlarn evi dnyaya alr (Bachelard 1996: 35). Evden sokaa, sokaktan mahalleye, mahalleden kente taan insann dnyas, madd kazanmlarnn byklnden ya da okluundan ziyade insan ruhunun enginlii dorultusunda genilik kazanr ve oalr. Szn ettiimiz bu oalma, fiziksel olarak evde, sokakta, mahallede, kentte ya da dnyada kaplanlan mekndan te insann kendi varlk artlarnn farkna vararak ruhunu karanlklardan aydnla tamasyla ilgilidir. aret ettiimiz bilin dzeyine ulaarak ayklk halini yaayan insan, kente

405 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/kinci Yeni iirinde Kent Algs...

ve onun ierisinde olup biten hibir eye kaytsz kalamaz. zellikle bu meknlarda meydana gelenler, gelip geici olan gndelik kazanmlarn peini kovalayan modern insandan daha ok, zamann ve meknn farkna varmak isteyen insan iin daha anlaml hale gelir. Modernitenin iini boaltarak anlamdan yoksun brakt bir hayatn tesinde var olmak isteyen bu insan, esasl bir farkndalk srecini aarak Martin Heideggerin szn ettii otantik olmama/var olmay unutma durumundan otantik olma/var olmay dnme durumuna geer (Steiner 2003: 7583). Kentlerin birer yaam alan olarak ortaya kmasndan bu yana zerinde srekli tartla gelen konu, kent-medeniyet ilikisidir. Asrlar evvel bu konu zerine sarih bir biimde fikir ileri sren bn Haldun (13321406), bedevlik - hadarlik eklinde adlandrd gebe/kr ve yerleik/kent hayatnn temelinde ekonomik sebeplerin yer aldn ifade etmekte; toplumlarn ahvalinde grlen farkllk, sadece onlarn geim yollarnn farkl oluundan ileri gelmektedir. nk insanlarn toplu olarak yaamalar, srf geimlerini salamak maksadyla yardmlamak iindir. Geimlerini salamak iin de hc (lzumlu) ve keml (lks) ihtiyalardan evvel zarur ve basit olan eylerden ie balarlar (Haldun 2004: 323). diyerek insanln var olduu gnden bu yana deimeyen ve modern zamanlarn en merkezinde duran paradoksal bir hakikate iaret etmektedir: htiya ve Tketim. Hc ve keml ihtiyalarnn snrnn neresi olduunu henz bulamayan insanolu durmadan istemekte ve bu ihtiyacn da neyi tkettiine aldrmadan karlama gayretindedir. Kent ve buna bal olarak gelien medeniyetin, bn Haldunun ok net bir biimde iaret ettii bu hakikat neticesinde ortaya ktn sylemek mmkndr. Medeniyetin merkezi olarak kabul edilen kentler artk kendine zg bir insan tipi meydana getirmitir. Kent ve modern yaam, Georg Simmelin Metropol ve Zihinsel Yaam adl makalesinde ileri srd fikirler dorultusunda sylersek, ayrt edici bir varlk hviyetiyle insandan kr hayatnn gerektirdiinden daha farkl bir bilinlilik talep eder. Bu bilincin en nemli zellii, psikolojik temelli olmas ve sinirsel uyarmn iddetlenmesine dayanmasdr. Kentteki hayatn sreklilii, hzl temposu, sratle ve ksa aralklarla deien algsal uyarlar kentin insann, kendisini koruyacak zihinsel bir yap gelitirmesine yol aar. Bu zihinsel yap, modern insann duygularndan daha ok bilincini kuvvetlendirir ve onun kalbinden ziyade aklyla hareket etmesine meydan verir. Bu tavrn en nihayeti ise ayrt

406 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Yrd. Do. Dr. brahim TZER

etme yetenei tamamen krelmeye yz tutan bezgin (blase) karakterli bir insan tipinin ortaya kmasdr (Simmel 2005: 169 173). Dikkat ekmeye altmz bilinlilik, bizim yukarda iaret ettiimiz ayklk hali ile tamamen zt ve otantik olmayarak var olmay unutma dolaymnda ortaya kan bir bilin dzeyidir. Nitekim kentin merkezinde yer alan ve kendini ihtiyalarnn snrszlna inandrarak srekli tketen modern zihnin en nemli zellii hesap olmasdr. Bu insan beni etrafnda toplaan nesneleri ve meydana gelen olaylar sadece Ka para? sorusuna indirger ve hayatnn tm gerekliini hesap ederek yaar. Paray her trl deerin ortak paydas haline getiren kent insannn bu tavr, dier insanlarla da kara dayal bir iliki kurmasna neden olur. Kentte kurulan insanlar arasndaki ilikiler, yz yze de olsa bu iletiim zde, kiisel, yapay, geici ve paraldr (Wirth 2002: 91). Kentlileme ile birlikte ortaya kan ve kapitalizmin kresellemeyle ili dl olmas neticesinde son yzylda en trajik boyutuna ulaan modern insann kendine/kendiliine olan yabanclamas, Spenglere gre tam bir yurtsuzluktur (Martindale 2005: 68). Modern yaam alanlarndaki betondan zrhlara snarak ruhundan ziyade madd olan varln korumak iin gelitirmi olduu uzuvla/zihni bilinle kk salmaya alan kentli insan, her gn bir kez daha ayann altndaki topran kaydn hisseder. Onun gelenekten, metafizikten ve krla sembolize edilebilecek asl deerlerden koparln esasl bir biimde ifade eden yurtsuzluk, metaforik anlamda ele alndnda kalp ve akl birlikteliinin uzanda anlamlandrlmaya allan bir hayatn sahibi olan gnmz insannn zeminsizlik anksiyetesiyle (Yalom 2001: 351352) ruhunda aa kan tkanml da iaret etmesi bakmndan nemlidir. Yaanlan bir mekn olarak kent-medeniyet-insan geililii ile ilgili buraya kadar iaret etmeye altmz karmlar, kinci Yeni iirinin ortaya kt dnemdeki bireyin kuatlmln biraz daha netletirebilmektedir. Nitekim bu iir akm 1950lerden itibaren, ok partili hayata geiin bir nebze de olsa insanlara vermi olduu serbestlikle, Trkiyenin yava yava kreselleen kapitalizmin ana taklmaya balad; kylerden ehirlere g ederek kentlileen/modernleen, fakat kentlileirken kr'a ait tutum ve davranlarndan vazgemeyen insanlarn meydana geldii bir dnemde ortaya kmaya balamtr. Dolaysyla kinci Yeni iiri, yerleik hayata geerek kenti bir yaam alan olarak kabul eden insan merkeze alr. Bu insann yaanmln, zedelenmiliini, mecbur braklmln, insan tarafnn geri plna itilerek modern tketimin znesi haline getiriliini iirletiren bir hareket olarak belirmektedir.

407 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/kinci Yeni iirinde Kent Algs...

Bu iir hareketinin ierisinde yer alan airler zellikle 1950 ve 1970 arasnda ortaya koymu olduklar metinlerle, zerinde durduumuz tkanml bizzat yaayan ve kentle birlikte yeni yaam alanlarnn huzursuzluunu hisseden kimselerdir. Benleri etrafnda rglenen ve bireysel varlk alanlarna ulamalarna engel olan kente/modern dnyaya ait hususlar, yine benlerinden hareketle dile getirmiler ve Modern Trk iiri'nin sistemli bir yap ierisinde kuramsallamasna imkn vermilerdir. Byk kentlerde oluan gettolarda modern yaam alanlarndan uzak, grn ile gerei ayn olmayan, grn baka asl baka bir biimde m gibi yaparak yaayan (Ccelolu 2005: 19) insanlarn kentin ierisinde tutunmaya almalar, tutunurken znelliklerini yitirip modern zamann ypratclna kar koyamamalar, kinci Yeni tarafndan iaret edilmeye allmtr. Burada nemle ayrtna varlmas gereken husus, kimi zaman ironize edilerek, kimi zaman bir gerekliin dile getirilii olarak, kimi zaman da aklarn, inanlarn, huzursuzluklarn ya da yaanmlklarn barna biiminde iire farkl farkl karakter, simge, metafor ve imajinatif syleyile konu edilen kent ve ierisindeki modern insann durumudur. kinci Yeni metinlerinde yer alan bu insandan bize ulaan, beer yanlarmza dokunan ve btn yalnlyla kendimizle, zaaflarmzla, sahiciliimizle, dnyada bulunuyor oluumuzla yzlememize neden olan bir ba sz konusudur. Bizler bu ba sayesinde kendi yaantmzdaki gereklie bakar; kentle, modern hayatla, ihtiyalarmzla, tketim aralaryla ve insanliimizle kurmu olduumuz iliki karsnda ayklk halini elden karmamaya alrz. Fakat yukarda sz edilen ban kurulmas iin gzden uzak tutulmamas gereken bir nokta vardr. O da bizlerin metne yaklam tarzyla ilgilidir. Eer bir okuyucu, karlat kinci Yeni ya da bir modern iiri Umberto Econun tarif ettii gibi rnek okur (Eco 1996: 35) seviyesinden anlamlandrp o metnin satr aralarna kendini dhil ederek iirin anlamn tamamlamaya alyorsa metinle beni arasndaki ba kurabiliyor demektir. Dier taraftan tek bir okumayla metnin derin anlam alanna nfuz edemeyecek olan sradan okuyucu, kinci Yeni ve modern iirin en nemli zelliklerinden biri olan imgelem dnyasnn snrlarndan ieri szamayacak, dolaysyla da yaanmlklar dzeyinde bile olsa bir referans deer elde edemeyecektir. Kenti bir yaam alan olarak ele alp bu mekna insan merkezli yaklatmzda kinci Yeni iirinin kente dair en temel alg biimini de iaret etmi oluruz. Nitekim sadece kente deil, insana ve onunla ilgili her trl oluuma sz edilen perspektiften bakldnda, poetik olarak kinci Yeninin hususiyeti de anlalabilecek; bu iir akmnn modern iirimizin

408 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Yrd. Do. Dr. brahim TZER

kk salmasnda ortaya koymu olduu alm alanlar netlik kazanabilecektir. 1. kinci Yeninin Kent zlei ya da Yabanclamann Nesnesi Olarak II. Yeni iirinde Kent nsann kendi benliiyle irtibatn keserek bakalarnn gdmne girmesi ve gerek benliiyle olan isel temasn ortadan kaldrp yabanclaan bir varlk olarak kendinden kopma halini (Cevizci 2005: 1728) yaamas, kent ierisinde daha hzl olmaktadr. ehirde srdrlen hayat tarafndan kuatlarak bireyselliini ve zgnln yitiren; kentin ve toplumun istedii forma girerek sradanlaan modern insan, kendine ve evresine yabanclamaktan kurtulamaz. Szn ettiimiz bu yabanclama ve sradanlama ierisinde Gordon Marshallin tarif ettii toplumsallama (Marshall 1999: 760) sreci de vardr. Kent ierisinde bulunan insan, birtakm toplumsal rolleri yerine getirmek zorundadr. Modern zamanlarn yneticileri tarafndan belirli normlarla ekillendirilen bu mecbur braklmlklar, kinci Yeni iirinin ok sk olarak iaret ettii birer bask alan olarak karmza kmaktadr. Edip Canseverin (19281986) Ben Ruhi Bey Naslm adl iir kitabnda yer alan Ksa Bir Not: Konakta Son Gn Ve adl metin, tam da kent-yabanclama-toplumsallama fenomeninin yitii olarak modern insan iaret etmektedir. Cansever iirinde, onun mecbur braklmlklarn ve sradanlaarak anlamdan yoksun olan yaantsn kentsoylular zelinde ironize ederek dikkatlere sunar. airin kendi yaamndan hareketle kmazlarn ve tkanmln bildii kentin ve kent insannn hallerini, Ruhi Bey karakteri zerinden iselletirerek ortaya koymas ayn zamanda sahici bir yaanmlk ve beer bir durumdur. air, aaya rnekleyeceimiz dizelerde grlecei gibi, kentsoylularn ou zaman neonlar altnda grlemeyen yanlarn ak eden bir slpla sesini ykseltir: () (Ah, ne de ok eyleri vardr da, nasl Hep byle yerinde harcar bu kentsoylular.) Giysiler giysiler gene giysiler Fiyonklar, boncuklar, payetler Deerli-deersiz, sahici-yalanc Trl trl ineler, yzkler ve kolyeler nce hep naslsnzlar, ltfenler, oturmaz msnzlar Denenmi i geirmeler, gizliden bakmalar Ve yaldzl cmleler

409 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/kinci Yeni iirinde Kent Algs...

Bu pazar ne yaptnz? Hangi pavyonda? Sahi mi? reti kahkahalar, ucuzundan glmeler Bacak bacak stne atmalar, yerlere uzanmalar Sigaralar ikiler Sonra gene ikiler, hi bitmeyen ikiler Ve dudaklar ve gzler, ince uzun boyunlar Memeler, kalalar, klar, falluslar Ve yavatan seviciler, ibneler Poz kesen jigololar. (Nasl da vaktini bilir her eyin Ve vaktinde giriirler her eye bu kent soylular.) () (Bilmezsiniz siz, bilemezsiniz Grseniz nasl ince Nasl da kibardr bu kentsoylular.) () (Kim ne derse desin iyi bilirler kovulmay da Azck srtrlar azck da akaya filan alrlar Ve usuldan ve bozmadan hi durumlarn karlar krtaraktan dar Yalanla avunurlar, yalanla korunurlar Bilmezler utanmay hi bu kokumu kentsoylular.) (Cansever 2007: 7476) Yukardaki dizelerde zellikle Bilmezsiniz siz, bilemezsiniz eklinde yer alan sz grubu, snrlarn giri ksmnda izmeye altmz kente ve bura insannn zelliklerine aina olmayan insanlara ynelik bir hitap olarak belirmekte; kentsoylularn hallerini ifa etme eklinde ortaya kmaktadr. Utanmay bilmeyen ve kokumu olan bu ehir ahalisinin aslnda en byk problemi yalnzlktr. Bir taraftan yalnzl zgrlkle e deer grp srekli arzularken dier taraftan tek banalk ve braklmlk korkusuyla hayatn hep bir eylere yaslayarak devam ettirmeye alr. Bu nedenle kentli insan, yalnzlktan/zgrlkten daima kaar. Yaam olduu bu paradoksal durum kentsoylunun srekli peinden komas gerektii, yetimek zorunda kald kaotik bir ortam yaratmasna neden olur. Kent, tam da byle bir ortamdr ve burann ortasnda bulunann kendinin farkna varmasna, bilinlilik dzeyinin toplumsal kuatlmlktan syrlarak nesnelerin boyunduruundan kurtulmasna engel olur. Dolaysyla Canseverin iaret ettii gibi kentin insan, giysi-

410 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Yrd. Do. Dr. brahim TZER

ler, fiyonklar, boncuklar, deerli - deersiz ve sahici - yalanc nesnelere snarak hayatnn iini daima boaltmakta; byk bir karmaa ve uultu ierisinde yaayp gitmektedir. Yabanclamann nemli bir itici unsuru olarak kabul edilebilecek olan tketim, modern toplumlarn bir araya geldikleri kentlerde en st seviyede yaanmaktadr. Bu kalabaln ierisinde sradanlaarak tkenip giden insan, Daryush Shayegann ifadesiyle yaral bilin olarak tarif etmek mmkndr. Geleneksel toplumlarda meydana gelen kltrel izofreniyi inceleyen Shayegana gre btn toplumsal evrimler birer yabanclama srecidir. nk insann doal karakterini deitiren ve onu, tutkular ve tatmin edilmemi arzularyla yaayan yabanclam bir varlk haline getiren bizzat toplumdur (Shayegan 1991: 4344). Burada Ortega Y Gassetin toplum, topluluk, koskoca bir ruhsuzluktur yargsn da hatrlamak isabetli olacaktr. Gasset, bu toplulukta yaayan insann kendini insanlktan ok insanlk d ortam iinde bulacan belirtir (Gasset 1999: 26). Kentin ve modern zamanlardaki bask alanlarnn insan bilincinde meydana getirdii krlma, Edip Cansever iirinin merkezinde duran bir olgudur. Bir tr bilin yanlsamas olarak da adlandrabileceimiz bu durum kendini en ok da modern bireyin yok sayd ruhu zerinde gsterir. Yalnzlk ve sknt eklinde ortaya kan; kiisel anlam eksiklii nedeniyle her trden elenceyi ve hazz talep eden bu bilin, kenti de iine alarak tm deerleri tketilecek bir nesne olarak alglar. Skntnn fenomolojik boyutu zerine bir tr dnme biimi gelitiren Svendsen, modern birey iin yaamnn merkezinde yer alan olgunun sknt olduunu ileri srer ve modern teknolojinin bizi gittike daha fazla seyirci ve edilgen bir tketici haline getirdiini dile getirir. Bundan dolay da kentli insann daha az etkin katlmc haline geldiini iaret eder ve bu durumun bizi anlam bakmndan yetersiz kldn belirtir (Svendsen 2008: 3536). Canseverin Umutsuzlar Park'ndan Tragedyalar'a, arlmayan Yakup'tan Ben Ruhi Bey Naslm'a ve Bezik Oynayan Kadnlar'dan Oteller Kenti adl iir kitaplarnda bir araya gelen metinlere, kimi zaman lirik kimi zaman da epik bir tondan konu olan bireylerin hemen hemen tamam, yukarda dikkat ekmeye altmz trden bir tkanml, yalnzl ve sknty yaar. Aada Umutsuzlar Park I ve Tragedyalar III adl iki farkl iirden vereceimiz alntlarda dikkat ekmeye altmz husus belirginletirilir. Bu metinlerde yer alan park, karanlk, saklanmak, lo, korku, siyah, ac, mor, sknt, dernek, ye, memur, banka, sulu ve yalnzlk gibi kelimelerle meydana getirilen arm alanlar, kent ve buraya skp kalan huzursuz insann anlam dnyasn gzler nnde canlandrr:

411 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/kinci Yeni iirinde Kent Algs...

Biliyorsunuz parklarn Sizi aran taraflar nsann gizli, karanlk keleriyle oranl Orada saklanyor onlar nk her trl saklanyorlar orada Bir yamur ncesinin lo sokaklaryla Dank mavisiyle gzlerinin Sevgi vermez kadn ularyla Korkuya, sadece korkuya snm olarak Eskimi, kurtlanm ikonlaryla kiliselerinin Yalvaran baklaryla - nasl da sevimsiz En kts, belki de en kts Bir duygu alyla soluyarak Parklara yerleiyorlar, parklarn Onlar aran kelerine Bir karncay selamlyorlar, besili, siyah Bacak aralarndan melmi, yle sakin Selamlyorlar "Gnaydn" diyorlar atlm bir kt parasna Kuleler yapyorlar ayak parmaklarndan Birinci katta bir kibrit p oturuyor Aclar alp veriyor dnyadan Mora kayklm diz kapaklarna Dillerini gsteriyorlar, dizkapaklarn Bir sknt iiri gibi Sknt te Tam orada duruyorlar. (Cansever 2008: 159) () Ya da bir dernekte yesiniz, azck mutlusunuz Ya da kk bir memur bir banka servisinde Durmadan sulusunuz Durmadan sulusunuz Durmadan sulusunuz ve artk kendinizi Gcnz yok demeye. Giderek siz oluyorsa btn bir kalabalk Yznz yzlerine benziyorsa, giysiniz giysilerine Anszn bir hastann kendini iyi sanmas gibi Gcnz yetse de azck barsanz Bir yank: durmadan yalnzsnz

412 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Yrd. Do. Dr. brahim TZER

Durmadan yalnzsnz. (Cansever 2008: 299) Turgut Uyarn (1927 1985) 1949 ylnda yaymlanan Arz- Hal adl ilk iir kitabnda, yukarda ifadeye altmz kent-yabanclama btnln iaret eden iirler dikkat ekmektedir. Bu metinlerden ehitler adl iirde air, kyden, kentten, sahilden, hapishaneden bir araya getirdii ocuklar ayn lk deer etrafnda savaa gnderir ve vatan iin can verdirir. Fakat bu ocuklarn her birinin yaadklar meknlardan dolay farkl zellikleri vardr: Sen, Adn bilmediim bir kyde domusun.. Kucak kucaa bymsn toprakla, Yorulmusun, sevmisin Harman yapmsn, ocuk yapmsn, -Topraktan korkum yok ki zatenDiyebilmisin lrken Sen, Bir ehir ocuuymusun, Dev makinalarn gdas olmu kann. Byyememisin Sevememisin. Son merdane hcumunda mangann, ehit olmusun () Sen ehir ocuu, Sen orospu ocuu, hepiniz, Topran nemli bekretindesiniz. Kitaplarda, trklerdesiniz. Hatralarnz ssz kasabalarda kaybolmu, Kiminin kz hizmeti, Kiminizin kars metres tutulmu, Dnya nimetlerinden krntlar dilerinizde.. (Uyar 2002: 2728) artrdklar ve dndrdkleriyle masumiyeti, safl ve gnahsz olmay imleyen ocuk, ehir, ky ya da hapishane dolaysyla air tarafndan farkl anlam alanlarna meydan verecek biimde kullanlmtr. Kyn, toprakla ve kucak kucaa/sarma dola olma haliyle ele alnmasna karn ehrin, dev makinalar, gda, kan, byyememe, sevememe ve son olarak hcum szckleriyle ifadelendi-

413 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/kinci Yeni iirinde Kent Algs...

rilmesi, yukarda iaret edilen kent merkezli yabanclama ve toplumsallamay rneklemesi bakmndan dikkat ekicidir. Turgut Uyar, ok etkin bir biimde kulland tahkiyeli slbuyla, kk, dar ve ilikilerin daha derinden yaand kasabalardan kente gelen insanlarn yalnz, sinik ve yabanclaarak sradanlaan yaamlarn anlatr. Sular Karardnda Yektann Mezmurudur adl iirinde, Akaburgaz bir kk kentti Kk evleri olan bir kentti Yalnzdm inceydim kendi kendimeydim Kalktm bu byk kente geldim () Yalnzlm smad kente nk dalara alkt bana alkt Birden evlere sokaklara arpt Bzld irkinleti kvrld nk kentlerin yalnzl korkaktr Akaburgazda mutluydum onunla Honuttum ondan (Uyar 2002: 166167) diyen Akaburgazl Yekta, kentteki uyumsuzluuyla dikkat eker. Ayn Malatyal Abdo in Bir Konuma iirinin kahraman Malatyal Abdo (Uyar 2002: 304-310) gibi, o da kalbiyle akl arasna giren modern kentlerin karnavallaan yaps karsnda tutunamaz. Topraktan kopmu olmann verdii aknlkla bu ehri nasl yapmlar byle st ste, ne gkyz komular ne gnaydn, ne buldularsa getirmiler dalarn ovalarn dnda (Uyar 2002: 148) diyerek, birbirinin ayns olan insanlar, nesneleri, yaplar alglamaya alr. Kentin ierisinde kendi sesini ve kimliini kaybederek herkes gibi yaayan insann en temel sknts, bu yabanclamadan/herkeslemeden doan huzursuzluktur. Uyarn iirlerinden bize ulaan en nemli husus bu huzursuzluun vurgulanmasdr. air, Kanad Menekeli yi Uzun Balkon iirinde yer alan O btn huzursuzluumuz olan ehir boaltyor ayak sesi demirlerini yorgun yreklerimize (Uyar 2002: 194) dizesiyle iaret etmeye altmz esas dile getirir. Fakat belirginletirilen bu durum karsnda, sanayilemeyle birlikte birer tketim merkezleri haline gelen kentteki kk insann yapabilecek hi bir ey yoktur. Zaman zaman ben ne yapyorum? sorusu akla gelse bile ierisinde bulunduu kent ve tatmin edilmesi gereken hazlar, onu kendi anaforuna eker ve modern insan hibir zaman tamam olamaz. Turgut Uyar kentli insann bu yarm kalmlna, hzn szcnn arm alan-

414 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Yrd. Do. Dr. brahim TZER

laryla Ktan Kalan Soukluk ve Yaral Olduunu Sanan Birisinin Hznne Gazel adl iirlerinde iaret eder: () kann atein ve seslerin byle cmerte kullanld byle sorumsuzca kullanld bir dnemde herkesin imdilik hakk vardr hznlenmeye (Uyar 2002: 453) () ve onun hzn vard Her ey atlyordu. Bitmi sigaralar. otobs biletleri. kullanlm pamuklar muayyen zamanlarda. tarifeler. yaz gmrkleri. gazoca ineleri. kt km resimler. bir yatma. bir evin oniki yllk badanas. bir tarih kitab. kazanlm bir sava ve sonucu. bir anlamszlk. l bir ocuk ve pabucu. kibritler. sinemalar. Ve. onun hzn vard () (Uyar 2002: 328) Kann, atein ve de seslerin/szlerin iinin boaltld; insann kullan at anlayyla sanal mutluluklar peinde olduu modern kentlerde geerli ve itibar edilen tek deer, insanlarn madde itibariyle kapladklar yer, dier bir ifadeyle, glgelerinin bykldr. sel bir derinlikten ziyade nesnelerinin geniliini nemseyen kent insann bekleyen en byk tehlike, kendi glgesi tarafndan ele geirilmektir. Glgesi tarafndan ele geirilen bir insan, Carl Gustav Jungun tarif ettii ekliyle, kendi n keser ve kendi tuzana der. Eline geen her frsatta bakalarnn zerinde olumsuz etki brakr ve srekli kendi dzeyinin altnda yaar (Jung 2003: 56). nsan yaamnn esas gayesi ise glgesi tarafndan ele geirilmeden, kendi karanlklarn aydnla karmak, eksikliklerini tamamlayarak zedelenmiliklerinin strabn azaltmaktr. Ancak sz edilen bu eik atlanldnda insan tamam olmu/tamamlanm saylr. Yine Jung bu ayk olma ve otantik yaama halini, insann merkeze kendi yapp edebilirliliklerini koyarak dnyay tamam-etme eylemi (Jung 2003: 9) olarak adlandrr. 2. ktidarn Uzanda, Kentin Ortasnda Kalan Sk iir nsan yaamnn tm ayrntlarna kucak aan ve mahremiyetinin snrlarn alt st eden kent, ayn zamanda yasalarn, tzklerin, normlarn en can alc ekliyle yaand meknlar da snrlar iine alr. Farkllkla-

415 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/kinci Yeni iirinde Kent Algs...

r, karmaklklar ve zgrlkleri bir arada tutmak mjdesiyle ldayan kentin yz, iktidarn ve tek tiplemenin tahakkm altnda srekli modern insan cezp eder. Tenin ve Tan i ie giren yaps; insann mekna ve kente sinen ruhu zerine detayl karmlarda bulunan Richard Sennette gre ehir bir iktidar yeri hizmeti grmektedir (Sennett 2002: 1920). kinci Yeni iiri ierisinde de otoriteye, yaptrmlara, kentin ierisindeki bask alanlarna ve iktidara muhalif olan tutumuyla; yaamn kenarna itilmi insann gerekliine en nde iaret eden air Ece Ayhandr. (1931 2002) 1. Artk yeter ve yetti patron! (Gereklikte patron diye yazlan bir szck var mdr dnyada? Yalnz bir soru bu.) Gereklikler, bataklklarda, patrona benzer bir ey, bir hece bile, olmakla balamtr. Baylar. () 5. Evet, kimse artk onun peinde deil. Peki ama gereklik nereye gidiyor? Ak ve iir nereye? imdi vaktin padiah ya da padiahlar kimdir yahu patron? (Ayhan 2008: 246247) Patronlarn ve padiahlarn srekli yer deitirdii kentlerde deimeyerek sabit kalan tek hkm, gerekliklerin asl olmayan ile yer deitirmesi ve sahici olann daima zerinin rtlmesidir. Byle bir ortamda da Ece Ayhan hakl olarak, yukarda bir ksmn rneklediimiz "Patron Ya da Bir Patron!" adl metninde akn ve iirin nereye doru yol aldn sorar. Sk iir ya da Sivil iir olarak adlandrd kinci Yeni iirini, taradan gelmi ve ok gen parasz yatllarn oluturduklarn ifade eden Ece Ayhan, toplumun dahi insancl bir yn olduunun hibir zaman unutulmamas gerektiine inanr (Ayhan 2002: 13 14). Dolaysyla kentin ierisinde toplumsallaarak kendi yetilerini krelten bireyin insan olandan uzaklamasna kar kar. "Ala Ala Hey" adl iirinde Ey son taksitlerini yatranlarn kentindeki okuyucu! Her yakn zulmn kk hisseli uzak orta Btnleyemez mi sanyorsunuz alr bir iir kara Yukarda paralanm yzleri Trkiye mezarlnn derinliklerinden karp (Ayhan 2008: 135)

416 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Yrd. Do. Dr. brahim TZER

diyerek seslendii ehrin insanna zulm ve paralanm kara yzleri hatrlatr. Ece Ayhann yaamlar dahi taksite balanm bu memleketin insanlarna itiraz olarak sunabilecei tek dayana vardr: Sk iir. air tm gcn ve varln, otoritede ya da iktidarda deil de bu iirde bulur. nk hayatnn merkezinde yer verdii bu iir karadr, her ii yapar, gl kurutur, erkek emzirir, mor klhanidir ve kentten ieridir. Kentin ierisinde skp kalan, hayatlar kimselerin umurunda olmayanlarn iiridir. Yl sonu msamerelerine karlmayanlarn iiridir. Babalar tmarhanede gllabici odunlarla dvlenlerin iiridir. Tzklerle arpan, arptka byyenlerin iiridir. ntihar parasz yatl kk zabit okullarnda olanlarn ve emekleri ellerine verilen oullarn iiridir. Fakat her eye ramen kalbinde kendinden daha byk bir ocuk saklayanlarn iiridir. Ece Ayhan belki de iire olan bu gveninden dolay en geni zamanl iiri yazmak ister ve "Yort Savul"da kentin ierisinde toplaanlarn kr kuyularna doru sesini iyice ykseltir: 1. Atlaslar getirin! Tarih atlaslarn! En geni zamanl bir iir yazacaz 2. Harbi karlk verecek ama herkes Gnde ku uurtmayan u soruya: 3. Bir, yeryznde nasl dalmtr Tarihi dznden okumaya ayaklanan ocuklar? 4. ki, daha yavuz bir belge var mdr ha Gerei ararken paralanmay gze alm yzlerden? 5. , Boazii bir stanbul rmadr Nice akar huruc alessultanlarda bayraksz davulsuz? 6. Nerede kalmtk? Tarihe aarken ar yldz Srnerek geiyor bir hkmet kuu kanatlar yoluk 7. ocuklar! ile bile muhbirler! ve btn ahali! Hep birlikte, kez, bararak, yaznz 8. Kurunkalemle de olabilir Yort savul! (Ayhan 2008: 119) air, kendisine ve kentin ierisine hapsedilen insana dayatlan, ezberletilen tarihten raz deildir. Bunun iin ehrin insanna ok zor gelen

417 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/kinci Yeni iirinde Kent Algs...

bir durumu, paralanma pahasna bile olsa, gze alr ve gerei aramak iin soru sorar. Meselelerin, olaylarn ve nesnelerin aslna ilikin aydnlanmak ister. Ayhan, bu zihinsel yolculua karken Yort Savul nidalarn kimseye temenna etmek iin atmaz. alar ncesinden Yunus Emrenin dilinde Kul pdihsuz olmaz pdih kulsuz degl/Pdih kim bileydi kul itmese yort savul (Tatc 1997: 212) eklinde bir hakikat ve tavr olarak beliren; modern zamanda ise yaltaklanmak biiminde kentli insann davran kalb ve tabiat haline gelen Yort Savulu, metinde ironize ederek en geni zamanl iirinin ayak sesleri olarak duyurur. Ece Ayhann iktidarn bask alanlarna iaret ettii dier iirlerinde olduu gibi, burada da ocuk imgesine mracaat etmesi ayrca dikkat ekmektedir. ocuun, aydnlk ve gelecee dair mit veren imajinatif gndergesi ayn zamanda, bitmek bilmeyen enerjinin sahibi olarak da yeni anlam alanlarna kap aralar. kinci Yeni iirinde kent, bir yaam alan olarak ele alndnda farkl hususiyetleriyle dikkatimizi eker. Fakat bu metinlerde dahi kent, bir akn, hatrann barna ya da gemi anlara snlarak bir tr kan mekn veya sahip olduu deerlerle idealize edilen bir yaam alan olarak geleneksel duyu tarzlaryla ele alnmaz. rnein Yahya Kemalin, Ahmet Muhip Dranasn, Ziya Osman Sabann ya da Necati Cumal, Cahit Klebi veya Fazl Hsn Dalarcann iirlerinde yer alan, bata stanbul olmak zere, kentlerin bizlere ulaan scakl kinci Yeni airlerince duyumsanmaz. Bunda da yazmzn en bandan bu yana iaret etmeye altmz modern kentlerin orta yerinde zamann tm gerekliiyle savunmasz ve ontolojik olarak emniyetsiz kalveren modern insann maruz kald trajedinin ok nemli pay vardr. Bu dnemin airleri farkl kentlerin gzel bulduklar herhangi bir yann kendi yaanmlklarndan hareketle iire dhil etmilerdir. rnein Gebe iirinde Biliyorsun ben hangi ehirdeysem/Yalnzln bakenti oras (2008: 62) diyen Cemal Sreya (19311990) Amasyann, Karsn, Aydnn, Ktahyann, Ankarann, Yozgatn, stanbulun ve Vann kimi zaman mimarsine kimi zaman sosyal yapsna kimi zaman da yaanm bir aka dayal hususiyetlerine znel ve ironiye dayal slbuyla iirinde dikkat eker:
() Ay kana kana batyor Ekiyalar gecenin yangnn izliyorlar uzakta Kargapazar dalarn dolanan yal ve fkeli bir otobsteyim Jandarma daima nesirde kalacaktr Ekiyalar silahlarn apraz astka trklerine Ve bu dalar byle ekiya gzellii tadka

418 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Yrd. Do. Dr. brahim TZER

Patronun karsn zimmetine geirip Amasya`dan Kars`a kamakta olan sayman yardmcsyla Alevilikten konuuyoruz uzun sre Yanmdaki hep bir gazetede Marilyn Monroe`nun resimlerine bakyor Mariyln Monroe ld diyorum ona lm siyah bir kakl gibi alnna drmesini bildi imdiyse cennette Nietzsche`nin metresi olmas gerekir Bunlar diyorum daha ne varsa diyorum te hibir sebep olmadn sevimemeye te ocukluumdan beri iimde bir nsezi olduunu Bunun bir gn birine rastlamak gibi bir ey olduunu Belki de bir gnler bunun iin Aydn`da bulunduumu Zaten nedense hep bir ehirden bir ehre yolcu olduumu te eflatun kakal ocuklar olduunu Ktahya`da Ankara`da dokunak Yozgat`ta becerik olduunu Van`da grei develer gibi sslediklerini kamyonlar stanbul`da minarelerin lirik olduunu kprlerinse dialektik Acemi bir bulut bozuyor grnty eski bir ark gibi (Cemal Sreya 2008: 6162)

Son olarak, Cemal Sreyann Oteller Hanlar Hamamlar in Srekli iir adl 6 blmden oluan metninden aaya alntlayacamz dizelerle II. Yeni iirinin kent algs zerine dikkat ekmeye altmz hususlara nokta koymak istiyoruz. Cemal Sreya'nn Ankara zelinden kentle kurmu olduu sahici olamayan bu iliki, dier II. Yeni airlerinin kente dair duygu deerini de iaret etmesi bakmndan nemlidir:
I. u gnlerde ikiye dtm, ondan mdr bilmem, Daha ok seviyorum Canseveri, Uyar, Can Yceli Bir de Fethi Naciyi, ve elbet Mustafa Kemali. Ankara Ankara Bir kent deil buras, bir acenta dizisi, Bir ihan, bir umumi mmessillik belki, Byk maazalar, bahelie zenen spermarketler Tutulmamak zere verilmi bir sz gibi. Sahi kanc sanat oluyordu u mimari? Birer nyarg gibi uzuyor ada caminin minareleri. Opera: iine diki gereleri doldurulmu arlksz bir keman kutusu, Osmanl Bankas davul; Ve Emlak Kredi'yle balayan camdan metalden bir melodika ordusu: Dol (An) kara bakr dol! () II. Ankara Ankara

419 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/kinci Yeni iirinde Kent Algs...

Ey iyi kalpl vey ana! (Cemal Sreya 2008: 163, 165)

Kent merkezi olarak Ankarann seildii bu iirde Cemal Sreya, Orhan Veliden lhan Berke, Cahit Klebiden Salah Birsele, Cahit Stk Tarancdan Metin Altoka, tarihinde airlerin ayak izleri yer alan ehirle ierden bir ba kurmak ister. Fakat Ankara, kt kentlemesinden tketim merkezi haline gelmesine; iktidar odakl yzeysel ilikilerin kente hkim kld yapaylkla birlikte deerlendirildiinde sz edilen ba da zayflam olur. Dolaysyla bu kentin airi ierden sarp sarmalamas mmkn olamam; Ankara, sadece iyi kalpli vey ana! olarak kalmtr. II. Yeni airinin ise arad belki de sadece sahici bir 'kucak', bir ana efkatidir. KAYNAKA
AYHAN, Ece (2008), Btn Yort Savullar! Toplu iirler, YKY, stanbul. AYHAN, Ece (2002), Ayaa Kalkarak kinci Yeni Akm, Bir iirin Bakr a, YKY, stanbul. BACHELARD, Gaston (1996), Meknn Poetikas, (ev. Aykut Derman), Kesit Yaynlar, stanbul. CANSEVER, Edip (2007), Sonras Kalr II Btn iirleri, YKY, stanbul. CANSEVER, Edip (2008), Sonras Kalr I Btn iirleri, YKY, stanbul. CEMAL Sreya, (2008), Sevda Szleri Btn Yaptlar iirler, YKY, stanbul. CEVZC, Ahmet (2005), Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul. CCELOLU, Doan (2005), zne Yabanclam nsanlarn Oluturduu M Gibi Yaamlar, Remzi Kitabevi, stanbul. ECO, Umberto (1996), Anlat Ormanlarnda Alt Gezinti, (ev. K. Atakay), Can Yaynlar, stanbul. GASSET, Ortega Y (1999), nsan ve Herkes, (ev. N. G. Ik), Metis Yaynlar, stanbul. BN HALDUN (2004), Mukaddime, Haz. S. Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul. JUNG, Carl Gustav (2003), Drt Arketip, (ev, Z. A. Ylmazer), Metis Yaynlar, stanbul. MARSHALL, Gordon (1999), Sosyoloji Szl, (ev. O. Aknhay-D. Kmrc), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. MARTNDALE, Don (2005), ehir Kuram, ehir ve Cemiyet. ev. F. Oru, z Yaynlar, stanbul. SENNETT, Richard (2002), Ten ve Ta, ev. T. Birkan, Metis Yaynlar, stanbul. SMMEL, Georg (2005), Metropol ve Zihinsel Yaam, ehir ve Cemiyet, ev. A. Aydoan, z Yaynlar, stanbul.

420 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Yrd. Do. Dr. brahim TZER

SHAYEGAN, Daryush (1991), Yaral Bilin, (ev. H. Bayr), Metis Yaynlar, stanbul. STENER, George (2003), Heidegger, (ev. S. Sahra), Hece Yaynlar, Ankara. SVENDSEN, Lars Fr. H. (2008), Skntnn Felsefesi, (ev. M. Eren), Balam Yaynlar, stanbul. TATCI, Mustafa (1998), Ynus Emre Dvn II Tenkitli Metin, MEB Yaynlar, stanbul. UYAR, Turgut (2002), Byk Saat Btn iirleri, YKY, stanbul. WRTH, Louis (2002), Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme, 20. Yzyl Kenti, (ev. B. Duru-A. Alkan), mge Yaynlar, Ankara. YALOM, Irvn (2001), Varoluu Psikoterapi, (ev. Z. yidoan Babayiit), Kabalc Yaynlar, stanbul.