Ahmet Mithat Efendi ve Namk Kemalin Edebiyatn levi Konusunda Toplumda Kendilerine Belirledikleri Konum ve Bu Balamda Yazarlarn Metne

Mesafelerinin Bahtiyarlk ve ntibah zerinden Karlatrmal Olarak ncelenmesi

Dilara ARARAT

Giri
Bu alma, Tanzimat gibi Trk Edebiyatnda bir dnm noktas haline gelmi bir dnemin iki nemli yazarnn hayata ve edebiyata bak asnn, Bahtiyarlk ve ntibah eserleri zerinden karlatrmal olarak incelenmesidir. Tanzimat Dnemi, Osmanl Devletinin gelimilikte gerisinde kald Bat toplumlarn yakalamak iin eitime nem verdii bir dnemdir. Eitim misyonunu stlenen de tabii olarak dnemin aydnlar olmutur. Bu yzden, bu dnemde yazarlar toplumu eitebilmek iin her yolu mbah olarak grmler; dolaysyla eserlerinde her eye ramen eitimi sanatn nne geirmilerdir. Tm bunlar gz nne alnrsa, Namk Kemal ve Ahmet Mithat Efendinin toplum iinde kendilerini retmen konumuna koyduklarn sylemek yanl olmaz. Ahmet Mithat ve Namk Kemal, hayatlarn ve sanatlarn eitime adadklarndan; eserlerinde ak bozup araya girmekten, karakterler arasnda taraf tutmaktan, onlar yarglamaktan ekinmemilerdir. Bu bilgiler nda bu almada, Bahtiyar ve ntibah zerinden ncelikle Namk Kemal ve Ahmet Mithat Efendinin bu iki eserde retmenlik misyonunu nasl stlendikleri, akabinde de bu misyonu stlendikten sonra vermek istedikleri bilgileri metne nasl yaydklar hakknda yaplan aratrmalar, ibu yazarlarn okuyucuya ulama abalar zerinde de durularak verilmeye allmtr.

Ahmet Mithat ve Namk Kemalin Edebiyatn retici levi Konusunda Toplumda Kendilerine Belirledikleri Konum ve Bu Konumun Romanlardaki zdmleri Tanzimat Dnemi, Osmanl Devletinin Avrupann siyasi, ekonomik ve askeri gelimeleri karsnda aresiz kalarak kkl bir reform almas balatarak Tanzimat Fermann ilan etmesiyle balamtr. Bu dnemdeki yenileme hareketleri ve ilk kez zikredilen vatandalk

gibi kavramlar halk tarafndan yanl anlalabileceinden; bu zorlu dnemde halk bilinlendirme ve eitme grevini de zamann aydnlar grev edinmilerdir. Bu aydnlarn en nemlilerinden biri olan Namk Kemal hak, adalet, vatandalk, hrriyet gibi kavramlar tm eserlerinde yksek sesle dile getirmi; edebiyatmza henz girmi roman trn, kendine edindii grev dorultusunda halk bilinlendirmek iin kullanmtr. Her ne kadar halk bilinlendirme tutkusu, romanlarnda zaman zaman romantik bak asnn gerisinde kalm olsa da Namk Kemal zellikle iirlerinde ve tiyatrolarnda halk birbirine kenetleyici, coku ve heyecan verici bir slup kullanmtr. Zira Namk Kemale gre Osmanl Devletinin eitim olanaklar her mahallede bir niversite kuracak, her sokaktan bir lim karacak kuvvette deildi. Bu sebepten halk eitmek iin tek yol gazete ve romand. 1 Yaz makinesi olarak adlandrlan Ahmet Mithat Efendi ise bu retmen vasfn ylesine evkle benimsemitir ki, sanatl syleyiten olduka uzaklamtr. stelik bunu fark ettii zamanlarda aka sylemekten ekinmemi; halka tek bir kelime dahi retebilme frsat yakalayabilmise, bu uurda konudan uzaklamasnda herhangi bir beis olmadn zellikle vurgulamtr. ntibah, Bahtiyarlkta olduu gibi dorudan birtakm tipler zerinden Dou -Bat atmasnn verildii bir roman deil, XIX. yzylda Osmanl aile yapsnn ve dolaysyla da toplum yapsnn nasl bir bozulma iine girdiini anlatan bir eserdir. Zaten, istibdada kar savaan ve merutiyete inanm olan Namk Kemal zgrlk, eitlik ve vatan gibi siyasal rengi olan fikirleri alamaya alr. Bata Yeni Osmanllarla birlikte hareket ettii sansn uyandrm olan Ahmet Mithat ise romancln ve gazeteciliini eitim yolunda kullanrken, halk, Namk Kemal gibi siyasal amalarla etkilemeyi dnmemi, onlara ansiklopedik bilgi vererek kltrlerini arttrmak istemitir. nk Namk Kemal gibi devrimci deildir ve ilerleme iin genel kltr dzeyinin ykselmesinin art olduuna inanmaktadr. Halka zellikle alamak istedii ve vd ey, ticarette alkanlk ve baarl i hayatdr.2 Dolaysyla ntibah, Bahtiyarlkn aksine, yazarn bilgi vermek uruna konudan konuya atlad bir roman olmaktan son derece uzaktr. Namk Kemal, halk eitme grevini, karakterler karsnda eitli duygulara kaplp onlar yarglayarak ve bunu okuyucuya da ak bir ekilde aksettirerek okuyucularn iyi karakter-kt karakter ayrm yapmalarn salayarak

1 2

MORAN, 1998; 10. MORAN, 1998; 11.

gerekletirmitir. Mehpeykeri fitneci kadn3 olarak tanmlamas ve Mehpeyker ile Dilaubu, Eer rakibini kendinden deersiz bulmu olsayd belki Ali Beye olan kininin biraz olsun, gnlnde kendinden aa bir varla yer verdii iin hakarete dnrd. Fakat hem bir sevgili kaybetmek hem de onu her ynyle kendinden stn bir rakibe teslim etmek, Mehpeyker gibi hayat ktlk ve gnahla dolu bir kadnn deil, en terbiyeli, en hatr sayar kadnlarn bile kolaylkla kabullenebilecekleri bir bela deildir.4 diyerek karlatrmas okuyucuya phesiz ki bir mesaj vermek iindir. Dilauba Zavall kz!5 diyerek zlmesi, neredeyse romann tamamnda Mehpeykerden tiksintiyle bahsetmesi, romann en sonunda ise Ali Beyin, bana gelen tm bu trajik olaylar zincirini hak ettiini ima etmesi ve roman Mehurdur ki, Son pimanlk fayda vermez.6 diye kssadan hisse benzeri bir ana fikirle bitirmesi; toplumsal ahlak normlarnn bozulmasna, bu bozulma devam ederse aile yapsnn ne hale geleceine dikkat ekmek iindir. Bahtiyarlkta ise Ahmet Mithat Efendi, ntibahn aksine klasik bir Dou-Bat karlatrmas yaparken, bir yandan da ky hayatyla, eitimle ve Avrupayla ilgili bilgiler vermekten ekinmemitir. Bu eitici bilgiler kimi zaman hikyeye baarl bir ekilde yedirilirken kimi zaman da okuma evkini kran gereksiz bir bilgi kalabalna sebep olmutur. Yine de her halkarda Ahmet Mithat gelenekselci bak asndan taviz vermemi, sadece laf olsun diye yaplan yeniliklerin ne kadar kt sonular dourabileceini ve ne kadar ereti durduunu anlatmaya almtr. Ahmet Mithat, Bahtiyarlkta Senai Efendinin azndan, Canm! Farsada peder, Arapada eb derler. Farsa ve Arapa da Osmanlcann alnd diller olarak kabul edilir. Peder-i acizanem demek hata kabul edilmez de eb-i acizanem denildiinde herkes gler, artk buna akl m erdirilebilir?7

3 4

NAMIK KEMAL, 2012; 119. NAMIK KEMAL, 2012; 120. 5 NAMIK KEMAL, 2012; 165. 6 NAMIK KEMAL, 2012; 175. 7 AHMET MTHAT, 2012; 36.

derken hem doru yanl gstermekte, hem de Senai Efendinin Osmanl diline ve kltrne yabanclamasndan dem vurarak kltrel yozlamann ve cehaletin altn izmektedir. te yandan inasi Beyin Bozok Kynde yanna yerletii Sleyman Efendiden tabiri caizse icazet almadan hareket etmemesinin nemle vurgulanmas, yazarn t almann nemini anlatma arzusundan ileri gelir.8 inasi Beyin ky yaantsna dair ayrntlarn verildii ksmlarda Ahmet Mithat Efendi, hangi sebzenin ne zaman ekileceini, fidan dikmenin nemini, tavuun ne kadar bereketli bir hayvan olduunu, hindinin doas gerei yazarn kendi deyimiyle- biraz ahmak olduunu fakat insann akl ile bu ahmakl nasl kra evirebileceini, kiinin kendi kendisine yetmesinin ancak almakla mmkn olabileceini okuyucuya son derece net bir ekilde aksettirmitir. Bahtiyarlkn Kadnlarn Terbiyesi balkl beinci blmnde Ahmet Mithat, II. Abdlhamitin kzlar iin mektepler amasnn ne kadar doru bir yenileme hareketi olduundan bahseder. Bu gr desteklerken, yine gelenekilii elden brakmayan yazar, kzlarn eitiminin tamamen Frenk usullerine uygun olarak verilmesinin aslnda hibir ie yaramadnn, kzn kendi kltrnden, daha da nemlisi kendi dininden uzaklatka hem terbiye hem de bilgi bakmndan son derece yetersiz kaldnn altn izer: Onlara din sevgisi, millet gayreti, vatan sevdas gibi kutsal deerlerin tamam henz ocukken verilirse zihinlerine ilenmi kalarak bir daha kmas mmkn olamaz. Fakat bir Mslman ocua Hristiyanlk ve bir Hristiyan ocua da Mslmanlk lemi iin gerekli olan ilkretimi vermemelidir. Her millet kendi dini, din ileri iin lzm gelen ekilde ilkretimini dzenlemelidir. Ama meseleye filozofa bir bak asndan baklp da Her millet ocuklarna bu yolda terbiye verirse umumi bar gerekleemez. Milletler ezelden beri bir dierinin dman olmadklar gibi sonsuza kadar da bir dierinin dman olamyorlar denecekmi. Ne yapalm? Her millet ocuklarn byle terbiye edip dururken ilerinden birisi baka trl terbiye etmeye kalkacak olursa en zararl o kar.9

8 9

AHMET MTHAT, 2012; 48. AHMET MTHAT, 2012; 78.

Ahmet Mithat, devamnda Mensur Bey ve Nusret Hanmn kendi kltrlerinden ne denli uzaklatklarn anlattktan sonra Nusret Hanmn tahsilinin olmas gerekenin tamamen tersi ynde ilerlediini belirtir, fakat Ahmet Mithat burada zellikle kzn tahsilinin Osmanllk ve Mslmanlk bak asndan bakld takdirde yanl olduunun, yoksa Fransz mrebbiye Madam Terniyenin bak asndan bakacak olursak kzn tahsilinin son derece mkemmel olduunun altn izer. Nusret Hanmn tahsilinden bahsedip, bu esnada kz ocuklarnn eitiminin ne kadar nemli olduunu tekrar tekrar sylerken, yazar ayn zamanda ngiliz ve Franszlarn eitim sistemleri hakknda bilgi verir. ngilizlerin ve Franszlarn aile terbiyelerine ksaca deinmeyi de unutmaz. Tanzimat roman ve hikyelerinin bir klasii olarak Bahtiyarlkta da, ayn Namk Kemalin ntibahnda ktlerin veya aklszca davrananlarn sonunda mutsuz olmalar gibi, yazara gre aile terbiyesinden nasiplenememi bu kz Senai Efendiyle evlenir. Bu esnada inasi Efendi son derece bilgili, grgl bir kz olan Zeliha ile evlenmi, Zelihann Senai Efendinin kz kardei olmas dolaysyla bir zamanlar Senaiye ait olan topraklar alarak almtr. Ahmet Mithat Efendinin, eserlerinin sonunda iyileri mutlulua
10

kavutururken

ktleri

cezalandrmas sosyal edebiyat anlay ile aklanabilir.

ntibah ve Bahtiyarlk Eserlerinde Namk Kemal ve Ahmet Mithat Efendinin Metne Mesafeleri
Konudan uzaklama hadisesi Namk Kemalin ntibahnda, Bahtiyarlktan farkl olarak, monolog benzeri konumalar ve yazarn karakterleri kendince yarglamas eklinde grlr. ntibahn daha ilk sayfalarnda, yazar doann gzelliklerini tasvir ederken aniden dalar ve konudan uzaklatn ok sonralar fark eder. Fark ettikten sonra da bunu dert etmez ve bir yandan kendi kendine (dolaysyla ayn zamanda okuyucuyla da) konuurken hayallere dalp gitmesini Dou hayalciliine ok alkn olmasna balar.11 Namk Kemal, eserlerinde araya oka girmemi, sadece duygularn metne aka yanstarak okuyucunun da iyi karakterin yannda olmasn salayacak giriler yapmtr. zellikle Dilaubu betimlerken kalbinin temizliinin zellikle belirtilmesi, kalbinin
10 11

GARPER, 2009; 64. NAMIK KEMAL, 2012; 8-9.

temizliinin yzne yansdn, duru beyaz teninin saflnn Dilaubun iinden geldiini sylemesi, okuyucuya Dilaubun ne kadar iyi bir insan olduu izlenimini zaten verir.12 Bylece Namk Kemal, okuyucuyu ynlendirmek iin kiisel grlerini aka sylemekten kanmamtr. Ahmet Mithat ise, Bahtiyarlkta Namk Kemalin aksine sk sk araya girerek kimi zaman konuyla alakal, kimi zaman da alakasz bilgiler vererek tek amacnn eitim olduunu zaten aka gstermitir. Konunun dald noktada bunu fark eder ve konuyu balamak iin okuyucuyla aka diyaloa girip kendini metnin iine sokar. rnein, Flam Kahvehanesini anlatrken Rizetten bahsetmeye balamas, akabinde dalp kadnn d grnnden karakterine, hayatndan mimiklerine kadar anlattktan sonra da Ne diyorduk? Rizetin cokulu bir akamndan bahsediyorduk.13 diye kendini ak bir ekilde yazar veya anlatc olarak belli etmitir. Yazar daha Bahtiyarlkn ilk sayfalarnda dershanede sohbet etmek gibi her yerin gerektirdiklerinin dnda davranlamayacan okurlarmza uzun uzun anlatmak mecburiyetinde deiliz14, Musa Aann bu mal varlnn bir deil be-on Musa Aay tamamyla bahtiyar etmeye kfi olduunu elbette okurlarmz fark etmilerdir.15 gibi cmlelerle okuyucuyla sk sk konumu, kendini metnin iine sokmutur. Bahtiyarlkn drdnc blmnde ise (Pariste Bir Trk), Ahmet Mithat okurlara direkt hitap etmitir: Bu balk okurlarmza bizzat yazm ve on sene kadar evvel yaynlam bulunduumuz bir byk roman hatrlatr ki sz konusu roman bu zavall yazarn kaleme ald eylerin en mehurlarndan olup okurlar tarafndan pek byk bir beeniyle karlanm ve gayet nem kazanm olmasyla ihtimal ki bu blmde de kymet ve nemi ona denk bir hikye okuyacaklarn mit eder ve beklerler.16 Yazar, Pariste Bir Trk romanna atfta bulunarak, Senai Efendi ile dier romann kahraman Nasuh Efendi arasndaki farkllklardan bahseder ve Bahtiyarlk ayn zamanda bir hikye olarak tanmlar.
12 13

NAMIK KEMAL, 2012; 89. AHMET MTHAT, 2012; 31. 14 AHMET MTHAT, 2012; 13. 15 AHMET MTHAT, 2012; 17. 16 AHMET MTHAT, 2012; 58.

Nusret Hanmn eitiminden bahsedilen ksmlarda ise Ahmet Mithat, htimal ki okurlarmz bu szlerimizi abartl bulurlar. Fakat Avrupadaki ilkretim hakknda bilgisi olanlar bu szlerde asla abart phesi olmadn kabul ederler. 17 dedikten sonra, ilkretim konusundaki grlerini aka anlatmtr. Bu sayfalar takip eden ksmlarda Ahmet Mithat, Fransz ve ngiliz grgsn anlatmak iin Burada yeri gelmiken belirtelim ki18 diyerek yine metne mdahalede bulunmu, konu hakknda bilgi vermeye devam etmitir. inasi Beyin ky hayatndaki baarsn anlatrken verdii saylarn yksekliinin akabinde de Korkarz ki u son senenin mahsuln de ok abartl buldunuz.19 diye mahsuln bolluunu birtakm sebeplere dayandrarak aklam, okuyucuya anlattklarnn mantk erevesinde olduu izlenimini vermeye almtr. Yine inasi Efendinin mal varlndan bahsederken, inasi Efendinin Senai Beyin mallarn nasl akllca hesaplarla aldn ve imdi Senai Beyden daha fazla mala mlke sahip olduunu sylemesinden sonra Okurlarmz yormamak iin burada pek ksaltarak hikye ettiimiz bu iin neticesinde20 cmlesini kullanarak okurlara bir kere daha bir hikaye okuduklar ve bu hikayeden ders karmalar gerekliliini hatrlatm bulunmaktadr. Bahtiyarlkn son blm olan Medeniyet-Bedavet ksm da nceki alt blm gibi yazarn metnin iine girmesi, okuyucuyla konumas, olaylar birbirine balamak amacyla kimi hatrlatmalar yapmasyla balar: Hikyemizin birinci derecede kahraman olan delikanllarn ikisini de evlendirdik, barklandrdk. Mevl dirlik dzenlik versin diye hikyemizi burada sonlandrmak mmkn olur mu? Geri roman ve masallarn ounda Onlar ermi muradna biz kalm kerevetine sz hikyenin sonu kabul edilirse de birok olayda asl hikyenin balangcdr.21 Kitabn sonunda ayn ntibahtaki gibi iyiler ve aklllar dllendirilip kt ve aklszlar cezalandrlrken; Ahmet Mithat bir de kk bir Son ksm yazarak verdii dersin altn ayrca izmeyi gerekli grmtr.
17 18

AHMET MTHAT, 2012; 77. AHMET MTHAT, 2012; 83. 19 AHMET MTHAT, 2012; 97. 20 AHMET MTHAT, 2012; 107. 21 AHMET MTHAT, 2012; 111.

Deerlendirme
Namk Kemal de, Ahmet Mithat da eserlerinde halk bilinlendirmeyi grev bilmilerdir. kisi arasndaki asl fark, Namk Kemalin Avrupai dnceyi ve Bat Edebiyatn eserlerine daha baarl bir ekilde yedirmi olmas; fakat Ahmet Mithatn geleneksel halk hikyesi mantndan kopmadan adeta bir meddah gibi anlatya dhil olarak okuru ynlendirmesi ve ayrca metinden bamsz pek ok konuda okuyucuyu bilgilendirmesidir. ntibah da Trk Edebiyatnn en eski meddah hikyelerinden biri olan Hanerli Hanmdan esinlenerek yazlmtr. Ancak romann temelinde meddah hikyesi olmasna ramen Namk Kemal ntibah geleneksel temelin zerine modern bir ekilde ina etmitir. Ahmet Mithat Efendi ise Bahtiyarlk da dhil olmak zere hemen hemen tm eserlerinde gelenein faydalarndan bahsederken, Namk Kemalin iledii toplumsal yap, ailenin nemi, toplumun yazsz (ahlak) kurallar ve Osmanllk bilinci gibi konulardan ziyade Batllamann nasl ve ne ekilde olmas gerektii zerinde zellikle durmu, okuyucuyu geleneinden, devletinden ve dininden kopmadan yeniliklere ak hale getirmeye almtr.

KAYNAKA

Ahmet Mithat Efendi (2012). Bahtiyarlk. stanbul: Homer Kitabevi. Daolu, Y., & Ko, O. (2009). Bat Tarz Trk Hikyesinin Douu ve Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Ana Temalar. Turkish Studies, 4(1), 799-899. Gariper, C. (2009). Yenilemenin Balangc ve ncleri. R. Korkmaz (Editr). Yeni Trk Edebiyat El Kitab. Ankara: Grafiker Yaynlar. Moran, B. (1998). Trk Romanna Eletirel Bir Bak-1 Ahmet Mithat'tan A. H. Tanpnar'a. stanbul: letiim Yaynlar. Namk Kemal (2012). ntibah. stanbul: Bilge Kltr Sanat.