Nro- Linguistik Programlama DEM N BEYNNZ KULLANIN Richard Bandler Editrler: Connirae Andreas &.

Steve Andreas Yayna Hazrlayanlar Steve Andreas Connirae Andreas eviren Osman Aknhay Alfa: 582 Dizi No: 012 zgnAd Using Your Brain for a Change ISBN 975-316-237-5 Birinci Basm: Ekim 1999 Yaync ve Genel Yayn Ynetmeni:M. Faruk Bayrak Genel Yayn Koordinatr :ner Ciravolu Yayn Ynetmeni: Dr. Cahit Akn Dizi Editr : Mmin Sekman Teknik Editr:Ebru zel eviri : Osman Aknhay Kapak Tasarm: znur Erman Paz. ve Sat Mdr :Vedat Bayrak Satn Alma Mdr :Ali Bayrak Sevkiyat Sorumlusu : mer Kml Montaj, Bask ve Cilt:Melisa Matbaaclk Tel: (0212) 501 97 57 Kitabn Trke basksnn tm yayn haklar Kesim Ajans araclyla ALFA Basm Yaym Datm San. Tc. Ltd. ti.'ne aittir. Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz veya yaymlanamaz. Copyright 1999 ALFA Basm Yaym Datm Copyright Real People Press (1985) ALFA Basm Yaym Datm Ltd. fi. Tcarefhane Sk. No: 41/1 Caalolu, stanbulAURKEY Tel: +90 (212) 511 53 03 513 87 51 512 30 46 528 26 75-76 Fax:+90(212) 519 33 00 E-mail: alfabas@doruk.com.tr DEM N BEYNNZ KULLANIN NLP'nin sunduu kavramsal yaklamn, enformasyon bilimi ve bilgisayar programclnda salam temelleri vardr, fakat bunun yannda, insanlarn canl deneyimlerinin gzlenmesiyle de ok yakndan ilikilidir. NLP'deki her eyi kendi deneyiminizle ya da bakalarn gzlemleyerek ilk elden dorulayabilirsiniz. Elinizdeki kitap, zihninizin nasl altn anlamann yeni ve pratik bir yolunun kapsn amaktadr. Daha nemlisi, "beyninizi altrmakta yararlanabileceiniz zgl basit ilkeleri; honut kalmadnz zaman deneyimlerinizi nasl deitireceinizi, hayatnzdan memnunken yaadklarnz nasl daha keyifli hale getireceinizi retmektedir. Richard Bandler'in zel dehas, srekli biimde yeni ilkeler ortaya koymak ve onlar sizlere sunmakta benzer grlmemi bir yetenee sahip olmasdr. VII indekiler. Giri IX 1- Otobs Kim Kullanyor 3 2- Beyninizi altrmak 21 3- Bak Alar 41 4- Yanl Yapmak 59 5- aba Harcamak 83 6- Anlamak, Kafas Kark Olmak 101 7- nancn tesinde 127 8-renme 147 9- Swish (Deitir) 165 Son Sz 197 Ek 1-2: Alt Temsil Sistemi Ayrmlar 203

Seme Kaynaka 206 IX Giri. Baz insanlar iin "Parlak bir gelecei var," ya da "Gemii ne kadar renkli?" dendiini sk sk duyarsnz. Bylesi szler, birer metafor olmaktan daha fazla anlamla ykldr. Konuan kiinin i dncelerinin birebir ifadesi olan bu tr szler, kendi deneyimlerinizi yararl biimlerde deitirmenizi renmek asndan da bir anahtar niteliindedir. rnein, tam da u anda, zihninizde gelecekteki yaamnzda banza gelmesini dilediiniz gzel bir olayn resmini tasarladnz dnn ve daha sonra bu resim zerinde altka duygularnzn nasl deitiini hissetmeye aln. Resme canllk katarken ondan daha fazla ey "beklemeye" baladnz hissediyor musunuz? nsanlarn ou canl bir resim karsnda daha olumlu tepkiler verirken, soluk bir resme tepki verenlerin saysnn ok daha az olduu sylenebilir. imdi gemiinizde yaadnz ho bir annz aklnza getirin ve o annzn resmini daha canl ve youn renklerle donatn... "Renkli bir gemi", o annza kar tepkinizin younluunu nasl deitiriyor, deil mi? Annz daha renkli hale getirdiinizde duygularnzda bir farkllk sezmezseniz, bu sefer ayn annz siyah-beyaz olarak tasarlamaya aln. Resim renklerini kaybettike tepkileriniz de canlln kaybedecektir. Sklkla iitilen baka bir sz, "Yaamnza bir-iki prlt katn"dr. Yine gzel bir deneyiminizi hatrlayn ve o deneyiminizle ilgili olarak zihninizde tasarladnz resme, parlayan ktan birka prlt serpitirip, duygularnz izlemeye balayn. (Televizyon reklamclar ve n"11" elbise tasarmclar bunu iyi bilirler!) X Tatsz olaylar iin bavurulan t ise "Gemiinizi arkanzda brakn"dr. Size kendinizi hl kt hissettiren bir annz aklnza getirin ve o annzn resminin imdi nerede, ne kadar uzanzda olduunu hissetmeye aln. Galiba hemen nnzde duruyor, deil mi? Hemen onu aln ve arkanza brakn. Bu hareketiniz, o annz yaama eklinizi deitirecektir. Bunlar, Richard Bandler'in son 'birka ylda gelitirdii yeni NLP "alt temsil sistemleri" modelinin basitlii ve gcn ortaya koyan ve ilk akla gelen rnekler. NLP'nin ilk modellerinden birisi, "Temsil Sistemleri" fikriydi. Bizler herhangi bir deneyimimizi dnrken, duyusal sistemin temsillerinden (grsel resimler, iitsel sesler ve dokunsal duygular) yararlanrz. Son on ylda verilen NLP eitimlerinin byk ksmnda, duygular ve davranlar deitirmek zere bu tr temsil sistemleriyle ilgili bilgilerden yararlanmann ok eitli hzl ve pratik yollar retilmitir. Alt temsil sistemleri, her temsil sistemi iindeki daha kk elerdir. rnein grsel alt temsil sistemlerinin bazlar parlaklk, renk, byklk, mesafe, mekn ve odaklanmadr. Alt temsil sistemlerini bilmek, deiim modellerinde daha da hzl, kolay ve zgl olan tamamen yeni bir alan nmze aacaktr. 1977 sonbaharnda NLP'yle ilk kez tantmzda, davranlar deitirmenin bu yeni, heyecanl ve hzl yollar zerinde alrken, eskiden bildiimiz eylerin ounu bir kenara brakmtk. O sralarda Richard Bandler ile John Grinder, byk bir gelecek vaat eden bu yeni alann gelimesi konusunda birlikte alyorlard. NLP, bilind gz hareketlerini inceleyerek bir insann isel srecinin nasl izleneceini, eski tatsz duygusal tepkilerin birka dakika iinde ya da daha uzun srelerde nasl deitirileceini retiyordu. imdi, aradan yedi yl getikten sonra, bu vaatlerin hepsi ve hatta daha fazlas yerine getirilmi durumdadr. NLP'nin temel fikir ve tekniklerinin hepsi, hem zamann snavndan, hem de daha XI zorlu olan, bakalarna NLP'den pratik biimde yararlanmay retme snavndan gemitir. Ve NLP, genellikle, iletiim ve deiimin keskin ucundaki alan olarak adlandrlmaktadr. NLP'nin sunduu kavramsal yaklamn, enformasyon bilimi ve bilgisayar programclnda salam temelleri vardr, fakat bunun yannda, insanlarn canl deneyimlerinin gzlenmesiyle de ok yakndan ilikilidir. NLP'deki her eyi

kendi deneyiminizle ya da bakalarn gzlemleyerek ilk elden dorulayabilirsiniz. Bu kitapta anlatlan ve retilen yeni alt temsil sistemleri, kiisel deiim yaratma konusunda NLP'nin daha nceki yntemlerinden ok daha hzl ve etkili yollardr. Balca olarak sadece temsil sistemi, ama her temsil sisteminin iinde ok sayda baka alt temsil sistemleri vardr. Alt temsil sistemleri, tam bir ifadeyle, beyinlerimizin deneyimleri trlerine gre ayrd ve kodlad yollar gsterir. Alt temsil sistemlerinin deiim modelleri, insann programn (deneyimlerimiz hakknda dnme ve karlk verme biimlerimizi) dorudan deitirmekte de kullanlabilir. Bu alana eletiriyle yaklaan baz yazarlar, NLP'nin ok "souk" ve "teknik" kald noktasna iaret etmiler ve basit alkanlklar ile fobilerde etkili olabilmekle birlikte, "zsel varolu sorunlar" karsnda etkisiz kaldn savunmulardr. Biz bu eletirel baklarn, altnc ve yedinci blmlerde gsterilen, anlaylar ve inanlar deitirme yntemlerine kar gsterdikleri tepkiler zerinde duracaz. Elinizdeki kitap, zihninizin nasl altn anlamann yeni ve pratik bir yolunun kapsn amaktadr. Daha nemlisi, "beyninizi altrmak"ta yararlanabileceiniz zgl basit ilkeleri; honut kalmadnz zaman deneyimlerinizi nasl deitireceinizi, hayatnzdan memnunken yaadklarnz nasl daha keyifli hale getireceinizi retmektedir. XII Bilinen ilkeleri uygulamaya geirme ve bu ilkeleri yararl biimlerde uyarlama, ya da eitli zamanlarda kk deiiklikler yapma yetenei oumuzda vardr. Richard Bandler'in zel dehas, srekli biimde yeni ilkeler ortaya koymakta ve onlar bizlere sunmakta benzeri grlmemi bir yetenee sahip olmasdr. Ondaki espri duygusu, bazen, bilhassa psikoloji ve psikiyatri mesleklerini hedef aldnda (tabii ineli oklarndan dier "uzmanlar" da kendilerine den pay alrlar) itici ve kibirli grnebilir. NLP'nin 10-dakikalk fobi/travma tedavisiyle ilgili metinler ilk kez alt yl nce yaynlanm olmasna ramen, psikologlarn ounun, bir fobinin iyiletirilmesi iin birka ay ya da yllk bir karlkl grme ve ila tedavisinin (ve bir ton para harcamann) gerekli olduuna inanmay srdrdklerini dikkate aldmzda, bu saldrganl bir para hakl grmeniz mmkn olacaktr. Oysa biz kendi yntemimizi yzlerce kere gsterdiimiz ve baka insanlara da rettiimiz zaman, "Mmkn deil" diye tepki gsterenlerin nasl bir hayal krklna uradklarn iyi biliyoruz. Herhangi bir endstride ciddi bir teknik yenilik ortaya atldnda, dnyann drt bir yanndaki imalatlar, kendileri harekete gemezlerse rakiplerinin onlar devre d brakacandan emin olduklar iin, bu yeni yntemden hemen yararlanmaya can atarlar. Ne yazk ki, uzmanlarnn bir problemi zmeyi ne kadar uzatrlarsa o kadar daha fazla cret ald psikoloji gibi alanlarda ok ciddi bir atalet gze arpmaktadr. Buradan anlalaca gibi, dllendirilen beceriksizlik olduu iin, bu alanlardaki yeni ve daha iyi yntemlerin disiplinin ana akm iine girmesi de daha uzun srmektedir. Psikoloji alannda grlen ataletsizlik pek ok evrede derin bir zntye neden olmaktadr. rnein, aile terapisi alannda bir sr yenilik getirmesiyle nl Salvador Minuchin yakn bir zamanda yle demitir: "nsanlar (aratrma) bulgularmza nasl tepki verdiler? Kendi paradigmalarn savunarak. Yeni bilgilere kar bir tutum tespit ederken, XIII her zaman, eskiden yaptmz eyleri yine bize gsterildii gibi srdrmekte inat etmek gibi bir sorunla kar karya kalrz." Bu ataletsizlie ramen, psikoloji ve psikiyatri dallar iinde nemli istisnalara; almalarn daha hzl, daha iyi ve daha kapsaml hale getirecei iin hastalarna yarar salayabilecek yntemleri renmeye gerekten istekli olan uzmanlara rastlanmaktadr. Umarz bu kitap sizi de ayn yola ynlendirir. Birka yl nce, Richard Bandler'in dehasnn aydnlatt yeni yolun farkna varmtk ve bu yeni modellerin iyice yaygnlatrlmas halinde insanlara ne kadar yarar getirebileceini gryorduk. Yine de bizi bu kitab yazmaya iten ey, Bandler'in NLP yorumundaki alt temsil sistemlerinin bizi derinden etkilemesi ve heyecanlandrmas olmutur.

Kitab yazmaya giriirken elimizdeki hammaddeler, Richard'n son zamanlarda vermi olduu seminerler ile atlye almalarndaki ses kaytlar ve yazl notlardan ibaretti. Arkasndan, bu zengin materyali trlerine gre snflandrma ve bir dzene koyma, oradaki tleri kiisel deneyimlerimizle yaama ve nihayet daha zengin bir kavray gcne ulamak iin bakalarna retme aamasndan getik. Son olarak ve rendiimiz her eyi deerlendirerek, elimizdeki materyali bir kitap formuna soktuk. Tabii mevcut materyalleri daha kolay anlalabilecek ekilde dzenleyip bir sraya koyarken, seminerlerin zgn slbu ve tadn korumaya almaktan geri kalmadk. Hzla gelimekte olan alanlardaki kitaplarn ou, basldklar tarihten be-on yl getikten sonra eskirler. Elinizde kitapta yararlandmz materyaller yaklak yllktr, ileri NLP seminerlerinde retilmekte olan baka yeni alt temsil sistemi modelleri de vardr ve Richard yeni modeller gelitirmeye devam etmektedir. NLP'nin temel ilkelerinden birisi, bir cmledeki szcklerin sras gibi, deneyimlerin srasnn da anlam etkilemesidir. Bu kitaptaki XIV blmlerin sras dikkatle dnlerek tasarlanmtr. Daha sonraki blmlerde ilenen materyallerin nemli blm, daha nceki blmlerde sunulmu bilgi ve deneyimleri zaten bildiinizi varsayacandan, onlar srayla okumanz halinde NLP servenini ok daha derinden kavrayabileceksiniz. NLP'nin baka bir temel ilkesi, szcklerin, deneyimlerin yetersiz etiketleri olmaktan daha fazla nem tamaddr. Bir iviyi bir tahtaya akmay okumak bir eydir; ekici elinizde tutup, ivinin tahtaya girerken kard sesi duymak baka bir ey. te yandan, ekiteki titreimi ve bklmeyi hissetmek ve ivinin tahtann iine girerkenki hareketini izlemek de tamamen baka bir eydir. Bu kitaptaki modeller sizin aletlerinizdir. Her alet gibi onlarn da tam olarak anlalmas iin kullanlmalar ve srekli bir etkinlikle uygulanmalar gerekir. Eer kitabn ierii konusunda ilk bir fikir edinmek istiyorsanz nce sayfalara hzla gz atabilirsiniz. Fakat bu bilgilerden gerekten yararlanmak gibi bir dnceniz varsa, bunlar kendi deneyimleriniz ve bakalarnn deneyimleriyle snamaktan baka bir yol yoktur. Aksi takdirde rendiiniz eylerin "akademik" bilgiler olmaktan teye gidemeyecei kesindir. Connirae Andreas Steve Andreas Nisan 1985 3 OTOBS KM KULLANIYOR* Nro-Linguistik Programlama, u ya da bu alanda uzmanlamak zorunda kalmamak iin benimsediim bir szcktr. Ben niversitedeyken hep kararszlk iinde olan insanlar arasndaydm ve tutumumu deitiremeyince kendimi zorlamayp, olduum gibi devam etme yolunu semitim. NLP'nin temsil ettii eylerden birisi, insandaki renme yetisine bir bak as sunmasdr. Onlarca psikolog ve sosyal hizmet grevlisi NLP'yi bir "terapi" gibi yorumlayarak kullandklar halde, ben NLP'yi bir eitim sreci olarak adlandrmay daha doru buluyorum. Zaten biz NLP'cilerin temel ilevi, insanlarn kendi beyinlerini kullanmalarn retecek yollar gelitirmektir. nsanlarn ou beynini etkin ve bilinli biimde kullanmyor. Hepimizin beyni, "kapal" dmesi olmayan bir makineye benzer. Ona yapacak i vermezseniz sklncaya kadar almaya devam eder. Bir insan hibir dsal deneyimin yaanmad duyusal bir havuza brakrsanz, isel deneyimde derinlemeye 4 balayacaktr. Beyniniz yapacak bir i bulamadan bo bo oturursa, ne olduuna aldrmadan oyalanmay tercih eder. Siz bundan kayg duyabilirsiniz, ama onun byle bir derdi yoktur. rnein, hi kendi iinizin gidiat konusunda derin derin dncelere daldnz ya da sizi srayp uykudan kaldracak kadar parlak bir fikrin aklnza geldii oldu mu? nsanlarn srf ba dndrc bir anlarn hatrladklar iin gecenin ortasnda uyanver-diklerine ok sk rastlanr. Kt bir gn geirmiseniz, beyniniz bunu size tekrar tekrar yaatacaktr; bu yzden

o geceyi, hatta sonraki haftay bile eliniz ayanz titrer bir halde" geirebilirsiniz. ou insan bu noktada da durmaz. inizden kann, uzun zaman nce banzdan geen tatsz olaylar hatrlamad olur? Beyniniz bu durumlarda, "Haydi, bir daha yapalm! lene kadar daha yarm saat var, gerekten moral bozucu olan bir tatsz olay daha dnelim. Aradan yl gemi olsa bile yine sinirlenebiliriz belki," deyip duran bir haldedir. Ben sizden kendi deneyimlerinizi deitirmeyi ve beyninizde olup bitenler zerinde belli bir denetim kurmay renmenizi istiyorum. nsanlarn ou kendi beyinlerinin esiridir. Sanki otobsn src koltuuna zincirle balanmlardr ve direksiyon bakasn-dadr. Ben sizin kendi arabanz kullanmay renmenizi istiyorum. Beyninize siz yn vermezseniz, ya kontrolden km bir halde bir yere arpp duracak, ya da sizin adnza kontrol bakalar ele geirecektir ve bu bakalarnn her zaman sizin karlarnz dnmemeleri de son derece doal bir durumdur. Ayrca, sizi dndklerini varsaysak bile, yanlma ihtimalleri ok fazla olacaktr. NLP, znellii (okulda nedense ok kt bir ey olduu sylenmitir bunun) gelitirebilme frsatdr. Ayn ekilde, okullarda gerek bilimin eylere nesnel bir adan bakt retilir. Oysa ben, kendi znel deneyimlerimden fazlasyla etkilendiimi ve yaadklarmn kendi mekanizmas, baka insanlar etkilemesi hak5 knda daha fazla bilgi sahibi olmay istediimi fark etmi durumdaym. Beyin benim en gzde oyuncam olduu iindir de, burada sizleri baz zihin oyunlar oynamaya davet edeceim. Kanz "fotorafik bir an'ya sahip olmak istersiniz? Yine kanz, gemiteki tatsz olaylar tekrar tekrar ve btn canllyla hatrlyorsunuz? Bunlar kesinlikle yaama renk katan eylerdir. Bir korku filmi seyrettikten sonra eve dnp koltuunuza oturduunuzda, Bu oturma eylemi sizi tekrar sinema salonundaki ruh halinize dndrecektir. Bu deneyimi kanz yaadnz? Pekl, fotorafik bir annz olmadn iddia edebilirsiniz. Aslnda yaamsnzdr, ama doru bir ekilde deerlendiremiyorsunuz. Ayrca, gemiteki bir tatsz olay hatrlamaya baladnzda fotorafik bir any hatrlasanz bile, anlalan bu yeteneinizin bir ksmn daha yararl deneyimlerde kullanabilmeniz kendi anzdan daha ho olacaktr. Kanz henz olmam bir ey zerinde dndnz ve kendinizi nceden kt hissettiniz? "Niin bekliyorsunuz? Kendinizi imdiden kt hissetmeye balayabilirsiniz, yle mi?" Ama bir bakyorsunuz, hibir ey olmam, beklediiniz kt olay yaanmam. Ama kendinizi kt hissetme frsatn karmadnz, deil mi? Bu yetenek baka bir yolla da ileyebilir. Baz insanlar tatile kmadan nce iyi bir program yaptklarn dndkleri halde, yer ayrttklar yerlere gittiklerinde ciddi hayal krklklarna urayabilirler. Hayal krkl aslnda asgari bir planlama olmasn gerektirir. Hayal krklna uramak iin ne kadar ok sorun yaamak zorunda olduunuzu dndnz m hi? Bir kere, gerekten etraflca bir plan yapm olmanz gerekir. Ne kadar ok planlama, o kadar ok hayal krkl. Baz insanlar bir film seip girer ve knca, "Tahmin ettiim kadar iyi deildi," derler. Merak ediyorum, byle insanlarn zihinlerindeki film gerekten ok iyiyse sinemada oynayan filme niin gidiyorlar? 6 "Kafamda bundan daha iyisi var," demek iin rahatsz koltuklarda zaman geirmeye neden ihtiya duyuyorlar? Beyninizin doludizgin at koturmasna izin verirseniz olacak ey budur. nsanlar bir mutfak malzemesinin kullanln renmeye, kendi beyinlerinden nasl yararlanacaklarn renmekten ok daha fazla zaman harcyorlar. Zihnin allageldii gibi kullanlmasndan baka yollar olabileceine kafa yormuyorlar. Bunun iin bulduklar klf da "Kendin gibi ol" szne sarlmak (sanki baka trls olabilirmi gibi). nann bana, ounuz bu noktada taklp kalmsnz. Umarm, btn anlarnz elektrik okuyla silip sizi baka biri

haline getirirler, ama yine de ortaya kacak sonu fazla cazip olmaz. Zihin temizleyen makine trnde bir cihaz yaplana kadar, sanrm bu noktadan daha ileri gidemeyeceksiniz. Fakat bu o kadar kt bir durum deil, nk bu sayede beyninizi daha ilevsel biimlerde kullanmay renebilirsiniz. NLP'nin yapmak istedii de bundan baka bir ey deildir. Ben bu konuda ilk dersleri vermeye baladmda, baz insanlar NLP'nin insanlarn, denetlemek amacyla bakalarnn zihinlerini programlamasn salayabilecei dncesine kaplmlard. Bir kiiyi kastl olarak deitirmenin o insann insanln azaltacan zannediyorlard. nsanlarn byk ksm antibiyotikler ve kozmetiklerle kendilerini deitirmeye pek merakl olduklar halde, ayn durum davranlar iin sz konusu deildir. Bir insan deitirip daha mutlu hale getirmenin neden onlarn insanln azaltmak anlamna geldiine hibir zaman kafam basmamtr. te yandan, ne kadar ok sayda insann kocalar, karlar ya da ocuklarnn (hatta tamamen yabanc olduklar kiilerin), sadece "kendileri olduklar" iin kendilerini kt hissetmelerine sebep olmakta ok baarl bir performans sergilediklerini grmek de beni hibir zaman artmamtr. nsanlara bazen, "Gerek benliinize niin gerekten deerli bir 7 ey yaptnz zaman kavuursunuz?" diye sorarm. Ayn ekilde, burada da sizi, beyninizi bilinli biimde kullanmaya balamanz halinde kendinizle ilgili daha ok ey renmenin ve deitirmenin sonsuz olanaklaryla tantrmak istiyorum. Film yapmclar bir dnem bilgisayarlarn kontrol ele geindii filmler yapmlar; buna bal olarak insanlar da bilgisayarlar basit birer cihaz olarak deil, kendilerinin yerini alan eyler gibi grmeye balamlard. Ev bilgisayarlarn grdnzde, ilerinde aile btenizi dengelemeyi amalayan programlar olduunu biliyordunuz! Oysa btenizi bir ev bilgisayarnda dzenlemek, her zamanki usullerinizden alt kat daha fazla zaman alacaktr. nk istenilen bilgileri programa aktarma gerekliliinin yan sra, her gnn akam bilgisayarnzn bana geip o gnk giri klar kaydetme gibi bir zorunlulukla da kar karya kalacaksnz. Ev bilgisayarlarn tohum serpme makinelerine eviren ey budur. Yeni bir oyuncak aldnzda onunla defalarca oynar, bir sre sonra ise sklp p sepetine atarsnz. Uzun sredir grmediiniz arkadalarnz sizi ziyarete gelince de sizin skldnz oyunlar oynayabilmeleri iin disketi onlara verirsiniz. Oysa bir bilgisayarn gerek yararll burada yatmaz. nsanlarn bilgisayar vr zvr iler iin kullanmalar, tpk kendi zihinlerini vr zvr eylerle doldurmalarna benzemektedir. Baz insanlarn be yama geldiinizde renmenizin durduunu sylediklerini duyuyorum, oysa bunu dorulayan hibir kant yoktur. Be yanz ile imdiki zaman arasnda, brakn deerli bilgileri, inanlmaz sayda ie yaramaz ey rendiinizi reddedebilir misiniz? nsanlarn artc bir renme yetileri var. Ben buna eminim ve kendinizin hl bir renme makinesi olduuna u ya da bu ekilde- sizi de inandrmay istiyorum. Bunun iyi taraf, eyleri etraflca ve hzl biimde renebilmeniz, kt taraf ise yararl bilgileri rendiiniz zamanki kolaylkla bir sr vr zvr ey de renebilmenizdir. 8 Kanz aklnza gelen dncelerden bunaldnz anlar yaamtr? Bylesi durumlarda kendinize, "Keke unu kafamdan atabilsem," der, ama zihninizden karmaya altnz eyin ilk vesileyle hemen aklnza geldiini fark edersiniz. Beyinler gerekten olaanst organlardr. Size kesinlikle artc eyler yaptrrlar. Beyinlerin sorunu, bize sk sk sylendii gibi renememeleri deil; ok abuk ve ok iyi renebilmeleridir. rnein, bir fobiyi dnn. Ne zaman bir rmcek grseniz korkudan dehete dtnz farz edelim. Fobisi olan bir insann, "Oh, lanet olsun, korkmay unuttum," demesi gibi bir durumla karlamak mmkn mdr? Peki, etraflca renmek istediiniz baka eyler yok mu? Olaylara bu adan baktnzda, fobisi olmak muazzam bir renme baarsdr. Bir insann yaam yksn deince, fobinin kkeninin tek seferlik bir renme deneyimine dayal olduunu grrsnz: O insann mrnn

kalan blmnde hemen hatrlayaca bir eyi renmek iin ksack bir ann gemesi yetmitir. Pavlov'u, kpeklerini, zillerini ve deneylerini kanz biliyorsunuz... ve u anda kanz bir eyler salglyorsunuz? Pavlov yapt deneylerde, kpeklere zil aldnda yemek yedirmi ve renmelerini salamak iin bu ilemi defalarca tekrarlamt. Sizin yaptnz ise bu bilgileri okumaktan ibaret, tpk kpeklerin verdikleri yantlar gibi. ok nemli bir ey deil bu, ama beyninizin ne kadar hzl renebileceine ilikin de bir gsterge. Siz herhangi bir bilgisayardan daha abuk renebilirsiniz. Daha fazla ey renmek iin bilmemiz gereken ey, renmeyi ynlendirebilmenizi ve kendi deneyimleriniz ile yaadklarnz zerinde daha fazla denetim kurmanz salayacak olan, renmenin znel boyutudur. "Bizim arkmz" szn hepiniz bilirsiniz. Birisiyle ok zel bir eyler paylatnzda defalarca dinlediiniz favori bir arknz olmutur. O arky ne zaman duyarsanz duyun, hemen o insan dnr ve ayn gzel duygular yeniden hissedersiniz. Tpk 9 Pavlov ve salglama gibi. ou insann, deneyimler arasnda bu ekilde balant kurulmas, ya da bunu sistematik hale getirirseniz balant kurmay hzlandrma konusunda hibir fikri yoktur. Eskiden bir terapistin bir oturumda agorafobi yarattn izlemitim. Hastalarn seven, ho, iyi niyetli bir adamd bu terapist. Yllarca klinik eitim almt, ama yapt ey konusunda bir fikri yoktu. Hastas ona ykseklik fobisi nedeniyle bavurmu, o da gzlerini kapatp yksekleri dnmesini istemiti. Birden adam korktu ve titremeye balad. "imdi, kendini rahatlatacak bir ey dn." Pekl. imdi yksekleri dn. Tamam. "imdi, araban rahata srebildiini dn." Oluyor. "Yine yksekleri dn." ok gzel... Bu adam, terapiden, yaamndaki hemen her eye kar fobiye sahip olarak (agorafobi denilen ey genellikle budur) kmt. Terapistin performans bir bakma byk bir baaryd. Deneyimleri arasnda ba kurmasn salayarak hastasnn duygularn deitirmiti. Yine de bir duyguyu genelletirmeyi tercih etmesi, benim gzmdeki en iyi tercihi oluturmaz. Terapist, hastasnn panik duygularn, yaamnda kendisini rahatlatmakta kulland her trl olay ve ortamla ilikilendirmiti. Ayn sreci pekl iyi bir duyguyu alp genelletirmek iin kullanabilirsiniz. Fakat yukardaki rnekte, terapist kullanmakta olduu sreci gerekten anlam olsayd bunu olumlu ynde kullanabilirdi. Ayn duruma ift terapisinde de rastlammdr. ift terapisinde, kadn sze kocasnn yapt bir eyden ikayet ederek balar ve terapist, "Bunu sylerken kocana bak. Tam bir gz konta kurmalsn," diye t verir. Dolaysyla, yaanan kt duygularn hepsi kocann yznn grntsyle ilikilendirilecek ve kadn kocasna ne zaman baksa ayn kt duygular yaayacaktr. Virginia Satir ayn srece aile terapisinde bavurur, fakat deitirerek. Satir, bir iftten birbirlerine kur yaptklar ilk gnler10 deki zel anlarn anlatmalarn ister ve havaya girdiklerinde birbirlerine bakmalarn salar. rnein, "Karndakinin on yl nce derin bir akla balandn ayn kii olduunun farknda olman istiyorum," trnden bir sz sarf edebilir. Bu ortam ein yznde tamamen farkl -ve genellikle ok daha yararl- bir duygunun yaylmasn salayacaktr. Beni grmeye gelen bir ift bir sredir baka biriyle terapi gryor, fakat kavga etmeyi srdryorlard. Evde her zaman kavga ediyorlarm, ama bana bavurduklar srada sadece terapistin brosunda dalar bir noktaya gelmiler. Terapist onlara herhalde, "imdi, nasl yaptnz gzlemlememe olanak tanmanz iin tm kavgalarnz buradaki oturumlara saklamanz istiyorum," gibi bir eyler sylemiti. Ben de kavgann terapistle ya da terapistin brosuyla ilikisi olup olmadn renmeyi istediimden, nce bir deney yapmaya karar verdim. kardm sonu, terapistin brosuna o yokken gittiklerinde kavga etmedikleri, ama terapist

oturumu onlarn evlerine tadnda tarttklar ynndeydi. Bunun zerine terapisti bir daha grmemelerini syledim. Bir hayli para harcamaktan ve dertten kurtulmalarn salayan basit bir zm nermitim. Hastalarmdan birisi, hemen arkasndan byk bir korkuya kapld iin bir trl kzma duygusunu yaayamyordu. Kzmaya kar bir fobisi olduunu syleyebilirdiniz. Anlalan, ocukken lgna dnd bir keresinde anne babas fkelenip onu cezalandrarak korkutmulard ve bu nedenle iki duyguyu birbiriyle ilikilendiriyordu. Artk byd ve on be yldr anne babasndan ayr yaad halde kzlacak bir durum olduunda hl ayn tepkiyi gsteriyordu. Ben kiisel deiim dnyasna matematik ve enformasyon bilimi dnyasndan geldim. Bilgisayarclar kendi alanlarndaki 11 gelimelerin insanlarla herhangi bir ilikisinin olmasn istemezler. Onlarn gznde bu "ellerinizi kirletmek" demektir. Prl prl parlayan bilgisayarlarla alp beyaz laboratuar nlkleri giymek holarna gider. Yine de ben, kendi zihnimin alma biimini zellikle snrllklar bakmndan- temsil edecek bilgisayardan daha iyi bir imge bulamadm. Bir bilgisayarda -ne kadar basit olursa olsun- herhangi bir ilem yapmay denemek, bir insana herhangi bir ey yaptrmaya fazlasyla benzemektedir. Bilgisayar oyunlaryla ounuz karlamsnzdr. Bu oyunlarn en basitlerini bile programlamak olduka gtr, nk makinenin iletiim kurmak amacyla sahip olduu ok snrl mekanizmalardan yararlanmanz gerekir. Bilgisayardan yapabilecei bir eyi yapmasn istediinizde, talimatnz kesinlikle bilginin bilgisayar tarafndan ilenebilecei bir ekilde dzenlenmi olmaldr. Beyinler, bilgisayarlar gibi, "kullanc dostu" deillerdir. Yapmalarn istediiniz eyi deil, yapmay sylediiniz eyleri yaparlar. Sonra da yapmalarn sylerken kastettiiniz eyi yapmyorlar diye fkeden deliye dnersiniz. Programlamann grevlerinden birine "modelleme" ad verilir ve benim burada yaptm da budur. Modellemenin grevi, bir bilgisayara bir insann yapabilecei bir eyi yaptrmay baarmaktr. Bir makinenin bir eyi deerlendirmesini, bir matematik problemini zmesini ya da bir dmeyi doru zamanda ap kapamasn nasl salarsnz? nsanlar bir ap kapayabilirler ya da bir matematik problemini zebilirler. Kimileri iyi yapar, kimileri baz zamanlarda iyi yaparlar ve kimileri de hi yapamazlar. Bir modelleyici, bir insann bir grevi yerine getirmesinin en iyi temsilini ortaya karmaya alr ve onu bir makineye aktarr. Bu temsilin insanlarn o ii yapma biimlerine uygun olup olmamas beni ilgilendirmez. Modelleyiciler hakikatten yola kmak zorunda deildir. Ortaya koymamz gere12 ken, sadece ileyen bir eydir. Biz yemek kitaplar hazrlayan insanlarz. ikolatal bir pastann niin olduunu deil, ona hangi malzemelerin hangi oranlarda konulacan bilmeyi isteriz. Bir tarif bilmek, ayn eyi yapmann baka bir sr yolu daha olduunu reddetmek anlamna gelmez. Biz ikolatal pastann adm adm nasl hazrlanacan bilmeyi isteriz. Bilgileri bu ekilde paralara ayrmak enformasyon bilimcisinin grevleri arasndadr. Bu noktada renebileceiniz en ilgin bilgi, baka bir insann znelliidir. Birisi bir ey yapabiliyorsa o davrann modelini karmak ister ve modellerimizin znel deneyimden kaynaklandn dnrz. "Onun kafasnn iinde, benim yapmay renebileceim ne var?" Kukusuz onun yllara dayal deneyimlerini ve ulat ince ayarlan bir rpda renmemiz mmkn olamaz, ama bu hareketinin yaps hakknda bir sr bilgiyi olduka hzl bir ekilde edinmemiz mmkndr. Ben model kurmaya ilk baladmda, psikoloji disiplininin insanlarn dnme biimleri hakkndaki bilgilerini renmek bana olduka mantkl grnmt. Fakat psikolojinin iine girince, bu alann esas olarak insanlarn nasl paralandn anlatan muazzam saydaki tanmdan olutuunu kefettim. Geri "btn bir insan", "fiililemi" veya "tmlemi" bir insan yanstan birka

belirsiz tanm yok deildi, fakat ou insanlarn yaadklar rahatszlklarn eitli biimlerini gsteren tanmlard. u anda psikiyatristler ile psikologlarn bavurduu drt yz elli sayfay akn bir kitap olan Tehis ve statistik El Kitab III, insanlarn nasl rahatszlanabilecein! anlatan tanmlarla dolu olduu halde, sal tanmlayan tek bir sayfaya bile rastlanmamaktadr. izofreni, paralanmann ok zorlayc bir yoludur; donukluk ise ok sakin bir yolu. Histerik fel Birinci Dnya Sava srasnda ok yaygn olduu halde artk pek grlmez, bu hastala sadece zamanla ba kopmu ve ok kt eitim alm gmenler arasn13 da, o da ara sra rastlayabilirsiniz. Simdi bu vakaya yakalanm bir kiiyle karlamak bile anstr. Ben son yedi ylda bu trde yalnzca be vakaya rastladm ve bunlarn ikisini hipnozdan yararlanarak iyiletirdim. "Snr", imdi rahatszln hissedilmesinin ok popler bir yoludur. Yani fazla atlak deilsiniz, pek normal de deilsiniz; sanki hibiri deilsiniz! 1950'li yllarda, The Three Faces of Eue'den (Havva'nn Yz) sonra, ok kiiliklilerin hep kiilii oluyordu. Fakat on yedi kiilii olan Sybil'dan beri daha ok sayda kiilik gryoruz ve bunlarn hepsi de ten fazla oluyor. Psikologlara kar kat bir tutumum olduumu dnyorsanz biraz bekleyin. Gryorsunuz, biz bilgisayar programclnda alanlar herkesi arkmzda tecek kadar deliyiz. Gnde yirmi drt saat boyunca, deneyimleri sfrlara ve birlere indirgemeye alarak bir bilgisayarn banda oturan herkes, normal insan dnyasnn tamamen dndadr ve onun deli, hatta daha kt bir durumda olduunu syleyebilirim. ok zaman nce, kendim gibi delisini bulamadmdan, insanlarn gerekte pek paralanm olmamas gerektii kanaatine varmtm. O gnden bu yana anladm ey de insanlarn mkemmel iledikleri oldu. Ben insanlarn yaptklar eyleri beenmeyebilirim, hatta kendileri de holanmayabilirler, ama bunlar tekrar tekrar ve sistematik biimde yapabilecek gce sahiplerdir. Bu onlarn paralandklarn deil, sadece bizim -ya da onlarn- olmasn istediimizden tamamen farkl bir ey yaptklarn gsterir. Zihninizde gerekten canl imgeler kurabiliyor ve zellikle onlar dsal bir alana aktarabiliyorsanz, bir mhendis ya da psikiyatrist olmay renebilirsiniz. Birisi dierinden daha fazla para alr, ama bunlar fazla neeli iler deildir. nsanlarn yaptklar eylerin bir yaps vardr; eer bu yapy ortaya koyabilirseniz, nasl deitirileceini, ayrca bu yapnn kusursuz hale getirilebilecei koullar da tasarlayabilirsiniz. 14 Bir eyleri erteleme eilimini dnn. Birisi sizi incittii zaman kendinizi kt hissettiren duyguyu bastrmak zere hangi eiliminizden yararlanrsnz? "Oh, imdi kendimi kt hissetmem gerektiini biliyorum, ama bunu daha sonra yaparm." Peki, ya ikolatal pasta ve dondurma yemeyi sonsuza kadar erteleseydiniz? Ne kadar nefis tatlar kardnz hibir zaman bilemezdiniz. Nedense insanlarn ou byle dnmez. Psikolojinin byk ksmnn temelindeki soru, "Yanllk nerede?" sorusudur. Psikolog yanlln nerede olduunu saptadktan sonra, ne zaman krldnz ve sizi neyin rahatsz ettiini renmeyi ister. Sonra da niin krldnz anladn dnr. Bir insann paralanm olduunu varsayarsanz, yapmanz gereken bir sonraki ey onun tekrar eski haline getirilip getirilemeyeceine kala yormaktr. Psikologlar sizin nasl paralandnza, ya da paralanm durumda kalmay nasl srdrdnze hibir zaman fazla ilgi duymamlardr. Psikolojinin byk ksmnda grlen baka bir glk, krlm insanlar nasl tekrar eski hallerine getirmeyi renmek amacyla incelemesidir. Bu, arabalarn nasl daha iyi altrlabileceini renmek zere kullanlm araba pazarndaki tm arabalar incelemeye benzer. Bir sr izofren zerinde inceleme yaparsanz, izofreninin gerekten iyi yapt eyleri renebilir, fakat izofrenlerin neler olamayacan renemezsiniz. Bir akl hastanesinin personelinden oluan bir toplulua ders verdiim zaman, onlara, kendi bakmlarndaki izofren hastalarn sadece neler yapamayacaklarn anlamay

dnerek incelemelerini nermitim. Oysa nasl ayn eyleri yaptklarn grmek ve bunlar izofrenlere retebilmek iinse normal insanlar incelemeleri gerekiyordu. Diyelim, bir kadnn, bir eyi yapmaya karar vermi bile olsa, birka dakika geince bunu fiilen gereklemi bir eyin ansn15 dan ayramamak.gibi bir problemi olsun. Kadn zihninde bir resim canlandrd zaman, bunun gerekten grm olduu bir ey mi yoksa hayal ettii bir ey mi olduunu kesinlikle syleyebilecek durumda deildir. Bu durum akln kartrr ve ona herhangi bir korku filminden ok daha ar bir korku yaatr. Benim kendisine nerim, bir daha zihninde resimler canlandnda, onlarn etrafna siyah bir snr izmek ve bylece daha sonra aklna geldiinde, normal anlarndan ayrmay salayacak bir iaret koydurmaktr. Kadn bunu dener ve (byle yapmasn istedikten nce zihninde ekillendirmi olduu imgeler dnda) olduka ie yaradn grr. Balang iin iyi bir admdr. Ne yapmas gerektiini eksiksiz biimde anlatr anlatmaz hemen harekete geip kusursuz bir performans gstermitir. Fakat dosyas, psikologlarn analizleri ve niin hastalandnn tanmlarnn sraland on iki yllk kt tomarlar nedeniyle inanlmaz derecede kalndr. Belli ki onda "derinlerde sakl isel anlam" aramlardr. ok fazla iir ve roman okuduklar bellidir. Gelgelelim, ne yaplmas gerektiini, bilirseniz, deiimi gerekletirmek bundan ok daha kolaydr. Psikologlarn ou, delilerle iletiim kurmann zor olduunu sanrlar. Bu ksmen doru olmakla birlikte, ksmen de delilere yaklama biimlerinin bir sonucudur. Bir insan biraz tuhaf davranyorsa, hemen sokaklardan alnr, damarlar uyuturucu ilalarla doldurulur ve bakalarnn da bulunduu demir kaplar arkasna atlr. Orada yetmi iki saat boyunca gzlenir ve "Evet, biraz garip," denir. Anlalan geri kalanmz garip davranmyordur! "Delilerin Yerlerindeki Akll nsanlar" makalesini kanz okumutur? Bir sosyologun salkl ve mutlu rencileri, deney yapmak amacyla kendilerini akl hastanesine yatrtrlar ve hepsine de ar tehisler konur. Pek ounun sorunu yeniden dar kmaktr; nk hastane grevlileri, onlarn dar kmay istemelerinin hastalklarnn bir belirtisi olduu sonucuna varm16 lardr. Tam bir enlik! rencilerin hasta olmadnn hastalar farkndayd, ama hastane grevlileri anlayamamt! Birka yl nce ben farkl deiim yntemlerine kafa yorarken, insanlarn ou psikologlar ile psikiyatristlerin kiisel deiim uzman olduklarn dnyordu. Bana gre ise, o. darn birou psikoz ve nevrozun ok daha iyi rneklerinden baka bir ey deillerdi. Siz hi bir id grdnz m? Bebekteki libidinal tepki oluumunun nasl bir ey olduunu anlatabilir misiniz? Konumay bilen hi kimse, bakalarnn atlaklklarn adlandrmann bir i olarak yaplmasndan holanmaz. Birok psikolog da, donukluun gerekten ar bir hastalk olduunu, nk onlarn sizinle iletiime gemesini salayamayacanz dnmektedir. Donuklua yakalanm izofrenler, birisi onlar drtene kadar olduklar pozisyonda hi kprdamadan oturur dururlar. Oysa bir donukluk hastasnn sizinle iletiim kurmasn salamak gerekte ok kolaydr. Bunun iin yapmanz gereken, elinin stne bir ekile vurmaktan ibarettir. ekici tekrar vurmak zere havaya kaldrnca elini kenara ekecek ve "Yapma!" diyecektir. Tabii bu, onun "iyilemi" olduu anlamna gelmez, ama artk kendisiyle iletiim kurulabilecek bir noktaya geldiini gsterir. Bir balangtr. Bir keresinde blge psikiyatristlerinden, garip davranlar gsteren ve ba etmekte zorlandklar hastalar bana gndermelerini istemitim. Bir sre sonra, gerekten garip hastalarla almann uzun vadede daha kolay olduu sonucuna ulatm. Bence ne yapaca bilinmeyen bir izofrenle almak, "normal" bir insana istemedii zaman sigaray braktrmaktan daha kolaydr. Psikozlarn ne yapacaklar nceden kestirilemeyen ve lgnlklarn beklenmedik zamanlarda da vuran kiiler olduklar dnlr. Fakat insanlarn yaptklar baka her

eyde olduu gibi psikozun da sistematik bir yaps vardr. izofren birisi, bir gn gzn atnda 17 manik-depresif birine dnmez. Ondaki yapnn nasl ilediini renirseniz, onun yaptklarn daha ok kavrayarak takip edebilirsiniz. Hatta iyi renirseniz kendiniz bile yapabilirsiniz. Tamamen dolu olan bir otelde bir oda bulmann en iyi yolu psikotik bir vaka olduunuzu gstermektir. Ancak oynadnz rol brakrsanz bulduunuz oday hemen elinizden alabilirler. Ben her zaman, psikoz konusundaki en iyi yaklamn John Rosen'in bak olduunu dnmmdr: Psikotiin gerekliine girmek ve sonra onu drtmek. Bunu eitli yollarla yapabilirsiniz. rnein, benim broma elektrik prizlerinden ses duyan bir adam gelmiti. Gelen sesler onu harekete gemeye itiyordu. Halsinasyonlarn geree dntrebilirsem izofrenliinin ortadan kalkacan dnmtm. Ardndan kendi bromun bekleme ksmndaki bir prize bir mikrofon yerletirdim. Adam odaya girince prizden "Merhaba," diye bir ses kt. nce etrafna baknd, sonra prize dnd ve "Sesin ayn deil," dedi. "Ben yeni bir sesim. Sadece tek bir ses olduunu mu sanyorsun?" "Sen nerelisin?" "Sen kendi iine bak." e yaramt. Sese itaat etmesi gerektiine inand iin, hareketlerini deitirmesine yarayacak talimatlar ona bu ses araclyla aktardm. nsanlar genellikle gereklie tutunur ve ona yant vererek hareket ederler. Ben gereklie tutunduumda, onu sallarm! Hemen herkes, yaptklar eyleri nasl yaptklarn renmekle yetinmitir. nsanlarn yapmay rendikleri eylerin birou olduka artcdr ve samimi olmak gerekirse bu tr hareketlere akl hastanelerinin dnda daha fazla rastlanmaktadr. ou insann deneyimleri gereklik hakknda deil, paylalan gereklik hakkndadr. Kapm alp bana dinsel mizah kitaplar veren, daha sonra da dnyann iki hafta iinde yok ola18 can syleyen insanlar grdm. Meleklerle konuuyorlar, Tanryla konuuyorlar, ama deli saylmyorlar. Oysa tek bir kii bir melekle konuurken yakalansa hemen deli etiketi yaptrlarak bir akl hastanesine gtrlr ve tam bir ila bombardmanna tutulur. Yeni bir gereklik tasarladnzda, onu paylaacanz dostlarnz olmasn salamanz kendi hayrnza olacaktr, yoksa byk skntlar yaayabilirsiniz. Benim NLP'yi retmemin nedenlerinden birisi budur. Yani, beyaz nlkl adamlar tarafndan yaka paa gtrlmemek iin, NLP gerekliini paylaan en azndan birka kii daha olmasn istiyorum. Fizikilerin de paylatklar bir gereklikleri vardr. Dahas, bir fiziki olmak ile bir izofren olmak arasnda gerekten fazla farkllk yoktur. Fizikiler de gremedikleri eylerden bahsederler. Brakn bir atom paracn, kanz gerek bir atom grdnz? Yalnz bir farkla: Fizikiler, "modeller" ya da "kuramlar" adn verdikleri kendi halsinasyonlar hakknda genellikle biraz daha az kesin konuurlar. Yeni veriler ortaya kp halsinasyonlarn birisi yklrsa, fizikiler eski fikirlerinden vazgemekte sadece bir para daha isteklidirler. ounuz, protonlar ile ntronlardan oluan bir ekirdek bulunduunu, elektronlarn kk gezegenler gibi onlarn dnda dolatklarn varsayan atom modelini renmisinizdir. Niels Bohn, 1920'lerde bu tanmyla Nobel dl almt. Aradan yarm yzyllk bir sre gemi olmasna ramen, bu model hl muazzam sayda keif ve icadn (rnein, stnde oturduunuz sandalyelerdeki plastiin) temelidir. ok yakn bir zamanda, fizikiler Bohr'un atom tanmnn yanl olduu kanaatine vardlar. Bunun zerine Nooel dl'n geri alp almayacaklarn merak ettim, ancak Bohr lm ve ald paray zaten harcamt. Burada gerekten artc olan olgu, "yanl" bir modele bavurarak yaplm olan tm ke19 iflerin hl yerinde durduudur. Fizikiler dncelerini deitirdikleri zaman plastik sandalyeler ortadan kalkmamtr. Fizik genellikle ok "nesnel" bir

bilim olarak takdim edilir, oysa bence, fizik deiip dnya ayn kalmaya devam ettii iin, fizikte muhakkak znel bir yan bulunmas gerekir. Einstein ocukluk kahramanlarmdan birisiydi. Fizii, psikologlarn "ynlendirilen fantezi" diye adlandrd, kendisinin gznde ise bir "dnce deneyi" olan eye indirgemiti. Bir k huzmesinin stne binmenin ho olacan hayal ediyordu. Bir de insanlar Einstein'n akademik ve nesnel olduunu sylemezler mi! Ve onun bu zel dnce deneyinin sonularndan birisi, nl grelilik kuram olmutur. Yalanlar hep bilerek sylediimize gre, NLP'nin farkll bir insann znel deneyimlerini anlamaya almakta yatmaktadr. znellik zerinde alnca da nesnel olmaya almann hibir yarar olmaz. Onun iin imdi znel bir deneyime geelim... 21 BEYNNZ ALITIRMAK imdi size, baz ok basit deneyleri yaptrmak ve kendi beyninizi altrmay renme konusunda birka ey daha retmek istiyorum. Elinizdeki kitabn bundan sonraki blmlerini anlamak iin bu deneyime ihtiyacnz olacandan, aadaki ksa deneyleri fiilen yapmanz tavsiye ederim. Gemiteki ok gzel bir deneyiminizi dnn. Bir an duraklayp tekrar o annz yaamaya aln ve o gzel olay olduu zaman grdklerinizi yine grebileceinizden emin olun. Deneyi daha da kolaylatrmak iin gzlerinizi kapatabilirsiniz... O gzel annza bakarken, hayalinizdeki resmin parlakln deitirmenizi ve duygularnzn buna bal olarak nasl deitiinin farknda olmanz istiyorum. lk nce, hayalinizdeki resmi giderek parlaklatrn... imdi, neredeyse gremeyecek duruma gelene kadar soluk renklerle donatn... imdi tekrar parlaklatrn. 22 Bu deiiklikler size kendinizi nasl hissettiriyor? Her zaman istisnalar olur, fakat ounuz asndan, zihninizdeki resmi daha parlaklatrdnzda duygularnz da glenecektir. Parlakln artmas her zaman duygularn younluunu arttrrken, parlakln azalmas duygularn younluunu genellikle azaltr. Kendinizi daha farkl hissetmek iin isel bir imgenizin parlaklnz bilerek deitirebileceiniz kanzn aklna gelmitir acaba? Beyninizin istedii resimleri geliigzel yanstmasna izin verirseniz, buna uygun olarak kendinizi daha iyi ya da daha kt hissettiinizi greceksiniz. imdi de tatsz bir annz, kendinizi kt hissettiren bir olay dnn. Zihninizde bununla ilgili olan resmi iyice soluklatrn... Parlakl yeterince ortadan kaldrrsanz bu an sizi bir daha rahatsz etmez ve psikoterapistlere avula para harcamaktan kurtulabilirsiniz. Bu tr eyleri onlar zaten uygulayan insanlardan rendim. Bir kadn bana her zaman mutlu olduunu, hibir eyin keyfini karmasna izin vermediini anlatmt. Bunu nasl yaptn sorunca da u karl aldm: "Bu tr olaylar tabii ki benim de aklma geliyor, ama hemen solduruyorum onlar." Parlaklk, grsel temsil sisteminin "alt temsillerinden birisidir. Alt temsil sistemleri, ierii ne olursa olsun herhangi bir grsel imgeyi deitirmekte kullanlabilecek evrensel elerdir. itsel ve dokunsa! temsiller de alt temsil sistemleridir, ama imdilik biz yalnzca grsel alt temsiller zerinde duracaz. Parlaklk, deitirebileceiniz birok eyden sadece birisidir. Dier eylere gemeden nce, parlakln genel etkisinin istisnalarndan sz etmek istiyorum. Bir resmi ayrntlar ortadan kaldrp neredeyse tarz bir beyazlk verecek kadar parlak hale getirirseniz, duygularnzn younluunun artmasndan ziyade 23 azalmasna neden olacaktr. Baz insanlara gre, iliki ou balamda tersine dnm durumdadr, yani parlaklk arttka duygularn younluu azalmaktadr.

Baz istisnalar ierikle ilintilidir. En ok sevdiiniz imgelerden birisi mum ya da alacakaranlk, gnein bat (gn nn azalmasndan dolay zel bir ekicilii vardr), vb. ise, duygularnz azalabilir. te yandan, karanlkta korktuunuz bir zaman aklnza getirirseniz, bu korkunun kayna karanln iinde ne bulunduunu grememek olabilir. Bu resmi parlatr ve karanln iinde hibir ey bulunmadn anlarsanz, korkunuz artmak yerine azalacaktr. Demek ki her zaman istisnalar vardr ve bunlar incelediiniz zaman istisnalarn da bir anlam olduunu grrsnz. Aradaki iliki ne olursa olsun, bu bilgileri deneyimlerinizi deitirmek amacyla kullanabilirsiniz. imdi, baka bir alt temsil sistemi deikenini ele alalm. Baka bir gzel annz hatrlayn ve zihninizdeki o anyla ilgili resmin bykln deitirin. lk nce giderek bytn..., sonra kltn ve duygularnzn bu deiiklie gre nasl bir seyir izlediini karmaya aln. Bu olaydaki genel iliki modeli, resmin bymesinin ona vereceiniz tepkiyi younlatrmas, klmesinin de tepkiyi azaltmas eklindedir. Tabii bu ilikinin de istisnalar vardr. Bir resim ok byk hale getirildiinde aniden gln ya da gerekd grnmeye balayabilir ve gstereceiniz tepki, younluk yerine nitelii deitirebilir (rnein, haz duymaktan glmeye geebilirsiniz). Zihninizdeki tatsz bir resmin bykln deitirirseniz, kltmeniz halinde duygularnzn younluunun azalaca dnlebilir. Byle bir resmi bytmek onu gln ve alay edilebilir bir duruma getirdiinde de kendinizi daha iyi hissetmenin kapsn aralayabilirsiniz. Deneyin. Kendi rneinizde ne kadar ie yarayacan anlamaya aln... 24 Deneyimlerinizi kontrol etmeyi renebilmeniz iin kendi beyninizin nasl altn anlamanza yardm ettii srece, aradaki ilikinin hangi ynde olduunun bir nemi yoktur. Aslnda biraz kafa yorduunuzda artc hibir ey olmad da ortaya kacaktr. nsanlar "belirsiz bir gelecek"ten ya da "parlak ufuklar "dan bahseder, "Her taraf karanlk," "Zihnim boald," "Bu kk bir olay, ama mide bulandryor," gibi laflar ederler. Birisi byle bir ey syledii zaman onda metaforik bir yn aramayn; bu szlerden genellikle bir insann iinde olup bitenlerin tam ve kesin bir tarifini elde edebilirsiniz. Birisi "Kk, ama ne etkileri var," trnden bir ey sylerse, ona aklndaki resmi kltmesini tavsiye edebilirsiniz. "Belirsiz bir gelecek" grdnde de resmi parlatmasn. Bu kadar basit... gerekten yle. Zihninizin iinde ne karmay hibir zaman dnmediiniz eylerdir bunlar. Kimse kafasn kartrmak istemez, yle deil mi? Oysa baz insanlar da tam bunu yaparlar. nk zihninizdeki eylerin sizi etkilediini ve onlar denetleme potansiyeliniz olduunu kavram durumdadrlar. Buradaki soru yledir: "Beyninizi kim altracak?" u aamada, sizinle baka grsel eleri deitirerek deneyler yapmak, vereceiniz tepkileri bilinli biimde nasl deitirebileceinizi anlatmak istiyorum. Deneyimlerinizi nasl kontrol edebileceiniz konusunda bir kiisel deney anlaynzn olmas kritik nemdedir. Gerekten normal alkanlklarnza bir mola verip aadaki listede greceiniz deikenleri deitirmeyi denerseniz, bu kitabn geri kalan blmn anlama konusunda salam bir anlaya ulam olacaksnz. Eer buna zamannz olmadn dnyorsanz kitab kapatn, arabann arkasna gidin ve baka mizah kitaplar okumaya alarak kendinizi oyalayn. 25 Beynini altrmay gerekten renmek isteyenler, herhangi bir deneyimlerini ele alp aada sralanm grsel elerin herhangi birini deitirmeyi denemelidirler. Ayn eyi "parlaklk" ve "byklk" ekseninde de yapabilirsiniz. nce bir yne gidin, sonra dier yne. Beyninizin nasl altn gerekten renmek iin, bir seferinde yalnzca bir eyi deitirin. Ayn anda iki ya da daha fazla sayda ede deiiklik yapmaya kalkarsanz, deneyiminizi hangi enin ve ne kadar etkilediini karamazsnz, ilk olarak bunu ho bir deneyiminizle yapmanz tavsiye ederim. 1) Renk. Rengin younluunu, youn parlak renklerden siyah beyaza evirin.

2) Mesafe. ok yakndan ok uzaa tayn. 3) Derinlik. Dz, iki boyutlu bir fotorafn yerine boyutun tam derinliini koyun. 4) Sre. Hzl, gelip geen bir grnt yerine, bir sre ortadan kalkmayan kalc bir imgeyi tercih edin. 5) Berraklk. Kristal berraklndaki bir ayrntnn yerine ayrt edilemeyen bir donukluu koyun. 6) Ztlk. Aydnlk ile karanlk arasndaki farkll ayarlayp, daha kalc gri tonlamalarla ztlkta oynayn. 7) Kapsam. Bir ereve iindeki ok snrl bir resimden, banzn arkasnda devam eden, banz evirince de grmeye devam edebileceiniz bir panoramik resme gein. 8) Hareket. Duraan bir fotoraf bir filmle deitirin. 9) Hz. Filmin hzn ok yavatan ok hzlya aln. 10) Ton. Renk dengesini deitirin. rnein, krmzlarn younluunu arttrp mavileri ve yeilleri azaltn. 11) effaflk. Yzeyin arkasndaki eyleri grebilmek iin imgeyi effaflatrn. 26 12) Boyut Oran. ereveli bir resmi uzun ve dar yapn, daha sonra ksa ve geni varyasyonunu deneyin. 13) Ynelim. Resmin stn nce kendinizden uzaklatrp, daha sonra yaknlatrn. 14) n plan/arka plan. n plan (sizi en ok ilgilendiren eyler) ile arka plan (sadece orada duran ortam) arasndaki farkll ya da ayrl deitirin... Sonra bunun tersini deneyip, arka plan ilgin n plan haline getirin. (Daha fazla saydaki deikenler iin Ek Ve bakabilirsiniz.) imdi, alt temsil sistemlerini deitirerek deneyiminizi deitirme yollarnn birkan denemi durumdasnz. Ne zaman gerekten iyi ileyen bir eyle karlasanz, hemen ondan ne zaman ve nasl yararlanacanz renmek iin biraz zaman ayrmaya aln. Diyelim, rktc bir olay (bir filmden alnm sah27 neler de olabilir) dnn. Sonra o olayn resmini aniden ok fazla byltn... Tam bir dehet enlii. Sabahleyin ie gitmekte zorlanyorsanz, bir fincan kahve yerine bu yntemi deneyin. Sizden nasl ilediklerini anlamak iin her seferinde birer deney yapmanz istemitim. Alt temsil sistemlerinin nasl altklarn kavraynca, onlar daha youn deiiklikler iin birletirebilirsiniz. rnein, son derece ho bir duyusal annz hatrlayn. Birincisi, bunun salt bir fotoraf olmayp, bir film gibi hareket etmesini salayn. Sonra imgeyi alp kendinize iyice yaklatrn. Resim, yaklatka daha parlak ve renkli bir hal alacaktr, o zaman filmin hzn drn. Kendi beyninizin nasl iledii konusunda artk birtakm bilgilere sahip olduunuz iin, bu deneyimi younlatrmann size iyi geleceinden emin olabilirsiniz. Devam edin... Kendinizi daha farkl hissediyor musunuz? Bunu her zaman deneyebilirsiniz... ve her seferinde karln alacaksnz. Sevdiiniz biriyle sorun yaadnzda hemen bir mola verip bu yola bavurabilirsiniz. imdiki yznze bakan hi kimse, aslnda dertlerinizi mutlu vakalara evirmi olduunuz tahmin bile etmeyecektir. Benim iin asl artc olan, baz insanlarn bunun tam tersi yollara bavurmalar. Tm iyi deneyimlerinizi bulank, uzak, karamsar, siyah-beyaz anlk kesitler olarak, tm kt deneyimlerinizi ise capcanl renklerle bezenmi, yakn, panoramik, boyutlu filmler gibi hatrlarsanz yaamnzn neye benzeyeceini tasavvur edebilir misiniz? Depresyona srklenmenin ve hayatn yaanmaya deer olmad dncesine kaplmann en iyi yolu budur herhalde. Hepimizin iyi ve kt deneyimlerimiz vardr; farkll yaratacak olan, bu deneyimleri nasl hatrlamay tercih ettiimizdir.

Katldm bir partide bir kadn dikkatimi ekmiti. saat boyunca ok ho zaman geirdi; sohbet etti, dansa kalkt, gsteri yapt. Tam gitmeye hazrlanrken de birisinin elindeki kah28 ve, elbisesinin nne dkld. Kadn, bir yandan stne bana eki dzen vermeye alrken, br yandan "Aman tanrm! Tm gecem mahvoldu," diye yaknp duruyordu. Bir dnn: Tek bir kt an, saatlik mutlu geceyi soldurmaya yetmiti! Moralini bu kadar bozmay nasl baardn anlamak iin, ona dans edip gld anlar hatrlattm. O da kendini, herhalde elbisesinin nndeki kahve lekeleriyle dans ederken grdn syleyerek karlk verdi. Kahve lekesini alp, daha nceki tm gzel anlarnn stne svamt! Bunu birok insan yapyor. Bir keresinde bir adam unlar sylemiti bana: "Bir hafta boyunca gerekten mutlu olduumu sanmtm. Ama geriye bakp dnnce farkna vardm ki gerekte mutlu deilmiim; batan sona aklanmm." Adam geriye baknca tm deneyimlerini yeniden kodlam ve berbat bir hafta geirdiine inanmaya balamt. O zaman merak ettim: "Kendi tarihini bu kadar kolayca deitirebiliyorsa, bunu tersi ynde de niin yapamasn? Tatsz deneyimlerinin hepsini niin gzelletirenlesin?" nsanlar elerinden boandklar ya da elerinin bir ilikisi olduunu rendikleri zaman genellikle gemilerini baka bir gzle deerlendirirler. Aniden yllarca mutlu olarak geirdikleri tm iyi zamanlar daha farkl bir hal alr. "Hepsi sahteymi." "Sadece kendimi kandrmm." Zayflamak iin rejim yapanlar da genellikle bu ekilde davranrlar. "Diyetin gerekten ie yarayacan sanmtm. ay boyunca her hafta bir kilo verdim. Ama sonra bir kilo aldm. Diyetin faydasz olduunu biliyordum." Baz insanlar birok sefer kilo vermeyi baarm, ama tam bu noktada yenilgiye teslim olmulardr. Bunun kk bir gstergesi, arada bir kilo aldklarnda, hemen "Zaten faydaszd," demeleridir. 29 Bir adam "yanl kadnla evlenmi olmaktan korktuu" ikayetiyle terapiye gelmiti. Szn ettii kadnla birlikteydi ve onu sevdiini, onunla evlenmeyi gerekten istediini dnyordu. Doru karar alma yeteneine gvenememesinin nedeni, daha nce de "yanl kadnla evlenmi olmasyd. Onu dinleyince aklma unlar gelmiti: "Galiba nikahtan sonra eve geldiklerinde, einin yabanc bir kadn olduunu kefetmi. Bence yanl kiliseye gitmi de olabilir." Yeryznde bir adamn "yanl kadn"la evlendiini gsterecek ne olabilir? Ona neyi kastettiini sorduumda, daha nce be yl sren bir evliliinin ardndan boandn rendim. lk bir buuk yllar hakikaten iyi gemiti. Ama sonra ilikileri bozulunca, be yln hepsinin de bir hata olduuna inanmt. "Yaammn be yl boa gitti. Tekrar ayn hatay yapmak istemiyorum. Bunun doru kadn olup olmadn renebilirsem nmdeki be yl kurtarabilirim." Adam bundan gerekten kayg duyuyordu. aka deildi. Onun gznde ok nemliydi. Ama kurguyu batan aa yanl kurmu olduunu da hibir zaman fark etmemiti. Kendisinin ve karsnn birbirlerini birok yolla mutlu ettiklerini adam da biliyordu. Onunla birlikte yaarsa daha fazla mutlu olmasn salamak ya da eini daha fazla mutlu etmek iin neler yapmas gerektiine kafa yormuyordu da, karsnn "doru kadn" olup olmadn renmesinin bir zorunluluk olduuna karar vermiti. Bu karar niin verdiini hibir zaman sorgulamadan, evlenip evlenmemeye karar verme yeteneine gvensizliine kafaya takmt. Kendisini nasl byle bile bile depresyona srklediini sorunca, "Tam da arabama binince bir lastiin patlak olduunu anlamak gibi," diyecekti. "Evet, bu iyi bir ey deil, ama depresyona girmek iin de yeterli bir sebep saylmaz herhalde. Kendini nasl bu duruma sokabilirsin?" 30 "Kendime, 'Her zaman byle oluyor,' diyorum. Sonra da arabamn bozulduu baka olaylar aklma p duruyor." Arabasnn almad her duruma karlk, arabasnn ok iyi alt yzlerce rnek bulunmasna ramen, bunu bir an bile aklna getirmeye niyeti

yoktu. Ona bu kyaslamay yaptrabilirsem depresyondan karabileceimi kestirmitim. Baka bir kadn da depresyon ikayetiyle gelmiti. Ona, "Depresyonda olduunu nasl biliyorsun," diye sordum. Yzme bakt ve bunu psikiyatristinin sylediini aktard. "Ama o yanlm olabilir; belki depresyonda deilsin, belki iyisindir!" Tekrar yzme bakt, bir kan kaldrd ve "Hi sanmyorum," dedi. Yalnz, "Depresyonda olduunu nasl biliyorsun?" soruma hl yant vermemiti. "Peki, mutlu olsaydnz bunu nasl bilecektiniz?" "Hi mutlu oldunuz mu?" Depresyona girmi insanlarn ounun gerekte baka insanlar kadar mutlu anlarnn olduunu, sadece gemilerine baktklarnda gerekten mutlu olduklarn dnmediklerini anlam durumdaym. Pembe renkli gzlkler yerine, gri lensler takmay tercih ediyorlar. Vancouver'de, iyi hatrlamad tm deneyimlerini mavi tonla, gzel anlarn ise pembe tonla boyamay ok iyi beceren bir kadnla tanmtm. Hemen bir ansn dnp stndeki rengi deitirebiliyor, bylece ansn toptan deitirmi oluyordu. Bu yntemin niin ie yaradn syleyemem, ama bunu znel bir yaklamla yapt da kesin. Yine hastalarmdan birisi ilk oturumumuzda, "Ben depresyondaym," diyerek sze balamt. Ben de, "Merhaba, benim adm Richard," diye karlk verdim. Bunu zerine duraklad ve "Hayr," dedi. "Niye, ben Richard deil miyim?" "Bir dakika dur. Senin akln kark." 31 "Benim aklm kark falan deil Her ey ok iyi gidiyor." "Ben on alt yldr depresyondaym." "Ne kadar elenceli! Bu srede hi uyumadn m?" Syledii eylerin yapsn yle ifade edebiliriz: "Kendi deneyimlerimi, on alt yldan beri ayn bilin halinde olduum yanlsamasyla yaamaya gre kodlam durumdaym." Onun on alt yldan beri depresyonda olmadn ben biliyorum. Bu arada le yemeklerine km, birilerine kzm ve baka eyler yapmtr. sterseniz, yirmi dakika boyunca ayn bilin halinde kalmay bir deneyin, bakalm. nsanlar bir-iki saat meditasyon yapmay renebilmek iin tonlarca para ve bir sr zaman ayryorlar. Bu adam da bir saat bile srekli depresyonda kalm olsayd, o duygu kesin bir alkanla dnp artk fark edilemez bir duruma gelecei iin kendisi bile anlayamazd. Bir eyi ne kadar uzun sre yaparsanz, farkna o kadar az varrsnz. Zaten alkanlk (fiziksel duyularda bile) bundan baka bir ey deildir. Byle durumlarda kendime hep u soruyu yneltmiimdir: "Karmdaki adamn bu kadar sre boyunca hep depresyonda kaldna inanmam mmkn m?" "On alt yln fiili depresyon karl bence ancak yirmi be saat olabilirdi. te yandan, bu adamn "On alt yldr depresyondaym," szn olduu gibi kabul ederseniz, o kadar uzun sre boyunca tek bir ruh halinde durduunu da kabul ediyorsunuz demektir. Onu mutlulukla tantrmak iin de srekli olarak baka bir ruh halinde durmay retmeniz gerekecektir. Aslnda onu her zaman mutlu olduuna inandrabilirsiniz. Gemiteki her olay mutluluk eklinde yeniden kodlamay retebilirsiniz. O anda kendini ne kadar berbat hissederse hissetsin, her zaman mutlu olduunu hatrlayabilecek durumdadr. Bunun iin sadece kendisini yeni bir yanlsama demetiyle donatmanz yeterlidir. 32 Birok insan geerli nedenlerle depresyona girmitir. Birok insann donuk, anlamsz yaamlar olmu ve bu yzden mutluluu yakalayamamtr. O kiinin farkl biimde yaamasn salamad srece bir terapistle konumak hibir ie yaramaz. Bir insann belli miktarda bir paray bir partiye gitmek yerine, bir psikiyatriste demeyi tercih etmesi, kaklk deilse bile, kesinlikle aptallktr! Hibir ey yapmazsanz elbette sklr ve depresyona girersiniz. Donukluk bunun ar bir rneidir. Birisi bana depresyona girdiini sylediinde her sefer ayn eyi yaparm: Bunu nasl yaptn renmek isterim. Birlikte adm adm mesafe kat edip edemeyeceimizi anlamaya alr, olaylar farkl ekilde dnmeye yneltir,

yaklak olarak ayn koullardaki baka insanlarn niin depresyona girmediini sorgulamasn isterim. Baz insanlarn, yava ve iyice kslm olan, srekli baarszlklar mrldanp duran bir i sesleri vardr. Bu ekilde kendinizi iyice depresif hallere sokabilirsiniz. niversitedeki hocalarmn bir ksm da byle bir ruh halindeydi. Bu insanlarn nasl depresyona girdiklerini hi merak etmeyin. Bazen i sesleri o kadar ksktr ki, kendisine sorana kadar farknda bile olmazlar. Dolaysyla, ses bilind olduu iin, daha da kuvvetli bir tepki gsterirler. Bir gn iinde uzunca bir sre terapiye katlm olanlarnz, hastalarnzla ilgilenirken zihinsel olarak ara sra baka yerlere srklendiinizi fark etmilerdir. Bunlara trans halleri denir. Hastanz berbat duygulardan ve depresyona srklenmekten bahsediyorsa, bu aklamalara tpk transtaym gibi karlk vermeye balarsnz. Zinde ve neeli hastalarda iinize yarayabilir bu, ama depresyonlu hastalarla uratnzda, akam iinizde korkun bir duyguyla evinizin yolunuzu tutmanz daha byk bir ihtimaldir. 33 Bu i seslerden biriyle kendisini depresyona sokmu bir hasta geldiinde, o sesi ok ak biimde duyabilecei, bylece hipnotik etkisini kaybedecei noktaya kadar ykselttirmeyi deneyin. Sonra da ok neeli bir sze dnene kadar tonlaryla oynayn. Bu durumla, iindeki neeli ses hl baz baarszlklar mrldansa bile, hastanzn kendisini ok daha iyi hissedeceine kuku yoktur. Birok insan da kendisini grntlerle depresyona sokar. Bunun bir sr eidi vardr. Gemite yaptnz her eyi bir araya getirebilir, ya da gelecekte ters gidebilecek eyleri bir araya yabilirsiniz. Gerek dnyada grdnz her eyin stne istediiniz bir grnty bindirebilirsiniz. "Doduunuz an lmeye balarsnz," szn hi duydunuz mu. Byk bir sz, deil mi? Ne zaman iyi bir ey olsa, kendinize "Bu uzun srmez," ya da "Gerek olamaz," "Aslnda bir anlam yok," gibi szler syleyebilirsiniz. Bunun bir sr yolu vardr. lk akla gelen bir soru da, "Bu insan bunu nasl yapar?" sorusudur. Bu soruya ayrntl bir yant, ona baka bir ey yapabileceini retmek iin bilmeniz gereken eyleri anlatmak olur. Bir insann duyarl bir ey yapmamasnn nedeni, bunun yolunu yordamn bilememesidir. Yllarca baka trl rendii iin yaptklar ona "normal" gelmekte, bu yzden sorgulamay aklna bile getirmemektedir. Kltrmzdeki en vahi eilimlerden birisi de, sanki her koulda her ey normal gidiyormu gibi hareket etmektir. Bunun en parlak rnei, bildiim kadaryla New York City'dir. Broad-way'den aa doru yrrseniz, hi kimsenin etrafna bakmadn ve herkesin "Ulu Tanrm," diye mrldandn grrsnz. Bir baka rnek Santa Cruz'dur. Oradaki insanlar birtakm eyler yaparlar, sokaklara karlar, utanlacak eyler iin tmarhanelere kaldrlrlar. Fakat takm elbiseler iinde, her ey nor34 mal gidiyormu gibi birbiriyle konuarak yolda yryen iadamlar da vardr. Ben de "normal" bir ortamdan geldim. Bydm s. Mitte, dokuz yandayken ve yapacak hibir iim yokken bile be' den byk adamlarn kuyruuna taklrdm. "Hey, niin dar kp bir araba almyoruz?" "Gidip bir iki dkkn soyalm ve birini ldrelim." Yaamda baarya giden yolun zenginler arasnda yaamak olduunu sanyordum. Onlarn arasna karrsam kendimi rahat ettirebilirdim. Kafamda bu dncelerle, insanlarn para kazand Los Altos denilen bir yere gittim. O sralarda Los Altos Junior College'n kafeteryasnda gm takmlarla yemek yeniyor, renci merkezinde gerek deri koltuklar bulunuyordu. Kolejin park yeri de Detroit'in yllk gsteri salonuna benziyordu. Tabii oraya gittiimde, bunlar hepsi bana olaan geliyormu gibi davrandm. "Evet, evet, her ey yerinde." Adna bilgisayar denilen ve iletiim kurabildiiniz bir makineyle yaplan bir iim vard ve enformasyon bilimi rencisiydim. Hep okulda durduumdan ve benim iin bakaca bir mekn olmadndan bir varolu krizinde kendimi kaybetmi gibiydim. "Ne yapacam? Bari, psikoloji okuyaym." Getalt Terapisi hakknda bir kitabn hazrlanmasna da katlnca, terapinin ieriini iyice reneyim

diye bir Getalt grubuna gnderildim. Bu benim ilk grup psikoterapisi deneyimimdi. Bydm yerde herkes deli olduu gibi, altm yerde de herkes deliydi, ama ben de asl lgnlarn terapistlere giden insanlar olduunu dnyordum. Orada grdm ilk ey, oturmu bo bir koltukla konuan bir adamd. Onu grnce yle dndm: "Ohh, ben haklymm. Bunlarn hepsi deli." Sonra da, o adamn bo koltua ne anlatacan syleyen dier adam. te o zaman kaygya 35 dtm, nk odadaki herkes, sanki yant veriyormu gibi bo odaya bakyordu! Terapist, "Ne diyor?" diye sorunca ben de koltua baktm. Daha sonra, orann psikoterapistlerle dolu bir oda olduunu sylediler. Terapistin, "Elinin ne yaptnn farknda msn?" diye sormasndan sonra, adam "Hayr," deyince ben gldm. "Peki, imdi farknda msn?" "Evet." "Ne yapyor? O hareketi younlatrarak anlat." Tuhaf, deil mi? Ardndan terapist, "Bunu szcklere dk," diyor. "ldrmek istiyorum, ldrmek." Sonra bu adamn bir sinir cerrah olduu anlalacakt! Terapist, "imdi, koltua bak ve kimi grdn syle," deyince koltua baktm ve orada hi kimse olmadn syledim! Ama adam oraya bakmaya devam ediyor ve "Kardeim!" diyordu. "Ona kzgn olduunu syle." "Kzgnm!" "Daha yksek." "Kzgnm!" "Peki, neden?" Ardndan bo koltua kzd eylerin hepsini sylyor ve saldryor. Koltuu lime lime ediyor, durup zr diliyor, koltua sarlyor ve kendini daha iyi hissediyor. Peinden gruptaki herkes adama iyi eyler syleyip kucaklyorlar. Etrafm bilimciler ve katillerle sarl olduu iin, hemen her ey normalmi gibi hareket ediyor, ama ortada bir sorun olduunu da biliyordum. Daha sonra dier insanlara dnp, "Kardei gerekten orada myd?" diye sordum. "Bazlar, 'Elbette oradayd,' dediler." "Onu nasl grdnz?" "Zihnimizin gzyle." 36 Bunu her eyle yapabilirsiniz. Siz her ey normalmi gibi davranrsanz, bakalar da yle davranr. Bunu bir dnn, isterseniz. "Bu bir grup terapisi," dedikten sonra koltuklan daire haline getirip, "Bu 'scak koltuk' diyebilirsiniz." Sonra, "Kim onunla almak istiyor," deyince, bekleyen herkes sinirlenmeye balayacaktr. Sonunda stresin arlna dayanamayan birisi kar ve "Ben!" der. "Ama bu, denemek iin iyi bir koltuk deil. Gel, u zel koltua otur." Terapi genellikle yle balar: "imdi, bana fark ettiin eyleri anlat." "Kalbim kt kt atyor." "Gzlerini kapat ve bana fark ettiin eyleri syle." "nsanlar beni izliyor." Burada bir dakika durun. Gzleri akken ieride neler olup bittiini biliyor, ama gzlerini kapattnda da darda olup bitenleri biliyor! Getalt Terapisi'ni iyi bilmeyenleriniz iin ok yaygn bir durumdur bu. nsanlarn bo bir koltukla konumann anlaml olduuna inandklar ve gerekten anlaml olduu bir zaman ve yer vardr. Bu sayede baz yararl eyler yaplabilir. Ama buna bir anlam atfedilmedii zaman da ok tehlikelidir ve pek ok insan hl bu durumda. nsanlar, davranlar (mutlaka ieriklerini olmasa bile) tekrarl diziler halinde reniyorlar. Getalt Terapisi'ndeki renme sras ise yledir: Kendinizi zgn ya da hayal krklna uram hissettiinizde, eski arkadalarnz ve yaknlarnzn sanrlarn grmeye balar, kzgn ve iddete eilimli olur, sonra da kendinizi daha iyi hissetmeye balarsnz ve etrafnzdaki herkes gznze sevimli gzkr. Bu sray alp, ieriine bakmadan gerek dnyadaki herhangi bir olaya tayn. nsan ne reniyor? Kendini iyi hissetmediinde sanrlar gryor, fkelenmeye ve iddete eilimli 37

oluyor, sonra da iyileiyor. Bu, insan ilikileri iin nasl bir modeldir? Bu deneyi karnz ve ocuklarnzla ilikilerinize nasl tarsnz? Tabii, iin iine sevilen kiileri katmanz art deildir. fkelendiiniz zaman kendinizi darya atn ve bir yabancya bakn. Ona doru yryn, karnzda lm olan bir yaknnz grn, onu yere serdiinizi hayal edin ve rahatlayn. Baz insanlar bunu Getalt Terapisi'nin yardm olmadan da yapyorlar, ama bizler, davran kalbn genellikle bir are olarak dnmeyiz. nsanlar bir terapiden ya da baka tekrarl deneyimlerden getiklerinde, bir eylerin gerekten abuk yapldn, yaplan eyin kalb ve srasnn ierikten daha nemli olduunu renirler. Terapistler ise ounlukla ierie odaklandklarndan, rettikleri eylerin srasnn farknda bile olmazlar. Baz insanlar dorudan gznzn iine bakp, ocukluklarnda balarndan geen bir olaydan dolay bu hale geldiklerini sylerler. Bu doru olsa bile, elbette daha sonra o konuda hibir ey yaplamayaca iin o noktada tkanp kalmlardr. ocukluunuzu yeniden yaayamazsnz. te yandan, ayn insanlar ocukluunuzu yeniden yayormu gibi yapabileceinize, geri gidip o anlarnz deitirebileceinize de inanyorlar. Yaanm olaylarn hounuza gitmemi olmas, olayn henz "bitmediini" gsterdiinden, gemie dnp o olay kendinizi daha iyi hissettirecek bir ekilde zmeye giriebilirsiniz. Bu gzel bir yeni ereve kurmaktr ve ok da yararldr. Bence bu anlamyla hibir ey bitmemitir: Bir an, inan, anlay ya da baka bir zihinsel sreci bir gnden tekine ancak o eiliminizi srdrrseniz muhafaza edebilirsiniz. Dolaysyla, sre devam etmektedir. Bunlar muhafaza etmeyi srdren srelerle ilgili herhangi bir anlaynzn olmas da, hounuza gitmeyen her trl ortamda onu deitirebilmenizi salayacaktr. 38 Gemiteki deneyimlerde deiiklikler yapmak aslnda ok kolaydr. Bu noktada size, kendi nitelememle "en ksa terapiyi de retmek istiyorum. Tabii bunun gzel bir yan, ayn zamanda bir sr terapisi olmasdr. Birazdan bunlarn hepsini deneyebiliriz. Aklnza hounuza gitmeyen bir skc olay ya da hayal krkln getirin ve sonra, kendinizi hl kt hissedip hissetmediinizi anlamak zere filmi iyi izleyin. Bu ie yaramazsa, baka bir olay deneyin... Sonra, filmi tekrar balatn ve balar balamaz gzel bir sirk mziini syletin. Sirk mziini filmin sonuna kadar dinleyin... imdi, ilk filmi tekrar izleyin... Kendinizi daha iyi hissediyor musunuz? ounuz bu ekilde bir trajediyi komediye evirebilir ve bu konudaki duygularnz hafifletebilirsiniz. Eer sizi kzdrp fkelendiren bir annz varsa, onun fonuna muhakkak bir sirk mzii yerletirin. Byle yaparsanz, ayn olay bir sonraki hatrlaynzda sirk mzii kendiliinden alacak ve kt duygularnz silecektir. Bazlarnz sirk mziinin belli bir olay iin doru olmadn dnebilirsiniz. Eer herhangi bir deiiklik fark etmemiseniz ya da duygularnz istediiniz lde deimemise, o annz etkileyebilecek baka mzik ya da sesleri aklnza getirmeye aln ve annz o mzikle yeniden yaayn. Deney yapmakta ustalatka deneyimlerinizi deitirmenin daha bir sr yolunu kefedebilirsiniz. Baka bir kt annz sein. Filmi her zamanki gibi oynatn ve sizi ne kadar skntya soktuunu grn... imdi ayn annz geriye, sondan baa doru sarn ve bunu birka saniye iinde, ok abuk yapn... imdi filmi tekrar ileriye sarn... Geriye ve ileriye sardktan sonra da ayn duygular m hissediyorsunuz? Bence kesinlikle hayr. Bu biraz bir cmleyi geriye 39 doru okumaya benzer; anlamda bir deiiklik olur. Kt anlarnzn hepsiyle bu deneyi yaparsanz, ykl terapi masraflarndan kurtulmanz mmkn olabilir. Emin olun ki, bu dnce yaygnlat zaman, geleneksel terapistlerin artk isiz

kaldn greceiz. Ondan sonra hepsi de insanlara sihirli szler satmaya alyor olacaklar. 41 BAKI AILARI nsanlarn genellikle syledii bir sz vardr: "Siz olaya benim bak amla yaklamyorsunuz." Bu sz bazen tam anlamyla dorudur. Hakllnza emin olduunuz birisiyle yaptmz bir tartmay aklnza getirin. lk nce bu olayn filmini aklnzda kald gibi oynatn... imdi, filmi tam olayn olduu gibi, ama dier kiinin omzunun zerinden grnd ekliyle, yani tartma iinde kendinize dardan bakarak oynatmaya aln. Ayn filmi bandan sonuna dek, bu bak asyla seyrederek oynatn... Herhangi bir farkllk oldu mu? Bazlarnz iin zellikle fazla ey deimemi olabilir, zellikle size doal geliyorsa. Ama bazlarnz iin de muazzam bir farkllk domu olabilir. Hakl olduunuza hl emin misiniz? Bir Adam: Yzm grp sesimin tonunu iitir iitmez, "Bu hindinin sylediklerine kim aldrr," diye dndm. Bir Kadn: Sylediklerime kardan baktmda, kendi argmanlarmda bir hayli eksiklik olduunu grdm. Sadece adrenalimin hzlandnn ve bunun herhangi bir anlam tamadnn farkndaydm. imdi geri gidip o insandan zr dileyeceim. 42 Bir Adam: Karmdaki insan gerekten ilk defa dinledim ve sylediklerinin bir anlam olduunu grdm. Bir Adam: Kendimi dinlerken, "Bunu baka bir ekilde, kendi bak ana mesafeyle bakarak syleyemez misin?" diye dnmeye devam ediyordum. Kanz bir olaya farkl bir adan baktktan sonra da eskisi kadar kendinden emin olmaya devam eder acaba?... Bir aratrmaya gre, altm kiiden . Yani, kendinden tamamen emin olma oran, yzde 5 civarnda. nsanlar yzyllardan beri "bak alarndan bahsetmi; fakat bunu gerek anlamyla deil, nedense bir metafor gibi yorumlamlardr. Dolaysyla, kendi bak alarn deitirmeyi salayacak talimatlar verebilmeleri de sz konusu olmamtr. Oysa attnz herhangi bir adm, yzlerce ihtimal ierisinde sadece bir tanedir. Bir eye szcn gerek anlamyla uzayn her tarafndan bakabilirsiniz. Ayn argman tarafsz bir gzlemcinin gzyle yorumlayabilir, bylece kendinize ve karnzdaki kiiye eit bir mesafeyle yaklaabilirsiniz. Sanki tavana kmasna "her eyin stnden" bakabileceiniz gibi, aadan, bir "kurt gzyle de ele alabilirsiniz. Hatta ok kk bir ocuun, tm gcn yitirmi bir ihtiyarn yerine geebilirsiniz. Burada biraz daha metaforik ve daha az zgn bir durum olmakla birlikte, deneyimlerinizi yararl bir ekilde deitirdii srece her yorumun bir katks olacaktr. Kt bir ey olduu zaman, baz insanlar, "Evet, yz ylda bir oluyor byle eyler, kim bilebilirdi ki?" derler. Bazlar bu szden hibir ekilde etkilenmezler. Bunu, "Bir ey anlamam," diye deerlendirebilirsiniz. Ancak baz insanlar da bu sz iitip kendi yaamlarna baktklarnda, deneyimlerinin fiilen deitiini ve problemleriyle ba edebilecek bir duruma geldiklerini grm43 lerdir. Onun iin ben de baz hastalarma, bu cmleyi sarf ettiklerinde kafalarnn iinden neler getiini sormuumdur. Adamn biri, gne sistemine uzaydaki bir noktadan bakp, yrngeleri etrafnda dnen gezegenleri izlemeyi kmsyordu. Kendi bak asna gre, yeryznde ufack bir nokta olduunu hatrlamak ona ve problemlerine hibir yarar getirmezdi. Baka insanlarn kafalarndaki resimler de bir para farkl olmakla birlikte, kendi problemlerini resimlerin ok kk bir paras olarak grmeleri sk rastlanan bir durumu yanstmaktadr. Bu arada zaman hzla geip gitmektedir ve yz yllk bir sre ksack bir filme sdrlm gibidir. Dnyann her tarafnda birok insan zihinleriyim bu altrmalar yapyor ve faydasn gryor. Bununla kalmayp, yaptklar eyleri herkese aklyorlar.

Onlara birka soru yneltecek zaman bulduunuzda, siz de beyninizle ne kadar ok ey yapabileceinizi kefedebilirsiniz. Aklmdan hi kmayan baka bir byleyici sz daha var. Banza ho olmayan bir ey geldiinde, baz insanlar genellikle, "leride geri dnp baktmzda, belki de ok gleceiz bu duruma," diyerek avunmay tercih ederler. te bu anda, o olay ileride komik duruma getirecek bir ey kalm olmaldr kafanzda. Buradaki ka kiinin geriye baktnda gld byle bir ans vardr?... Ama hepinizin, hl glemediiniz anlar mutlaka vardr... imdi, ne kadar farkl eyler olduklarn gstermek iin bu iki tr any karlatrmak istiyorum. Birinde kendinizi grrken, dierinde gremiyor musunuz? Birisi fotoraf, dieri film midir? Renk, byklk, parlaklk ya da yer asndan bir farkllk var mdr? Farkl olan eyi bulup karn, daha sonra da hounuza gitmemi olan olay daha sonra glebileceiniz ekilde deitirin. Glebildiiniz olay ok gemite geliyorsa size, glemediiniz olay da ayn mesafeye gnderin. Kendinize glebildiiniz 44 olaydaki halinizle bakabildiiniz gibi, henz glemediiniz olaydaki halinize de ayn ekilde bakmasn renin. Benim felsefem udur: Kendimizi daha iyi hissetmek iin niin zamann gemesini bekleyelim? Niin hemen "geriye bakp glmeye" balamayalm? Banza ho olmayan bir ey gelmise, byle durumlarla birok kez karlatnz hatrlayabilirsiniz. Fakat, ne yazk, beyniniz byle dnmez. Beyniniz, "Oh, ii eline yzne bulatrdn. -drt yl bann etini yiyeyim de gr. Daha sonra belki glmene izin veririm," demeye eilimli olacaktr. Bir Adam: Ben kendimi glerek hatrlayabildiim bir anmda izliyorum; ben bir gzlemciyim. Ama kendimi kt hissettiren bir anmda, sanki yeniden bama gelecekmi gibi taklp kalm gibiyim. Bu tepkiye yaygn rastlanmaktadr. Sizce de yle deil mi? Kendinizi gzlemleyebilmek, bir olay "farkl bir perspektifle "yeniden deerlendirmek" ve sanki baka birinin bana gelmiesine yeni bir kta grmek iin bir ans sunmak demektir. En iyi yorum, kendine yeni bir adan bakmay gerektirir. Ve herhangi bir olay karsnda tam da byle bir tavr almaktan sizi alkoyabilecek tek ey henz bunu yapabileceinizin farknda olmamak olabilir. Bu yntemde ustalatnzda, kt bir olay yaadnz anlarda bile beyninizi olumlu ynde devreye sokabilirsiniz. Bir Kadn: Yaptm ey farkl, ama gerekten ie yaryor. Gzmde bym olayn en kk parasn dahi grebilecek duruma gelene kadar bir mikroskopla bakar gibi inceliyorum. Bu olayda grebildiim ey, konutuka oynayp duran kocaman dudaklar oluyor. O kadar garip ki glmekten kendimi alamyorum. Bu kesinlikle farkl bir bak asdr. Ayrca, kt bir deneyimle ilk defa karlatnzda kolayca yardmna bavurabileceiniz bir yaklamdr. 45 Kadn: Bunun farkndaym. Korkun bir durumla karlarsam, bir noktada younlap onun ne kadar garip geldiini dnerek gleceim. imdi, hepinizin gemiteki iki annz (birisi gzel, dieri kt olmak zere) aklnza getirmenizi istiyorum. Bu iki any, ayn doalln korumaya alarak yeniden yaamaya aln... Sonra, bu anlarla kendinizi hl ilikili mi grdnz, yoksa onlardan artk kopuk mu olduunuzu tartn. likili olmak, geriye gidip deneyimi yeniden yaamak ve kendi gzlerinizle bakmak demektir. Ellerinizi nnze getirip bakabilirsiniz, ama bir aynaya bakmadka yznz gremezsiniz. Kopuk olmak, anmzdaki resme kendi gzlerinizden farkl bir bak asyla bakmak demektir. Anmzdaki resme sanki bir uaktan seyrediyor gibi bakabilir, ya da sanki kendinizi bir filmde oynarken izliyormu gibi dnebilirsiniz, vb. imdi, srayla bu iki annza dnn ve onlarn sizinle hl ilikili mi, yoksa artk kopuk mu olduklarna karar verin...

Bu iki annz ne kadar doal hatrlarsanz hatrlayn, deneyimlerinizin nasl deitiini anlayabilmek iin sizden gemie dnp onlar baka bir ekilde yeniden yaamanz istiyorum. Bir annzla hl ilikiliyseniz, bedeninizden skp atn ve artk koptuunuzu grn. Eer kopuksanz, o zaman da resmin iine girmeye ya da tekrar ilikili hale gelene kadar kendinize ekmeye aln. Grsel perspektifteki bu deiikliin o anlarla ilgili duygularnz nasl deitirdiini grn... Bir farkllk oldu mu? Bahse girerim, olmutur. Burada bir farkllk olmadn dnecek kimse var m? Bir Adam: Ben pek fark grmyorum. 46 Pekl. Aadakini deneyelim. Bir karnavalda tahta bir banka rahata oturun ve kendinizi bir atlkarncaya binmi olarak dnn. Atlkarnca kenarlara, sizin oturduunuz banka doru hzlanarak geldike salarnzn rzgrda uuunu izleyin. imdi bunu, bir atlkarncaya gerekten bindiinizde yaayacanz gzel duygularla karlatrn... Bu ikisi farkl mdr? Atlkarncada umak size bir canllk kazandrmyorsa, isterseniz nabznz bir kontrol edin. stelik, uyank kalmak iin kahve imekten daha ucuzdur. Kadn: Anlarmdan birinde sanki hem iinde hem dndaymm gibi. Pekl. ki ihtimal var. Bunlardan birisi, iine abuk kapanp ksa sre sonra alyorsun. Durum byleyse, ikisinin arasndaki farkllklar incelemelisin. O zaman kendini iyi hissetmek iin sreci biraz daha ardan almay deneyebilirsin. Dier ihtimal, asl deneyiminden kopmu olmanz. rnein, zeletirel bir tutum taknmak, genellikle kendininkinden baka bir bak asn ngerektirir. Sanki kendinin dndaym, kendini gzlemliyor ve eletiriyormu gibi. Durum byleyse, o deneyiminizi hatrlayp "o srada grdn eylere baktnzda" da artk kopmu durumda olursun. Bu tanmlarn ikisinden birisi senin deneyimin uyuyor mu? Kadn: kisi de uyuyor. O srada kendime kar eletireldim ve kendimi gzlemlemek ile eletirildiimi hissetmek arasnda gidip geldiimi dnyorum. Olduka ender rastlanmakla birlikte, nc bir ihtimal daha var. Baz insanlar, asl deneyimlerinde ilikili bir durumda olduklar halde kendileri hakknda kopuk bir resim izebilirler. Bir adamn, hibir tannda yanndan ayrmad bir boy aynas varm. Herhangi bir odaya giriinde, kendisini hemen aynasnn bulunduu 47 odaya girer gibi grebilirmi. Baka bir adamn da, bir rafa ya da yakndaki alak bir duvara koyduu kk bir televizyonu varm ve bylece her zaman baka insanlara nasl baktn grebiliyormu. Hl ilikili olduunuz bir annz hatrladnzda, ilk olayda yaadnz duygular yeniden hissedersiniz. Kopuk bir annz hatrladnzda, ilk olayda yaadnz, duygular hatrlayabilir, ama onlar vcudunuzda hissetmeyebilirsiniz. Yine de, bir olay hakknda kendinizi onun iinde izlermi gibi yeni bir duygu yaayabilirsiniz. Nitekim byle bir durum iin Virginia Satir u soruyu yneltmitir: "Kendinizi kzgn hissetmek sizde nasl bir duygu uyandryor?" Bunu deneyin, istersiniz. Kzgn olduunuz bir annz hatrlayn, sonra "Kendinizi kzgn hissetmek sizde nasl bir duygu uyandryor?" sorusunu yneltin. Bu soruyu yantlamak iin, o grntden kn ve o olay hakknda, katlmcdan ziyade gzlemciymi gibi yeni bir duygu edinmeye aln. Bu, tepkinizi deitirmenin ok etkili bir yoludur. deal durum, beraberinde getirdikleri tm olumlu duygularn tadn karmak zere, kendinizi hl ilikili hissettiiniz gzel olaylarn hepsini hatrlamaktr. Tatsz anlarnzdan kopuk olduunuzda da, gelecekte ayn eylerle karlamaktan kanmak ya da banza geldiinde stesinden gelmek iin ihtiya duyabileceiniz grsel bilgilere hl sahipsinizdir, yalnz kt

duygusal tepkilerden arnm olarak. Kendinizi niin yine kt hissedesiniz? Kt bir olay bir kere yaamak yeterli deil mi? Pek ok insan bunun tersini yapar: Kt olaylardan kopmaz ve balarna gelmi olan tm tatsz olaylar hemen ayn ekilde yaarlarken, gzel deneyimlerini bulank, uzak, kopuk imgeler olarak akllarnda tutarlar. Kukusuz iki ihtimal daha vardr. Baz insanlar her zaman kendilerini gemilerinden koparmaya eilimlidir. Bunlar, genellikle "nesnel", "mesafeli" ya da "souk" 48 diye tarif edilebilecek olan bilimci/mhendis tipleridir. Onlara istedikleri zaman gemiteki olaylarla ilikilerini korumay ve baz duygularn deneyimleriyle yeniden ilikilendirmelerini retebilirsiniz. Ve baz durumlarda bu yetenek onlara gerek bir stnlk salayabilir. rnein sevimek, kendinizi dardan bir seyirci gibi grmekten ziyade, bedeninizin tm duygulan hissetmesi halinde ok zevkli olabilecek eylerden birisidir. Bakalar da hibir zaman gemilerinden kopmamay tercih ederler: yi olsun kt olsun, gemi deneyimleri yeniden yaamaya her an hazrdrlar. Bunlar da "teatral", "tepkisel" ya da "drtleriyle hareket eden" diye tarif edilen insanlardr. Oysa yaadklar problemlerin birou, kendilerini doru zamanlarda gemilerinden kopararak zlebilecek eylerdir. Kopmak, rnein aclar kontrol altna almakta ie yarayabilir. Kendinizi ac ekerken izlerseniz, bedeninizde bunu hissetmeyebilirsiniz. Tatsz anlarnzn bazlarndan kopmay salamaya biraz zaman ayrarak kendinize gerek bir yardmda bulunabilirsiniz. Gemie dair filmleri rahat bir ekilde izlerken, onlardan hl birok ey renebileceinizi grmek iin bir mesafe koymay becermelisiniz. Buna gre, gzel deneyimlerinizi hatrlayn, onlarla ilikinizi koparmamaya zaman ayrn ve sonuna kadar tadn karmaya bakn. Beyninize rettiiniz eyler, ho anlarnzla ilikinizi korumak ve tatsz anlarnzdan kopmak olmaldr. Beyniniz ksa srede iin pf noktasn kavrayacak ve dier anlarnzda da kendiliinden ayn ekilde hareket edecektir. Bir insana gemiteki anlaryla ilikisini nasl ve ne zaman srdrecei ya da koparacan retmek, bir kiinin deneyiminin ve ondan kaynaklanan davranlarn kalitesini deitirmenin en derin ve kapsaml yollarndan birisidir. Kopmak, zellikle son derece tatsz anlar asndan yararldr. 49 Burada fobisi olan var m? Ben fobileri severim, ama aslnda onlar pek takmadmz saptamak o kadar kolay ki. u salona bakn. Burada fobileri olan insanlar, sadece topluluk iinde ellerini kaldrma fobisi olanlar. Joan: Benim fobim var. Gerek, somut bir fobi mi bu? Joan: Evet, benim iin ok kt. (Hemen hzla ve sarslarak nefes almaya balyor.) Buradan grebiliyorum. Joan: Fobimin derininde yatan eyleri renmek istemiyor musunuz? Hayr, istemiyorum. Ben bir matematikiyim. Sadece srele ilgilenirim, i deneyimlerinizi zaten bilemeyeceime gre niin ona kafa yoralm? Onu deitirmek iin i deneyimleriniz hakknda konumak zorunda deilsiniz. Aslnda, fobinizden konumaya eilimli olsanz bile, terapistiniz sonunda mesleki bir arkadanz durumuna gelebilir. Neye kar fobiniz olduunu kendiniz zaten biliyorsunuz. Grebildiiniz, iitebildiiniz, hissedebildiiniz bir ey, deil mi? Joan: Evet, grebildiim bir ey. Pekl. imdi, zihninizde gerekten abuk biimde yapabileceiniz birka ey yapmanz isteyeceim ve bunun sonucunda fobinizin sizde bir daha sknt dourmayacan greceksiniz. Her seferinde bir ksm talimatlar vereceim, sonra siz kendi iinize dnp uygulamaya geeceksiniz. Uygulamay baarnca banz sallayn. lkin, bir sinema salonunun ortasnda oturduunuzu hayal etmenizi istiyorum. Beyazperdenin stnde, tam da fobiye yol aan tepkinizden hemen nceki halinizi gsteren siyah-beyaz bir enstantane resim grebileceksiniz...

50 Sonra, salonda projeksiyonun alt yerin nnde duran gvdenizle, kendinize, yine kendinizi izlerkenki halinizle bakmanz istiyorum. O konumdan baktnzda, kendinizi salonun ortasnda otururken, ayrca beyazperdenin stndeki hareketsiz fotoraf grebileceksiniz... imdi, beyazperdenin stndeki fotoraf siyah-beyaz bir filme evirin ve tatsz deneyiminizi bandan sonuna kadar izleyin. Sonuna geldiinizde en son grnty dondurun ve filmin iine atlayp tekrar geriye doru sarn. Her insan geriye doru yrr ve baka eyler de (bir filmin geriye sarlmas gibi), siz o filmin iinde olmadnz srece tersi ynde gerekleebilir. Sonra filmi renkli olarak geriye dndrn ve bu ilemi birka dakika iinde tamamlayn... imdi, fobiniz olan eyi dnn. Gerekten o filmin iinde olmanz halinde neler grebileceinizi anlatn... Joan: Artk bana sknt vermiyor..., ama bir dahaki sefere yine beni bomasndan korkuyorum. Bu meknda, test edebileceimiz gerek bir fobin var m? Joan: Evet, asansr korkusu, mesela. Gzel. Hemen bir ara verelim. Siz gidip deneyin ve neler olduunu anlatn. Bu yntemden kukusu olanlar da Joan'a elik edip, isterlerse ona sorular yneltebilirler... Tamam, ite. Nasld, Joan? Joan: yi. Anlattm gibi, daha nce bir asansrn iini gerek anlamyla hi grmemitim. Bu sabah yle byk bir dehet iindeydim ki, asansrn kapsndan ieri adm bile atamazdm, ama imdi bindim ve birka kere onun iinde inip ktm. 51 Tipik bir rnektir bu. Ama sinirlendirici de olabilir. O semineri, Atlanta'da 70 katlk bir d asansr olan Peachtree Plaza'da veriyordum ve daha ilk rnekte asansr fobisi olan birine atmtm. Bu kadn sakinletirdim ve durumunu test etmesi iin seminerden kardm. Yarm saat getikten sonra da dnmeye baladm. "Tanrm, belki de inmeyi baaramad." Joan on be dakika kadar sonra geri gelince nerede olduunu sordum. "Oh, asansrde inip kyordum, ok elenceliydi," dedi. Bir keresinde, topluluk nnde konuma fobisi olan ve on alt yldr bu sorunuyla uraan bir muhasebeci gelmiti. Bana syledii ilk eylerden birisi, bu fobisini iyiletirmek iin 70.000 dolardan fazla para harcadyd. Bunu nereden bildiini renmek isteyince, yanndaki antadan terapi dosyasn kard ve iinde deme makbuzlarnn da bulunduu belgeleri gsterdi. "Peki, ya 52 kaybettiin zaman ne kadar?" deyince, gzlerini iri iri ap, "Onu hi hesaplamadm!" karln verdi. Bir psikiyatristle yaklak olarak ayn miktarda gelir kazanan bir ii olduundan, sonuta on dakikada dzeltilebilecek bir durumu deitirmek iin 140.000 dolar civarnda bir zarara urad aka ortadayd. Bir asansr sizi dehete drebiliyorsa ve daha sonra farkl biimde tepki gstermeyi renebiliyorsanz, korkunun olduka gl bir davran olduunu dikkate aldnzda, baka davran kalplarn da rahata deitirebileceinizi syleyebilirim. Korku ilgin bir eydir, insanlar korkudan uzak durmaya alrlar. Birine hemen dehete kapld bir eye bakmasn sylerseniz, ona bakamaz. Fakat ondan, dehetengiz bir eye bakan kendisine bakmasn isterseniz bunu yapabilir. Bu tpk, bir atlkarncaya binmek ile kendinizi atlkarncaya binmi gibi dnerek kenardaki bir bankta oturmak arasndaki farkllk gibidir. nsanlarn verecekleri tepkileri deitirebilmeleri yeterlidir. Ayn prosedr tecavz kurbanlar, istismar edilen ocuklar ve savaa katlm olan "travma sonras stres sendromu" iin de uygulayabilirsiniz. Yllar nce bir fobiyle uramak bir saatimi alyordu. Daha sonra, bir fobinin nasl iledii konusunda daha fazla bilgi sahibi olunca, fobileri on dakikada iyiletirebileceimizi akladk. Artk birka dakika iinde sonuca ulaabiliyorum. ou insan fobileri bu kadar ksa srede iyiletirebileceimize inanmakta zorlanyor. Bir fobiyi iki dakikada iyiletirebilirim, fakat karm-

dakinin beyni benimle ibirlii yapmazsa bir ayda baarl olamadm da olur. Beyin, hzla benimsedii kalplarla renir. Be yl boyunca her gn size ayn grntnn erevesini bellettiimi dnn. zel bir faydas olur mu bunun? Elbette hayr. Bu resimlerin hepsi gerekten hzl akyorsa, filmin anlamn ancak kapabiliriz. Bir eyi yava yava deitirmeye almak, bir konumay her gn bir szckle srdrmeye benzer. 53 Bir Adam: Peki, ya pratik? Joan 'da olduu gibi bir deiimi bir kez gerekletirdikten sonra yine pratik yapmaya devam etmek gerekmiyor mu? Hayr. O artk deiti; pratik yapmak zorunda olmad gibi, onu bilincinde tamak zorunda da dec^l. Deiim zor gereklemi ya da fazla pratik yapmay gerektir misse, konunun zerine yanl bir ekilde gitmisinizdir ve kendi yaptklarnz deitirmeniz gerekir. Direnile karlamayan bir yol bulunca glerinizi birletirebilirsiniz. Joan mola srasnda asansre gittiinde, korkuya kaplmamaya almak zorunda deildi. Zaten deimi durumdayd ve bu yeni durumu ilk bataki korkusu kadar kalc bir durum olacakt. Fobisi olan birisi olarak Joan'n gzel yanlarndan birisi, hzl bir renici olduunu kantlamasdr. Fobisi olanlar, son derece gln bir eyi ok abuk renebilecek kiilerdir. ou insan, fobiye bir baar olmaktan ziyade, bir problem olarak bakmaya eilimlidir. Bense, "Bunu yapmay renebilirse, baka eyleri yapmay da renebilir," diye dnmekten hibir zaman vazgemem. Bir insann korku duymay tutarl ve kalc biimde renebilmesi beni her zaman artmtr. Yllar nce, "Baarabilmek istediim deiim tr bu," diye dnm ve "Bir insan nasl fobisi olan biri haline getirebilirim?" sorusuna yant aramaya balamtm. Bir insan fobisi olan biri durumuna getiremiyor-sam, onu fobisinden kurtarmann gerekten yntemsel bir yolunu bulmam da sz konusu olamazd. Fobilerin sadece kt olabilecei dncesini kabul ettiinizde, byle bir ihtimal hibir zaman aklnza gelmeyecektir. Ho tepkileri de tpk fobiler kadar gl ve kalc duruma getirebilirsiniz. nsanlarn her seferinde mutlulukla hatnlayp gzlerinin 54 parlad eyler vardr (yeni doan bebekler,_ ya da ok kk ocuklar hemen herkeste ayn izlenimi uyandrr). Buna inanmyorsanz size bir neri yapaym: Bulabileceiniz en kat, en kaba adam, tabiri caizse ktk gibi bir adam bulup onun kucana bir ocuk verin ve bir spermarketin iinde onunla yan yana yryn. Birka adm attktan sonra sizi gren insanlarn ne kadar olumlu tepkiler verdiklerini hemen fark edeceksiniz. Yalnz bir noktada sizi uyarmalym: Fob^ tedavisi duygular da siler ve bu ho anlar iin de geerlidir. Ayn prosedr bir insanla olan sevgi ykl anlarnza uygularsanz, o kiiye bir asansr gibi sadece bir deneyimmi gibi tarafsz gzle bakmaya balayabilirsiniz! iftler, boandklar zaman bunu doal olarak yaparlar. Bir zamanlar tutkuyla sevdiiniz bir kiiye kar hibir ey hissetmediiniz bir noktaya gelebilirsiniz. Yaadnz tm gzel eyleri aklnza getirince sevinmeye devam edecek, ama ayn duygulan yaayamayacaksnz. stelik bunu hl evliyken yapmaya kalkarsanz banza byk iler aarsnz. Birisiyle yaadnz tm olaylar -gzel ve tatsz- deerlendirmek ve ilikiyi bitirmeyi devam ettirmeyi isteyip istemediinize karar vermek iin bir yndr. Ama o kiiyle yaadnz her eyden koparsanz, sizin iin ok yararl olan bir dizi deneyimden kopacanz da aktr. Siz ya da einiz deitii iin imdi onu grmeye dayanamasanz bile, ho anlarnz hatrlamak bazen iyi gelebilir. Baz insanlar, "Daha sonra ac vermesin," diye, o anda yaadklar tm gzel deneyimlerinden kopmay tercih ederler. Eer byle davranrsanz, kendi yaamnzn gzel anlarda bile tadna varamazsnz. Bu, elenen insanlar srekli seyretmeye, ama asla oyuna katlamamaya benzer. Tm deneyimlerinizde bu yolu seerseniz, sonunda bir varoluu (hibir eye katlmayan inat bir gzlemci) olup karsnz. 55

Baz insanlar bir tekniin ie yaradn grnce, onu her eye adapte etmeye alrlar. Oysa bir ekicin ivi akmaya yaramas, onun her eyde ie yarayacan gstermez. Fobi prosedr, olumlu ya da olumsuz olsun gl duygusal tepkileri de ntralize ederek etkili olduu iin, size getirecei yararlar konusunda dikkatli olmanz gerekir. Mutlu kalmann iyi bir yolunu bilmek ister misiniz? yleyse, sevdiiniz insanla yaadnz ho eylerden hibir zaman kop-mayn, ama tatsz olaylar da aklnza getirmeyin. Bu yntem gerekten ok etkilidir. Tatsz deneyimlerinize kafay takmazsanz, bu yntem holanmadnz bir s.* yn olan birisine k olmakta bile iinize yarayacaktr. Bilinen yntem bu ekilde k olup daha sonra evlenmektir. Fakat evlendikten sonra, tatsz deneyimlerinizi unutmayp gzel anlarnzdan kopmak gibi bir yolu semeniz mmkndr. imdi sadece tatsz olaylara tepki verirseniz, "sevdiiniz kiinin deimesi"nin nedenini hi anlayamazsnz. Oysa deien einiz deil, sizin dnceniz olmutur. Bir Kadn: Fobilerle baa kmann baka yollar var m? Ben kpeklerden ahmaka korkuyorum. Baka yollar her zaman vardr: Fobiler sz konusuysa, "Onlar hakknda her eyi biliyor muyuz?", "Onlar kalc m?", "Ne kadar srerler?", "Baka neleri etkilerler?" sorular zerinde dnmek gerekir. unu deneyin: Gemie dnp byk haz duyduunuz, heyecanl ve esprili bir annz hatrlayn ve o srada grdnz eylere bakn. yle bir annz vardr, deil mi?... (Kadn glmsemeye balar.) yi. Annz gsteren resmin parlakln biraz arttrn... (Kadn daha ok glmser.) Harika. imdi o grnt56 y aklnzda tutup, resmin tam ortasna bir kpei yerletirin. Sonra da resmi biraz daha parlaklatrn... imdi, fobinizden kurtulup kurtulmadnz anlamak iin, bir kpekle ayn odada olduunuzu hayal edin. Kadn: imdi dnnce kendimi iyi hissediyorum. Bu ilem, size daha sonra reteceim baka bir yntemin deiik halidir. ok gl fobilerde "kopma"y gerekletirmek kadar kalc deildir, ama genellikle ie yarar. Ben bir sr fobiyle uratm iin artk sklmaya baladm ve genellikle en hzl ve en kalc vakalar tercih ediyorum. rendiiniz eyleri artk kendiniz de yapabilirsiniz. Ama beynin nasl altn gerekten anlamak istiyorsanz, bundan sonra karnza fobisi olan bir hasta geldiinde biraz daha fazla zaman ayrn. O zel fobinin mekanizmasn kavramak iin bir sr soru yneltin. rnein, fobisi olan insanlar bazen bir kpein (ya da baka bir eyin) resmini ok byk, parlak veya renkli olarak izecekler, bir filmi ok yava oynatacaklar ya da srekli tekrarlayacaklardr. O zaman, bu kiinin deneyimini nasl deitirebileceinizi anlamak asndan farkl eyleri deitirmeyi deneyebilirsiniz. Yorulunca da arka cebinizde duran hzl tedavi paketini hemen karp be dakikada kurtulabilirsiniz. Bu trde bir deney yapmay istiyorsanz, NLP'nin nasl uygulanacan hemen kavramaya aln. 57 YANLI YAPMAK Eskiden bir arkadama, "Yaamndaki en byk baarszlk nedir?" diye sormu, "Elimdeki ii birka hafta iinde bitireceim ve ie yaramayacak," yantn almtm. Anlyor musunuz, kesinlikle haklyd! Yaamndaki en byk baarszlk buydu; yapt ey ie yaramad iin deil, kendini kt hissetmek iin nnde daha zaman olduu iin. Birok insan hayal gcn sadece kendilerini kt hissettirecek eyler kefetmek iin kullanyorlar. yleyse hemen kt olmaya balayn, niin bekleyesiniz? Kocanz baka bir kadnla iliki kurana kadar niin bekleyesiniz? Baka bir kadnla elendiini hemen hayal etmeye balayn. Sanki onlar seyrediyor mu gibi, kskanlktan trnaklarnz yiyin. Sylesenize, bunu ka defa yaptnz? Kocanz eve geldii zaman, byle bir olay olmu gibi onun yannda huysuzluk edebilir, ters davranabilir, hatta boaz boaza gelebilirsiniz. Bana gelen hastalar byle eyleri gerekten yaptklarn anlatmlardr. Ben de onlar

dinler ve "Niin iyi resimler izmiyorsunuz?" diye sorarm. "Ne demek istiyorsunuz?" "O resmi, 58 kendinizi, teki kadn yerine kocanzla beraber grebileceiniz duruma kadar deitirin." Sonra resmin iine daln ve iyi duygularn hepsini yaayn. Eve dndnde sizinle birlikte vakit geirmesini salayn." Bu daha iyi bir yol olarak grnmyor mu? nsanlar genellikle "iyi" ve "kt" anlar olduklarndan bahsederler, ama bu sadece anlarn sevip sevmediklerini gsteren bir aklamadr. ou kii sadece gzel anlarnn olmasn ister ve kt anlarn unuturlarsa daha mutlu olacaklarn sanr. Oysa hi kt deneyiminiz olmamas halinde yaamn nasl bir eye benzeyeceini dnebilir misiniz? Her eyin, her zaman harika olduunu? On iki yandan beri darya kmayan yirmi drt yanda bir hastam vard. Evinden sadece diiye, doktora ya da psikiyatriste gitmek zere ayrlyordu. Be psikiyatrist deitirmi olmasna ramen, en byk sorunu on iki yldan beri evinden hi kmam olmasyd. imdi annesi ve babas ocuklarnn kendi bann aresine bakma zamannn geldiini dnyor olmalydlar. Babasnn byk bir inaat firmas vard ve bana, "Bu ocuun kendi bana dar kmasnn zaman geldi," eklinde yaknmt. "Seni kaz kafal, on iki yl ge kalmadn m? Ne yapacaksn, seni besleyebilsin diye irketini ona m devredeceksin?" diye dndm. Olann bana gemesi durumunda bu irketin mr herhalde iki gnden fazla srmezdi. Bu ocuk yaamnn on iki yln evde kapal geirmi olduu iin, bana gnderilene kadar fazla deneyimi olmamt! Onu bir sr yere gtrp garip eyler yaptrdm. lk bata tereddt geirdikten ve bir ey yapamayacan syledikten sonra, kendisini zorlayan hareketlere ynelttim; deneyim, yaamann ilk admyd. Sadece pahal bir yol tabii; bunu herkesle yapmanz tavsiye etmem. Ama ban yannda iyi bir dilin bir motivasyon stratejisi kurmann balangcn oluturduu zamanlar vardr. 59 Bazlarnz genlik yllarnzdan bunun nasl ilediini hatrlayabilirsiniz. Gezdirirken ocuu glklerle baa kmay ve baka insanlarla uramay renmek zorunda kald bir sr ortama soktum. Bylece ev, ilalar ve psikiyatrist dnda, gerek dnyada yaamakla ilgili bir deney yapm oldu. Benim yaattm deneyimler, psikiyatristinin onunla ocukluu hakknda konumasndan daha yararl ve yaad sorunla ilgiliydi. nsanlar, syledikleri szlerin anlamn bilmeden "Bir ey yapamam," derler. Bir insan bir eyi "yapamayacan" syledii zaman, aslnda onu yapmamaya "muktedir olduunu", yapmamay "yapabileceini" sylemektedir ve bu her zaman dorudur. Eer bir an durup dikkat kesilir ve szcklere kulak verirseniz, size yapabileceiniz eyleri syleyen sesleri duymaya balayabilirsiniz. Bir zamanlar, bir ekingenlik ve flrt klinii kurmak isteyen birisiyle birlikte almtm. Bu kadn bana ekingen yapda bir sr ocuk getirmiti. ekingen insanlarn her zaman balarna gelecek tatsz olaylara (reddedilme ya da alay edilme gibi) kafay takmalar nedeniyle ekingen olduklarn dnmmdr. ocuklar karma gelince her zamanki sorularm yneltmeye baladm: "Ne zaman ekingen olduunu nasl bilebiliyorsun? Her zaman ekingen deilsin herhalde." nsanlarn yaptklar her ey gibi ekingenlik de bir sreci gerektirir ve bu kolay bir sre deildir. Bir adam, "Birisiyle tanacam bilirsem hemen ekingenleiyorum," demiti. "Pekl, sizi ekingen yapan ey nedir?" "Benden holanacaklarn dnmemem." Bu aklama, "Benden holanmayacaklarn dnmem," demekten ok farkldr. Adam gerekten "holanacaklarn dnmyorum" demiti. Yan odada bakalar oturuyordu, onu hatrlatp kendisine, "Senden holanacaklarn dnmeni istiyorum," dedim. 60 "Tamam." "Onlarla tanacan iin tedirgin misin?" "Hayr." Biraz fazla kolay gibi grnyor, ama temelde, ie yarayan bir ey her zaman kolay grnr.

Ne yazk ki psikoterapide, abucak ve kolayca ie yarayan eyleri ortaya karmay tevik edici fazla bir etken yoktur. ou iletmede insanlara bir eyi baardklar iin para denir. Oysa psikoterapide, baarya ulan ulamayn, ayrdnz saate gre para alrsnz. Terapist yetersizse, hzl deiim salamay baaran meslektalarndan daha fazla para kazanabilir. Pek ok terapistin etkili olmak konusunda bir kurallar bile yoktur. Birini etkilemenin dorudan maniplasyona dayandn, sanki "Bana sizi etkilemem iin para dyorsunuz. Ama bunu yapmayacam, nk doru gelmiyor," demiler gibi maniplasyonun kt bir ey olduunu dnrler. Ben hastalarmla ilk kez bir araya geldiimde, faturay her zaman ayrdm saate gre deil, baardm deiiklie gre keser, sadece sonuca ulaabildiim zaman para alrm. Kendim iin de olduka iddial bir sretir. Terapistlerin kendilerini hakl karmak iin gsterdikleri nedenler beni her zaman ileden karmtr. lk sarldklar gereke, "Hasta deimeye hazr deildi," demektir. Sanki hazr olan varm gibi batan savma bir gerekedir bu. Eer "hazr deilse" haftalarca gelip gitmesine ve bir dolu para demesine niin gz yumdunuz o zaman? Eve gidip "hazr" olduu zaman gelmesini sylemek daha drste bir tutum deil mi? Bana gre, birisi "deimeye hazr deil" gibi grnyorsa, onu hazr hale getirmek benim isimdir. Bir de yle dnn: Arabanz tamirciye gtrdnz, adam birka hafta urat ve tamir edemedi. Sonra da kalkt, "Arabanz deimeye hazr deildi," dedi. Byle bir eyi kabul eder misiniz? Ama terapistler her gn bunu yapyorlar. 61 Sk rastlanan baka bir gereke, hastann "direnli" olmas. Yine tamircinizin arabanzn "direnli" olduunu sylediini dnn. "Arabanz yeni karbratr kabul edecek kadar olgun deildi. br hafta bir daha getirin, tekrar deneyelim." Byle bir gerekeyi bir an iin dahi kabul edebilir misiniz? Belli ki, ya tamirci yapt ii bilmiyor, ya da yapt ilemlerin sorunla ilgisi yok veya yanl aletler kullanyor. Ayn saptama, teraptik ve eitsel deiimler iin de sylenebilir. Etkili terapistler ve retmenler insanlar "deimeye hazr" hale getirirler ve doru admlar attklarnda hibir direnle karlamazlar. Ne yazk ki insanlarn ounda bunun tersi bir eilim grlyor. Bir ey yapyorlar da etkili olmuyormu gibi, genellikle daha yksek sesle, daha youn, daha uzun ya da daha sk yapmaya alyorlar. Bir ocuk anlamad zaman, bir anne ya da baba, yeni szcklerle baka bir cmle kurmay denemek yerine, ayn cmleyi bu sefer bararak sylemeyi tercih eder. Tabii davranlar ceza vermek de deitirmeyince, yetersiz kalnd, baka eyler yaplmas gerektii gibi bir sonu karlr. Bir yntem ie yaramyorsa, ben bunun her zaman baka bir ey yapmann iareti olabileceini varsayarm! Bir eyin ie yaramadn biliyorsanz, o zaman baka bir eyin etkili olma ans ayn eyi yapmaktan daha fazladr. Profesyonel olmayanlarn da ilgin gerekeleri vardr. rnein, "Kontrolm kaybettim," "Bana ne oldu, bilmiyorum," tr szlere sk sk rastlayabilirsiniz. Herhalde gri bir bulut kt, ya da eski bir battaniye atld stlerine. 1960'h yllarda insanlar buluma gruplarna katlmlar ve "Elimden gelmiyor, byle hissediyorum, ne yapabilirim?" demeyi renmilerdi. Birisi karnza geip, "Odaya bir el bombas atmak geldi iimden," diyorsa, bu kabul edilemez bir eydir. Ama baka birisi, "Sylediiniz eyleri kabul edemem; size yzm buruturmak ve kendi62 nizi kt hissetmenizi salamak istiyorum; iimden gelen sadece bu," derse insanlar bunu kabul ederler. Buradaki "sadece" szc byleyici bir szcktr. Baka insanlarn hakszln gstermeye almann yollarndan birisidir. "Sadece", konutuunuz ey dnda hibir eyi dikkate almadnza iaret eder. Bir insan kt durumdaysa ve siz ona gzel eyler sylyorsanz, sanki neelenmek kt bir eymi gibi, "Ne olur, beni neelendirmeye alma," diye tepki gsterecektir. Onu neelendirmeye almakta hakl olabilirsiniz, fakat buradaki "Ne olur"

sz, tek bir eyin doru olduunu vurgulamakta, kendisi dnda her eyi devre d brakmaktadr. Bu gnlerde en revata olan gereke ise "Kendim deildim," demek. Bu gerekeyle kendinizi her eyden syrabilirsiniz. ok kiilikli olmak ya da delilik savunmas gibi bir ey. "Kendim deildim... Baka birine dnmtm!" Olur! Bavurulan gerekelerin hepsi, yaamnz kendiniz -ve bakalar- asndan daha keyifli ve ilgin hale getirebilecek baka yollar denemek yerine, mutsuzluu hakl gstermeye devam etmenin yollardr. imdi bir gsteri yapmann zaman geldi. Birisi, gerekten tatsz bir deneyim olmasn bekledii bir rnek vermiti. Jo: Biriyle kapmak bana her zaman endie veriyor. Biri beni bir ekilde incitince hemen ona farkl bir ekilde davranmak, onunla kapmak istiyorum. Kapmann olumsuz bir deneyim olacan m tahmin ediyorsun? Jo: Evet. Ama olmuyor. Genellikle ok daha olumlu sonulanyor. nce huzursuz duygularla balyor, sonra kendimi daha rahatlam hissediyorum. 63 Peki, bu yararl m sence? Jo: Bakalaryla kapmak bana yararl bir renme deneyimi gibi geliyor. Her seferinde kendime daha gvenli oluyorum. Birisiyle kapmak ho gelmiyor tabii, sadece konumaya almak daha iyi. Pekl, imdi bu konuda dnelim. Birisiyle kapmaya hazrlandnda, tatsz bir olay yaanacan m tahmin edersin? Jo: Biraz. Ama fazla deil. Senden bunu imdi yapman istesem. Jo: Eee, biraz deneyelim. Bu noktada kesmek ve biraz zaman ayrmak zorundasn. Herhangi bir konuda onunla kapmann ok zor olacann sanld bir insan dn. Hazrlan ve bu deneyin ne kadar tatsz geeceini ve nasl baarl olabileceini karmaya al. Jo: Seni setim. Seninle kapmak zor olacak. Benimle kapmay aklna bile getirme. Seni birisiyle kapmaya iten ne? Jo: Btnlm hasar grm gibi bir duygu var iimde... "Hasarl btnlk." Ben kendiminkini tamir ettirdim. Jo: Ya, incinirsem? Bazen fikirlerim yznden hakarete uruyorum... Niin birileriyle kapmak zorundasn? Jo: Bilmiyorum. Kaprsan eline ne geecek? Ne yarar var? Btnln geri getiriyor mu? Jo: Kendi bama ayakta durabildiim, kendimi koruduum duygusunu veriyor. 64 Neyden...? Sorduum ey u: "Davrann ilevi nedir?" nk baz insanlarla kapmaya kalkarsanz, sizi ldrrler (hatta sandvie sos yaparlar). Bunu bydm semtten biliyorum. Pek ok insan yle yerlerde byyor ve gerekten ansllarsa hayatta kalmay baarabiliyor. Birisiyle kapmann anlam nedir? Birisinin fikirlerini ezerek "btnlne hasar vermesi" durumunda hissettiklerinden daha farkl duygular yaatmasnn tesinde bir ilevi var m? Her zaman bakalaryla kapmak zorunda msn?... Herkesle kapr msn? Jo: Hayr. Kiminle kaptn zaman kendini iyi hissedebileceini nasl biliyorsun, peki? Jo: Kime az ok gveneceimi, kimin bana zarar vereceini bilirim. Bu iyi bir seim. Ama ya, sana -ya da fikirlerine- zarar verebilecek kiilerle de kaprsan? Jo: yle insanlarla bir defa kaptm. Tarttm ok oldu, ama gerekte bir kere kaptm. Onlarla kapman gerektirecek kadar nemli ne var yaamnda?... Baka bir ekilde soraym. Senin fikirlerine zarar verirlerse, bu onlarn fikirlerini yanl kavramadklarn m, yoksa paylamadklarn m gsterir? Jo: Tabii ki, hayr. Yanl anlama ya da katlmama haklar var. Kapmaya, "Bunlar zrva," benzeri eyler sylediklerinde ihtiya duyuyorum. Duruma ya da kiiye bal. Evet, duruma bal, bu nokta ok nemli. Tabii, kapmann deersiz bir ey olduunu sylyor da deilim. Sadece, "Ne zaman kapacan nasl biliyorsun?" ve "Bu sre nasl iliyor?"

65 diye soruyorum. Sen dar kp kiisel btnlne zarar veriyor diye birini ldrr msn? Jo: Hayr. Bunu yapan bir sr insan var. Belki de onlara senin yaptklarn retmek daha yararl olur. Ama henz birisiyle "kapmann senin gzndeki anlamn bile bilmiyorum. Niye barp ardn, parman gzlerine soktuunu, kulaklarn ektiini, hatta bir kamyonun altna srklemeye altn bilmiyorum. Bence kapmak senin gznde szel bir ey. Jo: yle. Fakat sesini ykseltmen ya da baka eyler yapmann anlamn sylemedin daha. "Tartma" ile "kapma" arasndaki fark ne? Ka kii bu fark biliyor?.. Hi bu konuda dndn m?... Niye konumay denemiyorsun? Jo: Birisiyle kapmak iin bir aciliyet de olmal. Gerekten o konuda neler hissettiimi bilmelerini istiyorum. Fikirlerimin alglanmas ya da reddedilmesinin bende hangi duygular uyandrdn bilmelerini istiyorum. Tamam. Bunu acil hale getiren ey nedir? Anlamalarn salayamazsan ne olur?... Sana baka bir soru ynelteyim. Fikirlerini anlayp kt eyler mi sylyorlar, yoksa nce yanl anlyor, sonra yanl anladklar iin mi kt szler sarf ediyorlar? Jo: Yapmaya altn eyin farkndaym. Sanrm bana farkl bir perspektif kazandrmak istiyorsun, deil mi? Bilmiyorum. Bir ipucu ver. Jo: yle dndm. Evet... hmmm... imdi biraz daha farkl gibi. Artk reddedilmek gibi grnmyor; bana farkl bir ey anlatmaya alyorlar sanki... 66 Bilmiyorum. Burada ne yapmaya altmzn bile tam farknda deilim. Eilimlerini deitirmen henz mmkn deil, ok erken. Sadece birka szle, ben daha ne olduunu bile anlamamken her ey nasl deiebilir?... Bunun bir nemi var m? Jo: Hayr, ama deiti. Deiti. nemli deil. Jo: Senin sylediklerinin, nasl konutuunun, hatta derdimin ne olduunu anlayp anlamamann benim iin bir nemi yok. Sadece sylediin bir ey durumu deitirdi. Sanyorum, bundan sonra bir daha kimseyle kapmam. ok srpriz bir gelime gsterdin. Jo: Evet, konutuumuz konularda bir daha kapma-may istiyorum. Ama, kapmay isteyecein baka eyler de var. Hi olmadk zamanlarda byle bir durumla karlaabilirsin! Benim yaptm bu. Hem, etkili olup olmad konusunda kaygya kaplmana gerek yok. Jo: Pekl, bir konuda patlayacak noktaya gelmisem, servis kt olursa, ya da baka bir konuda yine kaprm. Restorana gittiinde iyi hizmet verilmesini salamay srdrmenin bir yolu mu bu? Jo: ou yerde iyi servis yaptrmak iin iyi bir yol. zin verirsen, baka bir soru ynelteceim. Aslnda henz bir ilerleme kaydetmi deilim. Sadece, baka insanlara bilindn-dan ulamakta ustasn. Peki, bir restoranda alanlarn sana hizmet etmeden nce kendilerini ok iyi hissetmelerini, bylece sana iyi servis yapmaktan baka seeneklerinin kalmamasn salayacak bir eyler yaptn mi? 67 Jo: Anlamadm... Bir eyleri karm olmalym. nsanlarn bir restorana gittiklerinde kendilerini bekleyecek bir insan olduunu dnmeleri, ama daha sonra ona insan gibi davranmamalar beni her zaman artmtr. Bir garson olsaydn, restorana giden insanlarn sana ok tuhaf davranacaklarn syleyebilirdim. Bir masaya yerleip de garsonlarn kendilerini iyi hissetmelerini salayan ve (daha ok bahi beklesinler beklemesinler) size dier mterilerden daha fazla zaman ayrmaya zendiren gerekten ok az insan

var. Her garson, holanmad, hatta varlnn bile farknda olmayan insanlar yerine, gzel eyler syleyen insanlara daha iyi hizmet etmeyi ister. Bir ocukla beraber olup da o yokmu gibi davrandnz oldu mu hi? Byle bir durumda ocuklarn ou hemen kapris yapmaya balarlar. Siz de bir garson olduunuzu ve insanlarn bu ekilde davrandn hayal edin. Sonra da birilerinin size bir makine gzyle bakmayp insan gibi iliki kurduunu, kendinizi iyi hissetmenizi saladn aklnza getirin. Kendinizi hangisine daha yakn bulursunuz? Bir restoranda iyi hizmet almann yollarndan birisi, nce garsona iyi davranmak, sonra garsonun size iyi davranmay istemesini salamaktr. Baka bir alternatif, garsona bask uygulayp kendini kt hissettirmek, istediiniz hizmeti bu yolla almak diye eklinde ifade edilebilir. Eer bu yolu tercih ederseniz, yalnzca daha fazla para demek zorunda kalmazsnz, ayni zamanda kendi adinizi lekelemi olursunuz. Garsonlarn ou kendilerine kt davrananlar hibir zaman unutmaz. Bir restorana gittiinizde neden garsona iyi davranmayasnz? yi davranrsanz zaten doal olarak iyi hizmet edeceklerdir. nsanlar genellikle evlilie de bu gzle bakarlar. "Bunu bilmen gerekirdi." "Sylemek zorunda deilim, kendiliinden yapmalsn." Yapmazsa, demek ki fkelenmenin ve yapmaya zor68 lamann zaman gelmi demektir. Peki, kazansanz bile, aslnda ne kazanm olursunuz? zsaygnz mi artar? Bir Adam: Einizden almak iin bir frsat. Bunu syleyen ok kiiye rastladm. Oysa, ka kii, kendilerine iyi davranldnda kendini " almak" zorunda hisseder? Burada, irkin ya da ho biri olup olmadn dert ediyor deilim; bu, Sandra'nin ii. Benim ynelttiim soru, "Hi nceden dnceli olmak aklna geldi mi?" eklinde. Bir Kadn: Benim bir restorana gittiimde izlediim strateji, garsona nerdii yemeklerin mennn en iyi eitleri olup olmadn sormak ve bir seim yapmasn istemek. lk yemei ona brakmak ve biftek ok kk olmasn demek. Ayrca garsona adini sorar ve ona adyla hitap ederim. Bylece ho davranmay dndn ve buna altn. Tabii, dnyadaki her ey gibi bunun da her seferinde ie yarayacan syleyemeyiz. Ama kanz, bir kere bile olsun iler iyi gitmedii zaman ya da ktye gitmeye balamadan nce baz eylere kafa yormay dnmtr ki? Bir garson, alaca bahiler gelirini nemli lde etkileyecekken, her akam restorana gelen mterilere kt davranmay niin akil etsin? Hi bunu dndn m, Jo? Jo: Evet, dndm. Yine de onlarla kaptn? Jo: Bunu dndm, ama sandm kadar iyi gitmedi. Gerekten dert ettiimde fazla hogrl davranamadm. Davranlarm deitiremedim. "Garson nce u ekilde hareket etmeliydi," deil mi? Hem, senin baz eylere kafan takmaman gerekiyordu ve davranlarn deitirmekte zaten zorlanyorsun... 69 Jo: Pekl, o zaman bana ylesi doru geliyordu. imdi ok farkl grnyor. imdi, tekrar baa dnelim. Konumaya ilk baladmzda, Jo tatsz olaylar karsnda ipleri elinde tutmay daha fazla istiyordu. Szgelimi, garsonun sylediklerine gerekten kulak verseydi, "Hemen karnimi doyurmak istiyorum," gibi szlerle durumunu ona yanstabilirdi. Garson bir eyler sylemeye altnda onun alttan aln etraftakiler pek fark etmemilerdi. Eger duymu olsalardi, ona nasil daha terbiyesiz olunacagini gretmeye aliirlardi. "Atak" bir eitimcinin bu dersi vermi olacan farz edelim! Benim atak eitime verdiim yeni bir isim var: "yalnzla hazrlanma." Buna karlk, baka birisinin snrlarnn nasl izileceini renmek iin sorular yneltiyorum. Bu mekanizmann nasl ilediini renebilirsem, istediim ekilde deitirmem de mmkn olur. Yine etkili olur, ama farkl bir biimde. Ne olduunu bilmediiniz hibir sre hakknda geerli bir yargda bulunamaz, denemedike hibir eyi iyi bilemezsiniz.

Dolaysyla, "Pekl, JO homurdanamaz ve ikayet edemez. Garsonun neleri yapmadn renmek iin, yapamayaca ne olabilir?," diye dndm ve baka sorular yneltmeye baladm: "Hangi zamanlar kapyorsun?" "Amacn ne?" "Kimlerle kapyorsun?" Sorularm gemi zamana da ynelikti. Problemle karlatnda, garsondan yana ktm. Ben garsonu destekleyince, Jo'nun homurdanp ikayet etmesinden nceki, hatta bu eilimi duymasndan nceki yerine yerlemi oldu. Durmas gereken yer de orasyd zaten. Garson bir sonraki adimi atnca "problem" kendisini gsterecekti. Jo bir restorana gider, masaya oturur, servisi beenmez, kendini berbat hisseder, garsonla kapr, daha sonra iyi hizmet 72 alr, ama yine kendini kt hisseder. "Bir restorana gittiinde garsonun kim olduunu renmek, onun kendini iyi hissetmesini salamak iin birka ey yapmak hi gelmedi mi aklna?" diye sordum. Verdii karlk, "Kendimi kt hissettikten sonra bunu yapamam," oldu ve belki de hakliydi. Ama niin her restorana gidiinde kendini kt hissetmemek gibi bir durum ortaya kmyor? Bu soru zerine daha eski, farkl bir ey yapmann kolay olduu zamanlar dnyor ve bylece farkl bir ey yapabilmenin deerini anlamaya balyor. imdi, hepinizin bana gelebilecek bir rnek. Gerekten iyi bir ruh haliyle evinize dnmsnz. n kapdan girince oturma odasnn darmadank olduunu, birisinin pleri toparlamay unuttuunu, ya da sevincinizi kursanzda brakacak eyleri gryorsunuz. inizi fke basyor ve hsrana uruyorsunuz; fkenizi bastrp grmemi gibi davranmay deniyorsunuz, ama ie yaramyor. Sonra da terapiye gidip, "Karma barmak istemiyorum," diyorsunuz. "Peki, karina niin baryorsun?" "nk ne zaman eve gelsem hayal krklna urayp fkeleniyorum." Bu durumda kliniklerin hepsi unu syler: "Onu rahat brakn, iini dksn; karsna barp arsn." Karsna da, "Barp aryorsa ne olmu? Kendisi olmasna niin izin vermiyorsun?" diye krlar. yle ya, siz kendi iinizi yapn, o da kendisininkini... ayr ayr. Fakat kliniklerin ounun aklna gelmeyen, kocann kapdan ieri girip odadaki dankl grd zaman, ilk nce fkelenip hayal krklna urad durumda kendine hakim olmaya almas, sonra da skunetini muhafaza etme yolunu semesidir. Kliniklerin unuttuklar baka bir nokta, karsna hemen barmamak iin kendini tutmay baarmasdr: ler ktlesin diye bir derdi yoktur. Niin, dorudan patlamamtr? 73 "Kendinizi kt hissetmeden nce herhangi bir ey yapma ansnz yok muydu?" diye sorduumda, hastalarmn hepsi afallayp kalmtr. Byle bir ey akllarna bile gelmemitir. Hastalar, mutlu olmann tek yolunun, istedikleri eyi tam o anda yapmak olduunu sanrlar. Bu tek yol mudur? yle olmaldr. Evren geriye gitmez. Zaman geriye gitmez. Ik geriye gitmez. Ama zihniniz geriye gidebilir. Hastalar, tipik biimde, benim sylediklerimi ya anlamazlar, ya da "Bunu yapamam," eklinde bir tepki verirler. Ne kadar kolay grnyor. Bense yaptrmak zorundaydm. Yaptklarndan baka trlsn dnmediklerinden onlar kendilerine yardmc olamyorlard. Sonuta, onlar gemie gtrecek sorular yneltmeyi rendim. Genellikle benimle ok fazla diditiler, azlarndan neredeyse kerpetenle sz alabildim. Onlar bir soruyu yantladklarn sylerlerken, bense aslnda onlar baka yerlere srkleyecek baka bir yant verdiklerinde srar ediyordum. Bir hastayla doru noktay yakaladmzda ise hemen onu yana ve ileri gtrecek sorularma balyor, sonra yeni ynyle ileri gitmesini salamay hedefliyordum. Ondan sonra yeni ynde gideremezlik etmiyorlard. Bu yn eskisi kadar benimsiyor, ama houna gittii iin de ynn deitirmi olmasna zlmyordu. Tpk bir yay gibi: stne basyorsunuz, daha sonra serbest braktnzda zpkn gibi frlyor. Birisi bu yerlerin birisini bulur bulmaz, "Oh, deitim. imdi devam edelim," diyor. Oysa gerekle bir ilgisi yok. "Deitiini nasl biliyorsun?" "Bilmiyorum. nemli de deil, imdi daha farkl." Jo ise hl yeni yolunda

ilerlemeye alyor. Ben onu srekli denedim. Artk ok ge kalm olduu iin eski ynne de dnemiyor. Buradaki temel n varsaymm, Jo'nun yeni ynnde bulduu eylere deer verdii ve bizim yapmamz gerekenin de bunlar nerede kullanacan renmek olduu eklinde. Sonra, 74 Jo'nun kendisini rahatsz eden davrann (kapma eilimini) alp, kapmay aklna bile getirmedii zamanlara gtryorum. Onu srekli kapmaya iten ve rahatsz olmasna yol aan gler artk baka bir davrann temelini oluturuyor. O rneinde kefettiimiz ey, evlilikte yaygn olarak grlen bir model. Kocanzdan bir ey istersiniz, ama o yapmaya yanamaz. Bunun zerine kendinizi kt hissedersiniz. Ona kendinizi kt hissettiinizi ifade edince de bu sefer "Hadi, yapaym," der. Herhangi birisinden istediiniz eyleri alamamak herkesin bana gelmitir. Fakat istediiniz eyi alamadnzda, kendinizi kt hissetmek ekstra bir eydir! Bu konuyu dndnz m hi? lk nce istediiniz eyi alamyorsunuz, daha sonra bu yzden kendinizi uzun sre kt hissetmek durumunda kalyorsunuz. Ardndan, onu tekrar ele geirmeye almak da kendinizi kt hissetmenize yol ayor. Kendinizi iyi hissederseniz, o zaman tekrar o kiiye dnp, "Hey, sen. Benim iin bunu yapmay istiyor musun?" diyebilirsiniz. Bunu neeli bir ses tonuyla ifade ederseniz, istediiniz eyi alma ihtimaliniz bir hayli artar ve bunun faturasn gelecekte demeniz gibi bir durumla da karlamazsnz. Burada dlebilecek en byk hata, belirli durumlarda kendini iyi hissetmenizin tek yolunun bir bakasnn gznde belirli bir ekilde hareket etmek olduu kaniidir. "Benim istediim gibi davranmalsn, ki kendimi iyi hissedebileyim, yoksa kendimi kt hissedeceim ve bu sana da yansyacak." O bu ekilde davranmad zaman, kendinizi iyi hissetmenizi salayacak kimse kalmaz ve siz de kendinizi kt hissedersiniz. Dolaysyla, geri geldiinizde unlar sylersiniz: "Kendimi iyi hissettirecek davranlar sergilemeye altmda yanmda deildin; onun iin imdi kendini kt hissetmeni istiyorum. Her zaman yanmda olman istiyorum. Artk boa/lin yok, hafta sonunda be75 ni evde brakp bala kmak yok, seminerlere katlmak yok, her zaman yanmda ol. Kendim iyi vakit geireceim zaman ben kabilirim, ama eve dndmde kendimi iyi hissetmem iin sen burada olmalsn. Beni seviyorsan istediim eyi yaparsn, nk byle davranmazsan kendimi kt hissederim, nk seni seviyorum." Garip, deil mi? Ama etkili oluyor ite. Bir bakma, doru da. Burada kendi banza oturuyor ve kendinizi kt hissediyorsunuz. "u kii burada olup unu yaparsa kendimi iyi hissederim. Ne var bu adamda anlamadm gitti?" Elbette, o kiinin orada kalmas ve bunu yapmay istememesi daha da ktdr. nsanlar ok ender hallerde durup, "Hey, bakasnn gznde neler nemli olabilir?" diye dnrler. "Bunu benim iin yapmasn istemesini nasl salayabilirim?" Kendi iinizde, karnzdaki kiinin belli durumlarda size yeterince zaman ayrmadn hissediyorsanz, o zaman kendinizi kt hissedersiniz... eer bu kt duygular lmeye kalkar, zihninizde canlandrdktan sonra kendi yznze yanstrsanz, bu durumda karnzdaki kii gelip sizin yznz grnce, o da orada olduu iin kendini kt hissetmeye balar! ok ilgin ve artc. Dert ettiiniz kii orada olmad zaman kendinizi kt hissetmekle kalmyorsunuz, yannza gelince de kendinizi kt hissediyorsunuz! Pek elenceli grnmyor, deil mi? Bu ekilde yaamak size yakmyor. Kocanz gitmi olmaktan dolay kendisini sulu hissediyor ve size dnmenin ne kadar gzel olacan zihninde canlandryorsa, yaad sululuk duygusu ile yznzn grnts arasnda bir ba kuracaktr. Sonra, geri gelip sizi grd zaman yine kendini sulu hissedecek ve yine orada durmak istemeyecektir. Bu iki davran tipi, ykmlln st-kalplardr. Ve ikisi de u korkun hataya dayanmaktadr: Evliliin kiisel bir bor olduu fikri.

76 nsanlara ne istediklerini sorarsanz, genellikle zaten ellerinde olan eylerden ziyade, sahip olmadklar eylerden bahsederler. Zaten sahip olduklar eyleri cepte keklik grp ihmal etmeye ve onlarn farkna ancak kaybettikleri zaman varmaya eilimli olurlar. Evli insanlar, eleriyle ilk karlatklar zamanki duygularn unutur ve genellikle kendilerini anssz olarak grrler. Einizi her grnzde kendinizi ne kadar ansl hissetmenin ne kadar gzel olacan zihninizde canlandrmaya aln. Ona ihtiyacnz olduu bir zamanda (yapmamasn dilediiniz bir eyi yapt ya da siz onunla yapmak istemediiniz iin) yannzda yoksa, o zel kiinin ou zaman yannzda olduunu bilmek de kendini ansl hissetmeye yetecektir. O baka bir ey yaptnda da, demeniz gereken tek bedel bu olduu iin yine kendinizi ansl hissedersiniz. Bu ar bir bedel olarak grnmyor, yle deil mi? Beni her zaman artm olan bir ey, insanlarn yabanclara kar genellikle iyi davranmalardr. Bir insana kar irkin davranlar gsterip kk eyler hakknda onun gerekten kendisini kt hissetmesini salamadan nce, o insani tanyp sevmeniz gerektii aktr. Kahvalt masasna ekmek krntlar dkmek gibi nemli eyler konusunda bir yabancya kabilecek insanlarn ayisi ok sinirlidir, ama ayni eyi sevdiiniz kii yaparsa bunu mesele yapma ihtimaliniz daha fazla olacaktr. Bir aile beni grmeye gelmiti ve koca gerekten terbiyesizdi. Parmayla karisini gsterip, "On drt yanda bir gen kzn gece dokuz buua kadar darda kalmasna ses karmyor," diye hrlyordu. Dorudan gzlerinin iine baktm ve "Sen de on drt yanda bir kzn babalarn kanlarna barp arabileceklerini, kendilerini kt hissetmelerine neden olacaklarn renmesi gerektiini dnyorsun, yle mi?" dedim. 77 Kendini kaybetmek korkun bir ey. Aileler ergenlik alarndaki kzlarn bize genellikle yolunda gitmeyen bir eyler grdkleri, rnein kzlarnn cinsellikten holanp bunun nne gemeyi baaramadklar iin getirirler. dealiste bir grevden bahsediyoruz: Bir gen kz tekrar bakire yapmaya almak! Anne babalar byle durumlarda, kzlarn seksin aslnda gzel bir ey olmadna, tehlikeli olduuna, eer seksten holanacak olursa mrnn kalan blmnde kendini kt hissetmesine neden olacana inandrmaya alrlar. Baz terapistlerin de abalan bu yndedir... ve bazen baarl bile olabilirler. Bir baba kzn szcn tam anlamyla kolundan srkleye ofisime getirmi ve nmdeki koltua oturtarak, "Dur, orda!" diye azarlamt. "Bir terslik mi var?" diye sordum. "Bu kz biraz orospu!" "Benim orospuya ihtiyacm yok; onu neden buraya getirdiniz?" O anda bir sessizlik oldu. Benim en houma giden de bu ilk diyaloglardr; bir insanin beynini tek bir szckle bile dumura uratabilirsiniz. Ondan sonra bir soru daha yneltirim ve bir daha asla buraya gelmeden nceki haline dnemez. "Hayr, hayr! Orospu derken yanl anlamayn..." "Kim bu kz." "Benim kzm." "Kzn bir orospu yapmsn, ha!!!" "Hayr, hayr! Anlamyorsunuz..." 78 "Sonra da bana getirdin! Ne kadar iren!" "Hayr, hayr, hayr! Hepsini yanl anladnz." Barp ararak ve hiddetle yanma gelen bu adam imdi bana kendisini anlamam iin yalvaracak noktaya gelmiti. Kendini savunmak iin kzna saldrmak gibi bir kozu yoktu artk. Bu arada kz da sessizce kkrdayp duruyordu. Ona gre iler harika gidiyordu. "Akla yleyse." "Ben sadece bana kt eyler geleceini dnyorum." "Ona bu meslei retirsen tabii gelir!"

"Hayr, hayr, yle deil..." "Pekl, benden ne yapmam istiyorsun? stediin nedir?" Ardndan neler istediini anlatmaya balad. Szlerini bitirince, ben de, "Onu buraya kolundan srkleyerek getirdin ve karma oturttun. Bir insanin orospulua nasl srkleneceini gsterdin; onu byle mi eitiyorsun?" diye karlk verdim. "ey, onu zorlamak istiyordum..." "Tabii, 'zorla'. Ona erkeklerin kadnlar itip kakarak, bir eylere zorlayarak, kollarndan tutup srkleyerek, istemedikleri eyleri yaptrarak kontrol ettiklerini ret. Tam da pezevenkler gibi. Geriye bir tek fiyatn belirlemek kalm." "Hayr, benim yaptm bu deil. Erkek arkadayla yatyordu." "Kzn onu suluyor mu?" "Hayr." "Onu seviyor mu?" 79 "Sevmek iin ok kk." "Kk bir kzken seni sevmiyor muydu?"... Bu imge, kzn kkken, babasnn dizlerinde oturduu gnleri akla getirir. Homurdanp duran neredeyse her adam bu resimle alt edebilirsiniz. "Size bir ey soraym. Kznza bakin... Onun ak tanmasn, cinsellikten holanmasn istemiyor musunuz? Dnyada ahlk anlay giderek deiiyor, tabii bu durumdan holanmak zorunda deilsiniz. Fakat kznzn erkekleri tanmasnn tek yolu birka dakika nce onu kapya getirme biiminiz olursa, bu sizi sevindirecek mi? Kznz yirmi be yana kadar beklesin, sonra da onu dven, kolundan tutup ekitiren, hakaretler eden ve istemedii eyleri yapmaya zorlayan bir adamla evlensin, yle mi?" "Ama bir hata ileyebilir ve bu da onu incitir." "Mmkn. ki yl sonra bu ocuk artk seninle iim bitti diye kafasn evirip gidebilir. Kznz kendini kt ve yalnz hisseder... sizin sylenmelerinizden nefret edecei iin gidecek bir yer de bulamayabilir. Eer eve dnerse, siz de, 'Sana sylemitim,' dersiniz." "Kendi bana dar kp birini bulsa ve onunla gerek bir iliki yaasa bile, kendi ocuklar -sizin torunlarnz- olduunda asla onlar size gstermek istemeyecek, nk sizin yaptklarnz hatrlayp ocuklarnn bunlar renmesini istemeyecek..." Bu noktada baba ne diyeceini arr, artk avucunuzun iindedir. Hi ara vermeden doru gzlerinin iine bakar ve unlar sylersiniz: "Kznzn sevgi dolu ilikiler renmesi mi daha nemli, kendisini zorlayabilecek bir adamn ahlkini renmesi mi? Tpk pezevenklerin yapt gibi." 80 Adam batan aa sarsmaya aln. Baka k yolu yok nk. Beyninin gemie dnp eski yaptklarn tekrarlamamasn salamann baka bir yolu yok. Pezevenk gibi davranm olmay iine sindiremez. Bir insani, "iyi" olsun "kt" olsun, bir eyi yapmaya ya da yapmamaya zorlayp zorlamamanz deildir nemli olan. Onu zorlama biiminiz, kznza o ekilde denetleniyor olmay retecektir. Bu noktada problem, adamn yapacak baka eyinin olmamasdr. Bildii gibi davranmaktan vazgeer, ama onun yerine baka bir ey koyamaz. Ben ona yaplacak bir ey vermeli, kzna bir adamn bir kadnla beraber olabileceini retmeyi sevdirmeliyim. O zaman, kznn kt ocukla yaptklar houna gitmiyorsa zaten kendisi memnun olmayacaktr." Ben, "Bu konuda kendini nasl hissediyorsun? imdi hissettiklerin neler? "Neyin farkndasn?" ya da "Pimanlk duymalsn," "Kendine bak ve yaptklarn sorgula," gibi szleri daha nce hi sarf etmemiimdir. nsanlar istediklerinin ne olduunu ok kolay unuturlar. stediklerini elde etmek iin bir adim geri ekilirler ve o konumda yakalanrlar. stedikleri eyi almak iin setikleri yolun ie yaramadnn farknda bile olmazlar. e yaramaynca da onu daha iyi yapmay renmeye almak iin terapiye giderler.

renmeye altklar eyin kendilerine tam da istemedikleri eyi getireceini nedense anlayamazlar. Ne zaman hounuza gitmeyen bir ey olsa, "Bu senin kusurun, seni mahvedeceim," diyebilirsiniz. Ormanda olsanz belki ie yarayabilir bu, ama insan bilinci sizi u noktaya getirmi olmaldr: "Benim bir beynim var. Ne yaptm bileyim, istediim eyi aklmda tutaym ve onun iin aba harcayaym." 81 yleyse, herhangi bir konuda kendinizi kt hissettiiniz ve sktnz, zellikle hakli olduunuzu ya da doru davrandnz dndnz her seferinde, zihninizin iindeki bir sesin, "Hak ettiini alyorsun!" demesini mit ederim. Bu konuda hibir ey yapamayacanz hissediyorsanz, haklisiniz; ama yine de, kendinizi sorgulayp toparlanana kadar, ileri gidebilecek ve baka bir ekilde aba harcayabilecek durumdasnzdr. 82 ABA HARCAMAK Psikiyatri disiplini insanlarn baz eyleri neden yaptklarn anlamaya almada, daha sonra yanl olduu anlalacak pek ok model gelitirmitir. Fakat psikologlar bu modellere sarlmaya devam ederler. Bizde hl d ve Ego peinde olan, bunlar muhtemelen "anne-baba", "ocuk" ya da "yetikin" olarak gsteren insanlar var. Bana sorarsanz, bu psikologlarn ou kklklerinde fazla korku filmi seyretmi derim. "inizde, sizlere baz eyler yaptran bir anne-baba, yetikin ya da ocuk var." Sanki ilerindeki cinlerden kurtulmaya ihtiyalar var. nsanlar eskiden "eytana alet oldum," derken, imdi de "Benim baz paralarm bunu yaptrd," demeye altlar. "Anlald, bunu iindeki 'anne-baba' konutuu iin sylyorsun." ilem Analizi, davranlar ksma ayrmay salayan bir aratr: lem Analizi'nin bir tedavi olarak dnlmesi dnda, biraz ok kiiliklilie benziyor bu. Gerekten ileri bir noktaya gelmiseniz, o zaman dokuz parasnz demektir; nk bu ksmin her parasnn ilerinde de kendilerine gre bir anne84 baba, yetikin ve ocuk taraflar olacaktr! Ayni paralarn herkeste bulunmas zorunluluunu da dnrsek, geriye bireysellie hibir alan kalmaz. lem Analizi, ayrca kesimlere ayrlm bir toplumu andrr: Benim yetikinim sendeki ocukla konuamaz, ancak senin yetikin tarafnla konuabilir! Bendeki ocuk taraf niin sendeki anne-babayla konuamyor? nk yakk almaz. Ka kii bu fikri benimser? Birisi kp size byle bir aklama yapsa, "Tabii, tabii," deyip banz sallarsnz. Dnyadaki herkesin birbiriyle tartan bir annebabas, yetikini ve ocuu yoktur. Bunlar Tahiti'te de bulamazsnz. Yani, bu problemlerin hakkndan gelmek iin mutlaka bir terapiste gitmeniz gerekir. Ka kiinin kendi iinde, kendisini azarlayan ve baz davranlar iin bask yapmaya alan "eletirel bir anne-baba" sesi var? Birisi size, iinde onu her zaman eletiren bir ses olduunu sylese ve siz de ona kulak verseniz, aklnza nasl bir ey gelir? Pekl byle bir durumda olabilirsiniz. Yapabileceiniz ilgin bir ey, o eletirel sesle, sizi ldrtana kadar tekrar uzlamaktr. Baka bir ey ise yerini deitirmektir. Bir de, ayni sesin sol ayak baparmanzdan geldiini duyabileceinizi tahmin edin... Bu yer deiiklii sesin etkisini de kesinlikle deitirecektir, deil mi? Fakat, eletirel sesin sylediklerinde hakli olabileceini de aklnzdan karmayn. Belki de, salt kendinizi kt hissetmek yerine, o sese kulak vermeniz gerekebilir. imdi, kendinizi kt hissettiren bir eletirel sesten nasl faydalanabileceinizi gstermek istiyorum. Kimin iinde gzel ve gr bir ses var? Fren: Benim iimdeki ses her zaman gzel ve grdr. yi. Onu imdi duyabiliyor musun? Fren: Evet, beni ayaa kalkp konutuum iin eletiriyor. 85

Gzel. Ondan, senin adna istedii eyin pozitif olup olmadn sylemesini iste ve verecei yant dinle bakalm. Bu ses kendini nasl olursa olsun koruman istiyor mu? Senin daha yetkin olman istiyor mu? Fred: Benim baarl olmam istiyor. Harekete geemediim zaman beni eletiriyor. Pekl, onun dileine senin de katldn varsayalm. Sen de baarl olmak istiyorsun, deil mi? Fred: Evet. Kesinlikle. indeki sese, senin bilmen ve kavramann yararl olacak bilgileri olduuna inanp inanmadn sorar misin? Fred: Sordum, "Tabii inanyorum," diyor. Madem senin iin yararl bilgileri var, yleyse ondan, seninle konuma biimini deitirmeye almay isteyip istemeyeceini, daha ok baar kazanman iin seni dinleyip anlamaya gayret gstermenin daha iyi olup olmayacan sylemesini iste. Fred: Bu konuda kukulu, ama denemeyi istiyor. Harika. imdi, Fred, senden, daha iyi kulak verebilmen iin o sesin hangi biimlerde farkl olabileceini dnmeni istiyorum. Szgelimi, yumuak ve dosta bir ses tonuyla konuursa, onun ne dediini daha rahat anlamaz misin? indeki sesin, daha nce yaptklarn eletirmek yerine, bir sonraki aamada ne yapacan konusunda yararl nerilerde bulunmas sana daha fazla katk yapmaz mi? Fred: Onun baz eyleri daha farkl yapabileceini ben de dnmtm. yi. imdi o sese, seninle farkl bir ekilde konuursa onu daha iyi dinleyip dinlemeyeceini anlamak iin, bunu bir denemeyi isteyip istemediini sorsana... 86 Fred: stiyor. Ondan harekete geip denemesini iste... Fred: Bu artc bir deneyim olacak. Yapyor ve bir daha "eletirel bir annebaba" olmayacan sylyor. Daha dosta yardmc olacak. Onu dinlemek ok keyifli. Elbette. Durmadan barp aran ve eletiren bir sesi dinlemeyi kim ister? Gerek anne-babalar da, ocuklarnn kendilerini dinlemelerini istedikleri zaman bu teknii deneyebilirler. Yumuak ve gzel bir ses tonuyla konuursanz ocuklarnz sizi dinleyecektir. Sylediklerinizi beenmeyebilirler, ama en azndan dinlerler. Bu prosedr bizim "Yeniden ereveleme" diye adlandrdmz eydir ve aile terapisi ile i yaamnda ve kendi beyninizin iindeki bir dizi mzakere becerisinin temelini oluturur. Bu konuda daha fazla ey renmek isterseniz, Yeniden ereveleme kitabini okumanz neririm. Benim burada vurgulamak istediim nokta, Fred'in sesinin ben hatrlatana kadar yol at sonulan unutmu olmasdr. indeki ses Fred'i baarl olmaya motive etmek istiyor, fakat btn yapabildii kendisini kt hissetmesine yol amak oluyordu. Kadn zgrl hareketi nasl birok olumlu etki yapmsa, bu yntemin de benzer etkileri grlmtr. Kadn hareketinin asil amac, insanlarn kadnlar hakkndaki dnceleri ve onlara yaklamlarn deitirmeye motive etmekti. Kadnlar, hangi trdeki davranlarn cins ayrmcln yanstt konusunda ok bilgiliydiler. imdi herhangi birisi cinsiyeti bir sz sarf ettiinde, kendinizi kt hissetmek zorunda kalrsnz! Ne var ki, "z-grlemi" insanlarn, birisi cinsiyeti bir sz sarf etti diye kendilerini kt hissetmek durumunda olmalar bana ilerleme gibi gelmiyor. nasl bir zgrlemedir bu? Tpk bir ocuk olmak, birisi karnza geip size "aptal" ya da "irkin" dediinde kendini 87 kt hissedip alamaya balamak gibi bir ey. nsanlar eskiden cinsiyet ayrmcln yanstan szlere almlard ve bunlara kimse aldr etmiyordu; imdiyse bu tr szler edildiinde herkes homurdanyor. Bir nevi zgrlk! Oysa imdi kendinizi kt hissetmek iin daha fazla neden var. Bir dnem her akam gece kulplerine gider ve bu ekilde davranan kadnlar gzlerdim. "Bak, ite

bir av. Seyredin imdi. Ona kendisini berbat hissettireceim." "Merhaba, pili." "Uuuuuu!" nsanlarn cinsiyeti bir dil kullanmasn istemiyorsanz, byle bir dil kullandklar zaman kendilerini kt hissetmelerini salamak daha anlamldr. Bu ok daha elenceli, ok daha etkili ve ayrca ok daha zgr bir yoldur. Benim yapmak istediim eylerden birisi, kadnlar kendileri cinsiyeti szler kullanrken yakalamaktr..." rnein bir kadn, "Evet, ofisteki kzlar..." diyecek olmutu. "Ka yanda bu kzlar?" "Ne? Hepsi otuzunda var." "Sen de onlara kz diyorsun! Onlar kadn, seni cinsiyeti domuz! Kocana da ocuk mu dersin hep?" nsanlarn cinsiyeti szler ettiklerinde kendilerini kt hissetmelerini salayan davranlar gsterirseniz, bu tavr en azndan deime motivasyonunun hak ettii yeri (davrann deitirmek istediiniz kiiyi) bulacaktr. Yine de insanlar eletirmek ve onlara saldrmak, onlar deitirmeye almann en iyi yolu deildir. En iyi yol, insanlarn kendilerini her zaman nasl motive ettiklerini kefetmek ve buna dayanarak hareket etmektir. Bir sr garip ey sorar ve sorularnzda srarl olursanz, herkesin nasl hareket ettiini (motivasyon dahil olmak zere) karabilirsiniz. nsanlarn hatr saylr bir ksmi "motivasyon88 suzluk"tan yaknr. Bunun rneklerinden birisi, sabah yataktan kalkamamaktr. Sabahlar zor kalkan insanlar incelediimizde, kolay uyuyamadklar iin kalkmakta zorlandklarn grrz. nsanlarn ellerinden gelen her ey birilerine, bir yerlere, bir zamanda mutlaka yararl olur. Ama imdi, hibir ilaca gerek kalmadan, kolayca ve abucak uyanmann nasl olacan grelim. inizde her sabah kolay kalkan biri var mi? Betty: Ben sabahlan ok kolay uyanrm. Pekl. Bunu nasl baaryorsun? Betty: Sadece uyanrm. Biraz daha ayrntya ihtiyacm var. Ne zaman uyandn nasl biliyorsun? Uyannca farknda olduun ilk ey ne? Daha ok saat kurarak mi kalkarsn, yoksa kendiliinden mi uyanrsn? Betty: alar saatim yok. Sadece artk uyumuyor olduumu anlarm. Artk uyumuyor olduunu nasl anlarsn? Kendinle konumaya mi balarsn? Bir eyler grmeye mi balarsn? Betty: Kendimle konuurum. Kendine neler sylersin? Betty: "Uyanm. Uyanyorum," derim. Bunu syleyebileceini bilmeni salayan ey ne? "Uyanyorum," diyen ses, sana grlecek, sesten nce fark etmi olman gereken bir ey olduunu mu haber veriyor? O ses bir duyguyu mu yorumluyor, yoksa anszn bir k mi patlyor? Bir eyler deimi olmal. imdi gemie dn ve bu hareketleri srayla hatrlamaya al. Betty: Galiba bir duygu hissediyorum. Ne tr bir duygu? Scaklk? Basn?... 89 Betty: Scaklk, evet. Daha scakken soukluyor, yoksa daha soukken scaklyor musun? Betty: Scaklk hissi younlayor. Vcudumun sndn hissediyorum. Scak duygularn farkna varmaya balarken, kendi kendine, "Artk uyanyorum," diyorsun. Ondan sonra ne oluyor? Hl bir ey grmyor msn? sel grntler yok mu? Betty: "Kalkmam lazm," diyorum. Bu ses yksek mi kyor? Baka sesler de var mi, yoksa sadece bir ses mi? nasl bir tonu var? Betty: ok sakin bir ses, rahat ve huzurlu. indeki sesin tonu daha fazla uyanmaya baladka deiiyor mu? Betty: Evet. Hzlanyor ve daha berrak, duyulur bir hal alyor. Daha canl. Bu rnek "motivasyon stratejisi" dediimiz eyi anlatyor. Hepsi bu kadar deil tabii, ama bize, sesin bir ey yaptrmasnn anahtarn veriyor. Betty'nin

uykulu, sakin bir i sesi var. Ses "Kalkmam gerekiyor," derken, hzlanmaya balyor ve daha uyank, daha canl bir tona brnyor. Hepinizin bu yolu denemesini istiyorum. Eer kendiniz denerseniz, baka insanlarn davran biimlerini anlamaya daha ok yaklarsnz. Ayni szckleri kullanmak zorunda deilsiniz tabii, ancak gzlerinizi kapatp vcudunuzu hissetmeniz, sonra banzn iindeki sese kulak vermeniz mmkndr. Bu ses sizinle yumuak ve sakin bir tonla konuuyor mu?... imdi o sesi biraz hzlandrn, sesini biraz ykseltip daha canl hale getirin. Duygularnzn nasl deitiini izleyin... 90 bu deney kendinizle ilgili duygularnz etkiledi mi? Etkilemediini dnyorsanz, nabznza bakin. Heyecanl bir i ses, ona ihtiya duyduunuz zaman kendinizi uyandrmann harika bir yoludur. Kendinizle konumaya balar ama olmamas gereken bir zamanda uykuya teslim olursanz, iinizdeki sesi ykseltmeyi, heyecan verici eylere biraz daha hzl adapte olmay renmeniz gerekecektir. Ksa srede yataktan zpkn gibi frlayabilirsiniz. Uykusuzluk eken birok insan bu yolu denemektedir. Kendileriyle yksek sesle, srekli drterek ve heyecanla konuurlar ve bu aba, uykuya ne kadar ok ihtiyalar olduunu kendilerine hatrlattklar zamanlarda bile etkili olur. Uykusuzluk ekenler hep tetikte ve motive olmu bir haldedirler. Fazla uyumadklarn sanrlar, fakat yaplan incelemeler, onlarn aslnda bakalar kadar uyuduklarn gstermektedir. Burada farkl olan ey, uyumaya almaya da bir hayli zaman ayrmalardr, ama ilerindeki sesin tonu onlar uyank tutmaya devam etmektedir. Uykusuz kalmann baka bir yolu, parlak, ltl resimlere bakmaktr. Bu durumdaki bir hastama neler yaptn sorduumda, "Pekl hi aklma getirmeyebileceim bir sr ey hakknda dnmeye balyorum," demiti. O gece eve gidince bunu kendim de denedim. "Hi aklma gelmemesi gereken neler var?" Bir baktm saat sabahn alts olmu ve "Aklma gelmemesi gereken eyin ne olduunu biliyorum -uyku." imdi, i sesinizi baka ekilde deitirmenizi istiyorum. Sesiniz* daha yumuak, daha alak, daha yava ve daha uykulu ksn ve kendinizi nasl hissettiinizi izleyin... Bir zamanlar bunu denediim bir topluluu neredeyse elimden karyordum. Gzlerini ap o sesi yine hzlandrrsanz, bu seminerin kalan blmn bilinaltnzla srdrebilirsiniz. Bu, uykusuzluk eken insanlara retebileceiniz bir ey ve ayrca gerektii zaman kendinize uygulayabileceiniz bir sretir. rnein, ben bir uaa bindiimde yapabileceim en iyi eyin nerede bulunduumu unutmak olduunu renmi durumdaym. Evim ile ana terminal arasnda yirmi dakikalk bir uu mesafesi var. Koltua oturur oturmaz, tiss, dalyorum. Bir Adam: Birinin kendisini nasl motive ettiini anladnzda, onun bir eylemin banda nasl bilirsiniz? rnein Bette, kendisiyle konuan sesin giderek ykselmeye baladm syledi. O noktada hangi sorularn yneltileceini nasl bilirsiniz? Bu sizin soru sormadaki amacnza bal. Bir insanin balad noktay saptamann gerekten hibir yolu yok. Sizin ayni deneyimi yaayabilmeniz iin biraz ayrntlara dikkat etmeniz yeter. Kendim yaptmda etkili oluyor, ama herhalde benim bu konuda yeterince bilgim var. Tm bunlar test etmenin en iyi yolu deneyimden (sizin ya da bakalarnn deneyiminden) gemektedir. Bir insanin motivasyon stratejisini renince, onu bir koltuktan kalkmaya ya da ayni srele baka bir ey yaptrmaya motive edebilirim: "Koltuu hisset, kendine 'Kalkmam gerekir,' de. Sesinin tonunu deitir ve daha hzl, daha yksek ve daha canl bir sesle tekrar syle." Sabahlar yataktan kalkmak iin hangi srece bavurursanz bavurun, herhalde alma odanza gidip bir kitap almakla ya da baka bir ey yapmakla ayni sreci kullandnz aktr. nsanlarn kendilerini motive etmeye almalarnn bir sr yolu olduu kukusuzdur. imdi bunlara kafa yormak yerine, sizden kendinizi motive ettiiniz herhangi bir deneyimi aklnza getirmenizi istiyorum. Salonun iinde

tanmadnz bir kiiyle ift olun ve onun sabahlan yataktan nasl kalktn renin. nce u soruyu yneltin: "Sabahlar nasl kalkyorsun?" Partneriniz si92 93 ze nasl kalkt konusunda birka genel aklama yapsn, daha sonra da ayrntlar renmek amacyla baka sorular yneltin. Tm sreci rendiinize kanaat getirince, kendinizde etkili olup olmadn renmek iin ayni ilemi kendinize uygulayn. rnein partneriniz, "Pencereden gelen a bakar ve kendime 'Kalk,' deyip kalkarm," demi olabilir. Ayni modeli kendiniz denerseniz (pencereden gelen a bakp "Haydi, kalk bakalm," derseniz), kendiliinden kalkmanz hemen mmkn olmayabilir tabii. nk bu yeterli deildir. Yntemin ie yaramas iin baka admlar atmak zorundasnz. nsanlar bu hareketleri kendiliinden ve bilinsizce yaptklarndan, srecin tm evrelerini renmek iin gerekten ok sayda soru yneltmek gerekecektir. Benim anlattklarm bir stratejisi semineri olmad iin, her kk ayrnt zerinde duracak deilim. Ama sizden, bu srecin temel elerini kavramanz ve farkll yaratacak olan anahtar paray bulmanz istiyorum. Genellikle, can alici bir noktada deiiklii gerekletirecek bir ey olacaktr bu. Betty rneinde, onu uyandran ey ses tonunun deimesiydi. Siz de kendi-nizdeki ayni anahtar bulup karmak iin, ayrntlarn peine dmek durumundasnz. Birisi karnza geip, "Yataktan kalkmla ilgili bir resim tasarlamalym," dediinde, mutlaka daha fazla ayrnt isteyin. "Bu bir film mi? Fotoraf mi? Renkli mi? Byk m? Kendinizle konuuyor musunuz? Hangi ses tonuyla konuuyorsunuz?" Srecin etkili olmasn ite bu kk ayrntlar salar. Ayrntlarn bazlar dierlerinden daha etkili olacaktr ve her seferinde birer tanesini deitirerek en etkili olanlarn kendiniz bulabilirsiniz. imdi tanmadnz biriyle ift oluturun ve deneyin; birbirinize yaklak on be dakika sre tanyn... Pekl, neler rendiniz? Partneriniz kendisini nasl motive ediyormu? Srecin anahtar eleri neler? Bili: Benim partnerim nce alar saatin sesini duyuyor, sonra saatine elini uzatp stndeki dmeye basyor. Gerisin geriye uzanp yatakta ne kadar rahat olduunu dnyor. Yalnz iindeki bir ses, "Yatakta kalrsan tekrar uyuyacak ve ge kalacaksn," diyor. Partnerim bunun zerine zihninde hemen iine ge kalmasyla ilgili bir resim canlandryor ve kendini kt hissediyor. Ardndan ayni sesin, "Bir dahaki sefere daha kt olacak," dediini duyup iyice ktleiyor. Sre "ses, grnt ve kendini kt hissetme" eklinde devam ediyor. Kt duygular iyice baskn kt zaman da nihayet yataktan kalkyor. Biz bunu "eski endie kalb" eklinde nitelendiriyoruz. Endielerinizden kurtulmaya motive olana kadar ho olmayan duygular hissetmeyi srdryorsunuz. Rollo May bu noktay yakalamt. Bu konuda, aslnda tek bir cmleyle zetlenebilecek uzun bir kitap bile kaleme almt: "Endie, hep yanl anlal94 mtr; endie, insanlar harekete geirdii iin iyi bir duygudur." Eer sizin motivasyon stratejiniz de endieyle iliyorsa, bu kesinlikle dorudur. Ama bu motivasyona herkeste rastlanmaz. Baka insanlarn gznde, endie duygusu onlarn baarl olmalarn nler. nce ilgin bir ey yaptklarn sanr, daha sonra ilerin nasl ters gidebileceinin bir resmini tasarlayp endieye kaplr ve evlerinde oturup kalmay tercih ederler. Suzi: Ben Bill'in partnerinin yaptiklariyla ok benzer hareket ediyorum. Kendime yatakta birka dakika daha kalabileceimi sylyor ve kalyorum. Ama dakikalar getike, zihnimde ge kaldm gsteren resim iyice byyor ve bana yaklap parlaklayor. Hep ayni resim olarak kalyor ve aklmdan hi kmyor, bunun zerine kendimi daha fazla kt hissetmemek iin yataktan kalkyorum. Baka eyleri de byle erteler misiniz? (Evet.) Kanz gerekli formlar son dakikaya yetitiriyor? Aslnda ne kadar ok gecikirseniz, o kadar youn motive olursunuz, fakat bunun yaran tartmaldr. Bill'in partnerinin kendine gre bir i endie reticisi varm. Suzi saati kapatrm. Bunlarn ikisi de, ho olmayan duygular motive edici bir faktr olarak kullanmakta birbirine ok

benzer. Peki, tatsz bir ii yapmak iin bile olsa, ho duygulardan hareket ederek motive olan bir rnek var mi? Frank: Evet, Marge gn boyunca yapaca her eyin bir resmini karyor ve onlar yerine getirirken kendisini iyi hissediyor. Bu ho eylerin "onu yataktan kardn" sylyor. Peki, ya o gn houna gitmeyecek eyler yapmas gerekiyorsa? Bu durumda ne yaptn sordun mu ona? Frank: Evet, sordum. Yine yapaca her eyin bir resmini kardn ve kendisini harika hissettiini syledi. yi 95 duygular onu hep yataktan karrm. Bana pek gerek gibi gelmedi ama. Bunun gerekte etkili olabileceini dnemiyorum, onun iin bir de size sormak istedim. Marge nerede?... Marge, vergilerini dyor musun? Marge: Ocak ortasnda hepsini bitirdim. Vergilerden kurtulunca da baka eylere kolaylkla geebiliyorum. Evet, onun adna ie yaryor gibi. Vergi demek hi kimsenin houna gitmiyor, ama ou insan da vergilerini demi olmaktan dolay sevinli. in pf noktas, vergileri demi olmann verecei rahatlk duygusuna, fiilen bunu gerekletirmeden nce ulaabilmek. Marge'in motivasyonu, ho olmayan duygular yerine gzel duygularla ie yaryor. Daha az rastlanan bir ey ve bunun tam tersini yapan Frank'e ok yabanc. Birok insan kendini ho eyler yapmaya motive etmeyi iyi becerir. Zihinlerinde sadece ho eyler yapmann resimlerini oluturur ve o ileri yapmaya baladklarn dndrmek kendilerine ok iyi gelir. te yandan, bu sre yapm olmay istediiniz eylerde etkili olmayacaktr, onlar yapmaktan holanmazsnz. Vergi demeyi sevmiyorsanz ve zihninizde vergileri derkenki halinizi gsteren bir resim ekilleniyorsa, onu kovduunuzu dnn. Bu kesinlikle motive edici deildir. Olumlu biimde motive olmak istiyorsanz, bir iin ekici yanlarna younlamanz gerekir. Eer iin kendisinden holanmyorsanz, o zaman ekici olan ey iin yaplp bitirilmesidir. Gerekte, Marge'in motivasyon stratejisinin ie yaramas asndan eklenmesi gereken eksik bir para daha var. Bir ey yapacak olmann ne kadar gzel bir duygu uyandracan kanz dnr ve iin bana oturduunda "barutunuz tkeniverir"? Marge, vergilerini demeye balaynca seni canl tutan ey nedir? 96 97 Marge: Her eyden nce, tamamlanm olmasnn ne kadar gzel olacan dnmeye devam ederim. Bu nemli bir halka, fakat bahse girerim baka eyler de yapyorsundur. Marge: Evet, her sabah gne baladmda o gn yapacam ilerle ilgili bir liste karr, listedeki ilerden birini bitirdiimde de kendimi iyi hissederim. Bu, tm iler bittikten sonra hissedeceim iyi duyguyu azar tatmak gibi bir ey. Doru. Bu iki yntem kararlln koruyor ve ikincisi birincisinden daha etkili. Elinizdeki tm ileri bitirip bir projeyi tamamlamaya gerekli zaman ayrdnzda, kendinizi ayni zamanda zgr de hissedebiliyorsunuz. in kk paralarn tamamlamay baarmann verdii iyi duygu, bir sr ar ve zahmetli i arasnda ayakta kalmanz salyor. Marge: Bu ilgin ve yaammdaki birok eyi aklyor. Her zaman tatsz olaylar sona erince her eyin ne kadar gzel olacan dndm iin evremdekiler bana genellikle "Polyanna" derler. Her seferinde kendimi iimi grr, ama baka insanlarn tatsz ileri yapmalarm salamakta olduka zorlanrm. Onlara i bitince rahatlayacaklarn anlattmda genellikle yzme bo bakarlar. Doru. Ama sadece seni anlamyorlar. Kendilerini hi bu ekilde motive etmemiler. Frank: Sanki, insanlarn kt duygular beslemeden de gl ve etkili biimde motive edilebileceini sylyormu-sun gibi. Peki, dierlerimizin de endieyle yol alabileceini umut edebilir miyiz?

Kesinlikle. nsanlarn yaptklar dier eylerde olduu gibi, motivasyon stratejileri de renilen eylerdir ve her zaman bir baka yolunu renebilirsiniz. Size Marge'in stratejisinin nasl kullanlacan retmek ok kolay aslnda. Ama bir insanin yaamnda kapsaml bir deiim gerekletirmeye soyunduunuzda hakikaten ok dikkatli olmak zorundasnz. Baz insanlar kt karar verirler, ama fazla motive olmadklar iin ok sorun yaamazlar. Onlara gerekten etkili bir motivasyon stratejisi kullanmay retebilirseniz, kt kararlarna hepsini yerine getirebilecek duruma gelir, ama bir sr aptalca, alakasz ve muhtemelen zararl eyler de yaparlar. Dolaysyla, birisine yeni ve gl bir motivasyon stratejisini retmeden nce, o insanin kararlarn alrken zaten etkili bir teknie bavurup bavurmadn renmek isterim. Eer bavurduu bir yntem yoksa, ona yeni motivasyon stratejisinden nce yeni bir karar stratejisi retirim. nsanlarn kendilerini motive etmelerinin birok yolu olmakla birlikte, karmza esas olarak iki nemli model kmaktadr. ou insan kendisini bir ey yapmazsa ne kadar kt hissedeceini dnerek motive edip, o kt duygudan saknmaya alr. ok bilmi psikologlar bunu "tepki yineleyerek koullandrma" diye nitelerler. Marge gibi az sayda insan da bunun tersi yola bavurur. Marge, yapmak istemedii eylerden uzak durmak yerine, gerekletirmek istedii eye doru ilerlemek iin gzel duygulardan yararlanm ve bu yolda kendi elindeki aralar glendirme yolunu semitir. Marge'inki gibi motivasyon stratejisi olan herkes, gerekten dierlerinden tmyle farkl bir dnyada (fazla endieye, keyifsizlie ve strese yer olmayan bir dnyada) yaamaktadr. Tabii birok insan da bu ikisini bir arada yaayabilir. Bu tr insanlar nce bir eyi yapmazlarsa balarna ne geleceini dnr, daha sonra bitirdikleri zaman kendilerini ne kadar iyi hissedeceklerini akllarna getirirler. 98 Motivasyon stratejilerinin hepsi etkilidir ve etkili olan bir eyi grmezlikten gelemezsiniz. Yine de bunlarn bir ksmi daha hzl ve baarl sonu almaya yararken, bazlar da dierlerinden daha keyifli anlar yaatabilirler. nsanlar terapiye ya da hapishaneye gtren birok problem aslnda sadece motivasyonla ilgilidir. Byle insanlar ya kendilerinin ya da bakalarnn onlardan istedikleri eyleri yapacak ekilde motive olamamlardr, ya da yine kendilerinin ve bakalarnn istemedikleri eyleri yapmaya motive olmulardr. Bizim bugn burada yaptmz ise, motivasyonun nasl iledii konusunda biraz daha fazla bilgilenmek, bylece yapmaya motive olduunuz eyleri daha fazla denetlemenizi salamaktr. Burada yaptklarmz, motivasyondan yararlanarak yapabileceklerimiz asndan sadece bir balangtr, ama size kendi banza harekete geme konusunda bir sr ipucu da vermitir. aba Harcamak 99 100 101 ANLAMAK KAFASI KARIIK OLMAK Birok insan yapmak istemedii herhangi bir ey konusunda srf kafas kark olduu, yani ieriinden emin olamad iin birtakm glklerle karlar. imdi size, kafa karklnn stesinden nasl gelineceini ve bu durumun sz konusu meselenin kavranmasyla sonulandirilacagini gstermeyi istiyorum. Yalnz bunun nasl yapldn fiilen gstermek iin birinizin yardmna ihtiyacm var. Gsteriyi bitirdikten sonra sizlerden ifterli gruplar oluturup ayni deneyi yapmanz ve buna byk bir dikkat gstermenizi isteyeceim. Bili: Ben yardmc olmak isterim. lk nce, emin olamadn ama anlamak istediin bir konuyu dn. 102

Bili: Anlamadigim bir sr konu var... Dur. Burada senden istedigim, yapman istenilen eye dikkatle kulak vermek. Senden anlamadigin bir eyi dnmeni degil, kafanin kariik oldugu bir eyi dnmeni istiyorum. "Kafa kariikligi" ile "anlamamak" birbirinden ok farkli eylerdir. Dogru, yeterince bilgi sahibi olmadigin iin anlamadigin bir dolu konu var. Szgelimi, bir aik kalp ameliyatinin nasil idare edilecegini ya da hidrojen bombasinin nasil yapilacagini anlamiyorsundur. Bu konularda kesinlikle kafan kariik degildir; sadece bunlarin nasil yapilacagini anlaman iin gerekli olan bilgilerden yoksunsundur. Ayrica kafa kariikligi, her zaman iin anlama yolunda ilerledigine iaret eden bir gstergedir. Kafa kariikligi, aslinda birok veriye sahip oldugunu, ama bunlari henz anlamani saglayacak bir ekilde dzenleyememi oldugunu nvarsayar. Bunun iin senden kafanin kariik oldugu, bir hayli deneyimin olan, ama henz anlam ykleyemedigin bir eyi dnmeni istiyorum... Bili: Pekl. Dnyorum... Oldu. Dndgn eyin ierigini bana anlatmana gerek yok. Ierige sadece ok merakliysan ihtiya duyarsin. Ben bir matematikiyim; yalnizca biimle ilgileniyorum. Ayrica, insanlarin byk bir ogunlugu ierige dalip kaybolmakta olduka ustadir. Ben onlarin, burada gstermekte oldugumuz sreci grenmelerini istiyorum. Kafanin kariik oldugu bir eyi dnmtn, degil mi? imdi de anladiklarina benzer bir konuyu dn. Benzer derken kastettigim ey, kafan bir insanin davranilari konusunda kari-iksa, "anlama" ediminin de o insanin davranilariyla ilgili olmasi. Eger bir araba motorunun nasil alitigindan emin degilsen, anlamaya alitigin ey (tost makinenin ileyi mekanizmasi gibi) mekaniktir. 103 Bili: Aslinda, anladigim bir eyi dnmtm. imdi iki isel deneyimin var; bunlarin birini "anlama", digerini ise "emin olamama", "kafa kariikligi" diye adlandiriyoruz. Zihninde ikisini de gsteren resimler var mi? Bili: Evet. Beni ilgilendiren bu ikisi arasindaki farkliliklar. Bunlar hangi ailardan farklidir? rnegin, birisi bir film, digeri hareketsiz bir fotograf olabilir. Ya da birisi siyah-beyaz, digeri renkli olabilir. imdi sizden kendi i deneyiminize dalmanizi ve bu ikisini irdelemenizi, sonra da nasil farkli olduklarini anlatmanizi istiyorum... Bili: Emin olamamak hareketsiz bir fotograftir ve kktr. Anlamak ise bir filmdir ve byktr. Baka farkliliklar var mi? Kafa kariikliginin resmi daha kkse, herhalde daha uzakta grlyordur, yle degil mi? Bili: Evet, olduka uzakta. Ikisinden de ses geliyor mu, peki? Bili: Anlamakta, grdklerimi yansitan bir ses var. Fotograf ise sessiz. Bir konuda kafanin kariik oldugunu, baka bir konuyu anladigini nereden biliyorsun? Bili: Bu iki resme baktigimda farkli duygular hissediyorum. Pekl. Sen bu resimlere bakarken duygularin neler hissettigini nasil biliyor? Bili: nk bunu ona gretmitim. Tekrar deneyelim. Bili, iki farkli resme baktigin zaman farkli duygular hissettigini nasil biliyorsun? 104 Bili: Bilmiyorum. Bu yaniti sevdim. Bili: zerinde dndkten sonra bilmedigime karar verdim. Bazen olur byle eyler. Biliyormu gibi yapin. Konuun. Olabilecek en kt ey yanilmi olma ihtimalinizdir. Yillar nce ben de defalarca yanilmi oldugumu fark etmitim. Sonra bu yolda devam etmeye ve daha ilgin ekillerde yanilmaya karar verdim.

Bili: Anlamayla ilgili resme baktigimda ilerin nasil yrdgn grebiliyorum. Bu bana hafif bir geveme duygusu veriyor. Digerine baktigimda ise bir sonraki adimda neler olacagini kestiremiyor ve tabii biraz tedirginleiyorum. Bunlar kesinlikle ok farkli deneyimler. Burada yaptigim ey konusunda herhangi bir sorusu olan var mi? Bir Erkek: Sana gre ok kolaymi gibi. Hangi sorularin yneltilecegini nasil biliyorsun? Benim bilmek istedigim, "Bu iki deneyimin nasil farkli oldu-gu'ndan baka bir ey degil. Verilen yanitlar, kiinin grsel, iitsel ve duygusal deneyimine gre zgl farkliliklar sergiliyor. Benim sorulanm genellikle kiilerin farkinda olmadigi eyleri hedef alir ve her zaman iin kiinin daha nce yapmadigi aynmlan ortaya koyabilmesinin nn aar. rnegin, Bill'e zihnindeki resimlerin bir hareketsiz fotograf mi yoksa film mi oldugunu sordugumda buna kolayca yanit verebildi. Ama daha nce bunun farkinda bile degildi, nk kimse ona byle bir soru yneltmemiti. Bir Kadin: Ynelttiginiz sorularin belli bir dzeni var mi? Szgelimi burada, zihindeki resimlerin hareketsiz fotograf mi yoksa film mi oldugunu, siyah-beyaz mi yoksa renkli mi olduklarindan nce sordunuz. 105 ilk nce eyler, daha sonra zelliklerle ilgili sorular yneltmenin daha etkili oldugu dogru; tersini yapmaniz durumunda isabet ettirme ansiniz genelde daha az oluyor. nce "Film hangi hizla oynuyor" diye sorup grntnn aslinda hareketsiz bir fotograf oldugunu grenirseniz, bu yaklaim, ilgilendiginiz kiinin kafasinin karimasina yol aabilir. Dolayisiyla nce temel konulari halletmeli, daha sonra sz konusu olabilecek daha ince ayrimlar zerinde durmalisiniz. Ynelttiginiz sorular ayni zamanda karinizdaki kiiyle taniik hale gelmenin bir ilevidir. Kafa kariikligi ve anlama konularini daha nce birka kere incelemi oldugum iin, aralarinda ne tr farkliliklar olabilecegini zaten biliyorum. Yapmayi grendiginiz her eyde geerli olan bir kaliptir bu. Bir eyi ilk kez yaptiginizda biraz sendelersiniz. Daha sonra, yaptiginiz eye iyice aina olunca, daha etkili ve sistematik bir yaklaima sahip olursunuz. Ayrica her trl ihtimali dikkate alan uzun bir liste ikarip buna gre hareket etmeniz de mmkndr. Ancak, ilk nce o kiinin zihninin dogru ynde alitigini gsterecek olan birka temel ayrim zerinde aliip, daha sonra "Bunlar birbirinden nasil farkli?" diye sormak daha iyi bir yoldur. imdi, daha ilgin olan kisma geelim. Bili, senden "kafa kariikligi" resmini alip, "anlama" resmiyle ayni olacak hale gelene kadar onda degiiklikler yapmani istiyorum. Ierigi degitirmeni degil, sadece ayni ierigi gstermek zere kullandigin sreci degitirmeni istiyorum. Ilk nce o hareketsiz fotografi al ve bir film haline getir... Bili: Bunu yapamam herhalde. Yaparsin, bu ekilde yaparsin. Ilk nce, farkli zamanlara ait fotograflar tasarla. Yeterince fotografin olunca onlari hizla tara. Biraz daha hizli olursan, al sana bir film. Bir film, duran resimlerin hizla gsterilmesinden baka bir ey degildir. 106 Bili. Peki. Kafamda bir film oldu. Iyi. imdi ona filmi tarif eden, anlatisal bir ses ekle... (Bili baini sallar.) imdi, zihnindeki anlama resmiyle ayni byklk ve mesafeye gelene kadar byt ve yakinlatir o filmi... Bunu yapinca neler oluyor? imdi anliyor musun? Bili: Evet. imdi neler oldugunu grebiliyorum; kendimi ok daha rahat hissediyorum. Iki tr resimde de ayni duygular uyaniyor iimde. Zihninizdeki resmi, anlatisal bir ses ekleyip byk bir film haline getirirseniz, gznzn nnde sadece kk, sessiz, duragan bir resim olmasi durumunda bile daha iyi eyler anlayabilirsiniz; ok daha fazla ve kavrayabileceginiz bilgiler olur. Bill'in bir konuyu anlamakla ilgili dogal grenme yntemi ite byle. Bir Kadin: Insanin bir konuda kafasinin kariik olmasi iin daha fazla bilgisi olmasi gerekmez mi?

Bazen gerekir tabii. Ama genellikle insanlarin her ey hakkinda az ok bilgisi vardir, yalniz bunlar anlamayi saglayacak lde degildir. Buna yol aan, bir eyin eksik olmasindan ziyade, bilgilerin kt dzenlenmi olmasidir. Hemen her konuda hepinizin sandiginizdan ok daha fazla bilgisi vardir. Zaten kafa kariikligina yol aan da bilginin ok az olmasi degil, ok fazla olmasidir. Bir insanin bir konudaki kafa kariikligi genellikle aklinda muazzam bir bilgi yigini olmasi, ya da hizla akip giden bir sr resmin bulunmasidir. Oysa ogu insanin anladigi konularda zihninde oluturdugu resimler olduka dzenli ve ok ekonomiktir. Bunlar kusursuz bir matematik denklemine, ya da harika bir iire benzerler. Bir sr veri ok basit bir temsil sistemi eklinde dzenlenmitir. Nitekim Bill'le burada yaptigimiz deneyin z, onun zaten kafasinda olan verileri, anlayabilecegi e107 kilde bir araya getirmesini saglamaktan ibaretti. Zihninizi kullanabilmek demek, zaten sahip oldugunuz bilgilere eriebilmek, onlari dzenleyebilmek ve onlardan eitli amalar dogrultusunda yararlanabilmek demektir. minenin atei sndg zaman neler oldugunu ogunuz grmsnzdr. Fakat iindeki ktklerin yerini degitirirseniz yeniden alev alacaktir. Siz hibir ey eklemediniz. Degitirdiginiz tek ey dzenleme oldu, ama bence zaten asil farkliligi yaratan da bu. Daha fazla veriye ihtiyaciniz oldugunu dnrseniz herhalde daha ok soru yneltirsiniz. Gelen yanitlarda ham verilerden baka bir ey yoksa, bunlardan bir sonu ikaramaz ve soru yneltmeye devam edersiniz. Ne kadar fazla yanit alirsaniz, ynelttiginiz sorulan irdelemeye o kadar az vakit ayirirsiniz. Ama aldiginiz yanitlar zaten sahip oldugunuz verileri dzenlemenize katkida bulunursa, o zaman anlamaniza da yardimci olabilir. Buna "pasif grenme" denir ve baka bir metaforu da "kaikla besle beni"dir. Bazi insanlar da ellerinde olan ok fazla miktardaki veriyi diaridan fazla yardim almadan kendi balarina dzenleyebilirler. Buna ise "aktif grenme" diyoruz. imdi, Bili, senden ayni eyi tersi yolla denemeni istiyorum. Ilk bata anladigin konuyu dn ve onu daha kk, daha uzak, durgun bir resim haline getirip fondaki sesleri de sil... Bili: imdi gerginim ve aklim kariik. Demek ki emin oldugunuz bir konuyu emin olamadiginiz bir ekle brndrmek de mmkndr. Hepiniz glyorsunuz; bunun ne kadar yararli olabileceginin farkinda degilsiniz! Kendisinden emin olan birisinin her eyi anladigini sandigini bilirsiniz... Peki, sahte bir gven insanin baina bir sr dert ikarmaz mi? Insanin bir konuda asgari lde kafasinin kariik ol108 masi, evresindeki insanlara kulak verecek ve bylece ok yararli bilgiler toplayacak ekilde motive olmasini saglayabilir. Kafa kariikligi da anlama da isel deneyimlerdir. Mutlaka di dnyayla ilgili olmalari gerekmez. Aslinda hepiniz etrafiniza bakarsaniz, genellikle di dnyayla fazla bag olmadigini grebilirsiniz. Bili, "anlama" diye adlandirdigi deneyimi yaayabilmek iin, sahip oldugu bilgilerin sesli bir film eklinde teslim edildigi bir sreten gemek zorunda kaldi. Bu model bazen kendiliginden ortaya ikabilir; baka zamanlarda da bakalari tarafindan tevik edilebilir. Yine de, Bili bu srecin nasil iledigini bilirse, ne zaman bir konuda kafasi karisa bu yolla hemen kendisini toparlamaya aliabilir. Elinde yeterince veri yoksa, filmde boluklar gze arpiyorsa ya da fondaki ses zaman zaman kaybo-luyorsa o konuyu tam anlamiyla kavramayabilir, ama bildigi eyleri zihninde en iyi biimde canlandirabilecegine kuku yoktur. Filmdeki boluklar sadece bilgilerindeki eksik yanlari gsterecektir. Zaten ok iyi kavrami oldugu eylerden ne zaman kuku duysa, byle durumlarda da yeni ve farkli bir kavrayia ulamanin n adimi olarak bilerek aklini karitiracaktir. Haydi, Bill'le yaptigimiz deneyi sirayla hepiniz uygulayin. Deneyin daha kolay ilemesi iin tanimadiginiz insanlarla ift oluturun.

1) Partnerinizden, a) emin olmadigi bir konuyu, b) anladigi bir konuyu dnmesini isteyin. Partnerinizin dndg eylerin ierigi konusunda size bir ey anlatmasina izin vermeyin. 2) "Bu iki deneyim birbirinden nasil farklidir?" sorusunu yneltin. Aralarndaki benzerliklere degil, farkliliklara dikkat edin. 3) En azindan iki farkli deneyiminiz olunca, partnerinizden, emin olmadigi bir konuda, anladigi bir konuyla ayni duruma gelecek ekilde degiiklikler yapmasini isteyin. 109 4) Partnerinizin nceden kafasinin kariik oldugu bir eyi artik anlayip anlamadigini sorarak, yapmi oldugunuz deneyi test edin. Anliyorsa deney baarilidir. Anlamiyorsa ikinci aamaya tekrar dnn ve baka farkliliklari inceleyin. Ya anlayana, ya da hangi zel bilgi eksikliklerinin o konuyu tam olarak anlamasini engelledigini saptayana kadar incelemeyi srdrn. Hibir konunun hibir zaman tam olarak anlailamayacagi geregini aklinizdan ikarmayin. Bunu anladiniz mi? Yaami ilgin kilan budur. imdi hepinize on be dakika sre veriyorum... "Anlama" ve "kafa kariikligi" szckleri konusunda partnerinizin iinde yaadiklarinin sizinkinden farkli oldugunu herhalde ogunuz fark etmisinizdir. Ilk nce saptadiginiz farkliliklarin bazilarini dinleyelim, daha sonra sorulara geelim. Bir Erkek: Partnerim bir bilimci. Kafasi bir konuda kari-iksa, sadece olup biten eylerin filmlerine ("ham veri" dedigi eylere) bakiyor. Anlamaya balayinca grntlerin zerine 110 bindirilmi kk diyagramlar gryor. Bu diyagramlar olaylari zihninde ekillendirip yogunlatirmasina katkida bulunuyor. "Hareketli durgun bir resim" diye adlandirdigi noktaya ulaincaya kadar filmleri srekli kisaltiyor ve ortaya, durgun resmin hareketli bir filme evrilebilecegi tm farkli ynleri gsteren, zerine diyagramlarin bindirildigi durgun bir resim ikiyor. Bu durgun resim geri hi kipirdamiyor degil, ama ok ekonomik. Bu ok iyi bir rnek. Bu rnek sizlere ne anlatiyor? imdiden ok degiik bir olay var elimizde. Bir Kadin: Bir eyi gerekten anladigimda, her seferinde, karelere blnm bir televizyon ekrani gibi be farkli berrak resim gryorum. Kafam kariik oldugunda ise sadece bir resim gryorum ve o da bulanik oluyor. Ama partnerim bir konuyu anladiginda hemen sag tarafa yerletiriyor-mu. Kafasinin kariik oldugu konular merkezde duruyor. Hakkinda hibir bilgi sahibi olmadigi eyler ise sol tarafinda. Alan: Benim partnerim Liz'in yaptiklari bana son derece siradii grnd. Kafa kariikligi ok belirgin ve spesifik; anlamasi ise donuk, parlak, belli bir yere odaklanmayan bir film. Kafasinin kariik oldugu eyleri bulaniklatirinca kendini onu anlami gibi hissediyor. Ona, "Her eyi tersine evir, gzlgn odaklamadan ayarla," dedim. Elbette bu ekilde hareket edebilirsiniz, ama mutlaka meta-forlara bavurmak zorunda degilsiniz. Insanlarin gerekte dgmeleri yoktur; sadece onlara bunu yapmalarini syleyebilirsiniz. Bunun iin Liz zihnindeki resim bulaninca anlamiti. Umarim o bir kalp cerrahi degildir! imdiye kadar duydugum en tuhaf yntemlerden birisi. Imgeyi bulaniklatirirsaniz anliyorsunuz, vay be! Burada ele aldigimiz tm rneklerden farkli bir durum! Bu kendisine de tuhaf grnmtr, degil mi? 111 Alan: Evet, ona da tuhaf geldi. Bunu alt dzeyde bilinsiz bir srecin ilemesine benzetebilir miyiz? Hayir, ben bu tr aiklamalari kabul etmiyorum. Bu konularda birine soru yneltene kadar bu srelerin hepsi de bilindiin-da iler. Sezgisel olarak yaptigimiz birok ey var geri, ama onlar baka. Elbette nemli bir noktayi gzden kairmi olabilirsiniz. Ama taniminizin dogru oldugunu varsaysak bile,

Liz'in anlayii bir ey yapmakla ilikilendirilemez. Bir eyi yapmak iin zel ayrintilari bilmeniz gerekir. Onun bir kalp cerrahi olmadigini umdugumu bu nedenle syledim. nk onun anlayiiyla, masasina yatan hastalarin fazla yaama ansi olmazdi. Yine de bulanik, parlak bir anlayi bazi eyler aisindan yararli olacaktir. rnegin, herhalde bir partide ok fazla eglenen birisinden sz ediyoruz. Liz ok duyarli birisi olmali, nk birisinin sylediklerini anliyormu duygusunu hissetmesi iin btn yapmasi gereken zihnindeki resimleri bulandirmak. Parlak, bulanik bir film elde etmek iin fazla bilgiye gerek yok. Liz bu ilemi gerekten hizli bir ekilde yapabiliyor ve o parlak filmi izleyerek birok duyguyu yaiyor. Bu kadinin anlamak iin mutlaka her eyin net olmasina ihtiya duyan birisiyle evlenmesi halinde neler olabilecegini dnn artik. Adam "Bu noktada odaklanalim," dedigi zaman kadinin kafasi kariacak, kadin ileri kendi anladigi gibi tarif ettiginde ise adam hibir ey anlamayacak. Adam karisinin sylediklerinin hibirinin anlailmadigindan yakinirsa Liz glmseyip fazlasiyla tatmin olacak, ama kendisi hayal kirikligina srklenecek. Liz'in anlama biimi, benim daha nce szn etmi oldugum, di dnyayla fazla ilgisi olmayan bir biimdir. Kendisini daha fazla hissetmesini saglayabilir, ama gerek- problemleri zmekte tek bir adim dahi atamaz. Sonu olarak, bu kadinin baka bir anlama yolu bulmasi kendi aisindan son derece hayirli olacaktir. 112 Geen seminerde "anlama" biimi kendisine fazla yarar getirmeyen bir adam vardi. Bu adam, partnerinin uyguladigi anlama srecini benimsemeyi denemi ve bylece, nne tamamen yeni bir dnya sunan yepyeni bir anlama biimine sahip olmutu. Burada hepinizin farkina varmasini istedigim ey, hepinizin o adamla ve imgeleri bulaniklatiran kadinla ayni konumda bulundugudur. Kendi anlama srecinizin yararliligi konusunda ne dnrseniz dnn, baka bir srecin size ok daha fazla yarar getirecegi zamanlar ve yerler kesinlikle olacaktir. Az nce bir katilimci bir bilimcinin bavurdugu sreci (diyagramlari olan, ekonomik derecede az resimlerden hareket etmek) anlatmiti. Fiziksel dnya sz konusu oldugunda byle bir yntem harika sonular verebilir, ama ben bu kiinin insanlari anlamakta -bilimciler aisindan siradan bir problemdir bu- dogrusu epeyi zorlanacagi kanisindayim. (Bir Adam: Evet, dogru.) Insanlar, kk bir diyagramla anlatilamayacak kadar karmaik varliklardir. Onun iin, her zaman baka anlama yollarinin da iinize yarayacagini unutmayin. Anlama konusunda ne kadar ok yolunuz olursa, nnzde ayni oranda daha fazla ihtimal sz konusu olur ve yeteneklerinizi o lde gelitirebilirsiniz. Bir bakasinin anlama biimiyle ilgili bu deneyimi hepinizin yaamasini istiyorum. nceki partnerlerinizle tekrar iftler oluturun. Anlama ve kafa kariikligi konusunda bakalarinin da sizinle ayni konumda oldugunu zaten biliyorsunuz. Yine de biraz daha bilgi toplamaya ihtiyaciniz var. Kendinizde ve partnerinizde, kafa kariikligi ile anlama arasindaki farkliliklarin neler oldugunu daha nce grenmitiniz. imdiden bir sr bilginiz var, ama daha nce karilatirdiginiz eylerle ayni olan bazi geleri gzden kairmi olabilirsiniz. 113 Sizin-anlama biiminiz ile partnerinizin kafa kariikligi arasindaki farklilik konusunda eksiksiz bilgilere sahip olduktan sonra, anladiginiz konunun ierigini grenin ve bunu nce partnerinizin kafasinin kariik oldugu konuya taiyin. Ardindan, bu ierigin partnerinizin kafasinin kariik oldugu konuyu anlamasini saglamasi iin gerekli olan degiiklikleri yapin. Bu srete partneriniz size yol gsterebilir ve hangi sorulari yneltebileceginizi hatirlatarak bir nevi danimanlik yapabilir. Partnerinizin anlama biimini denedikten sonra kendi deneyiminizi partnerinizin deneyimiyle karilatirin ve ayni olup olmadiklarina bakin. Ilk denemenizde bazi eyleri gzden kairmi olabilirsiniz, bu durumda baa dnp tekrar denemekten bikmayin. Hedefiniz baka birinin anlama biimini sizin yaamaniz olmalidir. Bunu denedikten sonra partnerinizin ynteminin ok yararli olmadigina karar vermi ve onu sik sik kullanmak istemiyor olabilirsi-

114 niz. Yine de bundan tam emin olmayin; sorun yaadiginiz ve akliniza bile gelmeyen baka bir konuda iinize yarayabilir. En azindan bu sreten yararlanan insanlari anlamaniza katkida bulunacaktir. imdi hepinize yirmi dakika sre veriyorum... Burada ok ilgin olan ey nedir? Baka birinin anlama biimini kendiniz uygulamaya kalktiginiz zaman nasil deneyimler yaadiniz? Bir Adam: Benim kendi anlama yntemim ok ayrintili oldugundan, mekanik eyleri ok kolay anliyorum. Partnerimin anlayii ise bir hayli daha soyut- Bir eyi anladigi zaman bulanik bir gkkuagi gryor. Onun anlama biimini uygulamaya kalkinca ben daha nce kolayca kavradigim mekanik eyleri de anlayamadim, ama insanlari anlama konusunda yeni bir ailim dogdu zihnimde. Aslinda bunu, onlarin hissettikleri duyguyu ve kolayca tepki verebilmeyi onaylama eklinde bir "anlama" diye adlandiramam sanirim. Yalniz renkler muhteemdi ve tm sre boyunca bir tr sicaklik, cokun bir heyecan hissettim. Kesinlikle farkliydi! Bir Kadin: Ben bir eyi anlayinca sadece o olayin gereklemesiyle ilgili ayrintili filmler gryorum. Partnerim ise bir eyi anlayinca, birbiriyle rten iki ereveli resim gryor. Daha yakin olan resim olayla ilikiliyken, ikinci resim olaydan kopuk. Partnerim iki resim uyutugu zaman anladigini sylyor. Partnerim bir aktr ve bu yntemin kendisine ne kadar yararli oldugunun farkindayim. Bir rol oynadiginda ilikili resmi devreye sokuyor, ama izleyicilerin ayni zamanda kendisini seyrettigini hatirlatan kopuk resimleri de var. Ben onun anlama biimini uygulamaya aliinca, baka insanlara nasil baktigim konusunda bir sr yeni ipucu yakaladim. Genelde baka insanlarin bana yaklaimini hi dikkate almadigim iin hareket eden birisi olmam nedeniyle bana byk faydasi oldu bunun. 115 Evet, ok yararli olmu grnyor. Baka birinin anlama biimini uygulamayi denemek o kiinin dnyasina girmenin en nihai yoludur. Partnerinizinkiyle ayni anlama biimini az ok uygulami olan ka kii var acaba aranizda?... 60'da 8. Sizler burada tesadfen bir araya gelmi bir grupsunuz. ok baarili insanlari semiseniz bu sonu daha da etkileyici. Ben pragmatist biriyim; gerekten siradii olan insanlarin hangi yollardan hareket ettiklerini grenmek isterim. Oregon'da ok baarili bir iadami, anlamak istedigi bir projede bu yntemin aynisini uygulami; nce bir fotograf tasarlayarak balami, daha sonra onu tam bir panoramayi iine alacak kadar geniletmi ve kendini de o fotografin iinde hissetmeye alimi, ardindan bunu bir filme dntrmt. Filmin akiinin iyiye gitmedigini fark edince hemen hafiften geriye sariyor ve o andaki kendi konumuna bakiyordu. Filmi tekrar oynatir oynatmaz da iindeki yerini aliyordu. Anlama konusunda, bir eyi fiilen yapmakla ilgili olan ok pratik bir rnektir bu. rnek verdigim iadaminin gznde, bir eyi anlamak ile onu yapabilmek birbirinden ayrilamaz evrelerdi. Anlamak; ayakta kalmak ve grenmek aisindan can alici bir sretir. Kendi deneyimlerinizden anlam ikarmanin yolunu bulamazsaniz byk sorunlar yaarsiniz. Hepimizin, dnyayi anlamaya alimakta oldugumuz yaklaik bir kilo yz gramlik bir gri ktlemiz var. Bu organ bazi noktalarda gerekten airtici sonular elde edebilir, yine de her eyi tam olarak anlamak kesinlikle mmkn degildir. Bir eyi anladiginizi dndgnzde, bilmediginiz eyin bir tanimini yapmi olursunuz. Kari Popper bunu ok gzel ifade etmiti: "Bilgi, cehaletin derinlikli bir aiklamasidir." Anlamanin eitli trleri vardir ve bunlarin bir kismi digerlerinden daha yararlidir. Anlamanin bir tr bazi eyleri hakli gstermenizi saglar ve baka trl hareket edememenizi mazur gsteren gerekeler 116 sunar. "Bu durumda iler daha farkli olur... bu yzden hibir eyi degitiremeyiz." Benim bydgm blgede bunlara "ivir zivir" gerekeler derdik. izofreni ve grenme zrllg gibi eylerden anlayan birok "uzman" byle gerekelere siginmaya bayilir. Gerekten ok etkileyici grnyor, oysa temelde "Hibir ey yapilamaz," demekten hibir farki yok. Ben kiisel olarak, insanlari

ikmaz sokaklara gtren "anlamalarla, dogru olma ihtimalleri bulunsa bile hibir ekilde ilgilenmiyorum. Yolun aik kalmasini her eye yeglerim. Ikinci trde bir anlama iyi duygular hissetmenizi saglar. Anlamak iin resimlerde odaklanamayan kadin bu anlama biiminin iyi bir rnegidir. Zil sesini duyunca salgi ikarmak gibi bir ey; bu bir koullu yanittir ve elde edilebilecek olan iyi duygular hissetmekten baka bir ey degildir. Yani, "Oh, evet, 'ego' izelgenin en stnde duruyor; onu daha nce grmtm. Evet, anliyorum," demek gibi bir ey. Bu anlama biimi de size bir ey yapabilmeyi gretmez. nc trdeki anlama ise nemli grnen kavramlar, hatta bazen denklemler hakkinda konumanizi saglar. Kendisinin holanmadigi bir davranii oldugunu "anlayan", ama bu anlamanin farkli biimde davranmanizi saglamadigini gren ka kii var acaba? Szn ettigim eye bir rnek budur. Kavramlar yararli olabilir, ama ancak deneysel bir temelleri varsa ve bir eyi farkli yapmaniza olanak taniyorsa. Bir insanin bir fikri bilinli biimde benimsemesini saglayabilir, ama bir davrani deiikliini ok ender haller diinda gerekletiremezsiniz. Dnya dinlerinin hemen hepsinin kuku gtrmez biimde kanitlami oldugu bir ey varsa o da budur. Tm dinler, "ldrmeyeceksin," der, daha sonra da "... gibi haller diinda," diye eklerler. Buna ragmen Hiristiyanlar hali seferlerinde Mslmanlari kilitan geirmekten byk bir mutluluk duy117 mu ve Ahlaki ogunluk- birka milyon Rusu dnyadan silmek zere daha fazla fze yapilmasinin ampiyonlugunu yapmitir. Seminerlere katilan insanlar, "Grsel yan Ilem Analizi'nde-ki 'anne-baba'yla ayni kii mi?" diye sorarlar. Buna baktigimda, onlara grettigim ve akillarina sokmaya alitigim eylerin, zaten bildikleri kavramlara dntgn grebiliyorum. Yeni olan bir eyi eskiden bildiklerinize uydurursaniz, bundan hibir ey grenemez ve davranilarinizda hibir degiiklik gerekletiremezsiniz. Bu durumda sadece anlama konusunda kendinizi rahat hisseder ve bu rahatlik da sizi yeni eyler grenmekten alikoyan bir geveklikle ayni anlama gelir. Seminerlerimde ne zaman bir kiiyi birka dakika iinde degitirmenin yolunu gsterecegim desem, hemen birisi kalkip, "Onun sadece bu roln gerekliliklerini yerine getirdigini anlamiyor musunuz?" diye itiraz etmeye kalkar. Ben her firsatta birka kadeh yu-varlanm, ama rol yapmam. Bunlar, seminerlere gelip de paradan baka hibir ey vermeyen, geldiklerindeki anlayilan neyse ayrildiklarinda da en ufak bir degiim saglayamayan trde insanlardir. Benim burada ilgimi eken tek anlama tr, bir ey yapmaya olanak taniyan anlama biimidir. Seminerlerimizin hepsinde sizin bir eyler yapmanizi saglayan teknikler gretilir. Basit grnyor, degil mi? Ama bazen benim grettiklerim sizin mevcut anlayiina uymayabilir. Bylesi durumlarda atabileceginiz en saglikli adim kafanizin karimasina izin vermek olmalidir. Nitekim benim ne kadar kafa karitirici bir insan oldugum konusunda ok sayida insanin ikayet ettigi bir gerektir. Oysa onlar, kafa kariikliginin yeni anlayia ailan kapi oldugunu fark etmiyorlar henz. Kafa kariikligi, deneyimleri yeniden dzenlemenin ve normalde yaptiginizdan farkli ekillerde organize etmenin firsatidir. Yeni bir eyler yapmayi grenmenizi ve dnyayi yeni bir aidan bakip kulak vermenizi saglar. Umuyorum, bu 118 son egzersizimiz sizin bu mekanizmanin nasil iledigi ve ne tr etkiler yapabilecegi konusunda somut bir deneyim yaamaniza olanak tanimitir. Syledigim her eyi anliyorsaniz ve kafaniz asla karimiyorsa, bu benim gzmde, kayda deger hibir ey grenmediginizin ve buraya gelmek iin yatirdiginiz parayi boa harcadiginizin; dnyayi bundan sonra da, buraya gelmezden nceki gibi anlamaya devam edeceginizin kesin bir iaretidir. Demek ki, kafaniz ne zaman kariirsa, nnzde sizi bekleyen yeni bir anlama ^biimini oldugunu dnp heyecanlanmaksiniz. Nereye gideceginizi henz bilmeseniz bile, bu yolla yeni ufuklara ailmak sizi mutlu etmeli. Gittiginiz yeri begenmezseniz oradan

ayrilma seeneginiz her zaman varolduguna gre, hibir ey yapmasaniz bile bu yolu grenmekten dolayi dncelerinizin zenginlemesi ve bu yolu begenmediginizi grenmekten sevin duymalisiniz. Bazi insanlarin anlama biimi hibir zaman kesin izlenimler edinememekle birlikte yrr. Anlayii, sekiz sira aagiya, sekiz sira yana olmak zere dikdrtgen bir resimler matrisinden ibaret olan bir mhendis tanimitim. Matrisin yaklaik yarisinin resimlerle dolu oldugunu grnce bir eyi anladigini dnmeye baliyor, matrisin doluluk orani yzde 9O'i bulunca ok iyi kavradigini varsayiyordu. Fakat, matrisinde kavrayiinin daima eksik kal digini gsteren bo ereveler hi eksik olmuyor, bu da onu hemen her konuda kendini emin hissetmekten alikoyuyordu. Yetenekli grencilerimin birinde grdgm bir anlama biimi, anladigi ey ne olursa olsun onunla ilgili kopuk bir film tasarlamayi baaran bir yntemdi. grencim bunu uygulamak istediginde nce o filmin iine giriyordu (yapmak ile anlamak hemen hemen ayni eydi). O filmin arkasinda ise, kendisini farkl: ortamlarda (engelleri aarken, vb.) gsteren bir filmler dizisi vardi. Kafasindaki filmler ne kadar hareketliyse, bir eyi iyi an119 ladigindan o kadar ok emin olabilirdi. Bir keresinde, "Bir eyi anlamak iin ka film grmen gerekiyor?" eklinde bir soru yneltince, o da, "Bir eyi ne kadar iyi anladigim meselesi her zaman bir soru olarak kaliyor. Az film gryorsam anlayiim sinirli kaliyor, ama daha ok film grrsem daha iyi anliyorum. Filmler ne kadar farkli olursa, o kadar ok anliyorum. Ama bir eyi tam olarak anladigim hi olmadi," kariligini vermiti. te yandan, kafalarinda tek bir film olsa bile bir eyi nasil yapacaklarini anladiklari konusunda tam bir gvenle hareket eden insanlar da vardir. Bir uagi bir kere uurdugu iin her yerde, her zaman, her trl hava koullarinda her uagi idare edebilecegi konusunda bahse tutumayi gze alan bir adam tanimitim. Be gnlk bir seminerime katilmi, bir model grenmi ve ilk gle saatlerinde, NLP'yi eksiksiz biimde kavradigindan emin olarak ikip gitmiti. Dnyayi anlamanin nasil olursa olsun zgl bir biiminde takilip kalmak, insanlarda grdgm ve bir eyler yapmak istedigim ana hastaligin nedenidir. Bunlardan birincisi "ciddilik", egilip bklmeyen derecede ciddi olmaktir. Bir eyi yapmayi istemeye karar vermek iyidir, ama bunda tam bir ciddi tutum takinmak sizi krletirmekten baka sonu vermez ve hedefinize ulamanizi da engeller. Hakli -ya da emin- olmak ikinci hastaliktir. Kesinlik, insanlari dnmeyi kestigi ve farkinda olmaktan vazgetigi noktadir. Ne zaman bir konuda kendinizi kesin olarak hakli hissederseniz, bu, bir eyleri gzden kairmi oldugunuzun amaz bir iaretidir. Bazen bazi eyleri bilerek grmezlikten gelmek iyi bir yoldur, ama bir konuda mutlak anlamda hakli oldugunuzu dnyorsaniz kairdiginiz eyleri herhalde sonsuza kadar bir daha yakalayamazsiniz. 120 Kesinlik sizi sinsice vuracak olan bir eydir. Bir konuda emin olmayan insanlar bile bu konudan emindirler. Ya emin olduklarina emindirler, ya emin olmadiklarina. Kukularindan ya da kesinliginden emin olmayan birilerine rastlamak ok zor oluyor. "Emin olmadigindan emin misin?" Bu aptalca bir sorudur, ama o soruyu ynelttikten sonra bir daha kesinlikle olamayacagina kesin gzyle bakabiliriz. nc hastalik ise nemliliktir ve kendine nem vermek bunlarin en ktsdr. Bir ey "nemli" hale gelir gelmez, br eylerin nemliligi ortadan kalkar. nemlilik, siradan ve yikici olmayi mazur gstermenin ya da mazur gstermeyi gerektirecek kadar yanli eyler yapmanin harika bir yoludur. ogu insan bu hastalikta takilip kalir. Bir eyin nemli olduguna karar verebilir, ama nemliliginden emin olana kadar bu konuda gerekten ciddi olamazsiniz. O noktada dnmekten tamamen vazgeersiniz. Ayetullah Humeyni bu konuda mkemmel bir rnektir; tabii kendi lkenize daha yakin, onlarca baka rnek bulabilirsiniz.

Yakininda yaadigim kk bir kasabanin magazasinin nmde durmutum. Adamin biri koarak bana dogru geldi ve kizginca bir ses tonuyla, "Arkadaim seni dvmemi syledi," dedi. "Ya, yle mi? Benden ne istiyorsun?" "Bak, bir ey syleyeyim..." "Bir dakika bekle," dedim ve magazaya girip aliveri yaptim. Diari iktigimda adam hl oradaydi! Arabama dogru yrrken fke iinde kipirdanip duruyordu. Elimdeki torbalardan birini ona uzattim, o da aldi. Arabanin kapisini atim, diger torbayi arabanin iine yerletirdim, sonra ondaki torbayi da ieri koyup kapiyi kapattim. "Israr ediyorsan, pekl," dedim ve arabamla uzaklamaya koyuldum. 121 Ben uzaklairken, o kendisini ciddiye almadigim iin histerik kahkahalarla glp duruyordu. ogu insan iin "bir noktada takilip kalmak" bir eyi istemek ve ona sahip olamamaktir. ok az insan byle bir noktaya geldiginde duraklayip, bu eye sahip olmanin kendi gzndeki nemine duydugu kesin inanci sorgulayabilir. Fakat, hi kimsenin farkinda olmadigi baka trl bir takinti daha vardir: Bir eyi istememek ve ona sahip olamamak. Hepimiz iin en byk sinirlama budur aslinda, nk bir takintiniz oldugunu bile bilmiyor-sunuzdur. Sizden, ok yararli ya da ho ve gzel olan, imdi farkina vardiginiz bir ey hakkinda dnmenizi istiyorum... imdi tekrar, yaaminizin ilk dnemlerine, o eyin bu kadar I yararli, vb. bilmediginiz, ya da bildiginiz ama size hibir ey ifade etmedigi gnlere dnelim... Gzden kairdiginiz eyi gerekten bilmiyordunuz, degil mi? Orada takilip kaldiginiz konusunda hibir fikriniz yoktu ve durumunuzu degitirmeye de motive olmamitiniz. Yaklaiminizin dnyanin dogru bir temsili oldugundan emindiniz. Ite asil takinti budur. imdi eksik olan nedir?... Kesinlik herhalde insanin ilerlemesini zihnin diger hallerinden daha fazla engelleyen bir etkendir. Bununla birlikte, kesinlik, baka eyler gibi degitirebileceginiz bir znel deneyimdir. imdi bir konuyu anladiginizdan tamamen emin oldugunuz bir aninizi ayrintili biimde gznzn nne getirmeye aliin. Bir grenme deneyimindesiniz; belki size bir eyler gretiliyor. Belki zor, belki kolay bir deneyim, ama bir noktada "Oooh, evet Anliyorum!" duygusunu yaiyorsunuz. Bu aninizi mmkn oldugu kadar ayrintili biimde hatirlayin... imdi bunu, tipki ileriye giden bir film gibi, bu sefer geriye sarilan bir film olarak dnn... 122 Zihninizde bir film olutugunda grendiginiz ya da anladiginiz eylere kafa yorun. Birka dakika ncekiyle ayni mi? Marty: Filmi ileriye dogru oynattigimda, kafamin kariik oldugu bir durumdan "Aha! Anladim!" dedigim bir ruh haline getim. Geriye dogru sardigimda ise kafamin karitigi yerden bir adim ileri gidemedim. Evet, filmi geriye sarmak bu ekilde etki yapiyor. imdiki deneyimin nasil, birka dakika nce anladigindan emin oldugun eyleri ne zaman dnmtn? Marty: Evet, kafam tekrar kariti. Yine de iimdeki bir ses, daha sonra ortaya ikan kavrayiima hl sahip oldugumu sylyor. Ilk defa hissettigim kafa kariikligini ayni ekilde yaayamam tabii. Ama emin de degilim. Ya, digerleri? Onlar da mi ayni dnyor? Ben: Evet, eskiden farkinda oldugumu, deneyimlerim iinde yer aldigini bilmedigim yeni bir ey grendim. Bakin, ite bu ilgin, ama sordugum eyin yaniti degil. Ben grendiginiz eyle ilgili deneyiminizin farkli olup olmadigini bilmek istiyorum. Ben: Hayir, hibir farklilik yok. Nasil hibir farklilik olmaz? Duruyorsun ve onu dnyorsun. "Aa, aynisiymi," diyemezsin. Bu, "Umayi grenmeye alitim, ama uaktan inemedim, yleyse ie yaramiyor," demek gibi bir ey...

Ben: Evet, umaktan sz etmek eglenceli, nk benim hatirladigim da, suya inmek (suyla temas etmek) hissini grenmekti. Geriye dogru sardigimda bu duyguyu kaybettim ve uagi geri hareket ettirmek iin ona uzaktan bakmam gerekti. Bu da suyla temas etmeyi grenmeme yeni bir boyut ekledi. 123 Yani sana baka bir perspektif kazandirdi. imdi bir uagi yere indirme konusunda eskisinden daha fazla ey biliyor musun? Ben: Evet. Baka bir ey bilmiyor musun? Hl mi? Bir filmi sadece geriye sardirmaktan bile grenilecek ok ey var halbuki. Birok insan deneyimlerinden ders ikarmanin bir yntemi olarak zi-hinlerindeki filmleri yeniden ileri kaydirirken, geriye sardiranla-rin sayisi bir hayli daha az oluyor. Ya digerleriniz? Sizlerin deneyimi de ayni mi? Sally: Hayir. Ayrintilar degiti. Nelerin degitigine zellikle dikkat ettim. eyler daha farkli bir ekilde dzenlenmi. eyler farkli bir ekilde dzenlenmi. Farkli olarak bunu mu grendin? Sally: Evet. Nasil farkli, peki? nceden bilmedigin bir ey grendin mi? Ya da imdi daha farkli olarak ne yapabiliyorsun? Sally: Genel bilgilerim farkli degil. Farkli bir ey grenmedim, ama duygularim ve bakiim farkli. Bu davraniini etkileyecek mi? Sally: Evet. Iinizden birogu bir filmi geriye sarmaktan ok ey grenmitir. Tm deneyimlerinizi geriye sararsaniz ne kadar ok ey grenebilirsiniz? Grdgnz gibi, Sally kesinlikle hakli. Bir filmi geriye dogru sarmak deneyimin sirasini degitirir. u iki deneyimi dnn: 1) Bir ey yapabilmek, 2) Ayni eyi yapamamak, ilk sira 1-2 eklinde, bir eyi yapabiliyorsunuz, yapamiyorsunuz... imdi de, bir eyi yapamiyorsunuz, yapiyorsunuz eklinde; yani 2-1 olarak siralayin... ok farkli, degil mi? 124 Yaaminizdaki deneyimler belli bir sira iinde gereklemi durumda. Tabii bu siranin ok byk kismi planli olmami; sadece olmu. Kavrayilarinizin birogu da buna bagli olarak bir para geliigzel bir siraya dayaniyor. Fakat yaamda sadece tek bir sira varoldugu ve siz de buna uygun tek bir anlayilar k-mesiyle hareket ettiginiz iin sinirlaniyorsunuz. Ayni olaylar farkli bir sirayla gerekleseydi kavrayilariniz da ok farkli bir ynde seyreder ve ok farkli tepkiler verirdiniz. Hepinizin eksiksiz bir kiisel tarihiniz var ve gelecege bu zenginlikle ulaacaksiniz. Geleceginizi bu'tarihten nasil yararlanacaginiz belirleyecek. Yalnizca bir yolu kullanirsaniz geleceginizin ok sinirli kalacagina phe yok. lrken hl farkina varmadiginiz birok ey, asla gitmediginiz birok yer ve grenmediginiz bir sr fikir olacak. Bir deneyimi ileriye ve geriye dogru oynatmak, bir deneyimde kurabileceginiz sonsuz sayidaki siralama biiminin sadece ikisini oluturur. Bir filmi sadece drt blme ayirsaniz bile, daha bir sr siralama vardir. Daha fazla sayida blme ayirirsaniz, deneyimlerinizi yaayabileceginiz siralama biimleri ok daha fazla olur. Her sira, tipki harflerin farkli biimlerde siralanmasinin farkli szckler, szcklerin farkli siralaniinin da farkli anlamlar yaratmasi gibi, farkli bir anlam retecektir. NLP tekniklerinin birogu, basite deneyimlerin sirasini degitirme yollarini gsterir. Bilincinizin evrimindeki en nemli adimlardan biri oldugunu dndgm ey, baariya kukuyla yaklamayi grenebilmek. Kendinizi ne kadar emin hissederseniz hissedin ve bir ii ka defa baariyla tamamlami olursaniz olun, farkinda olmadiginiz eylere kari kukuyla yaklamanizi istiyorum. nk bir eyin ilemesi durumunda, bu baka eylerin ilemeyecegini ya da ya125 pilacak baka ilgin eyler olmadigini gsterecektir. Ama bu, o eyleri yapmanin baka yollan olmadigi anlamina gelmez. Bundan yz yil sonra insanlar bizim

"ileri teknoloji" ekonomimize bakacaklar ve bizim inek arabalarini aklimiza getirdigimiz zaman yaptigimiz gibi kafalarini sallayacaklar. Gerek yenilik balangi evresinde kesinlikle daha kolay benimsenir. Insanlar gerekten airtici eyler yapabilirler. Baari duygusunu ne kadar ok yaar ve kendinizden ne kadar emin olursaniz, "Yapmadigim baka ne var?" diye dnmeye o kadar az vakit ayirirsaniz. Benim size grettiklerim etkili yntemlerdir ve ie yarayacaktir, ama sizden daha da iyi ileyebilecek baka hangi yollar oldugu konusuna da kafanizi yormanizi istiyorum. 126 INANCIN TESINDE Davranilar hakkinda dnmenin baka bir yolu, davranilarin "inanlar" diye adlandirilan ve son derece dayanikli olan eyler etrafinda dzenlenmi olmasidir. Bir insan yapilacak nemli ya da nemsiz bir ii oldugunu sylediginde, bunun nedeni o konuda bir inancinin bulunmasidir. Ayni dogrultuda, sergiledigimiz tm davranilarin, sahip oldugumuz inanlara gre uygulamaya geirildigini dnebilirsiniz. rnegin, ilgin, yararli ya da bir lde degerli bir yntem olduguna inanmasay-diniz buraya NLP grenmeye gelmezdiniz herhalde. Anne babalar, ocuklarinin ileride daha iyi duruma gelecegine inanmasalar yeni dogan ocuklarina kesinlikle fazla zaman ayirmazlar. Ayni zamanda, hayata atilmaya hazirlanan ocuklarin da kesinlikle hiper aktif olduklarini dndkleri iin onlari srekli tevik edip dururlar ve zihinsel geliimlerini gelitirmek amaciyla tm olanaklarini seferber ederler. Inanlar gerekten olaganst eylerdir. Inanlar, son derece barii insanlari bile bir fikir ugruna sokaga dklp baka insanlari ldrmeye ve bu tr eylemler yaptiktan sonra bile kendilerini iyi hissetmeye itebilir. Bir davraniin bir insanin 128 inan sistemine uymasini baardiginiz srece, ona istediginiz her eyi yaptirabilir ya da istemediginiz hibir ey yaptirmazsiniz. Kizinin orospu olmasini istemeyen adamla yaptigimiz alima bu dogrultudaydi. Ben adamin baskici ve itici davranilarinin tam da pezevenklerin orospulara kari tavirlarina benzedigini syler sylemez, onu "kendi iradesine kari" hareket etmeye zorlamitim. Bu deiiklii onun inan sistemine baka bir ey yapamayacagi bir ekilde uydurmayi baardim. Tabii inanlar degiebilir de. Hibiriniz inanlarinizla dogmadiniz. ocuklugunuzda hepiniz, imdi aptalca oldugunu dndgnz eylere inanmisinizdir. imdi de, daha nce akliniza geleceginize bile inanamadiginiz eyler (rnegin bu atlye alimasina katilmak gibi) olduguna eminim... "Inan" szcg ogu insanin gznde, sokaga ikip insan ldrecek kadar inanmi kiiler iin bile, bir para belirsiz bir kavramdir. Bu blmde size inanlarin nelerden olutugunu ve inanlari degitirmenin bir yolunu gstermek istiyorum. imdi yanima, kendisi hakkinda tamamen farkli olmasini isteyecek bir inanca sahip birisini agiracagim. Kendinizi bir ekilde sinirlayan bir inanci dnmenizi istiyorum. Insanin kendisi hakkindaki inanlarini degitirmesi, dnya hakkindaki inanlarini degitirmesinden daha yararlidir. yleyse, farkli bir inan olsaydi sizde gerek bir degitirecek olan bir tanesini sein, bakalim. Lou: Ben dndm. Sanki bakasi dnmemi gibi! Bana inancin ne oldugunu anlatmayin. Sizden sadece sahip olmamayi tercih ettiginiz bir inanci dnmenizi istiyorum... imdi, bu deneyimi bir an iin unutun ve kukuyla baktiginiz bir konuyu dnn. Bu dogru olabilir de, olmayabilir de; sadece siz ondan emin olmayin... 129 Bir sonraki adimda, bana bu inan ve kuku deneyimlerinin nasil farkli oldugunu anlatmanizi isteyecegim. Yani, BiH'le daha nce yaptigimiz, anlama ile kafa kariikligi arasindaki farkliligi ele aldigimiz deneyi tekrarlayacagiz. Lou: Evet, benim inancim byk bir resim. Parlak, canli ve ok ayrintili. Kuku ok daha kk bir resimdir. Daha soluk ve daha bulaniktir ve yanip yanip sner.

Tamam. Bence olduka aik farkliliklar var. Inancin sizin tam nnzde durdugunu, kukunun ise sag tarafiniza dtgn grmemezlik edemem. Peki, baka farkliliklar var mi? Lou: Tabii, inan neredeyse byk bir ereveyi kaplarken, ikincil dncelere ok az yer birakiyor. Kukuda birok ikincil dnce var ve ereve yok. Bir sonraki adim, bu farkliliklar listesine bakip, inanci kukuya dntrmekte hangilerinin en ok etki yaptigini anlamak amaciyla her seferinde bundan bir tanesini test etmektir. Lou, inan resmini alalim ve onu kltmeye alialim... Lou: Bu ilem resmin gerekligini biraz kaybetmesine neden oluyor, ama ok fazla degitirmiyor. Inan Byk Parlak ve canli Ayrintili Kalici Hemen nnzde ereveli Ikincil dnceleri az Kuku Kk Donuk ve kasvetli Bulanik Bir gelip bir gidiyor Yukarida, sagda erevesiz ok miktarda ikincil dnce 130 Tamam. Bunu tekrar asil boyutuna getirelim ve sonra, etrafini oluturan zemini daha fazla grebilmeniz iin inan resminden ereveyi ikarmaya alialim... Lou: Bunu yaptigim zaman resim kendiliginden klyor ve etkileyiciligini kaybediyor. Pekl. Demek ki, ereve beraberinde byklg de degitiriyor ve tek baina byklkten daha fazla etkiye sahip. imdi resmi tekrar ilk byklgne getirin ve inan resminin odagini bulaniklaacak ekilde degitirin... Lou: Fazla bir ey degimiyor. Inan resmini tekrar degitirin ve donuklatirin... Lou: Resmi bir parlaklatmp bir soldurunca kuku biraz artiyor. Demek ki, parlakligin degimesi netligi de degitiriyor. yleyse parlakligi degitirdikten sonra, inan resminin de konumunu degitirin. Gr alaninizin merkezinden ikarip sag tarafiniza alin... Lou: Garip bir ey. Sanki boluktayim ve kalp atilarimin hizlandigini hissedebiliyorum. Konumu degitirmeye balayinca diger etkenler de degimeye baliyor. Daha k-lp donuklaiyor ve odak noktasindan ikiyor; ereve siliniyor ve yanip snmeye baliyor. Tamam. Resmi yeniden nnze getirin. Resmin yeri diger gelerin hepsini degitirdigi iin, Lou'nun inan olan bir eyi kukuya dntrmesinin en gl alt temsili "yer" olmaktadir. Fakat bunu yapmadan nce baka bir eyi daha yerine koymamiz gerekecek. Lou, u anda sahip oldugun inancin yerine hangisini geirmek istiyorsun? Lou: Evet, bu konuyu ayrintili olarak dnmemitim. 131 imdi bu konuda dnmeye balayin ve onu bir olumsuzla-malar silsilesi iinde degil, olumlu bir erevede dndgnzden emin olun. Inanmak istemediginiz degil, istediginiz bir eyi dnn. Bu noktada sizden ayrica, inancinizin erevesini bir hedef ya da amaca gre degil, o hedefinize ulamayi saglayacak olan sre ya da beceri ekseninde izmenizi istiyorum. rnegin, NLP'yi bildiginize inanmak istiyorsaniz, onu bu konuya yogunlaip grenebileceginize, NLP'yi grenmek iin geri bildirimlere tepki verebileceginize inandiginiz ekilde degitirmenizi neririm.

Lou: Tamam. imdi neye inanmak istedigimi biliyorum. Bu yeni inan olumsuzlamalara yer vermeden, olumlu bir erevede [iade edilmitir ve hedefin kendisinden ziyade, hedefe giden bir srele ilgilidir, degil mi? Lou: Evet. Iyi. imdi "evre kontrol" diye adlandirdigimiz eyi yapma-Tnizi isteyecegim. Bu yeni inanca daha nce sahip olsaydiniz farkli biimde nasil davranacaginizi tasavvur etmeye ve bu deiikliin sizin ainizdan (ya da size yakin olan veya birlikte alitiginiz insanlar iin) nasil problemler ikarabilecegini dnmeye biraz zaman ayirin. Lou: Nasil problem ikacagi aklima gelmiyor. Iyi. Biz bunu "yeni inan" diye adlandiriyoruz. Ve imdilik bir kenara birakalim. imdi, holanmadiginiz inanci gsteren o byk resmi alip tam da kukularinizin bulundugu yerin stne koymanizi istiyorum. Bunu yaparken resim erevesini kaybedecek ve renkleri solacak, giderek daha kk, daha bulanik hale gelerek bir parlayip bir snecektir... 132 Lou: Tamam. Ite koydum, kukuyu gsteren diger resme benzedi. Gzel. Sonra eski inanci gsteren resim kaybolacak ve yeni inanci gsteren resim tm parlakligiyla onun yerini alacak... Lou: Anladim. Orada imdi yeni inan duruyor. imdi yeni inancinizi gsteren resmi alip tekrar grsel alaninizin merkezine taiyin. Bunu yaparken, nasil bir ereve gelitirdigine ve giderek daha byk, daha parlak, daha belirgin ve daha canli hale geldigine dikkat edin... Lou: Inanilmaz bir ey! Tam da eski inanan bulundugu yerde duruyor. Sanki vcudum bir hapishaneden ikmi gibi. Yanaklarimin kizardigini hissedebiliyorum. Dogru. Tabii yapilabilecek baka ho degiiklikler de var. Ben bir-iki soruya karilik verirken, sen bu degiiklikleri anlamaya birka dakikani ayirabilirsin. Bir Adam: Niin kafa kariikligini anlamaya evirirken yaptigimiz gibi, istenilen inancin resmini alip ondan yeni bir inan ikarmiyorsunuz? Kafanizin kariik oldugu bir eyi anlamayi baardiginizda ortada baka bir seenek yoktu. Aslinda ayni ierigi bile, mutlaka birbiriyle elimesi gerekmeyen eitli ekillerde kavrayabilirsiniz. Inanlar, kavrayilara gre ok daha evrensel ve kategorik olmaya egilimlidir. Zaten bir eye inaniyorsaniz, orada nce eski inancinizi zayiflatmadan nce bir yenisine yer bulunmaz. Yeni inan da eski inancin tam zitti, ya da en azindan ok farkli bir biimi olmak durumundadir. Herhangi bir insani, inanmakta oldugu bir dncenin tam ziddini benimsemeye ikna etmeyi denediniz mi hi? Mevcut inan genellikle yeni inanci akla getirmesine bile engel olacaktir. Inan ne kadar kuvvetli olursa, o kadar dogru gelir. 133 Olaya bu aidan bakin. Diyelim, bir kii "X'in iyi olduguna inaniyor ve eski inancini degitirmeden, "X'in kt oldugunu gsteren yeni bir inanci da benimsemi durumda. Nasil bir ey ortaya ikar sizce?... Bir insanin ayni yogunlukla birbirine karit olan iki fikre inanmasi mmkn mdr?... Bylesi bir durumda akla gelebilecek en iyi iki yolu ok kiilikli biri haline gelmektir. Bir inan insani bir sreligine bir ekilde dzenler; diger inan devreye girince o da ayni insani bu sefer ok farkli bir ekilde yeni batan organize eder. Fakat benim ok evrimci bir dnce diye niteledigim ey bu degil. Bir Kadin: Size, Lou'nun inan resminin konumunu degitirmeyi ilk deneyiinizle ilgili olarak aktardigi "uucu" duyguyu sormak istiyorum. Evet, bu trde bir yanit aklima iki ey getiriyor. Birincisi, Lou'nun deneyiminde gerekten derin bir farklilik meydana getiren bir alt temsil sistemi deiiklii kefetmitim. Digeri ise, Lou'nun eski inancinin yerine koyacak yeni bir inanca henz sahip olmamasiydi. Sizin de eski inancinizin yikildigi, ama onun yerine bir yenisini koyacak durumda olmadiginiz zamanlariniz olmadi mi? Bazi insanlar kendilerini yeniden organize etmeden nce gnlerce ne yapacaklarini bilmeyen bir halde oradan oraya savrulurlar. Genellikle bir

insanin iinden ikarildigi, bir dost ya da yakininin ldg zamanlarda rastlanir byle bir duruma. Bir zamanlar, niversitede okurken felsefe hocasi tarafindan nemli bir inanci yerle bir edilen bir adamla konumutum. Birden ayaklarinin altindaki zeminin yok oldugunu ve alti ay boyunca sisler iinde yuvarlandigini anlatmiti. Dolayisiyla, eski inanci zayiflatip yikmadan nce bizi "kanatlarda bekleyen" yeni bir inancimizin olmasini istemek son derece anlailir bir taleptir. 134 imdi tekrar Lou'ya dnelim ve biraz test yapalim. Lou, yeni inancin hl orada duruyor mu? Lou: (Dogru nne bakar ve gzlerini bir noktaya odak-landirmaktan kainir.) Evet. Emin olmak iin srekli kontrol ediyorum. Bu kadar kolay olabilecegine inanmakta bir hayli zorlandim tabii. Eski inancini dndgnde aklina neler geliyor? Lou: (Kafasini soluna dogru evirir ve glmser.) Sanki kuruyup gitmi gibi. Eski inanci kesinlikle yerinde bulamazsiniz. Bu, yaptiklarimizi kontrol etmenin baka bir yolu. Elbette szl olmayan ipularini Lou'nun sylediklerinden daha fazla dikkate aliyorum. imdi be dakikalik bir ara verilim. Sizden bu modeli erli gruplar halinde denemenizi istiyorum. Gruplarda biriniz programci, biriniz mteri, biriniz de gzlemci/daniman olacaksiniz. Siz balamadan nce bu aamalarin hepsini yeniden gzden geirecegim. Inan Degitirme Modeli A. Bilgi toplama ve hazirlik 1. Inan: "Sizi bir ekilde sinirladigi ya da istenmeyen sonular dogurdugu iin aslinda sahip olmak istemediginiz bir inancinizi dnn. Isel deneyiminizde bu inanci nasil temsil ediyorsunuz?" 2. Kuku: "imdi kukulandiginiz bir eyi dnn. Dogru olabilir de olmayabilir de, emin degilsiniz. Isel deneyiminizde bu kukuyu nasil gsteriyorsunuz?" 135 Partnerinizden kukulandigi bir eyi dnmesini istediginizde, o konuda emin olmadigini rahatlikla varsayabilirsiniz. "Iyi bir fikir oldugundan kukuluyum," gibi bir sz sarf etmise, aslinda onun iyi bir fikir olmadigina inandigini kastetmi olabilir. Kuku, bir eyin dogru olabilecegini dnmek ile dogru olmayabilecegini varsaymak arasinda kararsiz kalmanin sonucudur; sadece dogrusunu bilmiyorsunuzdur. 3. Farkliliklar: Daha nce kafa kariikligi ve anlama blmnde yaptiginiz gibi, Inan ile Kuku arasinda alt temsillerine gre farkliliklari saptayip siralayan bir analiz yapin. 4. Test Etme: Inanci kukuya eviren en gl gstergelerin hangileri oldugunu saptamak iin, farkliliklar listenizdeki her alt temsil sistemini her seferinde bir tane olmak zere test edin. Bir alt temsili test ettikten sonra, baka bir maddeyi ele almaya gemeden nce onu tekrar eski haline getirin. 5. Yeni Inan: "Taidiginiz ve hounuza gitmeyen inancin yerine hangi yeni inanci koymak istersiniz?" Bu inancin olum-suzlamalari barindirmayan, olumlu terimlerle ifade edildiginden emin olun. "Yaptiklarimi degitirememem," demek yerine, "Geri bildirimlere gre degiiklik yapmayi grenebilirim," deyin. Ayrica, partnerinizin yeni inancini, ulailmak istenilen bir hedefi baarmak erevesinde grmek yerine, beceri ya da sre ekseninde dndgnden de emin olmalisiniz. "Kilo verip formumu korumayi grenebilecegime inaniyorum" sz yaygin bir inanca iaret eder. Bir kadinin "53 kiloyum" demesi ok yararli bir inan degildir, zellikle de 80 kilo geliyorsa! Biz burada yeni yanilsamalara sahip olmayi degil, yeni becerileri harekete geirmeyi istiyoruz. Bir insanin yeni bir inanciyla ilgili evre kontrol de yapmaniz gerekir. "Bu yeni inan sizin yaaminizda ne tr problemler 136 dogurabilir?" "Yeni inancini aikladiginizda kocaniz ya da aileniz nasil tepki verecektir?" "Yeni inanciniz iinizi nasil etkileyecektir?" Demek ki, yeni

inancinizi, karilaabileceginiz sikintilari da dikkate alarak srekli gzden geirmeniz gerekmektedir. Partneriniz size yeni inancinin ne oldugunu sylemek zorunda degildir. Sizin iin gerekli olan, sadece bu yeni ierigi ortaya koyan bir szcktr. B. Inan Degitirme Sreci 6. Inantan Kukuya: Ierigin ayni kalmasi kouluyla, 4. aamada kefettiginiz en gl alt temsil sistemlerinden biri ya da birkaini kullanarak istemediginiz bir inanci kukuya dntrn. rnegin, en gl iki farklilik olarak film ile hareketsiz fotografi ve yakin panorama ile uzaktan ereveli resmi saptamisaniz, panoramik filmi yava yava uzaklatirarak hareketsiz bir fotografa dntrn ve ereveli bir resim ortaya ikarin. 7. Ierigi Degitirmek: Baka bir alt temsil sistemini kullanarak, eski ve sahip olmak istediginiz inancin ierigini yeni ve taimayi istediginiz bir inanca evirin. Bunun iin zaten uygulamakta oldugunuz bir yntemden ya da kademeli bir rneklemeden yararlanin. rnegin, resimleri kuku iinde ileri geri hareket ettirerek eski ierikten yeni ierige geebilirsiniz. Eski inancinizi gsteren resmi kendinizin bile yeniden bulamayacagi kadar uzaga biraktiktan sonra, oradan yeni inancinizla dnebilirsiniz. Eski ierigin kaybolmasini saglamak zere resmi daha parlak veya daha donuk hal getirebilir, sonra yeni ierikle ortaya ikabilirsiniz, vb. 8. Kukudan Inanca: Yeni ierigi muhafaza ederek, 6. aamada kullandiginiz alt temsil sistemi degiikliklerini bu kez tersine evirip kukudan inanca geebilirsiniz. Gznzn nnde duran bir eyi sag tarafiniza koymak eski inancin kukulu hale gelmesi137 ni saglamaya yetiyorsa, imdi de yeni ierigi kuku olmaktan ikarip inanca evirmek iin sol tarafiniza alabilirsiniz. Bunu yaparken herhangi bir "direni"le karilamamak ya da partnerinizin bir zorluk ekmemesi iin tetikte durmanizi neririm. Yeni inancin ifade edilii iyi degilse ya da iinde olumsuzlamalar banndiriyorsa, iinizden buna itiraz eden sesler gelebilir. Itirazlarla karilatiginizda onlara deger verin, gerekli bilgileri toplayin ve yeni inancinizi bir daha tanimlamak zere 5. aamaya geri dnn. C. Test Etme 9. Test etmenin eitli yollari vardir. "Yeni inan hakkinda neler dnyorsunuz?" diyebileceginiz gibi, alt temsil sistemleri hakkinda bilgi isteyebilir ve szl raporu dogrulayacak (ya da dogrulamayacak) szl-olmayan davranilara bakabilirsiniz. 10. Yeni inanci yerine koydugunuzda, eski inan herhalde inansizligi gsteren alt temsillere dnm olacaktir. Eski inancin imdi nasil temsil edildigine bakarsaniz, bunu, zaten bildiginiz kuku alt temsilleriyle ya da inansizligi gsteren ve o kiiden kesinlikle inanmadigi baka bir ey dnmesini isteyerek grenebileceginiz alt temsillerle karilatirabilirsiniz. Iyi bir NLP alimasinin yzde 95 bilgi toplama, yzde 5 ise mdahaleden olutugunu sik sik sylerim. Ilk be aama ortami mdahaleye hazirlayan sretir. Fiili mdahalenin dogru ve hizli biimde yapilabilmesini saglar. Unutmayin ki, beyin abuk grenir; beynin grenme sreci kesinlikle yava degildir. Zamanin ilerisinde gitmeyi baarirsaniz olduka iyi iler ikarabilirsiniz. Harekete gein ve bu modeli imdi erli gruplar halinde deneyin. Bazilarnizin aklinda bana yneltmek istediginiz sorular oldugunu biliyorum; fakat bu sorularin bir kisminin egzersizi yapar138 ken kendiliginden yanit bulacagini da biliyorum. Ondan sonra hl yneltmek istediginiz sorular olursa, bu deneyi fiilen denedikten sonra ok daha ilgin bir ekle brnecektir, bundan emin olabilirsiniz. Tabii o zaman yanitlarim da size daha anlamli gelecek. Deneyi bitirdiginize gre, soru ve yorumlara geebiliriz.

Bir Adam: Inancimi degitirdigimde iimde derin duygulanimlar yaadim. Sanki beynimin ve vcudumun iinde kk bir balik yzyor, iki kii de neler olup bittigini seyrediyor gibiydi. Bu tipik bir durum mu sizce? Inan sizin gznzde olduka nemliyse, yaadiginiz deneyin tipik bir sre oldugunu syleyebilirim. Bir insanin davranilari temel inanlariyla dzenlenir. Temel inanlarinizin birini degitirdiginiz zaman genellikle iinizde kkl bir yeniden dzenlenme hissedersiniz. Ama daha siradan bir inansa degiiklikler o kadar arpici olmaz. Bir Adam: Kendim iin yararli bir inana degitirmeyi dnmekte bir hayli zorlandim. Onun iin, insanlarin gerekletirdigi degiikliklerin ierigi konusunda birka rnek dinlemeye ihtiyacim var. 139 Bir Kadin: Yillardan beri idealimde olan kiloya gelmek iin drt-be kilo daha vermeye ugraip duruyorum. Gelmek istedigim kiloya yaklamam zor olmadi, ama oldum olasi, o son drt-be kiloyu da verebilmek iin kendimi kontrol etmeyi srdrmem gerektigine inanmiimdir. Bunun kolay olmadigi inancimi yikip, tam istedigim kiloya gelmenin kolay olduguna inaninca byk bir rahatlama ve geveme hissettigimi syleyebilirim. Bir Adam: Ben de az nce konuan kadin gibi hareket ettim. Onun degiimini anlatiini izlemek gerekten gzel bir ey. Yz, sesi, tm bedeni; ok fazla gevedigi her halinden belli oluyor. Bir Kadin: Uzun bir burnum var ve o konuda yapabilecegim bir ey olmadigina sonunda aklim yatti. airdim, nk burnumun klmeye baladigini hisseder gibiyim. Bir Adam: Geceleri gzlksz araba kullanmanin benim iin tehlikeli olacagina inaniyordum. Bu saplantimdan kurtulup, gece gzlksz olarak araba kullanmakta zorlanmayacagima inanmaya alitim. Partnerim, bu inancimin bir hedef olduguna ve bir inan hale getirmenin tehlikeli olabilecegine dikkat ekti. Tehlikeli olabilecegi zamanlarda da kendime gvendigimi dnerek araba kullanmak ok kt sonulara yol aabilir. Biraz daha dnnce, geceleri gzlksz emniyetli biimde araba kullanmayi grenebilecegime inanmayi alimayi daha dogru buldum. stelik bu, salt geceleri araba kullanmakla sinirli kalmayacak olan bir deneyim firsati; ok daha genel bir kapsami olacak. Gzel. Bir eyi grenemeyeceginiz inancini degitirmek ogu insan aisindan olduka yararli sonular verecektir. Birok insan bir eyi bir kere deneyip baarili olamayinca yapamaya140 cagi sonucuna varir ve ondan sonra bir daha grenemez. Piyano alamayacagini "bilen" bir adam tanimitim: "Piyanonun baina oturup bir kere denedim, ama hibir gelime gsteremedim," demiti. Bu konuya beyin hcrelerinizin ogunun saglam kalmasini sagladiginiz srece herkesin her eyi yapabilecegi inanciyla balamak istiyorum. Sizin iin gerekli olan sadece bir ii kk paralara ayirip farkli ekilde yapmayi grenmek olabilir ve bunda mesafe kat etmekte belli bir sreye ihtiya duyabilirsiniz, ama grenebileceginize inanarak yola ikmak sizi uzun mesafeye gtrecek olan kilit gedir. Ben de inandigim eylerde bazen yaratabiliyorum, ancak bu yaklaim, benim yapmam gerektigini dndgm ve insanlarin genetik kusurlar taidigini varsaymam halinde kesinlikle baarmayi aklima bile getiremeyecegim ilere giriip belli sonular elde etmemi sagliyor. Bir Adam: Birok insan insanlarin sinirli inanlarini degitirmenin bir yolu olarak ate stnde yrme rnegini veriyor. Bu konuda bir yorum yapabilir misiniz? Bir insan, ate stnde yrme gibi bir eyi yapamayacagina inanirken daha sonra bunun mmkn oldugunu kefederse ve zellikle de "Atete yryebilirseniz her eyi yapabilirsiniz!" szn sik sik iitmise, eski inanci tamamen sarsilabilir. Yine de, sarsilan inancinin yerine konulacak yeni inancin ne oldugunu titizlikle saptamanin belli bir yolu yoktur. Ate stnde yrdkten sonra, "imdi nkleer bir sava baligi patladigi zaman da ayakta durabilecegime ve nkleer radyasyondan etkilenmeyecegime inaniyorum," diyen bir adamla ilgili

bir haber okumutum. ansi varsa o adam bunu test etmek zorunda kalmaz, yoksa tam da bu ekilde benimsenebilecek bo inanlarin bir rnegi durumuna decektir. Inanlarinizi bu ekilde ynlendirirseniz, genellikle kanitlarla ya da geri bildirimlerle ilintili olma141 yan yollara saparsiniz. Atete yrmeyi greten bir adam, usta uygulayici sertifikasi bile olmadigi, stelik bir egitmen dzeyine bile gelmedigi halde kendisine "en nemli NLP egitmeni" unvanini vermiti! Dolayisiyla o adamin sahip oldugu diger inanlarin da hemen hemen hibir kanita dayanmadigini sylersek yanilmi olmayiz herhalde. Bazi insanlarin atete yrme rneginden hareket ederek ok yararli inan degiiklikleri yaptigini biliyorum. Bozuk bir saat bile her gn iki defa dogru zamani gsterir. Atete yrme deneyinin sorunu, eskisinin yerine koydugunuz yeni inanciniz zerinde fazla bir denetiminizin olmamasidir. Oysa, dnyada herhangi bir ey eklemeden geliigzel uygulanabilecek bir sr tuhaf ve tehlikeli inancin zaten oldugunu dikkate alirsak, bu, atete yrme rneginin fazla nemsenmemesi gerektigini gstermeye yetebilir. Ate stnde yrme gibi deneylerin ikardigi baka bir problem, bir inanci degitirmek iin gerekten dramatik bir disal deneyin yaanmasini art komasidir. Oysa ben, inan deiikliinin kesintisiz ve kolay bir srele gereklemesini, yeni inancin benimsenmesinin beyninizin nasil alitigini anlamakla ilgili olmasini yeglerim. Bunu yapmak iin mutlaka sicak kmrler zerinde yrmek gerekmemeli. Ate stnde yrmenin gerekten zor bir deney olup olmadigi, alti saatlik hazirlik sresinin kmrler zerinde yryebilmek aisindan bir farklilik ortaya koyup koymadigindan tamamen ayri bir soruna geelim imdi. Rolling Stone gazetesinin bir muhabiri, ate stnde yrmeye alian insanlarin deneylerini izlerken saat tutmu, dayanma sresinin 1.5 saniye ile 1.9 saniye arasinda degitigini, ortalama 1.7 saniye civarinda kaldigini saptamiti. Yrme mesafesi de yaklaik buuk metreydi; yani ancak drt adim (her ayakla ikier adim) 142 atabiliyordunuz. Bu da aslinda ayak baina atee basma sresinin yarim saniye civarinda oldugunu gsteriyor. Atete yryenler kmrlerin sicakligi konusunda ok iddialilar, ama her ayaklariyla sresi yarim saniyeyi gememek zere sadece iki adim attiklarindan nedense hi bahsetmiyorlar. Halinizin stne den sicak bir kmr tekrar mineye atmak zere elinize aldiginizda da parmaklariniz kmrle herhalde ayni sre boyunca temas edecektir; stelik parmak ularinizin duyarliligi ayaklarinizdan daha fazladir. Yanma, sadece sicakligi degil, isi aktarimini da gerektirir ve temas sresi isi aktariminda sadece faktrlerden birisidir. Baka bir faktr iletkenliktir. Daglarda bir kulbede bulundugunuzu ve sabahleyin sifirin altinda yirmi derecede yataktan kalktiginizi, iplak ayaklarinizdan biriyle elik bir plakaya, digeriyle ise koyun derisinden bir kilime bastiginizi dnelim. Kilim ile eligin ikisi de sifirin altinda yirmi derece bile olsa, isi iletkenliginin daha fazla olmasi nedeniyle eligin soguklugu kilimden biraz daha fazladir. Mangal kmrnn iletkenligi koyun derisinden daha fazla, elikten ise bir hayli daha azdir. Onun iin, bir daha atete yryen biriyle karilairsaniz, ona bu kmrlerle ayni derecede, olan bir elik plaka zerinde ayni srede yrmeyi isteyip istemeyecegini sorun. Fizikilerin, "Leidenfrost etkisi" dedikleri bir faktr daha vardir. Iki madde arasinda kayda deger bir isi farkliligi oldugunda ve bunlardan soguk olan madde bir siviysa veya iinde sivi ba-rindiriyorsa, isi aktarimini nemli lde azaltan bir izolasyon engeli oluturacak ince bir buhar tabakasi oluur. Burada sundugum kanitlar, ate stnde buuk metre kadar ve 1.5 saniye boyunca yrmenin, hibir n hazirliga gerek kalmadan herkesin yapabilecegi bir ey oldugunu gsterir, 143

yalniz ok az sayida insan bunu yapabilecegini dnmektedir. Bir Kadin: Bazi insanlarin, davranilarini fazla etkilemeyen inanlari oldugu grlyor. rnegin benim patronum, insanlarin birbirlerine her zaman iyi davranmasindan bahsederken, kendisi genellikle saygisizca davraniyor. Bunu nasil aiklarsiniz? Ben olaylan "aiklama'ya degil, nasil olduklarini anlamaya a-liinm. Bu rnekte akla birok ihtimal getirilebilir. Patronunuz srekli iyi ilikiler kurmaktan sz etse bile, aslinda buna itenlikle inanmiyor olabilir. Birok "entelektel" davranilarinda hibir ekilde gzlenmeyen inanlara sahiptir. Dolayisiyla, inan deiiklii modelini, patronunuzun bu inancini onun davranilarini gerekten etkileyecek ekilde degitirmekte kullanabilirsiniz. Baka bir ihtimal, kadinin patronunun inancinin gerek olmasi, ama seici bir nitelik taimasidir: Baka insanlar kendisine iyi davranmalidir, ama onun ayni davranilarla karilik vermesine gerek yoktur, nk kendisi zel biridir. Krallar, diktatrler ve bazi sinema yildizlari bu ekilde hareket ederler. Inanlar her zaman karilikli degildir. nc bir ihtimal, kadinin patronunun inancinin gerek ve karilikli olmasi, ama onun "iyi davrani" diye grdg tutumun size "kaba" gelmesidir. 19601i yillarda hmanist psikologlar, karilarindaki insanlarin houna gidip gitmedigine hi aldirmadan, sirf gzel bir hareket diye dndklerinden herkesi siki siki kucaklamaya kalkarlardi. Ayrica, drst olmanin ve geregi sylemenin her zaman iyi olduguna inandiklarindan etraflarindaki bir sr insani incitmilerdi. Hali seferlerine katilan savailar da ruhlari kurtarmanin nemli bir grev olduguna inaniyorlar ve ruhlari kurtarmak iin bazen bedenleri ldrmenin ge144 rekli olmasina aldiri etmiyorlardi. Bir inanci degitirmek, karinizdakinin onayini almisaniz grece kolay bir sretir. Karinizdakinin inancini degitirmek istememesi halinde ise tabii biraz daha zordur. Benim baka bir dncem, hangi inanlarin degitirmeye deger oldugunu sizin bilebileceginizdir. Bazen bunlar aika kendisini gsterir ve asgari bir abayla baarili olabilirsiniz. Genellikle ise, insanlarin degitirmeyi istedikleri inan, gerekte onlarin davranilarini sinirlayan inanlar olmamaktadir. Benim buradaki ncelikli hedefim, size bir inanci degitirmekte kullanabileceginiz bir sreci gretmek. Ancak bir inancin ierigini nasil doldurdugunuz da nemlidir. Zaten bunun iin sizden, bir evre kontrol yaparak emin olmanizi ve yeni inancinizi, bir hedef olarak sunmaktan daha ziyade bir sre erevesinde ve olumlu terimlerle ifade etmenizi; ayrica, bir kisminizin ierige dalip kaybolacagini ve sreci grenmekte sikinti ekecegini bildigim iin, inan deiiklii modelini yeni inancin ierigini bilmeden uygulamaya alimanizi istedim. Bu sreci eksiksiz biimde grendikten sonra, ierikte kaybolma ihtimaliniz en az dzeye inecektir. Hastalarinizla birlikteyken, yeni inancin olumlu terimlerle ifade edilip edilmedigini, hedeften ziyade bir sre olarak grlp grlmedigini ve evre koullariyla uyum saglayip saglamadigini dogrulayabilmeniz aisindan ierik hakkinda bilgilenmek iyi bir eydir. Inanlar ok gl eylerdir; bunlardan birini degitirdiginizde kendinize birok fayda saglayabilirsiniz. Ama onlarin yerine yanli bir inan koyarsaniz bu sefer kendinize ok zarar vermeniz de mmkndr. Sonu olarak, insanlara yeni inanlar edinmeyi gretirken ok dikkatli hareket etmenizi neririm. 145 GRENME Insanlarin nemli olmayan bir konuyu tartitiklarinda, ona hemen "akademik bir tartima" etiketini yapittrivermeieri bana hep ilgin gelmitir. John Grinder ve ben, lisans grencilerine yaamlarinda ie yarayacak eyler grettigimiz iin California niversitesi'nden ayrilmak zorunda kalmitik. Bize yneltilen sulama sadece buydu. Okulda gretmenlerin, sadece eyler hakkinda bilgiler gretebilecegi sylenmiti. niversitede lisans grencisi olarak okurken, kt notlar aldigim dersler psikoloji ve herkesin nnde konumaydi. Psikolojiden sinifta kalirken, herkesin

nnde konuma dersini vermekte ok zorlanmitim. aka gibi geliyor, degil mi? NLP benim niversiteden aldigim oldu. gretmenlerle kurdugum ilikilerde, bir konuyu greten kiilerin o konuda bayagi iyi olduklarini ve o alani iyi bildiklerini kolayca fark etmitim. Ama bize aktardiklari bilgileri nasil grendikleri konusunda genellikle ok az, bu bilgilerin bakalarina nasil gretildigi konusunda ise daha da az ey biliyorlardi. Bir kere hazirlik blmndeki bir kimya dersini izlemeye gitmitim. Dersin hocasi 350 kiinin nnde duruyor ve "Burada bir aynanin 148 durdugunu, aynanin nnde geriye dogru dnen bir DNA molekl bulundugunu hayal etmenizi istiyorum," diyordu. Amfide bulunan grencilerden "Ne gzel," diye tepki gsterenler daha sonra kimyaci oldular, airanlar ise olamadilar. Bazilari da iki arada bir derede kalmiti, onlar da terapist oldular! Kimya hocasinin, grencilerin ogunun kendi yaptigi eyi zihinlerinde ayrintili biimde canlandiramayacaklari konusunda hibir fikri yoktu. Oysa bu trde bir zihinde canlandirma, kimya dalinda baarili bir kariyer yapmanin nkoullarindan birisidir ve zihinde canlandirmayi iyi yapamayan insanlara gretilebilecek bir beceridir. Fakat bu gretmen zihinde canlandirmayi herkesin yapabilecegi kanisina batan sahip oldugu iin, derslerinde zamanin bir kismini buna ayirmayi hi dnmemitir. grenme srecini anlatan derslerin ogu "nesnel" bir izgide durmutur. NLP'nin yaptigi, insanlarin eyleri grenme srelerindeki znel deneyimleri ortaya ikarmaktir. "Nesnel" alimalar genellikle problemli insanlari incelerlerken, NLP, zm getiren insanlarin znel deneyimleri zerinde durur. Eger disleksiyi inceliyorsaniz, o konuda birok ey grenirsiniz. Ama ocuklara okumayi gretmek istiyorsaniz, iyi okuyabileceginiz insanlari incelemekte yarar vardir. Biz programimiza "Nro-Linguistik Programlama" adini verdigimizde, birok insan sanki kt bir eymi gibi '"Zihin kontrol'ne benziyor," diye tepki gstermiti. Bunu syleyenlere, "Evet, tabii," diye karilik veriyorum. Kendi beyninizi denetleyip kullanmaya balayamazsaniz, ileri ansa birakmak durumunda kalirsiniz. Bizim egitim sistemimiz de bu anlayii yayiyor. On iki yil boyunca ierigi nnze sunuyorlar, eger grenirseniz size gretmi oluyorlar. Oysa mevcut egitim sisteminin birok ynden eksik kaldigi ok aik. imdi bu eksikliklerden bazilari stnde durmak istiyorum. 149 "Okul fobisi" En yaygin rastlanan problemlerden birisi, ok sayida ocugun okulda kt deneyimler yaamasi. Bu yzden belli bir konu, hatta okulun kendisi bile, bir ocugun kendisini kt hissetmesine neden olan anilari canlandiran bir iarete dnveri-yor. Insanlar bunun farkinda olmadiklari zaman da kt duygular yaadiklarinda fazla grenemiyorlar. Bir ocugun tepkileri gerekten glyse, psikologlar bunu "okul fobisi" diye nitelemeye bayilirlar. Oysa okulla ilgili anilarin kt duygular uyandirmasi, daha nce anlattigimiz ve deneylerle gsterdigimiz eitli tekniklerden yararlanilarak hizla degitirilebilir. Ben burada bunun basit yollarindan birini gstermek istiyorum. Matematik (kesirler, kare kkler, kuadratik denklemler ve benzen ilemler) kainizin kendini kt hissetmesine neden olmutur acaba? (gretmen tahtaya upuzun denklemler yazar ve bunu gren grenciler ya inlerler ya da i geirirler.) imdi gzlerinizi kapatin ve kendinizi kesinlikle harika hissettiginizi dndgnz bir deneyiminizi (heyecanli ve merakli oldugunuz bir durumu) akliniza getirin. imdi bu denklemlere bakmak zere birka saniyeligine gzlerinizi ain ve gzlerinizi kapatip o harika deneyiminize dnn... imdi gzlerinizi denklemlere birka saniye daha fazla bakmak zere ain, sonra tekrar heyecan duydugunuz deneyiminize dnn. Iki deneyimin i ie gemesini saglayacak ekilde bu ilemi defalarca tekrarlayin...

Artik bir test yapmanin zamani geldi. nce gzlerinizi uzaklara dikin ve sizin gznzde ntr olan bir deneyiminizi dnn... sonra bakilarinizi denklemlere evirip nasil bir tepki gstereceginizi grn. 150 Bir Adam: Tanrim, ok iyi! Bu, gerekte, "btnleme apalari" diye adlandirdigimiz eski bir NLP yntemidir. Bu konuda daha fazla bilgi sahibi olmak istiyorsaniz Frogs into Princes (Prenslere Dnen Kurbagalar) adli kitabi okuyabilirsiniz. Okul konusunda gsterdiginiz en kt tepkileri degitirmek kolayca ve abucak yapilabilir, ama bunu yapabilmek iin beynin nasil alitigini iyice grenmeniz gerekir. (Bu yntemi kendi bainiza denemek isterseniz, Ek 2'de bir sayfa denklem bulacaksiniz.) Ayni ilkeyi hayal gcn daha iyi zorlayarak kullanmanin bir yolu, ilk bata grenme deneyimini hep neeli ve ho eylerle ilikilendirmektir. Okullarin ogunda grenciler hl dz, sessiz siralar halinde yerleirler. Ben de her zaman, "ocuklarin glmesini, hareket etmesini ve eglenmesini saglayacak neler yapilabilir?" diye sorarim. grenmeyi can sikintisi ve huzursuzlukla ilikilendirirseniz, hi kimsenin grenmeye can atmayacagina kesin gzyle bakabilirsiniz. Zaten, bilgisayar destekli egitimin en gzel yanlarindan birisi, bilgisayarlarin gretmenlerin ogundan daha neeli olabilmesidir. Bilgisayarlarin sonsuz bir sabri vardir ve gretmenlerin yaptigi gibi hibir zaman grencilerin kt hissetmelerine neden olmazlar. Hatirlama Bir ocugun yaadigi baka bir ciddi problem, okulda kendilerine gretilen eyleri hatirlamakta ektigi sikintilardir. Egitim de nilen srecin nemli bir kismi ezberden ibarettir. Geri bu imdilerde bir para degime yolunda. gretmenler gretilen bilgi mik tarinin gerekten ok fazla oldugunun, byk bir hizla ogalip ayni derecede degitiginin, ezberlemenin de sandiklari kadar nem taimadiginin farkina varmaya baliyorlar. imdi, bilgileri onlara 151 ihtiyaciniz oldugu zaman grenebilme, yararlandiktan sonra unutma olanaginin bulunmasi ok daha nemli sayiliyor. Yalniz bu srecin nasil iledigini her zaman hatirlayabilmeniz gerekiyor. Bellegin bir yn, az nce tartitigimiz konuya benzer: Bellek, gzel bir deneyimle mi yoksa tatsiz bir deneyimle mi ilikilendiri-lir? Bir insan bir eyi hatirlayabilmek iin, o bilginin kendisine verildigi bilin haline geri dnmek zorundadir. Bellek bu ekilde aliir. Bir insani ondan bir ey yapmasini isteyerek kizdirir ya da mutsuz ederseniz, o ani hatirlamaniz iin tekrar ayni ruh haline dnmeniz gerekir. Kendini kt hissetmek istemeyenler de hatirlamamayi tercih ederler. ogumuzun on iki ya da on alti yillik egitimin neredeyse hepsini zihnimizden silmesinin nedeni budur. Ben birakin bana grettiklerini, gretmenlerimin isimlerini bile hatirlamak istemiyorum. Ama okulu bitirdigim son gn hatirlanm! Isminiz ne? Bir Kadin: Lydia. Isim rozetinizi takmayi unutmusunuz. Benim isimleri hatir-layabilmemin tek yolu, insanlarin stnde taidiklari isim rozetleri taidiklarini varsaymak. Yeni insanlarla tanitigimda gzlerimi hemen ggslerinin sol st kismina eviririm, insanlar da benim bir sapik oldugumu dnrler. Bir keresinde Xerox'ta seminer vermitim. Herkes ggsnde "Xerox" yazan rozetler taidigi iin her gn "Xerox" adli insanlara bakiyordum. Beyniniz bunu kendiliginden greniyor, ama siz farkina varinca artik farkinda olarak devam ettirmenin bir yarari kalmiyor. Lydia, isim rozetini takmayi unutursan, bu seminere gizlice girdigini dnecek ve sana mrnn kalan blm boyunca unutmamani diledigim bazi nerilerde bulunacagim... Oysa rozetin olsaydi bunu yapmazdim. Sadece kisa bir sre yararlanacagin neriler alirdin. 152

Lydia, sana bir numara syleyecegim: 357. imdi, sana syledigim bu numarayi hemen unutmani istiyorum... Hl unutmadin mi? (Hayir.) Bir numarayi hibir anlami olmadigi halde unu-tamiyorsan, isim rozetini takmayi, ya da seminerdeki nemli bilgileri nasil unutabilirsin? Hl unutmadin mi? (Hayir.) Nasil oluyor da hibir nemi olmayan bir eyi unutmayi baaramiyorsun? Lydia: Konumaya devam ederseniz daha ok aklimda kalir herhalde. Sorun nemli olup olmamasi degil. Bilhassa siz unutmami istediginiz iin unutmuyorum. Burada duralim... Bunu syledigin zaman ka kiinin baini salladigini grdn m? "Oh, evet, bunu unutmani istedin, yleyse aklimda tutmak gerekir. Geri bir nemi yok, ama stnde konuuyoruz. Benden nemli olmayan ve uzun bir sre nce konutugumuz bir eyi unutmami istersen, onu da aklimda tutmaliyim." Garip, degil mi?... Ama Lydia bu durumda hakli. Ne kadar garip grnse de, Lydia'nin hakli oldugunu biliyoruz. Onun syledikleri, yaptiklari kadar garip. Yine de psikologlar, sanki hibir anlam taimiyormu gibi bu tr durumlari grmezlikten gelip, "Oedipal kompleksler" trnden tuhaf eyleri incelemeye devam ederler. Psikologlar, insanlarin nasil hatirladiklarini incelemekten ziyade, yaadiginiz "trans"in derinligi (trans, iine dtgnz kuyuyu gsteren metafordur ve bu kuyu derinletike degeri de artar) zerinde durmayi tercih ederler. Yalniz "bilin dzeylen'nden bahseden insanlar ayni fikirde degildir. Onlara gre ne kadar derine inilirse degil, ne kadar yksege ikilirsa o kadar iyidir. Bu konunun zerinde bu kadar fazla durmasaydim ve olmasi gerektigi kadar yer verseydim, Lydia sadece haneli olan bu sayiyi kolaylikla unutabilirdi. nk Lydia, insanlar nemli oldugu kendilerine hatirlatilsa bile isim rozetini takmayi unuta153 biliyor. ogunuz insanlara bazi eyleri hatirlatmaya aliirsiniz. Hepiniz, anlattiklarinizi daha sonra unutsalar bile insanlara nemli oldugunu dndgnz eylerden bahsetmisinizdir. Sylediklerinizi unutmalarini da onlarin kusuru olarak gryorsunuz! Bu durumlarda, bir baka insandan baka bir eyi hatirlamasini istediginizi unutmayin. Psikologlarin zamanlarinin ogu, farelere ikence etmenin diinda, herhalde baka konulardan daha fazla bellegi incelemeye gidiyor. Yine de insanlarin znel deneyimleriyle nasil hareket ettiklerini hibir zaman gerekten kavrayamiyorlar. Telefon numaralarini aklinizda tutmak herhalde hibiriniz iin kolay degildir. ogunuz iinizden kendi kendinize mirildanarak hatirlamaya aliiyorsunuzdur. Ama ne kadar baarili olursaniz olun, hibir zaman her numarayi dogru biimde hatirlamaniz mmkn olmayacaktir. Oysa birok bilgiyi, iitsel yollar yerine grsel olarak ezberlemek ok daha etkilidir. Bir bilgiyi grsel olarak akliniza getirdiginizde, zihninizde hemen o bilgiyle ilgili resmin tm ekillenir ve hemen o resmin iindeki ihtiyaciniz olan bilgiye ulaabilirsiniz. "Yava grendigi" dnlen birok ocuk, eyleri grsel olarak degil, iitsel yollarla hatirlarlar. Onlara grsel hatirlamayi grenmeleri iin birka saatinizi ayirdiginizda nasil ok daha hizli grenebileceklerini greceksiniz. te yandan, bazi insanlar da mzigi, seslere kulak vermek yerine, zihinlerinde resimler oluturarak ya da duygulan hissetmeye aliarak hatirlama yolunu seerler. yleyse, hatirlamak istediginiz eye bagli olarak her duruma uygun bir hatirlama biimi bulundugunu syleyebiliriz. Insanin kt bir bellege sahip olmasinin baka bir yolu, verileri aklinda tutmakla hi ilgisi olmayan eyler yapmasidir. Kendi kendinize, "Telefon numaralarini hatirlamam gerekir," 154 deyip durursaniz, aklinizda kalan ey telefon numarasindan ok, bu cmlenin kendisi olur! Birok insan byle eyler yapar ve daha sonra "Bellegim Kt" diye dert yanar. Oysa bellekleri mkemmeldir, sadece onlari aptalca eyler iin kullaniyorlardir. Mthi bellekleri olan insanlari incelerseniz, gerekten ilgin eyler yaptiklarini grrsnz. Mkemmel bellegi olan bir adam, zihnindeki tm resimleri alt baliklariyla birlikte siniflandiriyor, her resmin altina onun

ierigini hatirlatan kodlar koyuyordu. Bu kisa szl tanimlar, istedigi zaman bellegini hizli alitirmasini saglayacak ekilde anilarini kodlamaya yariyordu. Bu biraz, adina bakip genel bir fikir sahibi olabilmek iin bir filme bir ad vermeye benziyor. Bir seminere kirk be kiiyle ad ve soyadlariyla hizla tanian bir kadin katilmiti. ok kisa srede herkesin ismini dogru bir ekilde grendi. Ayni eyi bir televizyon programinda Harry Loray-ne'in yaptigini grmtm. Bu kadin birisiyle tanitirilinca, hemen onda gzne arpan zel bir eye (o kiide esiz oldugunu fark ettigi burun ekli, deri rengi, ene, vb.) yogunlaiyordu. Sonra o kiinin bahsi bir daha getiginde hemen bu zelligini hatirliyor ve ismiyle arasinda bir bag kuruyordu. O kiinin esiz zelligini zihninde canlandirmak iin ok kisa bir sre gzlerini boluga dikiyor ve kurdugu bagin dogrulugundan emin olmak iin boluktan ayni sesin gelmesini bekliyordu. Ben birok sikintidan kurtulmak aisindan seminerlere katilan insanlarn isim rozetleri tak-malarni istiyorum. Ama hatirlama becerisi, sati elemanlarna da gretilmesi gereken yararli bir beceri. nk sati elemanlari ilerini yaparken ok sayida insanla karilaiyorlar ve kiisel dostluklar kurmak performanslarni olumlu ynde etkileyebiliyor. Fakat insanlarla ogunlukla telefonda temasa gemeyi gerektiren bir iiniz varsa, grsel yntem fazla ie yaramaz. Ama iitsel sisteme kolayca adapte olmanizi saglayabilir: Ismini duy155 dugunuz bir kiinin ses tonu ya da konuma hizindaki bir zelligi fark edip, daha sonra ismiyle bu zelligi arasinda bir bag kurmayi daha kolay grenebilirsiniz. Grsel yani fazlasiyla gelimi olan insanlar duyduklari isimleri grsel olarak zihinlerine yerletirmeyi tercih edebilirler. Bu ekilde, bir zelligini hatirlamak istediginiz kiinin becerileri ya da bulundugu ortami akliniza getirmeyi saglayacak bir bellek stratejisi benimsemeniz de mmkn olacaktir. "Iyi bir bellek" sahibi olmanin baka bir yolu, aklinizda tuttugunuz eyleri mmkn oldugu kadar etkili ve ekonomik hale getirmek, sonra da aklinizda kalanlari olabildigince fazla kullanmaktir. rnegin, anahtarlarinizi her zaman pantolonunuzun sag cebine koyuyorsaniz, bunu bir kere hatirlamaniz bile yeterlidir. Anahtarlarini farkli yerlere koymayi alikanlik etmi kiiler ise, mrleri boyunca bir kere yerine, her gn drt-be kere hatirlamaya alimak zorunda kalabilirler. grencilerimden biri iki ite birden aliiyor ve bir sr kgit ve belgeyi dosyalamasi gerekiyordu. Ne zaman dosyalanmasi gereken bir ey olsa, hemen kendine "imdi nereye bakacagim?" sorusunu yneltiyor ve o dosyanin bulundugu klasr aliyordu. Bu ilemi yaparken zihninde o dosya etiketinin bulundugu bir resim ekilleniyor ve elindekini o dosyaya yerletiriyordu. Bu yntem grencimin dosyalarini dzenlerken zaten aklinda olan seenekleri kapsadigindan yeni bir ey dnmek zorunda degildi. Dolayisiyla her yeni ilemden sonra kurdugu bag iyice pekiiyor ve her seferinde kullandigi sistem daha kalici hale geliyordu. Bu iki rnek, mmkn oldugu kadar az hatirlamak zorunda oldugunuz eyler iin daha ok geerlidir. imdi baka bir rnege bakalim. Gznz birka saniyeligine aagidaki sayilara evirin ve sonra gznz kaldirip, ne kadarini hatirlayabildiginizi dnn... 156 149162536496481100 imdi bainizi evirdiginiz zaman daha fazla hatirlamanizi saglayacak kadar uzun bir sre bakin... Bunu gerekten denerseniz, daha kolay hatirlamayi saglamak iin sayilarin zihninizde ikierli-erli gruplar halinde toplanacagini fark edeceksiniz: 14,91,62,53,64,96,48,11,00 ya da 149,162,536,496,481,100 Bu bizim "kltme" dedigimiz sretir: Byk bir ii daha kk, daha halledilebilir paralara ayirmak. I hayatinda eski bir espri vardir: "Bir fili nasil yersiniz?" "Her seferinde birer parasini."

Bu noktada, yukaridaki sayiyi ne kadar sre boyunca dogru olarak hatirlayabileceginiz! dnyorsunuz? Bir saat, bir hafta, bir ay? imdi isterseniz, bu sayiyi biraz daha farkli biimde kltelim. Bu size bir ey dndryor mu? 1 4 9 16 25 36 49 64 81 100 Ayni sayilar kmesini biraz farkli biimde, sayilarin kareleri eklinde de yazabiliriz: l22232425262728292102 Ilk bata kullandigimiz sayinin, bir sira halinde l'den 10'a kadar sayilarin karelerine dntgn gryoruz. Bunu bildikten sonra, bu sayiyi on-yirmi yil sonra da kolayca hatirlayabilirsiniz. Peki, bu ilemi bu kadar kolay hale getiren nedir? nk artik hatirlamaniz gereken ok daha az ey var ve bunlarin hepsini zaten hatirladiginiz eylerle kodladiniz. Ite, matematik ve bilim 157 bundan ibarettir: Dnyayi etkili ve gzel bir biimde kodlamak, bylece daha az eyi hatirlamanizi gerektirerek, beyninizi daha eglenceli ve ilgin eyleri yapacak ekilde rahatlatmak. Bunlar ok daha kolay ve hizli hatirlamanizi saglayan ilkelerden birkaidir sadece. Ne yazik ki genel egitimde bu ilkelerden hl fazla yararlanilmiyor. "grenme Glkleri" Birok kitap yazdiktan sonra yaadiginiz ho deneyimlerden birisi, insanlarn daha nce yapmak isteyip de gerekletiremediginiz eyleri yapmaniza olanak tanimalandir. u anda bunlarn neler oldugunu tam hatirlayamiyorsunuz, ama bir kismina daha nce dikkat ekmitim. Benden bir okul blgesinde alimam istendiginde, bilmem gereken birka ey vardi. Bunlardan birisi, "grenme glkleri", "minimal beyin bozuklugu", "disleksi" ya da "egitim en-gelleri'ydi. Bunlar ok nemli grnen szcklerdir, fakat anlattiklari ey, gretimin ie yaramadigindan baka bir ey degildir. Ne zaman bir ocugun grenemedigi bir durumla karilail-sa, uzmanlar hemen problemin "grenme glg"den kaynaklandigi tehisini koyarlar... oysa bu sorunun aslinda kimde oldugunu hi grenemeyeceklerdir! Bu soruna hibir zaman "gretme glg" tehisi koymadiklarini belki fark etmisinizdir. Bu saptamanin ierdigi sav, baarisizligin nedeninin, siklikla genetik kusurlarla ilikilendirilerek, ocugun beyninin zayifligina ya da hasar grm olmasina baglanmasidir. Insanlar bazi eyleri nasil degitireceklerini bilemeyince, daha farkli yollar denemeye gayret gstermek yerine, baarisizligi mazur gsterecek yollar ararlar. Bir ocugun grenme lobunun zayif oldugunu varsaydiktan sonra, beyin ailari bulunana kadar hibir ey yapilamayacagini itiraf ediyorsunuz demektir. 158 Ben baarisizligi bu ekilde aiklamayi tercih etmem. Tersine, buna "gretme bozuklugu" tehisini koyar ve en azindan bunu degitirmeyi grenebilecegimiz ihtimalini aik tutarim. Bir insana bir eyi gretebileceginizi varsayiyorsak, onun (henz) dogru bir noktada bulunmadigini kabul ediyoruzdur. Ama bir insan grenemedigi zaman ona zaten bir ey gretilemeyecegi-ni dnrsek, kimse bunu denemeye bile kalkimaz. Geen yzyilda insanlarin uabilecegini hi kimse dnmyordu. Uaklar gnlk yaamin bir parasi haline geldigi zaman da, bu sefer insanin aya gidebilecegine inanmadilar. Bu tutumu her eyin mmkn oldugu trnde bir saptamaya evirirseniz, eskiden imkansiz olarak grlen birok eyin artik mmkn hale geldigini grrsnz. "grenme glkleri" fikri, esas olarak, beynin nasil alitigi konusunda olduka ilkel bir fikirden kaynaklanan, eski nrolojik "kesip atma" alimalarina dayanir. Konuamayan bir insanin beyninin bir kisminin hasarli oldugunu grr ve "Konuma ite urada oluyor," derler. Bir televizyonda grntnn titredigini fark edip, "Tam resmin grndg tel u," deyip o teli kesmekle hemen hemen ayni mantik. Oysa son derece karmaik ve birbirine bagli bir sistemde resmin orada grnmesini saglayan binlerce tel, baglanti ve transistor vardir; beyin ise televizyondan ok daha karmaik bir organdir.

Beynin daha ilkel alanlarinin bir kisminda gerekten ilevler belli bir derece lokal-leir. Ama, kk bir ocugun tm bir beyin yarimkresini kaybedebilecegi ve buna ragmen br tarafiyla hemen her eyi grenebilecegi de yillardir bilinen bir gerektir. Son zamanlarda elde edilen kanitlar, eski nrolojik dogmalarin birogunu rtmtr. rnegin rntgenle ekilen bir tomografinin incelenmesinde, Q'su 120 olan bir niversite g159 rencisinin, korteksi ancak bir santimetre kalinligindayken beynindeki boluklarinin geniledigi saptanmiti! ocugun kafatasinin byk blm siviyla doluydu ve dogmalara gre, birakin niversiteye gitmesini, sabah yataktan bile kalkmamasi gerekiyordu! Baka bir eski dogma, dogumdan sonra omurgalilarda yeni bir nronun olumadigidir. Oysa geen yil, erkek bir kanaryanin beyninin arki sylemeye ayrilmi kismindaki nronlarin sayisinin her ilkbahar iki katina iktigi ve bunlarin yarisinin yilin diger zamanlarinda ldg saptanmitir. Baka bir aratirmada ise, bir maymunun parmagini koparir-saniz, beynin kopmu olan parmagi hareket ettirmeye yarayan kisminin birka hafta iinde onun yanindaki parmaklara alitigi ve buna bagli olarak diger parmaklarin daha duyarli hale geldigi saptanmitir. Son bilgilerin hepsi de, beynin eskiden sandigimizdan ok daha esnek ve adapte edici olduguna iaret etmektedir. ocuklarin "egitsel bakimdan engelli" olduklari dncesini hibir zaman sevmemi, nk okumanin esas olarak genetik yollarla aktarildigini asla dnmemiimdir. Bir ocuk, balta girmemi bir ormanda bile olsa, yil iinde konumayi grenebilir! yleyse ona, nasil syleyecegini zaten bildigi bir eyi okumayi gretmek niin on yil srsn? Gettolarda yaayan ocuklar ayni anda dili birden konumayi ve akla gelebilecek her trl gizli yazimayi srdrmeyi grenebilirler. Ancak okullardaki egitim, bazi ocuklarin okumayi grenemedigi bir ortam yaratmaktadir. Nitekim sizin iinizden bir kisminiz da, sirf derslerin berbat biimde sunulmasi nedeniyle bazi siniflardan fazla ey grenmeden iktiginizi zntyle hatirlayabilirsiniz. Okumayi grenmek gerekten ok zor degildir. Bunun iin tm yapmaniz gereken, bir szcgn resmini, ayni szcgn 160 zaten bildiginiz sesiyle ilikilendirmektir. Konuulan szcg taniyorsaniz, o sesi, ayni szcgn kastettigi eyin deneyimiyle zaten ilikilendirirsiniz. ocukken "kedi" szcgyle anlatilan varligin, miyavlayip duran kk, tyl bir hayvan oldugunu herhalde hepiniz grenmitir. Beyniniz ondan sonra "kedi" szcgn, bir kedinin grnts, sesi ve yansittigi duyguyu yaadiginiz deneyimi hatirlamanizla ayni anda duyacaktir. Artik her kim "kedi" derse o deneyim hemen akliniza gelecek, ne zaman bir kedi grseniz, duysaniz ya da hissetseniz o szcgn sesi kulaklarinizda inlayacaktir. Okumanin size sagladigi ey, zaten bildiginiz o szcge bir resim eklemekten baka-bir ey degildir. "Kpek" szcgn grdgnzde ise, "kedi" szcgnden daha farkli bir ses duyar ve zihninizde farkli bir resim canlandirirsiniz. Olduka basit grnyor ve gerekten yledir. Yine de ortaligi, okuma problemleri konusunda sryle gevezelik kaplami durumda ve okuma problemlerini zmeye szmona byk abalar harcaniyor. Denver'da, gretim srecinde ortaya ikan her trl problem zerinde alian bir NLP egitim merkezi vardir. Bu gruplarda ocuklarin okuma dzeyinin ykseltilmesi garanti edilmekte ve kaydettikleri ilerlemeler standart testlerle llmekte, sekiz defa yapilan bir saatlik toplantilar sonucunda en az bir dzey ilerleme gerekletirilmektedir. Ayrica daha kisa srede ok daha ileri sonular alindigi da grlr. Son yilda sadece tek bir rnekte taahhtlerini yerine getiremeyen bu gruplara katilmanin tek nkoulu, ocugun gz kaslarinda herhangi bir sorun olmamasi ve okumaya alitigi eyleri kolayca grebilmesidir. 161 Ilalar

Okul sisteminde aradigim baka eylerden birisi, siralarinda uzun sre oturmakta zorlanan "hiper aktif" ocuklar iin Ritalin gibi ilalarin yaygin olarak verilmesi. Ritalin bu ocuklarin hizini yavalatarak gretmene ayak uydurmalarini saglar. Bu ocuklara ila vermek her zaman ilalarin zararsiz olduguna dayanilarak savunulmutur. Ritalin'in ilgin zelliklerinden birisi, hiper aktif ocuklarin hizini yavalatmasina ragmen, yetikinler zerinde daha ok bir amfetamin etkisi yapmasidir: Ritalin yetikinleri hizini arttiran bir ilatir. Bu sorunu okul sorumlulariyla konuurken u soruyu ynelttim: "ocuklara verdiginiz bu Ritalin denilen ila onlarin hizini yavalatiyor, ama yetikinlerin hizini arttiriyor, yle mi?" Bunun son derece gvenli bir uygulama olduguna, hibir zararli yan etki dogurmadigina da hepiniz inandiniz yani? Gzel. yleyse benim size bir hayli para tasarruf etmenizi saglayacak bir nerim var. "ocuklara Ritalin verme uygulamasini durdurup gretmenlere ynelin, bu ekilde gretmenlerin hizini arttirip ocuklara uydurmu olursunuz." nerimi kendi mantiklariyla degerlendirdiler, ama tabii holarina gitmedi. Isterseniz bu neriyi siz de kendi okulunuzda gndeme getirin ve "grenme zrl gretmenler'in ka tanesinin "son derece zararsiz bir ila" kullanmak istedigine bakin. Ayni durum psikiyatristler iin de geerlidir: Onlar da kendi hastanelerine yatirilan diger psikiyatristler iin hibir zaman psikoaktif ilalar yazmazlar! Otuz yil boyunca birtakim ilalar yazdiktan sonra, bu ilalarin yaamin daha ilerideki dnemlerinde istemli hareketlerin bozulmasina yol atigini anlamilardir. Bu ilalar kaslarini yle bir etkiler ki, zamanla yrrken ya da bir ay fincanini elinize alirken bile tir tir titreyen bir duruma gelebilirsiniz. 162 Bir Kadin: Ben bir gretmenim. Geen hafta bir doktor, bir hastabakia ve baka bir gretmenle birlikte bir personel toplantisindaydik. Hastabakici sz alip, "Sanirim, u ocuk iin ila yazmaliyiz," deyince orada bulunan diger herkes balarini sallayip onayladilar. Bense gerekten fkelenmitim. Dayanamayip, "Bir yandan ilalarin kt kullanilmasindan sz ederken br yandan bu ocugun ila almasini tavsiye etmenize inanamiyorum! ila kullanmayi nasil onaylarsiniz?" diye tepki gsterdim. Doktor, "Ben her gece sakinlemek iin ila alirim," kariligini verdi. Baka bir gretmen, "Ben de," diyerek onu destekledi. Hastabakici da her gn Valium aliyormu. Inanamadim. yle bir ok oldum ki ne diyecegimi bilemedim. Gzel, kendiniz iin ila almaya karar vermeniz bakalarini ila kullanmaya zorlamaktan ok farkli bir ey elbette. Bence insanlar ila kullanmaya kendileri karar vermeliler. Burada asil zc olan nokta, insanlarin ila kullanmayi tercih ettikleri problemlerin ogunun NLP tekniklerinden yararlanilarak kolayca zlebilecek olmasi. Her NLP uygulayicisi bir okul fobisi oldugunu yarim saat iinde saptayabilir ve imlasi en kt olanlar bile bir-iki saat iinde ok daha iyi bir dzeye getirilebilir. Yalniz bu noktada biraz dikkatli olmak durumundasiniz. NLP daha yeni taninmaya baliyor ve birok niteliksiz insan kendisinin NLP egitmeni oldugu iddiasiyla ortaya ikiyor. Hatta sadece tek bir kursa gitmi oldugu halde kendisini "en iyi NLP egitmeni" olarak ilan edenlere bile rastlaniyor. Tabii, etkili olan bir eyin yayginlamaya baladigi her olayda bu tr rneklerle karilaildigi iin, bylesi durumlarda ihtiyatli olmanizi ve NLP egitimi aldigini iddia eden kiilere birka soru yneltmenizi neririm. 163 Iyi NLP'ciler, bir kii zerinde aliirlarken, sorunlarin kkenine inmek iin zel egitim siniflarina kadar uzanip her trl grenme problemini zmeye aliirlar. Bir insanin beyninin nasil alitigini grendiginiz zaman, o kiiye beynini daha etkili bir ekilde nasil kullanacagini gretmek grece daha kolay olacaktir. grenme yetenegi, asil olarak birisi size bir sr ierik anlattigi zaman degil, grenmenin mekanizmasini, yani grenme iin gerekli olan znel yapilari ve siralari gretebildigi zaman gerekten harekete gemeye balar.

165 SWISH (DEGITIR) Size gretmek istedigim baka bir alt temsil sistemi modelini hemen her yerde kullanabilirsiniz. Bu, beyninizin yeni bir ynde programlanmasini saglayan, ok retken bir modeldir. Bu modeli daha kolay grenmeniz aisindan, imdi grece basit ve kolay bir konuyla balayacagim. Birok insan "alikanlik kontrol" adi verilen eyle ilgilenir. Burada tirnaklarini yeme alikanligi olan, ama bu huyundan holanmayan kim var? (Jack krsye dogru ilerler.) imdi bu modeli kullanarak, Jack'in tirnaklarini yemek yerine baka bir ey yapmasini saglamaya aliacagim. Tirnaklarini yemeden nce ne gryorsun? Jack: Bilmiyorum. Aradan bir sre geene kadar byle bir ey yaptigimin farkinda bile degildim. Bu ogu alikanlik iin geerlidir. Kendinizi "otomatik pilof'a baglamisinizdir ve bu durumu ancak o konuda bir ey yapmak iin artik ok ge olunca fark eder ve kendinizi kt hissedersiniz. Tipik olarak tirnaklarini ne zaman ya da nerede yedigini biliyor musun? 166 Jack: Genellikle bir kitap okudugum ya da film seyrettigim zaman. Tamam. imdi bir film seyrettigini hayal etmeni ve sanki tirnak-larni yiyecekmi gibi ellerinden birini agzina yaklatirmani istiyorum. Burada yapmak istedigim, tirnaklarini yemek zere oldugunu bilerek, elin yukan kalkarken onu grmen ve farkina varman. Jack: Pekl. Elimi kaldirirken onun farkina varabiliyorum. iyi. Bu resme birka dakika bakacagiz, ama imdilik unutalim. nce baka bir resim daha tasarlamamiz gerekiyor. Jack, artik tirnaklarni yemezsen, kendini nasil daha farkli greceksin? Tabii bunu sylerken, kendini daha uzun tirnakli grmen gibi bir ey degil kastettigim. Bu alikanligini degitirmek sana ne kazandiracak? Bir kii olarak sende nasil bir farklilik meydana getirecek? Senin gznde ne anlam taiyacak? Aklindaki yanitlari bana syleme: Senden bu alikanliktan kurtulman halinde kendindeki dnm yansitan bir resim oluturarak yanit vermeni istiyorum. Jack: Tamam, zihnimde byle bir resim tasarladim. imdi elini agzina dogru getirdigini gsteren o resmi alip daha byk ve parlak hale getir...ve bu resmin sag alt kesine, tirnaklarini yeme alikanligindan kurtulman durumunda kendini daha farkli olarak grdgn halinin kk, koyu bir resmini yerletir... imdi ise "swish", "hizli degitirme" dedigim eyi yapmani istiyorum. Hini gsteren eski resmin stn kapatana (bu srede ken diliginden rengi solacak ve klecektir) kadar, alt kedeki kk koyu resmi hizla byt ve parlak hale getir. Bunu gerekten ok hizli, bir saniyeden daha az srede yap. Grntleri hizla degitirir degitirmez, yani "svvish" yapar yapmaz, ya zihnindeki ekrani ta 167 mamen boalt, ya da gzlerini aip etrafina bak. Ardindan tekrar iine dn, elini agzina yaklatirdigini gsteren byk parlak resimden balayip kedeki kendi kk koyu resminle devam ederek ayni ilemi tekrarla. Bu ilemi toplam be defa yap. Her deneyin sonunda ya zihnindeki ekrani boalt, ya da gzlerini a... Artik test zamani. Jack, elini agzina gtrdgn gsteren byk parlak resmi tasarla ve bana neler oldugunu anlat... Jack: Pekl, o resmi yerinde tutmak zor. Hemen yok oluyor ve yerini diger resim aliyor. "Svvish" modeli beyne yn veren bir tekniktir. Insanlarda tatsiz olan eylerden uzak durma ve ho olan eylere ynelme gibi isel bir egilim vardir. Ilk resim, holanmadiginiz davranii yansitan byk, parlak bir grntdr. Bu resim solup klrken zihninizdeki tatsiz olay da giderek kaybolur. Gzel olan resim byr ve parlaklairken ayni zamanda size dogru yaklair. Tam da zihninize gidecegi

yolu gstermek gibi: "Orada durma, uraya git." Zihninizi bir istikamete ynlendirdiginizde davranilariniz da dogal olarak ayni tarafa ynelecektir. Jack, senden baka bir ey yapmani isteyecegim. Tipki tirnaklarni yerken yaptigin gibi bir elini agzina gtr. (Jack elini yukan kaldirir. Agzina degdirmeden nce durur ve biraz aagi indirir.) Tamam, ne oldu? Jack: Bilmiyorum. Elimi kaldirdim, sonro durdum. Elimi indirmek istedim, ama benden yle istedigin iin bilerek orada tuttum. Bu bir davrani testidir. Tirnak yemeye alimi olan davrani artik baka bir yere yneliyor. Eskiden oldugu kadar kendiliginden bir ekilde, ama Jack elini kendisini daha iyi hissettiren bir yere gtrecek artik. 168 Demek ki, davrani daha sonra bir deneyim haline geliyor. El yukari kalkar ve iinizde bir zorlama hissederken, duygulariniz sizi baka bir tarafa gtryor ve baka bir zorlamaya dnyor. Gerekte iinizde bir zorlamayi yine hissediyor, ama bu sefer istediginiz yne dogru hareket ediyorsunuz. Bu deneyi daha nce, "zgrlemek" istedigini syleyen bir ikolata delisiyle uygulamitim. Kendine bakiini sevmedigi iin zorlamaya bile gerek olmayan bu kadin, deneyi tamamladiktan sonra, ikolataya dayanabilecegi bir noktaya ulamiti. imdi gerek ikolatalara baktigi zaman artik eski tepkilerini vermiyor. Dncelerinin yn kendi istedigi tarafa evrilmi durumda. Ite bu da yeni bir zorlama. Ben ona, "ikolata sende bir takintiya dnm. Kafanda istedigin gibi resimler oluturmamaya zorlamisin kendini," deyince, "Umurumda degil," kariligini vermiti. Zorlanmi olmaya gerekten bir itirazi yok; sadece kendi istedigi gibi zorlanmak istiyor. Zaten farkliligi yaratan fark da burada. "Swish" modelinin etkisi, kullandigim diger tekniklere kiyasla daha gldr. Yakin zamanlardaki bir seminerimde, n siralarda on bir yildan beri sigarayi birakmaya ugraip bunu baaramadigindan ikayet eden bir kadin oturuyordu. Bu alikanligini on bir dakikadan az bir srede degitirmeyi baarmitim. Zihninde tasarlayacagi resmin kesindeki kk koyu resmi bile ben semitim; ben insanlarin "ynlendirici olmayan kliniki" dedikleri trden biri degilim. Ona baka insanlarin sigara imesini keyifle izleyen bir resim dndrtmtm. Onu tamamen zitti olan bir tarafa ynlendirmeyi istemedigim gibi, sigara ienlerle alay eden ve onlari aagilayan bir tutum takinmasini da istememitim. imdi ifterli gruplar oluturup bu modeli denemenizi isteyecegim, lk nce yine birtakim talimatlar vereyim. 169 "Swish" Modeli 1. Ortami belirleyin, "tik nce rahatsiz oldugunuz ya da takilip kaldiginiz eyin ne oldugunu belirleyin. Nerelerde ya da hangi zamanlarda imdikinden daha farkli davranmak ya da tepki gstermek isterdiniz? Tirnak yeme trnde bir rnegi seebileceginiz gibi, kocaniza kizmak gibi bir rnegi de dnebilirsiniz." 2. ipucu resmine karar verin. "imdi hounuza gitmeyen bir davranii yapmaya balamadan hemen nceki durumda grdklerinizi aklinizda tutmanizi istiyorum. Birok insan bylesi anlarda 'otomatik pilot'ta oldugu iin, bu ilem sz konusu davranitan nceki hareketinizi yinelemenize yardimci olabilir ve bu hareketin nasil bir ey oldugu konusunda kafanizda bir resim ekillenebilir." Benim Jack'le uyguladigim teknik buydu. Elini yzne yaklatirmasini saglami ve bu resimden yararlanmitim. Bu aama bir insanin houna gitmeyen bir tepkisini yansitan ipucu oldugundan, aklina bu resimle ilgili bazi tatsiz eylerin gelmesi de mmkndr tabii. Zaten bu resim ne kadar kt olursa, etkisi de o kadar iyi olacaktir. 3. Asil resmi tasarlayin. "imdi, arzu ettiginiz deiiklii gerekletirmeniz durumunda kendinizi nasil greceginizi yansitan ikinci bir resim tasarlayin. Sizin gznzde gerekten cazip hale gelene (kendinizi iyi hissettirene) kadar bu resimle oynamaya devam etmenizi istiyorum." Partneriniz bu resmi tasarlarken siz de gerekten houna gidip gitmedigini anlamaya aliarak onun tepkilerini

izleyin. Gerekten houna giden bir resim tasarladigini gsterecek ekilde yznn pembeleip pem-belemeyecegine bakin. 4. "Suiish". "imdi bu iki resmi hizla degitirin. nce ipucu resmine bakin, onu bytn ve parlak hale getirin. Sonra bu 170 resmin sag alt kesine, olmasini istediginiz davraniin kk, koyu resmini yerletirin. Kk, koyu resim adim adim byyp daha parlak hale gelsin ve ilk resmin stn kapatsin; ilk resim "swish" diyebileceginiz bir hizla soluklaip yok olacaktir. Ardindan zihninizdeki ekrani boaltin ya da gzlerinizi ain. Hizla degitirme ilemini toplam be kere tekrarlayin. Her "swish"in sonunda zihninizdeki ekrani boalttiginizdan emin olun. 5. Test edin. a) "imdi ilk resmi oluturun... Neler oluyor?" "Swish" etkili olmusa bunu yapmakta zorlanirsiniz. Ilk resim giderek yok olacak ve yerini, kendinizle ilgili, olmasini istediginiz resim alacaktir. b) Bunu davranilarla da test edebiliriz. Partnerinizin son resminde gsterilen sahneleri tasarlamanin bir yolunu bulun. Bu resim partnerinizin kendi davranilariyla ilgiliyse (Jack'te oldugu gibi), ondan bu davranii fiilen yapmasini isteyin. Bu resim ikolata ya da sigara veren ya da tempo tutan baka biriyle ilgiliyse, o zaman partnerinizle birlikte hareket etmenizi ve partnerinizin bu davranii nasil yapip nasil tepki verdigini gzlemenizi istiyorum. Testi yaptiginiz zaman eski davrani hl ortadan kalkmamisa, geri dnn ve "swish" modelini tekrar uygulayin. Eski davraniinizi silip silemeyeceginizi, ya da bu sreci iletip ilete-meyeceginizi kestirmeye aliin. Ben size ok daha genel bir modelin ok basit bir versiyonunu gretiyorum. Bazilarinizin sorulari oldugunu biliyorum, ama soru yneltmeden nce bunlari denemeniz daha iyi olur. Deneyi bitirdikten sonra sorulariniz daha ilgin hale gelecektir. Hepinize on be dakika sre veriyorum. Haydi, bakalim! 171 Onlar deneyi yaptigi sirada odanin iinde dolairken, birogunuzun baarili oldugunu gryorum. Yalniz, zorlanmadiginiz ve ie yarayan ilgin eyler saptadiginizda benimle konumayin. Ben sadece yntemin etkili olmadigi yanlar zerinde konumayi tercih ederim. Amy: Sigara imeyi birakmak istiyorum. Ama bunu denedigimizde sigara ime tutkumu hl yenemedigimi grdm. Pekl. nce bana ilk dndgn resmi anlat. Amy: Kendimi agzimda bir sigarayla gryorum ve... Dur. Ilk resimde kendini grmemen, kendini ikinci resimde grmen ok nemli. Hizli degitirme ynteminin ie yaramasinin temel gelerinden birisi bu. Ilk resim, sigara imeye balarken kendini kendi gzlerinle grebileceginin diinda bir ilikili 172 resim, rnegin elinin bir sigaraya uzanii olmak zorunda. Kendini elinde sigarayla grrsen sigaraya imeye drtldgn hissediyor musun? Ya da bu drt sigaralari grnce mi geliyor? Hangisi geerli olursa olsun, sigara ime duygusunu bastirmanla ilgili bir resim tasarlamani, sigara imeden nceki halini gsteren bir tablo izmeni istiyorum. Bu bir sigaraya uzanmak, eline alip yakmak, dudaklarina gtrmek ya da baka bir ey olabilir. Sreci bu resimle dene ve izlenimlerini anlat. Bir Adam: Bu sre hangi kitapta anlatiliyor? Hibirinde. Bir kitapta zaten yer alan bir eyi size gretmeyi niin isteyeyim? Siz yetikin insanlarsiniz; byle bir kitap olsa onu rahatlikla okuyabilirsiniz. Bir kitap yazip sonra da onu seminerlere gelen insanlara okumak bana her zaman aptalca gelmitir. Gelgelelim birok insan tam da bu ekilde hareket ediyor ve para da kazaniyorlar, demek ki ie yariyor.

Bir Kadin: Daha nce anlattiginiz NLP tekniklerinde zellikle yeni bir davrani benimsemeye nem veriyordunuz. Ama burada sadece resmi degitirdiginiz zaman farkli bir durum ortaya ikiyor. Dogru. Bu modelin retkenligini saglayan da bu zaten. zgl bir davranila degitirmek yerine, yeni bir yn sagliyorsunuz. Bu yn belirlemek iin, ok gl bir motivatr olan "z-imaj" denilen eyden yararlaniyorsunuz. Ocak ayinda Toronto'da seminer verirken, kurt fobisi oldugunu syleyen bir kadinla tanimitim. Toronto yilin byk blmnde buzlarla kapli oldugundan, bunun fazla problem olacagini dnmemitim. Bunun zerine, "Niin onlardan uzak durmuyorsun?" diye sormakla yetindim. Aldigim yanit u oldu: "Kendimi bu ekilde tasavvur edemiyorum." Kurt fobisi kendisi iin aslinda ciddi bir problem olmasa bile, kendini o ekilde d173 nememek onu tepeden tirnaga sarsiyordu. "Derinleen bir fobi" bile diyemezdim. "AAHHGGH!" fobisinden ok "ahhh" fobisine benziyordu. Kadinin sorunu beynini dogru yne kanalize edememekti ve zihninde srekli ayni resmi taimasi da elini kolunu bagliyordu. Tabii ona da "Bu tutumunu degitirirsen kendini daha farkli olarak nasil greceksin?" diye sordum. Bu modelin etkili olmasi, en ok bu sorunun nasil yanitlanacagina baglidir. Bu sre sizi bir son noktaya gtrmez; sadece belli bir yne yneltir. Kendinizi zel bir ey yaparken dnrseniz, bunu sadece yeni bir tercihle programlami olursunuz. Kendinizi farkli zelliklere sahip biri olarak grrseniz, kendiniz iin pek ok yeni olanak yaratabilirsiniz. Kendine yeni bir yn belirleyen herkes, yeni zgl davranilari inanabileceginizden daha byk bir hizla benimsemeye balayacaktir. Bu kadina standart bir fobi tedavisi uygulami olsaydim, kurtlardan bir daha korkmaz, onlarin farkina bile varmazdi. Birinin bir eye aldirmamasini saglamak ok kolaydir. Kurtlara bakmasini isteseydim bunu yapardi. Kadinin kiisel geliimi dnldgnde bu degiikliklerin ikisi de kkl niteliktedir. stelik bence bir insanin gerekletirebilecegi ilgin degiiklikler arasinda sayilabilir. Ben ona "swish" yntemini uyguladigimda, kendisini daha mutlu, yeterli, becerikli, kendisini daha ok seven ve en nemlisi istedigi degiiklikleri hizla gerekletirebilecegine inanan birisi oldugunu dndrecek bir yn gstermitim sadece. Bir Kadin: Sanirim bunu anladim, ama daha nce grendigim NLP apa atma tekniklerinin bazilariyla ilikilen-dirmeye aliiyorum. rnegin, nce olmasini istediginiz bir resim oluturdugunuz, sonra onu dokunsal duygulariniza taidiginiz ve o durumda apa attiginiz bir teknik var. 174 Dogru. O eski tekniklerden birisi. Ie yariyor, ama bazi eksiklikleri de yok degil. Bir insan gerekten ayrintili ve dogru bir isel resim oluturabiliyorsa, siz de iinize fazlasiyla yarayabilecek bir zel davrani tasarlayabilirsiniz. Ancak bunu gzel olmasini istediginiz bir davrani iin dnr ve daha sonra o resmin iine girmeyi denerseniz, kendiliginden herhangi bir zelligi edinmeniz ya da ok fazla ey grenmeniz sz konusu olmayacaktir. Bu ayrica insanin kendini kandiracak yollar bulmasinin harika biri yoludur ve gidilecek herhangi bir yol da gstermez. Birok insan terapiste, baarmalari mmkn olmayan bir dnemde kendilerini nasil daha gvenli hissedeceklerini sormak iin gider. Oysa bu gvensizlik, pekl yetenekler hakkindaki birtakim bilgilerin iaretini veriyor da olabilir. apa atmayi birinin kendini gvenli hissetmesi iin kullaniyorsaniz, o duygu o insanin aslinda yapabilecegi, ama denemeye cesaret edemedigi eyleri yapmasini saglayabilir. Ayrica becerilerini arttirabilir. Fakat ain gvenli duruma sokabilecegi iin, aslinda hl beceremedigi, yalniz bunun artik farkinda olmadigi bir ruh haline girmesine de yol aabilir! Etrafinizda byle bir sr insan grrsnz ve bu insanlar kendileri aisindan oldugu kadar bakalari aisindan da ciddi birer tehlikedirler. Yillardan beri terapistlere giden insanlarin ka tanesinin gven, kainin yeterlilik peinde oldugunu dnr dururum.

Bir insanda, aslinda ok kt oldugu zamanlar bile yaptigi iin en iyisi oldugunu inanmasini saglayacak degiiklikler gerekletirebilirsiniz. Bir kii kendine gvenli hareket etmeyi iyi grendigi zaman, sahip olmadigi becerileri taidigi konusunda baka insanlari da inandirabilir, insanlarin nemli bir kisminin, "uzman" bir kii eger gvenli hareketler sergiliyorsa yaptigi ii ok iyi biliyor olmasi gerektigini dnmelerine airmaktan hibir zaman vazgememiimdir. Oysa sahte bir gven duygu175 sunu yansitmamayi baardiginiz srece, sizler de pekl belli bir konuda yeterliymi gibi hareket edebilirsiniz. Amy nerede? Amy, yeni resimle "swish" yapmayi bitirdin mi? Amy: Evet. Deneyi be kere tekrarlaman ne kadar srd? Amy: Olduka uzun. Ben de yle tahmin etmitim. imdi bu deneyi yeniden ve daha hizli yapmani istiyorum. Bu modelde hiz da ok nemli bir gedir. Beyin yava grenmez, tersine ok hizli grenir. imdi ben de seni izleyip herhangi bir yanli yapmani ve "Ie yaramiyor," demeni nleyecegim. Haydi bala, ben seni izliyorum. Her "swish"ten sonra gzlerini a... Zihninde nce ilk resmi kur. Neler oluyor?... Amy: Resim uzaklaiyor. Bir sigara ister misin? (Elinde bir paket sigara vardir.) Amy: Hayir, teekkr ederim. Burada zorlama var mi? Sigara iip imemen umurumda degil. Sadece o otomatik drtnn kalkip kalkmadigini bilmek istiyorum. Birka dakika nce sigara ime drtsnn hl varoldugunu sylemitin. Amy: u anda kendimi sigara imek zorunda hissetmiyorum. Tamam. u sigaralari tut, iinden bir tane al ve parmaklarinin arasina yerletir. Sigaralara bak, onlarla dalga ge. Deiiklii gerekletirince test etmekten vazgemeyin, tam tersine daha da zorlayin. Dnya sizi zaten o yne srkleyeceginden, dogru grdgnz eyleri yapmakta daha ustalaabilir176 siniz. O konuda mutlaka bir eyler yapabilirsiniz. Hastanizin szl olmayan tepkilerini gzlemlemek, sorulariniza verdigi szl yanitlardan ok daha fazla bilgi sunabilir size. (Amy sigaralari koklar ve yz ifadesi hizla degiir.) Hop, dur bakalim; sigara kokusu seni drtyor galiba. imdi deneyin baina dnp, bu sefer kokuyu da ekleyerek bir daha yap. Birisinin sana sigara uzattigi ilk resme bu sefer sigara kokusunu iine ekmeni de ekle. Ikinci resimde ise sigaralari kokladigin halde kendini tuttugun iin kendinle vnebilirsin. imdi baa dn ve tekrar yap, tamam mi? Bir matematiki bir zm yolu bulduktan sonra "Tamam, baardim," demez. Yanitlarini titizlikle test eder; bunu kendisi yapmazsa baka matematikiler yapacaktir! Oysa terapi ve egitim srecinde byle bir kesinlik arayiina rastlanmaz. Insanlar bulduklari bir eyi dener ve ie yarayip yaramadigini anlamak iin iki yillik bir deneme sresi koyarlar. Buldugunuz zm titizlikle test ederseniz, bir teknigin ne zaman ie yarayip, ne zaman yaramadigini grebilir ve dogru yolu ikarabilirsiniz. Ie yaramadigi yerlerde dogal olarak baka teknikleri denemeniz gerekecektir. Burada size grettigim ereve, daha genel bir "svvish" modelinin basitletirilmi bir versiyonu. Yine de bir kisminizin kafasinin karitigini biliyorum. Tanriliga ulamanin olmanin baka bir yolu, "swish" yntemini balangita tm temsil sistemleriyle denemektir. Yalniz bunu sadece grsel sistemle deneyip, daha sonra eklenmesi gereken eyleri anlamak iin titizlikle test etmek daha ekonomik bir yoldur. Genellikle bir ey eklemeye ihtiya duymazsiniz zaten. Insan ya ihtiya duymaz, ya da farkina bile varmadan kendine gre bir eyler ekler. Amy, sigarayi koklayinca neler hissediyorsun? 177

Amy: Farkli bir duygu. Nasil farkli oldugunu syleyebilmem zor. imdi kokladigim zaman, imektense yere atmak istiyorum. Beyin sonu almayi grenmez; beyin belli ynlere gitmeyi grenir. Amy burada bir davranilar kmesi grendi: "Bir sigara ister misiniz?" "Evet." ak, sigara yandi; puff. Bunu yapmayi sandalye grenemez. Hi kimsenin yillarca etki yapamadigi bir konuda bu kadar byk bir gelime kaydetmeyi grenmek kmsenecek bir baari degildir. Oysa Amy sadece baka bir tarafa ynelmeyi grenme becerisini kazanmitir. Beyninizi istediginiz eyleri yapmayi saglayacak ekilde kullanmaya baladiginizda, gitmek istediginiz yn titizlikle belirleyip zamanin nnde hareket etmeniz gerekir. Yeterli bir planlama yapmak iin gerekli olan tek eyin hayal kirikligi oldugunu kimse syleyemez. Planlama yapmakta baka eyler de etkilidir. Yeterli bir planlama olmazsa, kendinizi istemediginiz eyleri yapmaya (eski anilarinizi hatirlayip kendinizi yeniden kt hissetmeye, vcudunuzu yipratan davranilar iine girmeye, sevdiginiz insanlari kirmaya, fkeye kapildiginiz zaman kontrolnz kaybetmeye) zorlanmi hissedebilirsiniz. Oysa bu egilimlerin hepsi degitirilebilir, yalniz siz kendinizi hl o ortamin iinde hissederken degil. Daha sonra kendinizi yeniden programlayabilir, ya da programinizla zamanin nne geebilirsiniz. Beyin sonu alacak ekilde tasarlanmamitir; beyin sadece belli ynlere gitmeyi grenir. Beynin nasil alitigini bilirseniz kendi ynnz bulabilirsiniz. Bilemezseniz yaaminizin kontrol bakalarinda kalacaktir. Az nce grettigim modeli ben genellikle bir ya da iki gnlk seminerlerde uyguluyorum. "Standart" svvish modeli, bir insanin rahatlikla kavrayip uygulayabilecegi bir eydir ve genellikle ie ya178 rar. Ama onun altinda yatan mekanizmayi kendi baina gstermez. Kime bir yemek kitabi verseniz, zor ya da kolay bir pasta piirebilir. Ama ayni tarifi usta bir aiya verirseniz nefis bir pasta yeme ansiniz hemen hemen kesin olacaktir. Gerekten iyi bir ai, ne piirdigi ve nasil piirdigi konusunda ok daha ayrintili ve ince bilgilere sahiptir. Yumurta akinin nasil bir etki yaptigini ok iyi bilir. stelik usta bir ainin gznde, olay, bir dolu malzemeyi alip ondan bir yemek ikarma meselesi degildir. Usta ai bazi eylerin belli bir kivama gelmesini, belli maddelerin belli bir sirayla konulmasi gerektigini, eklenebilecek baka eylerin yemege kendine gre bir tat ve koku verebilecegini de dikkate almak durumundadir. Ayni saptamayi "swish" modelini kullanmaya baladiginizda da akliniza getirebilirsiniz. Usta olmaya giden ilk adim olarak, sizden "swish" modelini tekrar tekrar denemenizi, her seferinde tek bir ge degitirerek paralarin zgl ilevlerini kavramanizi istiyorum. Son rnegimizde, bir resmi baka bir resme "swish" etmeyi saglayan deiikliin geleri olarak byklk, parlaklik ve ilikili olmak/kopuk olmak gibi alt temsil sistemlerinden yararlanmitik. Bu gelerin ikisi (byklk ve parlaklik) degiimi geni bir lekte srekli kilan gelerdir. Tedrici biimde degitirilebilecek her ey bir analog degiken olarak adlandirilir. Ilikili olmayaAo-puk olmaya, ya biri ya br geerli oldugu iin dijital degiken deriz. Bir deneyimin ya iindesinizdir, ya diinda; birinden digerine adim adim geemezsiniz. Ilikili olmak/Kopuk olmak her zaman "swish"in bir gesi olacaktir. Diger iki analog ge de bir kii zerinde gl etkisi olan baka iki ge olabilir. Bu defa, byklk yerine mesafeyi kullanmaniz diinda her eyi eski halinde birakarak deney yapmanizi istiyorum. Ilk resim dogal olarak parlak ve yakin olacaktir. Ikinci resim daha koyu ve uzakta grnecek ve parlaklatika yaklairken, birinci resim 179 uzaklaacak ve kararacaktir. Aslina bakarsaniz olduka kk apli bir degiimdir bu ve byklk ile yakinlik birbiriyle yakindan ilintili oldugundan bir kisminiz herhangi bir farklilik da grmeyebilir. Ancak bunun, "swish" modelini ok daha genel ve esnek bir ekilde kullanmayi grenmeye dogru atilan

ilk adim oldugunu syleyebilirim. imdi "svvish" modelini, byklk yerine mesafe degikenini kullanarak yapmaya on be dakika ayirin. Byklk yerine mesafeyi kullanmak bazilarinizda bir farklilik yaratti mi? "Swish" yaparken istediginiz alt sistem ayrimlarini kullanabilirsiniz, ama etkili olmasini istiyorsaniz, kullandiginiz ayrimlarin partneriniz zerinde znel bir gcnn olmasi gerekir. Parlaklik ve byklk ogu insan aisindan gl geler oldugundan, size ilk grettigim versiyonun etkili olma ihtimali da180 ha fazladir. Mesafe ise baka insanlar aisindan nemli olan baka bir alt temsil sistemini oluturdugundan, onu daha sonra denemenizi neririm. Tabii, bir kii iin byklk, parlaklik ve mesafenin hibirisi nemli degilse, hangi alt temsil sistemlerinin etkili oldugunu siz bulmak ve ona gre bir "swish" modeli tasarlamak zorundasiniz. Birka yil nce video kasetli bir oturuma katilan hastam olmutu. Gzme arpan ilk hasta, "beklenti kaybi"ndan rahatsiz olan bir kadindi. Ben hastalarimin kendilerini nasil kaybettiklerini tarif etmek zere kullandiklari isimleri seviyorum. Bu kadinin temel sorunu, bir yakiniyla randevulamasi ya da o kiinin randevuya yarim saat gecikmesi halinde hemen panik atak yaamasiydi. Kontroln kaybediyor ve agresiflemeye baliyordu. Ona bu oturuma katilmaktan neyi umdugunu sorunca u kariligi aldim: Beni bazi zamanlar tamamen gsz birakan bir korku yaiyorum. ylesi anlarda hemen panik atak durumuna geiyorum. Yapmayi istedigim kendime kari mesafeli olabilmek ve bylece o korkuyu yaamayacagim, kendimi kontrol edip daha iyi kararlar alabilecegim bir duruma gelebilmek. Kadin kendine kari "mesafe koymayi istediginden bahsettigi iin, mesafenin onun gznde nemli bir alt temsil sistemi oldugunu gsteren ok aik bir ipucu sunmutu. Ayrica "bana yakin kiiler" ve "yakin ilikilerim" demiti. Daha sonra, randevulatigi birisi yanm saat gecikince, "Kendime biraz mesafe koymam gerekir; ona biraz zaman tanimaliyim," diye yatitirmaya alimiti. Bu kadinla aliirken, byklk yerine mesafe degikeninin kullanilacagi bir "swish" modelinin ok daha etkili olacagi aiktir. Aslinda 181 daha da ileri gitmi ve ie yarayip yaramayacagini anlamak zere byklk degikeniyle standart bir "swish" modelini de denemi, fakat fazla etki yapmadigi sonucuna varmitim. Daha sonra mesafe degikeninden yararlandim ve mkemmel ie yaradi. "Swish"i gerekten sanatsal bir biimde uygulamanin pf noktasi, bu teknigi dogru biimde uygulamak iin gerek duyacaginiz bilgileri titizlikle toplamaktir. Bir hastaniz "yaamdan daha byk" ya da "airi derecede gelimi" olan bir eyden bahsettiginde, byklgn nemli bir degiken oldugunu gsteren saglam ipulari yakalamisiniz demektir. Birisi degitirmek istedigi ve kendisini sinirlayan bir zelliginden bahsettiginde, bu zel problemin kendisini nasil gsterdigine yogunlamaniz gerekir. Ben herhangi bir insanin yaptigi herhangi bir eyin -ne kadar yararsiz ve sancili bir sreci ierir-se iersin- bir baari oldugu dncemden hibir zaman vazgemem, insanlar bozulmaz; son derece iyi ilerler! Burada nemli olan, daha gzel ve yararli biimlerde ona destek vermenizi saglayacak olan "imdi nasil iliyorlar?" sorusudur. Bilgi toplamak iin bavurdugum yollardan birisi, hastama, "Pekl, diyelim bir gn boyunca birlikte alimak zorundayiz. Yapmam gereken eylerden birisi seni sinirlayan zelligi benim de zmsemem. Sen bu zelligini nasil gsteriyorsun? Bu problemin nasil yaanacagini bana gretmek zorundasin," demek. Yapilan her eyin bir baari (bakalarina da gretilebilecek ekilde grenilmi bir ey) oldugunu varsayarak yola iktigim iin, karimdaki kii o sorunuyla baa ikma ugraini tamamen farkli bir ynde srdrmek durumuna gelecektir. Insanlar randevularina ge kalinca hemen panige kapilan kadina bunu nasil yaptigini bana gretmesini istedigimde yle demiti: 182

Kendinle, "Yine ge kaldilar; belki de hi gelmezler," trnde cmlelerle konumaya baliyorsun. Can sikici bir ses tonuyla, "Of, aman," diyerek oflayip pufluyor musun? Hayir. Iimdeki ses, usulca, "Ona yarim saat daha tani," diyor. Zaman ilerledike bu ses daha grleiyor. Aklinda hi resim var mi bununla ilgili? Evet. Sanki onun yanindaymi gibi, mesafe mercegiyle bakarcasina bekledigim kiinin kaza geirmi olabilecegini gryorum. Baka zamanlarda gzlerimi etrafima evirip akin akin bakmiyor ve hi kimseyi grmyorum. Demek ki bu kadinin, zaman getike hizlanan ve perdesi ykselen bir i sesi var. Bu ses belli bir noktaya gelince, "Hi gelmeyecek," diyor ve mesafe mercekleriyle, o kiinin kaza geirmi oldugunu gsteren, yakin ekim bir resim gryor. Ondan zihninde o kaza resmini tasarlamasini isteyince, mesafeyi uzaga yakina ayarlamanin ok gl bir etkisi oldugunu anlamitim. Parlakligi sorunca, "Solukluk mesafe yaratiyor," demiti. Demek ki onun gznde parlaklik da bir faktrd. imdi, hepinizin tanimadiginiz birisiyle ift oluturun ve ondan kendisini sinirlayan bir zelligini (problem olarak grp degitirmek istedigi bir eyi) dnmesini isteyin. Bu defa saptamak yerine, sadece bu baarinin nasil iledigini anlamaya aliin. "Diyelim, gn boyu seninle aliacagiz. Bana bunu nasil yaptigini gret," kalibini kullanin. Daha nce bir kiinin bir ey yapmaya nasil motive olacagini grendiginiz zaman bavurdugunuz yolun aynisini izleyin. 183 Bir insan kendisini ne zaman istemedigi bir ey yapmak zorunda hissetse, iinde mutlaka belli bir noktaya kadar kabaran bir eyler olur. Daha ok byr, daha parlak hale gelir, daha gr-leir, tonu degiir ya da temposu hizlanip yavalar. imdi bu insanin kendisini sinirlayan bu zelligini nasil kazandigini anlamaya aliin. Ilk nce o hareketin ne zaman yapilacagini, daha sonra nasil yaptigini sorun: Iinde kendisini o tepkiyi gstermeye iten neler oluyor? Kritik neme sahip alt temsil sistemlerini saptadiginizi dndgnzde, partnerinizden her defasinda bir degikeni kullanmasini isteyerek test edin ve bunun tepkisini nasil degitirdigini gzleyin. Sonra farkli bir resim kurmasini ve tepkisinin diger resimde de ayni ekilde degiip degimedigini anlamak zere ayni alt temsil sistemlerini degitirmesini isteyin. Eger isterseniz bu kiinin sinirlayici olan zelliginin ileme mekanizmasini kavramayi deneyin. Tm bu bilgilere sahip olduktan sonra "svvish" modelini nasil uygulayacaginiz kendiliginden ortaya ikacaktir. Aslinda "svvish" yapmayin; sadece bilgi toplayin. Bu ileme yarim saatinizi ayirin. 184 Bir Adam: Benim partnerimin iki farkli halini (olmayi istedigi ve istemedigi durumlarini) gsteren iki resmi var. Birinde sarsak hareketler gryor, digerinde dzgn ve kendini bilen adimlar. Gzel. Bu iki resim, onun zihnindeki glg yansitiyor mu? Benim sorum buydu. O kiinin nereye gitmek istedigini daha sormadim: Yalnizca resimlerin o glg yansitip yansitmadigini sordum. Panik atak yaayan kadin, nce oflayip pufladiktan sonra degiik duygular yaamiti. nce sesle balami, sonra kaza imgeleri kurmutu. Ardindan ses daha hizlanip grleir-ken, resim de zaman getike ona dogru yaklaiyordu. Bir Adam: Benim partnerim hep tela iinde... Elbette. Bu da bir zorlama duygusu. Ama bu duyguyu nasil oluturdugu nemli. Buradaki kritik alt temsil sistemi ne? z olarak bilmek isteyeceginiz ey u olmalidir: "Bu insan bir bilin durumundan baka bir bilin durumuna nasil geiyor?" Adam: Onun gznde farkliligi saglayan, etrafini resimle evrelemek. emberi ekip iine giriyor ve resme kendi gzleriyle bakiyor. Tamam. ok iyi. Bylece iinde olmak istemedigi durumu anliyor. Adam: Evet. ilk nce o durumu oynuyor, sonra diina ikarak kopuyor ve araya birka adim mesafe koyuyor.

Gzel. Demek ki ilikili olmak/kopuk olmak burada can alici alt temsil sistemi ilevi gryor. Fazla seenek olmadigi iin de bir tekrarla kari kariyayiz. Peki, digerlerinizin saptadigi baka kritik alt temsil sistemleri neler? Bir Kadin: Resmin geniligi, parlaklikla birleince ok nemli oldu. Resim daralip donuklairken partnerim kendisini kisitlanmi hissetti. 185 Bu nemli. Soluk resimlerde kendinizi kisitlanmi hissediyorsunuz. Kadin: Onun yaptigi iki duyumu ayni anda aamaya benziyor. Bunlarin hepsi iki duyumu ayni anda yaatarak etkili olur. Yaptigimiz deneyler bunu gsteriyor. Dilerseniz, bu konuyu dnn biraz. Bir imgenin parlakligini degitirince duygularinizin yogunlugu degiir. Bunlarin hepsi ayni anda yaanilan duyumlardir. Yalniz burada bilmemizde yarar olan nokta, "swish" modelini uygularken bu ilikiden yararlanabilmemiz iin, bunlarin birbiriyle nasil ilintili oldugu. Onunla "swish" modelini uygulamak iin bilmeniz gereken, herhangi bir resmi daraltmanin ya da soluklatirmanin onun tepkisini glendirip glendirmedigi. Gryorsunuz, herhalde o resimde kendi payina den seenek houna gitmedigi iin "kisitlanmi" szcgn kullaniyor. Houna giden bir seenek grnce resim daralirsa, bu duyguyu "maksatli" ya da "baglilik" eklinde tarif edebilecektir. Resmin klmesi ve soluklamasi kadinin tepkisini glendiriyorsa, "swish" modelini uygulamaya, istedigi duruma geldigini gsteren resim daralip soluklatika byyp parlaklaan kk, soluk bir "problemli hal" resmiyle balayabilirsiniz. Sylediklerim ogunuza tuhaf gelebilir, ancak herkesin beyninin bir ekilde farkli kodlanmi oldugunu unutmayin. "Svvish" teknigini burada gerekten gzelletiren etken, belli bir beyinin gl biimde tepki verecegi ekilde tasarlanmi olmasidir. Diger alternatif, ok az seenek bulundugunu gsteren bu resmi daraltmanin, kadinin hissettigi kisitlanmayi yogunlatirmasi, daha fazla seenegi oldugunu gsteren bir resim kurgulamanin ise daha gl bir tepki vermesini saglamasidir. Bu du186 rumda resmi bir izgiye kadar kltebilir ve zm resminin ayni izgiden ailmasina olanak taniyabilirsiniz. Tabii bunun iin, kadina en uygun "svvish" modelinin ne oldugunu anlamadan nce bu mekanizmanin nasil iledigi konusunda daha fazla bilgilenmeniz gerekmektedir. Tm bu olanaklardan sz etmemin nedeni, degiim ynteminizi herkesin kendi zgl durumuna uydurmanin ne kadar nemli oldugunu kavramaya balamanizdir. Bu noktada problemli hali gsteren eski resmin zmn nn atigi bir yn bulmaniz ve zm resmiyle yogunlugu artan bir tepkiyi yansitmaniz gerekecektir. Bir Adam: Benim partnerimin zihninde iki ereveli (birisi siyah, digeri beyaz) bir resim var ve bu resim yukaridan aagiya dz olmak yerine, egimli grnyor. Kadin ne zaman panige kapilsa resim yana egiliyor. Degien nedir? Kadin zihnindeki resmi bir sre yukarida mi tutuyor? Resim bir ai ve bir kenar izgisiyle birlikte grnrse panige mi kapiliyor? Adam: Hayir, sadece orada duruyor. Bakin, orada ylece durmaz. Bir yerden gelmek zorunda. Biz burada degien eyin ne oldugunun peindeyiz. Kadin sizin betimlediginiz resimle karilainca panige kapiliyor. Ama grnt de bir para farkli ekillenir. Umarim her zaman panige kapilmaz! Bu noktaya nasil geliyor? Bunun resmin aisini degitirmekle ilgisi var mi? Yoksa ai sabit kalirken baka bir ey mi degiiyor? Adam: Resim yukari aagi izgilerle grnyor, daha sonra durum degitike egim kazaniyor. 187 Demek ki resim yana dogru egildike kadin da sarsiliyor. Resim belli bir aiya ulainca kadin panige kapiliyor. Dikey hale gelince resmin iki kenari mi oluyor? Adam: Evet.

yleyse kenar izgisi kritik bir ge degil, ylesine duruyor. Resim yana dogru egilirken baka bir ey oluyor mu? Parlaklik ya da onun gibi bir zellik degiiyor mu? Resimlerin grnme hizi degiiyor mu? Adam: Hayir. Ses de bozuluyor. Grsel olarak baka hibir eyin degimediginden eminsiniz. Adam: Hayir. Iyi. Emin olmadigina sevindim. Bir resmin egilmesi yeterli olmaz nk. Tekrar baa dnp ona sorabilirsin. Ondan baka bir resim kurgulamasini, o resmin egilmesi halinde neler olacagini anlatmasini iste. Bir resmin egilmesi "dengesini kaybetmesine" ve panige kapilmasina yetiyorsa, ikinci resmi dikey hale getirirken birinci resmi bir izgiye dogru egebilirsiniz. Ya da ilk resmi aagi dogru egip ikinci resmi onunla paralel duruma getirebilirsiniz. Bu bilgileri zellikle bir kiiye uygun olacak bir "swish" modeli kurmakta nasil kullanabileceginizi anlamaya baliyor musunuz? Adam: Benim partnerimin probleminin kaynagi, baktigi zemini kaybetmi olmasi. Ilk resimde fonda bir sr insan vardi, ancak kritik bir aamaya gelince arkasinda zeminin kalmadigini anladi; sadece insanlar vardi. Odakta, yani alanin derinliginde bir degiiklik olmutu yani? Adam: Sadece yok olmutu. Tahminim, bir noktaya odaklanamamaktan. 188 Ama n planda her ey ok aik. Adam: Normal grnyor, hibir ey degimemi. Bir mercekten bakmak gibi mi? Mercekle baktiginizda sadece bir kisim nettir, diger kisimlar bulanik grnr. Bu tr bir eyden mi bahsediyorsun? Adam: Hayir, degil. Sanki insanlar diinda her eyin stne maske geirilmi gibi. Baka her ey yok olmu. Insanlar bir eyin zerinde durmuyorlar mi? Adam: Sanirim, sandalyeler ve zerinde oturduklari eyler duruyor, ama odada hibir ey grnmyor. Yogunlama sadece insanlara. Pekl. Ama bunun, yani odaklamanin nasil yapildigini bilmiyorsun? Adam: Hayir, bilmiyorum. Bilmeniz gereken eylerden birisi bu ite. Geiin nasil oldugunu, bylece her resimde bu gei yntemini kullanabilmeyi bilmelisiniz. Bir Kadin: Benim birlikte alitigim arkadain zihnindeki resim, hi hareket etmeyen ya da renkli olmayan bir fotograf. Resme ilk bakiinda kendi sesiyle konuuyor ve orta karar bir ton tutturuyor. Sesinin tonu, "Himmmm, fena degil," diyerek alalip ykseliyor. Ses ok abuk degiiyor ve sonra tekdzeleip alaliyor. Kendini ne zaman kt hisset-se byle oluyormu. Resim oldugu gibi mi kaliyor? Hi degimiyor mu? Adamin sesinin tonu ve konuma hizi degiirken fotografin ayni kaldigina, parlakligin ya da baka bir zelliginin degimedigine inanmak zor, byle bir eye hi rastlamadim. Mmkn degil diye189 mem, ama ok siradii bir rnek olur. Insanlar iitsel temsillerle hareket edebilirler, ancak sesle birlikte genellikle diger zellikler de degiir. Adamin bir resme baktigini ve sesinin tonunu degitirerek kendisiyle eitli hallerde konutugunu varsayalim. Bu ie yarayacaktir. Ayrica, iitsel bir "swish" teknigi kullanacaksaniz baka bir iitsel parametreniz de olmasi gerekir. nk degien, genellikle birden daha fazla parametredir. Bir Adam: Baka bir degikene bakiyor ve baka bir alt temsil sistemi gryorsaniz, yani bir grsel, bir de iitsel temsil sisteminiz varsa, bu kariimdan nasil bir ey ikar? Byle bir ey sz konusu olabilir, ancak ogu zaman buna gerek duymazsiniz. Bunu, ayni sistemde gerekten baka bir alt temsil sistemi bulamazsaniz yapabilirsiniz. Burada grsel sistemi ne ikarmamin nedeni, grsel sistemin ezamanlilik zelligi taimasidir. Iki resmi ayni anda kolayca grebilirsiniz. Iitsel sistem daha ardiiktir, nk ayni anda iki ayri sese kulak vermek zordur. "Svvish" teknigini iitsel yollarla uygulayabilirsiniz, ama bunun iin biraz farkli bir yol izlemeniz gerekir. Grsel sistemde ustaca hareket etmeyi

grenirseniz, iitsel kanala gemeye baladiginizda adapte olmaniz daha kolay olacaktir. Adam: Bunu sormamin nedeni, partnerimde resimlerin degimesi ve ayni zamanda o resme girer girmez kendi sesini duyabilmesi. Evet. Yalnizca tek bir alt temsil sisteminden yararlanarak "swish" yaparsaniz, bu iki tahtayi tek bir ynden ivilemeye benzer. Oysa onlari iki ynden de ivilemeniz gerekir; bir tarafa ekerseniz bir yigin ivi onu tutar; br yana ekerseniz de bakalar iviler tutar. Ite, "svvish" yaptiginizda ayni anda iki gl alt temsil sistemi kullanmak bu yzden nemlidir. Insanlar kendi balarina kaldiklarinda genellikle tek bir temsil siste190 mine gre hareket ederler. Oysa bir "swish"i baariyla uygulayabilmek iin en azindan iki temsil sisteminden yararlanmaniz gereklidir. Grsel bir "swish" yapar ve buna iitsel paralar eklerseniz, bu teknigi uyguladiginiz kii zihnindeki iki resmi size anlatirken bilinalti bir etkiyle size iitsel ynlerini gsterecektir. Ardindan zihninde resimleri kurmasini istediginizde, sesinizle iitsel paralari sz konusu bile etmeden kendisi ekleyebilir. Yalniz bunu iyi bir ekilde yapabilmek iin baka birinin sesiyle konumaniz gerekmektedir. Baka birinin sesini taklit edebilme becerisi pratik yapmakla ilgili bir meseledir ve grenmeye deger. nk bir sre sonra, baka birini eksiksiz biimde taklit etmek zorunda olmadiginizi kefeder, birka zelligini aktarmakla yetinirsiniz. Bakasinin sesiyle konuuyorsaniz, tabii o kiinin kendi kendisiyle mi yoksa sizinle mi konutugunu fark etmemesinde yarar vardir. Eski deyite oldugu gibi, "Iine girip ona dedim ki..." Ben bu yntemi atlyelerde uygulardim ve gerekten ok az insan ne yaptigimi anlardi. imdi birka dakika nce beraber oldugunuz kiinin yanina gitmenizi ve kendisini sinirlayan zelligi oluturan en nemli bir-iki analog alt temsil sistemini bulmanizi istiyorum. Bazilariniz bu bilgiye sahiptir, ama birogunuz da degildir. Bundan sonra, sizi sinirlayan o zelliginizden kurtulmaniz durumunda kendinizi farkli olarak nasil grdgnz yansitan ikinci resmi kurmaya aliin. Bu resim, aninizdaki grntden kesinlikle kopuk olmalidir, oysa ilk resim her zaman iin aninizdaki grntyle bir ekilde ilikili olur. Ilk resimdeki ilikililik ve ikinci resimdeki kopukluk, her zaman iin "swish" tekniginin ayrilmaz paralaridir. 191 imdi, (standart "swish"de kullandiginiz byklk ve parlaklik degikenleri yerine) nemli oldugunu saptadiginiz iki analog alt temsil sisteminden yararlanarak bir "swish" modeli kuracaksiniz. Ilk nce, partneriniz, alt temsil sistemlerinin yarattigi gl tepkilerden (byk, parlak bir resim) hareketle, zihninizdeki aniyla ilikili bir resim tasarlasin. Partneriniz daha sonra da, ayni alt temsil sistemlerinin br kutbundan (kk, donuk bir resim) balayarak, olunmasi istenen resimle ilgili kopuk resmi tasarlasin. "Svvish" yaptiginiz zaman, alt temsil sistemleri, ikinci resme kari gsterilen tepkinin g-lenmesiyle ayni anda ilk resme verilen tepkinin hizla zayiflayacagi ekilde degiecektir. Bunun iin size yaklaik yarim saat sre veriyorum. 192 Yapmakta oldugunuz ey, "swish" teknigini sanatsal bir ustalikla ve titizlikle uygulamanin temelini grenmektir. Standart "swish"i zaten her zaman deneyebilirsiniz. Eger ie yaramazsa farkli bir teknik uygulayabilir ve etkili olana kadar deney yapmaya devam edebilirsiniz. Baka yollan denememekten kesinlikle daha iyidir bu. Yalniz, yaptiginiz eyin tam olarak farkina varmaniz ve neyin etkili olup neyin olmayacagini nceden kestirebilmek zere yeterince bilgi toplamak daha da iyi bir yoldur. imdi sorusu olan var mi? Bir Adam: i srecinin pek farkinda olmayan bir hastayla nasil aliiyorsunuz? Hastalarimdan bazilarina ilerinde neler olup bittigini sordugumda omuzlarini silkmi-ler ve "Bilmiyoruz," demilerdi.

Bu noktada yapilabilecek birok ey var. Bunlardan birisi, i dnyalarina dikkat etmelerini saglayana kadar srekli soru yneltmek. Bir digeri, ok sayida soru yneltmek ve szl olmayan "Evet/Hayir" yanitlarini yorumlamak. rnegin, "Kendinizle konuuyor musunuz?" diye sorun ve hastaniz, "Bilmiyorum," demeden nce yaniti gzleyerek hissedin. Bu teknik Trance-formations (Trans-Oluumlari) adli kitapta ayrintili biimde tartiilmitir. Yapabileceginiz baka bir ey de, problem yaanilan durumu batan yaratmak ve hastanin davranilarini gzlemektir. Alt temsil sistemleri geilerinin hepsi disal davranilara yansir. rnegin, birisi zihnindeki resmi parlattigi zaman, baini arkaya ve yukariya dogru evirir, ama resim kendisine yaklairsa bai dogru arkaya gitmeye balar. Alt temsil sistemlerini degitirmelerini istediginiz insanlari bu srete gzlediginizde, "alt temsil sistemine ulama iaretleri" diye adlandirdigimiz davrani degiikliklerini siniflandirabilir, daha sonra bu degiik193 liklerden, hasta farkinda olmasa bile iinde neler olup bittigini anlamak zere yararlanabilirsiniz. Ben bu ayarlamadan, her zaman hastanin ondan istedigim eyi yaptigindan emin olmayi kontrol etmek zere yararlanirim. NLP'nin diger zelliklerinde grdgnz her eyde oldugu gibi, deiikliin mekanizmasini ne kadar iyi bilirseniz, kendinizi davranisal tepkilere o kadar iyi uydurur ve adimlarinizi daha ll atabilirsiniz. rnegin, bazen bir kii "swish"i birka kere uygulamak zorunda kalir. Ondan sadece bir kere yapmasini ister ve "Dogru yaptin mi?" diye sorar, ama bu soruyu yanitlamasi iin teknigi bir kere daha tekrarlamasini beklersiniz. Ardindan yine, "Dogru yaptigina emin misin?" diye sordugunuzda, o bir kere daha deneyecektir. Yalniz bunu bilinli biimde yapmadigindan her seferinde daha ok hizlanip ustalaaca-gini syleyebiliriz. Bir Kadin: Bu yntemin etkililigini gsteren uzun sreli izleme aratirmalari var mi? Ben yirmi dakikalik izleme aratirmalarina daha ok ilgi duyuyorum. Uzun sreli bir izleme aratirmasini hakli ikarabilecek biricik neden, o kiinin sizin bronuzda ne zaman degitigini tam olarak syleyememeniz olabilir. unu dnn: Bir insanda bir degiiklik gerekletirdiniz ve be yil boyunca bu haliyle kaldi, bu neyi kanitlar? Degiimin gerekten etkili olup olmadigi, daha fazla gelimenin mmkn olup olmadigi konusunda hibir gsterge sunmaz. Grdgnz gibi, bir kadinin kurt fobisini ya da ikolataya kari zaafini yenmesini saglamak, bunu mrnn kalan blm boyunca srdrse bile ok kkl bir baari degildir. "Swish" modelini anlamanin asil nemli yani, insani retken ve gelimeci bir yola kanalize etmesidir. "Swish" teknigini uyguladigim insanlari kapsayan uzun sreli 194 izleme aratirmalari yaptigimda, hastaligimin tipik biimde, benim gerekletirdigim degiikliklerin onlari sevindiren baka degiikliklerin de temelini oluturdugunu sylediklerine tanik olmuumdur. "Swish" modeli insanlara nasil davranacaklarini gstermez, sadece ulamak istedikleri yoldan ayrilmamalarini saglar. Bana gre, dogru yn saptamak bir deiikliin en nemli parasidir. 195 SONSZ Bir insan NLP'nin ne oldugunu grendiginde, her eyden ayri tutmasi gereken bir ey oldugunu kavrayacaktir. Bu da bir teknikler kmesi degil, bir tutumdur. Merak duygusuyla, eylerin i yzn grenmek istemekle, eyleri etkileyebilmeye gayret etmekle ve onlari deger verilecek ekilde etkileyebilmek istemekle ilgili bir tutum. Her ey degitirilebilir. Virginia Satir bunu ilk defa, benim de izledigim bir atlye alimasinda sylemiti ve bu kesinlikle dogru bir saptamadir. Bunu her fiziki bilir. "Ortak terapi" denilen teknikle hemen her insan degitirilebilir. Fakat asil ilgin olan soru, degiimin yararli olup olmadigidir.

Burada ok gl teknikler greniyorsunuz. Benim sizden zerinde byk bir titizlikle dneceginizi umut ettigim ey, bu teknikleri nasil ve ne ugruna kullanacaginizda. Burada grendiklerinizi bir yk olarak degil, gerekten ne kadar degerli olduklarini greceginiz bir merak duygusuyla benimseyin. Yaaminizda size uzun vadede en fazla yarari getirmi ve haz, tatmin, gzellik ve mutluluk duygularini tatmanizi saglamanin temelini sunan deneyimler, ilk yaandiklari sirada mutlaka ok gzel izler birakmami olabilir. Hatta bu deneyimlerin bir kismi belki de byk hayal kirikliklari dogurmutur. Bazen kafa karitirici olmular, bazen size keyif vermilerdir. En nemlisi, size bu duygulari yaatan deneyimler birbirleriyle elimez. Bakalari adina deneyimler tasarladiginiz ve bu deneyimleri onlara yaatacaginiz zaman bu noktayi sakin aklinizdan ikarmayin. 198 Bir keresinde Texas'ta verecegim bir seminere gitmek zere uaga binmitim. Uakta yanimda oturan adam The Struc-ture of Magic (Sihrin Yapisi) baligini taiyan bir kitap okuyordu. Kapaktaki bir ey dikkatimi ekince, "Siz sihirbaz misiniz?" diye sordum. "Hayir, psikologum." "Bir psikolog neden sihir hakkinda bir kitap okur?" "Bu sihirle ilgili bir kitap degil, iletiimi anlatan ciddi bir kitap." "yleyse neden adini Sihrin Yapisi diye koymular?" Psikolog bu sorum zerine, saatlik yolculuk boyunca bana kitabin ierigini anlatti. Kendi kitabimi yazdigimda yaptigimi sandigim eylerle hibir ilgisi yoktu. Aramizda zayif bir iletiim bile kurulmuyordu aslinda; hl ikinci blm anlatiyordu bana. Ben de o konuurken bazi noktalan vurgulayici sorular yneltiyordum. "Evet, ama konuya bu aidan bakarsak..." "O aidan baksaydim ne grrdm?" "Bak u resme, gryorsun, una da bak (ogu insanin ayni anda iki resme birden bakamayacagindan haberi yoktu), bu resmi klt, brn de byt..." Psikolog hi ara vermeden anlatip dururken, ben koltugumda oturmu, "Vuavv, ok garip. Bambaka bir dnyasi olmali!" diye dnyordum. Bana Texas'a bir NLP kursuna katilmaya gittigini de sylemiti. Ertesi gn salonun kapisinda beni grdgnde, tavsiyesini dinleyip seminere gelmeme ok sevindigi her halinden belliydi... ta ki ben sahneye yryp mikrofonu elime alincaya kadar! Onun yaninda otururken, "Benim de bir kitabim var," demememin nedeninin o esiz grenme firsatini kairmak istememem oldugunu kesinlikle anlayabilecege benzemiyordu. 199 Gryorsunuz, bir eyi tam anladiginiza kanaat getirdiginiz zaman, aslinda iinize dnp "Benimle dalga geme," demenin zamani gelmi olabilir, ite, bir bakima ne kadar yararsiz eyler grenmi ve pek verimli topraklarda dolamami olabileceginizden tam bu tr anlarda emin olabilirsiniz. Belli ki her zaman daha grenilecek bir sr ey vardir ve bu da NLP'nin -ve geleceginin- eglenceli ynlerinden birisidir. Herhangi bir konuda onu mkemmel yerine getirebilecek kadar ustalatiginizda, yaptiginiz ey basit bir grev haline dnme tehlikesini tair. Pekl, bir klinik kurabilir ve gn boyunca size bavuran fobi hastalarini teker teker iyiletirebilirsi-niz. Ancak byle bir i ile baka iler arasinda farklilik yoktur. Yine de bu insanlardan birisi salona girince, diyelim asansr fobisi olan hastayi salt tedavi etmekten daha ilgin ve daha ok zerinde durulmaya deger dersler ikarabilirsiniz. Bir insanin asansrden korkmadigi gibi, bir de keyifle binmesini niin saglamayalim? stelik fobi edinmeye deger alikanliklar oldugunu da akilda tutmak gerekir. Bir fobinin duragan ve sikici olmasi nasil bir eydir? Bu sizi baka ilgin yerlere gtrebilir. Ne zaman bir seminer vermek zere yolculuga iksam, her zaman seminerden bir nceki gece otelime yerlemeye zen gsteririm. Geenlerde Philadelphia'ya gittigimde, benimle ayni otelde kalan birok "ileri" nro-linguistik programciya rastlamitim ve ogu beni tanimamiti. Barda otururken, yarinki grencilerimden birinin yanindakine yle syledigini iitmitim: "Umarim o alt temsil sistemi

konusuna girmez bir daha, yeterince grendik artik." Bunun zerine onlara dogru yneldim ve "Dnyanin eksik kaldigi bu NLP ne menem bir ey?" diye sordum. "ey, aiklamasi zor." "Ama siz NLP kursu iin geldiniz, degil mi? Onu iyi uyguluyor musunuz? Anladiginizi dnyor musunuz?" 200 "Tabii, anliyorum." "Ben basit bir insanim. Siz uzman oldugunuza gre, bana NLP'yi anlatabilir misiniz, biraz? Ltfen, size bir iki ismarlayayim ve bana anlatin." Karimdaki insan, hayal gcn sonuna kadar zorladiginda bile, ertesi sabah 9.30'da beni krsye yrrken grecegini tahmin edemezdi herhalde. Ayrica, barda ondan grendigim eylerin, gn iinde ona seminerde grettiklerimden daha fazla oldugunu dnmek de aklina gelmezdi. Hl grenmek isteyeceginiz ok fazla ey kalmi olmasi anlaminda, kariniza ikan her konuyu bir giri dersi haline getirme konusunda dnmenizi istiyorum. Insanlar nasil grenilecegini genellikle unutmazlar. "Oh, evet, una benziyor...", "Tipki aynisi...", "Evet, bu alt temsil sistemi meselesini geen yil grenmitik..." gibi szler sarf edip dururlar. Oysa bu meseleyi tam anlamiyla ben bile henz grenmemiken, keke geen yil grendiklerini bana iyice anlatsalardi da onu nasil anlayacagima bu kadar kafa yormak zorunda kalmasaydim! Bazi eyleri grenmek ile grenilecek daha bir sr ey bulundugunu anlamak arasinda muazzam bir farklilik vardir. Farki yaratan farklilik da budur zaten. Bakalarinin akillarina bile getirmedigi bazi eylerin nasil yapilacagini ben bilirim. Ama bunun tersi de dogrudur. Herkesin kendine gre alt temsil sistemleri oldugu iin, yine herkes bu sistemlerden yararlanarak ilgin eyler yapabilir. Bunlarin nasil yapilacagini tamamen kavramami olabilirler, ama yapabilirler ve bunun iin esiz konfigrasyonlar kullanabilirler. Hastalar bronuza girdigi ve siz onlara, "Nasil hastalandiniz?" diye sordugunuz zaman, dogrudan bu soruya yanit vereceklerdir. Ancak onlarin problemlerini tekrar tekrar yaayacak kadar "hasta" olduklarini da unutmayin. Bunun (ne kadar yararsiz, tiksindirici ya da itici olursa 201 olsun) bir baari oldugunu dnmek size her zaman fazladan bir koz kazandirabilir. Hastalari zerinde yaratici biimde alianlari salt tedavi edici bir yaklaimla alianlardan ayiran zellik, bu baarinin karmaikligindan etkilenme becerisidir. Bu merak duygusu olmadan, yararsiz, itici ve tiksindirici eyler yine nasil etkilenecegini bilmediginiz eyler olarak kalirlar. Insanlar byle bir etki gc olmadan da tuhaf yerler ve nemsiz farkliliklar zerinde kavga etmeye devam edecekler, herkesin ilerlemesini saglayacak yeni yollan bir trl bulamayacaklardir. Yaratici olmanin z, sinirli eyler zerinde kavgaya tutuup kamplara blnmek yerine, daha fazla yaratmak mmkn oldugu iin herkesin kazandigi bir dnya yaratmaktir. Bir insanin yapabilecegi her ey basandir ve baarinin ls o eyden nerede, ne zaman ve ne iin yararlanildigina baglidir. Diyelim, bir grevi iki kii de baarabilir, nk iki kii de kendi arabasini kullanmayi grenmitir. Arabanin nasil kullanildigini bildikten sonra, diger ilgin mesele arabanin nereye dogru srlecegidir? Kendi arabanizi kullanamiyorsaniz, onu bir yere gtrmeye alimanin da fazla bir nemi kalmaz, nk zaten yerinizden kimildayamazsiniz. Beyninizin nasil kullanilacagini grendiginiz zaman bu sorunun son derece nemli hale geldigini anlayacaksiniz. Ilerine giderken bazi insanlar dolaa dolaa giderlerken, bazi insanlar her gn ayni gzergahi kullanirlar. Bazi insanlar da ayni yolu kullanirlar, ama gidecekleri yere bakalarindan daha ge varirlar. Zihinlerimizin iinde sandigimizdan ok daha fazla ey vardir. Diimizda da hl merak edebilecegimiz birok ey vardir. En siradan, ya da en byleyici grevleri bile degerli, eglenceli ve ilgin hale getiren cokuyu srekli kilan, iinizde ve diinizdaki dnya daha fazla anlamak iin gittike byyen merak duygusudur. Merak

202 olmasa, yaam kuyrukta beklemekten fazla anlam taimaz. imdi size bir srprizim var. lmden sonraki yaamin uzun bir kuyrukta beklemekle balayacagini grenmi bulunuyorum. Bu andan itibaren her aninizi eglenerek degerlendirmenizi neririm, nk eglenmesini bilenler ve byk bir merak duygusuyla deger verdikleri eyleri yapanlar, yalnizca kuyrukta bekleme becerisini gelitirmi olan insanlara gre daha kisa bir kuyruga alinacaklardir. Nerede olursaniz olun ya da ne yaparsaniz yapin, burada grenmi oldugunuz beceriler, teknikler ve aralar kendinizi eglendirip yeni eyler grenmenin temeli ilevini grecektir. Te-xas'a giderken uakta yanimda oturan ve bana NLP'yi anlatan adam, benden sadece bir aidan farklidir. Ertesi sabah salonda oturduktan sonra kafasini kaldirip beni grnce, "Aman Tanrim!" diye tepki gstermi, ama ondan bir eyler grendigimin farkina bile varmamitir. Benimle onun arasindaki tek farklilik budur. Niyetim kesinlikle onu aptal yerme koymak degildi; grenmek iin, merakli oldugum o ekilde davranmitim. Benim aimdan ender ve beklenmedik bir firsatti. Yaaminizdaki diger deneyimlere de hep bu gzle bakmanizi tavsiye ederim. EKI: ALT TEMSIL SISTEMI AYRIMLARI Aagidaki liste aslinda tam degildir ve maddelerin siralaniinin da zel bir anlami yoktur. Kendiniz de bu listeye eklemek zere isel ayrimlar dnebilirsiniz: GRSEL Parlaklik Kivilcim akma Byklk Perspektif (baki aisi) Renkli/siyah-beyaz ilikili/kopuk Doygunluk/Doyuruculuk (canlilik) n plan/arka plan Ton ya da renk dengesi Benli k/baglam Biim Siklik ya da sayi (blnm ekran ya Yer da oklu resimler) Mesafe ereve/panorama (mercek aisi) Zitlik Boyut orani (genilige ykseklik) Berraklik Ynelim (egilme, bklme, vb.) Odaklanma Yogunluk ("damarlilik") Sre effaf/opak Hareket (fotograf/film) Elektronik fla Hiz Iigin yn Yn Simetri boyutlu/dz Dijital (baski) Yatay ya da dikey duru Byltme Doku IITSEL Perde/Grlk Yer Tempo (hiz) Mesafe Ykseklik

Zitlik Ritm ekil/zemin Srekli ya da kesikli Berraklik Sesin rengi ya da tonu Sayin Bay /Bayan, Simetri Dijital (szler) Baglamla uyum Ilikili/kopuk Disal/isel kaynak Sre Mono/stereo DOKUNSAL Basin Hareket Yer Sre Kapsam Yogunluk Doku ekil Sicaklik Siklik (tempo) Sayi Dokunsal duygulanimlari alt blmlere ayirmanin yararli bir yolu yledir: 1) Dokunma: Deri duyulan. 2) Gerilme: Kas duyulari ve diger isel duygulanimlar. 3) Degerlendirici st-duygular. Diger algilar ya da temsiller; genellikle ggs ve/veya karin blgesinde ya da vcudun orta izgisinde hissedilen duygular, hisler ya da organsal dokunsal hareketler. Bu hisler dogrudan duygulanimlar/algilar olmayip, baka duygulanimlar/algilardan tretilen temsillerdir. 205 Kokua/ ve Tatsal Psikofizik deneyleri yapanlarin kullandiklari terimler (tatlilik, ekilik, acilik, tuzluluk, yaniklik, kokma, vb.) muhtemelen yararli olmayacaktir. Fakat herhangi bir deneyimle ilinti kurabileceginiz zel bir tat ya da kokuyu iinize ekmek (yogunluk ve/veya sreye gre degiik llerde) olduka yararli olabilir. Kokular ve tatlar ok gl apalardir. EK 2: ALT TEMSIL SISTEMI AYRIMLARI yi - > -(yi - ya) -(*! - X2) -, n e {3,5,7,...} xyz + x2yz3 23 x2y + 2 x2y + 2 x2y + 2* xy2 32 ab2 + 3a2b + 33 a*b2 + 3* a2b2 (Vx)(3!)(x + y = 0) (3x2y)(5xY) m 15x V + 5- Uy+2y2 2y + 3 (5 - j>)- 4y2 _ 9 " _ 2y" 2y- V = trr3 (x* 13^ + 36 . x3-2x\ 2 \ 2^-18 ' x- 5 ) x62 _ \ih - 3 / = nE R + nr 206

SEME KAYNAKA Andreas, Connirae. Core Transformation: Reaching the Wellspring Within (1993). Andreas, Steve ve Faulkner, Charles. NLP: The New Technology of Ac-hievement (1994). Andreas, Connirae ve Andreas, Steve. Heart of the Mind -Engaging Your Inner Povoer to Change with Neuro-Linguistic Programming (1989). Andreas, Steve ve Andreas, Connirae. Change Your Mind -and Keep the Change (1987). Bandler, Richard. Magic in Action (1985). Bandler, Richard ve Grinder, John. Frogs into Princes (1979). Bandler, Richard ve Grinder, John. Reframing: Neuro-Linguistic Programming and the Transformation of Meaning (1982). Bandler, Richard ve Grinder, John. Trance-formations: Neuro-Linguistic Programming and the Structure of Hypnosis (1981).