You are on page 1of 259

KUANTUM TEORS FELSEFE ve TANRI

CANER TASLAMAN

stanbul Yaynevi 2008


http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Sayfa Dzeni: Aye Ergl Bask ve Cilt Seil Ofset 100. Yl Mah. Mas-sit Matbaaclar Sitesi 4. Cad. No:77 Baclar - STANBUL

stanbul Yaynevi 2008

ISBN: 978-975-8727-07-0

GENEL DAITIM SDRE YAYINCILIK VE DAITIM Prof. Kazm smail Grkan Cad. No:9 Caalolu-ST. Tel: (0.212) 519 62 72 - Fax: (0.212) 513 73 86 http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr www.sidre.net e-mail:sidre@sidre.net

Elim bir trafik kazasnda kaybettiimiz Deerli kardeim

KEREM AYDINLARa

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

NDEKLER

nsz ..................................................................................................................................................................... 9 Giri ...................................................................................................................................................................... 11 1. BLM: KUANTUM TEORS ORTAYA KONULMADAN NCE - Blm Tantm .................................................................................................................................... 25 - Mikro Seviyeye Dair lk Grmeler: Atomculuk ..................................... 25 - Aristoteles Fizii ve Kopernik, Kepler, Galileo ............................................ 29 - Newton Fiziinin Hakimiyeti .............................................................................................. 34 - lk Bilimsel Atom Modelleri ................................................................................................ 38

2. BLM: KUANTUM TEORSNN TANITIMI VE FELSEF ANALZ - Blm Tantm .................................................................................................................................... 41 - Kuantum Teorisinin Ortaya Konuu ve ift Yark Deneyi .............. 42 - Bohr'un Atom Modeli ve Tamamlayclk lkesi ........................................... 47 - Tamamlayclk lkesi'nden Hareketle Felsefi ve Teolojik ................. 51 - Kuantum Teorisinin Farkl Yorumlar ..................................................................... 57 1- Bilimsel Realizm .................................................................................................................. 57 2- Arasalclk (Aletilik) ................................................................................................ 59 3- Kritiki Realizm ..................................................................................................................... 61 - Kritiki Realizm ve Bilim-Din likisi ....................................................................... 63

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

- Heisenberg'in Belirsizlik lkesi ve Farkl Yorumlan ekilleri ... 67 1- Cehaletimizden Kaynaklanan Belirsizlik .................................................. 69 2- Deneysel ve Kavramsal Snrllklarmzdan Dolay .................... 70 3- Objektif ndeterminizm Olarak Belirsizlik ............................................ 73 - Objektif ndeterminizm ve Metafizik Tercihler ............................................. 76 - Btnsellik ve EPR ........................................................................................................................ 80 - Bell Teoremi, Yerel Olmama ve Aspect Deneyleri ................................... 84

3. BLM: TANRISAL ETKNLK VE KUANTUM TEORS - Blm Tantm ...................................................................................................................................... 91 - Tanrsal Etkinliin Snflandrlmas .............................................................................. 92 1- Tanr'nn Yoktan Yaratmas Olarak ................................................................... 94 2- Tanr'nn Muhafaza Etmesi Olarak ................................................................... 95 3- Tanr'nn Oluumlar Gerekletirmesi Olarak................................... 96 4- Tanr'nn Mucizeleri Gerekletirmesi Olarak .................................... 97 - Kuantum Belirsizliklerinin Tanrsal Etkinlikle Belirlenmesi.............. 98 - Kuantum Boluklar ve Tanrsal Etkinlik ........................................................... 102 - Nancey Murphy ve Buridan'n Eei ......................................................................... 105 - Kaos Teorisi, John Polknghorne ve Tanrsal Etkinlik ........................ 111

4. BLM: MUCZELER, DOA YASALARI VE KUANTUM TEORS - Blm Tantm .................................................................................................................................... 121 - Mucizeler Sorunu ve David Hume .............................................................................. 122 - Mucizeler Sorununa Doru Yaklam Belirlemek ..................................... 130 - Mekanik Evren ve Mucizeler ............................................................................................ 134 - Doa Yasalarna Farkl Felsefi Yaklamlar ..................................................... 138 1- Dzenci Yaklam .............................................................................................................. 139
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

2- Arasalc Yaklam ............................................................................................................ 141 3- Zorunluluku Yaklam ............................................................................................... 143 4- Olaslk Yaklam ............................................................................................................ 145 - Batan Mdahale ve Mucizeler ....................................................................................... 150 - Kuantum Belirsizliklerinin Belirlenmesiyle Mucize .............................. 155 - Teolojik Agnostisizm ve Metodolojiden Ontoloji retme ............. 161

5. BLM: KTLK SORUNU, ZGR RADE SORUNU VE KUANTUM TEORS - Blm Tantm .................................................................................................................................. 169 - Ktlk Sorununun zgr rade Sorunuyla lgisi ..................................... 170 - Ktlk Sorunu ve Ontoloji ................................................................................................ 175 - Determinizm ve zgr rade ............................................................................................. 182 1- Kat Determinizm .............................................................................................................. 182 2- Ilml Determinizm ........................................................................................................... 185 3- Libertaryan Yaklam ..................................................................................................... 188 - Dualizm ve Zuhur Etme ile zgr radenin ................................................... 191 - Kuantum Teorisine Farkl Yaklamlar ve zgr rade ........................ 196 - Tanr'nn Bilgisi ve zgr rade ....................................................................................... 202 - zgr rade Sorununu zemememizin Baz Sebepleri ................... 210 - Gzlemcinin Rol, Tamamlayclk lkesi ve zgr rade ............. 215 Sonu ............................................................................................................................................................... 223 Kaynaklar
..................................................................................................................................................

239

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

NSZ
Btn evren atomlardan, atomlar ise kendilerini oluturan daha ufak paracklardan meydana gelmitir. Modern bilimde atom seviyesindeki dnyay aklayan kuantum teorisidir. Bu teori bilgisayar, lazer, nkleer santral gibi gnmz dnyasnn vazgeilmez birok icadnda oynad rolle baarsn ispatlamtr. Kuantum teorisi, modern bilim asndan vazgeilmez, teknoloji retiminde bu kadar baarl olmasna karn doa bilimlerinin geri kalan btn teorilerine -ok nemli hususlarda- aykr unsurlar barndrmaktadr. 'ndeterminizm' ve 'uzaktan etkileme' gibi ontoloji asndan nemli iddialarn dile getirildii doa bilimlerinde baka bir teoriye rastlamak mmkn deildir. Kuantum teorisi doa bilimlerinin metodolojisinde hakim paradigma olan 'indirgemeciliin' ve 'gzlemcinin gzleme etkisizliinin' mmkn olmadn da gstermitir. Evren grmzde, ontolojide ve epistemolojide bu kadar sarsc iddialarn dile getirilmesine sebep olan kuantum teorisi, genelde felsefe iin olduu gibi bu kitabn odak konusu olan din felsefesinin sorunlar asndan da nemli olmak durumundadr. 17. yzyldan 20. yzyla dek Tanrsal etkinlik, mucizeler, ktlk ve zgr irade gibi sorunlar hakknda hep evrenin 'determinist' bir yapda olduu apriori doru kabul edilerek -gnmzde de bu yaklam benimseyenler oktur- grler oluturulmutur. Kuantum teorisiyle evrenin 'objektif indeterminist' yapda olduu savunulmaya baland iin determinizm erevesinde deerlendirilmi bu sorunlarn batan ele alnmas gerekmektedir. Bu kitapta, kuantum teorisinin, asrlardr sren bu sorunlarla ilgili tartmaya nasl girdii gsterilirken, kuantum teorisinin bu sorunlar asndan neminin abartld yaklamlar da eletirilecek, ayrca kuantum teorisinin farkl yorumlarnn farkl felsefi ve teolojik sonular olduu da gsterilmeye allacaktr. Kitabn 1. blmnde, kuantum teorisi ortaya konulmadan
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

10

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

nce felsefe ve bilim tarihindeki, konumuz iin nemli grdmz gr ve gelimeleri aktardk. 2. blmde, kuantum teorisinin hem bilimsel hem de bilim felsefesi asndan deerlendirmesi yapld, ayrca yeri geldike din felsefesi ile ilgili sorunlar da ele alnd. lk iki blm, daha sonraki blmde zerinde younlalan din felsefesinin sorunlarna zihinleri hazrlamaktadr. 3. blmde Tanrsal etkinlik, 4. blmde mucizeler, 5. blmde ktlk ve zgr irade sorunlar zerinde odaklanld ve kuantum teorisinin bu sorunlar asndan nemi 'abartlmadan ve kmsenmeden' belirlenmeye alld. Ayrca, yeri geldike, bu sorunlar hakknda kuantum teorisiyle ilgili hususlar dndaki grlerimiz de akland. Bu kitabn hazrlanmasnda, yaptmz tartmalarla, yazdklarm okumalaryla ve nerdikleri kaynaklarla birok kiinin katklar oldu. Bu ahslarn her birine ve de zellikle deerli dostlarm Emre Dorman, Rahim Acar, Mecit Demir ve Ali Engin Uygur'a minnettarm. Kapan tasarmn yapan R2D2 reklam ajansnn sahibi Grkem ztrk'e de teekkrlerimi sunuyorum. Ayrca, bu kitabn konusuyla ilgili nemli almalar olan birok deerli dnrle tanmama vesile olan, fikir alverii iin gerekli ortam oluturan ve kaynaklara erimemde yardmc olan Cambridge niversitesi'ndeki Faraday Institute'a da teekkr bir bor bilirim. Bu kitab okuyan siz deerli okurlarma da ilginizden dolay teekkr ediyor; eletirilerinizi, yorumlarnz ve nerilerinizi, kitabn arka kapanda yazl olan internet adresine gndermenizi rica ediyorum.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

GR
Bilimle dinin1 birbirleriyle uzlatrlamaz ekilde elikili olduu grn savunan pek ok kii bulunmaktadr. Her ne kadar Tertullianus'a atfedildii gibi "Sama olduu iin inanyorum"2 diyerek din adna bylesi bir yaklam savunanlar olduysa da, genelde bu yaklam ateistlerin benimsedii sylenebilir. Pozitivizmin babas Auguste Comte, teolojik ve metafizik inanlar, evrimsel srecini tamamlamam toplumlarn ve zihinlerin bir rn olarak grmt ve tarihsel evrim srecinde bilimin bunlarn yerini alacan iddia etmiti.3 Comte'un 'tarihin evrimi' hakkndaki ngrs doru kmadysa da, gnmz ateistlerinin en nls Richard Dawkins gibi birok ateist, bilimin, dinlerin yerini almas gerektiini savunmakta ve Comte'un hayalinin gereklemesini arzu etmektedirler. 4
Bu kitapta 'din' ifadesiyle -aksi belirtilmedike- zellikle tektanrl din olan Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet kastedilmektedir. 2 Tertullianus'un aslnda akla da nem verdiine dair izahlar olsa da, aklla (dolaysyla akln en sofistike rn bilimle) elien bir din anlayn din adna benimseyen anlay, en ok ona atfedilen "Credo quia absurdum" (Sama olduu iin inanyorum) szyle zdeletirilmitir. Baknz: Robert Sider, "Tertullian: On the Shows", Journal of Theological Studies, no: 29 (1978), s. 345. Dier yandan, bu szn aslnda Tertullianus'a ait olmad da sylenmitir. Fakat bu szn, onun deilse bile dncelerini ifade ettii genel kanaattir: Hsameddin Erdem, Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, H-Er Yaynlar, Konya (1999), s. 238. 3 Auguste Comte, Pozitif Felsefe Kurslar, ev: Erkan Ataay, Sosyal Yaynlar, stanbul (2001), s. 32-33. Comte, ' hal kanunu' ile bilimsel aamann, ilahiyat ve metafizik aamalarn yerini alacan ve sonuncu aama olan bilimsel (pozitif) aamann sabit ve kesin durum olacan sylemitir: Murtaza Korlaeli, Pozitivizmin Trkiye'ye Girii, Hece Yaynlar, Ankara (2002), s. 84-88. 4 Dawkins, tm kitaplarnda 'dine' kar 'bilim' ile savamaktadr. rnek olarak baknz: Richard Dawkins, The God Delusion, Black Swan, Berkshire (2007).
1

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

12

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Bilimle dini elikili gren yaklamlarn sonucunda, bilim adna veya din adna 'kar kamp' eletiri bombardmanna tutan birok yazya veya konumaya tanklk etmisinizdir. Bunlara karn, bilimle dinin tamamen farkl alanlar olduu gryle, bylesi bir atmann durdurulabileceini ve bu atmann tamamen anlamsz olduunu dnenler de vardr. Genelde bu gr savunanlar, bilimin, olgularn nedensel ilikileriyle alakal olduunu, dinin ise hayatn anlamn ve amacn rettiini; bu yzden, bu iki alann birbirlerini tamamladklarn ve birbirlerinden bamsz, ayr alanlar olduklarn sylemektedirler.5 Dier yandan, birok dnr ise Tanr'nn yaratt evreni inceleyen bilim ve Tanr'nn gnderdii din arasnda eliki olamayacan ve ayn kaynaa dayandklarndan dolay bunlarn arasnda bir irtibatn olmamasnn dnlemeyeceini dile getirmilerdir. slam dncesinin nemli simalarndan, 12. yzylda yaam olan bn Rd'e gre din ile bilim arkada ve st kardetir.6 Gnmzn Hristiyan bilim adam ve teolou John Polkinghorne ise bilim-din aras ilikiyi, benzer ekilde kuzen ilikisi olarak tasvir etmektedir.7 Din felsefesi asndan bilimle dinin ilikisinin nasl kurulmas gerektii nemli bir sorundur. Bu ilikinin nasl olabileceini gstermek iin son 10-20 yllk srede birok snflamalar teklif edildi. John Haught 4'l, Ted Peters 8'li,
5 lan Barbour, When Science Meets Religion, Harper Collins, New York (2000), s. 11-12. 6 Aslnda bn Rd din ve felsefe demitir, ama onun felsefe ile kast 'bilim' denen faaliyetleri de kapsamaktadr. Baknz: bn Rd, Fasl'l Makal, ev: Bekir Karla, aret, stanbul (1992); Hseyin Sarolu, bn Rd Felsefesi, Klasik, stanbul (2003), s. 203-220. 7 John Polkinghorne, Quantum Physics and Theology, SPCK, Londra (2007), s. 15.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

GR

13

Willem Drees 9'lu, lan Barbour ise 4'l bir snflamay nerdiler.8 Bu snflamalar; bilimin biyoloji, fizik gibi farkl alanlar, felsefenin fizik felsefesi, bilim felsefesi, din felsefesi gibi farkl dallar ve tm eitlilii ve kompleksliiyle teoloji arasnda, disiplinler aras bir almay gerekli klan bilim-din ilikisi konusunu ele almay kolaylatrc nitelikte olduu iin deerlidir. Dier yandan bu snflamalar, bilim ve din gibi ok kompleks olgular ok genelleyici nitelikte olduklarndan nemli yanlglara da sebep olabilmektedir. Bilim-din konusuna giri mahiyetinde almalar iin bu snflamalar yararl olacaktr ama daha derinlemesine almalarda bu snflamalarn yanltclnn faydalarndan fazla olabileceini dnyoruz. Bilimle dinin arasnda bir atma olup olmadyla ilgili bir soruya verilmesi gerekli ilk cevap "Hangi din ve hangi bilimden bahsediyorsunuz" eklinde bir soruyla olmaldr. 'Bilim' veya 'din' gibi genelleyici ifadelerin birok zaman yanltc olabildiine dikkat etmek gerekir. rnein bu kitabn konusu olan kuantum teorisi, modern bilimin en temel teorilerinden biri olmasna ve birok teknoloji rnnn icad ve gelitirilmesi bu teori sayesinde gereklemesine, bu teorinin baars bilimsel alanda tartmasz bir ekilde kabul edilmesine ramen; ilerleyen sayfalarda greceimiz gibi, bu teorinin gelitirilmesine katkda bulunan bilim insanlarndan balayarak birok kii, bu teorinin nasl anlalmas gerektii hususunda ortak bir kanaate ulaamamlardr. Her bir dinin iinde mezheplerin ve farkl dnrlerin, birok teolojik
8

lan Barbour, a.g.e., s. 4. Bu snflamalarn en nls olan lan Barbour'un nerdii 4'l snflamaya gre bilim-din ilikisi: 1- atma (Conflict), 2Bamszlk (Independence), 3- Diyalog (Dialogue), 4- Entegrasyon (Integration) balklar altnda incelenebilir.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

14

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

meseleyi birbirlerinden farkl deerlendirdikleri de gz nnde bulundurulmaldr. rnein tektanrc dinlerin teolojileri ierisinde zgr irade sorununa farkl yaklamlar olmutur. Bu farkl yaklamlardan, insann zgr iradesi olmadn veya determinizmle zgr irade arasnda bir eliki bulunmadn (badarcl/lml determinizmi) savunanlar, bu kitabn konusu olan kuantum teorisinin, indeterminist yorumuna; libertaryan bir zgr irade yaklamn benimseyen bir teolojik gre sahip olanlardan, muhtemelen daha az ilgi duyacaklardr. Bu ise dinlerin, indeterminist yoruma olumsuz yaklat eklinde kesin bir hkme varmamza sebep olmamaldr; nk tektanrc dinlerin teolojilerinde bu konuyla ilgili farkl grler ifade edilmitir. Ksaca deindiimiz bu sebeplerden dolay 'din' ve 'bilim' diye genellemeler yaplrken ok dikkatli olunmas gerektiini dnyoruz. Her bir bilimsel teoriyi dierlerinden bamsz olarak ele alarak -btn bilimsel grler adna genellemelerden mmkn olduunca kanarak- ve bu teorileri bilim ve bilim felsefesi asndan irdeleyerek ie balamann faydal bir yntem olduunu dnyoruz. Ardndan, bu teorilerle dinler arasndaki ilikiyi belirlerken, dinlerin arasnda ve kendi ilerinde olan farkllklar da gz nnde bulundurmamz gerekmektedir. Bylesi bir yntemin, bilim-din ilikisi allan tm konulara uygulanmas mmkndr. Fakat kuantum teorisi sz konusu olunca, bu yaklam daha da nem kazanmaktadr. nk kuantum teorisinin formllerini kabul edip deerli bulan birok nl bilim insan, bu teoriyi birbirlerinden ok farkl ekillerde yorumlamaktadrlar. Ayn bilimsel teorinin felsefi veya teolojik adan farkl yorumlanmas ska rastlanan bir olgudur, fakat rahatlkla denebilir ki hibir bilimsel teorinin bilimsel yn, kendisini kabul edenlerce,
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

GR

15

kuantum teorisinde olduu kadar farkl yorumlanmamtr. Bu farkl yorumlarn olduu hususlar ise evrene determinizmin hakim olup olmad gibi, tam da felsefi adan ok kritik noktalardadr. Einstein gibi kuantum teorisinin determinizme uygun bir ekilde yorumlanmasn isteyenlere kar, Heisenberg gibi kuantum teorisinin evrende 'ontolojik indeterminizm'in varln gsterdiini syleyenler de vardr. Bu teorinin, felsefi yorumlarn ve dinle ilikisini deerlendirenlerin, bu teorinin yorumlar arasndaki ciddi farkllklar mutlaka bilmesi gerekir. Felsefi veya teolojik adan determinist bir evren grn benimsemekte bir saknca grmeyenler, kuantum teorisinin Einsteinc yorumuna daha yakn olabilecekken; felsefi ve teolojik yaklamlaryla indeterminist bir evrenin daha uyumlu olduunu dnenler, Heisenbergi bir yaklama daha ok sempati duyabilirler. Bu da zellikle kuantum teorisi allrken 'hangi bilim' ve 'hangi din' sorularn sormann nemini ve bunlara verilecek farkl cevaplara gre kuantum teorisi ile dinler aras ilikinin farkl ekillerde deerlendirilebileceini gstermektedir. Heisenbergi yaklam benimseyen bir kii -fizik evrelerinde bu yaklamn daha ok benimsendiini syleyebiliriz- bilimin indeterminizmi desteklediini syleyecektir ve bu kiinin 'hangi bilim' sorusuna cevab 'evrende indeterminizmin varln gsteren bilim' eklinde olacandan, kuantum teorisiyle dinler arasndaki ilikiye yaklam Einsteinc yaklam benimseyen birinden nemli ekilde farkl olacaktr. Hem bilimin iinde, hem de eitli dinlerin teolojileri iinde, her grn stnde fikir birlii olmad ve birok yorum farkyla kar karya olduumuz unutulmamaldr. Bilimin de din gibi hermentik9 bir yn bulunduunu gstermek, bu almann
9 'Hermentik' ifadesi, yorum sanat ya da yorum teknii anlamnda kullanlmaktadr. Mantn yargnn bir arac olmas gibi, hermentik de yorumun ve anlamann bir aracdr: Zeki zcan, Teolojik Hermentik, Alfa http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr Basm Yaym Datm, stanbul (2000), s. 9-10.

16
hedefleri arasndadr.10

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Belli bir snflamaya bal kalmadan, bilim-din ilikisindeki her konuyu kendine mahsus zellikleriyle ele almann faydal olduunu dnyoruz; bu kitap da bylesi bir yaklamla yazlmtr. Fakat bu kitapta, belli bir snflamay tamamen benimsemesek de, bahsedilen snflamalardaki bilimle dinin arasna hibir irtibata izin vermeyen duvarlar ren yaklamlarn, yanl olduunu gstermeye altk. Ayrca hem bilimsel teorilere hem de farkl teolojilere kar, ar phecilikle eletirel olmayan safa bir realizm arasnda itidalli bir yolu temsil eden 'kritiki realist' yaklamn, bilim-din ilikisi ele alnrken, en salkl yaklam olacan gstermeye altk. Aslnda bilim ve din alanndaki konularn ounu birbirlerinden bamsz olarak ele almak mmkndr: Satrn'n hareketlerini veya karncalarn haberlemesini veya asitlerin zelliklerini inceleyen bilim insanlar ile nasl dua edileceini veya yalan sylememeyi veya balayc olmay konu edinen din insanlar, kendi alanlarndaki konulara odaklanrlarken bilimle dini birbirleriyle hemen hemen hi irtibatlandrmadan almalarn srdrebilirler. Dier yandan bilimle din ayn evren hakknda yarglarda bulunur. Dinlerde 'Tanr'nn yaratmas' ok temel bir inan olduu iin, evrenin ve canllarn kkeniyle ilgili bilimsel teoriler ele alnrken, dinlerde 'Tanrsal etkinlik' ile ilgili inan sz konusu olduu iin, doa yasalarnn ileyiiyle ilgili teoriler ele alnrken; bilimle dinin hibir irtibatnn olmayacan dnmek ve aralarnda almaz duvarlar olduunu iddia etmek mmkn olamamakBilimin de hermentik bir yn bulunduu gr iin baknz: Stephen Happel, "Metaphors and Time Asymmetry: Cosmologies in Physics and Christian Meanings", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and The Laws of Nature iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1999), s. 108-109.
10

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

GR

17

tadr. Bazlar, Wittgenstein'n 'dil oyunlar'11 ile ilgili grnden esinlenerek, din dilinin ve bilim dilinin tamamen farkl dnyalara ait olup irtibatlandrlamayacan; dolaysyla dinle bilim arasnda bir ilikiden bahsedilemeyeceini savunmulardr. Oysa bu dnyay btnl iinde alglarz ve din diliyle bilim dili ayn dnya hakknda konutuklarndan, aralarnda hibir irtibata izin vermeyen hayali duvarlar olduunu dnmek yanl olacaktr. Modern psikoloji insan uurunun bir btn olduunu gstermektedir ve din de bilim de insan uurunun tecrbeleri ierisindedir; 'din ayr bilim ayr' diyerek bilim ile din arasndaki ilikiyi yok saymak mmkn deildir.12 Bu kitabn en temel gayesi kuantum teorisinin felsefi adan ve de zellikle din felsefesinin sorunsallar asndan deerlendirilmesidir. Bu yzden kuantum teorisinin bilimsel ynnn de -konumuz iin gerektii kadar- bilinmesi ve bilim felsefi asndan konumuz iin nemli olacak hususlarda irdelenmesi gerekmektedir. Bunu kitabn balarnda gerekletirdikten sonra, din felsefesinin Tanrsal etkinlik, mucize, zgr irade gibi sorunlar asndan bu teorinin ne ifade ettiini belirlemeye geeceiz. Bu kitapta, ne bir fizik kitabnda olduu gibi kuantum teorisine dayanarak elektronlarn yrngeleri veya lazer nlar hakknda matematiksel
Wittgenstein ikinci dnem felsefesinde, dilin ontolojik mahiyetini, birinci dnemdeki Tractatus isimli eserindeki yaklamndan ok farkl bir ekilde ele alr ve dille oyun arasnda analoji kurarak 'dil oyunu' (language game) tabiriyle dili betimler. Bu yaklama gre bir oyunun kurallar sadece ait olduu oyun iinde anlaml olduu gibi, konuulan dil de sadece ait olduu sistem ierisinde anlamldr. Baknz: Ludwig Wittgenstein, Philosophical Investigations, ev: G. E. M. Anscombe, Blackwell Publishing, New York (1997). 12 Mehmet S. Aydn, Din Felsefesi, zmir lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, zmir (1999), s. 269-270.
11

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

18

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

hesaplarn nasl yaplacann gsterilmesine, ne de belli bir mezhebin teolojik grn dorulamak iin kuantum teorisinin kullanlmasna allacaktr. Fakat kuantum teorisinin bilimsel ksm, amacmza hizmet edecek kadar incelendikten sonra; Tanrsal etkinlik, mucize, zgr irade gibi din felsefesinin nemli sorunsallarna, bu teorinin ne gibi almlar getirebilecei veya baz dnrlerin iddia ettii gibi gerekten de bu konulara yeni almlar getirip getirmedii tespit edilmeye allacaktr. Bunlar gerekletirilirken 'doal teoloji' yapmak bu kitabn yaklam deildir, yani kuantum teorisine dayanlarak teolojik baz hkmlerin 'ispatland' iddia edilmeyecektir.13 Fakat lan Barbour'n ifadesiyle 'doann teolojisi'nin (theology of nature)14 yaplmasnn, yani binlerce yllk teolojik tartmalarn bilimdeki yeni gelimelerin nda ele alnmasnn, bilimin gsterdii doa tasavvuruna uygun ekilde baz teolojik yaklamlarn ekillenmesinin ve ateizmin dine kar 'bilim'i kullanarak yapt baz eletirilere cevap verilmesinin mmkn olduu gsterilmeye allacaktr. Teoloji adna, sadece, daha nceden savunulmu olan teolojik argmanlar destekleyecek sonular karmak iin -doal teolojide olduu gibi- bilime ilgi duyulmamaldr, bilimle uyumlu bir teoloji oluturma, teoloji iinde tarih boyunca dile getirilen farkl fikirlerden bilime uygun olanlar
13 Bunu sylerken 'doal teoloji'ye kart bir tavrmzn olduu sanlmamaldr. Tam aksine, nceki almalarmzda modern bilimin, yeniden formle edilmi bir doal teolojiyi zellikle 'tasarm delili' konusunda destekleyeceini savunduk. Baknz: Caner Taslaman, Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul (2007), 4. blm; Caner Taslaman, Big Bang ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul (2006), 10. blm. 14 lan Barbour, Issues in Science and Religion, Harper and Row Publishers, New York (1971), s. 453-454.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

GR

19

tespit etme de teolojinin ilgi alannda olmaldr. Dinler tarihin akna kar daha direnlidir, dier yandan bilimsel bilgi birikimseldir. yle ki gnmzn bir lise rencisi bile Galile'den daha iyi fizii bildiini iddia edebilir. Bilimlerdeki srekli deiiklikler, deimez hakikatlere deer veren dinlerin, bilimlere souk bakmasna sebep olabilir. Bunda bir hakllk pay vardr, ama yine de ne teoloji ne de bilimlerin kendisiden ayrldklar felsefe, evren hakknda bilgiler sunan bilimlerin verilerine srtlarn dnebilirler. Bilimlerin verilerine olabildiince temkinli yaklamak gerekmektedir, nitekim bu kitapta kuantum teorisinin belli bir yorumu tamamen benimsenmeden farkl yorumlar gsterilmeye alld. Fakat hakikati arayan insann bilimin de felsefenin de teolojinin de kapsn ald unutulmamaldr; bu alanlarn, yntemleri ve birok zaman objeleri olan konular farkl olsa da hakikate ulama ideali noktasnda amalar ortaktr.15 Bu alanlarn kesiim noktalarnda -temkinli ve mtevaz bir ekilde- tm bu alanlarla uyumlu hakikatin nasl olabilecei kefedilmeye/gsterilmeye allmaldr. Belli noktalarda kesien bilimin ve dinin, bu noktalarda elimedii bir anlay oluturmak, insan psikolojisinin gereidir; teoloji de bu ihtiyac grmezden gelemez. Bu kitapta ele alacamz kuantum teorisinin, modern bilimin mikro dnya hakkndaki en nemli teorisi olduunu batan bilmeliyiz. 20. yzylda ortaya konan bu teorinin mikro dnyadaki otoritesine kar, makro dzeyde en nemli teori izafiyet teorisidir ve bu teori de 20. yzyln rndr. zafiyet
15 Din ile felsefenin, birletikleri (benzetikleri) ve ayrldklar ynleri irdeleyen bir alma olarak baknz: Hsameddin Erdem, Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, s. 178-215.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

20

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

teorisi, zamann doasnn, zannedildii gibi mutlak olmadn gstererek sarsc bir etki yaratmtr. Fakat izafiyet teorisi dahil hibir bilimsel teori, kuantum teorisi kadar zihinleri kartrmamtr. Bu teoriden nce saduyuya aykr olduu sylenecek birok gr, bu teoriyle beraber gzlemlerle destekli bir ekilde savunulmaya balanmtr. Kuantum teorisinin oluturulmasnda rol oynayan en nemli isimlerden biri olan nl fiziki Niels Bohr "Kuantum teorisi ile oke olmayan birisi bu teoriyi anlamamtr" demektedir.16 Bu kitab okumadan nce -eer kuantum teorisi hakknda bilgi sahibi deilseniz- bilime aykr olduunu ve hurafe olarak isimlendirileceini dndnz birok grn -bir paracn hem 'orada' hem 'burada' ayn anda olmas gibi- atom-alt dnyaya dair fiziin en nemli teorisine dayanlarak, deneylerle desteklenerek savunulduuna tanklk edeceksiniz. Saduyuya aykr gibi gzken bir teoriyi anlamakta nemli glkler olabilir; zihnimizi mmkn olduunca 'tabula rasa' bir duruma yaklatrp sonra kuantum teorisi zerine okumalar yapmak faydal bir yntem olacaktr. Paul Davies, kuantum teorisiyle kafas karmakark olanlara ve bu teoriden karsanan sonularn kabul edilemeyecek kadar paradoksal olduunu dnenlere, zlmemelerini, nk Einstein'n da kendileriyle ayn fikirde olduunu syler.17 Kuantum teorisinin genel kabullere aykr birok veriyi ortaya koymas, bu teorinin anlalmasn zorlatrsa da; bizce, bu zellik, bu teoriyi felsefi adan daha da ilgin klmaktadr. Bu teoriyle Spinoza, Leibniz, Kant ve
Paul Davies, God and the New Physics, Simon and Schuster, New York (1984), s. 100. 17 Paul Davies, a.g.e., s. 103.
16

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

GR

21

Marks gibi birok nl filozofun, felsefelerini olutururken etkisi altnda olduklar mekanik-determinist evren anlay sarsntya uramtr; srf bu zellii bile felsefi adan bu teorinin ele alnmasn cazip klmaya yeterlidir. Fakat fizikte bu kadar nemli yeri olan ve kendi dndaki tm fizie aykr birok iddiay iinde barndran bu teoriye, hak ettii ilginin lkemizdeki felsefeciler tarafndan gsterilmedii kanaatindeyiz. Aslnda, bilim-din ilikisi ile ilgili konularn, lkemizdeki akademik evrelerde gerekli ilgiyi ekmedii sylenebilir. Hem genelde felsefe, hem de zelde din felsefesi asndan kuantum teorisini ele alan Trke yazlm eserlere pek rastlayamadk. Oysa fiziin bu kadar nemli bir teorisinin, evren anlaynda oluturduu kkl deiikliklerin; Tanrsal etkinlik, mucize, zgr irade gibi sorunlarla nasl ilikilendirilebileceinin veya ilikilendirildiinin gsterilmesinin, din felsefesi asndan olduka nemli olduunu dnyoruz. Bu kitabn yazl amac bylesi bir anlaya dayanmaktadr. Bilimle dinin tamamen farkl alanlar olduuna dair kompartmantalizasyoncu yaklamlar 'savunanlarn' bile, hem modern bilimlerin verilerini hem din alann irdeledikten sonra bu anlaylarn temellendirmeleri gerekmektedir. Kompartmantalizasyoncu bir yaklam 'benimseyenler', din alanndaysalar bilimle, bilim alanndaysalar dinle hi ilgilenmeden almalarn srdrebilirler ama bu yaklam 'savunanlar', ancak her iki alann bilgisine gerektii kadar vakf olduktan sonra yaklamlarn 'savunabiliyorlarsa', rasyonel-tutarl bir 'savunma' sz konusu olabilir. Kompartmantalizasyoncu anlaylara kar karken, bu kitapta, bilimle dinin arasnda pozitif bir iliki kurmaya ynelik her abaya olumlu bakld dnlmemelidir. rnein teolojik inanlar adna kuantum teorisiyle dinsel inanlar arasnda
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

22

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

tutarsz analojiler kuranlar, bu teorinin Yeni-Berkeleyci yaklamlar desteklediini dnenleri ve kuantum teorisinin tartmaya ak verilerini mutlakm gibi sunarak teolojik anlaylarn oluturanlar eletirdik. Kuantum teorisinin yorumlanmas hibir bilimsel teoride olmad kadar tartmaldr, yani bilimsel adan tartmal bir teorinin verilerine dayanarak felsefe yaptmz kabul etmek zorundayz. Dier yandan bu teori modern bilim asndan o kadar temel, teknoloji retiminde o kadar baarl ve sarsc fikirleri o kadar enteresan ekilde deneysel desteklere sahiptir ki bu teoriye bilim-din ilikisiyle ilgilenen birinin srtn dnmesi dnlemez. inde olduumuz durumu ister beenelim ister beenmeyelim, kaygan zeminde felsefe yapmak dnda bir aremiz gzkmemektedir. Ne yazk ki Descartes'n yapmaya alt gibi, her almada bilgimizi sfr noktasndan balatarak, btn kabullerimizi neye dayandrdmz gsterdiimiz bir kitap yazmamz mmkn olamamaktadr. Bu yzden, bu almann da n kabulleri olduu bilinmelidir; rnein Tanrsal etkinlik gibi birok konuyu ele alrken, teizmin kudreti yksek Tanrs'nn varln ve aktifliini bir n kabul olarak benimsedik. (Bu n kabuln kkeni rasyonel deliller, fideizm veya varolusal kayglar olabilir; bunlarn sorgulanmas bu kitabn konusu deildir.) Teoloji alanndaki farkl fikirleri gstermeye alrken ise baz yaklamlar daha temel kabul ederek her gre yer vermedik. Ayrca bu kitapta, mikrodnya hakkndaki kuantum teorisinin felsefi ve teolojik sonularna younlatmz; evrenin kkeniyle ilgili, speklatif varsaymlardan yola klarak oluturulmu 'kuantum kozmolojileri'ni ele almad-mz batan belirtmeyi gerekli gryoruz.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

GR

23

Bu almada, kuantum teorisinin, oluturduu yeni felsefi sorunlar; eski sorunlar zmese bile bu sorunlarla ilgili tartmalara nasl dahil olduunu; bu teorinin hangi yorumunun hangi felsefi veya teolojik yaklama yakn olduunu; bilimsel teorilerin, mucizelerle veya zgr iradeyle uzlamaz ekilde elikili olduunu syleyenlerin modern bilimin verilerinden habersiz bir ekilde hala Newton fiziinin verilerine bal kaldklarn; dinin bazlarnn zannettii kadar sbjektif, bilimin ise zannedildii kadar objektif olmadn gstermeye alacaz. Deerlendirilen tm sorunlar asndan kuantum teorisinin yerini 'abartmadan ve kmsemeden' belirlemek, bu almann en nemli hedeflerinden birisidir. Ayrca mucizeler, ktlk ve zgr irade sorunlarn tartrken, kuantum teorisi dndaki bu sorunlarla ilgili kimi hususlar ve yaklamlar da ele alarak, bu konulardaki grlerimizi de ifade edeceiz. Bu kitap, bir sonuca varmak kadar, yanl sonulara varanlarn nerelerde yanl yaptn ve ina edilen felsefeler ile teolojiler eer pheli ve tartmal verilere dayanyorlarsa, bunlar belirlemenin de felsefi bir ura olduu dnlerek yazld. Kuantum teorisinin bize kazandrd yeni veriler sayesinde mucizeler, ktlk ve zgr irade gibi din felsefesi asndan nemli sorunlarn zldne dair bir gr savunmadmzn altn izmek istiyoruz. Fakat, kuantum teorisinin evren anlaymzda yapt kkl ve sarsc deiikliklerin, bahsedilen sorunlar ele alnrken, bu teorinin gz nnde bulundurulmasn gerekli klacak kadar nemli olduunu dnyoruz.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

1. BLM
KUANTUM TEORS ORTAYA KONULMADAN NCE
BLM TANITIMI Bilimsel gelimeler ve felsefi tartmalar, tarihsel arka planlarndan yaltlarak anlalamaz. Bu yzden bu blmde, kuantum teorisi ortaya konulmadan nce felsefe ve bilim tarihindeki, konumuz asndan nemli grdmz grleri ve gelimeleri aktarmaya alacaz. Bu blmde cevabn bulabileceiniz baz sorular unlardr: Gzle grlemeyen maddenin mikro dnyasndan yola karak -bilinen- ilk felsefi grleri ifade eden Eski Yunan Atomcular'nn evren gr nasldr? Kepler, Galileo ve Newton ile bilim anlaynda hangi deiiklikler yaanmtr? Hangi nl bilim insanlar realist bir bilim anlayna sahiptiler? Newton'un evren tasarm nasld ve bu tasarmn felsefi ve teolojik etkileri neler olmutur? lk bilimsel atom modelleri kimler tarafndan ortaya konmutur ve nasldr? MKRO SEVYEYE DAR LK GRLER: ATOMCULUK Dnce tarihindeki mikro seviyeye dair ilk grler felsefe alanndan geldi. 2500 yl kadar nce lka felsefinde
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

26

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

ortaya konan Atomculuk, bu konuda bilinen ilk felsefi grtr. Bir ontoloji kavram olarak bu retiyi ilk olarak Leukippos'un gelitirdii kabul edilmektedir.1 Sistematik olarak bu teoriyi ilk ortaya koyan kiinin ise Demokritos olduu hususunda gr birlii bulunmaktadr. Bu gre gre maddenin kendisinden olutuu, grnmeyen ve blnemeyen en kk birim olan atomlar, ezeli ve ebedidirler; var olan her ey bolua dalm olan atomlardan ibarettir. Sonsuz saydaki atomlarn birbirlerinden farkl byklk ve ekilleri vardr; maddi dnyadaki tm farkl zellikler, atomlardaki bu farkllklardan karsanabilir. Deiim denilen olay, sadece atomlarn birlemesi ve ayrlmasdr.2 Yalnz atomlar gerektirler, bunlar dndaki eylerin varl sadece dseldir. Atomculuk anlayyla, mekanik nedensellikle ileyen bir dnya anlay savunulmutur.3 Atina'da kurulmu bir felsefe okuluna sahip olan Epikuros, atomlarn, biimlerinin sonsuz olmad ve kendiliklerinden arlk tadklar gibi baz dnceleriyle Demokritos'tan ayrlm olsa da, Demokritos'un Atomcu felsefesinin temel retilerinin yaylmasndaki en byk pay sahibi kii Epikuros'tur.4 Materyalist Atomcu gr benimseyen dier nl bir isim ise Lukretius olmutur.5 Atomculukla ilgili grler sadece materyalist dnrler
Arda Denkel, lkada Doa Felsefeleri, zne Yaynlar, stanbul (1998), s. 54. Friedrich Albert Lange, Materyalizmin Tarihi ve Gnmzdeki Anlamnn Eletirisi I, ev: Ahmet Arslan, Sosyal Yaynlar, stanbul (1998), s. 39-43. 3 Paul Nizan, Eskia Maddecileri, ev: Afar Timuin, Telos Yaynclk, stanbul (1998), s. 26-27. 4 Arda Denkel, a.g.e., s. 204. 5 Friedrich Albert Lange, a.g.e., s. 122-147.
1 2

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORS ORTAYA KONULMADAN NCE

27

tarafndan savunulmamtr; slam dncesinin ierisinde baz kelamclar da Grek Atomculuu'nun ezelilik ve sonsuz sayda olma fikirlerine kar karak, Tanr'nn etkinliine ak bir Atomculuu savunmulardr.6 Atomculuk retisinde, maddenin, gzle grlemeyen ve blnemeyen en kk paracklarna 'atom' denilmitir. Oysa gnmzde 'atom' olarak adlandrlan maddenin kk birimi altnda proton ve ntron gibi paracklar, onlarn altnda ise kuarklar kefedilmitir ve hatta bunlarn altnda da alt-paracklar olmasnn mmkn olduu tahmin edilmektedir.7 Bu yzden, Atomculuk retisindeki, blnemeyen ve metafizik bir kavramlatrma olan 'atom' ile gnmzdeki, fizik bilimlerinin konusu, deney ve gzlemlerin objesi olan 'atomu' birbirine kartrmamak gerekir. Bunlar birbirlerinin ayn olmasa da birbirleriyle ilikilidir. Her iki 'atom' kavram da gzlenen evreni, plak gzle gzlenemeyen mikro seviyeden hareketle aklamak iin kullanlmtr. Atomculuk retisindeki felsefi yaklam, gzlenemeyen ve sadece speklasyonun konusu olabilen mikro dnyaya ulamadaki yetersizliklerden dolay gzlenen evreni aklamakta yetersiz kalmtr. Fakat, Popper'n da dikkat ektii gibi Demokritos'un yaklam; metafizik (yanllanamaz) olan baz hipotezlerin, nasl anlaml ve verimli olabileceini grmemizi salar.8
H. Austryn Wolfson, Kelam Felsefeleri, ev: Kasm Turhan, Kitabevi, stanbul (2001), s. 357-395; Cafer Karada, "Atomcu Dnceler ve Kelam Atomculuu", Kelam Aratrmalar Dergisi, no: 2/1 (2004), s. 57-72. 7 Atom-alt dnyadaki paracklarla ilgili baknz: Steven Weinberg, Atomalt Paracklar, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2002). 8 Karl R. Popper, Conjectures and Refutations, Routledge, Londra (1998), s. 8184..
6

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

28

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Modern fizikle birlikte mikro dnyaya ulam olanaklarnn artmasyla, gzlenen evrendeki btn olgular, mikro dnyaya indirgeyebilme ideali hi umulmayan zorluklarla yzlemitir. Modern fiziin makroya dair en nemli teorisiyle (izafiyet teorisi), mikroya dair en nemli teorisi (kuantum teorisi) arasndaki uyumsuzluk ve daha sonra greceimiz baka sorunlar, mikro dnyaya indirgemeyle gzlenen evrenin aklanmasn olanaksz klmaktadr.9 Sonuta Demokritos'un memnun olaca bir sonucun, modern bilimin atom-alt dnyaya dair teorilerinden ktn syleyemeyiz. plak gzle grlemeyen maddenin mikro seviyesinden hareketle felsefi fikirler oluturulmasndan ancak binlerce yl sonra mikro seviyeye ait bilimsel grler olumutur. Bunun en nemli sebeplerinden biri, mikro dnyaya nfuz etmeye olanak verecek gteki mikroskop ve benzeri aralarn, dnce tarihine gre ok yeni olmalardr. Mikroskoplar icat edilip gelitirildike nce biyoloji ve biyoloji felsefesinde, daha sonraysa mikro fizik ve bu alanla ilgili felsefi konularda ok nemli gelimeler oldu.10 Ayrca CERN11 gibi yksek
Birok bilim insanna gre fizikteki en byk sorunlardan biri makro ve mikro fizik arasndaki uyumsuzluktur: Stephen Hawking, "The Quantum Theory of the Universe", (ed: T. Piran ve Steven Weinberg, Interactions between Elementary Particle Physics and Cosmology iinde), World Scientific Press, Singapur (1996). 10 Catherine Wilson, The Invisible World Early Modern Philosophy and the Invention of the Microscope, Princeton University Press, Princeton (1995). 11 CERN, atom-alt (parack fizii) fizik deneylerinin yapld, dnyann en byk laboratuarlarndan birisidir. svire ve Fransa snrnda, Cenevre kentinde, atom-alt dnyaya dair birok kefin yapld bir yerdir. st seviyede fiziki bilgiyle birikimin ve milyarlarca dolarlk sermayenin rndr. CERN laboratuarnn internet sitesi: www.cern.ch
9

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORS ORTAYA KONULMADAN NCE

29

seviyede teknoloji ve byk sermaye rn laboratuarlarn kurulmas, atom-alt dnyaya dair bilgimizi arttrmtr ki insanlk tarihine gre bu da ok yenidir. Doa bilimlerinde oluan bilimsel birikim, gl mikroskop ve yeni laboratuar ortamlaryla buluunca atom-alt dnya salt felsefi speklasyonun konusu olmaktan kt ve doa bilimlerinin ilgi alanna kayd. Fakat mikro dnya, felsefenin ilgi alan olmaktan kmad; ancak fark, felsefenin kulan artk doa bilimlerinden gelecek verilere kabartmasndadr. ARSTOTELES FZ VE KOPERNK, KEPLER, GALLEO LE DEM Newton'dan nceki binlerce yllk srede, fizik alannda en byk etkisi olan kii Aristoteles olmutur. Ona gre hareket, her eyin kendi doal alanna ynelme eilimiyle aklanr; bu yzden ate yukar doru hareket eder ve cisimler der.12 O, deiimi, varlklarda var olan potansiyelin gereklemesi ile aklar. Aristoteles'e gre 'gayesel nedeni' bilmek bilimin iidir, nedensellik gayeye gre aklanr: Tohum aa olmak iin geliir, yamur bitkiler bysn diye yaar...13 Aristoteles'in felsefe ve fizik anlay slam dnyasnda slam teolojisiyle, Hristiyan dnyada ise Hristiyan teolojisiyle kaynat. zellikle Hristiyan dnyada Kilise'nin, bu felsefe ve fiziin birok yaklamn resmi gr olarak ilan etmesi (bunda Thomas Aquinas'n almalarnn nemli bir yeri vardr) Aristotelesi birok gr Hristiyan teolojisinin bir blmne evirdi.
12 James T. Cushing, Fizikte Felsefi Kavramlar, ev: zgr Sarolu, Sabanc niversitesi Yaynlar, stanbul (2003), s. 30-33. 13 Aristoteles, Fizik, ev: Saffet Babr, Yap Kredi Yaynlar, stanbul (2001), s. 59-65.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

30

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Ortaada, Aristoteles-Ptolemy (slam dnyasnda Batlamyus olarak da bilinir) sistemi, kozmolojik gr olarak genel kabul grd. Buna gre, Dnya'nn merkezde olduu bir sistemde gezegenler, Gne ve Ay dairesel hareketlerle Dnya'nn etrafnda dnmekteydiler. Ortaa'a egemen olan fizik anlay; modern fiziin deney, gzlem ve hesaplamaya nem veren yntemleri, bilimsel birikimin artmas ve teleskop gibi yeni gzlem aralarnn icad ile deiti. Hareket kanunlar batan dzenlendi, gayesel nedenler bilimin odak noktas olmaktan karld ve Aristoteles-Ptolemy sistemi Gne merkezli sistemle yer deitirdi.14 Fakat, bu fizik anlayndaki Galileocu, Newtoncu ve Einsteinc anlayla paralel olan epistemolojik yaklam tespit etmekte fayda vardr; nk bu yaklam, -Kant gibi felsefecilerce felsefe alannda daha nce sorgulanm olsa da- bilim alannda, ciddi bir ekilde, ilk olarak kuantum teorisiyle sorgulanmtr. Bahsedilen tm bu yaklamlarn 'realist' olmas, ortak epistemolojik zelliktir. Bu anlaya gre insan zihni, d dnyay anlayacak kabiliyete sahiptir; bu yzden fiziksel teorilerden, bu teorilerden bamsz olan dnyadaki gereklii olduu gibi tarif etmesini bekleyebiliriz.15 Aslnda Eski Yunan'da ve slam dnyasnda, AristotelesPtolemy'nin Dnya merkezli sistemine kar Gne merkezli sistemin, olgular aklamakta daha baarl olabilecei ileri srlmt. Fakat deneysel ve gzlemsel verilerin yetersiz ve bilimsel almalarda deney ve gzlemlerin otoritesinin felsefi yaklamlarn altnda olduu bir devirde, Aristoteles felsefesinden g alan ve olgular ksmen de olsa aklayan
14 15

James T. Cushing, a.g.e., s. 34-39, 45-46, 89-127. lan Barbour, Issues in Science and Religion, s. 19.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORS ORTAYA KONULMADAN NCE

31

Aristoteles-Ptolemy sistemi, otoritesini devam ettirebildi.16 Kopernik, 1514 ylnda yazd ve yaamnn sonlarna doru yaymlanan kitabnda, Gne merkezli sistemi, bu sistemle gk cisimlerinin hareketlerini daha iyi anlayacamz syleyerek savundu.17 Gne merkezli sisteme geite, Kopernik'in kitab bir dnm noktas oldu. Kepler ise Tycho Brahe'nin gzlemlerinden de faydalanarak Kopernik'in modelinde dzeltmeler yapt ve Gne sisteminin matematiksel aklamasn baarl bir ekilde sundu.18 Kepler, Tanr'nn ltfu sonucunda insann, anlayabilecei yegane evren olan matematiksel bir evrende yaratldn syledi.19 Kepler'in matematii ve gzlemsel verileri kullanarak elde ettii baar, modern bilimin metodolojisinin baars olarak kabul edilir. Bu metodolojinin Bat dnyasna tanmasnda, slam dnrlerinden nemli etkiler alm Roger Bacon gibi dnrlerin pay byktr. O, etkisinde olduu slam dnrlerine benzer ekilde, bu dnyadaki eyleri bilirsek, dini daha iyi anlayacamz ve matematik ile gzlemin daha dindar olmann aralar olduunu savundu.20 Kepler de benzer anlay dile getirdi ve Kilise'nin tm kart tavrlarna ra16 Errnan Mc Mullin, "Formalism and Ontology in Early Astronomy", (ed: Robert John Rusell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 61-69. 17 Nicolaus Copernicus, Gkcisimlerinin Dnleri zerine, ev: Saffet Babr, Yap Kredi Yaynlar, stanbul (2002), s. 8-9. 18 Osman Grel, Doa Bilimleri Tarihi, mge Kitabevi, Ankara (2001), s. 254-260. 19 Alfred W. Crosby, The Measure of Reality, Cambridge University Press, Cambridge (1998), s. 126. 20 John Hedley Brooke, Science and Religion, Cambridge University Press, Cambridge (1991), s. 58-59.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

32

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

men, Gne merkezli sisteme inanmann, dinsel inanca aykr olduunu hi dnmedi.21 Kopernik ve Kepler gibi Galileo da Gne merkezli sistemi, kendi dindarlyla hi elikili grmedi.22 Ama Galileo'nun dindarl engizisyonda yarglanmasn engellemedi. O, Aristoteles fiziinin Kilise tarafndan dinselletirilmesini eletirdi ve Aristoteles'in otoritesini, onu, hareket zerine grleri gibi birok hususta eletirerek sarst.23 Tanr'nn gayelerini bilemeyeceimizi syleyerek, 'gayesel neden'in bilimin konusu olmasn eletirdi ve bilimin 'fail neden'in aratrlmasna ynelmesi gerektiini savundu. Kepler ve Galileo'nun matematikle, gzlem ve deneyi birletiren metotlarnn 'bilimsel devrim'de etkisi byktr. 20. yzyl fizii de bu metodolojinin rndr, yani bu kitabn odak noktas olan kuantum teorisi de bu metodolojinin meyvesidir. Galileo'ya gre deiim, potansiyelin gereklemesi olarak deil; maddenin, uzay ve zamandaki, ktle ve hz olarak tarifiyle aklanmalyd. Bu yaklam, Demokritos'un, deiimi, atomlarn birlemesi ve ayrlmas ile tarifine benziyordu; nitekim Galileo Aristotelesilii eletirirken Demokritos'tan olumlu bir ekilde sz etmitir.24 Fakat Galileo'nun da atom seviyesindeki dnya hakknda bilimsel bir teori retmesine
Richard S. Westfall, "The Rise of Science and the Decline of Orthodox Christianity" (ed: David Lindberg ve Ronald Numbers, God and Nature iinde), University of California Press, Berkeley (1986), s. 219-224. 22 Hail Hellman, Byk ekimeler, ev: Fsun Baytok, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, stanbul (2001), s. 6-10. 23 James, T. Cushing, a.g.e., s. 111-126. 24 Arda Denkel, a.g.e., s. 204.
21

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORS ORTAYA KONULMADAN NCE

33

olanak yoktu; atom seviyesi onun dneminde de ancak felsefi speklasyonun konusu olabilirdi. Galileo, gzlenen objelerin, 'ktle ve hzn matematiksel ifadesi' ile tarif edilmesi gibi, maddenin en kk paracklarnn da ayn ekilde tarif edilebileceini zannediyordu. Oysa saduyuya uygun bu beklentiyle, kuantum teorisinin ortaya konmasyla karlalan tablonun uyumlu olmadn ilerleyen sayfalarda greceiz. Kopernik-Kepler-Galileo sreciyle kozmolojide nemli deiiklikler oldu. Aristoteles'in ve Kilise'nin bilim zerindeki otoritesi bu srele sarsld. 16. yzyldaki Protestan hareketinin sonucunda Kilise'nin gcn yitirmesiyle bu gelimeler birleince, Kilise'nin kontrol ettii paradigma etkinliini yitirdi. Kilise'nin nemli lde zerlerinde kontrolnn bulunduu bilim, felsefe ve siyaset gibi alanlarn otonomilerini kazanmasnda bu gelimelerin nemli bir pay vardr. Bu srete, Hristiyan dnyada, teolojik alandaki grler de daha ok eitlendi. Bu gelimeleri, kuantum teorisinin dinle ilikisini deerlendirirken gz nnde bulundurmak nemlidir. nk bu teori, Hristiyan kltrnn iinde domutur ve bu teori zerine yaplan bilimsel, felsefi ve teolojik tartmalarn en byk ksm da Hristiyan dnya iinde gereklemitir. Sonuta, Kopernik-Kepler-Galileo sreci ile hem kozmolojide, hem de siyaset, bilim, din gibi birok alan kontrol eden Kilise'nin otoritesinin sarslmasyla bilim-din ilikisi alannda nemli deiimler yaand. Aristoteles'in fiziinin sorgulanabilecei renildi; bilimsel bilgi iin yeni deneylerin, gzlemlerin yaplmasna ve bunlarn gerekletirilmesini salayacak aralarn icat edilmesine alld.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

34

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Matematiin bilimsel teoriler oluturmadaki rol anlald. Ortaadaki fizik anlayndan hem metodoloji, hem fizikteki yeni grler asndan nemli lde farkllald; dier yandan Kopernik-Kepler-Galileo izgisi de 'realist' bir bilim anlayna sahip olma noktasnda Ortaa ile benzeiyordu. Galileo, matematikletirilebilen ktle ve hz 'birincil nitelikler' olarak grd; renk ve tat gibi sbjektif olduunu dnd alglar ise 'ikincil nitelikler' olarak niteledi.25 Realist bir anlayla, matematiksel formllerin, d dnyadaki ktle ve hz gibi nitelikleri, gerekte olduu gibi tarif ettiini dnd. Kepler ve Galileo matematiksel formllerinin ontolojik gereklii ifade ettiklerinden emindiler. Matematii, Tanr'nn evreni yazd dil olarak gryorlard; bu felsefi-teolojik grleri, matematiksel formlleriyle varlk arasnda olduunu dndkleri uyumun nasl olup da gerekletiini aklyordu. NEWTON FZNN HAKMYET Isaac Newton'un nl eseri Principia'nn (lkeler) yaymland 1687 yl, fizik tarihinde ok nemli bir dnm noktas olarak kabul edilir. nsanlk ilk defa bu eserle detayl bir kozmoloji (evrenbilim) grne kavutu. Newton kozmolojik grn Kopernik'in, Kepler'in, Descartes'n, Galileo'nun almalarndan faydalanarak oluturdu. Bunu yaparken, kendilerinden faydaland bu kiilerin fizik bilimindeki grlerinde nemli dzeltmeler de yapt.26
lan Barbour, a.g.e., s. 27. James Jeans, Fizik ve Filozofi, ev: Avni Refik Bekman, Ankara niversitesi Fen Fakltesi Yaynlar, stanbul (1950), s. 118.
25 26

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORS ORTAYA KONULMADAN NCE

35

Kopernik-Kepler-Galileo sreciyle Aristoteles'in fiziinin otoritesi sarslm olsa da ancak Newton'un almalaryla tamamen ykld sylenebilir. Newton gzlemi, deneyi ve matematii birletiren bilimsel yntemin en baarl temsilcilerinden biridir. Gezegenlerin yrngelerinde nasl kald, Dnya'nn altndakilerin neden dmedii gibi sorular ancak Newton'un 'evrensel ekim yasas'n ortaya koymasyla cevabn bulabildi.27 Newton'la beraber, tm evrende, dnyamzdaki fiziksel yasalarn aynlarnn geerli olduu; Aristoteles ve onun tesirindeki dnrlerin, Ay-alt ve Ay-st alem gibi ayrmlarla evrende farkl yasalara tabi blgeler olduunu ileri srmelerinin yanl olduu iyice anlald. Newton da Galileo gibi evrendeki oluumlarn, paracklarn hareketlerine indirgenebileceini ngrd. Hz ve ktle gibi matematiksel olarak ifade edilen deerlerle d dnyann gerekliinin tanmlanabileceini, koku ve tat gibi zelliklerin sbjektif olduunu dnd. Newton da Demokritos gibi tm oluum ve deiimin atomlarn dzenlenmesiyle aklanabilecei kanaatindeydi. Fakat Demokritos, Epikuros ve Lukretius'tan farkl olarak Newton'un izdii mekanik evren tablosunda Tanr'ya da yer vard. Newton, mekaniin, birok temel teolojik grn temellendirilmesinde bir ara olduuna inanyordu.28 O, Principia'y yaymlamasndan 8 yl nce 1679'da len Hobbes'un, btn fenomenleri sadece madde ve hareketle aklayan materyalizmine muhalefet etti.29 Newton,
Newton'un ekim yasasna gre, ekim kuvveti ktlelerin arpmyla doru orantl, ktlelerin arasndaki mesafenin karesiyle ters orantldr. 28 Michael J. Buckley, "Newtonian Settlement and Atheism", (ed: Robert John Russell, William R. Stoeger ve George V. Coyne, Physics, Philosophy and Theology iinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan (2005), s. 87-88. 29 Margaret C. Jacob, "Christianity and the Newtonian Worldview", (ed: David Lindberg ve Ronald Numbers, God and Nature iinde), University of California Press, Berkeley (1986), s. 242. http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr
27

36

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

doadaki dzenin, maddenin kendisinden kaynaklanmadn; bazen dorudan mdahaleyle, ounlukla ise doa yasalar araclyla bunu salayan ve evreni yaratan Tanr'nn eseri olduunu savundu.30 Newton'a gre Tanr'nn mekanik sistemin ileyiine mdahalelerde bulunmas mmknd. Fakat Laplace gibi birok kimse Newton'un fiziini kapal bir sistem olarak yorumladlar. Bylesi kapal bir sistemde ise Tanr'nn nasl mdahalelerde bulunduu ile ilgili sorun gndeme gelmektedir.31 Bu yzden Newton'u '19. yzyl materyalizminin dedesi' olarak grenler de olmutur.32 Kuantum teorisinin birok felsefeci ve teolog iin nemi ise bu noktada ortaya kmaktadr. Newton mekaniine dayanarak determinist ve kapal bir sistem olduu iddia edilen evrenin; kuantum teorisine dayanlarak, indeterminist bir yapda olduu ve kuantum boluklarnn, bu sistemin kapal olmadn gsterdii sylendi. Bu boluklarn ise Tanr'nn etkinliinin gerekletii alan olduu, baz felsefeci ve teologlar tarafndan savunuldu; bunu ilerleyen sayfalarda ayrntl olarak ileyeceiz. Newton fiziindeki baarlar insan aklna gveni arttrm ve bunun 'Aydnlanma'nn' olumasnda da nemli bir rol olmutur. Newtoncu bilimin baarlaryla beraber fizik bilimleri zirve noktasna gelmitir ve fizik; biyolojiden
Margaret C. Jacob, a.g.m., s. 244-246. Thomas Tracy, "Creation, Providence and Quantum Chance", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 236. 32 C. H. Kaiser, "The Consequences for Metaphysics of Quantum Mechanics", The Journal of Philosopy, vol: 37 no: 13 (20 Haziran 1940), s. 337.
30 31

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORS ORTAYA KONULMADAN NCE

37

felsefeye, tarihten sosyolojiye kadar hemen hemen tm bilimler iin bir model olarak gsterilmeye balanmtr. Bilime artan gvenin sonucunda, ateistler tarafndan, bilimin, yeterli olduu ve dinin yerini almas gerektii gibi grler ifade edilmitir; dier yandan ise teistler, bilimsel veriler sayesinde artan bilgiyle teolojik grlerini temellendirmeye alarak doal teolojiye ynelmilerdir. Newton fizii, teizm adna zellikle 'doal teoloji' (natural theology) yaklamlarnda kullanld gibi, deizm33 ve ateizm adna da kullanlmtr. Bu dnemden sonra bilim-din ilikisi hem felsefe, hem de teoloji iin daha nemli ve daha komplike bir konu haline gelmitir. Newtoncu fizik, felsefe alanna ok nemli etkilerde bulunmutur; bu fiziin sebep olduu yeni anlay anlalmadan, Kant'n antinomilerini neden oluturduu ve saf akl asndan neden zgrl mmkn grmedii ve Marks'n neden tarih bilimini fizie benzetmeye alt gibi felsefe asndan nemli olan birok husus hakkyla anlalamaz. Newton ve ondan etkilenen Laplace gibi bilim insanlarnn etkisiyle, evrenin byk bir makine gibi grld determinist-mekanik bir evren anlay yaygnlk kazand.34
Balangta yaratan, fakat sonra yarattklaryla iliki kurmayan ve bir din gndermeyen Tanr anlayna 'deizm' denmektedir. Buna gre Tanr'nn varl kabul edilmekte, fakat ilim gibi sfatlar reddedilmektedir. 'Deizm' ifadesine, genelde belirttiimiz anlam verilmektedir, fakat Hristiyanl akliletirme abas gibi farkl yaklamlar ifade etmek iin de kullanlmtr. 'Deizm' Latince 'Tanr' anlamna gelen 'deus' kelimesinden tremitir ve sonradan bahsettiimiz anlamda kullanlmaya balanmtr: Hsameddin Erdem, "Deizm", Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c: 9, stanbul (2005), s. 109-111. 34 Roger Hahn, "Laplace and the Mechanistic Universe", (ed: David Lindberg ve Ronald Numbers, God and Nature iinde), University of California Press, Berkeley (1986), s. 267-270.
33

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

38

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Bu srete, evrendeki fenomenlerin maddenin en kk paracklarna indirgenerek aklanabileceine inan artt. Newton da matematiksel formll teorilerin, evrendeki gereklii aktarabileceine gvenen 'realist' bir bilim anlayna sahipti. Kuantum teorisi, matematie ve deneycilie bilimde nemli bir rol veren -Newton'un da savunduumetodolojinin rndr; fakat Newtoncu bilim anlay ve metodolojinin temel unsurlar olan determinizme de, indirgemecilie de, realist bilim anlayna da bu teoriyle kar klmtr. Kuantum teorisi ncesi felsefe ve teoloji alanlarnda da bunlara kar kanlar olmutur. rnein Gazzali neden ile sonu arasndaki ilikinin zorunlu olmadn syleyerek determinist anlay eletirmitir.35 Kant ise 'kendinde ey'in, 'saf akl' asndan ulalmaz olduunu syleyerek realist anlaylar eletirmitir.36 Fakat kuantum teorisini farkl klan; determinizme, indirgemecilie ve realizme kar eletirilerin, deney destekli ve matematik formll bilimin verilerinden yola klarak yaplmasna sebep olmasdr. LK BLMSEL ATOM MODELLER 17. yzylda Newton, gazlarn genilemesini, gaz atomlarnn bo uzaya yaylmas biiminde aklamt.37 Fakat yine de Leukippos ve Demokritos'un Atomcu teorilerinden 19. yzyla kadar, maddenin grnmeyen paracklar felsefi speklasyonun konusu olmaktan kp,
Gazzali, Filozoflarn Tutarszl, ev: Mahmut Kaya ve Hseyin Sarolu, Klasik, stanbul (2005), 17. mesele, s. 166-177. 36 Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, ev: J. M. D. Meiklejohn, William Benton, Chicago (1971), s. 129-159. 37 Steven Weinberg, Atomalt Paracklar, s. 3.
35

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORS ORTAYA KONULMADAN NCE

39

deneyci bilimin objesine dnemedi. 1803-1808 yllar arasnda John Dalton, maddenin atomsal kuramn ortaya att ve Demokritos'un 'atom' terimini bilim dnyas iin canlandran kii oldu. Dalton, yapt deneylerle kimyasal bileiklerden yola karak, bunlarn, atomlarn bir araya gelmesiyle olutuunu ve farkl atomlarn farkl arl bulunduunu gstermeye alt. Her ne kadar Dalton'un tespit ettii arlklarda ve dier detaylarda nemli hatalar olduysa da bilim tarihinin ok nemli keiflerinden birini yapma ayrcal ona aittir.38 Dalton'un atom modelinde, atomlar, bilardo toplarna benzetilmitir. Dalton'un dneminde, atom seviyesinin dorudan gzlemlenmesi hala mmkn olamadndan, yapt kimyasal deneylerle atom seviyesine dair sonulara ulamt. Atomun, kendi iinde hareket eden paracklardan olutuunu, 1897'de Cambridge'deki bir laboratuarda kefeden John Thomson'un almalar, atomun anlalmasnda nemli bir dnm noktasdr. Atomlarn elementten elemente farkl olduu Dalton'un almalaryla anlalmt, Thomson'un almalaryla ise farkl atomlarda ortak ve temel bir parack olan elektronun var olduu anlald. Thomson, atomlarda negatif ve pozitif ykl paracklar olduunu da ortaya koyan ilk kiidir.39 Yunanca'da 'atom' blnemeyen anlamna gelir; Demokritos'un Atomculuundaki 'atom' ile maddenin blnemeyen en kk paras kastedilmiti. Thomson, 'atom'un daha temel paracklardan olutuunu
Leon Lederman-Dick Teresi, Tanr Parac, ev: Emre Kapkn, Evrim Yaynevi, stanbul (2000), s. 140-142. 39 George Gamow, 1-2-3 Sonsuz, ev: C. Kapkn, Evrim Yaynevi, stanbul (1995), s. 130-132.
38

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

40

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

gstermesine ramen, 'atom' terimi, yeni bir anlam kazanarak kullanlmaya devam edildi. Fakat bu kullanmn, Eski Yunan Atomculuundaki maddenin en temel blnemeyen parac olduu iddia edilen 'atom'dan farkl olduuna dikkat edilmelidir. 1911 ylnda, Ernest Rutherford'un ortaya koyduu atom modeli Gne sisteminin bir benzeriydi; ounluun zihnindeki atom modeli hala budur: Ortada Gne gibi duran bir ekirdek ve etrafnda gezegenler gibi dnen elektronlar. Thomson, pozitif ykl paracklarn tm atoma daldklar bir model sunmutu; Rutherford ise atomun ktlesinin younlat bir ekirdein var olduunu ve atomun byk ksmnn boluk olduunu ileri srd. Rutherford bu modele, alfa paracklarn atoma ynelten ve bu paracklarn sapp sapmadn kontrol eden deneyler sonucunda ulat.40 Gne sistemine benzeyen bir sistemin -Rutherford'un atom modelinin- Gne sistemini baaryla aklayan Newton mekaniiyle ve determinist yasalarla aklanmas beklendi. Gzlenen evrenin, Newtoncu mekanie uygun ileyen bir mikro dnyaya indirgenebilmesi de beklenen sonutu. Ama kuantum teorisi bu beklentileri karlamad.

40

Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, ev: Elif Akn, Gncel Yaynclk, stanbul (2006), s. 33-38.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

2. BLM
KUANTUM TEORSNN TANITIMI VE FELSEF ANALZ
BLM TANITIMI Bu blmde, kuantum teorisi ve ortaya konma sreci tantlmaya allacaktr. Bu teorinin felsefi ve teolojik sonularn tartabilmek iin kuantum teorisiyle ilgili denklemleri zebiliyor olmak gerekmese de, bu teorinin felsefe ve teoloji asndan nemli Tamamlayclk lkesi, Belirsizlik lkesi, indeterminizm ve yerel olmayan nedensellik iddialar, hatta nemli baz deneyleri bilinmelidir. Kuantum teorisinin bilimsel ynn tantrken, bu tantmla beraber bu teoriyi bilim felsefesi asndan deerlendirmeye ve din felsefesiyle ilgili nemli grdmz baz sorunlara da yeri geldike deinmeye alacaz. lerleyen blmlerde bu teorinin din felsefi asndan irdelenmesi n plana kacaktr, bu blmde ise teorinin bilimsel yn, bilim felsefesi ve din felsefesi ile ilgili sorunlarla bir arada ele alnacaktr. lerleyen blmlerdeki din felsefesi ile ilgili sorunlarn salkl bir ekilde deerlendirilebilmesi iin bu blm, sonraki blmlere temel mahiyetindedir. Bu blmde cevabn bulabileceiniz baz sorular unlardr: Kuantum teorisi evren anlaymzda hangi kkl deiiklikleri yapmtr? lk duyulduunda saduyuya aykr
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

42

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

olduu iddia edilen kuantum teorisine dayal iddialar hangi deney ve verilere dayanmaktadr? Bohr'un Tamamlayclk lkesi nasl yorumlanmaldr? Tamamlayclk lkesi ile felsefi ve teolojik sorunlar arasnda yaplan analojileri nasl deerlendirmeliyiz? Gzlem sreciyle ilgili, bu teoriden kaynaklanan epistemolojik anlaytaki deiiklik nasldr? Berkeleyci tarzda bir idealizmle bu teori ilikilendirilebilir mi? Kuantum teorisinin indeterminist yorumuna btn bilim insanlar katlmakta mdr? Neden bilimsel teorilere bakta, bilimsel realizmin ve arasalcln yerine kritiki realist bir anlay tercih ediyoruz? Kritiki realist anlayn dinlere uygulanmas mmkn mdr ve bilim-din ilikisi asndan bu yaklam ne tip sonular verecektir? Bu teoriyle ortaya kan indeterminizm ontolojik mi, epistemolojik midir? Metafizik tercihler kuantum teorisinin yorumlannda ne tip farklar oluturmaktadr? Atom-alt seviyede karmza kan 'uzaktan etkileme' olgusunun nemi nedir? Kuantum teorisinde karmza kan btnsel yapnn, sebep olduu epistemolojik ve ontolojik anlaytaki deiiklikler nelerdir? KUANTUM TEORSNN ORTAYA KONUU VE FT YARIK DENEY Max Planck'n 1900 ylnda, radyasyonun, 'kuanta' dedii paketler halinde yayldn veya emildiini gstermesi kuantum teorisine giden yolda ilk adm olarak kabul edilir.1 Nobel dl'n getiren bu kefinden bata Planck'n kendisi de emin deildi. nk Maxwell elektromanyetizmay formle ettiinden beri, elektromanyetik radyasyonun bir
1 Stephen Hawking, Ceviz Kabuundaki Evren, ev: Kemal mleki, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul (2002), s. 24.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

43

dalga olduu kabul ediliyordu. Ayrca Hertz de elektromanyetik dalgalar bulmutu ve bu dalgalarn aralarnda bir kesiklik yokmu gibi gzkyordu.2 Planck'n, radyasyonunun 'kuantalar' eklinde yayldn gstermesi, yaylmann kesikli olduu anlamna geliyordu ve fizikteki hakim gre aykr bu iddia, olgular mkemmel aklyordu. Kuantum teorisine giden yolda ikinci nemli adm Einstein att. 1905 ylnda Einstein, Planck'n almasndan yola karak ktaki enerjinin 'kuanta' veya 'foton' denilen paketler halinde tandn ileri srd.3 1905 yl, Einstein'n izafiyet teorisi hakkndaki grlerini de ilk aklad yldr. Birok kiinin beklentisinden farkl olarak, Einstein'a Nobel dl'n kazandran, kuantum teorisi asndan nemli olan ktaki enerjinin 'kuantalar' eklinde yayldn gsterdii, fotoelektrik etkiyi aklayan almalar oldu. ronik olan ise Einstein'n, katkda bulunduu kuantum teorisiyle ilgili ileri srlen fikirlerden hibir zaman holanmam olmas ve bu teoriye en byk muhalefeti gerekletirmesidir.4 Einstein'n k hakkndaki grleri balangta ok ciddiye alnmad. Aslnda Einstein'dan nce Newton da n paracklardan olutuunu savunmutu, fakat n dalga eklinde olduu, Maxwell ve Hertz'in almalaryla deneylerle destekli bir ekilde sunulmu ve geni kabul grmt. In parack eklinde olmasnn gzlenen birok olguyu daha iyi aklayacann anlalmas, bilim dnyasnda geni
Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, s. 42-46. Alastair I. M. Rae, Kuvantum Fizii: Yanlsama M, Gerek Mi?, ev: Yurdahan Gler, Evrim Yaynevi, stanbul (1999), s. 15. 4 Murray Gell-Mann, The Quark and the Jaguar, W. H. Freeman and Company, New York (1995), s. 168-169.
2 3

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

44

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

bir aknlk yaratt. Ik tanecik miydi, yoksa dalga myd? Tanecik ve dalga kavramlar birbirleriyle uzlatrlamaz ekilde zt gzkr. Dier yandan birbirlerine ters bu iki iddiay da destekleyen deneysel sonular vardr. Bu durumun sonucunda bilim insanlar artk pazartesi, aramba ve cuma dalga teorisini; sal, perembe, cumartesi de tanecik teorisini kullanacaklar diye akalar dahi yaplmaya baland.5 Kuantum teorisi ile n olduu gibi dier mikro paracklarn da, hem parack hem de dalga gibi davrandklar ortaya konulmutur. Bu durumu ortaya koyan en nl deneylerden biri 'ift yark deneyi'dir. Bu deneyde, bir parack-dalga demeti (foton, elektron veya dier mikro paracklar), bir ift dar yarktan geirilerek arkadaki ekrana drlr. Bu deneyi kla yaparsak (elektron veya dier paracklarla da yaplabilir), n paracklardan olutuu, ekrandaki nokta nokta izlerden anlalr. Aydnlanmadaki bizim gzlediimiz dzgn -nokta nokta olmayan- durum, k kaynaklarnn fotonlarnn ok yksek sayda olmasndan kaynaklanr. rnein altm mumluk bir ampulden saniyede 100 milyon x 1 trilyon adet foton kar.6 Fakat dzenek, evreden gelen ktan korunur ve az sayda fotonla deney gerekletirilirse, n parack yapsn belli eden nokta nokta izleri gzleyebiliriz.7
Barry Parker, a.g.e., s. 51. Roger Penrose, Fiziin Gizemi: Kraln Yeni Usu, ev: Tekin Dereli, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2000), s. 103-104. 7 Alastair I. M. Rae, a.g.e., s. 16-17.
5 6

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

45

Tek renkli kla yaplan ift yark deneyi

Soldaki resimde, tek yark ak olduunda tane tane kk noktalar eklinde k paracklarnn ekrandaki grnts gzkmektedir. Sadaki resimde ise ift yark ak olunca k paracklarnn kesikli noktalar eklindeki dalm gzkmektedir. ift yark akken parlak noktalarda aydnlanma genlii drt kat artarken, daha nce k paracklarnn geldii baz yerlerin bo olduu ve kesikli izigilerin olutuu gzlemlenmektedir. Bu sayfadaki resimlerin alnd yer: Roger Penrose, Fiziin Gizemi: Kraln Yeni Usu, s. 103, 105.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

46

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

In parack nitelikleriyle ilgili sorun her iki yarn almasyla ortaya kar. Ekranda fotonlarn oluturduu en parlak noktalarda, tek yarn ak olduu duruma gre aydnlanma genlii drt kat artmtr. Asl problem ise sfr genlikli noktalardadr, nk buralara tek yark akken fotonlar ulamaktayd. Burada karmza "Fotona izleyecei yol iin ikinci bir seenek sunarak, nasl oluyor da ilk izledii yolu kullanmasn nlyoruz" sorusu kmaktadr.8 Bundan anlalan, n yarklardan geerken parack gibi deil dalga gibi davranddr. nk dalgalarn 'ykc giriim' denilen zelliiyle bu durum aklanabilir; dalgann yaylmas iin iki yol varsa, iki ayr yoldan gelen dalgalarn birbirini sndrm olmas olasdr.9 Burada garip olan, fotonlar veya elektronlar veya btn halinde atomlarn tek tek bile gnderildiklerinde ayn ekilde giriim izgilerinin kyor olmasdr; bu ise fotonlarn her iki yarktan da ayn anda geiyor olmas demektir.10 Roger Penrose, burada ayn varlk trnn hem parack hem dalgalar gibi davranmasndan daha olaanst olann; her bir paracn, tamamen tek bana, bir dalga gibi davranmas ve bir parackla ilgili deiik olaslklarn birbirini yok etmeleri olduunu syler.11 Burada felsefi adan nemli olan nokta; kuantum teorisindeki bu tip deneylerin sonularnn, mantn 'nc halin imkanszl' ilkesinin deitirilmesi gerektiine dair iddialara sebep olmasdr.12 Bir insann ayn
Roger Penrose, a.g.e., s. 105. Roger Penrose, a.g.e., s. 104. 10 Stephen Hawking, Zamann Ksa Tarihi, ev: Sabit Say-Murat Uraz, Doan Kitaplk, stanbul (1988), s. 70. 11 Roger Penrose, a.g.e., s. 107. 12 Kuantum teorisinin 'kuantum mant' denen yeni bir mantkla anlalmas gerektii, kuantum teorisine bal felsefi sorunlar ierisinde
8 9

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

47

anda iki yerde olduu iddias, bilim dnyasnda bir hurafe, tp dnyasnda ise psikiyatrik bir hastaln belirtisi saylr; fakat atom-alt dnyada, 'ayn anda iki yerde olma' olgusu bilimin ta kendisidir. Bir paracn ayn anda iki ayr yerde olmas veya hem dalga hem de parack zellii gstermesi gibi kuantum teorisinde karmza kan olgular, kuantum teorisinin ortaya konmasnda nemli katks olan Werner Heisenberg'e gre, klasik mantn 'nc halin imknszl' ilkesinin deitirilmesini gerektirir. Heisenberg, kuantum mantnn klasik mant kapsayaca bir yeniden yaplanmayla sorunun dzeltilmesini teklif etmektedir.13 Bu ise epistemoloji ile ilgili temellerin sorgulanmasn gerektirecek kadar nemli bir iddiadr. Bu iddiann ciddiyetini arttran ise Heisenberg gibi modern fiziin en nl isimlerinden birinin bu iddiay dile getirmesi ve bu gr savunanlarn deney alanndaki olgularla kendilerini desteklemeye almalardr. BOHR'UN ATOM MODEL VE TAMAMLAYICILIK LKES Niels Bohr kuantum teorisinin gelitirilmesine en ok katks olan kiilerden birisidir. Heisenberg, Schrdinger ve Dirac 1920'li yllarda kuantum mekaniinin detaylca
tartlmakta olan nemli bir husustur. Bu konuyla ilgili baknz: Andrej A. Grib, "Quantum Cosmology, Observer, Logic", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Nature iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1999), s. 175-183; Chris Clarke, "Quantum Histories and Human/Divine Action", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), The Center for Theology and the Natural Sceinces, Berkeley (2001), s. 169-170. 13 Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, ev: M. Ylmaz ner, stanbul (2000), s. 171.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

48

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

gelitirilmi bir eklini sunmadan nce, 1913 ylnda, Bohr, Rutherford'un Gne sistemine benzeyen atom modeli yerine kendi atom modelini teklif etti. Bu atom modeli, yeni 'kuantum' kavramyla Kepler-Newton'un eliptik yrngelerinin bir bulumasyd.14 Rutherford'un Gne sistemine benzeyen atom modelinde, neden elektronlarn ekirdein zerine dmedii gibi sorular cevapszd. Bohr, zannedildii gibi elektronlarn srekli olarak radyasyon yaymadklar iin ekirdee dmediklerini syledi. Radyasyon yaydklarnda ise 'kuantalar' eklinde yayyorlard. Bohr, atomlarda farkl yrngeler -enerji dzeyleri- olduunu, elektronlarn bu yrngeler arasnda 'sradn', bu sramalar sonucunda radyasyonun 'kuantalar' eklinde verildiini syledi. Bohr'un bu atom modeli en basit atom olan hidrojeni ok baarl bir ekilde aklyordu, fakat karmak atomlara nasl uygulanaca pek ak deildi.15 Bohr'un modeli -snrllklarna ramen- kimyada atomlarn nasl etkileime girdiklerini ve moleklleri oluturduklarn gsterebildii iin baarlyd. Kimyasal reaksiyonlar atomlar arasnda elektron paylam veya takas olarak aklanyordu.16 Bohr kendi modelinin eksikliklerinin giderilmesi ile ilgili srete de nemli bir rol stlendi. Kuantum teorisinin bilimsel ynnn gelitirilmesi kadar felsefi deerlendirmesinde de o hep baroldeydi. Bilim insanlar arasnda geni kabul gren kuantum teorisinin 'Kopenhag yorumu'nun babas da Bohr'dur. Bu yoruma Kopenhag isminin verilmesinin sebebi, Bohr'un bu ehirde bulunmas ve onun
14 Roger Penrose, The Road to Reality, Jonathan Cape, London (2004), s. 572-573. 15 Stephen Havvking, a.g.e., s. 71. 16 Barry Parker, a.g.e., s. 66.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

49

bu konuyla ilgili almalarnn nemli bir blmn, tek bana veya Heisenberg gibi nl isimlerle burada yapm olmasdr. Kopenhag yorumunu farkl klan en nemli zellikler; indeterminizmin ve yerel olmayan nedenselliin -ilerleyen sayfalarda greceiz- doaya ikin zellikler olarak grlmesidir, yani onlara gre indeterminizm ve yerel olmayan nedensellik ontolojik bir durumdur.17 Bohr'un 'Tamamlayclk lkesi'nin (The Principle of Complementarity) kuantum teorisi ve bu teorinin felsefi irdelemesinde nemli bir yeri vardr. ift yark deneyinde grdmz dalga-parack ikilemi; elektron, foton gibi mikro varlklarla yaplan deneylerde karmza kan izah g bir fenomendir. Bohr, buradaki ve n doasyla ilgili sorundaki elikili gibi gzken durumlar Tamamlayclk lkesi ile aklamaya alt.18 Bohr'un bu ilkeyi aklarken gzlemciye verdii rol, klasik fiziin gzlemciyi, olgulara etki etmeyen, olgulardan bamsz bir ekilde vazifesini yrten kii olarak tarifinden ok farkldr. John Hedley Brooke, Bohr'un genliinde Kierkegaard'n etkisinde olduuna ve Kierkegaard'n bireye vurgu yapan felsefesinin paralel bir izahn kuantum teorisinde oluturduuna dikkat eker.19 Kuantum teorisiyle ilgili yaplan deneylerde, gzlem srecinin gzleneni etkiledii anlalmtr.20 Bohr'un Tamamlayclk lkesini Barbour, u ekilde zetlemektedir:
James Cushing, "Determinism versus Indeterminism in Quantum Mechanics", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), The Center for Theology and the Natural Sceinces, Berkeley (2001), s. 101 18 Niels Bohr, Atomic Theory and the Description of Nature, Cambridge University Press, Cambridge (1961), s. 56. 19 John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 333. 20 Arlen J. Hansen, "The Dice of God: Einstein, Heisenberg, and Robert Coover", A Forum on Fiction, vol: 10, no: 1 (Gz-1976), s. 50.
17

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

50

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

1. Bir deneyde, aralarn ve gzlemin rol ald sreci, geleneksel kavramlara bavurarak aklamaktan kaamayz. 2. Gzlem sreciyle gzlenen arasna kesin bir izgi ekilemez; hatta gzlem sreci gzleneni etkilemektedir. Bu yzden 'kendinde atom'u olduu gibi resmetmemiz mmkn deildir. Obje ile subje arasna kesin bir izgi izilemez, ancak analiz iin belli izgiler oluturulabilir. Bunlar yaplrken, geleneksel kavramlar kullanmaktan kaamayz. Bizler, seyirci deil aktrz, zgr irademizle deneyin dzeneini olutururuz. 3. Dalga ve parack gibi kavramlar atomun dnyasn tarifte kanlmazdr ve yararldr, fakat biz deiik deney durumlar iin deiik modeller kullanmalyz. Bu alternatifleri 'elikili' deil, fakat 'tamamlayc' olarak grmeliyiz, nk bunlar ayn deneysel durumda karmza kmazlar. (rnein, bir deneysel durumda elektron paracktr, dierinde ise dalgadr.) 4. Geleneksel kavramlarla atomun dnyasn btncl bir ekilde anlayamayz; nk kavramlarmzn snrlar bunu engeller.21 In yapsn anlamaya kalktmzda, baz deneylerle parack olarak belirleriz, bazlarylaysa dalga olarak belirleriz. Ayn durum dier atom seviyesindeki paracklar iin de geerlidir. Fakat bunlarn, ayn anda hem parack hem de dalga olduunu tespit edemeyiz. Bu durumda, Bohr'a gre, yaptmz deney tr ve kavramsal yaklamlarmzla, atom seviyesindeki varlklarn zelliklerini 'biz' belirleriz.
21

lan Barbour, Issues in Science and Religion, s. 282-283.


http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

51

Ayrca atom seviyesinde yaptmz gzlemin, gzlenen varl etkilememesi mmkn deildir. rnein bir elektronu mikroskopla gzlediimizi dnelim; elektronun grlebilmesi iin mutlaka bir k fotonunun elektrona arpp mikroskoba geri gelmesi gerekecektir. Elektronun ald bu darbe ise elektronun konumunu bozacaktr. Bohr, bizim setiimiz gzlem tipinin, kullandmz kavramlarn snrllnn ve gzlemle gerekletirdiimiz etkinin 'kendinde atom' hakknda edindiimiz bilgiyi tayin ettiini syler.22 Sonuta, Bohr, 'kendinde ey'e ulaamayacamz syleyen Kant'la23 benzer sonuca ulamtr. Fakat Bohr, epistemoloji asndan nemli bu grn, salt felsefi speklasyonla deil, atom seviyesindeki gzlem srecini irdeleyerek temellendirmeye almtr. TAMAMLAYICILIK LKES'NDEN HAREKETLE FELSEF VE TEOLOJK YORUMLAR Tamamlayclk lkesi, ortaya konmadan yzlerce hatta binlerce yl nce var olan felsefi ve teolojik tezlerin desteklenmesi iin kullanlmaya allmtr. rnein, bu ilke ve kuantum teorisinde ortaya kan 'dalga fonksiyonunun sndrlmesi' ve 'yerel olmama' gibi zellikler kullanlarak; bunlarda gzlemcinin rolne yaplan vurgudan hareketle, zihnin maddeye gre ncelii ifade edilerek, Berkeleyci tarzda bir idealizm desteklenmeye allmtr.24 George
Niels Bohr, a.g.e., s. 10-12. Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, s. 129-159. 24 Kuantum teorisindeki 'gzlemcinin etkisi' ve 'yerel olmayan nedensellik' gibi zelliklerden yola karak Yeni-Berkeleyci (Neo-Berkeleyan) bir grn savunulabileceini iddia edenlere rnek olarak baknz: Raymond Y. Chiao, "Quantum Nonlocalities: Experimential Evidence", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 36-39. Ayrca bu konuyla ilgili baklabilecek bir makale: Andrej A. Grib, a.g.m., s. 168-174.
22 23

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

52

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Berkeley, alglayan zihinlerden bamsz olarak maddi cevherin var olduunu inkar etmitir.25 Berkeley'den nce ve sonra zihin dnda maddi cevherin olmadn savunan felsefeciler ve sufiler olduysa da felsefe tarihinde bu grn en ok onunla zdeletirildiini sylemek mmkndr.26 Tamamlayclk lkesi'ndeki, Berkeleyci idealizme gtrme 'tehlikesi' olduu dnlen fikirleri, bu fikirleri kendi grlerine en zt dnceler olarak gren materyalistler ve de zellikle kuantum teorisinin gelitirildii dnemde gittike yaylan bir siyasi ideoloji olan Marksizm'in ideologlar souk karlamtr.27 Fakat bu yaklam, btn Marksist bilim insanlar ve felsefecilerin ortak tavr da olmamtr. M. A. Markov gibi, materyalist bilim anlayn benimseyen Marksist-Sovyetler'in bir bilim adam, kuantum teorisini Bohrcu yaklamyla kabul ederek, Tamamlayclk lkesi'ni ekinmeden kullanmakta bir sorun grmemitir.28 Tamamlayclk lkesi'nin immateryalizme veya Berkeleyci bir idealizme gtrdn sylemek doru olmaz. Her ne kadar bylesi felsefi karmlar yapldysa da, bu teoriden yola klarak bylesi bir geiin yaplmas iin bir sebep gzkmemektedir. 'Kendinde atom'a gzlem srecindeki
George Berkeley, nsan Bilgisinin lkeleri zerine, ev: Halil Turan, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara (1996). 26 slam dnyasnda baz sufiler, zihinlerin alglamas dnda d dnyann gerek varl olmadn savunmu olsalar da, genelde bylesi bir anlay benimsenmemitir. Akaid meselelerindeki etkili isimler, rnein Maturidi, objenin, sjenin algsndan bamsz olarak var olduunu savunmutur: Hanifi zcan, Maturidide Bilgi Problemi, Marmara niversitesi lahiyat Vakf Yaynlar, stanbul (1998), s. 69. 27 Loren R. Graham, "Quantum Mechanics and Dialectical Materialism", Slavic Review, vol:25, no: 3 (Eyll-1996), s. 383. 28 Loren R. Graham, a.g.m., s. 386-389.
25

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

53

etkiyi tamamen ortadan kaldrp ulaamadmz, atom seviyesindeki dnyaya ulamaya altmzda izole olmu objelerle uramadmz ve gzlenenle gzlem srecinin etkileiminin kanlmaz olduu dorudur. Ama gzlem srecinde etkide bulunann insan zihni olduunu ve sreci 'zihnin' oluturduunu dnmek hataldr. nk etkide bulunan 'zihin' deil fakat deneyde kullanlan aletlerdir. Referans noktas ise 'zihin' yerine saat, uzunluk lme aletleri, fotoraf plakas gibi aralar da olabilir. Deney sonular bir film veya bilgisayara aktarlp yllar sonra da incelenebilir. Bir filme veya bilgisayar ktsna bakp nceden gereklemi deney sonularn deerlendiren 'zihnin', nceden olmu deneyin sonularn belirlediini sylemek ise mantkl gzkmemektedir.29 Sonuta kuantum teorisinden immateryalizme veya Berkeleyci idealizme gemek iin bir sebep gzkmemektedir; bylesi bir felsefi veya teolojik gr benimseyenlerin, kuantum teorisinin sonularn deerlendirdikten sonra bu dncelere ulamadklar, fakat bu dncelere sahipken kuantum teorisini buna gre yorumlamaya altklar kanaatindeyiz. Tamamlayclk lkesi'nin felsefi ve teolojik birok sorunun ele alnmasndaki nemli bir hususiyeti ise bu ilkeden hareketle yaplan analojiler30 yoluyla pek ok soruna zm nerilerinin sunulmu olmasdr. Teleoloji ve mekanik ak29 30

Ian Barbour, When Science Meets Religion, s. 80. 'Analoji' genel grnnde birbirine benzemeyen ve ayn kavram altna konamayan; ama belli ortak ynleri olan iki ey arasndaki benzerliktir. Mantktaki analoji, gzlemlenen benzerliklerden, daha derindeki benzerlikleri ve hatta zdelikleri karmlamak iin bavurulan yoldur. Baknz: Zeki zcan, "Szlke", (der: Zeki zcan, Din Bilim Yazlar inde), Alfa Basm Yaym Datm, stanbul (2001), s. 194-195.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

54

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

lama, beyin ve zihin, zgr irade ve determinizm (5. blmde bu konu ilenecektir), bilim ve din gibi birbirleriyle elikili olup olmadklar hususunda tartma yaplm olan birok kavram ve olgu, deneysel alandaki verilerden yola klarak oluturulan Tamamlayclk lkesi'nden hareketle; bunlarn, ayn gerekliin farkl iki yz olduklar, birbirlerini 'tamamladklar' ama 'elimedikleri' ifade edilerek uzlatrlmaya allmtr.31 Kuantum teorisi Bat dnyasnda ortaya konduu iin, bu teoriden yola klarak yaplan teolojik yorumlar zellikle Hristiyan teolojisiyle ilikili olmutur. Tamamlayclk lkesi'nden hareketle Hz. sa'nn kiiliinde hem ilahi hem de insani zelliklerin olduu ve Tanr'nn hem bir olduu, hem de ekilde tezahr ettii eklindeki Hristiyan teolojisinin en temel inanlar da desteklenmeye allmtr.32 Tamamlayclk lkesi'nden yola karak, paradoksal olduu dnlen hususlarn zlmesiyle ilgili giriimlerde baz nemli hususlara dikkat etmek gerekir. ncelikle bu ilkeyi, fizik dndaki alanlara aktarmann salt analoji olduu idrak edilerek; bu ilke, fizik alan dndaki sorunlarn zm iin mantksal bir karmn kayna gibi sunulmamaldr.33 Ayrca fizikte, birbirine zt gibi gzken iki fenomenin her birinin ortaya kt deneysel koullar vardr; bir deneyde elektron bir paracktr, baka tip bir deneyde ise
Tamamlayclk lkesi'nden hareketle bilim-din ilikisini aklamaya alanlara rnek olarak baknz: Harold H. Oliver, "Complementarity of Theology and Cosmology", Zygon, no: 13 (1978). 32 Christopher Kaiser, "Christology and Complementarity", Religious Studies, no: 12 (1976); John Polkinghorne, Quantum Physics and Theology, s. 16-20. 33 lan Barbour, Religion in an Age of Science, Harper and Row Publishers, New York (1991), s. 100.
31

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

55

dalgadr. Oysa Tamamlayclk lkesi ile analoji kurulan hususlarn birounda, birbirine zt gibi gzken farkl hususlarn her birine inanmamz gerektirecek ikna edici delillerinin bulunduunu sylemek mmkn deildir. rnein Hz. sa'nn ilahi bir doas olduuna dair grn, fideist bir yaklamn dnda kayna yoktur. Tamamlayclk lkesi ile bir analoji yaplacaksa; nce zt gibi grnen hususlarn her birine inanmamz gerektirecek ikna edici delillerin varln gstermek, sonra ise bu zt gibi gzken hususlarn birbirleriyle 'elimediklerini' fakat birbirlerini 'tamamladklarn' ve kuantum fiziindeki Tamamlayclk lkesi'nde de benzer bir durumun olduunu sylemek gerekir. Yoksa bazlarnn yapt gibi Tamamlayclk lkesi'ni kullanmak; evrende var olan hibir iddiann, sama veya yanl olamayaca eklindeki bir iddiaya kadar geniletilebilir. rnein be elma ile iki elmann toplamna yirmi diyen birinin yanl yaptna dair bir itiraz, Tamamlayclk lkesi ile ztlarn bir arada bulunabilecei, pekala "7=20 olabilir" eklinde cevaplanabilir! Nitekim Hristiyan teolojisindeki teslis inanc bu ilke ile desteklenmeye allnca "1=3 olabilir" denmi oluyor. Sonuta Tamamlayclk lkesi'nden hareketle kurulan analojilerin birounda, fizikten bambaka alanlara analoji kurulmasyla ilgili sorunlarn yannda; fizikte, her iki zt gibi gzken durumun da nemli verilerle desteklenmesinden sonra 'tamamlayc' olduklarnn sylenmesi gibi bu ilkeyle ilgili en temel bir hususa, analoji yaplan birok konuda dikkat edilmemi olmas da nemli bir sorundur. Ayrca, fizikteki bu ilke, tek bir varlk trnn (foton, elektron gibi) deiik deney trlerinde deiik zelliklerinin ortaya kmasyla ilgilidir. Fakat yaplan kimi analojilerde, objeleri birok hususta farkl olan bilim ve din gibi alanlarla da
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

56

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

bu ilke arasnda benzerlik kurulmutur.34 Beynin ve zihnin ayn varlk trnn iki grnm olduu sylenerek, bu ilkeyle analoji kurulmas belki daha tutarl olabilir; fakat ayn varlk trnn farkl grnmleri olduu sylenemeyecek fenomenlerle, bu ilke arasnda kurulacak analojiler salkl olmayacaktr.35 (Bilim ile dinin birbirlerini 'tamamladklar' savunulacaksa bile; bizce, bu, fizikteki Tamamlayclk lkesi ile analoji kurulmadan yaplmaldr.) Paradoksal gzken hususlarn zm iin Tamamlayclk lkesi ile yaplan analojilere dikkat etmek gerekir. Analojilerin kendilerine has snrllklarnn dnda, ou zaman bu analojilerde, Tamamlayclk lkesi ile ilgili en temel hususlarla bile benzerlik kurulmad, ksacas birok analojinin keyfi olduu ve bu yzden gvenilir olmad grlmektedir. Kuantum teorisi ngrlerde bulunmay mmkn klan matematiksel yaps ve lazerden, maserden, transistorlardan, sper iletkenlere kadar birok icadn yaplmasn salamas ile baarsn ispatlamtr.36 Dier yandan, bu teorinin felsefi ve teolojik tartmalara yol aan zelliklerinin, nasl anlalmas gerektii hususunda en nl bilim insanlarnn birbirleriyle elien grler ifade ettikleri ve elikili noktalarda hala bir konsenssn salanmad da hatrlanmaldr. Eer kuantum teorisinin eksik bir teori olduunu, bu teorinin daha gelitirilmesi gerektiini dnen Einsteinc bir yaklam benimsenirse; o zaman ortaya kan hem dalga hem parack olma gibi paradokslarn, bu teorinin eksik yapsndan kaynakland dnlecek ve de bu tarz ikiliklerden yola
John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 331. lan Barbour, Issues in Science and Religion, s. 293. 36 Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, s. 165-210.
34 35

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

57

klarak yaplan analojilere bak amz da deiecektir. Sonuta, kuantum teorisinin felsefi ve teolojik sonularn ele alrken, bu teorinin farkl ekillerde yorumlandn gz nnde bulundurmalyz. Farkl yorumlar en temel noktalarda olduu iin, bu yorumlardan hangisinin tercih edileceine dair karar, bu teorinin felsefi ve teolojik sonularn da tamamen farkllatracaktr. KUANTUM TEORSNN FARKLI YORUMLARI Kuantum teorisinin farkl ekillerde yorumlanmasna yol aan en temel sebeplerden biri, bu teoriyi yorumlayanlarn, bilimsel teorilerin doa ile kurduu ilikiye kar farkl tutumlar benimsemi olmalardr. Bu tutum fark z itibariyle felsefidir ve nce bu teorinin farkl ekillerde bilimsel adan anlalmasna, sonra ise buna bal olarak karsanan felsefi ve teolojik sonularn birbirlerinden farkl olmalarna yol amaktadr. Bilimsel teorilere kar bu felsefi tutum farkn -yaygn olarak kullanlan bir snflamay takip ederek- maddede inceleyebiliriz:37 1- Bilimsel Realizm: Bilimsel realizmin fikirlerini kabaca yle zetleyebiliriz: Bilimsel teorilerin bizlere izdii dnya resmi bir ontolojik gereklii ifade etmektedir, bilimlerin ngrd zaman, mekan, dalga gibi varlklar gerek varlklardr; bilimsel teoriler keiftirler, fakat bazlarnn dnd gibi icat deildirler.38 Elbetteki bu ok genelleyici
37 Bilimsel teorilerin doayla ilikisini 3 maddede incelerken, doa yasalarna kar farkl felsefi yaklamlar 4 maddede (mucizeler sorunuyla ilgili 4. blmde) inceleyeceiz. 38 Bas C. Van Fraasen, "Arguments Concerning Scientific Realism", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998), s. 1065.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

58

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

bir tariftir ve bilimsel realizmi savunan birok kii de bilimsel teorilerin hatal bir ekilde tasarlanabileceini kabul etmilerdir. Fakat bu tarif, bylesi bir gr benimseyen kiilerin, bilimsel teorilerin ontolojik statsne nasl yaklatn grmemizi; bilimsel teorilerin 'kendinde ey'e ulamamz mmkn kldna inandklarn grmemizi salar. Bilimsel realistlere gre bir bilimsel teorinin kabul, bu teorinin aktard ekliyle dnyann var olduuna inanc da kapsar. Realist pozisyon, bilimsel teorilerin teknoloji retme ve ngrlerde bulunma gibi baarlarnn, bu teorilerin evrensel gereklii aktarmasyla ancak aklanabilecei eklindeki argmanlarla savunulmaya allmtr.39 Galileo ve Newton gibi birok nl bilim insan realist bir yaklam benimsemilerdir. Onlarn epistemolojik gr, bilimsel teorilerinin evrenin gerekliini bize aktard ynndeydi. Einstein da ayn yaklam devam ettirmitir. Fakat, kendisinin makro fizie hakim teorisi olan izafiyet teorisiyle kimi hususlarda elien,40 dier yandan paradoksal durumlar zmeden kabul eden, indeterminizm ve belirsizlik gibi unsurlar barndran kuantum teorisinin evrendeki gereklii tarif ettiini kabul etmek Einstein'n realist yaklamyla uyumuyordu; zaten bu teoriye kar en etkili muhalefeti de o gerekletirmitir.41 Einstein, bu teorinin
Arthur Fine, "The Natural Ontological Attitude", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998), s. 1187. 40 Robert John Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 313. 41 Werner Heisenberg, Einstein'la Yzlemek, ev: Kemal Budak, Gelenek Yaynclk, stanbul (2003).
39

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

59

baarlarnn farknda olmasna, birok deneyle bu teorideki grlerin desteklendiini bilmesine ramen, bu teorinin eksik olduunu ve yeni bir teorinin bu teorinin yerini almas gerektiini veya bu teoride baz dzeltmelerin yaplmas gerektiini dnd.42 Schrdinger, De Broglie, Dirac ve Penrose gibi nl bilim insanlar da kuantum teorisinin eksik olduunu ve yeni bir kuramn bu eksiklii gidermesi gerektiini dndler.43 Sonuta bilimsel teorilerin gereklikle ilikisi hakknda benimsenen felsefi yaklam, kuantum teorisinin nasl anlalmas gerektiiyle ilgili farkl sonular dourmutur; bu farkl sonular ise bu teoriden karsanan felsefi ve teolojik sonularn farkl olmasna sebep olmutur/olmaktadr. rnein Einsteinc yaklam benimseyen birinin, din felsefesi asndan nemli bir konu olan Tanrsal etkinlikle, kuantum teorisine dayanarak savunulan indeterminist gr bir arada deerlendirdiini dnelim. Muhtemelen bu kii, indeterminizmin teorilerimizin yetersizliklerinden kaynaklanan epistemolojik bir durum olduunu, ontolojik bir durumu tarif etmediini, bu yzden Tanrsal etkinlik indeterminist bir evrende oluuyormuasna felsefi ve teolojik yaklamlarmz oluturmamzn bir hata olduunu syleyecektir. 2- Arasalclk (Aletilik): Arasalc yaklam benimseyenler, bilimsel teorileri pragmatik bir yaklamla ele alrlar. Onlara gre bilimsel teoriler gerekliin bir aklamas olarak ele alnmamaldr; nemli olan bu teorilerle ngrlerde bulunmak, gzlemleri sistematize etmek ve
Albrecht Flsing, Albert Einstein, ev: Ewald Osers, Penguin Books, New York (1997), s. 566-592. 43 Roger Penrose, Fiziin Gizemi: Kraln Yeni Usu, s. 184-185.
42

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

60

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

mhendislik gibi alanlarda bunlardan yararlanmaktr.44 Stephen Hawking bu grte olan bilim insanlarna rnek olarak verilebilir. Hawking, arasalc yaklam pozitivizmin gerei olarak grr ve yle der: "Pozitivist adan bakldnda, bir kii neyin gerek olduunu belirleyemez. Yapabilecei tek ey, iinde yaadmz evreni tanmlayan matematiksel modeli bulmaktr."45 Birok bilim insan ve felsefeci, ngrlerde bulunmada ve teknoloji retmede baarl olmasna karn paradoksal unsurlar barndran -Tamamlayclk lkesi'nde olduu gibi- ve saduyuya aykr gzken kavramlarla 'kendinde atom'u aklayan kuantum teorisini, arasalcl destekleyen bilimsel bir teori olarak deerlendirmilerdir.46 Arasalc yaklam kuantum teorisine uygulayanlara gre yaptmz gzlemlerin arasnda, atomda ne olup bittiini bilemeyiz, fakat kuantum teorisinin denklemlerini olaslk ngrler iin kullanabiliriz. Bu yaklam -kolayca anlalaca gibi- Kant'n 'kendinde ey'in ulalmazln savunan nl grnn bilim felsefesindeki izdmdr. Bilim felsefesi asndan nemli bir konu olan bilimsel teorilerin ontolojik gereklikle nasl iliki kurduklar sorunu, felsefenin dier dallar, rnein din felsefesi iin de nemlidir. nk bilimsel teoriler hakknda ulaacamz kanaatin, bilim-din ilikisi konusundaki yaklammzda nemli belirleyici rol olacaktr. Bilimsel teorilere arasalc bir yaklam, bilime daha mtevaz bir
Jarrett Leplin, "Realism and Instrumentalism", (ed: W. H. Newton- Smith, A Companion to the Philosophy of Science iinde), Blackwell Publishers, Massachusetts (2001), s. 394. 45 Stephen Havvking, Ceviz Kabuundaki Evren, s. 59. 46 Peter Achinstein, "Observation and Theory", (ed: W.H. Newton-Smith, A Companion to the Philosophy of Science iinde), Blackwell Publishers, Massachusetts (2001), s. 330-331.
44

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

61

baka yol aabilir; nk bu bak, bilimsel teorilerin ontolojik gereklii olduu gibi akladn reddeder. Bu ise bilimin dinin yerini almas gerektii gibi, bilimi gereklie ulamakta tek otorite olarak gren yaklamlar savunmay gletirir. Dier yandan, bilimin sonularndan dinsel tezlerin desteklenmesine veya ispatlanmasna alan doal teoloji savunucular iin bilimsel teorilere arasalc yaklam sorunlu olabilir. Btn arasalc yaklam benimseyenlerin, bilim-din ilikisine ayn ekilde baktn elbette syleyemeyiz; fakat, bir genelleme yapmak gerekirse, bilimsel teorilere arasalc yaklamn, bilimi ve dini bamsz ve birbirlerine etkisi olmayan alanlar olarak gren kompartmantalizasyoncu yaklamlara yol at sylenebilir.47 3- Kritiki Realizm: Bilimsel teoriler hakkndaki yaklamlar 'realizm' ve 'arasalclk' olarak ikili bir snflamada da incelenmitir.48 Ayrca 'realizmi' bir gr, bu gre kart grleri 'anti-realizm' olarak ele almak da mmkndr; 'anti-realizm' ise karmza 'arasalclk' olarak kabildii gibi 'yapsal deneycilik' olarak farkl isimlerle de kabilir.49 Sonuta bu kitapta yaplan l snflamann dnda baka tip snflamalar da mmkndr; fakat realizme kar anti-realizmin en yaygn versiyonu olan 'arasalcla' ve 'kritiki realizme' yol veren snflamann, bilimsel teorilerle doann ilikisini ele almada en faydals olduu kanaatindeyiz.
lan Barbour, When Science Meets Religion, s. 76. rnek olarak baknz: Jarrett Leplin, a.g.m. , s. 393-401. 49 Alan Musgrave, "Realism versus Constructive Empricism", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998), s. 1088-1113.
47 48

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

62

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Kritiki realist yaklam savunanlar, zellikle kuantum teorisiyle ilgili gelimelerle; bilimsel teorilerin ngrde bulunmayla ilgili ve teknoloji retmedeki baarlarna dayanarak, bu teorilerin doay tamamen doru olarak tarif ettiinin iddia edilemeyeceini sylemilerdir. Bylece, 'bilimlerin baarsyla realizmi temellendirme' olarak zetlenebilecek bilimsel realizmin en yaygn delilini reddederek, safa bir realizm dnda bir yolun kanlmaz olduu sonucuna varmlardr. Bu yaklam benimseyenler, zellikle bilimin insan zihni tarafndan yapldna ve insann doay yorumlarken, gzlem ve deneyler araclyla doayla etkileimde bulunduuna vurgu yapmlardr.50 Bilimin iinde insan unsurunun olmas ve insan zihninin toplumsal artlanmalar, nyarglar, apriori kabuller ve kapasite yetersizlii gibi snrllklar, bilimsel teorilere bakta 'kritiki' unsuru gerektirir. Dier yandan bilimlerin baars 'kendinde doa'y olduu gibi anladmz gstermese de bu baarlarn, doayla ilgili gereklie ksmen de olsa ulatmz gsterdiini dnmek manta ve saduyuya uygundur.51 William Stoeger'in dedii gibi "Gerekliin st rtldr, fakat tamamen deil".52 Sonuta kritiki yaklam elden brakmadan 'safa olmayan bir realist yaklam' gelitirmek; 'arasalcln' bilimsel teorilerle doann gereklii arasnda hibir ba kurmayan
John Polkinghorne, Science and Theology, SPCK, Londra (2003), s. 16-17. Bilimsel teorilerin gereklie ksmen ulamas veya gereklie yaknlamas konusunda bilim felsefesinde birok tartma yaplmtr. rnek olarak baknz: Chris Brink ve Johannes Heidema, "A Verisimilar Order of Theories Phrased in a Propositional Language", The British Journal for the Philosophy of Science, no: 38 (1987). 52 William Stoeger, "Epistemological and Ontological Issues Arising from Quantum Theory", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley, (2001), s. 95.
50 51

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

63

yaklamndan daha tutarl ve saduyuya uygun gzkmektedir. Din felsefesi ve bilim felsefesi gibi felsefe dallar asndan nemli almalar olan Polkinghorne, Barbour ve Peacocke gibi gnmzn dnrlerinin benimsedii 'kritiki realist' yaklamn, safa realizmden ve arasalclktan daha tutarl olduu konusunda bu dnrlerle ayn fikirdeyiz.53 KRTK REALZM VE BLM-DN LKS Kuantum teosiyle dikkat ekilen gzlemcinin etkisi gibi unsurlar, kritiki realist anlayn desteklenmesinde ska kullanlmtr. Bilimsel teorilere kritiki realist yaklamn, bilim-din ilikisi asndan da nemli sonular vardr.54 ncelikle bilimin objektif gereklii tam olarak tarif ettii ve insani katk ve yorumlardan uzak olduu eklindeki bilimi eletirilemeyen bir tahta oturtan yaklamlarn terk edilmesi; bilimin dinle ilikisini atmac yaklamlara bavurmadan kurmay kolaylatracaktr. Ayrca, bilimsel teorilerin doadaki gereklie yaklaabildii gr -temkinli olmak kaydyla- modern bilimin verilerinden doal teoloji yaklamlarnn karsanmasna kaplar ak tutabilir.
53 Bu felsefeciyi kritiki realist olarak niteleyen dier bir felsefecinin u yazsna baknz: Robert John Russell, "Introduction", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Nature iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1999), s. 23. 54 Bu kitapta ele alnan kuantum teorisi fizik biliminin ilgi alannda olduu iin daha ok bilim-din ilikisi ifadesini kullandk. (Bu konuyla ilgili literatrde de daha ok bu ifade kullanlmtr.) Fakat birok yerde asl ele alnann, bu terinin felsefi yorumlaryla dinin ilikisi olduuna dikkat edilmelidir. Ksacas bilim-din ilikisi ifadesini kullandmz birok yerde, aslnda bilim-felsefe-din ilikisinin zerinde durduumuz bilinmelidir.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

64

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Bilimsel teoriler dnda, dinlere de kritiki realist bir anlayn uygulanmasnn mmkn olduunu dnyoruz.55 Bunun bilimden dine bir analoji ile deil, dinlerin iinde ayrca oluturulmas gerektii kanaatindeyiz. Dinlerdeki kritiki unsur da dinleri anlayanlarn insanlar olduklar ve insanlarn toplumsal artlanmalar, nyarglar, apriori kabuller ve kapasite yetersizlikleri gibi snrllklarnn bulunduuna vurgu yaplarak oluturulmaldr. Bu ise insanlarn, dinlerin temeli olan Tanrsal vahyi kavraylarnda kusurlar bulunabilecei anlamn tamaktadr ve mezhepler aras ayrlklar da bunla alakaldr. 'Kendinde vahye' insanlarn hi ulaamayacak olmas ise teolojik adan kabul edilemez; nk dinlerin insanlarn yaam iin gnderilmi sistemler olduu ve pratik hayatta uygulama gerektiren emir ve tavsiyeler ierdikleri, tektanrl dinin de ortak bir kabuldr. Bu husus, dine realist yaklamn gereini oluturur ve bunun 'kritiki' unsurla birletirilmesi karmza din alannda da 'kritiki realizmi' karr. Eer hem bilim hem de dinler iin 'kritiki realist' yaklamlar benimsenirse; akl (dolaysyla akln sofistike rn bilim) ile vahiy atrsa, akln verileri mi vahyin verileri mi tevil edilmelidir eklinde yzlerce yldr yaplm bir tartmaya 'ya o, ya bu' eklinde iki kl bir cevap vermekten
55 Hem bilime, hem de dine kritiki realist yaklamn uygulanabileceini John Polkinghorne da ifade etmektedir. Polkinghorne, ayn Yaratc'dan olan doa ve dine, ayn yaklamn verimli sonular douracan dnmektedir: John Polkinghorne, Quantum Physics and Theology, s. 14-15.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

65

daha geni imkanlara sahip olduumuz grlebilir.56 Bilim ve din atrlarsa, bunlarn her ikisinde de insani ynler bulunduu, 'kendinde doa' ve 'kendinde vahyin' atmamasnn gerektii, fakat doay veya vahyi gerekli ekilde anlayamadmz iin mevcut sorunlarn olduu sylenebilir. Sz konusu sorunlarn, Tanr'nn gnderdii vahiyden deil, fakat insanlarn bu vahyi yanl anlamasndan kaynakland savunulduu iin; buradaki 'kritiki' unsur, dinlerdeki mutlaklk anlayna zarar vermez, nk 'Tanr'dan gelen vahiy' deil 'insann vahyi anlay' kritik edilmektedir. Bylesi bir yaklamda, bir atma durumunda, bilim ve din alanlarnn tekinde sorun arayan grlerden farkl olarak; her iki alandan birinde sorun olabilecei dnld iin, iki tarafn da irdelenmesi gerekecek ve yaplmas gerekli i zorlaacaktr. Bu yaklam gerekletirecek kiilerin, hem bilim hem din hem de felsefe alanlarnda bilgi sahibi olmalarnn gereklilii gibi zorluklar vardr. zellikle
56

Hsameddin Erdem de akl ile vahiy atrsa; akl kullanma eklimizde de vahyi anlama eklimizde de sorun olabileceine (bu sorun vahyin niteliinin bozulmas da olabilir), yani her iki ynde de insanlarn hata yapm olabileceine dikkat ekmitir. Erdem, gerek din (vahiy) ile gerek felsefenin (akl) atmayacan; atmalarn, dinin veya felsefenin yorumlarnn yozlatrlmasndan, insanlarn bu konudaki hatal tutumlarndan ktn sylemektedir. Erdem, din ve felsefenin mnasebetinin kanlmaz olduunu sylerken, bu iki beeri tecrbenin birbirleriyle aynlatrmann hata olduuna da dikkat ekmektedir: Hsameddin Erdem, Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, s. 47, 52, 62, 243-245, 249, 264-266. nemli grdmz iki hususa Hsameddin Erdem tarafndan da dikkat ekilmitir. Bunlarn birincisi, akl iletmede (dolaysyla felsefeyle bilim alannda) ve vahyi anlamada 'insani yne' dikkat ekilmesidir. kinci husus ise birincinin mantki neticesidir; insani yn bulunan iki alann, 'her ikisinde de' hata yaplma ihtimali vardr (tarih bunun rnekleriyle doludur); sonuta, atma gibi gzken durumlarda 'her iki alan da' gzden geirilmelidir.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

66

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

gnmzde, bilim alanndaki bilginin oalmas ve bilim-din ilikisinde kompartmantalizasyoncu yaklamlarn yaygn olmasnn getirdii ilave zorluklar da mevcuttur. Tm glklerine ramen, bu yaklamn, sorunlarn zm iin en uygun ereveyi verecei kanaatindeyiz. Bu yaklamla yle denmi olmaktadr: "Tanr'nn yaratt doa ve Tanr'nn gnderdii din atmaz; fakat insanlarn doay anlama gayretini ifade eden bilim ve insanlarn 'Tanr'nn gnderdii din'den karsadklar 'teolojiler' atabilir ve eer bir sorun varsa, sorun, insann ya doay, ya dini, ya da ikisini birden yanl veya eksik anlamasndan kaynaklanmaktadr." Bu kitabn odakland konu olan kuantum teorisiyle dinlerin ilikisini ele alrken de, en salkl yol, bu teoriye olduu gibi farkl dinlerin teolojilerine de 'kritiki realizm' ile yaklamak olacaktr. rnein kuantum teorisiyle zgr irade sorununun ilikisini ele aldmz dnelim (5. blmde bu konu ilenecektir): Bir yandan "Kuantum teorisi evrende 'objektif indeterminizm'in varln ispatlyor mu" gibi bilimsel adan cevaplanmas gerekli sorular ve bu soruya bilim alannda verilmi farkl cevaplar; dier yandan "Dinlerin zgr irade konusundaki fikri nedir" gibi teolojik adan cevaplanmas gerekli sorular ve bu soruya teoloji alannda verilmi farkl cevaplar vardr. Hem kuantum teorisinin 'kendinde evren'i ne kadar baaryla aktardna, hem de farkl teolojilerin hangisinin zgr irade sorununu baaryla deerlendirdiine ynelik iki ynl 'kritiki' bir yaklam; zor ve sonu almay daha gletirici olsa da, hayali sonularla meselenin zld iddialarna aceleyle kalklmasn nlemede baarl olacaktr. Sonuta bilimsel teorilere ve dinlerin teolojilerine epistemolojik ve ontolojik yaklamlarhttp://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

67

mzn hepsi; genelde bilim-din ilikisini, zelde ise kuantum teorisi-din ilikisini kurarken nemli olmaktadr. HEISENBERG'N BELRSZLK LKES VE FARKLI YORUMLANI EKLLER In hem parack hem de dalga zellikleri gstermesi gibi elektronun da parack zelliklerinin yannda dalga zellikleri olabileceini ilk ifade eden Louis De Broglie olmutur. Maddenin dalga zellikleri gsterebileceine dair bu sra d fikirden sonra bu iddiay destekleyen birok deney gerekletirilmitir. lgin bir olay ise -daha nce kendisinden bahsettiimiz- John Thomson'un elektronun bir parack olduunu gstererek Nobel dl'n kazanmasna karn olu George Thomson'un elektronun dalga olduunu gstererek Nobel dl'n kazanm olmasdr.57 Bugn bilinen ekliyle kuantum teorisi, 1925'te Heisenberg'in 'matriks mekanii' ve 1926'da Erwin Schrdinger'in 'dalga mekanii' olarak ortaya kmtr; birbirlerinden ayr kuramlar olarak balatlan bu almalar daha sonra tek bir kuram eklinde Paul Adrien Maurice Dirac tarafndan birletirilmitir.58 Atom-alt dnya hakkndaki fizikteki gelimeler hep beklenenden ok daha ilgin olmutur. Bu ilgin gelimelerin en nemlilerinden biri Heisenberg'in Belirsizlik lkesi'ni ortaya koymasdr. Schrdinger atomu, ekirdein etrafnda madde dalgalarnn dnd bir sistem olarak yorumlamtr. Schrdinger'in denklemi elektronun konumunu sadece olaslklar erevesinde belirlememize izin
Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, s. 70. Roger Penrose, Road to Reality, s. 505-511; Roger Penrose, Fiziin Gizemi: Kraln Yeni Usu, s. 103.
57 58

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

68

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

verir. (Fakat gzlem yapldnda olaslklar deil, parac belli bir yerde tespit ederiz.) Bohr ise parack ve dalga olmay ayn varln iki ayr grnm olarak yorumlamtr. Heisenberg, bu iki yorumun da hem eksik olduunu hem de ksmen doru olduunu ifade eder. Ancak kendisinin ortaya att Belirsizlik lkesi ile izilen snrlar sayesinde elikilerin kaybolacan syler.59 Heisenberg'in Belirsizlik lkesi'ne gre atom seviyesinde paracklarn konum ve hzn ayn anda tam olarak hesaplamamz imkanszdr. Bu ilkeye gre bir paracn konumunu ne kadar doru olarak belirlersek, hz o kadar belirsizleir; paracn hzn tamamen doru olarak belirlersek, bu kez de konumu tamamen belirsizleir.60 Bu ilke klasik fizik asndan kabul edilemez niteliktedir. Klasik fizikte herhangi bir maddi nesnenin konumunu ve momentumunu (hz) bilirsek, daha sonra tam olarak nerede olacan rahatlkla hesaplayabiliriz. Konum ve hzla ilgili klasik fizie aykr olan belirsizlik, radyoaktif elementlerin bozunumunda da karmza kar. Radyoaktif birok atomun yarsnn ne zaman bozunacan bilebiliriz ama belirli tek bir atomun ne zaman bozunacan tam olarak bilemeyiz. 61 Evrende determinist bir yapnn deil de 'ontolojik olaslklar'n, belirsizliin ve indeterminizmin var olduunu
Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, s. 20-21. Werner Heisenberg, Einstein'la Yzlemek, s. 33-36; Stephen Hawking, Ceviz Kabuundaki Evren, s. 105. 61 Radyoaktif elementlerin yarsnn bozunma srecine 'yar mr' denir ve bu olgu, kayalarn veya fosillerin yann hesaplanmas gibi amalarla kullanlr. Deiik radyoaktif atomlarn 'yar mr' de deiiktir. Bu hesap znde olaslksal olsa da birok bilim dalnda byk bir gvenle kullanlr: Eric Chaisson ve Steve Mc Millan, Astronomy Today, Prentice Hail, New Jersey (2002), s. 180-181.
59 60

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

69

gsterdii sylenen Belirsizlik lkesi'ni btn bilim insanlar ve felsefeciler ayn ekilde yorumlamamlardr. Bu ilkeye kar taknlan tavrlar -Barbour' izleyerek- maddede inceleyebiliriz:62 1- Cehaletimizden Kaynaklanan Belirsizlik: Determinist evren modelini benimseyenler, atom-alt dnyadaki belirsizliklerin ontolojik olmadn dnmlerdir. Schrdinger, Dirac, Planck ve Penrose bu grn nl temsilcilerindendir. Einstein nl "Tanr zar atmaz" szn, kuantum dnyasnda 'ontolojik belirsizlikler'in bulunamayacan ifade etmek iin sylemitir.63 Einstein, Podolsky ve Rosen atom-alt dnyaya dair teorilerimizin eksik olduunu savundular.64 Buna gre cehaletimiz belirsizliklerin sebebidir, kuantum teorisinin olaslklarla ifade edilmesi, gerek dnyaya olaslk yasalarn hakim olmasndan kaynaklanmaz; gerek dnyada olaylar, determinist yasalar erevesinde gerekleir. Bu gr paylaan birok kii, atom-alt dnyay -makro dnyay olduu gibi- determinist yasalar erevesinde betimleyecek matematiksel formllerin bir gn bulunaca beklentisindedirler. Atom-alt dnyada 'gizli deikenler' olduu (bu deikenler saptanamad iin kuantum teorisinin eksik olduu)
Ian Barbour, When Science Meets Religion, s. 67-70. Albrecht Flsing, Albert Einstein, s. 585. Bu szn, daha ok kuantum teorisinin indeterminist yorumuna kar sylenmi olmas zerinde durulmutur. Fakat bu szle, 'Tanr'nn doas' ile ilgili iddialarn da ifade edildiine dikkat edilmelidir. 64 Albert Einstein, B. Podolsky ve N. Rosen, "Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality Be Considered Complete", Physical Review, no: 4 (1935), s. 778-779.
62 63

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

70

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

iddiasyla ilgili en nemli almalar yapan kii David Bohm olmutur. Onun almalar, kuantum teorisinin 'objektif determinist' bir ekilde oluturulmas iin en sofistike abadr.65 Fakat Bohm'un yaklamnn bile klasik determinizmden hayli farkl olduu ve 'uzaktan annda etki' zelliiyle -yerel olmama- klasik determinizmden ayrld hatrlanmaldr.66 Sonuta evrendeki belirsizliin ve indeterminizmin sadece bizim cehaletimizden kaynakland hala nemli dnrlerce savunuluyor olsa da, kuantum teorisi ortaya konduktan sonra, evrende 'objektif determinizm'in varln savunan bilim insanlar ve felsefeciler, hesaplamak zorunda olduklar bilim alanndaki grlerin, zellikle kuantum teorisinden kaynaklandnn farkndadrlar. Daha nceden incelediimiz bilimsel teorilere 'klasik realist' yaklamla, belirsizliin ele alnmasnn, bu kta incelediimiz yaklam netice verdii sylenebilir. 2- Deneysel ve Kavramsal Snrllklarmzdan Dolay Belirsizlik: Bahsedilen gr, belirsizliklerin aslnda olmad ve bizim cehaletimiz veya atom-alt seviyede 'gizli deikenler'in varlndan kaynaklanmad; fakat deneysel ve kavramsal snrllklarmzn belirsizlie yol at anlamna gelebilir. Dier yandan bu gr, bahsedilen snrllklarmzn, 'objektif determinizm' ve 'objektif indeterminizm' alternatiflerinden hangisinin doann ontolojik durumunu akladn bilemeyeceimiz; belirsizliklerin ontolojik mi epistemolojik mi olduuna agnostik kalmaktan baka bir aremiz olmad iin de kullanlabilir. Bu ikinci gr bizim
James T. Cushing, "A Background Essay", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989), s. 3-5. 66 Robert Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics", s. 304.
65

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

71

de paylatmz grtr; madem ki snrllklarmz 'kendinde atom'a ulamamz engelliyor, bu durumda belirsizliklerin epistemolojik mi ontolojik mi olduu konusunda bir yargda bulunamayacamz kabul etmemiz gerekmektedir. Penrose gibi bir gn, kuantum teorisiyle ilgili bilmecelerin zmleneceini umut edebiliriz ama bunun nasl gerekleeceini ve bizi evreleyen snrllklardan nasl kurtulabileceimizi grmek hi de kolay deildir.67 Daha nce deindiimiz gibi bir elektronu gzlemleyebilmemiz iin, en az bir k fotonunun arpp mikroskoba gelmesi gerekir; oysa bu, yaptmz gzlemin sonucunu etkileyecek ekilde elektronun konumunu bozacaktr. Paracn konumunu en doru ekilde lmek iin olduka ksa dalga boylu k gerekir,68 bylece taneciin enerjisi ykselir ve darbe hzn daha ok bozar. Ksacas paracn konumunu daha doru lmek iin yaplan ayarlamalar hz; hz daha doru lmek iin yaplan ayarlamalar ise konumu bozar.69 Bylesi durumlarda deneyle ilgili snrllklar nasl aabileceimizi grmek mmkn olamamaktadr. Ayrca atom-alt seviyedeki varlklar tanmlamak iin 'dalga' veya 'parack' gibi kavramlar kullanmakla snrlyz; bu seviyedeki varlklar tam olarak betimleyememiz kavramsal snrllklarmza da baldr. Deneysel snrllklarmz ve kavramsal snrllklarmz birleince 'kendinde atom'u, klasik fizikteki varlklar gibi resmedecek bir aklamay gerekletiremeyeceimiz anlalr.
Roger Penrose, Fiziin Gizemi: Kraln Yeni Usu, s. 184-185. Paracn konumu, n iki dalga tepesi arasndaki uzaklktan daha kk bir hata ile tespit edilemez. 69 Heisenberg'in Belirsizlik lkesi'ne gre: Paracn konumundaki belirsizlik ile paracn hz arp ktlesindeki belirsizliin arpm, Planck sabiti olarak bilinen bir nicelikten kesinlikle kk olamaz: Stephen Hawking, Zamann Ksa Tarihi, s. 66-67. http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr
67 68

72

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Elektronun konum ve hzn lmeye kalktmzda ortaya kan belirsizliin, sadece bizim snrllklarmzdan kaynaklanan epistemolojik bir durum olduu dnlebilir. Fakat evrende 'objektif indeterminizm'in olduunu dnen Barbour, radyoaktif maddelerin bozunmas gibi durumlarda, gzlemci olarak mdahalenin belirsizlii oluturduunun sylenemeyeceini, bu yzden ontolojik olarak var olmayan bir belirsizlii bizim oluturduumuzu, dnmemiz gerektiini belirtir.70 Bizce, Barbour'n bu grne de temkinli yaklamakta yarar vardr. Bilimsel bilgilerimizdeki radyoaktiviteyle ilgili boluu, Barbour'n indeterminizmle doldurduu da dnlebilir. Klasik mekanikle aklanamayan, ancak olaslksal olarak tanmlanabilen radyoaktiviteyle ilgili olgular, bazlarnca ontolojik indeterminizmin delili olarak grlmtr. zmszlkle oluan boluklar, birok zaman apriori inanlarla, felsefi veya teolojik grlerle doldurulmaya allr. Yaygn olarak yaplan bu sbjektif yaklam, Barbour'n da atom-alt seviyeden kendi felsefi ve teolojik kanaatine destek bulmak iin tekrarlad kanaatindeyiz. Dier yandan, Einstein'n ve onun gibi dnenlerin, evrende mutlaka determinist bir yap olmas gerektii konusundaki srarlarnn da onlarn, metafizik inan ve bu dorultudaki n kabullerinden kaynakland sylenebilir. Sonuta bilim insanlarnn her grnn 'bilimsel' olmak zorunda olmadna, bilim insanlarnn da felsefi, teolojik, ideolojik,71 kltrel ve alkanlklarndan kaynaklanan
lan Barbour, Religion in an Age of Science, s. 102. Kuantum teorisiyle ilgili yorumlarda ideolojinin etkisi iin baknz: R. I. G. Hughes, "Bell's Theorem, Ideology and Structural Explanation", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989), s. 195-197.
70 71

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

73

kanaatleri olduuna ve asl nemlisi, bilimsel olgular yorumlarken bunlarn etkisinde olabildiklerine dikkat edilmelidir. Ksacas bilim insanlarnn, bilimsel konularda yaptklar her aklama 'saf bilimsel' deildir. 3- Objektif ndeterminizm Olarak Belirsizlik: Bu yaklama gre atom-alt dnyaya dair belirsizliklerin, bizim 'gizli deikenleri' bilemeyen cehaletimiz veya deneysel ve kavramsal yetersizliklerimiz gibi epistemolojik eksiklikler ve sorunlar ile alakas yoktur; belirsizlikler, doann ontolojik bir gereklii olarak vardr, doada epistemolojik veya sbjektif indeterminizm denilebilecek sahte bir indeterminizm deil, gerek olan 'ontolojik indeterminizm' vardr. Bu iddia, bilim ve felsefe alannda deprem oluturacak niteliktedir. Bilim alannda deprem oluturacak niteliktedir; nk 20. yzyla girildiinde bilimsel anlaya hakim olan Newton fiziinden, 20. yzylda makro fizikteki egemen gr olan Einstein fiziine kadar bilinen tm fizie bu gr aykrdr. Felsefe alannda ise Spinoza, Leibniz, Kant ve Marks gibi ok etkili olmu dnrlerin felsefelerini, fizikte ortaya kan determinist anlayn nemli bir ekilde etkilediini dnrsek, 'objektif indeterminizm'in doann gerek yaps olduuna dair iddiann, bilim asndan olduu kadar felsefe asndan da nemi anlalr. 'Objektif indeterminizm' ile ilgili iddialarn nemli bir kayna lme sorunudur. Kuantum teorisinin en temel denklemi olan Schrdinger'in dalga denklemi olaslksal bir yapdadr ve paracklarn konumunu ancak olaslk olarak bilebilmemize imkan verir. Fakat lm yapldnda olaslklar ortadan kalkar ve parac belli bir yerde buluruz; buna 'dalga fonksiyonunun sndrlmesi' denir, nk dalga
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

74

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

durumundaki olaslk lmle kalkar ve belirli bir yerde parack gzlemlenir.72 Gzlem sonucunun olaslksal Schrdinger denkleminden karsanamamas 'ontolojik indeterminizm' iddialarnn ve insan zihninin belirleyiciliine vurgu yapan Yeni-Berkeleyci yaklamlarn kayna olmutur. Buradaki olaslk, -birok kiinin en ok yanld nokta burasdr- bir zar atlmadan nce, birden altya kadar her bir saynn 1/6 olaslkla gelme olasl olmas ve zar atlnca bunlardan birinin gelmesi anlamnda olaslk deildir. Buradaki olaslk, daha ziyade, zardaki alt saynn, sanki alt zar atlm gibi birden mevcut olmas (sperpozisyon) ve biz zara bakmaya kalktmzda, bunlarn beinin birden kaybolup da tek zarn stndeki saynn kalmasna benzetilebilir. Buradaki 'objektif olaslklar' indeterminizmin; bizim gzlemimizle dier olaslklarn kaybolup belirli bir sayy gzlemlememiz ise Yeni-Berkeleyci izahlarn kkenini oluturmutur. 'Objektif indeterminizmi' savunanlara gre yaptmz gzlemin zorunlu -maddi- sebepleri mevcut olsa da 'yeter sebepleri' (sufficient causes) mevcut deildir.73 Deney ncesinde birok olasln mevcut olduu 'sperpozisyon' mevcutken, deneyle beraber tek bir pozisyon ortaya kar. Schrdinger denkleminin -Einstein gibi- eer eksik bir denklem olduunu dnmyorsak, o zaman 'ontolojik olaslklarn' varl ihtimali karmza kar ki 'ontolojik indeterminizm' iddialarnn nemli nedenlerinden biri de bylesi bir dncedir.74 Bu iddia belirsizliin, cehaletimizden
Roger Penrose, The Road to Reality, s. 516-517. Robert John Russell, a.g.m., s.307. 74 Einstein'a, kuantum teorisinin Kopenhag yorumuna kar verdii mcadelede en byk destei verenlerin banda Schrdinger gelmektedir: James T. Cushing, "A Background Essay", s. 2.
72 73

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

75

deil ontolojik durumdan kaynakland ve kuantum teorisinin eksiksiz bir teori olduu anlamna gelir. Kuantum teorisinde ortaya kan belirsizlik, lm srecinden nce ('dalga fonksiyonunun sndrlmesi'nden nce) llene objektif zellikler atfedilememesi gibi zellikler, makro dnyaya aktarldnda ortaya kan tablo, neden bu teorinin verilerinin saduyuya aykr neticeler verdiini anlamamz kolaylatrr. Bu konudaki en mehur rnei, bu teorinin dalga fonksiyonlu denkleminin babas Schrdinger vermitir ve bu hayali rnek 'Schrdinger'in kedisi' ismiyle mehurdur: Bir kutuya bir kediyi kapattmz ve bir kuantum olay (bu rnekte radyoaktif atomun paralanmas verilmitir) gerekleirse, bu sandktaki zehirli gazn olduu ienin krlmasyla kedinin zehirlenerek leceini dnelim. Kuantum teorisinin Kopenhag yorumuna gre lm yaplana kadar kedi, l olma ve canl olma durumlarnn izgisel birleiminde (sperpozisyon) olmas gerekir; sandk aldnda kedi l veya canl durumlarndan birine 'atlar'. Eer ki kuantum durumunun, 'epistemolojik bir belirsizlik' olduu sylenseydi sorun olmazd, sandn almasyla bilemediimiz durumu kefettiimizi dnebilirdik; fakat iddia 'ontolojik belirsizliin/olasln' varl ve yaptmz gzlemin sonucunda bir duruma 'atlama' olduudur.75 Bu ise kedinin ayn anda hem canl hem de cansz olduu bir sperpozisyon
Abner Shimony, "The Reality of the Quantum World", (ed: Robert John Rusell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 13.
75

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

76

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

durumuna inanmamz gerektirir; Schrdinger byle bir duruma inanamayacan sylemitir. Bu paradoksa Bohr'un cevab, makro-dnyaya ait fenomenleri (burada kediyi) mikro dnyaya ait kuantum dnyasyla kartrmamaktr.76 Fakat bu aklama -ayet doruysa bile- tatmin edici olamamaktadr; makro dnya klasik ve Boolean mantna uygunken, neden atom seviyesi iin ayr bir mantn geerli olduu, ayrca makro dnyayla mikro dnya arasna nerede snr ekilecei ve belirsiz-indeterminist mikro dnyadan saduyumuza uygun ve determinist makro dnyann nasl tredii cevaplanamamaktadr. OBJEKTF NDETERMNZM VE METAFZK TERCHLER Burada nemli olan bilim, felsefe ve mantk asndan tm bu sarsc iddialara, deneysel destei olan doa bilimlerinin en nemli teorilerinden birisinin sebep olmasdr. Ad kaos teorisiyle zdeleen Prigogine de, metafiziksel ve felsefi bir tercihe bal olmakszn, fizikte, indeterminizmin kendini kabul ettirdiini dnr ve yle der: "Bergson, Whitehead, Popper tarafndan savunulan indeterminizm, bundan byle fizikte kendini kabul ettirmitir."77 Fakat bizce Prigogine'in -Heisenberg ve Barbour gibi- metafiziksel bir tercihten bamsz olarak indeterminizmin kendini -fizikte- kabul ettirdiini sylemesi hataldr. Prigogine, kitaplarnda, determinist evren grnn zgr iradeye yer brakmayaca76 77

Chris Clarke, "Quantum Histories and Human/Divine Action", s. 161. Ilya Prigogine, Kesinliklerin Sonu, ev: brahim ener, zdm Yaynlar, stanbul (2004), s. 123.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

77

ndan yaknmaktadr.78 Sonuta, Prigogine'in neden Einstein'n yaklamn deil de Heisenberg'inkini tercih ettiinin cevab, sadece modern fiziin nne kard tablo olamaz; Einstein ayn tablodan kendi metafizik tercihine uygun seim yapt gibi, Prigogine de kendi metafizik tercihine uygun olarak, hep yaknd, determinizmin yol at dnlen 'materyalist kaderci anlay'tan kendini kurtaracak yorumu tercih etmitir. Burada durumu ilgin olan Popper'dr. inde bulunduumuz yzylda 'objektif indeterminizm'in varln savunanlar -genelde- kuantum teorisinin verilerine ve zellikle Heisenberg'in Belirsizlik lkesi'ne byk deer vermilerdir. Fakat Popper, Heisenberg'in Belirsizlik lkesi'ni eletirirken,79 dier yandan kuantum teorisinden bamsz olarak, insan zgrlne tehdit olarak grd Lapelace determinizme kar indeterminizmi savunmutur.80 Popper, determinizme kar indeterminizmi tercih ediyor olsa da; onun iin, determinizm de indeterminizm de test edilemeyecek olan metafizik doktrinlerdir.81 Heisenberg ve onun takipileri, epistemolojik olarak neyi bilebileceimizi betimlerken, bunun ontolojik durumu tarif ettiine gei yaparak; indeterminizmin, cehalet ile deneysel ve kavramsal snrllklarmzdan kaynaklanmadn, doann
Ilya Prigogine, Isabelle Stengers, Kaostan Dzene, ev: Senai Demirci, z Yaynclk, stanbul (1998), s. 113. 79 Karl R. Popper, Bilimsel Aratrmann Mant, ev: lknur Aka ve brahim Turan, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul (1998), s. 248-484. 80 Karl R. Popper, The Open Universe; An Argument for Indeterminism, Routledge, Londra (1998), s. 29-38. 81 Karl R. Popper, "Indeterminism in Quantum Physics and in Classical Physics: Part 1", The British Journal for the Philosophy of Science, vol: 1, no: 2 (Austos-1950), s. 120-122.
78

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

78

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

gerek bir durumu olduunu savunmulardr. Bu durum, Polkinghorne'un "Epistemoloji ontolojiyi ekillendirir" szyle ifade ettii gibi; neyi bilebileceimizin veya bilemeyeceimizin, neyin gerekte var olduunu anlamamzn, gvenilir bir rehberi zannedilmesinden kaynaklanmaktadr.82 Bu stratejiyi Newton da benimsemiti, onun Heisenberg'le fark yle zetlenebilir: Newton bildiklerinden yola karak 'ontolojik determinist' bir evrenin varlna inanmtr, Heisenberg ise bilmediklerinden (belirsizliklerden) yola karak 'ontolojik indeterminist' bir evreni ngrmtr. Determinist bir evrende, tek bir olu eklinin dndaki alternatiflerin ontolojik stats imkanszla eitken, indeterminist bir evrende alternatiflerin olumas mmkndr. Bu nemli farkllk, Tanr-evren ilikisi, mucize ve zgr irade sorunlar ele alnrken -kitabn ilerleyen blmlerinde ele alacazdeiik yaklamlarn olumasna yol aan temel bir ayrlk noktasdr. Heisenberg, belirsizlii, gerek dnyann bir olgusu olarak ele alr ve bunu 'potansiyel' kavramnn yeniden gndeme gelmesi olarak deerlendirir.83 Aristoteles'in yaklamnda 'potansiyel' belli bir gayenin olumasn netice verirdi. Oysa Heisenberg'e gre birok alternatifi barndran 'potansiyel'in iinden 'nceden belirsiz' bir ksm gerekleir. Bakalar da Heisenberg gibi 'potansiyel' kavramna atf yaparak, olas ama belirsiz olgularn varlna dikkat ektiler.84 Bunlara gre
John Polkinghorne, Quarks, Chaos and Christianity, SPCK, Londra (1994), s. 68; John Polkinghorne, Science and Theology, s. 31. 83 Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, s. 146. 84 Abner Shimony, "Conceptual Foundations of Quantum Mechanics", (ed: Paul Davies, The New Physics iinde), Cambridge University Press, Cambridge (1989), s. 374-375.
82

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

79

gelecekte potansiyelin nasl aktalize olaca belli deildir, bu potansiyel erevesinde olgular oluacak olsa da gelecein ucu aktr: 'Ontolojik ans' (gerekten var olan, bilgisizliimizden kaynaklanmayan, determinizmin belirlemesinden bamsz olan ans) evrenin objektif gerekliidir; sbjektif deildir. Barbour, belirsizlii, objektif indeterminizmin varlyla aklamay, 'kritiki realist' yaklamn bir uzants olarak ele alr.85 Bizce, Barbour'n bu yaklam, kendisinin savunduu 'kritiki realist' yaklamla, belirsizlii 'objektif indeterminizm' olarak deerlendirmesini bir birletirme abasdr. Belki, bylesi bir birletirme abas mmkn olabilir; fakat bizce, 'kritiki realist' yaklamla beraber, ikinci maddede belirtilen; belirsizlii, 'deneysel ve kavramsal snrllklarmza' balayan yaklam benimsemek ve u andaki bilgimizle indeterminizmin ontolojik mi epistemolojik mi olduunu bilemeyeceimizi syleyerek bu hususta agnostik kalmak daha tutarl olacaktr. Bu agnostik tavrla, Tanrsal etkinlik konusunu bir arada ele aldmzda, Tanrsal etkinliin determinist mi, yoksa indeterminist bir evrende mi gerekletiini belirleyemeyeceimizden; her iki mmkn durumu da deerlendirmek gibi bir zorluk karmza kar. Bu tavrmz, daha zor ve daha temkinli bir yaklamdr; fakat evrenin yapsnn nasl olduunu bilemediimiz bir durumda, bu bilememe durumumuzu kabul etmenin, sanki biliyormuasna temkinsiz bir ekilde Tanr-evren ilikisi hakknda yarglara varmaktan daha doru olduunu dnyoruz. inde bulunduumuz bilememe durumunun bizi gtrd agnostik tavr, Tanrevren ilikisi hakknda susmamz, hibir yargda bulunma85

lan Barbour, a.g.e., s. 103.


http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

80

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

mamz da gerektirmez. Kuantum teorisiyle ortaya atlan iddialarn determinizmi mi, yoksa indeterminizmi mi gerektirdii konusunda agnostik kalmak da felsefi bir tavrdr. Ayrca Heisenbergi bir yaklam eer doru ise -ki bu hususta agnostiiz- bu yaklamn, Tanr-evren ilikisinin kurulmasnda hangi yeni bak alarna sebep olacan belirlemek de din felsefesi asndan nemlidir. Felsefi veya teolojik adan, birok hususta kesin bir sonuca varamayacak olsak da, sonuca vardklarn zannedenlerin hatalarn gstermek, rnein evrenin determinist yapsn sorgusuz kabul edip, mucizeler ve zgr irade konusunda negatif yaklamlar retenlerin, yaptklar karmlarnn, pheli bir zemine dayandn gstermek de felsefi bir sorgulamann neticesi olacaktr. Kuantum teorisi -mucize, zgr irade gibi sorunlarda- bir zm dura deilse bile; bahsedilen sorunlar hakknda yaplan felsefi tartmalarn, modern bilimi ciddi ekilde ele alan, sofistike bir tarzda yaplm olmas iin, uranlmas gerekli bir durak konumundadr. BTNSELLK VE EPR Kuantum teorisiyle bilimsel alanda, ilk kez, ciddi ekilde bilimsel realizmin, determinizmin, gzlem srecinin gzlenene etkisizliinin, hatta mantn ilkelerinin tartlr olduunu grdk. Bu teoriyle yaanan zihin deiikliinde dier nemli hususlar ise indirgemeciliin ve nedensellikte yerellik ilkesinin de tartlanlar listesine dahil edilmesidir.86 ndirgemeci anlayta, btnn, paralarn zelliklerinin toplamndan ibaret olduu savunulmutur. Bu anlay, btn hakknda
86

Paul Davies, God and the New Physics, s. 64.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

81

bilginin, paracklara hkmeden yasalardan karsanabileceini dile getirir. Paracklarn bir araya gelii ve ayrl ile ilgili tam olarak bilgi edinilirse; btn hakkndaki bilginin tmnn de elde edilecei indirgemeci yaklamla savunulur. ndirgemecilik, tamamen baarl olmad alanlarda bile 'hakim paradigma' olmu, pratikte baarl olmadnda bile, prensipte baarl olduuna derin bir inan beslenmitir.87 Burada ilgin olan, maddenin kendisine indirgenmesiyle fenomenlerin aklanabilecei zannedilen atomun, kendi paracklarnn toplam ile aklanmasnn mmkn olmadnn anlalmasdr. Kuantum teorisinde atomlar, birok kiinin kafasndaki Gne sistemine benzeyen atom modelinde -Rutherford'un modeli- olduu gibi protonlarn, ntronlarn ve elektronlarn toplam olarak dnlmemelidir. Schrdinger denklemindeki dalga fonksiyonunda, elektronlarn mstakil varlnn bir nemi yoktur; elektronlar dahil olduklar atomun sistemi iinde bir neme sahiptirler: Atomu betimleyen yasalar, elektron, proton ve ntronlar betimleyen yasalardan karsanamaz. Pauli Darlama lkesi (Pauli Exclusion Principle) de bir atomun yasalarnn, bu atomun bir paras olan elektrona dair yasalardan karsanamayacan gstermektedir. Atom-alt dnyadaki bu btnsel zellikler ok nemlidir; mikro seviyedeki bu btnsel zellikler sayesinde kimyasal zelliklerin, transistrlerin, nkleer gcn, sper iletkenlerin ve de yaamn varl mmkn olmaktadr.88
George Ellis, "Quantum Theory and the Macroscopic World", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 272. 88 lan Barbour, a.g.e., s. 104-106.
87

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

82

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Kuantum teorisindeki btnsel yapy ortaya karan en nemli deneyler 1980'li yllarda Alaine Aspect ve arkadalar tarafndan Paris'te gerekletirilmitir. Bu deneylere yol aan sreci; Einstein, Boris Podolsky ve Nathan Rosen'in kuantum mekaniini sorgulayan bir makalesi balatmtr.89 Bu makalede, kuantum teorisinin elikili olduunu gstermek amacyla, makaleyi yaymlayanlarn ba harflerine atfen EPR olarak anlan deney nerildi. EPR tipindeki deneylerde, atom seviyesindeki bir sistemde, iki paracn birbirlerinden ayr ynlere hareket edecek ekilde ayrldklarn dnmemiz istenir. Kuantum teorisine gre bu paracklar, birbirlerinden ne kadar ayrlrlarsa ayrlsnlar beraber olmalarnn izini tarlar; rnein bunlardan birinin spini90 eer saat ynndeyse, dierininki bunun tam tersi durumda olmaldr.91 Bu deneylerde eer ikiye ayrlan paracklardan sadakinin spinini lersek soldakini de belirleyebileceimiz sylenir. Kopenhangen yorumuna gre lme ilemi yaplmadan paracklar hakknda kesin bir ekilde konuamayz ve ikiye ayrlan paracklardan biri ile ilgili yapacamz lm dier parac da etkileyecektir.92 Einstein, EPR hayali deneyiyle,
Albert Einstein-Boris Podolsky-Nathan Rosen, "Can Quantum Mechanical Description of Physical Reality Be Considered Complete?", s. 778-779. 90 Btn atom-alt paracklarnn bir spini vardr. Spin hareketini bir basketbol topunun kendi ekseni etrafnda dnne benzetebiliriz. Belirli paracklarn spin durumlar ayndr; spin durumu bir paracn znden kaynaklanr. Elektron, proton ve ntronlarn spin durumlar birbirleriyle, bozonlarnki birbirleriyle ayndr. Bu spin zellikleri EPR tipindeki deneyler asndan nemlidir: Roger Penrose, The Road to Reality, s. 549-562, 594. 91 Murray Gell-Mann, The Quark and The Jaguar, s. 171. 92 Paul Davies, a.g.e., s. 104.
89

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

83

saduyuya aykr bylesi bir durumun olamayacan gstererek, bu teorinin yanl olduunu gstermeye alt: Eer 'B' parac yzlerce kilometre 'A' paracndan ayrlmsa nasl olur da 'A' ile ilgili yaplan bir lmden etkilenir? Yerel olmayan nedenselliin (uzaktan etkinin) varln gerektiren bu durum, hem klasik fizikle hem de saduyuyla badamaz ama kuantum teorisi bunu gerektirmektedir! Einstein 'uzaktan hayalet etki' (ghostly action at a distance) diyerek bunu reddetmitir.93 EPR deneyleri, kuantum teorisinin, yerel olmayan nedensellii gerektirdiini gstererek, fiziksel gereklii betimleyemeyeceini ve bu teorinin eksik olduunu gstermek iin ortaya atlm olan hayali deneylerdi. Einstein'n teorisine gre hibir ey n hzndan daha hzl hareket edemeyecei iin, iki paracn arasnda bundan hzl iletiim olduuna dair bir iddiann fiziksel gereklikle rtemeyecei kabul edilmiti.94 Kopenhag yorumunun babas Bohr, Einstein'n EPR deneyiyle getirdii eletirileri gslemeye alt ve Einstein'n 'fiziksel gereklik' ile ilgili yaklamn eletirdi.95 O yllarda bu konuda bir deney gerekletirmek mmkn olamadndan, bilim dnyasnn ok ilgisini eken bu tartma uzun yllar speklasyonlar erevesinde srd.
Paul Davies, The Mind of God, Simon and Schuster, New York (1993), s. 158. Henry P. Stapp, "Quantum Nonlocality and the Description of Nature", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989), s. 160; Linda Wessels, "Bell's Theeorem: What to Give Up", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989), s. 89-91. 95 Niels Bohr, "Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality Be Considered Complete", Physical Review, no: 48 (1935), s. 696-702.
93 94

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

84

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Kuantum teorisinin eksik bir teori olduuna dair Einstein'n ataklar, bizim henz bilemediimiz 'gizli deikenler'in mikro seviyede rol oynadna dair yaklamlara da g verdi. 'Gizli deikenler' hakkndaki almalaryla nl olan Bohm, determinizmi brakp indeterminizme gememize gerek olmadn savunan, realist bir yaklam benimsemitir. Fakat onun determinist-realist anlay 'yerel olmama' zelliini de kapsyordu ki bu klasik fizikten ve saduyudan -determinizmi muhafaza etmesine ramen- srf bu zelliiyle bile bir kopu olmasna yetmekteydi.96 Sonuta Bohm, Einstein'n, telepatik iletiim olarak grp reddettii 'uzaktan etki'nin varln kabul etti. Bohm'un yaklam realizm erevesinde deerlendirilebilecek olsa da bu yaklamn; Galileo, Newton ve Einstein'n klasik realizmden bir hayli farkl olduuna dikkat edilmelidir. BELL TEOREM, YEREL OLMAMA VE ASPECT DENEYLER 1960'l yllarda John Bell'in almalarndan nce 'yerel ve determinist bir gizli deikenli teori'nin mmkn olup olmad ile ilgili sorun iinden klmazm gibi grnyordu. Bunla ilgili bir deneysel dzenei kurmay da kimse baaramamt.97 Bell, nl 'Bell eitsizlikleri' ile 'determinist ve gizli deikenli bir teorinin', hem yerel olmay barndrp hem de kuantum teorisiyle uyumasnn mmkn olmadn
David Bohm, "Classical and Non-Classical Concepts in the Quantum Theory", The British Journal for the Philosophy of Science, vol: 12, no: 48 (ubat-1962), s.265-280. 97 Henry P. Stapp, a.g.m., s. 167-172; Arthur Fine, "Do Correlations Need to Be Explained", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989), s. 177-180.
96

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

85

gsterdi.98 Yerel olmayla kast, uzaktan etkinin reddedilmesi, yani madde paracklar arasnda 'telepati' gibi saduyuya aykr gzken bir etkileimin olmamasyd. Bell teoremini snayacak deneyleri gerekletirmek gerekten zordu. Aspect'in 1982 ylndaki giriiminden nce baka deneyler yapldysa da hibiri Aspect'inkiler kadar baarl olamad.99 Aspect deneyleri, Einstein'n ngrlerinin hatal olduunu gsteren ve Bohr'un Einstein'a kar kuantum teorisini savunmasn destekleyen niteliktedir. EPR'de, ancak yerel nedensellik ihlal edilirse, yani uzaktan etkileme mmkn olursa gerekleecei sylenen durumun; Aspect deneylerinde gerekletii gsterilmitir. Aspect, deneylerini, fotonlarn kutuplanma100 zelliklerini kullanarak gerekletirdi. Deneyler iin foton ifti salan atomlar kullanld. Bu foton iftleri, birbirlerinden ne kadar ayrlrlarsa ayrlsnlar -kuantum teorisine gre- birinin kutuplanmas dikse, dierininki yatay olmaldr. Kuantum teorisinin nemli bir zelliinin, lmeyi yapann lleni etkilemesi olduunu hatrlayalm. Kutuplanmay len alet (polarizatr) fotonun kutuplanmasnn dik veya yatay olmasn da etkiler. Burada bir sorun yok gibi gzkr, fakat asl sorun bundan sonra ortaya kar; nk biz bir yndeki fotonun dik olduunu belirlediimizde uzaktaki foton da 'annda' yataya atlar.
John Bell, "On the Einstein-Podolsky-Rosen Paradox", Physics, no:1-3 (1964), s.195-200. 99 Don Howard, "Holism, Seperability, and the Methaphysical Implications of the Bell Experiments", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Conseguences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989), s. 228-232. 100 Polarizasyon olarak da anlr; elektronlarn daha nce bahsettiimiz spin durumuna fotonlarda karlk gelir.
98

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

86

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Kuantum teorisinin gerei olan ve Einstein'n imkansz grd olgu tam olarak budur. Eer fotonu lmeyle etkileyip yatay olarak belirlersek, uzaktaki foton 'annda' dikeye atlar. Soldaki dzenekte fotonu nasl belirlersek belirleyelim, sadaki polarizatrden foton 'rastgele' kar. Bu yzden, klasik fizik asndan dnrsek, sol taraftaki fotonun kutuplanma asn belirlememizle dier taraftaki fotonun kutuplanma asn belirleyemeyiz; fakat klasik fiziin kavramlarnn burada geersizlii ve kuantum teorisinin ngrlerinin geerli olduu anlalmtr.101 Aspect deneyleriyle gsterilen bu durumu, eer yaptmz lme ileminin uzaktaki bir fotonu etkilediini reddedersek, nasl aklayabileceimizi kimse gsterememitir. Bilim tarihi boyunca yaplm -bizim bildiimiz- hibir deneyin sonular, saduyuya bu kadar aykr bir durumu ortaya karmamtr. EPR hayali deneylerinde Einstein, Podolsky ve Rosen kuantum teorisinin 'bu kadar sama' bir sonucu gerektirdiini gstererek, bu teorinin eksikliini ispatlamaya almlard. Oysa Aspect deneyleri, evrendeki fiziksel gerekliin kuantum teorisiyle uyutuunu ve yerel olan hem klasik, hem de gizli deikenli teorilerin, atom-alt dnyadaki fenomenleri aklayamayacan gstermitir. Kuantum teorisine g veren bu tip deneyler, klasik kavramlarla evrenin realist bir aklamasnn mmkn olmadn gstermektedir. Bu sonu bilim felsefesi asndan nemlidir, dier yandan bilim-din ilikisi ilgi alannda olan din felsefesi asndan da bilimsel teorilerin, evrenin ontolojik yapsn betimlemede ne kadar baarl olabildiklerini tespit
101

Alastair I. M. Rae, Kuvantum Fizii, s. 43-48, 67-68.


http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

87

etmek nemli bir husustur. Aspect deneyleriyle ortaya kan tabloyu, realizmi brakmamz ama yerellii muhafaza etmemiz gerektii eklinde yorumlayanlar olduu gibi, yerellikten vazgeip realizmi muhafaza etmemiz gerektii eklinde yorumlayanlar da olmutur.102 Sonuta hem yerellii hem de klasik realizmi ayn anda muhafaza etmemizin hibir olana kalmam gibi gzkmektedir. Bu ise bilimsel teorilerimizin evreni aklamakta yetersiz kaldn kabul etmemizi gerektirmektedir. Ancak hem realizm hem de yerellik doruysa, mevcut bilimsel teorilerimizin formel yapsnn, 'kendinde ey'e bizi ulatrmada tamamen gvenilir bir klavuz olduunu syleyebiliriz. Oysa bu ikisinden en az birinin yanl olduu grnmektedir. Bu da Comteu pozitivizmin ve Dawkinsi ateizmin takipileri gibi, bilimin otoritesini ilahlatrmak suretiyle, bilimin dinin yerini almas gerektiini syleyen atmac yaklamlar savunanlarn, houna gitmemesi beklenecek bir sonutur. Jean Staune, kuantum teorisiyle ortaya kan tablonun, bilimin tek bana bizi gereklie ulatramayacan gsterdiini syler. Staune, bu teorinin, materyalizmin reddedilmesini gerektirdiini ve Tanr'nn anlalmas iin kap atn savunur.103 Kuantum teorisinden hareketle, her trl deerler sistemi gibi bilimin verilerinin de izafi olduunu savunan postmodernist bir yaklama geilmesinin de doru olmadn dnyoruz; bu yzden, bilime mutlak otorite veren ile bilimsel bilgiyi tamamen izafi kabul edip tmden deersizletiren yaklamlar arasnda bir orta yol bulma abas olan 'kritiki realist' yaklam benimsiyoruz. Bilimci
lan Barbour, a.g.e., s. 107. Jean Staune, "On the Edge of Physics", Science and Spirit, no: 10 (1999), s. 14-15.
102 103

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

88

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

dnya anlayndaki eksikleri grp, bilimsel verilerin bize salad uydular, kprleri, televizyonlar, arabalar ve bilgisayarlar grmezden gelemeyiz. Bilimin bu baarlar, 'ksmen' de olsa bilimsel teorilerimizin ontolojik gereklii aktardn -bizce- gstermektedir. Evren hakkndaki gereklikle alakasz bilgilerin, evrendeki hammaddeyi bu kadar maharetle dntrdn sylemek insafszlk olacaktr. Bilimi hem ilahlatrmayan hem de yok saymayan yaklamlarn bilim-din ilikisinin salkl kurulmasnda daha faydal olaca inancndayz. Din iin bilimin ilahlatrlmas bir tehlikedir; dier yandan bilimin zayflatlmas, akln da zayflatlmas anlamn tayacaktr ve -eer tamamen fideist bir din anlay benimsenmiyorsa- bunun da arzu edilen yaklam olmamas gerektii kanaatindeyiz. Teist dinlerin birok inanan, evreni objektif ekilde deerlendiren akln, Tanr'nn varl, kudreti ve sanat iin iaretler/deliller (Kurani ifadeyle ayetler) bulaca iddiasndadr.104 Bu ise akln tamamen gszletirilmemesini; dolaysyla akln sofistike bir rn olan bilimin de ok fazla kmsenmemesini gerektirir. Kuantum teorisiyle ilgili deneyler ve bu teorinin matematiksel yaps, indirgemeci fizikalizmin, evrenin ontolojisiyle elikili bir yaklam olduunu ve evrende paralarn iliki iinde olduu 'ilikili btnselliin' (relational holism) ontolojik bir gereklik olarak bulunduunu gstermektedir.105 Aspect deneyleri, bilimsel dnya grmzde
Allah'n varlnn ve kudretinin anlalmasnda, 'akla' nemli bir rol verildiini, kutsal metinlerde, zellikle de Kur'an'da grmekteyiz. Kur'an'n birok ayetinde, evrendeki olgulardan 'akl' araclyla sonular karmak tevik edilmektedir: Hsameddin Erdem, Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, s. 76-77. 105 Paul Teller, "Relational Holism and Quantum Mechanics", The British http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr Journal for the Philosophy of Science, vol: 37, no: 1 (Mart-1986), s.71-81.
104

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ

89

eksiklikler olduunu gstermesinin yannda, btn paralara indirgeyen epistemolojik yaklamn dzeltilmesini gerektirdii iin de nemlidir. EPR hayali deneylerini gerek deney olarak gerekletiren Aspect ve arkadalar; btnn, paralarn toplamndan fazla bir ey olduunu, btn paralara indirgeyip anlayamayacamz, paralarn birbirlerinden ayrldklarnda, uzak mesafelerde bile btnsel zellikler gsterebildiklerini deneyleriyle dorulamlardr. Daha nce deindiimiz 'Pauli Darlama lkesi' ile bylece ayn sonuta birleilmitir. Bilimsel verilerle btnsellii destekleyen bu sonular, evrenin tek Tanr'nn rn olduunu savunan ve bu yzden ayn Tanr'nn eseri olma noktasnda tm evrene metafizik kabullerinden dolay btncl bakan teist dinlerle uyumludur. Dier yandan, evrendeki btnsel yapnn, Uzakdou dinleri ile kuantum teorisi arasndaki uyumu gsterdiini syleyenler de olmutur.106 Sonuta, ortaya kan btnsel tablo, materyalist indirgemeci yaklamlar asndan, evrende olmamas gerekli bir olgu olsa da, evrende btnsellii metafizik bir kabul ve inan olarak benimseyen dinlerin retileriyle uyumludur. Btnn paralaryla aklanamad ve btnn paralarndan daha fazlasn ifade ettii gr, gnmzde, 'zuhur etme' (emergence) bal altnda tartlmaktadr. Bu konunun din felsefesi, bilim felsefesi ve zihin felsefesi gibi felsefe dallar asndan olduka nemli olduu grlmektedir. rnein zihinsel zelliklerin, materyalist indirgemeci
106 Bu konudaki en nl rnek olarak bakabilirsiniz: Fritjof Capra, The Tao of Physics, Shambhala Publications, Boston (2000). Capra'nn almalarnda, kuantum teorisiyle Dou mistisizmi arasnda kurulan balantnn ok abartl ve birok hatal analojiyle dolu olduu kanaatindeyiz. Bu konuda baknz: John Polkinghorme, "The Quantum World", (ed: Robert John Russell, William R. Stoeger ve George V. Coyne, Physics, Philosophy and Theology iinde), Vatican Observatory Publications, http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr Vatikan (2005), s. 340-341.

90

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

yaklamlarla (eleyici materyalizmle) aklanamayaca gryle beraber 'zuhur etme' yaklamn savunanlar bulunmaktadr.107 Aspect deneylerinin ortaya kard btnsellik, makro seviyedeki 'zuhur etme' yaklamlar iin mikrodnyadan destek salamtr. Materyalist indirgemeci yaklam savunanlar; insan zihnini beyne, beyni hcrelere, hcreleri kimyasal yaplara, kimyasal yaplar atomlara, atomlar da proton gibi bileenlerine indirgeyerek zihni aklamay umuyorlard. Oysa bu teebbsn en alt basamaklarnda atomun; hem elektron, proton gibi bileenleriyle, hem de ayn yerde etkileen paralarla aklanamad anlald. Atomun paralarndan fazlas olmas ve atomdan ayrldklarnda bu paralarn kilometrelerce uzaklktan birbirlerini etkilemelerinin devam etmesi gibi olgular, btnn kendine has yasalar olduunu ifade eden 'zuhur etme' yaklamn savunanlarn beklediinden de st seviyede bir btnsellii aa karmtr.108 Bu durum, evrenle ilgili btnsel bir varlk anlaynn (ontolojinin) ve btnn bilgisini paralardan karsamayan bir bilgi anlaynn (epistemolojinin) oluturulmasn gerektirir. Ontolojimiz ve epistemolojimizdeki bu dzenlemeler ise din felsefesi, bilim felsefesi, fizik felsefesi, varoluu felsefe ve zihin felsefesi gibi birok felsefe dal asndan nemli olacaktr.
107 Philip Clayton, "Neuroscience, the Person and God: An Emergentist Account", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Neuroscience and the Person iinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan (2002), s. 181-214; Arthur Peacocke, "The Sound of Sheer Silence: How Does God Communicate with Humanity?", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Neuroscience and the Person iinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan (2002), s. 215-247. 108 'Zuhur etme' yaklamlar, yerellikle beraber, yani uzaktan etki varsaylmadan da savunulabilir ve savunulmutur. Fakat btn (burada atom) paralanp, paralar uzaklatnda bile btnsel zellikler gstermesi 'zuhur etme' yaklamlarna sempati duyanlara -biz de bunlara http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr dahilizistediinden de fazlasn vermitir. Bu hususun, Aspect deneyleri gibi bilimsel verilerle desteklendiinin alt izilmelidir.

3. BLM
TANRISAL ETKNLK VE KUANTUM TEORS
BLM TANITIMI Tanrsal etkinlik ile ilgili tartmalar binlerce yldr felsefenin ve teolojinin ilgi alannda olmutur. 17. yzyldan itibaren determinist bir evren grnn bilim ve felsefe alannda n plana kmasyla, bu konudaki tartmalar yeni bir boyut kazanm ve Tanrsal etkinlik konusu, filozof ve teologlarca, evrenin determinist bir yapda olduu konusundaki yaygn inan erevesinde deerlendirilmitir. Birka yzyldr doa bilimlerine hakim paradigma olan determinizme, -bilim alannda ilk olarak- modern bilimin en nemli teorilerinden kuantum teorisiyle kar klmas, determinizmin mutlak gerekliine inan erevesinde deerlendirilmi olan Tanrsal etkinlik konusunun, yeni yaklamlarla ele alnmasna sebep olmutur. Bu blmde, Tanrsal etkinlii drtl bir snflamayla inceledikten sonra, kuantum teorisiyle ortaya kan yeni anlaylar erevesinde Tanrsal etkinlik konusunun nasl deerlendirildiini gstermeye alacaz. Ardndan modern bilim asndan dier nemli bir teori olan kaos teorisini, ksaca tanttktan sonra kuantum teorisi ve Tanrsal etkinlik konusuyla ilikisini deerlendireceiz. Bir sonraki blmde ele alacamz 'mucizeler' sorunu ise bu blmn devam mahiyetinde olacaktr.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

92

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Bu blmde cevabn bulabileceiniz baz sorular unlardr: Tanrsal etkinlii nasl snflandrabiliriz? Kuantum boluklar Tanrsal etkinlikle nasl ilikilendirilmitir? Belli yasalar erevesinde ileyen evrende Tanrsal etkinlik nasl gerekleiyor olabilir? Tanrsal etkinlik kuantum belirsizliklerinin belirlenmesi olarak deerlendirilebilir mi? Kuantum belirsizliklerinin belirlenmesi suretiyle Tanrsal etkinlii aklayan ilk dnrler kimlerdir? Nancey Murphynin, Tanrsal etkinlik konusunda kuantum teorisini kullanan yaklamn neden baarl buluyoruz? Kaos teorisiyle Tanrsal etkinlik arasnda iliki kuranlarn ve kuantum teorisiyle Tanrsal etkinlik arasnda iliki kuranlarn yaklamlarndan hangisi daha baarldr? Kaos teorisiyle kuantum teorisinin ilikisi, Tanrsal etkinliin aklanmas asndan neden nemlidir? TANRISAL ETKNLN SINIFLANDIRILMASI Tektanrl dinlerde, balangta tm evreni yaratan, sonra ise bu evrenin varln devam ettiren, dinler gnderen ve kullarnn dualarna gereinde cevap veren bir Tanr inanc benimsenmitir. Tektanrl dinleri kendi dndaki grlerden ayran en nemli zelliklerden biri aktif bir Tanr'nn varlnn savunulmasdr. Materyalist gr benimseyenler madde-d bir cevherin varln kabul etmediklerinden, Tanr'nn varln da kabul etmezler; dolaysyla bu anlay asndan hibir Tanrsal etkinlik mmkn deildir. 17. yzyln sonlarndan itibaren yaygnlaan deizmde ise Tanrsal etkinlik balangtaki yaratma eylemiyle snrldr; Tanr'nn, evrenle ve insanlarla ilikisinin devam ettii, dinler gnderdii, dualara gereinde cevap verdii kabul edilmez. Teizm ile deizmin arasndaki snrn belirlenmesi ve Tanr'nn
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

93

doa yasalaryla ilikisinin mahiyeti (doa yasalarnn ontolojik stats bir sonraki mucizelerle ilgili blmde ele alnacaktr) gibi sorunlar, Tanrsal etkinliin ne ekilde anlalmas gerektii konusunu gndeme getirmektedir. Tanr'nn evrenle ve insanlarla ilikisi incelenirken birok eserde Tanrsal etkinlik iki balk altnda snflandrlmtr: 1- Genel Tanrsal Etkinlik (General Divine Action), zel Tanrsal Etkinlik (Special Divine Action). Bunlardan Genel Tanrsal Etkinlik, Tanr'nn balangtaki yaratma eylemini ve evrenin yasalaryla beraber muhafazasn ifade etmek iin kullanlr. zel Tanrsal Etkinlik ise Tanr'nn belirli bir yer ve zamandaki etkinliini ifade etmek iin kullanlr; geleneksel anlamdaki mucizeler, baz dualara cevap verilmesi ve dini tecrbeler bunun iindedir.1 Bizce, Tanrsal etkinlii drtl bir snflamaya tabi tutmak daha faydal olacaktr. Bazlar Genel Tanrsal Etkinlik ile zel Tanrsal Etkinlii birletirmeye altklar gibi,2 aadaki drtl snflamamzdaki kimi maddelerin, hatta hepsinin birletirildii yaklamlar savunulabilir. Sonuta, bu snflamayla, Tanrsal etkinliin drt farkl ekilde gerekletiine dair bir iddiada bulunmadmz zellikle belirtmek istiyoruz. Tanr asndan, kendi etkinliklerinin hepsi bir olabilir. Fakat birok teistin nokta-i nazarnda, evrenin ilk yaratl, bir aacn bymesi ve bir duaya cevap verilmesi ile ilgili Tanrsal etkinlikler arasnda belirgin farklar vardr. Yaptmz snflama, 'bizim amzdan', Tanrsal etkinliin drt farkl balkta incelenmesinin 'faydal olaca' dncesiyle sunulmaktadr.
Nicholas Saunders, Divine Action and Modern Science, Cambridge University Press, Cambridge (2002), s. 18-23. 2 Maurice Wiles, God's Action in the World, SCM, Londra (1986).
1

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

94

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Ksacas, Tanrsal etkinliin ontolojik farkllklarna dair bir iddiada bulunmuyoruz; fakat, Tanrsal etkinlii deerlendirmedeki pratik yararlarna inandmz (heuristic) bir snflandrma yapyoruz. Snflamadaki her bir Tanrsal etkinlikle yamurun ya arasnda iliki kurarak, bahsedilen Tanrsal etkinlikler arasndaki farklarn daha anlalr olmasna alacaz: 1- Tanr'nn Yoktan Yaratmas Olarak Tanrsal Etkinlik: Bununla, Tanr'nn, evreni ve yasalarn yoktan yaratmas kastedilir. Buna gre Tanr, yamuru meydana getiren atomlar oluturacak madde ve enerjiyi, ayrca yamurun yamasnda nemli rol olan fiziksel ve kimyasal kanunlar yoktan yaratmtr. Bu Tanrsal etkinlii ispat etmek iin tarih boyunca hudus delili, imkan delili gibi birok delil ileri srlmtr.3 Gnmzde ise Big Bang teorisi ve entropi yasas gibi modern bilimsel bulgular erevesinde bu konu tartlmaktadr. Btn doa yasalaryla beraber atom seviyesindeki (kuantum teorisiyle ilgili) yasalarn olumas da; tektanrc dinlere gre Tanr'nn yoktan yaratma etkinliinin rndr. Bu ynyle, yaratmayla ilgili Tanrsal etkinliin kuantum teorisiyle ilgisi vardr. Fakat bu kitapta, zerinde younlalan konu, evrenin yaratlmas deil, yaratlma srecinden sonra Tanrsal etkinliin nasl olutuu olduu iin; bu maddede belirtilen Tanrsal etkinlie odaklanmayacaz.
3

Bu farkl deliller 'kozmolojik delil' balnda da ele alnr. Baknz: Necip Taylan, Dnce Tarihinde Tanr Sorunu, ehir Yaynlar, stanbul (1998), s. 52-72; Mehmet Aydn, Din Felsefesi, s. 41-62.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

95

2- Tanr'nn Muhafaza Etmesi Olarak Tanrsal Etkinlik: Bununla, Tanr'nn, yaratt madde ve yasalarn, zaman ierisinde varln devam ettirmesi kastedilir. Buna gre Tanr, yamuru oluturan evrendeki maddenin ve yamurun yamasnda rol olan fiziksel-kimyasal yasalarn varln devam ettirdii iin, evrenin balangcndan 15 milyar yl4 sonra -iinde bulunduumuz dnemde- yamurun yamas mmkn olmaktadr. Teizmle deizm arasndaki farklln anlalmasnda bu Tanrsal etkinlik nemlidir. Deizme gre Tanr, batan maddeyi ve kuantum teorisindeki gibi yasalar yaratm ve evreni kendi kaderine terk etmitir. Oysa teizme gre Tanr, evreni sadece yaratan deil, ayn zamanda maddi varlnn ve kuantum teorisindeki gibi yasalarnn devamn salayan; yani bunlarn varln muhafaza edendir. Bu yzden, herhangi bir gndeki en sradan bir yamur bile Tanrsal etkinlikle ilikilidir. Evrendeki yasalarn varlndan Tanr'nn varln ispat etmeye alan Swinburne gibi felsefeciler iin insanlarn, evrensel birok fenomeninin ve teknolojik pek ok icadn varlklarn mmkn klan kuantum yasalar gibi yasalarn varl 'tasarm delili' asndan nemlidir.5 Bu kitapta, kuantum yasalarn yaratan ve muhafaza eden Tanrsal etkinlikten ok, bu yasalarla beraber Tanrsal etkinliin nasl gerekleiyor olabileceini ve bunun felsefi ve teolojik sonularn ele aldmz iin, bu maddede belirtilen
Modern bilime gre, evrenin Big Bang balangcndan bugne yaklak 15 milyar yllk sre gemitir: Ralph Alpher-Robert Herman, Genesis of the Big Bang, Oxford University Press, New York (2000), s. 34. 5 Richard Swinburne, The Existence of God, Clarendon Press, Oxford (1991), s. 28-30, 306.
4

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

96

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Tanrsal etkinlie de odaklanmayacaz.6 3- Tanr'nn Oluumlar Gerekletirmesi Olarak Tanrsal Etkinlik: Bununla, Tanr'nn, yaratt ve muhafaza ettii maddi hammadde ve yasalar 'araclyla' gerekletirdii oluumlar kastedilir. lk bakta, bu maddede ifade edilen Tanrsal etkinlik ile bir nceki maddedeki 'muhafaza olarak Tanrsal etkinliin' ayn olduu zannedilebilir; oysa belirgin bir fark vardr. kinci maddede kastedilen birok kiinin zorunluluk (necessity) dedii alandr. Bu maddede kastedilen ise birok kiinin ans (chance) dedii alandr7; yani Tanr'nn, yaratt yasalar erevesinde, mmkn olan birok olaslktan birini gerekletirmesidir. Pekala, Tanr
Bazlar iin Tanr'nn varl ve Tanrsal etkinlik ispatlanamaz; bunlara sadece fideist bir yaklamla iman mmkndr. Bize gre ise modern bilim, 'kozmolojik delil'e ve de zellikle 'tasarm delili'ne nemli lde destek verecek verilere sahiptir. Evrendeki birok parametrenin hassas ayarn gsteren nsanc lke'nin ve canllar dnyasyla ilgili 20. yzylda kefedilen birok fenomenin 'tasarm delili'ni ve de dolaysyla Tanrsal etkinliin balangla snrl kalmadn destekledii kanaatindeyiz. Sonuta Tanr'nn aktif bir ekilde etkinlikte bulunduu, bu tipteki yaklamlarla savunulabilir. Doadaki fenomenlerden teoloji iin deliller karan yaklamlar 'doal teoloji' olarak adlandrlmaktadr; modern bilimle 'doal teoloji' yaklamlarnn glendiine inansak da, bu kitapta bylesi yaklamlara yer vermedik. Bu kitapta, Tanr'nn varl ve aktif etkinlii apriori olarak kabul edildi -isteyen fideist bir ekilde, isteyen rasyonel karmlarla destekli bir ekilde buna inanabilir- ve 'doann teolojisi' yaplmaya alld; yani teolojik inanlarmz ile doa bilimlerinde karmza kan tablonun nasl deerlendirebilecei konusuna younlald. 7 Evrensel fenomenlerin 'zorunluluk ve ans' olarak ikiye ayrlarak incelenmesine Jacques Monod'un nl kitab 'Chance and Necessity'de de rastlarz. Monod'un hem zorunluluu hem de ans natralist yaklamla aklamasna karn, teistler bunlarn her ikisini de Tanrsal etkinliin rn olarak grrler. Teizm asndan ayrca, Tanr'nn ilk yaratl gerekletirmesi (1. madde) ve mucizeler yaratmas (4. madde) ile ilgili etkinlikleri de sz konusudur. Monod'un fikirleri iin baknz: Jacques Monod, Rastlant ve Zorunluluk, ev: Vehbi Hackadirolu, Dost Kitabevi, Ankara (1997).
6

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

97

evreni ve yasalarn bu ekilde yaratabilir ve muhafaza edebilirdi, ama Gne'e mevcut mesafede, suyun ve atmosferin bu ekilde var olduu ve yamurun yaabilecei bir Dnya var olmayabilirdi. kinci maddede kastedilen, yamurun evrenin balangcndan 15 milyar yl sonra yadrlmasnn, bununla ilikili doa yasalarnn ve maddenin muhafazas suretiyle mmkn klnmas iken; bu maddede kastedilen, belirli yerlerde ve belirli zamanlarda yamurun yadrlmasdr. Kuantum teorisi olaslklar zerine kuruludur. Tanr'nn, kuantum seviyesinde var olan 'objektif olaslklar'dan8 dilediklerini seerek, evrenin potansiyelinde zaten var olan, ama etkinlii olmadan ortaya kmayacak olan yaratlar, hibir doa yasasn ihlal etmeden gerekletirdii gr, baz filozof ve teologlarca savunulmutur. Tanr'nn evrendeki ve Dnya'daki birok fenomeni gerekletirmesinin, bu yaklamla aklanabilecei dnlmtr. Kuantum teorisiyle bu maddedeki Tanrsal etkinliin birletirilmesi, bu kitabn odak noktalarndan birisidir. lerleyen sayfalarda bu konuya daha geni bir ekilde yer verilecektir. 4- Tanr'nn Mucizeleri Gerekletirmesi Olarak Tanrsal Etkinlik: Bununla, Tanr'nn, doa yasalarn belirli zel durumlar iin askya alp, belirli yer ve zamanlarda
8 'Objektif olaslklar' ifadesiyle, bizim cehaletimiz ve epistemolojik yetersizliklerimize bal olmayan, gerek bir durum olarak olasln varl savunulur. 'Objektif/ontolojik boluklar', 'objektif/ontolojik belirsizlik' ve 'objektif/ontolojik olaslklar' gibi farkl ifade ekilleriyle hep ayn ey; indeterminizmin evrenin gerek -ontolojik- bir olgusu olduu anlatlmak istenmektedir ki bu gr bilim tarihinde -daha nce grdmz gibiKopenhag yorumuyla zdeletirilmitir: William Stoeger, "Epistemological and Ontological Issues Arising from Quantum Theory", s. 92.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

98

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

olaanst olaylar gerekletirmesi kastedilebilecei gibi; doa yasalarn askya almadan, olmas ok dk olaslk olan olaanst olaylar, belirli yer ve zamanlarda gerekletirmesi de anlalabilir. Bu ikinci gr savunanlar, bu maddedeki Tanrsal etkinlii, bir nceki maddedeki Tanrsal etkinlie yakn bir ekilde anlam olurlar. Buna gre, hi bulutun olmad ve yamurun yamad bir yerde, Tanr, bir kulunun duas gibi bir sebeple yamur yadrabilir. 'Mucizeler' din felsefesinde ele alnan nemli bir sorundur. Bu sorunla ilgili olarak, Tanr'nn doa yasalarn ihlal edip etmeyecei gibi teoloji asndan nemli bir mesele ve doa yasalarndan ne anlamamz gerektii gibi bilim felsefesi asndan nemli bir mesele beraberce ele alnmaldr. Bu hususlarla ve kuantum teorisiyle beraber 'mucizeler' sorununun mstakil olarak incelenmesi bir sonraki blme braklmtr. Bu blmde, genel olarak Tanrsal etkinlik kuantum teorisiyle beraber incelendii ve 'mucizeler' de Tanrsal etkinliin bir ekli olduu iin; bu blm, bir sonraki blme giri mahiyetindedir. KUANTUM BELRSZLKLERNN TANRISAL ETKNLKLE BELRLENMES Kopenhag yorumuyla, atom seviyesinde belirsizlikler olduu, atom seviyesinde determinist deil olaslk oluumlar gerekletii ve atom seviyesindeki boluklarn ontolojik olduu fikri yaygnlk kazand. Tanr'nn bu 'ontolojik olaslklar'dan dilediini semek suretiyle, evrene etkide bulunduunun savunulabilecei, baz dnrlerin dikkatini ekti. Newtoncu evren gr, evreni kapal bir yap olarak gsterdiinden, bu sistemde, Tanr'nn doa yasalarn ihlal
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

99

etmeden evrene nasl mdahalede bulunabileceini grmek gt.9 Birok teiste gre -rnein Newton'a- Tanr'nn kendi koyduu doa yasalarn dilediinde ihlal etmesinde bir sorun bulunmamaktayd. Fakat Tanr'nn 'bir eliyle koyduu kurallar dier eliyle bozmayaca'n syleyerek, bu anlaya, teolojik yaklamlarndan dolay kar kanlar da oldu. Kuantum teorisiyle, evrenin determinist yasalara bal olmad fikri, ilk defa olarak bilimsel bir gr olarak ortaya kondu ve bu hem felsefeyi hem de teolojiyi ilgilendiren hi beklenmeyen bir sonutu. Karl Heim, kuantum boluklarn Tanrsal etkinlikle doldurmay neren ilk dnrlerden biridir. Heim, kuantum boluklarnn hepsini Tanr'nn belirlediini sylemi ve her mikro olayda etkin olan bir Tanr anlayn savunmutur.10 Fizik profesr ve rahip William Pollard, kendisinden nceki Heim gibi baz dnrlerin almalarndan etkilenmi olsa da, Tanrsal etkinliin, kuantum belirsizliklerinin belirlenmesi suretiyle gerekletiine dair iddialarn ncs olarak gsterilir. Onun grne gre de Tanr kuantum belirsizliklerinin hepsini belirleyerek evrene etkide bulunur: Evren yasalar determinist deil olaslksaldr; Tanr, kuantum belirsizliklerini belirleyerek, olaslklar arasnda seim yapar ve evrenin gidiatn ynlendirir.11 Buna gre evrenin iinde objektif indeterminizm vardr, ama Tanr'y iin iine kattmzda yine determinist bir yap karmza kar. Grlyor ki Einstein'n, Tanr'nn, hibir eyi ansa
John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 144-145. Karl Heim, The Transformation of the Scientific World View, SCM Press, Londra (1953). 11 William Pollard, Chance and Providence: God's Action in a World Governed by Scientific Law, Faber and Faber, Londra (1958).
9 10

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

100

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

brakmayacan ifade eden "Tanr zar atmaz" sznn kuantum kuramnn btn objektif indeterminist yorumlarna kar kullanlmas doru deildir. Heim ve Pollard gibi btn kuantum belirsizliklerini belirleyen bir Tanr anlayn benimseyenler, Tanr'y ontolojimize kattmzda 'objektif indeterminizm'in ve 'objektif ans'n (zarn atlmasnn) var olmadn savunurlar. Onlara gre, 'objektif indeterminizm' evrenin bir zelliidir; fakat Tanr iin bir belirsizlik yoktur, Tanr evrendeki belirsiz boluklar belirleyerek ansa yer brakmaz. Dier yandan Tanrsal etkinlie ontolojilerinde nemli bir yer veren ve kuantum teorisini evrenin teolojik yorumu iin nemli bulan herkes, Heim ve Pollard gibi, kuantum seviyesindeki btn belirsizlikleri Tanr'nn belirlediini dnmemektedir. rnein, Arthur Peacocke, kuantum belirsizliklerinin Tanr iin de belirsiz olduunu; bu yzden Tanr'nn gelecei bilemeyeceini, Tanr'nn yaratta riskler aldn ve kendisini snrladn (self-limitation) dnr.12 Bu noktada, Peacocke'un panenteist13 olduunu hatrlamak faydal olacaktr. Peacocke iin 'Tanrsal Doa' ile evren yasalar arasnda bir iliki vardr, ayn ilikiyi Spinoza da kurmutu, ama o kendi dneminin biliminin gerei olarak determinizmi 'Tanrsal Doa' ile ilikilendirmiti. Peacocke ise kuantum kuramnn varln gsterdiine inand objektif indeterminizmi 'Tanrsal Doa' ile ilikilendirir. Peacocke'a gre Tanr, belirsizlikleri belirleyip veya doa yasalarn ihlal ederek evrensel oluumlar gerekletirmez. Peacocke, bu
Arthur R. Peacocke, Theology for a Scientific Age, SCM Press, Londra (1993). 13 Tanr'nn evrene ikin olarak evreni kapladn, fakat evrenden daha fazlasn ifade ettiine dair gr. Daha ok 'sre teizmi'ni savunanlarca benimsenmitir. Baknz: Necip Taylan, Dnce Tarihinde Tanr Sorunu, http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr s. 281-288.
12

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

101

yaklamlarn, doa ile Tanr arasnda ayrma sebep olacan ve ktlk sorunu hakknda kabul edilemez neticelere gtreceini dnr.14 Sadece evrenin iinde ontolojik indeterminizmin olduunu sylemekle, Tanr iin de geerli indeterminist bir yap olduunu sylemek arasnda nemli bir fark vardr. Pollard gibi dnenler ontolojik indeterminizmin sadece evren iinde olduuna inanrlar; Tanr indeterminizmdeki boluklar belirledii iin aslnda hibir boluk yoktur. Buna gre, 'bilimsel determinizm' yanltr, fakat 'teolojik determinizm' dorudur. Peacocke gibi dnenler iin ise ontolojik indeterminizm, Tanr ontolojiye dahil edildiinde bile vardr. Peacocke, 'srekli yaratan etkin bir Tanr anlay' ile 'gelecei bilmeyen bir Tanr anlay'n uzlatrmaya almtr.15 O, Tanr'nn btn olarak evrene etkide bulunduuna vurgu yapar ve yapt bir analoji ile bu durumu anlatmaya alr: nsan, beyni ile dnerek tm vcuduna etkide bulunduu gibi, Tanr da srekli olarak evrenin btnne etki etmektedir.16 Peacocke, Tanr'nn btne etki ederek, btnn paralarna da etki edebildiini sylemekte ve yukardan-aa (top-down) bir etki modeli savunmaktadr; fakat bunu yaparken, Tanr'nn kuantum seviyesindeki
Arthur R. Peacocke, a.g.e., s. 141-145. Gelecein, Tanr iin bile belirsiz olduu grnn eletirisi ve kuantum teorisinin zgr irade ve ktlk sorunlaryla ilikisi 5. blmde ele alnacaktr. 16 Arthur R. Peacocke, "God's Interaction with the World"; (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000), s. 272-274.
14 15

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

102

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

indeterminizme mdahale etmediini belirlemediini) de savunmaktadr. 17

(belirsizlikleri

KUANTUM BOLUKLARI VE TANRISAL ETKNLK Tanr'nn tm kuantum boluklarn doldurduunu ve kuantum boluklarnn belirsizliine mdahale etmediini syleyenlere kar, Thomas Tracy ve Philip Clayton gibi Tanr'nn sadece baz kuantum boluklarn doldurduunu syleyenler de olmutur. Ayrca Robert Russell gibi, Tanr'nn ilkel seviyedeki bilinli canllar ortaya kana kadar tm kuantum belirsizliklerini belirlediini, daha sonra genetik gibi alanlarda belirlemelere devam ettiini, fakat bilinli canllarn arzularna (zgr iradelerine) gre hareketlerini engelleyecek ekilde belirsizlikleri belirlemediini savunan alternatif grler de ileri srlmtr.18 Tracy, kuantum boluklarn doldurarak etkide bulunan Tanr anlaynn, hep eletirilen 'boluklarn Tanrs' (God of the gaps) argmanlaryla kartrlmamasn ister. Elletirilen 'boluklarn Tanrs' argmanlarnda; nce bilgimizdeki eksiklikler gsterilir ve bu boluk Tanr ile doldurulur. Oysa Tracy'e gre, kuantum boluklarnn bilgisizliimizle alakas yoktur; onlar ontolojiktir.19
Arthur R. Peacocke, Paths from Science towards God: The End of All Our Exploring, Oneworld, Oxford (2001), s. 107-111. 18 Robert John Russell, "Special Providence and Genetic Mutation: A New Defense of Theistic Evolution", (ed: Robert John Russell, W. R. Stoeger ve F. J. Ayala, Evolutionary and Molecular Biology: Scientific Perspectives on Divine Action iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1998), s. 215. 19 Thomas F. Tracy, "Creation Providence and Quantum Chance", s. 258.
17

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

103

Tracy, kuantum seviyesinde ortaya kan 'indeterministik ans'n (indeterministic chance) Tanrsal etkinlikle doldurulmas sonucunda eer makro seviyede etkiler ortaya kyorsa, bu anlayn savunulmasnn mantkl olabileceini syler.20 Burada akla gelen -ikinci blmde deindiimiz- 'Schrdinger'in kedisi' rneidir. Tanr'nn, -bu hayali deneydekikuantum belirsizliklerini belirleyip, kedinin l veya canl durumlarndan birinde olmasn tayin edecei sylenebilir; bu rnek, kuantum seviyesindeki bir belirlemenin, nasl makro seviyede etkileri olabileceini grmemizi salar. Tracy, nrofizyoloji ve genetikte bylesi durumlarn olabileceini ve kuantum seviyesindeki belirlemelerin bylece ok nemli sonular douracan dnmektedir.21 Russell da Tanr'nn, DNA'ya kuantum seviyesinden mdahale etmek suretiyle deiimler (mutasyonlar) oluturduuna ve bu suretle yeni trler yarattna inanmaktadr.22 Tracy, kaos teorisinin, ufak deiimlerin byk sonular olabileceini gstermesini, kendi tezini destekleyen bir durum olarak grr. Clayton da kaos teorisinde ele alnan ufak deiimlere duyarl sistemlerin, kuantum seviyesindeki milyarlarca mdahale (ufack bir alanda, ok kk bir zaman
Klasik fizikte 'ans' srf epistemolojik bir durumdur; gnmzdeki kullanmda da genelde bilgi durumumuzdaki eksiklii belirtmek iin 'ans' ifadesi kullanlr. Oysa kuantum teorisinin yaygn yorumuna -Kopenhag yorumu- gre ans ontolojik bir durumdur. Bu nemli fark, kuantum teorisinin oluturduu zihinsel devrimin zn oluturur. 21 Thomas F. Tracy, "Particular Providence and the God of the Gaps", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000), s. 317-318. 22 Robert John Russell, a.g.m., s. 205-208.
20

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

104

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

diliminde bile milyarlarca kuantum olay gerekleir) ve makro etkiler yaratmak isteyen bilinli Tanrsal etkinlikle birletirilince; makro seviyedeki nemli deiimleri aklayabilecei kanaatindedir.23 Tracy, Tanrsal etkinliin evreni sadece var etmek ve muhafaza etmek eklinde gereklemediini; ayn zamanda Tanr'nn, kendi koyduu yasalar ihlal etmeden, tarihin akn deitirdiini savunmaktadr. Bu durumda, Tanrsal etkinlik, gerekletii doa yasalar iinde gizlidir, nk hibir yasa ihlal edilmemitir. Tracy, Tanr'nn btn kuantum boluklarn belirlemesine gerek olmadn, kuantum boluklarnn sadece bir ksmn belirlemesinin yeterli olduunu syler.24 Tracy, Tanr'nn, her eyi yaratt ve muhafaza ettii, 'indeterminist ans' evrende var ettii ve mevcut anslardan (olaslklardan) tarihe ekil vermekte amalarna uygun olanlar seip belirledii, bir model nermektedir.25 Clayton, Tanr'nn baz kuantum olaylarn belirledii bir model nerse de, kendi pozisyonuyla ilgili kesin bir iddiada bulunmadn da belirtmeliyiz. Clayton, kuantum teorisi ve teoloji arasndaki ilikiyle ilgili her eyin sylendiinin dnlmemesi gerektiini; bunun devam etmesi gerekli bir aratrma program olduunu sylemektedir. Clayton, Tanrsal etkinlikle kuantum teorisi arasnda iliki kuranlara, Tanr'nn nasl etkinlikte 'bulunmu olabilecei' ile ilgili iddialarn dna tamamalarn; Tanr'nn nasl etkinlikte 'bulunduu' ile ilgili kesin iddialarda bulunmamalarn
Philip Clayton, God and Contemporary Science, Edinburgh University Press, Edinburgh (1997), s. 194. 24 Thomas F. Tracy, a.g.m., s. 318-320. 25 Thomas F. Tracy, a.g.m., s. 321-322.
23

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

105

nermektedir.26 Bu hususta Clayton'la tamamen ayn fikirdeyiz. Polkinghorne da kuantum teorisinde alternatif yorumlar bulunduuna ve bu yzden, bu teoriyle Tanrsal etkinlik konusunu bir arada ele alanlarn dikkatli olmas gerektiine dikkat ekmitir.27 Fiziin en temel teorilerinden birini ele alarak, doa yasalar ihlal edilmeden Tanrsal etkinliin nasl 'mmkn' olduunu gstermek elbette nemlidir. Fakat -ikinci blmde grdmz gibi- kuantum teorisinin yorumlar arasnda ciddi farklar vardr; ksacas zerinde yorum yaptmz zemin kaygandr, bu yzden de 'mmkn' gstermenin 'olan' ile ilgili kesin bir iddia olmadn srekli hatrlamak faydal olacaktr. NANCEY MURPHY VE BURDAN'IN EE Kuantum teorisinin farkl yorumlarna ve Tanrsal etkinliin bu teoriyle farkl ekillerde ilikilendirilmesine temkinli yaklamlarmzla beraber, eer doa yasalar ihlal edilmeden, kuantum belirsizliklerinin belirlenmesiyle Tanrsal etkinliin olutuu savunulacaksa, bu konuda en baarl rneklerden birini Nancey Murphy'nin ortaya koyduunu syleyebiliriz. Murphy de Heim ve Pollard gibi btn kuantum boluklarnn Tanrsal etkinlikle doldurulduPhilip Clayton, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in the Movement from Physics to Theology", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 234. 27 John Polkinghorne "Physical Process, Quantum Events and Divine Agency", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 188189.
26

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

106

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

unu savunmaktadr.28 Murphy, aktif bir Tanr anlayn savunmay teolojik adan zaruri grmekte ve Peacocke gibi kuantum belirsizliklerini Tanr iin de belirsiz grenlerden ayrlmaktadr. Dier yandan, btn kuantum boluklarn dolduran bir anlay savunurken okkasyonalizme (occasionalism: vesilecilik) dlmemesi gerektiini; nk okkasyonalizmde, varlklarn sadece Tanrsal etkinlik iin bir vasta olduklarn, gerek varlklarnn kalmadn sylemektedir.29 Murphy, deizme zt bir anlay savunurken panteizme,30 okkasyonalizme ve ktlk sorununa kaymamaya dikkat etmektedir.31 Bunun iin Murphy, Tanr'nn herhangi bir eyi yaratmasnn -elektron gibi kk bir ey de olsa- o eye, bir lde bir bamszlk ve kendine mahsus bir doa vermek olduunun altn izer. Murphy, panteistlerden farkl olarak, her bir varln, Tanr'dan ayr, kendine mahsus bir doas olduunu; yaratlm olmann, her bir varln kendine ait zellikleri olmasn gerektirdiini syler. Murphy, buradan, kuantum seviyesindeki varlklarn zelliklerinin onlarn 'doal haklar' (natural rights) olduunu, Tanr'nn bu seviyedeki tm olgulara hkmetmekle beraber, bu varlklarn bu zelliklerini (doal haklarn) ihlal etmeden bunu gerekletirdiini
28 Nancey Murphy, "Divine Action in the Natural Order: Buridan's Ass and Schrdinger's Cat", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000), s. 326. 29 Murphy'nin yaklamnn yorumlanmas ile ilgili olarak baknz: Robert John Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics A Fresh Assessment", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 314-316. 30 Panteizm, her eyin Tanr olduunu, Tanr ile kainatn tek ve ayn cevher olduunu kabul eden doktrindir: Murtaza Korlaeli, "Panteizm Vahdet-i Vcud mudur?", Felsefe Dnyas, no: 3, Ankara (1992), s. 44. http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr 31 Nicholas Saunders, Divine Action and Modern Science, s. 115-116.

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

107

savunur.32 Ksacas, Tanr btn kuantum belirsizliklerini belirlerken elektronun, protonun, btn olarak atomun kendine mahsus zelliklerini ihlal etmez, aynen insann zgr irade ile eylemlerini gerekletirmesine izin verdii gibi, dier varlklarn 'doal haklar'na da mdahalede bulunmaz. Murphy, bununla beraber, hibir eyin Tanr'nn katks olmadan gerekleemeyeceini savunur; yaratlan varlklarn kendine mahsus zellikleri vardr, ama bunlar, ancak Tanr'nn katks ile aktalize olurlar.33 Murphy, yaklamyla Pollard'a yakndr ve aktif bir Tanr anlayn savunduu iin tektanrc dinlerin teolojileriyle de uyumlu olduu sylenebilir, stelik yaklamnda, zgr irade ve ktlk sorunlar asndan Pollard'dan daha dikkatli bir tutum benimsemitir.34 Kuantum teorisiyle Tanrsal etkinlii birletiren dier birok felsefeci gibi Murphy de hep eletirilen 'boluklarn Tanrs' argmanyla kendi yaklamnn bir ilgisi olmad kanaatindedir. nk o, indeterminizmi doann ontolojik bir durumu olarak grmektedir; bu ise boluklarn ontolojik olduu ve Einstein'n zannettii gibi epistemolojik yetersizliklerimizle ilgili olmad anlamna gelmektedir. Murphy'nin bu husustaki pozisyonu, Barbour ve Tracy gibi birok kiiyle ayndr. Murphy'e gre atom seviyesinde Bohm gibi 'gizli deikenler' aramaya gerek yoktur, nk onun ifadesiyle: "Kabaca sylemek gerekirse Tanr gizli deikendir."35
Nancey Murphy, a.g.m., s. 343. Nancey Murphy, a.g.m., s. 344. 34 Murphy'nin, George Ellis ile beraber 'ktlk sorunu' zerinde younlatklar bir almas olarak baknz: Nancey Murphy ve George Ellis, On the Moral Nature of the Universe: Theology, Cosmology and Ethics, Fortress Press, Minneapolis (1996). 35 Nancey Murphy, "Divine Action in the Natural Order: Buridan's Ass and Schrdinger's Cat", s. 342.
32 33

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

108

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Murphy ve benzeri yaklamla kuantum teorisine yaklaanlar, ateistlerin 'ans' olarak grdkleri kuantum belirsizliklerini, Tanr'nn etkinlik alan olarak grrler. Fakat hibir bilimsel yasa ihlal edilmeden gerekleen bu etkinlik, ne bilimsel olarak tespit edilebilir ne de reddedilebilir.36 Murphy'nin yaklamnn en nemli zelliklerinden biri, 'aadan-yukar' (bottom-up) bir aklamayla Tanrsal etkinlii aklamasdr. Tanr btn olaylarda aktif olacaksa, doa olaylarnn en basitinde de aktif olmaldr; modern bilim bu seviyeyi kuantum teorisiyle aklar.37 Murphy, dier yandan insan zihninin indirgenemeyen zelliklerine atf yaparak zgr irade hakkndaki yaklamn oluturmutur.38 Kuantum teorisinin zihin seviyesindeki nemine dikkat ekerek, bu yaklamn Tanrsal etkinlikle birletiren ve ortaya ayrntl bir gr koyan ilk kii ise -bildiimiz kadaryla- Murphy ile birok ortak alma yapm olan George Ellis'tir. Ellis, beyinde olan kuantum olaylaryla dnce ve duygularn etkilendiini, vahiy ve dinsel tecrbenin de bu vastayla gerekletiini savunur. Ellise gre zihindeki olaylarla bedende, beden araclyla ise evrende makro deiiklikler meydana gelir (yukardan-aa etki).39
Ian Barbour, Nature, Human Nature and God, SPCK Press, Londra (2002), s. 27. 37 Robert John Russell, "Introduction", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000), s. 30. 38 Nancey Murphy, "Nonreductive Physicalism: Philosophical Issues", (ed: Warren S. Brown, Nancey Murphy, H. Newton Malony, Whatever Happened to the Soul iinde), Fortress Press, Minneapolis (1998), s. 127-148. 39 George Ellis, "Ordinary and Extraordinary Divine Action: The Nexus of Interaction", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity, iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000), s. 359-395.
36

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

109

Kuantum olaylaryla zihin aras iliki birka ekilde kurulabilir: Bunlarn birincisinde, zihindeki kuantum boluklarn Tanr'nn doldurduu sylenip -Ellis gibi- doa yasalarn ihlal etmeyen bir vahiy ve dinsel tecrbe anlay savunulabilir. kincisinde, insann zgr iradesiyle farkl seenekler arasndan tercih yapmas (libertaryan zgr irade anlay iin gerekli olan) zihindeki 'objektif olaslklar'n varlna dayandrlabilir (bu konu 5. blmde daha ayrntl ele alnacaktr). ncsnde, kuantum teorisinin indirgemeciliin mmkn olmadn -daha nce bahsedilen- gsteren verileri, zihnin indirgenemeyecei grn desteklemek iin (Murphy de zihnin indirgenemezliine nem vermektedir) kullanlabilir. nsan zihniyle ilgili tm bu yaklamlar ise Tanr-insan ilikisinin nasl kurulaca sorununu ele alrken nemli olmak durumundadr. Russell, Tanr'nn btn kuantum belirsizliklerini belirlediini syleyen Murphy'nin yaklamnn, 'yeter sebep ilkesi'ne (the principle of sufficient reason) uygun olduu iin, bu prensibe uymayan Tracy'nin yaklamna gre felsefi adan daha cazip olduunu syler.40 nk Murphy'nin yaklamnda, her belirsizlik belirlenirken, Tracy'nin yaklamnda belirlenmeyen belirsizlikler vardr. Russell bunu sylerken, Tracy'nin, Tanr'nn 'yeter sebep ilkesi'ne uyan bir evren yaratmak zorunda olmad ynndeki fikrine de katlmaktadr. Fakat bylesi bir olasla ramen, Leibniz'le zdelemi olan bu ilkeye uygunluk, felsefi bir avantajdr ve de Murphy'nin yaklam, bu zor konuda bylesi bir avantaja sahiptir.
Robert John Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics: A Fresh Assessment", s. 316.
40

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

110

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Murphy, 'Buridan'n eei'ni (Buridan's ass) rnek vererek, her olgunun bir 'yeter sebebi' olmas gerektiini; bu yzden 'ontolojik indeterminist' kuantum boluklarnn hepsinin Tanr tarafndan belirlendiini savunmann en dorusu olduunu savunur.41 Jean Buridan'n verdii rnekte, bir eek, kendisinden eit uzaklkta iki gdann tam ortasndadr ve her ikisinden birini tercihte 'yeter sebebi' olmad iin alktan lmektedir.42 Murphy, bu rnee analoji yaparak, kuantum belirsizliine bal olgular 'Buridan'n eei'ne benzetir ve bunlarn kendi bana aktalize olamayacan savunur; Tanrsal etkinlikle kuantum teorisini birletirenlerin, Tanr'nn, tm kuantum belirsizliklerini belirlediini savunmasnn en iyisi olduunu dnr. Bylece 'yeter sebebi' olan kuantum olaylar gerekleir; analojideki karl olarak 'eek' yemeklerden birine doru gider ve lmez. Murphy, Tanrsal etkinliin mikro dnyadaki varlklarn 'doal haklar' ihlal edilmeden gereklemesine de 'Buridan'n eei'ne analojiyle cevap verir: 'Buridan'n eei'nin hangi yemei yiyeceinin, Tanrsal etkinlik tarafndan belirleneceini beklemek doaldr, fakat baka bir eein konumasn beklemek doal deildir. Murphy bylesi bir yaklamn, neden baz dualarn gerekleip bazlarnn gereklemediini anlamamzda yardmc olup olamayaca hususunda -kendisinin ak olarak cevaplamad- kafasndaki bir soruyu okurlaryla paylar.43 Murphy'nin yaklamlarnda mutlaka eletirilecek ve akla kavuturulmas gerekli pek ok nokta vardr. Fakat modern
41 Nancey Murphy, "Divine Action in the Natural Order: Buridan's Ass and Schrdinger's Cat, s. 341. 42 Paradigma Felsefe Szl, "Buridan, Jean" ve "Buridan'n Eei" maddeleri, ed: Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynclk, stanbul (2005), s. 325 326. 43 Nancey Murphy, a.g.m., s. 357.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

111

bilimle uyumlu bir 'ihlalci olmayan Tanrsal etkinlik modeli' sunmak gibi etin bir konuda -modern bilimi de Tanrsal etkinlii de nasl anlamamz gerektii tartmaldrMurphy'nin sunduu model bizce baarldr. KAOS TEORS, JOHN POLKINGHORNE VE TANRISAL ETKNLK 20. yzyl fiziinin kuantum, izafiyet ve Big Bang teorilerinden sonra zerinde en ok felsefi ve teolojik tartmalarn yapld teorisi kaos teorisi olmutur. Bu teorinin ortaya konmasnda meteoroloji alanndaki almalarn zel bir yeri vardr. 1960'l yllara gelindiinde, eer hava durumunu belirleyen tm fenomenleri ayrntl bir ekilde bilebilirsek, mkemmel hava tahmini yapmamzn mmkn olaca dnlyordu. Edward Lorenz, bilgisayarnda kuraca meteoroloji ile ilgili modelle, btn hava tahminlerini kusursuz yapabilecei bir ngr gc elde edeceini umuyordu. Buradaki gvenin kayna aslnda fizik yasalarnn determinizmine olan inant ve bilgisayarn yapaca matematiksel hesaplamann, mevcut durumdan gelecek iin rahata karmlar mmkn klaca dnlyordu.44 Lorenz, bilgisayara girdi olarak verilen saysal deerlerin ksurlarndaki ufak bir yuvarlamann bile ktlarda ok byk deiikliklere yol atn gzlemledi. Bu ise hava tahminleriyle ilgili sre uzadka, hava tahmini yapmann imkansz olmas demekti. 'Balang koullarna hassas bamllk' kaos teorisinin en nemli zelliklerindendir. Uzun bir srete, tek bir atomun bile konum ve hzn, yzde yz olarak doru belirleyemezsek, gelecek ile ilgili tahmin yapmak olanaksz olmaktadr. Ufak bir noktann bile katrilyonlarca atomdan
44

James Gleick, Kaos, ev: Fikret can, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2003), s. 3-7. http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

112

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

olutuunu dnrsek; hibir bilgisayarn, -ki o da atomlardan oluur- bu kadar ok paracn iin iine girdii ve bunlarn her birinin konum ve hznn, sre sonucunda ortaya kacak sonucun tahmini asndan nemli olduu bir durumu, hesap edebilmesi mmkn deildir.

Lorenz, bilgisayara verdii ayn girdilerde ufak bir yuvarlama yapmasnn neticesinde, hava durumuna ilikin ekillerin birbirlerinden gittike uzaklatklarn, hatta sonunda aralarnda hibir benzerlik kalmadn gzlemledi. Yukardaki grafik, Lorenzin 1961 ylndaki bilgisayar dkmlerinden alnmtr. Resimin alnd kaynak: James Gleick, Kaos, s. 9

'Balang koullarna hassas bamllk' olgusunun mehur bir ifade edilii ise Kelebek Etkisi eklindedir. Buna gre am'da kanatlarn rpan bir kelebein yapaca bir deiiklik bile, bir srecin sonunda stanbul'da bir kasrgaya sebebiyet verebilir.45 'Balang koullarna hassas bamllk' ile ilgili bu olgunun, meteoroloji dnda birok alanda da geerli olduu grld. zellikle 1970'li yllar ve sonrasnda Ilya Prigogine'in yapt almalar, bu olgunun kaos teorisi ad altnda incelenmesini balatt. Depremler, kalp atlar, pamuk fiyatlar, sahil eritleri gibi birok farkl olgu kaos teorisiyle incelendi.46 Hatta fraktaller gibi, kaos teorisiyle
45 46

James Gleick, a.g.e., s. 15-16. James Gleick, a.g.e., s. 114-119.


http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

113

ortaya kan olgular ele alan bir geometri bile kefedildi.47 Kaos teorisiyle ortaya yeni bir forml konmadysa da daha nce bilimsel olarak incelenmeyen periyodik olmayan davranlar, fizik biliminin ilgi alanna girdi. Kaos teorisi, deteminist yasalar erevesinde gelien dinamik sistemlerin, periyodik olmayan ve ngrlemeyen davranlarn inceleyen teori olarak tarif edilebilir.48 Kaos teorisinde sre boyunca oluan davranlar nemli olduu iin, bu teoride 'zaman', dier birok teoriden daha zel bir deere sahiptir. Newton fizii, izafiyet teorisi ve kuantum teorisindeki fizik yasalar tersinirdir, rnein ileri giden bir cisim geri de hareket edebilir; fakat kaos teorisinde odak konusu olan sreler tersinemezdir, burada 'zamann ak yn' nemlidir.49 Bu ynyle kaos teorisi, zamann ontolojik mahiyeti zerine yaplacak felsefi tartmalar asndan gz nnde bulundurulmas gerekli bir teoridir. Bu tartmay baka almalara brakarak, bu kitabn odakland konulardan Tanrsal etkinlik ile kaos teorisi arasndaki balantya geiyoruz. Kaos teorisine, Tanrsal etkinliin aklamasnda en merkezi rol veren bilim adam-felsefeci-teoloun John Polkinghorne olduunu syleyebiliriz. Polkinghorne da Spinoza, Schleiermacher gibi gemi ve Tracy, Russell gibi ada dnrlerle; Tanr'nn doa yasalarn ihlal etmeyecei konusunda ayn gre sahiptir.50 Bu hususta
Benoit Mandelbrot, The Fractal Geometry of Nature, W. H. Freeman, New York (1982). 48 James Gleick, a.g.e., s. 361-362. 49 Ilya Prigogine, Kesinliklerin Sonu, s. 63-98. 50 John Polkinghorne, Quarks, Chaos and Christianity, SPCK, Londra (1994).
47

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

114

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Polkinghorne, daha nce grdmz, Tanr'nn, kuantum teorisindeki baz veya btn belirsizlikleri belirleyerek -bylece doa yasalarn askya almadan veya ihlal etmedenetkinliklerini gerekletirdiini savunanlarla ayn kanaate sahiptir. Fakat Polkinghorne, kuantum teorisinin ontolojik indeterminizmi gsterip gstermediinin tartmal olmas gibi gerekelerle kaos teorisini, doa yasalar ihlal edilmeksizin gerekleen bir Tanrsal etkinliin aklanmas iin daha nemli bulmaktadr.51 Polkinghorne, Tanr'nn, sisteme bilgi dahil ederek (inputs of information), fakat enerji dahil etmeyerek etkinlikte bulunduunu savunur.52 Bu vurgunun sebebi, Tanrsal etkinliin, evrenin en temel yasalarndan 'termodinamiin birinci yasas'n (madde ve enerjinin korunumu yasas) ihlal etmediini belirtmektir. Polkinghorne, Tanr'nn, sisteme bilgi dahil ederek etkinlikte bulunduunu savunmakla, kaos srecinde bir esneklik bulunduunu sylemi olmaktadr. Kaos srecinde olas birok alternatif olmaldr ki, Tanr'nn srece bilgi dahil etmesi bir deiiklik olutursun. Birazdan greceimiz gibi, Polkinghorne'un oka eletirildii nokta tam burasdr: Determinist bir srete nasl oluyor da bir esneklik olmaktadr? Kaotik srelerde 'ontolojik indeterminizm' veya 'epistemolojik indeterminizm' olmas arasnda nemli fark vardr. (Bu ayrm birok kii yapmamtr ama Polkinghorne bu ayrmn farkndadr.) Kaos teorisinin, deterministik
John Polkinghorne, "The Metaphysics of Divine Action", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000), s. 152-153. 52 John Polkinghorne, Belief in God in an Age of Science, Yale Nota Bene, New Haven (2003), s. 62-63.
51

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

115

denklemler sonucunda kaotik srelerin olutuunu sylediini dnrsek; buradaki indeterminizmin, bizim bilgisel eksikliimizden, ngrde bulunmamzn mmkn olmamasndan kaynaklanan epistemolojik bir durum olduu anlalr. Fakat bu epistemolojik durum, kaotik srelerde 'ontolojik indeterminizm'in (ontolojik akln/esnekliin) olduu; yani Tanr'nn, doa yasalarn ihlal etmeden srece etkide bulunabilecei aklklarn olduu anlamna gelmez.53 Nitekim Tracy, kaos teorisinde srprizlere yer olmadn; bu teoriye dayanarak, gemite belirlenmi bir gelecein olmadn, savunamayacamz syler. Tracy, bu teorinin ngrde bulunma asndan 'cehalet perdesi' (veil of ignorance) arkasnda olduumuzu gsterdiini ve baz teologlarn 'bu perdenin' arkasnda Tanr'nn etkinlikte bulunduunu savunabileceini syler; fakat bu, doa yasalarn ihlal ederek veya askya alarak mdahalelerde bulunan bir Tanr anlay olacaktr. Tracy, eer doada aklk bulunduu savunulacaksa, kuantum teorisinin iyi bir alternatif olduu, fakat kaos teorisinin iyi bir seenek olmad kanaatindedir.54 Clayton, kaos teorisinin matematiinin deterministik olduunu syleyerek, bu teoride 'ontolojik aklklar'n olmadn syler.55 Murphy de kaos teorisiyle 'epistemolojik
Tanr'nn, determinist bir sisteme, doa yasalarn ihlal etmeden mdahalede bulunmas 'batan mdahale' ile, yani batan her eyin ayarland bir modelle savunulabilir (bu konu 4. blmde ele alnacaktr). Bu alternatifi bir yana brakrsak, determinist sistemlerde, doa yasalar ihlal edilmeden Tanrsal mdahalelerin oluaca aklklarn gsterilemeyecei sylenebilir. 54 Thomas Tracy, "Particular Providence and the God of the Gaps", s. 313315. 55 Philip Clayton, God and Contemporary Science, s. 207.
53

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

116

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

ngrszlk'ten (epistemological unpredictability), 'ontolojik indeterminizm'e gemek iin bir sebep olmadn dnmektedir. Murphy, epistemolojik bir kavram olan 'ngr' ile ontolojik bir kavram olan 'nedensel determinizm'in kartrlmamas gerektiini sylemektedir. Murphy iin de kuantum teorisi, doa yasalar ihlal edilmeden oluan Tanrsal etkinlii aklamak iin gerekli aklklara sahipken, kaos teorisi bu aklklara sahip deildir.56 Fakat Polkinghorne, kaos teorisinin doada esnekliin (ontolojik akln) olduunu gsterdiini savunmakta yalnz deildir. Paul Davies de kaos teorisinin, evrenin sonunun nasl olacann hesaplanamayacan gsterdiini ve bundan evrenin sonunun belli olmadnn anlalabileceini syler. Davies, kaos teorisinin, fizik yasalar ile 'ans yasalar' (the laws of chance) arasnda kpr kurmamza olanak tandn iddia eder.57 Davies'in bu yaklamna kar yaplacak muhtemel itirazlar, Murphy'nin, Polkinghorne'a yapt itirazla ayn olacaktr: Epistemolojik bir kavram olan 'ngrszlk'ten ontolojik bir kavram olarak 'indeterminizm'e gemek ne kadar merudur? Polkinghorne yaklamna kar getirilen itirazlarn farkndadr. O, bir fizik yasas olarak kaos teorisi ve doada ortaya kan kaotik fenomenler arasnda ayrm yapmakta, bunlardan ilkini deterministik, ikincisini indeterministik olarak grmektedir. Polkinghorne -Ilya Prigogine'in de aynsn belirttiine vurgu yaparak- gelecekte daha 'btncl ve ak' (holistic and open) bir teorinin gelitirilebileceini ummaktadr.58 Ksacas Polkinghorne, determinist yasalarn
Nancey Murphy, "Divine Action in the Natural Order: Buridan's Ass and Schrdinger's Cat", s. 328-329. 57 Paul Davies, "Is the Universe a Machine?", (ed: Nina Hail, Exploring Chaos iinde), W. W. Norton and Company, New York (1994), s. 219-221. 58 John Polkinghorne, Belief in God in an Age of Science, s. 65.
56

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

117

indeterminist ontolojik yapya bir 'yaknlama' olduunu dnmektedir. Bunu, Newtoncu yasalarn ekim kuvvetine bir 'yaknlama' olmasna benzetebiliriz; nitekim Einstein izafiyet teorisini ortaya koyduktan sonra, bu durum anlalm ve Newtoncu yasalardan daha mkemmel ekilde ekim kuvveti aklanmtr. Fakat Polkinghorne'un bu tezini destekleyecek bilimsel bir bulgunun olmad da hatrlanmaldr. Polkinghorne, kaos teorisinin, doadaki gereklie 'aa doru zuhur eden bir yaknlama' (emergent downward approximation) olduunu syler.59 Polkinghorne temelde indeterministik olan doadaki gereklii ele alan bilimsel teorileri incelediimizde, bu yapy ksmen aklayan deterministik denklemlerle (kaos teorisiyle) karlaldna inanr. Sonuta, Polkinghornea gre, determinizm sadece 'grnte' var olan bir olgudur. Kaos teorisinin bu ekilde yorumlanmasnn Polkinghorne'un metafizik tercihlerinden kaynakland gzkmektedir. Nasl Einstein ve Bohr'un farkl metafizik tercihleri, 'zahiren indeterminist' kuantum teorisinin, determinist ve indeterminist olarak farkl yorumlanmasna yol atysa; farkl metafizik tercihler, 'zahiren determinist' kaos teorisinin determinist ve indeterminist ekillerde farkl yorumlanmasna da yol amaktadr. Doann teolojisini yapmaya alanlar (teolojik grlere gre doay yorumlayanlar), doadaki fenomenlerin bu farkl yorumlarnn farknda olarak Tanrsal etkinlik konusunu ele almaldrlar. Her ikisinin de yorumlarnda farkllk olsa da, kaos teorisi ve de zellikle kuantum teorisi, modern bilim asndan grmezden gelinemeyecek kadar temeldir. Sonuta Tanrsal etkinlik
59

John Polkinghorne, Science and Christian Belief, SPCK, Londra (1994), s. 26.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

118

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

konusu ele alnrken, bu teorileri mutlaka gz nnde bulundurmalyz, fakat bu gz nnde bulundurma, bu teorilerin farkl yorumlar iin de geerli olmaldr; bunlarn belli ekilde yorumunun tek alternatif olmad bilinmelidir. Eer doada ontolojik akln bulunduu savunulacaksa, biz de Tracy, Murphy ve Clayton gibi dnrlerle beraber kuantum teorisinin daha iyi bir alternatif olduunu dnyoruz. Zahiren determinist bir teoriyi indeterministik bir ekilde yorumlamaktansa, zahiren indeterminist bir teoriyi indeterminist bir ekilde yorumlamak daha makul gzkmektedir. Bu konudaki en uygun tercih ise kuantum teorisiyle kaos teorisinin birletirilmesi; bylece, kuantum seviyesindeki belirsizliklerin, kaos teorisindeki 'girdideki ufak farkllklarn byk sonular olabilecei' gryle beraber deerlendirilmesi olacaktr. nk, bu yolla, Tanr'nn mikro seviyedeki bir belirsizlii belirlemesiyle, nasl byk sonular aa kabileceinin bir modelini gstermek mmkn olacaktr. Bu, zellikle Tanrsal etkinliin 'mucize' eklinde tezahr ettii durumlar, doa yasalar erevesinde aklamak isteyenler iin nemlidir. (Bir sonraki 'mucizeler' ile ilgili blmde bu konu ele alnacaktr). Jason Colwell gibi baz dnrler, kuantum seviyesinde Tanrsal etkinlikle oluturulan ufak deiikliklerin, kaos teorisiyle geniletilecei bir modeli; kuantum teorisiyle beraber ele alnan Tanrsal etkinliin, nemli sonular olabileceini gsteren bir model olarak savunmulardr.60 Nitekim Schrdinger'in kedisi ile ilgili hayali deney, kuantum seviyesindeki bir belirlemenin, nasl makro seviyede kedinin
60 Jason Colwell, "Chaos and Providence", International Journal for Philosophy of Religion, no: 48 (2000), s. 131-138.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

TANRISAL ETKNLK ve KUANTUM TEORS

119

l veya canl olmas gibi nemli bir farklla yol aacan gstermek iin kullanlabilir.61 Fakat kuantum teorisiyle kaos teorisinin nasl birletirilebilecei konusunda, son 20-30 ylda epeyce bir tartma yapldysa da, ortaya henz tatmin edici bilimsel bir yaklamn konmad da bilinmelidir.62 Atomun mikro dnyas ile atomlardan oluan makro dnya arasnda bir duvar olmadna gre, kuantum teorisiyle kaos teorisini birletiren yaklam(lar)n ortaya konmasn beklemek, safa bir mitten ok, saduyuya uygun bir beklentinin gereidir.

Robert Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics: A Fresh Assessment", s.316. 62 Kuantum teorisiyle kaos teorisinin birletirilmesi ile ilgili sorunlar iin baknz: Michael Berry, "Quantum Physics on the Edge of Chaos", (ed: Nina Hall, Exploring Chaos iinde), W. W. Norton and Company, New York (1994), s. 184-195; James P. Crutchfield ve dierleri, "Chaos", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000), s. 35-48.
61

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

4. BLM
MUCZELER, DOA YASALARI VE KUANTUM TEORS
BLM TANITIMI Bu blmde, Tanrsal etkinliin bir ekli ve din felsefesinin ilgi alanndaki sorunlardan biri olan 'mucizeler' ele alnacaktr. Bu konuyu ele alrken, 'mucizeler'in varln ispat etmeye almayacaz. 17. yzylda mekanik evren anlaynn yaygnlamas mucizeler sorununun tartlmasnda bir dnm noktas olmutur. Bu blmde, mekanik felsefeyle ortaya kan deterministik evren tablosunun ve modern bilimde kuantum teorisiyle -bilimsel alanda ilk kez- ortaya kan indeterminizmin, mucizeler zerine yaplan tartmalarda neden nemli olduunu gstermeyi hedefliyoruz. Ayrca, doa yasalarna farkl felsefi yaklamlarn, 'mucizelerin doa yasalarnn ihlaliyle mi ihlalsiz mi gerekletii sorununu deerlendiriimizde belirleyici nemi olduunu gstermek de amalarmz arasndadr. Mucizeler konusundaki farkl yaklamlar ve bunlarn sebeplerini aklarken, bunlarla beraber bu konudaki kendi grlerimizi de aktarmaya alacaz. Bu blmde cevabn bulabileceiniz baz sorular unlardr: Mekanik felsefenin yaygnlamas mucizeler sorunu asndan neden dnm noktas olmutur? David Hume'un
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

122

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

mucizeler konusundaki itiraz nedir ve bu, genel felsefi yaklamyla uyumlu mudur? Mucizelerin, doa yasalarnn ihlali olarak tarifine pozitif anlam yklenerek, bu anlamyla mucizelerin savunulma neden(ler)i ne(ler)dir? Doa yasalarnn ontolojik statsne ne gibi farkl yaklamlar getirilmitir ve bunun konumuz asndan nemi nedir? 'Batan mdahale' yaklamyla mucizelerin gerekletirildii dnlebilir mi? Kuantum teorisinin mucizeler sorunuyla ilgisi nedir? Tanr, doa yasalaryla ileyen bir evrende, bu yasalar ihlal etmeden, mucizeleri oluturabilir mi? Teolojik adan, ihlalci veya ihlalci olmayan mucize anlaylarndan birini kabul etmek zorunda myz? Bu konuda neden teolojik agnostik bir tavr benimsiyoruz? MUCZELER SORUNU VE DAVD HUME Mucizeler ile ilgili felsefi ve teolojik sorunlar, bu kavramn nasl tanmlanmas gerektii ile ilgili tartmalardan balayarak kendisini gsterir. 'Mucize' szlk anlam olarak bakasn aciz brakmay ifade eder. Kullanmda ise peygamberlerin doruluuna delil oluturan fiil anlamna gelmektedir: Peygamber, doruluunu kantlamak iin olaanst bir i yaparak inanmayanlara meydan okur ve onlar 'aciz' brakr.1 slami anlay asndan 'mucizeler' peygamberler araclyla gsterilseler de bunlarn arkasnda Tanrsal etkinlik vardr ve bunlar, peygamberlerin Tanr tarafndan gnderildiinin iaretleri/delilleridirler. Dier tektanrl dinler olan Hristiyanlk ve Musevilikte de mucizelere inanma teolojik bir zarurettir. Kuran'da olduu
1

lyas elebi, slam nan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdulcebbar, Rabet Yaynlar, stanbul (2002), s. 316.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

123

gibi Eski Ahit ve Yeni Ahit'te de mucizelerle ilgili birok anlatm vardr. 'Mucize' kavramnn ngilizce karl olan 'miracle' (Latince miraculumdan tremitir) da Tanrsal mdahaleyi ifade eder.2 'Miracle' ifadesi etimolojik olarak 'aciz brakma' anlamn iermese de kullanmdaki anlam 'mucize'ye karlk gelmektedir. slam dndaki dinlerde, dini ve karizmatik ahsiyetler tarafndan sergilenen olaanst hadiseler de 'mucize' olarak nitelendirilir.3 Gndelik kullanmda beklenmedik (zor bir snav gemek gibi) birok olay iin 'mucize' ifadesi kullanlsa da bu kavram zellikle Tanrsal etkinlik ile ilikilidir.4 Dier yandan, srekli tanklk edilen birok olayn Tanrsal etkinliin sonucu gerekletiinin ifade edilmesi iin de 'mucize' kavram kullanlr. rnein bir iein amasnn veya her sabah Gne'in domasnn 'mucize' olduu sylenir. Fakat felsefi bir sorun olarak burada ele alacamz mucizeler, Tanr tarafndan oluturulan 'olaanst olaylar' ile ilgilidir. O zaman, bu kitapta kullanld anlamyla mucizeleri u iki zellii ile tarif edebiliriz: 1. Tanrsal etkinliin sonucu olmalar 2. Olaanst olmalar Mucizeler ile ilgili nemli bir sorun, ikinci maddedeki 'olaanstln' bazlarnca 'doa yasalarnn ihlal edilmesi' olarak tarif edilmesiyle kendini gsterir. Mucizelerin doa yasalarnn ihlal edilmesi olarak tarifi, felsefe tarihinde David
Merriam Webster's Collegiate Dictionary, Merriam Webster, Massachusetts (1993), s. 742. 3 Salime Leyla Grkan, Mucize maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 30, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul (2005), s. 352-353. 4 Michael Peterson ve dierleri, Akl ve nan, ev: Rahim Acar, Kre Yaynlar, stanbul (2006), s. 243-244.
2

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

124

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Hume ile zdelemitir. Hume, doa yasalar ile ilgili tarifini, mucizelerin olutuuyla ilgili iddialar reddetmek iin kullanr. Hume'un argmanna gre doa yasalarnn ileyi tarzyla ilgili gzlenen birok delile kar, bu yasalarn ihlal edildiine dair bireylerin tarihsel tanklklar hibir zaman ikna edici olamaz.5 Aslnda Hume, mucizelerle ilgili tanklklara gvenilemeyecei dnda, mucizelerin olumasnn 'imkansz olduunu' sylemek istemise, kendisinin nedensellik ile ilgili eletirilerine ters dm demektir.6 nk o, neden ile sonu arasndaki ilikinin zaruri olmadn ve bu yaktrmann insan psikolojisinden kaynaklandn -sbjektif olduunu- sylemitir.7 Bu konuda ska verilen bir rnei tekrarlarsak; bir bilardo topunun dierine arpmasndan sonra iki bilardo topunun da farkl yerlere doru hareket ettiini gzlemleriz, bu olayn her tekrarlannda ayn gzlemi yapmamzdan, bu arpma ve ayrlma olaylarnn 'zaruri' bir ilikiden kaynaklandn dnrz. Oysa Hume'a gre doada bylesi zaruretlerin olduunu iddia edemeyiz, bu sadece 'A' ve 'B' olgularn srekli bir arada grmemizden kaynaklanmaktadr; zihin, d dnyaya haksz bir ekilde byle bir zellik yklemektedir.8 Eer neden ile sonu arasndaki iliki zaruri deilse, mucizeleri, nasl doa yasalarna aykr olarak tarif ederek, onlar reddedebiliriz? Neden-sonu aras iliki zaruri deilse,
David Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding, Open Court, ed: Charles W. Hendel, The Library of Liberal Arts, Indianapolis (1955), 117-141. 6 John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 185. 7 Hsameddin Erdem, "Tabiat Kanunu", Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, c: 4, Risale Basn-Yayn, stanbul (1991), s. 77. 8 David Hume, A Treatise of Human Nature, ed: Ernest C. Mossner, Penguin Books, Londra (1985), s. 126-131, 205-223; David Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding, s. 40-53.
5

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

125

herhangi bir doa yasasnn varl tespit edilemeyecek olduundan, 'doa yasasnn ihlali' kavram anlamszlaacaktr. Nitekim Gazzali, mucizelerin imkann temellendirmek iin, nedenle sonu arasndaki ilikinin zaruretine kar kmtr. Gazzali, su imek ve suya kanmak, yemek ve doymak, ila ve iyilemek, atein dokunmas ve pamuun yanmas arasndaki ilikinin zaruri olmadn, bunlar arasndaki ilikinin zaruri zannedilmesinin kiilerin alkanlklarndan kaynaklandn sylemitir.9 Gazzali, Tanr'nn yaratmas sayesinde, nedenlerin sonular meydana getirdiini savunur; byle olunca, rnein atein (nedenin), yakmayabileceini (zaruri olarak bu sonucu vermeyeceini) anlarz ki; bu da Kuran'da anlatlan, Hz. brahim'i atein yakmamas10 'mucize'sini anlamamz kolaylatrr.11 Malebranche da nedenle sonu arasndaki ilikinin zaruretine kar km -bu konuyla ilgili fikirleriyle Hume'u nemli ekilde etkilemitir-12 ve Tanr'nn nedenle sonu arasndaki ba kurduunu savunmutur.13 Fakat nedenle sonucun arasndaki ilikinin zaruretini reddedip, Tanr'y, nedenle sonu arasndaki ilikiyi kuran G olarak tanmlayan, bahsedilen okkasyonalist yaklamlar savunan felsefeGazzali, Filozoflarn Tutarszl, s.166-167. 21. sure-Enbiya Suresi, 69. 11 Gazzali, a.g.e., s. 169. 12 Hume, Michael Ramsey'e mektubunda (26 Austos 1737 tarihli), Malebranche'n kendi zerindeki etkisini ifade etmektedir. Baknz: James Fieser, "David Hume (1711-1776): Metaphysics and Epistemology", The Internet Encyclopedia of Philosophy, www.iep.utm.edu/h/humeepis.htm . Hume'un, kitaplarnda, Malebranche'a yapt atflardan da, Malebranche' okuyup, ondan belli etkiler tadn anlayabiliriz. rnek olarak baknz: David Hume, A Treatise of Human Nature, s.17. 13 Malebranche, Hakikatin Aratrlmas, ev: Mira Katrcolu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul (2006).
9 10

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

126

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

cilere kar Hume; nedenle sonu arasndaki ilikinin zaruretine kar eletirilerini, agnostik felsefesi adna yapt. Einstein, Hume'un yaklamlarn kabul edersek, tm dncelerimizden vazgememiz gerektiini syler.14 Konumuz asndan nemli olan nokta ise Hume'un bu yaklamnn, hibir doa yasasnn varlnn tespit edilmesine olanak tanmamas ve bu durumda, mucizelerin olutuu iddiasna kar, elde olmayan bir yasann ihlaline dayanarak kart izah yaplamayacadr. John Hedley Brooke, Hume'un, mucizelerin varlnn yksek derecede olanak d olduunu gstermeye altn, bunun iin gemile ilgili deneyimin tek tipliliini argman iin yeterli kabul ettiini syler.15 Sonuta, Hume'un btn felsefesini bir arada ele alrsak (zellikle nedensellikle ilgili bahsedilen eletirilerini), mucizelerin 'imkan'nn reddedilmesinin deil, mucizelerle ilgili 'tanklklarn eletirilmesi'nin onun felsefesinin gerei olduunu syleyebiliriz. Hume'un yaklamndan yola karak mucizelerin varln inkar etmenin ksr dngl bir mantk olduunu syleyenler olmutur: Mucizeleri bylesi bir yaklamla inkar edenler, doa hakkndaki tek tip tecrbemize dayanarak iddialarn desteklemeye alrlar. Bu tek tip tecrbenin doruluunu ise ancak kiisel tanklklarn yanl olduunu biliyorsak iddia edebiliriz. Kiisel tanklklarn yanl olduu ise mucizelerin olmad kanaatine dayanr.16 Hume'un yaklamnn terse
Albert Einstein, "Remarks on Russell's Theory of Knowledge", (ed. Paul Arthur Schilpp, The Philosophy of Bertrand Russell iinde), Tudor, New York (1994), s.289. 15 John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 186. 16 C. S. Lewis, Miracles: A Preliminary Study, Collins, Londra (1960), s. 106; bu eserden aktaran R. J. Berry, "Divine Action: Expected and Unexpected", Zygon, vol:37, no:31 (2002), s. 718.
14

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

127

dndrlebilecei ve eer yeterince gvenilir sayda tank varsa, mucizelerin varlna inanmamz gerektii eklinde, bu yaklamn kullanlabilecei de ifade edilmitir.17 Hume'un mucizelerle ilgili olarak, doa yasalarnn ileyiine aykr olgular iin kiisel tanklklara gvenilemeyecei ile ilgili itiraz, bir yandan eletirilirken, dier yandan getiimiz yzylda birok kii tarafndan kullanlm ve Antony Flew gibi din felsefecileri tarafndan tekrarlanmtr.18 Teistler ile ateistler arasnda, mucizelerin teizmi destekleyen bir delil olup olamayacandan ziyade, mucizelerin gereklemi olup olmad daha nemli bir sorundur. Bu ise mucizelerin varlna inanmamz iin hangi rasyonel sebeplerin olduu gibi bir soru karmza karr ki bu soru, zellikle epistemoloji ile balantldr.19 Burada mucizelere yaplan itiraz karmza kar: Bunlarn birincisi, doadaki ileyiin dzenine kar kiisel tanklklara gvenemeyeceimizdir; bu, Hume'un itirazdr. kincisi, mucizelerin, doa yasalarnn ihlali olarak gerekletiini -ihlale pozitif anlam ykleyereksavunanlara kar, doa yasalarnn yanl bilindiinin iddia edilmesidir. ncs, ortaya kan olaanst olgunun kabulne kar, bunun bir anomali olduunun ve Tanrsal etkinlikle ilgisinin olmadnn sylenmesidir.20 Bu itirazlara kar, Humecu yaklamn daha ziyade
R. J. Berry, a.g.m., s. 718. Antony Flew, "Parapsychology Revisited: Laws, Miracles, and Repeatability", Humanist, no:36 (1976). 19 J. A. Cover, "Miracles and (Christian) Teism", (ed: Eleonore Stump ve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: The Big Questions iinde), Blackwell Publishing, Malden (2006), s. 335. 20 J. A. Cover, a.g.m., s. 335-337.
17 18

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

128

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

dorudan tanklklara kar bir itiraz olduu, oysa 'dolayl deliller'in de olabilecei sylenmitir: Biri ldrldnde de sadece ldrme olaynn gzlemlenmesi deil, katilin parmak izleri veya ldrme eyleminden ksa sre nceki maktulle kavgalar da delil kabul edilmektedir.21 Bu gr savunanlara gre rnein, kutsal metinlerde bahsedilen kavimlerin yok oluuna tank olmayanlar, bu kavimlerin olduu blgelerdeki arkeolojik kazlarda elde ettikleri belgelerle -dorudan tanklklar dndaki dolayl delillerle- kutsal metinler arasndaki uyumu, kutsal metinlerde anlatlanlara inanmak iin bir delil olarak grebilirler.22 Mucizeleri, doa yasalarnn ihlal edilmesi olarak temellendirmek isteyenlere kar getirilen 'doa yasalarn tam olarak bilmediimiz veya yanl bildiimiz' itiraz ise deitirilerek, Hume'a kar da kullanlabilir. Buna gre gemiteki doann ileyiiyle ilgili deneyimimizin, doa yasalarn tam olarak bildiimizi gsteremeyecei ve mucizelerle ilgili tanklklar reddetmek iin yeter sebep olamayaca sylenebilir.
J. A. Cover, a.g.m., s. 339-340. Bu tarzda, arkeolojik bulgularla kutsal metinleri delillendirme abasna zellikle Hristiyan dnyada yaygn ekilde rastlanabilir. Kutsal metinleri dorulamak istei, Bat'daki arkeolojinin geliiminde nemli bir itici unsur olmutur. Bu tipte bir abann rnei olarak baknz: William Foxwell Albright, Archeology and the Religion of Israel, Westminster John Knox Press, Louisville (2006). slami dnyada, arkeoloji alanndaki almalarla kutsal metinleri delillendirme abasyla yazlm kitaplarn rnekleri daha az olsa da vardr. rnek olarak baknz: Maurice Bucaille, Louay Fatoohi, Shetha Al-Dargazelli, k Kitab, ev: Aye Meral ve brahim Kapaklkaya, Gelenek Yaynclk, stanbul (2002). Bu tazda delillerin kutsal metinlerde anlatlanlarn doruluunu destekleyip desteklemeyecei konusuna bu almada girilmeyecektir. Sadece Hume ve Flew gibi felsefecilerin, dorudan kiisel tanklklara ynelttikleri itirazlara, dolayl delillere atflar yaplarak da cevap verilmeye alldna dikkat ekmek istedik.
21 22

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

129

Ayrca tektanrl dinlere inananlarn, herhangi bir anomalinin mucize olduunu iddia etmedikleri, yazl vahiy veya gelenek gibi kaynaklara dayanarak, Tanr'nn etkinlikleri ile ilgili 'lahi davran kalplar' bulunduuna inandklar ve mucize olduu iddia edilen olgularn, bu 'davran kalplar' ile ilgili olduuna dikkat edilmelidir. rnein bir sebze yetitiricisi, ektii tohum birka saat iinde olgun bir meyveye dnrse, kolay kolay buna dinsel anlamda 'mucize' demeyecektir, nk bu srad fenomenin oturaca bir 'lahi davran kalb' aklna gelmeyecektir; Tanr'nn dorudan etkisiyle bu fenomeni ilikilendirmeyecektir.23 Ama Hz. Musa'ya denizin yarlmas; tam olarak da peygamberlik iddiasndaki Hz. Musa ve onun bu iddiasyla ilgili vazifesiyle ilikili bir ekilde, tam olarak gerekli anda gerekletii iin 'mucize' olarak nitelenecektir.24 Burada gerekleen olay 'lahi davran kalb' ile ilgili beklentileri karlar ve bu herhangi bir anomali iddiasyla mucize arasndaki nemli fark gsterir. Mucizenin ortaya kt dinsel-tarihi ortam, mucizenin tanmlanmas iin kritik neme sahiptir.25 Belirli kiilerle ilikili, belirli ortam ve zamanda olan, 'lahi davran kalb' ile ilgili beklentilere uygun, olaanst fenomen olmaktan dolay 'mucize' dier olaan-d fenomenlerden (anomalilerden) ayrlr.
Michael Peterson ve dierleri, a.g.e s. 260. Hz. Musa'ya denizin yarlmasyla ilgili olarak baknz: Tevrat, k, Bap 16, 15-29; Kuran- Kerim, 2. sure-Bakara Suresi, 50 ve 26.sure-uara Suresi, 63-66. 25 William Lane Craig, "Creation Providence and Miracle", (ed: Brian Davies, Philosophy of Religion iinde), Georgetown University Press, Wahington (1998), s. 154-155.
23 24

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

130

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

MUCZELER SORUNUNA DORU YAKLAIM BELRLEMEK Kutsal metinlerde anlatlan 'mucizeler', daha ok peygamberlerin gelileriyle ilgili srele ilikilidir, yani bunlar dinlerin kurulu sreci ile ilgili en kritik evreyle ilikilidir. Bu dnemin iindeki ahsi tanklklarn ne kadar nemli olduu tartma konusu olabilir, ama binlerce yllk bir sre zarfnda, tektanrl dinlere inanan teistlerin ounluunun inanlarn bu mucizelere bina ettiklerini dnmek hatal olacaktr. Daha ziyade, Tanr'nn varlna ontolojilerinde merkezi yer veren teistlerin, bu ontolojilerinin gerei olarak Tanr isterse 'mucize' diye nitelendirilen fenomenleri gerekletirebileceine inanlarnn 'mucizeler'e imanlarnn temel sebebi olduunu sylemek -bizce- daha dorudur. Ksacas, mucizeleri gzlemden Tanr'nn varlna inanca geiten ok, Tanr'nn varlna inantan mucizelerin varlna inanca geiin, tektanrl dine inananlarn ounluunun tavr olduunu tespit edebiliriz. R. J. Berry'nin dedii gibi "Mucizeler iin yce bir imana ihtiyacmz yok; ihtiyacmz olan yce bir Tanr'ya imandr."26 Sonuta -genelde- teistlerin, mucizelere imannn sebebinin, 'ahsi tanklklara gvenle mucizeleri temellendirmelerinden' ziyade, inanlan Tanr iin mucizelerin 'mmkn' olduuna ve kutsal metinlerin doruluuna bir arada iman etmeleri olduunu syleyebiliriz. Tanr'ya olan bu imann arka plannda ise 'kozmolojik delil' veya 'tasarm delili' gibi rasyonel Tanr kantlamalar olabilecei gibi, hibir kanta dayanmayan fideist bir yaklam da olabilir.
26

R. J. Berry, a.g.m., s. 726.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

131

Tanr'nn varlna pheyle yaklaan kimselerin ounluu bile, asl nemli meselenin, mucizelerin gerekleip gereklememi olmas deil, Tanr'nn var olup olmad meselesi olduunu kabul edecektir.27 Doann kapal bir sistem olup, dardan hibir mdahale almadn apriori olarak kabul edenler; yani natralizmi felsefi sistem veya bilimsel metot olarak tek alternatif olarak grenler iin elbette ki mucizenin imkan yoktur. Natralizm, doay tek gereklik ve deer kayna olarak kabul eden, btn olgularn doayla aklanabileceini savunan bir retidir.28 Natralizm ile mucizeler daha batan tanm olarak birbirlerini dlarlar. Natralizm doann dardan her trl mdahaleye kapal olduunu, Tanr veya madde-d herhangi bir cevherin, maddi doa zerinde etkili olamayacan savunur. Mucize ise Tanr'nn doa zerindeki olaanst etkinliini ifade eder. Tanrsal etkinlik anlamnda 'mucize' kavram ile natralizmi uzlatrmak mmkn deildir: "Sen Tanrsal etkinlii yok kabul etmelisin" diyen bir felsefe ile Tanr'nn etkinlii ile ilgili bir iddia nasl uzlasn? Sonuta mucizeler ile ilgili sorunda karmza kan en temel soru, teizmin mi yoksa natralizmin mi ontolojisinin doru olduudur. Ancak bu en temel sorunun cevab bu kitabn odak noktalarndan biri deildir. Kuantum teorisinin, Tanrsal etkinliin ve mucizelerin gereklemesi iin gerekli boluklarn doada ontolojik olarak var olduunu gsterdiini savunan kimi dnrler, doa yasalarnn ihlal edilmedii bir mucize anlay savunurlar. Bylesi bir mucize anlay 'metodolojik natralizm'
Paul Davies, God and the New Physics, s. 197. Hsameddin Erdem-M. Fatih And, "Natralizm" maddesi, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, c: 3, Risale Basn-Yayn, stanbul (1991), s. 76.
27 28

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

132

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

(ilerleyen sayfalarda 'felsefi natralizm' ve 'metodolojik natralizm' arasndaki farktan bahsedilecektir) asndan daha sorunsuz olacaktr, nk doann yasalar ihlal edilmemektedir; Tanr mucize gsterirken bile, bu mucizeler, doa yasalar erevesinde gereklemektedir. Dier yandan, 'Tanr'nn bir eliyle koyduu yasalar dier eliyle bozmayaca'n syleyerek mucizelere teolojik sebeplerle kar kanlar iin de bu mucize anlay tercih edilecektir. Bu yzden, din felsefesi asndan, kuantum teorisinin, doa yasalar ihlal edilmeksizin mucizelerin gerekletirilmesinin mmkn olduunu, aklayp aklayamayacan tespit etmek nemlidir. Fakat, bu konuyu tespit etmeye almamz, teolojik adan, doa yasalarnn ihlal edilmedii bir mucize anlayna ihtiya duyulduu eklinde -Schleiermacher gibibir anlayta olduumuz anlamna gelmemektedir. nk -biz de- Berry gibi, asl olann Tanr'nn varlna inanmak olduunu, mucizelerin imkanna inancn ise bunun doal neticesi olduunu dnyoruz.29 Dier yandan, bunu sylerken, Marin Mersenne ve Richard Swinburne gibi, mucizelerin doa yasalar ihlal edilerek gerekletiine dair bir iddiada bulunmak iin de bir sebep grmyoruz.30 Eer doa yasalar ihlal edilmeksizin mucizelerin gerekleebilecei gsterilebilirse; bununla, "Din, bilimle eliir, nk doa yasalarnn ihlali anlamnda mucizeyi savunur" diyenlerin hatalarnn anlalacan ve bu tespitin de din felsefesi asndan deerli olacan dnyoruz. Bu yzden, bu kitapta, kuantum teorisinin 'mucizelerin doa yasalar ihlal edilmeksizin gerekleebilecei'ni gsterdiine
29 30

R. J. Berry, a.g.m., s. 726. Richard Swinburne, The Concept of Miracle, Macmillan, Londra (1970).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

133

dair yaklamlar aktarmakla, bylesi bir tespitin yaplmasn hedefledik; fakat bylesi bir 'imkan' gstermekle, gerekte de mucizelerin byle 'olutuu'na dair bir iddiada bulunmadmzn zellikle altn izmek istiyoruz. Tanrsal yasalarn (slami bir ifadeyle Snnetullah) bilinen doa yasalarndan daha geni yasalar olduu sylenebilir, bu yaklam ise 'Tanr'nn bir eliyle koyduu yasalar dier eliyle bozmayaca'na dair teolojik itirazn geersiz olmas demektir; nk Tanrsal yasalar hakknda tam bir bilgimiz yoktur ve bunlar bizim bildiimiz doa yasalaryla snrl deildir. Eer Spinoza'nn yapt gibi, kendi bildiimiz doa yasalarnn, Tanrsal yasalara eit olduunu dnrsek -Tanrsal yasalarn bilinen doa yasalarndan daha geni olabileceini gz ard edersek- bahsettiimiz hataya deriz. Nitekim Spinoza, Tanr ile doa yasalar arasnda iliki kurmutu ve kendi dneminin bilim anlayn yanstan determinist yasalar Tanrsal Doa ile zdeletirmiti.31 Fakat kuantum teorisi, doa yasalarnn indeterminist yapda olduunu ve yerel olmayan nedenselliin evrenin bir fenomeni olduunu bilimsel bir teori olarak ortaya koydu. Bu durum, doa yasalarnn gizemini zdmze dair iddialarda, hele hele doa yasalarndan yola karak Tanrsal Doa ile ilgili iddialarda bulunmakta, ne kadar dikkatli olunmas gerektiinin nemli bir gstergesidir. Tanrsal yasalarn bilinen doa yasalarndan (determinist veya indeterminist) daha fazlasn ifade ettiine inanyoruz ve bilimsel teorilerde tarif edilen doa yasalarndan yola kan herhangi bir yaklam adna mucizelere kar kmann hatal olduunu
31

Spinoza, Tractacus Theologico-Politicus, ev: Samuel Shirley, Brill Academic Publishers, Leiden (1997).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

134

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

dnyoruz. Buna ramen, bilimi ciddi bir ekilde ele alan yaklamlar, bilim-din ilikisinin kurulmas asndan deerli bulduumuzdan, modern fiziin en temel teorilerinden birinin, 'mucizelerin doa yasalar ihlal edilmeksizin gerekleebilecei'ni gsterip gstermediini belirlemeyi nemli buluyoruz. MEKANK EVREN VE MUCZELER Voltaire gibi dier baz dnrler de mucizelerin imkann dlamak iin mucizeleri 'doa yasalarna aykr olgular' olarak tarif etmilerdir. Voltaire, sadece mucizelerin imkann dlamakla kalmaz, mucizelerin gerekletiini dnenlerin Tanr'ya hakaret ettiini de ileri srer.32 Newtoncu mekanik evren modeli, mucizelerle ilgili sorunun alevlenmesinde nemli bir dnm noktas olmutur. 'A'lar hep 'B'yi belirliyorsa, 'A'dan sonra mucize olarak 'M'nin gereklemesi, doa yasasnn gerei olan 'B'nin gereklememesi, doa yasasnn ihlal edildii veya askya alnd anlamn tar. Hume ve Voltaire'e kar birok dnr, doa yasalarnn ihlali anlamndaki mucizelerden ve mekanik bir evren anlayndan rahatszlk duymamlar, hatta kendi felsefi-teolojik grleri asndan bunu tercih etmilerdir. 17. yzyl biliminde nemli bir yeri olan Marin Mersenne bunlardan birisidir. Mersenne, din adamlarnn halk kandrmak iin mucize hikayeleri uydurmalaryla ilgili ithamlardan rahatsz olmutu. Bunun iin, mekanik felsefenin, mucizeler ile aknlk uyandran olaylar (marvel) arasnda snr izmede yararl olacan dnd: Eer doa yasalar ile ileyen bir
32

Voltaire, "Mucizeler" maddesi, ev: Ltfi Ay, Felsefe Szl, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul (2001), s. 220-222.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

135

dzen varsa, bu dzenin kesintiye uramasyla mucizeler tarif edilebilir, bylece mucizeler aknlk uyandran olaylardan ayrt edilebilir ve deerleri ortaya kar.33 Mersenne iin mekanik felsefe, Katolik inancna hizmet eden, onu koruyan bir arat.34 Dier yandan, Mersenne'in Katoliklik adna yaptn, Robert Boyle, Protestanlk iin yapm ve mucizelerdeki doast yne vurgu yapmtr. Protestanlar, kutsal metinlerde yazlanlarn dnda birok mucizenin varln iddia eden ve bunlar Katoliklik lehine kullanan Katolik Kilisesi'nin mucize anlayna kar kmlar ve -genelde- mekanik evren anlayna daha ok sempati duymular, bu anlayn, Katolikliin 'sihirli evren' anlaynn yerini almas gerektiini dnmlerdir.35 Mekanik evren sisteminin babas Newton da 'Tanr'nn zgrl'ne vurgu yaparak, Tanr'nn istedii anda evrene -gereinde doa yasalarn ihlal ederek- mdahalede bulunabileceini savundu.36 Dier yandan Aydnlanma'nn aklclyla Hristiyanla yeni bir ekil vermek isteyen Thomas Jefferson, Hristiyanlar'n kutsal metinlerinden mucizeleri kartarak, kendi Kutsal Kitap basksn yapt.37 Btn bu mucizelere farkl yaklamlarda, 17. yzyldaki bilimsel gelimelerin nemli bir rol vardr. 17. yzyldan nce mucizeler tartlm olsa da, bu yzylda mekanik evren
John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 125-126. William B. Ashworth, "Catholicism and Early Modern Science", (ed: David C. Lindberg ve Ronald L. Numbers, God and Nature iinde), University of California Press, Berkeley (1986), s. 138. 35 David Ray Griffin, Religion and Scientific Naturalism, State University of New York Press, Albany (2000), s. 126-128. 36 John Hedley Brooke, a.g.e., s. 159. 37 Bu kitap 'Jefferson Bible' olarak bilinir. Gerek ad 'The Life and Morals of Jesus of Nazareth' olan bu kitap 1820 ylnda hazrlanm, resmi basks ise 1904'de olmutur. Baknz: R. J. Berry, a.g.m., s. 717.
33 34

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

136

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

modelinin hakim olmas, bu sorunun, daha nceki dnemlerde olmad kadar, felsefe ve teoloji alanlarnda tartma gndemine gelmesine sebep olmutur. Ateizm, deizm veya agnostisizm adna mucizelere Hume ve Voltaire gibi kar kanlarda, Mersenne ve Boyle gibi mucizelerin doa yasalarnn ihlali olarak anlalmasna pozitif anlam ykleyenlerde, Jefferson gibi mucizelerin anlatmn kutsal metinlerden kartmaya alanlarda; mekanik felsefenin ortaya konmasnn, mucizeler ile ilgili tartmada bir dnm noktas olduu gzkmektedir. Mucizelere kimi kar klarn ateizm ve agnostisizm dnda teolojik kanaatler sonucu yapldna zellikle dikkat edilmelidir. Kar kanlarn kimisi, dorudan mucizelerin varlna kar iken (Jefferson gibi), kimi ise mucizelerin doa yasalarnn ihlali eklinde anlalmasna kar olmutur. rnein Descartes, kutsal metinlerde bahsedilen kimi mucizeleri doal sebeplerle aklamaya abalad.38 Doa yasalarnn deimezliini, 'Tanr'nn Doas'nn deimezlii' ile temellendirmeye alan Descartes'n mucizelere yaklamn, felsefesindeki bu temel ilkeyle ilikilendirebiliriz.39 Schleiermacher ise teolojik sebeplerle doa yasalarnn ihlali anlamndaki mucize anlaynn Hristiyan teolojisinden karlmas gerektiini savundu. O, nedensellii mantki bir zorunluluk olarak kabul etmiti ve evrensel her olguyu Tanr'nn eseri olarak grse de, bu olgularn doa yasalar
Richard S. Westfall, "The Rise of Science amd the Decline of Orthodox Christianity: A Study of Kepler, Descartes, and Newton", (David C. Lindberg ve Ronald L. Numbers, God and Nature iinde), University of California Press, Berkeley (1986), s. 228. 39 Rene Descartes, Metot zerine Konuma, ev: K. Sahir Sel, Sosyal Yaynlar, stanbul (1984), s. 44.
38

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

137

erevesinde -bu yasalar ihlal edilmeksizin- gerekletiini savundu.40 Mucizelere, Tanrsal etkinlie ve Tanrsal Doa'ya kar birbirlerinden olduka farkl yaklamlarna ramen Voltaire'in, Mersenne'in, Newton'un, Jefferson'un, Descartes'n, Spinoza'nn ve Schleiermacher'in yaklamlarndaki ortak noktay grmek mmkndr. Tm bu nl isimler yaklamlarn, evrende 'objektif determinist' doa yasalar olduuna inanarak gelitirmilerdir. Kuantum teorisinin bu tartma asndan nemli olduu nokta tam burasdr. lk olarak kuantum teorisiyle -doa bilimleri alannda- 'objektif indeterminist' doa yasalarnn varl savunulmutur. Bu ise mucizeler sorunuyla ilgili felsefi tartmalarda, temel hareket noktalarndan birinin deitii ve bu konunun batan ele alnmasnn gerektii anlamna gelir. 20. yzyldaki, mucizelere felsefi veya teolojik kanaatleri gerei inanan tm din felsefecilerinin ve teologlarn, kuantum teorisinde ortaya kan indeterminizm sonucunda, mucizelerin doa yasalar ihlal edilmeksizin gerekletiini savunmaya baladklar da zannedilmemelidir. rnein Richard Swinburne, mucizeleri, doa yasalarnn ihlal edilmesi olarak tarif eden yaklam Mersenne gibi benimsemi ve mucizeleri, tekrar olmayan, doa yasalarnn ihlal edildii istisnai durumlar olarak betimlemi ve buna, kendi felsefi yaklamnda -Hume'un tersine- pozitif bir anlam yklemitir.41
40 Freidrich Schleiermacher, The Christian Faith, T. and T. Clark Publishers, Edinburgh (1999). 41 Richard Swinburne, "Miracles", Philosophical Quarterly, no: 18 (1968).

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

138

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

DOA YASALARINA FARKLI FELSEF YAKLAIMLAR Mucizeler sorunu ile ilgili modern dnemdeki felsefi ve teolojik tartmalarn en byk blm, mucizelerin doa yasalarnn ihlal edilmesi olarak alglanmas ile ilgilidir. Bu sorunun iki yn olduunu syleyebiliriz; birincisi Tanrsal etkinliin nasl anlalacayla ilgilidir, ikincisi doa yasalarnn nasl anlalacayla ilgilidir. Bunlardan ikincisine, mucizelerle ilgili birok tartmada gerekli nemin verilmediini syleyebiliriz. Bilim felsefesi alannda doa yasalarn nasl anlamamz gerektii, bu yasalarn ontolojik statsnn ne olduu hakknda yaplm olan almalar, mucizeler konusunun tartld birok almada grmezden gelinmitir. Oysa doa yasalarna yaklammzda, bilim felsefesi asndan yapacamz tercihlerin kimisine gre mucizeleri doa yasalarnn ihlali eklinde anlamakla ilgili sorunun hibir nemi kalmamaktadr; dolaysyla bunlara gre Tanr'nn doa yasalarn ihlal edip etmedii eklindeki tartmalar gereksizdir. Bu yzden, mucizelerle ilgili sorun asndan, doa yasalarnn ontolojik statsne farkl felsefi yaklamlarn olduunu belirlemeyi nemli buluyoruz. Doa yasalarn 'evrensel dorular' ile ilikilendirmek cazip olsa da bilim felsefesi alanndaki almalar inceleyenler -mhendislik alannda bu tartmalar gz ard edilse de- birok felsefecinin, doa yasalarnn tartma-d 'evrensel dorular' olarak alglanmasna kar ktn ve bu konuda farkl yaklamlar sergilendiini grrler.42 Bu farkl yaklamlar drt maddede inceleyeceiz; bunlarn birincisi dzenci, ikincisi arasalc, ncs zorunluluku, drdncs olaslk yaklamdr.
Rom Harre, Laws of Nature, (ed: W. H. Newton-Smith, A Companion to the Philosophy of Science iinde), Blackwell Publishers, Massachusetts (2001), s. 213-222. http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr
42

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

139

1- Dzenci (Regularity) Yaklam: Bu yaklamn ontolojik iddiasna gre 'olgular'n yasalara kar ncelii vardr. Bilimsel teorilerimizde 'yasa' olarak adlandrdklarmz mutlaklk ifade etmez; bu yasalar, gzlenen dzenin ifadesinden ibarettirler.43 Bu bak asnda, 'mutlak yasa' gibi gsterilenlerin 'yasa gibi' (lawlike) ele alndn dnebiliriz. Bu yaklam savunanlar, doa yasalarnn adeta birer 'Platonik idea' gibi deerlendirilmesine kar karlar. Dzenci yaklam savunanlarn iinde de baz farkllklar olmakla beraber zorunluluku yaklam eletirmek, bu balk altnda toplananlarn ortak zelliidir. Dzenci yaklam, gelecek hakknda ngrde bulunabilmemizin sebepleri hakknda bir ey syleyemediinden dolay eletirilir. Ayrca, dzenci yaklam eletirenler, bu yaklamn, doada gzlenen dzeni neyin salad hakknda hibir ey syleyemediini belirtirler.44 Dzenci yaklama uygun fikirleri savunmu olan nl isimlerden biri Alfred Ayer'dir. Ayer, dzenci yaklamn kkenlerini Hume'un nedensellik eletirisine balar ve Hume'un yaklamnn iyi anlalmadn syler. Ayer, Hume'un, neden ile sonu arasnda iliki olmadn deil; bu ilikinin 'mantken zorunlu' olmadn savunduunu syler: Eer iliki mantken zorunlu olsayd; nedenlerden sonucu karsamak mmkn olurdu ve deneyden nce de biz, hangi sonucun hangi deneyi takip edebileceini bilirdik. Fakat
43 Martin Curd ve J. A. Cover, "Commentary", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998), s. 898-899. 44 Fred Dretske, "Laws of Nature", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998), s. 826-845.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

140

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

bylesi apriori bir bilgi mmkn deildir.45 Hume, neden ile sonu arasnda 'mantki zorunluluk' grmedii gibi 'fiziki zorunluluk' olmadn da dnmtr. O, 'fiziki zorunluluk yanlgs'nn psikolojik olduu -sbjektif olduunu- kanaatindedir. Hume ile 'dzenci yaklam' arasnda kurulan bu ilgilerden dolay bu yaklama 'Hume'un teorisi' (Humean theory) de denmitir. En basit ekliyle dzenci yaklam, 'doa yasalar'nn genellemelerden ibaret olduunu syler.46 Burada ironik olan, Hume ile ad zdeletirilen bu yaklamn, yine Hume ile zdeletirilen 'mucizelerin doa yasalarnn ihlali olarak tarifi' ile uyumamasdr.47 nk dzenci yaklama gre, aslolan olgular olduu iin, gerekleen herhangi bir olguyu kapsayacak ekilde 'yasalar'n dzenlenmesi gerekir. Yasalar olgulardan karsand iin, 'yasa'y ihlal eden bir olgu olursa, eksik genellemenin (yasann) revize edilmesi gerekir. Buna gre, eer ate Hz. brahim'i yakmadysa, 'atein kimi zamanlar yakmayabilecei' eklinde atele ilgili genellemelerimizi dzenlememiz gerekir. Bu yaklam elbette ki herkesin, her 'olaanst olgu' iddiasnn kabul edilmesini gerektirmez. Fakat bylesi bir yaklam benimsenirse; mucizeleri doa yasalarnn ihlali olarak tarif ederek, bu tarif sebebiyle reddetmenin kaps kapanr. Bylece ateizm, deizm veya agnostisizm adna olduu gibi 'Tanr'nn bir eliyle koyduu yasalar dier eliyle bozmayaca' eklindeki teolojik bir yaklam adna da
45 Alfred Ayer, "What Is a Law of Nature", (ed: Baruch A. Brody, Readings in the Philosophy of Science iinde), Prentice-Hall, New Jersey (1970), s. 42-46. 46 Martin Curd ve J. A. Cover, a.g.m., s. 879-880. 47 Norman Schwarz, The Concept of Physical Law, Cambridge University Press, Cambridge (1998), s. 109.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

141

mucizelere kar klamaz. nk dzenci yaklama gre, 'Tanr'nn bir eliyle koyduu sylenen yasalar' doa bilimlerinden renemeyiz; doa bilimleri sadece gzlenen dzeni tarif eden 'genellemeleri' bize syler. O zaman, 'yasa gibi genellemeleri', mutlak yasalar olarak deerlendirerek 'yasalarn ihlali'nden bahseden yaklamlar anlamszdr. Dier yandan, Mersenne gibi, doa yasalarnn ihlal edilmesine -kendi teolojik yaklamlar sebebiyle- pozitif anlam ykleyenler iin dzenci yaklamn sorun oluturabilecei de sylenebilir. Ortada 'mutlak yasa' diye bir kavram kalmaynca, yasa ihlaline pozitif anlam ykleyecek bir yaklam da mmkn olmayacaktr. 2- Arasalc (Instrumentalist) Yaklam: Dzenci yaklam savunanlar, 'doa yasalar' olarak gsterilenleri mutlak kategorisinden indirip, olgulara ncelik vererek, 'doa yasalar'nn ontolojik statsn zorunluluku yaklam savunanlara nazaran dk tutarlar.48 Arasalc yaklam savunanlar ise bilimsel yasalarn gerek (doa yasalar) ile ilikisinin nemli olmadn, zihnin bu yasalar d dnyaya yklediini savunarak, yasalarn ontolojik statsn iyice drrler. Arasalc yaklam benimseyen biri iin iyi teori, ontolojik gereklii en iyi ekilde aklayan deil; fakat teknolojik bululara en iyi ekilde araclk edip, en iyi ekilde ngrde bulunma yetenei verendir.49 Ernan McMullin'in de belirttii gibi, Thomas Kuhn'un bilimsel teorilere yaklamnn arasalc olduu sylenebilir. Kuhn, doa yasalarnn
Ernest Nagel, Issues in The Logic of Reductive Explanations, (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998), s. 911. 49 Jarret Leplin, "Realism and Instrumentalism", s. 394.
48

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

142

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

teorilerimizden bamsz varl gibi konular, tamamen kenara brakabileceimizi dnmtr.50 Kuhn, bir teorinin baarsn 'bilmece zme' (solving puzzle) faaliyetindeki baarya benzetmi ve objektif gereklii 'doa yasalar'nn yansttn iddia eden yaklamlara kar kmtr.51 Kuantum teorisini arasalc yaklam ile deerlendirenler, bu teorinin lazer, maser, transistorlar, sper iletkenler ve nkleer santraller alanndaki baarlarna odaklanacaklar ve doadaki ontolojik yapy ne kadar tarif ettii konusunu gz ard edeceklerdir. Ayn ekilde Newtoncu determinizmi ve Einstein'n izafiyet teorisini de ele alacak; bu teorileri stn zihinlerin d dnya hakkndaki kurgular olarak kabul edecek ve bu kurgular sadece pratik sonular ile deerlendireceklerdir. Bu yaklamda 'bilim yasalar'nn asl olduu savunulacak ve bunlarn 'doa yasalar' olarak kabul edilmesine gerek grlmeyecektir; bilim yasalarnn kkeni ise doada deil insan zihninde aranacaktr. Sonuta bu yaklama gre bilimsel yasalar keif yerine icat olarak grmek gerekir.
Ernan McMullin, "Rationality and Paradigm Change in Science", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998), s. 119-136. McMullin bu makalesinde Kuhn'un yaklamnn detayl bir eletirisini yapmaktadr. McMullin, bilimde ilerlemenin olmad grn savunan Kuhn'un yanlgsn gstermeye almakta ve Kopernik'in teorisinin Ptolemy'nin (Batlamyus'un) teorisinden stn olduunu, hem aklama hem de ngrde bulunma gcyle gsterdiini rneklerle belirtmektedir. Yani 'objektif kriterler' ile iki teori karlatrlabilir ve Kuhn'un dnd gibi bilimsel teoriler sadece 'grnm kurtarma' (saving the phenomena) ilevi grmezler. 51 Thomas S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, Chicago (1970).
50

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

143

Arasalc yaklamla 'kendinde ey' hakknda ontolojik bir iddiada bulunulmad iin, bu yaklamdan dolay mucizelere, doa yasalarnn ihlal edilmesi anlamna geldikleri iddiasyla kar kmann bir mant olamaz. Doa yasalarnn nelii ile ilgili ontolojik bir iddia ortada yoksa, neyin ihlal edildii sylenecektir? Eer bilimsel teoriler sadece insan zihninin rnleriyse, o zaman onlar, 'Tanr'nn bir eliyle koyduu' yasalar olarak grmenin de, dolaysyla 'Tanr'nn onlar dier eliyle bozmayaca'n syleyerek teolojik sebeplerle ihlalci mucizelere kar kmann da bir anlam kalmaz. Dier yandan, Boyle gibi doa yasalarnn ihlal edilmesine pozitif bir anlam ykleyerek mucizelerin aklamasn yapanlar iin, dzenci yaklam olduu gibi 'arasalc yaklam' da doa yasalarna kar arzu edilen felsefi tavr deildir. 3- Zorunluluku (Necesseterian) Yaklam: Bu yaklamda, doa yasalarna gre hangi nedenin hangi sonucu belirleyeceinin belli olduu savunulur: Doa yasalar zihnin dnda ontolojik olarak vardrlar. Doa yasalar olacak olan belirledikleri gibi, olmamas gerekeni de dlarlar. 'A' nedeni 'B'yi sonu veriyorsa; 'A' ile 'B' mutlaka beraber grlmelidir.52 Bu yasalarn ileyii belli bir zaman ve mekanla da snrl deildir. Eer 'A' nedeni 'B' sonucunu veriyorsa; bu, bir milyar yl nce olduu gibi imdi de, bir milyar yl sonra da geerlidir.53
Paul Humpreys, "Causation", (ed: W. H. Newton-Smith, A Companion to the Philosophy of Science iinde), Blackwell Publishers, Massachusets (2001), s. 34-35. 53 R. B. Braithwaite, "Laws of Nature and Causality", (ed: Baruch A. Brody, Readings in the Philosophy of Science iinde), Prentice-Hall, New Jersey (1970), s. 55.
52

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

144

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Dzenci yaklamda olgularn yasalara kar nceliinin savunulmasna zt bir ekilde zorunluluku yaklamda, yasalarn olgulara kar ontolojik ncelii savunulur. Doa yasalarna farkl felsefi yaklamlar iinde sadece zorunluluku yaklamda, doa yasalarnn ihlal edildii bir mucize anlay sz konusu olabilir. O zaman, mucizelerin doa yasalarnn ihlali gibi gsterilmesini -Schleiermacher gibi- teolojik sebeplerle sorunlu grenlerin, ancak doa yasalarna felsefi yaklamlarnda zorunluluku yaklam benimsiyorlarsa, bu sorunun olduunu syleyebiliriz. Kuantum teorisinin, doa yasalar ihlal edilmeden mucizelerin oluumunu aklayp aklayamayaca, zorunluluku yaklam benimsemek suretiyle 'mucizeler'in gerekletiine itiraz edenlere cevap verilmesi asndan nemlidir. Fakat dzenci yaklam benimseyenler iin zaten bylesi bir sorun olmayaca iin, kuantum teorisine dayanlarak, mucizelerin doa yasalar erevesinde oluumunun aklanmaya allmasnn da pek bir nemi kalmamaktadr. Zorunluluku yaklama gre mucizelerin, doa yasalarnn ihlali olarak tarif edilmesini birok filozof ve teoloun dinler asndan sorun olarak grmediini -hatta bazlarnn bylesi bir tarifi arzuladklarn- tekrar hatrlamak faydal olacaktr. rnein William Lane Craig, doa yasalarna zorunluluku yaklamn, mucizelerin 'fiziksel olarak imkansz' (physically impossible) olduunu gsterebileceini; fakat dinlerin, mucizelerin doal nedenlerle gerekletiini iddia etmediklerini, doast bir Gcn mucizeleri gerekletirdiini savunduklarn; bu yzden herhangi bir sorunun bulunmadn syler.54 Craig, epistemolojik olarak teizmin
54

William Lane Craig, "Creation, Providence and Miracle", s. 152-153.


http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

145

Tanrs'nn varlnn mmkn olduunu kabul edersek, mucizelerin varlnn da otomatik olarak mmkn olduunun ortaya kacan belirtir. Craig, ancak ateizmin doruluu rasyonel bir ekilde temellendirilebilseydi, mucizelerin varlnn imkansz olacann dnlebileceini syler. Sonuta Craig, mucizeleri, zorunluluku yaklamn etkisiyle 'doa yasalarnn ihlali' olarak tarif ederek, imkansz gibi gstermeye alanlarn argmanlarnn geersiz olduunu savunur.55 4- Olaslk (Probabilistic) Yaklam: statistiin temelinin olasla dayandn hatrlarsak, gnmzde birok bilim dalnda olaslk yaklamn neminin ne kadar byk olduunu anlayabiliriz.56 rnein "Sigara imek (A) akcier kanseri olmann (B) olasln arttrr" eklindeki tp biliminde geni kabul gren bir iddia, olaslk yaklamla ifade edilmektedir. 'A'nn olmas 'B'nin olmasnn olasln -birok deiik durumda bile- arttryorsa; olaslk nedenselliin (probabilistic causation) olduu sylenebilir.57 Zorunluluku yaklamda 'B'nin, 'A'nn zorunlu sonucu olduu sylenirken; olaslk yaklamda 'C'nin de 'B'ye sebep olduu sylenebilir; hatta bu sebeplerin hibiri olmadan da 'B' oluabilir. rnein hava kirliliinin (C) de akcier kanserine (B) sebep olduu belirtilebilir veya hi sigara imeyip, hi hava kirliliine maruz kalmam kiilerin de akcier kanserine yakaland (B) dnlebilir.
William Lane Craig, a.g.m., s. 154. Philip Percival, "Probability", (ed: W. H. Newton-Smith, A Companion to the Philosophy of Science iinde), Blackwell Publishers, Massachusets (2001), s. 363. 57 Paul Humphreys, a.g.m., s. 35-36.
55 56

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

146

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Olaslk nedenselliin olduu durumlarda, sonucun hangi nedenle balantl olarak gerekletiini belirlemede zorluk vardr. rnein bir ila da, temiz hava da, baklk sistemi de akcier kanserinin iyilemesinin sebebi olabilir. Carl Hempel bu durumu, 'aklamann belirsizlii problemi' (problem of explanatory ambiguity) olarak nitelendirir ve Tanrsal etkinlii bu durumla ilikilendirir: Belirsizlikten dolay kanseri, ilacn veya temiz havann veya baklk sisteminin iyiletirdiini syleyebileceimiz gibi Tanrsal etkinliin iyiletirdiini de syleyebiliriz.58 Hempel'in yaklamyla, sonucun (rnekteki iyilemenin) Tanrsal etkinlikle gerekletii gsterilmemekte; fakat bahsedilen tipteki sonucun, Tanrsal etkinlikle gerekletirildiinin yanllanmasnn mmkn olmad anlatlmaya allmaktadr. Fiziin en temel yasalarnn bile olaslk bir yn olduu, ilk olarak 19. yzyln ikinci yarsnda entropi yasasyla belirgin bir ekilde ortaya kmtr. Termodinamiin ikinci yasas olan entropi o kadar temel bir doa yasasdr ki nl bilim adam Arthur Eddington; evren hakkndaki bir teorinin, Maxwell'in formlleriyle, hatta daha nceden yaplm baz deneylerle uyumsuz olsa bile doru olma ansnn bulunabileceini, ama entropi yasasyla eliiyorsa hibir ansnn olmadn syler.59 Ama, gerek akcier kanseri ile ilgili rneklerde, gerek entropi yasasnda determinizmin dna klmadna dikkat edilmelidir. Nitekim Einstein'a gre, Newton mekaniinin en byk baars, entropi yasas ile ilgili
Carl Hempel, Aspects of Scientific Explanation and Other Essays in the Philosophy of Science, Free Press, New York (1965), s. 394-397. 59 Arthur Eddington, The Nature of the Physical World, Macmillan, New York (1929), s. 74.
58

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

147

olan, molekllerin davranlarn aklayan kinetik teoriye ve mikroskobik yaplardan hareketle makroskobik sistemlerin aklamasn amalayan istatistiksel mekanie uygulanabilmesidir.60 Ksacas akcier kanseri ile ilgili rneklerde ve entropi yasasnda 'sbjektif olaslk' mevcuttur; epistemolojik yetersizliklerimizden dolay olaslk kullanlmaktadr. Polkinghorne'un kaos teorisini yorumlaynda olduu gibi, epistemolojik belirsizliklerden ontolojik belirsizliklere gemeyi bir alternatif olarak grenler olabilir.61 Buna gre determinist yasalarn, doadaki ontolojik determinist durumu tarif ettiine dair realist yaklamlar inkar edilecek ve bu yasalar ontolojik gereklie en iyi durumda bir yaknlama olarak kabul edilecektir.62 Bu tarz bir yaklam iin, olaslk yasalar ile aa kan, Hempel'in bahsettii, 'aklama ile ilgili epistemik belirsizlik' bir avantaj kabul edilebilir. Fakat Polkinghorne gibi determinist yasalar sonucunda aa kan epistemik belirsizliklerden ontolojik indeterminizme gemektense; dorudan 'ontolojik olasln' varlnn savunulduu kuantum teorisiyle, indeterminizmin ontolojik varln savunmay -Clayton, Murphy ve Tracy gibi- daha iyi bir alter60 Albert Einstein, The Theory of Relativity and Other Essays, MJF Books, New York (1997), s. 30. 61 John Polkinghorne, "The Laws of Nature and the Laws of Physics", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Nature iinde) The Center for Theology and the Nautral Sciences, Berkeley (1999), s. 433. 62 Daha nceden kendimizi yakn grdmz belirttiimiz kritiki realist yaklamla bylesi bir gr uzlatrlabilir. Fakat eer realizmden iyice uzaklalrsa, doa yasalarnn ontolojik gereklikle ilikisine hi nem vermeden bu yasalar sadece insan zihninin doaya dayatmalar olarak gren -daha nce bahsettiimiz- arasalclk gibi yaklamlar karmza kar.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

148

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

natif olarak deerlendirdiimizi, bir daha belirtmek istiyoruz.63 Dier yandan, olaslk yasalarn sadece ve sadece epistemolojik yetersizliklerimizle alakal olduunu (indeterminizmle ilgisinin bulunmadn) dnenler iin, olaslk yaklam ile zorunluluku yaklam tamamen ayn anlama (ontolojik olarak) sahiptir. 'Sbjektif olaslk' yaklamlarla beraber Tanr'nn mucize gerekletirdii iddia edilince, doa yasalarnn ihlal edildii bir mucize anlay savunulmu olacaktr. Doa yasalarnn ihlal edilmedii bir mucize anlayn savunanlar iin kuantum teorisinin en yaygn yorumu olan Kopenhag yorumunun nemi burada ortaya kar. Doayla ilgili temel yasalarmzdan sadece kuantum teorisinde 'ontolojik olaslk' mevcuttur. Bu ise doada 'ontolojik boluklar'n olduu ve Tanr'nn, bu aklklar kullanmak suretiyle, doa yasalarn ihlal etmeden mucizeleri oluturduu modellerin savunulabilmesine olanak tanr. Her olaslk yaklam, ihlalsiz bir ekilde mucizelerin nasl olumu olabileceiyle ilgili modelleri gstermeyi mmkn klmaz. Bilimsel yasalarmz iinde 'ontolojik indeterminizm' (ontolojik olaslklar) iddiasna sahip tek teori olan kuantum teorisini kullanan olaslk yaklam, bu konudaki en iyi seenek olarak gzkmektedir. Sonuta, doa yasalarna felsefi yaklamlarn farkll, mucizelerin, doa yasalar ihlal edilerek mi, yoksa edilmeden mi olutuu sorununda kritik neme sahiptir. Dzenci yaklam ve arasalc yaklamla, doa yasalar hakknda 'Ontolojik indeterminizm'i savunmay felsefi ve teolojik adan gerekli grenlerin; Polkinghorne'un yaklamn ve kuantum teorisini bu ama iin tercih edenlerin yaklamlarn, birletirmeleri de mmkndr.
63

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

149

gl bir ontolojik iddiada bulunulmadndan; bu anlaylar asndan 'doa yasalarnn ihlali' kavramnn ciddi bir nemi kalmamaktadr. Doa yasalarnn ihlali kavram karmza zellikle zorunluluku yaklamda kar; bilimsel yasalarmzn, doa yasalarnn ontolojik durumunu tarif ettiine gven, bu yaklamn temel zelliidir. Fakat, modern bilimin en temel yasalarndan biri olan kuantum teorisiyle objektif indeterminizm ortaya knca; bilimsel yasalarn ontolojik durumu tarif ettiine gveneceksek, evrene ontolojik olaslk yasalarn (indeterminizmin) hakim olduunu kabul etmemiz gerektii savunulmaya baland. Tanr'nn belirsizlikleri belirleyerek (olaslklar arasndaki alternatiflerin iinden tercihler yaparak) mucizeleri gerekletirmi olabileceini savunan modeller, 'ontolojik olaslk' yaklamla karmza kmaktadr. Ksacas, mucizeler, sadece 'doa yasalarn objektif determinist yapda gren zorunluluku yaklam'a gre doa yasalarnn ihlal edilmesi anlamna gelir. Boyle ve Mersenne ve gibi birok nl dnr ise bylesi bir mucize anlaynda hibir sorun grmemi, hatta bu yaklamn daha tercih edilir olduunu dnmlerdir. Dier yandan, Tanr'nn doa yasalarn ihlal etmedii bir mucize anlayn savunmay nemli bulanlar ise dzenci yaklam, arasalc yaklam gibi grleri zorunluluku yaklama tercih etmek ve de zellikle kuantum teorisinin desteiyle 'ontolojik olaslk' yaklamlar benimsemek gibi alternatiflere sahiptirler.64
Bunlarn beraber deerlendirildii yaklamlarla da ihlalsiz bir mucize anlay savunulabilir. Bir yandan dzenci yaklamn olgularn yasalara nceliiyle ilgili temel tezi, bir yandan da mevcut bilimin en nemli teorilerinden kuantum teorisinde ortaya kan objektif olaslk yapya beraber vurgu yaplarak, 'determinist yasalara dayanan zorunluluku yaklam'a dayanarak mucizelere getirilen eletirilere kar felsefi ve teolojik argmanlar retilebilir.
64

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

150

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

BATAN MDAHALE VE MUCZELER Tanr'nn, determinist yasalarla ileyen bir evrende, mucizeler oluturmak iin doa yasalarn ihlal etmesi gerektii, genel kabul gren bir grtr. Oysa, doa yasalarn zorunluluku yaklamla deerlendirenler ve determinist bir yapda grenler, eer doa yasalarnn ihlal edilmedii bir mucize anlayn savunacaklarsa bir alternatif daha vardr ve bu alternatif, bu konuyu ele alan birok almada gz ard edilmitir. rnein sz konusu alternatifin, mucizeler sorunuyla ilgili fikirleri birok tartmann k noktas olan David Hume'un kitaplarnda ilendiine tank olamazsnz.65 Bu alternatife gre, teizmin Tanrs, her olay nceden bilebilecek ve yapt herhangi bir mdahalenin gelecekteki tm sonularn hesaplayabilecek gte olduundan, evrenin en bandan yapaca mdahale(ler) ile gelecekteki diledii olay istedii gibi belirleyebilir. Evren eer determinist yapdaysa ve evrende ontolojik boluk yoksa bile, teizmin yoktan yaratma doktrinini kabul eden biri iin, en azndan balangta, mdahaleye ak bir alan vardr. Bu balang, doa yasalarnn da evrenle beraber balangcn oluturur ve buradaki mdahaleyle doa yasalarnn ihlal edildii de sylenemez. Teolojik sebepler ileri srerek, 'Tanr'nn bir eliyle koyduu yasalar dier eliyle bozmayaca' sylemiyle determinist bir evrende ihlalci mucizelerin oluumuna kar kanlarn, u temel kabullere sahip olmalar gerekir: 1. Doa yasalarna felsefi yaklamn zorunluluku olmas gerektii
65

David Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding, 10. blm.


http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

151

2. Doa yasalarnn ontolojik determinist yapda olduu 3. Tanr'nn kendi koyduu yasalar ihlal etmeyecei Bu maddelerin her birine farkl kar klarn olduunu grdk. rnein dzenci yaklamla birinci maddeye, kuantum teorisiyle ikinci maddeye, "Tanr kendi koyduu yasalarla kendi ellerini balamad"66 diyen Boyle'un ve Swinburne'n yaklamlaryla nc maddeye kar klmak suretiyle bahsedilen anlaya farkl cevaplar verilmeye allmtr. Fakat, 'batan mdahale' ile ilgili yaklamla, bu maddenin birden kabul edilerek de olaanst olaylar anlamnda mucizelerin oluabilecei bir model gsterilebilir. Birok nl dnr bylesi bir alternatifi gz ard etmi olsalar da, Tanr'nn batan belirlemesiyle, doa yasalar ihlal edilmeden, beklenmedik olaylarn gereklemesinin mmkn olduunu ifade eden bahsettiimiz modele dikkat ekenler de olmutur.67 Bu yaklamla beraber, kutsal metinlerde bahsedilen, peygamberleri inkar eden toplumlarn, doal afetler araclyla yok edilmelerini ele alalm: Buna gre Tanr, daha 'batan' peygamberlerinin inkar edileceini ve zulme urayacan bildiinden, evrenin 'balangcnda her eyi yle bir ayarlamtr' ki; Big Bang balangcndan 15 milyar yl sonra, tam olarak peygamberlerin kavimlerini terk ettii zamanda ve tam olarak zulm yapan ve inkar eden toplumun olduu blgede, kasrga, deprem veya volkan patlamas gibi doal afetlerle bu kavimleri cezalandrarak teist dinlerce mucize
Peter Harrison, "Newtonian Science, Miracles, and the Laws of Nature", Journal of the History of Ideas, no: 56-4 (1995), s. 535. 67 Michael Peterson, Akl ve nan, s. 246.
66

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

152

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

(ayet)68 kabul edilen olaylar gerekletirmitir. Hz. Musa'ya denizin yarlmas da bylesi bir mucize modellemesiyle aklanabilir. Aslnda denizin iinde rastgele hareket eden katrilyonlarca molekl vardr. Denizin ortasndan izeceiniz hayali bir izginin sandaki molekllerin istisnasz hepsinin daha saa, soldaki molekllerin istisnasz hepsinin daha sola hareket etmesi mmkndr. Molekllerin bylesi bir hareketinde, deniz yarlr ve de hibir bilimsel yasa ihlal edilmemi olur. Bu tarz durumlar gremememizin sebebi, bunlarn doa yasalar erevesinde olas olmamas deil, olaslnn imkansz denecek kadar dk olmasdr. Olaslklar arasndan hedeflerine uygun olan dk olaslklar dilediince seebilen, bilinli ve kudretli bir Tanrya inananlar iin, olaslklarn ok ok dk olmas sorun
Tektanrl dinlerin kutsal metinlerinde, mucizelerin doa yasalarnn ihlali anlamna geldiini ifade eden bir tarif yoktur. Kuran'n Trke evirilerinde 'mucize' diye tercme edilen, genelde Arapa 'ayet' ifadesidir. 'Ayet' delil, belge, iaret gibi anlamlara gelmekte ve sonu karlabilecek olaan veya olaanst birok olgu iin kullanlmaktadr. Kuran'da gece ile gndzn art arda gelii, denizde yzen gemiler, rzgarlarn esmesi gibi doa yasalar erevesinde gerekletii kabul edilen birok olay 'ayet' ifadesiyle tanmlanmaktadr (Baknz 2. sure, Bakara Suresi, 164). Dier yandan Hz. Musa tarafndan gsterilen dokuz olaanst olay da 'ayet' ifadesiyle tanmlanmaktadr (Baknz 17. sure, sra Suresi, 101). Sonuta 'mucize' diye nitelendirilen olaylar 'doa yasalarnn ihlali' ise bile, bu, Kuran'da bu olaylar betimleyen kelimenin (ayet) Kuran boyunca kullanmndan ve etimolojisinden karsanamaz. Fakat anlatlan olayn (rnein Hz. Musa'ya denizin yarlmas) doa yasalarnn ihlalini gerektirip gerektirmedii tartlabilir. Kuran'da rzgarlarn esmesi gibi olgular ve Hz. Musa tarafndan gsterilenlere benzer olaanst olaylarn ayn 'ayet' ifadesiyle betimlenmesinden, aslolann tm bu olaylarn Tanrsal etkinliin sonucu olduunun anlalmas olduunu, ama 'doa yasalarnn ihlal edilip edilmedii' eklinde bir tartmann Kuran asndan temel bir tartma olmad -bizce- sylenebilir.
68

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

153

olmayacaktr. Tanr'nn, 'batan mdahale' ile, determinist bir evrende, doa yasalarn ihlal etmeden, Hz. Musa'ya denizin yarlmas mucizesini gerekletirdiini savunan biri, muhtemelen yle diyecektir: "Tanr, Hz. Musa'nn bana gelecekleri evrenin bandan bildiinden, Hz. Musa'nn dmanlarnca kovalanp kstrlaca -denizin kenarna geleceianda, denizin yarlaca ekilde doadaki olgularn oluumunu (bahsettiimiz ekilde molekllerin hareketiyle veya bu durumu salayacak gelgit gibi bir mekanizmayla), evrenin 'balangcnda' uygun ekilde olaylar dzenleyerek (doa yasalarn 'arasal/ikincil sebepler' olarak kullanarak) salamtr." Bylesi bir mucize oluumunda, gzlenen, beklenmeyen ve sra d olan, fakat doann yasalarna da aykr olmayan bir olgudur. Bu anlayta, mucizenin oluumu, ok ok dk olaslklarn seimi ile gerekletii iin, mucizenin olaanstlne glge dmez. Daha nce deindiimiz gibi, bir mucizeyi bir anomaliden ayrmada, mucizelerin gerekletii dinsel-tarihi ortamn kritik nemi bulunmaktadr. Hz. Musa ile ilgili rnekte, peygamberlik iddiasndaki Hz. Musa, bu vazifesinden dolay kovaland ve tam kstrld anda deniz yarld iin, mucizeyi tanmlamak iin gerekli dinsel-tarihi ortamn bulunduu rahatlkla sylenebilir. Sonuta bu olaya inananlar iin, hibir doa yasas ihlal edilmemi olsa bile, olayn olaanstl ve gerekletii dinsel-tarihi ortam, mucize olarak tanmlanmasna yeterlidir.69
69

Hz. Musa'ya denizin yarlmas ile ilgili kutsal metinlerde anlatlan vakay, genelde teist dinlerde anlalan 'literal' ekliyle ele alp deerlendiriyoruz. Dier yandan kutsal metinlerdeki kimi ifadeleri 'alegorik' olarak deerlendirip, literal anlamnn dnda yorumlayanlar da vardr. (Kutsal
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

154

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Bu gr, Tanr'nn batan mdahale ile varlklar aras uyumu saladn syleyen Leibniz'in felsefi sistemine benzer.70 Bazlar -Leibniz'in sistemini olduu gibi- bu yaklam deizmle kartrabilirler. Phil Dowe gibi biz de bu anlayn hatal olduu kanaatindeyiz.71 Deizmle, batan evreni yaratan, fakat sonra olaylarn akna karmayan ve bunlardan haberdar olmayan bir Tanr anlay benimsenir.72 Oysa bu anlayta, Tanr'nn, evrenin balangcndan, evrenin her anna ve her yerine mdahalelerde bulunduu savunulur; yani aktif bir Tanr anlay benimsenir. Tanr'nn evrene mekan olarak akn olmasna ramen, her yer ve her anna mdahalelerde bulunduunu savunanlar iin; Tanr'nn zamana akn olup, her yer ve her anna mdahalelerde bulunduunu kabul etmekte hibir sorun olmamas gerekir. Tanr'nn aktiflii hususunda bu anlay teizmin temel grnden ayrlmaz. Her an mdahaleyle 'batan mdahale' arasndaki fark, modern kozmolojiye gre 15 milyar yllk bir sredir. Fakat
metinlerdeki 'mucizeleri' aklamak iin de bu yola bavuranlar olmutur). Kutsal metinlerde alegorik ifadelerin kullanlmas iin baknz: Zeki zcan, Teolojik Hermentik, s.25-37, 239-240. Her metin gibi kutsal metinleri deerlendirirken de u sorularn sorulmas faydal olacaktr: Kullanlan dil nasldr? Edebi zellikler nelerdir? Hitap edilen kitle kimlerdir? Metinin amac nedir? Metin dnda anlatlan olguyu deerlendirebileceimiz kaynaklar var mdr? Bu konu iin baknz: Ernest Lucas, "Science and the Bible: Are They Incompatible?", Science and Christian Belief, vol: 17/2 (Ekim-2005), s. 142-143. 70 Leibniz, Monadoloji, ev: Suut Kemal Yetkin, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul (1997), s. 38. 71 Phil Dowe, "Chance and Providence", Science and Christian Belief, vol: 9/1 (Nisan-1997), s. 9. 72 Hsameddin Erdem, "Deizm", s. 110-111.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

155

izafiyet teorisiyle zamann izafi olduu anlaldktan sonra, sz konusu 15 milyar yln bir nemi kalmamtr.73 Evrende bile izafi olan zamann, Tanr iin bir snrlaycl olduu iddia edilemez. Evrende geen 15 milyar yllk zaman sresinin, Tanr iin bir an gibi olduunu dnebiliriz. Evrenin ba ile iinde bulunduumuz dnem arasndaki sre nemsizleince, Tanr'nn batan mdahalede bulunduunu sylemek ile her an mdahalede bulunduunu sylemek arasnda ciddi bir fark kalmamaktadr. zafiyet teorisi, 'batan mdahale' dncesinin dile getirilmesini, Leibniz'in dneminde olduundan daha ok cazip klmakta ve doa yasalarnn ihlal edilmedii bir mucize anlaynn bu yolla savunulmasn kolaylatrmaktadr. KUANTUM BELRSZLKLERNN BELRLENMESYLE MUCZE OLUTURULMASI Kuantum teorisinin en yaygn yorumu olan Kopenhag yorumunun savunduu 'ontolojik indeterminizm', batan mdahale kavramna ihtiya kalmadan, 'ihlalci olmayan bir mucize anlay'nn savunulmasn mmkn klar. Bu yaklama gre, ontolojik olan kuantum belirsizlikleri (boluklar) belirlenerek, evrende nemli deiiklikler ve hatta mucizeler oluturulabilir. Kuantum kuramyla Tanrsal etkinlii birletiren yaklamlarn, aadan-yukar (bottom-up) bir mdahaleyi savunmasyla, dnya iindeki byk deiimlerin
Newton fiziinde mutlak olan zaman kavram; Einstein'n, zel izafiyet teorisinde hzn ve genel izafiyet teorisinde ekim gcnn, zaman etkilediini gstermesiyle yklm ve izafi zaman gr mutlak zaman kavramnn yerini almtr. Uzak mesafelerde uurulan ok hassas saatlerle yaplan deneyler gibi gzlemsel olgularla bu teori dorulanmtr: Albert Einstein, zafiyet Teorisi, ev: Glen Akta, Say Yaynlar, stanbul (2001).
73

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

156

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

(mucizeler gibi) aklanp aklanamayaca sorulabilir. Her eyden nce, btn evrensel hammadde atomlardan ve atomalt paracklardan olumutur ve atom-alt seviyede yaplacak mdahaleler, evrenin tmnde yaplm olmaktadr. Ayrca bu konuda, kuantum teorisiyle beraber, kaos teorisinde karmza kan 'girdideki ufak deiikliin byk etkiyi kt olarak vermesi', beraberce gz nnde bulundurulmaldr. Kaos teorisiyle ilgili almalarda da gsterildii gibi, evrenin bir yerindeki ok kk saylabilecek bir deiim bile evrenin baka bir yerinde ok byk deiimlere sebebiyet verebilir. 'Kelebek Etkisi' ismiyle mehur olan bu yaklama gre, am'da kanatlarn rpan bir kelebein, stanbul'da bir kasrgaya sebebiyet verebileceini hatrlayalm. Sonuta Tanrsal mdahaleyle Tanr'nn tm evreni kuatan bilgisi birletirilirse, bir kelebein ynn deitirecek kadar bir mdahale ile -kelebein zihnine kuantum seviyesinden yaplacak mdahalelerle bir ynlendirme yaplarak veya kuantum seviyesinde mdahalelerle bir hava akm oluturulup kelebein yn deitirilerek- kutsal kitaplarda bahsedilen, baz kavimlerin yok edilmesine sebebiyet verecek nitelikte bir kasrgann nasl oluturulduu izah edilebilir.74 Kelebek Etkisi ile ifade edilen etki 'balang durumundaki artlara hassas bamllk' olarak da dile getirilir. Fizikte bunun nemi anlalmadan nce, halk arasnda bylesi bir etkinin varl saduyu ve basit gzlemlerle fark edilmiti. Halk arasndaki u sz de bunu ifade etmektedir:
74 Caner Taslaman, "Tanr-Evren likisi ve Mucize Sorunu Asndan Determinizm, ndeterminizm ve Kuantum Teorisi", Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, no: 31 (2006), s. 180.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

157

Bir mh bir nal, Bir nal bir at, Bir at bir eri, Bir er bir cengi, Bir cenk bir vatan kurtarr!75 Kaos teorisinde, Kelebek Etkisi determinist yasalar erevesinde ele alnr. Kaos teorisi ile kuantum teorisi bir arada ele alnrsa;76 byk sonular verecek ufak deiimler, Tanr'nn, 'belirsizlikleri belirlemesi' ile aklanmaya (indeterminizm srece dahil edilmeye) allabilir. Bizim amzdan nemli nokta, aadan-yukar bir etki tarznn ne kadar nemli sonular olabileceini grmektir. Maddenin kk paracklar, etraflarndaki kk paracklarla ve ortamla, arpma eklindeki etkileimlerinde, bize gre ksa bir sre olan birka saat iinde katrilyonlarca ilikiye girerler. Kuantum kuramnn gsterdii gibi evrensel yasalar zlerinde olaslksal bir yapya sahipse, katrilyonlarca saydaki etkileim esnasnda, ontolojik olarak var olan olaslklara mdahaleyle, ok byk bir fark oluturulabilir. Dnyann etrafnda uan ve ayn yere gelen bir roketi dnelim; eer bu roketin yrngesi derecenin trilyonda biri kadar sap gsterirse ilk turda nemli bir fark olmaz, ancak trilyon tur sonra bir derece fark oluur, 90 trilyon defada eski yrnge tam dikine kesilecek kadar, 180 trilyon defada tam ters ynde ayn yrngeyi takip edecek kadar fark oluur. Olaslklara bilinli
75 76

James Gleick, Kaos, s. 18. Bu iki teorinin birletirilmesi ve bununla ilgili sorunlar zerine geni bir literatr bulunmaktadr: Thomas Tracy, "Creation, Providence and Quantum Chance", s. 257; Michael Berry, "Chaos and the Semiclassical Limit of Quantum Mechanics", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley, (2001), s. 41-54.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

158

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

mdahale ile yaplacak kk deiiklikler, ok yksek sayda tekrarlandnda ve Tanrsal bilin ile bir amaca gre olaslklar seildiinde, doa yasalar ihlal edilmeden de ok byk deiiklikler ve umulmadk sonular oluturulabilir.77 Havadaki atomlar/molekller gibi atomlarn/molekllerin dalmnda olaslk entropi yasas kendini gsterir. Bir hava moleklnn odann bir yarsnda bulunma ihtimali 1/2'dir, ama odadaki tm atomlarn ayn ihtimali gerekletirmeleri ile ilgili matematiksel olaslk o kadar dktr ki, bu olaslk, yksek sayda molekllerin dk olaslkl srprizleri (mucizeleri), neden hemen hemen hi gstermediklerini anlamamz salar. George Gamow, bir odadaki hava molekllerinin odann bir yarsnda toplanp, dier yarsnda olmamalar iin 10299.999.999.999.999.999.999.999.998 saniye beklememiz gerektiini syler; evrenin tahmin edilen toplam yann yaklak 1017 saniye olduunu hatrlarsak, neden molekllerin odann bir yarsnda toplanmasndan dolay havasz kalmaktan korkmamamz gerektiini anlarz.78 Eer kuantum teorisinde var olan belirsizliklerin belirlenmesiyle molekllerin hareketi ynlendirilebilirse, yani entropi yasasndaki 'epistemolojik olaslklar'n aslnda 'ontolojik olaslklar' da olduu ve Tanr'nn bu olaslklar (belirsizlikleri) belirleyerek mdahalede bulunduunu savunursak, atomlarn/molekllerin hareketiyle ortaya kabilecek birok mucize, doa yasalarnn ihlali olmakszn aklanabilir. stelik, indeterminizm srece dahil edildii iin, 'batan mdahale' kavramna da gerek kalmaz; nk artk mdahaleye ak alan sadece balangta deil, atom seviyesinde, tm evrene yaygn
77 78

Caner Taslaman, a.g.m., s. 181. George Gamow, 1-2-3 Sonsuz, C. Kapkn, stanbul (1995), s. 212-213.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

159

bir ekilde, her an vardr. Bir peygamberi ldrmeye kalkan bir topluluun, iinde bulunduklar ortamn hava molekllerinin, bu toplumdan uzak bir yere hareket ettirilmeleri suretiyle, etkisiz hale getirildikleri hayali bir olay ele alalm. Hi phesiz bu olay, teistik bir yaklam asndan 'mucize' diye nitelenecektir, ama grld gibi bu 'mucize' diye nitelenecek olay doa yasalarnn ihlali olmadan, ok dk olaslklarn gerekletirilmesiyle oluturulabilir.79 Bir de bu yaklamla beraber Hz. Musa'ya denizin yarlmas ile ilgili mucizeyi ele aldmz dnelim. Bu sefer, Tanr'nn kuantum belirsizliklerini belirlemek suretiyle su molekllerini saa ve sola doru ynelttii ve ihlalsiz mucizenin gerekletii sylenecektir. Molekllerin hareketi ile ilgili olaslklar epistemolojik olarak grenler, 'batan mdahale' ile, bahsedilen ekildeki ihlalsiz bir mucize modelini benimseyebilirler; kuantum teorisinin katksyla 'ontolojik olaslklar'n varln kabul edenler ise 'annda mdahale' ile ihlalsiz bir mucize anlayn savunabilirler. Peygamberlere gelen vahiyler tektanrl dinlerde nemli bir yere sahiptir ve bu olaanst haller de kuantum teorisiyle ilikilendirilerek, doa yasalar erevesinde aklanmaya allmtr. George Ellis, kuantum seviyesinden mdahalelerle, Tanr'nn, insanlara, hibir doa yasasn ihlal etmeden vahiy edebileceini syler.80 Ellis, vahiy dnda da Tanr'nn,
Caner Taslaman a.g.m., s. 181. George Ellis, "The Theology of the Anthropic Principle", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Nature iinde) The Center for Theology and the Nautral Sciences, Berkeley (1999), s. 390-391.
79 80

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

160

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

kuantum belirsizliklerini belirleyerek insan beynine etkide bulunabileceini; beyinden vcuda ve vcuttan evreye bylesi bir etkinin genileyeceini belirtir.81 Ellis, vahiy ile ilgili grnn, birok felsefeci ve bilim insanna 'tatsz' gelebileceini; fakat eer bu grn yanllanmas istenirse, bunun baarlamayacan, nk modern fiziin hibir temel gryle elimediini ifade eder. Ellis, bu yaklamnn dinsel inan asndan gerekli olan vahye inanmay, doa yasalarn ihlal eden bir mucize anlay savunulmakszn mmkn kldn syler.82 Sonuta Ellis, vahyin olutuunu ispat etmeye (doal teoloji) almamtr. Fakat hem modern bilime, hem de Tanr'nn vahiy ve mucizeler iin bile doa yasalarn ihlal etmeyecei yolundaki inancna, uygun bir teoloji gelitirmeye; yani 'doann teolojisi'ni yapmaya almtr. Mucizelerin, bu ekilde oluturulmu olabileceini ifade eden grleri aktararak, sadece 'mmkn' gstermeye abaladmz, 'olan' ile ilgili bir iddiada bulunmadmz -nemine binaen bir kez daha- belirtmek istiyoruz. Doa bilimlerini ciddiye almamz bu tip olaslklar tespit etmemizi gerektirmektedir; bu tespit, doa yasalarna ve Tanrsal etkinlie farkl yaklamlar olabileceini grmemize engel deildir, nitekim bu farkl yaklamlar da tantmaya altk. Fakat, Philip Clayton'un dikkat ektii gibi, eer doa yasalar ihlal edilmeden Tanrsal mdahalelerin (ve mucizelerin) nasl oluabileceini gstermek istiyorsak, bunu yapmak iin Newton'dan beri en ok ansa sahip olduumuz dnemin iinde olduumuzu da bilmeliyiz.83
George Ellis, "Ordinary and Extraordinary Divine Action: The Nexus of Interaction", s. 389-395. 82 George Ellis, "The Theology of the Anthropic Principle", s. 392. 83 Philip Clayton, God and Contemporary Science, Edinburgh University Press, Edinburgh (1997), s. 173-174.
81

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

161

TEOLOJK AGNOSTSZM VE METODOLOJDEN ONTOLOJ RETME YANLII Buraya kadar yazdklarmzdan anlalaca gibi, mucizeler sorununun ele alnmasnda kuantum teorisinin konuya katksn nemli bulsak da 'kuantum teorisiyle temellendirilmi bir ihlalsiz mucize anlay'nn mutlak olarak doru veya gerekli olduunu savunmuyoruz. Mucizelerin yasa ihlaliyle gerekleip gereklemedii tartmasndaki pozisyonumuzu 'teolojik agnostisizm' olarak niteleyebiliriz. Bu konudaki agnostisizmimizin sebebi, mevcut klar arasnda birinin dierlerinden daha rasyonel olduuna dair bir kanaatimizin olmaydr. Bu pozisyonumuzu ayrca 'teolojik' ifadesiyle nitelendirmemizin sebebi ise Tanr inancmz ve kutsal metinleri anlay eklimiz asndan, yani teolojik adan da karmza kan klardan birini tercih etmemiz iin bir sebep belirleyemememizdir. Kendimizin bu konuyla ilgili olarak benimsedii bu yaklam, Tanr'nn varl ve sfatlaryla ilgili teizmin temel inalarna, ayrca kutsal metinler84 gibi dini kaynaklara aykr olmayan hususlarda, eer Tanrsal hikmetin
84

Zeki zcan'n dedii gibi "Bir kutsal kitabn kendisine gerekli otoriteyi kazanabilmesi iin otantikliine itiraz edilememesi, dorudan doruya Tanrsal vahyin rn olduundan veya adeta Tanr tarafndan dikte ettirildiinden phe edilmemesi gerekir." Ama hangi kutsal metnin otantikliine ne kadar gvenebileceimiz bu almann konusu deildir. Sadece u kadarn belirtelim ki mevcut dinlerin kutsal kitaplar iinde, Kur'an dndaki kitaplar redaksiyon birliinden yoksundur. Baknz: Zeki zcan, Teolojik Hermentik, s. 123-124. Ayrca, konumuz olan mucizeler sorunu asndan, tektanrl dinin kutsal metinlerinde nemli bir farkn olmad sylenebilir. dinin kutsal metinlerinde de Tanr'nn, kimi zamanlar olaanst hadiseleri (mucizeleri) gerekletirdii anlatlr. Fakat bu olaanst hadiseler anlatlrken, bunlarn, doa yasalar ihlal edilerek veya edilmeyerek gerekletirildii eklinde bir tartma ise bu metinlerde (Eski Ahit, Yeni Ahit ve Kuran'da) yer almaz.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

162

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

neyi gerektirdiini bilemiyorsak ve rasyonel bir yaklamla da bir tercih yapamyorsak; byle konularda 'teolojik agnostisizm'i benimsemenin en tutarl yol olduunu syleyerek neriyoruz.85 Bu kitaptan nce, insann iki ayr cevherden mi tek cevherden mi yaratld; ayrca Tanr'nn, evrimi, canllar bir yaratma metodu olarak kullanp kullanmad tartmalarnda da 'teolojik agnostisizm'i benimsemenin en tutarl yol olduunu savunmutuk. Bahsedilen iki almamzda, nce, rasyonel adan -bilimsel ve felsefi irdelemeyle- 'insann tek cevherden mi, iki cevherden mi yaratld'86 ve 'canllarn evrimsel bir mekanizmayla oluup olumad'87 alternatiflerinden birisini sememiz iin -bizce- rasyonel bir sebep olmadn, bilimsel ve felsefi bir irdelemeyle gstermeye altk. Bu iki almamzda da metodolojik natralizmin, bilimsel almalarda apriori olarak benimsenmesinin, madde-d bir cevher olamayaca ve evrim teorisinin tartlmaz olduu iddialarnn gerek kayna olduu kanaatine vardk. Ayn ekilde, mucizelerin imkanna her ne kadar teolojik sebeplerle kar klm olsa da, bu kar ktaki sebeplerin banda bile metodolojik natralizmin apriori bir ekilde bilimin metodu olarak benimsenmesi gelmektedir. Felsefi natralizm (philosophical naturalism), biroklarnca ontolojik natralizm (ontological naturalism) ve metafizik
'Teolojik agnostik' yaklammz bu tanmla snrlyoruz. 'Teolojik agnostisizmi' daha geni bir ekilde anlayanlardan yaklammzn ayrt edilmesini nemli buluyoruz. 86 Caner Taslaman, "Bedenin ve Ruhun ki Ayr Cevher Olup Olmad Sorununa Kar Teolojik Agnostik Tavr", Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, no: 33 (2007), s. 42-68. 87 Caner Taslaman, Evrim Teorisi Felsefe ve Tanr, 3. Blm.
85

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

163

natralizm (metaphysical naturalism) olarak da anlr; bu gre gre, 'doa' dnda hibir varlk yoktur, bu grn88 tamamen materyalizme ve ateizme zde olduu sylenebilir. Dier yandan metodolojik natralizm (methodological naturalism) ve bilimsel natralizm (scientific naturalism) ile bilimin metodunun ne olmas gerektiine dair bir iddiada bulunulur. Buna gre doann dndaki sebeplerle -byle sebepler, rnein Tanr varsa bile- doa aklanmamaldr. Metodolojik natralizmin, Tanr'nn yokluuna dair bir yarg ileri srmedii iin, dinlere kar ntr bir pozisyonda olduu ileri srlmtr; Alvin Plantinga'nn da eletirdii bu grn, doru olmad kanaatindeyiz. Metodolojik natralizmin metot olarak benimsenmesiyle, daha batan -herhangi bir aratrma veya tartma olmadan- mucizelerin imkan dlanr. Doadaki her eyin sadece 'doal sebepler' ile aklanmas gerektiini syleyen bir sistemle, Tanrsal mdahale (doa-st Sebep) nasl uyuur?89 Teolojik sebeplerle 'ihlalci mucize' anlayna kar klarn nemli bir blmnn altnda bile metodolojik natralizmle atmalar azaltma abas olduunu syleyebiliriz. Din-bilim atmasyla ilgili birok sorunun altnda, apriori bir ekilde, metodolojik natralizmin bilimin yegane metodolojisi olarak benimsenmesi ve daha sonra bu metodolojiden yola klarak ontoloji retilmesi olduunu syleyebiliriz. 'Doadaki olaylarn sadece doal sebeplerle tarif edilmesi gerektii' metodolojiyle ilgili bir seimdir; 'doadaki her olayn doal sebeplerle olutuu' ve 'doa-d bir gcn bunAlvin Plantinga "Methodological Naturalism", (ed: Jitse Van Der Meer, Facets of Faith and Science iinde), University Press of America, Lanham (1996). 89 J. A. Cover, Miracles and (Christian) Teism, s. 344.
88

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

164

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

lara etkisinin olmad' ise ontolojik bir iddiadr. Mucizeleri birok kiinin 'natralist metodoloji'lerine aykr bulduklar iin daha batan reddettiklerini gzlemlemekteyiz. Sylenen adeta udur: "Doa-d bir sebebin oluturduu olgular (mucizeler) bilimin aratrma konusu olamaz; demek ki doad bir sebebin oluturduu olgular (mucizeler) yoktur." Bu yanla, 'metodolojiden ontoloji retme yanl' diyebiliriz. Oysa ontoloji, neyin var olup olmad ve varln nasl, ne ekilde 'olduu' ile ilgiliyken; metodoloji neyin, nasl, ne ekilde var olduunu 'nasl anlayacamz' ile ilgili olmaldr. Eer metodolojimiz ile varlk hakknda tatmin edici bilgi elde edemiyorsak; bizce yaplmas gereken, bu konuda agnostik bir tutum benimsemektir. Metodolojimizin varln anlalmas iin bir ara olduunu, metodolojimizle kefedilemeyecek olanlarn yok saylmamas gerektiini bilmeliyiz. Yaplan bu yanl, elindeki metreyle lmeyi metodoloji olarak benimseyen birinin, uzaktaki yldzlarn uzunluunu lemezse, onlarn uzunluklarnn olmadn (ontolojik bir gr) iddia etmesine benzer. Sonuta, mucizelerin -zellikle ihlalci mucizelerinimkannn reddedilmesinin en nemli nedeninin, iinde bulunduumuz an paradigmas90 ve bu paradigmaya bal olarak benimsenen metodoloji (metodolojik natralizm) olduunu dnyoruz. Bu metodolojinin mutlaka benimsenmesi gerektiine dair iddialar yanl bulduumuzdan, ihlalci mucize anlayna kar kmak iin bir sebep gremiyoruz. Mersenne'in, Boyle'un ve Swinburne'n yaklamlarn, tasdik etmemekle beraber, doruluklarnn 'mmkn' olduu alternatifini de yadsmadmzdan dolay, 'ihlalci olmayan
90

'Paradigma' bilim insanlarnn dnyaya bak ekillerini belirleyen, yaplan bilimsel almalarn temel n kabullerini dikte eden, ayrca bilimsel faaliyetin olutuu ve kontrol edildii sosyolojik ortam ifade eden genel erevedir. 'Paradigma' kavramn mehur http://www.kuantum.gen.tr eden alma olarak baknz: http://www.canertaslaman.com Thomas Kuhn, The Sructure of Scientific Revolutions.

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

165

mucize anlay'n temellendirme abasn, mutlak bir zaruret olarak alglamyoruz. Byle olunca, 'ihlalci olmayan bir mucize anlay' konusunda agnostik kalyoruz ve bu konuda kuantum teorisine mutlak olarak ihtiya duyulduu yargsndan uzak duruyoruz. Dier yandan, Tanr'nn mucizeleri gerekletirmek iin doa yasalarn ihlal ettii hususunda srarc olmak iin de bir neden gremiyoruz. Hz. Musa'ya denizin yarlmas ile ilgili verdiimiz rnei ele alalm: ster Tanr, doa yasalarn ihlal edip bunu gerekletirmi olsun, ister daha nce anlatlanlara benzer ekilde doa yasalar erevesinde bunu gerekletirmi olsun; her halkarda, tektanrl dinlere inananlar iin bu olay mucize olacaktr. Tanr'nn doa yasalarn ihlal ederek mucize oluturduunu savunan bir teiste "Tanr isterse, doa yasalarn hi ihlal etmeden mucizeleri gerekletirebilir mi" diye sorarsanz, her eye gc yeten bir Tanr anlayna sahip teist "Elbette" diyecektir. O zaman, Tanr'nn kendi koyduu yasalar isterse ihlal edebilecei -Newton ve Boyle da buna vurgu yapmt- yargs, mutlak olarak ihlal ettii yargsn kapsamaz. Tanrsal hikmetin bu alternatiflerden hangisini gerektirdiini bilemiyoruz ve bildiini iddia edenlerin argmanlarn da tatmin edici bulmuyoruz. Bu yzdendir ki 'teolojik agnostisizm'i benimsiyoruz.91
91

Kuantum teorisini, Tanrsal etkinliin aklanmasnda nemli bulan birok dnrn ok iddial yaklamlarda bulunmadan fikirlerini akladn hatrlamak faydal olacaktr. rnein fikirlerine daha nce deindiimiz Clayton, teologlara, Tanr'nn nasl etkinlikte 'bulunmu olabilecei' (could) ile ilgili iddialarla snrl kalmalarn, Tanr'nn nasl etkinlikte 'bulunduu' (must) ile ilgili iddialarda bulunmamalarn nermitir. Baknz: Philip Clayton, "Tracing The Lines: Constraint and Freedom in The Movement from Physics to Theology", s. 234. Clayton'un bu konudaki yaklamn -daha nce belirttiimiz gibi- kendimize yakn buluyoruz. Fakat biz, bu tarzdaki konularda -farkl olarak- 'teolojik agnostisizm'in tutarl felsefi bir pozisyon olarak savunulabileceininin tespit http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr edilmesini de nemli buluyoruz.

166

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Sonuta, mucizeler sorunu hakknda, iinde bulunduumuz asrdaki -teist dnrlerce- en ok tartlan husus olan, mucizelerin, doa yasalarnn ihlali ile mi ihlalsiz mi gerekletii sorununa kar 'teolojik agnostik' tavr belirlememizin sebeplerini be maddede ksaca yle zetleyebiliriz: 1. Doa yasalarna kar kimi felsefi yaklamlarda (rnein dzenci yaklamda) doa yasalarnn ihlali diye bir sorun kalmamaktadr. 2. Evrenin determinist zorunluluku yasalarla ileyen kapal bir sistem olduunu kabul etsek bile, hala, 'batan mdahale' ile ihlalsiz mucize anlay savunulabilir. Dier yandan, doa yasalarnn yaratcs bir Tanr'nn, mucizeleri olutururken doa yasalarn ihlal ettii savunulacaksa, zaten bir model (batan mdahale veya kuantum boluklarndan faydalanma gibi) gstermeye ihtiya yoktur. 3. Bilimsel yasalarn evrenin ontolojik yapsn olduu gibi akladn savunan realist bir tavr benimsersek, karmza modern bilimin en temel teorilerinden biri olan ve evrende ontolojik indeterminizm olduu iddiasna yer veren kuantum teorisi kar. Bu teorideki objektif olaslklar ise ihlalsiz mucize anlayna olanak tanr. 4. Teolojik adan, Tanr'nn isterse doa yasalarn ihlal edebilecei sylenerek, ihlal ettii temellenemez. Ayn ekilde, Tanr'nn isterse doa yasalarn ihlal etmeden mucize gerekletirebilecei de ihlal etmeden gerekletirdii anlamn tamaz. Bu iki alternatiften herhangi birinin, Tanr'nn varl ve snrsz kudreti gibi, tektanrc dinlerin en temel teolojik inanlaryla elitiini dnmyoruz.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

MUCZELER, DOA YASALARI ve KUANTUM TEORS

167

5. Tektanrl dinlerin kutsal metinleri olan Eski Ahit, Yeni Ahit ve Kuran'da mucizelerin anlatm vardr, ama bunlarn, yasa ihlali anlamna geldiini ifade eden -Humecu ve Voltaireci- bir tarif yoktur. Bu da teolojik adan, ihlal etme ve etmeme klarndan birisinin seilmesinin zaruri olmadn desteklemektedir. Bilinebilecek konularn tespiti kadar, bilinemeyecek konularn tespiti de felsefi bir uratr. Ayn ekilde, din felsefesi asndan, kudretli bir Tanr'ya inanan teistlerin, ihlalci veya ihlalci olmayan yaklamlardan birini benimsemek zorunda olmadklarn, hatta bu yaklamlardan hangisinin doru olduunu belirleyemeyeceklerini tespit etmek de nemlidir. Bu konudaki agnostik tavr iki ekilde olabilir. Birincisinde iinde bulunduumuz dnemdeki bilgi seviyemizin agnostiklii gerektirdii, ilerleyen bilim dzeyi ile bunun alabilecei savunulabilir. kincisinde ise iinde bulunduumuz agnostik tavrdan klmasnn hibir zaman -bu dnyada- mmkn olmad savunulabilir; bu, 'gl agnostik tavr'dr ve bu konudaki bizim yaklammz da 'gl agnostik tavr' benimsemek ynndedir. Gelien bilimin, bir gn, Einstein'n istedii gibi, kuantum teorisinin determinist yapda olduunu gsterecei dnlebilir.92 Fakat en determinist yaklamda bile 'batan mdahaleyle ihlalsiz mucizeler' hala savunulabilecektir veya doa yasalarna felsefi yaklamda 'yasa ihlalinin anlamsz olaca' alternatifler benimsenebilecektir. Ksacas, kudretli bir Tanr'nn varlna
Nitekim Polkinghorne'un, kuantum boluklar kullanlarak, ihlalsiz bir ekilde, Tanrsal etkinliin (ve mucizelerin) aklanmasna kar ekincesinin kaynaklarndan biri bylesi bir dncedir. Baknz: John Polkinghorne, Reason and Reality: The Relationship between Science and Religion, Trinity Press International, Philedelphia (1991), s. 40-42.
92

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

168

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

ontolojilerinde yer verenler iin her iki alternatif de hep mmkn olacaktr ve bu mmknlerin iinden hangisini seeceimizi belirleyemeyeceimizi dnyoruz. Teizmle, deizm ve natralizm arasndaki en temel sorun, kudretli bir Tanr'nn var olup olmamasyla ilgilidir; kudreti snrsz bir Tanr'nn varln kabul eden teistler iin ise mucizelerin ihlalle veya ihlalsiz gerekletiinin ok da nemi yoktur.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

5. BLM
KTLK SORUNU ZGR RADE SORUNU VE KUANTUM TEORS
BLM TANITIMI Ktlk sorunu ve zgr irade sorunu binlerce yldan beri felsefenin ve teolojinin gndeminde olmutur. Bu blmde nce ktlk sorununu ele alacaz ve bu sorunun zgr irade sorunu ile ilikisini ortaya koyacaz. Daha sonra zgr irade sorununu inceleyeceiz ve kuantum teorisinin bu sorun ile nasl ilikilendirildiini gstermeye alacaz. Bu sorunlar deerlendirilirken, bu sorunlarla ilgili tartmalardaki kuantum teorisinin yerini, 'abartmadan ve kmsemeden' tespit etmeye alacaz. Ayrca kuantum teorisi dnda, ktlk ve zgr irade sorunlaryla ilgili nemli grdmz dier hususlar ve eitli yaklamlar da ele alarak, yeri geldike bu konular hakkndaki grlerimizi ifade edeceiz. Bu blmde cevabn bulabileceiniz baz sorular unlardr: Ktlk sorunu ile zgr irade sorununun ilgisi nedir? Ktlk sorununu aklamak iin nasl yaklamlar gelitirilmitir? Ktlk sorunu ateist bir ontolojinin temellendirilmesinde kullanmak doru mudur? Ktlk sorununa kar benimsenmesi gereken en doru tavr nasl olmaldr? Determinizm ve zgr iradenin arasndaki iliki hangi farkl
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

170

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

yaklamlarca nasl deerlendirilmitir? Badarc (lml determinist) yaklam benimseyenler iin, neden kuantum teorisi zgr irade sorunu asndan nemli olmamaktadr? Dualizmi ve zuhur etmeyi savunan yaklamlarla libertaryan bir zgr irade anlay savunulabilir mi? Kuantum teorisinin libertaryan bir zgr irade anlay asndan nemi nedir? Tanr'nn gelecei bilmesi ve insanlarn zgr iradeye sahip olmalar arasnda bir eliki var mdr? Molinist yaklam ve izafiyet teorisini zgr irade sorunu asndan nemli bulmamzn nedenleri nelerdir? Kuantum teorisinin YeniBerkeleyci bir anlayla yorumlanmas zgr irade sorunu asndan nemli olabilir mi? Kuantum teorisindeki Tamamlayclk lkesi'nden hareketle yaplan analojilerle zgr irade sorununa nasl yaklalmtr? KTLK SORUNUNUN ZGR RADE SORUNUYLA LGS Ktlk sorununu Eski Yunan'da Epikuros gndeme getirmitir.1 18. yzylda ise David Hume bu sorunu daha ayrntl bir ekilde ifade etmitir. Hume, Tanr'nn, her eye kadir olmasna ve mkemmel bir ekilde iyi olmasna ramen, neden ktln varlna msaade ettiini sorgular.2 Hume'un bu yaklamndaki niyetinin, ktln varlnn Tanr'nn varlyla uzlamaz olduunu syleyerek, ktln varlndan ontolojik sonular karmak veya teizmin argmanlarna gveni sarsarak agnostik felsefesini destekTimothy O'Connor, "The Problem of Evil: Introduction", (ed: William Lane Craig, Philosophy of Religion iinde), Rutgers University Press, New Jersey (2002), s. 305. 2 David Hume, Dialogues Concerning Natural Religion, Penguin Classics, Londra (1990), s. 103-112.
1

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

171

lemek olduu sylenebilir. Hume'un, bu konudaki yaklamnn benzerini Hume'dan asrlarca nce el Ma'arri ve bnu'r Ravendi ifade etmilerdir.3 20. yzylda ise Paul Drapper ve John Mackie gibi dnrler, ktlk sorununun ateist bir ontolojiyi desteklediini iddia etmilerdir.4 Ktlk sorununun, ateist ve agnostik dnrlerin teizme kar ynelttii en nemli eletiri olduunu syleyebiliriz. Bu eletirilere kar teist dnrlerin birok cevab olmutur. rnein Farabi, varlkta bulunan ktlklerin, izafi olduunu, deien aleme bal olarak ortaya ktn ve bunlarn, klli nizamda bir yeri, hatta gereklilii olduunu; az erden dolay ok hayrn terk edilemeyeceini syler: Yamurun yamasndan dolay sel felaketleri olsa da yamurun hayr errinden oktur.5 bn Sina da Farabi'ye benzer ifadelerle ktln varln aklar; ateteki genel yararlarn, atein yakmasn da gerektirdiini, bunun ise bazlarnn elbisesinin yanmasna sebep olabileceini ifade eder. Temel ilkenin "Az ktlk iin ok iyilik terk edilmez" olduunu; aksi durumun, nceki ktlkten daha byk bir ktle yol aacan savunur.6
Mehmet Aydn, Din Felsefesi, s. 156. Paul Drapper, "Pain and Pleasure: An Evidential Problem for Theists", (ed: William Lane Craig, Philosophy of Religion iinde), Rutgers University Press, New Jersey (2002); John Mackie, "Evil and Omnipotence", Mind, no: 64 (1995). 5 Necip Taylan, slam Dncesinde Din Felsefeleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul (1997), s. 136. 6 bn Sina, "nayet ve Ktln lahi Kazaya Giriinin Aklanmas zerine", ev: Mahmut Kaya (ed: Mahmut Kaya, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri iinde), Klasik, stanbul (2005), s. 302.
3 4

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

172

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

John Hick ise 'insanlarn manevi adan ykselmesi'ni mmkn klacak bir ortamn gerekliliinden hareketle ktlklerin varlk sebebini aklar: Bahsedilen ortam, dzenli doa yasalarnn ve bakalarnn aclarna sebep olabileceimiz veya aclarn hafifletebileceimiz bir dzenin varln gerektirir. Byle bir ortamda hem doal, hem de ahlaki ktlkler olmaldr ki bireyler ahlaki seimler yapabilsin ve ahlaki-manevi ykselileri mmkn olsun.7 inde bulunduumuz alemin mmkn alemlerin en iyisi olduunu sylemek de gzlemlenen ktlkleri aklamada kullanlm olan bir argmandr. slam aleminde Gazzali bu terminolojiyi yzlerce yl nce kullanm olsa da,8 felsefe tarihinde bu yaklam daha ok Leibniz ile anlr. Leibniz, Tanr'nn mkemmel olduunu, bu yzden en mkemmel alemi yarattn syler. Fakat hibir alem tam anlamyla -Tanr gibimkemmel olamayaca iin, bir miktar ktln varl kanlmazdr. Leibniz, Tanr'nn ktlk ve iyilik arasnda ideal dengeyi oluturduunu ve bu ideal denge iin mmkn alemler ierisinden en uygununu yarattn savunur.9 Bahsedilenler dnda ktlk sorununu aklamaya alan baka grler de ifade edilmitir. Fakat, insann zgr iradesine vurgu yaparak gzlemlenen ktlkleri
John Hick'in teodisesi (ilahi adalet teorisi), Irenaeanc teodise (120-202 yllarnda yaayan Hristiyan dnr Irenaean'a atfen) olarak anlr: John Hick, "An Irenaean Theodicy", (ed: Eleonere Stump ve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: Big Questions iinde) Blackwell Publishing, Malden (1999), s. 222-227. 8 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, s. 155-156. 9 Leibniz, Theodicy: Essays on the Goodness of God the Freedom of Men and the Origin of Evil, Open Court, Chicago (1990).
7

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

173

aklamak, btn yaklamlar arasnda en ok n plana kan yaklam olmutur. rnein Augustine'in ktlk sorununa getirdii aklama 'zgr irade savunmas' (free will defence) olarak anlr. Buna gre zgr iradeye sahip olmak Tanrsal bir ltuftur; fakat zgr irade seimini iyiden yana kullanabilecei gibi, ktden yana da kullanabilir; ktln ana kayna da budur.10 Ktln aklanmasnda, zgr iradenin varln gndeme getiren tm dnrlerin yaklamlarnn tamamen ayn olmadn bilmek de nemlidir. rnein Michael Murray, hem Tanr'nn gizli kalmas gerektiine, hem de zgr iradenin varlna vurgu yapar: Tanr'nn, kendi varln ve amalarn apak olarak gstermesi durumunda, insanlarn seimlerinde cebredileceklerini -zgr olamayacaklarn- syler. Murray, Tanr'nn gizli kalmasnn gerekliliini, ktlklerin kayna olarak grr.11 Eleonere Stump ise Tanr'nn ktlklere izin vermesinin nedenini; insana, zgr iradesinin ykc etkilerinin ancak byle gsterilebilecek olmasna balar. Stump, insann, zgr iradesinin ykc etkilerini tek bana dzeltemeyeceini ifade eder. zmn ise Tanr'nn yardmnda olduunu; bylece doal ve ahlaki ktlklerin, Tanr'ya yneltme ve irademizde
Augustine, zgr iradeyi yaklamnda merkeze almasnn yannda, ktl iyiliin yokluu olarak tarif etmek ve alemdeki deiimi ktln kayna olarak gstermek gibi yollarla da teodisesini desteklemitir. Augustine, On Free Choice of the Will, ev: Thomas Williams, Hackett Publishing, Indiana (1993). 11 Michael J. Murray, "Coercion and the Hiddennes of God", (ed: Eleonore Stump ve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: Big Questions iinde), Blackwell Publishing, Malden (1999), s. 241-249.
10

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

174

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

gerekli dzeltilmelerin -Tanr'nn yardmyla- yaplmasna sebep olma vazifesini grdklerini savunur.12 Richard Swinburne de zgr irade kavramna ktlk sorununu aklamakta zel bir nem atfeder. Swinburne, zgr iradeyle gerekletirilen eylemlerin ahlaki yasalara uygun olabilmesi iin, insanlarn eylemlerinin sonularn bilmesi gerektiini syler. nsanlarn eylemlerinin sonularn bilmesi ise ancak dzenli yasalarn olduu bir evrende mmkndr.13 (Evrenin bu yapsnn ise doal ktlklerle alakas vardr.) nsanlarn zgr iradeli varlklar olmas ve gerekleecek daha byk iyilikler iin, gzlemlenen ktlklere msaade edilmesinin ahlaki adan kabul edilir olduu Swinburne'n grdr.14 Alvin Plantinga da yaklamnda zgr iradeye yer vererek ktlk sorununun ateist bir ontolojinin kayna olamayacan gstermeye almtr. Plantinga'nn yaklamnn baarsnn sebeplerinden biri -bizce- Tanr'nn varlnn ve ktlklerin bir arada 'olabilecei'ni gstermenin yeterli olduunu, bunlarn beraber bir arada 'olmas gerektii'ni gstermeye gerek olmadn vurgulamasdr: Eer mantken,
Eleonore Stump, "The Problem of Evil", Faith and Philosophy, no: 2 (Ekim-1985), s. 392-423. 13 Evrendeki dzenli yapnn, insanlarn sorumlu varlklar olmas iin (ahlakn mmkn olmas iin) n art olduuna, kuantum teorisine Tanrsal etkinliin aklanmasnda merkezi rol veren Nancey Murphy de vurgu yapmtr: Nancey Murphy, "Divine Action in the Natural Order: Buridan's Ass and Schrdinger's Cat", s. 347-348. 14 Richard Swinburne, Providence and the Problem of Evil, Clarendon Press, Oxford (1998), 10. Blm, Ayrca Swinburne'n zgr irade ile ilgili grleri iin baknz: Richard Swinburne, The Evolution of the Soul, Clarendon Press, Oxford (1997), 3. Blm - 13. Madde.
12

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

175

Tanr'nn varlnn ve ktlklerin bir arada 'olabilecei'ni gsterebilirsek bile; bu, ateistlerin, ktlk sorunundan hareketle materyalist-natralist ontolojilerini temellendiremeyeceklerini gstermeye yeterlidir.15 Plantinga'nn yaklam, ktlk sorunu ile ilgili tartmalarda en ok gndeme gelen yaklamlardan birisidir.16 Onun yaklam, bir teodise yerine, bir mdafaa yaklam gelitirmenin daha isabetli olacana (sadece bunun yeterli olacana) rnek tekil ettii iin de nemlidir. KTLK SORUNU VE ONTOLOJ Buraya kadar ktlk sorununa birok farkl cevabn verildiini ve zgr iradeye vurgu yapmann, verilen farkl cevaplarda en nemli unsur olduunu grdk. Ayrca zgr iradeye ktlk sorununun aklanmasnda yer veren dnrlerin birbirlerinden farkl yaklamlar olduunu da tespit etmeye altk. Bu hususlar belirlememiz konumuz asndan nemlidir; nk kuantum teorisi zgr irade sorunuyla ve dolaysyla ktlk sorunuyla ilgilidir. Burada dikkat edilmesi gereken husus; ktlk sorunu ile ilgili yaklamlarda, zgr iradeye verilen rol merkezden ne kadar uzaklarsa, kuantum teorisinin bu konu asndan neminin o kadar azalacak olmasdr. Eer bir kii zgr iradenin varln ktlk sorununun aklanmasnda hi nemli
Alvin Plantinga, The Nature of Necessity, Oxford University Press, Oxford (1979), s. 49-55, 165-168, 189-196; Alvin Plantinga, "The Probabilistic Argument from Evil", Philosophical Studies, no: 35 (1979), s. 1-53. 16 Bu yaklamn kritii iin baknz: M. Tooley, "Alvin Plantinga and the Argument of Evil", Australasian Journal of Philosophy, no: 58 (1980); Tooley'e Plantinga'nn cevab iin baknz: Alvin Plantinga, "Tooley and Evil: A Reply", Australasian Journal of Philosophy, no: 60 (1982).
15

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

176

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

grmyorsa, muhtemelen kuantum teorisinin bu konuyla hibir ilgisinin olmadn batan dnecektir. Ayrca ktlkler -genelde- ahlaki ktlk ve doal ktlk olarak ikiye ayrlp incelenir. Ahlaki ktlkler hrszlk, ldrme, sahtekarlk, cimrilik gibi insanlarn zgr iradeleriyle ilikilendirilen fiilleri ve kt karakter zellikleridir. Doal ktlkler ise selleri, yangnlar, kanser gibi hastalklar, krlk, sarlk gibi durumlar ifade eder.17 Bunlardan ahlaki ktlklerin zgr irade sorunuyla ilgisi aka gzkmektedir. Doal ktlkleri zgr iradeyle ilikilendirerek aklamaya alanlar olsa da, buradaki balant ahlaki ktlkler kadar ak deildir.18 Bu yzden, kuantum teorisinin bu konudaki tartmaya girmesinin, daha ok ahlaki ktlkler ile ilikili olduunun batan tespit edilmesi faydal olacaktr. Kuantum teorisinin, zgr irade ve dolaysyla ktlk sorunu asndan gz nnde bulundurulmasn nemli bulsak da; geni bir alanla ilgili ktlk sorununun, bu kitapta ele aldmzdan ok daha geni bir almay hak ettii bilinmelidir. Bu soruna btn ayrntlaryla giremesek de, Tanr'nn neden ktl yaratmay setiiyle ilgili btn hikmetleri bilemeyeceimiz kanaatinde olduumuzu belirtmek istiyoruz. bn Sina'nn "Az ktlk iin ok iyilik terk edilmez" ilkesi de, Augustineci zgr irade merkezli aklamalar da 'Tanrsal hikmet' hakknda bize ipucu verebilir; fakat ktln yaratlmasnn hikmetinin tam olarak ne olduunu
Michael Peterson ve dierleri, Akl ve nan, s. 177. Robert A. Oakes, "God, Evil and Professor Ross", Philosophy and Phenomenological Research, vol: 35, no: 2 (Aralk-1974), s. 261.
17 18

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

177

belirlememize olanak tanmazlar. Bu yzden, bizce, bu argmanlardan hangisine sempati duyuluyorsa duyulsun; bu argmanlarn mutlaka, Tanrsal hikmetleri tam olarak bilemeyeceimizi vurgulayan bir yaklamla birletirilmesi gerekir. Aslnda Stephen Wykstra gibi, ktlklerin sebebinin anlalamamasnn, Tanr'nn varln inkar etmek iin bir neden olamayacan syleyerek, 'ktlklerin varlnn nedenine agnostik yaklam' temel alarak, mstakil argman retenler de olmutur.19 Wykstra'nn bu yaklam 'Geerli Epistemik Ulamn art' (CORNEA: Condition of Reasonable Epistemic Access) olarak bilinir ve ktlklerin sebebinin grlp, tespit edilememesinin; bu ktlklerin maksad olmad grnn doru olduunun, yeterli delili olamayacan dile getirir.20 Wykstra, Tanr'nn snrsz akl ile insan akl arasndaki derin uuruma dikkat ekerek argmann destekler. Bizce, bylesi bir yaklam mstakil bir argman olarak savunmak yerine, daha nce anlan argmanlarn birkayla birletirerek geni ve mtevaz (mdafaac) bir argman oluturmak, bunda da mutlaka zgr iradeye yer vermek en iyisi olacaktr. Nitekim, Plantinga'nn, mdafaas, bahsettiimiz tipteki bir yaklama benzemektedir. Plantinga, kitap ve makalelerinde, mdafaac yaklamn ifade ederken, Tanr'nn hikmetlerine tamamen vakf olamadmz iin ktln varlk sebebini anlayamam olabileceimize de dikkat ekmitir.21
Timothy O' Connor, "The Problem of Evil: Introduction", s. 314. Stephen Wykstra, "The Humean Obstacle to Evidential Argument from Evil: On Avoiding the Evils of 'Appearance' ", International Journal for Philosophy of Religion, no: 16 (1984). 21 Michael Peterson ve dierleri, a.g.e., s. 212.
19 20

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

178

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Eer Tanr'nn varl, ktlk sorunundan bamsz bir ekilde temellendirilebilirse; bu, Tanr'ya yer veren bir ontoloji ile ktlk sorununun ele alnmasn, yani ktlk sorununun materyalist ontoloji adna kullanlamamasn salayacaktr. Bizce, modern bilimin verileriyle ortaya kan nsanc lke 'tasarm delili'ni; Big Bang teorisi ve entropi yasas ise 'kozmolojik delil'i, yani Tanr merkezli bir ontolojiyi desteklemektedir.22 Dier yandan birok kii fideist yaklamla veya ontolojik delil gibi farkl yaklamlarla ontolojilerinde Tanr'ya yer vermektedirler. Sonuta ktlk sorunu ile ilgili tartma epistemolojik adan Tanr'ya inancmzn geerli olup olmad tartmasna gelip dayanmaktadr. Bundan da ktlk sorununun, ontoloji ve epistemoloji ile ilgili btn sistemimizle alakal olduu; btn sistemden yaltlrsa, ktlk sorununun salkl bir ekilde deerlendirilemeyecei anlalmaktadr. Sempatiyle baktmz mdafaac yaklamlar, eer ateizme kar bir atakla da desteklenirlerse, teistik yaklama g katlaca kanaatindeyiz. Buradaki 'kar atak' ifadesinden kastmz, ateizmin, ktlk sorununun teizm tarafndan aklanamad veya ktlk olgusunun teizmle uyumad iddiasna karlk; ateizmin de 'iyilik sorunu' ile kar karya olduunu ve ateizmin evrende gzlemlenen iyiliklerin varln aklayamad, fakat teizmin bunu baaryla -Tanr'nn iyilii ve rahmetiyle- akladn gndeme getirmektir. CanlBu iddiamzn uzun tartmalara yol aacak mahiyette olduunu biliyoruz. Bu kitapta bu tartmaya girmeyeceiz, fakat bu konudaki grlerimiz iin baknz: Tasarm delili iin: Caner Taslaman, Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, 4. Blm; Big Bang teorisi iin: Caner Taslaman, Big Bang ve Tanr; Entropi yasas ii: Caner Taslaman, "Din Felsefesi Asndan Entropi Yasas", Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, No: 30 (2006).
22

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

179

lar aleminde birok zgeci (altruist, dierkam) davran vardr: Birok kuun kendisinin olmayan yavrular beslemesinden, karncalarn ve arlarn ayrntl bir ekilde belirlenmi birok fedakarlk ieren iblmlerine kadar doada zgeci davranlar gzlemlenir. Cansz maddenin ve doal seleksiyon gibi rekabeti n plana kartan bir mekanizmann, nasl olur da 'iyilik' olarak niteleyebileceimiz zgeci davranlar oluturduu, ateist-materyalist yaklam asndan nemli bir sorundur. William Hamilton'un 1960'lardaki almalarnn nemli bir rol oynad 'akraba seleksiyonu' (kin selection) gibi mekanizmalarla bu zgeci davranlar aklanmaya allmtr.23 Buna gre, zgeci davranlar gerekletiren canllar, bunu, genlerinin devam ettirilme olasln arttrmak iin yapmlardr. Sonuta 'zahiren iyilik' gibi gzken davranlarn, yaam mcadelesinde 'gen havuzu' iin bir avantaj olduu, bu yzden 'bencil' bir boyutunun bulunduu aklanmaya allr. Nitekim, yaayan en nl ateist olan Richard Dawkins'in nl kitabnn adn 'Bencil Gen' (The Selfish Gene) yapan da bu fikri ispat etme arzusudur.24 Biyoloji, psikoloji ve antropolojinin katklaryla olutuu sylenen 'sosyobiyoloji' disiplini, insan dahil btn varlklarn toplumsal davranlarn (zgecilik dahil) salt biyolojik olarak aklamaya alt iin zgecilikle ilgili tartmalar asndan nemlidir.25 Aslnda 'bencil gen' ve 'sosyobiyoloji' balklar
William Hamilton, "The Genetical Evolution of Social Behavior", Journal of Theoretical Biology, vol: 7 (1964), s. 1-52. 24 Richard Dawkins, The Selfish Gene, Oxford University Press, Oxford (1989); Richard Dawkins, Kr Saati, ev: Feryal Halat, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2002), s. 135-137, 264-266. 25 Edward O. Wilson, Doann Gizli Bahesi, ev: Asl Bien, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2000), s. 70. Sosyobiyoloji yaklamlar,
23

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

180

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

altnda oluturulan ateist argmanlar ncelikle tasarm deliline kar yneltilmitir;26 fakat evrende varolan iyiliklerin biyoloji yasalar ve tesadfn birleimiyle olutuunu savunan bu yaklamlar, ateistler tarafndan 'iyilik sorunu'na cevap vermek iin de kullanlmaktadr. 'Akraba seleksiyonu' gibi mekanizmalarla canllardaki birok zgeci davrann aklanamad grnmektedir: Balina ve yunuslarn hastalkl canllara yaptklar yardmlar veya kimi canl trlerinde genetik havuza katks olmayacak yal akrabalara yaplan yardmlar bu cinstendir. nsanlarn yaamndan ise bu konuda verilebilecek pek ok rnek bulunmaktadr. Ayrca yaplan zgeci davranlarn biyoloji yasalarna bal olduunu sylemek 'iyilik sorunu'nu ateizm adna zmez. Swinburne'n dikkat ektii gibi, bu sonularn ortaya kmasna sebep olan mevcut doa yasalarnn neden varolduu da bir aklama gerektirmektedir.27 "Nasl oluyor da, cansz madde, belli bir birleime kavuunca, bu kadar farkl canlda, bu kadar eitli zgeci davrana sebep olacak potansiyeli iinde barndryor" sorusu kolayca geitirilebilecek bir soru deildir.
teoloji alanndan olduu gibi, rk yaklamlara yol at iin ahlak alanndan da youn eletiri almtr. Ayrca Stephen Jay Gould gibi, sosyobiyoloji alanndaki anlatmlar 'masalms' (just-so stories) olarak niteleyip bilim adna eletirenler de olmutur: Stephen Jay Gould, "Sociobiology and the Theory of Natural Selection", (ed: G. W. Barlow ve J. Silverberg, Sociobiology: Beyond Nature/Nurture? iinde), Westview Press, Colorado (1980), s. 257-269. 26 Bu yaklamlarn eletirisi iin baknz: Caner Taslaman , Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, s. 291-295, 397-401. 27 Richard Swinburne, Tanr Var M, ev: Muhsin Akba, Arasta Yaynlar, Bursa (2001), s. 54.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

181

Aslnda, niyetimiz, evrende gzlemlenen zgeci davranlar da kapsayan iyiliklerin, teistik ontolojinin ispat edilmesinde kullanlmas gerektiini savunmak deildir. "Evrendeki iyilikler Tanr'nn varln ispatlamaktadr" eklinde bir yarg ileri srmyoruz. Fakat teizmin 'ktlk sorunu' ile kar karya olduunu ileri srenlere, ateizmin ise 'iyilik sorunu' ile kar karya olduunu gstermeye alyoruz. Bizce, bundan karlmas gereken sonu; evrende gzlemlenen iyilikler veya ktlklerden yola karak ontolojik yarglarda bulunmamak olmaldr. Sonuta, ktlk sorununa kar verilecek teolojik veya felsefi cevabn u unsurlar iinde barndrmas gerektiini dnyoruz: 1. ncelikle insan zihninin snrllklarna dikkat ekilmelidir (Wykstra'nn yaklam buna benzerdir). 2. zgr iradeye dayal farkl aklamalardan istifade edilmelidir. (Kuantum teorisinin bu tartma asndan nemli olabilecei yer bu husustur.) Bu yaplrken Plantinga'nn yapt gibi, Tanr'nn ve evrende gzlemlenen ktlklerin bir arada 'olabilecei'nin gsterilmesi yeterli kabul edilmeli, ayrca bunlarn bir arada 'olmas gerektii' ispat edilmeye allmamaldr. 3. Ktlk sorununu aklamakta, zgr iradenin varl dnda dier hususlara dikkat eken yaklamlar da (Hick'in manevi ykselie vurgu yapan yaklam gibi) deerlendirilmelidir. Birok yaklamn bir arada deerlendirilmesini nerme sebebimiz; evrendeki gzlemlenen ktlklerin hikmetinin, tam olarak ne olduunu bilemeyeceimiz, fakat tahminler yrtebileceimiz ynndeki inancmzdr. Bu ise
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

182

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

bizi, farkl birok argman bir arada deerlendirmeye yneltmektedir. 4. Teizmin 'ktlk sorunu' ile kar karya olduu savna kar ateizmin 'iyilik sorunu' ile kar karya olduuna dikkat ekilmelidir. Bylece ktlk ve iyilik gibi evrende gzlemlenen fenomenlerin bir ontoloji iddias iin temel yaplmasna kar klabilir. DETERMNZM VE ZGR RADE zellikle determinist evren modelinin, 17. yzylda bilime hakim gr olmasnn sonrasnda, determinizmin ve zgr iradenin uyuup uyumad ile ilgili sorun, felsefi ve teolojik tartmalarda byk ilgi toplamtr. 20. yzylda ortaya konan kuantum teorisinde aa kan indeterminizm, bilimsel determinizm iddialarnn yanl olduunun bilim alanndaki en nemli dayana olmutur. Bu ise 'bilimsel determinizm'i apriori olarak doru kabul edip zgr irade sorununu tartanlarn yaklamlarnn yanl olduu anlamna gelir. Determinizm ile zgr irade aras ilikinin nasl kurulduunu belirlemek; zgr irade ve balantl olduu ktlk sorunu, ahlak ve varoluuluk gibi birok sorun ve alan asndan nemlidir. Determinizm ve zgr irade arasndaki iliki ekilde kurulmutur: 1. Kat Determinizm (Hard determinism): Kant, nl antinomilerinin28 ncsnde, determinizm ve zgr irade arasndaki atkya deinir. nc antinomi yledir:
28

Kant, akln kendi iinde zorunlulukla dt elimelere 'antinomi' demektedir. Kant'ta drt tane antinomi vardr. Baknz: Zeki zcan, "Szlke", s. 195.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

183

Tez: Doa yasalarna gre ileyen nedensellik, fenomenler dnyasn meydana getiren tek nedensellik mekanizmas deildir. Ayrca zgrlkten doan bir nedensellik de fenomenler dnyasnn aklanmas iin zaruridir. Antitez: zgrlk diye bir ey yoktur; dnyadaki her ey sadece doa yasalar erevesinde oluur.29 Kant, 'saf akln' zgrl ispatlayamayaca (bu antinominin nasl zleceini gsteremeyecei) kanaatindedir, ama ahlak teorisi iin zgrle muhtatr.30 Sonuta Kant, zgrln numen31 aleme ait olduunu, determinizmin fenomenler alemine ait olduunu syleyerek, bahsedilen antinominin kendince zmn yapar. Fakat birok kii iin, numen alem iin ayr bir hakikat, fenomenler alemi iin ayr bir hakikat kabul etmek mmkn deildir. Determinizmin ve zgr iradenin elikili gzkmesi zerine, bu ikisinden birinin varln inkar etmek, akla gelen ilk strateji olmutur. 'Kat determinizm' taraftarlar, bylesi bir stratejiyi benimseyerek, determinizmi kabul etmi ve zgr iradeyi inkar etmilerdir.32 zgr iradenin inkar edilmesi, ktlk sorununa kar yaklamlarnda zgr iradeye merkezi bir rol verenler iin ciddi bir sorundur. Ayrca zgr iradenin olmad yerde ahlaktan, iyi-kt veya doru-yanl davranlardan nasl
Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, s. 140. Kant, Fundamental Principles of the Metaphysics of Morals, ev: Thomas Kingsmill Abbott, William Benton, Chicago (1971), s. 279-280. 31 Gzlemlenen fenomenlerin sebebi ve dayana olan ze Kant 'numen' alem demektedir. Kant'a gre bu alem, gerek olarak vardr ama bilginin konusu (saf akln objesi) olamaz ve insan deneyimine akndr. Kant, The Critique of Pure Reason, s. 93-98. 32 Theodore Sider, Riddles of Existence, (ed: Earl Conee ve Theodore Sider), Oxford University Press, Oxford (2005), s. 117.
29 30

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

184

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

bahsedilecei de ayr bir sorundur.33 (Bu sorun teistler iin olduu kadar ateistler iin de geerlidir.) Sorumluluk zgrlkten doar, yani insann ahlaki yasay ineyecek gc olmas onu sorumlu klar. Tektanrl dinlerin eskatolojilerinde lmden sonra hesap verileceine inan mevcuttur; zgr iradenin varlna inan yitirilirse, insanlarn nasl sorumlu olup hesap vereceklerini anlamada da nemli glkler kacaktr.34 Bu glklere ramen teist dinlerdeki kimi mezheplerin, insanlarda zgr iradenin olmad fikrini savunduklar da unutulmamaldr.35 Sistemli bir ekilde 'bilimsel determinizm'i ilk ifade eden kii olarak Laplace gsterilir.36 Laplace'a gre, evrenin btn paracklarnn belli bir andaki konum ve hzlarna dair btn ayrntlar bilen stn bir zeka (Laplace'n cini: Laplace's demon), evrenin gemiine ve geleceine dair her eyi bilebilir. Laplace, determinizmi, dinin deil, fakat bilimin bir gerei olarak savunmutur.37 Evreni, kendi dndan mdahale almayan bir alan olarak kabul eden natralist felsefe ile madde dnda hibir cevher bulunmadn savunan materyalist felsefe ve Laplace'n determinist yaklam birletirilirse; gelecein, evrenin balang anndan belli olduu 'materyalist-kaderci bir anlay' kanlmaz olacaktr. Bylesi determinist bir anlay, birok ateist ve agnostik, zgr iradenin varlna tehdit oluturduu iin sorun olarak
Hsameddin Erdem, Ahlak Felsefesi, H-Er Yaynlar, Konya (2003), s. 80-81. Murtaza Korlaeli, "nsan ve Sorumluluu", Felsefe Dnyas, no: 34 (2001), s. 24. 35 rnein slam dnyasndaki -ilerleyen sayfalarda deineceimiz- Cebriye mezhebi buna rnektir. Baknz: Macid Fahri, slam Ahlak Teorileri, ev: Muammer skenderolu ve Atilla Arkan, Litera Yaynclk, stanbul (2004), s. 75, 83. 36 Stephen Hawking, Ceviz Kabuundaki Evren, s. 104. 37 Karl R. Popper, , The Open Universe; An Argument for Indeterminism, s. 30.
33 34

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

185

grmlerdir. nceden ne yapaca belirlenmi bir insann, eer bir eyi alaca belli ise ve bunun aksini hibir ekilde gerekletirmesi mmkn deilse, bu hrszlk fiilini ileyen kiinin nasl sorumlu tutulaca, ateistler ve agnostikler iin de bir sorundur. Ayrca varoluularn birou iin de bu ciddi bir sorundur.38 rnein Sartre, zgrl insanlar iin kanlmaz bir zellik olarak grr ve 'insann kendini ina ettii'ni iddia eder.39 'Determinizmin insan ina ettii' iddias, Sartre'n bu yaklamna kar ciddi bir tehdit deil midir? 2. Ilml Determinizm (Soft Determinism): 'Kat determinizm' taraftarlarnn zgr iradenin varln inkar etmelerine kar, insan ruhunun ayr bir cevher olduunu ve determinizme bal olmadn veya kuantum teorisinin, indeterminizmin, evrenin gerek yaps olduunu gsterdiini syleyerek 'kat determinizm'e kar kanlar olmutur. (Bu yaklam bir sonraki maddede inceleyeceiz.) Fakat, determinizm ve zgr irade arasnda ortaya kt sylenen atkda; ya determinizmi ya da zgr iradeyi inkar etmek dnda bir alternatifin benimsenmedii sanlmamaldr. Birok kii, aslnda bylesi bir atknn olmadn, determinizmin ve zgr iradenin birbirleriyle badaabileceini (bu anlay badarclk/compatibilism olarak da anlr) savunmulardr. Bu anlay benimseyecek biri iin, kuantum teorisindeki indeterminizmin, zgr iradenin varln mmkn klp klmadnn bir nemi kalmamaktadr.
38 39

Ian Barbour, Issues in Science and Religion, s. 310. Jean Paul Sartre, Being and Nothingness, ev: Hazel E. Barnes, Washington Square Press, New York (1993).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

186

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Badarc gr benimseyen biri, bir eylemin zgr olarak nitelenebilmesi iin, o eylemin, bireyin iradesiyle gerekletirilmi olmasn yeterli grr; eylemi oluturan bireyin, baka trl irade edip edemeyecei hususunu, zgr irade iin sorun olarak grmez.40 Buna gre, bir hapishanede zorla bulak ykatlan kii zgr eylem gerekletirmez; ama determinizmin belirledii karakteriyle bir kii, evinde, 'kanlmaz olarak' (aksi bir kkn olmas determinizmin oluturduu yapdan dolay mmkn deilse de) bulak ykyorsa, madem ki bu kiiyi zorlayan bir kii veya bir kurum yoktur, evinde bulak ykayan kii zgrdr (determinizme ramen). Bu tarife gre "Bunu zgr irademle yaptm" ifadesiyle, dardan bir zorlama olmadn kastederiz; fakat bununla, eylemi gerekletirmek iin hibir motivasyon kaynamzn olmadn veya determinizmin karakterimizi belirlemesiyle eylemimizin belirlenmediini savunmayz.41 Theodore Sider 'lml determinist' yaklamn, kat determinizme ve libertaryan yaklama tercih edilir olduunu -bu grn glkleri olduunu kabul etmesine ramensavunmaktadr. Sider, determinizmin ve zgr iradenin birbirleriyle elikili olduunu savunan badamazc her iki gre kar, kendi savunduu badarc grn yle bir rnekle kabul ettirmeye alr: Sider, bir ocuun, televizyondan ve etrafndan 'erkekler alamaz' diye bir gr edindiini ve bir gn babasnn aladn grdn dnmemizi ister. Sider, bu durumda ocuun, babasnn erkek olmadna m; yoksa babasnn, gzne kaan soan
Philip Clayton, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in the Movement from Quantum Physics to Theology", s. 221. 41 Ian Barbour, a.g.e., s. 307.
40

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

187

yznden gzlerinin yaardna, fakat alamadna m inanmas gerektiini sorar. Sonuta Sider, ocuun kavramlarndaki hatalar dzeltmesi gerektiini, bylece erkeklik ile alamann 'badar' olduunu greceini syler.42 Sider'in amac, kafamzdaki zgr irade kavramnda dzeltmeler yapabilirsek -tek alternatif olduuna inand- badarc bir gre ulaabileceimizi gstermektir.43 Birok nl dnr 'lml determinizm'i savunmutur. Bunlar arasnda zgrl otonom olmayla zdeletiren Stoaclar; ayrca zgrl kendi arzularna gre hareket etmeyle zdeletiren Thomas Hobbes ve John Locke gibi isimler vardr.44 Yakn dnemde ise Daniel Dennett45 ve Donald Davidson46 gibi isimler bu anlay savunmulardr. Ilml determinizm grn, hem teizm adna hem de ateizm adna savunanlar olmutur. Ayn ekilde, nceki maddede incelenen kat determinizmi ve sonraki maddede incelenecek olan libertaryan anlay da hem teizm hem de ateizm adna savunanlar olmutur. Grld gibi, zgr irade sorunu, sadece teizm ile ateizm arasndaki itilaflara konu olan bir sorun olmamtr; bu konuda, teizm adna ileri srlen teolojilerin birbirlerinden, ateist dnrlerin yaklamlarnn da birbirlerinden nemli farklar olmutur.
Theodore Sider, Riddles of Existence, s. 126. Theodore Sider, a.g.e., s. 127-131. 44 The Cambridge Dictionary of Philosophy, 'Free will problem' maddesi, ed: Robert Audi, Cambridge University Press, Cambridge (1985), s. 281. 45 Daniel Dennett, Elbow Room: The Varieties of Free Will Worth Wanting, MIT Press, Massachusetts (1984). 46 Donald Davidson, Essays on Actions and Events, Clarendon Press, Oxford (1980).
42 43

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

188

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

3. Libertaryan Yaklam (Libertarianism): Libertaryan yaklam da determinizmin ve zgr iradenin uyumaz olduunu syleyen badamazc bir yaklamdr. Fakat libertaryan yaklam benimseyenler, kat deterministlerin zgr iradenin varln inkar ederek badamazl zme giriimlerine karn, her eyi belirleyen bir determinizmin varln inkar ederler.47 Descartes'a gre determinizm, zgr irade iin bir sorun deildi; nk insan ruhu ayr bir cevherdi ve maddi aleme hakim olan determinizmden bamszd.48 Ruhun ayr bir cevher olduunu veya zgr iradenin insan zihninde 'zuhur eden' (emergent) bir fenomen olduunu sylemek, determinizmden insann zgr iradesinin etkilenmediini savunmak iin alternatiflerdir. (Bu konuyu ilerleyen sayfalarda daha ayrntl ele alacaz.) Dier bir yolsa, indeterminizmin evrenin gerek yaps olduunu sylemektir; bilimsel alanda 'objektif indeterminizm' iddiasn barndran yegane teori olan kuantum teorisinin tartma iin nemli olduu yer burasdr. Libertaryan zgrlk anlayn benimseyenler, bir eylemin, ancak eylem ncesi koullar tarafndan 'determine edilmemise' zgr olduunu savunurlar. Buna gre, eylemi ileyen kii, eer baka trl eylemde bulunabilme ansna sahipse (btn nceki koullar sabitken bile) zgrlkten bahsedilebilir: Determinizm, eylemi ileyene alternatif seenekler brakmayaca iin; indeterminizm, libertaryan yaklam benimseyenlerce, zgr iradenin zorunlu art olarak kabul edilmitir. Tracy, indeterminizmin, zgr iradenin zorunlu art olduunu savunurken, yeterli art
47 48

Theodore Sider, a.g.e., s. 118-119. Descartes, Meditations, s. 150-169.


http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

189

olmadn da belirtir. Tracy, eylemi gerekletiren kiinin, kendi eylemini belirleyecek kapasitesinin (capacity for selfdetermination) olmasn da zgr eylem iin bir art olarak sayar.49 Kuantum teorisinde ortaya kan indeterminizmin varln kabul eden herkesin, libertaryan zgr iradenin varln kabul ettii sanlmamaldr. rnein John Searle, atom seviyesinde ortaya kan indeterminizmin, insan bedeni gibi makro bir yap iin nemli olmadn dnr. Searle'n burada atf yapt dnce 'byk saylarn yasas' (the law of large numbers) ile ilgilidir; buna gre mikro seviyedeki indeterminizmle ortaya kan olaslklarn, katrilyonlarca atomlardan oluan yaplarda bir nemi kalmamaktadr.50 Buna karlk, Searle'n, hatal bir analoji kurduu; eer insan bedenin organizasyonu, bir bilardo topu gibi olsayd hakl olabilecei, fakat byle olmad iin haksz olduu sylenebilir:51 nsann ayrt edici zellii olan bilinciyle, kendi kendini belirleme zelliine sahip olduu, bu yzden bir bilardo topuyla bir tutulamayacana dikkat edilmelidir. Ayrca Searl'e cevap olarak, atom seviyesindeki indeterminizmle, st seviyedeki zgrln sihirli bir ekilde ortaya ktnn iddia edilmedii; fakat kuantum indeterminizminin gsterdii
Thomas Tracy, "Creation, Providence and Quantum Chance", s. 245-246. David Ray Griffin, Religion and Scientific Naturalism, s. 154. 51 Searle'n bu iddiasna kar, daha nce kuantum teorisiyle kaos teorisinin birlemesi hakknda sylenenler hatrlanmaldr. Kaos teorisi, bir noktadaki ok ufak bir deiikliin bir sre sonunda ok byk bir deiiklie yol aacan gsterir. Kuantum teorisinde olduu iddia edilen 'objektif seenekler' aras seimler, byk deiiklii sonuta verecek balangtaki tetiklemeyi oluturabilir. Kuantum teorisiyle kaos teorisinin nasl birleebilecei konusunun bilimsel adan olduka tartmal olduunu bir kez daha hatrlatmakta fayda gryoruz.
49 50

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

190

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

gibi, mikro seviyedeki paracklarn kesin olarak belirlenmemi olduklar,bu yzden de zihnin etkilerine ak olduklar ve zihnin ise bunlara etki etmek suretiyle, farkl seeneklerden birini gerekletirebilecei sylenebilir.52 Kuantum teorisindeki belirsizlikler (ontolojik olaslklar), libertaryan yaklama uygun bir ekilde, bir kiinin farkl olaslklardan birisini gerekletirme ans olduunun gsterilebilmesi iin nemlidir. Bylece Tanr'nn, kuantum belirsizliklerini belirleyerek evrene etkilerde bulunduu (mucizeleri bile byle gerekletirdii) savunulabilecei gibi; zgr iradeli insanlarn da kuantum belirsizliklerini belirleyerek, karlarna kan farkl alternatifler arasndan seim yaptklar savunulabilir.53 Konumuz asndan nemli olan husus, kuantum teorisinin birbirleriyle balantl olan ktlk sorunu ve zgr irade sorunlar asndan nemini -abartmadan ve kmsemeden- belirlemektir. Ktlk sorununun aklanmasnda zgr iradeye verilen deere gre, kuantum teorisinin sorun asndan nemi artmakta veya azaltmaktadr. zgr irade hakkndaki yaklamlarda ise evreni determinist bir ekilde yorumlayanlara (kuantum teorisini Einsteinc bir yaklamla deerlendirenlere) gre, kuantum teorisinin, zgr irade sorunu asndan bir nemi bulunmamaktadr. Ilml determinizmle zgr iradenin ve determinizmin badar olduunu savunanlar iin de kuantum teorisinin ciddi bir nemi kalmamaktadr. zgr irade sorununda kuantum teorisine
52 53

David Ray Griffin, a.g.e., s. 155. Donald MacKay, Science, Chance and Providence, Oxford University Press, Oxford (1978).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

191

nem atfeden libertaryan yaklam olmutur. Fakat libertaryan yaklam iin, dualizmi ve zuhur etmeyi kabul etmek gibi -birazdan bu konuyu ileyeceiz- determinizme kar baka alternatifler de vardr. Dier yandan ktlk sorununun aklanmasnda zgr iradeye yaplan atflarn zel bir yeri olduu ve kuantum teorisinin, determinizme kar indeterminizmin savunulmasn mmkn klan, modern bilimdeki ok temel bir teori olduu ile determinizmin evrenin gerek yaps olup olmadnn zgr irade tartmalarnda ok kritik bir yeri olduu hatrlanmaldr. Eer tm bunlar bir arada deerlendirirsek, kuantum teorisinin bahsedilen sorunlar asndan nemini 'abartmadan ve kmsemeden' tespit etmeyi baarabiliriz. DUALZM VE ZUHUR ETME LE ZGR RADENN AIKLANMASI nsan zihninin, fiziki dnyada rol oynayan yasalara baml olmadn, bunun ise insan zihninin maddeden farkl bir cevher olmasndan kaynaklandn ifade eden dualist yaklam benimsemek -daha nce deindiimiz gibi- libertaryan yaklam adna ileri srlmtr. Dualizm, felsefe tarihindeki birok nl isim tarafndan savunulmutur. Platon, dualizmin en nemli temsilcilerinden birisidir ve onun, renmeyi, nceki bilgilerimizin hatrlanmas olarak tarif eden epistemolojik yaklam da dualist yaklamyla ilikilidir.54 bn Sina, sanki havada aslymz ve vcudumuzun paralarn gremiyor ve hissedemiyormuuz gibi hayal etmemizi ister; bu durumda bile kendi varlmz ispat edebilecek olma54

Platon, Phaidon, Sosyal Yaynlar, stanbul (2001), s. 35-42.


http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

192

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

mzn, maddi beden dnda ayr bir cevher olan ruhun varln ispat ettiini syler.55 Felsefe tarihinde dualizm fikriyle en ok zdeletirilmi kii olan Descartes'n "Dnyorum yleyse varm" szyle kendi varln kantlarken, en kesin bilgi olarak grd kendi varlyla kastettii, bedeninden ayr bir cevher olan ruhudur (zihnidir).56 inde bulunduumuz dnemde, dualist yaklamn hem felsefeciler hem de teologlar arasnda eski poplaritesini kaybettii sylenebilir. Fakat, gnmzde de Swinburne gibi bir nl din felsefecisi, dualizmi savunmakta, bilimin, zihinsel zellikleri aklayamadn, zihinsel zelliklerin ayr bir cevherle balantl olduunu ve bu cevherin, bilin ve zgr irade gibi zelliklerin kayna olduunu dile getirmektedir.57 Binlerce yllk uzun bir sreteki teist dnrlerin ounluunun dualist yaklam benimsedii sylenebilir. Fakat buna karn, birok teist dnr, kutsal metinlerde geen ve 'ayr cevher anlamnda ruh' manas verilen ifadelerden, ayr bir cevher anlam kartmaya gerek olmadn ve 'maddi bedenden ayr bir cevher anlamnda ruh'a inanmann teist dinlerin teolojileri asndan bir zaruret olmadn savunmulardr. rnein, John Green, Eski Ahit ve Yeni Ahit'te geen ifadeleri teker teker inceler ve bunlarn ontolojik adan farkl bir cevheri niteledii iddiasnn, kullanlan bu ifadelerin anlamndan karsanamayacan savunur.58
55 bn Sina, "Var Olma Bilinci Her eyden nce Gelir", ev: Mahmut Kaya, (ed: Mahmut Kaya, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri iinde), s. 295-298. 56 Descartes, Meditations, s. 102-112. 57 Richard Swinburne, The Evolution of the Soul, Clarendon Press, Oxford (1997), s. 231-261. 58 Joel B. Green, "Restoring the Human Person: New Testament Voices for a Wholistic and Social Anthropology", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Neuroscience and the Person iinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr (2002), s. 4-5.

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

193

Turan Ko ise Kuran'da, insann, iki ayr cevherden olutuuna dair ak bir ifadenin olmadn belirtir.59 'Cevher' diye bir kavram, bahsedilen kutsal metinlerde yoktur; bu kavram zellikle Eski Yunan'dan ithal edilerek Yahudi, Hristiyan ve Mslman dnyada kullanlmtr.60 Sonuta kutsal metinlere dayanarak 'ruh'un ayr bir cevher olduuna dair kesin bir yargda bulunulamaz. Nitekim, smail Hakk zmirli de 'ruh'un mahiyeti ve hakikatiyle ilgili nasl inanlrsa inanlsn, tevhide ters bir inan meydana gelmeyeceini sylemitir.61 Bilimin, btn gerek problemleri zmede, nesnelerin ve olaylarn gereini renmede yegane yol olduunu syleyen 'bilimciliin' en nemli zelliklerinden birisi indirgemecilii benimsemek olmutur.62 Materyalist-bilimci yaklamn ideali, tm fenomenlerin maddenin en kk paracklarna indirgenerek aklanmasdr.63 Buna gre zihinsel deneyimler nronlardaki olgulara, nronlardaki olgular hcre-ii
Turan Ko, lmszlk Dncesi, z Yaynclk, stanbul (2005), s. 42. Bat dnyasna bu kavramn Eski Yunan'dan ithal edildii ile ilgili olarak baknz: Ian Barbour, Nature, Human Nature and God, SPCK, Londra (2002), s. 81; slam dnyas iin ise baknz: Turan Ko, a.g.e., s. 30-46. 61 Hsameddin Erdem, Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, s. 115. 62 'Bilimcilik', bilgi elde etmede bir tek doa bilimlerinin (doa bilimleriyle zellikle fizik kastedilir) yntemlerini geerli kabul eder. Sadece bu yntemlerin evrensel geerlilii kabul edildii iin, btn bilimlerde bu yntemlerin uygulanmas gerektii 'bilimcilik' adna savunulur. ndirgemecilik 'bilimciliin' en nemli zelliklerinden birisi olmutur ve disiplinlerinin zgn, dolaysyla indirgenemez olduunu savunan antropologlar, sosyologlar gibi birok alandan bilim insanlar bylesi indirgemeci bir anlaya kar kmlardr. Baknz: Zeki zcan, ndirgemecilik ve Din, Bursa (2001), s. 60-62. 63 Bylesi bir yaklamn, zihin zelliklerini aklamada kullanlmas gerektiini savunan mehur bir rnek olarak baknz: Francis Crick, artan Varsaym, ev: Sabit Say, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2000).
59 60

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

194

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

olaylara, hcre-ii olaylar ise en sonunda atom seviyesine indirgenerek aklanacaklardr. Dualizmi savunanlar yaklamlarn -genelde- bilincin maddeye indirgenememesine dayandrmaktadrlar. Fakat, zihnin maddi srelere indirgenemediini savunanlar iin, dualizmi tercih etmek dnda bir yol daha vardr; o da zihnin 'zuhur eden' (emergent) bir fenomen olduunu savunmaktr.64 'Zuhur etme' ile ilgili yaklamlarda, btnn kendini oluturan paralardan daha fazla bir ey olduu ve bu yzden kendini oluturan paralar tarafndan aklanamayaca savunulur.65 Buna gre zihin; dualistlerin iddia ettii gibi iki ayr cevherden olumad gibi, materyalistlerin arzu ettii ekilde indirgemeci bir yaklamla da aklanamaz. Daha nce grdmz gibi kuantum teorisi, materyalizmin indirgemecilik konusundaki idealine nemli bir darbe vurmutur; bu teoriyle beraber bir atomun bile elektron, proton gibi paracklarna indirgenerek aklanmasnn mmkn olmad anlalmtr.66 Pauli Darlama lkesi ve yerel olmayan nedensellik gibi kuantum teorisindeki olgular, indirgemecilie kar btnsellii n plana kartan epistemolojik bir yaklam desteklemektedir. Bu ise kuantum teorisinin 'objektif seenekler'in varlnn savunulmasn mmkn klmas dnda da zgr irade sorunu asndan nemli olduunu gstermektedir. Fakat, kuantum teorisinin buradaki rol dolayldr; kuantum teorisi indirgenmesi mmkn olmayacak ekilde btnsellii desteklemekte; btnsellik ise 'zuhur etme' yaklamlarn
Warren S. Brown, "Conclusion: Reconciling Scientific and Biblical Portraits of Human Nature", (ed: Warren S. Brown, Nancey Murphy ve H. Newton Malony, Whatever Happened to the Soul? iinde), Fortress Press, Minneapolis (1998), s. 216. 65 Ian Barbour, Issues in Science and Religion, s. 326. 66 Ian Barbour, Religion in an Age of Science, s. 104-106.
64

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

195

desteklemekte, 'zuhur etme' yaklamlarnda ise zihnin determinizmden bamsz olduu ve zgr iradeye kaynaklk ettii savunulmaktadr. ndirgemeciliin kuantum seviyesindeki baarszlnn yannda, zihinsel olaylarn nron faaliyetlerine indirgenmesi de mmkn olamamtr.67 nsan zihnini 'zuhur eden' bir fenomen olarak grenler, insan zihninde, zihni oluturan paralarda olmayan zelliklerin var olduunu savunurlar. Ayrca 'indirgemeci olmayan fizikalizm' (nonreductive physicalism) diye nitelenerek de insan zihninin maddi srelere ve yasalara indirgenemeyecei, insan zihninin iki cevherden olumasa da iki ayr grnm olduu savunulmutur.68 Bylesi yaklamlar, determinist bir evrende bile, maddeye ve maddi evreni tanmlayan yasalara indirgenemeyen zihnin, maddi evreni tanmlayan yasalardan farkl zelliklere, rnein zgr iradeye sahip olduunun savunulmasn -dualizm benimsenmeden- mmkn klmaktadr.69 Grld gibi, libertaryan yaklam savunanlarn bir ksm, dualizm veya zuhur etme gibi yaklamlarla insan zihninin determinizmden bamsz olduunu ve insanlarn
67 Bu gr u makalemizde savunduk: Caner Taslaman, "Bedenin ve Ruhun ki Ayr Cevher Olup Olmad Sorununa Kar Teolojik Agnostik Tavr", s. 48-53. 68 Malcolm Jeeves, "Brain, Mind and Behavior", (Warren S. Brown, Nancey Murphy ve H. Newton Malony, Whatever Happened to the Soul? iinde), Fortress Press, Minneapolis (1998), s. 89; Nancey Murphy, "Human Nature: Historical, Scientific and Religious Issues", (Warren S. Brown, Nancey Murphy ve H. Newton Malony, Whatever Happened to the Soul? iinde), Fortress Press, Minneapolis (1998), s. 1-2. 69 Warren S. Brown, a.g.m., s. 215.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

196

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

zgr iradeye sahip olduunu savunmulardr. Byle olunca, bylesi bir yaklam benimse-yenler iin, kuantum teorisinin indeterminist yorumuna ihtiya olmakszn libertaryan anlamda zgr iradenin varln savunmak mmkndr. Ksacas, dualizm ve zuhur etme gibi yaklamlar benimsemek, libertaryan zgr irade savunucular iin kuantum teorisi dndaki alternatiflerdir. Fakat, kuantum teorisiyle ortaya kan indeterminizme atf yapmann, libertaryan anlamda zgr iradenin varln temellendirme hususunda, tercih edilmesi gerekli yol olduunu dnen teolog ve felsefeciler de bulunmaktadr. KUANTUM TEORSNE FARKLI YAKLAIMLAR VE ZGR RADE Bu kitabn birok yerinde kuantum teorisinin gerek bilimsel yorumlannda, gerekse Tanrsal etkinlikle beraber ele alnnda farkl yorumlarn olduunu gstermeye altk. Bu farkl yorumlar, kuantum teorisiyle beraber zgr irade sorunu deerlendirilirken de gz nnde bulundurulmaldr. Kuantum teorisini Einsteinc bak asyla determinist bir ekilde yorumlayanlar, doal olarak determinist yaklam benimseyenler ile ayn kategoride ele alnmaldr. Ayrca Searle gibi, kuantum indeterminizminin sadece mikro dnya ile ilikili olduunu, insan beyni gibi makro yaplarda kuantum indeterminizminin hibir nemi olmadn dnenler de determinist yaklam benimseyenler ile ayn kategoride deerlendirilmelidir.70 nk, zgr irade sorunu asndan mikro-dnyann dna tamayan bir indeterminizmi savunanlarla, doa yasalarnn determinist bir karakterde olduunu savunanlar arasnda bir fark bulunmamaktadr.
70

David Ray Griffin, Religion and Scientific Naturalism, s. 154-155.


http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

197

Bunlar, ya kat determinizmi savunarak zgr iradeyi reddetme, ya lml determinizmi savunarak zgr iradeyle determinizmin badar olduunu kabul etme, ya insan zihninin determinizmden bamsz zel bir alan olduunu -dualizm veya zuhur etme yaklamlaryla- savunarak zgr iradeyi temellendirme alternatiflerinden birini tercih etme ya da tm bunlar arasnda bir tercih belirlemeyerek, bu konuda agnostik kalmay benimseme klar arasndadrlar. 'Kuantum indeterminizmi'ni Tanrsal etkinlik asndan nemli bulanlarn da kendi aralarnda farkl grleri olduu hatrlanmaldr. rnein Pollard, Tanr'nn btn kuantum belirsizliklerini belirlediini savunmaktadr.71 Sonuta bu tarzda yaklamlarn, 'bilimsel determinizm' yerine 'teolojik determinizm'i geirdikleri; bu yaklamlarla Tanrsal etkinliklerin doa yasalar ihlal edilmeden nasl gerekletiinin aklanabilecei, fakat libertaryan bir zgr irade anlay iin bu yaklamlarn yetersiz olduu sylenebilir. Dier yandan kuantum indeterminizmini Tanrsal etkinliin aklanmasnda nemli bulanlarn farkl yaklamlar da olmutur. rnein Robert John Russell, kendi libertaryan anlaynn gerei olarak, Tanr'nn, bilin ortaya kana dek tm kuantum belirsizliklerini belirlediini;72 fakat bilin ortaya ktktan sonra insann zgr iradesiyle seim yapmasna izin verecek ekilde belirsizlikleri belirsiz braktn sylemektedir.73 Bu yaklamyla Russell, Tanr'nn, 'kendisini gnll olarak
William Pollard, Chance and Providence: God's Action in a World Governed by Scientific Law, s. 114. 72 Robert John Russell, "Special Providence and Genetic Mutation: A New Defense of Theistic Evolution", s. 258. 73 Robert John Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics: A Fresh Assessment", s. 318.
71

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

198

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

snrlad'n (self-limitation) ve insann zgr iradesiyle farkl seenekler arasnda tercih yapmasna olanak tandn savunmaktadr. Ktlk sorunu ve zgr irade sorunuyla ilgili olarak 'Tanr'nn kendisini gnll snrlamas'na vurgu yapmaya Keith Ward, Hick, Murphy, Ellis ve Barbour gibi birok felsefeci ve teologda rastlamaktayz.74 Burada snrlamann 'gnll' olduuna yaplan vurguyla, Tanr'nn kudretiyle ilgili klasik gr muhafaza edilmeye allmakta; 'Tanr'nn kendisini snrlad'na vurgu yaplarak ise insann zgr iradesiyle seimler yapabilmesine kap almakta, bylece insanlarn ahlaki sorumluluu temellendirilmeye ve ktlk sorunu aklanmaya allmaktadr. Tracy75 ve Clayton76 gibi dnrlerin savunduu ekilde, Tanr'nn sadece baz kuantum belirsizliklerini belirlediini sylemek; Pollard'n savunduu yaklamdan farkl bir ekilde zgr irade sorununun deerlendirilmesine yol aabilir. Tanr'nn belirlemedii baz alanlarn olduunu savunan yaklamlar, insanlarn zgr iradeleriyle bu alan doldurduunu syleyerek, zgr iradenin eylemlerine yer aabilirler; kuantum teorisi ise bu anlayta, evrende 'objektif olaslklar'n olduunu ve libertaryan anlay iin gerekli 'determine edilmemi objektif seenekler'in varln gstermekte kullanlabilir. Nitekim Tracy, ktlk sorunu asndan 'teolojik determinizm'in oluturaca sorunlara dikkat
Ian Barbour, When Science Meets Religion, s. 168-169. Thomas F. Tracy, "Particular Providence and the God of the Gaps", s. 292294. 76 Philip Clayton, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in the Movement from Physics to Theology", s. 212-215.
74 75

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

199

ekmektedir.77 (Fakat unutulmamaldr ki libertaryan bir yaklam yerine badarc bir yaklam benimseyen biri, teolojik determinizmi de bilimsel determinizmi olduu gibi zgr iradenin varl asndan bir sorun olarak grmeyecektir.) Ayrca Tracy gibi Clayton da kuantum indeterminizmine zgr irade sorunu asndan zel nem verse de; kuantum indeterminizminin varln gstermenin bu sorun asndan yeterli olmadn, mikro dnyadaki indeterminizmin beyin seviyesinde farkllk oluturacak etkisinin olmasnn da nemli olduunu belirtmektedir.78 Yaayan en nl fizikilerden biri olan Roger Penrose da kuantum teorisinin, insan zihninin (beyninin) bilin gibi zelliklerini ve zgr irade sorununu zmede faydal olabileceini dnmektedir.79 George Ellis ise, 'kuantum teorisi, insan zihni ve Tanrsal etkinlik' konularn birletirmek iin ayrntl yaklamlar oluturanlarn banda gelmektedir. Ellis, Tanr'nn kuantum belirsizliklerini belirleyerek insan zihnine etkide bulunabileceini; bylelikle vahiy ve dinsel tecrbe gibi mucizevi olaylarn, -doa yasalarnn ihlaline yer verilmeksizin- aklanabileceini savunmaktadr.80 Ellis, insan zihninin, insann bedenini hareket ettirmesinin ve evrede deiiklikler oluturmasnn 'yukardan aa' (top-down) bir etki meydana getirebilmesinin, insan zihniyle ilgili yaklaThomas Tracy, "Creation, Providence and Quantum Chance", s. 247. Philip Clayton, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in the Movement from Quantum Physics to Theology", s. 222-223. 79 Roger Penrose, Byk Kk ve nsan Zihni, ev: Cenk Trkman, zdm Yaynlar, stanbul (2005), s. 120-121, 149-152. Penrose, kuantum teorisinin bitirilmi bir teori olmadn, anlay dnyamzda devrimci deiiklikler oluturacak yeni kuaram(lar)a ihtiya duyduumuzu savunmaktadr. 80 George Ellis, "The Theology of the Anthrophic Principle", s. 390-391.
77 78

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

200

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

mlar nemli kldn dnmektedir.81 Ellis -Searle'n aksine- kuantum belirsizliklerinin beyin seviyesinde nemli olduunu, beyindeki srelerle bu belirsizliklerin etkisinin byyeceini, beyindeki bu aklklarn, Tanr'nn insanlarla iletiime gemesi -vahiy gibi aralarla- iin gerekli boluu oluturduunu savunmaktadr.82 Penrose ve Ellis'inki gibi kuantum indeterminizmini beyin/zihin seviyesinde nemli gren grler, zgr irade sorunu asndan nemlidir. Libertaryan zgr irade anlay iin, belirsizliklerin sadece atom-alt seviyesinde kalmamas, insanlarn, beyinleri/zihinleri araclyla, btn nceki koullar sabit kaldnda bile farkl tercihler yapabilmeleri gerekir.83 Kuantum teorisinde ortaya kan 'objektif olaslklar' ile insan zihninin yapaca tercihler iin 'objektif olaslklar'n varolduunu savunmak; ayet libertaryan anlay kuantum teorisine dayandrlarak savunulacaksa gerekli olan durumdur. Burada Ellis'in yaklam, vahiy gibi mucizevi
George Ellis, "Quantum Theory and the Macroscopic World", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 264-269; George Ellis, "Ordinary and Extraordinary Divine Action: The Nexus of Interaction", s. 374-375. Ellis, yukardan-aa etkinin nemini vurgularken, st seviyelerin alt seviyelere indirgenemeyeceine yaklamnda zel bir nem vermektedir. 82 George Ellis, "Ordinary and Extraordinary Divine Action: The Nexus of Interaction", s. 389-390. 83 'Kuantum indeterminizmi'ni, beyindeki/zihindeki sreler asndan nemli bulan yaklamlar, beynin/zihnin indirgenemeyen zgr irade ve bilin gibi zelliklerinin, 'zuhur eden' zellikler (alt seviyelerle aklanamayan zellikler) olduu yaklamyla birletirilebilir. ndeterminizmin ve 'zuhur etme' grlerinin beraberce deerlendirilmesi, libertaryan bir yaklamn savunulmasn kolaylatracaktr. Nitekim, zgr iradenin aklanmasnda, indeterminizmin varlnn savunulduu bilimsel tek teori olan kuantum teorisine zel nem atfeden dnrlerin bir ksm, bu yaklamlaryla yetinmemiler, beynin indirgenemeyen zelliklere sahip olduuna da vurgu yapmlardr. http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr
81

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

201

olaylarn aklanmasnda faydal olabilir, fakat bu anlayn 'teolojik determinizm'e yol ap amayaca gibi bir soru da mevcuttur.84 Kuantum belirsizliklerinin zihin seviyesinde nemli olduunun gsterilmesi, bu yaklamlar asndan deerlidir; nk bu belirsizlikleri Tanr'nn belirledii sylenerek, Tanr'nn, insanlarla -doa yasalarn ihlal etmeksizin- vahiy ve dinsel tecrbe araclyla iletiim kurduu sylenebilecei gibi; insanlarn, zgr iradeleriyle bu belirsizlikleri belirledii ve -libertaryan anlayta savunulduu gibi- 'objektif seenekler' arasnda tercihte bulunduklar da sylenebilir. Sonuta, zgr irade sorununda en nemli husus, tane belirlemenin; Tanrsal belirlemenin, doa yasalarnn belirlemesinin ve insanlarn zgr iradelerinin belirlemesinin birbirleriyle nasl ilikilendirileceidir. Kuantum teorisi, doa yasalarnda 'objektif olaslklar' olduu iddiasnn yaplmasna olanak tanyarak; Tanrsal etkinliin ve insanlarn libertaryan anlamda zgr iradeli etkinliklerinin olumasnda, determinizme dayandrlarak iddia edilenin aksine, doa yasalarnn bir engel oluturmadnn gsterilmesine olanak tanr. Fakat Tanrsal etkinlik ile insanlarn zgr iradeli etkinlikleri arasndaki snrn nasl izilecei, kuantum teorisiyle ilgili tartmalarn dnda kalan - fakat teolojik adan zgr irade sorunu iin daha kritik olan- bir sorundur. Bu ise bizi, Tanr'nn bilgisinin her eyi -gemi ve gelecekteki- kuattyla ilgili teist dinlerdeki inancn, insanlarn zgr iradeye sahip olduklar gryle elikili olup olmad sorununa ulatrmaktadr.
84 Robert Russell, "Divine Action and Quantum Mechanics: A Fresh Assessment", s. 318.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

202

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

TANRI'NIN BLGS VE ZGR RADE Teist dinlerde mkemmel bir Tanr'ya inan esastr. Tanr'nn mkemmelliine inan, Tanr'nn her eyi bildiine (omniscience) inanc da gerektirmektedir. 'Her ey' ifadesiyle gemite gereklemi olan olaylar kastedildii gibi, gelecekte olacak olaylar da kastedilmektedir. Bu inancn, zgr irade asndan bir sorun oluturup oluturmad felsefi ve teolojik birok tartmann konusu olmutur: Tanr eer gelecekte olacak olaylar biliyorsa, nceden bilinen bu olaylar gerekletiren insanlarn zgr iradeleri olduundan bahsedilebilir mi?85 Teist dnrlerin ounluu, Tanr'nn gelecekte olacak olaylar bilmesiyle, insanlarn zgr iradeye sahip olmalar arasnda bir sorun grmemilerdir. Fakat, teist dnrlerin ve mezheplerin bu konuda farkl yaklamlar olduu da bilinmelidir. rnein, slam dnyasnda ortaya km olan Cebriye mezhebini benimseyenler, insanlarn zgr iradeleri olmadn syleyerek bahsedilen soruya cevap vermilerdir. Cebriye mezhebini benimseyenlere gre, Tanr'nn her eyi bilmesi, Tanr'nn her eyi gerekletiriyor olmasndan (Tanr'nn tek fail olmasndan) kaynaklanmaktadr ve zgr irade diye bir ey yoktur.86 Tanr'nn gelecei bilmesi ile zgr irade arasnda olduu sylenen sorunu, zgr iradenin
M. W. F. Stone, "Philosophical Theology", (ed: A. C. Grayling, Philosophy 2 iinde), Oxford University Press, Oxford (1998), s. 316. 86 slam dncesinde katksz Cebri grn zdeletirildii isimlerden biri Cehm bin Safvan olmutur. Buna gre, insann iledii bir fiilin, tan yuvarlanmas veya suyun akmasndan fark yoktur. Kasm Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul (2003), s. 46-47.
85

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

203

varln reddederek zmeye kalkanlara karn; gelecein, Tanr iin bile bilinmez olduunu syleyerek zmeye kalkanlar da olmutur. Alfred North Whitehead, Tanr'nn, gelecekte olabilecek tm ihtimalleri bilmesine karn, bu mmkn olaslklardan hangisinin gerekleeceini bilmediini savunur.87 Whitehead'den etkiler alan baka sre felsefecileri ve teologlar da bu gr tekrarlamlardr. Dier yandan 'ak teizm'i savunanlar, Whitehead'den farkl olarak, Tanr'nn mutlak kudretine vurgu yapmalarna ramen, onlar da Tanr'nn gelecei bilmediini savunmulardr. 'Ak teistler', Tanr'nn gelecei bilmemesinin Tanr iin bir eksiklik olmadn, nk ontolojik olarak belirsiz bir eyi bilmenin kemal olmadn, gelecein ise belirsiz olduunu savunurlar.88 Peacocke gibi kuantum indeterminizmini Tanrsal etkinlikle beraber deerlendiren baz dnrler, Tanr'nn kuantum belirsizliklerini belirlemediini (belirsiz braktn) -Pollard ve Murphy gibi dnrlerden farkl olarak- savunmulardr. Peacocke, gelecein, Tanr iin bile belirsiz olduunu ve Tanr'nn kendisini gnll olarak snrladn savunanlara rnek olarak verilebilir.89 O, gelecein hibir ontolojik stats olmadn, bu yzden Tanr'nn, sadece gelecekteki durumlarla ilgili olaslklar (mmkn olan durumlar) bilebildiini sylemitir. O, bu anlaynn aktif bir Tanr inancyla elikili olmadn, ayrca Tanr'nn gnll olarak kendisini snrladn ve mantksal olarak gelecein
Mevlt Albayrak, bn Sina ve Whitehead Asndan Tanr-Alem likisi ve Ktlk Problemi, Faklte Kitabevi, Isparta (2001), s. 169-171. 88 Michael Peterson ve dierleri, Akl ve nan, s. 234-237. 89 Arthur R. Peacocke, "God's Interaction with the World", s. 279.
87

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

204

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

bilinemeyeceini savunduu iin, bu yaklamnn, teizmin kudretli Tanr anlayyla elimediini dnmektedir.90 Peaocke, Tanr'nn, doada aklk ve esnek bir yap yaratmak suretiyle zgr iradeli insanlarn yaratln gerekletirdiini ifade etmektedir.91 slam dnyasnda buna yakn grlerin Peacocke'den bin yl kadar nce Hiam bin el-Hakem ve Hseyin el-Basri tarafndan dile getirildiini syleyebiliriz. Onlara gre Tanr, eyann hakikatini ve mahiyetini ezelde bilir (bu, Peacocke'un ve Whitehead'in, Tanr'nn mmkn tm olaslklar bildiini syleyen yaklamlarna ksmen benzer) fakat tek tek olaylar ancak gerekleince bilir; nk onlar olmadan nce yokturlar ve bilinemezler.92 Tanr'nn gelecei bilmediini savunanlar, determinizmden bamsz (indeterminist) alan(lar)n olduunu savunmak zorundadrlar. nk, determinizm, gelecein okunabilmesi iin olanak sunar. Kaos teorisi, determinist bir evrende stn bir zekann (rnein Laplace'n cininin) gelecei hesaplayamayacan gstermektedir. Fakat bu, epistemolojik bir belirsizliktir; bylesi bir belirsizlik, gelecein, nceden ontolojik olarak belirli olmasn engellemez, ontolojik olarak belirli bir gelecei ise Tanr'nn bilmedii iddia edilemez. Teizmin Tanrs sadece evreni gzlemleyen stn bir zeka deildir. O, ayn zamanda, gzlemlenen olgularn ve tm potansiyeliyle evrenin yaratcsdr. Teizmin Tanrs'nn
Arthur R. Peacocke, "Biological Evolution - A Positive Theological Appraisal", (ed: Robert John Russell, William R. Stoeger ve Francisco J. Ayala, Evolutionary and Molecular Biology iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1998), s. 368; Arthur R. Peacocke, "God's Interaction with the World", s. 280. 91 Arthur R. Peacocke, "God's Interaction with the World", s. 281. 92 Hanifi zcan, "Bilgi-Obje likisi Asndan nsan Hrriyeti", Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, no: 5 (1989), s. 274, 280-281.
90

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

205

epistemolojik bir eksiklikten dolay, aslnda belirli olan bir gelecei bilmediini ileri srmek akla aykr olacaktr. nsanlarn dualizm veya zuhur olmayla zgr iradeye sahip olduunu veya kuantum teorisiyle beraber indeterminizmi savunanlar, ontolojik bir belirsizliin varln savunabilirler. Tanr'nn gelecei bilmediini savunanlar, 'gelecein belli olmad' iin bilinmediini savunmak zorundadrlar. Bu gr, Tanr'nn ontolojik belirsizlikleri belirlemedii gryle birletirilmezse, yine gelecein belirsiz olduu ve bu yzden Tanr'nn gelecei bilmedii savunulamaz: Bilimsel determinizm kadar teolojik determinizm de gelecein Tanr iin belli olduu anlamn tar. Bu hususla ilgili olarak zellikle u noktaya dikkat edilmesi gerektii kanaatindeyiz: Bilimsel determinizmi ve teolojik determinizmi reddetmek, Tanr'nn gelecei bilmedii iddiasnn zaruri iki art olsalar da bu iki artn varl, Tanr'nn gelecei bilmediini gstermeye yetmez. Nitekim kuantum teorisiyle veya dualizmle determinizmden bamsz alanlarn olduunu ve Tanr'nn zgr iradeli bireylerin eylemlerini gerekletirmelerine izin verdiini -zgr iradenin teolojik ve bilimsel determinizmden bamsz olduunu- savunan birok dnr, Tanr'nn gelecei tamamen bildiini savunmakta bir sorun grmemilerdir ki bizce de isabetli olan budur. Peacocke'unki gibi yaklamlarda, libertaryan anlamda zgr iradenin varlnn savunulmas adna, gelecein Tanr iin bile belirsiz olduunun ifade edildiini syleyebiliriz. Dier yandan bilimsel determinizmle zgr iradenin uzlaabileceini savunan lml deterministler, teolojik determinizmle zgr iradenin uzlaabileceini de rahata savunabilirler. Badarc yaklam teistik bir yaklamla beraber savunanlar, libertaryan zgr irade anlayn, Tanr'dan
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

206

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

bamsz olarak gerekleen olaylarn varln savunduu, bunun ise Tanr'nn hkmranlna zt olduu iin eletirmektedirler.93 Ayrca, libertaryanizm adna indeterminizmin eylemlerimizin kayna yaplmasnn, eylemlerimizin rastgele olduu anlamna geleceini, bunun ise eylemlerimizden sorumlu olamayacamz anlamn tadn syleyerek libertaryan yaklam reddetmektedirler.94 Badarc anlay benimseyen teistler iin, Tanr'nn gelecei bilmesiyle ve teolojik determinizmle zgr irade arasnda hibir elikinin olmad rahatlkla sylenebilir. Tanr'nn gelecei bilmesi ile insanlarn zgr iradeli olmas arasnda bir eliki olmad hem badarc (lml determinist) anlay, hem libertaryan anlay benimseyen pek ok felsefeci ve teolog tarafndan savunulmutur. slam dncesinde, Tanr'nn ezeli bilgisinin, insan hrriyetine ve insann ahlaki sorumluluuna aykr olmad, birok dnr tarafndan "Bilgi bilinene tabidir (lim maluma tabidir)" szyle ifade edilmitir.95 Bu ifade birok kii tarafndan, Tanr'nn olacak eyleri olacandan dolay bildii, fakat Tanr'nn bilmesinin, olacak olanlar belirlemedii anlamnda kullanlmtr.96 slam dnrlerinin ounluu, Tanr'nn her
John Byl, "Indeterminacy, Divine Action and Human Freedom", Science and Christian Belief, vol: 15/2 (Ekim-2003), s. 114. 94 John Byl, a.g.e., s. 112-113. 95 Hanifi zcan, a.g.e., s. 264. Bu szn farkl dnrlerce, birbirlerinden nemli farklar olacak ekilde yorumland da bilinmelidir. rnein Ka'bi'nin gryle Gazzali'ninki arasnda ciddi farklar vardr. (Bu hususun detaylca irdelenmesine burada girilmeyecektir.) Baknz: Hanifi zcan, a.g.e., s. 266-268. 96 Hanifi zcan, a.g.e., s. 275. Bu szn bu ekilde anlalmasnn doru olup olmad hususunda birok tartma yaplmtr. Dolaysyla bu sz ifade eden dnrlerin sadece bir ksm, bu sz bu ekilde anlamlardr.
93

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

207

eyi olmadan nce bilmesiyle, insanlarn yaptklarndan sorumlu varlklar olmalar iin gerekli zgr iradeye sahip olmalar arasnda bir eliki grmemilerdir. "Bilgi bilinene tabidir" szyle ifade edilen zgr irade yaklamlarnn, badarc m, libertaryan m olduunu tespit etmekte ciddi zorluklar vardr. Ayn zorluk, Tanr'nn gemiteki ve gelecekteki her eyi bildiini ve insanlarn zgr iradeye sahip olduklarn savunan Thomas Aquinas iin de geerlidir. Aquinas'n kimi ifadeleri badarc yaklam savunduu, kimi ifadeleri ise libertaryan yaklam savunduu izlenimini uyandrmaktadr.97 Kevin Staley, Aquinas'n hem her iki yaklam savunduu, hem de her iki yaklamla ilgili sorunlardan kandn syler.98 Mslman dnrlerin ounluu gibi Hristiyan dnrlerin ounluu da -birok anlay farkna sahip olmalarna ramen- Tanr'nn gelecei bilmesiyle insanlarn zgr iradeye sahip olmas arasnda bir eliki olmadn savunmulardr.99 Teist dnrlerden Tanr'nn gelecei bilmesini ve zgr iradeyi uzlatranlarn birbirlerinden nemli farklar olduuna dikkat edilmelidir. rnein Aquinas ile Ockhaml William'n yaklamlar arasnda farklar vardr. Bu farkl yaklamlarn ayrntlarna burada girmeyeceiz, fakat bu konuda nemli bir rnek olduuna inandmz Cizvit din adam Luis de Molina'nn grlerini ksaca aktarmaya alacaz: Molina, Tanr'nn, dnyay ve zgr iradeli insanlar yaratmadan nce, 'doal bilgi'ye (natural knowledge)
Kevin M. Staley, "Aquinas: Compatibilist or Libertarian", The Saint Anselm Journal, no: 2-2 (Bahar-2005), s. 73-75. 98 Kevin M. Staley, a.g.e., s. 78. 99 William Lane Craig, The Problem of Divine Foreknowledge and Future Contingents from Aristotle to Suarez, Brill, Leiden (1988).
97

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

208

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

sahip olduunu syler. Bu bilgisiyle Tanr, kendi doasn ve olmas mmkn tm olaslklar bilir. Ayrca Tanr, 'zgr bilgi'ye (free knowledge) sahiptir; bununla, zgr iradeli varlklar yaratp belli koullara koyduunda ne olacan bilmektedir. Molina, Tanr'nn nc tip bir bilgisine dikkat eker ki Molina'nn grn zgn klan bu husustaki dncesidir. Bu nc bilgi tr, mantken nceden bahsedilen dier iki bilginin arasnda yer ald iin 'orta bilgi' (middle knowledge) olarak adlandrlr.100 Buna gre Tanr, mmkn her canlnn, zgr iradesiyle mmkn olan her durumda ne yapacan; bu canllar hi yaratlmayacak veya yaratlan canllar bu koullarda hi bulunmayacak olsalar da bilir.101 Tanr 'orta bilgisi' ile bildiklerine dayanarak, belli zgr iradeli insanlarn belli koullarda yaratlmalarn sonsuzca alternatif ierisinden tercih eder ve 'zgr bilgisi' ile gelecekte olacak her olay bilir.102 Molinist yaklama gre Tanr hibir risk almam ve buna ramen libertaryan anlamda zgr iradeyi kullarna bahetmitir. Molinizm'de, teizmin mkemmel Tanr anlay asndan gerekli olan 'Tanr'nn tm gelecei bildii' gryle beraber libertaryan zgr irade anlay savunulmaktadr.103 Bize gre
Luis de Molina, On Divine Foreknowledge, ev: Alfred J. Freddoso, Cornell University Press, Ithaca (2004). 101 Bu bilgi tr, 'orta bilgi' olarak adlandrld gibi 'kart durum bilgisi' (counterfactual knowledge) olarak da anlmaktadr. 102 William Lane Craig, "The Coherence of Theism: Introduction", (ed: William Lane Craig, Philosophy of Religion iinde), Rutgers University Press, New Brunswick (2002), s. 204. 103 Bu hususlarn Molinizm'de beraberce savunulmasndan dolay, 'Tanr'nn bilgisini ve zgr irade sorunu'nu bir arada deerlendiren yaklamlar arasnda, Molinizm'in en baarl yaklam olduunu savunanlar olmutur. Bu tarz bir yaklama rnek olarak baknz: Zikri Yavuz, nsan Hrriyeti Asndan Tanr'nn n Bilgisi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara (2006). http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr
100

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

209

de Tanr'nn, mkemmel ekilde her eyi bilmesi; herhangi bir bireyin veya hayali yaratlmam bireylerin, hangi durumda olurlarsa olsunlar ne yapacaklarn bilmesini kapsamaktadr. Bu yzden, Molinizm'le gndeme getirildii gibi, Tanr'nn 'orta bilgi'ye sahip olduuna inanlmasnn, mkemmel bir Tanr anlay asndan zaruri olduunu dnyoruz. Bunun aksine bir iddiann, Tanr'nn bilgisinin mkemmel olmad anlamna gelecei kanaatindeyiz. Ayrca, Molinizm, libertaryan anlamda zgr iradeye yer amak iin 'Tanr'nn gelecei bildii'ne dair klasik teistik grn inkar edilmesine gerek olmadn -bize gre- baaryla gstermektedir. Dier yandan, hibir teist ve ateist yaklam, iradenin tam olarak ne olduunu ve nasl altn aklayamamaktadr. Searle'n dedii gibi, zihinsel durumlarmz bir 'birinci ahs ontolojisi' durumudur; yani znel niteliktedirler. znelliimiz ise herhangi bir kiinin -hatta kendimizin- gzleminin, ksacas bilimsel aratrmann konusu olamaz.104 rademiz, zihnimizle alakaldr, saduyumuzla onun varln phe duymayacak ekilde alglarz, onun varln 'birinci ahs ontolojisi' olarak hissederiz; fakat irademizin 'ne olduu'nu ne tam olarak tarif edebiliriz, ne de bilimsel aratrmann konusu yapabiliriz (herhangi bir rengi alglamamz da byledir). Sonuta 'irade'nin tam olarak ne olduu bilinmeden zgr irade hakkndaki tartmalarn yapldn tespit etmeliyiz. Herhangi bir yaklamla, zgr irade sorununun zlebildiinin, hem teizm adna, hem de ateizm adna iddia edilemeyeceini dnyoruz. Hibir teist yaklam; Tanrsal
John Searle, Zihnin Yeniden Kefi, ev: Muhittin Macit, Litera Yaynclk, stanbul (2004), s. 34. Kendimiz zihin durumlarmz yaarz; fakat nasl krmzy grdmz veya kolumuzu nasl kaldrmay irade ettiimizi, zihinsel yaantmzn dna kp gzlemleyemeyiz.
104

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

210

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

irade ile insan iradesi arasndaki snrn nasl izilmesi gerektiini ve bir Yaratc tarafndan varl belirlenmi insann, zgrlnden ne kadar bahsedilebileceini tam olarak aklayamamaktadr. Dier yandan ateizm iin ise kendinden bamsz fiziki artlarn belirledii maddi bir varln, bu fiziksel belirlenmeye ramen, ne kadar ve ne ekilde zgrlnden bahsedilebilecei gibi almas imkansz gzken bir sorun mevcuttur. Sonuta, teizm adna, zgr irade sorununda, 'aklayc'dan ok 'savunmac' bir yaklamn benimsenmesi gerektii kanaatindeyiz. Buna gre, zgr irade sorununun tam olarak akla kavuturulamayaca kabul edilmelidir, fakat ayn sorunun ateistler iin de geerli olduu ve bu hususun teizme kar bir hcumun kayna olmamas gerektii savunulmaldr. Nitekim teist dnrlerin kimisi kat determinizmi, kimisi lml determinizmi, kimisi libertaryan yaklam benimsedii gibi; ateist dnrlerin arasndan da bu farkl alternatiflerin her birini benimseyenler olmutur. zgr irade sorununu teistlerin nasl anlamas ve ateistlerin nasl anlamas gerektii aka belli olsayd, herhalde bu ekilde bir tabloyla karlamazdk. Polkinghorne'un dedii gibi, modern bilim, saat gibi mekanik yasalara bal evren fikrini kuantum teorisiyle sarsm olsa bile; bilim, zgr irade sorununu zemez, bu sorun metafiziktir ve metafiziksel seimlerle ilgilidir.105 ZGR RADE SORUNUNU ZEMEMEMZN BAZI SEBEPLER Modern bilim 'Tanr'nn n bilgisi ve zgr irade' ile ilgili sorunu zemese de, modern bilimle yaanan baz gelimeler bu sorunu neden zemediimiz hususunda ipular verebilir.
105

John Polkinghorne, Science and Theology, s. 58.


http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

211

Tanr'nn n bilgisi ve zgr irade arasndaki sorunda en nemli hususlardan biri zamann nasl anlalacadr. Tanr'nn evrenle ilikisinin anlalmas, Tanr'nn zamanla ilikisinin anlalmasn gerekli klmaktadr. Burada iki alternatif karmza kmaktadr: Bunlardan birincisi, Tanr'nn ezeliliini zamana aknl ve zaman yaratmas olarak dnmektir; buna gre Tanr, bizim gibi gemii, imdiyi ve gelecei an be an alglamaz, Tanr'nn zamana bal bir yaants yoktur. kinci alternatif ise Tanr'nn ezeliliini, sonsuzca geriye giden bir zamanda Tanr varm gibi dnmektir; bu yaklamda Tanr, zamana akn olarak tarif edilmez.106 Bu iki yaklamdan hangisinin daha tutarl olduu hakknda verilecek karar, zamann doas hakknda vereceimiz kararla ilikilidir ve 20. yzyl fiziinde zamann doas hakknda sarsc fikirler ortaya konmutur. zafiyet teorisi, zamann yer ekimine ve hza bal olarak deitiini; yani zamann mutlak olmadn ve evrenin iindeki deikenlere baml olduunu gstermitir.107 Zamann doas hakknda bilimsel olarak ortaya kan bu durum, daha nce Platon, Plotinus, Boethius, Anselm ve Aquinas'n savunduu 'Tanr'nn zamana akn olduu' iddiasn desteklemektedir.108 Augustinus, 'zamann yaratlm olduu' anlalrsa, "Tanr yaratmadan nce ne yapyordu" gibi birok soruya cevap verilebileceini ve birok sorunun zmleneceini dnmtr.109 zafiyet teorisi, Augustinus'un zamann mutlaklna kar kan teolojik yaklamn, zamann mutlak olmadn bilimsel bir ekilde gstererek
M. W. F. Stone, "Philosophical Theology", s. 312-313. Stephen Hawking, Zamann Ksa Tarihi, s. 35. 108 William Lane Craig, The Coherence of Theism: Introduction, s. 206. 109 Zeki zcan, Agustinusta Tanr ve Yaratma, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul (1999), s. 204-210.
106 107

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

212

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

desteklemektedir. Ayrca slam dnyasndan Kindi'nin,110 zamann cisim ile harekete baml olarak varolduunu ve Gazzali'nin,111 zamann yaratlm olduunu syleyen grleriyle de izafiyet teorisinde ortaya kan zamann bamll ve izafilii ile ilgili gr uyumludur. Bu evrenin zaman, bu evrene baml olduuna gre, evrene akn olduuna inanlan Tanr'nn, bu evrenin zamanna da akn olduuna inanlmas en tutarl yaklam olarak gzkmektedir.112 Tanr'nn zamana aknl kabul edilince, Tanr'nn gelecekteki her eyi bilmesiyle ilgili grn, Tanr adeta sonsuz gemiten 'ileride' olacak her eyi biliyormu eklinde dnlmesindense; Tanr adeta banyo edilmi bir televizyon filminin karelerini ayn anda gren kii gibi, gemi, imdi ve gelecei topluca alglyormu gibi anlalmasnn daha doru olaca grlmektedir. Tanrsal bilgi ve zgr irade arasnda bir eliki olmadn dnen Aquinas'n verdii rnek de buna benzerdir: Aquinas, bir kervann ortasndaki kiinin, kervann bandaki ve sonundaki kiileri alglayamayacan, fakat tepeden kervan seyreden birinin, kervann ban, ortasn ve sonunu topluca alglayacan syler. Aquinas,
Kindi, lk Felsefenin Birinci Blmnn kinci Ksm, ev: Mahmut Kaya (ed: Mahmut Kaya, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri iinde), Klasik, stanbul (2005), s. 18-20. 111 Gazzali, Filozoflarn Tutarszl, s. 19, 31-36. 112 zafiyet teorisi Tanr'nn zamana akn olup olmad tartmasn neticelendirmemitir; din felsefecilerinin ve teologlarn bu konudaki tartmalar halen srmektedir. Fakat izafiyet teorisinden sonra, Tanr'nn ezeliliini, zamana aknlk olarak dnmeyenlerin bile, en azndan, Tanr'nn bu evrenin zamanna bamlym gibi dnmenin bir hata olduunu kabul etmeleri gerekmektedir. Bu evrenin iinde bile izafi ve baml olan zamana, Tanr'nn baml olduu dnlemez.
110

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

213

Tanr'nn, zamann gemiini ve geleceini benzer ekilde algladn tasavvur etmemizi ister. Aquinas, bu yaklamnn fatalizmle ilgili sorunlarn zmlenmesini, ayrca Tanr'nn mkemmelliinin ve deimezliinin anlalmasn salayacan dnr.113 Zamansz bir Varln, zamana baml evrene nasl etkide bulunduunu ve zamann ban-sonunu bir arada nasl algladn, sadece zamana baml olarak dnmeye alm zihinlerimiz anlayamaz. Aquinas'nkine benzer bir yaklamn, zgr irade ile ilgili sorunlar zdn syleyemeyiz. Fakat bu yaklam, zgr irade ile ilgili sorunlarn zlememesinin sebeplerinin -en azndan bir ksmnnzamann doasyla ilgili yanl tasavvurlarmzdan kaynaklandn grmemize olanak verir. Molinizm'in 'orta bilgi' retisinin ve Tanr'nn zamana aknlnn bir arada dnlmesinin, zgr irade sorununa yaklamda -sorunu zmese de- en iyi yol olduu kanaatindeyiz. Mucizeler sorununda olduu gibi zgr irade sorununda da, baz konularda yargda bulunurken, baz konularda agnostik kalmay tercih ediyoruz. Bize gre teizmin klasik yaklam olan 'Tanrsal bilginin gemi ve gelecekteki her eyi kuatt' grnden vazgememek gerekir. stelik, Tanrsal bilginin, -Molina'nn dikkat ektii gibi- olmas muhtemel durumlar da olmular ve olacaklar gibi kapsadna inanmak gerekir: Tanr'nn, yaratmas mmkn btn olas durumlarda, yarattklarnn ne yapacan bildiine inanmann, teizmin Tanr anlayna uygun olduunu dnyoruz. Dier yandan kat determinizmi reddetmenin -baz teist dnrler ve mezhepler kabul etmi olsa da- insan sorumluluuna sistemIan Barbour, Issues in Science and Religion, s. 427; Zikri Yavuz, "nsan Hrriyeti Asndan Tanr'nn n Bilgisi", s. 10-15.
113

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

214

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

lerinde byk nem veren teist dinler asndan zaruri olduunu dnyoruz. Fakat badarc ve libertaryan yaklamlardan hangisinin tercih edilmesi gerektii konusunda agnostik kalmay tercih ediyoruz. Bize gre bilimsel determinizm, libertaryan anlay nnde ciddi bir sorun deildir; kuantum teorisi, dualizm, zuhur etme, Molinizm gibi alternatiflerle libertaryan yaklam -Tanr'nn her eyi kuatan bilgisi reddedilmeden- savunulabilir. Fakat, bunlar, Tanr'nn sfatlar asndan, teolojik determinizmle insan iradesi arasnda snrn nasl izilecei gibi bir problemin almasnda yetersiz kalrlar.114 Bu yzden, badarc yaklamla libertaryan yaklam arasnda agnostik bir pozisyon belirliyor ve bilemediimiz konularda "Bilmiyoruz" demenin en isabetli tutum olduunu dnyoruz. "Tanr istediini yapmada zgr iradeye sahiptir ve kendi sahip olduu zgr iradeye benzer bir iradeyi isterse insanlara verebilir" diyerek zgr iradenin varlna inanmak bir teistin saduyusuna ve inancna uygundur, fakat bu zgr iradenin neliinin ve bununla ilgili Tanrsal hikmetlerin bizce bilinemediini de kabul etmemiz gerekir.
Tanr'nn bilgisi gibi kudreti, adaleti, iyilii, mkemmellii, gibi sfatlar da bu konuyla alakaldr. Baknz: M. W. F. Stone, a.g.e., s. 312-325; William Lane Craig, a.g.e., s. 205-214. slam dncesinde nemli etkileri olmu olan Eari, Maturidi ve Mutezile gibi ekoller, ayn yaratc Tanr'ya ve ayn dine inanmakla beraber, insan fiillerinin yaratl (zgr irade) konusunda farkl grler ileri srmlerdir. Bu gr ayrlklarnn sebebi, bu ekollerin, kendi ahlak teorileriyle beraber Tanr'nn adaleti, kudreti ve yaratcl gibi sfatlarn deerlendirirken farkl sonulara ulam olmalardr. Baknz: Recep Kl, Ahlakn Dini Temeli, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara (1992), s. 89-109, 114-125, 138-139. zgr iradeyle ilgili -teizm asndan- en nemli sorunlar, Tanr'nn bu konuyla ilgisi bulunan sfatlarnn birbirlerine ve zgr iradeye gre nasl tarif edileceinden kmaktadr. Bu konunun genilii mstakil bir almada bile kuatlmas zor olacak kadar genitir ve bu kitapta, Tanr'nn sfatlarnn bu konu asndan nemi ayrntlca irdelenmeden geilmitir.
114

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

215

GZLEMCNN ROL, TAMAMLAYICILIK LKES VE ZGR RADE Kuantum teorisinin indeterminist yorumuna gre, btn maddi alemde ve insan beyninde 'objektif olaslklar' mevcuttur; bu olaslklarn varl ise libertaryan zgrlk anlay iin gerekli olan, zgr iradenin farkl alternatiflerden birini gerekletirmesinin mmkn olduunu gstermekte kullanlmaktadr. zgr iradeye determinizmin yer brakmad iddiasna bylece, modern bilimin en temel teorilerinden biriyle kar klmaktadr. Kuantum teorisinin, zgr irade sorunu asndan en nemli olduu husus budur; bundan nceki sayfalarda bunun zerinde duruldu. Ayrca kuantum teorisinin indirgemecilie kar btnsellii destekleyen epistemolojik yaklamnn; zgr iradenin varln temellendirmede kullanlan 'zuhur etme' yaklamlarn destekleyerek, dolayl bir ekilde de zgr irade sorunu asndan nemli olabileceine -ksaca- temas edildi. Bahsedilenler dnda, kuantum teorisinden hareketle zgr irade sorununu aklamak iin bavurulan iki yaklama daha -bunlar temel yaklamlar olarak grmesek de- deinerek bu konuyu sonlandrmak istiyoruz. Tamamlayclk lkesi'ni irdelerken deindiimiz gibi, kuantum teorisindeki bu ilkeyi ve 'dalga fonksiyonunun sndrlmesi' ve 'yerel olmama' gibi aklanmas sorunlu olgular Yeni-Berkeleyci tarzda yaklamlar gelitirmek iin kullananlar olmutur. Bunlara gre, 'gzlemciler' olgular, sadece fiziki bir temastan dolay etkilememekte; fakat

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

216

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

'zihinsel etkileri' ile yaratmaktadrlar.115 Schrdinger denklemine gre bir paracn konumunun olaslksal bir yapyla (sperpozisyonlarla) evrildiini, fakat gzlem yapldnda (dalga fonksiyonu sndrlnce) bir parac belli bir yerde grdmz hatrlayalm. Bahsettiimiz yaklam savunanlar, yaplan gzlemde, Schrdinger denklemine zt bir ekilde (sperpozisyondan karak) paracn belli bir yerde gzlemlenmesini, Schrdinger denklemiyle evrilen parackla gzlemcinin 'fiziki' bir temasna deil, 'zihnin' belirleyici zelliine atfetmektedirler.116 'Zihne', maddeyi belirleyici bylesi bir nem verildiinde, maddi alemdeki determinizmden etkilendii iin zihnimizin zgr iradeye sahip olamayacan sylemek -kat determinizmi savunmak- anlamszlaacak ve libertaryan anlamda zgr iradenin varln savunmak mmkn olacaktr. Nitekim bahsettiimiz Yeni-Berkeleyci yaklam, zgr iradenin temellendirilmesi iin kullanlmtr.117 Yeni-Berkeleyci yaklamda bulunanlarn, George Bishop Berkeley'in mirasna sahip klar, Tanr'y 'evrensel Gzlemci' olarak nitelemeleriyle iyice ortaya kar: Buna gre
John von Neumann ve Eugene Wigner, bu yaklamn en nl savunucularndandr: John von Neumann, Mathematical Foundations of Quantum Mechanics, Princeton University Press, Princeton (1955); Eugene Wigner, The Scientist Speculates, Heinemann, Londra (1961). 116 Jeremy Butterfield, kuantum teorisinin radikal bir ekilde yorumlanmasna sempatiyle bakmasna ramen, byle bir yaklama gvenmediini sylemektedir: Jeremy Butterfield, "Some Worlds of Quantum Theory", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for the Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 122. 117 Raymond Y. Chiao, "Quantum Nonlocalities: Experimental Evidence", s. 37.
115

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

217

her kuantum olay, Tanr'nn yaratmasnn bir rndr, Tanr evreni 'gzleyerek' srekli var eder; Tanr, evrenin 'akn Gzlemci'sidir' (transcendent Observer). Wigner'in, kuantum lm olaylarnda 'insan zihni'ne yapt vurguya kar Chiao; 'Tanr'nn zihni'ne vurgu yapmakta, bylece zaman ve mekan olarak insan zihninin snrl etkisi yerine, btn evrene ve evren-zamanna yaylm kuantum olaylarna Tanr'nn etkide bulunmasn gndeme getirmektedir.118 Kuantum teorisiyle gzlemcinin rolnde yaplan epistemolojik deiiklik, zihnin ontolojik statsn arttran, bylece zgr iradeye yer veren ve hatta Tanr'nn yaratcln 'Tanr'nn gzlemcilii' ile aklayan grlere yol amtr. Ayrca gzlemcinin rolnde yaplan deiiklik; daha nceden evrenin 'kuantum potansiyeli' olarak varolduu, ilk gzlemcinin zamanda geriye doru etkisi sebebiyle yldzlarn ve gezegenlerin olutuu eklinde iddialara kadar genilemitir. Birok kiiye 'uuk' gelebilecek bylesi bir iddiay dile getirenlerden biri, ilk defa 'kara delik' ismini kullanan ve nkleer fizyon teorisinin gelitirilmesine katks olan nl fiziki John Wheeler'dr.119 Gelecein gemii etkilediine dair iddialar, gzlemcinin gzlenene etkisinden yola karak ifade edenlerden biri de John Cramer'dir. Cramer, yz k yl nceki bir yldz gzlemlerken;120 yz k
Raymond Y. Chiao, a.g.e., s. 38. Philip Clayton, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in the Movement from Quantum Physics to Theology", s. 218. 120 Ik ok hzl da olsa, belli bir hzla (yaklak olarak 300.000 km/sn.) yol almaktadr. u anda gzlemlediimiz yldzlarn birou milyarlarca k yl uzaklktadr; yani biz, aslnda birok yldzn milyarlarca yl nceki durumunu gzlemlemekteyiz.
118 119

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

218

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

yl ncesine etkide bulunduumuzu syler.121 Saduyuya ve neden-sonu ilikisi konusundaki tasavvurlarmza aykr bu yaklamlarla, 'Tanr'nn n bilgisi ve zgr irade' konusu hakknda ortaya konmu olan Ockhamc yaklam arasnda bir ba kurulabilir. Ockhamc yaklamla, zgr iradeli bireylerin farkl davranarak gemiin farkl olmasna sebep olabilecekleri ifade edilir ve Tanr'nn gelecei bilmesi bu duruma aykr grlmez.122 Kuantum teorisinde gzlemciye verilen yeni epistemolojik rolden yola klarak bahsedilen yaklamlarn yaplmas ilgin olsa da -bizce- bylesi byk iddialar iin, kuantum teorisinde gzlemciye verilen rol abartl bir ekilde yorumlanmtr. Biz de, Polkinghorne gibi, doru yaklamn, 'gzlemcinin etkisi' ile 'gzlemcinin yaratmas' arasnda ayrmn yaplmas olduunu ve kuantum teorisinde 'gzlemcinin etkisi'nden bahsetmenin daha doru olduunu dnyoruz.123 Kuantum seviyesinde, gzlem srecinde gzlenenin etkilendii dorudur; ama bu, gzlemcinin zihninin yaratmasndan ok farkldr.124 Gzlemcinin yaratc etkisiyle ilgili sylemlerin daha ok 'dalga fonksiyonunun sndrlmesi' ile ilgili yorumlardan kaynakland hatrlanmaldr. Bu olgunun, fiziki bir zm henz mmkn olamamtr; fakat gelecekte bunu aklayan
John Cramer, "The Transactional Interpretation of Quantum Mechanics", International Journal of Theoretical Physics, no: 27 (1988). 122 Ockhamc yaklamdan yola karak zgr irade savunmas yaplmasnn bir rnei olarak baknz: Alvin Plantinga, "On Ockham's Way Out" (ed: Eleonore Stump ve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: Big Questions iinde), Blackwell Publishing, Malden (1999). 123 John Polkinghorne, Science and Theology, s. 34. 124 Arlen J. Hansen, "The Dice of God: Einstein, Heisenberg, and Robert Coover", s. 50. http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr
121

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

219

fiziksel bir teori gelitirilirse, 'gzlemcinin rol' ile ilgili tartmalarn aa kavuacan umanlar vardr.125 'Gzlemcinin rol' ile ilgili tartmalar zmlenmemi bile olsalar, her halkarda, kuantum teorisinin 'gzlemcinin zihninin yaratcl'n gsterdiini sylemek doru deildir. Kuantum deneylerinin sonucunun bilgisayarla tespit edilip, bilgisayarn tespit ettii sonularn ise yllar sonra alnacak bir kt ile renilmesi mmkndr. Bylesi bir durumda 'zihin' (gzlemci), kuantum deneyinin sonucunu yllar sonra ktdan renmi olacaktr; 'zihnin', bu bilgisayar ktsna bakarak, bilgisayarla tespit edilmi yllar nceki deneyi geriye doru etkileyebileceini sylemek ise hi mantkl gzkmemektedir.126 Barbour'un dedii gibi, 'dalga fonksiyonunun sndrlmesi' olarak tarif edilen deney sonucunu etkileyenin 'zihin' olduunu dnmek yerine, gzlemde kullanlan aletin kuantum seviyesiyle etkileiminin, bahsedilen olgunun nedeni olduunu dnmek daha dorudur.127 Sonuta, Berkeley'e benzer bir idealizmi hala savunanlar olabilir. Katlmadmz bu grn ne kadar tutarl olduunu burada tartacak deiliz. Fakat kuantum teorisiyle 'gzlemci'ye verilen roldeki epistemolojik deiikliin, Berkeleyci bir idealizme destek saladn syleyecek ekilde abartl bir ekilde yorumlanmasnn doru olmadn syleyebiliriz. Berkeleyci idealizm, kuantum teorisiyle ne g kazanm ne de kaybetmitir. Dolaysyla kuantum seviyesinde karmza kan 'gzlemcinin etkisi'nden yola klarak yaplm Yeni-Berkeleyci yorumlarn, zgr irade sorununun zmne yeni bir katkda bulunduunu dnmek iin bir neden yoktur.
Philip Clayton, a.g.e., s. 219. John Polkinghorne, "The Quantum World", s. 337. 127 Ian Barbour, When Science Meets Religion, s. 80.
125 126

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

220

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Kuantum teorisindeki Tamamlayclk lkesi'nden hareketle zgr irade sorununu aklamaya kalkanlar, bu ilkeyle zgr irade sorunu arasnda analoji kurmulardr: Tamamlayclk lkesi ile birbirleriyle elikili gibi gzken dalga olma ve parack olma gibi zelliklerin; birbirleriyle 'elikili' deil, fakat 'tamamlayc' olduklar ifade edilmektedir. Ayn ekilde, bilimsel veya teolojik determinizm ile zgr irade elikili gibi gzkse de, aslnda bunlarn birbirleriyle elikili olmadklar sylenmektedir. Kuantum boluklarnn hepsini Tanrsal etkinliin doldurduunu syleyen Pollard'n, kendi grnde ortaya kan teolojik determinizm ile zgr iradenin ikisinin de beraber varolabileceini aklamaya alrken, bavurduu yol, kuantum teorisinde elikili gibi gzken durumlarn bir arada olduuna dikkat ekerek, bu iki durum arasnda analoji kurmaktr.128 Tamamlayclk lkesi'nden fizik bilimi dna yaplan analojilerle, elikili gibi gzken durumlarn aslnda bir arada olabileceklerini gstermenin mmkn olduunu; Tamamlayclk lkesi'ni ileri sren Niels Bohr da savunmutur.129 Bohr'dan sonra bakalarnca da ayn yaklam devam ettirilmitir. Birok kiiye gre, bizim mantksal dnme eklimiz bu paradokslar zmemize olanak vermemektedir. Belirsizlik lkesi'ni ortaya koyan Heisenberg, kuantum teorisinin, mantn temel ilkelerinden 'nc halin imkanszl' ilkesinin deitirilmesini gerektirdiini sylemitir.130 Kuantum teorisinin 'kuantum mant' denilen
William Pollard, Chance and Providence: God's Action in a World Governed by Scientific Law, s. 137-141. 129 Abraham Pais, Niel's Bohr's Times: In Physics, Philosophy and Polity, Clarendon Press, Oxford (1991), s. 440-445. 130 Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, s. 171.
128

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KTLK SORUNU, ZGR RADE ve KUANTUM

221

yeni bir mantk anlayn gerekli kld birok dnr tarafndan tekrarlanmtr.131 Tamamlayclk lkesi'nde, 'zahiren elikili' gibi grlen zelliklerin; bir deneyde bir zellik, dier bir deneyde br zellik ortaya kmakta olduu iin, 'aslnda elikili' olmadklar savunulmaktadr. zgr irade konusuna yaplan analojide ise ayn varlk trnn (insann), hem doa yasalarnla belirlendiine hem de zgr seimler yaptna tanklk ettiimiz, bunlar 'zahiren' elikili gibi gzkse de, iki durumu da inkar edemeyeceimizden dolay, 'zahirde' olan bu elikinin 'aslnda' olmadn dnmemiz gerektii; bunlarn 'elikili' deil, 'tamamlayc' olduklar ifade edilmektedir. 'Aslnda' ne olduunu anlayamadmzdan dolay 'zahirde' eliki bulmamzn sebebinin; dilsel, kavramsal ve mantksal snrllklarmz olduu sylenebilir. Kuantum teorisindeki Tamamlayclk lkesi'nden yaplan bir analoji ile zgr irade sorununu zemeyiz. Fakat, kuantum teorisiyle ilgili bahsedilen olgular gibi, zgr irade sorununu zmekteki glklerin sebebinin de dilsel, kavramsal ve mantksal snrllklarmz olduunu syleyebiliriz.

131

Andrej A. Grib, "Quantum Cosmology, Observer and Logic", s. 182-183.


http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

SONU
Kuantum teorisi, plak gzle grlemeyen atom seviyesindeki dnyay aklamaktadr ve 20. yzylda ortaya konduundan beri hem bilim hem felsefe hem de teoloji alanlarnda pek ok tartmaya sebep olmutur. Bilim alannda determinizm, yalnzca bu teoriyle sorgulanm, bu teoriye dayanlarak 'ontolojik indeterminizm'in varl savunulmutur. 'Uzaktan etkileme' gibi birok bilim insannca 'hurafe' olarak nitelendirilecek bir olgu, sadece bu teoriye dayanlarak ngrlm, stelik Aspect deneyleriyle dorulanmtr. Bu teoriyle atom seviyesinde, daha nceden bilimsel metodolojinin zorunlu bir unsuru olarak kabul edilen, 'gzlem srecinde gzlenene etki etmemenin' mmkn olmad anlalmtr. Yine bu teoriyle fizik biliminde bile indirgemeciliin olanaksz olduu; btn, paralarn analiz etmek suretiyle anlayamayacamz ortaya kmtr. Kuantum teorisine dayanlarak savunulan bu sarsc grler, ontoloji ve epistemoloji asndan ciddi anlay deiikliklerini gerekli klmaktadr. Fakat, bilim insanlarnn da farkl felsefi grleri olduu, bilimsel teorilere hermentik yaklamlar, bu farkl felsefi grlerin ekillendirdii unutulmamaldr. Nitekim, bilimsel teorilerimizin ve mevcut kavramlarmzn ontolojik gereklii akladn savunan 'klasik realist' bir bilim anlayn felsefi gr olarak benimseyen ve 'determinizm'in mutlaka evrenin gerek yaps olmas gerektiine dair metafizik inanlar bulunan -Einstein gibi- bilim insanlar; kuantum teorisinin eksik bir teori olduunu, bu yzden bu teorinin 'indeterminist' bir ekilde yorumlandn savunmulardr. Ksacas, kuantum teorisine dayanlarak savunulan bahsettiimiz iddialarn zerinde btn bilim insanlarnn konsenss olmad hatrlanmaldr, ama 'Kopenhag yorumu' ad altnda savunulan bu
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

224

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

iddialarn doruluunun, ounluun kanaati olduu da bilinmelidir. 'ndirgemeciliin imkanszl' ve 'gzlem srecinde gzlenenin etkilendii' ile ilgili grlerin, kabul edilmesi gerektiini syleyebiliriz. Ayrca -ne kadar inanlmaz gzkse de- 1980'li yllardaki Aspect deneylerinden sonra 'uzaktan etkileme'nin bu evrenin bir fenomeni olduu anlalmtr. Fakat, Popper'a benzer ekilde biz de 'determinizm' ile ilgili grler gibi 'indeterminizm' ile ilgili grlerin de 'metafizik iddialar' olduunu dnyoruz. Popper, her ikisini de metafizik grd bu grlerden 'indeterminizm'i benimsemitir; fakat biz, bu grlerden birini benimsemek iin bir sebep grmyoruz, bu yzden bu iki alternatife kar da 'agnostik' bir tavr benimsiyoruz. 'Kuantum indeterminizmi' bilim insanlar arasnda ihtilafl bir konu olmutur, stelik kuantum teorisiyle ilgili felsefi ve teolojik tartmalar en ok 'ontolojik indeterminizm' iddiasyla ilgilidir. Ksacas, bilimsel adan 'kaygan zemin'de felsefi ve teolojik tartmalar yaplmaktadr; fakat mevcut durumda baka bir aremiz de bulunmamaktadr. Bu yzden 'mmkn' gstermeye altmz yerlerde 'olan' ile ilgili iddialarda bulunmadmza birok defa dikkat ektik. 'Kuantum indeterminizmi' ihtilafl olsa da, kuantum teorisinin 'klasik realizm'in doru olmadn gsterdiini rahatlkla syleyebiliriz. Dier yandan bilimsel teorileri, zihinlerimizin evrene ykledii ve ontolojik gereklikle ilikisi nemli olmayan icatlar olarak gren 'arasalc yaklam'n da benimsenmemesi gerektii kanaatindeyiz. Polkinghorne, Barbour ve Peacocke gibi dnrlerin de savunduu ekilde, safa bir realizmden ve gereklikle bilimsel teoriler arasnda hibir iliki kurmayan arasalclktan farkl bir yol olan 'kritiki realizm'i benimsemenin, en tutarl yol olduunu dnyohttp://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

SONU

225

ruz. Bu yaklammza gre bilimin iinde insan unsuru bulunmaktadr ve insanlarn toplumsal artlanmalar, nyarglar, apriori kabuller, kavramsal ve kapasite yetersizlikleri gibi snrllklar vardr. Bunlar, bilimsel teorilere kar 'kritiki' unsurun sebebidir; bilimlerin (zellikle kuantum teorisinin) teknoloji retimi ve ngrde bulunmayla ilgili baarlar ise doann gerekliine ksmen de olsa ulatmz ('realizm'in hedefine ksmen yaklatmz) gsterir ki, bylece 'kritiki realist' yaklam karmza kar. Teolojiyle ilgilenen pek ok kii, gemiteki kt tecrbelerin de etkisiyle, bilim ile din arasnda iliki kurulmasna souk yaklamaktadrlar. Bizce, gemiteki kt tecrbeler, iliki kurmamaya deil, fakat sofistike ve temkinli yaklamlarn gelitirilmesine sebep olmaldr. Bilim alannda olduu gibi din alannda da 'kritiki realizm'in benimsenmesinin, bilim-din ilikisiyle ilgili salkl bir yol olaca kanaatindeyiz. Din, Tanrsal vahyin bir rn olsa da, Tanrsal vahiyden sonular karan teolojiler, insanlarn rndr. Bylece bilimlerde olduu gibi teolojilerde de insanlarn toplumsal artlanmalar, nyarglar, apriori kabuller, kavramsal ve kapasite yetersizlikleri gibi snrllklaryla karlarz. Ksacas, bilim alannda 'klasik realizm'den vazgeilmesi gerektii gibi, din alannda da Katolik Kilisesi gibi kurulularn yorumlarnn Tanrsal vahiyle zde olduunu savunan 'hermentik realizmler'den vazgeilmesi gerekir. Buradan varacamz sonu ise bilim ile din atrsa; hatay her iki alann 'yalnzca' birinde aramaktansa, 'her iki alanda da' hata yaplm olabileceini dnerek, her iki alan da irdelemenin gerektiidir. Bu anlayta, dinsel alandaki hatalarn sebebi 'insanlarn snrlklar'na baland iin, bu yaklam, teist dinlerin mutlaklk anlayyla elimez. Bu yaklamla yle
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

226

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

denmi olmaktadr: "Tanr'nn yaratt doa ve Tanr'nn gnderdii din elimez, fakat insanlarn, doay anlama abas olan bilimde de, dini anlama abas olan teolojilerde de hatalar olabilir; bilim-din arasnda olduu iddia edilen elikilerin kayna da bunlardr." Tanr'nn, kuantum belirsizliklerini (boluklarn) belirleyerek etkide bulunduunu savunan grler, 'boluklarn Tanrs' argmanyla kartrlmamaldr. 'Boluklarn Tanrs' olarak isimlendirilen argmanlarda, nce bilgilerimizdeki boluklar gsterilir, sonra ise bunlar Tanrsal etkinlikle doldurulur. 'Kuantum indeterminizmi'nde ise boluklarn ontolojik olduu savunulur; bunlar, bilgisizliimizle ilikilendirilmez. 'Kuantum indeterminizmi'ni Tanrsal etkinlikle ilikilendiren dnrlerin hepsi ayn yaklam benimsememilerdir. Bazlar -Pollard gibi- Tanr'nn tm kuantum belirsizliklerini belirlediini, bazlar -Tracy gibi- Tanr'nn sadece baz belirsizlikleri belirlediini, bazlar ise -Peacocke gibi- Tanr'nn belirsizliklere mdahale etmediini savunmulardr. 'Kuantum indeterminizmi'ni Tanrsal etkinlik asndan nemli gren yaklamlardan Murphy'ninkini baarl bulduumuzu syleyebiliriz. Murphy, Tanr'nn, tm kuantum belirsizliklerini belirlediini -Pollard gibi- syleyerek, etkinlii btn evrene yaygn aktif bir Tanr anlayn savunmaktadr. Bu yaklamda belirsizlik kalmamakta ve 'yeter sebep' ilkesi gzetilmektedir ki bu da, bu anlay felsefi adan daha cazip klmaktadr. Murphy, Tanr'nn, kuantum belirsizliklerini belirlerken, insanlarn zgr iradelerini olduu gibi elektron ve dier paracklarn kendilerine mahsus zelliklerini de ihlal etmediini savunur. Murphy'nin okkasyonalizm ile panteizmden uzak durmaya ve zgr iradenin varlna yer amaya almas, yaklamnn olumlu ynlerini oluturmaktadr.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

SONU

227

Doa yasalar ihlal edilmeden Tanrsal etkinliin gerekletiini savunan John Polkinghorne, kaos teorisine odaklanmay, kuantum teorisinden daha iyi bir seenek olarak grmtr. Onun yaklamna gre kaos teorisinin determinist yaps, doann aslnda indeterminist olan yapsna bir yaknlamadr ve Tanr, doadaki indeterminist boluklardaki esnekliklerden faydalanarak mdahalede bulunmaktadr. Biz de Murphy, Tracy ve Russell gibi, zahiren determinist olan kaos teorisine dayanarak evrende indeterminist bir yap olduunun savunulmasndansa, zahiren indeterminist olan kuantum teorisine dayanarak indeterminizmi savunmann daha iyi bir alternatif olduunu dnyoruz. Kaos teorisinin kuantum teorisiyle beraber ele alnmas ise ihlalci olmayan bir mucize anlaynn savunulabilmesi iin nemlidir. Kaos teorisinde 'balang koullarna hassas bamllk' nemli bir unsurdur ve bununla, ok ufak bir deiikliin ok byk sonular olabilecei gsterilir. Balang koullarndaki tetikleyici deiikliin, kuantum belirsizliklerinin Tanr tarafndan belirlenmesiyle gerekletirildii savunularak; 'mucize' olarak nitelenen birok olayn, doa yasalar ihlal edilmeden gerekletirilebilecei modeller savunulabilir. Aslnda, bilim alannda kuantum teorisiyle kaos teorisinin nasl birletirilebilecei konusunda ok tartma yaplm ve bu konu bir sonuca balanmamtr. Fakat atom seviyesindeki dnyayla, plak gzle grlen dnya bir yerde birletiine ve tm evren atom seviyesindeki paracklarn birlemesiyle olutuuna gre, kuantum teorisiyle kaos teorisinin birlemesi gerektiine dair ngr saduyuya uygun bir beklentidir. Bylece kaos teorisinin determinizmdeki 'epistemolojik belirsizlik', kuantum teorisi sayesinde
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

228

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

'ontolojik belirsizlie' dnr ve Tanr'nn, doadaki bu esneklikten (objektif olaslklardan) faydalanarak, byk deiiklikleri -mucizeleri- hibir doa yasasn ihlal etmeden oluturduu modeller savunulabilir. Newton'dan sonra determinist anlay yaygnlk kazanm, evrenin kapal bir sistem olarak gzkt bu anlayta, Tanr'nn, mucize oluturacaksa doa yasalarn ihlal etmesi gerektii sylenmitir. Bu dnemden sonra, 'mucizeler' konusunda yaplan felsefi ve teolojik tartmalarda, zerinde en ok durulan husus bu olmutur. Natralizm ve bilimcilik adna "Din bilimle atr, nk mucizeyi savunur" denilmesinin yannda, teoloji adna "Tanr bir eliyle koyduu yasalar dieriyle bozmaz" denilerek, ihlalci mucizelere kar birok eletiri yaplmtr. 'Kuantum indeterminizmi' evrenin kapal bir sistem olmadn gstererek, zellikle son birka yzylda, determinizm adna mucizelere getirilen pek ok felsefi ve teolojik eletirinin hakszln gstermektedir. Felsefe ve teoloji alannda birok kii tarafndan yaplm olan bu hatay tespit etmek, din felsefesi asndan nemlidir. Natralistlerin ve bilimcilerin, bilimi doa yasalaryla eitlemenin ve bilimin son szn Newton'la sylediini zannetmenin; teologlarn, Newtoncu yasalarla Tanr'nn yasalarn (Snnetullah') eitlemenin; Spinoza gibi panteistlerin ise mekanik yasalarla Tanr'nn Doas'n eitlemenin hatasna dtkleri anlalmaktadr. Kuantum teorisinin, ihlalci olmayan mucize anlay iin modellere imkan tandn savunurken, mucizelerin byle gerekletiine dair bir iddiaya sahip olmadmz; amacmzn, bilimcilik ve teoloji adna yaplan hatalara dikkat ekmek olduunu zellikle vurguladk. ncelikle din adna ihlalci
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

SONU

229

olmayan bir mucize anlaynn savunulmasn zaruri grmyoruz. Nitekim Newton, Boyle ve Mersenne gibi nl dnrler, Tanr'nn, doa yasalarn ihlal etmesinde hibir sorun grmemilerdir. Hatta Boyle ve Mersenne, mucizelerle ilgili yaklamlarnda, bunu daha makbul bile kabul etmilerdir. Dier yandan, mucizelerin 'doa yasalarnn ihlali' olarak tarifi, sadece doa yasalarna felsefi yaklamlar 'zorunluluku' ise karmza kmaktadr. 'Dzenci yaklam'da olgularn yasalara gre ncelii esas alnd, 'arasalc yaklam'da bilimsel yasalar ile doa yasalarnn arasnda bir irtibat kurulmad iin; bu anlaylarda, doa yasalarnn ontolojik stats dktr ve 'yasa ihlali' diye bir kavramn nemi kalmamaktadr. Doa yasalarna 'zorunluluku yaklam' kabul edilince ise karmza modern bilimin en temel iki teorisinden biri olan kuantum teorisindeki 'ontolojik olaslk' yap kar ki bu yapda, ihlalsiz mucizeleri savunmann mmkn olduunu grdk. Sonuta, 'doa yasalarn ontolojik determinist yapda gren zorunluluku yaklam' dndaki bilim felsefesindeki farkl yaklamlar asndan 'mucizeler' konusunda, doa yasalarnn ihlal edilmesi diye bir sorun yoktur. Tanr'nn doa yasalarn ihlal edip etmeyecei tartmasndaki tavrmz 'teolojik agnostisizm' olarak niteliyoruz. Bunun sebeplerini yle zetleyebiliriz: Birincisi, zorunluluku yaklamn dzenci yaklamdan daha iyi bir alternatif olduunu dnmyoruz. kincisi, 'kuantum indeterminizmi' ortaya konduktan sonra, 'determinist-zorunluluku yaklam'n modern bilimin gr olduunun sylenmesi mmkn deildir. ncs, determinist-zorunluluku yaklamla beraber ihlalci olmayan mucizelerin savunulmasnda, teizm asndan bir alternatif daha vardr; Tanr'nn 'batan
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

230

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

mdahale' ile her eyi ayarlamak suretiyle, doa yasalarn ihlal etmeden mucizeleri oluturduu savunulabilir. zellikle zamann izafi olduu izafiyet teorisiyle gsterildikten sonra, evrenin ba ve imdisi arasndaki zaman srecinin uzunluu nemsizlemi ve bu gr savunmak kolaylamtr. Drdncs, teizmin kudreti snrsz Tanr anlay ile Tanr'nn doa yasalarn ihlal ettiine veya etmediine dair grlerden herhangi birinin, elikili olduunu dnmyoruz. Beincisi, tektanrc dinlerin kutsal metinlerinde asl olan, mucizelerin Tanr tarafndan gerekletirildiidir, fakat mucizelerin 'doa yasalarnn ihlali' anlamna geldiini ifade eden bir tarif yoktur. Sonuta, mucizelerin, doa yasalarnn ihlaliyle veya ihlalsiz gerekletii hususuna kar agnostik yaklammz, drdnc ve beinci maddelerdeki teolojik sebeplerle de desteklenerek, bu konudaki 'teolojik agnostik' tavrmz oluturmaktadr. Tm bu hususlar bir arada deerlendirirsek, kuantum teorisinin mucizeler sorunu iin nemini 'abartmadan ve kmsemeden' tespit edebiliriz. ncelikle mucizelerin doa yasalarnn ihlali ile olutuunu savunanlar iin, herhangi bir bilimsel teori gibi bu teorinin de bu sorun asndan bir ehemmiyeti bulunmamaktadr. Doa yasalarna felsefi yaklam olarak 'dzenci yaklam' veya 'arasalc yaklam' benimseyenler iin 'yasa ihlali' kavramnn bir nemi kalmaynca, kuantum teorisine dayanarak ihlalsiz mucizelerin nasl olumu olabileceini gstermenin bir nemi yoktur. 'Batan mdahale' yaklam, mucizelerin determinist bir evrende ihlalsiz oluabileceini gsterecek bir model sunduundan, bu yaklam asndan kuantum teorisinin mucizeler sorunuyla ilikilendirilmesine gerek kalmamaktadr. Kuantum teorisine, mucizeler sorununda ihtiya,
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

SONU

231

zorunluluku yaklamla beraber ihlalsiz mucize anlaynn gerekliliinin savunulmasnda kendini gsterir. Buna gre, zorunluluku yasalarn determinist deil, 'ontolojik olaslk' yapda olduklar ve ihlalsiz mucizelerin gereklemesi iin olanak tandklar sylenir. Newton'dan beri ilk olarak kuantum teorisiyle bylesi bir ansn doduunun, ilk defa bilimsel anlayn en temel teorilerinden birine dayanlarak 'ontolojik olaslklar'n varlnn savunulmasnn mmkn olduunun altn izmek gerekir. Ktlk sorununun kuantum teorisiyle ilikisi, zgr irade sorunuyla kuantum teorisinin ilikisine baldr; bu yzden, ktlk sorununda zgr iradeye atfedilen deerin derecesine gre, kuantum teorisinin ktlk sorunu asndan nemi artabilir veya azalabilir. Ktlk sorununa kar 'az ktlk iin ok iyiliin terk edilmemesi gerektii' veya 'insanlarn manevi ykselii iin ktlklerin lzumu' gibi birok argman ifade edilmitir. Fakat insanlarn zgr iradeye sahip olduuna, zgr iradenin ise iyiden yana olduu gibi ktlkten yana da tercihini kullanabileceine, bunun ise gzlenen ktlklerin en nemli sebebi olduuna dikkat ekilmesi, ktlk sorununa kar en n plana kan yaklam olmutur. zgr iradenin varlna yaplan bu vurgu, birok farkl argmanla birletirilerek, ktlk sorununa cevap verilirken ska kullanlmtr. Ktlk sorununa verilecek felsefi veya teolojik cevaplarda, ncelikle 'insan zihninin snrllklar'na dikkat ekilmesi gerektiini dnyoruz. Wykstra'nn bylesi bir yaklamla ktlk sorununu ele almas, bu konudaki baarl bir rnektir. Bu hususta, zgr iradenin varlna dikkat eken farkl argmanlardan da mutlaka istifade edilmesi gerektii
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

232

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

kanaatindeyiz. Ayrca zgr iradeye vurgu yapan yaklamlar dndaki kimi yaklamlardan da faydalanmak yerinde olacaktr; evrendeki ktlklerin varlnn hikmetinin ne olduunu tam olarak bilemediimiz ynndeki grmz, farkl argmanlar deerlendirmemize sebep olmaktadr. Bunlar yaparken, Plantinga gibi, Tanr'nn ve evrende gzlemlenen ktlklerin bir arada 'olabilecei'ni gstermekle yetinmemiz, bunlarn bir arada 'olmas gerektii'ni ispat etmek gibi baarl olmas mmkn olmayan bir yola sapmamamz gerekir. laveten, teizmin 'ktlk sorunu' ile kar karya olduunu syleyenlere, ateizmin de 'iyilik sorunu' ile kar karya olduunu sylemek faydal olacaktr. Bu yaklamla, evrende gzlemlenen iyilik veya ktlk gibi olgulardan yola klarak ontolojik yarglarda bulunulmasna kar klabilir. Ktlk sorunu hakknda, bu konudaki Tanrsal hikmeti biliyormuuz gibi 'aklayc' bir tavr taknmaktansa; gzlemlenen ktlklerden yola klarak ateist bir ontolojinin temellenemeyeceini gstermeye alan 'savunmac' bir tavrla yetinmek, en isabetli yol olacaktr. zgr irade sorununun kuantum teorisiyle balants ktlk sorununa nazaran daha dorudandr. Bilimsel dnya grne determinizm egemen olduktan sonra; determinizm ile aksi mmkn olmayacak ekilde insanlarn karakterleri ve davranlar belirleniyorsa, zgr iradenin varlndan bahsedilip bahsedilemeyecei, felsefenin nemli bir tartma konusu olmutur. Bilimsel determinizmin zgr iradeye oluturduu tehdit, hem teist hem de ateist birok dnr rahatsz etmitir. 'Kuantum indeterminizmi', nceden bilim dnyasnda mutlak doruymu gibi kabul edilen determinizme, modern bilimin en temel ve en baarl teorilerinden birine dayanlarak kar klmasna olanak tanmtr.
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

SONU

233

Bylece, bilimsel determinizm erevesinde deerlendirilmi zgr irade sorunuyla ilgili felsefi ve teolojik tartmalar ile argmanlarn, batan ele alnmas gerektii ortaya kmtr. zgr iradeyle determinizmin birbirleriyle elimediini syleyerek 'badarc' (lml determinist) bir yaklam benimseyenler iin, 'kuantum indeterminizmi'nin bu sorun asndan bir nemi bulunmamaktadr. Kuantum teorisi, zellikle bilimsel determinizmle zgr iradenin birbirleriyle badamayacan savunanlar iin nemlidir. Badamazc yaklam savunan 'kat deterministler', determinizmle zgr irade arasnda olduu dnlen elikiyi, determinizmin varln kabul, zgr iradenin varln inkar ederek zme yoluna gitmilerdir. Badamazc yaklam savunan 'libertaryanlar' ise determinizmin varln reddederek, elikiyi zme yoluna gitmilerdir; bu yzden, 'kuantum indeterminizmi'ne en ok ehemmiyet atfedenler bu yaklam benimseyenler olmutur. Dier yandan, dualizm veya zuhur etme ile ilgili yaklamlar benimseyerek, insan zihninin determinizmden bamsz olduunu ileri srenler, libertaryan anlamda zgr iradenin varln 'kuantum indeterminizmi'ne atf yapmakszn savunabilirler. 'Kuantum indeterminizmi'nin, insan beyni gibi makro yaplarn seviyesinde nemli olmadn -Searle gibi- dnenler iin de 'kuantum indeterminizmi'nin zgr irade sorunu asndan bir nemi yoktur; bu grn, determinizmin evrenin gerek yaps olduu grnden ciddi bir fark bulunmamaktadr. Dier yandan Penrose ve Ellis gibi birok dnr, insan beyniyle ilgili fenomenlerde kuantum olaylarnn nemine inanmaktadrlar. Burada dikkat edilmesi gerekli husus, atom seviyesindeki indeterminizmle, beyin
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

234

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

seviyesine gelindiinde, adeta sihir gibi zgr iradenin olutuuna dair bir iddiann savunulmaddr (veya savunan varsa savunulmamas gerektiidir). Libertaryan anlamda zgr iradenin varlnn savunulmas iin, btn nceki koullar ayn olduunda bile, insann 'farkl olaslklar'dan birini gerekletirebilmesi gerekir. Kuantum indeterminizmiyle ortaya kan 'objektif olaslklar', insan zihninin, bu farkl olaslklardan (belirsizliklerden) birini gerekletirdiinin savunulmasn mmkn klar ki libertaryan anlamda zgr iradenin savunulmas iin gerekli olan budur. nsan beyni, eer bilardo topu gibi makro bir yap olsayd, Searle'n dedii doru olabilirdi; fakat insan beyni, bilinli olma ve tercihler yapma gibi zellikleriyle bilardo topu gibi maddi nesnelerden -Griffin'in dikkat ektii gibi- ok farkldr, bu yzden Searle'n dier makro varlklar ile insan beynini benzetmesi hatal bir analojidir. Kuantum indeterminizminin 'objektif olaslklar'n varln gstermesinden yola karak; bu olaslklara, beyin seviyesinde nem atfeden yaklamlarn, zgr irade sorunuyla ilgili tartmalarda gz nnde bulundurulmas gerektii kanaatindeyiz. Kuantum teorisindeki 'gzlem srecinin gzleneni etkilemesi', Yeni-Berkeleyci bir yaklamla 'gzlemcinin yaratcl' olarak yorumlanm ve bu yaklamn, zgr iradenin varln gsterdii sylenmitir. Buna gre, zihin etkileyendir ve ontolojik stats bylesine ykseltilmi bir zihnin, determinizmden etkilendii dnlemez. Bu tip yaklamlarda, 'gzlemcinin etkisi' ile 'gzlemcinin yaratmas'nn birbirine kartrld ve kuantum seviyesindeki gzlem sreci ile ilgili epistemolojik snrllklarmzn abartl bir ekilde yorumland kanaatindeyiz. Bu yzden bu yaklamn, zgr irade sorunu asndan nemli olmadn
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

SONU

235

dnyoruz. Newtoncu fiziin determinizmiyle materyalizmi temellendirmeye almak hata olduu gibi; modern fiziin kuantum teorisiyle Berkeleyci idealizmi temellendirmeye almak da benzer bir hata olmutur. Ayrca, kuantum teorisiyle zgr irade sorunu arasnda iliki, Tamamlayclk lkesi'nden zgr irade sorununa analoji yoluyla da kurulmutur. Tamamlayclk lkesi'nde birbirleriyle zahiren elikili gibi grlen durumlarn (dalga ve parack olmak gibi) bir arada olabileceinin savunulmasyla analoji kurularak; bilimsel veya teolojik determinizmle zgr iradenin bir arada olabilecei sylenmitir. Kurulan bu analoji, zgr irade sorununun nasl zleceini gsteremez, ayrca fizikten baka alanlara analoji kurulmasyla ilgili sorunlar da mevcuttur. Fakat, bu yaklamdan, bu sorunu niye zemediimizin ipularn elde edebiliriz. Kuantum teorisinin Tamamlayclk lkesi'nde ortaya kan glkler gibi zgr irade sorununu zmekteki glklerin de dilsel, kavramsal ve mantksal snrllklarmzdan kaynakland kanaatindeyiz. zgr irade sorununda belirlemenin birbirleriyle nasl ilikilendirilecei nemlidir: Tanrsal belirlemenin, doa yasalarnn belirlemesinin ve insann zgr iradeli belirlemesinin. 'Kuantum indeterminizmi' ile doa yasalarnda 'objektif olaslklar/boluklar' olduu gsterilerek, Tanr'nn ve insann zgr iradeli etkinliklerine, doa yasalar adna kar klmasna gerek olmad ve doa yasalarnn, Tanr'nn 'ihlalsiz mucizeler' oluturmas iin bir engel oluturmad gsterilmitir. Fakat Tanrsal etkinlikle (teolojik determinizmle) insanlarn zgr iradeli etkinlikleri arasnda snrn nasl izilmesi gerektii sorununu zmekte, hibir bilimsel
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

236

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

teorinin yardm olamaz. Bu sorun tamamen teolojiktir ve de zellikle Tanr'nn sfatlarnn nasl anlalmas gerektiiyle ilgilidir. zgr irade sorunuyla ilgili olarak en ok tartlan Tanr'nn sfat, Tanr'nn -gemi ve gelecekteki- her eyi bilmesi olmutur. Burada, Tanr'nn gelecekteki her eyi biliyorsa, bilinenleri gerekletiren insanlarn zgrlklerinin sz konusu olup olamayaca tartma konusudur. Bizim bu konudaki grmz, Tanr'nn, gelecekteki her eyi bildii ile ilgili teizmin klasik inancn muhafaza etmek ve bunun, insanlarn zgr iradeli olmalaryla elikili olmadn savunmak ynndedir. Bu konuda, Molinizm'in ufuk ac grleri olduunu dnyoruz. Molinizm'de, Tanr'nn, zgr iradeli bireyler hangi koullarda olurlarsa olsunlar ne yapacaklarn, bu bireyler yaratlmadan nce bildii ve bu bilgisiyle, zgr iradeli bireyleri setii ortamlara yerletirdii sylenir. Bu yaklamda, hem Tanr'nn btn ayrntlaryla gelecei bildii ve kontrol ettii, hem de libertaryan anlamda zgr iradeli insanlarn yaratld savunulmaktadr. Bu yaklam, mucizeler konusundaki 'batan mdahale' yaklamna benzemektedir. Tanr'nn 'zamana aknl'na dikkat ekilmesi', Tanr'nn gelecei bilmesi ile zgr irade arasnda olduu dnlen sorunu deerlendirmekte faydal olacaktr. zafiyet teorisi, zamann, ekim gc ve hz gibi deikenlere bal olduunu gsterdikten sonra Tanr'nn, 'bu evrenin-zamanna akn olduu'nu savunmak, eskisinden daha kolay olmutur. Bu yaklama gre Tanr'nn, adeta sonsuz gemiteki bir yerden ilerideki olaylar gryormu gibi dnmektense; adeta banyo edilmi bir filmin karelerini beraberce ayn anda
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

SONU

237

gryormu gibi, tarihin btn anlarn da ayn ekilde beraberce grdn dnmek daha dorudur. Zamana baml zihinlerimiz, zamana akn bir Varln, zaman nasl algladn elbette anlayamaz. Bylesi bir yaklamla, zgr irade ile ilgili sorunlar zemeyiz, ama zemememizin sebeplerinin en azndan bir ksmnn, bu evrenin-zamanna baml olmamzdan kaynaklandn idrak edebiliriz. Fakat, Tanr'nn gelecei de kuatan bilgisinin yannda adaleti, kudreti, iyilii, mkemmellii gibi daha birok sfat zgr irade sorunuyla alakaldr. Bu sfatlarn hem birbirlerine, hem de zgr iradeli insanlara gre nasl tarif edilmesi gerektii gibi nemli ve deerlendirilmesi zor sorunlar vardr; bunlara ise bu almamzda girilmemitir. Bu kitapta zgr irade sorununu irdelememizin neticesinde, doa bilimlerindeki hibir grn, zgr iradenin varlna tehdit olamayacan syleyebiliriz. Modern bilimin en temel teorilerinden kuantum teorisinin yan sra dualizm, zuhur etme, Molinizm gibi alternatiflerle libertaryan anlamda zgr iradenin varl savunulabilir. Badarc bir anlayla zgr iradenin varln savunanlarnsa, zaten bylesi alternatiflere ihtiyalar yoktur. Sonuta, teizm adna, ktlk sorununda olduu gibi zgr irade sorununda da 'aklayc' bir yaklam yerine 'savunmac' bir yaklamn benimsenmesi gerektii kanaatindeyiz. zgr irade sorunu tartlrken, 'irade'nin tam olarak ne olduu bile belli deildir; teizm veya ateizm adna ileri srlen herhangi bir 'aklayc' grn, baarl olma ans yoktur. zgr irade sorununun aklanamad kabul edilmeli, ama ayn sorunun hem teizm hem de ateizm iin
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

238

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

geerli olduuna dikkat ekilmelidir. Kat determinizm, lml determinizm ve libertaryan yaklamn her birini benimseyen hem teistler, hem de ateistlerin olmas ile ilgili tablo; bu sorunun teistler tarafndan nasl anlalmas, ateistler tarafndan nasl anlalmas gerektii belli olsayd, herhalde karlatmz manzara olmayacakt. Biz kat determinizmi reddetmemiz gerektiini dnrken, libertaryan ve lml determinist yaklamlardan hangisini sememiz gerektii konusunda agnostik kalyoruz. Hibir teolojinin, Tanr'nn sfatlar asndan, Tanrsal belirleme ve insann zgr iradeli belirlemesi arasnda snrn nasl izilmesi gerektiini, tam olarak gsterebildiini dnmyoruz. Hibir ateistin ise fiziki artlarn belirledii maddi bir varln, bu fiziki artlarn belirlemesine ramen, ne ekilde zgrlnden bahsedilebileceini baaryla gsterebildiini dnmyoruz. Bir teist, neliini anlamasa ve bu konuyla ilgili teolojik sorunlar zemese de, zgr iradeye sahip Tanr'nn, isterse kullarna da zgr irade bahedebileceine rahatlkla iman edebilir. Kuantum teorisi, zgr irade sorununda bilimsel determinizmle kartlm problemlerin halledilmesinde yardmc olur. Fakat zgr irade sorununu, teist veya ateist hibir yaklam ve hibir bilimsel gr tam olarak zemez; bu sorun metafiziktir ve bu konudaki grler metafizik seimler tarafndan belirlenmektedir.

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR
Achinstein, Peter, "Observation and Theory", (ed: W. H. NewtonSmith, A Companion to the Philosophy of Science iinde), Blackwell Publishers, Massachusetts (2001). Albayrak, Mevlt, bn Sina ve Whitehead Asndan Tanr-Alem likisi ve Ktlk Problemi, Faklte Kitabevi, Isparta (2001). Albright, William Foxwell, Archeology and the Religion of Israel, Westminster John Knox Press, Louisville (2006). Alpher, Ralph-Robert Herman, Genesis of the Big Bang, Oxford University Press, New York (2000). Aristoteles, Fizik, ev: Saffet Babr, Yap Kredi Yaynlar, stanbul (2001). Ashworth, William B., "Catholicism and Early Modern Science", (ed: David C. Lindberg ve Ronald L. Numbers, God and Nature iinde), University of California Press, Berkeley (1986). Augustine, On Free Choice of the Will, ev: Thomas Williams, Hackett Publishing, Indiana (1993). Aydn, Mehmet S., Din Felsefesi, zmir lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, zmir (1999). Ayer, Alfred, "What Is a Law of Nature", (ed: Baruch A. Brody, Readings in the Philosophy of Science iinde), Prentice-Hall, New Jersey (1970). Barbour, lan, Issues in Science and Religion, Harper and Row Publishers, New York (1971).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

240

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Barbour, lan, Religion in an Age of Publishers, New York (1991).

Science, Harper and Row

Barbour, lan, When Science Meets Religion, Harper Collins, New York (2000). Barbour, Ian, Nature, Human Nature and God, SPCK Press, Londra (2002). Bell, John, "On the Einstein-Podolsky-Rosen Paradox", Physics, no:1-3 (1964). Berkeley, George, nsan Bilgisinin lkeleri zerine, ev: Halil Turan, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara (1996). Berry, Michael, "Quantum Physics on the Edge of Chaos", (ed: Nina Hall, Exploring Chaos iinde), W. W. Norton and Company, New York (1994). Berry, Michael, "Chaos and the Semiclassical Limit of Quantum Mechanics", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley, (2001). Berry, R. J., "Divine Action: Expected and Unexpected", Zygon, vol:37, no:31 (2002). Bohm, David, "Classical and Non-Classical Concepts in the Quantum Theory", The British Journal for the Philosophy of Science, vol: 12, no: 48 (ubat 1962). Bohr, Niels, "Can Quantum-Mechanical Description of Physical Reality Be Considered Complete", Physical Review, no: 48 (1935). Bohr, Niels, Atomic Theory and the Description of Nature, Cambridge University Press, Cambridge (1961).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

241

Braithwaite, R. B., "Laws of Nature and Causality", (ed: Baruch A. Brody, Readings in the Philosophy of Science iinde), Prentice-Hall, New Jersey (1970). Brink, Chris-Johannes Heidema, "A Verisimilar Order of Theories Phrased in a Propositional Language", The British Journal for the Philosophy of Science, no: 38 (1987). Brooke, John Hedley, Science and Religion, Cambridge University Press, Cambridge (1991). Brown, Warren S., "Conclusion: Reconciling Scientific and Biblical Portraits of Human Nature", (ed: Warren S. Brown, Nancey Murphy ve H. Newton Malony, Whatever Happened to the Soul? iinde), Fortress Press, Minneapolis (1998). Bucaille, Maurice-Louay Fatoohi-Shetha Al-Dargazelli, k Kitab, ev: Aye Meral ve brahim Kapaklkaya, Gelenek Yaynclk, stanbul (2002). Buckley, Michael J., "Newtonian Settlement and Atheism", (ed: Robert John Russell, William R. Stoeger ve George V. Coyne, Physics, Philosophy and Theology iinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan (2005). Butterfield, Jeremy, "Some Worlds of Quantum Theory", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for the Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001). Byl, John "Indeterminacy, Divine Action and Human Freedom", Science and Christian Belief, vol: 15/2 (Ekim- 2003). Capra, Fritjof, The Tao of Physics, Shambhala Publications, Boston (2000).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

242

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Chaisson, Eric-Steve Mc Millan, Astronomy Today, Prentice Hail, New Jersey (2002). Chiao, Raymond Y., "Quantum Nonlocalities: Experimential Evidence", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001). Clarke, Chris, "Quantum Histories and Human/Divine Action", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), The Center for Theology and the Natural Sceinces, Berkeley (2001). Clayton, Philip, God and Contemporary Science, Edinburgh University Press, Edinburgh (1997). Clayton, Philip, "Tracing the Lines: Constraint and Freedom in the Movement from Physics to Theology", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001). Clayton, Philip, "Neuroscience, the Person and God: An Emergentist Account", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Neuroscience and the Person iinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan (2002). Colwell, Jason, "Chaos and Providence", International Journal for Philosophy of Religion, no: 48 (2000). Comte, Auguste, Pozitif Felsefe Kurslar, ev: Erkan Ataay, Sosyal Yaynlar, stanbul (2001). Copernicus, Nicolaus, Gkcisimlerinin Dnleri zerine, ev: Saffet Babr, Yap Kredi Yaynlar, stanbul (2002).

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

243

Cover, J. A., "Miracles and (Christian) Teism", (ed: Eleonore Stump ve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: The Big Questions iinde), Blackwell Publishing, Malden (2006). Craig, William Lane, The Problem of Divine Foreknowledge and Future Contingents from Aristotle to Suarez, Brill, Leiden (1988). Craig, William Lane, "Creation Providence and Miracle", (ed: Brian Davies, Philosophy of Religion iinde), Georgetown University Press, Wahington (1998). Craig, William Lane, "The Coherence of Theism: Introduction", (ed: William Lane Craig, Philosophy of Religion iinde), Rutgers University Press, New Brunswick (2002). Cramer, John, "The Transactional Interpretation of Quantum Mechanics", International Journal of Theoretical Physics, no: 27 (1988). Crick, Francis, artan Varsaym, ev: Sabit Say, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2000). Crutchfield, James P. ve dierleri, "Chaos", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000). Curd, Martin ve J. A. Cover, "Commentary", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998). Cushing, James T., "A Background Essay", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

244

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Cushing, James T., "Determinism versus Indeterminism in Quantum Mechanics", (ed: Robert Russell, John ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), The Center for Theology and the Natural Sceinces, Berkeley (2001). Cushing, James T., Fizikte Felsefi Kavramlar, ev: zgr Sarolu, Sabanc niversitesi Yaynlar, stanbul (2003). elebi, lyas, slam nan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdulcebbar, Rabet Yaynlar, stanbul (2002). Davies, Paul, God and the New Physics, Simon and Schuster, New York (1984). Davies, Paul, The Mind of God, Simon and Schuster, New York (1993). Davies, Paul, "Is the Universe a Machine?", (ed: Nina Hall, Exploring Chaos iinde), W. W. Norton and Company, New York (1994). Dawkins, Richard, The Selfish Gene, Oxford University Press, Oxford (1989). Dawkins, Richard, Kr Saati, ev: Feryal Halat, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2002). Dawkins, Richard, The God Delusion, Black Swan, Berkshire (2007). Davidson, Donald, Essays on Actions and Events, Clarendon Press, Oxford (1980). Denkel, Arda, lkada Doa Felsefeleri, zne Yaynlar, stanbul (1998).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

245

Dennett, Daniel, Elbow Room: The Varieties of Free Will Worth Wanting, MIT Press, Massachusetts (1984). Descartes, Meditations, ev: F. E. Sutcliffe, Penguin Books, Londra (1968). Descartes, Rene, Metot zerine Konuma, ev: K. Sahir Sel, Sosyal Yaynlar, stanbul (1984). Dowe, Phil, "Chance and Providence", Science and Christian Belief, vol: 9/1 (Nisan-1997). Dretske, Fred, "Laws of Nature", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998). Eddington, Arthur, The Nature of the Physical World, Macmillan, New York (1929). Einstein, Albert-B. Podolsky ve N. Rosen, "Can QuantumMechanical Description of Physical Reality Be Considered Complete", Physical Review, no: 4 (1935). Einstein, Albert, "Remarks on Russell's Theory of Knowledge", (ed: Paul Arthur Schilpp, The Philosophy of Bertrand Russell iinde), Tudor, New York (1994). Einstein, Albert, The Theory of Relativity and Other Essays, MJF Books, New York (1997). Einstein, Albert, zafiyet Teorisi, ev: Glen Akta, Say Yaynlar, stanbul (2001).

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

246

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Ellis, George, "The Theology of the Anthropic Principle", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Nature iinde) The Center for Theology and the Nautral Sciences, Berkeley (1999). Ellis, George, "Ordinary and Extraordinary Divine Action: The Nexus of Interaction", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity, iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000). Ellis, George, "Quantum Theory and the Macroscopic World", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001). Erdem, Hsameddin-M. Fatih And, "Natralizm", Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, c: 3, Risale Basn-Yayn, stanbul (1991). Erdem, Hsameddin, "Tabiat Kanunu", Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, c: 4, Risale Basn-Yayn, stanbul (1991). Erdem, Hsameddin, Problematik Olarak Din-Felsefe Mnasebeti, H-Er Yaynlar, Konya (1999). Erdem, Hsameddin, Ahlak Felsefesi, H-Er Yaynlar, Konya (2003). Erdem, Hsameddin, "Deizm", Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c: 4, stanbul (2005). Fahri, Macid, slam Ahlak Teorileri, ev: Muammer skenderolu ve Atilla Arkan, Litera Yaynclk, stanbul (2004). Fieser, James, The Internet Encyclopedia of Philosophy, "David Hume (1711-1776): Metaphysics and Epistemology", www.iep.utm.edu/ h/humeepis.htm .
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

247

Fine, Arthur, "Do Correlations Need to Be Explained", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989). Fine, Arthur, "The Natural Ontological Attitude", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998). Flew, Antony, "Parapsychology Revisited: Laws, Miracles, and Repeatability", Humanist, no:36 (1976). Flsing, Albrecht, Albert Einstein, ev: Ewald Osers, Penguin Books, New York (1997). Gamow, George, 1-2-3 Sonsuz, ev: C. Kapkn, Evrim Yaynevi, stanbul (1995), s. 130-132. Gazzali, Filozoflarn Tutarszl, ev: Mahmut Kaya ve Hseyin Sarolu, Klasik, stanbul (2005). Gell-Mann, Murray, The Quark and the Jaguar, W. H. Freeman and Company, New York (1995). Gleick, James, Kaos, ev: Fikret can, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2003). Gould, Stephen Jay, "Sociobiology and the Theory of Natural Selection", (ed: G. W. Barlow ve J. Silverberg, Sociobiology: Beyond Nature/Nurture? iinde), Westview Press, Colorado (1980). Graham, Loren R., "Quantum Mechanics and Dialectical Materialism", Slavic Review, vol: 25, no: 3 (Eyll-1996).

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

248

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Green, Joel B., "Restoring the Human Person: New Testament Voices for a Wholistic and Social Anthropology", (ed: Robert John Russell ve dierleri; Neuroscience and the Person iinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan (2002). Grib, Andrej A., "Quantum Cosmology, Observer, Logic", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Nature iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1999). Griffin, David Ray, Religion and Scientific Naturalism, State University of New York Press, Albany (2000). Grel, Osman, Doa Bilimleri Tarihi, mge Kitabevi, Ankara (2001). Grkan, Salime Leyla, "Mucize" maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c: 30, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul (2005). Hahn, Roger, "Laplace and the Mechanistic Universe", (ed: David Lindberg ve Ronald Numbers, God and Nature iinde), University of California Press, Berkeley (1986). Hamilton, William, "The Genetical Evolution of Social Behavior", Journal of Theoretical Biology, vol: 7 (1964). Hansen, Arlen J., "The Dice of God: Einstein, Heisenberg, and Robert Coover", A Forum on Fiction, vol: 10, no: 1 (Gz-1976). Harre, Rom, Laws of Nature, (ed: W. H. Newton-Smith, A Companion to the Philosophy of Science iinde), Blackwell Publishers, Massachusetts (2001). Harrison, Peter, "Newtonian Science, Miracles, and the Laws of Nature", Journal of the History of Ideas, no: 56-4 (1995).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

249

Hawking, Stephen, Zamann Ksa Tarihi, ev: Sabit Say-Murat Uraz, Doan Kitaplk, stanbul (1988). Hawking, Stephen, "The Quantum Theory of the Universe", (ed: T. Piran ve Steven Weinberg, Interactions between Elementary Particle Physics and Cosmology iinde), World Scientific Press, Singapur (1996). Hawking, Stephen, Ceviz Kabuundaki Evren, ev: Kemal mleki, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul (2002). Heim, Karl, The Transformation of the Scientific World View, SCM Press, Londra (1953). Heisenberg, Werner, Fizik ve Felsefe, ev: M. Ylmaz ner, stanbul (2000). Heisenberg, Werner, Einstein'la Yzlemek, ev: Kemal Budak, Gelenek Yaynclk, stanbul (2003). Hellman, Hail, Byk ekimeler, ev: Fsun Baytok, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, stanbul (2001). Hempel, Carl, Aspects of Scientific Explanation and Other Essays in the Philosophy of Science , Free Press, New York (1965). Hick, John, "An Irenaean Theodicy", (ed: Eleonere Stump ve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: Big Questions iinde) Blackwell Publishing, Malden (1999). Howard, Don, "Holism, Seperability, and the Methaphysical Implications of the Bell Experiments", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

250

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Hughes, R. I. G., "Bell's Theorem, Ideology and Structural Explanation", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989). Hume, David, An Enquiry Concerning Human Understanding, Open Court, ed: Charles W. Hendel, The Library of Liberal Arts, Indianapolis (1955). Hume, David, A Treatise of Human Nature, ed: Ernest C. Mossner, Penguin Books, Londra (1985). Hume, David, Dialogues Concerning Natural Religion, Penguin Classics, Londra (1990). Humpreys, Paul, "Causation", (ed: W. H. Newton-Smith, A Companion to the Philosophy of Science iinde), Blackwell Publishers, Massachusetts (2001). Isham, J., Quantum Cosmology and the Laws of Nature iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1999). bn Rd, Fasl'l Makal, ev: Bekir Karla, aret, stanbul (1992). bn Sina, "nayet ve Ktln lahi Kazaya Giriinin Aklanmas zerine", ev: Mahmut Kaya (ed: Mahmut Kaya, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri iinde), Klasik, stanbul (2005). bn Sina, "Var Olma Bilinci Her eyden nce Gelir", ev: Mahmut Kaya, (ed: Mahmut Kaya, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri iinde), Klasik, stanbul (2005). Jeans, James, Fizik ve Filozofi, ev: Avni Refik Bekman, Ankara niversitesi Fen Fakltesi Yaynlar, stanbul (1950).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

251

Jacob, Margaret C., "Christianity and the Newtonian Worldview", (ed: David Lindberg ve Ronald Numbers, God and Nature iinde), University of California Press, Berkeley (1986). Jeeves, Malcolm, "Brain, Mind and Behavior", (Warren S. Brown, Nancey Murphy ve H. Newton Malony, Whatever Happened to the Soul? iinde), Fortress Press, Minneapolis (1998). Kaiser, C. H., "The Consequences for Metaphysics of Quantum Mechanics", (The Journal of Philosopy iinde), vol: 37, no: 13, (20 Haziran 1940). Kaiser, C. H., "Christology and Complementarity", Religious Studies, no: 12 (1976). Kant, Immanuel, The Critique of Pure Reason, ev: J. M. D. Meiklejohn, William Benton, Chicago (1971). Kant, Immanuel, Fundamental Principles of the Metaphysics of Morals, ev: Thomas Kingsmill Abbott, William Benton, Chicago (1971). Karada, Cafer, "Atomcu Dnceler ve Kelam Atomculuu", Kelam Aratrmalar Dergisi, no: 2/1 (2004). Kl, Recep, Ahlakn Dini Temeli, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara (1992). Kindi, 'lk Felsefe'nin Birinci Blmnn kinci Ksm', ev: Mahmut Kaya (ed: Mahmut Kaya, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri iinde), Klasik, stanbul (2005). Ko, Turan, lmszlk Dncesi, z Yaynclk, stanbul (2005). Korlaeli, Murtaza, "Panteizm Vahdet-i Vcud mudur?" Felsefe Dnyas, no: 3 (1992).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

252

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Korlaeli, Murtaza, "nsan ve Sorumluluu", Felsefe Dnyas, no: 34 (2001). Korlaeli, Murtaza, Pozitivizmin Trkiye'ye Girii, Hece Yaynlar, Ankara (2002). Kuhn, Thomas S., The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, Chicago (1970). Lange, Friedrich Albert, Materyalizmin Tarihi ve Gnmzdeki Anlamnn Eletirisi I, ev: Ahmet Arslan, Sosyal Yaynlar, stanbul (1998). Lederman Leon-Dick Teresi, Tanr Parac, ev: Emre Kapkn, Evrim Yaynevi, stanbul (2000). Leibniz, Monadoloji, ev: Suut Kemal Yetkin, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul (1997). Leibniz, Theodicy: Essays on the Goodness of God the Freedom of Men and the Origin of Evil, Open Court, Chicago (1990). Leplin, Jarrett, "Realism and Instrumentalism", (ed: W. H. NewtonSmith, A Companion to the Philosophy of Science iinde), Blackwell Publishers, Massachusetts (2001). Lucas, Ernest, "Science and the Bible: Are They Incompatible?", Science and Christian Belief, vol: 17/2 (Ekim-2005). MacKay, Donald, Science, Chance and Providence, Oxford University Press, Oxford (1978). Mackie, John, "Evil and Omnipotence", Mind, no: 64 (1995).

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

253

Malebranche, Hakikatin Aratrlmas, ev: Mira Katrcolu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul (2006). Mandelbrot, Benoit, The Fractal Geometry of Nature, W. H. Freeman, New York (1982). McMullin, Ernan, "Rationality and Paradigm Change in Science", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998). McMullin, Ernan, "Formalism and Ontology in Early Astronomy", (ed: Robert John Rusell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001). Merriam Webster's Collegiate Dictionary, Merriam Webster, Massachusetts (1993). Molina, Luis de, On Divine Foreknowledge, ev: Alfred J. Freddoso, Cornell University Press, Ithaca (2004). Monod, Jacques, Rastlant ve Zorunluluk, ev: Vehbi Hackadirolu, Dost Kitabevi, Ankara (1997). Murphy, Nancey-George Ellis, On the Moral Nature of the Universe: Theology, Cosmology and Ethics, Fortress Press, Minneapolis (1996). Murphy, Nancey, "Nonreductive Physicalism: Philosophical Issues", (ed: Warren S. Brown, Nancey Murphy, H. Newton Malony, Whatever Happened to the Soul iinde), Fortress Press, Minneapolis (1998). Murphy, Nancey, "Human Nature: Historical, Scientific and Religious Issues", (Warren S. Brown, Nancey Murphy ve H. Newton Malony, Whatever Happened to the Soul? iinde), Fortress Press, Minneapolis (1998).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

254

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Murphy, Nancey, "Divine Action in the Natural Order: Buridan's Ass and Schrdinger's Cat", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000). Murray, Michael J., "Coercion and the Hiddennes of God", (ed: Eleonore Stump ve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: Big Questions iinde), Blackwell Publishing, Malden (1999). Musgrave, Alan, "Realism versus Constructive Empricism", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998). Nagel, Ernest, "Issues in the Logic of Reductive Explanations", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998). Von Neumann, John , Mathematical Foundations of Quantum Mechanics, Princeton University Press, Princeton (1955). Nizan, Paul, Eskia Maddecileri, ev: Afar Timuin, Telos Yaynclk, stanbul (1998). O'Connor, Timothy, "The Problem of Evil: Introduction", (ed: William Lane Craig, Philosophy of Religion iinde), Rutgers University Press, New Jersey (2002). Oliver, Harold H., "Complementarity of Theology and Cosmology", Zygon, no: 13 (1978). Oakes, Robert A., "God, Evil and Professor Ross", Philosophy and Phenomenological Research, vol: 35, no: 2 (Aralk-1974). zcan, Hanifi, "Bilgi-Obje likisi Asndan nsan Hrriyeti", Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, no: 5 (1989).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

255

zcan, Hanifi, Maturidide Bilgi Problemi, Marmara niversitesi lahiyat Vakf Yaynlar, stanbul (1998). zcan, Zeki, Agustinus'ta Tanr ve Yaratma, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul (1999). zcan, Zeki, Teolojik Hermentik, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul (2000). zcan, Zeki, "Szlke", (der: Zeki zcan, Din Bilim Yazlar iinde), Alfa Basm Yaym Datm, stanbul (2001). zcan, Zeki, ndirgemecilik ve Din, Bursa (2001). Pais, Abraham, Niel's Bohr's Times: In Physics, Philosophy and Polity, Clarendon Press, Oxford (1991). Paradigma Felsefe Szl, der: Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynclk, stanbul (2005). Parker, Barry, Kuvantumu Anlamak, ev: Elif Akn, Gncel Yaynclk, stanbul (2006). Paul Drapper, "Pain and Pleasure: An Evidential Problem for Theists", (ed: William Lane Craig, Philosophy of Religion iinde), Rutgers University Press, New Jersey (2002). Peacocke, Arthur R., Theology for a Scientific Age, SCM Press, Londra (1993). Peacocke, Arthur R., "Biological Evolution - A Positive Theological Appraisal", (ed: Robert John Russell, William R. Stoeger ve Francisco J. Ayala, Evolutionary and Molecular Biology iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1998).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

256

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Peacocke, Arthur R., "God's Interaction with the World"; (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000). Peacocke, Arthur R., Paths from Science towards God: The End of All Our Exploring, Oneworld, Oxford (2001). Peacocke, Arthur R., "The Sound of Sheer Silence: How Does God Communicate with Humanity?", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Neuroscience and the Person iinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan (2002). Penrose, Roger, Fiziin Gizemi: Kraln Yeni Usu, ev: Tekin Dereli, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2000). Penrose, Roger, The Road to Reality, Jonathan Cape, London (2004). Penrose, Roger, Byk Kk ve nsan Zihni, ev: Cenk Trkman, zdm Yaynlar, stanbul (2005). Percival, Philip, "Probability", (ed: W. H. Newton-Smith, A Companion to the Philosophy of Science iinde), Blackwell Publishers, Massachusetts (2001). Peterson, Michael ve dierleri, Akl ve nan, ev: Rahim Acar, Kre Yaynlar, stanbul (2006). Plantinga, Alvin, The Nature of Necessity, Oxford University Press, Oxford (1979). Plantinga, Alvin, "The Probabilistic Argument from Evil", Philosophical Studies, no: 35 (1979).

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

257

Plantinga, Alvin "Tooley and Evil: A Reply", Australasian Journal of Philosophy, no: 60 (1982). Plantinga, Alvin, "Methodological Naturalism", (ed: Jitse Van Der Meer, Facets of Faith and Science iinde), University Press of America, Lanham (1996). Plantinga, Alvin, "On Ockham's Way Out" (ed: Eleonore Stump ve Michael J. Murray, Philosophy of Religion: Big Questions iinde), Blackwell Publishing, Malden (1999). Platon, Phaidon, Sosyal Yaynlar, stanbul (2001). Polkinghorne, John, Reason and Reality: The Relationship between Science and Religion, Trinity Press International, Philedelphia (1991). Polkinghorne, John, Quarks, Chaos and Christianity, SPCK, Londra (1994). Polkinghorne, John, Science and Christian Belief, SPCK, Londra (1994). Polkinghorne, John, "The Laws of Nature and the Laws of Physics", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Nature iinde) The Center for Theology and the Nautral Sciences, Berkeley (1999). Polkinghorne, John, "The Metaphysics of Divine Action", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000). Polkinghorne, John, "Physical Process, Quantum Events and Divine Agency", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

258

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001). Polkinghorne, John, Science and Theology, SPCK, Londra (2003). Polkinghorne, John, Belief in God in an Age of Science, Yale Nota Bene, New Haven (2003). Polkinghorne, John, "The Quantum World", (ed: Robert John Russell, William R. Stoeger ve George V. Coyne, Physics, Philosophy and Theology iinde), Vatican Observatory, Vatikan (2005). Polkinghorne, John, Quantum Physics and Theology, SPCK, Londra (2007). Pollard, William, Chance and Providence: God's Action in A World Governed by Scientific Law, Faber and Faber, Londra (1958). Popper, Karl R., "Indeterminism in Quantum Physics and in Classical Physics: Part 1", The British Journal for the Philosophy of Science, vol:1, no:2 (Austos 1950). Popper, Karl R., Conjectures and Refutations, Harper and Row, New York (1965). Popper, Karl R., Open Universe; An Argument for Indeterminism, Routledge, Londra (1998). Popper, Karl R., Bilimsel Aratrmann Mant, ev: lknur Akabrahim Turan, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul (1998). Prigogine, Ilya-Isabelle Stengers, Kaostan Dzene, ev: Senai Demirci, z Yaynclk, stanbul (1998).

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

259

Prigogine, Ilya, Kesinliklerin Sonu, ev: brahim ener, zdm Yaynlar, stanbul (2004). Rae, Alastair I. M., Kuvantum Fizii: Yanlsama M, Gerek Mi?, ev: Yurdahan Gler, Evrim Yaynevi, stanbul (1999). Russell, Robert John, "Special Providence and Genetic Mutation: A New Defense of Theistic Evolution", (ed: Robert John Russell, W. R. Stoeger ve F. J. Ayala, Evolutionary and Molecular Biology: Scientific Perspectives on Divine Action iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1998). Russell, Robert John, "Introduction", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Nature iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (1999). Russell, Robert John, "Introduction", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000). Russell, Robert John, "Divine Action and Quantum Mechanics: A Fresh Assessment", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001). Sarolu, Hseyin, bn Rd Felsefesi, Klasik, stanbul (2003). Sartre, Jean Paul, Being and Nothingness, ev: Hazel E. Barnes, Washington Square Press, New York (1993). Saunders, Nicholas, Divine Action and Modern Science, Cambridge University Press, Cambridge (2002).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

260

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Schleiermacher, Freidrich, The Christian Faith, T. and T. Clark Publishers, Edinburgh (1999). Schwarz, Norman, The Concept of Physical Law, Cambridge University Press, Cambridge (1998). Searle, John, Zihnin Yeniden Kefi, ev: Muhittin Macit, Litera Yaynclk, stanbul (2004). Shimony, Abner, "Conceptual Foundations of Quantum Mechanics", (ed: Paul Davies, The New Physics iinde), Cambridge University Press, Cambridge (1989). Shimony, Abner, "The Reality of the Quantum World", (ed: Robert John Rusell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001). Sider, Robert, "Tertullian: On the Shows", Journal of Theological Studies, no: 29 (1978). Sider, Theodore, Riddles of Existence, (ed: Earl Conee ve Theodore Sider), Oxford University Press, Oxford (2005). Spinoza, Tractacus Theologico-Politicus, ev: Samuel Shirley, Brill Academic Publishers, Leiden (1997). Staley, Kevin M., "Aquinas: Compatibilist or Libertarian", The Saint Anselm Journal, no: 2-2 (Bahar-2005). Stapp, Henry P., "Quantum Nonlocality and the Description of Nature", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989).

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

261

Staune, Jean, "On The Edge of Physics", Science and Spirit, no: 10-1 (1999). Stoeger, William, "Epistemological and Ontological Issues Arising from Quantum Theory", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley, (2001). Stone, M. W. F., "Philosophical Theology", (ed: A. C. Grayling, Philosophy 2 iinde), Oxford University Press, Oxford (1998). Stump, Eleonore, "The Problem of Evil", Faith and Philosophy, no: 2 (Ekim-1985). Swinburne, Richard, "Miracles", Philosophical Quarterly, no: 18 (1968). Swinburne, Richard, The Concept of Miracle, Macmillan, Londra (1970). Swinburne, Richard, The Existence of God, Clarendon Press, Oxford (1991). Swinburne, Richard, The Evolution of the Soul, Clarendon Press, Oxford (1997). Swinburne, Richard, Providence and the Problem of Evil, Clarendon Press, Oxford (1998). Swinburne, Richard, Tanr Var M, ev: Muhsin Akba, Arasta Yaynlar, Bursa (2001). Taslaman, Caner, Big Bang ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul (2006).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

262

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Taslaman, Caner, "Din Felsefesi Asndan Entropi Yasas", Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, No: 30 (2006). Taslaman, Caner, "Tanr-Evren likisi ve Mucize Sorunu Asndan Determinizm, ndeterminizm ve Kuantum Teorisi", Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, no: 31 (2006). Taslaman, Caner, Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul (2007). Taslaman, Caner, "Bedenin ve Ruhun ki Ayr Cevher Olup Olmad Sorununa Kar Teolojik Agnostik Tavr", Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, no: 33 (2007). Taylan, Necip, slam Dncesinde Din Felsefeleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul (1997). Taylan, Necip, Dnce Tarihinde Tanr Sorunu, ehir Yaynlar, stanbul (1998). Teller, Paul, "Relational Holism and Quantum Mechanics", The British Journal for the Philosophy of Science, vol: 37, no: 1 (Mart1986). The Cambridge Dictionary of Philosophy, ed: Robert Audi, Cambridge University Press, Cambridge (1985). Tooley, M., "Alvin Plantinga and the Argument of Evil", Australasian Journal of Philosophy, no: 58 (1980). Tracy, Thomas F., "Particular Providence and the God of the Gaps", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve Arthur R. Peacocke, Chaos and Complexity iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2000).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

KAYNAKLAR

263

Tracy, Thomas F., "Creation Providence and Quantum Chance", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001). Turhan, Kasm, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul (2003). Van Fraasen-Bas C., "Arguments Concerning Scientific Realism", (ed: Martin Curd ve J. A. Cover, Philosophy of Science iinde), W. W. Norton and Company, New York (1998). Voltaire, Felsefe Szl, ev: Ltfi Ay, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul (2001). Von Neumann, John, Mathematical Foundations of Quantum Mechanics, Princeton University Press, Princeton (1955). Weinberg, Steven, Atomalt Paracklar, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2002). Wessels, Linda, "Bell's Theeorem: What to Give Up", (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory iinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame (1989). Westfall, Richard S., "The Rise of Science and the Decline of Orthodox Christianity: A Study of Kepler, Descartes, and Newton", (David C. Lindberg ve Ronald L. Numbers, God and Nature iinde), University of California Press, Berkeley (1986). Wigner, Eugene, The Scientist Speculates, Heinemann, Londra (1961). Wiles, Maurice, God's Action in the World, SCM, Londra (1986).
http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr

264

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Wilson, Catherine, The Invisible World Early Modern Philosophy and the Invention of the Microscope, Princeton University Press, Princeton (1995). Wilson, Edward O., Doann Gizli Bahesi, ev: Asl Bien, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2000). Wittgenstein, Ludwig, Philosophical Investigations, ev: G. E. M. Anscombe, Blackwell Publishing, New York (1997). Wolfson, H. Austryn, Kelam Felsefeleri, ev: Kasm Turhan, Kitabevi, stanbul (2001). Wykstra, Stephen, "The Humean Obstacle to Evidential Argument from Evil: On Avoiding the Evils of 'Appearance' ", International Journal for Philosophy of Religion, no: 16 (1984). Yavuz, Zikri, nsan Hrriyeti Asndan Tanr'nn n Bilgisi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara (2006).

http://www.canertaslaman.com

http://www.kuantum.gen.tr

You might also like