Giri Bu almada ilk nce bilim, bilimsel aratrma ve etik kavramlar aklanm olup etiin bilimsel aratrma ile

ilikisi zerinde durulmutur. Bilimin normlarnn neler olduu, tarihesi, bilimsel aratrmalarda etiin nemi ve bilimsel aratrma alannda karlalan etik sorunlar ve bu sorunlarn kma sebepleri aklanmaktadr. Etik Kavram ve Bilimsel Aratrma Bilim, doru dnme ve sistemli olarak bilgi edinme srecidir. Bilimin amac evrende doru bilgiyi yanl bilgiden ayrarak onu sistematik ekilde insan ve insanlk yarar gzeterek deerlendirmektir(Uzbay, 2006). Bilimsel aratrma, bilim insannn bilimsel yntemleri kullanarak belli bir sorunun zmne yant arama srecidir. Bu sre problemin tanmlanmas ve zme ynelik yntemlerin uygulanmasn kapsar. zme ynelik yntemler veri toplamadan verilerin deerlendirilmesi ve yorumlanmasna kadar uzanan geni bir alanda incelenebilir(Uzbay, 2006). Etik, insanlar arasndaki ilikilerin temelinde yer alan deerleri, ahlaki bakmdan iyi ya da kt; doru ya da yanl olann niteliini ve temellerini aratran felsefe dal olarak tanmlanmaktadr. Yunanca ethos (tre, gelenek, alkanlk) szcnden tretilmitir. Belirli ahlak deerlerinden ya da ilkelerinden oluan sistemler veya kurallar iin de bu terim kullanlr(Uzbay, 2006). Bir baka gre gre etik; btn etkinlik ve amalarn yerli yerine konulmas; neyin yaplaca ya da yaplmayacann; neyin istenecei neyin istenmeyeceinin; neye sahip olunaca ya da olunmayacann bilinmesidir(Aydn, 2003, 18; Akt: Aypay, 2011). Aratrma etii ise aratrmann bandan sonularn yaymlanmas dahil tm sreci kapsayan ahlak ilkeleridir(ESRC, 2009; Akt: Aypay, 2011). Bilimsel etik ise, tm akademisyenlerin oluturduklar takmn "paydalar" arasnda en zenle uygulanmas gereken temel deerlerdendir. Dier bir ifade ile aratrma yaparken, yaynlarken gereken ahlaki yolu belirleme yannda, bunu deerlendirme durumunda olanlar iin de ayn dorultuda akademik etii uygulama zorunluluunu kapsamaktadr. Temel ama bilimsel almalarn nitelik stnlklerini korumak, bu platformdaki bireysel edimin ve retkenliin st dzeyde tutulmasn salamak, bireyleri gdleyerek daha stn deerleri retmelerini ve bunun da ulusal snrlar aarak uluslararas dzeyde ortak deerleri yakalayabilecek stnle ulatrmaktr(Topal, 2002; Akt: Blbl, 2006). Bilimsel Etiin Ortaya k 20. yzyln ortalarnda baz aratrmaclarn insanlara tp alannda radyasyon vermesi, bireyleri tedavi etmeyerek hastaln ilerleme srecini izlemesi, bireylerin izni ve bilgisi olmadan CIA adna beyin ykama amacyla yasal olmayan psikiyatrik ilalarn verilmesi, iletmelerin bilinalt reklam uygulamalar, sosyal psikolojide Milgramn
1

otoriteye uyma/itaat deneyleri gibi birok aratrma vardr(Aypay, 2011). Bunlar ve bunlar gibi birok aratrma farkl profesyonel organizasyonlar ve enstitler tarafndan etik kodlarn dzenlenmesine yol amtr(Glesne, 2012; ev: Ersoy, Yalnolu). Sosyal bilimlerde bir sosyolog, Robet K. Merton bilim etii olarak adlandrlan bir idealler btn olduunu ve bunlara bilim adamlarnn uymas gerektiini ifade etmitir. Sosyal bilimlerde kurumsal olarak ilk etik ilkeler Amerikan psikoloji dernei (APA) tarafndan 1948 ylnda oluturulmutur. Mertonun ilkeleri bilimin normlar olarak da bilinir. Bilimsel Etiin lkeleri TBA (Trkiye Bilimler Akademisi) tarafndan 1 Aralk 2001 tarihinde yaplan toplantda Bilimsel Aratrmalarda Etik ve Sorunlar balkl raporda 6 temel ilke akland. Bunlar; 1. Geree Uygunluk Veriler, sadece bilimsel yntemlerle yrtlen gerek deney ve gzlemlerden elde edilmeli ve yorumlar ve deerlendirmesinde bilimsel yntemlerin dna klmaz. Bu balamda elde edilmi veriler saptrlamaz, elde edilmemi sonular aratrma sonular imi gibi gsterilemez. 2. Bilimsel Aratrmann Zarar Vermemesi Bilimsel aratrma srecinde deneklerin zarar grmemesi, deneklerin bilgilendirilmesi gibi salk konusunda bilgilendirmeyi zorunluluk arz etmektedir. Deney hayvanlarnn ac ekmemesi dikkate alnmaldr. 3. Sorumluluk ve Haklar Bilim insan aratrma bulgular ile ilgili olarak toplumu bilgilendirmek ve olas zararl uygulamalar konusunda uyarmak zorundadr. Ayrca bilim insan kendi vicdani kanaatine gre zararl sonular douracak aratrmalara katlmama hakkna sahiptir. 4. Yazarlar Aratrma sonular aratrmay yapanlarn tmnn isimleri katklar orannda yaynlanr. Aratrmann planlanmas, yrtlmesi ve yayna hazrlanmasnda etkin katkda bulunmam kiilerin isimleri yazar listesinde yaynlanamaz. 5. Kaynak Gsterme ve Alntlar Aratrma sonularnn yaynlanmasnda yararlanlan, kitap, dergi ve her trl alnt kayna belirtilmek zorundadr. Evrensel olarak tannan kuram ve matematiksel formller gibi bilinen bilgiler dndaki herhangi bir yapt ve bilgi izin alnmadan ve kaynak gsterilmeden kullanlamaz veya yaynlanamaz.

6. Akademik Etkinliklerde Etik ve Bilim nsan Bilim insan, akademik yaamnn btn evrelerinde ve retim, yntem ve akademik deerlendirmelere ilikin grevlerde bilimsel liyakat temel lt olarak kabul eder, temel etik kurallarnn dna kmasna gz yummaz. Eitimin eksik verilmesi, kopyaclk, akademik ilerleme ve dl jrilerinde bilimsel liyakat llerinin dna kmak, kiileri kayrmak ve benzer davranlar kabul edilmez. Etik lkeler Yasal Kurallar mdr? Etik ilkeler ve yasal kurallar bazen birbiri ile kartrlmakta ve birbirinin yerine kullanlmaktalar. Ancak, bu kavramlar benzer olmakla birlikte farkl anlamlar ierir. Yasal kurallar etik kurallar korumaya yarar. Bir davran yasal olabilir ama etik olmayabilir ya da yasal olmayan bir davran etik olarak kabul edilebilir. Bu durumu aadaki ekil ile daha iyi anlayabiliriz.(Bkz: ekil 1).

ekil 1 Etik kavramlar dier yandan yasalar eletirmede, deerlendirmede, yeni yasa yapmada ya da yorumlamada kullanlabilir(Resnick, 2009; Akt: Aypay, 2011). Bilimsel Aratrma Srecinde Etik Sorunlar Birok kaynak bilimsel aratrma srecindeki etik sorunlar farkl farkl alm kimisi ise baz sorunlar dierlerinin alt boyutu olarak grmtr. Bu yzden etik sorunlar (bilimsel etie aykr davranlar) resmi bir kaynaktan almay daha uygun grmekteyim. Yksekretim Kurulu Genel Kurul'un 29.08.2012 tarihli toplantsnda alnan 2012.18.946 sayl kararnn nc blmnde bilimsel etie aykr eylemler u ekilde aklanmtr: a) ntihal: Bakalarnn fikirlerini, metotlarn, verilerini, uygulamalarn, yazlarn, ekillerini veya eserlerini sahiplerine bilimsel kurallara uygun biimde atf yapmadan ksmen veya tamamen kendi eseriymi gibi sunmak,
3

b) Sahtecilik: Aratrmaya dayanmayan veriler retmek, sunulan veya yaynlanan eseri gerek olmayan verilere dayandrarak dzenlemek veya deitirmek, bunlar rapor etmek veya yaymlamak, yaplmam bir aratrmay yaplm gibi gstermek, c) arptma: Aratrma kaytlar ve elde edilen verileri tahrif etmek, aratrmada kullanlmayan yntem, cihaz ve materyalleri kullanlm gibi gstermek, aratrma hipotezine uygun olmayan verileri deerlendirmeye almamak, ilgili teori veya varsaymlara uydurmak iin veriler ve/veya sonularla oynamak, destek alnan kii ve kurulularn karlar dorultusunda aratrma sonularn tahrif etmek veya ekillendirmek, d) Tekrar yaym: Bir aratrmann ayn sonularn ieren birden fazla eseri doentlik snav deerlendirmelerinde ve akademik terfilerde ayr eserler olarak sunmak,

e) Dilimleme: Bir aratrmann sonularn aratrmann btnln bozacak ekilde, uygun olmayan biimde paralara ayrarak ve birbirine atf yapmadan ok sayda yayn yaparak doentlik snav deerlendirmelerinde ve akademik terfilerde ayr eserler olarak sunmak, f) Haksz yazarlk: Aktif katks olmayan kiileri yazarlar arasna dhil etmek, aktif katks olan kiileri yazarlar arasna dhil etmemek, yazar sralamasn gerekesiz ve uygun olmayan bir biimde deitirmek, aktif katks olanlarn isimlerini yaym srasnda veya sonraki basklarda eserden karmak, aktif katks olmad halde nfuzunu kullanarak ismini yazarlar arasna dhil ettirmek, g) Dier etik ihlali trleri: Destek alnarak yrtlen aratrmalarn yaynlarnda destek veren kii, kurum veya kurulular ile onlarn aratrmadaki katklarn ak bir biimde belirtmemek, insan ve hayvanlar zerinde yaplan aratrmalarda etik kurallara uymamak, yaynlarnda hasta haklarna sayg gstermemek, hakem olarak incelemek zere grevlendirildii bir eserde yer alan bilgileri yaynlanmadan nce bakalaryla paylamak, bilimsel aratrma iin salanan veya ayrlan kaynaklar, meknlar, imknlar ve cihazlar ama d kullanmak, tamamen dayanaksz, yersiz ve kastl etik ihlali sulamasnda bulunmak.,, Aratrma ve Yayn Srecinde Etik D Davranma Nedenleri Gerek bilimsel aratrma gerekse yayn aamasnda bireylerin etik d davranmasna yol aan pek ok farkl etken rol oynamaktadr. Weede gre (2002) aratrmaclarn etik d davranmasnda dsal ve isel nedenler nemli bir rol oynamaktadr. Dsal nedenler arasnda yayn basks, rekabet, bilim toplumunun genilemesi nedeniyle denetim eksiklikleri ve deneyimli aratrmaclarn kt rnek olmas saylabilir. sel nedenler arasnda ise kiisel kazanlar artrma istei, kendini
4

beenmilik ya da psikolojik rahatszlklar yer alabilir. Ancak bilim insanlarnn etik d davranlarnn en yaygn olanlar Dotterweich ve Garrison (1998) ve Kansu (2002) tarafndan aadaki gibi sralanmaktadr (Kkl, 2003; Akt: Aydn, 2006): 1. Dizginlenemeyen kariyer hrs, 2. Devletten fon almak iin yarmak, 3. Hakemlik sisteminin baarszl, 4. Dikkatsizlik, disiplinsizlik, 5. Soruturma eksiklii, dikkatli bir inceleme sisteminin olmamas, 6. Yetersiz aratrma eitimi, 7. Hzl ykselme hrs, 8. Tannma arzusu (Hollywood sendromu), 9. stlerin ar ve oransz basks, 10. Fazla yayn, prestij duygusu, 11. Maddi ve manevi kazan hrs, 12. Psikiyatrik bozukluklar. Grld gibi aratrmaclarn etik d davranlar pek ok farkl nedene dayanmaktadr. Ancak aratrma eitimi ve etik eitimindeki yetersizlikler, bilimsel yanltmalarda nemli bir rol oynamaktadr. Bu adan aratrmaclarn etik eitimi zerinde durmak yararl olacaktr(Aydn, 2006).

KAYNAKLAR
Aydn, . (2006). Sosyal Bilimlerde Aratrmadan Yayna Etik Deerler, Sosyal Bilimlerde Sreli Yaynclk, Ankara. Aypay, A. (2011). Bilimsel Aratrma Yntemleri.(Editr: Abdurrahman Tanren), An Yaynclk, Ankara. Blbl, T. (2004). Bilimsel Yaynlarda Etik, Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, say:15, s.53-61. Glesne, C. (2012). Nitel Aratrmaya Giri,(ev: Ali Ersoy, Pelin Yalnolu),An Yaynclk, Ankara. Uzbay, T. (2006). Bilimsel aratrma etii. Salk Bilimlerinde Sreli Yaynclk, Ankara. YK. (2012). Bilimsel Aratrma ve Yayn Etii Ynetmelii. 08.11.2012 tarihinde http://www.yok.gov.tr/content/view/1275 adresinden erilmitir.