DNSEL NANLAR ve DNCELER TARH Cilt I

Ta Devrinden Eleusis Mysterialarna

MRCEA ELADE

Mircea Eliade (1907-1986) nde gelen din tarihilerindendir. eitli dinsel geleneklerdeki simgesel dile ilikin aratrmalar yapm ve mistik grngnn temelini oluturan mitlerin anlamn zmleyip birletirmeye almtr. 1928'de Bkre niversitesinde felsefe dalnda yksek lisans yapt. 1928-31 yllarnda Kalkta niversitesinde Sanskrite ve Hint felsefesi okudu ve alt ay Himalayalar'daki Ri ike aram'nda yaad. 1933'te Yoga: Essai sur les origines de la mystique indienne adl almasyla doktoras n tamamlad. 1933-39 yllarnda Bkre'te Hint felsefesi ve din tarihi okuttu. 1945'te konuk profesr olarak Ecole de Hautes Etudes'e gitti. 1951' de, alanndaki en nemli eserlerden birisi olan amanizm'i yaymlad. 1956'da Chicago niversitesi'ne geti. 1961'de History of Religions dergisini kurdu. 16 ciltlik Encyclopedia of Religion'un (1987) ba editrln yapmtr. Eliade geleneksel ve ada toplumlardaki dinsel deneyimi, hiyerofani'ler diye isimlendirdi i grngleri incelemi , dnyan n eitli dinlerindeki izini srm ve zmlemitir. Eliade dncelerini yazd roman ve gncelerde de ifade etmi tir. Bu tr eserlerinden de baz lar dilimize evrilmitir.

NDEKLER
KISALTMALAR, 9 NSZ, 11 I. BLM BALANGITA... PALEANTROPYENLERN BYSEL ve DNSEL DAVRANILARI , 17 II. BLM EN UZUN DEVRM: TARIMIN KEF MEZOLTK ve NEOLTK ALAR, 48 III. BLM MEZOPOTAMYA DNLER, 78 IV. BLM ESK MISIRDA DNSEL DNCELER ve SYAS KRZLER, 112 V. BLM MEGALTLER, TAPINAKLAR, TRENSEL MERKEZLER: BATI, AKDENZ, NDS, 147 VI. BLM HTTLERN ve KENANLILARIN DN, 176 VII. BLM SRAL OCUKKEN..., 204 VIII. BLM HNT-AVRUPALILARIN DN: VEDA TANRILARI, 233 IX. BLM GAUTAMA BUDHADAN NCE HNDSTAN, 269 X. BLM ZEUS ve YUNAN DN, 305 XI. BLM OLYMPOSLULAR ve KAHRAMANLAR, 327 XII. BLM ELEUSS MYSTERALARI, 358 XIII. BLM ZERDT ve RAN DN, 375 XIV. BLM KRALLAR ve PEYGAMBERLER DEVRNDE SRAL DN, 412 XV. BLM- DIONYSOS VEYA YENDEN KAVUULAN AHRET MUTLULUU, 436 DZN, 455

NSZ Gerek ve anlaml bir dnya bilinci, kutsal ln ke fiyle yakndan ilintilidir. ... kutsal, insan bilincinin tarihinde bir aama deil, bilincin yaps iinde bir unsurdur. Kltrn en arkaik dzeylerinde insan olarak yaamak kendi iinde bir dinsel eylemdir; nk beslenmenin, cinsel hayat n ve al mann ayinsel bir deeri vardr. Baka bir deyi le insan olmak -ya da insan haline gelmek- "dinle ilikili" olmak demektir. Bir yandan kutsal n tezahrlerini zamandizinsel bir dzen iinde zml edim dier yandan -belgelerin elverdii lde- derin krizler, zellikle de farkl geleneklerin yaratc anlar zerinde durdum. 1

I. BLM BALANGITA ... PALEANTROPYENLERN BYSEL VE DNSEL DAVRANILARI Dik durman n primatl n aldna iaret etti ini belirtmekle yetinelim. Ancak uyan k haldeyken ayakta durulabilir. Primatlarn varolu tarzna gre bir dier belirleyici farkllk da alet kullanmyla ortaya kar. Paleantropiyenler yalnzca alet kullanmakla kalmaz, ayn zamanda onlar retme yeteneine de sahiptirler. Baz maymunlar n nesneleri "alet gibi kullandklar dorudur ve hatta belirli durumlarda bunlar yaptklar da bilinmektedir. Ama paleantropiye nler "alet yapmaya yarayan aletler" de retirler. ... Bilinen en eski ilenmi talar insan bedeninin yapsnda nceden var olmayan bir i levi, zellikle de kesme ilemini (kesmek, dilerle paralamak veya trnaklarla syrmaktan farkl bir ilemdir) yerine getirmek zere biimlendirilmitir. Teknolojinin ok a r ilerlemesi mutlaka zekada da benz er bir geliimi gerektirmez. ... stelik, ... "her yenilik bir toplu lm tehli kesini de beraberinde tayordu". ... Teknolojik atalet paleantropiyenlerin hayatta kalmasn salyordu. nsan "Zaman n balangcnda" alnm bir kararn, yaayabilmek iin ldrme kararnn nihai rndr. K sacas insanlar da etoburlaarak "atalarn" amay baarmlardr. Yaklak iki milyon y l boyunca paleantropiyenle r avlanarak geindiler; kadnlarn ve ocuklarn toplad meyveler, kkler, yumu akalar ve benzerleri ttn, hayatta kalmas n salamaya yetmeyecek be sinlerdi. Avlanma, cinsiyetler aras iblmn belirledi ve bylece "insanlama"y da glendirdi. (M 30.000) ncesi "belgelerin" o u, yani aletler, kullanm deerleri dnda baka bir ey ortaya koymamaktadr. Saysz inanca, mite ve efsaneye asl yol/aan, frlatlabilen silahlar sayesinde kazan lan "mesafeye egemenlik "tir. Yaklak iki milyon y llk bir sre boyunca, Paleantropiyenler esas olarak avclk, balklk ve toplayclkla geindiler. ... lkel avc lar, hayvanlar, insan n doast glerle donatlm benzerleri olarak grr; insann hayvana ve hayvann da insana dnebilece ine; llerin ruhlarnn hayvan bedenine girebileceine ve belirli bir ki iyle belirli bir hayvan aras nda gizemli ilikiler bulunduuna inanrlar. Avclarn dinlerinde saptanan do ast varlklara gelince, vahi hayvan suretindeki can yolda lar veya "koruyucu ruhlar," he m av hem de avclar koruyan Yce Varl k-Yabanl Hayvanlar n Efendisi trnden tanrlar, allk ruhlar ve e itli hayvan trlerinin ruhlar ayrt edilir. Hayvann ldrlmesi bir ritel oluturur. ... kemiklerin, zellikle de kafatasnn hatr saylr bir ritel de eri vardr (bunun nedeni byk olaslkla kemiklerin hayvan n "ruhunu" ya da "can n" barndrdna ve Yaban l Hayvanlar n Efendisi'nin iskeletten yola karak yeni bir et olu turacana inan lmasdr); bu nedenle kafatas ve uzun kemikler dallarn stnde veya yksek yerlerde sergilenir. M 70,000 - 50.000den itibaren mezarlklarn varlndan kesin olarak sz edilebil ir. ... Avustralyallarda ve di er ilkel halklarda. grlen, lm akrabalarn kafataslarn saklamak ve kabile ye r deitirirken bunlar da yanlarnda tama adeti... 2

En eski zamanlardan bu yana lm sonras hayata inan, krmz toprak boya kullanmyla kan tlanm gibidir; bu boya ritel anlamnda kan ikame eder, yani hayat n "simgesi"dir. Cesetlerin zerine krmz toprak boya serpitirmek, btn yerkrede zaman ve mekan iinde yayg n bir adettir. ... Mezarlklar, lmden sonraki hayat hakk nda bir, inancn kesin kantlardr; yoksa cesedi gmmek iin katlan lan zahmet anlalmaz bir ey olurdu. st paleolitik ada topraa gmme uygulamas yaygnlam gibidir. zerlerine krmz toprak boya dklm cesetlerin gmld ukurlarda baz taklarda bulunmu tur (deniz kabuklar, kpeler, kolyeler). Mezarlarn yan nda bulunan hayvan kafataslar ve kemikleri byk olas lkla ya adak ya da ritel ziyafetlerin kalntlardr. ... Bu tr nesnelerin varl yaln zca lmden sonrak i kiisel hayat inanc n gstermekle kalmaz, len kiinin yapt ie teki dnyada da devam edeceine kesinlikle inanldn kantlar. aman cesedi dokuz kez kaldrrken, dokuz aylk hamilelik sresini ters ynde kat ederek bedenin emin haline geri dn ne iaret etmektedir. ... Kogilerin efsane, d ve evlilik kurallarnda "yeme" eylemi cinsel ilikiyi simgeler. ... smklbcek kabuu ise l kzn "ei"ni simgeler, nk bu nesneyi mezara koymazlarsa gen kz br dnyaya varr varmaz "kendine bir koca isteyecek," bu da kabileden bir gen erke in lmne neden olacaktr. Alplerde ve civar blgelerde kefedilen maaralardaki ay kemii ynlar son iki buzul a aras dnemin dinsel dncelerine ilikin en kalabalk, ama ayn zamanda en tartmal "belgeleri" olu turmaktadr. ... Bu ynlar belli bir niyetle olu turulmu gibi grndklerinden, bilginler onlarn anlamn zmeye u ratlar. ... Karl Meuli ise sz konusu kemik ynlarnn, en eski av ayinleri olarak grd "hayvanlar topraa gmme"nin zel bir biiminin ifadesi oldu unu d nyordu. svireli bilgine gre bu ayin avc ile avarasndaki do rudan ili kiyi a a karyordu; avc hayvann dirilmesine olanak tanmak iin onun art klarn gmyordu. Bu i te hibir tanrsal varln rol yoktu. Hayvan ya Yaban l Hayvanlarn Efendisi, ya kemiklerde kalan "ruhu" veya av cnn ona (kemiklerin kpekler taraf ndan paralanmasn engellemek iin) bir "mezar" salamas sayesinde "yeniden doar." Arkaik bir dinsel dncenin nemi onun sonraki dn emlerde "hayatta kalma"yetene iyle de dorulanr. rnein hayvann kemiklerinden yeniden doabilecei inancna ok say da kltrde rastlanmaktadr. Etleri yenen hayvanlarn kemiklerini paralaman n yasaklanmasnn nedeni budur. En nemli ve ok say da figratif belge, bezenmi maaralarn kefiyle salanmtr. ... Ama maara resmi sanat spanya, Fransa ve Gney talya'yla snrldr (Urallarda 1961'de kefedilen resimli bir maara hari). Tasvirlerin grnr anl am M 30.000'den M 9.000'e kadar deimemi gibidir ve hem Asturias'ta hem de Don Nehri kysnda ayndr.

Resimler giri lerin olduka uzanda yer ald iin, aratrmaclar ma aralar bir tr tapnak kabul etme konusunda fik ir birliine varmtr. Zaten bu ma aralarn ou yaanamaz durumdadr ve onlara ulamak iin ekilen zorluk kutsal ve esrarl niteliklerini glendirmektedir. ... Bu resim veya oyma eserlerin bir niye t tadna kuku yoktur. ... Paleolitik sanatta hayvan postlar giymi ve o unlukla dans eder durumda, 55 kadar insan tasviri bilinmektedir. Paleolitik ada bir tr amanizm in varl kesin grnmektedir. Bir yandan gnmzde bile amanizm, avc larn ve obanlarn dinsel ideolojisine egemendir. X nl denen, yani hayvan n iskeletini ve i organlarn gsteren resimlerde amanizmIe ilikilendirilmitir. Madeleine kltr boyunca (M 13.000-6.000) Fransa'da ve M 6.000-2.000 arasnda Norve'te varl dorulanan bu resimlere, Do u Sibirya'da Eskimolarda ve Amerika'da oldu u gibi, Hindistan, Malezya, Yeni Gine ve Kuzeybat Avustralya'da da rastlan yor. Bu, avc kltrlerine zg bir sanatt r, ama iindeki dinsel ideoloji amanist niteliktedir. Gerekten de do ast gr yetene i sayesinde, "kendi iskeletini grebilen" tek kii amandr. Baka bir deyile, aman hayvan n can nn kaynana, yani kemik esinin iine girebilir. Kuzey Asya'nn baz avc kabilelerinin dzuli ad verilen, insan eklinde kk tahta yontular imal etti ini hatrlatr .. Dzuli'lerin kad n olduu kabilelerde, bu"putlar" btn kabile yelerinin atas olduu varsaylan efsanevi Ana Atay temsil eder: Aileleri ve konutlar korurlar ve byk avlardan dnld nde onlara bulgur ve ya sungular verilir. Maarann kutsal bir yer ve ta levhalarn veya heykelciklerin de resimli maaralarla ayn simgesel yap ya sahip, "ta nabilir tap naklar" oluturduklarna kuku yoktur. Paleontolojinin (fosil bilim) son ke iflerinin ortak yan insan n ve kltrn "ba langcn" zaman iinde hep daha geriye tamalardr. Tarm bulunmadan yakla k 15.000 yl nce ay dngsnn zml endii, kaydedildii ve pratik amalar iin kullanld bir olgudur. O zaman arkaik mitolojilerde ay n hat r saylr rol ve kadn, sular, bitkiler, ylan, bereket, lm, "yeniden doum," vb ok e itli gerekliklerin ay simgeselli i tarafndan, tek ve ayn sistem iinde btnle tirilmesi olgusu daha iyi anlalmaktadr. amancl trde esrime paleolitik a da da dorulanm gibidir. Bu bir yandan bedeni terk edip, dnyada serbeste dolaabilen bir ruha inanmay , dier yandan da ruhun bu yolculukta insanst varl klarla karlaabilecei, onlardan yardm ya da kendisini kutsamalarn isteyebilecei kan snn varln gerektirir. Ayrca amancl esrime hem "sahip olmay ," yani insanlar n bedenine girebilmeyi, hem de kendi bedenine bir dnn ya da hayvann ruhunun, veya bir cin ya da tanrnn "sahip olabilmesi"ni olas k lar. Halka biiminde dans ok yaygnd (btn Avrasya'da, Dou Avrupa'da, Melanezya'da; Kaliforniya K zlderililerinde vb). Bu dans, her yerde ya ldrlen hayvann ruhunu yattrmak ya da avn oalmasn salamak iin avclar tarafndan yaplmaktadr. Her iki durumda da paleolitik avclarn dinsel ideolojisiyle olan sreklilik aktr. Ayrca avc 4

grubu ile av arasndaki "mistik dayan ma" yaln zca erkeklere ait belli sayda "meslek srr"nn varln d ndrmektedir; bu tr "s rlar" ergenlik a ndaki erkeklere erginlenme ritelleri araclyla aktar lmaktadr. teki dnyayla mkemmel ba lantlar olan gkku a ve onun yeryzndeki izdm kpr simgeleri ve mitleri de ayn lde yayg ndr. Dilin bysel-dinsel deeri de belirleyici bir rol oynar. ... Bknl dilden nce de, insan sesi haber, buyruk veya istekleri iletebildii gibi, ses patlamalaryla, fonetik bulu laryla btnlkl bir imgesel dnya yaratabiliyordu. ... Dil mkemmelletike, bysel-dinsel olanaklarn da artryordu. II. BLM EN UZUN DEVRM: TARIMIN KEF - MEZOLTK VE NEOLTK ALAR M 8000'e doru buzul ann sona ermesi Avrupa'nn Alplerin kuzeyinde kalan kesiminin iklimini, manzarasn, dolaysyla flora ve faunasn kkten deitirdi. Buzullarn geri ekilmesi, faunann kuzeye doru g etmesine yol at. Kuzey kutbuna yak n blgelerdeki bozk rlarn yerini yava yava ormanlar ald . Avclar av, zellikle de rengeyii srlerini izlediler, ama faunan n azalmas onlar gl kylarna ve sahillere yerlemeye ve bal klkla geinmeye zorlad . Genellikle tatan yaplan ve e itli geometrik desenlerle sslenen bu ritel ne snelerinin, atalarn mistik bedenini temsil ettii bilinmektedir. Tjurunga'lar maaralarda saklan r veya baz kutsal yerlere gml r ve gen erkeklere ancak erginlenme1erisona erince verilir. Arandalar arasnda baba o luna u szlerle seslenir: "te kendi bedenin; sen yeni bir do umla ondan ktn," veya Bu senin kendi bedenin. Sen bir nceki hayatnda uzak lkelere yolculuk ederken ite bu ataydn. Sonra dinlenme k iin kutsal ma araya indin. Avustralyallarn inanlar na gre, atan n "mistik bedeninde" ( tjurunga) ve ruhunun g ettii adamda ayn anda var olduu grlmektedir. Ayrca toprak altnda ve "ocuk ruh" biiminde de var oldu unu eklemek gerekir. Mitsel ata d ncesinin ve atalar tapmnn Avrupa'da mezolitik a a egemen oldu u doruysa, ... bu dinsel yap nn nemi, uzak atalar n bir tr avclar cennetinde yaadklar buzul , ann ansyla aklanabilir. Gerekten de Avustralyallar mitolojik atalarnn altn ada, avn ok bol oldu u, iyi ve kt kavramlarnn bilinmedi i bir yeryz cennetinde y aadklarn d nrler. Yakndou, zellikle de Filistin'de mezolitik a , iki uygarlk tr arasnda, avc ve toplayc uygarlkla tahl ekimine dayal uygarlk arasnda bir gei dnemi olma niteliini korurken, dier yandan da yarat c bir dneme i aret eder. ... Natuflular yabani tahllarn besin olarak nemini kefetmilerdi; onlar tatan oraklarla biiyor ve tanelerini bir tokmakla dibekte dvyorlard. ... Hayvanlarn evcilletirilmesi de mezolitik ada balad. M 8000'de ... koyun, M 7000'de rdn'de, Eriha'da teke ve M 6500'de domuz; M 7500'de ngiltere'de ... kpek. Budaygil ekiminin balamasnn ilk sonular,

Natuflularn da ayrt edici zelliklerini olu turan, nfusun geni lemesi ve ticaretin gelimesinde kendini gsterdi. Kurbann beynini yiyerek onun "tinsel" unsurunun da zmsendi ine inanlyordu; dier yandan kafatas bir g kayna olarak tap m nesnesine dn mt. Mezolitik tar mn dnda baka bulular da yer ald; bunlarn en nemlileri ip, a, alta inesi ve olduka uzun yolculuklara dayanabilen teknelerin retimiydi. Daha nceki dier bulular (tatan aletler, kemik v e geyik boynuzundan ilenmi eitli nesneler, hayvan derisinden yaplm giysiler ve adrlar, vs), neolitik a da sonuland rlacak olanlar (ncelikle mlekilik) gibi, btn bu yenilikler_ de mitolojilere ve yar-mitolojik masallatrmalara yol at, kimi zaman da ritel davranlarn temellerini att. ... O kadar ne kmayan bir di er olgu, maddenin farkl varolu biimleriyle kurulan yak nln balatt imgelem etkinliinin nemidir. ... Dinsel geleneklerde karmza kacak ok sayda doast varlk ve mitolojik olay byk ol aslkla ta devrinin "ke ifleri "ni temsil etmektedir. Mezolitik ada gerekletirilen ilerlemeler paleolitik halklarn kltrel birliine son verip, uygarlklarn balca ayrt edici zellii haline gelecek eitlilik ve farkl lklar balatr. Paleolitik avc toplumlarn kal ntlar snr blgelerine veya zor eri ilen yerlere kaymaya balar: l, byk ormanlar, dalar. Ama paleolitik toplumlar n bu uzaklama ve yaltlma sreci, avcya zg tavr n ve tinselliin yok olmas anlamna gelmez. Geim kayna olarak av, tarmc toplumlarda da srer. Tarm ekonomisine etkin bir biimde katlmay reddeden belli sayda avc ky savunma iinde kullan lm olabilir; nce yerleik insanlar hrpalayan ve ekili tarlalara zarar veren yabani hayvanlara kar srdrlen bu savunma, daha sonralar rnleri alan etelere ynelmi olabilir. lk askeri rgtlenmeler de ky leri koruyan bu avc-muhafz gruplarndan km olabilir. Aada greceimiz gibi, sava lar, fatihler ve askeri aristok rasiler paradigmatik avc simgeselli ini ve ideolojisini srdrrler. Tarm ekonomisinin z aferinden binlerce y l sonra, ilkel avc nn dnya gr tarihte yeniden hissedilecektir. Gerekten de Hint-Avrupallarn ve Trk Moollarn ak n ve fetihleri, en mkemmel avc olan y rtc etobur simgeleriyle rtr. ... ok say da HintAvrupa ve Trk-Mool kabilesi avc hayvan isimleri (ilk s rada kurt) almt ve vahi hayvan suretindeki bir mitsel atan n soyundan geldiklerini kabul ediyorlard. Dier yandan yaban l bir hayvann izinin srlmesi ve ldrlmesi bir topra n fethinin ve bir devletin kuruluunun mitolojik modeli hali ne geldi. Ksa bir sure ncesine kadar, dnld nn aksine bu daygillerin ekimi ve hayvanlar n evcilletirilmesinin, mlekilik retiminden nce geldiini de biliyoruz. Tarmn kefinin uygarlk tarihindeki nemi zerinde fazla durmaya gerek yok. nsan kendi besininin reticisi olunca, atalarndan kalma davran biimini deitirmesi gerekti. ncelikle daha paleolitik a da kefedilmi zaman hesaplama tekni ini mkemmelle tirmeliydi. Artk kaba bir ay takviminin yardmyla gelecekteki baz tarihlerin doruluundan emin olmak ona yetmi yordu. Bundan byle ekici, uygulamaya gemeden aylar ncesinden balayarak tasarlarn gelitirmek, daha ileri bir tarihte elde 6

edilecek sonuca, yani mahsule ulamak iin bir dizi karmak etkinli i kesin bir s raya gre uygulamak zorundayd; stelik gelecekteki bu sonu ilk zamanlar hi de kesin deildi. Ayrca bitki ekimi eskisinden daha farkl ynlendirilen bir iblmn gerektirdi, nk geim aralarnn salanmasndaki balca sorumluluk artk kadnlara dyordu. Tarmn insanl n dinsel tarihi asndan getirdii sonular da en az bu kadar nemliy di. Bitkilerin evcille tirilmesi eskiden eriilemeyen bir varolusal durum yaratt ve dolaysyla kimi deerleri altst edip, kimi yeni de erler yaratarak n-neolitik insan n manevi dnyasn kkten de itirdi. Kken mitlerinin o unluu ya bitki ya da tah l eken ilkel halklardan derlendi. ... Yayg n bir izlee gre, yumrulu bitkiler ve meyvesi yenilebilir aalar (hindistancevizi aac, muz aac vb) ldrlm bir tanr dan domu lard. Avc toplumlarnda kan dkmenin sorumlulu u tekinin, yani bir yabancnn srtna yklenir. Avc nn bu tavr anlalmaktadr: ldrlen hayvann (daha dorusu "ruhunun") intikamndan korkmakta ve ya Yabanl Hayvanlarn Efendisi'nin karsnda kendini aklamaktadr. Benzer bir mitolojik izlek, besleyici bitkilerin -gerek yumrulu bitkiler gerekse tah llarkkenini, bir tanrnn ya da mitolojik bir atann dk ve kirlerine balar. Bu besinlerden yararlananlar, onlarn tiksinti verici kaynan kefedince, sz konusu tanry ldrrler; ama onun tlerine uyarak bedenini paralar ve paralar gmerler. Yenilebilir bitkiler ve dier tarm unsurlar (tarm aletleri, ipek bcekleri vb) onun cesedinden biter. Bu mitlerin anlam aktr: Yenilebilir bitkiler, bir ilahn bedeninden trediklerine gre (nk dklar ve kirler de ilahi ze dahildir) kutsaldr. Beslenen insan son tahlilde tanrsal bir varl yemektedir. Tarmclarn dinlerinde tah llarn kkeninin de ilahi olduunu ekleyelim; tahllarn insanlara hediye edilmesi kimi zaman gkyz (veya hava) tanrs ile Yeryz Ana arasndaki bir kutsal evlili i veya cinsel birle meyi, lm ve dirili i ieren mitolojik bir dramla ilikilendirilir. Tarmn kefinin ilk ve belki de en nemli sonucu paleolitik avc larn de erlerinde bir krize yol aar: Hayvan dnyasyla dinsel nitelikteki ili kilerin yerini, insan ile bi tkiler arasndaki mistik dayanma ad verilebilecek olgu al r. ... Kadn ve diiliin kutsall ilk sraya geer. Kadnlar bitkilerin evcille tirilmesinde belirleyici bir rol oynadklar iin, ekili tarlalarn sahipleri olurlar ve bu da onlar n toplumsal konumunu ykseltip, anayer
(kadn n yaad yer. Anayerlilik, kocann evlendikten sonra karsnn ailesinin yaad yere yerlemesine dayal evlilik dzeni) gibi zgl kurumlar yaratr, yani koca e inin evinde oturmak zorunda

kalr.

Topran bereketi kadn dourganlyla uyumludur; dolaysyla mahsuln bolluundan kadnlar sorumlu olur; nk yaratmn srrn onlar bilmektedir. ... Toprak kadnla zdeletirilir. Daha ileri tarihlerde, saban ke fedildikten sonra, tar m almas cinsel birlemeyle zde leecektir. Ama binlerce y l boyunca Yeryz Ana partenogenez (dllenmeden reme) yoluyla tek ba na do uruyordu. Bu srrn ans Olympos 7

mitolojisinde hala yayordu (Hera tek ba na hamile kal r ve Hephaistos la Ares'i dourur) ve yeryz insanlar nn Topraktan do uu, toprak zerinde dourma, yeni domu bebein toprak zerine braklmas vb ok sayda halk inanc ve mitte bu izler ayrt edilebilmektedir. Topraktan doan insan ld nde annesine geri dner. Veda ozan "topra a, annene doru srn" diye haykrr. nsan varolu unun bitkisel hay atla zde letirilmesi, bitkisel byme dramasndan alnm imgeler ve mecazlarla ifade edilir. Dinsel yarat cl uyandran, ampirik tarm grngs deil, bitkilerin byme ritmi iinde tan mlanan do um, lm ve y eniden do um gizemidir. Tarm kltrleri kozmik din ad verilebilecek olguyu gelitirir; nk dinsel etkinlik merkezi gizemin etraf nda yo unla mtr: dnyann dzenli aralklarla yenilenmesi. ... Evren dzenli aralklarla, baka bir deyile her y l yenilenmesi gereken bir organizma olarak sunulur. Dnyan n dzenli aralklarla yenilenmesi gerekti ine gre, her Yeni Y lda, kozmogoni ritel biiminde yinelenecektir. ... Paleo-ekiciler ve tar mclarda Yeni Yla ilikin mitselritel senaryo l lerin geri dn n de ierir ve benzer trenler klasik a Yunanistan'nda, eski Cermenlerde, Japonya'da vb ya ar. zellikle tarm almalar erevesinde yaanan kozmik zaman deneyimi, sonunda dairevi biimde zaman ve kozmik dng dncesine arlk kazandrr. ... Doum, lm, yeniden do um. Vedalar sonras Hindistan'nda, bu anlay birbiriyle uyumlu iki reti halinde gelitirilecektir: Sonsuza kadar yinelenen dngler (yuga) retisi ve ruh g (tenash) retisi. ... ki bin y l boyunca Douya ve Akdeniz dnyasna egemen olacak kozmolojilerin, eskatolojilerin (zamann, dnyann insann nihai durumuyla ilgili, dolaysyla kyamete, lm sonrasna ili kin tasavvur) ve Mesihiliklerin en derin kkleri, neolitiklerin kavramlarna uzanr. Tarmc iin gerek dnya iinde ya ad mekandr: ev, ky, ekili tarlalar. ... in'de neolitik evin simgeselliini yeniden kurmak mmkndr; nk Kuzey Asya ve Tibet'teki baz konut trleriyle sreklilik veya benzerlik sz konusudur. Yang-chao neolitik kltrnde, dairesel planl (aplar yaklak 5 metre), damlar n direkler zerine oturtuldu u ve ortalarnda ocak grevi gren merkezi bir delik bulunan kk yap lar vard. ... Gnmzdeki Mool "yurt"uyla aynyd. Yurdun ve Kuzey Asya halklarnda adrlarn tad kozmolojik simgesellik bilinmektedir. Gkyz merkezi bir diree yaslanan ok byk bir ad r olarak alglanr: adr direi veya duman n kmas iin alm st delik Dnyan n Direi ile veya "Gkyz Delii"yle, Kutup Y ldz'yla zdeletirilir. Bu delie "Gkyz Penceresi" ad da verilir. Tibetliler evlerinin damndaki delie "Gkyz'nn k smeti" veya "Gkyz Kaps" derler. atmalar, yarmalar, kavgalar hayatn yaratc glerini uyandrr, kkrtr veya artrr. Neolitik adan demir ana kadar, dinsel dnceler ve inanlar tarihinin uygarlk tarihiyle i ie getii sylenebilir. Her teknolojik bulua, her ekonomik ve toplumsal yenilie ikinci bir dinsel anlam ve deer katman elik eder gibidir. 8

rnein, Eriha kltrnn btn ynle ri, aslnda dinsel bir yorumu da hak etmektedir. Buras, mlekilii bilmemesine ramen, belki de dnyann en eski ehridir (M 6850, 6770). ller ev tabanlarnn alt na gmlmt. ... Kafataslar nn alt blmleri aldan kal ba dklm ve gzler deniz kabuklaryla gsterilmitir; yle ki bu kafataslar gerek portrelere benzetilmi tir. Bir kafatas tap mnn sz konu su oldu una ku ku yoktur. Bereket tapm ve ller tapm uyumlu gzk mektedir. ... Eriha'nn mlekilik ncesi kltrnden daha eski olan -ve muhtemelen bu kltr etkile mi- Anadolu'daki Haclar ve atalhyk kltrleri (M 7000) benzer inanlarn varln gstermektedir. Kafatas tapm Haclar'da yaygn bir biimde dorulanmaktad r. ataIhyk'te iskeletler ev tabanlarnn altna, cenaze armaanlaryla birlikte gmlm t: mcevherler, yar deerli talar, silahlar, kuma lar, ahap kaplar vb. 1965'e kadar kaz lan k rk tapnakta ok sayda ta ve kil heykelcik bulundu. Ba lca tanrsal varlk, eitli grnmleriyle temsil edilen Ana Tanr adr. ... Duvarlardaki resimlerin e itlilii artcdr; birbirine benzeyen iki tapnak yoktur. ... Cinsel imgeler yoktur, ama kimi zaman kad n gs ve bo a boynuzu-hayatn simgeleri- biletirilmitir. Haclar'da, M 5700'e tarihlendirilen bir dzeyde, tanra, bir leoparn srtna oturmu olarak veya ayakta, kuca nda bir leopar yavrusu tutarken gsterilmi tir. ... Haclar kltrnn son a amalarnn ayrt edici zellii geometrik desenlerle z engin bir biimde sslenmi, hayranlk uyand ran mlekili idir. Tel Halef ad verilen kltr, Anadolu kltrleri yok olduu srada ortaya kar. Kuzeyden inen bir halk, belki de Haclar ve atalhyk'ten kaanlar tarafndan kurulmu a benzeyen bu kltrde bakr bilinmektedir. ... ok say daki tanra imgesine karlk, erkek heykelciklerine rastlanmam tr; gvercinlerin elik etti i, memeleri abartl boyutlarda, birok kez melmi durumda tasvir edilmi bu tanr a figrlerinde tam bir Ana Tanr a imgesi bulamamak zordur. Halef kltr M 4400-4300'e doru ykld veya yok oldu; bu arada Gney Irak kaynakl el-Ubeyd kltr btn Me zopotamya'ya yay lyordu. Bu kltrn Varka'da (Smercede Uruk, Sami dilinde Ere) M 4325'e doru var oldu u da kan tlanmtr. Dier hibir tarihncesi kltr buna benz er bir etki yaratmam tr. Maden ilemecili inde gsterilen ilerleme ok byktr (bak r baltalar, eitli alt n nesneler). Tar mn ilerlemesi ve ticaret sayesinde zenginlik birikir. Neredeyse do al bykl ndeki mermer bir insan kafasnn ve hayvan bann kukusuz dinsel bir anlam vardr. Kaymaktandan insan heykelcikleri byk olaslkla rahipleri temsil eder. Gerekten de el-Ubeyd dneminin en anlaml yenilii, antsal tap naklarn ortaya kdr. Bunlarn en dikkat ekicilerinden biri 70 metre uzunluunda, 66 metre geni liinde ve 13 metre yksekliinde bir platformun zerinde ykselen 22,3x 17 ,5 metre boyutlar ndaki Ak Tapnak'tr (M 3100). Balangta tarmn Avrupa'nn baz blgelerine ok yava girdiini belirtmekle yetinelim. lk tarm topluluklar akarsu boylar nda ve byk ormanlar n kenarlarnda geliti. 9

Tahl ekiminin yaygnlamas belirli ritelleri, mitleri ve dinsel dnceleri de beraberinde tad. ... mit ve ritellerin dinsel anlamlarn yok sayd mz da bile- Tuna blgelerinde bulunan ok sayda resmin dorulad boa tapmnn Yakndou'dan geldii kesindir. ... tanr putlar veya Douda ok yayg n putlar olan Ana Tanr a ve ocuk ikonografik ikilisi, Tuna boyu blgelerinde ender grlmektedir. Buday ve arpa ekimini, koyunun, sr hayvanlar nn ve domuzun evcille tirilmesini ieren bir uygarlk M 7000'e do ru ya da daha nce e zamanl olarak Yunanistan ve talya kylarnda, Girit'te, Gney Anadolu'da, Suriye'de, Filistin'de ve Bereketli Hilal'de ortaya kar. M 6500 ila M 5300 aras nda Balkan yarmadas ve Orta Anadolu'da gl bir kltrel atlm yaand. ok say da nesne (ideograml mhrler, insan ve hayvan figrle ri, vah i hayvan biimli v azolar, tanr maskeleri resimleri) ritel etkinl iklerinin varln gstermektedir. M 6000'in ortalar na doru, hendekler veya duvarlarla korunan ve nfusu 1000 ki iye kadar ulaan kyler oalr. ok sayda sunak, tapnak ve eitli tapm nesneleri iyi rgtlenmi bir dinin varln kantlamaktad r. En eski neolitik kltrlerin dinsel belgelerinin neleri ortaya kardn grmtk: Tanra ve frtna tanrs (epifanileri: boa, kz ba) heykelciklerinin iaret etti i ller ve bereket tapmlar; bitkilerin byme "gizem"iyle ili kili inanlar ve riteller; do umyeniden do um (erginlenme) benzetirmesini beraberinde getiren kadn-toprak-bitki zdelii; byk olaslkla lmden sonra varolu umudu; "Dnyan n Merkezi" simgeselli ini ve oturulan k onutun imago mundi olarak alg lanmasn ieren bir kozmoloji Gnmzdeki bir ilkel tarm toplumunu gzlemlemek, topran bereketi ve hayat-lm-lmden sonra varolu dngs d nceleri etrafnda rlm bir dinin zenginli ini ve karmakln anlamaya yeter. nemli olan, elimizdeki belgelerin neolitik an grkemli maneviyatn "effafla trmaya" yetmediini unutmamakt r. Bu tr ritellerin 4000-5000 y l dayandn, bu srenin son 1000- 1500 y lnn ise, katlklaryla tannan iki tek tanr l dinin, Hristiyanl k ve slamn yak n gzetimi altnda yaandn vurgulayalm. Cilal ta mitolojisinin yerini "maden mitolojisi" ald ; bu mitolojinin en zengin ve belirgin blm demir etraf nda gelitirildi. ... Baz mineralleri ta gibi i liyor, yani onlar tatan aletler yapmaya yarayan hammaddeler olarak gryorlard . Cortez, Aztek nderlerine baklarn neden yapt klarn sordu unda, gkyzn gstermi lerdi. ... Demiri ifade eden en eski kelime olan Smerce AN.BAR, "gkyz" ve "ate" iaretleriyle yazlyordu. Bu kelime genellikle "gksel maden" veya "yldz-maden" diye evrilir. ok uzun sre M srllar yalnzca gkta demirini biliyorlard. Hititlerde de ayn durum geerliydi: M XIV. yzyla ait bir metin, Hitit krallar nn "gkyznn siyah demiri"ni kullandklarn belirtir. Ama maden az bulunuyordu (alt n kadar deerliydi) ve kullanm daha ok ritel amalyd. Maden filizlerinin eritilmesinin kefi, insanl k tarihinde yeni bir aamay 10

balatt. Bakr ve tuntan farkl olarak, demir metalrjisi ok ksa srede sanayileti. ... Yeryz demiri metalrjisi bu madeni gnlk kullan ma uygun hale getirdi. Bu olgunun nemli dinsel sonular oldu. Gktalarnda ikin gksel kutsalln yan sra imdi maden yataklarnn ve filizlerinin de dahil olduu yeralt kutsall ortaya kmt. Madenler topran barnda "bitiyordu." Maden yataklar ve maaralar Yeryz Ana'nn rahmiyle zdeletirildi. Maden yataklar ndan kartlan filizler bir anlamda "ceninler"di. Dnyan n her yerinde madenciler ar nmay, orucu, murakabeyi, dualar ve ibadet davranlarn ieren riteller yapar. ... Tecavz edilemeyecei bilinen kutsal bir alana girilmektedir. ... Yeryz Ana'nn karnnda yaanan ve a r ar ilerleyen maden gebeliinin gizleriyle yeralt . Zanaatkar byme yi hzlandrma ve mkemmelletirme i inde Yeryz Ana'nn yerini alr. ... Bu nedenledir ki erime ilemine say sz nlem, tabu ve ritel e lik eder. Madenci, t pk demirci ya da ondan nce mleki gibi, bir ate efendisidir. Maddeyi bir halden di erine ate araclyla geirir. ... Arkaik toplumlarda dkmcler ve demirciler, amanlarn, hekimlerin ve byclerin yan sra; "atein efendileri" olma gibi bir ne sahiptir. ... Bunlara hem ok sayg gsterilir hem de onlardan korkulur, toplumun uzanda tutulur, hatta hor grlrler. Kenan mitinde "Ko ar-ve-Hasis" (tam evirisi Becerikli-ve-Kurnaz) Baal iin, yeralt denizleri ve sularnn efendisi Yam' ldrece i iki demir ubu u rste dver. Mitin Msr versiyonunda Horus'un Seth'i yenmesini sa layan silahlar Ptah (mleki Tanr ) yapar. Ayn ekilde Vrtra'yla kavgasnda ndra'nn silahlar n tanrsal demirci Tvastr yapar; Zeus'un Typhon'a kar zafer kazanmas n salayan y ldrm Hephaistos dver. ... Ayrca bu demirci tanr nn mzik ve arkyla da ili kisi vardr; birok toplumda demirciler ve kazanc lar ayn zamanda mzisyen, oz an, ifac ve bycdr. Maddenin mkemmelletirilmesi i ine kat lma istei nemli sonular vermi tir. nsan, doay deitirme sorumluluunu stlenerek z amann yerini almtr. Binlerce yl sonra simyac nn dncesi de bundan farkl olmayacakt r. Ben Johnsonn The Alchemist (Simyac) adl oyununun bir karakteri yle der: "Kurun ve dier madenler, e er dn mek iin gerekli zaman bulsalar, altn olurlard." ... Zamann yerini almak iin verilen ve modem teknoloji toplumlar insan nn ayrt edici zelliini olu turan bu mcadele daha demir a nda balatlmt. III. BLM MEZOPOTAMYA DNLER Tarih Smer'de Balar. ... teknik ve dinsel kavrama ili kin ilk bilgilerin ... M III. Bin yla kadar uzanan ilk yaz l belgelerdi. Smer uygarlnn kkeni ve eski tarihi henz yeterince bilinmemektedir. Sami kkenli olmayan ve bilinen hibir baka dil ailesiyle de a klanamayan Smerce yi konu an bir halk n, kuzey blgelerinden inip Aa Mezopotamya'ya yerle tii varsaylmaktadr. ... 11

M III. Bin y ln ortalar na do ru, efsanelemi nder Sargon'un ynetimindeki Akkadlar stnlklerini Smer sitelerine kabul ettirdiler. En eski alardan beri tanrsal varlklarn iareti boynuzlu bir tat . ... Boann neolitik adan beri varl do rulanan dinsel simgeselli i , kesintisiz bir biimde Smere de aktarlmt. Baka bir deyile tanrsal varolu biimi kuvvet ve mekansal "aknlkla", yani gk grltsnn gmb rdedii (nk gk grlts bo alarn b rtsyle zdeletirilmi ti) frtnal gkyzyle tanmlanmt. ... Btn tanrlar gksel varlklar olarak d nlyor; bu nedenle tanrlar ve tanr alarn ok gl bir k yayd klar kabul ediliyordu. lk Smer metinleri rahipler taraf ndan gerekletirilmi snflandrma ve sistemletirme almasn yanstr. nce byk tanr lar ls, onlarn ardndan da gezegen tanrlar ls gelir. Ayr ca Smer dini daha tarihinin afanda "kadim" bir din olarak ortaya kmaktadr. ... An, Enlil ve Enki'den olu an byk tanrlar lsnde ... Ad nn da i aret ettii gibi (an = gkyz), birincisi bir gk tanr sdr. ... Hava tanrs (Ulu Da ad da verilir) Enlil ve "Topra n Efendisi," "temellerin" tanr s Enki daha etkin ve gnceldir; Enki'nin ezeli sular n tanrs olduu kan s yanltr ve Smer anlaynda, karalarn okyanus zerine oturdu u kabul edildii iin bu hataya dlmtr. Tanra Nammu "Gk ve Yeri do uran ana" ve btn tanr lar yaratan kadn ata olarak tantlmaktadr. ... Su ktlesi, dllenme siz reme yoluyla ilk ifti, eril ve di il temel eleri canlandran Gk (tanr An) ve Yer'i (tanra Ki) douran ilk Ana ile zdeletirilmi tir. ... Onlarn birlemesinden hava tanr s Enlil do du. Bir dier belge parasndan Enlil'in ebeveynlerini ayrdn reniyoruz: Tanr An g yukar do ru kaldrd ve Enlil de annesi Yer'i yannda gtrd. nsann kkenini a klayan en az drt anlat vardr. ... Bir mit, ilk insanlarn ot gibi yerden bitliklerini anlat r. Bir dier versiyona gre, insan baz tanrsal zanaatkarlar tarafndan kilden yo rulmutur; daha sonra tanr a Nammu kalbini biimlendirmi ve Enki de. ona can vermi tir. Baka metinlerde insanlarn yaratcs olarak tanra Aruru gsterilmektedir. Drdnc versiyona greyse, insan kendi sini yaratmak iin ldrlen iki tanrnn, Lagma'larn kan ndan oluturulmu tur. Btn bu motifler, ok say da eitleme iinde, dnyan n aa yukar her yerinde karmza kmaktadr. Smer versiyonlarnn ikisine gre, ilk insan bir anlamda tanrsal z paylayordu: Enki'nin can veren solu u veya Lagma tanrlarn kan. Bu, tanr sal varolu biimi ile insanl k durumu aras nda almaz bir mesafe bulunmad anlam na gelir. nsann, ncelikle beslenme ve giydirilme gereksinimi olan tanrlara hizmet etmek iin yarat ld dorudur. Tapm, tanrlara hizmet olarak alglanmt. Ama insanlar tanrlarn hizmetkar olsalar da, onlar n kleleri deillerdi. Kurban trenleri z ellikle adak ve sunulardan olu uyordu. Sitenin byk toplu bayramlarna gelince -Yeni Y l veya bir tapnak yap lmas nedeniyle dzenlenirlerdi- bunlarn kozmolojik bir yap s vard. Raymond Jestin, metinlerde gnah kavram na, kefaret unsuruna ve "gnah keisi" dncesine rastlanmamas zerinde durur. O halde insanlar, tanr larn yaln zca hizmetkar deil ayn zamanda taklitileri ve dolaysyla ibirlikileridir. Madem ki evrenin dzeninden tanr lar sorumludur, insanlar onlarn kesin emirlerine uymaldr; nk bu 12

emirler hem dnyan n hem de insan toplumu nun iyi i lemesini sa layan dzenlemelerden, kurallardan -"buyruklar" kaynaklanmaktadr. Her varln, her hayat biiminin, tanrsal veya insani her giriimin kaderini "kurallar" kurar, yani belirler. "Kurallarn" belirlenmesi, alnan karar oluturan ve duyuran namtar'n davranyla tamamlan r. Her Yeni Ylda tanrlar sonraki on iki ay n kaderini belirler. Ku kusuz Yakndou'da karlalan eski bir dnce sz konusudur; ama bunun ilk kesin ifadesi Smerlere aittir. Senaryo, sitenin koruyucusu olan v e heykeller veya hkmdar taraf ndan temsil edilen Tanra nanna'nn kocas unvan verilen hkmdar, ayn zamanda Dumuzi' nin bedenlenmi haliydi - iki tanr ile bir tap nak cariyesi arasndaki kutsal evlil ii kapsar. Bu hieros gamos tanrlarla insanlarn birliini somutla tryor ve geici nitelikte de olsa, bu birlik hatr saylr sonular yaratyordu; nk tanr sal enerji sitenin stne -baka bir deyile "Yeryzne"- salyor; onu kutsuyor ve ba layan yeni y lda refah ve mutluluu gvenceye alyordu. Tapnak yapm Yeni Yl bayramndan da daha nemliydi. Bu da kozmogoninin bir tekraryd, nk tapnak -tanrnn "saray"- imago mundi'yi (dnya imgesi) en eksiksiz biimde temsil ediyordu. Bu, arkaik v e ok yaygn bir dncedir. ... Smer anlatlarna gre, insan yaratldktan sonra, tanr lardan biri be siteyi kurdu; onlar "temiz yerde kurdu, onlara ad verdi ve onlar tapm merkezi yapt ." Krallk kurumu da alametleriyle , yani ta ve tahtla birlikte gkten inmi ti. Tufandan sonra krall k ikinci kez y eryzne tand. Kelimelerin ve kurumlar n gksel nvaroluuna inan , arkaik ontolojide hatr saylr bir nem kazanacak ve en me hur ifadesini Platon'un idealar kuramnda bulacakt . Varlna ilk kez Smer belgelerinde rastlanan bu inanc n kkenleri anla lan tarih ncesine kadar uzanmaktad r. Nitekim, gksel modeller kuram, insann eylemlerinin tanr sal varlklar tarafndan ortaya konan davranlarn tekrarndan (taklidinden) baka bir ey olmadn ileri sren ve btn dnyaya yaylm arkaik bir anlay n uzant s ve gelitirilmi halidir. Tufandan sonra krall n yeniden gkten indirilmesi gerekti; nk bu fel aket "dnyan n sonu" anlam na geliyordu. Gerekten de Smer versiyonunda Zisudra, Akkad versiyonunda ise Utnapi tim ad n alan bir tek insan kurtulmu tu. Ama ona, Nuh'tan farkl olarak, sulardan kan yeni toprak ta oturma izni verilmedi. ... Tanrlar panteonunun baz yelerinin ekimser tavrna veya muhalefetine karn, byk tanrlar insanl tufanla yok etmeye karar verirler. Tufan izle i neredeyse btn dnyaya yay lmtr; (Afrika'da ok nadir olsa da) btn ktalarda ve farkl kltr dzeylerinde varl dorulanmtr. Bu kadar yaygn bir miti, jeolojik izleri bulunamam grnglerle a klamaya kalk mak tedbirsizlik olur. Tufan mitlerinin ou bir anlamda kozmik ritmin paralar gibidir: Yozla m bir insanln yaad eski dnya sulara gmlr ve bir sre sonra su "ka osundan" "yeni bir dnya"kar. Mitin birok eitlemesinde, tufan insanlarn iledii "gnahlarn" (veya ritel hatalarnn) sonucudur; kimi zaman da yaln zca tanrsal bir varln insanl a son verme iste inden kaynaklanr. ... Bir baka anlatma gre, insanlarn, dayanlmaz grlts Enlili 13

fkelendirmitir . ... Evren yaln zca var oldu u, yani canl oldu u ve retti i iin yava yava bozulur ve sonunda yklmaya yz tutar. Bu nedenle de yeniden yaratlmas gerekir. Bir baka deyi le, Yeni Y l bayramnda simgesel olarak gerekletirilen eyi; tufan makrokozmik lekte hayata geirir: Yeni bir yarat m mmkn k lmak iin gnahkar bir insanl n ve "dnyan n sonu" gelir. Gezegen tanrlar lsnde, Nanna Suen (Ay), Utu (Gne ) ile Vens yldz ve ak tanras olan nanna yer alyordu. Ay ve Gne tanrlar en parlak noktaya Babil dneminde ktlar. ... nanna-tar en parlak a nda hem a k, hem sava tanrasyd, yani hayat ve lm ynetiyordu; ne kadar gl oldu unu belirtmek iin hermafrodit olduu syleniyordu. ... Her yaratma ya da reme eyl emini ka nlmaz olarak "lm" -bu ritel bir lmdr, dolaysyla geri dn vardr- izler. Smer krallar , tpk daha sonra Akkad krallar iin de geerli olaca gibi, nanna'yla hieros gamos iinde Dumuzi'nin bedenlenmeleridir. Bu durum, u ya da bu lde kraln ritel "lm"nn kabul n gerektirir. ... Tammuz aynn (haziran-temmuz) 18'inde gen tanrnn yeralt na iniine alanrken, onun alt ay sonra yeniden yukar kaca biliniyordu. Tammuz tap m Ortadou'nun aa yukar tamam na yay lmtr. ... Sonunda Tammuz, her yl lp yeniden dirilen dramatik ve hznl gen tanr ehresine brnd. ... ki kozmik varolu biimi lm/hayat, kaos/kozmos, k srlk/bereket- aslnda ayn srecin iki farkl ann oluturuyordu. ... Mit, Erekigal'in kralln fethe, yani lm yok etmeye giden ak ve bereket tanrasnn urad bozgunu anlatr. Demek ki insanlar ve baz tanrlar hayat/lmn art arda geli ini kabullenmek zorundad r. ... Smer-Akkad krallar tarafndan ritel biiminde temsil edil en Dumuzi-Tammuz'un nemli bir rol vard, nk tanrsal ve insani varolu biimleri arasndaki yak nlamay gerekletirmi ti. Sonradan, her insan krallara zel bu ayr calktan yararlanmay umabilirdi. Umma hkmdar ... M 2375'e do ru, Smer site-tapnaklarn ounu birletirdi. mparatorluk d ncesinin bildiimiz ilk da vurumu budur. Bir kuak sonra, Akkad kral Sargon ayn giriimi daha ba arl bir biimde yineledi. ... Sargon'un imparatorluu yzyl sonra, Yukar Dicle blgesinde gebe hayat sren "barbar" Guti'lerin saldrlar sonucunda ykld. O andan sonra Mez opotamya tarihi kendini yineler gibidir: Smer ve Akkad'n siyasi birlii, dardan gelen "barbarlar" tarafndan yok edilir; dardan gelenler de i isyanlarla devrilir. ... Babil'in hkmdar Hammurabi, ancak M 1700'e doru birlii kurmay baard. ... Hammurabi'nin kurdu u hanedan bir yzyldan daha k sa sre hkm srd. Site-tapnaklardan site-devletlere ve imparatorlu a gei, Ortadou tarihi asndan ok nemli bir olaydr. ... Smer dinsel tutuculuu Akkad yap larnda da devam eder. En stn tanr ls de imez: Anu, Enlil, Ea (= Enki). Yldz tanr lar ls, k smen kendilerine denk den tanr larn Sami kkenli adlarn alr: Ay, Sin, Gne , ama; Vens gezegeni tar (= nanna). Erekigal ve ei Nergal yeralt n ynetmeye devam eder. mparatorluk ihtiyalarnn gerektirdii az say daki deiikli in -rnein dinsel nceliin Babil'e gemesi ve Enlil'in yerini Marduk'un almas- gereklemesi iin yz yllar geer. Tapnaa gelince, yaplarn bykl ve say s dnda, Smer evresinden beri ... genel dzenlemede hibir temel zellik deimemitir. 14

Evrensel tanrlar dzeyine ykselen iki "milli" tanry -Babilli Marduk ve daha sonra Asurlu Asur- belirtelim. Ki isel dualarn ve gnah karma ilahilerinin tap m iinde kazand nem de anlamldr. En gzel Babil dualarndan biri btn tanr lara, hatta duacnn tan madn alakgnlllkle kabul etti i tanrlara da seslenmektedir. ... Gnah karma ilahilerinde duac sulu oldu unu kabullenir ve gnahlarn yksek sesle itiraf eder. Gnah karma ilemine kesin trensel jestler elik eder: diz kme, secde ve "burnun yamyass edilmesi." Byk tanr lar -Anu, Enlil, Ea- tapmdaki stnlklerini giderek yitirirler. Mminl er artk daha ok Marduk'a veya y ldz tanrlarna, tar'a ve zellikle de ama'a bavurmaktadr. ... Tanrlarn ltl niteli i glenir: zellikle dehet saan ma gleriyle kutsal bir korku uyand rrlar. I k, tanrsalln en mkemmel vasf olarak grlr ve kral da tanr lk durumunu payla t iin, o da klar saar. Ksacas Sami kkenli katklarn ay rt edici nitelii, dinsel deneyimde kiisel unsura verilen nem ve baz tanrlarn daha stn bir konuma yceltilmesidir. Enuma Eli adyla bilinen kozmogoni iiri, Glgam destanyla birlikte Akkad dininin en nemli yarat mn oluturmaktadr. ... Enuma Eli dnyann kkenlerini Marduk'u yceltmek amacyla anlatr. ... Baka birok ilk tanr gibi, Tiamat da hem kadn hem de ift cinsiyetli ol arak tasarlanm tr. Tatl ve tuzlu sularn karmndan di er tanr iftleri doar. kinci ift, Lahmu ve Lahumu hakk nda neredeyse hibir ey bilmiyoruz (Bir rivayete gre, insan yaratmak iin kurban edilmilerdi). nc ift An ar ve Kiar'a gelince, bunlarn isimleri Smerce de yukardaki unsurlarn tamam ve aadaki unsurlarn tamam anlam na geliyordu. Enuma Eli, geleneksel mit izleklerini kullanmakta, ama daha karanl k bir kozmogoni ve daha ktmser bir insan bilgisi sunmaktadr. Demek ki evrenin ikili bir doas vardr: Aka eytani denemese de en az ndan elikili deerler barndran bir "madde" ve Marduk'un eseri oldu u iin tanrsal bir "biim." ... Son tahlilde dnya, kaotik ve eytani "ezeliyetle"; tanrsal yaratclk, varlk ve bilgeli in bir "karm" olarak ortaya kar. nsann yaratl ise Smer geleneinin (insan tanr lara hizmet etmek iin yarat lmtr), zellikle de insan n kkenini kurban edilen iki Lagma tanr yla aklayan versiyonun bir uzantsdr. Akitu'nun birok blmne -kendimizi yalnzca Yakndou'yla snrlayarak syleyecek olursak- Msr'da, Hititlerde, Ugaritte, ran'da ve Sabiilerde de rast1andn belirtelim. ... Eski ylla yeni y l arasndaki 12 gn boyunca gelecek 12 ay n "yazgsnn belirlenmesi" adeti Ortadou ve Do u Avrupa'da hala srmektedir. Akitu'da kraln rol yeterince biliniyor. Kraln kk d rlmesi, dnyan n "kaos" haline geri dnmesine ve Marduk'un dan iindeki "esareti"ne denk der. ... Dumuzi yi temsil eden Smer kralnn tanra nanna ile kutsal evliliine deinmitik: Bu hieros gamos Yeni Yl bayram srasnda gerekle iyordu. Smerlere gre, kralln gkten indii 15

biliniyordu; tanr sal bir kkeni vard ve bu anlay Asur-Babil uygarl yok olana kadar srd. Tanrlarda olduu gibi, kraln da bann evresinde do ast bir k parldyordu. ... Kral, yeryzndeki evlatlar da kabul edilmekle birlikte, "tanr nn olu" olarak grlrd (Hammurabi onun Sin in babas, Enlil'in de Lipititar'n olu oldu unu a klar). Bu ifte soy, kral tanrlarla insanlar arasnda mkemmel bir arac haline getiriyo rdu. Hkmdar tanrlarn karsnda halk temsil ediyor ve uyruklarnn gnahlarnn kefaretini o dyordu. Kimi zaman halk nn iledii sular nedeniyle lmesi gerekiyordu; Asurlularn bir yedek kral olmas nn nedeni buydu. ... Tanr heykellerine her gn sunulan yiyecekleri kral ve maiyeti yer. Kral tanr nn "temsilcisi," tanr tarafndan dnyada adalet ve bar kurmak zere greve arlm "halkn oban "dr. Kraln tanrsal varolu biimini, kendisi tanr olmadan paylat sylenebilir. O tanry temsil ediyordu, bu da arkaik kltr a amalarnda bir anlamda temsil etti iyle ayn olmasn da getiriyordu. Her ne olursa olsu n Mezopotamya kral, insanlar dnyas ile tanrlar dnyas arasnda bir arac olarak, kendi kiiliinde iki varolu biimi, tanrsal ve insani varolu biimleri arasnda ritel dzeyinde bir birlii gerekletiriyordu. Kral, bu ikili doas sayesinde, en az ndan mecazi anlamda hayat n ve bereketin yaratcs olarak kabul ediliyordu. Ama o (Msr firavunu gibi) bir tanr, tanrlar panteonunun yeni bir yesi deildi. Mminler dualarn ona gndermiyorlard; tam tersine krallarn kutsamas iin tanrlara dua ediyorlard; nk hkmdarlar, tanrsal dnyayla ili dl olmalarna, baz tanralarla kutsal evliliklerine ramen insan olma hallerini dntremiyorlard. Son tahlilde onlar lmlyd. Uruk'un efsanevi kral Glgam'n bile lmszl e erimek giriiminde baarszl a urad unutulmuyordu. Glgam Destan Sami dehas nn rndr. lmszlk araynn ya da daha do ru bir deyile, baarya ulamak iin her trl ansa sahip grnen bir giri imin sonuta urad baarszln en heyecan verici yklerinden biri olan bu destan, eitli mnferit blmlerden yola klarak Akkada yazlmtr. ... Bu efsane, sonu blmnde yalnzca "kahramanl a ilikin" erdemlerin insanl k durumunu kkten a maya yetmediini gstermektedir. ... Kahraman hi beklenmedik bir batan yararlanmay bilememi tir; ksacas "bilgelii" eksiktir. Glgam destannda, lmn ka nlmazl yla tanmlanan insanl k durumunun dramatik bir biimde resmedildiini grdk. ... Dnya edebiyatnn bu ilk bayapt... Akkad dinsel dncesinin vurguyu insana yapt zerinde hakl olarak durulmu tur. Son tahlilde Glgam' n yks bunun en gzel rneidir; insanlk durumunun zayfln, lmszle erimenin -bir kahraman iin bile- olanakszl n ifade eder. nsan lml olarak ve yalnzca tanr lara hizmet etmek iin yarat lmt. ...Efendi ne istedi ini bile bilmez. Her trl insan abas nn bo luu dncesi ruhunu ele geirmi tir. Babil Ekklesia's diye adlandrlan nsan sefaleti zerine diyalog daha da umutsuzdur. ... Bu umutsuzluk insan varolu unun bo luu zerine dncelerden deil, genel hakszlk deneyiminden kaynaklanmaktad r: Zaferi ktler kazanr, dualar sonusuz kalr; tanrlar insanlarn ilerini hi umursamaz gibidir. ... Mezopotamya bilgelik edebiyatnda, tanrlar her zaman umursamaz grnmez. 16

Vurguyu insana yapan Akkad dinsel dncesi sonuta insan n olanaklarnn snrlarn ne karr. nsanlarla tanr lar arasndaki mesafe almaz grnmektedir. Yine de insan kendi yalnzl iinde tecrit olmu deildir. Birincisi tanrsal olarak deerlendirilebilecek bir tinsel unsuru paylamaktadr: Bu onun "ruhu," ilu'dur (tam evirisi "tanr"). kincisi, riteller ve dualar araclyla tanrlarn kendisini kutsamas n salama umuduna sahiptir. ncs ve en ne mlisi, benzerliklerin birletirdii bir evrenin paras olduunu bilmektedir. ... Birok sitenin ve tapnan ad "Gkle Yer Arasndaki Ba"d. Baka bir deyile insan kapal , tanrlardan ayrlm, kozmik ritimlerden tamamen kopuk bir dnyada yaamamaktad r. ... Madem ki her gezegene bir maden ve bir renk den k dyordu, renkli her ey bir gezgenin "etkisi" altnda demekti. Ama her gez egen de bir tanrya aitti, bu nedenl e tanr o gezegene denk den maden taraf ndan "temsil ediliyordu. Sonuta madeni bir nesneyi veya belli bir renkte yar-deerli bir ta ritel biiminde kullanarak bir tanr nn korumas altna girildi i kabul ediliyordu. Kahinlik sanat nn btn toplumsal katmanlarda saygnl oldu unu kan tlyor. En gelikin yntem kurbann barsaklarnn incelenmesiydi; en ucuz yol suyun zerine biraz ya ya da yan zerine biraz su dklmesi ve iki svnn oluturduu biimlerde grlen "iaretlerin" yorumlanmasyd. Dier tekniklerden daha ge gelitirilen astrolojiye zelikle hkmdarlarn evresinde bavuruluyordu. D yorumlan ise, M II. Bin yln bandan itibaren uursuz alametleri okuyup fleyerek bertaraf etme yoll aryla mkemmelle ti. aretlerin ifresini zerek ge lecek bilinebiliyor, baka bir deyile zamana "egemen olunuyordu;" nk ancak be lli bir zaman sresi sonunda gerek leecek olaylar nceden grlyordu. "aretler"e verilen nem gerek bilimsel deeri olan ke iflere yol at . M 1500'e doru, Mezopotamya dncesinin yarat c dnemi tamamen kapanm gibi grnmektedir. ... Mezopotamya kkenli d nceler, inanlar ve teknik ler Bat Akdeniz'den Hindu Ku 'a kadar birok yeri dolat. IV. BLM ESK MISIR'DA DNSEL DNCELER VE SYAS KRZLER Msr uygarlnn do uu tarihileri bylemeye devam ediyor. "Birle ik Kralln" oluumundan nceki iki bin yl boyunca, neolitik a kltrleri derin de iiklikler yaamadan geli imlerini srdrd. Bununla birlikte M I V. Bin ylda Smer uygarlyla kurulan ilikiler gerek bir dn me yol at . Msr; silindir mhr, tu lalarla in aat sanatn, gemi yapm tekniini, birok sanatsal eyi ve zellikle de Birinci Hanedann balarnda (M 3000de) birdenbire, hibir ncl olmakszn beliriveren yazy Smer'den ald. Msr uygarl ... kendine zg bir slubu hzla gelitirdi. ... Her ynden gelecek istilalara ak Mezopotamya'dan farkl olarak, M sr -daha dorusu Nil vadisi- yal tlm ve l, Kzldeniz ve Akdeniz taraf ndan korunan bir lk eydi. Hyksoslar ortaya kncaya kadar (M 1674), M sr dardan gelen bir tehlikeyle karlamad. Dier yandan, Nil zerinde ulam yaplabilmesi, hkmdar n lkeyi giderek merkezileen bir idari aygt araclyla ynetmesini salyordu. Ayrca Msr, Mezopotamya tr byk k entleri de, tan mad.

17

lkenin, insan suretinde grnen tanr olan firavunun temsilcileri tarafndan ynetilen krsal nfus kitlesinden olu tuu sylenebilirdi. Ama Msr uygarlnn yapsnn ekillenmesinde en byk rol, bandan itibaren din ve zellikle de firavunun tanr sall dogmas oynad. Rivayete gre, lkenin birletirilmesi ve devletin kurulmas Menes, ad yla bilinen ilk hkmdar n eseriydi. Gneyden gelen Menes birlemi Msr'n yeni bakentini bugnk, ... Memfis'te in a etti. Birleik devletin kurulu u bir kozmogoniyle edeerliydi. Bedenlenmi tanr, firavun; yeni bir dnya, neolitik a kylerinden ok daha karmak ve stn bir uygarlk kurmutu. ... Madem ki firavun lmszd, onu n lm yalnzca g e kt anlamna geliyordu. nsan suretinde grnen bir tanr dan dierine sreklilik, dolaysyla kozmik ve toplumsal dzenin sreklili i gvence altndayd. V. Hanedandan (M 2500-2300) sonra, kltrel mirasa neredeyse hibir nemli yenilik eklenmedi. M sr uygarlnn ayrt edici zelliini oluturan, ama ba ka geleneksel toplumlarn mitolojilerinde ve gemie ynelik zlemlerinde de rastlanan bu "yenilik kartl" dinsel kkenlidir. ... Kozmik dzeni en mkemmel tanrsal eser olarak kabul eden ve her trl de iimde kaos haline geri dn, dolay syla eytani glerin zafer kazanmas tehlikesi gren bir teolojinin mant ksal sonucuydu. Avrupal bilginlerin "yenilik kartl" olarak niteledii eilim, ilk yaratm hi bozulmadan korumaya al yordu, nk o her a dan -kozmolojik, dinsel, toplumsal, ahlak imkemmeldi. Msr kozmogoni anlats lk Sulardan bir tmse in kyla balar. Usuz bucaksz sularn zerinde bu " lk Yer"in belirmesi topra n olduu kadar, n, hayat n ve bilincin de ortaya kmas anlamna gelir. Baka versiyonlarda "I k Ku u"nu bar ndran ezeli yumurtadan veya ocuk Gne'i tayan ilk nilferden ya da tanr Atum'un ilk ve son imgesi olarak ilk ylandan sz edilmektedir. ... Atum en stn v e gizli tanr olarak tan mlanabilir; Re -Gne- ise tam anlamyla grnr tanr dr; Yaratln evreleri -kozmogoni, teogoni, canl varlklarn yaratlmas vb- farkl farkl sunulmaktadr. ... Demiurgos, yaratl mastrbasyon yaparak veya balgam kararak gerekletirdi. ... Tanrsal varlklar, stn tanr nn tznden domaktadr. ... Gk ve Yer, Hava tanr s u tarafndan birbirlerinden ayrlncaya dek, kesintisiz bir hieros gamosla birlemiti. Onlarn birlemesinden, daha ileride zerinde duracamz dokunakl bir dramann barol oyuncular, Osiris ve lsis, Seth ve Nephtys dnyaya geldi. imdiye dek bulunan en eski M sr kozmogoni anlatsnn ayn zamanda en felsefisi olmas artcdr; nk Ptah ruhu (kalbi) ve szyle ("dili") yaratr. ... "Tanrlar var eden" Ptah'tr. Ksacas teogoni ve kozmogoni bir tek tanrnn dncesinin ve szn n yaratc gcyle gerekle tirilmitir. ... Msr tarihinin balangcnda, Hristiyanl n Logos (sz) teolojisine yakn olarak deerlendirilebilecek bir reti bulunmaktadr.

18

nsanlar (erme) gne tanrs Re'nin gzyalarndan (erme) domutur. ... Tanrnn srs insanlar, gerelerle iyi donatlmt. O [Gne- Tanr] onlar iin gk ve yeri yapt . ... Burun deliklerini canland rmak iin havay yapt; nk onlar onun etinden km kendi suretleriydi. Gkte parlar, onlar iin bitkile ri ve hayvanlar , onlar beslemek iin ku lar ve balklar yapar. Firavun, "gerek" olarak da evrilen, ama genel anlam iyi bir dzen , dolay syla "hukuk", "adalet" olan ... teriminin k iilemi halidir. ... Firavun, btn uyruklar iin en iyi rnei olu turur. ... O eylemleriyle bizi yaatan bir tanrdr. lke olarak tapmn gereklerinin yerine getirilmesi firavunun greviydi, ama o i levlerini farkl tapnaklarn rahiplerine devrediyordu. Ritellerin amac , dorudan ya da dolayl olarak, ilk yaratln korunmas , yani istikrard . ... Firavun tahta karken Menesin gesta'sndan blmler: iki lkenin birletirilmesi yeniden sunuluyordu. Ksacas devletin kuruluu ritel biiminde yineleniyordu. ller ya yeralt nda ya da gkte, daha do rusu yldzlarda ikamet ediyordu. lmden sonra ruhlar y ldzlara ula yor, onlarn baszlk ve sonsuzluunu paylayorlard. Gk bir Ana Tanra gibi dnldnden, lm yen i bir doumla, ba ka bir deyi le yldzlarn dnyasnda yeniden doula edeerdi. teki dnya mekan olarak yeralt nn saptanmas, neolitik a kltrlerinde arlkta olan bir inant . Piramit Metinle ri neredeyse yaln zca kraln lm sonras kaderine ilikin anlaylar ifade eder. ... Kalplam ifadelerin ou dnya yaratlmadan nce Ulu Tanr tarafndan yaratlan Atum'un (= Re) o lu firavunun lemeyeceini srarla yineler; ama baka metinlerde krala bedeninin rmeyecei konusunda gvence verili r. Firavunu Re ile zdeletiren gne teolojisi, onun ayrcalkl varolu biimi. zerinde duruyordu: Firavun, llerin Hkmdar Osiris'in yetki alanna girmiyordu. Btn sylencelere g re, Osiris Msr' ynetirken gsterdi i g ve adaletle mehur olmu, efsanevi bir krald. Erkek karde i Seth ona tuz ak kurup ldrmeyi baard. Osiris'in ei, "byk byc" sis, l Osiris'ten hamile kalmay baard. sis, cesedi gmdkten sonra Nil deltasna snd; orada sk papirs kmeleri arasna gizlenip olu Horus'u dnyaya getirdi. Horus byynce Ennead'n tanrlarna haklarn kabul ettirdi ve amcasna saldrd.... Gne ve kral mezarlar kutsall n balca iki kaynan oluturuyordu. Gne teolojisine gre, firavun Re'nin o luydu; ama madem ki len hkmdarn (= Osiris) yerini almt, hkm sren firavun ayn zamanda Horus'tu. Msr dinsel dncesinin bu iki dorultusu, "gneletirme" ve "Osirisletirme". arasndaki gerilim krallk ilevinde kendini aa vurur. Daha nce grd mz gibi, M sr uygarl Yukar ve Aa Msr' n tek bir krall k halinde birlemesinin sonucuy du. Balangta Re, alt n a Hkmdar olarak kabul edilmi ti; ama Orta Krallktan (M 2040 - 1730) itibaren bu rol Osiris'e geti.

19

M 2200'e doru, Msr bir i savala ciddi biimde sarsld ve devlet kt. Tarihilerin birinci fetret dnemi dedikle ri dnem M 2050' de XII. Hanedann baa gemesiyle son buldu. Merkezi iktidarn yeniden kurulmas gerek bir rnesans balatt. Msr tarihinde, firavunun zay flk, hatta ahlaks zlkla suland tek dnem bu oldu. Btn geleneksel kurumlar n yklmas bir yandan bilinemezcilik ve ktmserlik, di er yandan da derin umutsuzluu gizlemeyi baaramayan bir zevk yceltimi eklinde yansr. Tanrsal kralln ya ad fetret dnemi, ka nlmaz olarak lmn dinsel de erini yitirmesine yol aar. Firavun bedenlenmi bir tanr olarak davranmad iin, her ey yeniden sorgulan r; ilk sorgulanan da hayat n anlam ve dolaysyla mezar tesi hayatn gerekli idir. Hermopolis'te taplan sekiz tanr dan biri olan Amon, XI I. Hanedan dneminde Amon-Re adyla en stn tanr konumuna ykseldi. ... Gizli tanr, tam anlamyla "grnr" tanr olan gnele zde letirildi. Amon "gne letirilme" sayesinde mparatorluun evrensel tanrs oldu. Hyksoslarn M 1674'teki istilasna kadar ok say da hkmdar h zla birbirini izledi. ... Hyksoslarn tarihi yeterince bilinmiyor; ama M sr'a doru ilerlemelerinin M XVII. yzylda Yakndou'yu sarsan glerin bir sonucu oldu una kuku yok. Fatihler zaferi kazandktan sonra Nil deltasna yerletiler. ... ama firavunlar n bir hara karlnda Yukar Msr'da tahtta kalmas na izin verme hatas na d tler. kten bir yzyl sonra (yani M 1600'de), XVII. Hanedandan bir firavunun hkm srd Teb kurtulu savan balatt. Kesin zafer, XVIII. Hanedann tahta k (M 1562- 1308) ve mparatorluun kurulmas yla akt. Kurtulu , milliyetiliin ve yabanc dmanl nn ykselmesi eklinde yansd. Hyksoslara kar duyulan intikam al nn giderilebilmesi iin en az bir yzyl gemesi gerekti. Bir yan yla M sr'n kendi iine kapanmas nn sonu, ama dier yandan geleneksel M sr kltrndeki gerilemenin de balangcyd. mparatorluk grece k sa srmesine kar n, geri dnlmez etkiler yaratt . Msr izledii uluslararas siyasetin sonucunda, yava yava kozmopolit bir kltre ald. ... Birok yabanc tanr ho grlmekle kalmyor, milli tanrlarla da zde letiriliyordu. stelik yabanc lkelerde de M sr tanrlarna taplmaya balanm ve Amon-Re evrensel bir tanr haline gelmiti. Amon'un gne letirilmesi hem badatrmacl hem de gne tanrsnn yeniden birinci sraya ykseltilmesini kolaylatrmt; nk btn dny ada ulalabilen ve anla labilen tek tanr gneti. Amarna Devrimi ad verilen olgu (M 1375-1350), yani Aton'un (gne kursu) tek stn tanr konumuna ykseltilmesi, k smen firavun IV. Amenhotep'in Byk Rahibin nfuzundan kurtulma iste iyle aklanabilir. Nitekim gen hkmdar tahta ktktan k sa bir sre sonra Byk Amon Rahibinin elinden tanrnn mlklerini ynetme yetkisini alarak, gcnn kayna n kesmi ti. ... Aton tap naklarnn st, Amon tapnaklarndan farkl olarak, rtl de ildi; gnee btn ihti am iinde taplabiliyordu. 20

Akhenaton'un hkmdarl srasnda ve onun gerek siyasi gerekse askeri barl nedeniyle, Msr Asya imparatorluunu kaybetti. Ardl Tut-ankh-Amon (M 1357-1349), Byk Amon Rahibiyle ilikileri dzeltti ve T eb'e geri dnd. Bu teolojik sentezlerin nemini daha iyi deerlendirmek amac yla, bir an iin "Atoncu tektanrcla" geri dnelim. ncelikle, Akhenaton'un ilahisinde kulland "tek tanr , senin d nda baka tanr yok" ifadesinin Amarna reformundan bi n yl nce Amon, Re, Atum ve dier tanrlara da uygulandn belirtmek gerek. stelik, ... en az iki tanr vard, nk bizzat Akhenaton'a da tanrsal bir varlk olarak tap lyordu. ... Firavun, hayranlk uyandran ilahisinde, Aton'un kendi ki isel tanrs olduunu aklar. ... Bu da Akhenaton'un lmnden sonra neden "Atoncul uun" neredeyse birdenbire yok olduunu a klyor. Son tahlilde bu ba llk kraln ailesi ve maiyetiyle snrlyd. Akn tanr olarak Re ve sulardan kan tanr olarak Osiris, tanr salln birbirini tamamlayan tezahrlerini olutururlar. ... Atum taraf ndan gerekle tirilen teogoni. ve.. kozmogoniye gre, tanr sallk ayn zamanda hem tek hem de oktur; yaratl onun adlarnn ve biimlerinin oalmasndan ibarettir. mparatorluk teolojisinin zgnln yaratan, bir yandan Re'nin Osirislemesi ve Osiris'in gnelemesinden oluan ikili sre postulat, dier yandan da bu ikili srecin insan varoluunun gizli an lamn ve hayatla lmn tamamlay cln ortaya kard inancdr. Aslnda bir tanrnn adn bilmek, onun zerinde belli bir gce sahip olmaya edeerdir. smin ve genelde szn byl deeri, kuku yok ki tarih ncesinden beri biliniyordu. ... Son tahlilde Re'nin yeralt na yapt gece yolculu u, ok say da engelle dolu bu tehlikeli ini her lnn yarglanma yerine yapt yolculu un ilk mkemmel rneini oluturuyordu. V. BLM M EGALTLER, TAPINAKLAR, TRENSEL MERKEZLER: BATI, AKDENZ, iNDS VADS Carnac'taki menhir dizilerinin veya Stonehenge'deki dev talarn (trilithes) iyi bir foto rafna bakp da, bunlar n niye dikildiini ve ne anlama geldi ini sormamak zordur. Bu cilal ta a iftilerinin teknolojik ustal karsnda insan aknla urar. 300 tonluk ta bloklar dikey olarak yerletirmeyi ve 100 tonluk yatay bloklar onlarn zerine kaldrmay nasl baarmlard ? stelik bunlar mnferit antlar da deildir. Megalit antlar btn yap snf iermektedir: 1) Menhir (Bretonca szck, men = ta ve hir = uzun) byk, kimi zaman olduka yksek yere dikey olarak gmlm bir tatr; 2) Kromlek (cromlech; crom=:, daire, yay ve lech= yer) daire veya yarm daire eklinde dizilmi bir menhir kmesini ifade e der (en grkemlisi, Salisbury yak nndaki Stonehenge kromlekidir); 3) Dolmen (dol=masa ve men= ta ), bir tr blme ya da oda ortaya karacak biimde dzenle nmi ok say da dikili taa yaslanan ok byk bir kapak ta ndan olu ur.

21

Dolmenler aslnda mezarlklar olutururlar. ok nemli bir ller tapmnn sz konusu oldu una kuku yoktur. O an tlar diken neolitik a kyllerinin evleri mtevaz ve k sa mrlyd ama lle rin konutlar tatan yaplmt. Grkemli ve sa lam, zaman yenebilecek eserler yaplmak istendi i aktr. ... Kaya, kapak ta, granit blok sonsuz sreyi, kalcl, rmezlii, son tahlilde zamansal gelecekten bamsz bir varolma biimini gsterir. Tarmn kefinin insan varolu una ili kin anlay kkten de itirdiini grm tk. ... Madem ki insanlarn hayat tahllarn hayat na benzemektedir, o halde gce ve sreklilie lm araclyla eriilebilir. Aslnda megalit ller tap m yalnzca ruhun hayatta kalmas konusunda kesin bir inan iermekle kalmamakta, ayn zamanda atalarn gcne olan g veni ve onlarn hayattakileri koruyaca ve onlara yardm edecei umudunu da kapsamak tadr. Byle bir gven, lleri mutsuz ve gsz zavall glgeler olarak gren di er antika halklar nda (Mezopotamyallar, Hititler, braniler, Yunanlar vb) varl belgelenen anlay lardan tamamen farkl dr. Byk olas lkla bu ta lar, llerin ruhlarnn btnle tii, bir tr "yedek beden" oluturuyorlard. Son tahlilde tatan bir "yedek beden," sonsuza kadar varolmas iin yaplm bir bedendi. Baz megalit mezarl klarn azn tkayan ve ruh delikleri ad da verilen delikli talar yaayanlarla iletiimi salyordu. Menhirlerin cinsel anlamn da gz nnde tutmak gerekir. ... XX. yzyl banda Avrupa kylleri menhirlerin do urganlk salayc erdemlerine olan inanc hala paylayorlard. Menhir veya megalit mezar tkenmez bir canllk ve g kayna oluturuyordu. ller, mezar talarnn yaplarndaki izdmleri sayesinde bereket ve bollu un efendileri haline geliyorlard. Stonehenge kromleki bir mezar tmlsleri arazisinin ortasnda yer almaktad r. Bu mehur trensel merkez, en az ndan ilk haliyle, atalarla ilikiyi salama amacyla yaplm bir tapnakt. Ama hibir yerde megalit mimarisi, ller tapm ve bir ulu tanr aya taplmas Malta'da olduu kadar olaanst bir ifadeye ulaamad. ... Malta tap naklarnn eri izgili yaps benzersizdir. ... Tapnaklarn stnn bir damla rtl oldu u, salonlar penceresiz ve epey lo olduu iin, bir tap naa girmek "yerin karn na," baka bir deyile yeryz tanrasnn rahmine girmekle edeerdi. Ama kayaya oyulmu mezarlar da rahim biimindedir. Sanki l, yeni bir hayata ba layabilsin diye yeniden topra n barna yerletirilmitir. "Tapnaklar ayn rnei daha byk bir lekte temsil eder. Tapnaa giren canl insanlar Tanrann bedeni iine, girerler." Onlar, mezarlarn (veya tapnak-mezarlarn ?) bu kadar byk bir emek harcayarak yapmaya ve hem koruyucu tanr alar, hem lm tanr as olan tanrann imgesini 22

korumaya mecbur eden; esin kayna n Ege'den alan gl bir dindi. ... Megalit mezarlarn Bat Avrupa'ya yay lan yap mclarnn esin kayna n, Dou Akdeniz kkenli gl bir inanc n olu turduuna ku ku yoktur. Ama onlar n gnn ana nedeni din deildi; din "Avrupa'nn en bat snda ve kuzeyinde yaadklar srgn iinde onlarn tesellisiydi" Gmenler yaamak iin yeni l keler ve ticaretlerini srdrmek iin maden filizleri aryorlard. Megalitler lm sonras varolua ynelik baz dncelerle ilikilidir. ounlukla, ruhu te dnya yolculu unda korumaya ynelik trenler srasnda dikilirler; ama ayn zamanda onlar dikenlere ya da lmlerinden sonra kendileri ii n ant dikilen kiilere lmden sonra sonsuz ya am verirler. Ayrca megalitler ya ayanlarla ller aras ndaki en mkemmel ba lanty oluturur; onlar yapan veya kendileri iin yap lan kiilerin byl glerini ebediletirdikleri, bylece insanlar n, hayvanlarn ve mahsuln bereketini saladklar dnlr. Geli melerini srdren btn megalit kltrlerinde atalar tapm nemli bir rol oynar. Bu olgunun alt n izmekte yarar var: nsan adnn ta araclyla hatrlanacan umuyor; baka bir deyile, atalarla ba lant onlarn adlarnn ve baarlarnn ansyla, megalitlerde "dondurulmu" bu an larla salanyordu. M 1750'ye doru nds uygarl can eki iyordu ve Hindu-Ariler ona yalnzca lmcl son darbeyi indirdiler. ... Bir kent uygarl nn k, kltrn olduu gibi snp gitmesi deil, yalnzca onun k rsal, daha rtl, 'halk' biimlerine gerilemesi anlam na gelir. ... Ulu Tanra ve iva tapm, fallusuluk ve a a tapm, ilekelik ve yoga vb Hindistan'da ilk kez yksek bir kent uygarlnn, nds uygarl nn dinsel ifadesi olarak ortaya kar, ama orta ve modem a Hindistan' nda bu dinsel unsurlar 'halk"sofulu unun ay rt edici zellikleri haline gelir. Helen kltr ve dini, Akdeniz zemini ile kuzeyden inen Hint-Avrupal fatihlerin sembiyozunun rndr. Girit'te M V. Bin y ldan beri bulgulanm neolitik a kltr, MO I II. Bin yln ortalarna doru gneyden ve doudan gelen gmenler adaya yerleince sona erdi. Akdeniz in geri kalan her yerinde ol duu gibi, Girit'te de ma aralar uzun sre konut grevi grm , ama zellikle neolitik a dan beri mezarlk olarak da kullanlmt. Bilindii gibi, maaralar paleolitik adan beri dinsel bir rol oynam lard. Labirent bu rol yeniden ele alp geni letti: Bir maaraya ya da bir labirente girmek, Hades'e inmekle, ba ka bir deyile erginlenme trnde ritel bir lmle e deerdi. Labirent teriminin asyanik kkenli labra/laura'dan (ta,maara) tremi olmas daha byk bir olaslktr. Demek ki labirent, insan eliyle oyulmu yeralt yolu anlamna gelmekteydi. Neolitik ada kadn heykelcikleri oalr: Bunlarn ayrt edici zellii, gslerini plak brakan an biimindeki e tekleri ve bir tapnma jesti iinde yukar doru kaldrlm

23

kollardr. ster adak ister "put" olsunlar, bu heykelcikler kadnn din iindeki stnl n ve zellikle de tanrann nceliini gsterirler. Ayrlan yerin kkl nden yola karak, kral konutlar nda dinin az yer tuttu u sonucuna varmak hatal olur. Aslnda kutsal olan btn sarayd r, nk koruyucu tanrann ve onunla insanlar aras nda araclk yapan rahip-kraln konutudur. Akrobasinin dinsel anlam konusunda ku ku yoktur: Koan bir boann zerinden amak mkemmel bir "erginleme snav" oluturur. Kk Asya'da yldrm simgesi olan ift a zl balta f rtna tanrsnn iaretidir. Ama bu balta daha Paleolitik ada Irak'taki Tel Arpaiya'da, plak bir tanr ann yannda karmza kmaktadr. Girit'te de ift tarafl balta rahibe veya tanra olan kadnlarn ellerinde -veya balarnn stnde- grlmektedir. Byk olas lkla stunlar ve direkler tarih ncesinden beri bilinen kozmolojik ax is mundi simgeselli ini paylayorlard. ... stunlar ve direkler tanrann yerine gemektedir; "nk yanlarnda arma biiminde -birbirlerine balanm aslanlar ve griffonlar bulunan bu stun ve direkler zaman zaman nce tanra gibi kabul edilirler. "btn Girit in en grkemli ve gzel maaralarndan biri olan, 60 m. derinli indeki Skoteino maaras drt katl dr; ikinci kat n ucunda "bir ta suna n nnde ve stnde dikili duran iki tapm putu bulunur". VI. BLM HTTLERN VE KENANLILARIN DN Anadoluda M VII. Bin y ldan Hristiyanln giriine kadar artc bir dinsel sreklilik gze arpmaktadr. Aslnda atalhyk'te VI. katmanda (M 6000'e doru) rnekleri bulunan bir bo ann stnde ayakta duran bir erkek tanry gsteren biimsiz heykellerle Hitit dneminin f rtna tanrs tasvirleri ve Roma lejyonerlerinin tapt lupiter Dolichenus heykelleri arasndaki sreklilie getirilecek gerek bir aklama yoktur; ayn ey atalhyk'n leoparl tanras, Hititlerin tanr a Hepat ve klasik an Kybele'si iin de geerlidir. Modern tarih yaz mnda Hititler diye ifade edilen Hint-Avrupa kmesine ait kavim, MO II. Bin y l boyunca Anadolu'ya egemen oldu (Eski Krall k M 1740-1460 ve imparatorluk, M 1460-1200). Ari dilini konu an igalciler Hattilere -Anadolu'nun dili bilinen en eski halk - boyun e direrek bir kltrel sembiyoz sreci balattlar ve bu sre onlarn siyasi oluumlar ykldktan ok sonralara kadar srd. Hititler Anadolu'ya girdikten ksa bir sre sonra Babil uygarlnn etkisine girmeye baladlar. Daha sonralar , zellikle mparatorluk dneminde, Mezopotamya ve Suriye'nin kuzey blgelerinde yaayan ve Hint-Avrupa kmesinden olmayan Hurrilerin kltrnn byk blmn z msediler. Sonuta Hititlerin panteonunda Smer-Akkad kkenli tanr larla, Anadolu ve Hurri tanrlar yan yanad r. Tanrlar, kendilerinden yay lan deh ete drc ve kl gle ayrt ediliyorlard. ... Her byk kent bir tanr nn ana ikametgahyd ... Antika Yakndou'sunun her yerinde 24

olduu gibi, tanrlar tap naklarda "oturuyorlard ;" rahipler ve mez leri onlar ykamak, giydirmek, beslemek, danslar ve mzikle elendirmekle grevliydi. Zaman zaman tanrlar tapnaklarndan ayr lp yolculuk ediyorlard; tanrlara baz bavurularn sonusuz kalmas , o srada kentte bulunmamalar yla aklanyordu. Panteon, ba nda ilk iftin yer ald byk bir aile olarak alglanyordu; bu ilk ift, Hitit lkesinin koruyucular yd: frtna tanrs ve bir Ulu Tanr a. Frtna tanrs daha ok Hurri dilindeki ismiyle, Teup diye biliniyordu, biz de bu ismi ye leyeceiz. Einin ad ise, Hurri dilinde Hepat't. Kutsal hayvanlar -boa ve Hepat iin, aslan (veya panter)- tarih ncesinden beri var olan sreklilii do ruluyor. En me hur Ulu Tanra, Arinna kentinin (Hatti dilinde Vurusema) gne tanras adyla biliniyordu. ... Arinna'nn tanras btn Hitit krallnn koruyucusu oldu unda kendisine gsterilen sayg y temsil ediyordu. Teup'un olu gne tanr, tpk ama gibi, hakk n ve adaletin ko ruyucusu olarak grlyordu. Yine Te up'un olu olan Telepinu da halk arasnda en az onun kadar seviliyordu. Metinleri korunmu dualar kraliyet ailelerine aittir. Ba ka bir deyile, halk inanlarn ve ritellerini bilmiyoruz. ... Mevsimlik bayramlar, zellikle de Yeni Yl bayram, Ari dili konuan fatihleri temsil eden kral taraf ndan kutlan yordu; ama lkede benzer trenler neolitik a dan beri yaplyordu. Kara by kanunlarla yasaklanm t; sulular idam ediliyordu. ... ak by zellikle arndrma ve ktl n uzaklatrlmas ritellerinden olu uyordu. Kraln hatr saylr bir dinsel saygnl ve rol vard. Hkmdarlk bir tanr vergisiydi. ... (Bununla birlikte Hititlerde, Me zopotamya tr varsaymsal bir "tanr soyundan geli" bulgulanmam tr) ... Dier yandan tanr lar panteonu nnde de halk temsil ediyordu. Hkmdar n zeytinyana buland, srtna zel bir giysi geirildii ve ta giydirildi i bilinmektedir. ... Hkmdar ayn zamanda byk rahipti ve tek ba na ya da kralieyle birlikte y ln en nemli bayramlar n kutluyordu. Krallar ldkten sonra tanrlatrlyordu. Anlatnn balang blm bulunamad iin, Te1epinu'nun niye "kaybolmaya" karar verdiini bilmiyoruz. Belki de bunun nedeni insanlardan rahatsz olmas yd. Ama kaybolmas nn sonular hemen hissedildi. Ocaklardaki ateler snd, tanr lar ve insanlar kendilerini "bitkin" hissettiler; koyun kuzusunu ve inek danasn yzst brakt; "arpa ve buday bitmez oldu," hayvanlar ve insanlar i ftlemedi; otlaklar ve su kaynaklar kurudu (Kutsal Kase romanlarnn tantt mehur mahvolmu lke mitolojik motifinin ilk edebi versiyonu belki de budur). Telepinu, "fkelenince" gizlenen, yani evredeki dnyadan kaybolan bir tanr dr. ... Zaten (kaybolma ve epifani, yeraltna ini ve yeryzne geri dn anlamna da gelmektedir. Telepinu'nun kendine zg nitelii, btn lkeyi ykma uratma tehlikesi tayan, eytani "fke"sidir. 25

Yeni Yl bayramnda, frtna tanrs ile ejderha arasndaki sava anlatan mit, ritel tarznda sylenirdi. ... Bir tanr ile ejderha arasndaki dv iyi bilinen bir mitsel-ritel izlei oluturur. Tanr nn nce yenilip sakat kalmas yla ilgili koutluklar, Zeus ile dev Typhon'un kavgasnda da bulunur. nce yenilgiye u rayan frtna tanrs (baka yerlerde de dorulanan bir izlek) sonunda kendi kahramanl sayesinde de il, bir insan n (Hupaiya'nn veya lml bir kadndan yapt erkek evladn) yardmyla zaferi kazanr. Hurri-Hitit teogonisi, yani barolnde "Tanr nn Babas" Kumarbi'nin yer ald mitler zinciri sra d bir ilginli e sahiptir. ... Birinci blm, ilk tanr larn ay rt edici zellii olan Kumarbi'nin ift cinsiyetliliine bir gnderme olarak yorumlanabilir. ... Bir kayann insanst bir varl k tarafndan dllenmesine gelince, benzer bir mite Frigya'da da rastlanmaktad r: Papas (= Zeus), Agdos ad nda bir ta dller ve bu ta hermafrodit bir canavar olan Agditis'i dourur. Ama tanr lar Agditis'i idi edip, tanra Kybele'ye dntrrler. Kozmogoni, yani G n yerden ayr lmas uzun sre nce, "eski tanr lar" anda gerekle mitir. ... Ksacas, birbirini izleyen tanr ku aklarnn evrensel, egemenli i ele geirmek ;in yapt klar atmalar anlatan btn mitler bir yandan zaferi kazanan en son tanrnn yceltilmi konumunu do rularken, dier yandan da dnyann mevcut yap sn ve insanln iinde bulunduu durumu a klar. M 3000'den ksa zaman nce, Filistin' de yeni bir uygarlk, eski tun a uygarl ortaya kt: Bu uygarlk, ilk Sami yerleimine iaret eder. Kitab Mukaddes'te kullanlan nitelemeyle, onlara "Kenanl lar'" ad verilebilir, ama bu sonradan konmu bir isimdir . galciler yerleikleir, tarm yapar, bir kent uygarl gelitirirler. Blgeye yzyllar boyunca baka gmenler de szar ve kom u lkelerle, zellikle de Msr'la alveriler oalr. M 2200'e doru eski tun uygarl yeni bir Sami halk nn, Amoritlerin ortaya kyla y klr. Yar-gebe sava lar olan Amaritler dnem dne m tarmla uramakla birlikte, esas olarak oband r. Bir uygarln bu ekilde sona erii ayn zamanda yeni bir an da balangcdr. Suriye ve Filistin'in Amaritler tarafndan istila edilmesi, ayn dneme do ru Mezopotamya ve M sr' da gzlemlenen daha geni bir hareketin parasdr. Bu hareketi, kentlerin ve ekili topraklarn zenginlii karsnda ararak ve bylenerek Suriye lnden dalga dalga gelen ate li ve vahi gebelerin zincirleme saldrlar oluturmaktad r. Ama bu topraklan fethederken yerlilerin varolu biimini benimser ve uygarlarlar. ... srailoullar M II. Bin yln son yzyllarnda Kenan'a girmeye balaynca ayn sre yinelenecektir. Ugarit belgelerinin asl ilgin yan, belli bir dinsel ideolojiden bir dierine geiin aamalarn yanstmalardr. El, panteonun nderidir. Ad Sami dilinde "tanr " anlam na gelmektedir, ama Bat Samilerinde kiilemi bir tanr dr. Ona Gl, Boa Tanrlarn ve insanlarn babas, Kral, Yllarn babas gibi isimler de verilir. "Aziz," "merhametli," "ok bilge"dir. ... yldzlarn kutsal evlilik yoluyla yaratlmas, Kenan kozmo goni anlaylarn yanstan bir olgu diye yo rumlanabilir. ... Kendisi de "El taraf ndan dorulmu" Aerata "Tanrlarn Anas" ad verilir; Aerat yetmi tanr do urur. Baal dnda btn tanr lar, ilk ift olan el-Aeratn soyundand r. 26

"Yeryznn Efendisi" olarak tan tan s fatlarna ve ... hep bata yer almas na karn El, mitlerde fiziksel adan zayf, kararsz, ihtiyar, olacaklara boyun emi birisi gibi grnr. Baz tanrlar ona kmseyerek davranr. Baal de iki eini, Aerat ve Anat elinden al r. Yaratc ve evrenin iktidar n elinde tutan eski bir tanrnn yerini daha canl ve evrensel bereket alannda uzmanla m gen bir tanrnn almas sk rastlanan bir grngdr. ... Ugarit mitolojisinin ana izlekleri ... yeniden Baalin stn konuma ykseli ini anlatt klar sylenebilir. Ama zor ve hile yoluyla elde edilmi bir ykseli sz konusudur ki bu durum eitli anlamlara ekilebilir. Baal, Elin oullar arasnda sayld halde (nk El btn tanr larn babasyd), "Dagan'n olu" ad verilen tek tanrdr. Ad "tahl tanesi" anlamna gelen Dagan'a M III. Bin y lda Yukar ve Orta F rat blgelerinde tap lyordu. ... BaaI ("Efendi") cins ismi onun kiisel ismi olmu tur. ... Bereketin kayna ve temel esidir; ama kz kardei ve ei Anat'n hem a k, hem sava tanras olmas gibi, ayn zamanda sava dr da. ... Ugarit mitolojisinin byk bir blm El ile Baal arasndaki at maya ve Baal'in egemenliini dayatp srdrmek iin Yam ve Mot'la yapt dvlere ayrlmtr. Zaten Elin gezegen-tanrlar yaratarak erkekliini kantlad 56 numaral metin d nda, Ugarit belgeleri onu daha ok iktidarsz bir tanr olarak gsterir. Bu da onun boyn u eik ve kararsz tavrn ve Baal in, karsn elinden ald olgusunu a klar. Yam hem "tanr" hem de "eytan" olarak tan tlmaktadr. ... Dvn mitolojik anlam ok ynldr. Bir yandan mevsimler ve tarm imgelemine gre; Baal'in kazanmas yamurun denize ve yeralt sularna kar kazand zaferi simgeler; evrensel kural temsil eden yamur ritmi; denizin ve felaketlere yol aan su basknlarnn kaotik ve k sr byklnn yerini al r. Kan dkme ve yamyaml k, arkaik bereket tanralarnn ayrt edici nitelikleridir. ... Baalin cansz bedenini buldu unda Anat bir yandan dvnmeye, dier yandan lnn "etini baksz yemeye ve kann bardaksz imeye" ba lad. Anata bu kaba ve kan iici tavr yznden -baka ak ve sava tanralar iin de sz konusu olduu gibi- erkek sfatlar da atfedilir ve hatta ift cinsiyetli ol arak kabul edilirdi. Saray tamamlan nca: Baal Motla, lmle karlamaya haz rlanr. Mot ok ilgin bir tanrdr. O da haliyle Elin oludur ve yeralt nda hkm srer; ama lmn Yakndo u'da bilinen tek kiiletirilme rne ini (bu ayn zamanda bir tanrlatrlmadr) temsil eder. Mot'un zaferinin Eski Ahil'te de yank lar grlen yedi y llk kuraklk dngsne denk dmesi daha akla yak n grnmektedir. Aslnda bu dokunakl ve kimi zaman grkemli olaylar bize tanrsal varoluun zgl bir biimini gsterirler; bu yle bir varolma tarz dr ki, yenilgiyi ve "lm", gmlerek (Baal) veya paralanarak (Mat) "yok olmay ," sonra az ok "dnemsel bir biimde "yeniden ortaya k"lar ierir. ... Bununla birlikte, hayatn olumsuz yn lerini, kart ritimlerin birleik sistemi iinde birletirmeyi hedefleyen yeni bir dinsel yarat m sz konusudur.

27

Son tahlilde, btn yenilgileri ve zaferleriyle birlikte, Baalin kavgalar ona, gk ve yer zerindeki egemenliini salar; ama Yam denizde hkm srmeye devam eder ve M ot da yeralt ndaki ller diyarnn efendisi olarak kal r. Mitler Baalin nceli ini ve buradan hareketle evreni ve insan toplumunu yneten kurallar n ve hayatn srekliliini ortaya koymaktadr. Yam ve Mot un temsil etti i "olumsuz y nler" de varlk gerekelerini bu olguda bulurlar. ... Son tahlilde lm hayatn onsuz olmaz kouludur. Rahiplere verilen ad, khnm, branicedekiyle (kohen) aynyd. ... (Kitab Mukaddes'te bu terim kutsal fahi elii ifade eder, ama Ugarit metinleri hibir benzer anlam belirtmezler). ... srailliler birok Kenan, dinsel unsurunu zmsediler. ... Btn yabanc gruplarn, hatta Hurriler ve daha sonra Filistinliler gibi Sami olmayanlar n bile Kenan'a geldikten ok k sa bir sre sonra kendi dinleri hakkndaki her eyi unuttuklar dikkate alnrsa, Yahve ile Baal arasndaki bu mcadelenin bu kadar uzun bir sre devam etmesi ve birok uzlamaya ve sadakatsizli e karn Yahvecili in zaferiyle sona ermesi, insanl k asndan ola anst bir sre olarak deerlendirilecektir. VII. BLM SRAL OCUKKEN... srail dini tam anlam yla kitapl bir dindir. Bu yaz l klliyat, ku kusuz olduka e ski szel gelenekleri temsil eden eitli ya larda ve ynelimlerde metinlerden olu makla birlikte; sz konusu gelenekler, yzyllar boyunca ve farkl ortamlarda yeniden yorumlanm , dzeltilmi ve ka da dklmtr. Modern yazarlar srail dininin tarihini brahim peygamberle balatrlar. Gerekten de gelenee gre, srailoullarnn atas olmak ve Kenan lkesini sahiplenmek zere Tanr tarafndan seilen kii odur. Ama Tekvin'in ilk on bir blm, yarat ltan tufana ve Babil Kulesi' ne kadar, brahim'in seilmesinden nceki mucizevi olaylar anlatrlar. Bu blmlerin yaz mnn, Pentatk'deki dier birok metnin yazmndan daha yakn tarihli olduu bilinmektedir. Dier yandan en neml iler arasnda saylabilecek baz yazarlar, kozmogoni ve k ken mitlerinin (insann yaratl, lmn kkeni vb) srail'in dinsel bilincinde ikincil bir rol oynad n ileri srm lerdir. zetle syledikleri, branilerin ilk balangcn mitolojik ve masals olaylarn anlatan kkenlerin tarihinden ok, "kutsal tarih"le, yani Tanr yla ili kileriyle ilgilendikleridir. Ama buradan hareketle, btn arkaik toplumlar heyecanlandran kozmogoni, insanin yaratl, lmn kkeni ve baz dier yce olaylar gibi sorunlara sraillilerin atalarnn ilgisiz kald klar sonucuna varmak iin bir neden y oktur. ... Bunlarn daha ge tarihlerde yazlm olmalar bir sorun karmaz; nk ierik arkaiktir ve asl nda brahim'i destanndan daha eski anlaylar yanstmaktadr. zerinde yaratc bir tanr nn szld ilk okyanus, ok arkaik bir imgedir. Bu Tevrat anlat s zgl bir yap gsterir: 1) Sz'le 2) "iyi" bir dnyan n ve 3) iyi ve Tanrnn kutsad bir hayatn (hayvanlar ve bitkiler) yarat lmas 4) kozmogoni son olarak insann yaratlyla talanr. Altnc ve son gnde Tanr der ki: "nsan kendi suretimizde, kendimize benzer yaratalm. ... Hibir olaanst baar, kozmogonide veya antropogonide hibir "ktmser" unsur grlme z. Dnya "iyi"dir ve insan imago deidir (Tanrnn suretidir) yarat cs ve mkemmel rne i gibi o da cennette oturur.

28

Yahveci bir ba ka anlat daha eskidir ve yukarda zetlediimiz ruhban metninden a k bir biimde farkldr. Artk gn ve yerin yaratlmas deil, Tanrnn (Yahve) yerden kabaran bir suyla verimli kld bir l sz konu sudur. Yahve insan (adam) balktan ekillendirmi ve burnuna yaam soluunu fleyerek can vermi tir. ... Sonunda Yahve Adem'i uyuttu ve onun bir kaburga kemi inden Havva (branice havvah etimolojik adan, "hayat'~ anlamna gelen kelimeyle ayn kkten tremitir) adn alan kadn biimlendirdi. O halde bu kken mitinin bir l blgesinde do mu olmas akla yatkn grnmektedir. lk insan n balktan yarat lmasna gelince, daha nce de grd mz gibi, bu Smer'de bilinen bir izlektir. ... Temel dnce ayn grnmektedir: nsan bir hammaddeden (toprak, tahta, kemik) biimlendirilir ve yaratcnn solu u ona can verir. ... insan biimi ve canyla bir anlamda yaratcsnn varolu halini payla r. "Madde"ye ait olan yaln zca bedenidir. Kadnn Adem'den al nan bir kaburga kemiinden yaratlmas, ilk insan n erdiiliini belirten bir zellik olarak yorumlanabilir. ... Erdii insan n ilk rneinin, birok kltrn paylat bir kavram olan tanrsal ift cinsiyetli lik oldu unu belirtelim. Drt kola ayrlan ve yerin drt blgesine hayat tayan nehriyle, Adem'in bakmas ve ekip bytmesi gereken aalaryla cennet bahesi, Mezopotamya imgelemini artrmaktadr. ... Ama ilk insan n yaad ilk cennet miti ve insanlar n zor eriebildii "cennet gibi" bir yer miti F rat ve Akdeniz'in dnda da biliniyordu. Btn cennetler gibi , Aden de dnyan n merkezinde, drt kollu ne hrin kt yerde bulunur. Bahenin ortasnda hayat aac ve iyiyle kty bilme aac ykseliyordu. Yahve insana u buyruu verdi: "Bahede istediin aacn meyvesini yiyebilirsin. Ama iyiyle kty bilme aacndan yeme; nk ondan yediin gn kesinlikle lrsn. Bu yasaklamada ba ka hibir yerde bilinmeyen bir dnce ortaya kyor: Bilginin varolusal deeri: Baka bir ifadeyle, bilme insan varolu unun yap sn kkten de itirebilir. Ama bu arkaik mit Tev rat anlat larnn yazar tarafndan kkten de itirilmi tir. Ademin erginleme snavndaki baarszln yeniden yorumlanarak, fazlas yla hak edilmi bir ceza olarak sunulur: taatsizlii onun Lucifer'inkine benzer kibrini, Tanrya benzeme isteini ortaya karyordu. Bu, yaratlann yaratcsna kar ileyebilecei en byk gnaht. Bu "ilk gnah"t ; bu kavram brani ve Hristiyan teolojilerinde ok byk sonulara yol aacakt . Tekvin'in 4.-7. blmlerini yazanlara gre, bu ilk gnah cenne tin yitirilmesine ve in sann varolu durumunun dn mesine yol amakla kalmad , ayn zamanda insanl n bana bela olan btn felaketlerin de bir anlamda kayna n oluturdu. Bu blm iftilerle obanlar aras ndaki atmann anlatm ve obanlar n rtl bir biimde vlmesi olarak da okumak mmkndr. Bununla birlikte Habil szc "oban" ifade ederken, Kabil "demirci" anlam na gelir. Onlarn at mas baz hayvanclk toplumlarnda kah hor grlp, kah sayg gsterilen ama her zaman korkulan biri olan demircinin bu eli ik de erler ykl durumunu yans tr. Daha nce de grdmz gibi, demirci atein efendisi olarak kabul edilir ve rktc by glerini elinde bulundurur. ... Demek ki ilk cinayet bir anlamda teknoloji ve kent uygarln kiiliinde simgeletiren

29

adam taraf ndan ilenmi tir. rtl biimde ifade edile n, btn tekniklerin "by" ku kusu ta ddr. Mezopotamya, M sr ve Hindistan'da bulgulanan, ilk atalar n inanlmayacak kadar uzun yaayabilmesi gelenei uyarnca, Adem it'in babas olduunda 130 yandayd ve 800 yl sonra ld. itin ve Kabil'in soyundan gelenlerin hepsi 800-900 y l yaadlar. lgin bir olay tufan ncesi bu a da ne kar: "Tanrnn oullar" olan baz ilahi varlklar insanlarn kzlaryla birleir ve "eski a kahramanlar" olan ocuklar doar. ... Eski Yunanistan ve Hindistan'da da benzer inanlara rastlanmaktad r: Bilinen zamanlarn balamasndan nce ("tarihin afanda"), yani her kltrn ke ndine zg kurumlar yerletirilmekteyken etkinlik gsteren kahramanlarn, yar-tanrsal kiiliklerin adr bu. Tevrat anlat sna dnecek olursak, Tanr insanlarn yan 120 y lla snrlamaya cennetten kov ulan meleklerin lmllerin k zlaryla bu birle melerinden sonra karar vermitir. Sular ekildiinde, gemi Ararat Dana oturdu. Nuh gemiden kt ve bir kurban sundu. Yahve bu gzel kokudan ho nut oldu ve yatp, bir daha asla insanlar yznden yeryzn bir daha lanetlemeyeceim diye ant iti. Nuh'la ve onun soyundan gelenlerle bir antlama yapt ve bu ahdin belirtisi Tanr nn gkkua oldu. Daha nce de belirtti imiz gibi tufan mitleri ok yayg ndr ve esas olarak ayn simgeselli i paylarlar: Yozla m bir dnyay ve insanl , onlar yeniden yaratabilmek, yani ba langtaki btnlklerini yeniden kazandrmak iin kkten yok etme gereklili i. ... Yahve insan n ahlak nn bozulmasn cezalandrr ve felaketin kurbanlar na zlmez (oysa Babil versiyonunda tanrlar kurbanlara zlr - Glgam destan). Gerekten de zigguratn tabannn dnyan n gbek deliinde, tepesinin de gkte olduu kabul edilirdi. Kral ya da rahip bir zigguratn katlarn trmanrken ritel (yani simgesel) olarak ge eriirdi. Miras kalm ya da baka yerlerden alnm arkaik malzemelerin seilmesi, elenmesi ve deersizletirilmesine ynelik uzun ve karmak bir almaya kar n, Tekvin'in son yazclar geleneksel trde, btn bir mitolojiy i korumu lardr: Tekvin, kozmogoni ve insann yaratlyla balar, atalarn cennetteki v aroluuna de inir, d (cennetten kovulma) dramn ve bunun insan kaderindeki kanlmaz sonularn (lmllk, yaamak iin alma zorunluluu vb) anlat r, ilk insanl n giderek bozulduunu ve bunun tufann da hakl gerekesini olu turduunu hat rlatr ve yine bir mucizevi olayla sona erer: Yeni bir " eytani" tasarnn sonucunda dil birli inin kaybolmas ve tufan sonras ikinci insanln yeryzne dalmas. ... braniler asndan brahim'den sonra ve zellikle de Musa'yla birlikte bu "kutsal tarih" kukusuz rnek alnmas gereken bir tarihe dnmt; ama bu durum Tekv in'in ilk on bir blmnn mitolojik yap sn ve ilevini geersiz klmaz. srail'in dinsel dehas Tanrnn seilmi halkla ilikilerini o zamana dek bilinmeyen trde bir kutsal tarihe dn trm tr. Grnrde yaln zca milli bir nitelik tayan bu 'kutsal tarih, belli bir andan itibaren btn insanl k iin ders alnacak bir rnek olarak ortaya kar.

30

Tekvin'in on ikinci bab bizi yeni bir dinsel dnyaya sokar. Bugnk biimiyle bu metnin, anlatt olaydan yzyllar sonra kaleme al nd kesin olarak anlalmaktad r. ... Tevrat anlatsn farkllatran, Tanrnn kiisel mesaj ve bunun sonulardr. nceden kendisine bavurulmas na karn, Tanr bir insana grnmekte ve ona inanlmaz vaatlerle birlikte bir dizi talep yneltmektedir. lk Peygamberlerin Mezopotamya'da kaldklar sre iinde birok mitolojik gelenei renip uyarlad klar da kabul edilmektedir. lk Peygamberlerin dini ise, babann tanrs tapmyla ay rt edilir. "Babann tanrs" ilk ba ta en yak ndaki atann tanrsdr ve oullar da onu kabul eder. Tanr kendini bu ataya gstererek bir tr akrabal dorulam olmaktadr. O bir tapnaa deil, elik etti i ve koruduu bir grup insana ba l bir gebe tanrsdr. Kenan lkesine giren ilk Peygamberlerin kar sna tanr El tap m kt ve "baban n tanrs" tapm de sonunda onunla zdeletirildi. ... bir kez Elle zdeletirildikten sonra, "babann tanrs" ailelerin ve kabilelerin tanrs olarak sahip olamayaca evrensel boyutu elde etti. Tevrat'ta anlatlan ibadetleri; eski oban kltrlerine, ncelikle de slam ncesi Arap kltrlerine zg ibadetlerle karlatrmak yararl olacaktr. Tekvin'e gre ilk Peygamberler kurban kesip ad yorlar, sunaklar yapyorlar ve zeytinyana buladklar talar dikiyorlard. Ama anla lan rahipsiz ve baz larna gre sunak da kullanmadan, yaln zca k rsal hayata zg kanl kurban (zebah) sunuluyordu. Dikili talarn massebah (mezbah) ilk anlamlarn karmak kolay de ildir, nk dinsel balamlar farkl farkldr. Bir ta yaplm bir ahde tan klk edebilir, mezar yerine kullanlabilir veya Yakub'un yksnde oldu u gibi teofaniye de iaret edebilir. ... Dikili talar Kenanllarn tapmnda da bir rol oynuy ordu; bu nedenle daha sonra Yahvecilik tarafndan mahkum edildiler. Ama ayn adet slam ncesi Araplarda da vard, bu nedenle srailoullarnn atalar tarafndan da payla lm olmas akla yakn grnyor. srail'in dinsel tarihinde hatr saylr bir rol oynam iki ritel, ahit kurban ve shakn kurban edili yksdr. Tekvin'in bir sr pis yk de ierdi ini unutmamak gerek; bu da, yazclarn geleneklerin yceltilmesinden ok, asl na sadk bir ekilde aktarlmasyla uratklarn gsteriyor. brahim kendi Tanrsnn kutsallndan, mkemmelli inden ve gcnn her eye yeteceinden asla phe duymuyordu. Dolaysyla kendisinden beklenen davrann bir evlat katli grnmnde olmas nn tek nedeni, insan idrakinin gszlyd. Dier btn insanlar iin bir cinayetten hibir fark olmayan bu hareketin anlamn ve deerini yaln zca Tanr biliyordu. brahim iman Tapnan ikinci kez yklmas ve devletin yok olmasndan sonra, Yahudi halk nn trajik tarihlerinin btn s navlarna katlanmasn salayacaktr. 31

Gen Musa, ,Amon tapmnn yerine gne tanrs Aton'a ynelik "tektanrcl" geiren Akhenaton "reformu"nu da (M 1375-1350) renmi olabilir. ... Dier yandan Musa'nn Akhenaton "reformu"nun bast rlmasndan iki kuak sonra iinde byd Ramses toplumunun ona ekic i gelmesine olanak yoktu. Kozmopolitizm, dinsel ba datrmaclk (zellikle Msr ve Kenan tap mlar arasnda), "orji" trnden baz uygulamalar (her iki cinsiyetten fahi elik), hayvanlara "tap nma," btn bunlar babalarn dini iinde yetitirilmi birisi iin tiksinti uyand racak eylerdi. Msr'dan ka gelince, bunun tarihsel bir olay yanstt kesin gibi gzkmektedir. Bununla birlikte btn halkn de il, yaln zca bir grubun, daha kesin bir ifadeyle Musa'nn ban ekti i bir grubun g sz kon usudur. Vahyin z On Emir' de younla mtr. Metnin bugnk hali Musa ana ait olamaz, ama en nemli emirlerin ilkel Yahvecilik dncesini yans ttna ku ku yoktur. On Emir'in ilk maddesi olan, Benden baka tanrn olmayacak! terimin dar anlam nda bir tektanrcln sz konusu olmad n kantlamaktad r. Baka tanrlarn varl inkar edilmemi tir. ... Musa haykrr: Var m seningibisi ilahlar arasnda, Yahve?". Ama mutlak sadakat istenmektedir; nk Y ahve "k skan bir Tanr "dr. kinci emrin, Kendine hibir tasvir yapmayacaksnn anlam n kavramak kolay de ildir. Burada sz konusu olan putlara tap nman n yasaklanmas deildir. ... Byk olaslkla, bu snfn sat r aralarndaki dnce, Yahve'yi bir tapm nesnesiyle temsil etmenin yasaklanmasn kapsyordu. Yahve nin nasl ki "ismi" yoksa, "tasviri" de olmamal yd. ... Yakndou'nun insan ve hay van biiminde veya kozmik bir biimde tezahr eden di er tanrlarndan farkl olarak, Yahve yalnzca insan biimli olarak tasavvur edilmi tir. Yahve'nin insan biimli oluunun, ikili bir yn vardr. Bir yandan, Yahve yalnzca insana zg nitelik ve kusurlar gsterir: acma ve kin, sevin ve keder, af ve intikam (bununla birlikte O, Homeros tanr larnn zaaf ve kusurlar n gstermez ve baz Olympos sakinleri gibi gln duruma d rlmeyi kabullenmez). ... Bir ailesi deil, gksel bir maiyeti vardr. Yahve yalnzdr. Mminlerinden, Doulu bir despot gibi, mutlak itaat beklemesi olgusunu da yine insana y akn bir zellik olarak m deerlendirmek gerekir? Daha ok mutlak mkemme llik ve temizlik ynnde insanlk d bir istek sz kon usudur. tektanrc dinin peygamberlerinin ve mi syonerlerinin ayrt edici nitelikleri olan ho grszlk ve banazlk Yahve'de ilk rne ini ve gerekelerini bulur. Yahve en byk nemi, ahlaki ilkelere ve gnlk hayattaki ahlaka verir: On Emir'in en az bei bunlardan sz eder. Kenan kurban sistemi byk lde benimsendi . Kurban treninin en basit biimi kutsal bir yere eitli adaklar braklmasndan veya zeytinya ya da su salarndan olu uyordu. ... srailoullar, Yahve'ye sunulan bir adak olarak yorumladklar, yaklan kurban uygulamasna bu dnemde baladlar. Ayrca tarmla ilikili ok sayda Kenan ibadetini ve hatta orji nitelikli baz ritelleri de benimsediler. zmseme sreci daha sonra, krall k dneminde younlat ve iki cinsiyetten kutsal fahi elik sz kon usu oldu.

32

Snnete gelince, herhalde ilk Peygamberler dneminde uygulan yordu. Kkeni bilinmemektedir. ... M III. Bin y ln bandan itibaren bu adete k uzey Suriye'de rastlanmaktad r. ... o srada [snnet] hala ilk anlamn, yani evlilie ve kabilenin ortak hayat na erginleme anlam n koruyordu, ... ancak daha sonra Tanr ile kavmi arasndaki antlaman n (ahdin) i areti haline gelmitir. VIII. BLM HNT AVRUPALILARIN DN: VEDA TANRILARI Hint Avrupal lar tarih sahnesine korkun ykmlarla ktlar. M 2300-1900 arasnda Yunanistan, Kk Asya ve Mezopotamya'da ok say da kent yamaland ve yak ld. ... Bu belirgin sre -g, yeni topraklarn fethi, yre sakinlerine nce boyun e dirilmesi, sonra da asimilasyonu- ancak XIX. Yzylda son buldu. Buna benzer bir baka dil ve kltr yay lmas rnei bilinmiyor. Anavatan Avrupann kuzeyinde ve ortasnda, Rusya bozkrlarnda, Orta Asya'da, Anadolu'da vb arand. Bugn, Karadenizin kuzeyinde, Karpatlar ile Kafkasya arasnda kalan blgelerin Hint-Avrupallarn anavatan olarak saptanmas konusunda gr birliine varlmtr. M V. ve III. Bin yllar arasnda, tmls (kurgan) kltr ad verilen kltr, Karadeniz'in kuzeyinde geli mitir. Hint-Avrupa kltrnn k klerinin neolitik a a uzand kesindir, hatta mezolitik aa kadar da uzan yor olabilir. Dier yandan bu kltrn olu urken, kendinden stn Yakndou uygarlklarndan etkilendii de kesindir. Sava arabasn ve maden kullanmn, bir Anadolu kltrnden (Kura-Araksas kltr) almlard. M IV. bin ylda, Balkan-Akdeniz blgesi halklarndan etkilenmenin sonucu olan he ykeller grlr. Kilden, mermerden veya kaymak tandan yaplm bu heykeller, oturan bir tanray temsil etmektedir. Kullanlan ortak sz da ar Hint-Avrupallarn tarmla uratn, sr (ayn zamanda domuz ve byk olas lkla koyun) yetitirdiklerini ve yabani ya da evcilletirilmi at da tandklarn gstermektedir. Hint-Avrupa halklar tarm rnle:inden hibir zaman vazgeememi olsalar da, daha ok bir hayvanc lk ekonomisi geli tirmilerdir. oban gebelik, ailenin ataerkil yaps, talan bask nlarna dknlk ve fetihl ere ynelik askeri rgtlenme, Hint-Avrupa toplumlar nn ayrt edici izgileridir. Kurganlarla (ev biiminde yaplm ve zengin sslemeleri olan mezarlar) ok daha yoksul mezarlar arasndaki ztlk, olduka kkl bir toplumsal farkl lamaya iaret etmektedir. Ayn ekilde yldrmn yaratt atein de gksel kkenli olduu kabul edilmektedir. Ate tapm Hint-Avrupa dinlerinin zgn bir unsurudur. Hint-Avrupallar zgl bir mitoloji ve teoloji gelitirmi lerdi. Kurban trenleri yapyorlar ve sz ile arknn bysel-dinsel deerini biliyorlard. ... Hint-Avrupallar tapnak yapmyorlard; byk olas lkla tapm ak havada etraf evrili, kutsanm bir toprak parasnda yaplyordu. Bir dier zgn iaret, gelenein szl aktarm ve Yakndo u uygarlklaryla karlatklarnda yaz kullanmnn yasaklanmas dr.

33

Ksacas farkl Hint-Avrupa halklar, ortak n tarihlerinde n itibaren, dinsel geleneklerini srekli yeniden yorumlama eilimi iindeydiler. Bu sre gler srasnda yo unla t. Toplumun s nfa blnmesine -rahipler, sava lar, hayvanclar/iftiler- i levli bir dinsel ideoloji denk d yordu: Bysel ve hukuksal egemenlik ilevi, sava gcn tanrlarnn ilevi, son olarak da bereket ve ekonomik refah tanr larnn ilevi. Tanrlarn ve toplumun byle blme ayrl en iyi Hint-ranllarda gzlemlenmektedir. ... M 1380'e doru bir Hitit kral nn Kk Asya'daki yar Hintlilerin (Mitanniler) bir efiyle yapt anla mada, ayn tanrlar ayn srayla saylmtr. ... Herodotos'a gre, ranl skitler de s nfa blnmt ve dorudan skitler'in soyundan gelen Kafkasya Osetlerinde bu gelenek XIX. yzy la kadar srd. Keltler, toplumu rahipler-hukukular, askeri aristokrasi ve inek sahibi zgr adamlar olarak ayrlrlard. ... skandinav dinine ve mitolojisine de ben zer bir l egemendir: Egemen tanr Odin, ampiyon Thor ve berekete hkmeden Frey. Romallar tarihsel olarak d nrken, Hintliler.... masals biimde d nmektedir. Romal lar milli, Hintliler evrensel adan dnmektedir. Romal larn ampirik, greliletirici, siyasi, hukuki dnme biimi, kar snda, Hintlilerin felsefi, mutlak, dogmatik, ahlaki ve mistik d ncesi yer almaktad r. Tahmin edilebilecei gibi, en byk yapsal e itlilik nc i lev konusunda bulgulanmaktad r; nk bolluk, bar, bereketle ilikili dinsel ifadeler zorunlu olarak her grubun corafyas, ekonomisi ve tarihsel durumuyla ba lantldr. Hint-ran kabileleri, ortak dnemlerinde, kendilerini "soylu (insan)' anlam na gelen bir terimle ... adandryorlard. Ariler M II. bin y ln banda Kuzeybat Hindistan'a szmaya balamlard. Yerlilerle sembiyoz olduka erken bir dnemde ba lar. ... Veda Sanskritesi ba ka hibir Hint-Avrupa dilinde, hatta ran dilinde bile rastlanmayan bir dizi sesbirime, zellikle de kafa sesiyle karlan nszlere sahiptir. Bu nszler, byk olas lkla efendilerinin dilini renmeye al an yerlilerin telaffuzunu yanstmaktadr. Veda dnemi Hintlileri tarmla da urayorlard, ama asl ekonomileri hayvanc lkt. Sr hayvanlar para ilevi gryordu. St ve st rnlerinin yan sra, sr eti de tketiliyordu. At ok de erliydi, ama yaln zca sava larda, talan iin yaplan ak nlarda ve krallk ritellerinde kullan lyordu. Arilerin kentleri yoktu ve yazy da bilmiyorlard. Maddi kltrlerinin basitli ine karn, marangozlarn ve tun ileyenlerin byk bir saygnll vard. Demir ancak M 1050ye doru kullanlmaya baland. Kabileler, raca ad verilen askeri efler tarafndan ynetiliyordu. ... Toplumsal s nflar ifade eden varna terimi "renk" anlamna gelir: Bu da Hint toplumunun temelini oluturan etnik o ulluun iaretidir. Yukarda deindiimiz Hint zekasnn yaratc gc zellikle, Hindistan' n Arilemesi, daha ge bir tarihte de Hindulamasna yol aan sembiyoz, zmseme ve yeniden de er ykleme srecinde belirir; nk binlerce yllk bu sre, Brahmanlar n Vedac vahiy temelinde gelitirdikleri dinsel sistemle diyalog iinde gerekle ir. Son tahlilde, 34

Hindistan'n dinsel ve kltrel birlii Vedalar andaki ritelcilerin ve air filozoflarn etkisiyle gerekletirilmi uzun bir sentezler dizisinin sonucu dur. Veda metinleri Varuna'y egemen tanr olarak sunar: Dnyaya, tanr lara ve insanlara hkmeder. Nasl ki bir kasap hayvan derisini gererse, o da, Gne 'e hal olsun diye Yeri ekip germi tir .... neklerin iine st, gnllerin iine zekay , sularn iine atei, gkyzne gnei, dan stne soma'y o koymutur. Evrenin egemeni olarak gk tanrlarnn baz sfatlarna da sahiptir: ... her yerden grlebilir, her eyi bilir ve yenilmezdir. Yldzlar iin kullan lan mitsel ifadeyle, "bin gzl"dr. Her eyi grd ve hibir gnah gznden kamad iin, ne kadar gizlenmi olursa olsun insanlar onun huzurunda kendilerini kle gibi hissederler. "Korkun hkmdar," gerek bir ba efendisi olarak byl glere sahiptir ve kurbanlarn uzaktan ba layabilir veya yine uzaktan balarn zp kurtarabilir. Birok ilahinin ve ritelin konusu, insan "Varuna'nn balar"ndan korumak veya kurtarmaktr. Elinde bir iple tasvir edilir ve trenlerde onun balad her eye, bata dmlere, "Varuna tarz" denir. Bu grkemli becerilerine karn Varuna, Vedalar a nda inie gemitir. rnein halk tarafndan sevilme bak mndan ndra'nn ok gerisinde kalmtr. ... Maya teriminin "deimek" anlam na gelen may kknden tredii konusunda gr birliine varlmtr. Rig Veda'da maya, iyi kurgularn y km veya inkar ynnde deiini, eytani ve aldatc deiim ve ayn zamanda bozulmann bozulmas anlamna gelir. Baka bir ifadeyle, kt ve iyi maya'lar vardr. Kt mayalar hileler ve byler, zellikle de Ylan Vrta'nnkiler gibi eytani trde dnm byleridir. Vrta, mayin, yani byc, mk emmel bir Dzenbaz'dr. Bu tr bir maya kozmik dzeni bozar, rne in gnein hareketini engeller veya sular esir eder vb. yi maya'lar ise iki trl olur: 1) Sava maya'lar, ndra'nn eytani varlklarla boy l tnde kulland kar-mayalar; 2) Egemen tanr larn, ncelikle de Varuna'nn ayrcal olan, biimler ve varl klar yaratan maya. Demek ki maya'nn ilk anlam ... "istenmi deiim," yani bozulma -yaratm ya da y km anlamnda ve "bozulman n bozulmas." Felsefi maya kavram nn kozmik yan lsama, gerek dlk, (var) olmama hali- kkeninin hem deiim, kozmik kurallarn bozulmas , dolaysyla bysel ve eytani dnm dncesinde, hem de maya's araclyla evrenin dzenini yeniden salayan Varuna'nn yaratc gc d ncesinde bulunduunu imdiden belirtelim. Varuna'nn bu ok anlaml ve ok deerli yaps birok a dan nemlidir. Ama asl dikkatimizi ekmesi gereken z tlarn birlii konusundaki rnek ni teliidir. Gerekten de bu nitelik, sistematik felsefenin konular ndan biri haline gelmeden ok nce, Hint dinsel dncesinin ayrt edici zelliklerinden birini olu turmaktadr. Rig Veda'daki en popler tanr ndra'dr. Bir tanrnn bir su veya deniz canavar yla dv mesi, bilindi i gibi, olduka yayg n bir mit izleidir. ... bir su canavarnn-potansiyelin ve "kaos"un oldu u kadar, "yerli" olann da simgesidir-ldrlmesiyle kozmik ya da kurumsal yeni bir durum var olur. Btn bu mitlerin zgn ve ortak bir zellii ampiyon korkusu veya ilk yenilgidir.

35

Evde yaklan atein daha Hint-Avrupa anda da tap m iinde nemli bir rol vard. Burada sz konusu olan, baka birok ilkel toplumda da geni lde bulgulanm, tarih ncesine ait bir adettir. Veda'da, tanr Agni tam anlam yla atein kutsall n temsil eder. ... Gkte "do ar," oradan imek biiminde a a iner, ama ayn zamanda suda, a ata, bitkilerde de bulunur. Ayr ca gnele de zde letirilmitir. ... Ama Agni ncelikl e rahibin ilk ve ideal rneidir; ona kurban trenini yapan rahip ya da "ba rahip" denir. Soma, Veda panteonunun nc tanr s grnmndedir. ... Soma rne inde, ritelin gerek nesnelerini -bitki ve bu bitkiden yaplan iki- ayn ad tayan tanrdan ayrmak, Agni rneinde olduundan daha da gtr. ... Soma/haoma, "lmszlk" ikisinin Hint-ran dilindeki ifadesidir; anlalan, Hint-Avrupa iecei, "bal erbeti"nin yerini almtr. Soma, dnceyi uyarr, savann cesaretini krkler, cinsel gc art rr, hastalklar iyiletirir. Rahipler ve tanr lar tarafndan ortaklaa iildi inde, yeri g e yaklatrr, hayat glendirir ve uzatr, bereketi sa lar. Byk olas lkla bu tr deneyimler rahipler ve belirli sayda kurban sunucusuyla snrlyd. ... Tanrlarla paylalan, tam ve mutluluk verici bir varoluun s rrna erilmesi, ilk iecek ortadan kaybolduktan uzun sre sonra da Hint maneviyatn uratrmaya devam etti. O zaman byle bir varolu a baka aralarla eriilmeye alld: Riyazet veya orji tr arlklar, tefekkr, Yoga teknikleri, mistik ballk. kinci kategori Rudra-iva ve Vi nu tarafndan temsil edilmektedir. ... Rudra yapsal anlamda tam aksi trde bir tanr dr. ... iva'nn Hinduizmin yce tanrs konumuna ykseltilmesi, onun kkeniyle -ister Ari olmayan bir kkenden, ister halk kkeninden gelsin- aklanamaz. IX. BLM GAUTAMA BUDHA'DAN NCE HNDSTAN: KOZM K KURBAN TRENNDEN ATMAN-BRAHMAN ZDELNE Veda tapmnda tap nak yoktu; riteller ya kurban sunan n evinde ya da otla kapl yakn bir arazide yaplyor, atlarn zerinde ayr ate yaklyordu. Bitkisel sungular st, tereya , tahllar ve pastalard. Ayrca kei, inek, boa, ko ve at da kurban ediliyordu. Ama Rig Veda dneminden itibaren, soma en nemli kurban kabul ediliyordu. Olduka basit trenler sz konusudur: Kurbanlar ve bitkisel sungular, kutsamalar iin de evin reisi tarafndan mrldanlan dualar e liinde gerekletirilen ritel hareketler. Veda tapmna ait esas kurban trenleri, soma trenleridir. Agnis-toma (Agni'ye vg) ylda bir kez, ilkbaharda yaplr ve hazrlk ilemleri dnda gnlk saygdan oluur. ... Soma sabah, le ve akam ezilir. Ayrca soma trenleriyle birletirilmi ritel sistemleri vardr; bunlardan biri, mzik, danslar, dramatik destanlar, diyaloglar ve mstehcen sahneler ieren (rahiplerden biri salncakta sallan r, bir cinsel birleme gerekleir vb) "byk sayg "dr. ... Bir insan n

36

ldrlmesi Prajapatinin kendini kurban etmesini yine liyor ve suna n yap m evrenin yaratlmasn simgeliyordu. En nemli ve mehur Veda riteli "atn kurban edilii"dr. Bu tren ancak zafer kazanm , dolaysyla evrensel hkmdar saygnln hak etmi bir kral taraf ndan yerine getirilebiliyordu. At kurban treninin Hint-Avrupa kkenli olduuna ku ku yoktur. Bu trenin izlerine Cermenlerde, ranllarda, Yunanlarda, Latinlerde, Ermenilerde, Massagetesler'de, Dalmayal larda rastlanr. ... at evrenle (= Prajapati) zdeletirilmi tir ve kurban edilmesi yaratl eylemini (yani yaratln yinelenmesini) simgeler. Her kurban treninde yinel enen mistik nitelikteki bu yeniden dou, kurban sunana tanrlarla zde leme olana verir, Kurban sunan tanrsal dnyada gerekten doacaktr. Kutsanan ki i tanrlara yaklar ve onlardan biri olur. ... zetle, erginlenen tanr lara sunulan kurbandr. Ritel biiminde bir lm, hem tanrlar katna ulamann hem de bu dnyada dopdolu bir varolu edinmenin nk ouludur. ... Pagan dnem Uppsala'sndaki insan kurban etme uygulamasnn amalar da, muhtemelen k ozmik yenilenme ve krall k iktidarnn glenmesiydi. Bir yanda ritel biiminde lm ve yeniden dou ile, di er yanda kozmogoni ve dnyann yenilenmesi arasndaki yakn iliki fark edilmektedir. Vedalar a airlerinin ve teologlar nn tutkuyla balandklar kozmogoni trlerinin says esas olarak drttr. Bunlar yle sralayabiliriz: 1) lk sular n dllenmesi yoluyla yaratl; 2) lk devin, yani Puru a'nn paralanmas yoluyla yaratl; 3) Hem varlk hem yokluk olan bir birlik-btnlkten balayarak yarat l; 4) gk ve yerin ayrlmas yoluyla yaratl. Altn Cenin olarak tasavvur edilen tanr , sularn zerinde szlr; iine dald sular dller ve onlar da ate tanrs Agni'yi doururlar. ... Altn Cenini ilk sularn zerinde uan yaratc tanrnn tohumu olarak sunan bir balang mitiyle kar karyayz. lk Dev Purua ("nsan") hem kozmik btnlk hem de erdii varlk olarak gsterilir. Aslnda Purua, yaratc kadn enerjisi Viraj retir ve daha sonra onun taraf ndan dourulur. Gerek anlamda yarat l, kozmik bir kurban n sonucudur. Tanrlar "nsan" kurban eder: Onun paralanm bedeninden hayvanlar, tren usulleri, toplumsal s nflar, yer, gk, tanrlar trer. Bir,O- bir yce varlk beliti, Upaniadlar'da ve baz felsefi sistemlerde gelitirilecektir. ... Hem bilin hem de evren dl yaratc iste in (kama) birer rndr. Burada Samkhya-Yoga felsefesinin ve Budizmin ilk tohumlar ndan biriyle karlayoruz. Dnyan n yaratln (veya yenilenmesini) salamak iin bir "btnln" iddet kullanlarak blnmesi sz konusudur.

37

Son olarak da dnyay bir heykeltra, bir demirci veya bir dlger gibi biimlendiren tanrsal bir Varlk, "Evrensel Zanaatkar" Visvakarman tarafndan gerekletirilen yaratla gelelim. Ama di er dinlerde iyi bilinen bu mit motifi, Veda airleri tarafndan Puruaskta'nn mehur ettii kurban-yaratl izle ine balanmtr. Rig Veda'ya gre, tanrlar ilk ift, gk ve yer do urmu veya tanrlar ilk su ktlesinden ya da yokluun iinden kmlardr. nce brahman', yani l bilgiyi ( Veda kitab ), sonra Sz'den hareketle sular yaratt. Sular araclyla remek isteyince onlarn iine girdi; bir yumurta geli ti ve kabuu yeryz oldu. Daha sonra gkle re yerlesinler diye tanrlar ve yeryzne yerlesinler diye Asuralar yaratld vb. Ana fikir, 'snma' ve yenilenen salglamalar yoluyla yaratan Prajapati'nin giderek erimesi ve sonunda tkenmesidir. ki kilit terimin -tapas (riyazet ate i) ve visrj (her yne dalan salg)- dolayl veya rtl cinsel yan anlamlar olabilir; nk Hint dinsel dncesinde riyazet ve cinsellik yakndan ili kilidir. Her kurban treni ilk yaratl eylemini yineler ve dnyan n ertesi y l da srmesini gvence altna alr. Balangta tanrlarn lml olduklar iddia edilir; onlar kurban treni arac lyla tanrlar ve lmszleir. O andan itibaren her ey; tanrlarn kkeni ve z, kutsal g, ilim, bu dnyada iyi ya amak ve teki dnyada l memek, ritelin gizemli gcnde yo unlar. Ama kurban treni do ru bir biimde ve inanarak yaplmaldr; etkisi konusundaki en kk bir ku ku felaketlere yol aabilir. Kurban treni Prajapati'yi onarmakla ve dnyann srmesini sa lamakla kalmaz, ayn zamanda yok edilemez bir tinsel varl, "kii"yi, atman' da yaratabilir. Prajapati (Brahman) ve atman' n zdeliinin nedeni, ayn etkinli in sonucunda ortaya kmalardr: Yeniden in a, birle tirme; ama malzemeler farkldr: Prajapati-Brahman iin sunan tu lalar, atman iin organik ve psikolojik-zihinsel ilevler. Ama atman' n inasnda rnek olarak kullanlann son tahlilde bir kozmogoni miti oldu unu vurgulamakta yarar var. Farkl yoga teknikleri de ayn ilkeyi uygular: Beden durularnn, soluk al larn, psikolojik-zihinsel etkinliin "yo unlatrlmas" ve "birle tirilmesi." nsanda brahman' bilen, stn varl (Efendi) bilir ve stn varl bilen skambha'y bilir. Nihai gerei yaltmak iin nas l bir aba harcand grlyor: Brahman, evrenin direi, dayana, temeli olarak kabul ediliyor ve btn bu kavramlar ifade eden pratitha terimi Veda metinlerinde de geni lde kullan lmtr. Brahman {rahip} brahman'la zdeletirilmi tir; nk o ev renin yapsn ve kkenini bilmekte, nk btn bunlar ifade eden Sz' bilmektedir; nk Sz, herhangi bir ki iyi Brahman'a dntrebilir. Brahman'n douu dharma'nn ezeli / ebedi bedenleniidir. Aranyaka'lar, kylerden uzakta, orman n iinde, gizlice retilirdi. ... Aranyakalara gre, tanrlar insann iinde gizlidir; baka bir deyile, Veda speklasyonlar nn temelini oluturan makrokozmos-mikrokozmos bants artk kozmik tanr larla insan bedeninde 38

bulunan tanr lar arasndaki benzerli i ortaya karmaktadr. Sonu olarak kurbann iselletirilmesi adaklarn hem i hem de d tanrlara sunulabilmesini salamaktadr. ... Benlik bilinci, Gne'le bir ve ayn eydir. Isnma ya, bu scaklk veya atee deinmeden en nemli Hint tanrlar, mitleri veya ritellerinden bahsedilemez, Tap, stmak , kaynar olmak kknden gelen tapas terimi Rig Veda'da aka yer almaktad r. Bir Hint-Avrupa gelenei sz konusudur, nk ko ut bir balamda, kahramanl k trndeki ritellerde de ar scaklk veya fke rol oynamaktad r. ... ar biberli bir yiyecekle snma nn ilkel kltrlerin otaclarnda ve byclerinde de grld n ekleyelim. Bysel-dinsel gcn elde edilmesine gl bir i scaklk elik eder; bu gcn kendisi de scaklk, yank, ok s cak, vb anlamlara gelen terimlerle ifade edil ir. Ekinleri piiren ve yumurtalarn kuluka dnemlerini tamamlayp krlmasn salayan scaklkla; cinsel tahrik ve zellikle de orgazm ateiyle ve iki tahta ubu un birbirine srtlmesiyle yak lan atele ilgili imgeler, simgeler ve mitler, riyazet snmasnn rneini veya benzerini olu turur. Tapas esas olarak oru tutarak, ak am atein yan nda oturarak, gne in altnda durarak, daha ender olarak da sarho edici maddeler alarak gerekletirilir. Ama snma soluun tutulmas yla da elde edilir. ok erken bir dnemde kurban treni, tapas'la zdeletirildi. ... Soluk alp verme o u zaman kesintisiz sayla zdeletirilir. ... soluma yoluyl a atee sunulan kurbandan sz edilir. Bu i kurban kavram, zengin sonulara sahip bir yeniliktir; en s ra d ileci ve mistiklerin bile Brahmanc lk ve daha sonra da Hinduizm bnyesinde kalabilmesine izin verecektir. Dier yandan ayn i kurban ormanda oturan Brahmanlar, yani evin efendileri toplumsal kimli klerini terk etmeden ile ci gibi yaayanlar tarafndan da uygulanacaktr. Btn bu benzetirme ve zdeletirmeler, ancak onlar ortaya karan diyalektik anlalrsa geerli olabilir, yani gerek ve dinsel adan etkili hale gele bilir. Kurban treni, riyazet ile z deletiriliyor, ama belli bir andan itibaren en nemlisi bu tr zdeletirmelerin hakllk zeminini olu turan ilkenin anlalmas oluyor. Rig Veda ilahisi uzun sal, kahverengi kirler giyinmi , ku ak diye rzgar sarm (yani plak) ve iine tanrlarn girdii bir ileciden sz eder. Vedalar, byk olaslkla baz ileci ve byclerin tanr latrlm rneklerini temsil eden mit kiilikleriyle ilikili baka sradanlk st deneyimlere de de inirler; nk Hindistann tinsel tarihinde insan-tanr egemen bir motif olarak kalm tr. Cinsel birle me baz Veda ritellerinde rol oynuyordu. Kutsal bir evlilik olarak grlen eler aras birlemeyle; ya evrensel bereketi ya da byl bir korunma salamay amalayan orji tr cinsel birle meyi birbirinden ayrmak gerekir. ... Daha ge tarihlerde Tantraclk, cinselliin bir kutsallk aracna dntrlmesini hedefleyen ayrntl bir teknik geli tirecektir. 39

Esrime ynteml erinin aka getirici soma ime ve ba ka sarho edici maddeler alma deneyimine dayand ve bunun uzant lar olduklar, bylelikle baz mistik sofuluk biimlerinin nclerini olu turduklar sylenebilir; riyazet ve ileci disi plinler ise yoga tekniklerinin gelitirilmesini hazrlar. Upaniadlar dneminden itibaren, ken dini tamamen meditasyona verebilmek iin toplumsal hayat terk edip " onnan"a yerleme adetinin yayg nlatn da belirtmek gerekir. Uzun sredir bu al kanlk rnek bir davran haline gelmi tir ve modern Hindistan'da da srdrlmektedir. ... Aslnda, toplumsal hayat n terk edilmesi geleneksel dinde derinlemesine bir krizi ortaya koyuyordu. Brahmanalar'da Veda tanrlar kkten de er yitimine u ratlrken, Prajapati ne karlmt. Upaniadlar'n yazarlar bu sreci srdrp tamamlad lar. Ama daha da ileri gittiler: Mutlak g sahibi kurban treninin de deerini drmekte duraksamadlar. ... Beni var olmayandan varl a gtr, beni karanlktan a gtr beni lmden lmszle gtr! Sonu kendili inden ortaya kyordu: Yeryz d bir teki dnyada, lm sonrasndaki mutluluk veya mutsuzl uk verici bir varolu tan yararlandktan sonra, ruh yeniden bedenlenmek zorundayd . Bu, "ruh g" (tenash) yasas dr ve bu yasa bir kez kefedildikten sonra Hint dinsel ve felsefi dncesine, hem ortodoks hem de heterodoks akmlara (Budizm ve Caynac lk) egemen olmu tur. Kkeni ne olursa olsun, bu ke if varolu hakk nda ktmser bir gr asn ne karmtr. Madem ki dinsel ya da din d her davran (karman), ruh gn (samsara) glendirmekte ve kal clatrmaktad r, kurtulu ne kurbanla, ne tanr larla kurulan yak n ilikilerle, hatta ne de ile vey a hayr ileriyle salanabilir. Brahmanalar'a gre, insanlar ikinci lme mahkum eden, kurban treninin gizemleri konusundaki cehaletti. Hint felsefi sz daarnda avidya terimi, metafizik trde cehalet anlamnda ne kmtr. Avidya nihai gereklii gizliyordu; rfan (gnosis) hakikati, dolaysyla gerek olan ortaya karyordu. Belli bir gr asndan, bu bilmeme yaratcyd: nsan varoluunun yaplarn ve dinamizmini yaratyordu. Avidya sayesinde insanlar sorumsuz bir varolu iinde, davranlarnn (karman) sonularn bilmeden yayorlard. Tutkulu aratrmalardan ve zaman zaman ani ilhamlarla aydnlanan duraksamalardan sonra rii'ler, karman' n birinci nedeni ni ve dolay syla ruh gnn kkenini ve dinamizmini avidya iinde tan mladlar. ember artk tamamlanm t: Cehalet (avidya) neden-sonu yasasn (karman) yaratyor veya glendiriyor, karman da kesintisiz yeniden bedenlenme dizisi cezasn (samsara) veriyordu. Neyse ki irfan (vidya) sayesinde bu cehennemi emberden kurtulu mmknd. Merkezi sorun a k ya da rtl biimde her metinde yer almaktad r. Sz konusu olan, lk Varl, Bir/Btn' fark etmek ve anlamakt r; dnyay , hayat ve insan n yazg sn 40

yaln zca o a klayabilir. ... -"Bir" (cinsiyetsiz)- zde letirilmiti. Brahmanalar ona Prajapati veya Brahman adn verir. Ama bu skolastik eserlerde, lk Varlk kozmik kurbanla ve ritel k utsallkla ili kiliydi. Rii'ler onu, irfan n ynlendirdii bir meditasyonla yakalama u rana girdiler. lk Varlk tasavvur edilemez, snrsz, ezeli ve ebedidir; hem Bir, hem Btn'dr, dnyann yaratcs ve efendisidir. Kimileri onu gnete, ayda, szde vb bulunan kiide, bakalar ise dnyay , hayat ve bilinci ayakta tutan snfsz (varlk)ta aryorlard. lk Varla verilen isimler arasnda, en ba ndan itibaren ne kan Brahman oldu. ... Brahman btn dnya olarak betimlenir, ama yine de tinsel niteliktedir; hayat onun bedenidir, biimi k, ruhu uzaydr; btn davran lar, istekleri, kokular ve tatlar vb iinde barndrr. Ama ayn zamanda bir dar tanesinden, bir hardal tanesinden daha kk olan ve benim yrekte bulunan atman'mdr ve bununla birlikte yeryznden daha byk, havadan daha byk , bu dnyalardan daha byktr. Tpk Rig Veda'daki Purua gibi, Brahman da hem ikin ( bu dnya ), hem akn bir varlk olarak ortaya kar; hem evrenden ayrdr hem de kozmik ya ar, bu da gerek Benlik ile evrensel Varl k arasnda zdelik oldu unu gsterir. Nitekim l nce, bilenin atman' Brahnan'la birleir; dierlerinin, aydnlanmam olanlarn ruhlar, ruh g yasasn izlemeye devam edeceklerdir. Atman-Brahnan zdelii zerine meditasyonlarn bir mantk yrtme zinciri deil, tinsel bir alma oluturduklarn belirtmek gerek. Kendi Benliinin yakalanmasna bir i k deneyimi elik eder ve k hem atman' n hem de Brahman n en mkemmel imgesidir. Kukusuz eski bir gelenek sz konusudur; nk Vedalar a ndan beri gne veya k, Varln, Tinin, lmszl n ve dneme eyleminin epifanileri olarak kabul edilir. Rig Veda'ya gre, Gne her eyin hayat veya atman' , benliidir. Soma ienler lmszleir, a ula r ve tanr lar bulurlar. Ama der andogya Upaniad, bu g n ve her eyin tesinde, daha yksei olmayan en yksek dnyalarda parldayan k, aslnda insan n iinde parldayan kla ayndr. Bthadaranyaka Upauiad'da atman, insann yreinde, yrekteki k suretinde bulunan kiiyle zdeletirilir. Bu duru varlk kendi bedeninden ykselip en yksek a eriince kendi biiminde grnr. Atman odur. O lmsz ve k orkusuzdur. O Brahmandr. Baka bir deyile, Brahman' n grnrde birbiriyle uyumsuz i ki varolu biimi oldu unu anlar: Mutlak ve greli, tinsel ve maddi, kiisel ve kiisiz vb. Brahman insana iki ayr suret iinde grnr: bedensel (ve lml) ve lmsz. ... Evrensel Tin en sttedir; onun altnda hem tinsel hem de maddi alana kat ld anlalan tezahr etmemi yer alr; daha da aada Byk Benlik, madde iinde tezahr eden Tin bulunur; onu giderek aa inen dzlemlerde dier bilin biimleri, duyu organlar vb izler. ... lmszl salayan bilgi ve lmllkle zdeletirilen cehalet tkenmez ve sonsuz Brahman' n iinde gizli olarak bulunur. Tin ve Do a'y lk Varln, Bir/Btn'n iki hali olarak grme eilimi (daha nce Rig Vedada grlm t, belirginleir. Dolay syla evren ve hayat, lk Varln bu iki halinin bileik etkinli ini temsil eder.

41

X. BLM ZEUS VE YUNAN DN O tam bir Hint-Avrupa gk tanr sdr. ... Ama Zeus, gkyznn kozmik bir grng olarak kiiletirilmesinin ok tesine geen bir anlam ta r. Onun gksel nitel ii, hem egemenli iyle hem de farkl yeryz tanr alaryla yapt saysz kutsal evlilikle dorulanr. Bununla birlikte, (zorlu kavgalarn ardndan ele geirdii) egemenlii dnda, Zeus eski Hint-Avrupa gk tanrlarna, rnein Veda tanr s Dyaus'a benzemez. Yalnzca evrenin yaratcs olmamakla kalmaz, Yunanlar n ilk Tanr lar grubu iinde bile yer almaz. Uranos'un denize den ve etraflar beyaz bir kpkle evrelenen cinsel organlarndan Aphrodite dodu. ... Bu yk gk ile yerin ayr lmasn anlatan arkaik mitin ok iddetli bir versiyonudur. ... Evren egemeni bir tanr nn, olu tarafndan sakatlanmas ve olun bylece onun ard l olmas Hurri, Hitit ve Kenan teogonilerinin egemen izleini oluturur. Zeus, Typhonu yere serdikten sonra, kozmik blge zerindeki egemenlii kura ekerek payla trr. Okyanus Poseidon'a, Yeralt Hades'e ve Gk Zeus'a der: toprak ve Olympos ise hepsinin ortak mal dr. Bu ok say daki evlilik ve erotik macera hem di nsel hem de siyasi bir anlama sahiptir. Zeus, hatrlanamayacak kadar eski zamanlardan beri tap lan Helen ncesi dnemin yerel tanralarna sahip olarak, onlarn yerine gemekte ve b ylece, Yunan dinine kendine zg niteli ini kazandracak sembiyoz ve birleme srecini ba latmaktadr. Homeros'ta, Zeus gerek bir egemen Hint-Avrupa tanr snn saygnlna kavu mutur. O usuz bucaks z gn tanrsndan daha fazlasdr, insanlarn, tanrlarn babasdr. Zeus havadr, Zeus yerdir, Zeus gktr. Evet, Zeus he r eyin stnde olan her eydir. Zeus, ne dnyann, ne hayatn, ne insan n yaratcs olduu halde, tanr larn tartmasz nderi ve evrenin mutlak egemeni olarak ortaya kar. Hesiodos'a gre, tanrlarn ve lmllerin kkeni ayn dr. nk ilk tanr lar nasl Gaia dourmusa, insanlar da yerden do mutur. K sacas dnya ve tanrlar, ilk blnmeyi izleyen dllenme sreciyle var olmulardr ve nasl ki birok tanr kua varsa, ayn ekilde be insan rk ortaya km tr: alt n, gm ve tun rklar, kahramanlar rk ve demir rk. Sonradan bir kaza ya da bir gnah sonucu yitirilen, balang dneminin mkemmelli in ve ilk mutluluk miti ol duka yaygndr. Bilinmeyen nedenlerle, tanrlarla insanlar Mekone'de dosta ayr lmaya karar verdiler. nsanlar, tanr larla ili kilerini kesin bir biimde saptamak zere, ilk kurban sundular ve Prometheus da ilk kez bu vesileyle konu tu. Bir kz ldrd ve onu iki paraya ay rd. Ama hem insanlar korumak, hem de Zeus'u aldatmak istedii iin, kemikleri bir ya tabakasyla kaplad, eti ve barsaklar da ikembeyle rtt. Yan ekicili ine kaplan Zeus, tanrlar iin kt pay seip, insanlara eti ve ba rsaklar brakt. te bu nedenle, 42

diye belirtir Hesiados, o zamandan beri insanlar lmsz tanr lara kemikleri yakarak sunarlar. ... Bu kurnaz paylam insanl k asndan hatr saylr sonulara yol at . Bu bir yandan etobur beslenme rejiminin, rnek dinsel davran, tanrlara gsterilebilecek en yksek sayg olarak ne karlmasyd; ama di er yandan da, son tahlilde alt n adan beri uygulanan bitkisel (vejetaryen) beslenmenin terk edilmesi anlam na geliyordu. stelik Prometheus'un kurnazl Zeus'u insanlara kar fkelendirmi ti ve atein kullanmn onlarn elinden ald . nsanlara gelince, Zeus onlara kad n, o gzel belay, Pandora biiminde gnderdi. Hesiodos'a gre bu olay, insanlar batan karacak olan derin ve sonsuz bir by kaynayd; nk bu kaynaktan (Pandor adan) kmtr aslnda o kad n dediklerimizin belal soyu, o lml insanlarn ba belas. Ksacas Prometheus insanl a iyilik yapan biri deil, onun bugnk durumunun, g zden dp haklarn yitirmesinin sorumlusudur. ... Hesiodos'a gre, Prometheus miti dnyada ktl n ortaya kn aklamaktad r; son tahlilde ktlk Zeus'un intikam n temsil etmektedir. Aiskhylos'a gre, Prometheus en byk uygarlatrc kahramand r. Prometheus, ilk insanlarn yerin alt nda, karanlk ma aralarda karnca srleri gibi yaadklarn syler; onlar ne mevsimlerin s rasn, ne hayvan yetitirmeyi ne de tarm biliyorlard; onlara btn meslekleri ve, btn bilimleri Prometheus retti. Onlara atei veren ve lm kaygsndan kurtaran Prometheustu. Bu insanl kendisi yaratmad iin k skanla kaplan Zeus, insanlar yok edip yeni bir soy yaratmak istiyordu. Bu ritel payla m Sibirya'nn ilkel avclarnn ve Orta Asya'nn oban halklarnn gk tanrlarna sunduklar kurbanlara uygundur. Gerekten de bu halklar Yce Gk Varlklar'na hayvan n kafasn ve kemiklerini sunarlar. Ba ka bir deyile, kltrn arkaik bir aamasnda bir gk tanrsna saygnn mkemmel bir ifadesi olarak kabul edilen sunu, Promatheus destannda stn tanr Zeus'un hkmdarlna hakaret suuna dnmtr. Hindistan'da kurban evresinde yrtlen speklasyonlar , zgl bir kozmolojik anlay dile getirir ve metafiz ikle Yoga tekniklerine yolu aarlar. ... Hristiyanl k ise, sa'nn gnll kurban olmasndan hareketle olu mutur. Bitkisel beslenme dzeninin erdemleri zerinde duran Orpheusuluk ve Pythagoraslk, Mekone paylamn kabul eden insanlarn gnah ilediini rtl olarak kabul ediyorlard. Yunanlar insanl k durumunun ne denli ereti oldu unun bilincine var nca, bu ktmser yaklam kesin bir biimde ne kar. Bir yandan insan, szc n dar anlam nda, bir tanr evlad deildir (bu dnce birok arkaik din ve tektanr l din tarafndan paylalmaktad r); dolaysyla dualarnn tanrlarla arasnda belli bir yaknlk kurabileceini umamaz. Hesiodos, Zeus'un vahi hayvanlar gibi davranmamalar iin insanlara adaleti baladn aklar. nsann ilk grevi: adil olmak ve tanr lara kar onurunu zellikle 43

onlara kurbanlar sunarak kan tlamaktr. ... Euripides hi duraksamadan yle yazar: Eer tanrlar irkin (veya baya) bir i yapyorlarsa, onlar tanr deillerdir. Ksacas tanrlar insanlara, lmller kendi varolu biimlerinin getirdi i snrlar ihlal etmedike, bir neden olmadan vurmaz lar. Ama dayatlan snrlar ihlal etmemek de gtr, nk insan n lks mkemmellik tir. Halbuki a r mkemmellik l sz kibre ve kstahl a yol ama tehlikesini tar. Sonu olarak insann elinde kendi snrlarndan baka bir ey yoktur; insan olma durumu ve daha zel olarak da moira's tarafndan konmu snrlardr bunlar. Bilgelik, her insan hayat nn bir sonu oldu unun ve e retili inin bilincine varlmasyla balar. O halde imdiki zamann sunabilece i her eyden yararlanmak, gerekir: genlik, sa lk, tensel zevkler veya erdemlerini sergileme f rsatlar. Hometos'un verdii ders budur: imdiki zaman iinde tam ol arak, ama soylu bir biimde ya amak. ... Yunan dinsel dehas nn yaratc glerini asla engelleme yen bu trajik bak , paradoksal bir biimde insanl k durumunun yeniden deer kazanmasna yol amtr. Tanrlar insan snrlarn amamaya zorlad iin, insan sonunda insanlk durumunun mk emmelli inin ve bu nedenle de kutsall nn farkna varmtr. Baka bir deyi le, yaama sevinci nin dinsel anlamn, erotik deneyimin ve insan bedenin gzelliinin kutsal de erini, her trl rgtl toplu elencenin -ayin alaylar, oyunlar, danslar, arklar, sportif yar nalar, temsiller, lenler vb- dinsel i levini yeniden kefetmi ve son noktas na vardrmtr. ... Tanrlarn dnyas ile lmllerin dnyas arasnda yok edilemez bir mesafe bulunduunu savunan bir din, paradoksal olarak, insan bedeninin mkemmelliini tanrlara en uygun temsil biimi hal ine getirir. Ama asl alt nn izilmesi gereken nokta, imdiki zamana verilen dinsel deerdir. Kutsall k u ann, doal olan n ve gndelik alann iinde bir anlamda gizlendiinden, bu boyut her zaman aka grnmez. Yunanlarn ke fetti i yaama sevinci, dind trde bir elence deildir: Var olman n, hayatn kendiliindenliine ve dnyann grkemine -gelip geici bir biimde de olsa- katlman n mutlulu unu ortaya koyar. Yunanlar da, kendilerinden nce ve sonra gelen ba ka birok halk gibi, zaman n elinden kurtulman n en gvenli yolunun iinde ya anan an n ilk bakta fark edilmeyen zenginliklerinden yararlanmak oldu unu renmi lerdi. nsan hayat nn sonlu oluunun ve herhangi bir zellii olmayan bir varolu un sradanlnn kutsallatrlmas, dinler tarihinde olduka s k rastlanan bir grngdr. Ama snrlarn ve koullarn ne trde olurlarsa olsunlar- kutsalla trlmas, zellikle 1. bin ylda in ve Japonya'da mkemmellik noktasna ulam ve her iki kltr de derinden etkilemitir. Tpk eski Yunanistan'da oldu u gibi, doal veri nin bu ekilde akn bir dnm geirmesi zel bir estetiin ortaya knda da ifadesini bulmu tur. XI. BLM OLYMPOSLULAR VE KAHRAMANLAR Poseidon adnn Yer'in kocas (Posis Das) anlamndadr. ... Zeus Poseidonun aabeyidir, ama Hesiodos Zeus'u kardelerin en genci olarak tantrken ku kusuz daha eski bir anlaty yanstmaktad r. Her ne olursa olsun, Zeus'un iktidar suiistimal etmesine yaln zca Poseidon kar kar ve ona ait alan n gkle snrl olduunu hat rlatr. 44

Gerekten de Poseidon'a tapan Hint-Avrupa halk Yunanistan'a gelmeden nce denizi tanmyordu. Poseidon'a ait birok zelliin denizle hibir ilgisi yok tur. O atlarn tanrs, Hippios'tur ve birok yerde, zellikle de Arkadia'da ona bir at biimi verilerek tapnlyordu. Poseidon'un atla ilikileri, bu hayvann Hint-Avrupal istilaclar iin nemini gstermektedir. Poseidon atlarn yaratcs, babas veya atlar paylatran tanr olarak sunulmaktadr. Hephaistos mitolojisi, byle bir byl gcn kayna n madencilerin, demircilerin ve zanaatkarlarn meslek srlaryla, ksacas teknolojinin ve zanaatn mkemmelli iyle birletirir. Ama btn teknikl erin kkeninde, glerini ald klar atee egemenlik bulunur; nceleri amanlarn ve byclerin pay latklar bu saygnlk daha sonra mlekilerin, madenci lerin ve demircilerin srr olmu tur. nsan tanrlardan ayran snrsz mesafeyi Zeus'tan sonra en iyi yanstan tanr olan Apollonun yazgs, lmllerin sonuncusu olmakt . Apollon'un Asya kkenli oldu u grn desteklemek iin, en by k tapm yerlerinin Asya'da bulunmas kant gsterilir: Lykia'da Patara, Karya'da Didyma, yonya'da Klaros vb. Baka birok Olympos tanr s gibi, o da Yunanistan an akarasndaki kutsal yerlerine sonradan gelmi izlenimi vermektedir. Ayr ca bir Anadolu kynn yak nnda kefedilen bir Hitit yaz tnda Apulunas, kaplarn tanrs ismi okunabilmi tir; Nilsson'un hatrlatt gibi, klasik Yunanistan' n Apollon'u da ayn unvana sahipti. Trelere gre, istemeden bile olsa cinayet ileyen kii aile taraf ndan ldrlmeliydi; kurbann ruhunu yat trman n ve suun yaratt kirlenmeyi uzak tutman n tek yolu buydu. Drakon yasas, vendetta (kan davas) yerine devlet yetkesini geirir: Suu kent mahkemesi yarg lar ve daha sonra suluyu kurban n ailesine teslim eder. Delphoi Apollon'dan nce de, kehanet yeri olarak bir tarih ncesine sahipti. Etimolojisi ne olursa olsun Yunanl ar bu ismi delphys'e (rahim) balyorlard. Gizemli oyuk bir az, bir stomios'tu; bu terim ayni z amanda vajina anlamna da geliyordu. Delphoi nin omphalosu Helen ncesi a da da bulgulanmt. Gbek deliinin simgesi olan bu terim, reme organlar yla ilikili bir anlam yklyd; ama zellikle bir dnya merkeziydi. Apollon, ku kusuz esrimecilerin koruyucu tanr s olman n ok tesine ge miti. Bununla birlikte u iki vasf arasnda olduka anlaml bir sreklilik bulunabilir: aman vas flar ve Apolloncu vas flar. amanlarn gizli eyleri kefetme ve gelecei bilme yetenekleri olduuna inan lr; tam Apollon'un bahettii trden yetenekler olan grler, bu tanr ya inananlar ayn vasflarla donat r. Tpk Sibirya'daki baz aman geleneklerinde olduu gibi, ApolIon taraf ndan balanan grler de zekay uyarr ve meditasyona eilim gsterir; son tahlilde bu grler insan bilgelie gtrr. Walter Otto, gizli bilgilerin her zaman ruh cokunluuyla birlikte edinildiine dikkat ekiyordu ve bu durum, zellikle amancl esrime iin geerlidir. Bu da her iki gelenekte mzik ve iirin temel nemini a klar. amanlar kendinden geme haline ark syleyip davul alarak 45

haz rlanr; Orta Asya ve Polinezya'da bilinen en eski destans iirler, esrime yolculuklarna kan amanlarn maceralarn rnek alm tr. Apollon'un en nemli simgesi liridir; lir alarak tanr lar, vahi hayvanlar ve hatta ta lar byler. Apollon'un ikinci simgesi olan y ay da amanist esinli katk daarcnn parasdr, ama onun ritel iinde kullanm amanizmin snrlarn amaktadr; yay simgesellii ise btn dnyada yaygndr. Apollon, uzaktan oklayandr, bununla birlikte ayn sfat Rama, Budha ve baka kahramanlarla mucizevi kiilikler iin de kullanlmtr. Ama Yunan dehas, aman tekniklerini ve simgeselliini dntrd gibi, bu arkaik izlee de parlak bir biimde yeni bir deer kazandrmtr. Apollon sayesinde, yay ve okuluk simg esellii baka tinsel durumlar ortaya karmaktad r: Mesafeye egemenlik ye dolay syla, andan, somutun ak kan olmay ndan kopu ; her trl zihinsel yo unlama abasn beraberinde getiren skunet ve dinginlik. Ksacas, Apollon yeni bir teofani, dnya ve insan varoluu hakknda tamamen Yunanl ara zg ve yinelenemez bir dinsel bilgiyi temsil eder. Herakleitos uyumun, yay ve lir arasnda oldu u gibi, ztlar arasnda bir gerilimin sonucu olduunu sylyordu. ... Apoll ondan alnacak gerek ders Delphoi'nin me hur deyiinde ifade edilmi tir: Kendini, tan ! Zeka, bilim, bilgelik, en bata Apollon olmak zere, tanrlar tarafndan verilen tanr sal rnekler olarak kabul edilir. Apolloncu dinginlik Yunan insan iin tinsel mkemmelli in ve buradan hareketle akln simgesi haline gelir. Hermes... nsanlarla ilikilerinde hem tanr , hem dzenbaz hem de usta bir zanaatk ar olarak davranr. O tam bir varl k balaycdr: Her trl talihin Hermes' in bir ba olduu sylenir. Ama di er yandan o, her trl hilel i iin ve dolab n somutla m halidir. Doar domaz kardei Apollon'un srlerini alar; bu nedenle hrszlarn yolda ve koruyucusu olmu tur. Euripides onu ilerini gece grenlerin tanrs diye anar. ... atei o bulmutur. Hera da yaln zca evlilik tanras deil, ayn zamanda evrensel bereket tanrasyd. ... rktc canavarlarn ... annesi olarak kabul edilirdi. Ama canavar do urmak yer tanralarn zelliklerindendir. Lydia'daki bir yaz tta Artimis biiminde bulgulanan Artemis'in ismi, onun do ulu kkenini belirtir. Bu tanr ann arkaik niteli i ortadadr: O ncelikle tam bir Yabani Hayvanlar Tanrasdr; yani hem bir av tutkunudur hem de yabani hayvanlar n koruyucusudur. Artemis'in dier dillerdeki adlar arasnda Frigya'da Kybele'yi ve Kapadokya'da Ma'y saymak gerekebilir. ... Efes'te analk ilevi heykellerde o kadar grotesk bir tarzda tasvir ediliyordu ki, onu bir Yunan tanr as olarak kabul etmekte duraksanmak tadr. ... Artemis, ak ve evlilii deil, bereketi ve anal bilen yabani hayat ynetir. Hera'dan sonraki en nemli Yunan tanr as hi ku kusuz Athena'dr. ... Athena herhalde, Miken prenslerinin mstahkem sar aylarnn koruyucusu bir Saray n Kutsal Kadn'yd; kadn ya da erkek meslekleriyle ilikili bir ev tanras olmakla birlikte, bir sava ve yama dneminde kalede bulunmas , ona sava bir tanrann vasflarn ve glerini kazandrmt. ... Olympos tanrlar arasnda yaln zca Athena'nn anas yoktur. 46

... Zeus zeka tanras Metis'i hamile iken yuttu ve Athen a babasnn kafatasndan dar karak do du. Dier tanrlar hayatn, bereketin, lmn, toplumsal kurumlar n vb kutsall nn saysz biimlerini temsil ederler. Athena ise, zeka, teknik beceri, pratik buluuluun yan sra kendine hakim olmay , snavlarda skuneti, dnyan n uyumuna, dolaysyla anlalabilirliine gveni gerektiren baz meslek ve yeteneklerin kutsal niteli ini veya tanrsal kkenini ortaya koyar. Metis tanr asnn, filozoflar anda, tanrsal ilmin ve insanlarn bilgeli inin simgesi haline nasl geldii anlalmaktadr. Aphrodite, ... kesinlikle do u kkenli bir tanr adr. ... Tanra, Uranos'un denize atlan cinsel organlarndan kan kpkl tohumlardan domutur. ... Byk bir tanr nn hadm edilmesi izle i dou kkenlidir. Homeros vgs, varolu biimini, hayvanlar, insanlar ve tanrlar birletiren unsuru cinsel itki ol arak grmektedir. Dier yandan vg, tensel isteklerin engellenemez ve akld niteliini vurgulayarak, Zeus'un ak maceralarna da bir gereke bulmaktadr. ... Ksacas cinselliin dinsel adan gerekelendirilmesi sz konusudur; nk cinsel arlk ve tecavzlerin bile, Aphrodite taraf ndan k krtldklar iin, tanrsal bir kkene sahip olduklar kabul edilmektedir. Onun, esinledi i, ycelttii ve korudu u fiziksel a k tensel birlemedir. ... Hafifme rep bir tanra grnm arkas nda, dinsel deneyimin en derin kaynaklarndan biri gizlenmektedir: Cinselliin aknlk ve mysteria olarak ortaya k. Pindaros varl k kategorisi saptyordu: tanrlar, kahramanlar, insanlar. F.R. Farnelle ... gre, kahramanlarn hepsinin kkeni ayn deildi; o yedi kategori ayrt ediyordu: tanr sal veya ritel kkenli kahramanlar; gerekten yaam ki ilikler (savalar veya ruhban snfndan kiiler); airler veya alimler tarafndan yaratlm kahramanlar vb. ... A. Brelich, ... kahramanlar n biimbilimsel yaplarn yle betimledi: Kahramanlar, lmlerinde zel bir ynn ne kt; sava, atma, kahinlik ve tp, erginleme trenleri ve mysteria'larla yak n ilikileri olan kiiliklerdir; siteler kurarlar ve tapmlarnn yurttalkla ilintili bir nitelii vardr; onlar kanda gruplarn atalar ve baz temel insani etkinliklerin ilk rnek niteliinde temsilcilerindir . Ayrca baz tuhaf, hatta canavarca zellikler ve insanst doalarn ele veren sra d davranlar kahramanlara zge niteliklerdir. Etkinlikleri insanlarn ortaya kndan sonraya rastlar, ama yap larn henz tam yerine oturmad ve kurallarn henz yeterince yerlemedii bir balanglar dnemi sz konusudur. Onlarn varolu biimleri de "kk enler" ann tamamlanmam ve elikili niteliini ortaya koyar. Kahramanlar n doumlar ve ocukluklar sradan deildir. Tanrlarn soyundan gelirler, ama kimi zaman iki babal olarak bilinirler. Kahramanlar n zgl nitelik lerinden biri de lmleridir. ... Birok rnekte kahraman n lm ok dramatiktir. ... Kahramanlar tanr lar gibi lmsz de ildir geri, ama 47

lmlerinden sonra da etki nlik gstermeye devam etmeleriyle insanlardan ayrlrlar. ... genel adetlerin aksine kahramanlarn lleri sitenin iine gm lr, hatta tap naklara bile kabul edilirler. ... Olymposlular iin kurbanlar grtlaklar ge evrilerek kesiliyor, yer tanrlar ve kahramanlar iin ise g rtlaklar yere dnk oluyordu; Olymposlular iin adanan kurban ak, yer tanr lar ve kahramanlar iin ise kara renkte olmal yd ve sunulan kurban tamamen yak lyordu, hibir canl insan ondan yiyemezdi. Olympos sunaklar, yerin zerinde ve kimi zaman belli bir ykseklikte klasik tap nak trndeydi; kahramanlar ve yer tanrlarn suna ise bask bir ocak, bir yeralt maaras veya belki bir mezar temsil eden adyton'du. Kurban trenleri, Olymposlular iin gne li sabahlarda, kahramanlar ve yer tanr lar iin ise akam veya gece dzenleniyordu. Btn bu eli kili de erler yklenmi ve canavarca zellikler, bu sapka davranlar, insanlarn dnyas henz yaratlmad sradaki kkenler zaman nn akcln hatrlatr. Bu balang anda kuralszlklar ve her trden suiistimaller (yani daha sonra canavarlk, gnah veya su olarak mahkum edil ecek her ey) dorudan veya dolayl olarak yaratclk iini kkrtr. Bununla birlikte kural ihlallerinin ve arlklarn yasaklanaca insanlar dnyas , kahramanlarn yaratmlarnn -kurumlar, yasalar, teknikler, sanatlar- sonrasnda ortaya kar. Kahramanlarn ardndan insanlar dnyasnda yaratc zaman, ... kesin olarak kapanm tr. Kahramanlar n arl snr tanmaz. Tanralarn bile rzna gemeye cret ederler. ... kutsallklara saldrmakta duraksamazlar ... kutsal de erlere tecavz kahramanln doasna zg lsz bir hybris'i ortaya koyar. Kahramanlar tanr larla sanki eitleriymi gibi atr, ama hybris'leri Olymposlular taraf ndan her zaman zalimce cezaland rlr. Hybris'ini hibir ceza grmeden a a vuran yaln zca Herakles'tir. Ama Herakles mkemmel kahraman, Pindaros'un deyimiyle tanr-kahraman dr. Onun ne mezar ne de kalntlar bilinir; odun ynndan ykselen alevlerin zerindeki tanrlatran intiharyla lmszle eriir, Hera tarafndan evlat edinilir ve tanr olup, Olympos un dier tanrlar yannda yerini alr. ... Dierleri lsz hybris'lerine karn lmszleme abalarnda baarszla uramlardr. Kahramanlar yaln zca Yunanistan'da byle hatr saylr bir dinsel sayg nla erimi , imegelem gcn ve dnce abalar n beslemi, edebi ve sanatsal yaratcl desteklemitir. XII. BLM ELEUSIS MYSTERlALARI Demeter'in onu lmszle tirme karar hem evlat edinme istei (Persephone'nin boluunu dolduracakt ) hem de Zeus'tan ve Olymposlulardan alnan bir intikam olarak yorumlanabilir. Demeter, bir insan tanrya dn trmek zereydi. Tanralarn insanlara byle lmszlk verme gc vard ve bu konuda e n bildik yntemler, ate kullanlmas veya tanrla aday insan n pi irilmesiydi . Eleusis M 1580- 1500'e do ru kolonile tirilmi gibidir, ama ilk tap nak (bir oda ve dam tayan iki i stun) M XV. yzylda yapld, mysteria'lar da yine XV. yzylda balad.

48

Erginlenme, hem tanr sal dnyayla yak nl hem de hayat ile lm aras ndaki sreklilii ortaya koyuyordu. Tar msal trde btn arkaik dinle rce paylaldna kuku olmayan bu dnceler, Olympos dini taraf ndan bastrlmt. Hayat ile lm arasndaki gizemli sreklili in ortaya kmas, vahyedilmesi epopteia adayn kendi lmnn kanlmazl dncesiyle bartryordu. Erginlenenler ancak lmden sonra bir araya geliyor ve erginlenmemiler kalabalndan ayrlyorlard. Bu adan, Pisistratostan sonraki Eleusis Mysteria'lar sitenin geleneksel dinsel kurumlar na kar kmadan Olympos dinini ve halk inanlarn tamamlayan bir dinsel sistem olarak kabul edilebilir. Eleusis'in balca katks lmden sonra koruyuculuk salama trndeydi ve bu nedenle mysteria'lar Atina tarafndan hemen onaylan p koruma alt na alnmt. Tarm, Avrupa'ya yay ldktan birka bin y l sonra, hala ritel yap sn koruyordu, ama meslek s rlar, yani mahsul bolluunu salamaya ynelik trenler, ok basit bir erginlenme araclyla artk btn dnyada herkese akt. Eleusis mutlaka yeni bir dinsel boyut da kefetmi olmal yd. Mysteria'lar zellikle iki tanrayla ilgili baz "vahiyler"le nlyd. Ama bu tr "vahiyler," sr tutulmas n olmazsa olmaz bir ko ul olarak dayatyorlard. ... Gerek tp gerekse felsefe ererek ula labilecek s rlara sahip olmakla nldr ve eitli yazarlar bunlar Eleusis srlarna benzetir. Yeni-Pythagoraslar ve yeni-Platoncular zamannda, en ok kullan lan klielerden biri byk filozoflarn ifreli yazlarna, statlarn gerek retilerini yalnzca erginlenmi lere akladklarna ilikin grt. XIII. BLM ZERDT VE RAN DN Birok dinsel d nce de ran'da kefedildi, yeniden de er kazand veya sistemletirildi. Bunlarn yalnzca en nemlilerini hat rlatmakla yetinelim: Birok dalist sistemin (kozmolojik, ahlaki, dinsel dalizmler) birbirine eklemlenmesi; kurtarc miti; iyinin ni hai zaferini ve evrensel kurtuluu ilan eden iyimser bir eskatolojinin geli tirilmesi; bedenlerin yeniden dirilii retilerini; byk olaslkla, baz irfani mitler; son ol arak da Rnesans dneminde gerek talyan Yeni Platoncular gerekse Paracelse veya John Dee tarafndan yeniden geli tirilen, Magus mitolo jisi. Eski Avesta'nn drtte kaybol mutur. Esas olarak iki tarih yaz m perspektifi sz konusudur: Birincisine gre Zerdt, geleneksel etnik dinde, yani M II . bin ylda Hint-ranllar tarafndan paylalan dinde reform yapm , tarihsel bir kiiliktir. kinci perspektifte, Zerd t dini ran dininin yalnzca bir ynn, yani merkezinde Ahura Mazda tapm olan Mazdeizmi temsil eder; bu yntembilimsel tavr paylaan yazarlara gre, Zerdt peygamberin gerekletirdii bir reform sz konu su olmad gibi, bu ki iliin tarihselli i bile tart maldr. Tarihsel Zerdt kiiliinin, Mazdeizm dinini oluturan mminler tarafndan bir mkemmel rne e dntrlmesi doaldr. Birka kuak sonra, kolektif bellek nde 49

gelen bir ki inin gerek ya am yksn korumay baaramaz; sz konusu ki ilik bir ideal rne e dn r, yani dile getirdii arnn yalnzca erdemlerini ifade eder ve bu ar, kiiliin somutla trd rnee zg rnek oluturan olaylarla yanstlr. Zerdt'n etkinliinin M 1000-600 yllar arasnda bir tarihe yerletirilmesi nerilmi tir. skender'den nce 258 y lndan sz eden Mazdeist gelenek doru kabul edilecek olursa, Zerdt'n M 628-551 arasnda yaad saptanabilir. Rivayete gre Zerd t, ... kurban rahibi ve ilahi okuyu cuydu... At yeti tiricisi Spitama (parlak saldrl) kabilesindendi; babasnn ad Pourusaspa'yd (at benekli). Zerdt evliydi ve iki ocu unun ad bilinmektedir; bunlardan k kzd ... Zerdt yoksuldu. Mehur bir gatha'snda Ahura Mazda'ya kendisini koruyup yardm etmesi iin yakarrken, yle hayk rr: Niye gsz olduumu biliyorum ey Bilge: nk srm kk ve az adamm var. arsyla seslendi i topluluk, kavi denen efleri ve karapan, (mrldanan), veusig (kurban edici) denen rahipleri bulunan yerle ik obanlardan olu uyordu. Zerdt'n Ahura Mazda adna saldrmaktan ekinmedii bu rahipler, geleneksel Ari dininin bekileridir. Ama ok gemeden tepkile r geldi ve peygamber kamak zorunda kald . ... Fryana a iretinin reisi Vitaspa'nn yan na snd ve onu vazettii dine ekmeyi baard. Yoldalarn, dmanlar ve ktl silah zoruyla uzak tutmalar konusunda te vik etti. Bu Zerdt topluluun karsnda, parolalar fke olan erkek cemiyetleri vard. ... Zerdt, sr kurban edenlere iddetle saldrr; erkek cemiyetlerindeki tapmn ayrt edici niteliini bu tr kanl riteller oluturmaktad r. ... Zerdt'n zihni srekli, ktlerin urayaca ceza ve erdemlilerin alaca dlle me guldr. Mazdeizmin iki zgl motifinin srekli yinelendiini aklda tutalm: Do ast k ve demonlarla sava . Baz amanlarn esrime haline uzun uzun ark syleyerek getikleri biliniyor; ama arklardan yararlanan her, tapm sisteminin amancl kabul edilemeyeceini ekleyelim. Zerdt'e yeni dinin vahyi dorudan doruya Ahura Mazda'dan gelir. Bunu kabul ederken tanrsnn balang davranna -iyinin seilmesi- yknr ve mritlerinden de ba ka bir ey istemez. Zerdt reformun z, tanr ya yknmedir. nsan Ahura Mazda rneini izlemesi konusunda uy arlr, ama tercihinde zgrdr. Kendisini Tanrnn klesi veya hizmetkar olarak hissetmez (Varuna'ya, Yahve'ye, AIlah'a inananlarn kendilerini grdklerinin aksine). Dnyay dnce yoluyla yaratmtr; bu da creatio ex nihilo'ya {hilikten yaratma} denktir. Zerdt, "dnce yoluyla" Ahura Mazda'y "birinci ve sonuncu olarak," yani balang ve son olarak kabul etti ini aklar. Ahura Mazda birok Kendili in ve ikiz ruhlardan birinin, Spenta Mainyu'nun (yiliksever Ruh) babasdr. Ama bu durumda, di er ikizin, Angra Mainyu'nun da (Ykc Ruh) babas olmas gerekir. ... balangta bu iki Ruhtan birinin iyilii ve hayat, dierinin ktl ve lm seti i aklanr. 50

Zerdt'n teolojisi terimin ke sin anlamnda "dalist" deildir, nk Ahura Mazda' nn karsnda bir "kar-tanr" yoktur; balangta kartlk iki Ruh arasnda ortaya kar. ... Ahura Mazda her eyi bildi i iin, en ba ndan itibaren Y kc Ruh'un tercihinin ne olacan biliyordu, ama yine de bunu engellemedi; bu da ya Tanr nn her trl elikinin stnde oldu u ya da ktln varlnn insan zgrlnn n ko ulunu oluturduu anlamna gelebilir. Mazdeizmde, kze sayg nemli bir rol oynamaktad r. Bu olgu yerleik iftilerle gebeler arasndaki at mann bir yansmas olarak yorumlanm tr. Zerdt iin kullanlan srtma nitelemesi ise, ileri srld gibi her Mazdeistin sr hayvanlar n koruma ve onlara iyi bakma deviyle ilikili deildir. Antik Yakndou'nun ve Hindistann her yerinde bulgulanan oban ve sr mecazlar, reislere ve onlarn uyruklarna gnderme yapmaktadr. Zerdt'n s rtmaln yapt sr hayvan, iyi Dini payla an insan ifade etmektedir. Eer Gatha'lar Zerdt'n eseriyse -ve bilginlerin neredeyse tamam nn gr bu yndedir- peygamberin, dnemsel olarak yenilenen kozmik dngye ilikin arkaik ideolojiyi ykmaya alt ve Ahura Mazda tarafndan karar verilip ok yakn bir zamanda gerekletirilecek, geri dndrlemez ahreti ilan etti i sonucuna var labilir. zetle, Zerdt'n a rsnn hareket noktas Ahura Mazda'nn her eye egemen gcnn, kutsall nn ve iyiliinin vahyedilmesidir. Peygambere do rudan Tanr dan gelen bu vahiy tektanr l bir din kurmaz. Zerd t'n mritlerinin nne koydu u rnek, Tanrnn ve dier tanrsal Kendilik'lerin seimidir. Mazdeist Ahura Mazda'y seerken ktye kar iyiyi, daeva'larn dinine kar gerek dini seer. Dolay syla her Mazdeist ktle kar savamaldr. Zerdt Ahura Mazda'nn yan na Amea Spenta'lar katarak, onun bu dnyaya hangi biimde mdahale etti ini kesinle tirmeyi baarr ve Tanrnn ba melekleri araclyla kendisine, inananlara nasl yardm ve destek verebildiini de aydnlatr. ... Zerdt, bilgeliin, yani ilimin, kesin ve yararl bilginin i levini ve dinsel de erini ne kartmaktadr. Kukusuz terimin modern anlamnda soyut bir bilim deil, dnyann yaplarn ve onlarla ba ntl deerler evrenini hem kefeden hem de kuran yaratc dnce sz konusudur. Riteli yapan rahip, kurban treni arac lyla maga'la, geer; yani iinin aydnlanmasn, ilham dolmas n salayan bir esrime deneyimi yaar. Bu ilham sresince kurban rahibi tinsel zn bedensel doasndan ay rmay baarr; baka bir deyile, iki zn karmasndan nceki safl a ve masumiyete yeniden ula r. Ritel biiminde haoma'y ien kurban rahibi kendi i nsanlk halini aar, Ahura Mazda'ya yaknlar ve evrensel yenilenmeye nceden somut olarak kat lr. Gerek ran'da gerekse Brahmanc Hindistan'da kurban tekni i ve eskatolojik i rfan bir dinsel sekinler grubu taraf ndan gelitiriliyor ve bat ni bir gelenek oluturuluyordu.

51

Zerdte inananlar n kenevir kullanmasna ili kin baz anlat blmleri gere i yanstyorsa, bunlarla eski Hindistan'daki durum aras nda bir yak nlk kurulabilir. Rivayete gre, Zerd t 77 yanda iken, Turanl Bratvarkh tarafndan, bir ate tapnanda ldrld. ... Helenistik dnyada Zerd t, rnek din adam (Magus) olarak yceltildi ve talyan Rnesans'nn filozoflar ondan hep Magus diye sz etti. Yce Tanr veya yalnzca dierleri' : gibi ulu Tanr olarak kabul edilen Ahura Mazda'ya rani lkelerde Zerdt'ten nce de taplyordu. Ahemeniler Zerdt olmasalar bile, teolojileri Gatha'lardakiyle ayn dzeydeydi... ve tamamen ahlaki kayglarla yklyd. ... Dara'nn Persepolis yak nndaki Nak -i Rstem'de oydurduu ilk yaz tta, Ahura Mazda bu yeri yaratan, g yaratan, insan yaratan, insan n mutlulu unu yaratan, Dara'y ok kiinin tek kral , ok ki inin tek efendisi yapan ulu bir Tanr olarak yceltilir. Dara Persepolisi Yeni Yl bayramnn, Nevruz un, kutlanmasna ayrlm kutsal bir bakent olarak tasarlad ve in a etti. ... Nevruz, btn Yeni Y l ritel senaryolar gibi, kozmogoninin simgesel yineleniiyle dnyay yeniliyordu. Zerdtlk batya doru yaylrken baka din trleriyle kar lat ve onlar n etkisinde kald. Buna ko ut olarak, Ahemenilerin Mazdeizmi de hi deimeden kalmad . Mazdeizm'de, Yima ve Haoma ritelinin kanl kurbanlarla birlikte yceltildiine dikkat ekelim. Hint-ran mirasnn bu ekilde ne karlmas tabii ki gl direni lere de yol at: Nitekim daha ge dnemlerde kanl kurbanlar kesin olarak kaldrld ve sarho edici iki olarak kullan lan haoma da kaybolup onun yerini bir bitki zsuyu, su ve st karm ald. Dinler tarihinde bu grngye ska rastlan r: Bir tanrya, byk tanr lar katna geici veya kal c olarak ykseltilebilmesi amac yla, gerekli "btnl" elde etmesi iin kimi zaman birbirleriyle elien birok vas f yklenir. Mithra Mazdeizm iinde, zellikle daeva'lara ve dinsizlere kar savan ampiyon tanr s olarak ykselmi ti. Ahura Mazda'nn bu i levi tamamen ona b rakmas, Ahurada belli bir ilevsizleme e ilimi bulundu una i aret ediyor; ama ktlk glerine kar mcadele Mazdeizm'in ana ykmll , olduu iin, bu ilahi Mithrann dine dndrlmesi, yani ulu tanrnn (Ahura Mazda) bir zaferi olarak yorumlanabilir. Dier Hint-Avrupallarda da oldu u gibi, barol ritel ate i oynar. Yasna, esas olarak ate nnde gerekletirilen bir haoma kurbandr. Kutsal ate lerin kurulu u, temizlenmesi ve srdlmesi Mazdeizmde baka yerlerde bilinmeyen boyutlara ulamtr. Her Mazdeist kral ii n, en mkemmel dinsel davran bir ate kurmak, yani bir tapnak yaptrmak, ona gelir balamak ve rahipler atamakt. yi Din'in kurtarc ilevi, ritelin yaratc ilevinin yceltilmesiyle gi derek glendirildi. Nihai ama evrensel yenilenme oldu u iin, kurban treninin kozmogoniye ilikin temel ilevi ne karld: Aslnda eskatolojik Yenilenme insanl kurtarmakla kalmaz, bedenleri 52

dirilterek onu yeniden yaratr. Bu da yok edilemeyecek, bozulmayacak yeni bir yaradl anlamna gelir. Bat ran'da bulgulanan ritel, zellikle de bedenlerin yaklmas ve bir kavanoza konan kllerin topra a gmlmesi, Zerdtlkle birlikte dier blgelere de yay lmtr. Orta Asya bozkrlarna zg bir adet daha da arkaiktir: Bedenlerin belirli bir yerde ak havaya braklmas ve orada akbabalarla kpekler taraf ndan paralanp yenmesi. Do u ranllar ritel olarak dvnyorlar, kendi bedenlerine vuruyorlar ve kimi zaman bunun sonu intihara kadar varyordu. Ama Zerd tlk, Angra Mainyunun icad olduunu a klad alama ve dvnmeleri kesinlikle yasaklad. XIV. BLM KRALLAR VE PEYGAMBERLER DEVRNDE SRAL DN Ta giyme treni, baka ritellerin yan sra, kutsal ya dklmesini, krall n ilan n ve tahta kmay ierir. srail kral; Yahve'nin temsilcisi olarak, tpk eski Do udaki dier hkmdarlar gibi kozmik dzeni srdrmek, adaleti salamak, zayflar korumak, lkenin bereketini sa lamakla grevlidir. Sleyman, tapnan Kuds'te, krallk saraynn yanna ina etti; bylece tapnak tapmn soydan geen monar iyle birletirdi. ... Tapnan ina edildii Siyon Da bir dnya merkezi dir. Kuds Tap na milli tap naa dn r ve krall k tapm devlet diniyle zdeleir. ... Sonu olarak dinsel tren usulleri dnyan n yaplarn yenilemeye yneliktir. Sleyman lnce krall k ikiye blnd.: Kuzey krall veya srail krall ve Gney krall veya Yahuda krall . Yaradan ve dnyann kral olan Yahve ayni zamanda kendi yarattnn yargcdr. Belirlediim, zaman gelince, dorulukla yarglayacam Dorulukla yarglar. Onun hem ahlaki, hem kozmik hem de toplumsal nitelikteki adaleti evrenin temel kuraln oluturur. Yahve Yaayan Tanr dr baka bir deyile hem konuamayan ve yrmedikleri iin tanmalar gereken putlardan hem de yerde biten otlara benz eyen insanlardan farkl dr. nsan da, Tanr ona soluu veya ruhu fledii iin canl bir varlktr; ama hayat ksadr. Ayrca Tanr ruh, insan ettir. Bu z tlk bedenin dinsel a dan deer yitirmesine neden olmaz; insan varoluunun ksa ve geici niteliini vurgular, bu durum Tanr nn mutlak hakimiyeti ve ebedili i ile eliir. ... Yine de insan yaratlm dier varlklardan ayrlr; nk o Tan rnn sureti olarak biimlendirilmi tir ve do aya hkmeder. nsann lmll, ilk gnahn, zellikle de Adem'in kendini Tanrya benzetmek istemesinin sonucudur. Yahve'nin kulu veya hizmetkar olan insan, tanrsndan korkarak yaamaldr. taat en mkemmel dinsel davrantr. ... nsann dinsel lks doru olmak, Yasa'y, tanrsal dzeni bilmek ve ona uymakt r. Peygamber Mika'nn hat rlatt gibi : Ey insanlar Yahve iyi olan size, bildirdi, adil davranmanzdan, sadakati sevmenizden ve alakgnlllkle yolunda yrmenizden baka tanrnz Yahve sizden ne istedi?

53

Bir kutsal metin yorumcusuna gre, gle iyiliin bulumas, Eski Ahit in Tanry alglama biimini zetler. Yaratlm olan, tanm gerei suludur: nsan gerekten temiz olabilir mi? Kad ndan doan biri doru olabilir mi? Tanrnn eytann tuzana d mesi, saf ve dindar birok ruhu hala huzursuz ediyor. Bununla birlikte Eyb sorunu iyi anlamt: Eer her ey Tanrya balysa ve e er Tanr eriilmezse, onun davranlarn yarglamaya olanak yoktur; bu nedenle eytan karsndaki tavr da yarglanamaz. ... K sacas, mmin a sndan Eyb Kitab ktl n ve adaletsizli in, kusurlarn ve deh etin bir a klamasdr. Mademki her ey Tanrnn isteine ve iradesine baldr o zaman mminin ba na gelen her ey dinsel bir anlamla ykldr. Ama Tanrnn yardm olmadan insan n byk gnah n srrna erebileceini sanmak bo unadr ve ayn zamanda dinsizliktir. Bugn nebi (peygamber) denilene eskiden kahin (bilici) denirdi. Kahinlerin ve gezgin gr sahiplerinin dnda, iki peygamber kategorisi ayrt edilmektedir. Birinci grup tap m peygamberlerinden olu mutur: Tapnaklarn yak nnda yaar ve rahiplerle birlikte ritellere katlrlar. Bunlar krallk tapnaklaryla ili kili, saray peygamberleridir. Birok kez krala bekledii zaferi kazanacan bildirirler. Bu olduka kalabal k profesyonel peygamber kategorisi Eski Ahit'te sahte peygamber olarak kabul edilenleri de kapsar. kinci grup ise ... arlarn bir meslein yeleri olarak deil, seilmi kiiler olma iddiasyla duyururlar. Baz kabileleri veya baz tapnaklar ya da krallar temsil etmeyip, Tanrnn habercisi olduklarn aklarlar. Btn byk peygamberler seilmiliklerinin gerekliine ve a rlarnn aciliyetine itenlikle ve tutkuyla inan r. Dorudan Tanr Sz'n duyurduklarndan hi kuku duymazlar; nk Yahve nin elinin veya ruhunun (ruah) zerlerine konduunu hissetmilerdir. Tanrnn peygamberin ruhuna girmesi, kimi z aman kendini esrime yoluyla gsterir, ama co kunluk veya esrime iinde kendinden geme hali mutlaka gerekli grnmemektedir. Hatta baz peygamberler delilikle sulanmtr. Tanrnn dehet verici varlnn ve peygamberin stlendi i grevin arlnn yol at duygusal sarsntlar sz konusudur. amanlarn erginlenme hastal klarndan btn dinlerdeki buyk mistiklerin deliliklerine kadar, ok iyi bilinen bir grngdr bu. Ayrca arkaik ve geleneksel toplumlarn kutsallk uzmanlar gibi, peygamberler de kehanet yeteneklerine sahiptir ve byl trde mucizev i gler sergilerler: lleri diriltir, azck gdayla kalabalklar besler, baz insanlar hasta ederler vb. Yahve ona bir baka evlilik yapmasn, bakasnca sevilmi, ... Zina etmi bir kadn almasn sylemiti ... Ho ea'nn duyumlarna kavmi taraf ndan ihanete u rayan Tanrnn krgnl hakimdir. srail Yahve'nin e iydi, ama ona ba l kalmam, fahie olmu, baka bir deyile kendini Kenan' n bereket tanr larna vermi ti. Eler arasndaki bu a k, sa'nn bedel deyerek insanl kurtarmas inanc nn habercisidir: Tanrnn aff insann kusurlarndan dnmesini beklemez, onun ncldr. 54

Hoeadan sonraki btn byk peygamberlerin evlilik simgeselliini kullanacan da ekleyelim. Kutsal metinlerin b yk peygamberleri, seilmi liklerinin benzerliine karn, varolu sluplar, yazg larn stlenme biimleriyle birbirlerinden ayrlrlar. ... Hatta krala ve yksek grevlilere saldrmakta duraksamad ... Tpk nclleri gibi, o da ibadetin yetmediini aklad ... Tek gerek iman, adaleti uygulamak ve iyilik yapmaktan ibarettir: yilik etmeyi renin, adaleti gzetin, zorbay yola getirin, kszn hakk n verin, dul kadn savunun . Asurlularn Suriye ve Filistin'e saldrs, ayann vaaz na yeni bir unsur soktu. ... Asur kral Filistin'i igal edince, aya onun art k Yahve'nin arac deil, iktidara doymayan basit bir zorba olduunu aklad. aya, Siyon'un dokunulmazl na gveniyordu: Kutsal da Yahve tarafndan btn d manlarn saldrlarna kar korunmutu ve korunacakt. Bir ruhban ailesinden gelen Yeremya seilmiliini M 626da anlad ve peygamberliini kesintilerle krk yl boyunca srdrd. ... Yeremya nn ilk sylevlerine ok dramatik bir izlek hakimdir. Kuzey den gelen byk bir milletin ok yakn bir gelecekte yol aaca felaketten sz eder: Yay, pala kuanmlar, barbar ve acmaszlar ... Bu vahi atllarn hangi tarihi rne e denk dtn aramak bo una aba olur. Kuzeyden gelen millet, mitolojik mutlak ykm imgeleri arasnda yer alr; nk istila lkeyi kesin bir biimde yok edecektir. M 609'da Yoiya ld, o lu Yehoyakim tahta kt. Yeremya, iren bir zorba oldu u ortaya kan Yehoyakime saldrmakta duraksamad. ... Yeremya tutukland ve baz ileri gelenler kendisini korumasa, muhtemelen i dam cezasna arptrlacakt. Peygamber uzunca bir sre kamuya ak yerlerde konu ma yapma olana bulamad. Yeremya'nn arsnn son aamas M 595'te, Nebukadnezzar Kuds' fethedip, Yahuda sekinlerinin bir blmn srgn edince ba lad. ... Yeremya halk yattrmaya alyordu. Hain diye tutuklanp, hapse atld, ama daha sonra, Babilliler tarafndan kurtarld. Aslnda Tanr , peygamberi araclyla Yeni Ahit'i bildirmektedir: srail halkyla ve Yahuda halk yla yeni bir ahit yapaca m gnler geliyor. Dnyadaki krallar n ve insanlar n hibiri Kuds kap larndan hasmlarn, dmanlarn gireceine inanmazd. Kudste veya srgnde yaayan birok kii, Yahve'nin gcnden kukuya dp galiplerin tanr larn benimsedi. Hatta baz lar Yahvenin varlndan bile phe ettiler. Son byk peygamber Hezekiel, M 597 de ... Hezekiele gre srail'i gnahlar, ncelikle de putperestlik kirletmi ti. Tanrnn varl ayrcalkl bir mekanla snrlanmam tr. Dolaysyla mminin Yahv e'ye kendi vatan nda veya yabanc bir lkede tapnmas arasnda pek fark yoktur. nemli olan onun i dnyas ve benzerlerine kar davranlardr. 55

Peygamberlerin ilk dikkat eken zellii, tapma ynelttikle ri eletiriler ve badatrmacla, yani onlarn fahi elik adn verdikleri Kenan etkilerine amanszca saldrmalardr. Ama durmadan ate satklar bu fahielik, kozmik dinselliin en yaygn biimlerinden birini temsil etmektedir. Tarmclara zg kozmik dinsellik en temel kutsallk diyalektiinin, zellikle de tanr sal olan n kozmik nesnelerde veya ritimlerde bedenlendii ya da tezahr etti i inanc nn bir uzantsn oluturuyordu. Ama Yahve mminleri, Filistine girdiklerinden beri, tam da bu inanc putperestli in en mkemmel rnei olarak k nyorlard. ... Sonunda peygamberler doay her trl tanr sal varlktan arndrmay baardlar. Doa dnyasnn birok kesimi -yksek yerler, talar, kaynaklar, aalar, baz mahsuller, baz iekler-. kirli, diye damgalanacakt ; nk Kenan bereket tanrlar tapmyla kirletilmilerdi. Tam anlamyla temiz ve kutsal blge yalnzca ld, nk srail orada Tanrsna sadk kalmt. Tapm, ncelikle de kanl kurbanlar ele tiriliyordu; ... rahipler ve halk ritel etkinl iini tapnmann en mkemmel biimi olarak gryorlard. Oysa peygamberlere gre, onlar Yahve'yi bouna tap naklarnda aryorlard; Tanr kurbanlar, bayramlar ve trenleri kmsyordu ... Tanr hak ve adalet bekliyordu. ... Peygamberler tap mdaki iyiletirmelerin deil, insanlardaki dnmn pe indeydiler. Doann kutsalln, tapm etkinli inin deerini yitirmesi; ksacas kozmik dinselliin toptan ve sert bir biimde reddi ve zellikle de Yahve'ye nihai dn yoluyla bireyin tinsel yenileniine verilen belirleyici nem, peygamberlerin iki Yahudi krall nn varln bile tehdit eden tarihi krizlere yan tyd. Baka bir deyile, halk ve ileri gelenler, ama onlar n yan sra kahinler ve iyimser peygamberler tarihi d manl klar doal afetlerle zdeleme eilimindeydiler. Peygamberler resmi siyasi iyimserlie tepki gsteriyorlar ve Yahvecilii devlet dini olarak yerletirmek yerine badatrmacl tevik eden Davud monar isine saldryorlard. Demek ki peygamberler, daha nce hi grlmemi bir biimde, tarihe de er yklemektedirler. Bundan byle tarihi olaylar, Tanrnn iradesiyle belirlendikleri lde, kendi ilerinde bir de ere sahip olacakt . Bylece tarihi olgu lar insann Tanr karsndaki durumlarna dn t ve bu nitelikleriyle, o zamana dek hibir eyin onlara salayamad bir dinsel deer kazandlar. Bu nedenle, tarihin Tanr nn bir epifanisi olarak anlamn ilk ke fedenlerin braniler olduklar sylenebilir ve bu kavram, beklenebilece i gibi, Hristiyanl k tarafndan yeniden ele alnm ve boyutlandrlmtr. XV. BLM DIONYSOS VEYA YENDEN KAVUULAN AHRET M UTLULUU Birok kken miti kraliyet ailelerinin kurucularnn soyunu tanrlarla lml kadnlar arasndaki birlemelerle ba latr. Ama Dionysos ikinci kez Zeus'tan domutur. Bu nedenle, byle bir birlemeden do anlar arasnda tanr olan bir tek odur.

56

Bilginlerin o u Dionysos'u, Yunanistan'a ya dorudan Trakya'dan ya da Frigya zerinden gelmi, Trakyal bir tanr olarak kabul etmektedir. Ama Walter Otto, Dionysos'un arkaik ve btn Helen dnyasnda yaygnlam nitelii zerinde durmutur ve tanrnn adna -di-vo-nu-so-jo- bir Miken yaz tnda rastlanmas ona hak veriyor gibidir. Dionysos herhalde direni ve basklara yol amt; nk ortaya kard dinsel deneyim btn bir varolu slubunu ve deerler evrenini tehdit ediyordu. ... Ancak geri kalan her eyi (ad ne olursa olsun: denge, ki ilik, vicdan, mant k, vb) yadsyarak gerekle tirilebilen her trl mutlak dinsel den eyime kar direni. Dionysos birdenbire grnen ve daha sonra gizemli bir biimde yok olan bir tanrdr. ... Bu dnemsel epifaniler ve gizlenmeler Dionysos'u bitki bymesi tanrlar arasna sokar. ... sarmak ye am onun neredeyse alametleri haline gelmitir ... hayvan olarak (bo a, aslan, teke) ... hayatn btnyle iliki iindedir. ... kn grnr ve en anl epifanisini gerekle tirdii ilkbahar enlii srasnda yok olur. ... Yok olma,"gizlenme" Yeraltna iniin, yani "lm"n mitolojik ifadeleridir. Tam bir arkaik tren olan ve btn dnyada yay gn olarak grlen fallus ta ma ku kusuz Dionysos tap mndan daha eskiydi. ... arap tanrsnn maskeler kortejinin bana gemeyi nasl baard da anlalmaktadr. ... nee ve sarholuk, artk Homeros'un kederli ile dny asna hi benzemeyen bir te hayat nceden haber vermektedir bir anlamda. ... Dionysos'un boa eklindeki epifanisinin hala bilindi ini gsteriyor. eitli tah llardan yaplan bir bulama olan ve gece olmadan yenmesi gereke n panspermia hazrlanyordu. ... Hippokrates in bir incelemesinde, Besinler, bitkilerin bymesi ve tohumlar bize llerden gelir, diye yazlmt. Dionysos, kendisi iin yaplan tm trenlerde, hem bereket hem de lm tanr s olarak karmza kar. Herakleitos, Hades ile Dionysos un ... tek ve ayn tanr oldu unu sylemiti. Kayadan fkran su, st ve balla dolan dereler. Teos'ta Dionysos enliklerinin kutland gn, bir arap kayna sel gibi bo alr. En me huru, birka saat iinde ie k ap, zm veren bir gnlk balardr Kadnlar evlerini terk etmeye ve geceleri dalarda koturup, santur ve flt sesleri eliinde dans etmeye itil mektedir. Pentheus en ok arabn etkisinden korkmaktad r; nk ba dndrc arabn parlts kadn lenlerinin bir paras oldu mu o trenlerden hayr, gelmez. Kurbann paralanarak ldrlmesi ve i et yenmesi yoluyla, tanryla ruh birli i gerekle tiriliyordu; nk paralanan ve i i yenilen hayvanlar Djonysos'un epifanileri veya bedenlenmi halleriydi. ... Dionysosu esrime her eyden nce insanl k halinin a lmas, tam kurtulu un kefi; insanl n eriemedii bir kendili indenli in ve zgrln elde ediImesiydi.

57

Dionysos ve tapmn dierlerinden ayran , psikopatik krizler deil, bunlarn dinsel deneyim olarak yklendikleri deerdir: Bunlar kimi zaman tanr nn verdii bir ceza, kimi zaman da bir dldr. Sonu ol arak grnrde benzer toplu ritelle r veya hareketlerle rnein ortaan baz rpntl ve kesik kesik hareketlerle yaplan danslar veya Kuzey Afrika'daki mistik saviye tarikat nn ritellerinde i et yenmesi- yaplan karlatrmalarn ilgin yan bunlarn Dionysosuluun zgnln belirginletirmesidir. Tarihsel dnemde bu kadar arkaik bir mirasla ykl bir tanr ok az kmtr: Vahi hayvan biimli maskel eri, fallus tamann, i et yemenin, yamy amln ... yer ald riteller. Dionysos ritellerinin merkezinde u ya da bu biimde her zaman az ok iddet ieren bir taknlktan olu an bir esrime deneyimi bulunur: Mania. Bu lgnlk bir anlamda mridin "tanrlamasnn" kan tn oluturuyordu. Srekli hareket halindedir; her yere, btn lke lere, btn halklara, btn dinsel ortamlara girer; eitli yzleriyle ortaya kp, hem kylleri, hem entelektel sekinleri, siyasetileri hem de mnzevileri, orjicileri ve ilecileri by leyip, kendine eken, tek Yunan tanr s odur. Sarholuk, erotizm, evrensel bereket, ama ayn zamanda dnem dnem llerin gelmesinin veya mania'nn, hayvani bilinsizlik iine batn veya enthousiasmos'un esrimesinin yol at unutulmaz dene yimler -btn bu deh et ve vahiyler tek bir kaynaktan kar: Tanrnn varl. Onun varolu biimi hayatla lmn elikili birliini ifade eder. Bu nedenle Dionysos, Olymposlulardan kkten farkl bir tanr tipi oluturur. O, insanlara di er tanrlardan daha m yaknd? Her ne olursa olsun, on a yaklalabiliyor, insan n onu kendi iine kattrmas mmkn oluyor ve ona zg mania esrimesi insanlk halinin alabileceini kantlyordu.

58