LKRETM

MATEMATK

8
DERS KTABI
YAZARLAR
Serpil iek AYGN Nurhayat AYNUR Nurdan COKUNTRK Sema Seher UHA Uur KARAMAN Ufuk ZELK Mutlu ULUBAY Nevzat NSAL

DEVLET KTAPLARI BENC BASKI ..........., 2012

MLL ETM BAKANLII.........................................................................................................: 4507 DERS KTAPLARI DZS.......................................................................................................: 1289 12.?.Y.002.3688

Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, etkinlik, soru ve ekilleri ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.

EDTR Do. Dr. Soner DURMU DL UZMANI Turgut BARIAIK LME VE DEERLENDRME UZMANI Fatma DURAN GRSEL TASARIM Kezban UAK Sevim YILMAZ hsan TRK REHBERLK UZMANI Zeki AYDIN PROGRAM GELTRME UZMANI Melek AY

ISBN: 978-975-11-3012-9

Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 14.02.2008 gn ve 113 sayl karar ile ders kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 19.03.2012 gn ve 3398 sayl yazs ile beenci defa 237.259 adet baslmtr.

NDEKLER

1. NTE: KURALLI EKLLERDEN KURALLI SAYILARA ..............................................13 Tekrar Eden, Yansyan, Dnen ve telenen ekiller..........................................................................14 Fraktallar............................................................................................................................................14 Yansyan, Dnen ve telenen ekiller ................................................................................................17 KONU DEERLENDRME...................................................................................................................23 Verilerden kan Sonular...................................................................................................................24 Histogram Oluturalm.....................................................................................................................24 KONU DEERLENDRME...................................................................................................................27 sl Saylarn Kuvvetleri.................................................................................................................28 Tam Saylarn ve Ondalk Kesirlerin Kuvvetleri...................................................................................28 sl Saylarla lemler................................................................................................................32 KONU DEERLENDRME...................................................................................................................35 NTE DEERLENDRME...................................................................................................................36 7 2. NTE: OLASILIK, STATSTK VE SAYILAR.....................................................................39 Olaslk ve Olay eitleri.......................................................................................................................40 Olaslk eitleri..........................................................................................................................40 Olay eitleri..........................................................................................................................42 KONU DEERLENDRME ..................................................................................................................46 Karekkl Saylar..........................................................................................................................47 Kareden Karekke.......................................................................................................................47 Karekkl Saylarla Toplama ve karma lemleri....................................................................51 Karekkl Saylarla arpma ve Blme lemleri......................................................................53 Gerek Saylar.......................................................................................................................................57 KONU DEERLENDRME ..................................................................................................................60 Standart Sapma............................................................................................................................62 KONU DEERLENDRME ..................................................................................................................65 NTE DEERLENDRME ..................................................................................................................66

3.NTE: GENLER VE CEBR.....................................................................................................69 gen ve Pisagor Bants..................................................................................................................70 genler..........................................................................................................................................70 genin Kenarlar Arasndaki Bantlar.................................................................................75 Pisagor Bants..........................................................................................................80 KONU DEERLENDRME ..................................................................................................................84 Say rntleri ve zdelikler...........................................................................................................86 Say rntleri....................................................................................................................................86 zdelikler..........................................................................................................................89 arpanlara Ayrma...............................................................................................................................92 Rasyonel fadeler............................................................................................................................96 KONU DEERLENDRME ................................................................................................................100 NTE DEERLENDRME ................................................................................................................102

4. NTE: MATEMATKTE YOLCULUK.........................................................................................105 Kombinasyon, Denklemler ve genlerde Benzerlik.......................................................................106 8 Kombinasyon..........................................................................................................................106 Denklem Sistemleri..........................................................................................................................109 genlerde Elik ve Benzerlik.......................................................................................113 KONU DEERLENDRME ...............................................................................................................120 Geometrik Cisimler......................................................................................................................122 Prizmalar Tanyalm ......................................................................................................................122 Prizmalarn Yzey Alanlar ve Hacimleri ..........................................................................................127 Piramit, Koni ve Kre..................................................................................................132 KONU DEERLENDRME ...............................................................................................................136 NTE DEERLANDRME ...............................................................................................................138

5. NTE: GEOMETRK CSMLERDE LME VE PERSPEKTF.............................................141 Piramit, Koni ve Krenin Yzey Alanlar.............................................................................................142 Dik Piramidin Yzey Alan..................................................................................................................142 Dik Dairesel Koninin Yzey Alan...................................................................................................148 Krenin Yzey Alan..................................................................................................................152 KONU DEERLENDRME ................................................................................................................155

Piramit, Koni ve Krenin Hacmi..................................................................................................156 Dik Piramidin Hacmi......................................................................................................................156 Dik Dairesel Koninin Hacmi...............................................................................................................160 Krenin Hacmi....................................................................................................................................163 KONU DEERLENDRME ................................................................................................................166 z Dm ve ok Yzller................................................................................................................167 Perspektif izimi.................................................................................................................................167 ok Yzller ve Ara Kesitleri.............................................................................................................172 KONU DEERLENDRME ................................................................................................................177 NTE DEERLENDRME ................................................................................................................178

6. NTE: BALANGI VE BT NOKTASI: GEOMETR............................................................181 Geometrik Cisimler ve Simetri...........................................................................................................182 KONU DEERLENDRME ...............................................................................................................188 Dorunun ncelenmesi................................................................................................................189 Eimle Tanalm..............................................................................................................................189 Eitsizlikler...........................................................................................................................................198 KONU DEERLENDRME ................................................................................................................205 Dik gendeki Oranlar.......................................................................................................................209 KONU DEERLENDRME ................................................................................................................216 NTE DEERLENDRME ................................................................................................................218 SZLK ........................................................................................................................................221 KISALTMA VE SEMBOLLER .........................................................................................................223 KAYNAKA .....................................................................................................................................224 9

KTABIMIZI TANIYALIM
Merhaba,
Bu kitap ile matematii elenerek ve kefederek reneceksiniz. Bylece hayatnz ve evrenizi daha iyi anlamlandracak ve yorumlayacaksnz. Aada, kitapta yer alan blm ve balklar tantlmtr.

KURALLI EKLLERDEN KURALLI SAYILARA

Bu blmde nite girilerinde ve nitede yer alan konular, nite ile ilgili fotoraf ve aklamalar yer almaktadr.

Tekrar Eden, Yansyan, Dnen ve telenen ekiller Bu balk, konu girilerinde yer almaktadr. belirtmektedir. 10 gsterimi birinci nitenin birinci konusunu

Anahtar Kavramlar
Ders Kitabndaki sayfa numarasn gstermektedir. Bu blmn rengi niteye gre deimektedir. nitede geen kavramlar bu kutuda grebilirsiniz.

ETKNLK
leyeceiniz konuyu kefederek ve yaparak reneceiniz, grupla da yapabileceiniz etkinlikleri bu blmde bulabilirsiniz. Etkinlik aamalarn gsteren semboldr. Etkinliin amacna ynelik sorular gsteren semboldr.

Ara ve Gere Kt Makas Yaptrc

Etkinlikte kullanlacak ara ve gereleri gstermektedir.

RNEK
Bu balk altnda, ileyeceiniz konu ile ilgili zml ve aklamal uygulamalar bulabileceksiniz. rneklerde, etkinliklerdeki kefettiimiz konunun aklamalar yer almaktadr.
1. rnek 2. rnek 3. rnek

Etkinlik veya problem sonlarnda rendiklerinizi pekitirmeye ynelik sorular gsteren semboldr. Etkinlikler ve rnekler ile rendiklerinizin zeti bu blmde yer almaktadr.

GREV
Grevler, rendiklerinizi uygulama ans bulacanz kk aratrma almalardr.

UYGULAMA
Bu blmde, rendiklerinizi uygulamanz ve pekitirmenizi salayacak altrma ve problemlere yer verilmitir.
3
alma

11
3

Bu sembol alma Kitabna gemeniz gerektiini gstermektedir. alma sembolndeki say, alma Kitabndaki alma numarasn gstermektedir.

rendiklerinizi farkl durumlarda kullanabilmeniz iin hazrlanm akl yrtmeyi gelitirici ilgin problem veya bilgilerin bulunduu blmdr.

KONU DEERLENDRME
1
z Deerlendirme

Tekrar Eden, Yansyan, Dnen ve telenen ekiller

Bu blmde, ilenen konunun ne kadar renildii deerlendirilmektedir.

Konu sonlarnda bulunan bu sembol alma Kitabnn ka numaral z Deerlendirme Formunu doldurmanz gerektiini gstermektedir.

NTE DEERLENDRME

Kurall ekillerden Kurall Saylara

nite sonlarnda yer alan bu blm ise rendiklerinizi kontrol etmeniz amacyla farkl soru tiplerinin verildii blmdr.

KURALLI EKLLERDEN KURALLI SAYILARA

Tekrar Eden, Yansyan, Dnen ve telenen ekiller Verilerden kan Sonular sl Saylarn Kuvvetleri

Fraktallar, doann geometrisi olarak bilinir. Geometri ile tanmlanamayan doadaki nesneler, matematiksel olarak fraktallarla aklanr. Geometrik fraktal, kendini giderek klen/byyen boyutta yineler. Bu nedenle geometrik fraktaln bir blm bytldnde 13 veya kltldnde tam olarak aslna benzer. Erelti otu, fraktal yinelemenin iyi bir rneidir. Herhangi bir paras aslna benzerdir. Erelti otundaki fraktaln nasl olduunu aklaynz.

Tekrar Eden, Yansyan, Dnen ve telenen ekiller

Fraktallar

Anahtar Kavramlar
Fraktal

ETKNLK
Ara ve Gere Noktal kt Boya kalemleri Cetvel 14

Doru, okgen ve ember modelleri; hal, kilim ve duvar kd desenleri oluturmada ska kullanlr. Yanda verilen hal desenlerini oluturan ekillerdeki rntler nelerdir? Aklaynz.

Devam Eden Kareler Noktal kt zerine kenar uzunluu 9 birim olan bir kare izelim. Karenin her bir kenarn 3 e paraya blerek 9 kk kare elde edelim. Ortadaki kareyi boyayalm. Boyanmam kareler iin ayn ilemleri tekrar edelim. rnty bir adm daha devam ettiriniz. Oluan ekil ile nceki ekiller arasndaki ilikiyi aklaynz.

Siz de bir dikdrtgenle ayn ilikiyi ieren bir rnt oluturunuz.

RNEK
Aada bir ekenar genin kenarlarnn modeli verilmitir. orannda kltlmesiyle oluturulan rnt

ekillerdeki rnt modelini aklaynz. Bir eklin orantl olarak kltlm ya da bytlmleri ile ina edilen rntler fraktal olarak adlandrlr.

RNEK
Kare ve dorular yardmyla oluturulan aadaki ekli inceleyelim:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13

Bu rnt, kare zerine yazlan saylardan ayn olanlarn birletirilmesiyle oluturulmutur.

10

11

12

Bir Ssleme rnei Bir ember izilir. ember zerinde eit aralklarla 12 nokta belirlenir. Noktalar er er 15 birletirilerek ekenar genler oluturulur.

Aada bir fraktal rnei verilmitir. 1. ekilde bir ekenar gen izilmitir. Bu genin her kenar e paraya ayrlp her birinin ortasndaki paradan darya doru bakan ekenar gen izilmitir. Bu ilem devam ettirildiinde 3. ekil elde edilir.

1. ekil

2. ekil

3. ekil

GREV
Doada yer alan fraktal rneklerini bulup snfta sergileyiniz.

UYGULAMA
1 Aadaki fraktal rneini bir adm daha devam ettiriniz.

Aadaki rnty devam ettiriniz.

Aadaki rnt devam ettirildiinde oluan ekli aklaynz.

... 16 4 Yandaki ekillerin e veya benzerlerini kullanarak farkl rntler oluturunuz. Bu rntlerden fraktal olanlar belirleyiniz. Aada karesel blge kullanlarak oluturulan iki farkl rnt verilmitir. rntlerin benzer ve farkl zelliklerini aklaynz.

Aadaki rntnn fraktal olup olmadn belirleyiniz.

1
alma

Yansyan, Dnen ve telenen ekiller

Kumsalda yrmenin keyfi bir bakadr. Adm atmak iin yere bastnz anda ayanz kuma dalar ve her admda ayak iziniz kalr. Yandaki resimde ayak izlerinin oluturduu rnty fark ettiniz mi?

ETKNLK Koordinat Dzleminde Yansma ve teleme

Ara ve Gere Kareli kt Cetvel Simetri aynas Kareli kda koordinat dzlemi izelim. x ve ynin pozitif olduu blgeye bir KLMN paralelkenar izelim. Simetri aynasn x ekseni zerine yerletirerek KLMN drtgeninin yansmas olan KLMN drtgenini izelim. KLMN ve KLMN drtgenlerinin ke noktalarnn koordinatlarndaki deiimi aklaynz. Simetri aynasn y ekseni zerine yerletirerek KLMN drtgeninin yansmas olan KLMN drtgenini izelim.
y N K L M x

17

KLMN ve KLMN drtgenlerinin ke noktalarnn koordinatlarndaki deiimi aklaynz. KLMN drtgenini x ekseni boyunca 1 birim saa, y ekseni boyunca 2 birim aaya teleyerek grntsn iziniz. KLMN drtgeninin keleri ile grntsnn kelerinin koordinatlar arasndaki ilikiyi aklaynz.

RNEK
Ke noktalarnn koordinatlar A(2,3), B(3,2) ve C(1,1) olan genin x eksenine gre yansma altndaki grntsn izelim. ABC ve ABC genlerinin ke noktalarnn y koordinatlarn yazalm:
A B C O C B A

nin keleri A(2,3) B(3,2) C(1,1)

Ordinatlarn -1 ile arpm (2,3.(-1)) (3,2.(-1)) (1,1.(-1))

nin keleri (2,-3) (3,-2) (1,-1)

Ke noktalarnn koordinatlar verilen bir eklin x eksenine gre yansmas altndaki grnts bulunurken eklin ordinatlar (-1) ile arplr. Bu durum cebirsel olarak (x,y) (x,-y) eklinde gsterilir.

Ke noktalarnn koordinatlar A(1,0), B(5,0), C(4,2) ve D(2,2) olarak verilen bir yamuu x ekseninde 2 birim saa, y ekseninde 4 birim aaya teleyerek grntsn izelim:
y
D A O D A C B C B

ABCD yamuunun ve ABCD yamuunun koordinatlarn yazalm: +2 A(3,-4) A(1,0) B(5,0) C(4,2) D(2,2) -4 B(7,-4) C(6,-2) D(4,-2)

telemede ABCD yamuunun ke noktasnn apsisine 2 eklenir, ordinatndan 4 karlr. Bu durum cebirsel olarak (x,y) (x+2,y+ (-4)) eklinde ifade edilir.

ABCD yamuu, ABCD yamuuna e mi yoksa benzer midir? Doruya gre teleme yaplrken x ve y eksenleri boyunca belirtilen ynde ve belirtilen birim kadar, btn noktalar paralel telenir.

18

ETKNLK
eklimizi Dndrelim Ara ve Gere
y

Kareli kda bir koordinat dzlemi C B izelim. x A Cetvel Ke noktalarnn koordinatlar A(4,0), Kareli kt B(4,3), C(7,3) olan bir ABC geni izelim. izdiimiz geni orijin etrafnda saat ynnde 90 dndrelim ve oluan ekli ABC eklinde adlandralm. ABC ve ABC genlerinin ke noktalarnn koordinatlarn karlatrnz. ki genin koordinatlar arasndaki ilikiyi aklaynz. ABC genini orijin etrafnda saat ynnde 90 dndrelim ve oluan ekli ABC eklinde adlandralm. ABC geni ka derece dndrlrse ABC geni elde edilir? ABC ve ABC genlerinin ke noktalarnn koordinatlarn karlatrnz. Koordinatlar arasndaki ilikiyi aklaynz. ABC genini saatin tersi ynnde 90 dndrp ABC geni ile yeni oluan eklin koordinatlar arasndaki ilikiyi aklaynz.

RNEK
y

Yandaki ekli orijin etrafnda saat ynnde defa 90 dndrelim. Oluan ekillerin koordinatlar arasndaki ilikiyi inceleyelim.

(0,6) (-2,4) (2,4)

x
B A C D B A C 3. dnme B A 2. dnme C B C A 1. dnme

ekli, orijin etrafnda saat ynnde defa 90 dndrdmzde yandaki ekli elde ederiz. Geometrik ekillerin dndrlmesi ile yandaki gibi ssleme modelleri oluturabiliriz.

eklin dndrlmesiyle koordinatlarnn nasl deitiini inceleyelim: eklin D noktas orijin zerinde bulunmaktadr. ekil orijin etrafnda dndrldnden D noktasnn koordinatlar deimez. A(-2,4) B(0,6) C(2,4)
1. dnme

A(4,2) B(6,0) C(4,-2)

2. dnme

A(2,-4) B(0,-6) C(-2,-4)

3. dnme

A(-4,-2) B(-6,0) C(-4,2)

19

Koordinatlarndan biri (a,b) olan bir ekli, orijin etrafnda saat ynnde 90 dndrdmzde (a,b) koordinat (b,-a), 180 dndrdmzde (a,b) koordinat (-a,-b) 270 dndrdmzde (a, b) koordinat (-b, a) olur. 360 dndrdmzde ise (a,b) koordinat deimez. Ke noktalarnn koordinatlar U(2,0), M(5,2) ve N(3,4) olan geni, orijin etrafnda saat ynnde 90 dndrelim. Dnme hareketi sonucunda oluan yeni eklin ke noktalarnn koordinatlarn belirleyelim. y UMN genini saat ynnde orijin etrafnda 90 dndrdmzde UMN geni oluur. N(3,4) UMN geni ile UMN geninin koordinatM(5,2) 1. dnme larn karlatralm. x
U

U(2,0) M(5,2) N(3,4)

1. dnme

U(0,-2) M(2,-5) N(4,-3)

M N

U(2,0) U(0,-2) N(4,-3) M(2,-5) 2. dnme

UMN geninin ke noktalarnn koordinatlarndan faydalanarak UMN geninin ke noktalarnn koordinatlarn bulalm: U(0,-2) ve U(x,y) olsun. Bu durumda x=-(-2), y=0 olduundan U(2,0) olur. M ve N noktalarnn koordinatlarn bulunuz. UMN ile UMN genlerinin ke noktalarnn koordinatlar arasndaki ilikiyi bulunuz.

ETKNLK
teleme ve Yansma Ara ve Gere Cetvel Noktal kt

Noktal kda yukardaki gibi bir doru ve bu doru zerine herhangi bir ekil izelim. ekli doru boyunca drt birim saa teleyip doruya gre yansmasn izelim. izdiimiz ekil iin ayn ilemi tekrarlayalm. eklin nce doruya gre yansmas, daha sonra yukardaki gibi doru boyunca telemesi izildiinde son durumda oluan ekil deiir mi? Tartnz.

RNEK
Aadaki ekli d dorusu boyunca birim saa teleyip yansmasn izelim.

20
d

Aaya ise eklin nce d dorusuna gre yansmasn izip daha sonra doru boyunca birim saa teleyelim.

Bir eklin, bir doru boyunca yansmasndan sonra telenmesi ile telenmesinden sonra yansmas ayndr. temeli yansmada hibir nokta ve yansma dorusundan baka hibir doru sabit kalmaz.

UYGULAMA
1 Ke noktalarnn koordinatlar A(2,1), B(5,3) ve C(3,4) olarak verilen bir genin y eksenine gre yansmas altndaki grntsn iziniz.
y 5 4 3 2 -5 -4 -3 -2 -11 0 -1 -2 -3 -4 -5 x

Ke noktalarnn koordinatlar A(6,-2), L(0,3) ve M(-2,-1) olarak verilen bir geni x ekseni boyunca 7 birim sola, y ekseni boyunca 4 birim aaya teleyerek grntsn iziniz.

y 6 5 4 3 2 -6 -5 -4 -3 -2 -11 0 -1 -2 -3 -4 -5 -6

x 6

Aadaki grafiklerden hangisinde teleme, hangisinde yansma olduunu belirleyiniz.

a) y b) y c) y

21

Ke noktalarnn koordinatlar X(1,3), Y(5,1) ve Z(5,8) olarak verilen XYZ geninin x eksenine gre yansmas olan XYZ geninin ke noktalarnn koordinatlarn bulunuz. Ke noktalarnn koordinatlar M(-4,0), N(-4,-3), O(-2,-3) ve P(-2,0) olarak verilen MNOP dikdrtgeni x ekseni boyunca 5 birim saa ve y ekseni boyunca 2 birim aaya telendiinde oluan MNOP dikdrtgeninin ke noktalarnn koordinatlarn bulunuz. Ke noktalarnn koordinatlar A(-7,4), B(-7,1) ve C(-1,1) olan ni iziniz. Ayn dzlemde ke nin ke noktalarnn ni
x y

noktalarnn koordinatlar

koordinatlarnn (-1) ile arpmna eit olan iziniz. ki gen arasndaki ilikiyi aklaynz.

Yandaki OK geninin orijin etrafnda saat ynnde 90 dndrlmesiyle oluan OAB geninin ke noktalarnn koordinatlarn bulunuz.

y i O K x

8 9

Ke noktalarnn koordinatlar U(2,5), V(3,4) ve Z(0,0) olan UVZ geni orijin etrafnda180 dndrlyor. Yeni oluan UVZ geninin ke noktalarnn koordinatlarn belirtiniz. ABC geni orijin etrafnda saatin tersi ynnde 90 dndrlyor. Oluan genin ke noktalarnn koordinatlar A(-3,-1), B(0,-2) ve C(-1,-3)tr. ABC geninin ke noktalarnn koordinatlarn bulunuz. RGU geninin orijin etrafnda saat ynnde 90 dnme altndaki grnts RGU genidir. RGU geninin ke noktalarnn koordinatlarn bulunuz.
y R U O G x

10

11

DMT geninin orijin etrafnda saat ynnde 90 dnme altndaki grnts DMT genidir. Buna gre aadaki sorular cevaplaynz. a) D(3,b) ve D(2,a) ise a+b toplam katr? b) M(3,0) ve M(x,y) ise x-y fark katr?
y

12 22

Yandaki ekle gre KRM geninin hangi ynde ve ka birim telenerek KRM geninin elde edildiini bulunuz.

K M M R

13

Aadaki eklin telemeli yansmasn doru boyunca izerek devam ettiriniz.

14

Aadaki ssleme nasl oluturulmu olabilir? Aklaynz.

2
alma

KONU DEERLENDRME
1

Tekrar Eden, Yansyan, Dnen ve telenen ekiller

Aadaki rntde doru paralar e paraya blnp ortadaki paradan darya ekenar gen izilerek oluturulmutur. rntnn sonraki admn iziniz. ............. 4. adm

1. adm 2

2. adm

3. adm

Aadaki rntnn beinci admnda olmas gereken ekli iziniz.

.......... 1. adm 3 2. adm 3. adm 4. adm

.......... 5. adm

Satran oyununda talar; saa ya da sola, aaya veya yukarya ya da kegen boyunca hareket eder. a) Bu oyunda hangi tr yer deitirmeler vardr? b) Tahta zerindeki atn hareketini yaznz.

23

Yanda tabloda iki genin ke noktalarnn koordinatlar verilmitir. Bu iki gen arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz.

K(4,-2) L(0,7) M(-6,1)

K(-4,-2) L(0,7) M(6,1)

Aadaki ekillerin telemeli yansmasn doru boyunca izerek devam ettiriniz.

Ke noktalarnn koordinatlar S(-1,4), T(-2,-2) ve R(-1,1) olan STR geninin orijin etrafnda 180 dnmesi sonucu oluan STR geninin ke noktalarnn koordinatlarn bulunuz.
1
z Deerlendirme

Verilerden kan Sonular

Histogram Oluturalm

Son teknolojiyle retilen fotoraf makinelerinde yeni bir zellik dikkat ekiyor. Birok fotoraf makinesinde, fotoraf ekenlere yardmc bir ara olarak histogram zellii kullanlyor. Histogram, fotorafn ton dalmn gsteren grafiktir. Yukardaki fotoraf makinesinde fotoraf ekilirken ekranda beliren histogramlar grlyor. Fotoraf ve grafiklerde neler ilginizi ekiyor?

ETKNLK
Fazla Verilerle Tablo ve Grafik Oluturalm Beden eitimi dersinde renciler arasnda 400 metre kousu yaplm ve kou sonular aada saniye cinsinden verilmitir. 24 Banu Salih Kutlu Mehmet Melih Melek 82 87 87 84 86 62 Semih Nazan Ahmet Sabri Serap Sedat 79 91 85 83 78 69 Sleyman Pnar Mustafa Ali Metin Seda 81 84 92 79 81 71 Jale Osman smail Faruk Abdullah Mahmut 80 83 76 85 88 65 Dursun Sabiha Emre Davut Mert Ayla 89 88 87 89 87 73

Verileri tabloda gsterelim. Veri saysnn fazla olmasnn tablo ve grafik oluturmadaki zorluklar nelerdir? Tartnz. Bu zorluklar ortadan kaldrmak iin verileri gruplandralm. Verileri gruplandrrken nelere dikkat edilmelidir? Aklaynz. Gruplandrlm verilerle bir grafik oluturunuz. Grafii olutururken nelere dikkat ettiinizi aklaynz.

RNEK
Bir fabrikaya, i bavurusunda bulunan kiilerin el becerilerini lmek iin onlara birer maket verilir. Bu kiilerden maketin aynsn yapmalar istenir. Aada i bavurusu yapan kiilerin maketi yapma sreleri dakika cinsinden verilmitir: 10, 10, 11, 12, 13, 11, 10, 12, 14, 10, 15, 15, 15, 15, 16, 16, 15, 18 ,19, 17, 21, 20, 22, 23, 23, 24, 21, 22, 23, 21, 20, 22, 31, 32, 33, 34, 33, 38, 33, 36, 35, 39, 36, 35, 36, 37, 40, 44, 41, 42, 43, 44, 46, 45, 45, 47, 48, 48, 49, 49, 46, 50, 51, 52, 54, 52, 53, 51, 50, 50, 51, 55, 56, 57, 58, 59, 55, 56, 55, 57, 57, 26, 27, 25, 25 Bu verileri grafikte gsterelim. Veri grubunun akln bulalm. 59-10=49 16 32 49 58

Veri grubunun akl 49dur. Verileri 10 gruba ayrarak grup geniliini bulalm. Grup genilii bulunurken aklk, istenilen grup saysna blnr. Bulunan sayya en yakn byk tek say grup genilii olarak alnr. 49 10 aklk 4,9 5 istenilen grup says Bu veri grubunun genilii 4,9 saysna en yakn tek say olan 5 alnr. Grafik: Maket Yapma Sresi
Kii says
16 14 12 10 8 6 4 2 0 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59

Tablo: Maket Yapma Sresi Maket yapma sresi (dakika) 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 Kii says 10 11 11 4 8 7 7 10 10 11

Sre (dakika)

Grafikte, yatay eksen, 1-10 aralnda hi veri olmadndan yanl yorumlara yol amamak ii zikzak kullanlmtr.

25

GREV
Trkiye statistik Kurumunun (TK) nternet sitesinden yararlanarak histogram oluturulabilecek verilere rnekler bulunuz.

RNEK
Seda retmen, rencilerden ormanlar hakknda aratrma yapp, aratrma sonularn raporlatrmalarn ister. renci raporlarndaki kelime saylar aada verilmitir: 149, 154, 168, 176, 170, 169, 163, 175, 156, 142, 154, 149, 173, 140, 156, 143, 152, 150, 170, 169, 150, 176, 147, 171, 153, 164, 142, 140, 147, 149, 150, 143, 170, 144, 153, 159, 156, 158, 149, 170, 170, 176, 174, 160, 164, 162, 173, 170, 173, 149, 176, 175, 168, 176, 143, 162, 166, 163, 160, 166, 175, 164, 176, 163, 165, 169, 143, 176, 155, 153, 170, 159, 165, 157, 163, 167, 171, 154, 153, 156, 146 Bu verileri grafikte gsterelim. Veri grubunun akln bulalm. Aklk: 176 - 140 = 36 bulunur. Verileri 9 gruba ayrarak grup geniliini bulalm. Grup genilii = 36 = 4 olur. 9 4 saysna en yakn byk tek say 5 tir. Bu durumda veri grup genilii 5 olarak bulunur.

Tablo: Raporlardaki Kelime Saylar Kelime says 140-144 145-149 150-154 155-159 160-164 165-169 170174 175-179 180-184 renci says 9 8 11 9 11 10 13 10 -

Grafik: Raporlardaki Kelime Saylar

Kii says
14 12 10 8 6 4 2 0 140-144 145-149 150-154 155-159 160-164 165-169 170-174 175-179 180-184

Kelime Says

UYGULAMA
1 Bir iftlikteki elma aalarnn bir ylda verdii elma miktarlarnn aral yandaki tabloda verilmitir. Tablodaki verilerle histogram oluturunuz.

26

Tablo: Elma Aalarnn Verdikleri Elmalar Toplanan elmalarn Aa says ktlesi (kg) 51-59 5 60-68 7 69-77 13 78-86 10 87-95 20 96-104 22 105-113 18 114-122 5 Tablo: Srclerin Park Etme Sreleri Park etme Kadn src Erkek src sreleri(saniye) says says 20-30 2 4 31-41 10 15 42-52 25 20 53-63 7 10 64-74 4 4 Tablo: rencilerin Yarmadaki Doru Cevap Saylar Doru cevap saylar 1-19 20-38 39-57 58-76 77-95 renci says 84 90 150 120 35

ki renci bir parkta srclerin arabalarn park etme srelerini kaydetmi, bu sreleri kadn ve erkek srclere gre ayrp yandaki tabloyu oluturmulardr. Tablodaki verilerle histogram oluturunuz.

Bir matematik yarmasna katlan rencilerin verdikleri doru cevaplar yandaki tabloda verilmitir. Tablodaki verilerle histogram oluturunuz.

3
alma

KONU DEERLENDRME
1

Histogram Oluturalm

Tablo: Kouyu Bitirme Sreleri Bir ilde yaplan geleneksel kou yarmasnda koucularn belli bir mesafeyi koma sreleri kaydedilmitir. Elde edilen verilerle yandaki tablo oluturuluyor. Tablodaki boluklar siz doldurunuz ve histogram oluturunuz. Sre (dakika:saniye) 10.00-12.00 12.01-14.01 14.02-16.02 16.03-18.03 18.04-20.04 20.05-22.05 Koucu says 6

Bir bilim adam 60 sinek kuunun uzunluklarn milimetre cinsinden lm, lm sonularn aadaki gibi yazmtr: 55 50 54 51 47 59 49 58 46 54 48 36 55 42 59 51 48 38 45 48 59 50 43 39 59 52 48 41 47 41 52 45 49 52 48 56 56 48 48 42 46 51 39 38 43 43 43 48 41 38 52 45 54 47 56 37 43 44 49 50

a) Yukardaki verilerle oluturulan yandaki tabloyu tamamlaynz. b) Tablodaki verilerle histogram oluturunuz. c) Verilerden yararlanarak uzunluklar 45-49 mm arasnda olan kularn yzdesini yaklak olarak bulunuz.

Tablo: Kularn Uzunluklar Uzunluk (mm) Ku Says 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59

27

Yandaki grafikte rencilerin okula geli saatleri verilmitir. Grafie gre aadaki sorular cevaplaynz. a) Okulda ka renci vardr? b) Okula, 08.55 ile 09.05 saatleri arasnda ka renci gelmitir?

Grafik: rencilerin Okula Geli Saatleri

renci says

80

60

40

20

0 08:11 08:21 08:22 08:32 08:33 08:43 08:44 08:54 08:55 09:05 09:06 09:16

Zaman

2
z Deerlendirme

sl Saylarn Kuvvetleri
Tam Saylarn ve Ondalk Kesirlerin Kuvvetleri

Anahtar Kavramlar
Negatif kuvvet ok byk saylar ok kk saylar Bilimsel gsterim

Gnee en yakn yldz olan Alfa Centaurinin Gnee uzakl 37 900 000 000 000 kmdir. Bu sayy daha ksa biimde yazabilir miyiz?

ETKNLK
Negatif Kuvvetler 28 Yandaki rnty inceleyelim. Her bir adm arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz. 2 saysnn negatif kuvvetleri ile pozitif kuvvetlerinin gsterimini karlatrnz. Bir tam saynn negatif kuvvetini bulmak iin neler yaplmas gerektiini aklaynz. 21 saysndan 2-2 saysna ulaabilmek iin ne yapmanz gerekir? Tartnz. 2n = 2.2.2. .... 2 n tane 23 = 2.2.2 = 8 22 = 2.2 = 4 21 = 2 = 2 20 = 1 = 1 2-1 = 2-2 = 2-3 = 2-n = = = = = 1 2.2.2. ... .2 n tane 2 2 2

Bir sl ifade, paydan paydaya ya da paydadan paya alndnda ssnn iareti deiir. a sfrdan farkl bir tam say ve n doal say olmak zere ann negatif kuvvetleri aadaki ekilde yazlr. 1 1 1 1 , -3 = 1 = 1 a , ... , a-n = n a-1 = a , a-2 = 2 = a.a a a3 a.a.a a

RNEK
4, 10 ve -3 saylarnn negatif kuvvetlerini bulalm: 4 saysnn negatif kuvvetleri 10 saysnn negatif kuvvetleri 10-1 10-2 10-3 10-n n tane -3 saysnn negatif kuvvetleri (-3)-1 (-3)-2 (-3)-3 (-3)-n 1 - 1 3 (-3)1 1 1 1 9 (-3)2 (-3)x(-3) 1 1 3 (-3) (-3)x(-3)x(-3) 1 1 (-3)n (-3)x...x(-3)
-1

1 101 1 102 1 103 1 10n

1 10

0,1

1 1 0,01 10x10 100 1 1 0,001 10x10x10 1000 1 10x10x10x...x10 n tane

1 -27

- 1 27

n tane 10 , 2x10 , 4x(-2)-4, 17x(17)-1 saylarnn deerini bulalm: 1 1 10-5 0,00001 105 100 000 1 2 2x 1 2x10-1 2 x 0,2 10 10 101 1 1 4x 1 4x(-2)-4 4 x 0,25 16 4 (-2)4
-5

29

1 17 x 1 1 1 17 17 26,0308 ondalk kesrini 10 saysnn kuvvetlerini kullanarak zmleyelim: 26,0308 = 2 x 10 + 6 x 1 + 0 x 0,1 + 3 x 0,01 + 0 x 0,001 + 8 x 0,0001 = 2 x 10 + 6 x 1 + 0 x 1 + 3 x 1 + 0 x 1 + 8 x 1 100 1000 10 000 10 1 1 1 1 = 2 x 10 + 6 x 1 + 0 x 1 + 3 x 2 + 0 x 3 + 8 x 10 10 104 10 = 2 x 101 + 6 x 100 + 0 x 10-1 + 3 x 10-2 + 0 x 10-3 + 8 x 10-4 17x(17)-1 17 x zmlemesi 5 x 103 + 7 x 101 + 2 x 100 + 4 x 10-1 + 1 x 10-3 + 9 x 10-4 olan rasyonel sayy bulalm: 5 x 103 + 7 x 101 + 2 x 100 + 4 x 10-1 + 1 x 10-3 + 9 x 10-4 = 5 x 1000 + 7 x 10 + 2 x 1 + 4 x 0,1 + 1 x 0,001 + 9 x 0,0001 = 5000 + 70 + 2 + 0,4 + 0,001 + 0,0009 = 5072 + 0,4019 = 5072,4019

ETKNLK
Sonu Negatif mi, Pozitif mi? Negatif bir tam say belirleyelim. Aadaki tabloya belirlediimiz tam saynn 1, 3 ve 5. kuvvetleri ile 2, 4 ve 6. kuvvetlerini hesaplayp yazalm. Negatif tam saynn kuvvetleri 1. kuvvet 3. kuvvet 5. kuvvet Sonu Negatif tam saynn kuvvetleri 2. kuvvet 4. kuvvet 6. kuvvet Sonu

Tabloya gre negatif tam saynn tek kuvvetleri ile sonularnn iaretleri arasndaki iliki nedir? Aklaynz. Negatif tam saynn ift kuvvetleri ile sonularnn iaretleri arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz. Negatif tam saynn tek ve ift kuvvetlerinin sonularnn iaretleri arasndaki ilikiyi gsteren bir kural gelitiriniz. Gelitirdiiniz bu kural negatif tam saynn negatif kuvvetleri iin de geerli midir?

RNEK
30 Aadaki ilemlerle sonularnn iaretlerini inceleyelim: a) (-2)3= (-2).(-2).(-2)=-8 b) (-3)4= (-3).(-3).(-3).(-3)=81 c) (-2)-2= ) (-3)-3= (sonucun iareti negatif) (sonucun iareti pozitif) (sonucun iareti pozitif) (sonucun iareti negatif)

Pozitif bir tam saynn tek ve ift kuvvetlerinin sonucu pozitiftir. Negatif bir tam saynn kuvveti tek ise sonu negatif tam say, ift ise sonu pozitif tam say olur.

RNEK
Tekrarl arpmlar verilen ondalk kesir ve rasyonel saylar sl olarak yazalm ve deerlerini belirleyelim: a) (0,3).(0,3)= (0,3)2=0,09 b) (-0,4).(-0,4).(-0,4)= (-0,4)3=-0,064
4 4 c) 2 . 2 . 2 . 2 = 2 = 2 4 = 16 81 3 3 3 3 3 3 4 (-3)4 ) -3 . -3 . -3 . -3 = -3 = 4 = 81 4 4 4 4 4 256 4

UYGULAMA
1 Aadaki saylarn deerlerini bulunuz. a) (-5)3 2 b) (-3)-3 c) 2-5 ) 10-4 d) (-10)1 Emre (-3)-1 saysnn (3) saysna eit olduunu sylyor. Serap ise bu fikre kar kyor. Sizce bu tartmada kim hakldr? Neden? Aadaki eitliklerde a) 2-2 = c) d) 1 = 3 9 1 =10 100 000 1 yerine yazlmas gereken saylar bulunuz. b) 625 = 5 ) 1 = 49 e) 8-2 = g)
-2

1
2

f) 25. 1 . 1 . 1 . 1 . 1 = 3 6 6 6 6 6 4

1 = 1 1024 2

=2

Aadaki boluklara >, < , = sembollerinden uygun olann yaznz. a) 1 ... 23 8 1 c) 5-2 ... 25 d) 102 ... 210 f) 52 ... 25 b) (-2)5 ... (2)-5 ) 1 2
3

... (2)-3
2

31

e) 3 ... 3 . 3 10 10 10 g) (-0,4).(-0,4) ... (-0,16)

Aadaki rntde bo braklan yerlere hangi saylar yazlmaldr?

, 1 , 2-1 , 1 , 4

, 22 , 8

Aadaki ifadelere gre A= (-0,5).(-0,5).(-0,5).(-0,5) B= 1 . 1 . 1 . 1 2 2 2 2 I. (-5)-2 = II. (-3)-4 = III. ( )-5 = 32

oran katr?

Yandaki eitliklerden hangisi ya da hangileri dorudur?

4

A) Yalnz I

B) Yalnz II

C) I,II

D) I,III

alma

sl Saylarla lemler

Bir ansiklopedinin tamamnn ine ba byklndeki bir alana yazlabilmesi sizce mmkn mdr? Evet, nanoteknoloji sayesinde mmkndr. Nano szc Latince cce, nanoteknoloji de ok kk maddelerin teknolojisi anlamna gelmektedir. Metrenin milyarda biri lsne sahip nanometre birimiyle llen bir sa telinin kalnl ortalama 50 000 nanometredir. Bu durumda bir sa telinin kalnl ka milimetre olur?

ETKNLK
Tablo: arpma Tablosu arpmn sl Gsterimi Yandaki tabloyu inceleyelim ve boluklar dolduralm. Her bir arpma ilemi ile arpmn sl gsterimi arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz. 8 12 20 10 .10 arpm ile 10 sl gsterimi iin ne sylenebilir? sl saylarla arpma ilemi ve arpmn sl gsterimini ifade eden bir kural gelitiriniz. 115 10 saysn hangi say ile arparsak sonu 120 10 olur?
arpma 10 .10 10 .10 10 .10 10 .10 10 .10 10 .10 10 .10 10 .10 10 .10
3 3 2 2 1 1 1 1 1 1 2 3 4 5 3 4 4 5

arpm 100 1000 ...

arpmn sl gsterimi 10 10
2 3

...

32

ETKNLK
Blmn sl Gsterimi Yandaki tabloyu inceleyelim ve boluklar dolduralm. Her bir blme ilemi ile blmn sl gsterimi arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz. 30 5 25 10 :10 blme ilemi ile 10 sl gsterimi iin ne sylenebilir? sl saylarla blme ilemini ifade eden bir kural gelitiriniz. 43 27 10 saysn hangi sayya blersek sonu 10 olur? Yandaki tabloyu, taban 2 alarak tekrar dzenleyiniz.

Tablo: Blme Tablosu

Blme 10 :10 10 :10 10 :10 10 :10 10 :10 10 :10 10 :10 10 :10
6 6 5 6 5 4 3 2 1 1 1 1 1 2 2 3

Blm 10 100 ...

Blmn sl gsterimi 10 10
1 2

...

RNEK
Aadaki arpma ilemlerinin nasl yapldn inceleyelim: a) 104 . 102 = 104+2 = 106 c) 24 . 2-3 = 24+(-3) = 21 b) 313 . 36 = 313+6 = 319 ) 95 . 3-12 = (32)5 . 3-12 = 310 . 3-12 = 310+(-12) = 3-2

Aadaki blme ilemlerinin nasl yapldn inceleyelim: a) 27 : 23 = 27-3 = 24 c) = 6-5-(-2) = 6-3 b) = 310-2 = 38
-10

3 ) 1 : 1 25 5

1 3 : 52

1 5

-10

= (5-2) : (5-1)

-10

= 5-6: 510 = 5-6-10 = 5-16

k n k+n

Tabanlar ayn olan sl ifadeler ile arpma ilemi yaplrken ortak taban arpma taban olarak yazlr. Payn ss ile paydann ss toplanarak ortak tabana s olarak yazlr. Tabanlar ayn olan sl ifadeler ile blme ilemi yaplrken ortak taban blme taban olarak yazlr. Payn ssnden paydann ss karlarak ortak tabana s olarak yazlr.

a .a = a
k

a =ak-n n a

ETKNLK ok Bykler ve ok Kkler

Aadaki tablolar inceleyelim. 1. Tablo: Baz Gezegenler ve Bunlarn Gnee Olan Uzaklklar Baz Gnee olan gezegenler uzaklklar (km) Merkr Dnya Mars Satrn Neptn 57,9 x 106 149,6 x 106 22,7 x 107 14,3 x 108 44,9 x 108 Uzakln bilimsel gsterimi (km) 5,79 x 107 1,496 x 108 2. Tablo: Baz Paracklar ve Bunlarn Yaklak Ktleleri Maddeyi oluturan ksmlar Elektron Proton Ntron Atom Yaklak Bilimsel ktleleri (kg) gsterim (kg) 91,1 x 10-32 167,2 x 10-28 16,72 x 10-28 16,6 x 10-28 9,11 x 10-31 33

1. Tabloda gne sistemindeki baz gezegenler ve Gnee olan uzaklklar, 2. Tabloda ise maddeyi oluturan ksmlarn ktleleri verilmitir. Tablolardaki rneklere gre bo yerleri dolduralm. 1. Tablodaki her bir gezegenin Gnee olan uzakl ile ayn uzakln bilimsel gsterimi birbirine eit midir? Aralarndaki ilikiyi tartnz. 2. Tablodaki maddeyi oluturan ksmlarn ktleleri ile bilimsel gsterimi arasndaki ilikiyi tartnz. Tablolar doldurduktan sonra tekrar inceleyiniz. Bilimsel gsterimde nelere dikkat edilmesi gerektiini tartnz.

GREV Bilimsel gsterim nerelerde ve hangi amala kullanlmaktadr? Aratrnz ve aratrma

sonularn snfa sununuz.

RNEK
Ay ile Dnya arasndaki uzaklk: 384 400 000 m Plutonun Gnee olan uzakl: 5 900 000 000 km AIDS virsnn uzunluu: 0,00011 mm Yukardaki saysal verileri bilimsel gsterimle ifade edelim. Bir sayy bilimsel gsterimle ifade edebilmek iin o sayy, arpanlardan biri 1 ile 10 arasnda (1 dhil), dieri 10un kuvveti olacak ekilde, iki saynn arpm eklinde yazmamz gerekir. Buna gre; Ay ile Dnya arasndaki uzaklk: 384 400 000 m = 3,844x108 m Plutonun Gnee olan uzakl: 5,9x109 km AIDS virsnn uzunluu: 0,00011 mm = 1,1x10-4 mm olarak bilimsel gsterimleri yapm oluruz. Bir saynn bilimsel gsterimi ax10n eklindedir. (a says 1 a < 10 olacak ekilde bir rasyonel say, n ise bir tam saydr.)

Kitabmzdaki bir i harfinin noktasn koymak iin gerekli mrekkebin ktlesi 0,000 000 001 kg = 1x10-9 kgdr. 34

UYGULAMA
1 Aadaki ifadelerin deerinin sl gsterimini yaznz. a) 2 .2 2
4 7

b) 3 .3

-7

c)

) 4.2

d)

e) 3 .3

-7

10

Aadaki ifadelerde a) 2 c) 5 .2 =2 .5
12 17 10

yerine yazlmas gereken saylar bulunuz. b) 3 . 3 = 3 ) 7 . 7

12 7 -8 4

=5

=7

3 4

7 9 42.4 A= 2 .2 ve B= 7 2 4 7

olduuna gre A ifadesi, B ifadesinin ka katdr?

6 -7

a= 3.10 b= 10 c= 10 Yukardaki ifadelere gre aadaki ifadelerin sonularn bulunuz. b) a.c c) 1 ) a.b d) a.b a) a.b.c 2 a.b.c c c b Aadaki saylar bilimsel gsterimle yaznz. a) 4 000 000 000 b) 9 000 000 000 000 000

e)

a b.c

Trkiyede yaplan son nfus saymna gre 70 milyon olan nfusu bilimsel gsterimle yaznz. nsan vcudunda gnde 200 milyar alyuvar paralanr. Bir gnde paralanan alyuvar saysn bilimsel gsterimle yaznz.
5
alma

KONU DEERLENDRME
1 2 Aadaki saylar ondalk kesir olarak yaznz. a) 7,777x10
3

sl Saylarn Kuvvetleri
-2

b) 6,222x10

-3

c) 3,4404x10

Aadaki saylar bilimsel gsterimle yaznz. a) 3752 b) 20 051 c) 0,00704 d) 42 573 e) 0,0001 f) 0,05050550

) 51 230 000

3 4

6 7 8 9

Krmz kan hcresinin ap 0,00074 cmdir. Krmz kan hcresinin apn bilimsel gsterimle yaznz. 4 Ekvator'un evresinin uzunluu yaklak 4x10 kmdir. Ik hzyla hareket eden bir arala seyahat edilecei dnlrse bu uzunluk yaklak ne kadar srede alnr (Ik 1 snde 5 3x10 km yol alr.)? Aadaki ifadelerden doru olanlarn nne D, yanl olanlarn nne Y yaznz. (...) (-7) saysnn 17. kuvveti alnrsa sonu negatif olur. 12 7 (...) (-1) +(-1) ileminin sonucu 2dir. (...) (0,1).(0,1).(0,1) ileminin sonucu 0,001dir. (...) 5 saysnn negatif kuvvetleri pozitiftir. 1 1218 Pelin, yandaki saylarn deerlerinin negatif olduunu, Yiitcan 22 10 (-0,9) , (-2) , 4 ise pozitif olduunu savunuyor. Sizce kim hakldr? Neden? Yandaki ifadelere gre oran katr? A= 1 4 B= 0,25

3.xy ifadesinde x yerine 2, y yerine 5 yazarak sonucu bulunuz. 35 Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.
4) ifadesinin deeri -1dir. 2) 24 says, 2-2 saysnn 26 katdr.

1. k D Y 2. k 3. k

Y D
1) 3 ifadesinin deeri -34 tr.
-4

5) Bir negatif tam saynn tm kuvvetleri pozitiftir.

D Y

4. k 5. k

Y
3) 2-7 ifadesi eittir. e

6) (-109)1218 saysnn iareti (+)dr.

D Y

D
7) ifadesinin

6. k 7. k

deeri 2dir.

D Y

8. k
3
z Deerlendirme

NTE DEERLENDRME
1 Aadaki rntlerden hangisi fraktaldr? A) B) C)

Kurall Saylardan Kurall lemlere

D)

Yandaki rntnn sonraki iki adm aadakilerden hangisidir? A) B) C) D)

Koordinatlar A(1,3), B(1,1) ve C(4,1) olarak verilen bir geni 4 birim saa, 2 birim yukarya teleyerek grntsn iziniz.

A B C x

36 4 Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.
4) (2,4) noktasnn x eksenine gre yansmas (2,-4) noktasdr. 2) Her fraktal bir eklin orannda kltlmesiyle oluur. 1)

1. k D Y

D
5) A(0,2) noktas bulunan ekil 3 birim saa telenirse A'(3,5) noktas olur.

2. k 3. k

Y D

D Y

rnts fraktal oluturur. 6) Bir ekil 2 birim aaya telenirse eklin y ekseninin koordinatlar 2 azaltlr. 3) Bir ekenar genle hibir zaman fraktal oluturulamaz.

4. k 5. k

D Y

D
7) Bir eklin telemeli yansma hareketi bulunabilir.

6. k 7. k

D Y

8. k

Sakarya lkretim Okulunda bir gnde ka dakika kitap okunduunu belirlemek iin rencilere anket yaplr. Anket sonular yandaki tabloda verilmitir. a) Tablodaki verilerle histogram oluturunuz. b) Gnde 10 ile 34 dakika arasndaki srede kitap okuyan ka renci vardr?

Tablo: Kitap Okuma Sreleri

Okuma Sresi (dakika) 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 renci Says 10 12 11 4 8 7 7 10 10 11

Yandaki tabloda bir snftaki rencilerin boy uzunluklar verilmitir. a) Ayhan bu verileri 9 cmlik aralklarla kaydederek yeni bir tablo oluturmutur. Ayhann tablosunu siz tamamlaynz.
Uzunluk (cm) 121-129 130-138 139-147 148-156 Kii says

Tablo: Boy Uzunluklar

Uzunluk (cm) 121-124 125-129 130-133 134-138 139-142 143-147 148-151 152-156 Kii says 2 5 8 14 11 9 3 1

37

b) Ayhan tablodaki verilerin grafiini izmitir. Grafii izerken iki tane hata yapmtr. Bu hatalar nedir? c) Snfa sonradan 1 kii daha katlmtr. Bu kiinin boyu 148 cmdir. Bu kii Ayhann belirledii aralklardan hangisine dhil olur?
Kii says 25

20

15

10

Boy uzunluu (cm)

121-129 130-138 139-147

148-156

Aadaki eitliklerde a) 5-3 = ) 64 = .

2

yerine yazlmas gereken saylar bulunuz. b) 1 . 1 . 1 . 1 = 3 3 3 3 3 d) 1 = 64

-3

c) 100 000 =

e) (0,3) . (0,3) . (0,3) = (0,3)

Aadaki sl saylar ilem yapmadan ondalk kesir olarak yaznz. -7 -6 -10 -4 b) 10 c) 10 ) 10 a) 10

10

Aadaki saylar bilimsel gsterimle yaznz. a) 38 000 000 b) 482 000 000 000 c) 0,0000003 ) 0,000000007

11

Aadaki ilemlerden hangisinin sonucu dierlerinden farkldr? A) 10 . 10

-7 -3

B)

10 4 10

C) 10 . 10

D)

10 -1 10

38

6
alma

OLASILIK, STATSTK VE SAYILAR

Olaslk ve Olay eitleri Karekkl Saylar Standart Sapma

Tablo: Nevehir li Ktphane Verileri

Yllar 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Toplam kitap says 328 690 334 510 344 392 355 875 368 352 377 944 382 210 391 067 Yararlanan kii says dn alnan kitap says 415 490 138 035 460 343 148 319 509 022 147 283 520 517 142 325 497 718 137 135 480 784 136 996 377 345 130 498 283 883 104 596

600 000 500 000 400 000 300 000 200 000 100 000 0

Grafik: Nevehir li Ktphane Verileri

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

39

Toplam kitap says

Yararlanan kii says

dn alnan kitap says

Trkiye statistik Kurumunun Nevehir ilindeki ktphanelere ait verileri yukarda tablo ve grafik eklinde verilmitir. 2007 ylnda ktphanelerden en verimli ekilde yararlanabilmek amacyla toplam kitap says, yararlanan kii says ve dn alnan kitap saysnn tahmin edilmesi gerekiyor. En iyi tahmin iin mod, medyan, aritmetik ortalama ve aklk hesaplar yeterli midir?

Olaslk ve Olay eitleri

Olaslk eitleri

Anahtar Kavramlar
Deneysel Olaslk Teorik Olaslk znel Olaslk

Bir ayakkab maazasna bir ayakkab kolisi gelmitir. Kolideki e byklkteki her bir kutuda bir ift ayakkab bulunmaktadr. Kolideki 100 kutuda 45 ift siyah, 40 ift kahverengi ve 15 ift bordo ayakkab vardr. Koliden alnan bir kutunun iinden siyah ayakkab ifti kmama olasl katr?

ETKNLK
Ara ve Gere Yaz m Tura m? Bir maden para alalm. Para atldnda tura gelme olasl katr? Maden para Bu olasl nasl hesapladnz aklaynz. Paray 50 kez havaya atarak ka kez yaz veya tura geldiine ait etele tablosu oluturalm. etele tablosundan yararlanarak tura gelme olasln bulunuz. Bulduunuz olaslk deerlerini karlatrnz. Dier grup arkadalarnzn etele tablo sonularn ortak bir tabloda birletirerek tura gelme olasln hesaplaynz. lk olaslk deeri, tablolardan hesapladnz hangi olaslk deerine daha yakndr? Karlatrarak nedenini aklaynz. Olaslk deerleri ile deneme saylar arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz. Tura gelme olaslk deeri, herhangi bir deneme ya da hesap yapmadan 1 olursa bu olaslk nasl adlandrlabilir? Tartnz.

40

RNEK
Hilesiz bir zar atldnda st yznde 5 gelme olasln hesaplayalm. s(B) 1 E={1,2,3,4,5,6} O(B)= = s(E) 6 B={5} Bulduumuz olaslk deeri dr. Hesaplayarak bulduumuz bu olaslk Teorik Olaslk olarak adlandrlr. Teorik olaslk, yukarda olduu gibi her bir ktnn e olumlu olmas durumunda hesaplanr. Mete, hilesiz bir zar atarak st yznde 5 gelme olasln hesaplamak istiyor. Zar 100 kez atyor ve 63 tanesi 5 geliyor. 63 1 Bulduu olaslk deeri oluyor. 100 6 1659 1 oluyor. Mete zar 10 000 kez attnda st yznde 1659 kez 5 geliyor. Yani 10000 6

Metenin deneyerek yapt bu olaslk hesab Deneysel Olaslk olarak adlandrlr. Deneydeki her bir ktnn e olaslkl olmad durumlarda deneysel olaslktan yararlanlr. Deneme says arttka deneysel olaslk deeri, teorik olaslk deerine yaklamaktadr. Siz de bir zar atp ayn deneyi yaparak bulduunuz olaslk deerlerini karlatrnz. Celal, hilesiz bir zar attnda st yznde 5 gelme olaslnn %50, Canan ise %70 olduunu sylyor. Yaplan bu kiisel olaslk deerleri znel Olaslk olarak adlandrlr. Celal ve Canann bulduu olaslk deerlerinin neden farkl olduunu aklaynz.

UYGULAMA
1 Bir cam ksenin iinde 20 adet krmz, 15 adet sar, 12 adet mavi, 5 adet yeil ve 3 adet beyaz bilye bulunmaktadr. Rastgele bir bilye alndnda aadaki renklerin gelme olaslklarn teorik olarak hesaplaynz. a) Krmz gelme olasl katr? b) Mavi gelme olasl katr? c) Beyaz gelme olasl katr? Bir kasiyer, kasaya deme yapan ilk yz mterinin ne kadar para verdiini not alarak yz birinci mterinin 100 TL verme olasln deneysel olarak bulmak istiyor. Bunun iin yandaki tabloyu kullanarak yz birinci mterinin 100 TL verme olasln hesaplaynz. 5 TL 10 TL 20 TL 50 TL 100 TL 6 adet 10 adet 21 adet 35 adet 28 adet

3 4

23ten 33e kadar olan saylarn (23 ve 33 dhil) yazlarak atld bir torbadan 3e ve 2ye tam blnebilen bir sayy ekme olasln teorik olarak bulunuz. 41 Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.
4) Deneysel olaslk deerinin teorik olaslk deerine yakn olabilmesi iin bir deneme yeterlidir.

1. k D Y

2) Hilesiz bir maden paray 100 kez atarak tura gelme olasln hesaplamak deneysel olaslktr.

D
5) znel olaslk deeri kiiden kiiye deimez.

2. k 3. k

Y
1) Olaslk eitleri; deneysel, teorik ve znel olarak eittir.

D Y

3) Bir tane hilesiz zar atldnda st yze 4 gelme olasln teorik olarak hesaplayamayz.

6) Bir kavanozda eitli saylarda yeil, mavi, krmz, bilyeler vardr. Rastgele seilen bir bilyenin krmz gelme olasl tr.

4. k 5. k

D Y

D
7) 1000 deneme, gerek olaslk deerine 100 denemeden daha yakndr.

6. k 7. k

D Y

8. k
7
alma

Olay eitleri

Anahtar Kavramlar
Baml Olay Bamsz Olay

Bir taksi duranda bekleyen 20 taksinin sekizi 2006, yedisi 2005, bei ise 2004 modeldir. Duraktan iki taksi aran mteriye 2006 model taksi yollanma olasl katr? Durakta her seferinde 20 taksinin beklediini dnrsek iki gn st ste taksi aran mteriye 2006 model taksi yollanma olasl katr?

ETKNLK
Kt ekelim Kd e byklklerde 12 paraya blelim. Ara ve Gere Ktlarn ne gen, drdne drtgen, beine de begen izelim ve bunlar katlayarak torbaya atalm. Torba Kt Torbadan bir kt ekelim. Makas ektiiniz ilk kd torbaya atmadan ikinci bir kt ekerseniz ilk ektiiniz ktta izili olan okgenin aynsndan ekme olaslnz hakknda ne syleyebilirsiniz? Tartnz. Ktta izili okgeni tekrar torbaya atarak m yoksa atmadan m ekerseniz ayn okgeni ekme olaslnz daha fazla olur? Gerekeleriyle aklaynz. Yukardaki kt ekme olaylarnn hangilerinin sonucu bir baka olaya baldr? Bu olaslklar nasl adlandrabilirsiniz? Tartnz.

42

RNEK
29 Ekim Cumhuriyet Bayram tren resimlerini ekmek zere 21 yeli fotoraflk kulbnden 2 renci seilecektir. Kulp yelerinin 6s 6. snf, 7si 7. snf, 8i de 8. snf rencisidir. Bir torbann ierisine 6 adet 6.snf, 7 adet 7.snf, 8 adet 8.snf yazl e zellikli katlar atlarak seim yaplacaktr. lk olarak 8. snf yazl kat ekilmitir. ekilen kd torbaya tekrar atmak veya atmamak, ikinci seimde, 8. snf yazl kdn gelme olayn etkiler mi? nceleyelim: lk seimden sonra 8.snf yazl kd torbaya atalm. Bu durumda torbadaki kt saylarnda herhangi bir deiiklik olmamaktadr. Yani ilk seimin sonucu, ikinci seimi etkilememektedir. lk seimden sonra 8.snf yazl kd torbaya atmayalm. Bu durumda torbada 8.snf yazl ktlarn biri azalmaktadr. Yani ilk seimin sonucu ikinci seimin sonucunu etkilemektedir.

ki veya daha fazla olayn gereklemesi birbirine balysa yani bir olayn sonucu dier olayn sonucunu etkiliyorsa byle olaylara baml olaylar denir. ki veya daha fazla olayn gereklemesi birbirine bal deilse yani bir olayn sonucu dier olayn sonucunu etkilemiyorsa byle olaylara bamsz olaylar denir.

ETKNLK
Ara ve Gere Torba Eit byklklerde 4 krmz, 7 mavi kalem Torbadaki Kalemler Kalemleri torbaya koyalm. Torbadan bir kalem ekelim. ektiiniz kalemi torbaya atarak ikinci kez kalem ektiinizde ilk kalemle ayn renkte olma olasl katr? Hesaplaynz. ektiiniz kalemi torbaya atmadan ikinci kalemi ektiinizde ikinci kalemin ilk kalemle ayn renkte olma olasl katr? Hesaplaynz.

Bulduunuz iki olaslk deerini karlatrnz. Hangisinde ayn rengi ekme olasl daha fazladr? Aklaynz.

RNEK
Serhat Kuyumcusunun, keseye koyduu 18 adet eyrek altnn 7si 2008, geri kalan 2009 tarihlidir. Keseden rastgele iki altn ekiliyor. Altnlarn ekilii iki farkl durumda yaplabilir. Bu durumlar aadaki gibi aa diyagramlarnda gsterelim. 2008 tarihli altn A 2009 tarihli altn B 43

I. Durum (Bamsz Olay): 1. ekiliten sonra kan altn tekrar keseye atlacak ve ikinci altn ekilecektir. 1. ekili 2. ekili ktlar Olaslklar 11 18 11 18 A 7 18 11 18 B 7 18 B BB 7 . 7 = 49 18 18 324 B AB BA A AA 11 . 11 = 121 18 18 324 11 . 7 = 77 18 18 324 7 . 11 = 77 18 18 324

II. Durum (Baml Olay): 1. ekiliten sonra kan altn, keseye atlmadan ikinci altn ekilecektir. 1. ekili 2. ekili ktlar Olaslklar 10 17 A 7 17 11 17 B 6 17 B BB 7 . 6 = 42 18 17 306 B AB BA A AA 11 . 10 = 110 18 17 306 11 . 7 = 77 18 17 306 7 . 11 = 77 18 17 306

11 18

7 18

7 18

A ve B olaylar; Bamsz ise P(A ve B)=P(A).P(B) Baml ise (B, Aya bal) P(A ve B) = P(A).P (Aya bal B)

Yukardaki rnekteki AB ktlarn inceleyelim. I. durumdaki bamsz olayn olma olasl, P(A ve B)= P(A).P(B) = 11 . 7 = 77 tr. 18 18 324 II.durumdaki baml (B olay Aya bal) olayn olma olasl, P(A)= 11 (18 altnn 11i A olay) 18 P(B)= 7 17 (Kesede kalan 17 altnn 7si B olay)

P(A ve B)= P(A).P(B) = 11 . 7 = 77 olur. 18 17 306 44

UYGULAMA
1 Bir torbadan kalem ekme olay iin aada verilen olaylarn baml m bamsz m olduunu belirleyiniz. a) Kalemi torbaya atmadan ikinci bir kalem ekme b) ekilen kalemi tekrar torbaya atarak ikinci bir kalem ekme 2 Bir renci, okula yryerek, otobsle ya da taksiyle gidebilmektedir. Okul dn, spora yryerek ya da otobsle gidebilmektedir. Bu rencinin, okula yryerek gitme ve okuldan sonra otobsle spora gitme olasl katr? Bir snftaki rencilerden bir bakan ve bir bakan yardmcs seilecektir. 4 kz ve 8 erkek renci aday olmutur. Adaylarn isimlerinin yazl olduu ktlar bir torbaya atlmtr. ekilen ismin yazl olduu kt, torbaya geri atlmamak kaydyla nce bakan, sonra bakan yardmcs seilecektir. Bu seim ne tr bir olaydr? Bu olaya gre aadaki olaslklar hesaplaynz. a) Bakan ve bakan yardmcsnn kz renci olmas b) Bakann kz, bakan yardmcsnn erkek renci olmas c) Bakann erkek, bakan yardmcsnn kz renci olmas ) Bakan ve bakan yardmcsnn erkek renci olmas

Bir kpn zerine 15, 18, 21, 22, 25, 30 saylarn, bir ark da 6 e blme ayrarak her bir blme K, J, L, A, E, O harflerini yazalm. Kp attmzda ve ark evirdiimizde aadaki olaylarn olma olasln hesaplaynz. a) 10 ile 20 arasnda bir say ve sessiz harf gelmesi b) 20den byk 2 ile tam blnebilen say ve kaln sesli harf gelmesi c) 20 ile 30 arasnda 3 ile tam blnebilen say ve ince sesli harf gelmesi

A ve Bnin bamsz olaylar olduunu dnerek aadaki olaslklar hesaplaynz. a) P(A)= 1 3 b) P(A)= 2 5 c) P(A)= 1 4 ) P(A)= 3 4 ve P(B)= 1 5 ve P(B)= 3 8 ve P(B)= 4 9 ve P(B)= 4 7 P(A ve B)=? P(A ve B)=? P(A ve B)=? P(A ve B)=?

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz. 45
4) Bir maden paray iki kez attmzda ikisinin de tura dir. gelme olasl

1. k D Y D Y

2) Ayn anda gerekleen bir olayn sonucu dier olayn sonucunu etkiliyorsa baml olaydr. 1) Baml veya bamsz olaylarn olaslk deerleri, olaylarn olaslk deerleri toplanarak bulunur.

Y D

5) erisinde e byklkte 3 limonlu, 4 portakall eker bulunan kutudan rastgele alnan iki ekerin de limonlu olma olasl dir.

2. k 3. k

4. k 5. k

3) Ayn anda gerekleen bir olayn sonucu dierini etkilemiyorsa bamsz olaydr.

6) Bir maden paray iki kez attmzda ikisinin de tura gelme olasl tr.

D Y

7) erisinde ayn biimde 3 limonlu, 4 portakall eker bulunan kutudan rastgele alnan iki ekerden birincisinin limonlu ikincisinin ise portakall olma olasl dur.

6. k 7. k

D Y

8. k

8
alma

KONU DEERLENDRME
1

Olaslk ve Olay eitleri

Yanda bulunan e paralara blnm ark dndrld zaman okun aadaki renklerin zerine gelme olasln hesaplaynz. a) Sar b) Yeil c) Mavi 10 ile 25 arasndaki doal saylar kk birer kda yazlarak bir torbaya atlyor. Torbadan rastgele bir say ekildiinde aadaki seeneklerin olma olasln teorik olarak hesaplaynz. a) Asal ve 3 ile tam blnebilen bir say gelmesi b) Asal veya 3 ile tam blnebilen bir say gelmesi c) 2ye ve 5e tam blnebilen bir say gelmesi ) 2ye veya 5e tam blnebilen bir say gelmesi d) 4e tam blnebilen bir say gelmemesi Yandaki e paralara blnm ark iki kere dndrldnde aadaki olaylarn olma olasln hesaplayarak trn belirtiniz. Okun, a) nce A sonra Cyi gstermesi b) nce B sonra Ay gstermesi c) nce C sonra Byi gstermesi A B A C A A B C

46

Bir zar ve maden para ayn anda atlyor. Zarn 3, maden parann ise tura gelme olasln hesaplaynz.

Bir okul gezisinde rencilere le yemei olarak bir sandvi ve bir de meyve suyu verilecektir. Sandvi ve meyve suyu eitleri yandaki tabloda verilmitir. Buna gre aada verilen olaylarn olma olasln bulunuz. a) Rastgele alnan sandviin tavuklu ve meyve suyunun portakall olmas b) Rastgele alnan 2 sandviin srasyla tavuklu, sosisli ve iki meyve suyunun srasyla eftalili ve kaysl olmas c) Rastgele alnan sandviin peynirli ve meyve suyunun vineli olmas

Tablo: le Yemei Tavuklu Sandvi Sosisli Sandvi Peynirli Sandvi Portakal Suyu eftali Suyu Vine Suyu Kays Suyu 10 adet 15 adet 20 adet 12 adet 18 adet 14 adet 8 adet

4
z Deerlendirme

Karekkl Saylar
Kareden Karekke
semboln ilk kez Alman matematiki Christoff Rudolff (Kristof Rudolf 1499-1545) Die Coss kitabnda, 1525 ylnda kullanmtr.

Anahtar Kavramlar
Karekk Tam kare

sembolnden nce bir saynn karekk iin kk ve kenar szckleri kullanlmaktayd. Siz olsaydnz, bu sembol ve karekk szc yerine ne kullanrdnz?

ETKNLK
Ara ve Gere Kareli kt Karesel Blgenin Alan ile Kenar Kareli kda, bir karesel blge modelleyelim. Modellediiniz karesel blge, ka adet kk karesel blgeden olumaktadr? Karesel blgenin kenar uzunluunu kullanarak alann veren eitlii yaznz. 47

Bir karesel blgenin alan verilmise bir kenar uzunluunu nasl bulursunuz? Aklaynz. Alan 121 br2 olan karesel blgenin bir kenar uzunluunu hesaplaynz.

RNEK
Alan 64 cm2 olan karesel blge eklindeki not kdnn bir kenarnn uzunluunu bulalm: Karesel blgenin alan, bir kenar uzunluunun kendisi ile arpmna eittir. Bu nedenle Hangi saynn kendisiyle arpm 64e eittir? sorusunun cevabn bulmamz gerekir. Buna gre, 64 = 82 = 8 x 8 eitliini yazabiliriz. Alan 64 cm2 olan bir karesel blgenin bir kenar uzunluu iin 64n karekk bulunur. 64 = 8 cm Verilen saynn, hangi saynn karesi olduunu bulma ilemi, karekk almaktr. sembol ile, negatif karekk sembol ile gsterilir. Pozitif karekk 2 ifadesi karekk iki olarak okunur. 64 ifadesi, karesi 64 olan pozitif sayy bulma ilemidir.

Kendisi ile arpldnda 64 says elde edilen baka bir say var mdr? Bulalm. (-8)x(-8)=64 tr. 2 (-8) says, alan 64 cm olan karenin bir kenar uzunluu olabilir mi? Tartnz.

 semboln, bir saynn pozitif karekkn bulmak iin kullanrz. Yani bir saynn karekk pozitif bir saydr.

Aada noktal kt zerinde oluturulan kare modellerinin alanlar ve kenarlar arasndaki ilikiyi bulalm.

Kenar uzunluklar: 1 br 2 Alanlar : 1 br

2 br 2 4 br

3 br 2 9 br

4 br 2 16 br

Bir karenin alann, bir kenar uzunluunun karesini alarak bulabiliriz. Bir kenar uzunluu; 2 2 1 br olan karesel blgenin alan 1x1 = 1 = 1 br , 2 2 br olan karesel blgenin alan 2x2 = 22 = 4 br , 2 2 3 br olan karesel blgenin alan 3x3 = 3 = 9 br , 2 2 4 br olan karesel blgenin alan 4x4 = 4 = 16 br olur. O hlde alann bildiimiz bir karesel blgenin bir kenar uzunluunu bulabilmek iin karesel blgenin alannn karekkn almalyz: 48 alan 1 br olan karesel blgenin bir kenar 1 = 1 br, 2 alan 4 br olan karesel blgenin bir kenar 4 = 2 br, 2 alan 9 br olan karesel blgenin bir kenar 9 = 3 br, 2 alan 16 br olan karesel blgenin bir kenar 16 = 4 br olur. Bulduumuz sonularn tam say olduunu gryoruz. Karekkleri tam say olan doal saylar (1, 4, 9, 16, 25, 36, ...), tam kare saylar olarak adlandrlr.
2

ETKNLK
Karekk Tahmini Tam kare olmayan bir say belirleyiniz. Ara ve Gere Belirlediiniz sayya en yakn iki tane tam kare say bulunuz. Hesap Bu sayy kkten bye doru sembol makinesi kullanarak sralaynz. Ayn sralamay bu saylarn karekkleri iin de yapnz. Yaptnz sralamadan yararlanarak belirlediiniz saynn karekknn hangi iki tam say arasnda olduunu tahmin ediniz. Belirlediiniz saynn karekknn yakn olduu tam sayy dikkate alarak en yakn onda birlie kadar tahmin ediniz ve tahmininizi say dorusunda gsteriniz. Yaptnz tahmin sonucunu, hesap makinesiyle bulduunuz karekk deeri ile karlatrnz.

RNEK
28 saysn en yakn onda birlie kadar tahmin edelim: 28 saysna en yakn tam kare saylar 25 ve 36dr. Bu saylar 25 < 28 < 36 eklinde sralayabiliriz. Sraladmz saylarn karekklerini alalm. 25 < 28 < 36 olur. Buradan 5 < 28 < 6 yazabiliriz. 28in 5 ile 6 arasnda bir say olduunu syleyebiliriz. 28i en yakn onda birlie kadar tahmin edebilmek iin 28in 25 ve 36 saylarna olan uzaklna bakalm. 28-25=3 36-28=8
2

28 says, 25e 36dan daha yakn olduundan 28 i 5,2 veya 5,3 olarak tahmin edebiliriz. (5,3) =28,09 olduundan 28 5,3 olur.
28 5,291502622

(5,2) =27,04

28i say dorusunda gsterelim: 5 28 6

Yaptmz tahmini, hesap makinesi kullanarak kontrol edelim: Bunun iin hesap makinesine 28 yazp tuuna basmamz yeterlidir. 28 5,291502622 olarak buluruz.

49

UYGULAMA
1 2 3 4 Hangi saylarn kareleri 36 saysn verir? 28 adet birim karesel blge ile yeni bir karesel blge oluturabilir miyiz? Aklaynz. 39 saysnn karekk bir tam say mdr? Aklaynz. Aada verilen saylarn tam kare olup olmadn aklaynz. a)230 5 b) 156 c)196 ) 0

Aada verilen karekkl saylarn hangi iki tam saynn arasnda olduunu bulunuz. a) 75 b) 80 c) 82 ) 110

Negatif bir saynn karesini ve karekkn almak mmkn mdr? Aklaynz.

40 saysn en yakn onda birlie kadar tahmin ediniz.

Aadaki eitliklere uygun model yapnz. a) 3 =9

2

b) 10 =100

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.

1. k
4) 4, 5, 8, 10, 16, 20 saylar tam kare saylardr. 2) Her tam saynn bir karekk vardr.

D Y

D
5) Herhangi bir saynn karekk pozitif iki tam say arasndadr.

2. k 3. k

Y
1) Karekk alma, verilen saynn hangi saynn karesi olduunu bulma ilemidir.

D Y

50

4. k 5. k

6) Negatif bir saynn karesi yine negatif bir saydr.

D Y

3) Bir saynn karekknn karesi o saynn kendisini verir.

6. k 7. k

7) Pozitif bir tam saynn karekk pozitiftir.

D Y

8. k

9
alma

Karekkl Saylarla Toplama ve karma lemleri

51 Yapboz (puzzle), i ie geebilen kk paralarn renk ve ekil uyumu iinde birletirilerek bir btn oluturmasdr. Kk yatakiler iin byk ve says az olan paralarla tasarlanan yapbozlar, ilerleyen yalar iin kk ve daha fazla sayda paradan oluturulur. Alan 400 cm2 ve 2 m2 olan iki ayr karesel blge eklindeki yapbozu tamamlayan zlem, bu yapbozlar ereveletmek istemektedir. Bunun iin gerekli erevelerin uzunluklarn bulunuz.

ETKNLK
okgenlerin evre Uzunluklar Aadaki okgenleri inceleyelim. 2 cm 3 3m 3m 2 3m

5 2m 5 cm 3 2 cm Kenar uzunluklar verilen okgenlerin evre uzunluklarn bulunuz. Nasl bulduunuzu ve nelere dikkat ettiinizi aklaynz. Arkadalarnzla tartarak karekkl saylarla toplama ilemine ait bir genellemeye varnz. Karekkl saylarla toplama ileminde vardnz sonu, karma ilemi iin de geerli olur mu? Tartnz.

RNEK
3 cm

2 cm

7 cm cm, uzun

Yukarda verilen bir kenar cm olan dzgn altgen ile, ksa kenar cm olan paralelkenarn evre uzunluklarn bulalm: kenar

Dzgn altgenin evre uzunluu, e uzunluktaki 6 kenarnn toplamna eittir. 1= + + + + + =6 cm buluruz. Paralelkanarn evre uzunluu ise karlkl kenar uzunluklarnn toplamdr. + + + = 2 +2 = 2( 3 + 7 )cm olur. 2 = Karekkl saylarla toplama ilemi yaplrken kk ileri ayn olan terimlerin kat saylar toplanr, ortak kk aynen yazlr. Bu zellik karekkl saylarla karma ilemi iin de geerlidir. 7 52 +2 -4 -6 ilemini yapalm:

(7 - 4 ) + (2 - 6 )................. kk ileri ayn olan terimler gruplanr. = (7-4) +(2-6) ................................ kk ileri ayn olan terimlerin kat saylar toplanr. = 3 -4 ............................................ sonu bulunur.

UYGULAMA
1 2 Kenar uzunluu br olan ekenar drtgenin evre uzunluunu bulunuz. Dikdrtgenin iinde yeil izgilerle verilen uzunluu bulunuz. 6 2 br

10 3 br 3 a) 2 b) 5 -3+ 3 -5 +4 -2 -2 +8 =6 =3 Yandaki ilemlerin doru olup olmadn kontrol ediniz. Hatalysa doru zm yapnz.

4 5

ileminin sonucunu bulunuz.

10

-4

ilemini yapnz.

alma

Karekkl Saylarla arpma ve Blme lemleri

A

Farkl alanlarda, karekkl ifadeler ieren birok bant kullanlmaktadr. Bunlardan biri, genin alann veren u.(u-a).(u-b).(u-c) eklindeki bantdr. Burada a, b, c genin kenar uzunluklar, u ise evre uzunluunun yarsdr. Bu banty farkl ekillerde yazabilir misiniz? Tartnz.

u = a+b+c 2
b

ETKNLK
Karekkl Saylarla arpma lemi 3m A= 3 m2 2m

Alan 3 m2 olan karesel blgeyi ele alalm. Alan verilen bu karesel blgenin bir kenar uzunluunu bulunuz. Nasl bulduunuzu aklaynz. m ve m olan dikdrtgensel blgeyi ele alalm. Kenar uzunluklar Bu karesel blgenin alann bulunuz. Nasl bulduunuzu aklaynz. Karekkl saylarla arpma ilemiyle ilgili bir kural gelitirebilir misiniz? Tartnz. . ilemini yapnz.

RNEK
Aadaki arpma ilemlerini yapalm. a) . a) b) 4 c) 8 . b) 4 = = . = 4. =4 . 2 = 8.2 = 16 . c) 8 .2

53

Karekkl saylarla arpma ileminde kat saylar kendi aralarnda, karekk iindeki saylar da kendi aralarnda arplr.

ETKNLK
Farkl Gsterim saysn ele alalm. 20 saysn arpanlara ayrarak biri tam kare olacak ekilde arpanlarn arpm biiminde yaznz. saysn iki karekkl saynn arpm arpma ileminin zelliinden yararlanarak eklinde yazalm. Tam kare olan terimin deerini bularak arpma ilemini yapnz. saysn farkl bir biimde nasl gsterebilirsiniz? Aklaynz. Yaptnz ilemleri aklayan bir paragraf yaznz.

RNEK
Alan 75 cm2 olan karesel blgenin bir kenar uzunluunu bulalm: Alan 75 cm2 olan karesel blgenin bir kenar uzunluu 75 saysn arpanlara ayralm: 75 25 5 1 3 5 5 75 = 3.52 75 = 3.52 = 3 . 52 = 3 .5 = 5 3 cmdir.

karekkl saysnda kat say olan 2yi kk iine alalm: 2 7 = 7.22 = 7.4 = 28 bulunur.

ETKNLK
Karekkl Saylarla Blme lemi Yandaki rntnn ilk satrn inceleyelim. Karekkl saylarla blme ileminin nasl yapldn aklaynz. Yandaki rntnn 4. satrndaki ondalk kesrin karekkn ele alalm. Ondalk kesri, rasyonel say olarak nasl ifade edersiniz? Aklaynz. Rasyonel say olarak ifade ettiiniz ondalk kesrin karekkn nasl bulacanz tartnz. Gerekli ilemleri yaparak bulduunuz kesri, ondalk kesir olarak ifade ediniz. ileminin sonucunu bulunuz.

Tabl: Say rnts 1) 2) 3) 4) 16 = 16 = 4 7 49 49 25 = 25 = 5 8 64 64 36 = 36 = 6 9 81 81 0,49 = = ...

54

RNEK
16 ilemini yapalm: 81 Karekk semboln pay ve paydaya ayr ayr uygulayalm: 16 = 16 81 81 Pay ve paydann karekkn alp sonucumuzu bulalm: 16 = 16 = 4 9 81 81 0,16 ilemini yapalm: 0,16 = 0,16 = 16 Blme ileminin zelliinden yararlanarak sonucu bulalm: 100 16 = 16 = 4 = 0,4 100 100 10

Ayn karekk iindeki saylar pay ve paydada ayr ayr kklerde yazlarak blme ilemi yaplabilir.

UYGULAMA
1 Yanda alan verilen dikdrtgensel blgenin kenar uzunluklarn tahmin ediniz. Aadaki ilemleri yapnz. a) 3( 5 + 2 ) b) 3 ( 3 - 5 ) c) 5 ( 2 - 3 ) ) 5 ( 2 + 3 ) 10 br2 2

Aadaki ilemlerin sonularn bularak bu ilemlere uygun birer model oluturunuz. a) 3 . 3 b) 2 . 5 c) 2 5 + 2 6 ) 3. 3 saysn iki karekkl saynn arpm eklinde yaznz. Alan 80 m2 olan bir karesel blgenin bir kenarnn uzunluunu cebir ile ilikilendirerek bulunuz. Aadaki karekkl saylar a a) 125 b) 50 eklinde yaznz. c) 75 eklinde yaznz. c) 7 2 ) 6 2 55 ) 32

4 5

Aadaki karekkl saylar a) - 124 b) -3 10

Aadaki saylar bykten ke doru sralaynz. - 15 , -4 , 10 , 12 , 2 2 , -2 3

Aadaki ilemlerin sonucunu en sade biimde yaznz. a) - 6 - 24 b) 2 8 - 32 c) 4 - 32

10

Aada a a) 3 2

eklinde verilen saylar b) -2 7

eklinde yaznz. c) 4 5 ) 12 10

11

Aadaki karekkl ifadeleri en sade biimde yaznz (a>0, b>0 ve c>0). a) 4a2b2 b) 25a2b2c c) 27a6b4c2 ) 48a4b6

12

karekkl saysn en sade biimde yaznz.

13

ileminin sonucunu en sade biimde yaznz.

14

Kenarlarnn uzunluklar ( bulunuz.

)a cm ve (

) a cm olan dikdrtgensel blgenin alann

15

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.

4) Karekkl saylarla blme ileminde bazen eklinde, bazen de eklinde ilem yaparz. 2) Her karekkl sayy a eklinde yazabiliriz.

1. k D Y D Y

2. k 3. k

Y 56
1) Karekkl saylarn arplmas iin kkn iindeki saylarn ayn olmas gerekir.

5) 0,004 = 0,2

4. k 5. k

6) Ondalk kesirlerin karekkn alrken kesirlerden yararlanrz. 3) Her a eklindeki eklinde sayy yazabiliriz.

D Y

6. k 7. k

7) 12 > 2 3

D Y

8. k

11
alma

Gerek Saylar

Anahtar Kavramlar
rrasyonel saylar Gerek saylar

Eskiden geometrik ifadelerin her zaman rasyonel saylar biiminde gsterilebileceine inanlyordu. Kenar uzunluu 1 br olan karenin kegen uzunluunun bir rasyonel say olmad anlaldktan sonra bu inana olan gven azald. Rasyonel saylarn oranlar ve paylamlar lmede yeterli olmasna ramen uzunluklar ifade etmek konusunda yetersiz olduu ortaya kt. Bu yetersizlii gidermek iin yeni bir say sistemi kurmak gerekliydi. Yeni kurulan bu say sistemi neydi acaba?

1 br 1 br ? 1 br

ETKNLK

1 br

Her Ondalk Kesir Rasyonel Say mdr? 0,16; 0,9 ve -4,3 ondalk kesirlerini iki tam saynn oran eklinde yazalm. 0,7; -2,0101 ...; 14,0101030405 ondalk kesirlerinden hangilerinin rasyonel say olarak yazlabileceini tartnz. Rasyonel say olarak yazlamayan saylara ne ad verilebilir? Tartnz. says, rasyonel say mdr?

ki tam saynn oran eklinde yazlamayan saylar irrasyonel say olarak adlandrlr. Bu saylarn oluturduu kme irrasyonel saylar kmesidir.

57

RNEK
Aadaki saylardan hangilerinin irrasyonel say olduunu belirleyelim. a) 4,33... devirli ondalk kesrini iki tam saynn oran olarak yazabiliriz. Aradmz oran x olsun, x= 4,333... olur. Devreden 3 saysn yok edebilmek iin eitliin her iki tarafn 10 ile arpalm: 10x=43,333... Bu iki eitlii taraf tarafa karalm: 10x= 43,333... x= 4,333... 9x= 39 x= 39 = 13 3 9 4,333... devirli ondalk kesri, iki tam saynn oran olarak rasyonel saydr. eklinde yazlabildiinden

b) 2,01020301... eklinde sonsuza kadar dzensiz bir ekilde devam eden saylar iki tam saynn oran eklinde yazlamaz. Dolaysyla bu say irrasyonel saydr.

c) = 4,123105626... says devirli say eklinde yazlamaz. Yani iki tam saynn oran biiminde gsterilemez. Bu sebeple says irrasyoneldir. Siz de irrasyonel saylara rnekler veriniz.

GREV
saysnn virglden sonraki basamaklar hakknda aratrma yaparak snfa sununuz.

ETKNLK
Say Kmeleri Say kmelerini ele alalm. Sayma saylar kmesinin elemanlarn belirtiniz. Bir sayma saysndan kendisini kardnzda bulduunuz say bir sayma says mdr? Tartnz. ki doal saynn fark her zaman bir doal say mdr? Tartnz. ki tam say birbirine blndnde, blm her zaman bir tam say mdr? Aklaynz. Rasyonel saylar kmesinde kk alma ilemi yaplabilir mi? Nedenini tartnz. Rasyonel saylarla irrasyonel saylar arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz. Sayma saylarn, doal, tam, rasyonel ve irrasyonel saylar Venn emasnda gsteriniz. Venn emasnda gsterdiiniz say kmelerini alt kme veya kapsama sembolyle belirterek karlatrnz. Belirttiiniz tm say kmelerini kapsayan bir kme var mdr? Tartnz. Say kmelerinin her birinin say dorusunu ne lde doldurduunu tartnz. 58

RNEK
Say kmelerini inceleyelim: Sayma saylar (S), doal saylar (N), tam saylar (Z), rasyonel saylar (Q) olup aralarnda eklinde alt kme ilikisi vardr. Ayn zamanda S = N+ olur. rrasyonel saylar (I), rasyonel saylar kmesini kapsamaz. Dolaysyla bu kmeler ayrktr. Rasyonel saylar kmesi ile irrasyonel saylar kmesinin birleimi gerek saylar kmesini oluturur. Gerek saylar kmesi R sembol ile gsterilir.

Gerek saylarla, say dorusundaki tm noktalara bir say sistemi karlk gelmi olur. Yani gerek saylar kmesi say dorusunu tam olarak doldurur. Gerek saylar kmesinin dier say kmeleriyle ilikisini aadaki ekilde gsterebiliriz. Gerek saylar Rasyonel saylar Tam saylar Doal saylar rrasyonel saylar

UYGULAMA
1 2 3 4 Hasan, herhangi iki rasyonel say arasnda bir baka rasyonel saynn olabileceini iddia ediyor. Glay ise bu fikre kar kyor. Sizce bu tartmada kim hakldr? Bir arkadanz rasyonel saylar ile irrasyonel saylar arasndaki fark merak ediyor. Bu saylar arasndaki fark anlatan bir aklama yaznz. Rasyonel ve irrasyonel say kmeleri arasndaki ilikiyi belirtiniz. Aadaki saylardan rasyonel ve irrasyonel olanlar belirleyiniz. a) b) -2 c) +2 )1,02 d) 0,4949... N Z Q I hangi kmeyi oluturur? 3 , 5 , 6 , 8 saylarn say dorusunda gsteriniz. Bir rasyonel say ile bir irrasyonel say arpldnda sonucun hangi say kmesine ait olacan tartnz. Bir irrasyonel say ile bir tam saynn toplam rasyonel bir say mdr? Aklaynz. Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz. 59 1. k
4) Her rasyonel saynn bir ondalk gsterimi vardr. 2) ki rasyonel say arasnda mutlaka bir tam say vardr.

e) -2

5 6 7 8 9

D Y

D
5) Devirli ondalk kesirler ayn zamanda bir rasyonel saydr.

2. k 3. k

Y D
1) Gerek saylar, say dorusunu tam olarak doldurur.

D Y

4. k 5. k

Y
3) says bir rasyonel saysdr.

6) irrasyonel says iki rasyonel say arasndadr.

D Y

D
7) Rasyonel saylarla irrasyonel saylarn birleim kmesi gerek saylar kmesidir.

6. k 7. k

D Y

8. k
12
alma

KONU DEERLENDRME
1

Karekkl Saylar

Alan 196 m2 olan karesel blge biimindeki bir duvarn kenar uzunluu ka metredir?

152 ilemini, hesap makinesinde x2 tuunu kullanmadan nasl hesaplayacanz aklaynz.

Bir kareli kda, alan 23 birim kareden fazla olmamak artyla mmkn olan en byk karesel blgeyi iziniz.

Bir kareli kda, alan 23 birim kareden az olmamak artyla mmkn olan en kk karesel blgeyi iziniz.

39 saysnn karekknn hangi tam saylar arasnda olduunu bulunuz.

6 60

Aadaki saylar say dorusunda gsteriniz. - 3 , 2 10 , - 20 , - 5 , 3 25

evre uzunluu 4 cm olan iki kare birletirilerek bir dikdrtgen elde edilecektir. Oluan dikdrtgenin kenar uzunluklarn ve evre uzunluunu bulunuz.

27 +

72 -

48 +

50

ileminin sonucunu bulunuz.

3 br 9 Yandaki x, y, z, k ve t harfleriyle isimlendirilmi dikdrtgensel blgelerin alanlarn bulunuz. ( 3 + 2 )br 2 br z 3 br k

2 3 br 3 br

t 3 br x

10

-2

3 (2

3 - 5 ) ileminin sonucunu bulunuz.

11

Aadaki karekkl saylar en sade biimde yaznz. b) 1,21 c) 0,025 ) 48 a) 24 75

12

Alan 32 br2 olan karesel blgenin kenar uzunluunun alan 40 br2 olan karesel blgenin kenar uzunluuna oran katr?

13

Kenar uzunluklar uzunluunu bulunuz.

cm ve

cm olan dikdrtgensel blgenin evre

14

Aadaki ifadelerden doru olanlarn bana D, yanl olanlarn bana Y yaznz. (......) 28 says bir rasyonel saydr. - fark, bir irrasyonel saydr. (......) (......) 0,12 ondalk kesri rasyonel say belirtir. (......) Karekkl her bir say bir irrasyonel saydr.

15

1,89 ile 1,9 ondalk kesirleri arasnda olan 3 tane rasyonel say yaznz. 61

16

Aadaki ilemlerin sonucunun hangi say kmesine ait olduunu sembol kullanarak yaznz. 3 + 2 - 3 - 28 4 3 b) - 16 - 4 + 4 a) c) 20 + 3 - 15 5 4

) ( 2 + 1) ( 2 - 1) d) 2 + 12 + 8 3 2+2 3

5
z Deerlendirme

Standart Sapma
Bir lkenin ekonomisini belirleyen etkenlerden birisi de borsadr. Borsada kazanabilmek iin riskin iyi bir ekilde analiz edilmesi gerekir. Riskin analiz edilmesi standart sapma kullanlarak gerekleir. Borsada iki durumdan hangisinin riskinin daha kk olduunu anlayabilmek iin standart sapmadan yararlanlr. Standart sapmas kk olan durum iin sapma ve risk az, byk olan durum iin ise sapma ve risk yksektir. Sizin de evrenizdeki riskleri belirlemede kullandnz ltler var mdr? Tartnz.

Anahtar Kavramlar
Standart sapma Merkez eilim lleri Merkez yaylma lleri

BORSA ENDEKSNDE SON HAFTA

40.591 39.744 38.998 38.457 EKM 16 17 18 19 20 26 39.824 39.644

ETKNLK
62 Standart Sapma ki farkl gruba ortak bir snav uygulanyor. I. grup 10 50 80 90 90 100 70 70 60 80 ki grup yelerinin ald snav sonular II. grup 70 70 70 60 50 90 80 70 70 70 tabloda verilmitir. Her iki gruptaki verilerin aritmetik ortalamasn hesaplayalm. Aritmetik ortalamaya bakarak hangi grubun daha baarl olduu sylenebilir? Neden? Her iki grup iin aklk, mod ve medyan deerlerini hesaplayalm. Aklk, mod ve medyan deerlerine ayr ayr bakarak hangi grubun daha baarl olduu sylenebilir? Tartnz. ki grubu baarlar asndan karlatrmak iin farkl bir yol bulunabilir mi? Tartnz.

Aritmetik ortalamalar birbirine yakn veya eit olan iki veri grubundaki ok byk veya ok kk deerler verilerin dalmn etkiler. Bu durumda merkez yaylma lsnn aklna veya eyrekler aklna baklr. Bu deerler veri gruplarnn st ve alt blgelerinde yer alan ve verilerin yaylmn etkileyen deerler hakknda tam olarak bilgi vermeyebilir. Bylesi durumlarda merkez yaylma ls olarak standart sapma kullanlr. Bir veri grubunun standart sapmasn bulmak iin aadaki aamalar uygulanr: Veri grubunun aritmetik ortalamas bulunur. Her bir verinin aritmetik ortalama ile farknn karelerinin toplam bulunur. Bulunan toplam, veri saysnn bir eksiine blnerek blmn karekk alnr. Bulunan sonu veri grubunun standart sapmasn belirler. a1, a2, a3, ..., an veri grubunun aritmetik ortalamas aort olsun. Bu veri grubunun standart sapmas aadaki forml ile hesaplanr. Standart sapma = (a1- aort)2 + (a2- aort)2 + ... + (an- aort)2 n-1

RNEK
Aadaki tabloda iki farkl ehirde bir hafta boyunca her gn gerekleen trafik kazalarnn says verilmitir.
Pazartesi Sal aramba Perembe Cuma Cumartesi Pazar

I. ehir II. ehir

1 8

13 8

2 7

10 6

15 9

8 8

7 10

Bu verilerin aritmetik ortalamasn ve standart sapmasn bularak hangi ehirde trafik kazas riskinin daha az olduunu belirleyelim: I. ehirdeki kaza saysnn aritmetik ortalamas = 1+13+2+10+15+8+7 = 8 7 II. ehirdeki kaza saysnn aritmetik ortalamas = 8+8+7+6+9+8+10 = 8 7 I ve II. ehirlerdeki kaza saylarnn aritmetik ortalamas ayn olduundan hangi ehirdeki kaza riskinin daha az olduunu bilemeyiz. Bu nedenle iki ehirdeki kaza saylarnn standart sapmasn bulalm: I. ehirde gerekleen kaza saylarnn oluturduu veri grubunun standart sapmasn bulalm. (1-8)2+(13-8)2+(2-8)2+(10-8)2+(15-8)2+(8-8)2+(7-8)2 7-1 = (-7)2+52+(-6)2+22+72+02+(-1)2 6 49+25+36+4+49+0+1 6 164 6 27,33 5,23 bulunur. 63

Ayn yntemle II. ehirde gerekleen kaza saylarnn oluturduu veri grubunun standart sapmas yaklak 1,3 olarak bulunur. II. ehirde gerekleen kaza saylarnn oluturduu veri grubunun standart sapmas daha dktr (1,3 < 5,23). Bu durumda I. ehirdeki kaza riski daha azdr. 5, 10, 20, 30, 35 saylarndan oluan veri grubunun standart sapmasn hesaplayalm. Aritmetik ortalama = 5+10+20+30+35 = 20 5 Standart sapma = (5-20)2+(10-20)2+(20-20)2+(30-20)2+(35-20)2 5-1 650 4 = 162,5 12,75

400, 400, 1400, 400, 1100, 1000, 400, 900, 400, 400, verilerini kullanarak merkez eilim ve yaylma llerini bulalm: Verileri kkten bye doru sralayalm. 400, 400, 400, 400, 400, 400, 900, 1000, 1100, 1400 Verilerin ortasndaki deer: ortanca (medyan) 400 dr. En fazla tekrar eden deer 400 olduundan tepe deer (mod) 400dr. Aklk = 1400-400 = 1000 dir. Aritmetik ortalama: 400 + 400 + 400 + 400 + 400 + 400 + 900 + 1000 + 1100 + 1400 = 680 10

Standart sapma:

382,4 9 Standart sapmann veri grubundaki en kk deere yakn olmas akln byk olduunu gstermektedir. Aritmetik ortalama, ortanca (medyan), tepe deeri (mod), merkez eilim; aklk, eyrekler akl ve standart sapma ise merkez yaylma lleridir.

RNEK
Marketlerdeki deiik markalara ait rnlerin fiyatlar arasndaki farkllklarla ilgili bir aratrma yapp aratrma sonularnz snfa sununuz. 64

UYGULAMA
1 2 Aadaki verilerin standart sapmasn bulunuz. 52, 52, 48, 50, 47, 48, 49, 55, 52, 55, 53 8A ve 8B snfna ortak bir snav yaplm, snftaki rencilerin aldklar notlar tabloda verilmitir. Snf Notlar 8A 76 52 10 27 34 53 72 64 55 67 42 45 91 28 52 61 70 34 96 15 8B 43 52 61 55 72 36 37 53 62 71 32 25 74 67 69 55 57 43 62 70 Hangi snf daha baarldr? Neden? Hangi durumlarda standart sapma 0a eit olur? rnek vererek aklaynz. 3 4 Aritmetik ortalamas 70 olan bir veri grubuna 55 says eklenirse standart sapmada nasl bir deiiklik olur? Okan, bir kamera almak istemi ve farkl marka ve modeldeki kameralarn fiyatlarn aratrmtr. Elde ettii fiyatlar aada verilmitir. Okan, merkez eilim llerini kullanarak alaca kameraya karar vermek istiyor. 100 TL, 105 TL, 100 TL, 115 TL, 120 TL, 110 TL, 115 TL, 105 TL 100 TL, 120 TL, 120 TL, 120 TL Okan hangi merkez eilim lsn kullanrsa fiyat en uygun kameray alr? Neden? 5 Aklk, aritmetik ortalama, eyrekler akl, mod, medyan, standart sapma terimlerinden hangileri merkez yaylma lsdr?
13
alma

KONU DEERLENDRME
1 A B C 51, 56, 51, 49, 53, 63, 49 71, 76, 71, 69, 73, 82, 55 102, 112, 102, 98, 106, 124, 126

Standart Sapma

a) Tablodaki her bir veri grubunun aritmetik ortalamasn ve standart sapmasn bulunuz. b) Elde ettiiniz sonulara gre veri gruplarn birbirleriyle karlatrarak yorumlaynz.

Aadaki veri gruplarnn hangisinin standart sapmasnn dk olduunu tahmin ediniz. Tahmin ederken kullandnz yntemi aklaynz. a) 10, 11, 12, 13, 14 b) 5, 6, 12, 18, 19 c) 6, 8, 10, 12, 14

Yanda verilen grafik ngilizce seviye belirleme snavnda rencilerin ald notlar belirtmektedir. Grafikteki verilere gre rencilerin seviyeleri iin neler sylenebilir? Bunu yaparken hangi merkez eilim veya yaylma lsnden yararlandnz? Aklaynz.

Grafik : Seviye Belirleme Snavnda Alnan Notlar renci says 45 40 65

30

20

10 5 Alnan notlar 40 45 50 55 60 65 70 75 80

Aada verilen durumlar iin mod, medyan, aklk, eyrekler akl ve standart sapma gibi merkez eilim ve yaylma llerinden hangisinin kullanlmasnn daha uygun olacan belirleyiniz. a) rencilerin en sevdikleri spor dal b) ubat ay boyunca hava scakl

6
z Deerlendirme

NTE DEERLENDRME

Olaslk, statistik ve Saylar

Atatrk lkretim Okulunda 120 renci bulunmaktadr. Bu okulda hafta sonlar alan kurslardan matematik kursuna 50 renci, fen ve teknoloji kursuna 45 renci katlmtr. 45 renci de hibir kursa devam etmemitir.

Yukardaki bilgilere gre aadaki 1, 2 ve 3. sorularn cevabn teorik olarak bulunuz. 1 Okuldan rastgele bir renci seildiinde, seilen rencinin her iki kursa da devam eden renci olma olasl nedir?

2 66 3

Okuldan rastgele bir renci seildiinde, seilen rencinin hibir kursa katlmama olasl nedir?

Okuldan rastgele bir renci seildiinde, seilen rencinin sadece matematik kursuna katlan renci olma olasl nedir?

Ayenin orap ekmecesinde 6 krmz, 4 mavi orap bulunmaktadr. Buna gre aadaki sorular yantlaynz. a) Aye art arda iki orap aldnda, oraplardan ilkinin krmz dierinin mavi gelme olasl nedir? b) Ayenin ekmeceden ald iki orabn da krmz gelme olasl nedir? c) Ayenin ekmeceden ald iki orabn da mavi gelme olasl nedir?

11 adet birim karoya en az ka karo eklenirse byk bir karesel blge oluturabilir? A) 2 B) 5 C) 14 D) 36

18 adet birim karodan en az ka karo karlrsa bir karesel blge oluturulamaz? A) 4 B) 9 C) 14 D) 17

1, 3, 5, 8, 9, 16, 18, 25, 36, 44, 49, 52 saylarndan ka tanesi tam kare saydr? A) 6 B) 7 C) 9 D) 10

8 A) + B)

ileminin sonucu aadakilerden hangisidir? + C) D)

Kenar uzunluu A) B)

br olan karesel blgenin alan aadakilerden hangisidir? C) D) 27

10 A)

+ 3 B)

ileminin sonucu aadakilerden hangisidir? C) D) 67

11

karekkl says hangisine eit olur? A) B)

eklinde yazldnda aadakilerden

C)

D)

12 A) -4

ileminin sonucu aadakilerden hangisidir? B) 4 C) D) 2

13

0,16 + A) 0,56

0,0256 ileminin sonucu katr? B) 0,20 C)4,16 D) 5,6

14

Aadaki arpma ilemlerinden hangisinin sonucu rasyonel saydr? A) B) C) D)

15

ileminin sonucu aadaki say kmelerinden hangisi ya da hangilerinin elemandr? I. Rasyonel saylar kmesi II. Tam saylar kmesi III. rrasyonel saylar kmesi IV. Doal saylar kmesi V. Gerek saylar kmesi A) I B) I, II, IV C) III D) I, II, V

16

Bir firma iki tr gbre denemektedir. Ayn artlarda, x ve y gbresi ile yetitirilen domates miktarlar tabloda verilmitir. x gbresi (kg) y gbresi (kg) 25, 22, 30, 19, 17, 26, 12, 9 22, 18, 21, 20, 19, 23, 20, 17

68 Sizce gbrelerden hangisi daha kalitelidir? Neden?

17

Alparslan 20 kiilik bir snfta eitim grmektedir. Alparslan matematik dersi snavna o gnk rahatszlndan dolay katlamamtr. Snfn matematik dersi snav notunun aritmetik ortalamas 65tir. Alparslan daha sonra snava katlm ve 75 almtr. Buna gre aadaki sorular cevaplaynz. a) Snfn matematik dersi snav notlarnn aritmetik ortalamasn, Alparslann snav notunu da dhil ederek tekrar hesaplaynz. b) Alparslann notunun dhil edildii ve edilmedii durumlardaki standart sapmay karlatrabilir misiniz? Tartnz.
14
alma

GENLER VE CEBR

gen ve Pisagor Bants Say rntleri ve zdelikler Gnmzde farkl amalarla kullanlmak zere Dnya evresine birok uydu yerletirilmitir. Uydudan alnan grntler incelendiinde Dnya yzeyindeki birok oluumun gensel blgeye benzedii dikkat ekmektedir. Aada buna rnek olabilecek uydu grntleri verilmitir.

Ayers Kayas, Avustralya

69
Arjantinde bir gl Kanadada bir gl

Trkistanda bir gl

Bahamada bir su alt oluumu

inde bir su alt oluumu

Bir gensel blgenin olumas iin sizce hangi artlarn salanmas gerekir? Kenar uzunluklarnn ve alarnn bilinmesi nemli midir? Tartnz (Kaynak: http://edc.usgs.gov).

gen ve Pisagor Bants

genler
Bilimsel terimlerin Trkeletirilmesinde ilk adm, Atatrkn 1936-1937 yllarnn k aylarnda yazd ve geometri retiminde yol gsterici olarak tasarlanan bir geometri kitabyla atlmtr. Kitap 1937de Mill Eitim Bakanl tarafndan yaynlanm, 1971de ise ikinci basks Trk Dil Kurumu tarafndan yaplmtr. Kitapta yer alan ve gnmzde de kullanlmakta olan pek ok terim Atatrk tarafndan tretilmitir. Atatrk, Sivas Kongresinin topland Sivas Lisesinde Hendese (Geometri) dersi vermitir. Bu derste tahtaya kaldrd bir kz renci alarn Arapa adlarn sylemekte zorluk ekip yanllklar yapnca durumdan etkilenen Atatrk tepki gstermitir. Tebeiri eline alan Ata, tahtada izimlerle zaviyenin karl olarak a, dl karl olarak kenar, msellesin karl olarak gen gibi Trke yeni terimler kullanarak birtakm geometri konularn anlatmtr (Kaynak: Bilim ve Teknik, Kasm 1982, Say: 180). 70

ETKNLK
Kenar Ara ve Gere 4 cm uzunluunda bir [AB] izelim. C B noktasn merkez alarak pergelle 5 cm A Pergel yarapl bir yay izelim. Cetvel A noktasn merkez alarak pergelle 6 cm yarapl bir yay izelim. Bu yayn dier yayla B kesitii noktay C olarak isimlendirelim. Cetvel kullanarak C noktasn, A ve B noktalar ile birletirelim. Hangi geni elde ettiniz? Bu genin kenar uzunluklarn yaznz. kenar bilinen bir geni ka farkl ekilde izebilirsiniz? Aklaynz. Siz de kenar uzunluklar 7 cm, 3 cm ve 6 cm olan bir gen iziniz. Nasl izdiinizi aklayan bir paragraf yaznz. Bir Kenar ki A Ara ve Gere Aler Cetvel F

6 cm uzunluunda bir [DE] izelim. Aleri kullanarak ls 45 olan n oluturalm. Benzer ekilde ls 55 olan n D oluturalm. Bu iki ann kollarn gen oluturacak ekilde uzatarak birletirelim. Elde ettiiniz genin kenar uzunluklarn ve a llerini yaznz. Bu gen baka hangi iki asnn ls ile kenar uzunluu verilseydi izilebilirdi?

RNEK
IKLI= 5 birim, IKMI = 4 birim ve s(LKM) = 70 olan bir KLM geni izelim. nce [KL]n izelim.
K 5 birim L 70 5 birim L

K noktasn merkez alarak alerle ls 70 olan LKMn izelim. K Uzunluu 4 birim olan [KM] n izelim.
4birim 70 K 5 birim M

L M 4birim

M ve L noktalarn bir doru parasyla birletirelim ve KLM genini elde edelim.

70 K 5 birim L

Siz de bu genin ML kenarnn uzunluunu, L ve M alarnn lsn bulunuz. Kenar uzunluklar IABI = 4 cm, IACI = 2 cm ve IBCI = 3 cm olan ABC genini izelim. 71 nce [AB] yi izelim. Sonra pergelin akln 3 cm olarak ayarlayp sivri ucu B noktasna koyarak bir yay izelim.
A 4 cm B

Daha sonra pergelin akln 2 cm olarak ayarlayp sivri ucu bu kez A noktasna koyalm. lk yay kesen bir yay izelim.
A B

4 cm C

Kesim noktasna C diyerek cetvelimizle A,B,C, noktasn ikier ikier birletirelim.

A

2 cm

3 cm B

4 cm

Siz de, kenar uzunluklar 6 cm ve 8 cm, bu kenarlar arasndaki ann ls 90 olan gen iziniz. kenar uzunluu, iki kenar uzunluu ile bu kenarlar arasndaki ann ls veya bir kenarnn uzunluu ile iki asnn ls verilen bir gen cetvel, aler ve pergel kullanlarak izilebilir.

ETKNLK genin Elemanlar

Ara ve Gere A4 kd Cetvel Krmz kalem Mavi ve yeil kalem A4 kdn keserek istediimiz boyutta bir gensel blge elde edelim. Kt katlama yoluyla kenarlarn orta noktasn belirleyelim. Her bir orta noktay cetvel ve krmz kalem kullanarak karsndaki keyle birletirelim. Bu ekilde ka doru paras elde ettiniz? Bu doru paralar noktada mdr?

Kt katlama yoluyla (veya aler ile) her bir ann aortayn, karsndaki kenarla birleecek ekilde mavi kalemle izelim. Bu ekilde izilen doru paralar noktada mdr? Her bir kenara ait orta dikmeyi cetvel ve yeil kalem kullanarak izelim. Bu orta dikmeler noktada mdr? Mavi, krmz ve yeil renkli kalemlerle izilen doru paralar arasndaki benzerlik ve farkllklar aklaynz. genlerde Ykseklik Ara ve Gere Cetvel Gnye Bir dar al, bir de geni al gen izelim. genlerin herhangi bir kesinden geen ve bu kenin karsnda bulunan kenara paralel olan bir doru izelim. Her bir gen iin izdiimiz doru zerinde noktalar belirleyerek bu dorunun karsndaki kenara dikmeler indirelim. Dikmelerin uzunluunu bulunuz. Bu dikmelerle ilgili ne sylenebilir? genlerin her bir kesinden karsnda bulunan kenara dikme indirelim. Kelerden inilen dikmelerin genin hangi blgesinde kaldn belirleyiniz. Her bir gen iin kelerden inilen bu dikmeleri bir noktada kesitirelim. Kesiim noktas genin hangi blgesindedir?
A

72

RNEK
iin; Yanda verilen a) B kesine ait aortay, b) BC kenarna ait ykseklii, c) AB kenarna ait kenarortay ve kenar orta dikmeyi izelim. a) [BF], B asnn aortaydr. s( )= s( )= 59

6 cm 3 cm 118 B 4 cm C

d
1,5cm

b) geni al gen olduundan [AH] ykseklii genin E d blgesindedir. 1,5cm 59 59 c) [CE], AB kenarna ait kenarortaydr. B H 4 cm IAEI= IEBI= 1,5 cmdir d dorusu ise AB kenarna ait kenar orta dikmedir. IAEI= IEBI= 1,5 cm ve d [AB]dr. Siz de nde dier aortay, kenarortay ve ykseklikleri iziniz.

F 6 cm

86 E 6,9 cm
I G

86 E 6,9 cm

6,3 cm D

6,3 cm D

44 9 cm

50

44

50 9 cm

gende kenarortay, bir keyi kar kenarn ortasna birletiren doru parasdr. Kenar orta dikme ise bir kenar dik olarak iki e paraya bler. Aortay bir kedeki ay iki e paraya ayran doru parasdr. Bir gende kenarortay, kenar orta dikme ve aortaylar genin iinde noktadatr. Kenar orta dikmeler dik ve dar al genlerde genin iinde, geni al genlerde ise genin dnda noktadatr.
D S K H L K L

E
P H M F

gende ykseklik bir kenin karsndaki kenara uzakl veya keden bu kenara inilen dikmedir. Dar al SRPnde ykseklikler genin iinde noktada, geni al DEFnde ise yksekliklerin uzantlar genin dnda noktadatr.

73

UYGULAMA
1 Aler ve cetvel kullanarak aada lleri verilen genleri iziniz. a) IABI = 8 cm, s( b) IPSI = 6 cm, s( 2 ) = 40 ve s( ) = 48 ve s( ) = 54 ) = 47

Cetvel ve pergel kullanarak aada lleri verilen genleri iziniz. a) IEFI = 10 cm, IFGI = 8 cm ve IEGI = 6 cm b) IKLI = 5,4 cm, ILMI = 4,6 cm ve IKMI = 4,6 cm Aler, cetvel ve pergel kullanarak aada lleri verilen genleri iziniz. a) IABI = 6 cm, s( b) IDEI = 8 cm, s( ) = 85 ve IBCI = 7 cm ) = 78 ve IDFI = 7 cm
A

Yandaki gene e bir gen iziniz. Nasl izdiinizi aklaynz.

C B

Tubadan, bir kenar uzunluu 5 cm ve bu kenara ait alardan birisinin ls 50 olan bir gen izmesi isteniyor. Tubann bu geni izebilmesi iin baka hangi bilgiye ihtiyac vardr? Aklaynz.

50 5 cm

Yanda verilen SRP geninin i blgesindeki doru paralarndan ykseklik, kenarortay ve aortay olanlar belirleyiniz.

L M N

A 70 D E F

Yanda verilen ABC geninin i blgesindeki doru paralarndan hangisi B asnn aortaydr? Aklaynz.

74
B 50 C

Yandaki ekilde EBCD bir karesel blgedir. IEBI= 4 cm ise A( ) ka santimetrekaredir?

9 10

Bir dik gen izerek yksekliklerin kesim noktasn belirleyiniz. Bu nokta nasl adlandrlabilir?

Bir binann 50 m glgesi olutuunda gnei grme as 42 oluyor. Bu binann yksekliini lekli ekil izerek bulunuz.

15
42
alma

genin Kenarlar Arasndaki Bantlar

lk ada Nil Nehrinin tamasndan sonra arazi sahiplerinin her yl tarlalarn yeniden lmeleri gerekirdi. Bunun iin tarlalarn kelerine yerletirdikleri kazklardan dml ipler geirirlerdi. Bir arazi sahibi, gensel blge eklindeki arazisinin kenar uzunluklarn 100 m, 400 m ve 200 m olarak lyor. Sizce arazi sahibi bu lmlerde hata yapm olabilir mi? Neden?

ETKNLK
gen Oluur mu? Bir ubuk makarnay gen oluturabilecek ekilde paraya blerek uzunluklarn lelim. ubuk makarna Bu uzunluklardan birini ayrp dier iki uzunluu toplayalm ve karalm Cetvel (karma ileminde byk kenarn uzunluundan kk kenarn uzunluunu karalm.). Elde ettiiniz sonular ayrdmz ubuun uzunluuyla karlatrnz. Bulduunuz ilikiyi eitsizlik kullanarak ifade ediniz. Ayrdmz uzunluu deitirerek dier iki kenar iin de bu ilemleri tekrarlayalm. llen uzunluklar a, b ve c birim olsayd bu uzunluklar iin yazlabilecek eitsizlikler neler olurdu? Aklaynz. Bu kez ubuk makarnay, gen oluturmayacak ekilde paraya blerek uzunluklarn lelim. Bu uzunluklardan birini ayrp dier iki uzunluu toplayalm ve karalm (karma ileminde byk kenarn uzunluundan kk kenarn uzunluunu karalm.). Ayrdmz uzunluu deitirerek dier iki kenar iin de bu ilemleri tekrarlayalm. gen oluturan uzunluklarla yazlan iliki, gen oluturmayan uzunluklar iin geerli midir? Aklaynz. Ara ve Gere

75

RNEK
K M P 3 cm 5 cm 6 cm N R L

Yanda uzunluklar verilen doru paralarndan bir gen oluturulup oluturulmayacan belirleyelim.

ncelemeyi admda yapalm. 1. adm [KL]'n ele alalm: |KL| = 6 cm |PR|-|MN| = 5-3 = 2 cm |PR|+|MN| = 5+3 = 8 cm 2 < 6 < 8 olduundan |PR|-|MN| < |KL| < |PR| + |MN|dur.

2. adm [MN]'n ele alalm: |MN| = 3 cm 1 < 3 < 11 olduundan |KL|-|PR| = 6-5 = 1 cm |KL|-|PR| < |MN| < |KL| + |PR|dur. |KL|+|PR| = 6+5 = 11 cm 3. adm [PR]'n ele alalm: |PR| = 5 cm 3 < 5 < 9 olduundan |KL|-|MN| = 6-3 = 3 cm |KL|-|MN| < |PR| < |KLI < |MN|dur. |KL|+|MN| = 6+3 = 9 cm 3 admda da herhangi bir kenar ele aldmzda, bu kenarn uzunluunun dier iki kenarn uzunluklar toplamndan kk ve farkndan byk olduu grlr. Bundan dolay bu doru paralaryla bir gen oluturulabilir. Aada uzunluklar verilen doru paralarndan bir gen oluturulup oluturulmayacan belirleyelim.
7 cm 2 cm L 4 cm

B K F

ncelemeyi admda yapalm. 76 1. adm [BU]'n ele alalm: |BU| = 7 cm |FG|-|KL| = 4-2 = 2 cm |FG|+|KL| = 4+2 = 6 cm 2. adm [KL]'n ele alalm: |KL| = 2cm |BU|-|FG| = 7-4 = 3 cm |BU|+|FG| = 7+4 = 11 cm 3. adm [FG]'n ele alalm: |FG| = 4 cm |BU|-|KL| = 7-2 = 5 cm |BU|+|KL| = 7+2 = 9 cm

2 < 6 < 7 olduundan |FG|-|KL| < |FG|+|KL| < |BU|dur.

2 < 3 <11 olduundan |KL| < |BU|-|FG| < |BU|+|FG|dur.

4 < 5 < 9 olduundan |FG| < |BU|-|KL| < |BU| + |KL|dur.

3 admda da herhangi bir kenar ele aldmzda bu kenarn uzunluunun dier iki kenarn uzunluklar toplamndan kk ve farkndan byk olmad grlr. Bundan dolay bu doru paralaryla bir gen oluturulamaz.

Bir gende iki kenarn uzunluklar toplam, nc kenar uzunluundan byk ve iki kenarn uzunluklar fark, nc kenar uzunluundan kktr. Bu bant gen eitsizlii olarak isimlendirilir. A nin a kenar iin gen eitsizlii Yanda verilen |b-c|<a<b+c eklindedir.
B c b

ETKNLK
Ara ve Gere Cetvel Aler Katlayp lelim Bir eitkenar geni izelim. genin alarn alerle, kenarlarn cetvelle lerek aadaki gibi bir tablo oluturalm.

gendeki i alarn ls (derece) Alarn karsndaki kenarlarn uzunluu (cm) s( ) = s( ) = s( ) = |BC| = |AC| = |AB| = 77

nce alar bykten ke doru, daha sonra kenarlar bykten ke doru sralaynz. Bu sralamalara gre, genin i alar ve bu alarn karsndaki kenarlar arasnda nasl bir iliki vardr? Tartnz. Siz de bir ikizkenar gen izerek a lleriyle kenar uzunluklar arasndaki ilikiyi bulunuz.

RNEK
Aadaki genin kenar uzunluklarn ve i alarn lerek a lleriyle kenar uzunluklar arasndaki ilikiyi bulalm.
A

c
B

b
C

|BC| = a = 6 cm |AC| = b = 4 cm |AB| = c = 3 cm

s(A ) = 120 s(B ) = 35 s(C ) = 25

'nin kenarlarn uzunluklarna gre sralayalm. a>b>c 'nin i alarn llerine gre sralayalm. s(A ) > s(B ) > s(C ) 'nde en uzun kenar a, en byk a ise bu kenar karsndaki dr. Siz de dier kenarlar arasndaki ilikiyi yaznz. Bir gende; byk a karsnda uzun kenar, kk a karsnda ksa kenar bulunur.

RNEK
P 60 r n

Yandaki s(

) = 90 olan

nin kenar uzunluklarn nde [PN] ve [NR] dik

inceleyelim. Bir dik gen olan

30 p

kenarlardr. 'nn karsnda bulunan ve en uzun kenar olan [PR] ise hipotenstr.
R

'nin alarnn llerine gre sralamas s( ) > s( ) > s( )dr. Byk a karsnda uzun kenar bulunduundan |PR| > |NR| > |PN| ya da n > p > rdir. alarnn lleri 45, 45 ve 90 olan bir gen izerek bu genin kenar uzunluklarn inceleyiniz. Bir dik gende hipotensn uzunluu dik kenar uzunluklarndan byktr.

UYGULAMA
78 1 Uzunluklar 32 cm, 16 cm ve 15 cm olan 3 doru paras ile gen izilebilir mi? Nedenleriyle aklaynz. Bir KLM geninde |KL| = 7 cm, |LM| = 9 cm ise |KM| deeri 8 cm olabilir mi? Neden? gen oluturmayan 3 doru paras belirleyiniz. Bu doru paralarn isimlendirip uzunluklarn lnz. Neden gen oluturamazlar? Aklaynz. Birbirlerine e doru paras her zaman bir gen oluturabilir mi? Neden?
A

2 3 4 5

Yandaki ASU geninde, |SU| = 4 cm, |AU| = 7 cm ise |AS|nun alabilecei en byk tam say deeri katr?
S U

kenar uzunluu eit olan bir genin kenarlar ile alar arasndaki banty inceleyiniz.

s( ) = 45, s( ) = 65 olan bir ABC geni iziniz. genin hangi kenarnn en byk olduunu tahmin ediniz. Daha sonra kenarlarn uzunluklarn lerek tahmininizle karlatrnz. S ) = 62, s( ) = 54 dir. Yandaki SRP geninde s( Fatma, SRP genindeki en uzun kenar lmeden bulabileceini sylyor. Sizce Fatma hakl mdr?
R 54 62

Yandaki TUV geninde bir geni adr. Sizce bu genin en uzun kenar hangisidir? Neden?

U S

10

Yandaki SUN geninde |SU| = 6 cm, |SN| = 5,5 cm ve |NU| = 4,5 cmdir. SUN geninin i alarn bykten ke doru sralaynz.
N B U

11

Yanda uzunluklar verilen doru paralar ile oluturulabilecek genleri iziniz.

5, 5 cm

D
cm

3 cm

1,5 cm E F

12

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerin belirttii yarglarn doru ya da yanl olduuna karar veriniz. Her bir Doru / Yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre verilen klardan birine ulanz. 79

2) gende iki kenarn uzunluklar toplam nc kenarn uzunluuna eittir.

4) genlerde iki kenar uzunluklarnn toplamnn ve farknn nc kenar uzunluu ile olan bantsna gen eitsizlii denir.

1. k D Y

D Y
5) 6 cm, 8 cm , 10 cm uzunluundaki kibrit pnn ular bir araya getirilirse gen oluturulamaz.

2. k 3. k

D Y

D
1) Herhangi doru paras ile bir gen oluturulabilir.

4. k 5. k

6) Ekenar gende hipotens bulunur. 3) gende byk ann karsnda ksa kenar bulunur.

D Y

D Y
7) Bir dik gende dik kenarlardan biri en uzun kenar olabilir.

6. k 7. k

D Y

8. k
16
alma

Pisagor Bants
Saylarn babas olarak bilinen Pythagoras (Pisagor), M.. 580-M.. 500 tarihleri arasnda yaamtr. En iyi bilinen teoremi, adyla anlan Pisagor Teoremidir. Doum yeri olan Sisam Adasndan Gney talyaya g ederek burada bir okul kurmutur. Pisagor mzik ile de uram, telin ksalmasyla kard sesin inceldiini kefetmitir. Yaklak 2500 yl nce yaamasna ramen almalar gnmzde hl kullanlan Pisagor gibi bildiiniz baka matematikiler var m?

ETKNLK
Ara ve Gere Santimetre karelik kt Cetvel Makas Pisagor Bantsn Oluturalm Santimetre karelik kda dik kenar uzunluklar 4 cm ve 3 cm olan bir gen izelim ve geni kenarlar boyunca keselim. genin hipotens uzunluunu lelim. Santimetre karelik kt zerinde kenar uzunluklar 3 cm, 4 cm ve 5 cm olan farkl karesel blge izelim. Karesel blgeleri kenarlar boyunca keselim. Karesel blgeleri, dik genin kenarlar boyunca e olan kenarlar st ste gelecek ekilde yerletirelim. Her bir karesel blgenin alann bulunuz. Karesel blgelerin alanlar arasnda nasl bir iliki vardr? Tartnz. Bu ilikiden yararlanarak genin kenar uzunluklar arasnda bir iliki bulunuz. Bulduunuz ilikiyi kullanarak dik kenar uzunluklar 6 cm ve 8 cm olan bir dik genin hipotens uzunluunu hesaplaynz. Bir dik genin kenar uzunluklar arasndaki banty harfli ifade olarak yaznz.

80

Bir dik gende, dik kenarlarn uzunluklarnn karelerinin toplam hipotens uzunluunun karesine eittir. Yandaki gen iin Pisagor Bants a2+ b2= c2 eklindedir.

RNEK
Baz elektrik direkleri gvenlik amacyla iki tarafndan elik halatlar kullanlarak yanda verilen izimdeki gibi sabitlenir. Uzunluu 15 m olan bir elektrik direi 25 m uzandan sabitlenmek isteniyor. Bunun iin ka metre elik halat kullanlacan bulalm.
15 m

25 m

25 m

Elektrik direi yere dik konumda olduundan halatla yere birletirildiinde bir dik gen oluur. Bu durum yandaki ekilde olduu gibi gsterilebilir. Bir dik gende hipotens uzunluu dik kenarlarn uzunluklar kullanlarak bulunabilir. Yandaki gende Pisagor Bants; |AC| = |AB| +|BC| |AC|2 = 152+252 |AC|2 = 225+625 |AC|2 = 850
2 2 2

A 15 m ?

25 m

eklindedir.

Hesap makinesi kullanldnda IACI yaklak 29,15 m olarak bulunur.

RNEK
Duygu, yere paralel biimde kolunu duvara uzatyor. Arkada Pnar da, Duygunun omuz hizasna kadar olan boy uzunluunu ve kol uzunluunu lyor. Resimde verilen llere gre Duygunun sa el parmak ucu ile sol ayak parmak ucu arasndaki uzakl hesaplayalm.
50 cm

Problemi Anlayalm 135 cm Duygu kolunu duvara uzatyor. Duygunun omuz hizasna kadar boy uzunluunu ve kol uzunluunu biliyoruz. Sa el parmak ucu ile sol ayak parmak ucu arasndaki uzaklk 81 soruluyor. Plan Yapalm Duygu, kolunu duvara uzattnda vcudu koluna dik konumda olur. El ve ayak parmak ular birletirildiinde bir dik gen oluur. Bu genin dik kenarlarnn uzunluu biliniyor. Pisagor Bantsn kullanarak bilinmeyen kenar uzunluunu bulalm. Plan Uygulayalm Oluan dik gen yandaki gibi olur. Bu gende el ve ayak parmak ular arasndaki uzaklk [AC] ile gsterilmitir. IACI nu bulalm: |AC|2 = |AB|2 + |BC|2 |AC|2 = (50)2 + (135)2 |AC|2 = 2500 +18 225 IACI = cm Bu uzunluk yaklak olarak 143,96 cmdir.
A 50 cm B

135 cm

Kontrol Edelim Dik gende BC kenarn bilinmeyen olarak kabul edelim. Hipotens ve dier kenar uzunluunu kullanarak IBCInun 135 cm olup olmadn kontrol edelim: ( |AC|2 = |AB|2 + |BC|2 )2 = (50)2 + IBCI2 20 725 = 2500 + IBCI2 18 225 = IBCI2 IBCI = 135 cm Sonu [BC]nn verilen uzunluu ile ayndr.

Siz de ayn yntemi kullanarak el ve ayak parmak ularnz arasndaki uzakl hesaplaynz.

RNEK
Bir televizyonun ekran boyutu kegen uzunluu ile ifade edilir. Aadaki resimlerde gsterilen televizyonlarn ekran boyutlarn hesaplayalm.
35 cm 12 2 cm

12 cm

x 12 2 cm

x2 = 122 + 352 x2 = 144 + 1225 x2 = 1369 x = 37 cm bulunur.

y2 = (12 2 )2 + (12 2 )2 y2 = 288 + 288 y2 = 576 y = 24 cm olarak bulunur.

UYGULAMA
1 Aadaki dik genlerde verilmeyen kenar uzunluklarn Pisagor Bantsn kullanarak bulunuz. a) 82 b)
6 cm x 5 cm 12 cm 6 cm 8 cm 12 cm 5 cm

c)

)
x

5 2 cm

2 3

Ksa kenar 4 cm, uzun kenar 8 cm olan bir dikdrtgenin kegen uzunluunu hesaplaynz. Yandaki dik gende verilmeyen kenar uzunluunun bulunabilmesi iin Aylin ve Emrenin yazdklar bantlar aadaki gibidir. Sizce hangisi dorudur? Neden? Aylin 42+x2 = 102 Emre 42+102 = x2 x

10 m 4m

Yandaki resimde verilen aa yldrm arpmas sonucu devrilmitir. Resimde verilenlere gre aacn devrilmeden nceki boyu yaklak olarak ka metredir?

5m

12 m

Bir ayrtnn uzunluu 4 cm olan kpn cisim kegeninin uzunluunu hesaplaynz.

Yanda verilen SAN geninin ykseklik uzunluunu bulunuz.

13 cm

13 cm

H 10 cm

Aadaki ekillerde verilmeyen x uzunluklarn hesaplaynz. a) b) c)

6 br 100 br2 x x x 4 br 169 br2 12 br 20 br2

Ykseklik uzunluu 9 cm olan ekenar genin alann hesaplaynz.

Mustafa Amca, meyve bahesindeki aalar eilmemesi iin kaln ipler ve kazklar yardmyla resimdeki gibi balyor. Kazklar aatan 1 m uzaklkta, ipler ise 3 m uzunluunda olduuna gre aacn gvdesi ka metredir?

83

3m

1m

10

Yandaki yelkenlide yelkenin yaplmasnda kullanlan kuman ka metrekare olduunu hesaplaynz.

20 m

10 m

11

Yandaki ekilde verilenleri kullanarak ABCD dikdrtgeninin kegen uzunluunu hesaplaynz.

E 12 cm 9 cm D A 8 cm

17
B C
alma

KONU DEERLENDRME
1

gen ve Pisagor Bants

Yandaki tabloda nin a lleri ve kenar uzunluklar verilmitir. Tabloda verilen bilgilerden istediiniz n kullanarak bu geni iziniz. Nasl izdiinizi aklaynz. Bir kenarnn uzunluu 4 cm olan ekenar geni iziniz. Nasl izdiinizi aklaynz.

Tablo: ABC geni 90 s(A ) 53 s(B ) 37 s(C ) |AB| 2,4 cm |AC| 3,2 cm |BC| 4 cm

Levent, i asnn ls bilinen bir tane gen izilebileceini iddia ediyor. Ayenur ise bunun doru olmadn sylyor. Sizce kim hakl? Neden? ICDI = 5 cm, s( ) = 47, IEDI = 6,5 cm olan iziniz.

15

Yandaki ABC geninde |AB| =15 cmdir. |BC|'nun alabilecei en byk tam say deeri 30 cm ise |AC| nun en byk deeri katr?

cm

84 6 geni a olursa TUS dik geninde |TS| =13 cmdir. |TU| ve |US| ayn kalmak kouluyla, |TS|'nun alabilecei en kk tam say deeri ka santimetre olur?
T

Yandaki ekilde [KT]//[FS], s( ) = 55, s(MTK) = 35 ise MFS geninin en uzun kenar uzunluunu lm yapmadan bulunuz.
F

M S

Yandaki ekilde karesel blgelerin arasnda oluan gen dik gen midir? Aklaynz.

Vildan ve Kemal birbirlerine 150 m uzaklkta duruyorlar ve Kemal uurtma uuruyor. Uurtmann ipi 170 mdir. Yandaki ekle gre Vildan ile uurtma arasndaki uzaklk ka metredir?

170 m

150 m

10

Yandaki ekilde a, b, c, d, e ve f kenarlarnn uzunluklarn hesaplaynz. Kenar uzunluklar arasnda nasl bir rnt vardr? Aklaynz.

1 cm 1 cm b a 1 cm 1 cm c

1 cm 1 cm d e f 1 cm

11

Ahmet merdiveni duvardan 2 m uzaa gelecek ekilde dayyor. Merdiven 3,5 m uzunluunda olduuna gre Ahmet bu merdiven ile ka metre yksee kabilir?

85

3,5 m

2m

12

Yanda verilen ABCD yamuksal blgesinin alann hesaplaynz.

8 cm

C
17 cm

A 13

16 cm

Kelerinin koordinatlar (2,1), (2,7) ve (6,1) olan genin kenar uzunluklarn hesaplaynz.
7
z Deerlendirme

Say rntleri ve zdelikler

Say rntleri

Anahtar Kavramlar
zdelikler

Leonardo Fibonacci (Leonardo Fibonai) 13. yzylda yaam bir talyan matematikidir. Fibonacci en nl eseri olan Liber Abaci adl kitabnda Fibonacci dizisini tantmtr. Bu say dizisi 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, ... eklinde devam etmektedir. Dizinin en ilgi ekici yn ise terimlerinin doada beklenmedik yerlerde karmza kmasdr. rnein bitki yapraklar, bitki tohumlar, iek yapraklar ve kozalaklarda bu saylara rastlamak mmkndr. Ayrca bu saylar Pascal geninde, Mimar Sinann eserlerinde, Leonardo Da Vincinin resimlerinde de karmza kmaktadr. Yukardaki bitkilerde Fibonacci say dizisinin terimleri nasl elde edilir? Tartnz.

ETKNLK
Ara ve Gere 86 Karesel Saylar Kareli kda kenar uzunluklar 1br, 2br, Kareli kt 3br, ... olan yanyana karesel blgeler izelim. Cetvel Karesel blgelerin alanlarn hesaplayp altlarna yazalm. Karesel blgelerin alanlarnn oluturduu say rntsndeki kural aklaynz. Bulduunuz kural harfli ifade olarak yaznz. Say rntsndeki terimlerin her birini tek saylarn toplam olarak yaznz. Ortaya kan rnty aklaynz.

RNEK
Yandaki say geni MS 1300 ylnda inde bulunmutur. Fransz matematiki Blaise Pascaln bu say geni zerinde birok almas vardr. Bu nedenle bu say geni genellikle Pascal geni olarak bilinmektedir. gendeki saylar arasndaki rntleri Blaise Pascal 1653 sayfalk bir almada anlatmtr. 1 1 1 1 1 1 5 4 10 3 6 ... 2 3 4 1 1 1 1

Pascal genindeki rntlerden bazlarn inceleyelim: ............ 1 1. satr............ 1 1 Pascal geninde satrlarn banda ve 2. satr............ 1 1 2 sonunda 1 bulunur. Ortadaki terimler ise stteki 3. satr............ 1 3 1 3 iki terimin toplamdr. 4. satr............ 1 4 4 6

Siz de Pascal geninin 5 ve 6. satrlardaki terimlerini yaznz. Pascal geninden yararlanarak Fibonacci say dizisini yandaki yntemle elde edebilirsiniz. 1 1 6 1 1 1 5 15 4

1 1 2 3 6 10 20

1 1

1 3

3 1+1 5 1+2 1 + 3 1+ 3 1+4+ 6+1 1 1+5+ 1 4 1 5 15 6 1

1 2

13

10

Fibonacci say dizisini oluturan 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, ... saylar arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz.

ETKNLK
Say Dizileri Birbirinden farkl iki say belirleyelim. lk belirlediimiz sayya ikincisini art arda ekleyelim. Her bir eklemede elde ettiimiz sonucu srayla yazarak bir say rnts oluturalm. lk belirlediimiz say ile ikincisini art arda arpalm. Her bir arpma sonucunu srayla yazarak bir baka say rnts oluturalm. Elde ettiiniz iki farkl say rntsn aklaynz. Bu say rntlerinin kurallarn yaznz. 87

RNEK
4 saysndan 2 saysn ardk bir ekilde kararak bir say rnts oluturalm. 4 1. terim 4-2 2. terim 4-(2+2) 3. terim ... 4-(2+2+... +2)

Bir sayya belirlenen baka bir saynn art arda eklenmesi veya karlmas ile elde edilen saylarn oluturduu rnt aritmetik dizi olarak adlandrlr. Aritmetik dizide ardk iki terimin fark eklenen veya karlan saydr ve bu sayya dizinin ortak fark denir.

RNEK
3 saysn 2 saysna ardk bir ekilde blerek veya oluturalm. 3 1. terim 3x 2. terim 3x x ... saysyla arparak bir say rnts 3x x x ... x

3. terim

Bir say ile belirlenen baka bir saynn art arda arplmas veya blnmesi sonucu elde edilen saylarn oluturduu rnt geometrik dizi olarak adlandrlr. Geometrik dizide ardk iki terimin oran, ardk arplan veya blnen saydr ve bu sayya dizinin ortak arpan denir.

UYGULAMA
1 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, ..., ..., ... Fibonacci dizisinde noktal yerlere gelmesi gereken saylar bulunuz. 2 Aadaki say dizilerinin kurallarn bulunuz. Say dizilerinin sonraki terimini yaznz. a) 3, 9, 27, 81, ... b) 2, 6, 12, 20, ... c) 0,1, 0,001, 0,0001, ... ) 1 , 1 , ... 3 9 1 Yandaki Pascal geninde bo braklan kutulara gelmesi 1 1 gereken saylar bulunuz. 1 1 1 1 1 4 Yandaki rntye karlk gelen say rntsn bulunuz. rnty oluturan saylarn zellii nedir? Aklaynz. 4 10 5 3 3 1 1 1

88

Bir kural belirleyip bir say rntsn oluturunuz. Belirlediiniz kural aklayp harfli ifade olarak yaznz. -3, -7, -11, -15, ..., 1, 3, 9, 27, ..., 2187, ... 16, 8, 4, 2, ..., -4, -1, 2, 5, ..., 32, .... Yukarda verilen say rntlerinden hangilerinin aritmetik dizi, hangilerinin geometrik dizi olduunu belirleyiniz. Aritmetik dizi olanlarn ortak farkn, geometrik dizi olanlarn ortak arpann yaznz.

7 8

lk terimi 2, ortak fark 5 olan bir aritmetik dizinin 6. terimi katr? 2 lk terimi 3, ortak arpan olan bir geometrik dizinin ilk drt teriminin 3 toplam katr?
18
alma

zdelikler

Seda, yandaki terazide modellenen eitlii salayan x deerini bulmaya alyor. Fakat bir problemle kar karya olduunun farknda deil. Sizce bu problem nedir? Aklaynz.

+1

ETKNLK
Fark Ne? Yandaki tabloda verilen eitlikleri salayan x deerlerini bularak tabloda belirtilen stuna yazalm. Eitlikleri salayan farkl x deerleri olup olmadn aratrnz. Birden fazla x deeri ile salanan eitliklerin dier eitliklerden farkn aklaynz. Eitlik 2x-4=8 2(x+3)=2x+6 x+7=7+x 2x+x=3x 8x+4=16 3-x=2x 89 Eitlii salayan x deeri

RNEK
x(1+x)= x+x2 eitliini salayan x deerlerini deneme-yanlma yoluyla bulalm: x=1 iin 1(1+1)= 1+12 1.2= 1+1 2= 2 3(1+3)= 3+32 3.4= 3+9 12= 12 eitliinin sol taraf dzenlendiinde eitliin sa tarafndaki ifade elde edilir. Bu nedenle eitlik x deikenine verilecek btn gerek saylar iin salanr. x=-2 iin -2.(1+(-2))=-2+(-2)2 -2.(-1)= -2+4 +2= +2

x=3 iin

x(1+x)= x+x2 x+x.x = x+x2

zdelikler, ierdikleri deikenlere verilecek btn gerek saylar iin; denklemler ise baz gerek say veya saylar iin dorudur.

Siz de aadaki eitliklerden hangilerinin zdelik hangilerinin denklem olduunu belirleyiniz. 3x+5= -2x+7 2(2a+3)= 4a+6 4-2x= x

ETKNLK
Ara ve Gere Kareli kt Cetvel (a+b)2 =? Kareli kda kenar uzunluu (a+b)br olan bir karesel blge izelim. Kareyi, karlkl kenarlar zerindeki noktalar birletirerek drt blgeye ayralm. Oluan her bir blgenin alann veren ifadeyi o blgenin iine yaznz. Balangta izdiiniz karesel blgenin alann veren iki farkl ifade yaznz. Elde ettiiniz eitliin zelliklerini tartnz.
b a

b b a

a a b a a

b b b a b

RNEK
a2-b2= (a-b). (a+b) zdeliini model kullanarak elde edelim. Kenar uzunluu a olan bir karenin bir kesinden kenar uzunluu b olan baka bir kare izelim.
b b a a-b a-b

90 Kalan paray kesinden kesip elde ettiimiz paralar birletirerek yandaki gibi bir dikdrtgen elde edebiliriz.
a a-b b a-b

Oluan dikdrtgenin alan (a-b).(a+b)dir. Ayn alan, alan a2 olan byk karenin alanndan, alan b2 olan kk karenin alann kararak da bulabiliriz. O hlde; a2-b2= (a-b).(a+b)dir. Benzer geometrik modeller kullanarak (a-b)2 = a2- 2ab+b2 zdeliini elde ediniz. (a-b)2= a2 - 2ab+b2 zdeliinden yararlanarak (2x - 3)2 ifadesine eit olan ifadeyi bulalm. a= 2x b= 3 alndnda; (2x - 3)2 = (2x)2 - 2 . (2x . 3) + 32 = 4x2 -12x + 9 ifadesi elde edilir. a2 - b2 = (a-b).(a+b) zdeliinden yararlanarak 4a2 - 9b2 ye eit olan ifadeyi bulalm: 4a2 - 9b2= (2a)2 - (3b)2 =(2a - 3b).(2a + 3b)

UYGULAMA
1 Bir saynn iki katnn alt fazlas ayn saynn fazlasnn iki katna eittir. Bu say katr? Yukardaki problem zlebilir mi? Neden? Aadaki eitliklerden hangilerinin denklem hangilerinin zdelik olduunu belirleyerek denklem olanlar znz. a) 4x-7=2x+1 b) 4x+8= 4(x+2) c) a2-6a+9= (a-3)2 ) 2(m-2)+m+1= 3(m-1) d) 3(a+3)+4(a-1)=2(a-2)+2(2a-1) 3 Aadaki modellerden elde edilebilecek zdelikleri yaznz. a) b) a a
a2 a2 a

c)
a a.b a.c a

20 x2
5x

4x

2a

Aadaki ifadeleri zdelik oluturacak ekilde eletiriniz. a + 11 (2x - 3)2 (x - 2).(x + 2) (a + 4)2 a2 + 8a + 16 x2 - 4 4x2 - 12x + 9 3(a + 3) - 2(a -1) a2 + 4a +16 Yandaki zdeliklerden yararlanarak aadaki ifadelerin eitlerini yaznz. a) ( + 7y)2 c) (x - 2).(x + 2) d) x2 - 10x + 25 b) (2a -1)2 ) 121-16x2 e) 9a2 - 25 (a+b)2= a2+2ab+b2 (a-b)2= a2-2ab+b2 a2-b2= (a+b).(a-b)

91

Aada verilen zdeliklerde a) (x- )2 = x2 -6x + 9 y2 c) x2 -(2y)2 = x2 a

yerine gelmesi gereken saylar bulunuz.

b) a(a + 5)= 3a2 +15a ) (4 + m)2 = 16 + m + m2

7
b

Yandaki ekil zerinde verilenleri kullanarak Pisagor Bantsn elde ediniz (pucu: genlerin ve yamuun alan bantsn kullanabilirsiniz.).
c

c b

19
alma

arpanlara Ayrma
Hal reticisi bir firma rettii bir modelde hallar uzunluklar geniliklerinden 3 metre daha fazla olacak ekilde tasarlyor. Bu hallarn kenar uzunluklarn ve alanlarn harflerle nasl ifade edersiniz? Tartnz.

ETKNLK
Ara ve Gere
Karton Makas Cetvel

Harfli fadelerin arpanlar 1 x x x2 x x 1 1 1

92

x2+3x+2 ifadesinin arpanlarn belirlemek zere ifadeye karlk gelen paralar elde edelim. Bunun iin kartondan kenar uzunluu x ile temsil edilen bir adet kare; uzun kenar x, ksa kenar 1 cm olan adet dikdrtgen, kenar uzunluu 1 cm olan iki adet kare keselim. Elde ettiimiz paralardan, en byk paralar sol st kede olacak ekilde bir dikdrtgensel blge oluturalm. Oluturulan dikdrtgensel blgenin kenar uzunluklarn kk paralarn kenar uzunluklar cinsinden yazalm. Dikdrtgensel blgenin alann nasl ifade edersiniz? Dikdrtgensel blgenin kenar uzunluklar ile x2+3x+2 arasndaki ilikiyi tartnz. Benzer yntemle 2x2+5x+3 ifadesinin arpanlarn bulunuz.

RNEK
4x+6 ifadesinin arpanlarn iki farkl yntemle bulalm. 1. Yol 4x+6 ifadesine karlk gelen paralar;
1 1 x 1

eklinde olur.

Bu paralar kullanarak dikdrtgensel blge oluturalm:

2x+3

Dikdrtgensel blgenin kenar uzunluklar 4x+6 ifadesinin arpanlardr. 4x+6= 2.(2x+3)

2. Yol 4x+6 ifadesindeki terimlerin arpanlarn yazalm: 4x+6= 2.2.x+2.3 Btn terimlerdeki ortak olan arpan belirleyerek parantezin nne yazalm: 4x+6= 2.2.x+2.3 4x+6= 2.(2x+3) 4x2+2x ifadesinin arpanlarn iki farkl yntemle bulalm. 1. Yol 4x2+2x ifadesine karlk gelen paralarla dikdrtgensel blge oluturalm:
2x+1

Dikdrtgensel blgenin kenar uzunluklar 4x +2x ifadesinin arpanlardr.

2

2x

4x2+2x= 2x(2x+1)

2. Yol 4x2+2x ifadesindeki terimlerin arpanlarn yazalm: 4x2+2x= 2.2.x.x+2.x.1 arpanlardan ortak olanlar belirleyerek parantezin nne yazalm: 4x2+2x= 2x.(2x+1) 2x2+3x+1 ifadesinin arpanlarn iki farkl yntemle bulalm: 1. Yol 2x2+3x+1 ifadesine karlk gelen paralarla dikdrtgensel blge oluturalm:
2x+1

93

Dikdrtgensel blgenin kenar uzunluklar 2x2+3x+1 ifadesinin arpanlardr. 2x2+3x+1= (x+1).(2x+1)

x+1

2. Yol fadedeki terimleri kuvvetlerine gre bykten ke doru sralayalm: Bataki ve sondaki terimlerin arpanlarn, apraz arpmlarnn toplam ortadaki terimi verecek ekilde altlarna yazalm:

2x2+3x+1

2x2 + 3x + 1 2x x 1 1

2x.1+x.1= 3x

Yazlan arpanlarn karlkl toplamlar 2x2+3x+1 ifadesinin arpanlarn oluturur. 2x2+3x+1= (2x+1).(x+1) bulunur. 2xy-6 + 3x-4y ifadesini arpanlara ayralm. (2xy-4y) + (3x-6) = 2y.(x-2) + 3.(x-2) = (x-2) . (2y+3) arpanlara ayracamz ifadeyi gruplandralm. Gruplardaki terimleri ortak arpan parantezine alalm. (x-2) ortak arpan parantezine alalm.

Harfli ifadelerin arpanlar aadaki yntemlerden uygun olan kullanlarak bulunur. Ortak arpan parantezine alma Gruplandrma Bataki ve sondaki terimin arpanlarndan yararlanma zdeliklerden yararlanma

UYGULAMA
94 1 Aada modellenen cebirsel ifadeleri ve bu ifadelerin arpanlarn yaznz.

x2

x 1

a)

b)

c)

Aadaki ifadelerde verilmeyen arpanlar bulunuz. a) 6. ) =6a .3x2=12x3 b) 4. d)a. =16b =3ab c) 2y. e) 7x2. =30y2 =14x3y

Aadaki ifadeleri arpanlarna ayrnz. a) 3a+9 d) 25+20b b) 15-5x e) 16x-24 c) xy-yz f) 13x-39y ) 4b-12 g) 10+25y

Aadaki dikdrtgensel blgelerin alanlar, cebirsel ifade olarak i blgelerine yazlmtr. Dikdrtgensel blgelerin olas kenar uzunluklarn rnekteki gibi bulunuz. rnek a)
2 2x+8 x+4 6x-18

b)
x2+x

c)
3x2-6x

Yanda bir cebirsel ifadenin arpanlar, arpan aac yntemi ile bulunmutur. Aadaki ifadelerin arpanlarn rnekteki gibi bulunuz. x a) 3x+6x2 c) 6x-3x2 b) 21a2+7a ) 6x2 - 4x

20x-5x3 20-5x2 5 4-x2 2+x

3

2-x

20x-5x = x.5.(2+x).(2-x) 6 Yanda modellenen cebirsel ifadeyi ve arpanlarn bulunuz. Ayn cebirsel ifade farkl bir ekilde modellenebilir mi? Aratrnz. 95

Aadaki cebirsel ifadelerin arpanlarn bulunuz. Nasl bulduunuzu aklaynz. a) x2-16y2 b) 4x2+4x+1 c) 49-9a2 ) 16-8a+a2

Aadaki ifadelerde bo kutulara gelmesi gereken cebirsel ifadeleri bulunuz. a) x2-3x+2= c) 2x2-2x-4= . . (x+1) b) ) 3a2-15a+12= =(x+1).(x-4) .

d) 4x3-4x2 -8x = 4x.(x-2).

e) x4 - 64 = (x-2 2).(x+2 2)

x+5x-m ifadesinin arpanlarndan biri (x-1) olduuna gre m katr?

10

(10 001)2-(10 000)2 ileminin sonucunu bulunuz. (a-b)2- (a+b)2 = 8 ise a.b arpmnn deerini bulunuz.
20
alma

11

Rasyonel fadeler
Oya ve Murat birlikte ders alyorlar. Murat bir kesir sylyor ve Oya o kesrin sadeletirilmi eklini buluyor. Murat, harfli ifadeler ieren kesirler sylerse Oya nasl cevap vermelidir? Tartnz.

ETKNLK
Sadeletirme rasyonel ifadesinin pay ve paydasnda bulunan cebirsel ifadeleri arpanlarna ayralm. Elde ettiimiz arpanlar pay ve payda iin farkl renkte kalemler kullanarak kk birer kda yazalm. Bu arpanlardan pay ve paydada ayn olan arpanlar eletirerek ayralm. Pay ve paydada kalan arpanlar rasyonel ifade eklinde yaznz. Hangi ifadeyi elde ettiniz? Arkadalarnzla karlatrnz. Ayn admlar , , rasyonel ifadeleri iin tekrarlaynz.

96

Elde ettiiniz sonular karlatrnz.

RNEK
ifadesini sadeletirelim. Bunun iin nce pay ve payday arpanlarna ayralm ve ayn olan arpanlar sadeletirelim: = 3x 6 .3 . x . x . y = = 3x 6.x.y 1

x2 + 2x ifadesini sadeletirelim. x + 5x + 6
2

Pay ve payday arpanlarna ayralm ve ayn olan arpanlar sadeletirelim: x . (x+2) = x (x+3) . (x+2) x+3

a2 - 3a + 2 . 2a2 + 4a ifadesini en sade biimde yazalm. 2a - 4 2a2 + 3a - 2 Pay ve payday arpanlarna ayralm: (a - 2).(a -1) . (a + 2) . (2a -1) 2 . a . (a + 2) 2 . (a - 2)

Kesirlerde yaplan arpma ilemine benzer ekilde pay ile pay, payda ile payday arpalm ve ayn olan arpanlar sadeletirerek sonucu bulalm: (a - 2).(a -1) . 2 . a . (a + 2) (a + 2) . (2a -1) . 2 . (a - 2) = a. (a - 1) 2a - 1

ETKNLK
Rasyonel fadelerle lemler Yandaki tablonun birinci satrnda yaplan ilemi inceleyelim. lem basamaklarnda yaplan ilemleri aklaynz. Dier satrlardaki ilemlerin sonularn bulmak iin hangi ilemler yaplmal? Tartnz. Belirlediiniz admlar uygulayarak dier satrlardaki ilemlerin sonularn bulunuz. Tablo: lemler 1. adm 2. adm 3. adm 4. adm 1 1 1 2 2 12x 1+12x + + + 6x2 x 6x2 x 6x2 6x2 6x2 (6x) 3a 2b 5b 3a x 2x : 6yz 3yz a 1 : a+1 a2+a

97

RNEK
2 3 1 - 2 + 2 ileminin sonucunu bulalm. x-1 x -1 x +x Toplama ve karma ilemlerini yapabilmek iin nce paydalar eitleyelim. Bunun iin paydadaki ifadelerin arpanlarn bulalm: Paydalarn eit olmas iin ifadelerin pay ve paydasnn hangi ifade ile arplmas gerektiini belirleyelim: 2 3 1 + x - 1 (x - 1). (x + 1) x.(x + 1)

3 1 2 + (x - 1). (x + 1) x.(x + 1) x-1 x (x-1) x.(x+1)

Belirlediimiz ifadelerle pay ve paydalar arparak toplama ve karma ilemlerini yapalm: 3.x x-1 2x(x+1)-3x+x-1 2.x.(x+1) + = x.(x+1).(x-1) x.(x-1).(x+1) x.(x-1).(x+1) x.(x+1).(x-1) = 2x2 + 2x - 3x + x - 1 x . (x + 1).(x - 1) 2x2 - 1 = x . (x + 1).(x - 1)

3a + 6 : a2 + 3a + 2 ileminin sonucunu gerekli sadeletirmeleri yaparak bulalm: a2 a2 + a 3a + 6 : a2 + 3a + 2 = 3 (a + 2) : (a +1).( a + 2) a.a a.(a + 1) a2 a2 + a = = a 3 (a + 2) . a.a (a + 2) 3 a

UYGULAMA
1 Aadaki ifadelerden birbirine e olanlar rnekteki gibi eletiriniz. 2 3 x2 - x - 2 x2 - 3x + 2 2 98 a) 3x 4x2 3 x+3 3x + 3 x + 4x + 3
2

x2 + x x2 - x - 2 x x-2 3 4x

x+1 x-1 4a2 6a2

Aadaki ifadeleri en sade biimde yaznz. 2by2 - 4by2 y2 - 4b2 b2 - 4b + 4 b2 + 4b + 4 b) x2 - 2x - 3 2x2 + 2x

2 c) 2a + 5a - 3 a2 + 6a + 9

2 2 d) x y - 2xy + 1 2xy - 2

e)

2x2 + 2y2 3x2 + 3y2

Aadaki eitliklerden doru olanlarn bana D, yanl olanlarn bana Y yaznz.

2 (...) a) 2x + 2x + 1 = x + 2 x+1 x2 + 2x + 1

(...) b) (...) )

4x2 - 1 2x2 + x - 1 a2 + a - 2 2ab + 2b

= 2x + 1 x+1 = a-1 2a

(...) c)

3x2 - 6x - 9

3(x + 1) = 2 (x - 1) x + 2x - 3

ifadesi sadeletirilebildiine gre a tam says katr? Aadaki ilemleri yapnz. Sonucu en sade biimde yaznz. 1 1 + y x x+y x-y a) b) x+y x-y x+y 2x c) 3x 3x + 1 + 2 4 ) :

6 ileminin sonucunu bulunuz

ileminin sonucunu bulunuz

(x - y + z)2 - (x + y - z)2 z-y

ifadesini en sade biimde yaznz.

Ezgi ve zge yandaki ilemi yapmaya alyorlar. Ezgi verilen ilemi aadaki gibi yapyor. y-1 3y + 1 5 2 y-1 3y + 1 = 5 2 (2) (5) = 5 (3y + 1) 2 (y-1) 10 10 2y - 2 15y + 5 10 10 15y + 5 - 2y - 2 10 13y + 3 10 zge

y-1 3y + 1 =? 5 2

ifadesinin 99

y=1 olduunda alaca deeri hesaplyor. 3.1 + 1 1 - 1 4 = -0=2 2 5 2 Ayn ekilde Ezginin bulduu sonucun y=1 iin alaca deeri hesaplyor. 13 + 3 16 13 . 1 + 3 = = 10 10 10 Sonular birbirine eit olmadndan zge, Ezginin yapt ilemlerde hata olduunu dnyor.

= =

Ezginin ilemlerini inceleyerek yapt hatay bulunuz.

10

ileminin sonucunu bulunuz.

11

x= 5 + 1 ise x2 - 2x + 1 ifadesinin deerini bulunuz.

21
alma

KONU DEERLENDRME
1

Say rntleri ve zdelikler

Esra, yandaki say rntsnn kuralnn ardk doal saylarn nc kuvvetlerinin alnarak oluturulduunu sylyor. Siz de tek saylar ve toplama ilemini kullanarak bu say rnts iin farkl bir kural bulunuz.

1 , 8 , 27 , 64 , ............

lk terimi 5, ortak fark 3 olan aritmetik diziyi yaznz. Bu diziye uygun bir ekil rnts oluturunuz.

Aadaki ifadeleri zdelik oluturacak ekilde eletiriniz. 3x - 4(1 - x) (3 + 4x)2 25 - x2 ( 5 - x)2 16x2 + 24x + 9 7x - 4 (5 - x).(5 + x) -x-4 x2 - 2 5 x + 5

4 100

Yandaki modelden elde edilebilecek zdelii yaznz.

6y

x x

Kenar uzunluklar a ve b olan iki karesel blge ekildeki gibi yerletiriliyor. Boyal alan 80 br2, a - b = 4 br olduuna gre a + b toplamnn deerini bulunuz.

ki basamakl bir saynn rakamlar yer deitiriliyor. Elde edilen say ilk saydan karlyor. Oluan yeni say seeneklerde verilenlerden hangisiyle kesinlikle tam blnemez? A) 11 B) 12 C) 15 D) Rakamlarnn fark

9992 - 1 = 1000 . x ise x katr?

x2 - 12x + 36 . x + 6 ifadesini en sade biimde yaznz. x-6 x2 - 36

a-12 ifadesini en sade biimde yaznz.

10

Birinci stundaki ifadelerden her biri, ikinci stundaki ifadelerden birine eittir. kinci stundaki ifadelerin birinci stundaki hangi ifadeye e olduunu bulduktan sonra, ifadenin nndeki harfi birinci stundaki ilgili ifadenin solunda ayrlan izgiye yaznz. I a 2b 3c a3b2c 4a3b-16ab3 4a2b-8ab2 A) B) a b b-1 b-a

II

C) a + 1 1 1 b -1 III : a b ab IV a3x - ax ax - a2x D) a + 2b E) -a - 1 b F) a

101

11

ifadesini en sade biimde yaznz.

8
z Deerlendirme

NTE DEERLENDRME
1 A B C D k

genler ve Cebir

Yandaki ekilde k ve l dorular paraleldir. Buna gre AEH, BEG, CFH, DKF genlerinin alanlarn bykten ke doru sralaynz

l E 2m F 3m G 4m 2 H
5m

Bir genin izilebilmesi iin btn a llerinin ve kenar uzunluklarnn bilinmesi gerekir mi? Neden? Aklaynz. Aadaki ifadelerden doru olanlarn bana D , yanl olanlarn bana Y yazp cmleyi yanl yapan ksmn altn izerek dorusunu yaznz. (...) Bir gende ykseklikler daima genin i blgesinde noktadatr. (...) Bir dik gende ykseklikler dik ann kesinde kesiir. (...) Bir gen, asnn lsnn verilmesiyle izilebilir. (...) Bir ekenar gen, bir kenar uzunluunun verilmesiyle izilebilir. (...) Bir gende kenarortay ve aortaylar daima genin i blgesinde kesiir.

102
K

Yandaki ekilde verilenlere gre ILNInun en kk tam say deeri ka santimetredir? A) 4 B) 5 C) 6 D) 7

L

13cm

7cm

E ) > 90 , s ( ) = 90 ise Yandaki ekilde s ( en uzun kenar aadakilerden hangisidir? A) [EB] B) [AB] C) [EA] D) [AL] A C

IABI = IBDI = 4 cm ve IACI = ICDI = 6 cm uzunluklarn kullanarak yandaki ekli iziniz. Bu ekilde [BH] ve [HC] doru paralarnn zellikleri nelerdir?

Aralarnda 24 cm uzaklk bulunan paralel iki ubuk dz bir zemine dik olarak yerletirilmitir. ubuklarn uzunluklar 25 cm ve 40 cm olduuna gre; a) Ksa ubuk, uzun ubuun zerine derse uzun ubuun hangi noktasna gelir? b) Uzun ubuk ksa ubuun zerine derse ksa ubuun hangi noktasna gelir?

Bilgisayar ekranlarnn byklkleri genellikle in biriminde verilir. Bu byklk dikdrtgensel blge eklindeki ekrann kegen uzunluunu ifade eder. Buna gre 19 inlik bir bilgisayar ekrannn ykseklii 10 in ise genilii yaklak olarak ka intir?

Atletizm yarmalarna hazrlanan Eda nce 1,2 km kuzeye, daha sonra 0,9 km douya doru kouyor. Eda kouya balad noktaya dnmek isterse komas gereken en ksa mesafe ka kilometre olur?

10

Yanda oluturulan say genini inceleyiniz. Saylarn oluturduu rnty bulunuz. genin devamna gelmesi gereken iki satr yaznz.

1 1 2 1 1 2 4 2 1 1 2 4 6 4 2 1 1 2 4 6 8 6 4 2 1

103

11

Terimleri pozitif saylardan oluan 5, p, r, s, 3125 geometrik dizisinde aadakilerden hangisidir? A) B) 1 C) 5 D) 25

ifadesinin deeri

12

Aadaki ifadelerden hangileri zdeliktir? I. II. III. IV. 2(5 + x) + 3x = 5x + 10 a + a = a2 2 - x = (3 + x) 2 - 3x - 4 5x + 2x = 7x B) II, III ve IV C) I, III ve IV D) I, II ve III

A) I ve II

13

Aadaki ifadelerden hangisi 24xy ifadesinin zdei deildir? A) 12xy.2 B) 12xy+12xy C) 6x.4xy D) 18xy+6xy

14

Bir saynn karesine 8 kat ve 16 says ekleniyor. Elde edilen say baka bir saynn karesi olabilir mi? Aklaynz.

15

3x2 + 5x -12 = (x + 3) .................... eitliinde noktal yere hangi ifade gelmelidir?

16

Aadaki ifadeleri arpanlarna ayrnz. Kullandnz yntemi aklaynz. a) 4x2 y + 6xy b) 3a + 9b + 18c c) 4x2 - 1 ) 18x2 - 50y2

17

Yandaki tabloyu tamamlaynz. x+1 x x2+x 3x2+x -2x2

104

x2-x-2 3x2-5x-2 -2x2+4x

18

(10 001).(9999) arpm aadakilerden hangisi ile ifade edilebilir? A) 104-1 B) 105-1 C) 109-1 D) 1010-1

19

a2 + b2 -b b + 2 ifadesinin en sade ekli aadakilerden hangisidir? b b A) a b B) a - 2 b C) a - 1 b

2 D) a + 2b b2

20

a2 - 1 : 2 a- 1 a + 1 a + 3a + 2

ifadesinin en sade biimini bulunuz.

22
alma

MATEMATKTE YOLCULUK

Kombinasyon, Denklemler ve genlerde Benzerlik Geometrik Cisimler

Evrendeki birok gk cismi geometrik cisimlere benzetilerek adlandrlmaktadr. Buna en gzel rneklerden biri koni bulutsusudur (gaz ve tozdan olumu evren bulutu). Koni bulutsusu 1997 ylnda kefedilmitir ve Dnyamza uzakl 2200 k yldr.

Bunun yannda iinde yaadmz Dnya, kutuplardan bask olmasna ramen kre olarak kabul edilebilir. Benzer ekilde gezegenler ve uydular da birer kre modeli olabilir. 105

Bir kimyasal elementin zelliklerini tayan en kk tanecik olan atom da kresel bir yap olarak kabul edilmektedir. Atom kavramn bugnk anlamda ilk kullanan bilim insan 19. yy. da yaam olan John Daltondur.

Dnyann yedi harikasndan biri olarak kabul edilen Msr Piramitleri insanolunun tarihte ina ettii en byk yaplardr. Bu piramitlerin saysnn 80 ile 100 arasnda olduu belirtilmektedir. Msr Piramitlerinin yaplarnn gne nlarna benzetilmeye alld eklinde grler bulunmaktadr. nl bilim insan Galileo Galilei: ...evren her an gzlemlerimize aktr ama onun dilini ve bu dilin yazld harfleri renmeden ve kavramadan anlalamaz. Evren matematik diliyle yazlmtr; harfleri genler, daireler ve dier geometrik biimlerdir. Bunlar olmadan tek szc bile anlalamaz, bunlarsz ancak karanlk bir labirentte dolanlr. demitir. Evrendeki cisimler ve matematik arasndaki iliki sizin de dikkatinizi ekti mi? Evrenden geometrik cisimlere rnekler verebilir misiniz?

Kombinasyon, Denklemler ve genlerde Benzerlik

Kombinasyon
Bir tasarmc yeni retilecek olan bir duvar kd deseni zerinde alyor. Bunun iin yandaki ekillerden ikisini semeyi planlyor. Tasarmc ka farkl seim yapabilir?

Anahtar Kavramlar
Kombinasyon Rasyonel denklem Denklem sistemi

106

ETKNLK
Renk Seimi Ara ve Gere Drt farkl renkte kalem Kt veya karton Makas Kttan karesel blge eklinde birbirine e drt para keselim ve bunlar farkl renklere boyayalm. Bu paralardan herhangi ikisini ka farkl biimde seebiliriz? Olas seimleri not edelim. Setiimiz paralarla iki elemanl kmeler oluturalm.

Ka farkl kme oluturdunuz? Oluan kme says ile olas seim saysn karlatrp yorumlaynz. Bu paralardan elemanl ka farkl kme oluturulabilir? Tartnz.

RNEK

Pelin ve arkadalar lokantaya giderler. Drt farkl pide eidinden n seerek kark pide yemeye karar verirler. Pide eitleri yumurtal, kymal, kaarl ve kubal olduuna gre bu seim ka farkl ekilde seim yaplabileceini bulalm.

Pide eitlerini yanda verildii gibi A, B, C, D harfleri ile gsterelim. A, B, C ve D eitlerinden ile oluturulabilecek btn gruplar yazalm:

Yumurtal Kymal Kaarl Kubal

A B C D

I ABC ACB BCA BAC CAB CBA

II ABD ADB BDA BAD DAB DBA

III BCD BDC CDB CBD DBC DCB

IV ACD ADC DCA DAC CAD CDA

Seme sras nemli ise A, B, C ve D eitlerinden ile 24 grup oluturulabilir. Bu sayya 4n 3 l permtasyonu bulunarak da ulalabilir. P (4, 3)= 4! = 4.3.2.1 = 24 1! (4-3)!

Karmda sra nemli olmad iin bu l gruplardan I, II, III, ve IV. stundakiler kendi ilerinde ayn durumu belirtmektedir. Bu nedenle drt farkl pide eidinden oluturulabilecek farkl l gruplar; ABC, ABD, BCD ve ACD eklindedir. Bu sonucu permtasyondan yola karak da aadaki gibi elde edebiliriz. P(4,3) = 3! 24 = 3.2.1 24 = 4 6 107 n elemanl bir kmenin elemanlar ile oluturulacak r elemanl farkl gruplarn says nnin rli kombinasyonu olarak adlandrlr. nnin rli kombinasyonu C(n,r) veya (n r ) eklinde gsterilir. n! P(n,r) C(n,r)= (n r )= r! = (n-r)! . r!

UYGULAMA
1 Bir dondurmacda be farkl dondurma eidi bulunmaktadr. Aylin bu dondurmacdan eit dondurma almak istiyor. a) Aylin ka farkl seim yapabilir? b) Dondurmalarn seiminde srann nemli olmas durumunda ka farkl seim yaplabilir? c) Sralamann nemli olmas durumunda eit dondurma ka farkl ekilde servis edilebilir? ) Bulduunuz sonular arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz. d) Alt dondurma eidinden drt eit seilmesi durumu iin a, b, c ve seeneklerinde belirtilen ilemleri yapnz. Alt kiilik bir gruptan kiilik bir alt grup ka farkl yolla oluturulabilir? Meltem 20lik bir CD kutusundan 4 tane CD semek istiyor. Meltem bu seimi ka farkl ekilde yapabilir?

2 3

etin retmen hazrlad snavda 8 soru sormutur. rencilerinden kendi belirledikleri 4 soruya cevap vermelerini istemektedir. renciler cevaplayacaklar sorular ka farkl ekilde seebilir?

Yandaki ember zerinde 10 nokta iaretlenmitir. Bu noktalarn herhangi ikisi kullanlarak ka farkl doru paras izilebilir?

Aadaki durumlarn permtasyon veya kombinasyondan hangisine rnek olabileceini ifadelerin yanlarndaki noktal yerlere sembolle gstererek yaznz. a) 20 kiilik snftan herhangi iki kiinin seilmesi........................... b) 30 kiilik bir snftan srayla bir bakan ve bakan yardmcs seilmesi.......................... c) 16 kiilik bir takmdan 11 kii seilmesi.................................. ) 0, 1, 2, 3 rakamlar ile yazlabilecek birbirinden farkl basamakl saylarn ka tane olduunun bulunmas............................... d) Drt arkadan birlikte yan yana ka farkl biimde fotoraf ektirebileceinin bulunmas............................... e) 6 farkl tatl eidinin bulunduu bir menden 2 tatlnn seilmesi. ........................................

108

Bir irket 2 muhasebeciyi ie alacaktr. Yaplan bavurulardan 21 farkl seim yaplabileceine gre bu i iin ka kii bavuruda bulunmutur?

20 kiilik bir snftan bir geziye katlmak iin 4 kii seilecektir. Seilecek drt kiiden biri bakan dieri bakan yardmcs olacana gre bu drt kii ka farkl biimde seilebilir?

Aada verilen permtasyon ve kombinasyon hesaplamalarn yapnz. a) C(14,2) b) P(12,3) c) C(10,5) ) P (9,6)

10

Bayram ziyaretinde buluan 15 kiilik grupta herkes birbiriyle tokalamtr. Toplam ka tokalama olmutur?

11

Aadaki ekilde yer alan noktalarn birletirilmesi ile ka farkl gen oluturulabilir?

23
alma

Denklem Sistemleri
Byme anda olan ocuklarn bir gnde uyumalar gereken sre yalarna gre deiir. . a) Bu sre ile ya arasndaki bant (17 eklindedir. Burada a, ocuun yan belirtmektedir. Bir gnde 12 saat uyumas gereken bir ocuk ka yanda olabilir?

ETKNLK
Denklem zelim Bir saynn 2 eksiinin arpmaya gre tersi ile n toplam 2 ye eittir. Bu sayy bulunuz. Yukardaki probleme uygun denklemi yazalm. Denklemi zmeden denklemi salayan deer iin ne sylenebilir? Tartnz. Denklemin zm iin ncelikle hangi ilem yaplmaldr? Denklemi zdkten sonra zmn doruluunu nasl kontrol edebilirsiniz? 109

RNEK
x + 15 = 8 denklemini salayan x deerini bulalm. 2x Eitliin her iki tarafn 2x ile arpalm (Bylece payday ortadan kaldrm oluruz.). 2x. x + 15 =8.2x 2x x + 15 = 16 x 15 15x = 15 15

x = 1 elde ederiz.

Bulduumuz deeri denklemde x yerine yazarak zmn doruluunu kontrol edelim: x + 15 =8 2x 1 + 15 ? =8 x = 1 iin 2.1 ? 16 = 8 2 8=8 Eitlik salandndan bulduumuz deer dorudur.

4x - 10 + x-5

6 = 5

10 x-5

denklemini salayan x deerini bulalm:

lem kolayl salamak amacyla paylar eit olan ifadeleri bir araya getirelim: 4x - 10 - 10 = x-5 x-5 4x - 10 - 10 = x-5 4x - 20 =x-5 6 5 6 5 6 5

5 . (4x - 20) = (-6) . (x - 5) 20x - 100 = -6x + 30 26x = 130 x = 5 elde ederiz.

Bulduumuz deeri denklemde yerine yazarak zmn doruluunu kontrol edelim: 4x - 10 + x-5 110 6 = 10 x-5 5 = 10 0 olur.

x = 5 iin 4 . 5 - 10 + 6 5 5-5

10 + 6 = 10 5 0 0

Bulduumuz x deeri denklemde baz rasyonel ifadelerin paydasn 0 yapmaktr. Bu nedenle x = 5 deeri denklemin zm olamaz. O hlde bu denklemin zm kmesi bo kmedir.

ETKNLK
ki Deikenli Denklemler Yanda denge durumunda olan terazi modellerindeki : x i ; : y yi temsil etmektedir.

Terazilerde modellenen denklemleri yazalm. 4kg 4kg 4kg Denklemlerdeki deikenler arasndaki ilikiyi aklaynz. Bu ilikiden yararlanarak 2. terazide tek deikenin yer almasn nasl salayabilirsiniz? Tartnz. Tek deiken ieren denklemi znz. Elde ettiiniz sonutan yararlanarak dier deikeni bulunuz. Bulduunuz deerlerin doruluunu kontrol ediniz.

RNEK
16 soruluk bir testte 5 ve 10 puanlk sorular bulunmaktadr. Sorularn tamam doru cevaplandnda 100 puan alndna gre testte 5 ve 10 puanlk sorulardan kaar tane olduunu bulalm: Problemde verilen durumlara uygun denklemleri yazalm. 5 puanlk sorularn says x , 10 puanlk sorularn says y olsun. Buna gre; x + y = 16 5x + 10y = 100 eklinde iki bilinmeyenli iki denklem elde edilir. Bu denklem sisteminden bilinmeyenleri bulmak iin iki farkl yol izleyebiliriz. 1. yol: (Yerine Koyma Yntemi) 1. denklemden x = 16 - y eitliini yazabiliriz. 2. denklemde x yerine (16 - y) yazarak y deerini bulabiliriz.

(1) x + y = 16 (2) 5x + 10y = 100 5. (16 - y) + 10.y = 100 80 - 5y + 10y = 100 5y = 20 y=4

x + y = 16 denkleminde y yerine 4 yazarak x deerini bulalm. x + 4 = 16 x = 12 elde edilir. Bulduumuz x ve y deerlerinin her iki denklemi de salamas gerekmektedir. x+y= 12 + 4 = 16 5x + 10y = 100 5.12 + 10.4 = 60 + 40 = 100 2. yol: (Yok Etme Yntemi) Bu yntemde eitliin her iki yanndaki ifadelerin taraf tarafa toplanmas veya karlmasyla bilinmeyenlerden biri yok edilir. Bunun iin 1. denklemi -5 ile arpalm. Bylece iki eitlii taraf tarafa topladmzda x bilinmeyenini yok etmi oluruz. -5x - 5y = -80 5x + 10y = 100 + -5x + 5x - 5y + 10y = -80 + 100 5y = 20 y=4 x + y = 16 denkleminde y yerine 4 yazarak x deerini bulalm: x + 4 = 16 x = 12 elde edilir. Ayn deikenleri ieren iki dorusal denklem dorusal denklem sistemi oluturur. Dorusal denklem sistemlerinin zmnde, yerine koyma veya yok etme yntemi kullanlr. Sistemin zm olan sral ikili her iki denklemi salamaldr.

111

(1) x + y = 16 (2) 5x + 10y = 100

UYGULAMA
1 Zehra, aylk harln her hafta iin eit harcamak zere 4e blyor. lk hafta 12 TLye kitap alyor ve o hafta iin elinde 40 TL kaldn gryor. Zehrann aylk harl ka TL dir? Denklem kurarak znz ve zmde kullandnz stratejiyi aklaynz. 15 eksiinin si 22 olan say katr? Bu sorunun zm iin Banu ve Arzu aadaki Banu : 2x - 15 = 22 3 Arzu : 2 (x - 15) = 22 3 3 Ahmet retmen, bir testte bulunan sorular 5 kiiden oluan bir grup renciye zmeleri iin eit olarak paylatryor. Gruba bir renci daha katldnda her renciye den soru says 3 azalyor. Bu testte ka soru vardr? Ardk ift saynn toplamnn yars 12 dir Bu saylardan en by katr? Aadaki denklemleri gerek saylar kmesinde znz. a) x - 3 = 2 5 4 112 6 b) 2y -y + 1 3y + = 4 2 5 c) 2x + 6 = x 8 5

gibi iki farkl denklem kuruyor. Hangi denklemin doru olduunu bularak zmn yapnz.

4 5

x - 80 = 20 denklemine uygun bir problem kurunuz. 3 1 2 = x-2 x-3

denklemini znz.

Mzik retmeni Baak Hanm, okul korosundaki kz ve erkek rencilerin saysnn birbirine 3 eit olmasn ister. Korodaki erkek rencilerin says kz rencilerin saysnn 5 kadardr ve koroya 12 erkek renci katldnda kz ve erkek rencilerin says eit olmaktadr. Korodaki kz rencilerin saysn bulunuz. Mesutun boyu babasnn boyunun Mesutun boy uzunluunu bulunuz. 2 si kadardr. kisinin boylar toplam 2,95 m ise 3

10 11

Toplamlar 74 farklar 18 olan iki saydan byk olan katr? Aadaki denklemleri znz. a) 2x + y = 3 x + 2y = -12 b) a + 3b = 8 2 b - a = 12 c) 2k - 3 = 2n 2n - k = 7
24
alma

genlerde Elik ve Benzerlik

ok eski devirlerden beri e ve benzer genler uzaklk ve ykseklik lmleri iin kullanlmaktadr. O devirlerden kalma kitaplarda bu lmlerin ubuklar veya aalar yardmyla nasl yaplaca anlatlr. rnein, bir dan yaknlarndaki bir aac kullanarak dan yksekliini binlerce yllk bir yntemle lebilirsiniz. Sizce bu lm yapabilmek iin hangi bilgilere ihtiyacnz vardr? Tartnz.

ETKNLK
genleri Karlatralm Ara ve Gere Cetvel Aler Makas Herhangi bir ABC geni izelim. Cetvel ve aler kullanarak bu genin kenar uzunluklarn ve alarn lp not edelim. IABI = IDEI , IACI = IDFI ve s(ABC) = s(DEF) olacak ekilde bir DEF izelim. s(ABC) = s(KLM) , s(ACB) = s(KML) ve IBCI = ILMI olacak ekilde bir KLM izelim. IABI = ISRI, IBCI = IRPI ve IACI = ISPI olacak ekilde bir SRP izelim. izdiimiz genlerin herbirini kenarlar boyunca keserek kattan ayralm ve st ste aktralm. Bu genler e midir? Tartnz. genlerin bilinmeyen kenar uzunluklarn ve a llerini belirleyiniz. Elde ettiiniz sonular tartnz. 113

RNEK
A D

Yanda verilen genlerin e olduklarn gsterelim.

5 cm 100o B 6 cm C E 6 cm 100o F 5 cm

IBCI = IEFI = 6 cm s( C ) = s( F ) = 100 IACI = IDFI = 5 cm olduundan [BC] ile [EF] , C ile F ve AC ile DF etir. Bu nedenle ABC ile DEF, e genlerdir. Bunu sembolle ABC DEF eklinde gsterebiliriz.

ki genin; ki kenar ve dahil ettikleri a, ki as ve dahil ettikleri kenar, Kenarlar, ki as ile bu alarn karsndaki kenarlardan herhangi biri e ise bu genler etir. Bu elik artlar srasyla; Kenar-A-Kenar (KAK), A-Kenar-A (AKA), Kenar-Kenar-Kenar (KKK), Kenar-A-A (KAA) eklinde adlandrlr.

RNEK
Aada verilen genlerin e olduklarn, elik artn belirleyerek gsterelim. a)
K

s( L ) = s( N ) = 90 ILMI = IMNI = 4 cm
L M 4 cm 4 cm N

s(KML) = s(OMN) (ters alar) olduundan L ile N, LM ile MN ve KML ile NMO etir. Bu nedenle KLM ile ONM,

114
O

A-Kenar-A (AKA) elik artna gre e genlerdir.

b)

IPRI = ITSI , IPTI = IRSI ve [TR] iki genin de kenar olduundan PRT ile STRnin kenarlar etir. Bu nedenle PRT ve STR, KKK elik artna gre e genlerdir.

c)

U 55o 55

A
o

s( U ) = s ( A ) = 55 s( Y ) = s( C ) = 75 IYZI = IBCI = 8 cm olduundan U ile A, Y ile C ve [YZ] ile [BC] etir. Bu nedenle UYZ ile ACB, KAA elik artna gre e genlerdir.
C

75o Y 8 cm Z B 8 cm

75o

ETKNLK
Ara ve Gere A4 kd Aler Cetvel

E mi? Benzer mi? A4 kdnn herhangi bir kesini ksa kenar zerine katlayalm ve oluan genleri isimlendirelim. genlerin alarn ve kenar uzunluklarn lelim. Alar arasndaki ilikiyi tartnz. ABG ve CDB genlerinin hipotens
A B C

uzunluklarn oranlaynz. Ayn oran dik kenarlar arasnda da bulunabilir mi? Bu iki genin alar, kenarlar ve bu oran arasnda nasl bir iliki vardr? Tartnz. Yukardaki iki adm ABG ile FEG ve BCD ile GFE iin de uygulaynz. Bu genler e midir, benzer midir? Tartnz.
F

G D

RNEK
Aada verilen genlerin benzer olup olmadklarn inceleyelim:
A D

115

2 cm B

4 cm

6 cm 3 cm

3 cm

E 4,5 cm F

ki genin karlkl kenarlarn oranlayalm: = = = = =

ki genin karlkl kenarlarnn oran ayn olduundan ABC ve DFE benzer genlerdir. ABCnin kenar uzunluklar, DFEnin kenar uzunluklarnn Bu nedenle benzerlik oran tr. si orannda kltlmdr.

ki genin; kier alarnn e, Karlkl kenarlarnn orantl, Karlkl iki kenarnn orantl ve dahil ettikleri alarn e olmalar durumunda bu genler benzerdir. Benzerlik artlar srasyla; A-A (AA), Kenar-Kenar-Kenar (KKK), Kenar-A-Kenar (KAK) eklinde adlandrlr.

RNEK
Aada verilen genlerin benzer olduklarn, benzerlik artn belirleyerek gsterelim:
S 50o K 50o

116
L

4 cm 3 cm

8 cm 6 cm

R P

s( K ) = s( S ) = 50 olduundan verilen iki genin birer alar etir. Bu ay oluturan kenarlarn uzunluklarn oranlayalm: = = = =

genlerin iki kenar karlkl olarak orantl ve bu kenarlarn arasndaki alar e olduundan KLM ve SRP , KAK benzerlik artna gre benzer genlerdir. Benzerlik oran ise dir.

Tnel almalar yapan bir ekip yanda resmi verilen dan yerle birletii uzunluu hesaplamak istiyor ve resim zerinde verilen lmleri yapyor. Bu uzunluun ka metre olduunu bulalm.
E x D

Problemi Anlayalm A ile D, B ile E noktalar birletirildiinde iki tane gen olumu. Kk genin kenar uzunluu da biliniyor. Byk gende IEDI soruluyor.

12

110 m B

156 m

Plan Yapalm Yaplan lmelerde E ve B alar e verilmitir. ECD ve BCA ters alar olduundan etir. Bu nedenle ECD ve BCA genlerinde AA benzerlii vardr. Bu benzerlii kullanarak IEDInu bulalm. 117 Plan Uygulayalm Benzerlik iin ~ semboln kullanalm. ECD ~ BCA = 128 . x = 256 . 156 = 156 x
C E x D

x = 312 m olur.
110 m B 156 m
12 8 m

Kontrol Edelim ICDI nu bilinmeyen olarak kabul edelim. IABI, IACI ve IEDInu kullanarak ICBInun 256 m olup olmadn kontrol edelim. = 128 156 = ICDI 312 128 . 312 = 156 . ICDI ICDI = 256 m Sonu [CD]nn verilen uzunluu ile ayndr.

Siz de E ve C noktalar arasndaki uzakl bulunuz.

25

25 6

UYGULAMA
1 Yiit, karesel blge eklindeki bir kd kegeni boyunca ikiye katlyor. Sizce oluan genler e midir? Neden?
A

Mhendis Erol Bey, yanda resmi verilen gln A ve B noktalar arasndaki uzakl lmek istiyor. Bunun iin resim zerinde verilen lmleri yapyor. Buna gre IABI ka metredir? Aklaynz.

50m

P 38m B

38m

50m

42m

3 118 4

Betl, yalnzca a lleri e olan iki genin e genler olduunu, Lale ise benzer olduunu iddia ediyor. Sizce kim hakldr? Neden?
A

I. II. III.

IABI = IBCI IADI = IDCI s(BDC ) = s(ADB)

B D

Yandaki ekilde ABD ile CBDnin e olduunu gstermek iin yukarda verilen bilgilerden hangisine gerek yoktur? Elik artn belirterek aklaynz.

Yanda verilen ekilde [SR] [TP] ve [ST] [RP]dr. Buna gre ISRI = ITPI olduunu gsteriniz.

DEF ile GHK e genlerdir. IDEI = IGHI, IEFI = IHKI ve IDFI = IGKI dur. D ile E nn lleri toplam 100 ise K nn lsn bulunuz.

KLM dik geninin dik kenar uzunluklar 5 cm ve 12 cmdir. VYZ dik geninki ise 12 cm ve 13 cmdir. Bu iki gen e midir? Neden?

Boyu 155 cm olan Onur, bir aacn yaknnda durduunda glgesinin bittii yer ile aacn glgesinin bittii yer ayn nokta oluyor. Yanda modellenen bu durumda Onurun glgesinin uzunluu 248 cm, aacn glgesinin uzunluu ise 744 cmdir. Buna gre aacn uzunluunu bulunuz.

ABCnin kenar uzunluklar 6 cm, 9 cm ve 14 cm dir. ABC ile benzer olan DEFnin ise en ksa kenar 3 cm dir. Buna gre DEFnin evre uzunluunu bulunuz.

10

Yandaki resimde verilen nehir zerinde, A ile B noktalarn birletiren bir kpr yaplmak isteniyor. Bunun iin ekildeki gibi dik genler ve lmlerden yararlanlyor. Buna gre A ile B noktalar arasndaki uzakl bulunuz. 119

B 80m 32m

D 48m E

11
8cm M 12cm

N 15cm

Yanda verilen ekilde [MN] [LK], IHMI = 8 cm, IMLI = 12 cm, INKI = 15 cm ve ILKI = 24 cm ise [HN] ve [MN]nn uzunluklarn bulunuz.

24cm A

12
12cm 16cm

Yanda verilen ekilde [AH] [BC], [AC], IABI = 12 cm ve IACI = 16 cm [BA] ise IAHI ka santimetredir?
25

alma

KONU DEERLENDRME
1

Kombinasyon, Denklemler ve genlerde Benzerlik

Snf kitaplna 5 yeni kitap alan kran retmen bu kitaplar 5 farkl renciye her birine birer kitap verilmek zere ka deiik biimde databilir? Aada verilen iki sorunun zmleri arasndaki farklar aklaynz. a) Emel Hanm, yeni bir kazak rmek iin 10 farkl desenden 4n kullanmak istiyor. Bu seimi ka farkl biimde yapabilir? b) Burcu misafirleri iin masa hazrlyor. 8 farkl taba ka farkl ekilde dizebilir?

200 metre kousunda 8 yarmac yarmaktadr. Btn yarmaclarn kazanma anslarnn eit olduu dnlrse altn, gm ve bronz madalyann sahipleri iin ka farkl durum vardr? Bu problemin zm iin gereksiz olan bilgi nedir?
A

Yanda verilen ABC geni ikizkenar gendir. ABC geninin evre uzunluu 42 cm olduuna gre x ve y deerlerini bulunuz.
2x - 4 y+3

120

B 10cm

Bir kesrin pay ile paydasnn toplam 26dr. Kesrin paynn 2 kat ile paydasnn 3 katnn toplam 67 olduuna gre bu kesri bulunuz. Yanda verilen blme ileminde blen ile blnenin toplam 63 olduuna gre x - y deerini hesaplaynz.

y 5

3 7 Esma Hanm, bir top kuman yarsn alr. Ald kuman yetmeyeceini dnerek kalan kuman yarsn daha alr. Esma Hanm, toplam 3 m kuma aldna gre bir top kuman ka metre olduunu bulunuz. Aada verilen denklemleri znz. a) (x - 3) + = b) =

Bir ikizkenar gende e olan kenarlara ait ykseklikler arasndaki ilikiyi ekil izerek gsteriniz.

10

Yanda verilen ekilde s( R ) = s( T ) ve S noktas [RT]nn orta noktasdr. Verilenlere gre PRS ve VTS genleri e midir? Neden?

PASTANE

11

Gl ve Yasemin kou yaptklar mesafeleri yandaki gibi iziyorlar. Gl, komaya G noktasnda balayp K noktasnda bitiriyor. Yasemin ise Y noktasnda balayp L noktasnda bitiriyor. P noktasnda bulunan pastane her iki balang noktasna eit uzaklkta olduuna gre hangi koucu daha uzun komutur? Neden?

G 72 P 72

12

Benzer iki genin alanlarnn oran nedir? Aklaynz.

tir. Bu iki genin karlkl kenarlarnn oran

121

13

Yanda verilen ekilde IDFI = 8 cm, IACI = 12 cm, D, [AC] nn orta noktas ise IBFI ka santimetredir?
cm 12
D

9
z Deerlendirme

Geometrik Cisimler
Prizmalar Tanyalm
Ik, beyaz gibi grnr. Fakat gerekte bir ok rengin karmndan oluur. Ik havadan farkl bir ortama getiinde, ortamn krma etkisiyle renklerine ayrr. nl fiziki Newton, n bu zelliini camdan yaplm bir gen prizma kullanarak incelemitir. Ik, bu prizmann yzlerinden getiinde, renkler farkl miktarda krlmaya urar ve krmzdan mora deien bir renk kua ortaya kar. Yandaki fotoraflarda bu olay modellenmitir. Fotoraflar inceleyerek, n bu prizmann hangi yzlerinden getiini tartnz. Sizce byle bir prizma nasl oluturulabilir?

Anahtar Kavramlar
Dnel koni Ana doru Byk emberler Dik prizma Eik prizma

ETKNLK
122 Ara ve Gere Karton Makas Cetvel Yaptrc

gen Prizma Oluturalm Aadaki prizma anmn kartona izelim. Ayn renkle izilmi kenarlarn uzunluklarnn e olmasna dikkat edelim. Bu anm makasla kenarlar boyunca keselim ve kapatarak prizmamz oluturalm.

gensel blge eklindeki yzler, bu yzler arasndaki uzaklk ve dikdrtgensel blgenin birletirilmesi ile elde edilen yzey, prizmann hangi elemanlardr? Tartnz. gen prizmann ka tane ayrt, ka tane kesi vardr? Bu ayrtlardan hangileri etir? Neden? Anmdaki dikdrtgensel blgelerden paralelkenarsal blge olarak izilirse prizmann ekli ve duruu deiir mi? Tartnz. Yandaki prizmada, e ve paralel gensel blge olan iki taban renklendirilmitir. Bu iki taban arasndaki uzaklk, prizmann yksekliidir. dikdrtgensel blgenin birletirilmesiyle elde edilen yzey ise yanal yzeydir. gen prizmann temel elemanlar taban, yan yz, ayrt, ke ve yksekliktir.
taban yanal yzey ykseklik taban

RNEK
Aada verilen gen prizma modellerinden hangisinin dik, hangisinin eik olduunu belirleyelim.

gen prizmann tabanlarnn karlkl kelerini birletiren ayrtlar tabanlara dik ise dik prizma, eik ise eik prizma olarak adlandrlr. Buna gre ilk prizma dik, ikincisi ise eik prizmadr. Siz de yukarda verilen prizmalarn temel elemanlarn belirleyiniz. Yanda verilen dzgn altgen dik prizmann yzey anmn izelim ve prizmay inceleyelim.

123

Yukarda yzey anm verilen prizmann tabanlar dzgn altgensel blgeler olduu iin dzgn altgen dik prizmadr. Dik prizmalarn yan yzleri dikdrtgensel blge, eik prizmalarn yan yzleri paralelkenarsal blgedir.

Yanda verilen ekenar gen dik prizmann dnme simetrisine sahip olup olmadn belirleyelim.

10 cm

10 cm 10 cm

20 cm

Ekenar gen dik prizmann tabanlarnn merkezinden geen doru eksen dir. Prizmamz bu eksen etrafnda iki kez 60 lik a ile dndrelim.

60 lik dnme

120 lik dnme

Ekenar gen dik prizma ekseni etrafnda 120 lik a ile dndrldnde deimez kaldndan dnme simetrisine sahiptir.

Siz de ekenar gen prizmann neden 120 lik ada dnme simetrisine sahip olduunu aklaynz.

124

Yukardaki dzgn begen, dzgn altgen ve dzgn sekizgen dik prizmalarn dnme simetrisine sahip olup olmadklarn belirleyelim. Dzgn begen dik prizma ekseni etrafnda her 72 lik, dzgn altgen dik prizma ekseni etrafnda her 60 lik, dzgn sekizgen dik prizma ekseni etrafnda her 45 lik ayla dnmelerde deimez kalr. Bundan dolay bu prizmalar dnme simetrisine sahiptirler.

UYGULAMA
1 Aada her bir seenek iin verilen okgenlerle gen prizma oluturulup oluturulamayacan belirleyiniz. a) c)
3 cm 4 cm 3 cm 4 cm

5 cm

3 cm

4 cm

6 cm

6 cm

6 cm

b)

3 cm 5 cm

3 cm

125
2 cm 5 cm 2 cm

5 cm

3 cm

2 cm

5 cm

5 cm

5 cm

Aada verilen dik ve eik prizmalarn temel elemanlarn iaretleyiniz.

Aada verilen gen dik prizma ve dzgn altgen dik prizmann anmn iziniz.
8cm 9cm 10cm 4cm

5cm

6cm

Yanda kareli ktta verilen gen prizma dnme simetrisine sahip midir? Neden?

126 5 Deniz, bir dzgn begen dik prizmann yzey anmnda bulunan okgensel blgeleri aadaki gibi izer. Deniz okgensel blgelerden bazlarn fazladan izdiini fark eder. Denizin fazladan izdii okgensel blgeleri ayrarak dzgn begen dik prizmalarn yzey anmn iziniz.

Ayrt uzunluu 8 cm olan bir kp, tabannn kegeni boyunca kesilerek iki tane gen prizma elde ediliyor. Oluan gen prizmay izerek ayrt uzunluklarn bulunuz.
26
alma

Prizmalarn Yzey Alanlar ve Hacimleri

Evlerin atlarna dikkat ettiniz mi? Genelde gen prizma eklinde olur. Baz evlerde at katlar oda olarak kullanlr. at katn da dnerek bir evin hacmini ve yzey alann nasl hesaplarsnz?

ETKNLK
Ara ve Gere Dik gen prizma modeli Kareli kt Makas

Dik gen Prizmann Yzey Alan gen dik prizma modelinin tabanlarn kt zerine koyarak evresi boyunca izelim. Oluan gensel blgeleri keserek kttan ayralm. Prizmann yanal yzn ktla kaplayalm. Kdn taan ksmlarn keserek yanal yzn tam olarak kaplanmasna dikkat edelim.

Yanal yz kapladmz kd ve gensel blgeleri kullanarak gen prizmann anmn elde edelim. Yanal yzn gensel blge ile birleen kenar uzunluu ile gensel blgenin evre uzunluu arasndaki ilikiyi aklaynz. Yanal yzn ve gensel blgelerin alanlarn nasl bulabileceinizi tartnz. Kp, kare prizma ve dikdrtgenler prizmasnn yzey alann veren bantlardan yararlanarak gen dik prizmann yzey alann veren bir bant yaznz.

127

RNEK
21cm 28cm 35cm 20cm

Yanda verilen gen prizmann yzey alann bulalm.

Bunun iin nce gen prizmann anmn izelim: Anmda tabanlar gensel blge yanal yz ise dikdrtgensel blge eklindedir. Yzey alann bulmak iin iki gensel blgenin alan ile dikdrtgensel blgenin alann hesaplayp bu alanlar toplayalm. gensel blgenin alan: 21.28 = 294 cm2 olur. 2
21cm

28cm genin evre uzunluu

20cm

35cm 21cm 28cm

Dikdrtgensel blgenin alan: (21 + 28 + 35) . 20 = 1680 cm2, prizmann yzey alan: 2 . 294 + 1680 = 2268 cm2 olur.

Prizmalarn yzey alanlar dikdrtgenler prizmasnda olduu gibi yanal yz ile taban alanlarnn toplamna eittir. Prizmann yzey alan= 2 . (taban alan) + (taban evresinin uzunluu) . (ykseklik)

ETKNLK
Dik gen Prizmann Hacmi Ara ve Gere Kaln karton Cetvel Makas Kartondan birbirine e gensel blgeler elde edelim. gensel blgeleri st ste koyarak gen prizma modeli oluturalm. Oluturduumuz modelin tabanndaki gensel blgenin alann kullanarak dik prizmalardaki hacim bants yardmyla gen prizmann hacminin nasl hesaplanabileceini tartnz.

Prizmalarn hacmi, taban alan ile yksekliinin arpmdr. Hacim = taban alan . ykseklik

RNEK
128 Tabannn bir kenar uzunluu 3 birim ve ykseklii 7 birim olan kare prizmann yzey alann ve hacmini hesaplayalm. 7 br 3 br Kare prizma iki e karesel blge ve drt e dikdrtgensel blgeden oluur.
7 br 3 br 3 br

Yzey alan = 2.(Taban alan)+(Tabann evre uzunluu).(Ykseklik) Y.A. = 2 . (32) + (3.4) . 7 = 2 . 9 + 12 . 7 = 102 br2 bulunur. Hacmi = (Taban alan) . (Ykseklik) = (32) . 7 = 63 br3 bulunur. Hacmi 300 cm3, tabannn kenar uzunluklar 5 cm ve 10 cm olan dikdrtgenler prizmasnn yksekliini bulalm
h

Dikdrtgenler prizmasnn hacmi = (Taban alan) . (Ykseklik) 300 = (5.10) . h 300 = 50.h h = 6 cm olarak bulunur. 50 50 Siz de dikdrtgenler prizmasnn yzey alann hesaplaynz.

5 cm 10 cm

Yanda lleri verilen dzgn altgen dik prizmann yzey alan ve hacmini hesaplayalm.

h=12cm

a=8cm

Bir prizmann yzey alan, yanal yz ile taban alanlarnn toplamna eittir. Prizmann taban dzgn altgensel blgedir. Dzgn altgensel blgenin alan ekildeki gibi alt tane ekenar gensel blgenin alanlarnn toplamna eittir. Taban alanlar ise altgensel blgenin alannn iki katna eittir.

1 6 5 4 2 3

2 Taban alanlar = 2 . 6 . a . 3 4

12 . 82. 3 = 3.64. 3 = 192 3 cm2 olur. = 41 129 Yanal alan dzgn altgensel blgenin evre uzunluu ile prizmann ykseklik uzunluunun arpmna eittir. Yanal alan = 6.a.h = 6.8.12 = 576 cm2 bulunur

Prizmann yzey alan = Taban alan + Yanal alan = 192 3 + 576 = 192 ( 3 + 3) cm2 dir. Dzgn altgensel dik prizmann hacmi, taban alan ile ykseklik uzunluunun arpmdr.

Prizmann hacmi = Taban alan . Ykseklik = 192 3 . 12 = 2304 3 cm3 tr.

UYGULAMA
7 cm

Hazar, gen prizma oluturmak iin karton zerine yandaki izimi yapyor. Hazarn oluturduu gen prizmann yzey alann bulunuz.

8 cm

10 cm

12 cm 10 cm

Yanda verilen dzgn altgen dik prizmann taban ayrtnn uzunluu 2 cm, yanal alan 12 3 cm2 dir. Prizmann ykseklik uzunluu ........ cmdir. ifadesindeki bolua hangi say yazlmaldr?
h

2cm

Yiitcan, yanda boyutlar verilen kutunun yan yzlerini ktla kaplayarak sslemek istiyor. Yiitcann bu i iin ka santimetre kare kda ihtiyac vardr?

12 cm

12 cm

12 cm 25 cm

130
15 cm 12 cm

Yanda ayrt uzunluklar verilen peynir diliminin hacmi ka santimetre kptr?

10 cm

Yldrm iftliinde bulunan ahrlardan birinin nden grn aadaki gibidir. Verilen llere gre ahrn hacmini hesaplaynz.

2,4m

3m

6,2m

12m

8cm

Yanda kare prizma eklindeki bir tahta paras verilmitir. Bu prizma tabannn kegeni boyunca ikiye ayrlarak krmz ile boyal cisim elde ediliyor. Bu cismin yzey alann ve hacmini hesaplaynz.

22 cm

Yanda gen prizma eklinde tahtadan yaplm bir ara takozu verilmitir. Bu takozun hacmini ve grnen iki yznn alann bulunuz.

40cm

30cm 65cm

Tabloda baz dzgn altgen dik prizmalar ve lleri verilmitir. Buna gre tablodaki boluklar uygun saylarla doldurunuz.

Tablo: Dzgn Altgen Dik Prizmalar Taban ayrt (cm) 1 2 6 3 Taban alan (cm2) Ykseklik Hacim(cm3) uzunluu (cm) 2 3 3 3 3 3 9

131

Zeynep, bir proje devinde mzik aletleri hazrlamak iin dzgn altgen ve ekenar gen dik prizma modelleri oluturur. Yanda lleri verilen modellerin her birinin yarsn kumla doldurur. Modellerdeki kum miktarlarnn orann bulunuz.
a = 4 cm

h = 6 cm h = 2 cm a = 8 cm

27
alma

Piramit, Koni ve Kre

Yaklak 5000 yl nce yaplan Msrdaki piramitlerden 30 kadar gnmze kadar kalmtr. Piramitler Msr krallarnn lnce ilerine gmlmeleri iin yaplmtr.

1958de Brkselde yaplan Dnya Fuarnn sembol Atomium binas olmutur. Atomium, her birinin ap 18 m olan 9 tane kreden olumaktadr ve bir demir kristalinin 150 trilyon kez bytlm modelidir. stanbulda bulunan Galata Kulesi, 1349 ylnda Cenovallarca Galatay evreleyen snrlarn ba kulesi olarak ina edilmitir. Koni eklinde ats olan kule gnmzde stanbul manzaras seyretmek iin esiz bir yerdir. evrenizdeki yaplarda hangi geometrik cisimler dikkatinizi ekiyor? Tartnz. 132

ETKNLK
Piramit Oluturalm Ara ve Gere Karton Cetvel Makas Yaptrc Kartona kenar uzunluu 12 cm olan bir kare izelim. Kenarlarn orta noktalarn bulalm ve A, B, C, D olarak isimlendirelim. Bu noktalar karlkl olarak birer doru paras ile birletirelim.
A D C A
E

Bu doru paras zerinde A noktasndan 4 cm uzaklkta bir E noktas iaretleyelim. Bu adm B, C ve D noktalar iin de uygulayalm. Dier noktalar da F, G ve H olarak isimlendirelim. E noktasndan geen, [AE]na dik olan 4 cm uzunluunda bir doru paras izelim. Bu adm F, G ve H noktalar iin de uygulayalm. A, B, C ve D noktalarn, oluan karenin en yakn iki kesi ile birletirerek birer gen elde edelim. Oluan ekli genin kenarlar boyunca keselim. genleri, kare ile ortak kenarlar boyunca katlayalm ve dier kenarlar bantla yaptrarak piramidi oluturalm. Piramidin tabann, yan yzlerini, ayrtlarn, tepe noktasn ve yksekliini belirleyebilir misiniz? Tartnz. Piramit, yan yzleri boyunca tabana paralel olmayan ve taban kesmeyen bir dzlemle kesildiinde elde edilen paralar hakknda ne sylenebilir? Tartnz.

H G

C A
E

H G

RNEK
Yanda verilen iki piramidin tepe noktasn, yan yzlerini, yksekliini tabann ve ayrtlarn belirleyelim: I tepe noktas ykseklik yan yz taban taban Kare piramit gen piramit II tepe noktas yan yz ykseklik

Her iki piramitte de ayrtlar krmz ile iaretlenmitir. I. piramidin tabanndaki okgensel blge, karesel blge olduu iin kare piramit; II. piramidin tabanndaki okgensel blge gensel blge olduu iin gen piramit olarak isimlendirilir. Siz de aada verilen piramitlerin tabann, ayrtlarn, yksekliini, tepe noktasn ve yan yzlerini gsteriniz.

133

Piramidin temel elemanlar tepe noktas, taban, yan yzleri, ayrtlar ve yksekliidir. Piramitte ykseklik tepe noktasnn taban dzlemine olan uzakldr. Piramidin tepe noktasn taban merkezine (arlk merkezi) birletiren doru paras tabana dik ise dik piramit, eik ise eik piramit olarak adlandrlr.

ETKNLK
Koni Oluturalm Ara ve Gere A4 kd Makas Aler Pergel Yaptrc Kttan yarap uzunluu 9 cm olan bir daire elde edelim. Bu daireden merkez asnn ls 120 olan bir daire dilimi keselim. Bu daire diliminin yaynn uzunluunu bulalm. Daire dilimini iki yarap boyunca birletirip yaptrarak bir klah elde edelim. evre uzunluu daire diliminin yay uzunluuna eit olan bir ember izelim. emberi keserek kttan ayralm ve bir daire elde edelim.

Bu daireyi klahn ak ksmn kapatacak ekilde yaptrarak koniyi elde edelim. Koninin tabann, yanal yzeyini, tepe noktasn ve eksenini belirleyiniz. Koni dnme simetrisine sahip midir? Tartnz.

RNEK
Yanda verilen koninin tabann, yanal yzeyini, tepe noktasn ve eksenini belirleyip anmn izelim. yanal yzey tepe noktas yanal yzey eksen ana doru taban

Koninin temel elemanlar, bir dairesel blge olan taban, tabann dnda bir tepe noktas, tepe noktasn taban merkezine birletiren doru paras olan eksen, tepeden geen ve tabann kenar olan embere dayanan ana doru ve bu dorunun sprd yanal yzeydir. Ekseni tabana dik olan koni dik koni veya dnel koni, eik olan ise eik koni olarak adlandrlr. Dik koniler, eksen etrafndaki dnmelerde dnme simetrisine sahiptir.

134

ETKNLK
Kre Oluturalm Ara ve Gere Oyun hamuru Portakal Elma Bir para oyun hamurunu avu ilerimizle yuvarlayarak bir kre modeli elde edelim. Bu model zerinde krenin merkezini, yarapn ve yzeyini gsterebilir misiniz? Tartnz. Oluturduunuz modeli veya portakal, elma vb. modelleri eitli dzenlemelerle keserek gzlemleyiniz. Krenin merkezinden geen dzlemlerle kre yzeyinin ara kesiti hangi geometrik ekli oluturur?

RNEK
Yanda verilen portakal kre modeli olarak ele alalm. Bu modelle krenin merkezini, yarapn ve yzeyini belirleyelim. yzey merkez ap

Krenin temel elemanlar; merkezi, yarap ve yzeyidir. Merkezden geen dzlemlerle kre yzeyinin ara kesitine byk emberler denir. Bu ekilde oluan dairenin ap ise krenin apdr.

UYGULAMA
1 Yandaki fotorafta Antalyada bulunan Cam Piramit verilmitir. Bu piramidi izerek temel elemanlarn gsteriniz.

Taban karesel blge eklinde olan yandaki piramidin anmn kareli kda iziniz.

3 4 5 6

Tabanlar e ve gensel blge olan iki piramit tabanlarndan birbirine yaptrlyor. Piramitlerden birinin ykseklii 3 cm, dierininki ise 5 cmdir. Oluan ekli iziniz. Bir dik piramit tabana paralel olmayan, taban kesmeyen ve tepe noktasndan gemeyen dzlemle kesildiinde tepenin bulunduu para hangi geometrik cisme modeldir? Neden? Taban yarapnn uzunluu 4 cm olan bir koninin anmn iziniz. Berna, yarap uzunluu 8 cm olan bir daireden merkez as 90 olan bir dilim keserek koni oluturmak istiyor. Bu koninin tabannn yarap uzunluu ka cm olur? Tabann eklini izerek gsteriniz ( = 3 alnz.). Yanda verilen basketbol topunu kreye model olarak dnnz ve modeli izerek temel elemanlarn gsteriniz.

135

Taban dzgn altgensel blge olan bir dik piramitin ka tane e yz vardr?
28
alma

KONU DEERLENDRME
1 Yanda verilen anmla bir ekenar gen prizma oluturabilmek iin hangi kenarlarn e olmas gerekir? aretleyerek gsteriniz.

Geometrik Cisimler

Bir gen prizma izerek temel elemanlarn gsteriniz. Hacmi 240 cm3 olan gen prizma eklindeki bir tahta parasnn tabannn alan 80 cm2 dir. Bu prizmann yksekliinin uzunluunu bulunuz. Aada ekenar gen prizma ve dzgn altgen prizma verilmitir. Ekenar genin kenarlarnn uzunluu 12 cm, dzgn altgenin kenarlarnn uzunluu 6 cm ve her iki prizmann da ykseklii 14 cm olduuna gre bu prizmalarn hacimlerini hesaplayarak karlatrnz.

136

Yanda verilen geometrik cisim, iki e geometrik cismin tabanlarnn birletirilmesiyle olumutur. Buna gre aadaki sorular cevaplaynz. a) Hangi geometrik cisimlerden olumutur? b) Ortadan enine ikiye blndnde oluan cisimleri adlandrnz. c) Ortadan boyuna ikiye blndnde oluan cisimleri adlandrnz

Yanda verilen anm ile bir koni oluturabilir mi? Aklaynz.

120 3r

Piramitler ve prizmalar arasndaki benzerlikleri ve farkllklar aklaynz.

Aada verilen ifadelerden doru olanlarn bana D, yanl olanlarn banaY yaznz. (...) a) Bir koninin iki taban vardr. (...) b) Bir kare piramit ina etmek iin 4 e gensel blgeye ihtiya vardr. (...) c) Bir krenin temel elemanlar merkezi, yarap, yzeyi ve byk emberleridir. (...) ) Bir gen prizmann 6 kesi vardr. (...) d) Taban gensel blge eklinde olan bir piramidin 4 tane yz vardr. (...) e) Taban alan 64 cm2 ve ykseklii 8 cm olan bir gen prizmann hacmi 512 cm3 tr.

Taban altgensel blge eklinde olan bir piramidin ke, ayrt ve yz saysn bulunuz.

10

Dnyay kreye bir model olarak kabul ediniz. Buna gre bu modelin eksenini, byk emberini, apn, yzeyini ve merkezini uygun terimleri kullanarak ifade ediniz.

11

Aada Topkap Saraynn farkl ynlerden ekilmi fotoraflar verilmitir. Fotoraf inceleyerek geometrik cisimlere modeller bulunuz.

137

10
z Deerlendirme

NTE DEERLENDRME
1

Matematikte Yolculuk

Basketbol takmnda oynayan Ouz, haftada 5 kez yaptklar antrenmanlarda farkl birer tirt giymektedir. Ouz, be farkl tirtn antrenman yapt be gn iin ka farkl ekilde seer? Yukardaki problemin zm iin seeneklerde verilenlerden hangisi hesaplanmaldr? A) C(5,5) B) C (7,5) C) P(5,5) D) P(7,5)

Ebru Hanm, yapt bir snavda 16 soru sorar ve rencilerden bu sorulardan 12sini seerek cevaplamalarn ister. Snavdaki ilk iki sorunun mutlaka cevaplanmas gerektiine gre renciler cevaplayacaklar sorular ka farkl ekilde seebilirler? Gen Osman lkretim Okulunda dzenlenen kariyer gnlerine katlmak iin bir salk merkezinde alan 6 doktordan kiilik bir grup oluturulmak isteniyor. Bu 3 doktor ka farkl biimde eilebilir?

I. P(4,3)= C(4,3) II. C(4,4)= 4 III. =

Yanda verilen eitliklerden hangileri dorudur? A) I, II C) I,III,IV B) II, III D) III,IV

138

IV. C(6,4) = 15

Bir tiyatro oyununa giri biletleri; ocuklar iin 4 TL, yetikinler iin 7 TLdir. Bu oyunu 388 kii izlemi ve 2110 TL kazanlmtr. Bu oyunu izleyen ocuk saysn bulunuz. ki basamakl bir saynn rakamlar toplam 9dur. Saynn basamaklarndaki rakamlar yer deitirildiinde say 45 azaldna gre bu say katr?

A) -4

= 1 denkleminde a aadakilerden hangisidir? B) C) D) 9

Ahmet Bey, bir miktar stn 1 ini pasta, kalann yarsn da tatl yapmak iin kullanr. 4 Geriye 0,75 L st kaldna gre balangta ka litre st vardr?
B C

Yanda bir otelde bulunan havuzun stten grnm verilmitir. IAKI = IKDI IBKI =IKCI ise bu havuzu oluturan gensel blgeler e midir? Neden? A

10

Yandaki ekilde A ve B noktalarnda bulunan iki park arasndaki yollar izilmitir. A ve B ile C ve D arasndaki yollar birbirine paralel, A ve D ile C ve B arasndaki yollar ise birbirine diktir. ICRI = 4 km , IRBI = 12 km ve IRDI = 3 km ise iki park arasndaki uzaklg bulunuz.

12 km

4 km C

3 km D

11

Yanda verilen ekilde IABI, IADInun 2 katdr. [DE] [BC] olduuna gre oran katr?
D

A)

B)

C)

D)
B C

12

ABCnin iki i asnn lleri 20 ve 75, KLMnin ise 85 ve 20 dir. Bu iki gen benzer midir? Neden?

13

Aadakilerden hangisi bir gen prizmann anm olamaz? A) b c a a

d a b c a b b d

139
12cm

B)
15cm

9cm 9cm

15cm

12cm 15cm

9cm 9cm

15cm

12cm 12cm

4cm

6cm 3cm 3cm 3cm 3cm 4cm 4cm 2cm

C)
3cm

D)

a a a a a

a a a a a

3cm

14

Yanda verilen gen prizmann temel elemanlarn gsteriniz ve anmn iziniz.

50cm

50cm

60cm

10cm

15

yk, kartontan taban ayrtnn uzunluu 10 cm ve ykseklik uzunluu 20 cm olan bir dzgn altgen dik prizma modeli oluturur ve yzeyini krmzya boyar. Ancak modelin yan yzlerini maviye boyamas gerektiini hatrlar. yknn yanllkla krmzya boyad alan ka cm2 dir?

h=20 cm

a=10 cm

16

Bir gen prizmann ykseklii 15 cm, tabanlarndan birinin evre uzunluu 32 cm ve taban alan 48 cm2 ise bu prizmann yzey alann ve hacmini bulunuz. Alveri merkezlerinde bulunan merdivenlerin yanna eya tamak amacyla genelde gen prizma eklinde olan rampalar yaplr. Aada resmi verilen byle bir rampay yapmak iin ka santimetrekp imento kullanlmaldr?

17

1,8m

1,2m 2,1m

140

18

Aada verilen geometrik cisimler hangi geometrik cisimlerin birletirilmesiyle oluturulmutur?

19

Kre ile ilgili olarak aada verilenlerden hangisi yanltr? A) Temel elemanlar; merkezi, yarap ve yzeyidir. B) Merkezden geen dzlemlerle krenin ara kesiti dairedir. C) Anm daire eklindedir. D) Byk emberlerin yarap krenin yapapdr.

20

I. Koni II. gen prizma III. Piramit IV. Silindir V. Kre Yukarda verilen geometrik cisimlerden hangilerinin bir tane taban vardr? A) I,III ve V B) I ve III C) III ve V D) IV ve V

29
alma

GEOMETRK CSMLERDE LME VE PERSPEKTF

Piramit, Koni ve Krenin Yzey Alanlar Piramit, Koni ve Krenin Hacmi z Dm ve ok Yzller

141

Dnyamz, 8 gezegeni kapsayan gne sistemi ierisinde yer almaktadr. Dnyann yarap uzunluu yaklak 6370 km, uydusu olan Ayn yarap uzunluu ise yaklak 1740 km dir. Ay ve Dnyann hacimlerini karlatrnz. Yer yzeyinin yaklak %71i sularla kapldr. Karalarn alan ka kilometre karedir?

Piramit, Koni ve Krenin Yzey Alanlar

Dik Piramidin Yzey Alan
Msrdaki Keops Piramidi (Byk Piramit), gnmze kadar ulaan nemli eserlerden biridir. Bu eser, M 2800 yllarna doru hkm sren firavunlardan Keopsun mezardr. 2 tondan 70 000 tona kadar olan 2 300 000 adet blok ta st ste ylarak oluturulmutur. Tepeden 10 m kadar anan bu piramidin gerek ykseklii yaklak 146 mdir. 52 900 m2 alan kapsayan bu kare piramidin yzey alann hesaplayabilir misiniz?

Keops Piramidinin taban evre uzunluu ykseklik uzunluunun iki katna blnrse saysnn elde edildiini biliyor muydunuz?

142

ETKNLK
Piramidin Yzey Alann Bulalm Yandaki dik piramitleri inceleyelim. Piramitlerin isimlerini belirtiniz. Bu isimlendirmeyi neye gre yaptnz aklaynz. Piramitlerden her birinin yzey anmn iziniz. Piramitlerin yzey anmlarnda hangi okgensel blgelerin kullanldn aklaynz. Bu okgensel blgeleri kullanarak her bir piramidin yzey alanlarnn nasl bulunacan tartnz.

Piramitlerin yzey alann bulabilmek iin genel bir bant oluturabilir misiniz? Tartnz.

RNEK
Yandaki kare dik piramidin yzey alan bantsn oluturalm.

Bir kare dik piramidin yzey anm yanda verilmitir. Piramidin taban karesel blge olduundan taban alan: a . a = a2 dir. dir. Piramidi oluturan yan yzlerdeki bir gensel blgenin alan: Kare dik piramidin gensel blge olan 4 yan yz olduundan = 2.a.hdir. yanal yzeyinin alan 4.

a a a h a

Piramidin yzey alan, taban alan ile yanal yzlerinin alanlar toplam olduundan bu kare dik piramit iin yzey alan bants a2 + 2.a.h olur.

Piramidin yzey alan= taban alan + yanal yzeyinin alan

ETKNLK
Ara ve Gere eitli piramit modelleri Cetvel Silgi Alan Tahmin Edelim Bir dik piramit modelini elimize alalm. Silginizin boyunu lnz. Silginizin boyunun lsnden hareketle piramidin yzey alann tahmin ediniz. Cetvelle lm yaparak piramidin yzey alann bulunuz. Elde ettiiniz sonula tahmininizi karlatrnz.

143

RNEK
Yanda taban ve yan yzleri ekenar genlerden oluan ve bir ayrtnn uzunluu 19 cm olan bir dik piramit verilmitir. Bu dik piramidin yzey alann bulalm. Piramidin tm yzleri ekenar gen olduu iin bir ekenar gensel blgenin alann bulup 4 ile arpalm.

a=19 cm

a=19 cm

Bir kenar uzunluu 19 cm olan ekenar gensel blgenin alann hesaplayabilmek iin yksekliinin uzunluunu bulmalyz. Pisagor Bantsn kullanarak hesaplayalm. h = 192 - (
h 19 cm 19 cm 2
2

a = 19 cm 2 2

a = 19 cm 2 2

h = 361 -

19 . 3 4

Ykseklii

h = 19 3 cm 2 cm, bir kenarnn uzunluu 19 cm olan ekenar genlerden oluan 20 . 17 2 = 170 cm olur. 2

piramidin alann tahmin edelim. a 20 cm ve h 17 cm olan gensel blgenin alan:

2

Piramidin alan: 170 x 4 = 680 cm olarak tahmin edilebilir. imdi ilem yaparak tahminimizle karlatralm. . Piramidin alan: . 4 = 361 3
2

625,27 cm

Piramidin alan tahminen: 680 cm dir. 2 Piramidin alan : 625,27 cm dir. 144

Problem zelim ve Kuralm

Yanda izimi verilen kare piramit eklindeki atnn d yzeyi, sacla kaplanacaktr. Ayrt uzunluklar birbirine eit olan atnn tepe noktas tabandan 4 m yksekliktedir. atnn yan yzeyini kaplamak iin ka metrekare saca ihtiya vardr?

Problemi Anlayalm Piramit eklindeki atnn taban karesel blgedir. Piramidin ayrt uzunluklar birbirine eit olduundan, piramidi oluturan yan yzler ekenar gensel blgedir. atnn ykseklii verilmi olduundan yzeyini kaplamak iin gerekli sac miktarn bulmamz isteniyor. Plan Yapalm atnn yksekliini kullanarak piramidin bir ayrtnn uzunluunu ve yan yz yksekliinin uzunluunu bulmalyz. Bu verilerden yararlanarak bir yan yzn alann hesaplarz. Yanal yzey alannn 4 katn alarak gerekli sac miktarn buluruz.

Plan Uygulayalm Bir kenar a metre olan ekenar genin yksekliinin uzunluunu Pisagor Bants yardmyla a cinsinden bulalm.

a y 4

a y a 2 a 2 a

y = a -(
a 2 a 2

2 2

) =a ise y=

= olur.

y =

Dik gende Pisagor Bants yardmyla deerini bulalm:

2

Pisagor Bantsndan;
2

a 3 2
2

=(

) +4

a .3 a = + 16 4 4 3 2 a a a = 16 = 16 a = 4 2 cmdir. 4 4 2 4 2. 3 Buradan y = a 3 = = 2 6 cm olur. 2 2 Piramidin yan yzn oluturan bir gensel blgenin alan: 1 . a.y = 1 . 4 2 . 2 6 2 2 2 = 8 3 cm Piramidin yan yzlerini kaplamak iin gerekli sac miktar; 4. 8 3 = 32 3 cm dir. Kontrol Edelim imdi bulduumuz sonucun doruluunu geriye doru alma stratejisiyle kontrol edelim. Toplam sac miktarndan hareketle piramidin ykseklii olan 4 mye ulaalm. 2 Piramidi oluturan yan yzlerden birinin alan; 32 3 : 4 = 8 3 cm Taban 4 2 cm, alan 8 3 cm olan gensel blgenin yksekliinin uzunluunu bulalm. 8 3= 4 2.y 2 y= 4 3 cm 2
2 2 2 2

145

y= 4 3 cm 2

Yandaki dik gende Pisagor Bantsndan 2 2 a 2 ) h =y -( 2 h =

2

a = 2 2 cm 2

4 3 4 2 2 2

h =
2

h = 24 - 8 2 h = 16 h = 4 m bulunur. Yukardaki piramit ayn zelliklere sahip gen dik piramit olsayd ka metrekare saca ihtiya olurdu? Hesaplaynz.

UYGULAMA
1 2 Piramitler isimlendirilirken nelere dikkat edilmelidir? Aklaynz. Yandaki kare piramidin yzey alann harfli olarak ifade ediniz.
h a

Taban dikdrtgensel blge olan dik piramidin tabannn kenar uzunluklar 6 cm, 2 cm ; ykseklii ise 4 cmdir. Bu piramidin yzey anmn iziniz.

4 146

Ykseklii 4 cm ayrt uzunluklar birbirine eit ve 6 cm olan kare dik piramit eklindeki yaptn yzey alannn ka santimetrekare olduunu bulunuz.

Yzey alan (54 + 8 5 ) cm2 olan yandaki dik piramidin cisim yksekliini bulunuz. Bu soruyu zmek iin verilen bilgilerden hangisine ya da hangilerine gerek yoktur?
4 cm 6 cm

2 5 cm

5 cm

Keops Piramidinin ykseklii 146 mdir. 52 900 m2 alan kapsayan bu kare dik piramidin yzey alann hesap makinesi kullanarak hesaplaynz.

A = 1250 m2 a = 10 cm b = 15 cm

Yandaki verilere uygun bir problem kurunuz ve problemin zmn yapnz.

Kare dik piramit eklinde tasarlanm yakt deposunun ekli aada verilmitir. Bu deponun yan yzlerinde elik levhalar kullanlacaktr. %5 fire verecei dnlerek en az ka metrekare elik levha sipari edileceini hesaplaynz.

25m

20m 20m

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.

2) Piramidin temel elemanlar; tepe noktas, taban, ykseklii, yan yzleri ve ayrtlardr. 1) Piramidin tepe noktasn taban merkezine (arlk merkezi) birletiren doru paras tabana dik ise dik piramittir.

4) Dik piramitler tabanlarnda bulunan okgensel blgelerle adlandrlr.

1. k D Y 147 2. k 3. k

D
5) Yan yzlerin alann bulmak iin piramidin ykseklik uzunluunun bilinmesi yeterlidir.

Y D

D Y

4. k 5. k

3) Dik piramidin yzey alann bulmak iin taban ve yan yzlerin alann bilmek gerekir.

6) Kare dik piramitlerin yan yzlerini oluturan gensel blgeler ekenar gensel blgelerdir.

D Y

D
7) Ykseklikleri ve taban alanlar e olan kare dik piramitle, kare dik prizmann yzey alanlar eittir.

6. k 7. k

D Y

8. k

30
alma

Dik Dairesel Koninin Yzey Alan

Osmanl-Trk mimarisinin en byk eserlerinden biri olan Selimiye Camisi Mimar Sinan tarafndan zamann bakenti olan Edirnede yaplmtr. Caminin drt minaresi, bir kubbesi bulunmaktadr. Her minarenin ykseklii 79,89 m, kubbesinin ap ise 31,28 mdir. Minarenin blmlerinden biri olan en stteki koni biimindeki ksm minarenin atsdr ve kurun kaplamadr. Bu kurun kapl blgelerin alanlarn bulabilmek iin hangi bilgilere ihtiya vardr?

ETKNLK
Dik Koninin Alan Ara ve Gere Kttan dik dairesel koni modeli Makas Koni modelinin taban ile yanal yzeyini keserek birbirinden ayralm. Yanal yzeyi tabandan tepe noktasna kadar keselim.

Koniyi oluturan paralarn anmlar hangi geometrik ekillerden olumaktadr? Aklaynz. Dik dairesel koninin yzey alann hesaplayabilmek iin hangi uzunluklar gereklidir? Tartnz. 148 Dik dairesel koni iin yzey alan bantsn nasl oluturursunuz? Tartnz.

RNEK
a=8cm

Yanda anm ve lleri verilen dik koninin yzey alann hesaplayalm. Koninin yzey alann tahmin edelim. Tahminde yi yaklak olarak 3 alalm. Daire kesmesi (sektr) eyrek dairedir. Bu eyrek dairenin alan = 48 cm2 olur.

r=2cm

Dairenin alan: .r2 = 3. 22 = 12 cm2 Koninin yzey alann: 48 + 12 = 60 cm2 olarak tahmin edebiliriz. imdi de yi 3,14 alarak koninin alann hesaplayalm. Daire kesmesinin alan: .a2 . = 3,14.82. = 50,24 cm2 Dairenin alan: r2 = 3,14. 22 = 12,56 cm2 Koninin yzey alan: 50,24 + 12,56 = 62,8 cm2 Tahmin: 60 cm2 Koninin alan: 62,8 cm2 Anm verilen koninin yzey alan; taban alan + yanal alan = r2 + a2 .
a

bants ile bulunur.

r

A T
300

T a = 6 cm

a = 6 cm A B

Yarap 6 cm olan daire biimindeki bir kartondan merkez asnn ls 300 olan bir daire dilimi kesilmitir. Kesilen kartonun kenarlar bir birine u uca yaptrlarak dik dairesel koninin yanal yzeyi elde edilmi ve tabanna yaptrlan dairesel blge ile bir koni oluturulmutur. Oluan koninin yzey alann bulalm.

Dairenin evre uzunluu koninin yanal yznn tabannn evre uzunluuna eittir. Buna gre; 2..r = 2..a.
Dairenin evre uzunluu Koninin yanal yznn tabannn evre uzunluu
5

1 2 . 3,14 . r = 2 . 3,14 . 6 . 300 360 6 1

6,28 . r = 31,4 r = 5 cm olarak bulunur. Koninin yzey alan = Taban alan + Yanal alan = r2 + a2 . = 3,14 . 5 + 3,14 . 6 . 300 360
2 2 6 5

149

= 78,5 + 94,2 = 172,7 cm2dir.

Problem zelim ve Kuralm

Trafikte srcleri uyarmak iin eitli uyar iaretleri kullanlr. Bunlardan biri de trafik konisidir. ekildeki trafik konisinin ykseklii 48 cm, koninin yanal yzeyini oluturan daire kesmesine ait merkez ann ls = 100,8 dir. Karesel blge eklindeki tabannn bir kenar 36 cm, taban iindeki emberin ap uzunluu ise 28 cmdir. i bo olan bu konilerden retmek istersek bir trafik konisi iin ka santimetre kare plastik malzemeye ihtiya duyarz? Bulalm ( = 3 alalm.). Problemi Anlayalm Trafik konisinin taban ap uzunluu 28 cm, ykseklii ise 48 cm verilmi. Koninin ii bo ve taban oluturan emberin evresinde kare eklinde knt vardr. Bu karesel blgenin bir kenar ise 36 cm verilmitir. Bir trafik konisini retmek iin ka santimetre kare plastik malzeme gerektii soruluyor. Plan Yapalm Problemi zmek iin nce trafik konisinin yanal alann hesaplamalyz. Sonra taban oluturan karesel blgenin alann buluruz. Koninin ii bo olduundan karesel blgenin alanndan koninin taban alann karrz. Taban kntsnn alan ile koninin yanal alann toplayarak gerekli plastik malzeme miktarn bulmu oluruz.

Plan Uygulayalm Taban emberinin ap uzunluu 28 cm olan koninin yarap uzunluu 14 cmdir. Ykseklii 48 cm olan koninin ana dorusu (a) Pisagor Bantsndan, a2 =142+ 482 a2 = 2500 a = 50 cm olarak bulunur. Koninin anmn izerek yanal yzey alann bulalm.

a
48 cm

a = 50 cm
= 100,8

14 cm
14 cm

Daire kesmesinin alan; r2 . koninin yanal alan, 2100 cm2 dir.

= 3 . (502) .

100,8 = 2100 cm2, 360

36 cm

r=14 cm

Koninin taban kntsnn alann bulalm. Karesel blgenin alan : 362 = 1296 cm2 Koninin taban alan: . r2 = 588 cm2 Taban knts alan: 1296 - 588 = 708 cm2

36 cm

Trafik konisi iin 2100 + 708 = 2808 cm2 plastik malzemeye ihtiya vardr. Kontrol Edelim imdi bulduumuz yanal alan deerinin doruluunu kontrol edelim. Yanal yzeyi oluturan daire kesmesine ait merkez asnn lsn bulalm: 2 . . r . = 2 . . a . 2 . 3,14 . 14 = 2 . 3, 14 . 50 = 100,8 Bulduumuz deer soruda verilen ayla ayndr. zmmz dorudur.
a = 50 cm

150

Tabannn ap uzunluu 20 cm, ykseklii 30 cm olan dik dairesel koni eklinde bir apkanz var. Bu verileri kullanarak bir problem kurunuz ve znz.

UYGULAMA
1 Yan yzeyi ekilde verilen dik dairesel koninin yanal alann bulunuz ( = 3 alnz.).
a = 6 cm
240

Bir dik dairesel koninin yzey alann hesaplayabilmek iin hangi veriler gereklidir? Dik dairesel koni modeli zerinde bu verileri gsteriniz. Bu verileri kullanarak bir problem kurunuz ve znz. Yanda bir dik dairesel koninin yzey anm verilmitir. Bu dik dairesel konide r = 3 cm, merkez a = 180 ve dik dairesel koninin yzey alan 81 cm2 olduuna gre ITBI = a uzunluu ka cmdir?
T

T 180

O r = 3 cm
a

Yanda verilen dik dairesel koninin yzey alann hesaplayabilmek iin baka hangi veriye ihtiya vardr?

Ykseklii 10 cm, taban yarap uzunluu 6 cm olan ve [AB] ekseni boyunca kesilerek oluturulan yarm koninin yzey alann bulunuz.

151 6 Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.
4) Bir dik koninin yanal yzeyinin alan taban alannn her zaman iki katdr.

1. k D Y

2) Bir dik koninin yanal yzey alann bulabilmek iin anmdaki sektrn merkez asnn lsn bilmemiz yeterlidir.

D
5) Koninin yzey alan taban ve yanal alanlarn arpmna eittir.

2. k 3. k

Y D
1) Dik dairesel bir koni bir daire ve bir daire diliminden oluur.

D Y

3) Bir dik koninin anmnda tepe asnn ls bydke taban alan da byr.

6) Dik koninin yanal yzeyini oluturan sektr yaynn uzunluu, koninin tabanndaki emberin evre uzunluuna eittir.

4. k 5. k

D Y

D
7)Dik koninin ana dorusunun uzunluu ayn zamanda koninin yksekliinin uzunluuna eittir.

6. k 7. k

Y
31
alma

D Y

8. k

Krenin Yzey Alan

Doada yaam mcadelesinde olan insanlar yamur, kar, rzgr veya gneten korunmak iin barnaklara ihtiya duyarlar. Ar souk iklimlerde, yani kutuplarda yaan karlar donarak sertleir ve direnleri artar. Eskimolar evlerini bu sebeple buzdan kubbe eklinde yaparak iglo olarak adlandrmlardr. ap uzunluu yaklak 3 m olan bir iglonun yzey alann tahmin ediniz.

ETKNLK
Kreyi Kaplayalm Ara ve Gere Kre modeli Kt Makas Yaptrc Kre modelinin en byk dairesini kt zerine izip kd keselim. Bu daireyi sekiz e sektre ayrp tekrar keselim. Kestiimiz sektrleri, krenin yzeyine birletirerek yaptralm.

Yaptrdnz daire dilimlerinin krenin yaklak olarak ne kadarn kapladn tahmin ediniz. Krenin yzey alan bantsn oluturunuz. Nasl oluturduunuzu aklaynz. 152

Yarap r olan krenin yzey alan, en byk dairesinin alannn 4 katdr. Krenin yzey alan: 4.( . r2)

RNEK
Byk emberinin evre uzunluu 204,1 cm olan jimnastik topunun yzey alann hesaplayalm ( = 3,14 alalm.). Jimnastik topunun yarap uzunluunu bulalm: = 2..r 204,1 = 2.(3,14).r r = 32,5 cm Jimnastik topunun yzey alan: 4 r2 = 4.(3,14).(32,5)2 = 13266,5 cm2 = 1,32665 m2 1,3 m2 dir.

Problem zelim ve Kuralm

Spor malzemeleri reten bir firmaya 300 adet futbol topu siparii verilmitir. Derinin metrekaresi 20 TL olduuna gre ap uzunluu 25 cm olan futbol toplarnn yzeyini kaplamak iin ka Trk Liras deri kullanmak gerekir? Problemi Anlayalm ap uzunluu 25 cm olan futbol toplarndan 300 adet retilecei belirtilmi, derinin metrekare fiyat 20 TL verilmi, 300 adet futbol topu iin ka TLlik deri gerektii soruluyor. Plan Yapalm Problemi zmek iin nce bir futbol topunun yzey alann bularak 300 adet futbol topu iin ka m2 lik deri kullanlacan hesaplamalyz. Elde ettiimiz sonula 20 TLlik deeri arparak futbol toplarnn yzeyini kaplamak iin ka liralk deri gerektiini renmi oluruz. Plan Uygulayalm Bir futbol topunun ap uzunluu 25 cm olduuna gre yarap uzunluu 12,5 cmdir. Bir futbol topunun yzey alan: 4r2 = 4.(3,14).(12,5)2 = 1962,5 cm2 dir. 300 adet futbol topunun yzey alan: 300.(1962,5) = 588750 cm2 = 58,875 m2 dir. 1 m2 deri 20 TL olduuna gre; 58,875 m2 deri iin (58,875)x20 =1177,50 TL gerekir. Kontrol Edelim Bulduumuz sonucun doruluunu, geriye doru alma stratejisiyle kontrol edelim. 153 Tm toplar kaplamak iin 1177,50 TLlik deri gerekiyor. Metrekare fiyat 20 TL olan derilerden ka m2 kullanldn bulalm: 1177,50:20 = 58,875 m2 lik deri kullanlm. 58,875 m2 lik deri 300 adet top iin kullanldna gre bir adet futbol topu iin, 58,875:300 = 0,19625 m2 lik deri kullanlr. 0,19625 m2 =1962,5 cm2 dir. Yzey alan 1962,5 cm2 olan futbol topunun yarap uzunluu bulalm: r2 = 156,25 4.(3,14).r2 = 1962,5 ise r = 12,5 cmdir. Yarap uzunluu12,5 cm olan futbol topunun ap ise 12,5x2 = 25 cmdir. Bylece bulduumuz 1177,50 TL sonucunun doruluunu olduunu kontrol etmi olduk.

UYGULAMA
1 Byk dairesinin alan 258 cm2 olan krenin yzey alann bulunuz (= 3 alnz.).

Taban krenin byk dairesinde olmak zere krenin iine taban yarap ve ykseklii eit ve ana dorusu 9 2 cm olan bir koni yerletiriliyor. a) Krenin yarap uzunluu bulunuz. b) Krenin yzey alann bulunuz.

Yarap uzunluu 1,35 cm olan krenin yzey alann yaklak olarak bulunuz (= 3 alnz.).

Yarap uzunluu 5 cm, ykseklii 20 cm olan dik silindirin iine yarap uzunluu 4 cm olan kre eklinde toplar konulacaktr. a) Bu silindire en fazla ka adet top konulabilir? b) Toplarn yzey alannn, silindirin yzey alanna oran nedir? c) Bu silindire ap uzunluu 4 cm olan toplardan en fazla ka adet sar?

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.

2) Krede bulunan en byk dairenin yarap krenin yarapnn yarsna eittir.

4) Yzey alanlar oran krenin yaraplar oran da tr.

olan

1. k D Y

D
5) Yarap r olan yarm krenin yzey alan 3 r2 dir.

2. k 3. k

Y 154
1) Krenin yzey alan en byk dairenin ap ile doru orantl olarak deiir.

D Y

D 4. k 5. k

3) Krenin yarapn belirleyen daire, krenin merkezinden geen dairedir.

6) Kre yzeyi dz bir yzey hline getirilemez.

D Y

D
7) Byk dairenin ap 10 cm olan krenin yzey alan 1256 cm2 dir.

6. k 7. k

D Y

8. k

32
alma

KONU DEERLENDRME
1 a) a= 4 cm b) a=8 cm c) a= 6 cm

Piramit, Koni ve Krenin Yzey Alanlar

Ykseklii 6 cm olan ve tabannn kenar uzunluu aada verilen kare dik piramitlerin yzey alanlarn bulunuz. ) a=10 cm

Yan yzleri ekenar gensel blge olan kare dik piramidin yzey alannn ka birimkare olduunu harfli olarak ifade ediniz.

Yanal yzey alan 80 cm2 ve yan yz ykseklii 5 cm olan kare dik piramidin tabannn bir kenarnn uzunluu ka santimetredir?

Yandaki yarm kre ve koniden oluan cismin yzey alannn ka santimetrekare olduunu bulunuz.

6cm 3cm

155 5 Ayn ap uzunluu 3,476 x10 km, Dnyann ap uzunluu 6,730 x 10 km olduuna gre Ayn ve Dnyann yzey alanlarn yaklak olarak bulunuz.
3 3

Yarap uzunluu; taban alan 48 cm2 olan koninin yarap uzunluunun 3 katna eit olan krenin yzey alann bulunuz (= 3 alnz.).

Yanda anm verilen dik koninin yanal alannn taban alanna orann bulunuz.
B

4cm

4cm C 6 r

Yanal alan 10 cm2 ana dorusu 5 cm olan dik koninin taban alann bulunuz.

11
z Deerlendirme

Piramit, Koni ve Krenin Hacmi

Dik Piramidin Hacmi

lkemizin kongre ve fuar merkezlerinden biri, Antalyadaki Cam Piramit Kongre ve Fuar Merkezidir. Renkli scaml uzay at ile rlerek piramit eklinde ina edilmitir. 4500 m2 taban alanna sahip olan bu yapnn yerden ykseklii 22,76 metredir. Piramit eklindeki bu yapnn hacmini yaklak olarak tahmin ediniz.

156

ETKNLK
Kum Piramit Ara ve Gere Kt Cetvel Makas Bant Kum Yandaki tabanlar ve ykseklikleri e olan kare prizma (st taban olmayan) ve kare piramit anmlarn kda izelim ve keselim. Noktal yerlerden ie kvrp kenarlarn bantla yaptralm. Tabanndan delik atmz piramidi kum ile dolduralm. Piramitteki kumu prizma modelinin iine aktaralm. Prizma dolana kadar bu ileme devam edelim. Doldurduktan sonra kumu boaltalm. Prizmay doldurma ilemini ka kez yaptnz aklaynz. Prizmann hacminin piramidin hacmine orann tahmin ediniz. Tahminizi nasl yaptnz aklaynz. Yaptnz ilemlere dayanarak piramit iin hacim bantsn nasl oluturursunuz? Tartnz.
4 cm

6 cm

6 cm

5,83 cm

5 cm

RNEK
Yandaki dik piramidin taban ekenar, yanal yzleri ise ikizkenar gensel blgelerden olumaktadr. Tabann bir kenarnn uzunluu 8 cm ykseklik uzunluu 15 cm, olan bu piramidin hacmini bulalm.

8cm h

8cm

4cm

4cm

Piramidin hacmi, taban alan ile ykseklik uzunluunun arpmnn te biridir. Tabannn bir kenarnn uzunluu 8 cm olan ekenar gensel blgenin alann hesaplayalm. nce ekenar gensel blgenin ykseklik uzunluunu Pisagor Bantsn kullanarak bulalm: h2=82-42 h2=64-16 h2=48 h=4 3 cm Taban alan: a.h = 8.4 3 = 16 3 cm2, 2 2 16 3.15 piramidin hacmi: = 80 3 cm3 bulunur. 3

157

Dik piramidin hacmi, e tabana ve e ykseklie sahip dikdrtgenler prizmasnn hacminin te biridir. Dik piramidin hacmi: taban alan x ykseklik 3

Problem zelim ve Kuralm

Kare dik piramit eklinde, yan yz yksekliinin yarsna kadar kapakla rtlm bir parfm iesi tasarlanmtr. ie tabannn bir kenarnn uzunluu 6 cm, yan yz ykseklii ise 5 cmdir. Kapak tabanna kadar dolu olan bu ienin ka mililitre parfm alabileceini bulalm. Problemi Anlayalm Yan yz ykseklii 5 cm, tabannn bir kenarnn uzunluu ise 6 cm olan kare dik piramit eklindeki parfm iesi verilmi. ie yksekliinin yars kapakla rtl, dier yars ise parfmle doludur. Bu ienin ka mL parfm alacan bulmamz isteniyor.

Plan Yapalm nce dik piramidin ykseklik uzunluunu bulup hacmini hesaplamalyz. Daha sonra kapak ksmnn llerini bulup hacmini hesaplamalyz. Hesapladmz bu iki deerin farkn alp parfmn hacmini mL cinsinden buluruz. Plan Uygulayalm Pisagor Bants kullanldnda ykseklik uzunluu:

h2 = 52-32 h2 =16 h = 4 cm bulunur.

5cm h 3cm 6cm 6cm

Piramidin hacmi: taban alan x ykseklik = 6.6.4 = 48 cm3 3 3 Piramit yar yksekliine kadar kapakla rtl olduundan tabannn bir kenar 3 cm, ykseklii ise 2 cmdir. Kapan hacmi: 3.3.2 = 6 cm3 3

Parfm iesinin hacmi: 48-6=42 cm3 tr. ie, 42 cm3=0,042 dm3=0,042L=42 ml parfm alr. Kontrol Edelim Problemi tekrar okuyarak verilen zm kontrol ediniz.

ekil izmenin problemin anlalmasna ve zmne salad katky aklaynz. 158 Dik piramidin hacmi ile ilgili ekil izerek zlebilecek bir problem kurunuz ve problemi znz.

UYGULAMA
1 Taban dzgn altgensel blgeden oluan dik piramidin cisim ykseklii 10 cm ve bir kenarnn uzunluu 5 cm olduuna gre hacminin ka santimetre kp olduunu bulunuz.

Bir kare dik piramidin yanal yzey alan 192 cm2, taban alan 144 cm2 olduuna gre hacmini bulunuz.

Ykseklik uzunluu tabannn bir kenarnn uzunluunun kat olan kare dik piramidin hacmini harfli ifadeler kullanarak yaznz.

Dikdrtgen dik piramidin boyutlar, a = 3,8 cm, b = 6,3 cm, h = 9,1 cmdir. Bu piramidin hacmini tahmin ediniz. Tahmininizi bulduunuz sonula karlatrnz.

a h b

Yandaki ekilde verilen kare dik piramit eklindeki depoya 300 m3 buday konduunda deponun yars dolmutur. Depoda daha nce ka metre kp buday vardr?
20 m

15 m

Yandaki deerleri kullanarak bir problem kurunuz ve znz.

a=6 cm h=8 cm

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.

2) Taban alan ve yan yzleri oluturan gensel blgelerin ykseklikleri bilinen bir kare piramidin hacmi hesaplanabilir.

4) Taban yamuksal blge olan piramidin hacim hesab iin tabannn ykseklii ve cisim yksekliinin uzunluu bilinmelidir.

1. k D Y D Y

159

Y
1)Taban alan ile ykseklikleri e olan piramit ile prizmann hacimleri ayndr.

5) Taban alanlar ve hacimleri ayn olan bir piramit ile bir prizma karlatrldnda; piramidin yksekliinin prizmann yksekliine orannn 6 olduu sonucuna varlr.

2. k 3. k

4. k 5. k

3) Dzgn altgen piramidin hacmini ekenar gen piramidin hacminden yararlanarak bulabiliriz.

6) Hacmi 8 cm3, taban alan 4 cm2 olan prizmann ykseklii 2 cmdir.

D Y

D
7) Taban alan 2 ykseklii 2 cm olan piramidin hacmi cm3 tr. cm2,

6. k 7. k

D Y

8. k

33
alma

Dik Dairesel Koninin Hacmi

Tarihi ok eski zamanlara dayanan dondurma, insanlarn serinlemek, ferahlamak ve mutlu olmak iin kar, eitli meyveler ve bal karmndan elde ettikleri bir yiyecekti. Gnmzde st ve meyvelerden hazrlanan dondurmalar genellikle klahlarla servis edilir. ine konan dondurmann eriyip azna kadar doldurduu bir dondurma klahnn hacmini hesaplayabilir misiniz?

ETKNLK
Doldur Boalt Ara ve Gere Kt Pergel Makas Cetvel Yaptrc Kum Kt, pergel, makas, cetvel ve yaptrc kullanarak e taban ve e ykseklikte dik dairesel koni ve dik silindir modelleri oluturalm. Silindir modelini kum ile tamamen dolduralm. Silindirdeki kumdan, koni modelini dolduracak kadar kum aktaralm. Bu ileme silindir boalncaya kadar devam edelim. Silindirdeki kumla koniyi ka kez doldurdunuz? E taban ve e ykseklikli koninin hacminin, dik silindirin hacmine olan orann bulunuz. Nasl bulduunuzu aklaynz. Koninin hacim bantsn nasl oluturursunuz? Tartnz.

160

RNEK
Taban evresi 31,4 cm olan koninin ykseklii 21 cmdir. Bu koninin hacmini bulalm: Taban uzunluu = 2.r 31,4 = 2.(3,14).r r = 5 cm Taban alan = . r = (3,14).5 = 78,5 cm Koninin hacmi =
2 2 2

21cm O r

(78,5).21 = 549,5 cm3 3

h O r

Bir dik koninin hacmi, e taban ve e ykseklie sahip silindirin hacminin te biridir. silindirin hacmi = . r2. h Koninin hacmi = 3 3

Problem zelim ve Kuralm

Yamurlu ve karl havalarda hava scakl 0Cnin altna dt zaman atlarda koni eklinde sarktlar oluur. Yanda verilen resimdeki atda oluan sarktn taban yarap uzunluu 6 cm, 7 cm, 9 cm; ykseklikleri ise 20 cm ve 21 cm ile 30 cmdir. Buzun z ktlesi (younluu) 0,918 g/cm3 olduuna gre sarktn arln bulunuz.

Problemi Anlayalm Problemde koni eklindeki sarktlarn aplar ile ykseklikleri ve sarkt oluturan buzun younluu ile ilgili ller verilmitir. Bu sarktn arlklarn bulmamz isteniyor. Plan Yapalm nce koni eklindeki sarktlarn hacimlerini hesaplarz. Hesapladmz cm3 cinsinden hacimler ile buzun z ktlesini arparak sarktlarn arln buluruz. Plan Uygulayalm Koni eklindeki sarktlarn ekilleri, hacimleri ve ktleleri aadadr.
r=6cm h = 20cm r=7cm h = 21cm r=9cm h = 30cm

ekil

161

Hacim

. r2. h
3

(3,14).62 . 20 3 = 753,6 cm3

(3,14).72 . 21 3 = 1077,02 cm3

(3,14).92 . 30 3 = 2543,4 cm3

Ktle = (753,6) x (0,918) Hacim x younluk = 691,804 g 692 g

(1077,02) x (0,918) 2543,4 x (0,918) = 988,70436 g = 2334,8412 g 989 g 2335 g

Kontrol Edelim Yaplan ilemlerin doruluunu strateji kullanarak kontrol ediniz. Sarktlarn yaraplar iki katna karlr, ykseklikleri yarya drlrse ktlelerinde ne kadarlk bir deiim olur? Tartnz. Klah, ekirdek, 8 cm ve 12 cm ifadelerini kullanarak bir problem kurunuz ve znz.

UYGULAMA
1 Bir dik koninin taban alan 25 cm2 ve hacmi 100 cm3 olduuna gre ykseklii ka santimetredir? Bir dik silindirin iine taban ap ve yksekliinin uzunluu silindirin taban apnn ve ykseklik uzunluunun yars olan bir dik koni yerletiriliyor. Koninin hacminin silindirin hacmine olan orann bulunuz. Ykseklii 10 cm, taban yarap uzunluu 5 cm olan dik koni eklindeki kaba, bir kenarnn uzunluu 5 cm olan kp eklindeki kapla ka kez su boaltlrsa koni eklindeki kap dolmu olur? ( = 3 alnz.) Aada yarap ve ykseklik uzunluklar verilen dik konilerin hacimlerinin oran hakknda ne syleyebilirsiniz? a) r= 3 cm h= 5 cm 5 6 162 b) r= 5 cm h= 3 cm r= 2,5 cm h= 3,5 cm

Yandaki verileri kullanarak bir problem kurunuz ve znz.

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.

2) Hacimleri eit olan A ve B konilerinin yarap uzunluklarnn oran rA rB = 3 ise yksekliklerinin hA 1 oran h = 9 dur. B 1)Taban alanlar ve ykseklik uzunluklar eit olan dik koniyle dik silindirin hacimlerinin oran tr.

4) Yarap uzunluu 4 cm olan koni ile tabannn bir kenar uzunluu 8 cm olan bir kare piramidin ykseklikleri uzunluu eit ise koninin hacmi daha kktr.

1. k D Y

D
5) Ayn tabana ve ykseklie sahip silindir ile koninin hacimleri ayndr.

2. k 3. k

Y D

D Y

4. k 5. k

3) Taban yarap uzunluu 3 cm, ykseklii 15 cm olan dik koni eklindeki D yadanla 4,05 cm3 ya konulur.

6) Koni eklinde bir hediye en az boluk kalacak ekilde dikdrtgenler prizmas eklindeki bir kutuya konabilir. 7) Yarap uzunluu 4 cm ve ykseklik uzunluu 9 cm olan dik koninin hacmi , 3 alndnda yaklak 432 cm3 tr.

D Y

6. k 7. k

D Y

8. k
34
alma

Krenin Hacmi
zm, salk ve ifa kaynadr. erisindeki bir ok vitamin ve mineral, baklk sistemimizin glenmesinde etkili rol oynamaktadr. ap yaklak 1 cm olan bir zm tanesi yaklak 7g gelmektedir. Bu zm tanesinin z ktlesini hesaplayabilir misiniz?

ETKNLK
Pinpon Topu ve Kutusu Ara ve Gere Pinpon topu Kt Makas Yaptrc Kum Pinpon topuna teet olacak ekilde bir silindir modeli oluturalm. Pinpon topunu delerek kumla dolduralm. Pinpon topundaki kumu art arda silindirin iine boaltalm. Pinpon topunun hacminin, silindirin hacminin ka kat olduunu tartnz. Krenin hacim bantsn oluturunuz. Bu sonuca nasl ulatnz aklaynz.

RNEK
ap uzunluu 30 cm olan kre eklindeki bir akvaryumun yarsna kadar doldurulduunda alaca suyun ka litre olduunu bulalm. Krenin hacmi: . . r3 = . (3,14).153 = 14 130 cm3

163

Yarm krenin hacmi: 14 130 : 2 = 7065 cm3 = 7,065 dm3 = 7,065 L

Krenin hacmi:

. r3 tr.

Problem zelim ve Kuralm

Camdan yaplm bir kre hediye olarak alnyor. Bir kenarnn uzunluu 30 cm olan kp eklindeki kutuya konuluyor. Kutuda bo kalan ksmlara ise krenin zarar grmemesi iin ambalaj kpkleri dolduruluyor. Krenin yarap uzunluu 12 cm olduuna gre ambalaj kpklerinin hacmini bulalm.

Problemi Anlayalm Yarap uzunluu 12 cm olan kre eklindeki hediye, bir kenarnn uzunluu 30 cm olan kp eklindeki kutuya konmu. Camdan yaplm krenin zarar grmemesi iin boluklar ambalaj kpkleriyle doldurulmu. Ambalaj kpklerinin hacmi soruluyor. Plan Yapalm Ambalaj kpklerinin hacmini bulmak iin kp eklindeki kutunun hacminden krenin hacmini karmamz yeterlidir. Plan Uygulayalm r3 = Krenin hacmi: . (3,14) . (12)3 = 7234,56 cm3

Kpn hacmi: (30)3 = 27 000 cm3 Ambalaj kpklerinin hacmi: 27000-7234,56=19765,44 cm3 Kontrol Edelim Yaplan ilemin doruluunu kontrol ediniz. Kubbe, 20 m, alan, hacim verilerini kullanarak bir problem kurunuz ve znz.

UYGULAMA
1 Byk emberinin evre uzunluu 66 m olan bir krenin hacmini ve yzey alann bulunuz ( = 3 alnz.). 164 2 Yandaki yarap 5 cm, ykseklii 34 cm uzunluunda olan dik silindir eklindeki fanusa, byk dairesinin yarap 4 cm olan drt adet kre eklinde mavi bilye yerletiriliyor. Fanus iinde kalan bolua ise beyaz renkli boncuklardan doldurularak masa ss oluturulmak isteniyor. Beyaz boncuklar ka santimetrekp yere yerleecektir ( = 3 alnz.)?

r1= 4 cm r2= 8 cm

Yandaki verilere uygun bir problem kurarak zmn yapnz.

Yanda ayn kalitede kre eklindeki elmalarn boyutlar ve her gruba denecek tutar yazlmtr. Krl bir alveri yapmak asndan hangi elma grubunu tercih edersiniz? Neden?

r
1 TL

3,5 cm

a a

a a

1 TL 3 cm

Yandaki resimde kre eklindeki bir kavunun yarsna ait kesit verilmitir. Kavunun kabuklu iken yarap uzunluu 11 cm, kabuu soyulduunda ise yarap uzunluu 10 cm dir. Yarm kavun ekilde gsterildii gibi tepesinden 200 lik alarla dilimlere ayrlacaktr. Buna gre ( = 3 alnz.); a) Yarm kavun ka dilime ayrlm olur? b) Yarm kavunun hacmini bulunuz. c) Kabuksuz servis edilen bir kavun diliminin hacmini hesaplaynz. ) Bu kavun tm olsayd kabuklar ka cm3 olurdu?

Yaraplar oran

olan iki krenin hacimlerinin orann bulunuz.

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerde doru olduu belirtilen yarg yanl, yanl olduu belirtilen yarg doru olabilir. Her bir doru/yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.
4) ki krenin yarap uzunluklar oran 2) Kreyi oluturan e konilerin yarap ayn zamanda krenin de yarapn oluturur. hacimleri oran ise dir.

1. k D Y

D
5) Bir krenin yarap uzunluu biliniyorsa hacmi hesaplanabilir.

2. k 3. k

165

Y
1) n tane koninin hacminden hareket ederek krenin hacmini bulabiliriz.

D Y

4. k 5. k

3) Yaraplar ayn olan bir silindir ile krenin hacimleri dir. oran

6) Krenin hacmi, yarap uzunluu ile doru orantl olarak artar ya da azalr.

D Y

D
7) Birinin yarap uzunluu dierinin yarap uzunluunun 3 kat olan krelerin hacimleri fark 7 dir.

6. k 7. k

D Y

8. k

35
alma

KONU DEERLENDRME
1

Piramit, Koni ve Krenin Hacmi

Bir piramidin hacmi 50 m3 tr. Ykseklii ve taban bu piramitle ayn olan prizmann hacmini bulunuz. Bir dikdrtgen dik piramidin tabannn uzun kenarnn uzunluu, ksa kenarnn uzunluundan 5 cm fazladr. Ykseklii 7 cm ise hacmini ksa kenara bal olarak bulunuz. Yandaki lleri verilen ekenar drtgen piramidin ykseklii 5 cm olduuna gre bu piramidin hacmini hesaplaynz. Soruda fazla veri var mdr? Varsa hangisidir?

2cm 3cm a

166

Kre eklindeki bir karpuzun yarsnn resmi yanda verilmitir. Verilen deerlere gre karpuzun kabuk ksmnn hacmi ne olur?

15cm

14cm

Ykseklikleri ayn olan iki piramidin hacim hesaplamalar ayn olmasna ramen sonucun farkl olmasnn sebebini aklaynz. inde bir miktar st bulunan silindir eklindeki bir tencerenin iine, stn kaynarken tamasn engellemek amacyla bir cam kre konuyor. Yarap 3 cm olan bu cam kre, tencerenin iine konulduunda tencere tam olarak doluyor. Tencerenin yarap 10 cm, ykseklii 20 cm olduuna gre cam kre konulmadan nce tencerede bulunan stn hacmi ka santimetrekptr ( = 3 alnz.)?
12
z Deerlendirme

z Dm ve ok Yzller
Perspektif izimi
Geometrik cisimlerin herkes tarafndan kolayca anlalabilmesi iin genel olarak yzn birden gsteren perspektif izimler yaplr. Perspektifte, cisimler bizden uzaklatka klm ve renkleri solmu gibi grnr.

Anahtar Kavramlar
Perspektif Ufuk izgisi Kaybolunan nokta Kaybolunan doru

Zeminin bittii yerde, gkyzyle birleen izgiye ufuk izgisi, gzmzden uzaklatka birleiyormu gibi grnen izgilere kaybolunan dorular, kaybolunan dorularn birleiyormu gibi grnd noktaya da kaybolunan nokta denir. Verilen resmi inceleyerek ufuk izgisi, kaybolunan dorular ve kaybolunan noktay gsteriniz.

ETKNLK
Ara ve Gere Dikdrtgen prizmas eklindeki kutu Cetvel Kt Kalem Bir Nokta Perspektifi Perspektif izimini yapacamz kutuyu, n yz ile st taban grnecek ekilde yerletirelim. Kutunun n yz iin, kt dzlemine bir dikdrtgen izelim. Dikdrtgenin st tarafna, dikdrtgene paralel olacak ekilde yatay bir doru izelim. Dikdrtgenin tabannn orta noktas hizasnda olacak ekilde, doru zerinde bir nokta belirleyelim. 167

Belirlediimiz noktaya, dikdrtgenin drt kesinden, noktal doru paralar izelim. Noktal doru paralar arasnda kalacak ve yatay doruya paralel olacak ekilde doru paras izip kutunun st taban ayrtlarn oluturalm. Arkada sakl duran dier dikey ve yatay doru paralarn, noktal olarak izelim. Fazlalklar silerek izimi tamamlayalm. Kutuya, n yz ile alt taban grnecek biimde bakarsanz perspektif izimini nasl yapmanz gerekir? Tartnz. Kt dzlemine paralel olan kutuya nden bakmak yerine sadan veya soldan bakarsanz kutunun hangi yzleri grnr? Bu grnmlerin perspektif izimini nasl yaparsnz? Tartnz.

RNEK
I. kutu II. kutu III. kutu

Yukarda, sayfa dzlemine paralel olan kutunun farkl alardan grnmleri verilmitir. Kutunun bu grnmlere gre perspektif izimini yapalm. I. kutunun sa stten grnm verilmitir. Kutunun n yz iin bir dikdrtgen izeriz. Dikdrtgenin st tarafnda bir doru (ufuk izgisi) belirleriz. Dorunun zerinde, dikdrtgenin sa tarafnda bir nokta (kaybolunan nokta) seeriz. Dikdrtgenin kelerinden kaybolunan noktaya doru paralar (kaybolunan doru) izeriz. st taban ile sa yan yz ve arkada kalan ayrtlar belirleyip fazlalklar silerek izimi aadaki aamalarla tamamlarz.
Kaybolunan nokta

Ufuk izgisi

Kaybolunan dorular

II ve III. kutunun izimleri ise aadaki gibi yaplr. 168 II. kutu Kutuya sol alttan baklmaktadr. Ufuk izgisi izimin altnda, kaybolunan nokta ise sol tarafa alnr. Buna gre izim aadaki gibidir. III. kutu Kutuya nden baklmaktadr. Ufuk izgisi izimin stnde, kaybolunan nokta ise ortadan alnr. Buna gre izim aadaki gibidir.

Prizma modelinin n yz, resmin (izimin) dzlemine paralel olarak yaplyorsa bu perspektif izim tipine bir nokta perspektifi denir. Kaybolunan nokta, prizmaya sadan bakldnda ufuk izgisi zerinde ve prizmann sanda; soldan bakldnda ise solundadr. Bu durum, prizmaya alttan veya stten bakldnda deimez.

ETKNLK
ki Nokta Perspektifi Ara ve Gere Kare prizma eklindeki kutu Cetvel Kt Kalem

Perspektif izimini yapacamz kutuyu, ayn keden kesien yznden st taban ile sa ve sol yan yz grnecek ekilde yerletirelim. Kutunun, kt dzlemine paralel olmayan n yzndeki ayrt iin dikey bir doru paras izelim. Doru parasnn st tarafna yatay bir doru paras izip iki kaybolunan nokta belirleyelim. Dikey doru parasnn ularn, her iki kaybolunan noktaya, kaybolunan dorularla birletirelim. Kutunun genilii ve uzunluu iin her iki kaybolunan nokta ile kaybolunan dorular arasna dikey doru paralar izelim. Kutunun arkada kalan grnmeyen ksmn belirleyen yok olunan dorular izelim. st taban oluturup fazla izgileri silerek izimi tamamlayalm.

169

Kutuya, st taban yerine, alt taban ile sa ve sol yan yzleri grnecek ekilde bakarsanz izimi nasl yapmanz gerekir? Tartnz.

RNEK
Yandaki kpn perspektif izimini adm adm yapalm. Kpn st taban ile sa ve sol yan ayrtlar grnmektedir. Yani kpn n yzn oluturan dikey ayrt, kt dzlemine paralel deildir. Bu durumda perspektif izimi iki kaybolunan nokta ile aadaki gibi yaplr.

170

Kpe dikey ayrt nde olacak ekilde bakarsak alt taban ile sa ve sol yan ayrtlar grnr. zerinde iki kaybolunan nokta bulunan doru, kpn alt tarafnda olur. Buna gre perspektif izim aadaki gibi olur.

Prizma modelinin n yz (sa ve sol yzlerin kesitii dikey ayrt) izimin dzlemine paralel deilse perspektif iziminde iki kaybolunan nokta vardr. Bu teknie iki nokta perspektifi ad verilir.

UYGULAMA
1 2 Yalnzca n ve st yz grnen bir kpe hangi adan baklmaktadr? Aklaynz. Perspektif izimi adm adm anlatnz. Bir gen dik prizmann n ve sa yan grnmnn perspektif izimini yapnz. Bir nokta perspektifi ve iki nokta perspektifi tekniklerinin hangi durumlarda kullanldn aklaynz. Yandaki ekilde, bir binann nden ve yandan grnm verilmitir. Bu binann belli bir mesafeden grnmn iziniz.

5 6

Ufuk izgisinin izimin altnda, kaybolunan noktann ise sada olduu dikdrtgenler prizmas eklinde bir kutunun perspektif grnmn iziniz. Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerin belirttii yarglarn doru ya da yanl olduuna karar veriniz. Her bir doru / yanl karar sizi farkl 171 klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.
4) Dz bir yolda giderken yolun ok ilerde daralarak bir noktadan ibaret olduunun grnmesi kaybolunan nokta ve doruya rnek verebilir.

1. k D Y

2) Perspektif izim iin n yz ve n yze paralel altta ya da stte bir doru izmek yeterlidir. 1) Bir kpn ya da bir prizmann farkl mesafelerden grnmlerinin perspektif izimleri de farkldr.

D
5) Perspektif izimde kaybolunan nokta, cisme sadan bakldnda sada, soldan bakldnda soldadr.

2. k 3. k

Y D

D Y

4. k 5. k

3) Kaybolunan nokta kaybolunan dorunun herhangi bir yerinde olabilir.

6) Cisme nden baklarak yaplan perspektif iziminde; n yz ile taban yzlerinden biri hari dier hibir yz grlemez.

D Y

D
7) Bir perspektifte kaybolunan nokta iki adet ise buna iki nokta perspektifi denir.

6. k 7. k

D Y

8. k
36
alma

ok Yzller ve Ara Kesitleri

Prlantann ilenmeden nceki ham hline elmas denir. Elmas, sertliinden dolay endstride; cam kesmek, ta yontma ve delme ilemleri iin kullanlr. Dayankllndan ve ok iyi krmasndan dolay mcevher yapmnda da kullanlmaktadr. Elmas ile prlanta ayn tan farkl kesim ekilleridir. Elmasn alt ksm dz, yz says 12 ile 37 arasnda deimektedir. Daha ince iilie sahip prlantann alt ksm kubbe gibi, yz says ise genellikle 57dir. Yukardaki veriler gz nnde bulundurulduunda elmas m yoksa prlanta m daha parlaktr?

Elmas

Prlanta

ETKNLK
Ara ve Gere Kesik Cisimler Patates Maket ba Maket ba ile patateslerden prizma, silindir, kre, koni vb. modelleri oluturalm. Oluturduumuz geometrik cisimleri eitli ksmlarndan (tabanlara paralel olacak, eksenlerden geecek ekilde kesip ikiye ayralm. Her bir kesimde oluan ara kesitlerin ne tr blgeler olduunu tartnz.

172

RNEK
Bir dik koni, tabanna paralel olacak biimde kesildiinde ara kesitini inceleyelim. Dik koni, tabanna paralel olacak ekilde kesildiinde aadaki gibi iki para elde edilir.

Ara kesit grld gibi dairedir.

RNEK
Dik genin ve dikdrtgenin dik kenarlarndan birinin etrafnda 360 dndrlmesiyle oluacak yzey rneklerini inceleyelim.
C C D h C D C

A r

Dik gen h dik kenar etrafnda dndrldnde oluan ekil konidir.

Dikdrtgen h dik kenar etrafnda dndrldnde oluan ekil silindirdir.

ETKNLK
Ara ve Gere Patates Maket ba Ka Yzl? Patateslerden, maket ba yardm ile piramit ve prizma modelleri oluturalm. Her bir modelin ka yz olduunu ve bu yzlerin hangi okgensel blgelerden olutuunu aklaynz. Setiimiz bir modeli, maket ba ile bir veya daha fazla dzlem boyunca keselim. Keserek oluturduunuz geometrik cisim ile kesilmeden nceki eklini, yz, ke ve ayrtlar asndan karlatrnz.

173

RNEK
Yandaki dikdrtgen piramit ile tabana paralel olacak biimde st ksm kesilip kartlm piramit eklini karlatralm.

Dikdrtgen piramit Be yzl Taban dikdrtgen Yanal yzleri gensel blge

Kesik piramit Alt yzl Tabanlar dikdrtgen Yanal yzleri yamuksal blge

Bir ok yzlnn yzleri birer okgensel blgedir. Ayrt ve keleri ise bu okgensel blgelerin kenar ve keleridir. Bir ok yzlnn yzeyi, yzleri ile ayrtlarnn birleiminden oluur. ok yzller yz saylarna gre drt yzl, be yzl eklinde isimlendirilir.

GREV
ok yzllerin ke, yz ve ayrt saylar arasndaki ilikiyi belirten Euler (yler) Formln aratrp snfa sununuz.

RNEK

B I II

Yukardaki I. ok yzl, bir dikdrtgen prizmann iki farkl dzlem boyunca kesilip kartlm ekli olup 8 yz vardr. zerinde alnan A ve B noktalarn birletiren doru parasnn bir ksm ok yzlnn iinde kalmadndan ibkeydir. II. ok yzl ise bir kare prizmadr ve 6 yz vardr. zerinde aldmz herhangi iki noktay birletiren btn doru paralar prizmann iinde veya yzeyinde kaldndan dbkeydir. okgenlerde olduu gibi ok yzllerde de i bkey ve d bkeylik durumlar vardr.
Dbkey bkey

ok yzlnn herhangi iki noktasn birletiren doru parasnn tamam ok yzlnn yzeyinde (bir yznde) veya iinde kalyorsa dbkey, aksi hlde ibkeydir.

174

RNEK

Tm yzleri ve tm ayrtlar e olan ok yzllere dzgn ok yzl denir. Yukardaki ok yzller srasyla dzgn drt yzl, dzgn alt yzl, dzgn sekiz yzl, dzgn on iki yzl ve dzgn yirmi yzldr. Bu cisimler platonic (platonik) cisimler olarak adlandrlr.

GREV
Bu cisimlere neden platonik cisimler dendiini aratrnz.

UYGULAMA
1 2 Bir dzlemle kesildii zaman ara kesiti dikdrtgensel blge olan cisimlere iki tane rnek veriniz. Bir dzlem ile kesildiinde ara kesiti dairesel blge olan cismi iziniz.

Bir dzlemle farkl ekillerde kesildiinde ara kesiti gensel ya da dairesel blge olan cismi izerek gsteriniz.
a

Yanda hangi cismin grnnn verildiini, geometrik cismin ka yzl olduunu bulunuz.
a a

Hipotens uzunluu 13 cm, dik kenarlarndan birinin uzunluu 12 cm olan bir dik gen, 12 cmlik dik kenar etrafnda 360 dndrlyor. Oluan cismin taban alann ve yanal alann bulunuz.

Yandaki geometrik cisim, iki farkl geometrik cismin tabanlarnn birletirilmesiyle olumutur. a) Bu geometrik cismin ka yzl olduunu bulunuz. b) Bu geometrik cismin hangi geometrik cisimlerden olutuunu bulunuz.

175 7
A 15 cm

Yandaki ABC dik geni aada verilen kenarlar etrafnda 360 dndrlyor. Oluan cisimlerin yzey alann bulunuz. a) [BC] b) [AB]

9 cm

Yandaki ABC dik geni [AB] dik kenar etrafnda 180 dndrldnde oluan cismin hacmi ka santimetre kptr?
B

15cm

12cm

Yandaki ekil [OB] kenar etrafnda aada verilen a lleri ile dndrldnde oluan cisimleri adlandrnz. a) 180 b) 360

r O A

10

Aada verilen ok yzllerin ibkey mi dbkey mi olduunu belirleyiniz.

a)

b)

c)

11

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerin belirttii yarglarn doru ya da yanl olduuna karar veriniz. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.

176
2) Herhangi iki noktasn birletiren doru parasnn tamam ok yzlnn yzeyinde veya iinde kalyorsa ok yzl i bkeydir.

4) Kp tam ortadan bir dzlemle kesildiinde ara kesiti tabanlara dik olacak ekilde bir karesel blgedir.

1. k D Y

D
5) Bir dik koni tabana paralel olacak ekilde herhangi bir yerden kesildiinde ara kesit gensel blge eklindedir.

2. k 3. k

Y D
1) ok yzller ayrt saylarna gre isimlendirilir.

D Y

4. k 5. k

3) Btn yzleri ve ayrtlar e olan ok yzllere dzgn ok yzl denir.

6) ok yzllerin yzleri okgensel blge eklindedir.

D Y

6. k 7. k

7) ok yzller sadece ibkey olabilirler.

D Y

8. k

37
alma

KONU DEERLENDRME
1

z Dm ve ok Yzller

Yandaki ekilde verilen st kutusu, cam sehpa zerine konuyor. Bu st kutusunun soldan ve alttan grnmnn perspektif izimini yapnz.

ST

Biz dzlem boyunca kesildiinde ara kesiti deimeyen cisim nedir?

Bir dzlem ile tabana paralel olarak kesildiinde ara kesiti karesel blge, tabanlara dik kesildiinde ise ara kesiti dikdrtgensel blge olan cisim nedir?

Yandaki cisim hangi geometrik cisimlerin bileiminden olumutur?

177

Aada verilen ifadelerden doru olanlarn bana D, yanl olanlarn bana Y yaznz. (.....) a) Btn yzleri ve btn ayrtlar e olan ok yzllere dzgn ok yzl denir. (.....) b) Dik gen prizma bir ibkey ok yzldr. (.....) c) Koni bir ok yzldr. (.....) ) Piramit bir dzlemle kesildiinde yine bir ok yzl elde edilir. (.....) d) ok kpller kullanlarak bir ok yzl oluturulabilir.

ap uzunluu 20 birim olan yandaki O merkezli eyrek daire [OU] etrafnda 360 dndrldnde elde edilen geometrik cismin yzey 2 alan ........... br olur. ifadesindeki bolua hangi say yazlmaldr?

13
z Deerlendirme

NTE DEERLENDRME
1

Yaammzdaki Matematik

Taban alan 36 cm2 ve yanal yzleri ekenar genden oluan kare piramidin ykseklii aadakilerden hangisidir? A) 2 3 B) 3 2 C) 3 3 D) 6 3 Yan yz ykseklii 2 3 birim olan, taban ve yan yz alanlar ekenar gensel blgeden oluan gen dik piramidin tabannn evre uzunluu ka birimdir? A) 3 3 B) 9 3 C) 12 D) 16

Dik dairesel koninin yzey alann hesaplayabilmek iin aadaki verilerden en az hangilerine ihtiya vardr? I. Taban yarapnn uzunluu II. Cisim ykseklik uzunluu III. Taban alan IV. Yan yzey yarapnn uzunluu V. Yan yzey alan

178 4

A) I,V

B) I,II,IV

C) I,II,III,V

D) I, III, IV, V

Yanal yzeyinin anmnda yarap uzunluu 6 cm olan yarm daireden oluan dik koninin taban alan aadakilerden hangisidir? A) 3 cm2 B) 6 cm2 C) 9 cm2 D) 12 cm2

Bir krenin ap 3 katna karldnda yeni krenin yzey alan ilk krenin yzey alannn ka kat olur? A) 3 B) 6 C) 9 D) 12 Yarap uzunluu 12 cm olan kre eklindeki bir voleybol topunun yarsnn yzey alan aadakilerden hangisidir ( = 3 alnz.)? A) 784 cm2 B) 860 cm2 C) 864 cm2 D) 868 cm2
h=6cm 2cm 4cm

Yandaki piramidin hacmi ka metrekptr? A) 8 B) 16 C) 20 D) 32

Yanda anm verilmi olan geometrik cisim aadakilerden hangisidir? A) gen piramit C) gen prizma B) Kare piramit D) Kare prizma

Yandaki ekilde ABC ile EDC benzer genler olduuna gre, ABC geni, BC kenar etrafnda 360 dndrldnde oluan cismin hacmi ka santimetrekp olur? A) 0,84 C) 84 B) 8,4 D) 98

A E 6cm 3 cm D 3,5 cm C

10

Hacmi 0,04 m3 ve ykseklii 10 cm olan dik koninin taban alan ka santimetre karedir ( = 3 alnz.)? A) 6000 B) 8000 C) 12 000 D) 16 000

11

Silindir biimindeki kutuya alttan, stten ve yanlardan deecek ekilde ap uzunluu 6 cm olan 3 tenis topu yerletirildiinde kutuda kalan boluun hacmini bulunuz. A) 54 cm3 B) 108 cm3 C) 162 cm3 D) 270 cm3

179 12 Hacmi 972 cm3 olan krenin yarap uzunluu ka metredir? A) 0,09 B) 0,9 C) 9 D) 90

13

Aadakilerden hangisi dikdrtgenler prizmasnn sol alttan bakldndaki perspektif izimidir?

A)

B)

C)

D)

14

Yandaki silindir, alt ve st tabanlarna dik bir dzlemle kesildiinde silindirin ara kesiti aadakilerden hangisi olur?

A)

B)

C)

D)

15

Yandaki kare prizma, alt ve st tabana paralel olacak ekilde bir dzlemle kesildiinde prizmann ara kesiti aadakilerden hangisi olur? A) B) C) D)

180 16 Aadakilerden hangisi drt yzl bir cisimdir? A) gen piramit C) Dikdrtgen piramit B) Kare piramit D) Ekenar drtgen piramit

17

Yandaki gen prizmann yz says ve yzlerinde bulunan okgensel blgelerin adlar aadakilerden hangisidir? I. II. III. IV. V. 5 yzl 4 yzl gensel blge Dikdrtgensel blge Yamuksal blge B) II, III, IV C) I, III, V D) II, III, V

A) I, III, IV

38
alma

BALANGI VE BT NOKTASI: GEOMETR

Geometrik Cisimler ve Simetri Dorunun ncelenmesi

Dik gendeki Oranlar

Eim, hayatmzn her alannda nemli bir yer tutabilmektedir. Ulam sektrnde, yollarn eimi, uaklarn gvenli kalk ve ini yapmas iin gereken eim nemli bir yer tutar. Altyapda ise su kanallarnda, merdivenlerde, su borularndaki eime ok dikkat edilir. Elence sektrnde, su parklar ve ocuk bahesindeki kaydraklarda, haberleme ve iletiim sektrnde ise uzaya gnderilen bir uydunun atmosfere girerken yapt eim hayati bir nem tamaktadr. Siz de evrenizde eimin nemli olduu modelleri belirleyiniz ve bu modellerde eimin neden nemli olduunu tartnz.

181

Geometrik Cisimler ve Simetri

Mteahhitler bir evi ina etmeden nce mimarlara evin projesini izdirirler. Bunun yannda evin maketi de oluturulabilir. Yanda, ina edilecek bir evin maketi verilmitir. Maketi verilen bir evin boyutlu cisimleri yaplrken nelere dikkat edilmelidir? Tartnz.

ETKNLK
ok Kpllerle Yap Oluturalm Ara ve Gere ok kpller takm zometrik kt 182 ok kpller takmndan bir ok kpl seelim. Setiimiz ok kplnn grnmn izometrik kda izelim. Ayr ayr farkl ok kpl alp her bir ok kplnn grnmn farkl izometrik ktlara iziniz. ki ok kpl seerek bu ok kpllerle bir yap oluturalm. Oluan yapnn grnmn izometrik kda iziniz.

Grnm izometrik ktta izilmi yaplar oluturunuz.

RNEK
ok kpller ile yaplar oluturalm. Yaplarn grnmlerini izometrik kda izip kodlar belirleyelim.

ok kplsnn izimi yandaki gibidir ve kodu Ddir.

ok kplsnn izimi yandaki gibidir ve kodu Ldir.

ok kplsnn izimi yandaki gibidir ve kodu Zdir.

ok kplsnn izimi yandaki gibidir ve kodu Vdir.

ok kplsnn izimi yandaki gibidir ve kodu 3tr.

ok kplsnn izimi yandaki gibidir ve kodu 2dir.

183

ok kplsnn izimi yandaki gibidir ve kodu 1dir.

ok kpllerden oluan yapnn grnmn izometrik kda izelim ve kodunu belirleyelim.

Yapnn grnmn izersek Yapnn kodu : DL

elde ederiz.

ok kpllerden oluan yapnn grnmn izometrik kda izelim ve kodunu belirleyelim.

Yapnn grnmn izersek Yapnn kodu : LLZ

elde ederiz.

zometrik ktta izimleri verilen yaplar oluturalm ve kodlarn belirleyelim. Yapnn kodu: DZ2

184

Yapnn kodu: VL1

Siz de ok kpller ile yaplar oluturarak izometrik kda grnmlerini iziniz.

ETKNLK
Geometrik Cisimlerin Simetrileri Ara ve Gere Geometrik Cisimler Geometrik cisimlerden kp inceleyelim. Kpn bir simetri dzlemi olup olmadn tartnz. Eer varsa ka tane simetri dzlemi olduunu tartnz. Kpn ekseninin hangi dorular olabileceini belirleyiniz.

Kpn ekseni etrafnda ka derecelik dnmesinde deimez kaldn bulunuz. Bir dikdrtgenler prizmas iin ayn ilemleri tekrar ediniz. Geometrik cisimlerden dairesel silindiri ele alalm. Dairesel silindirin simetri dzlemlerini belirleyiniz. Dairesel silindiri hangi doru etrafnda dndrrsek duru ekli deimez? Aklaynz. Dnel dairesel koninin, krenin, ekenar gen, ikizkenar gen, kare, dzgn altgen ve dzgn sekizgen piramitlerin simetri dzlemlerini belirleyiniz. Belirtilen geometrik cisimlerin hangi dorular etrafnda dndrldnde deimez kaldklarn bulunuz.

RNEK
nce geometrik cisimlerin simetri dzlemlerini belirleyelim. ekillerinden de grld gibi kp ve dikdrtgenler prizmas, karlkl iki yzlerinin paralel olan kenarlarnn orta dikmelerinden ve paralel olan yz kegenlerinden geen dzlemlere gre simetriklerdir. 185

Kp, ekseni etrafndaki her bir 90 lik dnme ile deimez kalr. Dikdrtgenler prizmas ise karlkl yzlerin merkezlerinden geen dorular ve her bir kegenleri etrafndaki 180 lik dnmelerde deimez kalr.

Dairesel silindir ekseninden geen dzlemlere ve ekseni dik olarak ortalayan dzleme gre simetriktir. Ayrca ekseni etrafndaki her bir dnmede deimez kalr.

Dnel dairesel koni, ekseninden geen her bir dzleme gre simetriktir. Ayrca ekseni etrafnda her bir dnmede deimez kalr.

Kre, her bir apndan geen dzlemlere gre simetriktir ve her bir ap etrafndaki dnmede deimez kalr.

186

Ekenar gen, ikizkenar gen, kare, dzgn altgen ve dzgn sekizgen piramitler simetrik dzlemlerdir. Ayrca eksenleri etrafnda dnmelerinde deimezler kalrlar.

UYGULAMA
1 ok kpllerle kodu LZZ olan yapy oluturunuz. Yapnn grnmnn izimini izometrik kda iziniz.

Yanda grnmnn izimi verilen ve kodu ZZZL olan yapy oluturunuz.

Aada kodlar verilen yaplarn ka tane ok kplden olutuunu bulunuz. Belirtilen yaplar oluturunuz. a) D1L2 b) LLL c) ZL1 ) DDD2

En fazla 4 ok kpl kullanarak bir yap oluturunuz. Oluturduunuz yapnn grnmn izometrik kda iziniz. Yapnn kodunu belirleyiniz.

187

Yukardaki geometrik cisimlerden cisim kegenleri etrafnda 180 lik dnmelerde deimez kalanlar belirleyiniz. 6 Sevil, bir krede bir simetri dzlemi olabileceini, Soner ise krede saysz simetri dzlemi olabileceini sylyor. Sizce kim hakldr? Nedenini aklaynz.

yk, yanda anm verilen karton kp yapar. Buna gre aadaki sorular cevaplaynz.

a) yk, verilen anma gre yandaki kp 90 dndrdnde hangi renkler grnr?

b)

grnmn

grnm getirmek iin kp ka derece dndrmek gerekir? 39

alma

KONU DEERLENDRME
1 Yanda grnmnn izimi verilen yapy oluturunuz ve inceleyiniz. a) Yapnn kodunu yaznz. b) Yapdaki yatay ve dikey duran ok kplleri belirleyiniz.

Geometrik Cisimler ve Simetri

ok kpllerle oluturulan yapnn grnmnn iziminin nasl yapld ve kodunun nasl belirlendii hakknda bir paragraf yaznz.

ok kpllerle, kodu ZLL olan yatay ve dikey 2 farkl yap oluturunuz. Oluturduunuz yaplarn grnmlerini izometrik kda iziniz. Bir geometrik cismin simetri dzlemini izerken nelere dikkat etmemiz gerektii ile ilgili bir paragraf yaznz. Bir kp yapnz ve kpn her bir yzne ayr bir ekil iziniz. Bir kp nce 4 kez, sonra srasyla 8 ve 12 kez ayn ynde dndrnz (Her bir dndrmede st yze gelen ekil deisin.). 4, 8 ve 12 kez kp dndrdnzde ste gelen ekilleri karlatrnz ve sonucu yorumlaynz. Dairesel silindir ve dnel dairesel koninin simetri eksenlerini belirleyiniz. Simetri eksenlerinin ortak zelliklerini yaznz.

5 188

14
z Deerlendirme

Dorunun ncelenmesi
Eimle Tanalm
Trafik iaretleri, trafik ortamnda bulunan src, yaya ve yolcularn ortak dilidir. Bu yzden trafik iaretlerinden oluan bu ortak dili doru ve yerinde kullanmak trafik gvenlii asndan nemlidir.

Anahtar Kavramlar
Eim Kat say zm kmesi Dorusal denklem Eitsizlik

Resimlerdeki gibi bir trafik levhas hi grdnz m? Bu levhalar yokularda seyahat eden srclere eim olduunu uyarmak iin kullanlr. Siz de gnlk yaamda karlatnz eime model olabilecek durumlara rnekler veriniz.

ETKNLK
Ara ve Gere Noktal kat

Eimi Kefedelim

189

Yukarda araba ve yoku modelleri verilmitir. Arabann her bir yokuu trmandn dnelim. Bu yokularn hangisine trmanmak daha zordur? Neden? Her bir genin kenar uzunluunu kullanarak aadaki tabloyu dolduralm.
1. gen Dikey uzunluk Yatay uzunluk Dikey : Yatay 2 5 2:5 2. gen 3. gen 4. gen 5. gen

Tablodaki (dikey uzunluk) (yatay uzunluk) oranlarn karlatrnz. Hangi yokua trmanmann daha zor olduu ile bu oranlar arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz.

Dikey uzunluun, yatay uzunlua oran eim olarak adlandrlr. Eim m harfi ile gsterilir. Dikey Uzunluk Eim = m = Yatay Uzunluk

RNEK
Aada verilen krmz doru modelinin eimini bulalm.

6400 m

m= =

Dikey Uzunluk Yatay Uzunluk

3200 m 6400 m = 1 olarak bulunur. 2 Eim yzde cinsinden veya ondalk kesirle ifade edilebilir. 1 1 = %50 veya m = = 0,5 tir. m= 2 2 Yanda verilen ekildeki gibi doru eimi, pozitif eim olarak dnlebilir. 190 Eim = m = 1 = %20 5

m=

1 5

ekildeki gibi doru eimi ise negatif eim olarak dnlebilir. m=9 = -0,9 10 m=9 10

Siz de yatay bir doru modelinin eimini bulunuz.

3200 m

Yandaki grafikte verilen dorunun eimini bulalm.

Doru zerinde A ve B noktalarn alalm. B noktasndan 5 birim yukar, 3 birim saa gidilirse A noktasna ulalr. O hlde bu dorunun eimi: m=
B x

3br

191

5br

Dikey uzunluk Yatay uzunluk 5 3

y = -x + 2 dorusunun grafiini iziniz. Grafiin eimini bulunuz.

ETKNLK
Eimi Belirlemenin Ksa Yolu Ara ve Gere Noktal kat Noktal kda 2 farkl koordinat sistemi izelim. y= x ve y = -x + 2 doru denklemlerinin grafiini ayr koordinat

sistemlerine izelim. Her bir grafikteki dorunun eimini bularak aadaki tabloyu doldurunuz.
Dorunun denklemi y= x Dorunun eimi Denklemdeki xin kat says

y = -x + 2

Tablodan yararlanarak bir dorunun eimi ile denklemlerdeki xin kat says arasndaki ilikiyi belirleyiniz.

RNEK
192 y = -2 x + 1 doru denkleminin eimini inceleyelim. nce y = -2 x + 1 doru denkleminin grafiini izelim. x = 0 iin y = -2.0 + 1 = 0 + 1 =1 x = 1 iin y = -2.1 + 1 = -2 + 1 = -1 Grafiin y eksenini kestii nokta: (0,1)dir. Denklemin grafiini izerken A(0,1) ve B(1,-1) sral ikililerinden yararlanrz. Doru grafiinden yararlanarak eimi;

A 0

(0,1) x B (1-1)

Dikey Uzunluk Yatay Uzunluk 2 m== -2 olarak buluruz. 1 y = -2x + 2 doru denklemindeki xin kat says ile dorunun eimi arasndaki ilikiyi bulalm: xin kat says: -2 Eim: -2 m=

y = 5x - 4 doru denkleminin grafiini izmeden dorunun eimini bulunuz.

y = ax + b biimindeki bir doru denkleminde x in kat says dorunun eimini verir.

RNEK
y - x - 5 = 0 doru denkleminin eimini bulalm. nce doru denklemini y = a x + b biimine dntrmeliyiz. y - x - 5= 0 y - x - 5 + (x + 5) = 0 + (x + 5) (Her iki taraf x + 5 ile toplanr.) (Parantezler kaldrlr.) y-x-5+x+5=x+5 y=x+5 (Doru denklemi y = ax + b biimine dntrlr.) y = x + 5 doru denkleminde x in kat says 1 olduu iin eim 1 olarak bulunur.
y

Orijinden ve A(2, 4) noktasndan geen dorunun eimini bulalm: Dorunun getii noktalar koordinat sisteminde iaretleyerek doruyu izelim. Bu dorunun eimi; Dikey uzunluk 4 m= = = 2 olarak bulunur. Yatay uzunluk 2 3y - x = 4 denkleminin belirttii dorunun eimini bulunuz.
4 A (2,4)
4 birim

2 O (0,0) 2 birim

193

ETKNLK
Koordinat Sisteminde ki Grafik Koordinat sistemindeki grafikleri inceleyelim. Grafiklerin kesim noktasnn koordinatlarn belirleyelim. Kesiim noktasn oluturan koordinatlar her iki denklemi de salar m? Aklaynz. Grafikleri verilen doru denklemlerinin oluturduu denklem sisteminin zm kmesini bulunuz. Denklem sisteminin zm kmesi ile dorularn kesiim noktas arasndaki ilikiyi aklaynz. Grafiklerin kesiimleriyle oluan taral genin alann bulunuz.
y

y=x+1 ve y=2x-4 dorusal denklemlerin grafiklerini iziniz. Grafikten yararlanarak dorusal denklem sisteminin zm kmesini bulunuz.

RNEK
y = 2x y = 3-x Yukarda verilen denklem sisteminin zm kmesini nce cebirsel yolla sonra grafikten yararlanarak bulalm: y = 2x ................. 1 denklem sisteminin zm kmesini yerine koyma metodu ile bulalm. y = 3-x ................ 2 2. denklemde y yerine 2x yazalm. 2x = 3 - x (Her iki taraf x ile toplanr.) 2x + x = 3 - x + x (Benzer terimler toplanr.) 3 3x = 3 3 x = 1 bulunur.

Bulduumuz x = 1 deerini 1. denklemde yerine yazalm: y=2x y=2.1 y=2 olarak bulunur. Bu durumda denklem sisteminin zm kmesi {(1,2)} olur.
y

194

imdi denklem sisteminin zm kmesini grafikten faydalanarak bulalm. Grafikten iki dorunun kesim noktas, A(1,2) olarak bulunur. Buradan bir dorusal denklem sisteminin zm kmesinin, denklem sistemindeki iki doru grafiinin kesim noktas olduu anlalmaktadr.

y = 2x

A(1,2)

y = 3-x

y = ax + b y = cx + d

dorusal denklem sisteminin zm kmesi varsa bu, dorularn grafiklerinin kesim noktasnn koordinatlardr.

UYGULAMA
1

1,1 m 22 m

Bir irket ar i makineleri satmaktadr. Sattklar i makinelerini kamyonlara yklemek iin ise yukardaki gibi bir rampa ina etmektedir. Rampann eimi yzde katr?

Kitaplktaki mavi raflarn eimleri iin ne sylenebilir?

195

Ahmetin evi

Kaann evi

Ahmet, k mevsiminde yaan karn kendi evlerinin atsndan hemen deceini sylyor. Kaan ise evinin atsndan karn durmasnn daha zor olduunu savunuyor. Sizce Kaann savunduu gr doru mudur? Aklaynz.

Yandaki merdivenin eimini bulunuz.

0,2m 0,3m

Yukarda krmz ile gsterilen doru modellerinden negatif eime sahip olanlar belirleyiniz. 6 y= x + 4 denkleminin eiminin 1 ile 4 arasnda (1 ve 4 hari) olabilmesi iin ka farkl tam say yazlabilir? yerine

196

7
2 Eim = 5

Yanda gen modeli verilmitir. Eimi, krmz dorunun eimine eit olan doru denklemini zm yapmadan bulunuz. 1. Doru Denklemi: 5y + 2x = 4 2. Doru Denklemi: y = 3. Doru Denklemi: x+3 y=x+4

8 9

Orijinden ve K(-3,0) noktalarndan geen doru ve bu dorunun eimi iin ne sylenebilir? 1. doru 2y - 2 x = 1 2. doru y- 2x=1

Yukarda denklemleri verilen 1. dorunun eiminin, 2. dorunun eimine orann bulunuz. 10 Yiitcan, eimi 0 olan bir doru denklemi yazdn sylyor. Yiitcann yazd doru denklemi ne olabilir? Hangi dorularn eimi sfrdr? Koordinat sistemi zerinde izerek gsteriniz. y = 3x -1 doru denklemini koordinat sisteminde iziniz. Bu doru ile dorunun y eksenine gre simetrisinin oluturduu denklem sisteminin zm kmesini grafikten yararlanarak bulunuz.

11 12

13

Yandaki sral ikililerden hangisi, belirtilen denklem sisteminin zm kmesidir? Tartnz.

D(0, )

B( 0 A(0, )

) x

14

2y = 4x - 8 doru denklemine gre aadaki sorular cevaplaynz. a) Dorunun y noktasn kestii noktay bulunuz. b) Dorunun eimini bulunuz. c) Yukardaki doru denklemi ile y = -2x doru denklemi ve bir denklem sistemi oluturunuz. Bu denklem sisteminin zm kmesini grafik izerek bulunuz.

15

A(2,5) sral ikilisinin yandaki denklem sisteminin zm kmesi olup olmadn grafik izerek bulunuz.

2x + y = 9 4x - y = 3

16

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerin belirttii 197 yarglarn doru ya da yanl olduuna karar veriniz. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz. 0.5m 1m
2) gende krmz doru modelinin eimi tir. 4) ay + bx + c = 0 denkleminin belirttii dorunun D dr. eimi

1. k

D
5) y = 3x ile 3y = x doru denklemlerinin belirttii dorularn eimleri oran 1dir.

Y D Y

2. k 3. k

Y
1) Bir dorunun eimi, dikey uzunluun yatay uzunlua oran ile bulunur.

4. k 5. k

3) Eimi -1 olan doru denkleminde xin kat says her zaman -1dir.

6) Paralel iki dorunun eimleri oran 1dir.

D Y

D
7) Bir denklem sisteminin zm kmesi doru grafiklerinin kesim noktasdr.

6. k 7. k

D Y

8. k

40
alma

Eitsizlikler
Yanda tekvando msabakasndan bir an grlmektedir. Man sonunda her iki taraf da eit puan alm ve berabere kalmtr. Hangi durumda ma taraflardan biri kazanrd? Bunu matematik cmlesiyle nasl ifade edersiniz? Arkadalarnzla tartnz.

ETKNLK
Terazide Denge ve Dengesizlik Terazinin kefelerinden birine iki tane 2 kglk ve bir tane 1 kglk, dierine ise bir tane 2 kglk ve tane 1 kglk ktle koyalm. Terazi dengede midir? Bu durumu gsteren matematik cmlesini yaznz. Terazinin kefelerinden istediiniz birine 2 kglk bir ktle daha koyalm. Terazi dengede midir? Bu durumu gsteren matematik cmlesini nasl yazabilirsiniz? Tartnz. Terazinin her iki kefesine 2 kglk birer tane daha ktle koyalm. Terazi dengede midir? Bu durumu gsteren matematik cmlesini yaznz. Terazinin her iki kefesinden 1 kglk birer ktle karalm. Terazi dengede midir? Bu durumu gsteren matematik cmlesini yaznz. 198

ETKNLK
Dengesizlik Terazinin sa kefesine iki tane 2 kglk, bir tane 1 kglk ktle, sol kefesine 1 tane 2 kglk ktle koyalm. Terazinin denge durumu hakknda ne sylenebilir? Bu duruma ait matematik cmlesini yaznz. Terazinin sol kefesindeki ktlelerin daha byk olmas iin bu kefeye konmas gereken ktle miktarn bilinmeyen kabul ederek bu durumu gsteren matematik cmlesini yaznz. Her iki kefeden 2 kglk ktleler kararak bu durumu gsteren matematik cmlesini yaznz. Yazdnz matematik cmlesinin doru olmas iin bilinmeyene hangi deerler verilebilir? Tartnz.

RNEK
Aadaki terazi modelinde kahverengi ktleler 1 kglk ktleyi, yeil ktle ise bilinmeyen ktleyi gstermektedir. Buna gre modelin bozulmamas iin bilinmeyen ktle yerine ka tane kahverengi ktle konulabileceini bulalm. Terazinin dengede olmama durumunu eitsizlik cmlesi ile ifade edelim: x+3 7 Yazdmz dorusal eitsizliin zm kmesini bulalm: x+3-3 7-3 x 4 Buna gre bilinmeyen ktlenin yerine1, 2 veya 3 tane kahverengi ktle konulabilir.

2 eksii 3 veya 3ten kk olan saylar ifadesine uygun dorusal eitsizlii yazarak zm kmesini bulalm ve say dorusunda gsterelim. x-23 x-2+23+2 x5 Eitsizliin zm kmesini 5 veya 5ten kk saylar oluturur. Bu saylar kmelerdeki ortak zellik yntemini kullanarak say dorusunda gsterelim. = { x I x 5, x IR } -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7

-3 katnn 1 fazlas 7 veya 7den byk olan saylar ifadesine uygun dorusal eitsizlii yazarak zm kmesini bulalm ve say dorusunda gsterelim: -3x + 1 7 -3x + 1 - 1 7 - 1 -3x 6 x -2 Eitsizliin zm kmesini -2 veya -2den kk saylar oluturur. Bu saylar kmelerdeki ortak zellik yntemini kullanarak say dorusunda gsterelim: = { x I x -2 , x IR } 199 (Eitsizliin her iki taraf negatif bir say ile arplr veya blnrse eitsizlik yn deitirir.)

-5

-4

-3

-1

-2

-1

Yars 3ten byk olan saylar ifadesine uygun dorusal eitsizlii yazarak zm kmesini bulalm ve say dorusunda gsterelim. 3 2. 3.2

x 6 Eitsizliin zm kmesini 6dan byk saylar oluturur. Ortak zellik yntemini kullanarak say dorusunda gsterelim. = { x I x 6 , x IR } -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

inde saylar ve , , , sembollerinden birini ieren cebirsel ifadeler eitsizlik olarak adlandrlr. Bu eitsizliin her iki tarafna ayn say eklenir veya her iki tarafndan ayn say karlrsa eitsizlik bozulmaz. Eitsizliin her iki taraf negatif bir say ile arplr veya blnrse eitsizlik yn deitirir.

ETKNLK
Eitsizlik Grafiini izelim Ara ve Gere Noktal kat 3x - y = 4 doru denkleminin grafiini noktal kda izelim. (3,5) sral ikilisinin denklemi salayp salamadn tartnz. (4,2) ve (1,-1) sral ikililerini koordinat sisteminde gstererek sral ikililer ile doru grafiinin konumlarn tartnz.

(4,2) ve (1,-1) sral ikilisinin 3x - y 4 eitsizliini salayp salamadn belirleyiniz. 3x - y 4 eitsizliinin grafiini 3x - y = 4 doru denkleminden yararlanarak nasl izebilirsiniz? Tartnz.

RNEK
200 3x-y 3 dorusal eitsizliinin grafiini izelim. 3x-y 3 dorusal eitsizliinin grafiini izerken 3x - y = 3 yani 3x - y - 3 = 0 doru denkleminin grafiinden yararlanrz. nce 3x - y - 3 = 0 doru denkleminin grafiini izelim: x = 0 iin, y = -3 y = 0 iin, x = 1 olarak bulunur.
B(-3,5)

3x - y - 3 = 0

x A(4,-2)

A(4, -2) sral ikilisini eitsizlikte yerine yazarsak; 3x - y 3 3.4 -(-2) 3 12 + 2 3 14 3 olduundan dolay A(4, -2) sral ikilisi eitsizlii salar.

B(-3,5) sral ikilisini eitsizlikte yerine yazarsak, 3x - y 3 3.(-3) - 5 3 -9 - 5 3 -14 3 eitsizlii doru olmadndan, B(-3,5) sral ikilisi eitsizlii salamaz. 3x - y - 3 = 0 doru denkleminin grafii koordinat sistemini 2 paraya ayrr. 3x - y 3 eitsizliinin grafiini izerken A(4, -2) sral ikilisinin olduu taraf taranr.

y - x < 5 eitsizliinin grafiini izelim. y - x < 5 eitsizliinin grafiini izerken y - x = 5 yani y - x - 5 = 0 doru denkleminin grafiinden yararlanrz. nce y - x - 5 = 0 doru denkleminin grafiini izelim: y y-x - 5 = 0 x = 0 iin y = 5 y = 0 iin x = -5 olarak bulunur. K(-5,4) sral ikilisini eitsizlikte yerine yazarsak K(-5,4) y-x<5 4 -(-5 )< 5 4+5<5 x 9 < 5 eitsizlii doru olmadndan dolay K(-5,4) sral ikilisi eitsizlii salamaz. L(3,-3) sral ikilisini eitsizlikte L(3,-3) yerine yazarsak y-x<5 -3 - 3 < 5 -6 < 5 eitsizlii doru olduundan dolay L(3,-3) sral ikilisi eitsizlii salar. y - x - 5 = 0 doru denkleminin grafii koordinat sistemini 2 paraya ayrr. y - x < 5 eitsizliin grafiini izerken L(3,-3) sral ikilisinin olduu taraf taranr. Dorunun zerindeki noktalar eitsizlii salamaz. Bu durumda doru kesik izgi ile izilir. 5x + 7y >12 eitsizliinin grafiini iziniz. 201

y ax + b veya y ax + b dorusal eitsizliklerin grafikleri izilirken nce y = ax + b dorusunun grafii izilir. Sonra dorunun ayrd blgelerden birer sral ikili seilip eitsizlikte yerine yazlr. Eitsizlii salayan sral ikilinin olduu taraf taranr. Dorusal eitsizlikte veya sembolleri olduunda doru, zm kmesine dhildir ve grafii dz izgi ile izilir. y<ax + b veya y>ax + b dorusal eitsizliklerin grafikleri izilirken ayn yol takip edilir. Ancak doru, zm kmesine dhil deildir ve grafii kesik izgi ile izilir.

y ax + b

y ax + b

GREV
Gazete ve dergilerden aralarnda eitsizlik ilikisi bulunan veriler bulunuz. Veriler arasndaki ilikiyi gsteren matematik cmlesini yaznz. Verilerle grafik oluturunuz.

UYGULAMA
1 Aadaki terazi modellerinde, dengede olmama durumlarn dorusal eitsizlik olarak ifade ediniz.

2 kglk ktle 1 kglk ktle Bilinmeyen ktle

Bilinmeyen ktle 2 kglk ktle 1 kglk ktle

202

5 kglk ktle Bilinmeyen ktle 2 kglk ktle 1 kglk ktle 2 Aadaki durumlara uygun dorusal eitsizlikleri yaznz. a) lkemizde rgn eitimin ilk kademesinden yararlanma ya en fazla 14tr. b) lkemizde cumhurbakanlna aday olma ya en az 25tir.

Aadaki terazi modelindeki dorusal eitsizlik durumunun bozulmamas iin bilinmeyen ktlenin alabilecei deerleri bulunuz. Daha sonra say dorusunda gsteriniz.

Bilinmeyen ktle 1 kglk ktle 2 kglk ktle 5 kglk ktle

Aykut, Recep ve Aysel arkadatr. Aykutun 7 TLsi vardr ve en ok paras olan Aykuttur. Recepin paras ise Ayselden az ve 2 TLdir. Ayselin parasn dorusal eitsizlik kullanarak ifade ediniz. Aadaki ifadelere uygun dorusal eitsizlikleri yaznz. a) 3 eksii 11den kk olan saylar b) fazlas den byk olan saylar

c) 11 eksii 6dan byk ve 11den kk saylar

Cem, kumbarasnda sadece 1 TLlik biriktiriyor. 15 gn nce kumbarasnda en az 17 tane 1 TLlik olduunu hatrlyor. 15 gn sonra ise kumbaray ap saydnda 25 TLsi olduunu gryor. Bu durumda Cemin 15 gnde kumbaraya en fazla ka adet 1 TLlik atm olabileceini bulunuz.

x - 1 2 dorusal eitsizliin zm kmesi aadaki say dorusunda gsterilmitir. Bu grafikte 3 noktasnn farkl gsterilmesinin nedeni ne olabilir? Aklaynz. -2 -1 0 1 2 3 4 203

Aada verilen dorusal eitsizlikleri say dorusundaki gsterimleri ile eletiriniz. Eitsizlikler 1) x 1 2) y 2 3) z 1 4) t 0 5) k -1 a) b) c) ) d) e) -3 -2 -1 0 1 2 3 -3 -3 -3 -3 -3 -2 -2 -2 -2 -2 Say dorusu -1 -1 -1 -1 -1 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3

zm kmesi aadaki say dorusunda gsterilen dorusal eitsizlii yaznz. -4 -2 0 2 4

10

Babasnn ya krann yann 5 katnn 2 eksiinden byktr. ifadesine gre aadaki sorular cevaplaynz. a) fadeyi belirten dorusal eitsizlii yaznz. b) krann 8 yanda olduu dnlrse babas en az ka yandadr?

11

Yanda grafii verilen dorusal eitsizlii yaznz. Dorusal eitsizlii yazarken nelere dikkat ettiinizi aklaynz.

12

zm kmesi aadaki say dorusunda verilen dorusal eitsizlii yaznz. Yazdnz dorusal eitsizliin grafiini iziniz. -1 0 1 2 3 4 Emel, 2x + y -1 dorusal eitsizliini A(3,0) noktasnn, Kemal ise B(-7,-1) noktasnn saladn sylyor. Sizce hangisi doru sylyor? Neden? Aadaki dorusal eitsizliklerin grafiklerinin hangilerinde doru grafiinin kesik izgili olduunu grafik izmeden belirleyerek sonularla ilgili bir paragraf yaznz. a) x - y > 5 ) 13x 14 b) 3x - 2y 4 d) 2 + 4y - x > 0 c) x + 5y - 4 < 0

13 14

204

15

Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerin belirttii yarglarn doru ya da yanl olduuna karar veriniz. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.
4) x = - 3 says x - 7 5 dorusal eitsizliini salar. 2) (2, 1) sral ikilisi x + y - 1 < 2 dorusal eitsizliini salar.

1. k D Y

D
5) 2y - x 0 grafiini izmek iin 2y - x = 0 doru denkleminden yararlanlr.

2. k 3. k

Y
1) y - 2x > 8 ifadesi bir dorusal eitsizliktir.

D Y

4 5

4. k 5. k

3) 3 katnn 2 eksii 5ten kk saylar ifadesini 2x - 3 5 eitsizlii belirtir.

6) Yukarda say dorusunda verilen dorusal eitsizliin zm kmesine 3 says dhildir.

D Y

D
7) 2y - 3x 5 dorusal eitsizliinin grafiindeki doru kesik izgidir.

6. k 7. k

D Y

8. k
41
alma

KONU DEERLENDRME
1 Ogan her sabah spor yapar. Sabah sporunun bir blmnde yandaki gibi omuz ve karn kaslarn gelitirir. Ogann bulunduu konumda dikey uzunluk ile yatay uzunluk birbirine eittir. Yatay uzunluk ile dikey uzunluk 5er katna karldnda eimde deiiklik olur mu? Model zerinde gsteriniz.

Dorunun ncelenmesi

Eimi gsterebileceiniz 3 model oluturunuz. Her bir modelin baz uzunluklarna deerler vererek eimlerini hesaplaynz. Sevil, yandaki dorunun eimini hesaplamak iin aadaki admlar izler. 1. Adm: Eim = m = 4+2 2+0 6 3. Adm: m = 2 2. Adm: m = 4. Adm: m = 3 Sevilin kanc admda ilk hatay yaptn belirleyiniz. Hatay dzeltip doru eimi bulunuz. Dikey uzunluk Yatay uzunluk
A(2,4) B(0,2) 0 x

205

Seluk, bir doru denkleminden dorunun eimini adm adm bulur. Aada bo braklan admlar tamamlayarak Selukun eimi bulmasna yardmc olunuz. Doru denklemi: -y - 5x - 4 = 0 1. adm: 2. adm: (-1)(-y)=(-1)(5x+4) 3. adm: 4. adm: Eim: m= -5 (y, eitliin solunda yalnz braklr.) (Her iki taraf (-1) ile arplr.) (Parantezler kaldrlr.) (Eim xin kat says olur.)

A(-1,4) ve B(0,0) noktalarndan geen grafii iziniz. Dorunun denklemini belirleyiniz. Doru denkleminden yararlanarak eimi bulunuz.

3y = 6x - 2

-5y =

x+4

x + y = -7 yerine

Yukardaki doru denklemlerinin belirttii dorularn eimleri eittir. Buna gre hangi saylarn yazlmas gerektiini bulunuz.

Yandaki grafiklerin belirttii denklem sisteminin zm kmesini grafikten yararlanarak nasl bulursunuz? Aklaynz.

1 2 x+ y= 4
x
x= 22y

8 206 -2

1 1 4 0 1 3 7 5 2 3 8

2 6 5 4 8

Yanda verilen kutucuklara gre aadaki sorular cevaplaynz.

6
y

1 9 2

a) Yandaki dorunun eimi hangi kutucuklarda olabilir? b) x eksenine paralel bir dorunun eimi hangi kutucukta verilmitir? c) Dikey ve yatay deiimi ayn olan bir dorunun eimi hangi kutucuktadr? ) y+ dir. x + 4 = 0 denkleminin belirttii dorunun eimi yerine 3. kutucuktaki say yazlrsa yerine

hangi kutucuktaki say gelmelidir? d) Dikey deiim 8. kutucuktaki say, yatay deiim 6. kutucuktaki say olan bir doru modelinin eimini bulunuz.

Aadaki ifadeyi denklem sistemine dntrnz ve grafikle znz. ki saynn toplamlar 10dur. Byk saynn 2 katndan kk saynn 3 kat karldnda fark 5tir.

10

Yanda verilen dar ann ls a + 23 dir. Buna gre ann alabilecei deerleri bulunuz.

(a + 23) C

11

Aadaki dorusal eitsizliklere uygun birer durum belirleyerek bu eitsizliklerin zm kmesini bulunuz. a) 11t + 20 > 42 b) a - 5 10 c) 7 + 7t > 0 ) k 10

12

Mehmet Bey, bankadaki parasndan hafta st ste 550 TL ekmitir. Bu durumda 207 bankada en az 2200 TLsi varsa Mehmet Beyin balangta ka TL paras olabileceini bulunuz.

13

Aadaki ifadelere uygun dorusal eitsizlikler yazarak zm kmelerini bulunuz. zm kmelerini verilen say dorusundan uygun olan ile eletiriniz. 1) 7 eksii -3e eit veya -3ten byk olan saylar 2) 9 karlnca 7den byk olmayan saylar 3) 5 katndan 7 karldnda -47den kk olan saylar 4) 1e eit olmayan saylar A) B) C) D) E) F)

-12 -8 -4 -5 -3 -4

-4 -2 -3 -6 -6 -4

0 -1

4 0

8 1 0 0 0 2

12 2 1 2 2 4

16 3 2 4 4 6 8 4 3 4 5

-2 -1 4 4 -2 2 2 0

-10 -8 -10 -8 -8 -6

14

Aadaki x deerlerinden hangisi 4 < x - 3 dorusal eitsizliini salar? A) 5 B) 6 C) 7 D) 8

15

Aadaki dorusal eitsizliklerden hangilerinin zm kmesi x + 3 -2 dorusal eitsizliin zm kmesi ile ayndr. I) 2x + 3 -5 II) x - 4 -9 III) x + 5 0 IV) 3x + 4 > -5 A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) III ve IV

16

xin 4 deerine karlk ynin alabilecei en byk deer 3tr. Yukardaki ifadeye uygun dorusal eitsizlik aadakilerden hangisidir? A) 2x - 5 y B) y 2x - 5 C) y < 2x - 5 D) y > 2x - 5

17

Bir saynn 2 kat ile baka bir saynn 5 fazlasnn toplam 15ten kktr. a) fadeye uygun dorusal eitsizlii yaznz. b) Dorusal eitsizliin grafiini iziniz. c) (-1,4) sral ikilisinin eitsizlii salayp salamadn, grafikten yararlanarak bulunuz.

208 18 x - y 5 ve y x + 7 dorusal eitsizliklerinin grafiklerini ayn koordinat sisteminde iziniz. ki eitsizlii de salayan bir nokta olup olmadn grafiklerden faydalanarak bulunuz.

19

1 -7 4 3 7 5

2 0 5 1 8 2

3 2 6 4 9 8

Yandaki kutucuklarda verilen saylara gre aadaki sorular cevaplaynz.

a) Hangi kutucuklardaki saylar 3x - 4 < 8 dorusal eitsizliinin zm kmesinde yer alr? b) 4x - 2 18 dorusal eitsizliinde xin alabilecei en byk tam say deeri hangi kutucukta verilmitir? c) 10a - 37 > -7 dorusal eitsizliinde ann alabilecei en kk tam say deeri hangi kutucuktadr?
15
z Deerlendirme

Dik gendeki Oranlar

Trigonometri szc, Yunanca gen (trigon) ve lm (metrio) szcklerinin birleiminden oluur. genlerin kenarlar ile alar arasndaki ilikileri oluturmak amacyla kullanlr. Msrllar ve Babilliler, arazi lmlerinde, yaplarda, astronomide ve gne saatinde trigonometriden yararlanmlardr.

Anahtar Kavramlar
Trigonometri Sins (sin) Kosins (cos) Tanjant (tan) Kotanjant (cot)

ETKNLK
Trigonometrik Oranlar Ara ve Gere Kareli kt Cetvel Kalem Kareli kda kenar uzunluklar 6 birim, 8 birim ve 10 birim olan bir dik gen izerek alarn ekildeki gibi isimlendirelim. genin A asnn,

A
6 birim 10 birim 8 birim

Karsndaki dik kenarnn uzunluunun hipotens uzunluuna orann yaznz. Komu olan dik kenarnn uzunluunun hipotens uzunluuna orann yaznz. Karsndaki dik kenarn uzunluunun bu aya komu olan dik kenarn uzunluuna orann yaznz. Komu olan dik kenarn uzunluunun bu ann karsndaki dik kenarn uzunluuna orann yaznz. Ayn oranlar C as iin de bulunuz. A ve C alar iin bulduunuz oranlar arasnda bir birine eit olanlar var mdr? Oranlar arasnda nasl bir iliki olduunu aklaynz.

209

RNEK
Yanda verilen dik gendeki dar alarn oranlarn bulalm. A as iin IBCI , IACI , IBCI , IACI oranlarn bulalm: IABI IABI IACI IBCI
B a = 3cm C b = 4cm c = 5cm A

IBCI = Kar dik kenar uzunluu a 3 = = c 5 Hipotens uzunluu IABI

............. Bu oran A nn sinsdr. sinA = 3 eklinde gsterilir. 5

IACI = Komu dik kenar uzunluu b 4 = = Hipotens uzunluu IABI c 5 IBCI = Kar dik kenar uzunluu a 3 = = IACI Komu dik kenar uzunluu b 4

............ Bu oran A nn kosinsdr. cosA = 4 eklinde gsterilir. 5 3 eklinde gsterilir. 4

............ Bu oran A nn tanjantdr. tanA =

IACI = Komu dik kenar uzunluu b 4 = = IBCI a 3 Kar dik kenar uzunluu

............ Bu oran A nn kotanjantdr. 4 cotA = eklinde gsterilir. 3

Bulduumuz oranlar incelediimizde A asnn tanjant ve kotanjant deerleri arpma ilemine gre birbirinin tersi olduunu grrz. Ayn ilemleri A asnn tmleri olan B as iin yapalm. B as iin , , , oranlarn bulalm:

IACI = Kar dik kenar uzunluu b 4 .................... Bu oran B asnn sinsdr. = = Hipotens uzunluu IABI c 5 4 sinB = eklinde gsterilir. 5 IBCI = Komu dik kenar uzunluu a 3 = = ....................Bu oran B asnn kosinsdr. IABI Hipotens uzunluu c 5 3 cosB = eklinde gsterilir. 5 IACI = Kar dik kenar uzunluu = b = 4 .................... Bu oran B asnn tanjantdr. IBCI Komu dik kenar uzunluu a 3 4 tanB = eklinde gsterilir. 3 IBCI = Komu dik kenar uzunluu a 3 = = .................... Bu oran B asnn kotanjantdr. IACI Kar dik kenar uzunluu b 4 3 cotB = eklinde gsterilir. 4 Birbirinin tmleri olan A ve B alarnn trigonometrik oranlarn karlatralm: 3 5 4 cosA= 5 3 tanA= 4 4 cotA= 3 sinA= 4 5 3 cosB= 5 4 tanB= 3 3 cotB= 4 sinB=

210

Yukarda da grld gibi birbirinin tmleri olan A ve B alar iin; sinA = cosB, cosA = sinB, tanA = cotB, cotA = tanB dir. A asnn sins ve cosns deerlerini oranlayarak hangi deerlere ulatnz aklaynz.

sinA = Kar dik kenar uzunluu = IBCI = a Hipotens uzunluu IACI b cosA = Komu dik kenar uzunluu = IABI = c Hipotens uzunluu IACI b tanA = Kar dik kenar uzunluu = IBCI = a Komu dik kenar uzunluu IABI c cotA = Komu dik kenar uzunluu = IABI = c Kar dik kenar uzunluu IBCI a Bu oranlara A asnn trigonometrik oranlar denir.

Dar alarn lleri 30 ve 60 olan dik gendeki trigonometrik oranlar bulalm. Bu dik geni, bir kenar uzunluu 2 br olan ekenar genden yararlanarak oluturabiliriz.
A

30 30 2br 2br

IABI=IACI=IBCI=2 birim Ekenar gende ykseklik hem aortay hem de kenarortay olduundan IBDI=IDCI=1 birimdir.

211
B 60 1br D 60 1br A C

ABD dik geninde AD uzunluunu Pisagor Bantsndan bulalm: IADI2 = IABI2- IBDI2 IADI2 = 22- 12 IADI2 = 3 IADI = 3 birim 2br ABD dik geninde s(A) = 30 ve s(B) = 60dir. IBDI 1 = IABI 2 IADI = IABI IBDI = cos60 = IABI IADI tan60 = = IBDI sin60 = cot60 = 3 2 1 2 3 = 3 1

30

3br

sin30 =

IADI 3 = cos30 = IABI 2 tan30 = cot30 = IBDI = 1 IADI 3 IADI 3 = = 3 IBDI 1

60 1br D

IBDI 1 olur. = IADI 3

ls 45lik ann trigonometrik oranlarn bulalm. Bir dar asnn ls 45 olan dik genin dier dar asnn da ls 45 dir. Bu gen ikizkenar dik gendir. Bu geni, ikizkenarlarnn uzunluklar 1 birim olan dik genden yararlanarak oluturabiliriz. K IKLI=IKMI=1 birimdir. Pisagor bantsndan LM uzunluunu bulalm. ILMI2=IKLI2+IKMI2 1br 1br ILMI2=12+12 ILMI2=2 45 45 ILMI= 2 birimdir. L M

LKM dik geninde s( L)=45dir.

K

1br 45 2 br

1br 45

IKMI 1 = ILMI 2 IKLI = 1 cos45= ILMI 2 IKMI 1 = =1 tan45= IKLI 1 IKLI 1 cot45= = =1 IKMI 1 sin45=

Problem zelim ve Kuralm

212 Sezin, uurtma enliklerine katlmtr. Rzgrn hzyla uurtma ipi 30 m almtr. Yere saplanan ubuk ile 27 a yapan uurtmann; a) Yerden ykseklii ka metredir? b) Uurtma havada ve gne tam tepede iken uurtmann glgesi, yere saplanan ubua 22,7 m uzaklkta ise ip ka metre almtr? Problemi Anlayalm Uurtma enliklerine katlan Sezinin uurtma ipi, ubuk ile 27 a yapacak ekilde 30 m alm. lk olarak uurtmann yerden ykseklii, ikinci olarak da uurtmann glgesi ile yere saplanan ubuk arasndaki uzaklktan yararlanarak ayn ayla uan uurtmann ka m ald soruluyor. Plan Yapalm a) Uurtmann yerden ykseklii iin nce yer ile yapt ann lsn bulup durumu gsteren dik geni izmemiz gerekir. Dik gendeki trigonometrik oranlar kullanarak uurtmann yerden yksekliini hesaplarz. b) p uzunluunu, durumu ifade eden dik genin trigonometrik oranlar kullanarak bulunuz.

Plan Uygulayalm a) ubuk ile 27 a yapan ip, yer ile 90-27=63lik a yapar. Dik gende hipotens uzunluu biliniyor. Bunun iin ls 63 olan ann sins deeri ile oranladmz uzunluklar eitleriz. sin63 = Kar dik kenar uzunluu Hipotens uzunluu x sin63 = 30
x

30m

27 63

Sayfa 217deki trigonometri tablosundan ls 63 olan ann sinsn bulalm. Trigonometri tablosunda 63 sa stundadr. Sa stundaki 63 ile alt satrdaki sins x denkleminden x = 0, 8910 . 30 stununun kesiimindeki deer 0,9810dur. 0,9810 = 30 ve uurtma ipinin uzunluu x=29,43 m bulunur. b) Gne tam tepede iken uurtmann glgesi yere dik a ile der. pin glgesi 22,7 mdir. ls 63 olan aya komu olan dik uzaklk biliniyor. Hipotens uzunluunu bulmalyz. Bunun iin ls 63 olan ann kosins deerini oranlarz. cos63 = Komu dik kenar uzunluu Hipotens uzunluu
63

cos63= 0,4540=

22,7 Trigonometri tablosunda 63 lik ann kosins 0,4540tr. y 22,7 22,7 denkleminden y= 0,4540 y y=50 m bulunur.

22,7m

213

Kontrol Edelim Gne tam tepede iken glgesinin uzunluu 22,7 m olan uurtma ipi 50 m alr. Bulduumuz sonucun doruluunu, hesap makinesi kullanarak geriye doru stratejisi kullanarak kontrol edelim. cos63 = a fonksiyonlu hesap makinesinde, 63 lik ann 50 kosins iin 63 yazp cosx yazan tua basmak yeterlidir. Hesap makinesinde cos63 = 0,4540 bulunuz. a denkleminden a = 22,7 m bulunur. 50

50m

0,4540 =
63

Uurtmann ayn ayla 33 m ykselebilmesi iin ipin ka m daha almas gerektiini bulunuz. Siz de trigonometrik oranlar kullanacanz bir problem kurup hesap makinesi veya trigonometri tablosu yardm ile znz.

RNEK
sinA = sinA = 3 ise cosA, cotA ve tanA deerlerini bulalm. 5
A 3 olacak ekilde bir dik gen izelim. 5 Pisagor Bantsndan bu genin uzunluu bilinmeyen a kenar; 3

a2 + 32 = 52 a2 + 9 = 25 a2 = 16

a = 4 olarak bulunur.
B a C

Bu dik gene gre;

5

cosA=

Komu dik kenar uzunluu 4 = 5 Hipotens uzunluu

cotA = Komu dik kenar uzunluu = 4 3 Kar dik kenar uzunluu

B 4 C

tanA =

Kar dik kenar uzunluu 3 = olur. Komu dik kenar uzunluu 4

214

lleri 30, 45 ve 60 olan dar alarn trigonometrik oranlarndan faydalanarak cos30 + sin60 deerini hesaplayalm. tan45
A 1 B 3 D 1 E
45 60

2
30

cos30 = 3 2
C

sin60 = 3 2

cos30 + sin60 = tan45

3 + 3 2 2 1

2
45

tan45 = 1 = 1 1
F

= 2 3 = 3 bulunur. 2

UYGULAMA
1 Yandaki ABC dik geninde; [BC] [DE] [FG] dir. Trigonometrik oranlarn, genlerin llerine gre deiip deimediini yandaki geni kullanarak aklaynz.

C A b

Yandaki dik gene gre cosA , sinA , tanA ve cotA deerlerini a, b,c harflerine bal olarak bulunuz. Bulduunuz sonular karlatrnz ve kardnz sonucu aklaynz.

Yandaki ekilde, kuun yerden ykseklii ka metredir? (cos 33 = 0,8387 ve tan33 = 0,6494)

80m

33

4 5

Bir dar ann sins ve kosins hangi deerler arasnda yer almaktadr? Trigonometri tablosundan yararlanarak belirtiniz. kizkenar eklindeki bir adrn tepe as 90, genilii ise 4 mdir. Bu adrn yerden yksekliini bulunuz. Bir model uak, yerden 20 lik sabit ayla 30 m yol aldnda yerden ka metre yukardadr? Problemi modelleyerek znz.
30m 20 x

Aada verilenleri kullanarak bir problem kurunuz ve znz. a = 3 m , b = 5 m , oyun park

Klinometre (Clinometer)nin ne olduunu ve ne amala kullanldn aratrnz. Klinometreyi kullanarak bir cismin yksekliini hesaplaynz. 215 Aada birbiriyle balantl doru / yanl cmleler verilmitir. emadaki cmlelerin belirttii yarglarn doru ya da yanl olduuna karar veriniz. Her bir doru / yanl karar sizi farkl klara ulatrr. Buna gre aadaki klardan birine ulanz.
4) Bir dik gende bir dar ann sinsnn deerinin, kosinsnn deerine oran o ann kontenjantn verir. 2) Bir dik gende iki dar adan birinin sins dierinin kosinsne eittir.

1. k D Y

D
5) Bir dik gende bir dar ann sinsne ait oran biliniyorsa kosins, tanjant ve kotanjant bulunabilir.

2. k 3. k

Y
1) Bir dik gende bir dar aya gre kenarlarn oranlar trigonometrik oranlar olarak isimlendirilir.

D Y

4. k 5. k

3) Bir dik gende bir dar ann tanjant ile kotanjantnn deerleri arpm -1dir.

6) 0 ile 90 arasndaki dar alarn tanjantlar 0 ile 1 deerleri arasndadr.

D Y

D
7) Bir dik gende bir dar ann ls arttka kosinsnn deeri azalr.

6. k 7. k

Y
42
alma

D Y

8. k

KONU DEERLENDRME
1

Dik gendeki Oranlar

1) Yandaki ABC dik geninde s(ABC) = 90 ve [CB] [ED] [GF] [KH] olarak verilmitir. Buna gre aadaki sorular cevaplaynz. a) A asnn lsn ve genlerin kenar uzunluklarn a ler ve cetvel kullanarak bulunuz. b) AHK, AFG, ADE ve ABC dik genlerinde cotAnn deerini bulunuz. c) Bulduunuz deerleri kendi aranzda karlatrnz ve kardnz sonucu aklaynz. ) cotAnn deerini trigonometrik oranlar tablosundan bularak, b kknda bulduunuz sonularla karlatrnz. kardnz sonucu aklaynz.
E C G

H F D B

cot55=0,7002 olduuna gre yanda verilen gende xin deerini bulunuz.

270mm

216
35 B x C

cotx =

ise tanxin deerini bulunuz.

cosx = 0,9848 , siny = 0,3090 , tanz = 0,5317 , cota = 0,9004 olduuna gre x, y, z, a alarnn llerini trigonometrik oranlar tablosundan bulunuz.

tan45+cos60+sin30 ileminin sonucunu bulunuz. cot45

Bir inaat ustas ulaamad yerlere sva yapmak iin merdiven kullanacaktr. 3 mlik merdiveni 63 lik a ile duvara dayadnda, merdiven yerden ka metre yukarda ve duvardan ka metre uzakta bulunmaktadr?
16
z Deerlendirme

TRGONOMETR TABLOSU A (Derece) 0 sin 0,0000 tan 0,0000 cot cos A

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 A

0,0175 0,0349 0,0523 0,0698 0,0875 0,1045 0,1219 0,1392 0,1564 0,1736 0,1908 0,2079 0,2250 0,2419 0,2588 0,2756 0,2924 0,3090 0,3256 0,3420 0,3584 0,3746 0,3907 0,4067 0,4226 0,4384 0,4540 0,4695 0,4848 0,5000 0,5150 0,5299 0,5446 0,5592 0,5736 0,5878 0,6018 0,6157 0,6293 0,6428 0,6561 0,6691 0,6820 0,6947 0,7071 cos

0,0175 0,0349 0,0524 0,0699 0,0875 0,1051 0,1228 0,1405 0,1584 0,1763 0,1944 0,2126 0,2309 0,2493 0,2679 0,2867 0,3057 0,3249 0,3443 0,3640 0,3839 0,4040 0,4245 0,4452 0,4663 0,4877 0,5095 0,5317 0,5543 0,5774 0,6009 0,6249 0,6494 0,6745 0,7002 0,7265 0,7536 0,7813 0,8098 0,8391 0,8693 0,9004 0,9325 0,9657 0,1000 cot

57,2900 28,6362 19,0811 14,3007 11,4300 9,5144 8,1443 7,1154 6,3138 5,6713 5,1446 4,7046 4,3315 4,0108 3,7321 3,4874 3,2709 3,0777 2,9042 2,7475 2,6051 2,4751 2,3559 2,2460 2,1445 2,0503 1,9626 1,8807 1,8040 1,7321 1,6643 1,6003 1,5399 1,4826 1,4281 1,3764 1,3270 1,2799 1,2349 1,1918 1,1504 1,1106 1,0724 1,0355 1,0000 tan

1,0000 0,9998 0,9994 0,9986 0,9976 0,9962 0,9945 0,9925 0,9903 0,9877 0,9848 0,9816 0,9781 0,9744 0,9703 0,9659 0,9613 0,9563 0,9511 0,9455 0,9397 0,9336 0,9272 0,9205 0,9135 0,9063 0,8988 0,9810 0,8829 0,8746 0,8660 0,8572 0,8480 0,8387 0,8290 0,8192 0,8090 0,7986 0,7880 0,7771 0,7660 0,7547 0,7431 0,7314 0,7193 0,7071 sin

90 89 88 87 86 85 84 83 82 81 80 79 78 77 76 75 74 73 72 71 70 69 68 67 66 65 64 63 62 61 60 59 58 57 56 55 54 53 52 51 50 49 48 47 46 45 A

217

Trigonometri Tablosu dar alarn trigonometrik oranlarn bulmak amacyla kullanlr. lleri 1 den 45 ye kadar olan alar yukardan aaya doru, 45 den 90 ye kadar olan alar ise aadan yukarya doru gsterilmitir. ls bulunacak a 1 ile 45 arasnda ise st satrda yazl olan trigonometrik oran stunu ile sol tarafta yazl olan ann kesitii deer alnr (rnein 38 lik ann tanjant tan38=0,7813tr.). ls bulunacak a 45 ile 90 arasnda ise alt satrda yazl trigonometrik oran ile sa tarafta yazl ann kesitii deer alnr (rnein 72 lik ann kosins, cos72=0,3090dr.).

NTE DEERLENDRME
1
A) B) C)

Balang ve Biti Noktas: GEOMETR

Kodu DD1 olan yapnn grnmnn izimi aadakilerden hangisidir?

D)

Yandaki yapnn kodu aadakilerden hangisidir? A) LZ1 B) LZ2 C) ZZ1 D) L21

218

Bir geometrik cisim seiniz. Setiiniz geometrik cismin grnmn iziniz ve simetri dzlemlerini belirleyiniz. Bir dzgn altgeni ekseni etrafnda en az ka derece evirirsek grnm deimez kalr? A) 30 B) 60 C) 90 D) 120

Yandaki ekilde eim, %12dir. 200 metrelik yatay uzunlua ka metre ykseklik karlk gelir? A) 12 B) 24 C) 100 D) 120

Bir dorunun eimi 0,8dir. Dorudaki dikey deiim 2 kat, yatay deiim 5 kat artrlyor. Eimdeki deiim yzde ka olur? A) 20 B) 24 C) 48 D) 50

Aadaki ifadelerde verilen boluklar tamamlaynz. a) -2x + y - 2 = 0 denkleminin belirttii dorunun eimi ..................... saysdr.

b) Eimi 0 olan dorunun denklemi ...................... olabilir. c) Eimleri arpm -1 olan dorular, .................... dorulardr.

ay=bx+2 doru denklemine gre yandaki tabloyu tamamlaynz.

Tablo: Doru Denklemi ve Dorunun Eimi ynin xnin Eim kat says (a) kat says (b) (m) t k 698 102 -18 -2t 3 0 Eim yoktur.

x ekseni, y ekseni, y=2 dorusu ve x+y=5 dorusunun snrlad yamuksal blgenin alan ka birimkaredir? A) 6 B) 8 C) 9 D) 10

10

y = 2x x = y-8

denklem sistemine gre aadaki sorular cevaplaynz. 219

a) Denklemlerle ilikilendirebileceiniz bir problem kurunuz ve znz. b) Yukarda verilen denklem sistemini grafik kullanarak znz.

11

Aadakilerden hangisi, -4 x < 3 eitsizliinin zm kmesinin say dorusunda gsterilmi hlidir? A) -4 B) -4 C) -4 D) -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4

12

Yandaki terazi modeli dengededir. Terazinin sol kefesine 2 kglk bir ktle konulduunda, terazi modelinin son durumuna uygun eitsizlik ifadesi aadakilerden hangisidir? A) x+6>8 B) x+86 C) x+6<8 D) x+86
Bilinmeyen ktle 2 kglk ktle

5 kglk ktle

1 kglk ktle

13

A= B=

x - 4 < - 2 dorusal eitsizliinin zm kmesi x - 4 = - 2 dorusal denkleminin zm kmesi

Yukarda verilen kmeler iin seeneklerden hangisi dorudur? A) B kmesi, A kmesinin alt kmesidir. B) A kmesi ile B kmesinin birleimi reel saylar kmesini verir. C) A kmesi ile B kmesinin eleman says eittir. D) A kmesinin sonsuz eleman vardr. 14 xin alabilecei en kk deer -2dir. Yukardaki ifadenin belirttii dorusal eitsizlik aadakilerden hangisidir? A) -x+4<3 B) -x-7<-4 C) x-3 D) x-2 15 Aadaki grafiklerden hangisi -x A)
y

y<0 dorusal eitsizliinin grafiidir?

C)
y

B)

D)

220

16

Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? A) sin20 = cos70 C) tan7 = B) tan35 = cot55 D) cot12 =
A

17

Yandaki ABC dik geninde; s(ABC)=90 s(ACB)=30 IACI=15 cm olduuna gre xin deeri aadakilerden hangisidir? A) 30 cm B) cm
B 30 C X 15 cm

C)

cm

D) 30 3 cm

18

2.sin45 + 3.cos60 -sin30 ileminin sonucu aadakilerden hangisidir?

43

A)

B) 2-1

C) 2+1

D) 2( 2+1)

alma

SZLK A ana doru: Konide tepe noktas ve tabann kenar olan emberin herhangi bir noktasndan geen dorulardan her biri, douran. aritmetik dizi: Bir sayya baka bir saynn ardk eklenmesi veya karlmasyla oluan rnt. B baml olay: ki veya daha fazla olayn gereklemesinin bir birine bal olmas, bir olayn sonucunun dier olayn sonucunu etkilemesi. bamsz olay: ki veya daha fazla olayn gereklemesinin bir birine bal olmamas, bir olayn sonucunun dier olayn sonucunu etkilememesi. benzer terim: Bir cebirsel ifadede kuvvetleri ayn olan bir deikenin ayn veya farkl kat saylara sahip terimleri. n bilimsel gsterim: Bir saynn a.10 eklinde yazlmas (1a<10, a R ve n Z). bilinmeyen: Bir eitlii salayan saylara karlk gelen sembol ya da harf. C cebirsel ifade: Saylarn bilinmeyenle temsil edildii matematik cmlesi. ap: emberin merkezinden geen ve u noktalar ember zerinde bulunan doru paras. ember: Dzlemde bir noktaya eit uzaklkta bulunan noktalar kmesi. ember paras: emberin iki noktas arasnda kalan paras, ember yay. evre a: Kesi ve u noktalar ember zerinde olan a. D daire: ember ile i blgesinin birleimi. daire dilimi: Bir dairede, merkez ann i blgesiyle grd yay arasnda kalan ksm, sektr. daire grafii: Bir btnn paralar hakknda bilgi sunmada kullanlan daire eklindeki grafik tr. deiken: Saylar temsil eden harf. deneysel olaslk: Bir olayn olma olasln deneyerek bulma. denklem: inde en az bir bilinmeyenin bulunduu eitlik. d ters a: Herhangi iki doruyu nc bir doru kestiinde bu dorularn arasnda olmayan ve kesenin her iki tarafnda komu olmayan alar. dbkey okgen: Kegenlerinin bazlarnn okgenin dnda kalmasyla oluan okgen. dik kenar: Bir dik gende dik ay oluturan kenarlardan her biri. doru orant: ki okluktan biri artarken dieri de ayn oranda artan ya da biri azalrken dieri de ayn oranda azalan okluklar arasndaki orant eidi. dorusal iliki: ki deikenden oluan ax+by+c=0 biimindeki cebirsel ifade. dnme as: Bir eklin dnme merkezi etrafnda dndrld a. E eim: Bir doruda y koordinatndaki uzunluk deiiminin x koordinatndaki uzunluk deiimine oran. eksen: Dairesel silindirde birbirine e ve paralel iki daire olan tabanlar birletiren doru. eitlik: inde = sembol bulunan matematik cmlesi. eitsizlik: inde <, >, , veya sembollerinden en az birinin bulunduu matematik cmlesi. etkisiz eleman: lemde etkisi olmayan eleman. 221

F faktriyel: 1'den n'ye kadar (veya n'den geriye doru 1'e kadar) olan doal saylarn arpm. fraktal: Bir eklin ardk olarak ayn oranda kltlmesi veya bytlmesiyle ina edilen rnt. G geometrik dizi: Bir sayyla baka bir saynn ardk arplmas veya blnmesiyle oluan rnt. gerek say kmesi: Rasyonel ile irrasyonel say kmelerinin birleimi ile oluan say kmesi. ibkey okgen: Kegenlerinin tamamnn okgenin i blgesinde kalmasyla oluan okgen. i ters a: Herhangi iki doruyu nc bir doru kestiinde bu dorularn arasnda ve kesenin her iki tarafnda komu olmayan alar. irrasyonel saylar: ki tam saynn birbirine blm eklinde yazlamayan saylar. K karekk alma: Verilen bir saynn hangi saynn karesi olduunu bulma. kartezyen koordinat sistemi: Dzlemde, birbirine dik iki dorunun 0 noktasnda kesierek oluturduu sistem. kiri: U noktalar ember zerinde bulunan doru paras. kombinasyon: Srann nemli olmad bir listeleme biimi. koni: Taban daire eklinde olan ve bir tane tepe noktas bulunan geometrik cisim. kre: Uzayda bir noktadan eit uzaklkta bulunan noktalarn kmesini oluturduu geometrik cisim. M majr yay: Merkez ann emberi kestii noktalar arasnda kalan byk ember yay. medyan: Ortanca deer. merkez a: Kesi merkezde, u noktalar ember zerinde olan a. merkezil dnme: Noktaya gre simetri. minr yay: Merkez ann emberi kestii noktalar arasnda kalan kk ember yay. mod: Tepe deer. N negatif kuvvet: a ifadesindeki n saysnn negatif olmas (a bir rasyonel say).
n

222

O ortanca deer (medyan): Bir veri grubu kkten bye doru sralandnda terim says tek ise ortadaki say, ift ise ortadaki iki saynn toplamnn yars. telemeli yansma: Bir eklin nce telenmesi sonra telenen eklin yansmas. zdelik: erdii deikene verilen btn deerler iin her iki yannda ayn sonucun elde edildii eitlik. znel olaslk: Bir olayn olma olaslnn kiiden kiiye gre deimesi. P permtasyon: Srann nemli olduu bir listeleme veya dizili biimi. piramit: Taban bir okgensel blgeye, yanal yzleri gensel blge olan ve bir tepe noktasna sahip geometrik cisim. pozitif kuvvet: an ifadesindeki n saysnn pozitif olmas.

R rasyonel say: a bir tam say, b sfrdan farkl bir tam say olmak zere biimindeki saylar. S sral ikili: Kartezyen koordinat sisteminde bir noktann yerini belirlemek iin kullanlan say ifti. sektr: Bir dairede, merkez ann i blgesiyle, grd yay arasnda kalan ksm, daire dilimi. standart sapma: Verilerin aritmetik ortalamadan ne kadar saptklarn gsteren bir merkez yaylma ls. ssleme kodu: Bir sslemede, her kedeki dzgn okgensel blgelerin kenar says. T teet: ember ile yalnzca bir ortak noktas olan doru. tepe deer: Veri grubunda en ok tekrar eden say. terim: Bir cebirsel ifadede bir veya birden fazla deiken ile bir saynn arpm. ters orant: ki okluktan biri artarken dieri de ayn oranda azalan ya da biri azalrken dieri de ayn oranda artan okluklar arasndaki orant eidi. gen eitsizlii: Bir gende iki kenar uzunluunun toplamnn, nc kenarn uzunluundan kk ve iki kenar uzunluunun farknn nc kenarn uzunluundan byk olmas. X x ekseni: Kartezyen koordinat sistemindeki yatay eksen. 223 Y y ekseni: Kartezyen koordinat sistemindeki dikey eksen. yansma: Bir eklin doruya gre simetrisi. yay: emberde farkl iki nokta arasndaki ember paras.

KISALTMA VE SEMBOLLER
[AB] [AB AB doru paras AB n Paralellik Diklik Benzerlik veya yaklak deer Elik ABC as B as Doal saylar kmesi Tam saylar kmesi % Q Yzde Rasyonel saylar kmesi AB yay AB yaynn ls Kk eit Byk eit Pi says n faktriyel nnin rli permtasyonlarnn says Kesiim Birleim

AB s(AB)
n! P(n,r)

ABC B IN Z

KAYNAKA
ALTUN, M., Matematik retimi, Alfa Yaynlar, Bursa, 2002. BAYKUL, Y., lkretimde Matematik retimi, Pagem Yaynclk, 2004. CHAPIN, S.H., Middle Grades Mathematics An Interactive Approach, Prentice Hall, New Jersey, 1995. DAVID, M.; L. MARSHA, Prentice Hall Pre-Algebra, A Paramount Comminications, 1991. DIETER, B.; B. BARBARA, Schnittpunkt 6, Ernst Klett Verlag GmbH, Stuttgart, 1998. Glencoe/McGraw-Hill, Mathematics, Columbus, 2001. Glencoe/McGraw-Hill, Mathematics, Course 2, 1999. HAESE, S.; R. HAESE, Mathematics For Year 8, Haese Harris Publications, Australia, 2004. HAESE, S.; R. HAESE, Pulgies, S., Mathematics For Year 7, Haese Harris Publications, Australia. JOHN, Busbridge; Durmu Ali ZELK, lkretim Matematik retimi, YK, Ankara, 1997. 224 LEHMANN, K.; W. SCHULZE, Schnittpunkt 6, Ernst Klett Schulbuchverlag GmbH, Stuttgart, 1994. LICHTENBERG, B. K.; A. P. TROUTMAN, Mathematics A Good Beginning, Wadsworth, Belmont, 2003. Matematik Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2000. MEB, 6-8. Snflar lkretim Matematik Dersi retim Program ve Klavuzu, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 2005. RAYNER, Moraska, Achim Olpp, Schnittpunkt 8, Ernst Klett Verlag GmbH, Stuttgart, 1997. SERTZ, S., Matematiin Aydnlk Dnyas, Tbitak Yaynlar, Ankara, 2006. TDK, Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005. TDK, Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005. BASSAREAR, Tom, Mathematics For Elementary School Teachers, Houghton Mifflin Company, Boston, New York, 1997. URAL, ., Kran Krana Zek Sorular, TimaYaynlar, stanbul, 2005.