BOSNA HERSEK MEZARTALARI Osmanldan Gnmze Saraybosna, Mostar, Livno ve Glamo

Nadgrobni Spomenici u Bosni i Hercegovini od Osmanlija pa do Danas Iz Sarajeva, Mostar, Livno i Glamou
T T

Tombstones of Bosnia-Herzegovina from Ottoman Period until Recent Times from Sarajevo, Mostar, Livno and Glamoc

SOTA PUBLICATIONS / SOTA YAYINLARI Series editor: Mehmet Ttnc CORPUS OF TURKISH ISLAMIC INSCRIPTIONS / TRK SLAM KTABELER DZS Published: 1. Mehmet Ttnc, Turkish Jerusalem (1516-1917), Ottoman Inscriptions from Jerusalem and Other Palestinian Cities, Haarlem, 2006. 2. Mehmet Ttnc, Turkish Palestine (1069-1917) Inscriptions from al-Khalil (Hebron), Nebi Musa and Other Palestinian Cities under Turkish Rule , Haarlem, 2008. 3. Leyla Ylmaz, Antalyada Trk Dnemi Kitabeleri, Haarlem 2009 4. Nurcan Bodurmaz, Bosna Hersek Mezartalar, Haarlem 2011 5. Mehmet Ttnc, Cezayir Kitabeleri(1516-1820), Trk Hakimiyetinde Cezayirden Kitabeler. Eserler, Portreler, Haarlem-stanbul, 2011. (amlca Yaynlar ile Ortak Yayn) 6. Emine Karpuz, Gaferyad Tarihi Kazmkarabekir lesi Kltr ve Tarih, Haarlem 2011 Forthcoming: 7. Fathi Jarray, Inscriptions des Momuments de la Regence Tunis a lpoque Ottomane, Haarlem 2012 8. Fathi Jarray, Cadrans solaires de Tunesie, Haarlem 2012 9. Mehmet Ttnc, Avrupada (Avusturya, Macarstan, Hirvatistan, Romanya, Srbistan, Polonya ve ngiltere) Osmanli Kitabeleri, Haarlem, 2013 10. Erich Prokosch, Osmanische und Karamanische Inschriften, Haarlem, 2013 11. Machiel Kiel, Ottoman Inscriptions from Bulgaria and Albania, Haarlem, 2013 12. Hakan Cokunarslan, Seluklu Devri Kale Kitabeleri, Haarlem, 2013 13. Kerim Trkmen, Karamanoullar Devri Kitabeleri, Haarlem 2013

CORPUS OF TURKISH ISLAMIC INSCRIPTIONS nr: 4 TRK SLAM KTABELER DZS no: 4

BOSNA HERSEK MEZARTALARI Osmanldan Gnmze Saraybosna, Mostar, Livno ve Glamo

Nadgrobni Spomenici u Bosni i Hercegovini od Osmanlija pa do Danas TIz TSarajeva, Mostar, Livno i Glamou

Nurcan Bodurmaz

Trk ve Arap Dnyas Aratrma Merkezi Research Center for Turkish and Arabic World

CORPUS OF TURKISH ISLAMIC INSCRIPTIONS nr. 4 TRK SLAM KTABELER DZS no: 4 BOSNA HERSEK MEZARTALARI (Osmanldan Gnmze) Saraybosna, Mostar, Livno ve Glamo Nurcan Bodurmaz ISBN 978-90-6921-006-3 Tombstones of Bosnia-Herzegovina from Ottoman Period until Recent Times from Sarajevo, Mostar, Livno and Glamoc Nadgrobni Spomenici u Bosni i Hercegovini od Osmanlija pa do Danas Iz Sarajeva, Mostar, Livno i Glamou
T T

1. Bosnia Hercegowina Tombstones 2. Ottoman History, Tombstones, Inscriptions 3. Bosnian History: Sarajevo, Mostar, Livno, Glamoc First Published in 2011, Haarlem, Netherlands
Cover Design: mer Erdem Cover Photo: Monumental Tombstone of mer Aga Bai in Glamo

Copyright 2011, Nurcan Bodurmaz

All rights reserved. No part of this book and accompanying digital file may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying and recording or otherwise, without prior written permission of the publisher and copyright holder. All photographs in the Catalogue are copyrighted and were taken by the author during her visits into Bosna Hercegowina in 2007.

Publisher: SOTA / Research Centre for Turkish and Arabic World Postbus 9642 2003 LP Haarlem Netherlands Tel: + 31 23 5292883 Fax: + 31 23 5292883 Email: m.tutuncu@quicknet.nl or sota@wanadoo.nl Web: www.turkistan.org/bosna.htm
HT TH HT

TH H H H H

H H

Nurdan ve Mineye

Nurcan Bodurmaz 1972de stanbulda doan Nurcan Bodurmaz, Boazii niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnden 1997 ylnda mezun oldu ve yksek lisans renimini ayn blmde "Ak Divan" adl tezle 2000de tamamlad. stanbul Teknik niversitesi Sanat Tarihi Anabilim Dalndaki doktora almalarn 2009da "Bosna-Hersek Osmanl Dnemi Mslman Mezar Talar" adl tez konusu ile bitirdi. Nurcan Bodurmaz, 1998 ylndan bu yana stanbul Bilgi niversitesi Trk Dili Biriminde Trke dersleri veriyor.
H H

NDEKLER
H H

H u kitap 2 blmden olumaktadr. B HBirinci blm (nceleme) elinizdeki kitaptr. Hkinci blm (Katalog blm) ise 277 mezar tann saysal katalogundan olumaktadr. kinci blmn dijital - saysal pdf dosyasn nternet zerinden www.turkistan.org/bosna.htm sayfasndan indirebilirsiniz.

1. BLM Sunu (Prof dr. Edhem Eldem).............................................................9 nsz...................................................................................................13 Giri......................................................................................................15 1. Osmanl Mezar Talarnn lm, slamiyet ve Tarihsel Adan Deerlendirilmesi...........................................................................31 2. Osmanllara Ait Mezar Talarnn Snflandrlmas ......................43 3. Mezar Talarnn Kitabelerine Kullanlan Dil................................65 4. Osmanl Mezar Talarnda Semboller ...........................................83 5. Bosna-Hersekte Mslmanln Kimlik Olarak Ortaya kmas .........................................................................................127 6. Bosna-Hersekte Osmanl Dnemi Mslman Mezar Talarnn zellikleri......................................................................................141 7. Saraybosna ehrinde Osmanl Dnemine ait Mezar Talar ........155 8. Mostar, Livno, Glamota Bulunan Mezar Talar ......................215 9. Sonular.........................................................................................259 Kaynaklar .........................................................................................271 Mezartalarnn listesi ......................................................................293 2. BLM KATALOG Saysal Pdf dosyas.

Bosna Hersek Mezartalar

SUNU 1980lerden beri genel olarak aratrmaclarn, zel olarak da tarihilerin Osmanl mezar talarna gtermi olduklar ilgiyle bu ilginin sonucunda ortaya kan rnlerin kalitesi hissedilir bir ekilde artmtr. O tarihe kadar yaplan almalarn byk bir ksm, baz dar alanlarn iine hapsolmutu. Sanat tarihileri kendi alanlarnda nemli grdkleri baz talar incelemekte, edebiyatlar kendi disiplinleri asndan nemli bulduklar kitabelerin zerine eiliyorlar, tarihiler ise belirli biyografik bilgileri ieren ya da u veya bu ekilde tarihi bir kymeti olduunu dndkleri talar ele alyorlard. Bu tr rnekleri oaltmak mmkndr; ancak asl nemli olan, bu ksm ve seici yaklamlar yznden mezar talarna ve daha de geni olarak lm kltrne toptan bir bakn uzun zaman eksik kalm olduudur. Hans-Peter Laqueurn 1993te yaymlad rnek almayla birlikte, ayn alanda ok emek vermi olan Jean-Louis Bacqu-Grammontnun esprili bir ekilde mezaroloji adn verdii bu alann kaderi deimeye balamtr. Artk oumuz bu meselenin semece birka tala yrtlemeyeceini, tarihsel bir sorunsal olmadan ya da tutarl bir balam oluturmadan bu alana girilemeyeceini kabul etmi grnyoruz. Fakat bu olumlu gelimelere ramen henz yolun banda olduumuzu unutmamalyz. Alann ok belirgin baz zaaflarnn altn izmek gerekir. Bunlarn biri herhalde Osmanl kltrnn ve kimliinin neredeyse sistematik olarak slamla zdeletirilmesidir. Oysa imparatorluun nfusunun ok nemli bir orannn Gayrimslim olduu dnlrse, Osmanl defin geleneklerinin ve lm kltrnn bu kesimi kapsamamas ok ciddi bir eksikliktir. Mslman kesmin iinde bile, hala merkez ile evre arasndaki dengesizliin ne kadar belirgin olduunu da hatrlatmak gerekir. Bu tr almalarn ezici bir ounluu, stanbuldaki mezarlklar, kabristanlar, hazireler, trbelerle megul olurken, merkezden uzaklatka yaplan almalarn adedi kadar kapsaycl da azalmaktadr. Zaten byk lde stanbulda gelitiini bildiimiz bir kltr sadece merkezden takip etmek ve bunu genel anlamda Osmanl olarak tanmlamak, ister istemez Osmanl mparatorluu genelinde homojen bir uygulama olduu hissini yaratabilme tehlilkesini beraberinde getirmektedir. Oysa tam aksine bu olgunun belki de en ilgin taraf, standarttan ok farkllklar gzlemlemeye ve anlamaya almaktr. Baka bir deyile stanbulda belirli bir

10

Nurcan Bodurmaz

olgunlua varm olan bir modelin, mekn, zaman, ve ortam deitike ne ekiller alabilecei meselesi ok daha etraflca incelenmesi gereken nemli bir aratrma konusudur. Bu deiimleri dnemsel olarak takip etmek pek tabii olarak mmknse, ayn ekilde farkl sosyo-ekonomik balamlarda, farkl blgesel ve kltrel ortamlarda, farkl lisan etkileri altnda da incelemek gerekmektedir. Bu anlamda, Nurcan Bodurmazn doktora tezine dayanarak oluturduu bu almas, yukarda bahsedilen eksiklerin bir vehesini ele alarak nemli bir katkda bulunmaktadr. Osmanl mparatorluuna nispeten erken bir dnemde katlan BosnaHersekteki mezar talarnn nasl kullanld, ne gibi ekiller aldklar, kitabe metinlerinin neye benzedii gibi nemli sorular sayesinde dini olarak ayn, lisan asndan farkl, idari olarak da mesafeli olan bir blgede merkezde gelitirilen bir kltrn bu evre blgesinde nasl gelitiini, ne ekilde uyarlandn, hangi alardan benzeyip aksine hangi alardan yerel bir mukavemet gsterdiini incelemek bir dereceye kadar mmkn olabilmektedir. Yerel dinamikler ile merkezin yaratt model arasndaki etkileim, Osmanl mparatorluunun evresindeki birok blgede olduu gibi BosnaHersekte de bugne kadar uzanan zgn bir kltrn gelimesine vesile olmutur. Bundan neredeyse krk yl nce Mehmed Mujezinovic, ayn blgenin Mslman talarnn bir envanterini gerekletirmiti. O dnemden bugne blgede yaanan felaketler, 1970lerde tespit edilen talarn birounun yok olmasna neden olduu gibi, sava sonrasnda hala yaanan yerel gerginlikler, bu konudaki almalar zorlatrmakta, bazen ise imknsz klmaktadr. Bu anlamda Nurcan Bodurmazn bu eseri, yok olma tehlikesiyle kar karya kalm kltr varlklarna dikkati ekmesi asndan nemli bir rol stlenmektedir. Bu tehlikenin de sadece sava alanna dnm bir blgeye has olduunu sanmak hatasna dmemek gerekir: Trkiye dnda kalan eski Osmanl topraklarnda yaanan bu sorun aslnda farkl nedenlerle de olsa Trkiyenin birok blgesinde, kentinde, kasabasnda da gn be gn hissedilmektedir. Ne yazk ki bu tr almalarn bu konudaki bilinci harekete geireceini mit etmekten baka aremiz bulunmuyor. Bu almann vurgulanmas gereken bir nemli unsuru daha, talarn kataloglanmas iin gelitirilmi olan sistemdir. Bu alanda hissedilen en byk eksikliklerden biri, mezar talar iin standart, gvenilir ve herkes tarafndan kullanlabilir bir tasnif ve kayt sisteminin

Bosna Hersek Mezartalar

11

olmaydr. Ne talarn morfolojisinin ve tezyinatnn, ne kitabe metinlerinin transkripsiyonunun, ne de genel olarak mezarn zelliklerinin bir veritabannn oluumuna yarayacak ekilde kaydedilmesini salayacak bir metoda sahibiz. Oysa bu alanda gelinen noktada artk mukayeseli ve seri halinde incelemeler yaplabilmesi art olmutur ve bunun da tek yolu mnferit kitap formatndaki yaynlardan artk merkezi bir veritabanna gemek olacaktr. Bunu yapabilmek iin ise, her tan esas zelliklerini toparlayacak bir fi modelinin gelitirilerek snanmas, uygun bulunduu takdirde de bu amaca ynelik olarak kullanlmas faydal olacaktr. Bu almada gerekletirilmi olan kataloglama sistemi ve bu sisteme temel oluturan fiin bu yolda atlm nemli bir adm olduunu kabul etmek gerekir. Yukarda saylan birok nedenden dolay, Nurcan Bodurmazn bu almas Osmanl mezar talar konusunda almakta olan ya da bu alana ynelmeyi dnen aratrmaclar iin son derecede faydal bir rnek tekil etmektedir. Bu tr almalarn cesaretlendirilerek oalmas en iten temennimizdir. Edhem Eldem Boazii niversitesi Tarih Blm

12

Nurcan Bodurmaz

Bosna Hersek Mezartalar

13

NSZ Bundan be on yl ncesine kadar sadece amatrce ilgi duyduum mezar talar konusunda, Hans Peter Laquerin Hvel Bk adl kitabn okurken ilk sayfalardaki bir dipnotunda Bosnada Livno yolu zerinde bulunan Glamoctaki bir mezardan sz ediliyordu. mer Aa Baiin 4,35 metre ykseliindeki dev boyutta dikili ba ta. Bu bilgi 2002 ylndaki Bosna seyahatimi ekici klan sebeplerden biri olmutu. Turistik amal byle bir gezinin ileride benim iin bir alma zemini oluturacan akas hi dnmemitim. almann belki de en zorlayc ksm Trkiye dnda yabanc bir lkede almann ortaya karabilecei skntlard. Her eyden nce byle bir alma ekip almasn gerektiriyordu. Kiisel bir aba ile kendi ekibimi kurmak durumunda kaldm. Yldz Teknik niversitesinde alan arazi almalarnda ileri derecede tecrbe sahibi restaratr mimar Yard. Do. Dr. Gl nal bu konuda destek verebileceini syledi. Bir haftalk almamz srasnda 2000e yakn fotoraf ektik. Mihmandarmz Anela Kurtovi, Bosna-Hersekte meydana gelen savaa tank biri olarak geirdii travmalara ramen bizimle btn mezarlklara geldi. Sava grm blgelerdeki en byk sorun maynl blgelerdir. Btn abalarmza ramen belirlenmi mayn blgeleri hakknda bir harita almay baaramadk. Bu yzden almann alann snrl tutmak zorunda kaldk. Resm izin iin konutuumuz Bonaklar blgede yaplacak almada byle izinlere gerek olmadn sylemilerdi. Fakat ne yazk ki durum tam tersi oldu. Hemen ardndan bu fotoraflanan talar envantere geirmeye baladm. Envanterin oluturulmasnda Prof. Dr. Ayla dekann ynlendirmeleri ile envanter uzun bir zamandan sonra son eklini alabildi. Bir dier zorluk da Osmanl mezar talarnn zelllikleri hakknda bilgi toplama aamasnda oldu. Her nedense konu zerinde alan, ellerinde binlerce mezar tann fotoraf ve izimi bulunan baz uzmanlar bilgi yahut malzemelerini paylamaktan srarla kandlar. Paylalmayan malzeme hakknda herhangi bir alma ortaya koyulamad iin belki de pek ok konu ileride aydnlatlmay bekleyen bir muamma olarak bir sre daha karanlkta kalmaya mahkm grnyor. Bu almada ncelikle Bosna-Hersek mezar talarn fotoraflamamda yardmlarn esirgemeyen deerli arkadam Yard.

14

Nurcan Bodurmaz

Do. Dr. Gl nala, Bosna-Hersekte kaldmz srede mihmandarmz Anela Kurtovie, mezar ta izimlerini yapan Aya Kuta, teknik zorluklar sabrla zen editr Vedat Ylmaza, kardeim Cihana, tezi okuyarak dzelten Dr. Seza Sinanlara, kitabelerin zmnde yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr. Edhem Eldem ve Prof. Dr. Ahmet Atill entrke teekkr etmem gerekiyor. eitli dillerden eviriler iin Av. Adnan Mehel, Dr. Rahman Ademye, zgr Takna Bonaka kaynaklar salayan Selma Karaevie, son dzeltmeleri yapan Sinem elebioluna beni bu konuda destekleyen ve yardmc olan daha pek ok arkadama ayrca teekkr ederim. Nurcan BODURMAZ Mays 2010 Eyp

Bosna Hersek Mezartalar

293

ZET Bu alma Bosna-Hersekte 15-19. yzyllar Osmanl Devleti dneminden kalan mezar talarnn, mparatorluun stanbul, Edirne, Bursa ve znik blgelerinde bulunan mezar talar ile karlatrlarak incelenmesini hedef alan; ayrca 20 ila 21. yzyllarda blgede retilen mezar talarnn gemi dnemlerden ne kadar etkilendiklerini ortaya karma dncesiyle gelitirilen bir aratrmadr. BosnaHersek Osmanl mparatorluunun serhad blgelerindendir. almay gerekletirebilmek iin mezar talarnn youn bulunduu Saraybosna, Mostar, Livno ve Glamo zellikle seilmitir. Szkonusu blgelerde yaplan katalog almasnda 277 mezar ta tespit edilmi ve bunlarn katalogu hazrlanarak biim, kitabe ve motif aratrmas yaplmtr. Kataloa alnan talarn izimi yaplarak zerlerindeki kitabeler okunmutur. Ayrca konu hakknda yaplan dier almalar gzden geirilerek Bosna-Hersek blgesindeki mezar talar analiz edilmitir. Sonu olarak Bosna-Hersek blgesinde bugn Mslman Bonaklarn kullandklar mezar talarnn hem Osmanl kltrnden hem de Ortaa Bosnas kltrnden beslendii, mezar talarnn Mslman Bonaklar iin bir sembol haline geldii yargsna varlmtr. Bu oluum gnmz Trkiyesinin mezar ta biimlerinde daha farkl bir deiim sreci sergilemektedir. Bu farkl deiim ise Bosna-Hersek ve Trkiyenin tarih ierisinde zellikle 20. yzylda farkl olaylarla karlam olmasndan kaynaklanmaktadr. zellikle Osmanl mparatorluunun yklmasndan sonra kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devleti, yaplan kkl devrimlerle eskisinden tamamen farkl sosyal yapya sratli bir gei dnemi yaamtr. Bunun sonucu olarak birok konuda olduu gibi Osmanldan kalan eski mezar ta gelenei yazs, izgisi, mimar ve estetik zellikleri bakmndan gnmz Trkiyesinde tamamen terk edilmi durumdadr. Buna karlk Bosna-Hersekte durum tamamen farkl ve olduka tutucudur. yle ki, Osmanl dneminde kemikleen baz mezar ta formlar, 21. yzyla kadar biim ve muhteva bakmndan neredeyse taviz vermeden, srarla geleneki izgilerini koruyarak varln srdrmeyi baarabilmilerdir.

294

Nurcan Bodurmaz

SAETAK Ova studija ima u cilju istraiti i uporediti nadgrobne spomenike u Bosni i Hercegovini iz perioda Osmanlijske Drave, iz 15.-19. vijekova, sa nadgrobnim spomenicima Imperije na podruju stanbula, Edirne, Burse i znika; Uz to ovo je studija koja je zasnovana na misli otkrivanja injenice koliko su nadgrobni spomenici ranijih vremena uticali na nadgrobne spomenike porizvedene izmeu 20. i 21. vijeka na ovim podrujima. Da bi ostvarili radove i studije, posebno su odabrani Sarajevo, Mostar, Livno i Glamo, gdje se intezivno nalazi mnogo nadgrobnih spomenika. U katalokom radu koji je obavljen na navedenim podrujima, utvreno je 277 nadgrobnih spomenika i pripremljen katalog, zajedno sa istraivanjem oblika, natpisa i motiva na nadgrobnim spomenicima. Obavljeno je crtanje spomenika koji su uvedeni u katalog i itanje natpisa na tim spomenicima. Zajedno sa tim, izvren je pregled drugih radova koji su uraeni na ovu temu, analizirajui nadgrobne spomenike na podruju Bosne i Hercegovine. Kao rezultat dolo se do zakljuka da je na nadgrobne spomenike koje danas koriste Muslimani Bonjaci na podruju Bosne i Hercegovine uticala i Osmanlijska kultura i kultura srednjo-vijekovne Bosne. Takoe je utvreno da su nadgrobni spomenici postali simboli sa Muslimane Bonjake. Ova injenica izraava razliitiji proces promjena to se tie oblika nadgrobnih spomenika u dananjoj Turskoj. Ovaj razliiti proces promjena uzrokovan je injenicom da se Bosna i Hercegovina i Turska sretala sa razliitim istorijskim dogaajima, posebno u 20. vijeku. Turska je doivjela veoma brz prelazni period u socijalnu strukturu razliitu od ranije, doivljavajui korjenite revolucije nakon pada Osmanskog Carstva i posle osnivanja drave Republike Turske. Kao rezultat toga, u savremenoj Turskoj, pored mnogih drugih promjena, tradicija pisanja, crtanja, arhitekture i estetike koja je ostala od Osmanlija, danas je skroz naputena. Za razliku od toga, stanje u Bosni i Hercegovini je sasvim drugaije i prilino konzervativno. Tako su forme nadgrobnih spomenika koje su ostale iz Osmanlijskog perioda ostale sauvane bez odstupanja od oblika i sadraja i u 21. vijeku. Nadrgobni spomenici su nastavili svoje postojanje sa tradicionalnim crtama i oblikom.

Bosna Hersek Mezartalar

295

SUMMARY This study aims to study the Ottoman gravestones in BosniaHerzegovina dating from the period 15th to 19th century by comparing them with the ones in stanbul, Edirne, Bursa and znik and to find out the extent of the influence of the earlier periods on todays gravestone building in the region. Bosnia-Herzegovina is one of the frontier regions of the Ottoman Empire. The regions of Sarajevo, Mostar, Livno and Glamo where there are many Ottoman gravestones were specifically chosen in order to carry out the study. In these regions, 277 gravestones were identified and inventoried in terms of their forms, epigraphs and motifs. Each gravestone in the inventory was sketched and the epigraphs on them were deciphered. Besides, taking other studies on the subject into consideration, the gravestones in the region of BosniaHerzegovina were analysed. In conclusion, it has been found out that the present-day gravestones of Muslim Bosnians in the region of Bosnia-Herzegovina are built under the influence of both the Ottoman culture and the Bosnian culture of the Middle Ages, and that the gravestones have become a symbol for Muslim Bosnians. However, the present-day gravestones in Turkey differ from the ones in Bosnia-Herzegovina in that they are not built under the influence of the Ottoman culture. This is because Turkey and Bosnia-Herzegovina underwent different developments in the course of their history, especially in the 20th century. Specifically, the Turkish Republic, established after the collapse of the Ottoman Empire, underwent a swift transition period due to fundamental revolutions leading to a different social structure. As a consequence, the traditonal forms of Ottoman gravestones, like other traditions inherited from the Ottoman culture, have been abandoned. Bosnians, on the other hand, are conservative and have preserved the traditional forms. That is to say, some forms of confirmed gravestones of the Ottoman period have remained the same to this day, keeping their traditional characteristics in form and content.

296

Nurcan Bodurmaz