Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 41, 1 (2001), 209-225

Sibirya amanizminde Doa Tapnm

Dr. Mihaly Hoppal** ngilizce'den eviren: Prof. Dr. Grbz Erginer**
Son 30-40 yl boyunca animizm1, karlatrmal dinbilimcilerin dikkatinden kamtr. Yine de animizm hal hem dnya nazarnda hem de Kuzey Sibirya halklarnn amanizminde ok nemli bir kavram olarak yer almaktadr. Bu makalede, ruh kavramnn farkl tipleri zerinde tek tek durulacak ve gemiteki durumuna kar Sibirya amaniziminin bugnk animistik tasarm ortaya konulacaktr. Ayrca, aman ruh yardmclarnn farkl tipleri ve samanlarn temsili gsteri biimleri konusuna byk bir zen gsterilecektir. Bu temsillerde hangi tr semboller, hangi tr rolleri oynar ? Bu soruya verilecek yant, Kuzey Sibirya amanizminin semiotik adan anlalmasnda bize yol gsterecektir. Bundan baka, Sibirya amanizmi l klt, atalar klt, da klt ve hayvan kurban ritelleri ieriinde de yer alr. Bir sonu olarak, Sibirya animizminin derin anlamnn ya da mesajnn insan ve doa arasnda bir denge unsuru olduu sylenebilir. Giri yi bilindii gibi, 19. yy ngiliz Antropologu Sir Edward Tylor "animizm" terimini ilk kez 1871 'de yaynlanan lkel Kltr "Primitive Culture" adl almasnda dinsel-bysel dncenin erken dnemleri iin kullanmtr. Tylor, soul (ruh) ve spirit (ruh) kavramlar arasnda bir ayrm yapm, sadece insanln 'soul'e sahip olduunu vurgularken 'spirit'in doal fenomenlerin geni bir yelpazesiyle ilikilendirilebilecek soyut bir kavram olduunu aka belirtmitir. ngiliz bilim adamlar, animizmin rya deneyiminden gelimi olduu konusunda hemfikirdi. zetle ruh, bedenin dna kyor, "seyahat ediyordu". Bu tr rya seyahatleri esnasnda insanlar lm akrabalarn, arkadalarn ya da onlarn ruhlarn grebiliyorlard.
*Dr. Mihaly Hoppal: Nature Worship in Siberian Shamanism. Estonia Elektronical of Folklore Journal. Vol.: 4, June 1997 **Dr. Mihaly Hoppal, Macaristan Bilimler Akademisi yesi olup amanizm konusunda uzmandr. Bu makaleyi Trkeye evirmeme izin verdii iin kendisine teekkr ediyorum. ** Prof. Dr. Grbz Erginer, DTCF Etnoloji Anabilim Dal Bakan. 1 Animizm: Latince anima=ruh demektir. Animizm yeryznde var olan canl-cansz her eyin hatta doa olaylarnn bile bir ruhu olduunu varsayan dinsel dnya grdr. (.N.)

210

Mihaly Hoppal

Bu dnce daha sonra pek ok bilim adam, zellikle Rus-Sovyet Din Tarihi Okulu (V. G. Bogoraz, D. Klementz, A. F. Anisinov, F. A. Kudravtsev, S. A. Tokarev, T. M. Mikhailov - Bkz.: Krader 1978: 194) tarafndan benimsendi. Ruhun-umas aman bilginin nemli bir esi olduu iin, evrimsel bir ema iinde dnen bu Rus aratrmaclar animizmin, amanizmin ilk zamanlarnn bir dinsel-ideolojik oluumu olduuna inandlar. (Anisinov 1967: 109-115) Dinin ilk biimleri hakknda Marksist ynelimli kapsaml bir almann yazar olan S. A. Tokarev, Sibirya amanizminin, avlanm hayvanlarn ruhlanyla yakn ilikilerini devam ettirebilmek amacyla avc bir yaam tarz srdrd iin animizmin belli ynlerini saf d brakarak onun iinden doduu, bu saf d brakma ileminin de amana ait olduu eklinde bir sonuca vard. (Tokarev 1964: 304) Doal olarak bu dncenin ncleri vard. sveli J. Stadling (1912) zaten dncenin animistik yollarnn amanizmin dnyaya bakyla sk bir biimde i ie gemi olduunu belirtmiti. Ivar Paulson, Kuzey Avrasya'da ruh kavram hakkndaki monografisinden "Seelenvorstellungen" sonra amanizmin doal olaylar bilimini inceledi ve unlar yazd: "amanizm esrime halindeyken grmeye dayal "ecstatic-visionary" bir teknii kullanan tipik bir animistik ideolojidir". (Paulson: 1964: 131) Avrasya amanizminin bir baka ayrdedici zellii dualist ruh kavramdr. Estonyah bilim adamlarna gre "zgr ruh" esrime esnasnda bedeni terk edebilir ve amanlar bu ruhu ruhlar ve Tanrlar dnyasna gnderir, dier bir deyile bu, amani ruh uurma diye adlandrlan uygulamalardaki ruh tipidir. Karlatrmal din aratrmalar konusunda nemli bir baka bilim adam olan skandinav asll sveli Aringke Hultkrantz, bir ka almasnda ruh tasvirleri konusunu incelemitir. Onun amanizmle ilikili olarak ruhdualizmi hakknda yazd kapsaml bir makalesinden alnt yapacam: ' Ruh-dualizmi vakalar, amanistik uygulamalarn youn bir biimde gzlemlenmesi nedeniyle amanizmle aklanyordu... Bu tr vakalarn ounda amann zgr-ruhu mterisinin zgr-ruhunu arad... zgr-ruhla beden-ruhlar arasnda her zaman amann zgr -ruhunun kaak bir ruhu aramak iin bedeni terketmesi ve beden-ruhunun aman hayatta tutmak iin geride kalmas eklinde dzenli bir dualizm sz konusu deildi... amanla ilgili konularn ve ruh-dualizminin dalmyla ilgili belgeler, ruh-dualizminin kkenlerinin avc bir kltrde olduunu aklar." (Hultkrantz 1984:31-34)

Sibirya amanizminde Doa Taprtm

211

Mircea Eliade, 1950'lerin ilk yllarnda o gne kadar zerinde alt, bu gn bir temel olarak kabul edilen klsik kitabn tamamlyordu. (Romen asll bir bilim adam olan Siikala 1989'da Eliade'n yaam ve almalar zerine iyi bir inceleme ve deerlendirme yapmtr.) Eliade fenomenolojik yaklam taraftaryd. Bu yzden o, daha ok amanizmin karmak btnln veren, onun ayrdedici karakteristikleri olan tantc imgelemler, te dnyaya aman seyahat, aman evrenbilim ve hereyden nce esrime fenomeniyle ilgileniyordu. Kitabnn ad, onun ana fikrini aklamaktadr. amanizm: Esrimenin Eski Teknikleri "Shamanism: Archaic Techniques of Ecstacy". (Eliade 1951, ngiltere 1964 geniletilmi bask.) Eliade, amanizmin tarihsel ynn tartmad, bu yzden animizmden ve kendi karakteristiklerinden de sz etmekten kand. Bunun bir sonucu olarak "Eliadism" erevesi ierisinde amanizmi bir dnya fenomeni olarak sunan ve geni halk kitleleri iin yaynlanm kapsaml almalar, amanizmin oluumunu tartmakta baarszla uramtr. (Perrin 1995, Vitebsky 1995) Aratrma tarihi konusunda bir merakl olarak, 1979'dan beri amanizmle balantl ruh kavramlarnn tasawurlar hakknda bir ka inceleme (bkz.: Kim 1979) yaynlayan Asya Folkloru "Asian Folklore" adl sreli yaynn ilk saysndan sz etmek isterim. Bu sayda uluslararas bir konferansn bildirileri yaynland. Bylece insanlar baz Hint, Singapur, Tayland, Japon ve in halklarnn ruh inanlar hakknda okuyup bilgi sahibi olabildi. zgn folklor malzemesi ieren bu trden pek ok makaleye gelecek yllarn karlatrmal aratrmalarnda gereksinim duyulacak olmasna karn maalesef bu makaleler dilbilim aralarnn "apparatus philologicus" ounun yokluu yznden konferansta datlan bildirilerin zetleri gibi zetlerden oluturulmu grnyordu. Bu, bizim ieriinde btn Fin-Ural "Finno-Ugrian (Uralic)" halklarnn ruh kavramlarn betimleyeceimiz ve karlatracamz Ural Mitolojileri Ansiklopedisi "Encyclopaedia of Uralic Mythologies" (ef Editrler: V.V. Napolskikh & A.L. Siikala & M. Hoppal, Ural Etnolojisi "Ethnologica Uralic" kitap serisinde yaynlanacak) diye adlandrlm bir ka cilde yaylan kapsaml bir alma hazrln niin plnladmzn nedenlerinden biridir. yi bilindii gibi amanlar, her biri kendi toplumlarnda (rnein hastann saaltlmas, kahinlik ya da kurbanlara refakat etmek vd. gibi ) baz sosyal roller oynar. Ama samanlarn ortak zellikleri bir ekilde ruhlarla temasa geebilmeleridir. L. E. Sullivan, "amanlar sadece kendi ruhlarnn esrimesini kontrol etmekle kalmayp ayn zamanda dierlerinin ruhlaryla ilgili bilgide, bu ruhlar korumada vd. konularda uzman olduklar iin insan

212

Mihaly Hoppal

ruhunun davranlar konusunda da uzmandrlar" (Sullivan 1994) biimli yerinde bir tesbitte bulunmutur. Bu incelemede, samanlarn insan ruhunu dengede tutma yolunu betimlemeye alacam, bunu yaparken sadece amanizm mitolojisinden rneklerle onlarn ruh dnyasyla ilikilerini canlandracam. Elbette, ruh yardmclarla ilikiyi en azndan Sibirya bilgileri destekler grnyor. Bunun enteresan bir yn, ruhlarla iletiim kurmann nihai amac, fiziksel-biyolojik olduu kadar ruhsal dengenin de salanarak insan ruhunun yattrlmasdr. amanizmde Animistik Mitoloji Avc ve balk yaam biimine sahip halklar arasnda, onlarn doal evreleriyle olan gnlk karlkl etkileimleri zgn bir dnya gr oluturmutur. Burada hareket noktas sadece insanln deil dnyadaki tm canl ve cansz varlklarn da ruhlara sahip olmasdr. Sibirya halklarnn inan sistemi dnya bilgisini dar bir "doa-animizmi" iinde snflandrr. (Paulson 1964) Dncenin bu biiminde evre birinci derecede nemlidir, dier bir deyile zgn bir zeminle amanizm evre bilinli mitolojik bir dnya gr salar ya da daha kesin bir ifadeyle o, bu davrantan treyen aman ruh yardmclar kavramn anlamamza yardmc olur. Bu nedenle Sibirya folklorundan az bilinen birka rnek aktaracam. Bu trden bir dnce ruh sahipler "spirit owners"dk. Sibirya Trk uluslarnn halk inanlar konusunda nemli bir uzman olan N. A. Alekseev 1980'de, bu uluslarn dinlerinin ilk biimlerini betimledii ve bir blm animizmle ilgili olan "Doann ve Doa Glerinin Tanrlatrmas" adl kapsaml monografisini yaynlad. Bu almasnda o atein, suyun, dalarn ve ormanlarn mlk sahibi ruhlardan bahseder ve u konuyu belirtir "...Onlara inananlarn bilincinde mlk sahibi ruhlarn ou sahip olduklar eylerle tam anlamyla birlemitir." Adlar (aazi, ya da Yakuta'da, icci)3 ve her bir doal fenomen tamamen birbirinin aynyd. "Gney Altay uluslarnn inanlarna gre her da, her gl ya da her nehir kendilerine zg bir ruhun mlkiyetindedir, bu mlk sahibi ruh buralarda yaayan hayvanlarla kularn da sahibidir. Onlar, burada yaayan ya da buradan geen insanlar korurdu.
2

ruh sahipler: Animizm esasl dnya grne dayal olarak, yeryznde var olan her eyin ruh halindeki sahipleri. (.N.) aaz, icci: Altay halklar arasnda ie, iye, izi diye de adlandrlan aaz, Yakutlardaki adyla ii iyi ve temiz ruhlarn oluturduu ay ruhlar kategorisi ile kt ruhlarn oluturduu abas ruhlar kategorileri dnda kalan yer-su kltyle ilgili bir baka ruh kategorisi. (.N.)

Sibirya amanizminde Doa Tapnm

213

Mlkiyet sahibi ruhlarn insan konumasn anlayabildiine inanlr ve onlarla ilgili mitlere gre insan gibi onlar da ocuk sahibi olabilir ve herhangi biri dualar, yakarmalar ve kurbanlarla onlarn iyi niyetini elde edebilirdi. " (Alekseev 1980: 63) Gogolev, Yakut mitolojisi ile ilgili almasnda mlkiyet sahibi ruhlardan yle sz eder: "Yakut inanlarna gre, icci belirli zel objelerde ve doa fenomenlerinde gizemli bir i g olarak varoluun asal bir kategorisidir. cci iinde daha yksek, Tanrlarla eit bir kategori vardr. Bu oluum ne ay4 ne de abas kategorisine ait deildir. Eer belirli kurallar gzetilirse, onlar eitli yaam durumlarnda insanla yardmc olabilir, insanlar onlara koruyucular olarak itibar edebilir... Btn icci 'ler iin kansz kurban sunulurdu, icci 'ler arasnda Toprak Ana 'nn ruhuna zel bir yer Aan Doydu iccite ayrlmt. " (Gogolev 1994: 42) Toprak Ana'nn ruhu nemli kabul ediliyor ve (Kuzey Amerika yerlilerindeki gibi) btn Sibirya halklar tarafndan zel bir saygya layk grlyordu. Dua ve yakarma, ritel balam dnda anlamlarn kaybeden ve bu balam dnda mevcut olmayan konuma eylemlerinin zel biimleridir. Onlar belirli tamlamalar bir yana sadece ounlukla o anda uydurulan szlerle oluturulan metinle deil anlatlarak, bizzat eylemin kendisi tarafndan da geerli hale getirilir. "orlar, da ruhlarnn (tag-azi) ve su ruhlarnn (shug-azi) varlna inanr. Her klan, klan yelerini koruyan kendi klan dana ve kendi da ruhuna sahiptir. Bu dalarda, her ylda kurbanl seremoniler yaplrd. Kadn veya erkek her or, dan ya da nehrin kenarnda iken saygsn gstermek iin da ya da nehrin sahibi ruha bir sa saard... Su sahibi ruh, Kumanlar (Kumandines) tarafndan uzun kollu plak bir kadn olarak tasarlanrd... Tuvalar da suyu mlkiyetinde bulunduran ruhlara inanrlard. Onlar bu ruh iin nehir kysna veya nehrin s bir yerine talardan ve kuru dallardan bir barnak (ovaa) da yaparlard. Bu bir kulbeye benzerdi ve iine talar, aput, at kl vs. gibi kurbanlk objeler yerletirirlerdi. Nehri gemeden nce genellikle bir kurban sunarlard. " (Alekseev 1980:7273)
4

ay: Yakutlarda iyi ve temiz ruhlar kategorisi. (.N.) abas: Yakutlarda kt, eytani ruhlar kategorisi. (.N.)

214

Mihaly Hoppal

Tuvalar arasnda su kaynaklar (arzhan), zellikle ifal su kaynaklan klt, sz konusu kaynaklarn evresinde byyen aalarn kltyle i ie girmiti. Bu, daha ok bymesi veya biimi normalden farkl olan aalar iin geerliydi. rnein ift gvdeli ya da st ksmlar dzensiz byyen dallardan olumu aalar gibi. Bu tr aalar "aman aalar" olarak adlandrlrd. 1990 ylnda Yakutistan'da byle bir aacn resmini ektim. (Hoppal 1955: 227) Eer byle bir aa bir kaynan yannda ise amanlar seremonilerini bu aacn altnda gerekletirirlerdi. Oradan geenler genellikle bu zel aalarn yannda dururlard. Bugn bile hala bu aalarn yannda arabalarn durdururlar ve biraz para brakrlar, dallarna giysilerinden veya mendillerinden kk bir para balarlar, tarak ya da bunun gibi ahsi eyalarndan birini brakrlar. Onlar bu aalara zel gler atfederler ve bu aalarn seyahatlerde uur getirdiine, insanlar kazalardan koruduuna inanrlar. Bu inan, doann gcne koulsuz gvenin, doa glerinin insan kaderini de kontrol edecek kadar gl olduunu kabul etmenin bir iaretidir. Yakut avcs ava hazrlanrken orman ruhuna ynelir, hereyden nce onun gnln almaya alr, bu yzden atee biraz ya dker. Sonra dizlerinin stne ker, elini kalbine koyar, atee doru selam verir ve bir alghi5 (kutsama adna sylenen dua) syler. Oradan ayrlrken arkasna bakmamaldr. "Onlar balamadan nce bazen bir kurban (salama) asarlard, iki aa arasna omuz yksekliinde, "yedi kk kula " uzunluunda bir ip gererler buna yabani bir tavann derisini asarlar, beyaz bir atn yelesinden alnm at kl ve aakakan ty balarlard. Bu kurban Bayanay'a adanrd. Onlar karanlk orman ruhlar adna yaptklar dualarnda, alc kularla yaplan avlarda bolluk isterlerdi. Eski zamanda bir ak aman seremoni yapt, ayii' nin aman lecek gibi yerde yuvarland. O, byk bir aa kepeden (hamiyah) kurbann stne kmz (q'umis) ya da peynir suyu (sorat) ile kartrlm tereya dkt. Duann "Alghis " baz yerlerinde aman amin 'Uruy !. ' diye barrken avcnn zerine de biraz kmz serpti. " (Gogolev 1994: 23)

alghis= alk: bed-dua 'nn zdd olan hayr-dua. Konumay ssleyen, renklendiren, duygulan belirtici, anlatm glendirici dil eleri. "Tuttuun altn olsun, Allah ne muradn varsa versin" gibi kalplam iyi niyet ifadeleri. (.N.) Bayanay: Yakutlarda orman klt erevesinde var olduuna inanlan 9 orman tanrs ruhlarnn en by. (.N.)

Sibirya amanizminde Doa Tapnm

215

Ormanlarn sahibi ruhlar hakknda bilgi sahibi olan ve onlara sayg gsteren sadece Trk halklar deildi, daha kuzeyde yaayan avc tribler de vard. Finli aratrmac Toivo Lehtisalo Yurak Samoyedlerini ewelce 1912'de ziyaret etti ve deerli folklor bilgileri toplad. Ural halklar grubuna ait olan orman Yuraklar arasnda animistik bir dnya grnn mevcudiyeti o zamanlar aka grlyordu. rnein orman ruhu parnee yle bir kategoridir: Grnmeyen, kt niyetli olan, insanlar bile ldrebilen. Onun yer altnda, rm bir aa gvdesinde yaayan bir dii, baz rivayetlere gre insan grnml ve kanatlar olduuna inanlrd. (Lehtisalo 1924: 41) Bu yzyln ilk on ylnda Fin-Ural mitolojisinin geni kapsaml bir incelemesini hazrlayan Uno Harva, almasnn bir ka blmn animistik dnceye ayrmtr. O, baz blmlerde orman ve su ruhlarn, hava (gk ve rzgar) ruhlarn, ate anas ve bitkilerin yerlerinin ruhlarn, topran ruhlarn betimler. (Harva 1927: XI-XV. blmler.) Ob nehrinde yaayan Selkuplar arasnda, hala animistik inanlar bulunabilir. S. M. Malinovskaya (1990) bir Selkup'un, balk avnn baarsndan emin olmak iin suyun sahibi ruha (utkim-loz) bir hediye ya da bir kurban vermek zorunda olduunu nakleder. Animistik inanlar Kuzey Sibirya'da yaayan Nenetler arasnda bugn hal yaamaktadr. Bu M. Ya. Barmich'in 1990 Helsinki Konferans'ndaki ana konusu Kutup evresi ve Kuzey Dinleri "Circumpolar and Northern Religions" olan bildirisinin konusuydu. "Nenet ulusu her zaman onlarla yan yana yaayan ruhlarn (Nenetlerde tadeptso) varlnn bilincinde olmutur. Nenetler, iyi ruhlarn onlar eytan ruhlardan koruduuna ve onlara ansl bir yaam saladna inanmlardr. Gelenek ve yasak (taboo)7 onlarn manevi yaamlarnn olumlu ve olumsuz iki yndr. Nitekim atei besleme gelenei, ate ruhuna ynelik iyi bir davrann elerini aklar. Bu gelenek bugne dek srmtr. Erikin bir kii akam yemeine oturaca zaman, eer herkes yemekte hazr deilse mutlaka atee bir para yiyecek atar, biraz orba, ay veya alkol dker. Ate kltyle ilikili yasaklar atee zarar vermemeye, kusursuz bir scaklk ve yaamak iin mal, mlk veren atei kirletmeme amacna yneliktir, bu yzden insanlarn aceleyle atee su dkmeleri, temiz olmayan bir sprnty atee frlatmalar veya atee i sokmalar yasaklanmtr.
7

taboo: Doast bir gle ykl olduu tasarmlanan canl ya da cansz varlklarla ilgili eitli kanma ve yasaklarn genel ad. (.N.)

216

Mihaly Hoppal

Keskin metal objelerle atei kartrmak yasaklanmt, yoksa atein sahibi yaralanabilirdi. Kadn ve kzlarn temiz olmadklar ve atei kirletebilecekleri dncesiyle atein stnden gemeleri yasaktr. " (Barmich 1990:1-2) Samoyedler de atein canl, naml bir yal kadn olduuna inanrlard. Atein yalayan alevleri onun hareketleridir ve o eer birisi er p frlatrsa, odun talalarn ayayla inerse, atee i sokarsa veya ona vurursa aniden kzan, adrn koruyucusudur. ocuklarn dileri dtnde "Yal Bykanne Ate" yerine yenilerini versin diye ocuklara onu atee atmalarn sylerlerdi. Onlar ateten korkar ve onun gcne o kadar ok sayg gsterirlerdi ki, "Suluysam, Yal Bykanne Ate beni yutsun" yeminiyle de bu korkuyu vurgularlard. (Lehtisalo 1924: 103) Sibirya Trk halklar arasnda Tuvalar, en gl amann ynetimi altnda bir kuzu ya da danay atee kurban ettikleri aile kutsal gn "ateziyafeti" yaparlard. Onlar bir dahaki yl atein ruhunun aile yelerine salk ve mutluluk getirmesi iin atei zeytinya ya da tereya ile beslerlerdi. (Kennin-Lopsan 1993: 31) Yakutlar ate sahibi ruhu, bir Tanr dzeyine ykselterek en saygn ruhlar (Vat iccite) arasnda snflandrdlar. "Eski inanlara sahip Yakutlar iin bu Tanr gri sal, geveze, srekli hareket eden yal bir adamd. Ne gevezelik ettiini, bo laflarla ne sylediini hi kimse anlamaz, onu sadece aman, bir de kulaklar insan konumasnn ieriini henz idrak edemeyen kk ocuklar anlard. Ancak ailenin yreinde yanan ate, etrafnda sylenen ve yaplan hereyi anlard. Bu yzden atee kt davranmann tehlikeli olaca vurgulanrd. Ate, yaayan bir varlk olarak dnlrd. Bu yzden demirle ate kartrmak uygun deildi. Ev kadnlar her zaman atei memnun etmeye alrlar, kzarttklar veya piirdikleri her eyden ona bir para verirlerdi. Benzer bir biimde verimli bir avn rnlerinden bir ksm da ona verilirdi". (Gogolev 1994: 19) Uzak Dou Tunguzlar da atei kiiletirmilerdi. Onun ruhuna yiyecek ve iecek verirlerdi. (Tugokulov 1978: 425) Bugn Uygurlarn ou in'de yaar. Sar Uygur (Yoghur) amanizmini aratran Zong Jinwen gne, ay kltn ve Uygur halk masallarnda tanrsal cisimleri inceledi. O, bir balang noktas olarak Yoghur amanizminin doadaki her eyin bir ruhun mlkiyetinde olduu dncesinden getiini saptad. Jinwen, aadaki biimde aktarlm gnele ilgili ilgin bir rnek ortaya koydu:

Sibirya amanizminde Doa Tapnm

217

"Gne ve ate, ilkel insann dncesindeki ayn Tanrda birlemi aslnda bir ve ayn Tanrdrlar, onlar sadece sosyal gelimenin daha sonraki bir aamasnda iki ilh varla ayrlr. Gne-Tanr btn varlklar besler ve bytr, Ate-Tanr ise sadece insann yarar iin mevcuttur." (Zhong 1995) amann Ruh Yardmclar Grdmz gibi, Sibirya samanlarnn ruhsal varlklarla dolu olan animistik mitolojisi, ruh yardmclar dncesinin biimlenmesinde temel oluturacak ideolojik bir ierik salar. Bu makale, bu noktay ispatlamay hedeflemektedir. Bir dnya gr olarak animizmden anlalan iki eyin biri totemizm ideolojisi, dieri yardmc ruhlar dncesidir. Ben bu makalede totemizmi tartmayacam nk, daha nceki bir makalemde (Hoppal 1975) amanizm ve totemizmin ortak ynlerinin bir analizini vermitim. M. Eliade daha nce amann "teki ben"i "alter ego"8 bile olabilen ruh yardmclarn asal roln belirtmiti. te bu, amann ruh yardmclarla kimliklenmeye olan gereksinimini anlalabilir klar. Bu durumda aman hayvan ekline brnerek ruh-uuuna giriir. Tm kapsaml almalar bu hayvan grnml yardmclardan sz eder. (bkz. Perrin 1995: 38-39; Vitebsky 1995: 66) "... ruh klavuzlar, amann karar vermesi ve gc asndan son derece nemlidir -onun psiik ve majik gcnn somut simgesidir. Ruh klavuzlarn iki temel tipi vardr. lk olarak, aslnda amann kontrol altnda olan ve onun benzeri olduklar kabul edilen ruhlar vardr. Ancak, ayn zamanda daha ok muhafz veya yardmc olmakla birlikte yardmna gereksinim duyduu taktirde elde edilebilir olan dier ruhlar da vardr. Bunlar alt dzeyde doast varlklar ya da lm samanlarn ruhlar olabilir. Yine bunlar kendi diyarlarnda belli bir bamszl ellerinde bulunduran ve amann kontrolne dorudan bal olmayan varlklardr. Sibirya samanlarnn genellikle aylar, kurtlar ve yabani tavanlar ya da kazlar, kartallar ve baykular gibi hayvan yardmclar vardr. rnein Yakutlar boalar, kartallar ve aylar -daha dk dzeydeki amanlarn yardmc ruhlar olan- kurtlara ve kpeklere tercih ederek onlar en gl ibirlikileri olarak kabul ederler. " (Drury 1994: 27-28)

alter-ego: Latince bir szck olan alter ego'nun szck anlam "teki ben"dir. Bir insann bir hayvan ya da bitki ile aralarnda var olduu sanlan yaam ve kader birlii inanc. (.N.)

218

Mihaly Hoppal

Hayvan biimindeki ruh yardmclar fikrinin, hayvanlarn ok eski karakterinden yani, hayvanlarn insanlar tarafndan kontrol edilemeyecek ve daha sonraki zamanlarda yalnzca by yoluyla kontrol edilebilecek idolleri ve anlalamayan (gizemli) gc temsil ettii alardan geldii sylenebilir. Bu alar eski kaya resimlerinde, ta sanat ve maara resimlerinde ok fazla resmedilmi olmas nedeniyle hayvanlara genellikle stn ve kutsal gzyle bakld paleolitik dneme dayanr. -lk aman veya byseli temsil edeninsan figrleri ok sonra ortaya kt (bkz.: Hoppal 1995: 37; Vitebsky 1955: 28-29) Bu yzden samanlarn kendilerini iktidar sahibi, gl ve zeki hayvanlarla zdeletirmek istemesi son derece doaldr. Bununla birlikte, tm doa fenomenlerinin ruh yardmclar olarak hizmet verebilecei dncesi animizmden kaynakland iin amanlar sadece hayvan yardmclara sahip deillerdi. Bugn bile, antropolojinin en nemli problemlerinden biri bir aratrmacnn incelemesi altnda olan kltre ne kadar nfuz edebilecei, belli bir ktrn dnya grn ve dilini nereye kadar anlayabileceidir. Yerlilerin dil becerileri, mitoloji ve bunun ierisinde ruh inanlarnn incelenmesinde en byk neme sahiptir. Neyseki, bugn Sibirya'da zgn veriler ve betimlemeler yaynlayan ok sayda yerli etnograf ve folklorcu bulabiliriz. Bunlardan biri Tuva amanizminin uzman olan Tuva kkenli M. Kenin-Lopsan'dr. KeninLopsan, sadece samanl miras olarak alan insanlarn tam aman olabildii Tuva inanlarndan hareket ederek, samanlar be snfta farkllatrd. Kenin-Lopsan Tuva samanlarn onlarn glerinin kkenine gre u be grupta snflandrr: 1. Dorudan daha nceki amanlarn soyundan gelen ya da atalar aman olan amanlar. Bunlarn atalaryla veya atalarnn oturduklar yerle, onlarn ritellerinden nceki dualaryla ilgili olarak adlandrlmalar dikkat ekicidir. 2. Toprak ve su ruhlarndan (Tuvacada: cher sug azinden hamnaan hamnar) gelen amanlar. Bu grubun yeleri aman glerini su ve topran mlk sahibi ruhlardan salarlar. Bu durum phesiz, animistik mitolojinin karakterlerinden biri Su ve Yeryz Tanrs "Yer-Shub" olduu iin yresel Trk halklarn animistik inanlaryla ilgilidir. 3. nc grubun yeleri gk soyundan gelmektedir, adlar gk aman "tengri boo" idi. Bu samanlarn gk kuayla bir ilikileri vard. Gkkua onlara g veriyor ya da aman ritellerini icra etmeleri iin bir iaret veriyordu. Bu kategorideki amanlar, doal olaylarla -frtna, gk grlts ve imek gibi- ilgili ierie sahip

Sibirya amanizminde Doa Tapnm

219

arklar sylerlerdi daha da tesi, yldrm arpm bir adam gerekten gl bir aman olurdu. Biz, Tuvali amanlarn bu grubunun, animistik ruh yardmclar araclyla havadan sorumlu olduklarn syleyebiliriz. 4. Kt ruh (albs) tan gelen amanlar (albstan hamnaan hamnar) diye adlandrlr. Ya bir erkek ya da bir kadn olarak kendini gsterebilen bu kt ruh, amann ruhunu alar. Bu aman gerekten ciddi bir hastala yakalanr. (rnein, epilepsi veya geici cinnet.) Kadn ya da erkek byle bir aman iyileirse "cinsiyetsiz aman" (uk chok hamnar) diye adlandrlr. Bu kategori bazen ok gl samanlar ierir. 5. Son grup kt ruhlardan, aza diye adlandrlan eytana benzer bir ruhtan yetenekler kazanrd. Dii ya da erkek bu tr aman her zaman ruh yardmclarn hastal (hastaln ruhlarn) defetmek iin seansa davet eder. lleti defetmenin, amanlarn bu grubunun asal fonksiyonu olduu grlr. (Kenin-Lopsan 1993: 1-5) amann "zgr-ruh" etkinlikleri, ruh yardmclarnn eitli hayvan ekillerine uygun olarak yaplr. Bunun anlam, esrime esnasnda ruh uar, balk gibi yeralt sularnda ller alemine yzer, kular gibi dnyann stndeki gk Tanrlarna szlr, erkek ren geyii veya boa donuna brndnde, yeryznde dier amanlarn ruh yardmclaryla veya kt ruhlarla dvrlerdi. Benim kendi alan almamda tesbit ettiim gibi Tunguz -Nanai ve Udekhe- amanlarnn yardmclar ailenin yesidirler ve gl amanlar dier aile yelerini, akrabalar ve daha nceki amanlara ait olan btn ruhlar kendilerine g vermeleri ve yardm etmeleri iin toplamaya alrlar. Oroch halk amanlar arasnda, elli kadar bu tr ruh yardmclara sahip olanlar vard. (Qui 1989) Buryat amanlar ruh yardmclaryla ok yakn iliki kurmulard, R. Hamayon'un yorumundan rendiimiz kadaryla -onlar seksel ilikiye bile girebiliyorlard. Davul alma hznn artmasyla btn aman oturum, tam anlamyla seksle karlatrlabilir sembolik hareketler ierir. (Hamayon 1995:454-491) Yardm eden ruhlar ve onlara bal sembolik anlamlar bizi imdiye kadar olduka ihmal edilmi bir alana, amanizmin semiotii diye adlandrdmz bireylere doru gtrr. Burada etnosemiotik teoriye gre bir kltrde hereyin bir iaret olarak anlalabilirlii eklindeki iyi bilinen bir gerekle balamalyz. (Hoppal 1996) Biz iaretler ve semboller dnyasnda yayoruz, bu her zaman dinsel fenomenler iin de geerli

220

Mihaly Hoppal

olmutur ve Sibirya amanizmi de bunun dnda deildir. Btn tehizat ve aman ritellerin seremonilerinin sembolik olduunu iddia edebiliriz. lk olarak geen yzyln dilbilimci ve seyyah Altay Trklerinin topraklarn ziyaret eden ve aman ritel grnmlerinin dikkate deer zengin bir betimlemesini ieren seyahat notlarn Sibiryadan "Aus Siberien" adyla yaynlayan Wilhelm Radloff dan davulun insan suretindeki ruh sahibiyle balayarak aktaralm: "Davulun iinde, kasnan dikey ekseninde baston eklinde bir tutamak vardr, bu tutamak genellikle alm elleriyle ayakta duran davulun asl sahibi (tungur asi) diye adlandrlan kollar ve ayaklar ak insan grnmldr. Tutaman st ucunda zerinde dme eklinde gzleri olan yuvarlak bir ba ile ban hemen altnda demir bir ubukla sembolize edilen kollar yer alr. Bunun stne ve tutamaa amann atalarn sembolize eden, onlarn anlarn hatrlatan krmz veya mavi kurdela balanrd. " (Radloff 1884: 31) Davulun canlandrlmasn ritelin ilk esi olan ruh yardmclarn duas izliyordu. - Radloff un zgn betimi, bir at kurban hikayesini anlatr.Hemen hemen btn Tanrlar ve aman Tanrlar leminin ruh varlklar davet edilirdi, "nk, aman ritel esnasnda onlarn yardm olmakszn gkyz lemine seyahat edemeyecekti." (Radloff 1884: 31) aman giysisi btnlyle olduu kadar detaylaryla da Sibirya'nn her yerindeki sembollerin bir taycs gibiydi. (Hoppal 1995: 108-121) Uno Holmberg-Harva (1922) 'kuun' 'ren geyiinin' ve 'aynn', giysi tiplerinin farkllatrlabildiini belirterek ana tipleri mkemmel bir biimde zetledi. Onun dncesine gre, aman giysilerin her trnde, onlar meydana getiren paralarn tamamnda tasvir edilen btn gerek ya da hayali hayvanlar amann yardmclar olarak kabul ediliyordu, giysi vastasyla onlarn gleri ve yetenekleri onu giyen amana doast gler veriyordu. Btn bu dnceler aklamalarn amanizmin animistik kklerinden elde eder. (Alekseev 1984: 275) Tuva amanizminde, gerekten gl bir aman kendi davulu ve giysisi olmakszn asla almazd ancak, daha zayf amanlar sadece metal 9 aynalara (kzng) ya da Yahudi harp'na (khomuz) gvenirlerdi. (KeninLopsan 1993) Tuvalarda bir objenin varl ya da yokluu amann sembolik gcn belirtirken, Yakutlar arasnda bu durum amanlarn iki zt kategorisini tayin eder.

Yahudi harbi (harp): Dilerin arasna sktrlarak alnan kk bir mzik aleti, az tamburas. (.N.)

Sibirya amanizminde Doa Tapnm

221

A. M. Zolotarevs'in dualist sosyal yap ve benzer biimde Sibirya halklarnn dualist mitolojik yaplar hakkndaki monografk almas pek bilinmez. O, Yakut amanizminden bilgi aktarr, orada beyaz amann sembol davulken, kara amann asl aksesuar cbbe idi. Bir kara aman kendi riteli iin ayn olmad karanlk geceleri seerken, ak amanlar ritellerini gndz vakti yaparlard. Ak amanlar gk ruhlarna hizmet eder, kara amanlar koyu renkli hayvanlar seerdi. Aktr ki, bu iki ynl zt semboller serisi ahenkli bir dnya grnden hareketle birbirlerini de aklar. Bu dnya gr, bir dnce biimi veya Juha Pentikinen tarafndan bulunan uygun bir ifade ile "bir dnce grameri" anlamna gelir. (Pentikinen 1995: 266) Biz dilde szckleri gramerin yardmyla bir dzene koyar, anlamlar yaratmak iin szcklerden bir dnya ina ederiz. Baka bir deyile, biz karlkl ilikilerinden eylerin anlamlarnn farkna varrz. Anlay, eylerin doasnda var olan karlkl dayanmay aklamakla olur. Animizm ve aman sembolizmdeki ruhlara inanma karlkl olarak birbirlerini kabul eder. Bizim iin bir anlam tadndan, bu eski dnme tarznn gerek mesajn akla kavuturmak iin yukarda grdklerimize bir ka rnek daha ekleyeceim. Yani, eer doada herey bir ruha "spirit or soul" sahipse, biz onlar incitmekten, onlara kt davranmaktan ya da onlar kirletmekten kanacak biimde davranmalyz. Doay korumaya ve ona zarar vermemeye ilikin karakteristik bir tutum, Sibirya Trk uluslarn dinleri hakkndaki monografk almasnda N. A. Alekseev tarafndan betimlenen Tuva'da yaayan Todjalarn inan sistemleriyle ve tabularyla aklanr : "Tuvali Todjamn inanlarna gre byk nehirlerin ve gllerin bile insanlara sadece kadn biiminde grnen ruh sahipleri vardr. Todjalar balk avndan nce onlara kurbanlar sunarlard: Nehir ya da 10 gl yaknndaki aaca bir yalama "alama" balarlar ya da kyya biraz ay veya st serperlerdi. Onlarn inanlarna gre, her ifal su kaynann "arzhan" kendi ruh sahibi vard. Oraya giden insanlar ifal su kaynaklarnn sahibi ruhlara, hi olmazsa bir ya da iki yl iinde ifa bulmak iin yalvararak dua ederlerdi. Arzhan evresinde avlanmak yasakt nk, btn hayvanlarn ve kularn ruh sahibin mlkiyetinde olduu kabul edilirdi. Suyu kirletmekten kanmak da bir kurald. " (Alekseev 1980: 78-79)
10

calama: Yakutlar arasnda yalma, yalama denen nezir olarak genellikle kutsal kabul edilen yerlerdeki aalara balanan kuma ya da ip paras. (.N.)

222

Mihaly Hoppal

Mesaj aktr: Doal dzenin dengesini korumak bizim ahlki grevimizdir. imdi dier rnee bakalm: Uzak Doulu bir Tunguz tribsnn doa felsefesi bir Rus bilim adam tarafndan yle tanmlanr: "Animistik davrann doaya kar ak bir ifadesi, artk eskiden olduu gibi youn bir biimde grlmeyen ama Evenki ve Evenler gibi bura insanlarnn tamam tarafndan hala uygulanmas istei duyulan avlanma ritelleri idi. Tunguzlarn avclk klt u nerme zerine temellenir: Hayvanlar, kular, balklar ldrmek ve yiyecek, giyecek, ate vs. elde etmek iin aalar yok etmek doaya aykr deildir ve ona zarar vermez. Doaya ve avcla aykr olan, doal kaynaklarn bo yere uursuzca harcanmasdr... " (Tugolukov 1987: 420) Herey bir ruha "soul, spirit" sahip olduu iin, ruh ebedi olamazd yani, bir ruhun tepkisi teki ruhun kar tepkisiyle karlanaca iin ruhun ebedi olmas anlamszlaacakt. Kesin olarak bu kural, Amur nehri boyunda yaayan dier Tunguz halk Nanailer tarafndan daha nceki zamanlarda belirlendi. "Geleneksel Nanai toplumunda insan ve doa birlii yansma ya da 'boomerang'" (Nanailerde amdor) yasas tarafndan dzenlenmiti...Yzyllarn eski gzlemleri Nanaileri bir kimsenin sonradan cezalandrlmakszn birine eziyet etmesinin olanakszl sonucuna ulatrmtr... nsan ve doa arasndaki karlkl dayanmay dzenleyen bu sistem yzyllarca srdrld ve korundu. Bu karlkl dayanma bugn farkl biimler almtr ve insanlar artk onun bilincinde deildir... Yal insanlar ruh dnyasndaki tahribatn, doann dengesini bozduundan sz ederler. " (Bulgakova 1992: 25-27) Bana gre -ayn zamanda etnografik bir bilgi olan- bu tmcelerin verdii mesaj olduka aktr: Bu, evrenin korunmasna ynelik yeni, evrecilik asndan bilinli bir animizm "eco-animism" programdr. Maalesef ben Nanailer arasnda alan aratrmas yaparken krlarn ne kadar ok zarar grdn, balk asndan hal verimli olmasna karn vakur nehrin nasl kirletildiini, savunmasz insanlarn kendilerini korumak durumunda kaldklarnda geleneklerinden nasl mahrum olduklarn kendi gzlerimle grdm.

11

boomerang: Avusturalya yerlilerinin av iin kullandklar zel bir formda biimlendirilmi, hedefe isabet etmediinde frlatan kiiye geri dnen ok ak (V) biimli aa silah. (.N.)

Sibirya amanizminde Doa Tapnm

223

yleyse, yorumcu etnolojik "ethnohermeneutical" (Hoppal 1992) bir amanizm anlaynn, Sibirya halklarnn muazzam bir depo veya buzdolab gibi sadece animizm dncelerini muhafaza etmekle kalmayp (Gemuyev et alii 1989: 136-137) ayn zamanda ok eski dnemlerden bu gne kadar evreyi korumaya hizmet etmi, bugn de geerli bir mesaj ieren inan sistemlerinin, mitolojik dnya grlerinin ve amanizm uygulamalarnn aa kmasna rehberlik edebilecei aktr. Mesaj udur: Denge btn ynleriyle muhafaza edilmelidir -ve bu genellikle amann bir grevidir. Biz, bu nedenle Nevili Drury'nin "amanizm gerek bir uygulamal animizmdir." (Drury 1898: 5) ifadesine katlrz.

KAYNAKA Anisimov, A. F. 1967. Etapy razvitija pervobytnoi religii. (Stages of Development of Primitive Religion). Moscow-Leningrad: Nauka. Alekseev, N. A. 1980. Rannie formy religii tyurkoyazychnykh narodov Sibirii. (The Early Forms of Religion of the Turkic-speaking Nations of Siberia). Novosibirsk: Nauka. Alekseev, N. A. 1984. Helping Spirits of the Siberian Turks. Hoppal, M. (ed.) Shamanism in Eurasia. Gttingen: Herodot, pp. 268-279. Barmich, M. Ya. 1990. Nenets Customs, Connected with Animistic Conceptions. Presentation for the 1AHR Regional Conference on Circumpolar and Northern Religion. Helsinki (MS). Bulgakova, T. 1992. Nanai Animism as the Means of Unity between Man and Nature. Environment - a Challenge for Adult Education, No. 5. Helsinki. Drury, Nevili 1989. Shamanism. Longmead: Element Books. Eliade, Mircea 1951. Le Chamanisme et les Techniques archaiaues de VEcstase. Paris. Eliade, Mircea 1964. Shamanism: Archaic Techniques ofEcstasy. London. Gemuyev, I. N. & Sagalayev, A. M. & Solovyov, A. I. 1989. Legendy i byly taezhnogo kraya. Novosibirsk: Nauka. Gogolev, A. I. 1993. Mitologicheski mir yakutov. (The Mythic World of the Yakuts). Yakutsk: State University of Yakutia. Hamayon, Roberte 1990. La chasse a l'ame. Esquisse d'une theorie du chamanisme Siberien. Nanterre: Societe d'ethnologie.

224

Mihaly Hoppal Animism and the Supernatural in Modern-Day

Harper, Martin 1993. Indonesia(MS).

Holmberg (Harva), Uno 1922. The Shaman Costume and Its Significance. Turku. Holmberg (Harva), Uno 1927. Finno-Ugric (Mythology). Mac Culloch, C. J. A. (ed.) Mythology of All Races. IV. Boston, pp. 3-293. Hoppal, Mihaly 1980. Les Croyances des peuples ouraliens et la chamanisme. Les Peuples Ouraliens. Budapest: Corvina, pp. 241-267. Hoppal, Mihaly 1985. Shamanism: an Archaic and/ or Recent System of Beliefs. Ural-Altaisher Jahrbiicher. 57: 21-140. Hoppal, Mihaly 1992. Ethnohermeneutics in theory of tradition. Folklore Processed. Helsinki: SKS, pp. 141-152. Hoppal, Mihaly 1995. Schamanen und Schamanismus. Augsburg: Pattloch. Hoppal, Mihaly 1996. Ethnosemiotics. Wien (in print). Hultkranz, Ake 1984. Shamanism and Soul Ideology. Hoppal, M. (ed.) Shamanism in Eurasia. Gottingen: Herodot. Kenin-Lopsan, Mongus 1993. Magic of Tuvian Shamans. Kyzyl: Novosty Tuva. Kim, Taegon 1979. The Idea of the Soul in Korean Shamanism. Asian Folklore. I: 3-9. Kraeder, L. 1978. Shamanism: Theory and History in Buryat-Society. Dioszegi, V. & Hoppal, M. (eds.) Shamanism in Siberia. Budapest: Akademiai, pp. 181-236. Lehtisalo, T. 1924. Ajurakszamojed mitologia vazlata. (ford.) Helsinki: Entwurf. Malinovskaya, S. M. 1990. Selkup Animistic Ideas (MS). Paper for the JAHR Regional Conference on Circumpolar and Northern Religions. Mikhailov, T. M. 1976. Animisticheskie predstavlenia buriat. Priroda i chelovek v religionoitikh predstavleniakh narodov Sibiri i Severa. Leningrad: Nauka. Paulson, Ivar 1963. The Animal Guardian: A Critical Synthetic Review. History of Religions. III 2: 202-219. Paulson, Ivar 1964. Zur Phanomenologie der Schamanismus. Zeitschrift Religions - und Geistesgeschichte, XVI 2: 124-141. Koln. fur

Pentikainen, Juha 1995. The Revival of Shamanism in the Contemporary North. Kim, T & Hoppal, M. (eds.). Shamanism in Performing Arts. Budapest, Akademiai Kiado;, pp. 263-272. Perrin, Michel 1995. Le chamanisme. Paris: Presses Universitaires de France. Radloff, Wilhelm 1884. Aus Siberien: lose Bltter aus dem Tagebuch eines reisenden Linguisten. I-II. Leipzig.

Sibirya amanizminde Doa Tapnm

225

Qui, Pu 1989. Shamans and Shamanism of the Ovoqens. Hoppal, M. & Sadovszky, O. (eds.). Shamanism: Past and Present. 2: 253-261. Budapest-Fullerton: ISTOR Books 1-2. Serov, S. I. 1988. Guardians and Spirit Masters of Siberia. Fitzhugh, W & Crowell, A. (eds.). Cross-roads of Continents. Washington, D. C. Smithsonian Institution Press, pp. 241-255. Siikala, Anna-Leena 1989. The Interpretation of Siberian and Central Asian Shamanistic Phenomena. Gnoli, G (ed.) Mircea Eliade e le religioni asiatiche. Roma: Serie Orientale Roma sol. LXIV, pp. 103-118. Smolyak, A. V. 1974. Novye dannye po shamanizmu i animizmu nanaitzev. (New Data on the shamanism and animism of the Nanai). Sovietzkaya ethnografiya. No. 23: 106-113. Stadling, J 1912. Shamanismen: i Norra Asien. Stockholm. Sulliwan, Lawrence E. 1994. The attributes and power of the shaman: a general description of the ecstatic of the soul. in: Seaman, G & Day, J. S. (eds.). Ancient Traditions: Shamanism in Central Asia and the Americas. Denver: Univ. Press of Colorado and Denver Museum of Natural History. Tokarev, S. A. 1964. Rannie formy religii (Early Forms of Religion). Moscow: Nauka. Tugolukov, V. A. 1978. Some Aspects of the Beliefs of the Tungus (Evenki and Evens). Diszegi, V. & Hoppal, M. (eds.). Shamanism in Siberia. Budapest, Akademiai Kiado. pp. 419- 428. Tylor, E. B. 1871/2. Primitive Culture. London. Vitebsky, Piers 1995. The Shaman. London: Macmillan. Zelenin, D. 1936. Die Animistische Schamanismus.EthnosI4:81-45. Philosophie des sibirischen

Zhong, Jinwen 1995. Shamanism in Yghur Folktales. Shaman III 1. Zolotarev, A. M. 1964. Rodovoi stroi i pervobytnaya mifologiya. (The Clan System and Primitive Mythology). Moscow: Nauka.