imgenin Serveni ve Pornografisi

Glsm Depeli

mgenin Pornografisi

Zeynep Sayn (2003) stanbul: Metis. 323 sf. Kitap boyunca yazar "grsel imgenin znde pornografik olup olmad" sorusunun cevabn aramaktadr. mgenin tarihini sanat ncesi dnemlerden balatp, Yeni a'a (Rnesans dnemine) oradan da gnmze kadar rnek verilerle analiz ederken ilk uraklar, Bizans ikonalar, Roma maskeleri ve Msr Fayyumlar olur. Devamnda Yeni a sonrasnn yaptlarna uzanmakta; resimde, dkmde ve fotorafta imgenin oluum srecini incelemektedir. Pornografik ierik yazar tarafndan verilen ilk tanmlamaya gre, imgeler kendilerine "plak bir bedene bakar gibi bakmamz" nerdikleri noktada aa kar (12). Pornografinin birincil zellii, bakn grlen nesne tarafnda yer alacana seyirciye ait olmasdr (30). Peki imge her zaman "plak bedene" mi davet etmitir bak? Zeynep

Sayn, imgenin oluumunu betimleyen tarihsel sreci, sorduu bu ilk soru izleinde, grnen-grnmeyen, znc-nesne, benzeen benzeim-benzemeyen benzeim ve temsil edi-teslim olu ikilikleri balamnda ele alr. Bir serven olarak balad almann sonunda bulgulad, imgeden panopticum'a, oradan 1996 ylnda Amerika Birleik Devletlerinin Pentagon ats altnda kurduu NIMA'ya (National Imagery and Mapping Agency) uzanan hattr. sadan sonra 1. yzylda Plinius, tam da Roma'da maskelerden kamusal mekanlara doluan bstlere gei dnemindeki imgenin dnm zerinden bir sanat tanm verir: "mge, kendini temsil etmeme, kendiyle temsil edilememe ve kendi tesinde bir yere gnderme yapma zelliini yitirdii an sanat deeri tamaya balamtr. mgenin baka sunulduu, bak tatmin etmek zere rgtlendii, kendi bakmaz oldu-

iletiim: aratrmalar 2004 2(2):121-127

122 iletiim: aratrmalar

u iin bak giydirdii andr bu." (37). Sayn, Plinius'un tanmn k noktas yapar ve sanatn tanmndaki temel belirleyenlerin izini, Rodin'in, Cezanne'in, Gerekstcln nemli isimlerinden Breton'un ve Duchamp'n eserlerinde srer. Oradan, OsmanlAnadolu corafyasndaki minyatrlere, yaz-resimlere ve hat sanatna, ressam eker Ahmet Paa'ya ve Yksel Arslan'a uzanr. Kitabn tartma kategorilerini "sanat-sanat ncesi" ayrm yannda ayrca "Osmanl-Avrupa" ayrm etrafnda dzenler. Siletten izime, dkmeye, fotorafa ve resime uzanan imge rnekleri kitabn sonunda "sanal"a, imge taycs ekranlara tanr. Yazarn kitap boyunca srdrd okynl ve okmerkezli tartma, bir kitap deerlendirme metninde zetlenemeyecek kadar youndur. Bu metinde, temel argmanlar zetlemekle yetinilecektir. konalar, maskeler ve izimlerle ortaya kan ilk imgeler, tekinin grnmezliine yaplan bir ak itirafdr adeta. Bu imgeler, oluabilmek iin, tekinin grlmekten uzaklamasna ihtiya duyarlar. Roma l maskeleri bu trden imgelerdir, bu dnya zerinde yaamn srdrenler iin deil, lenler iin yaplmlardr; imago (imgenin grnen yan) ile vestigia (imgenin grnmeyen

yan) olarak, 'grnen' ile 'grnmeyen' arasnda salnrlar. rnein, Msr'daki Fayyum masklarnn gzleri derin beyaz bir oyuk eklinde yaplr. O beyaz gzler sadece baklan deildirler, karlarndakine bakarlar ayn zamanda. Bir anlamda 'grnmeyen'in n tarlar (39). Sanat ncesi imge, "grnmeyenle beraber grmeyi denemekte, dnya kurmamakta, artk grnmez olmu olan hala sevmektedir." (40). Yeni a'a gelindiinde ise imge 'grnmeyen'i btnen 'grnen'e tevil ederek iine ekmitir (40). Grnmeyen artk sevilen deildir, aksine izleyeni izliyor olmas dehet yaratr. mgede bakmay srdren gzler rkn "lm" bu dnyada var etmektedir. Yeni a'daki imgeyi betimlerken Vasari, "imgenin ldrlmesi, lmn ldrlmesidir" derken lmn dehetinin onu yok sayarak yattrlmasna iaret etmektedir (233). Plinius'un tanm ile balantl olarak Benjamin ve Heidegger'e gre imgenin "sanatsal" kullanm sreci, "dnyay imgede ele geirme harekatdr" (50). Yeni a'da, Osmanl-Anadolu imgeleri "tanrsal aknlm her trl benzeimden uzak olduu" vurgusuyla, imgenin grnmeyen yann (vestigium) muhafaza etmeyi srdrm, "grnmeyen"! gze getirmekten hicapla uzak durmutur. "Baktnda grdn kurgulamak yerine, gzlerin tanrya

Depeli

imgenin Serveni ve Pornografisi 123

eriemediini syleyen, akn yasann mutlaklm salt gr sayesinde elde edemeyeceini teslim eden bir kavraytr bu." (54) Ideo-graph olarak yaz, porno-graphos'un karsna koyulmu, imgeler "yaz-resim" olarak oluturulmutur. Hem yaz-resimler hem de minyatrler, gzn bakn taklit etmekten uzak dururlar. Bu eserler, bak kkrtmann aksine, adeta bak azaltma zerine kurgulanrlar; gz tek merkeze sabitlemekten ziyade, okmerkezliletiren imgelerdir (59-62). "Yeniden retme", temsil etme iddiasn beraberinde getirir. Sezar, .. 44 ylnda, kendi imgesini madeni para zerine bastran ilk hkmdar olarak, teknik oaltmann ilk rneini sunmu, imgenin salt grnen olarak "temsil ediciliim" olduka erken bir dnemde balatmtr (72). Yazar, imgenin servenini izlemede, Sezar rneinden, II. Mahmut'un fotorafn tayan Tasvir-i Hmayun nianna (121), oradan Saddam'n fotorafn tayan kol saatine uzanr (75). "El"in araclndan kurtularak, dorudan kla dokunarak kaydeden fotoraf, doaln iinden geerken doal olmayan bir ekilde yarlr, Benjamin'in deyiiyle "optik bilindn" gze getirir. Sayn bu balamda, fotorafn "optik bilind" ile, fotoraftan ksa bir sre sonra ortaya km olan 'psikana-

liz' arasnda tartmaya deer bir iliki kurmay nerir. nk her ikisi de bir perdeyle grnenden ayrlan snrn tesine gemek istemektedirler. Fakat ikisi de perdenin arkasndaki plakla ulaamaz, ancak glge ile yetinir (93). Bu erevede kitapta Freud'a ve Lacan'a genel ve dank bir ekilde yer yer bavurulur fakat tartma bu eksende spesifiklemez. "Grnmeyen"i yakalamada engel olarak deerlendirilen bir dier duyu da "dokunu"tur. "Grnmeyen" dnyevi ellerimiz ile yakalayabileceimiz birey deildir. Bu nedenle, "elleriyle domak [ressam] Rafael'in ansszl" olarak yorumlanacaktr (85). mgeyi dokunutan kurtarma, sadece gzlerle resim yapmak tutkusunun da tesinde, 19. yzylda artk gzn araclndan kurtulmak arzusu gndemdedir; beynin gze ihtiya duymadan grd grnmez nmlarn peine dlr (93). Fotoraf, "dokunu"tan kurtaran teknik nitelii ile, "grnmeyen" i yakalamaya ilikin yeni bir ilgi ve hrs beraberinde getirmitir. Bireyi fotoraflamann onu ele geirmek olduu fikriyle yola kan Aksanov, ruhlarn, sanrlarn, ryalardaki yaratklarn fotorafn ekmek arzusuna kaplmtr. Gz ile alglanamayan bir hayaletin ayam nce teknik olanak sayesinde grnt-

124 iletiim : aratrmalar

lemi (fotoraflam), sonra fotoraftaki imgenin dkmn yapmtr (99). te yandan, l bireyin yaayan grnts olarak fotoraf "dehet" samay srdrmektedir. O te yandan, "gelecei lm olduu bilinen bir imgenin gemiteki antrmasdr." (82). Bu zelliiyle, maskelerin ve ikonalarn izlenirken ayn zamanda izleyen, grnr ile grnmeyen arasnda salnan nitelikleri ile benzeir gibidir. lm dei fotoraflnn artt 19. yzylda, fotorafn ikonalar ve maskeleri andran ifte varoluunun sald rky teskin etme aresi bu kez "seri retim" mekanizmas olacaktr (79). Kitaptaki nemli olan kavramlardan bir dieri "yknme"dir. Yazar iki tanmn yapar kavramn. Grnmeyeni grnr klmay arzulayan, grnenin tesinde sunacak bireyi olmayan temsil mekanizmas olarak yknme ve/veya yknd mekann iinde yitmek, mekann bakna tabi/teslim olmak istei ile hareket eden bir yknme. Birinci tanm Avrupa'nn pratiklerini imlerken, dieri bizi OsmanlAnadolu'ya getirir. 'yknme' tanm gerei, yknlen eye benzemek fakat ayn zamanda onunla benzememek (o olmamak) anlamna gelir. Kavram ile imge ilgisi Osmanl-Anadolu iin bir sorun retmezken, Avrupa imge pratikleri asndan derin ve kalamaz bir

yarlmaya iaret etmektedir. Temsil ynelimli 19. yzyl imgelerinde, "grnmeyen"in "grnen"e tevil edilmesi "yknme"nin yarndan atlayamamakta; szkonusu sanat pratikleri, imgeyi kuramsal olarak da ele geirememektedir. Osmanl'da ise temsil etmek yerine teslim olmak (edilgenlik) vardr; maddenin iindeki gizi gzler nne sermek ya da perdelemek yanlsamasndan tedirginlik duyulur Osmanl imge pratiklerinde. Maddeye plak bedene bakar gibi bakmak bir yana, onun iindeki srrn sakl kalmas ve pornografiklememesi zellikle deer atfedilen bir vurgudur (115). yknmenin bu anlayta imledii, bir yarlmadan ziyade, adeta, tanrya ait olanla insana ait olann karmasnn mmknszlnne biat eden bir kuramsal perspektiftir. Bir karlatrma olarak sa'nn suretini tayan "Veronica mendili"ni ve Muhammed'in "ayak izi"ni rnek verir yazar. Mendil zerindeki sann sureti, rntgen nlar ile (adeta fotorafn kaydettii ekilde) mendile gemi gibiyken, Muhammed'in ayak izi "gze gelecek bir imge" sunmamaktadr. mge varln yokluuyla tanmlar ayak izinde (115). Mana, muhayyile ve hayal, Osmanl'da imgenin "grnen' ve 'grnmeyen' yann birbirine sk skya balayan kavramlardr. Osmanl-Anadolu imgelerinde grnenin ardna bakmaya

Depeli

imgenin Serveni ve Pornografisi

125

ve optik bulmacalar zmeye ynelmekten kanlr nk mana ancak baklan nesneyi skalamaya baldr; o grnen ile grnmeyen aras salnan hayalde yakalanr (117-118). sa'nn sureti ile Muhammet'in ayak izi arasndaki fark bu balamda dnldnde daha anlalr olur. Hicap (utanma) imgeye kar kaytsz artsz mesafe neren bir kavraytr. Maddeye bakarken onu tanrsal bakla temaa etmemek, bilince bakarken bilindm gze getirmemek adna gereklidir (120). Bu tartma erevesinde fotoraf alglay, manzaray kurgulay ve maddeyi ileyi, Bat'da ve Osmanl'da farkllar. Dou'daki imge kavray ve pratikleri, grme ile k ilikisini kuramlatran bn Heysem'in perspektifine oturmaktadr. Batda ise, Descartes'in optik kiyazmann gerekletii nokta (pineal gz) zerinden kuramlatrd kartezyen bak teorisi vardr. Yazarn yorumuna gre Descartes'in kuram, imgenin serveninin dereyatam belirlemede "su szdrmaz" bir dizge olmutur. Bu dizgeden kurtulmaya alan sanatlar (yer yer Osmanl ressamlar dahil), imgeyi kavramaya alrken tersine imgenin iine dm, "tersinden gstermeye" altklar ey nihayetinde dnp dolap kulaklar olmaktan kurtulamamtr. Sanatsal abalarnda bakana (zneye) deil imgenin kendisine younlamlardr fakat gene de, kar-

tezyen evrene teslim olmaktan, "zneye" zafer payesi kararak, pornografik imgenin yolunu amaktan kurtulamamlardr. rnein Cezanne "benzeimbenzemeyen benzeim" ayrmnda, 'benzemeyen benzeim'i ifa eden eserler retse de, aslnda srekli olarak kartezyen benzeim ilkesinin olanan aramtr (147). Cezanne'den sonra imge, bakn itahn artk yalnz "benzeen" deil, ayn zamanda "benzemeyen bir benzeim" sayesinde de doyurabilmektedir (189). Ayn ekilde Breton da 'd gren dnce'nin, "otomatik yazm"m, "hayal"in, "ilksel'Tiin peine dm, nihayetinde, bak ile gz aktran kartezyen bak merkezciliin iddiasn destekler hale gelmekten kurtulamamtr (173). Beeni bak ile gzn akmas ile kkrtlan, tatmin edilen duyusal bir duygu olarak merkezdedir imge ve sanat ilikisinde. Buyurgan ve egemen bir seyirci varsayan yapdadr (199). Sanatsal imge, ancak insandaki beeni arzusunu doyurduu zaman gzel olarak nitelenmektedir artk (232). Breton'u "o sadece retinal resimle ilgilenir" szleriyle eletiren Duchamp duygusal bir duygu yerine estetik bir duyguyu koymaya alarak pornografik bak soymaya alan sanatlardan bir dieridir. Duchamp pornografinin ne olduunu gstermekten ziyade, szkonusu tartmay imgesini/kendisini pornografikle-

126 iletiim: aratrmalar

tirerek srdrmeye alr. Duchamp'm, yazarn rnekledii resminde yapt, egemen pozisyona yerlemeye alan gz vulvann tam iine yerletirmektedir. mgenin gze gelme istei, gzetleme istei ile buluur; oysa normalde gzleyen (rntgenci) kendinin gzlenmesini asla istemez. Duchamp'n meydan okuyuu tam da gzleyeni yakalamak noktasnda balamn bulur (217). Yeni a ile beraber arzulanan, aynadaki imgenin kkeni olan beden ile aynada yanslanan imgeyi biretirme abas olmutur; imge ile beden arasndaki yark, benzeim ilkesi ile kapatlmaldr. Bu dnemle birlikte, "teki"nin glgesini/suretini resmetmek abasndan "kendi"nin glgesi/sureti resmedilmeye balanmtr. Bu "teki"nin tekiliinin yerine kimliin zdeliine ncelik verme olarak tezahr eder; "kendi" ye ait imgenin zsevici hazzma sranr, zne ile nesne, imge ile bak akr (226). Burada anlatlan aslnda Nergis'in hikayesidir. Aralama ve aralamaya ait utan aradan ekilmitir, karlama plaklamtr. Bizans'a zg aralama teknii, imgeyi bir imgenin kopyalanmas olarak dlemekteydi; 'teki'nin imgesini izerken araya en azndan bir dier imgeyi yerletirmekteydi. "Artk ama, zneyi imgeye teslim etmek yerine, znenin egemenliini gerekletirmek, zne uruna imgenin tad bak ldrerek, bakn doku-

nuunu esirgemektir. Bylelikle imge Yeni a'dan itibaren, bak olmayan l nesnedir. Onun dlere ve sanrlara ilikin kantlaycl yitmi, yerine znenin iindeki boluu dolduran bir tatmin arac gelmitir. Bir bakma camera obscura' dan paropticum' a ve NIMA'ya uzanan srecin doum andr bu (229). 15. yy'dan itibaren, imgenin imago ve vestigia eklindeki ikili yan artk yoktur. Sadece imago vardr. zgndergesel sanat kavram uruna imgeyi ldrmek gerekmi, imgenin zne zg benzemezlii inkar edilmitir (231). nsaniletirme ve insanbiimcilik, dnya ve evrenle uyumsuzluk hissini yattrr, insana gven verir (232). zgndergesellik zellikle sanat ile hmanizma ilgisi erevesinde tartlmaktadr yazarn vurgusuna gre. Kitabn sonunda baktmz ekranlardan bize bakan ekranlara geer yazar; sanal ve elektronik imajlarla karlama pratiklerine ilikin ksa bir analiz sunar. Bu yeni durumda grlebilirlik ve gzlenebilirlik, bir tr kimlik teyidine dnmtr Kiinin varoluunun kantdr ekranlar (bilgisayar ekran, televizyon ekran vs.). Bilinmeyen bir kameraya kiinin kendisini srekli gstermesi (kendini ifade etme ve kendini temsil etme anlamnda) gerekir (283). zne, sunduu imge ile ekrann bakn aktrmaya abasna ynelirken yaad esasen "ekrann bakn arzulamaktr"

Depeli

imgenin Serveni ve Pornografisi 127

(283). Dolaysyla, gsterisizlik (kendini gsterememek, gze gelecek olan eyden utanmak) kabul edilemez bir yoksunluktur; ki beklentileri karlayamad an znenin yz kzarr. Osmanl-Anadolu anlayndaki utan (hicap) kavray dnm, grnmeyene bakmak karsnda duyulan bir duygu olmaktan ziyade, bak kkrtan, "grnmeyen"! plaklatran bir imgeselleme gereklemediinde yaanr olmaktadr. Ekran tap deeri tayan yeni ikonadr; tpk krallar gibi, devlet kurucu tm portreler gibi. zne ekrana eklemlenmek istedii gibi, bu ikonalara da eklemlenmek ister. "tekilik tarafndan benimsenmek iin kendini imgeselletirir." (285). Bilgisayar ekran ile ona bakan zne ilikisini mbis erisine1 benzeten yazara gre, imgenin uzun yolculuu, pornografik zne ile pornografik ekrann bulumasnda geimi, "tarih boyunca hayaletlerle oynama arzusu, nihayetinde hayaletin kendisine dnmekle sonulanmtr; ava giden avlanmtr." (290). Mbis benzetmesi, "bir yandan kken ile iz arasndaki ilikiyi sarsar, dier yandan her ikisini aynln sarmalna dntrr." (294). Kitap boyunca aralama, mulaj, resim silkme gibi teknik terimlerle sklkla karlalmas, ayrca, imago-vestigia, coloredisegnio, technc-tyche gibi felsefi ayrmla-

r takip etmede ve anlamada imgenin tarihine ilikin bir felsefi ardyre ihtiyac duyulmas, kitabn temposunu olduka arlatrmakta, arkadaki szlk kavramlar aklamada yer yer yetersiz kalmaktadr. Son olarak, Benjamin "aura" dahilinde retilen imgelerden grselliin teknik retimine ve oaltlabilirliine geerken, imgenin tarihinde nemli bir krlmaya iaret ediyor olmal ki, yeni imge pratikleri ve rejimleri Sayn'm kitabnn btnlne dahil olmakta zorlanm grnmektedir. Zira Zeynep Sayn kitabnda yeni imge tartmalarna ancak panopticum merkezinde ksmen ynelebilmitir.

Notlar 1) Bir kat eridininin iki ucunu tutup, bir eliniz sabit iken dier elinizdeki ucu 180 derece dndrnz. Dndrdkten sonra iki ucu birbirine yaptrarak bir ember elde ediniz. Daha sonra bir makasla emberi oluturan eridi ortasndan yatay olarak kesiniz. Kesme ilemi bittiinde elinizdeki ember says Mbis esprisini ortaya karacaktr.