Turkish Studies - International Periodical For The Languages, terature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer

2011, p. 745-762 TURKEY

MGE- SEMBOL KAVRAMLARINI YORUMLAMA PROJES VE MELH CEVDET ANDAY RNDE MGE* Mitat DURMU**
ZET Bu almada, edebiyatta zellikle de iirde, metni edebi klan nemli unsurlardan birisi olan imge-sembol kavramlar tanmlanmaya allm, Melih Cevdet Andayn iirlerinde tanmlamasn yaptmz imge -sembol kavramlarnn nasl yanstld aklanmak istenmitir. Anahtar Kelimeler: mge, metafor, sembol, simge, alegori, Melih Cevdet Anday.

THE INTERPRETATION PROJECT OF THE IMAGE-SYMBOL CONCEPTS AND IMAGE IN MELH CEVDET ANDAYS POEMS
ABSTRACT In this study, concepts of the image-symbol, being one of the most important factors to give a text a literary style in the literature especially in the poem was tried to be defined and how the image-symbol concepts that we described in Melih Cevdet Andays poems are reflected was tried to be explained. Key Words: Image, Metaphor, Symbol, Sign, Allegory, Melih Cevdet Anday.

Her eyin ba imgelemdir.1 Edebiyatmzda imge, simge (sembol), eretileme kavramlarnn bir biri yerine kullanlyor olmas ve snrlarnn kesin olarak belirlenmemi olmas, bu konu ile ilgili yaplan birok almada ad geen kavramlar daima tanmlama gerei duyumsatmtr.2 Amacmz,
Bu makale, 2004 ylnda tamamlanan doktora tezimizden alntlanmtr. Yrd. Do. Dr., Kafkas . Fen-Ed. Fak. Trk Dili ve Ed. Bl. El-mek: mdurmus@kafkas.edu.tr 1 Melih Cevdet Andayn Mart 1989da Trkiye, Yakndou lkeleri ve Yunanistann katlmyla Strasbourgda dzenlenen iir toplantsnda sunduu bildiri metninden alnt. Bkz.: Melih Cevdet Anday, iir Yaants, ereve, Nisan 1989; Gemiin Gelecei, Trkiye Bankas Kltr Yay., stanbul 1999, s.85; Aldanma ki..., Remzi Kitabevi, stanbul 1992, s.144 2 Ramazan Korkmaz, karosun Yeni Yz Cahit Stk Taranc, Aka Yaynlar, Ankara 2003, s.263 /274; smail etili, Cahit Klebi ve iiri, Aka Yaynlar, Ankara 19 Kitap-lk, S.65 (Dosya: Metafor), Ekim 2003, s.51-91
* **

746

Mitat DURMU

dorudan, bu kavramlar / terimler arasndaki ayrlklar belirlemek, snrlarn kesin olarak izmek deildir. Ancak, incelemesini yapacamz Melih Cevdet Anday iirinde imge konusunun hangi tanmlamalar iinde kalnlarak yaplacan vurgulamak olduundan, biz de ad geen kavramlar / terimleri tanmlamaktan uzak kalamadk. mgeyi tanmlama gerei duymamzdaki nemli bir etken de M. C. Andayn bu soruna nasl bakt ile ilintilidir. nk Anday, terminolojimizde tanmlanm imge olgusunu farkl bir alanda arar. Ve metinlerini de bu araya gre kurar. Dolaysyla bu incelemede Anday iirinde imgeyi irdelediimiz gibi, Andayn bu kavram nasl tanmladn da vermeye alacaz. Yunanca, meta: te, ar ve pherein: tamak, yklenmek3 szcklerinin birlemesi ile olumu bir kavram olan imge (metaphor, metafor metafora), teye tamak anlamna gelir. teye tanan, anlam olduu gibi, metnin okuyan / dinleyenidir de. tenin ne olduu ise, gerekliin yeniden retilmesi eklinde tanmlanabilir. mgesel metin, okurunu daima gerei yeniden retmeye (Jacgues Ellulun tanmlamas ile yeniden ina etmeye4), onu dntrmeye zorlar. Metin, bu dntrlebilme ls ile imgesel nitelik kazanr. Dil ile anlam/lamann ters yz edildii noktada imge kendisini gsterir. Ancak bu grnme somut deil, soyut bir ieriktir. nk imgenin temel zellii bir tasarm5 oluturabilmesidir. Btn olu usta ekillendirilir. Ancak imge, dil ve anlam d da deildir. Belki de ikinci bir dil ve anlam araynn bir sonucudur. Ve dil ile anlamn bakml olduu blgede dalan, alan ve yaylan bir tasarmdr. mgesel olann ayn zamanda iirsel olabilmesi iin Franois Rigolotin ifadesi ile: dzgleyenin dili ile dzg zenin dili arasnda da en az (minimum) geililiin bulunmas zorunludur.6 Szcn birincil (temel, denotative, ilk, baat...) anlam ile ikincil (metinsel, connotative, armsal, yan...) anlamlar arasndaki anlam younlamasnda doan, ancak her ikisinden de farkl bir anlam ve anlamlama ieriine sahip olan imgesel anlam, metin karsndaki okurun donanmna, tasarlama yetisine bal olarak yaylan, genileyen, amlanan bir anlamlamay iaret eder. Aadaki grsel izimde imge alan olarak tanmlanan blge, imgesel anlam/laman/n da doduu blgedir.

3 Yurdanur Salman, Dilin Devreni: Eretileme, Kitap-lk, S.65, Ekim2003, s.53; Ali Teoman, Eretilme: Beinci Tz, Kitap-lk, S.65, Ekim2003, s.57 4 Jacgues Ellul, Szn D, (ev.: Hsamettin Aslan), Paradigma Yay., stanbul 1988, s.26 5 Tasarm szcn hayal anlam ile deil, metin zerinde dnme, onu anlamlandrma uras olarak kullanmak istediimizi de vurgulamalyz. nk, hayal ile tasarm szckleri farkl anlamlar ierir ve imgeyi aklamada bu farkllklar nemle rol oynar. 6 Mehmet Yaln, iirin Ortak Paydas iirbilime Giri, Cumhuriyet niversitesi Yaynlar, Sivas, 1991, s.50

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

mge- Sembol Kavramlarn Yorumlama

747

mge, bir tasarmken, sembol bir timsldir. Sembolde gstergenin anlam baka bir gstergeye ykletilerek verilirken, imgede gstergeden daha ok grntlendirilmek is tenen anlam ve anlamlamann tanmas sz konusudur. mge, bir anlamlar dizgesidir. Durgun suya atlan tan oluturduu dalgalar gibi, imge de anlamlar bnyesinde toplam durgun su gibidir. Metin ya da ifadenin anlam dnyasn irdeleyen okur, bu durgun anlam denizine ta atm olur. Okurun metin karsndaki donanm, suya atlan tan hamc ile doru orantldr. Anlamn genilemesi yahut daralmas bu hacim ile ilikilidir. Simge ya da sembol dz bir izgi zerinde ilerler. mgede ise bu dz izgi krlmalarla, kopmalarla verilir ve her bir krlma / kopma bir tasarm oluturma alann imler.

Metne bal olarak, alev gstereni, ak gsterenini; beik gstereni de dnya gsterenini sembolize etmi olabilir. Her iki durumda da bir gstergenin bir baka gsterge aracl ile anlatlmak istendii, birinci gsterenlerin (alev, beik) anlam bants, ikinci gsterenlere tanarak verildii grlr. Bu anlamsal tanmada dikkati eken nemli enin gstergeler dzleminde yrtlm olduudur. Bir nevi, birebir karl bulunabilecek bir anlamlama sz konusudur. Metinden alev gstereninin ak gsterenini anlatmak istendii karlabilir ve bu durum da bir tek gsterge (szck) ile adlandrlabilir durumdadr. Oysa imgede durum ok daha farkl ve karmak bir konuma sahiptir.

cmlelerinde / dizelerinde bir gstergenin bir baka gstergeye dntrlmesi sz konusu deildir. Gstergeler dizgesinin anlamlandrlmas sz konusudur. mge, kurulmu gstergeler dizgesinin btnnden doar ve bu dizgenin bozulmas ile de bozulmu olur. Dolaysyla bir imge iinde bir veya birden ok sembolden sz edilebilir. Ancak sembol imgeye dnmez, imge olarak tanmlanamaz. Gstergeler dizgesinin bozulmas sembol ortaya karabilir. nk gstergeler dizgesi, birok gstergenin oluturduu bir bantdr. Bu dizge iinde sembol zellii gsteren kullanmlar yer alm olabilir. Dolaysyla imge, sembole gre daha akn (transcendant) ve kapsaycdr ve sembol iinde tayabilir. Ancak, semboln imgeyi iinde tama zellii yoktur. Semboller dizisi bir dizge olarak kurulursa imge yaratabilir. Klsik tanmlama ile sylersek, sembol, szcklerde anlamn tanmas, imge ise sz dizimindeki anlamn tanmasdr. Her ikisinde de bir tama sz konusudur. Ancak sembol, bir szcn bantl olabilecek bir baka szce tanmas iken; imge, szdizimindeki7 anlamn, gerekliin tesine tanmasdr.

Szdizim terimini cmle, dize ve metin anlamn kapsayacak btnlk iinde kullandk.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

748

Mitat DURMU

mge iin verdiimiz yukardaki rneklerde allmam badatrma zellii de grlr. Ancak imge sadece allmam badatrmalar aracl ile kurulabilen bir olu deildir. Allmam badatrmalar, metnin anlamlanmasn, okuru tarafndan kurulabilecek tasarmlarla tamamlayaca iin, imge yaratmada sklkla bavurulan uygulamalardan birisidir. mgede daima tamamlanmam, ak anlamlar, tasarmlar, armlar sz konusudur. mgesel olan metni (anlamn ak brakld metini) her okur, belki de her okuyuunda, farkl anlamlandrmalarla tamamlama olanana bu yzden sahiptir. Yunus Emrenn ktm erik dalna anda yedim zm / Bostan ss kakyp der ne yersin kozumu dizeleriyle balayan athiyesindeki imgesel anlamn ne olduunu ya da bu metnin nasl bir anlam alanna aldn sorgulayan Talat Halman, metni elikilerle, uyumsuzluklarla, akl-d ilikilerle dolu8 bir metin olarak tanmlarken, u sorular da sormadan edemez. Hiciv mi, tekerleme mi, derin bir tasavvuf hikmet mi, st rtl bir toplumsal eletiri mi, bir manzum masal denemesi mi? iire yneltilen bu sorular, metnin oul okumalara ak olmasndan, anlamnn (tamamlanmam) ak braklmasndan, geni ve derin tasarlamalara elverili olmasndan, arm olanaklarnn snrszlndan kaynaklanr ki, tm bunlar imgesel kurgulamann bir sonucu olarak belirir. Talat Halman da yukarda sorduu sorularn karln bu balamda cevaplandrr: Yant ise apaktr: Hepsi ve hi biri; nk tek tek imgeleri zerinden yoruma almak yerine, kendini bir imge olarak sunan yapt, yorum srecinin hkmediciliine direnir. Bu balamda imgenin zellii olarak vurguladmz cmleleri bu adan yinelemekte yarar vardr. Okurunu, byleme tutkusunu9 daima en yksekte tutan, ondan, anlam verme gcn alan imgesel metin, gereklikte alglanabilir yapsn terk eder, gerekliin tesine ekilir ve bir tr dntrme ilevi grr. Okur, gereklii dntrebilme ya da tasarlayabilme yetisine bal olarak, metnin anlamn oaltr ya da azaltr. Talat Halmann ...yorum srecinin hkmediciliine diren(en). metin olarak tanmlad bu athiyenin devamndaki Yunus bir sz syledin hibir sze benzemez dizesinin anlamn da bu adan deerlendirmek son derece ilgi ekici olacaktr. Sembolde bir benzetme ilgisi yoktur. Eretilemede ise benzetme n plandadr. mge ise, anlamlamann somut olmaktan karlp, soyut ierie kavuturulmas ve zihinsel bir tasarma dntrlmesidir. Cahit Skt Tarancnn Talihsiz balkl iirindeki u dizelerde sembol ve imge kullanm birlikte yrtlr: Kundaksz uzatldn ineli beiine Ve bylece Azrail Istrab mhlad kck benliine.10 ineli beik iir znesinin iinde bulunduu uzam (dnyay, kentti, soka,evi...) sembolize ederken, Istrab mhlad kck benliine. dizesinde / dizgesinde anlam, tamamen zihinsel bir tasarmla kurulduundan ve bir gsterge (szck) ile karlanamayacandan imgedir. ineli beik kullanmnda benzetme amac gdlmeksizin, airin iinde yaad uzam kast edilirken gizli bir benzetme de yaplmtr denebilir.Ve bu kurulu, kapal eretileme (kapal istiare) olarak tanmlanabilir. Ancak air, bu kurulula benzetme yapmaktan daha ok ineli beik sz grubu ile bir baka eyi (gstergeyi) sembolize etmek istemitir. Okur, ineli beik yerine dnya, kent, ev, sokak.... gibi szckleri koyabilir. Ancak,Istrab mhlad kck benliine. dizesi bir baka
Talat Halman, Adan Zye Yunus Emre, Kitap-lk Dergisinin Eki, S.66, Kasm 2003 Maurice Blanchot, Yaznsal Uzam (ev.: Sndz ztrk Kasar), Yap Kredi Yay., stanbul 1993, s.27 10 Cahit Stk Taranc, Btn iirleri, (Haz.: Asm Bezirci), stanbul 1983, s.28
8 9

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

mge- Sembol Kavramlarn Yorumlama

749

ekilde sylemeye kapal olduundan, ancak ve ancak kurulmu olduu dizge iinde bir anlam/lamay/a izin verir nitelikte olduundan, okur, bu dizenin yerine tek bir szck (gsterge) koyamaz. Okur, bu dizgenin / dizenin anlamn ancak kurabilecei tasarmlarla dolduracandan imgeseldir. Bu imge, zihinde tamamlanr, alr, yaylr ve anlamn da bylece bulmu olur ki, bu anlam estetize edilmi bir doyum salar. Yine Cahit S. Tarancnn; Beikten balayp mezara uzanan, Tenha ve korkulu bir kprdr mrm. Dizelerinde Tenha ve korkulu bir kprdr mrm. ise sembolden daha ok bir eretilemedir. nk, benzetme amac gdlm, mr ile kpr szcklerinin anlamsal tanmas bir benzetme aracl ile salanmtr. Beikle mezar arasndaki sre olan mr, soyut konumda iken, kpr kullanm ile somutlatrlm ve her iki gsteren arasndaki anlamsal bant gz nnd bulundurularak benzetme yoluna gidilmitir. Dizenin Beikten balayp mezara uzanan, tenha ve korkulu bir kpr gibidir mrm; kpr gibidir mrm; mrm, tenha ve korkulu bir kprdr... eklinde de kurulma / tanmlanma olana vardr. Ancak yukardaki imge rneklerinin (Ruhumda tek bir ak sa yok ve Deniz gemileri geiyordu, Istrab mhlad kck benliine.) sembolde olduu gibi tek bir szck ile karlanma, tanmlanabilme ve deiik ekillerde kurulma olana yoktur. Okur, bu dizgeleri sadece zihninde anlamlandrabilir. Bu anlamlandrmay ise tasarlarla gerekletirir. Yukarda da deindiimiz gibi imgenin tasarlanmaya ak anlatmlar olma zellii bu ifadelerde aka grlmektedir. Gerek sembol ve gerekse imge ancak ve ancak kullanmla oluan ve metnin kendi iinde kalan elerdir. nk kullanld yere gre anlam kazanan bir szck, metnin dnda bu sembol ve imge olma zelliini yitirir. Szcklerin anlamlar deil, kullanmlar vardr11 ifadesinin gnderim yapt yer de burasdr. Hill, douya ait olma zelliini metnin dnda da tadndan bu szcn getii her metni dounun bir sembol olarak dnemeyiz. Bu trden olan szckleri, (ha szc de bu ekilde deerlendirilebilir) ska kullanlmasnn bir sonucu olarak ikincil anlam kazanm szckler olarak tanmlamak belki de daha dorudur. Yukardaki rneimizde de belirttiimiz gibi alev szc metnin dnda hibir zaman akn sembol olmaz. Eretileme, szck dzleminde deiiklik yaparak bir baka szcn anlam bants iinde kalmay zorunlu grrken; imge, szdizim dzleminde bir tasarm kurmadr. Asker iin aslanm derken anlamsal bir geikenlik yaplr, aslana ait armlar askerle zdeletirilmek istenirken, bir tasarm deil cesaret, g, atlganlk...vb asndan benzetme ilgisi kurulmu olur. Ancak, yukardaki imge rnei olarak verdiimiz ruhumda tek bir ak sa yok diziminde, ruhta ak san olmamas gnlk kullanmda anlamsz grneceinden, okur, iir dili iinde anlam aranmaya allr ve tasarlamalar ile anlamlandrmalar yapmak durumunda kalr. iir dilinin, konuma dilinden ayrlmasnda da imgenin, imge yaratmann bu andan son derece nemli bir yeri vardr. Konuma dilinde eretilemelere ska rastlanmasna karlk, imgelere nadiren rastlanr. nk, imgenin temel zellii olan anlam tasarlamalara bal olarak tamamlama gerei, konuma dilinin iletiimsel ilevini zorlatrr. letiimdeki, alc ile verici arasndaki ortak kod12, imgesel nitelik kazandnda bozulmu olacandan, bu ilevin gereklemesi engellenmi olur. Bu adan

Pierre Guiraud, Anlambilim, (ev.: Berke Vardar), Multilingual Yaynlar, stanbul 1999, s.34; erif Akta, Edebiyatta slp ve Problemleri, Aka Yaynlar, Ankara 1986, s.24 12 Franz Hundsnurscher (ve dierleri), Modern Lengistie Giri, (ev.: Prof. Dr. Mehmet Akaln), Ege nv. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir 1983, s.26-33
11

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

750

Mitat DURMU

imge, ancak yaznsal / sanatsal metinlere (zellikle de iire) zg bir olgu olarak deerlendirilmelidir. mgenin, eretileme olarak tanmlanamayacan vurgulayan Avner Ziss de imgeyi nesnel dnyann znel tasarmdr13 eklinde genel kabul grm yaklamlara bal kalarak tanmlar ve imge ile eretileme arasndaki temel fark tasarm szc ile verir. Eretilemenin anlam oluturmada ok daha dar bir syleme sahip olduunu vurgulayan A. Ziss, konu ile ilgili olarak unlar ifade eder: Sanatsal imge, konuma dilindeki allagelen anlamyla zdeletirilmemelidir. Ayrca, sanattaki imgeler dizgesinin eitli eleriyle, yntemleriyle ve onun anlatmsal, deimeceli aralaryla da bir tutulmamaldr. Bu aralardan eretilemenin apayr bir yeri olmasna karn, ou kez imge olarak nitelenir. Oysa, bu iki kavram hi de zde deildir. Eretileme, iir dilinde bir deimecedir, en geni anlamyla yerinel ve deimeceli dilin bavurduu bir yntemdir, ama imgenin kendisi deildir. Gnlk dilde, imge deyince ounlukla deimeceli anlam olan bir deyi anlalr. Gn douyor, Bir yldz akt gibi en beylik deyimler bile, kukusuz imgesel bir e tarlar. (...) Fakat btn bu deimeceli dilsel rneklerin gerek anlamdaki sanatsal imgeden daha dar bir anlam vardr.14 mge, Denis Diderotun tanmlamas ile; sadece dnceyi g ve soylulukla sunan enerjik terimler zinciri deildir15, ayn zamanda bu dnceyi resmeden birbirleri zerine ylm hiyeroglifler dokusudur da. iir metni iindeki anlamn kapal kalyormu gibi grnmesinde imgenin bu resimleme yn de nemle rol oynar. Edebiyatmzda imge yerine hayal, soyut grnt16 karlklarnn kullanlmasnda bu zelliin de etkin olduu sylenebilir. Anlam oalmasna ve geni arm alanlarnn alabilmesine olanak sunan imge 17 ve imgesel metin, okurunu byleme tutkusunu18 daima en yksekte tutar. Okuru byleyen, ondan anlam verme gcn alan imgesel metin, gereklikte alglanabilir yapsn terk eder, gerekliin tesine ekilir ve bir tr dntrme ilevi grr. Okur, gereklii dntrebilme ya da tasarlayabilme yetisine bal olarak, metnin anlamn oaltr ya da azaltr. Dolaysyla imgesel metnin anlam oaltmas, arm alann geniletmesi okuru ile de dorudan ilintilidir. Bu sebepten dolaydr ki, M. C. Anday; iir, bilinen szcklerle bilinmedik szler kurmaktr, demitim bir yazmda. Bunu, bilinen szcklerle bilinmedik imgeler yaratmaktr biiminde de yrtebiliriz.19 eklinde deitirir.

13 Avner Ziss, Estetiin Temel Kategorisi: mge, (ev.: Yakup ahan), Yazko / eviri, S.5, Mart- Nisan 1982, s.166-169 14 Avner Ziss, Estetiin Temel Kategorisi: mge, (ev.: Yakup ahan), Yazko / eviri, S.5, Mart- Nisan 1982, s.167 15 van Fonagy, iir Dili: Biim ve lev (X), (ev.: Mustafa Durak), Gergedan, S.18, Autos 1988, s.97 16 Nurullah etin, iir zmleme Yntemi, Kendi Yaynlar, Ankara 2003, s.95 -97; Cem Dilin, rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara 1999, s.406 (Not: Bu konu ile ilgili kaynaka daha fazla artrlabilir niteliktedir.) 17 zdemir nce, iir ve Gereklik, Trkiye Bankas Kltr Yay., stanbul 2001, s.92 18 Maurice Blanchot, Yaznsal Uzam (ev.: Sndz ztrk Kasar), Yap Kredi Yay., stanbul 1993, s.27 19 Melih Cevdet Anday, Akan Zaman Duran Zaman I, Adam Yaynlar, stanbul 1984, s.131

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

mge- Sembol Kavramlarn Yorumlama

751

Metni sanatsal dzeye ykselten imge, bu bakmdan iirin temel elerinden birisi olarak tanmlanr. air, dil zerinde dururken, onu konuma dilinden ayrrken anlam da iletiimsel ilev grmekten karr. iir dilini belirleyen ve onu konuma dilinden ayran ey de ite bu anlam oluturmada bavurulan kurgulamadr. iir, bilinen szcklerle bilinmedik szler kurmaktr. denilirken amalanan da budur. Bundan dolaydr ki, Maurice Blanchot da airi, anlam olmayan dili anlayan kii20 olarak tanmlar. Melih Cevdet Anday, Delilik stne21 ve iir Yaants22 balkl denemelerinde iir dili ile konuma dili arasndaki farkll vurgularken son derece ilgin bir rnekleme yapar. Yaplan bu rneklemede, iir dilindeki ifadenin gerekle rttrlemeyeceini, iirin anlamdan ok anlamlama zerine kurulduunu, bu yzden de delinin sz ile airin sznn ayn eyi syleseler bile farkl olduunu vurgular. Yaplan rneklemeyi alntlamakta yarar vardr: Bir deli, akl hastanesinde arkadana, Dn gece seni ryamda grdm demi; arkada da onu; Ben seni grmedim diye yantlam. Bu konumaya glmekle kalmayalm, ikinci delinin yantn anlamaya alalm. Bu yantn bir mant var. O mantk da belli bir mekn anlayna dayanyor. Baka bir deyile, ikinci deli, dnya mekn ile rya meknn ayn saymaktadr. Bu mantk, iirin de mantdr. Demek bir delinin szn bir akll sylerse, o sz iir olur.(M.D.) Meslektalarm ok iyi bililer ki bir air, sevgilisine seslenen bir iirinde bu rya motifini korkmadan kullanabilir; hatta Sevgilim, dn gece ryamda seni grdm, sen de beni demek diyebilir ve iirseverler o airi hi de deli yerine koymazlar.23 iirseverlerin, delinin sz ile airin szn farkl deerlendirmeleri ve ayn eyi sylemi olsalar bile, airin sznde anormal bir durum bulmamalar, metni anlamlama ile dorudan ilgilidir. Delinin szn anlamlama urasnda olmayan zne, airin szn anlamlama gereini duyumsar. iir metni ne kadar absrde24 kaarsa kasn, okur, bu metnin kurucusunu deli olarak tanmlamaktan daima kanr. Ve bylesi bir metni, anlamn kolay iletmeyen metin olarak tanmlamakla yetinir. Oysa, bu metinleri imgesellii nde tutmasnn, anlam tasarlamalara bal vermesinin sonucu olarak, Umberto Econun tanmlamasndaki anlam ile ak yapt25 olarak deerlendirmek gerekir. Anday iirinin deerlendirilmesinde Kollar Bal Odysseus iir kitabnn bir lt olarak ele alnmas ve Kollar Bal Odysseus ncesi ve sonras gibi bir snflandrmann temel alnmasnda, airin poetik anlay, iirlerindeki izlekler nemli olduu kadar bu izleklerin ilenii, iirsel dilin kullanm gibi etmenler de nemle rol oynar. Kollar Bal Odysseustan sonraki iirleri anlamn kolay iletmeyen, kapal iirler olarak tanmlamak, bu iirlerin izlekleri ile dorudan ilgili olduu kadar, dilin kullanm ile de ilintilidir. air, Kollar Bal Odysseustan sonraki iirlerini imgeler yumana dntrdnden anlam kapal tanmlamas ile adlandrlmaya bir nevi kendiliinden gelmitir. iirdeki felsef duyutan, felsef younlamadan daha ok, imgenin anlamlanamamas bylesi bir tanmlamay adeta zorunlu hle getirir. Bundan dolaydr ki, Anday iirinde imge sorununu inceleyen Orhan Koak, Andayn iirini anlamak ve tad almak istiyorsak,
20 Maurice Blanchot, Yaznsal Uzam (ev.: Sndz ztrk Kasar), Yap Kredi Yay., stanbul 1993, s.47 21 Melih Cevdet Anday, Delilik stne, ereve, Haziran 1988; Aldanma Ki..., Remzi Kitabevi, stanbul 1992, s.204; Gemiin Gelecei, Trkiye Bankas Kltr Yay., st. 1999, s.55 22 Melih Cevdet Anday, iir Yaants, ereve, Nisan 1989; Aldanma Ki..., Remzi Kitabevi, stanbul 1992, s.144; Gemiin Gelecei, Trkiye Bankas Kltr Yay., st. 1999, s.85 23 Melih Cevdet Anday, iir Yaants, Gemiin Gelecei, Trkiye Bankas Kltr Yay., st. 1999, s.85 24 Absrd szcn akla uygun olmayan anlam ile kullandk. 25 Umberto Eco, Ak Yapt, (Trkesi: Pnar Sava), Can Yaynlar, stanbul 2001

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

752

Mitat DURMU

yapttaki felsefeyi (byle bir felsefeden sz edilebilirse eer) meydana karmak yerine, iirin teknik zelliklerine yaklamamz gerekir. mge, bunlarn en nemlilerindendir.26 der. Yine Mehmet H. Doann Anday iirinde Anlam Araylar (Semantik Tutarllk)27 balkl yazsndaki; Andayn iirinde anlam aray, sonu gelmeyecek bir araytr; hem ozan iin, hem okuru iin. yargs, imge zerine kurulmu iirin temel zelliine de vurgu yapar niteliktedir.28 Bundan dolaydr ki Doan, hakl olarak, yazsnn devamn u cmlelerle tamamlar. iirini dz anlama deil de imgelerin atmasndan kacak anlama dayayan bir air iin de ok doal bir eydir bu. iirin imgelerin atmasndan doan bir anlama sahip olmasnn bir sonucudur ki, Memet Fuat, II. Yeni ya da F. H. Dalarcann iirlerini konu edinirken imge ile eleen, imge kullanmnn bir sonucu kabul edilen kapallk tanmlamasn, Anday iiri sz konusu olduunda felsef derinlikle, dnsel arlkla ilikilendirir.29 Oysa, bu felsef younlama yadsnamaz bir gerek olarak okur karsnda durmasnn yan sra, Anday iirinin kapal tanmlamasn almasnda temel ve tekil etken deildir. mgenin younluu, dilin kullanl ve biim kuruluu da bu balamda nemlidir. Orhan Koak, Kollar Bal Odysseus iirini zmlerken metin iin ...anlam ve mant sorunsallatran bir iir nitelemesini yapar ki, bu yarg iirin anlamlandrlmasnda imge kullanmnn ne denli youn olduunu gstermeye yetecek niteliktedir. Anday da Koakn yargsn doru bulur ve: Evet, Kollar Bal Odysseus anlam ve mant sorunsallatrmtr sznze katlyorum. Ama bu, iiri felsefeletirmek anlamna gelmez; sadece o gne dein duygu, betimleme, duyarll kkrtma, okuru baygnlatrma, ona duygularnn soyluluu bilincini alama ereine ynelik bir iirin yannda ussal yetemezi altrma yolu ile de iirsel bir doyuma erilebilecei olasln tantma yntemi sz konusudur.30 der. airin tek bir iiri zerinden kalkarak yargda bulunmak ok zor ve doal olarak tutarsz olaca gibi, imge, dil, izlek ve yap gibi elerin bir biri ile kurduu btnl gz ard ederek de yargda bulunulamaz. Bir baka yazmzda daha nce zerinde durduumuz, 31 Anday iirindeki, matematiksel denklikler ile dilin kullanm ve anlamn yap aracl ile de veriliyor olmas bu adan son derece nemlidir. Melih Cevdet, iiri, bir yap aratrmas olarak grrken metnin kuruluunda imge yaratmn da bu yap iinde zorlar. erik, biim ve dil birliktelii bozulamayacak kurulularla verilir. Bu adan Anday iirinde imgenin yaratm sorununa gemeden, airin bu terimi nasl tanmladna da deinmekte yarar vardr.

26 Orhan Koak, Gnete zlenler Andayn iirinde mge, Tmer eviri Dergisi, S.7, K 1995- Bahar 1996, s.103-111; Melih Cevdet Anday Gnleri 20-21 Mays 1995, Edebiyatlar Dernei Yaynlar, Ankara 1995, s.115-127 27 Melih Cevdet Anday Gnleri 20-21 Mays 1995,Edebiyatlar Dernei Yaynlar Ank. 1995, s.128-134; iir ve Eletiri, Yap Kredi Yay., stanbul 1998, s.68-75 28 mgenin zellikleri zerinde duran Kemal Atakayn u cmleleri Mehmet H. Doann yargsn glendirmesi, Anday iirindeki anlam araynn tkanmasn aklamas bakmndan nemlidir. Bir yaptta imge says ne kadar artarsa, anlamlandrma ya da yorum o kadar krize girer. Kemal Atakay, mge, Kitap-lk, S.74, Temmuz- Austos 2004, s.70 29 Memet Fuat, ada Trk iiri Antolojisi, Adam Yaynlar, stanbul 2002, s.41 30 Orhan Koak (Syleen), Melih Cevdet Andayla Sylei, Defter, S.10, Haziran- Ekim 1989, s.81-87 31 Mitat Durmu, Melih Cevdet Anday iirinde Bent / Dize / Anlam Kuruluunun Grnmleri, Hrriyet Gsteri, S.263, Ekim 2004, s.78-85

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

mge- Sembol Kavramlarn Yorumlama

753

Edebiyatmzda simge, benzetme (tebih) ve imge kavramlarnn ou kez kartrldn32 ve bir biri yerine kullanldn vurgulayan Anday, zaman zaman imge terimini tanmlama gerei duymutur. 1987 ylnda yazd Sanatnn ki Deneyi stne balkl denemesinde; Bat dillerindeki image karlayan bu szck, Trke im kknden yaplmtr. aret anlamnadr. Dilimizdeki imi timi yok deyii izi, belirtisi yok demeye gelir. mge var olan ya da varm gibi tasarlanan nesnelerin anlkta canlandrldr.(MD) Bu bir tr kopyadr. (...) alglarmzn yeni nesnelerle yeniden kurulmasdr.33 eklinde tanmlar ve yazsnn devamn Fransz srrealist air Reverdynin mge, ruhun ar bir yaratsdr. deyii ile bitirir. 1995 ylnda Ataol Behramolu ile yapt sylei de ise; imgeyi, gnlk ve iirsel imge olarak ayrr ve rneklemeler getirerek aklar. u anda nnde oturmakta olduumuz masann stnde bulunan eyleri gzlerimi kapayarak tasavvur edebilirim. Bu imgedir. Orada bulunmayan eylerin tasavvur edilmesi ise iirsel imgedir. Bu imgeler arasnda iliki kurmak ise airin becerisine baldr.34 Orada bulunmayan eylerin tasavvur edilmesini iirsel imge olarak tanmlayan Melih Cevdet, yukarda vurgu yaparak yinelediimiz imgenin temel zellii olan tasarlama eylemini tasavvur etme eklinde belirtir ve 1989 ylnda yazd iir Yaants balkl denemesinde de imgenin zelliklerini yle aklar: mge sanat, nesneleri yerinden eder, bylece de bizi sarsar, alkanlklarmzdan uzaklatrr, bize her eyi yeni batan kurmamz gerektiini dndrr.35 Bu tanmlamann iir metinlerinde izleksel boyutta da ele alnd grlr. Nesnenin Yadsnmas ve Anlamn tilmesi bu adan nemli bir izlek olarak belirir. Ancak, burada u ayrnty vurgulamakta da ayrca yarar vardr. air, nesneleri yadsrken, -nesne ile nesneye ad olan dil arasndaki ilikiyi sorgularken- okurunu dil zerinde dnmeye ynlendirmesinin yan sra, imgesel kurulularn oluumuna da olanak hazrlar. Bu izlei ele aldmz36 iir metinlerindeki ifadeler, airin dilsel duruunu sergiledii gibi, imge konusundaki bakn da yanstr zelliktedir. Melih Cevdet Andayn Garip dneminde yazd iirlerinde imge kullanm yok de necek kadar az olmasna karn, sembolik anlatm youn bir ekilde kendini hissettirir. lk iirlerinden olan Ukde37, Zavall Balklar38, Zavall Etem39, Tarih Okurken40...vb iirlerinde tarih ve sosyal oluumlara yergi, semboller aracl ile sunulur. airanelie kar olmann bir sonucu olarak, iir metinlerinden silinen edeb sanatlarn azlna karn, bu dnem iirlerinde semboller youn bir ilevsellik kazanmtr. Sembollerin bu dnem iirlerinde oka grlmesinde nemli etkenlerden birisi de toplumsal yaamn bir gei sreci yayor olmas ile ilgilidir. lk iirlerinin isimlerinden yola karak airin, iinde bulunduu zamandan ve uzamdan daima bir ayrl ya da bu zaman ve uzam dntrme zlemi iinde olduunu anlarz. Sar32 Melih Cevdet Anday, Akan Zaman Duran Zaman I, Adam Yay. st. 1984, s.15/ 30 [Anday, konu ile ilgili olarak unlar kaydeder. Bizde sembol, oun allegori ile, metaphore ile kartrlmtr (s.15); Simge, yalnzca benzeti (tebih) ile deil, ou yerde imge ile de kartrlmaktadr. (s.30)] 33 Melih Cevdet Anday, Sanatnn ki Deneyi stne, Cumhuriyet, 16 Ekim 1987, s.2; mge Ormanlar, Adam Yaynlar, stanbul 1994, s.237-240 34 Ataol Behramolu (Syleen), Melih Cevdet Andayla iir - mge- Matematik ve Ak zerine, Cumhuriyet Kitap, 19 Mart 1995; iirin Dili- Ana Dil, Adam Yaynlar, stanbul 1995, s.54 35 Melih Cevdet Anday, Gemiin Gelecei, Trkiye Bankas Kltr Yay. stanbul 1999, s.86; Aldanma ki..., Remzi Kitabevi, stanbul 92, s.144 36 Geni bilgi iin bkz.: Mitat Durmu, Melih Cevdet Andayn iirleri ve iir Sanat , Ankara nv. Sosyal Bilimler Enst. (Yaymlanmam doktora tezi.) 37 Varlk, S.81, 15 kinciterin (Kasm) 1936, s.134 38 Gn, S.1, 24 Mays 1941, s.8 39 Kaynak, S.60, 1952 40 Yaprak, S.20, 15 ubat 1950, s.1

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

754

Mitat DURMU

Siyah41, Hatrlama42, Deniz Hummas43, Saadet iirleri44, Seyahat iirleri45, Rahatlk46, Ukde47, Gurbet48, Bir Misafirlie49, Gndz Uykular50, Bir Bahar iirine Balang51, Bu Gelen Gn52... gibi iirleri ile zellikle ayrl ve ka sembolize eden (imleyen)yol szc ile kurduu Yol Dncesi53, Yeni Yol54, Yolculuk55, iirlerinde ya gemie ynelik anmsama yolu ile bir ka ya da gelecee ynelik bir aray kendini gsterir. air, iindeki Ukdeyi yok etmek Deniz Hummas ve Son Liman olan yaanan hayat gzelletirmek (saadet) iin Bu Gelen Gne mitle bakar. Sar- Siyah iirindeki karamsar tutum, yerini Gelen Gn iindeki mide brakrken, bu iirlerin isimlerinde sembolize edilen yaam karsndaki tavr al, ilgi ekicidir. airin, iirlerini snflandrmada nemli bir dnm noktas olan Yeni Yol iirinin son dizelerindeki anlam, Andayn hem iirsel araylarn hem de yaam karsndaki tavr allarn gsterir. Kendimde iyilik ve doruluk hissediyorum Byk bir yolculua balang Ey hakszln ve yalanlarn amansz dman aklm Ve ey kalbimdeki sonsuz ak kinize gveniyorum.56 zellikle 1960l yllara gelinceye dein yazd iirlerinde -Garipin airanelie kar poetik tutumu belirgin olmasna ramen- sembolik kullanmlar, edeb sanatlardan yararlanma gibi iirsel eler varln devam ettirmitir. Sembolik kullanmlar, gelenekten gelen kimi zelliklerin yan sra, air tarafndan yaratlm yeni ve sosyal ierikli anlamlara da sahiptir. Bu yllarda yaymlanan iir kitaplarnn toplatlmasnda ve airin birok kez kovuturmaya uramasnda sosyal ierikli sembollerin de etkisi olmutur. Kitaplarna alnmam ilk iiri olan Sar- Siyahla balayan sembol kullanm, Garip dneminde yazd kimi iirlerle devam ederken, zellikle sosyal temalar iledii ve Yaprak dergisinde yaymlad iirlerinde younluk kazanr. Bu yllarda yazlan iirlerde benzetme, kiiletirme gibi edeb sanatlara da sklkla yer verilmi, eretileme yoluna gidilerek metnin gnderim alan geniletilmek istenmitir.
nklp, S.1, Nisan 1933, s.9 nklp, S.2, Mays 1933, s.14 43 Varlk, S.85, 15 kinciknun 1937 44 Varlk, S.106, 1 Birinciknun 1937 45 Varlk, S.104, 1 Sonterin 1937, s.500 46 Sesimiz, S.12, Mart 1934, s.11 47 Varlk, S.81, 15 kinciterin (Kasm) 1936, s.134 48 Varlk, S.185, 15 Mart 1941, s.399 49 Varlk, S.185, 15 Mart 1941, s.399 50 Varlk, S.315, Ekim 1946, s.6 51 Varlk, S.351, Ekim 1949, s.3 52 Yeditepe, S.9, 1 ubat 1952, s.2 53 Yeditepe, S.72, 1-15 Ekim 1962, s.2 54 Yelken, S.73, Mart 1963, s.29 55 Gsteri, S.92, Temmuz 1988, s.4 56 Melih Cevdet Anday, Toplu iirleri I, Adam Yay., stanbul 2000, s.54 ve Melih Cevdet Anday, Toplu iirleri II, Adam Yay., stanbul 2002, (Bundan sonraki iir metni alntlamalarnda T.. I ve T.. II ksaltmas kullanlacaktr.)
41 42

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

mge- Sembol Kavramlarn Yorumlama

755

1953 ylnda yazd ve Yanyana iir kitabnda koyduu An57 isimli iiri, Amerikada adl olay (Rosenbergler Olay) olarak geen Rosenberg ifti iin yazlmtr. Ancak, metin iinde dorudan Rosenberg ifti ile ilgili her hangi bir gnderim yer almadndan, uzunca bir sre, Andayn yakn sanat ve yazn evresi dnda58 iirin bu ift iin yazlm olduu anlalmamtr. Sembolik kullanmlarla sezdirilen Rosenbergler Olay, dnem iinde hakszla urayarak ldrlen insanlarn bir tipi olarak yazn evrelerince ilenmitir.59 Bir ift gvercin havalansa Yank yank koksa karanfil Deil bu anlacak ey deil Apansz geliyor aklma (...) Sevdiim iek adlar gibi Sevdiim sokak adlar gibi Btn sevdiklerimin adlar gibi Adnz geliyor aklma (T. . I, An, s.121) Alntladmz iir metnindeki Bir ift gvercin, ibaresi Ethel ve Julius Rosenberg iftini sembolize ederken, havalansa ifadesi lm sembolize eder. Bu sembollerden sonra gelen karanfil kullanm da metnin sembol deerlerinin arm alann geniletmeye yardmc olur. kinci drtlkte yinelenen iek adlar gibi, sokak adlar gibi, sevdiklerimin adlar gibi kullanmlarn son dizede balanmas, benzetme sanatnn rnei olurken, benzetme eyleminin amlanabilecek olan anlamsal ynne de iaret eder. Mays 1941de yaymlanan Zavall Balklar60 iirindeki sembol kullanm da sosyal ierikli sembol kullanma gsterilebilecek gzel rneklerdendir. Byk annemin itikadnca Karaya vur(ur)mu balklar Yeni bir harp kmadan nce. Eer byle ise sahiden Nedir bu balklarn ektii.

Yeditepe, S.44, 1 Eyll 1953, s.3 air, konu ile ilgili olarak u bilgileri vermektedir. Ben o zaman Rosenbergler iin An adl iirimi yazmtm. Ama bu iirin onlar iin yazld uzun yllar sakl kald. Geri o iirimi yaynladm zaman evrem, iir- yazn evresi, bunun Rosenbergleri konu aldn biliyordu, ama Any da ieren Yanyana adl iir kitabm toplatlp hakkmda dava aldnda, savc bunu kantlayabilseydi yarglar, istenen yedi buuk yl hapis cezasn vermekte tereddt etmezlerdi sanrm. nk toplumumuz bu konuda koullandrlmt. (Melih Cevdet Anday, Akan Zaman Duran Zaman- I, Adam yaynlar, st. 1984, s.138-139) 59 Bu tarihlerde Oktay Rifatn da Telefon adl iiri ayn konu zerine kaleme alnmtr. Oktay Rifat, Karga ile Tilki, Yeditepe Yaynlar, stanbul 1954 60 Gn, S.1, 24 Mays 1941, s.8
57 58

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

756

Mitat DURMU

iire Zavall Balklar isminin verilmesi ile son dizede vurgulanan Nedir bu balklarn ektii ifadelerindeki zavall ve balk szcklerinin sembol deer olarak gnderim yapt yer, iir metninin yazld dnem ve bu dnem iindeki insanlardr. Ancak, metni sadece o dneme zg bir anlatm olarak grmemek gerekir. Sembol kullanmlar yerine nedir bizim ektiimiz gibi bir deyi kullanlm olsayd, metni, yazld dnem ile snrlama olanamz vard. Ancak, semboller, okurundan bu snrlama yetkisini alm, onu edeb bir ierie dntrerek zamansal snrlamann dna karmtr. Bunlarn dnda:Hayvanat Bahesi -Kular Blm-61, Dzenli Dnya62, 4 x 400 Engelli63, rk64,... gibi iirlerinde de benzetme, kiiletirme ve eretileme rnekleri sklkla grlrken, sembolik kullanmlar da hissedilir derecede belirgindir. Bu yllarda sadece M. C. Andayn iirlerinde deil, Garip lsnn dier iki airinde de sembolik kullanmlara sklkla rastlanmaktadr. Bunlar iinde en nemlilerinden biri olan Orhan Veli ve Oktay Rifatn birlikte yazdklar Aa65 iiridir. Kasm 1937 ylnda Varlk dergisinde yaymlanan iir, daha sonra Garip kitabna da alnmtr.66 iirin ieriindeki gnderim, sembolize edilen aa szcnde sakldr. Necip Fazl Ksakrekin, 14 Mart 1936- 29 Austos 1936 yllar arasnda haftalk olarak kard Aa isimli dergiye Orhan Veli ve Ortay Rifatn gnderdikleri iirler yaynlanmaynca ve metinler airlerine iade edilmeyince, Aa iiri vcut bulmu olur. Aaca bir ta attm; Dmedi tam, Dmedi tam. Tam aa yedi; Tam isterim, Tam isterim! (Garip, s.60) rneklenen iirde aa, ta ve dmedi szckleri hatta iirin tamam sembollerle doldurulmu durumdadr. Bu sembollerin karlklar, iir metninin yaymlanma uras ile dorudan ilgilidir ve karlklar yle gsterilmeye aktr. aa bir ta attm dmedi tam tam aa yedi tam isterim Aa dergisi dergiye gnderilen iirler yaymlanmad Aa dergisi iiri yaymlamayarak yok etti iirlerimi isterim

Bunlarn dnda Oktay Rifatn Karga ile Tilki, Telefon; Orhan Velinin Rya, Bayram, Harbe Giden, Kular Yalan Syler... gibi iirlerinde de semboln younlukla kullanld grlmektedir.
61 62 63 64 65 66

Yaprak, S.17, 1 Ocak 1950, s.1 Varlk, S.355, 1 ubat 1950, s.5 Yaprak, S.18, 15 Ocak 1950, s.1 Yaprak, S.19, 1 ubat 1950, s.1 Varlk, S.101, Kasm 1937 Garip, Resimli Ay Matbaas, stanbul 1941, s.60

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

mge- Sembol Kavramlarn Yorumlama

757

Melih Cevdet Andayn sosyal ierikli sembollerinin dnda gelenekten gelen kimi sembollere de yer verdiini ifade etmitik. Hznl Bir Akam Borusunun Ezgisi in Sz67, Unutmak Kulardr68, Olsun da Gr iirlerinde bu trden olan kullanmlar rnekleyebiliriz. Ve sabah, kular uyandran evliya, Dner tanrsna. (T. . I, Unutmak Kulardr, s.248) O gn gelsin neemiz tazelensin de gr Dnyay sen bir bar olsun da gr Seyreyle gl blbl ifter ifter aylar gkyznde Her gece ayn on drd (...) Hi grmediim ey bu Kurdun gz ylm srden Elmann yars souk yars scak Aulu bitkilere dolanm salkm Gnete yamur boanacak Yetsin demir ann beylii Yeni bir gn balyor demek Yeryznde korkusuz yaamak ki milyar kiiye bir dnya ki milyar kiiye iki milyar ekmek (T. ., C.I, Olsun da Gr, s.124-125) Alntladmz iirlerin yaymlan tarihleri gz nnde bulundurulduunda, airin 1960 sonras (KBO sonras) iirlerinde de youn bir ekilde sembol kullanmn grrz. Ancak, bu tarihten (1960tan) sonraki iirlerde birer gsterge olarak tanmladmz sembollerin zamanla birer gstergeler dizgesine dnt dikkati eker. air, semboller aracl ile imgeler yaratmaya balar. Youn bir ilevsellik kazanan semboller, sembol olma zelliklerinden karak imgesel nitelik kazanmaya balar.69 Anday iirinde anlamn en ok sorun edildii / edilmesine sebep olduu
Varlk, S.813, 1 Haziran 1975, s.7 Varlk, S.816, 1 Eyll 1975, s.5 (Not: Belirtilen sreli yaynda Ne abuk ismiyle yaymlanmtr.) 69 Bu adan yukarya sembol rnei olarak alntladmz iirlere baklabilir. Seyreyle gl blbl / ifter ifter aylar gkyznde / Her gece ayn on drd / Hi grmediim ey bu / Kurdun gz ylm srden / Elmann yars souk yars scak / Aulu bitkilere dolanm salkm / Gnete yamur boanacak (T. . I, Olsun da Gr, s.124-125);
67 68

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

758

Mitat DURMU

iirleri de bu trden zellikler gsteren iirleridir. Okur, semboller ve imgeler dnyas iinde anlam kovalamaya alrken ve kimi zaman bulduunu / yakaladn dnd anda elinden karr. Anday iirinde imge konusunu irdeleyen Orhan Koakn da ifade ettii gibi ...imgelemin gcn askya alan70 ve okurunu daima imgeselin anlam alanna ekmeyi baaran air, iirlerinde kolayca ele geirilebilecek imge kurulularna yer vermez. Kollar Bal Odysseus, Gebe Denizin stnde, Teknenin lm, Tandk Dnya, Gnete ve son iir kitab Yamurun Altndada okur, metin karsnda rahat kam, kollar balanm ancak imgeleminde sonsuz bir ()evrenle ba baa braklmtr. Bundan dolaydr ki O.Koak, Gnete zlenler Andayn iirinde mge balkl yazsn, ...gneten geri ekilip glgenin ve susuun bysne sndmz bir anda imgenin vaadini (duyusal doluluk ve kavuma) tadar, tadarm gibi yapabiliriz. 71diyerek bitirir. Koakn bu balamda yazd dier bir yazsnn giri cmlesi de yledir. Andayn iirine iki kez yaklatm. Dedim belki, el koyamadm. Hep baka yerdeydi, btn gremedim. (...) Asl ad her zaman baka, kaak ve kaygan, gebe. Orpheustan ok Eurydike. Bununla birlikte, o iki denemeden elimde baz dnceler kald. Rahatsz deilim: ok keyf dnceler deildi bunlar; iirin iinden geliyor, iirin kendi direncinin izini tayorlard; iirin anlamlandrlmaya kar gsterdii direnle onu anlama abasnn att noktada ortaya kyorlard, bu atmadan yaplmlard. Andayn iiri, kaarken geride baz izler brakyordu sanki. Kaarken, kayarken, yanp snerken.72 Koakn yargsal ifadeleri ile Andayn daha nce ifade ettiimiz ( mge sanat, nesneleri yerinden eder, bylece de bizi sarsar, alkanlklarmzdan uzaklatrr, bize her eyi yeni batan kurmamz gerektiini dndrr.73) imge tanmlamasnn bu balamda ne denli rtk olduu aktr.Mehmet H. Doann sonu gelmez ura74 olarak tanmlad Anday iirindeki anlamlama sorunsalna Tahsin Ycelin yaklam ise: Melih Cevdet Andayn kimi iirlerini okurken, anlamakta zorlanrz; tm dikkatimizi toplar, bir daha , bir daha okuruz, ama hep anlayamadmz, en azndan doru anladmz syleyemeyeceimiz bir eyler kalr geriye. inde yaadmz dnyaya pek benzemeyen elikin bir dnya karr karmza.75 eklindedir. Eletirmenlerin yaklamlarndaki ortak yan [(...anlayamadmz, en azndan doru anladmz syleyemeyeceimiz bir eyler kalr geriye. T. Ycel), (el koyamadm. Hep baka

70 Orhan Koak, Gnete zlenler Andayn iirinde mge, Melih Cevdet Anday Gnleri 20-21 Mays 1995, Edebiyatlar Dernei Yaynlar, Ankara 1995 s.124; (Tmer eviri Dergisi, S.7, K 1995- Bahar 1996, s.103-111) 71 Orhan Koak, Gnete zlenler Andayn iirinde mge, Melih Cevdet Anday Gnleri 20-21 Mays 1995, Edebiyatlar Dernei Yaynlar, Ankara 1995 s.127; (Tmer eviri Dergisi, S.7, K 1995- Bahar 1996, s.103-111) 72 Orhan, Andayda Duygu ve Resim, Sombahar, S.23, Mays- Haziran 1994, s.29 73 Melih Cevdet Anday, Gemiin Gelecei, Trkiye Bankas Kltr Yay. stanbul 1999, s.86; Aldanma ki..., Remzi Kitabevi, stanbul 92, s.144 74 Mehmet H. Doan, Andayn iirinde Anlam Araylar (Semantik Tutarllk), Melih Cevdet Anday Gnleri 20-21 Mays 1995, s.133; iir ve Eletiri, YKY, stanbul 1997, s.74 75 Tahsin Ycel, Melih Cevdet Andayn iirinde Uzam ve Zamann zinde, Melih Cevdet Anday Btn Yzyllar Yaadm, (Bilkent nv. Sempozyum Kitaplar- 1), Alkm Yaynlar, stanbul 2004, s.130

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

mge- Sembol Kavramlarn Yorumlama

759

yerdeydi, btn gremedim.; ...anlamn salam topra hep altmzdan kayyordur.76 O. Koak), (anlam aray sonu gelmez bir uratr. M. H. Doan)] anlamn sorun olduu gerei zerinde younlar ki, bu yaklamlardaki doruluk, imgenin temel zellii ile bakmldr. Yukarda da sklkla yinelediimiz gibi, tasarlama ve bu tasarlamaya dayal anlamlama okuru duraksatr. Metin, zihinde bir tasarm oluturur; ancak bu tasarm her okurun o anki tasars olduundan anladmz, metnin anlamn doruladmz, ifade etmede phe yaratr. Bu ise, iirsel szn imgeye dnmesinin ya da imgeye dntnn gsterenidir. Bundan dolaydr ki, Octavio Paz, mgenin anlam ise, ... imgenin kendisidir. br szcklerle sylenemez. mge kendi kendisini aklar. Sylemeye alt eyi kendisinin dnda hibir ey syleyemez. ... Anlam imgenin iinde balar ve imgenin iinde biter. iirin anlam iirin kendisidir. mgeler herhangi bir aklamaya veya yoruma indirgenemez.77 der. Zaman ve uzamn78 (nesne de denebilir) yadsnmas, doa karsnda bireyin ussal dinii ya da ussal bakla doann hkmediciliine direnen bireyin konumu, dil ile nesne ve kavramn ilikisi gibi dnsel derinlikleri olan izleklerin semboller ve imgeler aracl ile79 okura sunulmasnn yan sra, metinlerst okumay daima nceleyen bir airin iirlerinde imgeye dayal anlam arayna girimek, sonu gelmez80 olmasnn yan sra, iiri anlam asndan duraksatmaya uratacak, okuru tasarlama / anlamlama noktasnda snrlayacak haksz bir eylem olarak da deerlendirilmelidir. iirin anlam almlarn snrlamamak ve okurun tasarlama yetisini engellememek amac ile biz de Anday iirinde imgesel kurululardan birka rnek vermekle yetineceiz. nk, incelemeyi yaptmz andaki tasarlarmz, sonraki tasarlamalarmzla ayn olmayacak, verdiimiz yarglar bizi de snrlam olacaktr. Her okunuta yeni anlamlara alan imgeleri, u anki okuma ve anlamlandrma ile aklamak hem imgenin varln tehlikeye sokacak, hem de bizim anlamlama yetimizi sonulanm gsterecektir. Bir masal ebboyu armhtaki yaz. Deniz en ince hayvan bellein Bir kuluk vakti tanrnn sevdii
76 Orhan Koak, Hep Sonras: Andayn iirinde mge, Semender (TMER Bursa ubesi eviri Dergisi), S.1, Yaz 1995, s.41 77 Octavio Paz, Yay ve Lir / iir Nedir, (ev.: . Saruhanlolu), Armoni Yay., stanbul 1995, s.122 (Pazn bu balamdaki u ifadelerini de aktarmak gerekir. Her ifade bir baka ifadeye gnderme yapar ve baka bir ifade tarafndan aklanmaya kar kmaz. Simgelerin akcl sayesinde szckler baka szckler tarafndan aklanabilirler. Belirsiz bir cmle ile karlatmzda, bu szckler bunu ya da unu sylemeye alyor deriz. Ve bunu ya da unu syleyebilmek iin baka szcklere ba vururuz. Her ifade baka bir ifade tarafndan aklanan veya aklanabilen bir anlam tar. Sonuta anlam sylemeye almak; ya da daha dorusu baka bir biimde sylenebilen eydir. s. 121-122) 78 air, zaman uzamn iinde, onun bir esi gibi grr. Uzam ise nesneldir. Topra arala, ellerinle bak, / Yanyanadr gnlerin taneleri, / Ne nce, ne sonra (T. . I, Yanyana Her ey, s.192) (Not. Bu adan bkz.: Tahsin Ycel, Melih Cevdet Andayn iirinde Uzam ve Zamann zinde, Melih Cevdet Anday Btn Yzyllar Yaadm, (Bilkent nv. Sempozyum Kitaplar- 1), Alkm Yaynlar, stanbul 2004, s.130) 79 Burada imge kullanmnn younluu gereini, airin u cmleleri ile verelim. iir yazarken kimi zaman imge akmnn seline kapldm grmmdr. (Melih Cevdet Anday, Bu Yln Nobel Ozan, Cumhuriyet, 19 Ekim 1990, s.2; Gelecei Yaamak, Adam Yay. st. 19994, s.238) 80 Sonu gelmezbir eylem olmasnn temel nedeni ise, kiiolunun tasarlama yetisinin sonsuzluu ile ilintili dnlmelidir. nk imge, bilincin nesne ile kurduu iliki(ler) biimidir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

760

Mitat DURMU

Grnr zaman yaratan. (T. . I, Teknenin lm, s.261) steinin bceidir yanp snen gzlerinde Koulmam hayvanlar drt dner gsnn (T. . I, Gelgit, s.217) Yaz sonu durdurur sokakta, Tenha bir duvardan sarkp, nereye byle, (T. . II, Yaz Sonu iirleri 5, s.13) Gvercinler gln buldum dn Biri gitmiti kzllkta Birinde ay elmalar Sallanyordu defne baklarn Krlm aymant yatamda Sabahl kam yatamda Ne yanma dokunsam sevda Kapasam gzlerimi byr Gms gezegeni acnn Sus o kapy bulamazsn Bir yanmda dn tutsak yamuru Sabrn boz talar te yanmda Asmalar sesini duydum dn. (T. . I, Kap, s.294) Zakkum dallarnda uyumu Vine renkli akamstleri Bir ey sorma, titreyen kalbim

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

mge- Sembol Kavramlarn Yorumlama

761

Bizi rten glgenin rahvan at. (T. . I, At, s.304) Bu rnekleri artrma olana, airin zellikle 1960tan sonraki iirlerini yazmzn iine koyma ile edeerli olacak kadar genitir. yle ki, sadece kimi iir kitaplarnn ismi bile bu adan gsterilebilecek rneklerdendir. Andayn iirlerinde mge Ormanlarnda dolar ve kendimize Tandk Dnya bulmaya alrz. Tandk Dnyada Gemiin Geleceini fark edip, Gelecei Yaamak gibi bir yaama sevinci ile kar karya kalrz. mge Ormanlarnda dolarken, airin imgelem dnyasn yakalayabildiimiz lde ilerleyebiliriz. Aksi durumda Kollar Bal, rahat kam / karlm okur konumunda kalrz. KAYNAKA AKTA, erif, Edebiyatta slp ve Problemleri, Aka Yaynlar, Ankara 1986 ANDAY, Melih Cevdet, Bu Yln Nobel Ozan, Cumhuriyet, 19 Ekim 1990 ANDAY, Melih Cevdet, Delilik stne, ereve, Haziran 1988 ANDAY, Melih Cevdet, Sanatnn ki Deneyi stne, Cumhuriyet, 16 Ekim 1987 ANDAY, Melih Cevdet, iir Yaants, ereve, Nisan 1989 ANDAY, Melih Cevdet, Akan Zaman Duran Zaman I, Adam Yaynlar, stanbul 1984 ANDAY, Melih Cevdet, Aldanma ki..., Remzi Kitabevi, stanbul 1992 ANDAY, Melih Cevdet, Gemiin Gelecei, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 1999 ANDAY, Melih Cevdet, Gelecei Yaamak, Adam Yay. stanbul 19994 ANDAY, Melih Cevdet, mge Ormanlar, Adam Yaynlar, stanbul 1994 ANDAY, Melih Cevdet, Toplu iirleri I, Adam Yaynlar, stanbul 2000 ANDAY, Melih Cevdet, Toplu iirleri II, Adam Yaynlar, stanbul 2002 ATAKAY, Kemal, mge, Kitap-lk, S.74, Temmuz- Austos 2004 BEHRAMOLU, Ataol (Syleen), Melih Cevdet Andayla iir- mge- Matematik ve Ak zerine, Cumhuriyet Kitap, 19 Mart 1995 BEHRAMOLU, Ataol, iirin Dili- Ana Dil, Adam Yaynlar, stanbul 1995 BLANCHOT, Maurice, Yaznsal Uzam (ev.: Sndz ztrk Kasar), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1993 ETN, Nurullah, iir zmleme Yntemi, Kendi Yaynlar, Ankara 2003 ETL, smail, Cahit Klebi ve iiri, Aka Yaynlar, Ankara 19 DLN, Cem, rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1999 DOAN, Mehmet H., Andayn iirinde Anlam Araylar (Semantik Tutarllk), Melih Cevdet Anday Gnleri 20-21 Mays 1995, Edebiyatlar Dernei Yaynlar, Ankara 1995 DOAN, Mehmet H., iir ve Eletiri, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1998
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

762

Mitat DURMU

DURMU, Mitat, Melih Cevdet Anday iirinde Bent / Dize / Anlam Kuruluunun Grnmleri, Hrriyet Gsteri, S.263, Ekim 2004, s.78-85 DURMU, Mitat, Melih Cevdet Andayn iirleri ve iir Sanat, Ankara nv. Sosyal Bilimler Enst., Ankara 2004 (Yaymlanmam doktora tezi.) ECO, Umberto, Ak Yapt, (Trkesi: Pnar Sava), Can Yaynlar, stanbul 2001 ELLUL, Jacgues, Szn D, (ev.: Hsamettin Aslan), Paradigma Yaynlar, stanbul 1988 FONAGY, van, iir Dili: Biim ve lev (X), (ev.: Mustafa Durak), Gergedan, S.18, Austos 1988 FUAT, Memet, ada Trk iiri Antolojisi, Adam Yaynlar, stanbul 2002 GURAUD, Pierre, Anlambilim, (ev.: Berke Vardar), Multilingual Yaynlar, stanbul 1999 HALMAN, Talat, Adan Zye Yunus Emre, Kitap-lk Dergisinin Eki, S.66, Kasm 2003 HUNDSNURSCHER, Franz (ve dierleri), Modern Lengistie Giri, (ev.: Prof. Dr. Mehmet Akaln), Ege nv. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir 1983 NCE, zdemir, iir ve Gereklik, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2001 Kitap-lk, S.65 (Dosya: Metafor), Ekim 2003, s.51-91 KOAK, Orhan (Syleen), Melih Cevdet Andayla Sylei, Defter, S.10, Haziran- Ekim 1989, s.81-87 KOAK, Orhan, Andayda Duygu ve Resim, Sombahar, S.23, Mays- Haziran 1994 KOAK, Orhan, Gnete zlenler Andayn iirinde mge, Melih Cevdet Anday Gnleri 20-21 Mays 1995, Edebiyatlar Dernei Yaynlar, Ankara 1995 KOAK, Orhan, Gnete zlenler Andayn iirinde mge, Tmer eviri Dergisi, S.7, K 1995- Bahar 1996 KOAK, Orhan, Hep Sonras: Andayn iirinde mge, Semender, S.1, Yaz 1995 KORKMAZ, Ramazan, karosun Yeni Yz Cahit Stk Taranc, Aka Yaynlar, Ankara 2003 PAZ, Octavio, Yay ve Lir / iir Nedir, (ev.: . Saruhanlolu), Armoni Yaynlar, stanbul 1995 RFAT, Oktay, Karga ile Tilki, Yeditepe Yaynlar, stanbul 1954 SALMAN, Yurdanur, Dilin Devreni: Eretileme, Kitap-lk, S.65, Ekim2003 TARANCI, Cahit Stk, Btn iirleri, (Haz.: Asm Bezirci), stanbul 1983 TEOMAN, Ali, Eretilme: Beinci Tz, Kitap-lk, S.65, Ekim2003 YALIN, Mehmet, iirin Ortak Paydas iirbilime Giri, Cumhuriyet niversitesi Yaynlar, Sivas, 1991 YCEL, Tahsin, Melih Cevdet Andayn iirinde Uzam ve Zamann zinde, Melih Cevdet Anday Btn Yzyllar Yaadm, (Bilkent nv. Sempozyum Kitaplar- 1), Alkm Yaynlar, stanbul 2004 ZSS, Avner, Estetiin Temel Kategorisi: mge, (ev.: Yakup ahan), Yazko / eviri, S.5, Mart- Nisan 1982, s.166-169
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011