Hikmet Yurdu, 2009/1 S.3 (Zahit Aksu Armağanı)

HKMET YURDU
Dnce Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi

ISSN: 1308-6944 www.hikmetyurdu.com
HKMET YURDU
Dnce-Yorum
www.hikmetyurdu.com Ocak-Haziran 2009
ISSN 1308-6944
Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi

Yl: 2 Say: 3
PROF. DR. ZAHT AKSUYA ARMAAN
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
HKMET YURDU DNCE-YORUM

Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi Hakemli Bilimsel Dergi mtiyaz Sahibi Ali Duman-Abdurrahman Kasapolu Yaz leri Ali Duman-Abdurrahman Kasapolu-Mustafa Bulut-brahim Kaplan Editrler Ali Duman - Abdurrahman Kasapolu - brahim Grc Redaksiyon Ali Duman-Abdurrahman Kasapolu-brahim Kaplan-Hulusi Arslan-Mustafa Bozkurt-Hakk Karaahin-Adnan Arslanta-Sleyman Aydn Yayn Kurulu Prof. Dr. H. Tekin Gkmenolu, Prof. Dr. Temel Yeilyurt, Prof. Dr. Abit Bulut, Prof. Dr. Remzi Kl, Prof. Dr. Cem Zorlu, Dr. Sami Kl, Do. Dr. Mehmet Karagz, Do. Dr. A. Faruk Sinanolu, Do. Dr. Hulusi Arslan, Do. Dr. Yusuf Benli, Do. Dr. Abdurrahman Kasapolu, Yrd. Do. Dr. Ali Duman, Danmanlar Kurulu Ankara niv: Prof. Dr. Murtaza Korlaeli, Prof. Dr. amil Dac, Prof. Dr. Nusret am, Prof. Dr. aban Ali Dzgn, Prof. Dr. Recep Kl, Atatrk niversitesi: Prof. Dr. Niyazi Usta, Prof. Dr. Arif Yldrm, Prof. Dr. Ali Rafet zkan, Prof. Dr. Ali Erolu, Do. Dr. Osman Elmal; Erciyes niv: Prof. Dr. Harun Gngr, Prof. Dr. H. Yunus Apaydn, Prof. Dr. Mustafa nal, Do. Dr. kr Selim Has; Frat niv : Prof. Dr. Temel Yeilyurt, Prof. Dr. uayip zdemir, Prof. Dr. Mehmet Solyald, Do. Dr. Sami Kl, Do. Dr. smail Erdoan, Do. Dr. Mehmet Atalan, Do Dr. Yahya Keskin, Do. Dr. Gyaseddin Arslan; nn niv.: Prof. Dr. Mesut Aydn, Prof. Dr. Salim Che, Prof. Dr. H. Bayram Kamazolu, Prof. Dr. Sezgin Kzlelik, Prof. Dr. Hasan Kavruk, Prof. Dr. Recep Gne, Prof. Dr. Sebahattin Arba, Prof. Dr. Abit Bulut, Prof.. Dr. Abdullah Korkmaz, Prof. Dr. Mehmet Tikici, Prof. Dr. Cem Zorlu, Do. Dr. Mehmet Karagz, Do. Dr. Hseyin Aydn, Do. Dr. Saffet Sancakl, Do. Dr. Zlfikar Durmu, Do. Dr. Yusuf Benli, Do. Dr. A. Faruk Sinanolu, Do. Dr. Mustafa Arslan, Do. Dr. Hulusi Arslan, Do. Dr. Abdurrahman Kasapolu, Do. Dr. Hsniye Canbay Tatar, Do. Dr. Celal akan, Do. Dr. Bilal Altay, Yrd. Do. Dr. Zekeriya alkan, Yrd. Do. Dr. Ali Duman, Seluk niv.: Prof. Dr. Mustafa Uzunpostalc, Prof. Dr. Hseyin Tekin Gkmenolu, Prof. Dr. Orhan eker; Prof. Dr. Saffet Kse, Prof. Dr. Ahmet Yaman, Prof. Dr. Abdlkerim Bahadr, Prof. Dr.Cem Kozlu; Cumhuriyet niv: Prof. Dr. Ali Akpnar, Do. Dr. Mustafa Doan Karacokun, St mam niv.: Prof. Dr. Hsn Ezber Bodur, Prof. Dr. Kemal Atik, Do. Kadir Evgin; Nide niversitesi: Prof. Dr. Remzi Kl, Prof. Dr. Nazm Hikmet Polat, Do. Dr. Abitter zulucan; Adyaman niv : Prof. Dr. Mustafa Gndz; Yrd. Do. Dr. Recep zman, Yrd. Do. Dr. Fuat anc, Yrd. Do. Dr. Bekir Kocada Yazma Adresi Ali Duman, nn niversitesi lahiyat Fakltesi44069 Kamps / Malatya e-posta: aduman@hikmetyurdu.com
Dergi eriini PDF olarak bilgisayarnz indirmek iin tklayn
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
indekiler
Editr Yazs Yrd. Do. Dr. Ali Duman .............................................................................................................. 9 nn niversitesi lahiyat Fakltesi Ve Kurucu Dekan Prof. Dr. Zahid Aksu Prof. Dr. Cem Zorlu .................................................................................................................. 15 Prof. Dr. Zahid Aksu Hocamzn Aziz Hatrasna ............................................................................... Prof. Dr. Beir Gzbenli .......................................................................................................... 17 Mill Ve Din Konularda Hassas Bir Adam: Prof. Dr. Zahid Aksu ...................................................... PROF. DR. AL BAKKAL .............................................................................................................. 31 Prof. Dr. Zahid Aksunun Ardndan ................................................................................................... Emekli retim yesi Dr. Mustafa Kk ..................................................................................... 35 Hocam Zahid Aksu ............................................................................................................................. Do. Dr. A. Faruk Sinanolu ....................................................................................................... 45 Hocam Zahit Aksu ........................................................................................................................ Yrd. Do. Dr. Ali Duman ............................................................................................................ 47 Zahit Aksu le lgili Bir Hatra ............................................................................................................. Dr. Ahmet Ak ............................................................................................................................ 51 Osmaniyeli Zahit Aksu ....................................................................................................................... Emekli Mze Mdr smet pek .............................................................................................. 53 Zahid Aksu Hoca le Osmanl Hukuk Sistemi Ve dare ekli zerine Bir Mlakat ........................ Zahit Aksu Mustafa Kk ......................................................................................................... 65
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Sayfa |6
Mucize, Keramet Ve stidrac ............................................................................................................. Prof. Dr. Muhammed Hamidullah / Prof. Dr. Zahid Aksu .......................................................... 81 akkul-Kamer Olay erevesinde Baz Tahliller .............................................................................. Do. Dr. Mehmet Azimli ........................................................................................................... 95 Kurann Konulu Tefsiri ..................................................................................................................... Do. Dr. Abdurrahman Kasapolu ...........................................................................................111 hilikte ilik Etkisi Ve hiliin Anadoluda Alevlie Tesirleri Meselesine likin Baz Deerlendirmel er* ............................................................................................................................................................ Do. Dr. Yusuf Benli .................................................................................................................147 nkarclarn Bir Karakter zellii Olarak marklk .......................................................................... Do. Dr. Abdurrahman Kasapolu ...........................................................................................181 Kurn- Kerimin Manzum Tercme Denemeleri ............................................................................. Yrd. Do. Dr. Vehbi Ecer...........................................................................................................207 Tarihsel Bakmdan Halifelik .............................................................................................................. Yrd. Do. Dr. N. Durak Aksoy ...................................................................................................215 Modern Bir deoloji: Ulusuluk ......................................................................................................... Yrd. Do. Dr. N. Durak Aksoy / Dr. H. Adnan Arslanta ............................................................227 Aristo Mantndaki Tanm Teorisinin Mteahhirn Kelamclar zerindeki Etkisi ......................... Dr. Mustafa Bozkurt ................................................................................................................235 Tarihsel Sosyoloji Aratrmalar in nemli Bir Kaynak: eriyye Sicilleri ...................................... Dr. H. Adnan Arslanta ............................................................................................................243
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Sayfa |7
XVI. Yzylda Ermenek Camileri Ve Cami Vakflar Dr. Bilal Gk ............................................................................................................................257 Krts Hadisesi Ve lgili Rivayetlerin Tenkdi bn Sad zelinde- .................................................... Dr. aban z ............................................................................................................................275 Gemiteki ocukluk Oyunlar Ve Oyuncaklar zerine Nitel Aratrma .......................................... Ar. Gr. Gltekin Erolu .........................................................................................................287 Hristiyanlarn Teslis Hakkndaki Grlerinin rtlmesi ............................................................. Kad Abdlcebbar / Hulusi Arslan ............................................................................................317 Klasik slam Hukuku Teorisi Ve Hadislerin Rol ............................................................................... Joseph Schacht / Dr. Yksel Macit ...........................................................................................345 Kadnlarn Konumu: slami Gr ..................................................................................................... Moin Shakir / Yrd. Do. Dr. Ali Duman ....................................................................................355 Kansal Badarclk Ve nan Etii ................................................................................................... Sharon Ryan / Dr. Sleyman Aydn ..........................................................................................363 Sosyal Bir slam Fkh Uslne htiya Var M? ................................................................................. zmirli smail Hakk / Yrd. Do. Dr. Ali Duman ..........................................................................399 badetin Felsefesi ............................................................................................................................. Hoca Kemaleddin / r. Gr. Mustafa Bulut ...........................................................................413 Kitap Tantm (slamnDouunda Toplumsal Realite / . Kaplan)...........................................421 Kitap Tantm (Samsunizade: Haiye / A. Kasapolu) ..............................................................427 Kitap Tantm (slama Gre Hristiyanlk / M. Bulut) ..............................................................433 Say Hakemleri ............................. 437
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Editr Yazs
Hikmet Yurdu Dnce-Yorum Dergisinin 3. Saysyla karnzdayz. Bu saymz 16 Ekim 2008 tarihinde vefat etmi olan, nn niversitesi lahiyat Fakltesi kurucu dekan Prof. Dr. Zahit AKSU hocamzn ansna yaynlyoruz. Her ne kadar amacmz hocamz anlatmak tantmak olsa da, hocamza olan vefa borcumuzun da bir gerei olarak, yayn kurulumuzun ald bir kararla 3. Saymz hocamz ansna yaynlamay uygun grdk. Bu vesileyle hocamza Allahtan rahmet, bata ei ve ocuklar olmak zere tm sevenlerine basal diliyoruz. Dergimizin 3. Saysnn ilk ksm Prof. Dr. Zahit AKSUyu konu alan yazlardan olumaktadr. Bu yazlardan ilki, nn niversitesi lahiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Cem Zorluya aittir. Bu yazda sayn dekanmz, Zahid Aksu hocamzn nderliinde balayan nn niversitesi lahiyat Fakltesinin tarihesi hakknda ksaca bilgi verdikten sonra, fakltenin bugnk durumunu resmetmektedir. Bu blmde yer alan bir dier yaz, Zahit Aksunun talebelerinden Prof. Dr. Beir Gzbenlinin Prof. Dr. Zahit Aksu Hocamzn Aziz Hatrasna balkl yazsdr. Bu yazda Gzbenli hoca, Zahit Aksunun biyografisini yazd gibi, Zahit Aksunun eserleri, yetitirdii rencileri, yaptrd doktora ve yksek lisans tezlerinden bahsetmektedir. Bu yaz slam Hukuku Aratrmalar Dergisinde de yaynlanm olup, ricamz zerine hocamz Prof. Dr. Beir Gzbenli yazy bizim dergimize de gndermek ltfunda bulunmutur, kendisine teekkrlerimizi sunuyoruz. Prof. Dr. Zahid Aksu hocamzn talebelerinden olan, hocalarmzdan Prof. Dr. Ali Bakkal Mill ve Din Konularda Hassas Bir Adam: Prof. Dr. Zahit Aksu balkl yazsyla, Prof. Dr. Zahit Aksu hocamzn baz temel niteliklerini resmeden yazsyla dergimizin bu saysna katkda bulunmutur. Prof. Dr. Ali Bakkal hocamza da katklarndan dolay kranlarmz sunuyoruz. Prof. Dr. Zahit Aksuyu konu alan yazlardan bir dieri de Emekli retim yesi Mustafa Kke aittir. Mustafa Kk, Zahit Aksu ile ok uzun bir gemie
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 10
dayanan dostluu olan bir hocamz olarak, bu yazsnda Prof. Dr. Zahit Aksu ile ilgili dnce ve kanaatlerini dile getirmitir. Dergimize katklar dolaysyla kendisine kranlarmz arz ediyoruz. Hocam Zahit Aksu baln tayan yazlardan ilki Do. Dr. Ahmet Faruk SNANOLUna aittir. Doent Sinanolu, Prof. Dr. Zahid Aksu ile Erzurumda rencilik yllarndan itibaren balayan ilikilerini ve bu srete Zahid Aksuda mtalaa ettii bir takm zellikleri, bu yazsnda dile getirmitir. Yrd. Do. Dr. Ali Duman da Hocam Zahit Aksu balkl yazsnda, Zahit Aksunun vatanperverliine bilim adaml ynne vurgu yapmakta, zellikle eriyye sicilleri konusundaki gayretlerine iaret etmektedir. Ayrca Dr. Ahmet Ak Zahid Aksu ile lgili Bir Hatra balkl yazsyla, dergimize katkda bulunmaktadr. Emekli Adana Mze Mdr Sayn smet pek de Osmaniyeli Zahid Aksu balkl yazsyla, Zahid Aksu hocamzn ailevi kklerine temas eden ve Zahid Aksu hocann hemerilerinin, hocayla ilgili kanaatlerini ieren bir yaz gndermek ltfunda bulunmulardr. Dergimizin Prof. Dr. Zahid Aksuya armaan olan 3. saysnda Mustafa Kk Hocann, 1988 ylnda Dolunay Dergisi adna, Zahit Aksu ile gerekletirmi olduu Osmanl Hukuk Sitemi ve dare ekli zerine Bir Mlakatn tam metni de yer almaktadr. Bu syleide Mustafa Kkn Osmanl hukuk sistemi ve idare ekline ilikin sorularna, Zahid Aksunun verdii cevaplar vardr. Sylei gerekten ilgi ekici bir slup ve ierie sahiptir. Zahid Aksu Armaan saymzn, Zahid Aksu ile ilgili yazlarn sonuncusu, rahmetli hocamzn 1975 ylnda Erzuruma misafir retim yesi olarak gelen Prof. Dr. Muhammed Hamidullahn konumalarn dilimize aktard yazlarndan biri olan Mucize, Keramet ve stidrac balkl evirisidir. Bu evirinin mtercimi Zahid Aksu olduu iin, bu yazy dergimizin tercmeler ksm yerine bu ksma dahil etmeyi uygun grdk. Telif makalelerin yer ald ikinci ksm, Do. Dr. Mehmet Azimlinin Peygamberimizin mucizeleri arasnda saylan akkul-Kamer (ayn Blnmesi) hadisesini konu alan akkul-Kamer Olay erevesinde Baz Tahliller balkl almasyla balamaktadr. Mehmet Azimli bu makalesinde Hz. Peygam-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 11
berin Mekke Dnemi olaylar sadedinde aktarlan ve Hz. Peygamberin mucizelerinden en by olarak verilen akkul-Kamer olay incelenmitir. Do. Dr. Abdurrahman Kasapolunun Kurann Konulu Tefsiri balkl makalesi, konulu tefsire duyulan ihtiyac, konulu tefsirin metodolojisini, dier tefsir eitlerinden ayrld noktalar ortaya koymay amalayan bir yazdr. nc telif makale Do. Dr. Yusuf Benlinin hilikte ilik Etkisi ve hiliin Anadoluda Alevlie Tesirleri Meselesine likin Baz Deerlendirmeler balkl yazsdr. Benli bu makalesinde Ahilik zerine yaplm almalarda grlen baz tespit ve iddialar tartmaktadr. Do. Dr. Abdurrahman Kasapolunun Kuranda nkarclarn Karakteristik Bir zellii Olarak marklk balkl makalesi Kurann, markln konu edindii kii ya da topluluklarn, ayn zamanda Allaha ve onun mesajlarna kar kan insanlar olarak tantld tezini savunmaktadr. Emekli retim yesi Yrd. Do. Dr. A. Vehbi Ecer hocamz Kuran- Kerimin Manzum Tercme Denemeleri balkl makalesinde, lkemizde yazlm olan baz manzum Kuran tercmelerini tahlil etmektedir. Yrd. Do. Dr. N. Durak Aksoy tarafndan yazlm olan Tarihsel Bakmdan Halifelik Ortaya k, Geirdii Aamalar balkl makalede, tarihsel srete halifelik ele alnarak, kaldrld dneme kadar tarihte oynad role temas edilmitir. Modern Bir deoloji: Ulusuluk balkl makale Yrd. Do. Dr. N. Durak Aksoy ve Dr. H. Adnan Arslanta tarafndan yazlmtr. Makalede ulusuluun modernizm ve slamclk karsndaki konumu tartlmaktadr. Dr. Mustafa Bozkurt, Aristo Mantndaki Tanm Teorisinin
Mteahhirn Kelamclar zerindeki Etkisi (Fahreddin Rz rnei) balkl makalesinde, Aristo mantnn tanm teorisinin, genelde slam kelamclarnn, zelde ise Fahreddin Rznin dncesi zerindeki etkisini ele almaktadr. Dr. H. Adnan Arslanta, Tarihsel Sosyoloji Aratrmalar in nemli Bir Kaynak: eriyye Sicilleri balkl makalesinde eriye sicillerinin, tarihsel sosyoloji aratrmalarnda kaynaklk edebilecek materyal zenginliine iaret edewww.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 12
rek, sz konusu bu materyallerin gnnde yazld iin de ayr bir neme sahip olduunu belirtmekte ve Prof. Dr. Zahid Aksunun eriyye sicilleri konusundaki almalarnn nemini vurgulamaktadr. Dr. Bilal Gk, XVI. Yzylda Ermenek Camileri ve Cami Vakflar makalesiyle, gnmzde Karaman iline bal bir ile merkezi olan Ermenekteki Ulu, Sipas ve Meydan Camilerini, XVI. yzyl Evkaf Tahrir Defterlerinin verileri nda ele alarak, Karamanllar dnemi mimari zelliklerini yanstan bu camilerin, mimar zellikleri yannda vakfiyeleri, grevlileri, gelir ve gider kalemlerini tahlil etmitir. aban z, bn Sadn Krtas Hadisesiyle ilgili sunduu veriler erevesinde, Krtas hadisesini Krts Hadisesi ve lgili Rivayetlerin Tenkdi bn Sad zelinde- balkl makalesiyle tahlil etmektedir. Gltekin Erolu, Gemiteki ocukluk Oyunlar ve Oyuncaklar zerine Nitel Aratrma (Malatya-Srg Kasabas rnei) balkl makalesinde, Srg kasabasnda bilinen ocuk oyunlarnn tantmn yapmaktadr. 3. saymzn nc blm tercme ve sadeletirme yazlarndan olumaktadr. Bu ksmdaki ilk yaz, Hristiyanlarn Teslis Hakkndaki Grlerinin rtlmesi Hristiyanlarn Teslis Hakkndaki Grlerinin rtlmesi balkl, Kad Abdlcebbarn el-Mun adl eserinin 5. cildinin 86113 sayfalar arasndaki metnin, Hulusi Arslan tarafndan Trkeye evirisidir Dr. Yksel Macit, Joseph Schachta ait The Origins of Muhammadan Jurisprudence kitabnn bir blm olan The Classical Theory of Muhammadan Law. The Function of Traditions ksmnn Klasik slam Hukuku Teorisi ve Hadislerin Rol ismiyle tercme ve tahlil etmitir. Yrd. Do. Dr. Ali Duman, Kadnlarn Konumu: slami Gr adyla, Moin Shakirin Status of Women: Islamic View adl makalesini dilimize evirmitir. Dr. Sleyman Aydn, Kansal Badarclk Ve nan Etii balyla Sharon Ryana ait bir makaleyi dilimize aktarmtr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 13
Yrd. Do. Dr. Ali Duman, zmirli smail Hakknn, Sebilrr-Read Mecmuasndan yaynlanan ctimai Usl- Fkha htiya Var mdr? balkl yazsn sadeletirmitir. retim Grevlisi Mustafa Bulut, Hace Kemaleddinin ebilrr-Read Mecmuasnda yaynlanan badetin Felsefesi balkl yazsn sadeletirmitir. Bu saymzn son ksm kitap tantmlarndan meydana gelmektedir. Dr. brahim Kaplan, dergimizin bu saysnn Zahit Aksu ansna yaynlanmas dolaysyla Prof. Dr. Zahit Aksu hocamzn slmn Douunda Toplumsal Realite, Hukuki Ayetler ctihadi Kaynaklar adl kitabnn tantm yapmaktadr. Do. Dr. Abdurrahman Kasapolu Samsnzde ve Hiye Al Envrit-Tenzl ve Esrrit-Tevl Adl Eseri adl almasnda Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Abdissamed el-Buhr es-Samsnnin, Kad Beydavnin Envarut-Tenzil ve Esrrut-Tevl adl tefsirine yazd Hiye al Envrit-Tenzl ve Esrrit-Tevl adl kitabn tantmaktadr. retim Grevlisi Mustafa Bulut da brahim Kaplann doktora tezi olan slma Gre Hristiyanlk, Erken Dnem slm Kaynaklarnda Hristiyanlk zerine Deerlendirmeler adl kitabnn tantm yapmaktadr. Hikmet Yurdu Dergisi Editr Yrd. Do. Dr. Ali Duman
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 15-16
nn niversitesi lahiyat Fakltesi ve Kurucu Dekan Prof. Dr. Zahid Aksu

Prof. Dr. Cem Zorlu*
Deerli hikmet arayclar, fakltemiz elemanlarnn yaynlad Hikmet Yurdu Dnce Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergisinin 3. Says, . . Darende lahiyat Fakltesi kurucu dekan Prof. Dr. Zahid Aksunun getiimiz yl Ekim aynda vefat etmesi sebebiyle Zahid Aksu Armaan olarak yaynlanmaktadr. ncelikle fakltemizin kurucu dekan Zahid Aksuya Allahtan rahmet, yaknlar ve sevenlerine ba sal diliyorum. Bilindii gibi nn niversitesi D. lahiyat Fakltesi, 11.07.1992 tarih ve
2181 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren 3887 sayl kanunla kurularak 1993 ylnda akademik hayatna balamtr. Bu srete kurucu dekan olarak Prof. Dr. Zahid Aksu, fakltenin akademik ve idari yaplandrmasn gerekletirmi ve yl boyunca dekanlk vazifesini deruhte etmitir. Onun dekanlk yapt bu srete faklteye alnm olan elemanlarn tamamna yakn bugn profesr, doent ve yardmc doent olarak akademik hayatlarn srdrmekte ve ilim dnyasna katklar salamaktadr. Ayrca merhum Zahid Aksu, nn niversitesine bal Osmanl Aratrmalar Merkezi (OSAM)ni kurmu ve buray da yaplandrmtr. Bugn ise fakltemiz, Darendeden Malatyaya tanm ve yedi yllk bir aradan sonra 2008-2009 retim ylnda alnan 28 rencisiyle niversite kampusunda eitim-retime tekrar balamtr. Prof. Dr. Zahid Aksu ile balayan nn niversitesi D. lahiyat Fakltesinin hizmet yry, btn kurullaryla, retim ye ve grevlileriyle, akademik ve
nn niversitesi D. lahiyat Fakltesi Dekan
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 16
idari personeliyle yeni bir heyecan, ada bir vizyon ve etkin bir misyonla devam edecektir. Bu vesile ile Hikmet Yurdu dergisinin ve zellikle bu saynn yaynlanmasnda emei geenleri kutluyor ve almalarnda baarlar diliyorum.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 17 - 29
Prof. Dr. Zahid Aksu Hocamzn Aziz Hatrasna
Prof. Dr. Beir GZBENL**
Giri
Bilindii gibi emekli retim yesi Prof. Dr. Zahid Aksu hocamz 16 Ekim 2008 tarihinde dar- bekaya intikal etmitir. lkemizin eitli niversitelerindeki lahiyat Fakltelerinde retim yesi ve idareci olarak grev yapm, lisans ve lisansst dersleriyle ok sayda renci yetitirmi; alanndaki bilimsel almalar yannda, danmanln yrtt yksek lisans ve doktora tezleriyle de pek ok akademisyenin yetimesini salam, bu zelliinden dolay lahiyat camias asndan hocalarn hocas konumundaki bilim adamlarndan birisi olan Prof. Dr. Zahid Aksu hocamz, Ankara Elvankentteki evinde bir sonbahar gecesi seher vakti Hakka yrmtr. Cenaze namaz 17 Ekim 2008 tarihinde be yl kadar imamlk yapt Ankara Maltepe Camiinde ailesi, yaknlar, rencileri ve vefkr dostlarnn katlmyla kalabalk bir cemaat tarafndan klnm ve Ankara Sincanda defnedilmitir. Merhuma Cenab- Hakktan rahmet ve mafiret dileklerine vesile olmas temennisiyle, ailesi, yaknlar ve rencilerinin verdii bilgiler yannda, Fakltedeki zlk dosyasnda yer alan bilgilerden derlenmi olarak, ksa bir zgemi hazrlanmtr. Bu zgemiin hazrlanmasnda katklar bulunanlara teekkr ederken, merhum hocamzn ruhu d, mekan Cennet olsun diyoruz. I- Prof. Dr. Zahid Aksunun zgemii
(10Mays193616Ekim2008)
10 Mays 1936 Hatayn Erzin ilesinde dodu. Bestami ve Muhterem Aksu iftinin alt ocuunun en bydr. Zahid Aksu, Osmaniyede Knn-i Sn (7 Ocak) lkokulunu bitirdikten sonra, ortaokulu da Osmaniyede (Osmaniye
Prof. Dr. Beir Gzbenli tarafndan hazrlanan bu yaz, slam Hukuku Aratrmalar Dergisinde yaynlanmtr. ** Erzurum Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi.
*
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 18
Ortaokulu) tamamlad. Bu esnada Bahe Mfts Arap Hafz ve Ahmet ardak hocadan Kuran- Kerim dersleri ald. Babas Bestami Aksu; Osmaniye merkez vaizlii, Osmaniye, Edirne, Antalya ve Adana mftl grevlerinde bulunmu, lkemizin tannm, saygn din limlerinden birisi idi. Bundan dolay Zahid Aksu ocukluundan itibaren babasnn bilim evresiyle de i ie olmutu. Bu kapsamda Osmaniye eski mftlerinden Mustafa Yazar, Trkistanl hoca olarak tannan mft Abdurrahman Kavuncu, Kazanl Hoca Nasrullah Kazanc, Byk Cami imamlarndan Ali Rza Bey gibi hocalarn sohbetlerine katld. Kk yalardan itibaren babasnn ilim evresindeki bu sohbetlerin de etkisiyle slm ilimlere ilgi duyan Zahid Aksu, klasik medrese tahsilindeki temel dini bilgilere dair kitaplar ile temel Arapa gramer (sarf nahiv) kitaplarndan bazlarn babas Bestami Efendiden okuma frsatn buldu. Ortaokulu bitirdikten sonra, 1952 ylnda Arapa ve slm ilimleri tahsil etmek iin kendi imkanlaryla Suriyeye gitti. 1952-1954 yllar arasnda Halepte abaniye Medresesinde okudu. 1955 ylnda amda Mahedul-Ulumieriyye (eri limler Enstits) snavn kazand ve 1957 ylna kadar bu okulda yatl olarak Arapa ve dini ilimler tahsil etti. amdaki okuluna devam ederken Medresetul-Eminiye hocalarndan Abdurrezzak Bey ve MedresetutTarfur hocalarndan eyh Edip Bey bata olmak zere alannda temayz etmi baz hocalardan fkh, usul, tefsir, kelam , Arap dili ve edebiyat alanlarnda zel dersler ald. Ayrca tatil dnemlerinde Trkiyeye geldiinde babas Bestami Efendi, mft Abdurrahman Kavuncu ve Kazanl Hoca Nasrullah Kazancdan temel slami bilimlere dair dersler ald. 1957 ylnda tahsiline Trkiyede devam etmek zere geri dnd ve 1960 ylnda Adana Erkek Lisesinden mezun oldu. Liseyi bitirdikten sonra ksa bir sre tekrar ama gidip orada eri limler Enstitsndeki yarm kalan eitimini tamamlayp diplomasn alarak yurda dnd. Bu esnada Adana mam Hatip Lisesinde dardan bitirme snavlarna girerek bu okuldan da mezun oldu. Adanada lise renimi esnasnda Sabuncu Camiinde imam-hatiplik grevinde de bulundu ve bu esnada babas Bestami Efendiden slami ilimlere dair temel klasik kaynaklar okumaya devam etti. 1960 ylnda Ankara niversitesi lahi-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 19
yat Fakltesine girdi. Fakltede lisans renimi grrken 19601964 yllar arasnda Ankara Maltepe Camiinde imam hatip olarak grev yapt. 1964 ylnda lahiyat Fakltesini bitirdikten sonra Milli Eitim Bakanlnda retmen olarak grev yaparken, 1965 yl Nisan aynda Milli Eitim Bakanl tarafndan doktora yapmak zere Fransaya gnderildi. Doktora almalarn srdrrken 1967 ylnda bir yl Tunusta aratrmalarda bulunda ve Fadl b. Aurun fkh derslerine katld. Fransann Sorbonne niversitesinde Prof. Dr. R. Brunschwig ile balad lisans st eitimine, hocasnn 1968 ylnda emekli olmasndan sonra Prof. Dr. R. Arnaldez ile devam etti ; 1971 yl ubat aynda, Le eyhulislam Ebs-Suud et ses Fetwas en Droit Penal (eyhulislam Ebussuud Efendi ve Ceza Hukukuna Dair Fetvalar) konulu doktora tezini tamamlayarak slam hukuku alannda doktor nvann ald ve yurda dnd. 01.07.1971 15.02.1972 tarihleri arasnda Milli Eitim Bakanl Din Eitimi Genel Mdrlnde uzman olarak altktan sonra, 15.02.1972 tarihinde Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi slam Hukuku krssnde Dr. Asistan olarak greve balad. slamn Douunda Toplumsal Realite, Hukuki Ayetler ve tihadi Kaynaklar konulu doentlik teziyle 29.12.1977 tarihinde slam Hukuku alannda doent oldu. Zahid Aksu hocamz fakltedeki grevi yannda, Erzurum Yksek slam Enstitsnde de dersler vermi; Milli Eitim Bakanl bnyesinde mam Hatip Okulu meslek dersleri retmenlerine ynelik alan kurslara konferans olarak grevlendirilmi ve ayrca 1981 ylndan itibaren Trkiye ocuk Esirgeme Kurumu Erzurum Merkez Ynetim Kurulunda da grev yapmtr. 19821983 retim ylnda 16.02.1983 - 0610.1983 tarihleri arasnda 40/b maddesi kapsamnda grevli olarak Seluk niversitesi lahiyat Fakltesinde alt. Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesinde almalarn srdrrken, aratrmalarda bulunmak zere bir sre (Austos 1982 Kasm 1982) Amerika Birleik Devletlerinde bulundu ve konferanslar verdi. 29.08.1989 tarihinde Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesinde Profesr oldu ve bir sre Temel slam Bilimleri Blm Bakanl grevinde de bulundu. Osmanl eriyye sicillerinin sistematik katalounu hazrlamak ve Osmanl arivlerindeki eriyye sicillerinin mikrofilmlerle yedeklenmesi ve imkn lsnde bir
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 20
merkezde toplanmas konusundaki projesini yrtmek zere, Kltr Bakanl tarafndan 08.10.1990 tarihinden itibaren bir yllk sre ile Ankarada grevlendirildi. Ayrca bu proje kapsamnda farkl illerdeki mzelerde de grevli olarak aratrmalar yapt. 20 yl Erzurumda hizmet ettikten sonra, 06.07.1992 tarihinde Kayseri Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesine naklen tayin oldu. 1993 ylnda nn niversitesi Darende lahiyat fakltesine kurucu dekan olarak atand. Kk bir tara ilesinde almasndan kaynaklanan olumsuzluklara ramen, Dekanlk yapt yl iinde nn niversitesi Darende lahiyat Fakltesinin ve yine ayn niversite bnyesinde ksa ad OSAM olan Osmanl Devri Adliye Sicil Vesikalar Aratrma ve Uygulama Merkezinin kuruluunu tamamladktan sonra, salk problemlerinin de artmasyla tekrar Kayseri Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesindeki grevine dnd. 15 Ekim 1999 ylnda emekli oldu ve Ankaraya yerleti. Evli ve bir ocuk babas olan hocamz, 16 Ekim 2008 tarihinde Ankara Elvankentteki evinde teheccd namazn mteakip seher vakti 72 yanda Rabbine dnd. II- Yaynlar Bilindii gibi Zahid Aksu hocamz henz 44 yanda iken geirdii ar kalp krizi, devamnda yaad ameliyat ve dier tbbi mdahaleler sebebiyle, yapt ve yapmay planlad bilimsel almalarn byk ounluunu bilim dnyasna kazandramamtr. zellikle Osmanl eriyye sicillerinde yapmay hedefledii almalara imkan bulamadn adeta szlanarak ska tekrarlayan hocamz, bu hedeflerinin ancak ok ynl yetimi ilahiyat bilim adamlar ile gerekletirebileceini syler ve bundan dolay da yksek lisans ve doktora rencilerinin yetimesine zel nem verirdi. Hocamzn bilim dnyasna katklar konusunda bir fikir vermesi asndan, yaynlanm ve yayna hazr bilimsel almalar yannda, danmanlnda lisansst tezlerini tamamlayan doktora ve yksek lisans rencileri ile tez konularnn isimlerini de burada zikretmek gerektiini dnyoruz.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 21
A-Kitaplar: 1-Le eyhulislam Ebs-Suud et ses Fetwas en Droit Penal; Paris-1971 (Yaynlanmam Doktora Tezi). 2. slmn Douunda Sosyal Realite; Hukuki ve tihadi Kaynaklar, (Doentlik Tezi, Erzurum. 1977), lahiyat Yaynlar, Ankara - 2005. 3. Hukuk Ayetler, Erzurum Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Erzurum -1983. 4. Ahska Defteri, Osmanl eriyye sicilleri konusundaki projesi kapsamnda Prof. Dr. Sleyman Tlc ile yayna hazrlad bir kitap olup, henz yaynlanmamtr. B- Makale ve Tebliler: 1. Laik Fransada Din Eitiminin Genel Stats, Atatrk niversitesi
slami limler Fakltesi Dergisi, Erzurum-1975, Say: 1, 219-222. 2. Bat Demokrasilerinde Hrriyet, Atatrk niversitesi 50. Yl Armaan, Erzurum-1973, II,433-441. 3. Selam Olsun (Fahri GKCAN Ansna), Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi Dergisi, Erzurum-1979, Say: 3, IX-XI. 4. Quelques Mots Sur le Regime Ottaman et Lapplication de la loi Sainte (ara), Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi Dergisi, (1979), Say: 3, 87-96. 4. Osmanl Rejimi ve Kanun Tatbikat zerine Birka Sz, Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi Dergisi, Erzurum-1979, Say: 3, 97-101. 5. eyhlislam bn Kemal ve Osmanl daresindeki Yeri, eyhlislam bn Kemal Sempozyumu, Tebliler ve Tartmalar, (Tokat 26-29 Haziran 1985), Ankara 1986, 201-210. 6. Osmanllarda Hukuk ve Ulema (Yayna hazr makale). C- Teblile veya Mzakereci Olarak Katld Ulusal ve Uluslar Aras Bilimsel Toplantlardan Bazlar:
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 22
1. 21 Ekim 1982, Chicago niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezinde, XVI. Asr Osmanl mparatorluunda Hukuk Tatbikat konulu Trke olarak bir konferans verdi. 2. 2831 Ekim 1982, Chicago niversitesinde International Conferance on the Islamic Criminal Justice System . 3. 1982, Kuveyt slami Adan Doum Kontrol ve Tp Bebek Uluslar Aras Sempozyumu. 4. 28-30 Mays1981, Atatrk niversitesi slami limler Fakltesince tertip edilen Hicret Kongresi, Hicret ncesi ve Sonrasnda slam Hukuku. 5. 1820 Haziran 1987, Kayseri, Byk Trk slam Bilgini Buhari Uluslar Aras Sempozyumu. 6. 1824 Ekim 1987, Samsun Yksek retim Din Bilimleri Sempozyumu. 7. 810 Nisan 1988, Ankara Din retimi ve Din Hizmetleri Semineri. 8. 14 Eyll 1989, stanbul Attente Islamo-Chiretienne (VI. slam Hristiyan Danma Toplants). D- Tercme almalar: 1. slam Hukukunda rf ve Adet: Bu metin Prof. Dr. Muhammed Hamidullahn 18 Nisan 1975 ve 25 Nisan 1975 tarihlerinde Erzurum Atatrk niversitesi slm limler Fakltesinde slam Hukukunda rf ve Adet adyla vermi olduu seminerlerin Zahid Aksu tarafndan yaplan evirisinin Ali Duman tarafndan yeniden yayna hazrlanm eklidir. Hikmet Yurdu, Yl: 1, S. 2, (Temmuz-Aralk-2008) ss. 141-165. (http://www.hikmetyurdu.org/sayilar/sayi2/11-hamidullah-orf.pdf), [Eriim: 17.11.2008] 2. nsan Toplumlarnda badet Tarihi: Bu metin Prof. Dr. Muhammed Hamidullahn 09. Mays 1975 tarihinde Erzurum Atatrk niversitesi slm limler Fakltesinde slm D Dinlerde badet Tarihi ve 17. Mays 1975 tarihinde ayn yerde bir ncekinin devam olan slmda badet Tarihi adl iki se-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 23
minerin Zahid Aksu tarafndan yaplan evirilerinin brahim Kaplan tarafndan yeniden yayna hazrlanm eklidir. Hikmet Yurdu, Yl: 1, S. 1, (Ocak-2008) ss.930. http://www.hikmetyurdu.com/sayilar/sayi1/4-hamidullah-ibadettarihi.pdf [Eriim: 19.11.2008] III- Danmanlnda Lisansst Tezlerini Tamamlayan rencileri ve Tez Konular A- altrd Doktora Tezleri 1. Mustafa Baktr, slam Hukukunda Zaruret Hali, Atatrk niversitesi,1981-Erzurum. 2. Sleyman Tlc, Zuheyr b. Eb Sulm ve Edebi Kiilii, Atatrk niversitesi 1982- Erzurum. 3. Faruk Beer, slm'da Sosyal Gvenlik, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum -1985. 4. Beir Gzbenli, , slm'da Para ve Fonksiyonlar, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum -1986. 5. Ali Bakkal, slm Hukuku'nda Hikmet llet ve ctimai Vaka Mnasebetlerinin Hukuki Neticeleri, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum -1986. 6. 1989. 7. Nasi Aslan,Kayseri eriyye Sicillerinde Hicri 1084, 1087 tarihli 81 ve 84 Numaral Defterler ve slam Hukuku Asndan Tahlili, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri -1995. B- altrd Yksek Lisans Tezleri 1. Hakk Aydn, Cassas'n Kitab Usuli'l-Fkh ile Debus'nin Takvimu'lEdille'sinin Karlatrmal Olarak Tantlmas, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum -1985. Hakk Aydn, Molla Fenari ve Fusulu'l-Bedayi' fi Usuli'-
erayi'indeki Metodu, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum -
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 24
2. Hac Murat Kumbasar, Taftazani ve Usul Fkhtaki Yeri, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum -1990. 3. Tevhit Ayengin, Ehliyeti ve Ailedeki Stats tibariyle slam Hukuku'nda ocuk, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum -1992. 4. Ali Duman, eriyye Sicillerine Gre XVIII yyda Kastamonuda Gnlk Hayat (1115 Tarihli Kastamonu eriye Sicilinin Katalogu), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri -1994. 5. smail Yldzl, Pir Muhammed Efendi'nin "Muinu'l Mfti" Ala
Cevabi'l Mstefti adli Eserinden Seme Fetvalari Transkripsiyonu ve Tahkiki, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri -1994. 6. Bayram Yardm, Serhsye Gre Hadler ve Uygulamalar, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri -1995. 7. M. Zahit Yldrm, 30 numaral Adana erìye sicil defteri 1115/17031171/1757, nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya -1996. 8. Ahmet Kk, 10 Numaral Adana eriye Sicil Defteri (H. 1241-1260, M. 1825-1844), nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya -1996. 9. Talip Atmaca, 129 Nolu Adana eriyye Sicili Defteri (H. 1143-1145, M. 1730-1732), nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya -1996. 10. Feyzi Kaplan, 6 Numaral Adana eriyye Sicili (H. 1203-1024. M.17881789), nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya -1996. 11. Metin Ceylan, 17 Nolu Adana eriyye Sicili (H. 1156-1157. M. 17431744), nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya -1996. 12 Murat Fidan, (H. 1167-1169, M. 1753-1755) Tarihli Adana eriyye Sicili, nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya -1996. 13. Halis Adnan Arslanta, Antepin 141 Numaral eriyye Sicili (H. 1261-1270) Transkripsiyon ve Katalou, nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya -1997.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 25
14. Mehmet Karaba, 157 Nolu Mut eriye Sicili Defteri Transkripsiyon ve Katalou (H. 1317-1319, M. 1900-1901), nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya -1997. 15. Abdullah Kayhan, 242 Nolu Arapgir eriye Sicil Defteri (1335-13342), nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya -1997. 16. Adnan Bayraktar, 429-19 Nolu H.1124-1125 Tarihli Kastamonu
eriye Sicil Defteri, nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya -1997. 17. Mesud Koar, H. 1155-1156 (M. 1742-1743) Tarihli stanbul Bb- Meihat erìyye Sicilleri Blmnde Bb Mahkemesi 182 nolu erìyye Sicili, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri -1998. 18. Ayhan Erdemir, 66 numaral Davut Paa erìyye sicili (10
Cemaziye`l evvel 1232/M.29 Mart 1816-H.23 a`ban 1232/M 8 Temmuz 1816), nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Malatya -1998.
IV- Prof. Dr. Zahid Aksu Hocamz Hakknda Unutamadklarmzdan Bazlar

Bilindii gibi merhum Prof. Dr. Zahid Aksu hocamz, lkemizde ilahiyat camiasnn nde gelen bilim adamlarndan birisiydi. Esasen yakn gelecekte merhum hocamz eitli alardan inceleyen makalelerin yer ald zel sayl dergiler yaynlanp, bilimsel toplantlar tertip edilmesi gerektii vefa gstergesi olmas yannda, bilimsel dncenin gelimesine katk asndan da nem tamaktadr. Zahid bey hocamzn eserleri ve ilmi ahsiyetiyle ilgili ayrntlar, ileride hazrlanacak makale ve teblilere havale edip, bu balk altnda merhum hocamzla ilgili zellikle nemli grdmz baz hususlara ksaca iaret edilecektir.
a- Cmertlik ve Yardmseverlii:
Zahid Aksu hocamzdan aklmzda kalan en nemli hususlardan birisi, onun idealist bir insan olmas yannda, zellikle yardm severlik ve cmertlii idi. zellikle Cuma gnleri otomobilinin bagajn temel ihtiya maddeleriyle doldurur ve bunlar Erzurumun gecekondu semtlerindeki fakirlere datrd. Erzurumun gece kondu semtlerindeki fakir, yal ve bakma muhta insanlar
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 26
bulmak iin zel gayret sarf eder; bunlara yardmc olma hususunda elinden geleni yapmaya alrd. Bu kapsamda barnacak yeri olmayan kimsesizlere gvenli bir yerde barnak temin etmeye alr, hastalarn tedavi olmas iin rehberlik yapar ve gerektiinde maddi destek salar; dilenmeye zorlanan ocuklarn aileleriyle grp, bu ocuklarn yatl veya gndzl okullarda okutulmas konusunda maddi manevi destek salard. Bu davran Zahid bey hocamzn hayatndaki ihmal edilemezlerinden birisiydi. Zahid Aksu hocamzn yine bu yardmseverlik duygularnn bir tezahr olarak, 1981 ylndan itibaren Trkiye ocuk Esirgeme Kurumu Erzurum Merkez Ynetim Kurulundaki grevi esnasnda, Erzurumdaki yetitirme yurtlarnn artlarn (maddi - manevi) iyiletirmek iin byk gayret ve mesai sarf ettiini biliyoruz. Merhum hocamzn yardmseverlii sadece ehirdeki fakir ve muhta kimselere mnhasr deildi. Zahid bey hocamzn hem can cier ocukluk arkada, hem meslekta ve mesai arkada ve hem de enitesi (kz kardeinin beyi) olan Do. Dr. Fahri Gkcan hocamzn gen yata vefatyla geride brakt yetim yeenine, daylar olarak babalarnn yokluunu aratmamak iin yapt maddi - manevi fedakarlklar, yakn evresi tarafndan gayet iyi bilinmektedir. Btn bunlarn yannda hocamz, niversitedeki fakir renciler ve mali skntlarla karlaan idari personelin de ilk bavurduklar kimselerden birisiydi. Nitekim hocamz eitli vesilelerle tespit ettii niversitedeki fakir rencilere de ayn ve nakd yardmlar yapar, bu konularda mesai arkadalar ve rencilerine de rnek olurdu. zellikle yaryl sonlarnda memleketine gidecek bilet paras olmayan ok sayda renci Zahid bey hocamzn fakltedeki odasna urayp bilet paralarn temin ederlerdi. Bu zelliinden dolay hocamz, renciler ve fakltedeki idari personel arasnda Zahit Baba diye anlrd.
b- slm Hukuku retiminde Takip Ettii Bir Yntem

Fakltedeki lisans program iin slm hukuku derslerinin mfredat ve retim yntemlerinin gndeme geldii toplantlarda merhum Prof. Dr. Zahid Aksu hocamz, rencilerin verilecek bilgilerdeki sistematii iyi kavrayabilmeleri ve de bilgilerin kalc olmas bakmndan en verimli yntemin, konularla ilgili
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 27
ahkam ayetlerinin ezberletilmesi olduunu savunurdu. Hocamz her snavda en az 30 puanlk ahkam ayeti ezberi sorard. Bu yntem sayesinde rencilerimizin sadece Zahid beyin derslerinden baarl olabilmeleri iin Kur'an- Kerimden bir cz kadar ezber yaptklar bilinmektedir. Hocamz derslerinde, Keke ders saatleri yeterli olsa da bu yntem temel ahkam hadislerinin ezberletilmesiyle takviye edilse diyerek, rencilere hi deilse fkhn her ana konusunda birer ahkam hadisi ezberlemelerini tavsiye ederdi. Ders saatlerinin yeterli olmas halinde rencilerimize Kur'an- Kerime vukufiyet ve fkh nosyonu yannda, zellikle Arapa konusunda zgven de kazandrmas bakmndan bu yntemin verimlilii aktr. Hocamz bu yntemi renciler asndan Kur'an ve Snnet referansl bilgi retme nosyonu kazandrmas yannda, dini sabitelerin olumas bakmndan da olduka nemli grdn her frsatta dile getirirdi.
c- Osmanl Dnemiyle lgili Bir Projesi

Zahid Aksu hocamzn en byk ideallerinden birisi, hukuk tarihimiz asndan emsalsiz bir bilgi hazinesi olan Osmanl Devletinin eriyye sicillerini bilim dnyasnn hizmetine sunmak idi. Hocamz Fransada doktora almalarn srdrrken, Osmanlda slam hukuk tatbikat konusunda gnmz dnyasnn muhta olduu mesajlar havi ok nemli ariv belgelerine ulatn, Osmanl ile ilgili gr beyan edilirken bu ve benzeri belgelere dayanmadan yaplan deerlendirmelerin bilimsellikten uzak olacan; Osmanl dnemiyle ilgili arivleri (zellikle eriyye sicillerini) bilim dnyasnn hizmetine sunma almalarn ise, mutlaka ilahiyat formasyonuna sahip uzmanlarn yapmas gerektiini/zorunluluunu ska vurgulard. Bundan dolay kurmu olduu ksa ad OSAM olan aratrma merkezinin kurulu ynergesinde burada alacak elamanlarn zellikle ilahiyat fakltesi mezunu olma artnn yer almasn salamt. Nitekim bu merkezde istihdam edilmek zere Sosyal Bilimler Enstits kadrosunda sekiz aratrmac ald ve bunlara yksek lisans dzeyinde eitli illere ait eriyye sicillerinin kataloglarn yaptrd. leri aamada bu merkezi eriyye Sicilleri Enstitsne dntrerek mezkr elemanlara da daimi statde alabilecekleri kadrolar tahsis edip, niversiteler bnyesinde bu tr aratrma merkezlerinin kurumsallatrlmasna
www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 28
nclk etmek istiyordu ve bu isteini de gerekletirme frsat buldu. Esasen merhum hocamz bu ii Osmanlya kar bir vefa borcunun yerine getirilmesi olarak gryordu. Bilindii gibi hocamzn kurucu dekanl sona erince salk problemlerinin de ciddilemesi sebebiyle, buradaki almalarn geriden gelenlere brakp Kayseri Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesine dnmek zorunda kald. Kendisiyle grmelerimizde, btn olumsuzluklara ramen hem nn niversitesine bal olarak Darendedeki lahiyat Fakltesinin, hem de yine ayn niversitesi bnyesinde OSAM gibi resmi bir Osmanl aratrma merkezi kurabilmi olmann hazzn yaadn ifade ederdi. Esasen Zahid Bey hocamz derslerinde (lisans ve lisansst) olduu gibi, bilim evresiyle olan hususi sohbetlerinde de, eriyye sicilleri gibi emsalsiz bir bilgi hazinesine sahip olduumuz halde bu hazinenin gerektii gibi deerlendirilemedii hususuna mutlaka bir vesile bulup dikkat ekerdi. Muhataplarna bu konudaki bireysel ve sosyal sorumluluun boyutlarn hatrlatmak kapsamnda, yazlarnda olduu gibi ders ve sohbetlerinde de mehur arkiyat J. Schactn Drt halifeden sonra slam Hukukunu uygulama noktasnda Osmanl sultanlar Emev ve Abbas hkmdarlarndan daha samimi idiler szn nemseyerek zikrederdi. Bazen de bu tezi, Osmanl sultanlar, slam hukukunu uygulama bakmndan Hulefay Raidin ve mer b. Abdulazizden sonraki en samimi ve baarl idareciler idi eklinde ifade ederdi. Zahid bey hocamz derslerinde ve zel sohbetlerinde, Osmanl ile ilgili kendisinde ok etkisi yapan, hi unutamad ve mutlaka aratrlmas gerektiini syledii Kanuni Sultan Sleyman Han dnemiyle ilgili bilim dnyasnn yeterince tanmad bir ariv belgesinden bahsederdi. Bu ariv belgesi hocamzn Fransada doktora tezini hazrlarken rastlad bir belge olup, Osmanlnn Endlse ulaabilmesi ve Avrupada kalclnn pekimesi iin payitahtn (bakentin) stanbuldan Belgrata tanmas gerektii konusundaki Kanuni Sultan Sleyman Hann srarla zerinde durduu hayati projesini havi bir ariv belgesidir. Bu belge hakknda deerlendirme yaparken, Kanuninin mezkr projesinin uygulamaya konulamamasnda etkili olan gerekelerin, tarihiler yannda ilahiyatlar ve siyaset bilimcilerin uzmanlk alanlarn da ilgilendirdiine iaret edip,
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 29
konunun eitli boyutlaryla incelenerek aydnlatlmasnn Osmanlya kar bir vefa borcu olduunu dile getirir ve daha nice benzeri belgeler olabileceine de zellikle dikkat ekerdi. Zahid Bey hocamzn, bilimsel toplantlarda olduu gibi, faklte kurullarnda da ilahiyat fakltelerinin kontenjanlarnn artrlmas gerektiini nemseyerek dile getirdii ilgililerin malumudur. Hocamz bu grnn gerekeleri kapsamnda, Osmanl eriyye sicillerinin bilim dnyasnn istifadesine sunulmas gibi nemli hizmetler iin de ok sayda lahiyat uzmanlara (acil) ihtiya olduunu zellikle vurgulard. Merhum hocamz zellikle faklte kurullarnda, Akademik personel ve bina bakmndan artlar uygun olan lahiyat fakltelerinin yllk en az 400500 renci almalar gerektii hususunu dile getirir ve ilahiyat fakltelerine tahsis edilen renci kontenjannn azlndan dert yanar, bu konuda adeta szlanrd. Zahid bey hocamzla ilgili hatrladklarmz ve de yazlacak eyler pek tabii ki bunlarla snrl deildir. Yukarda da ifade ettiimiz gibi, merhum hocamzla ilgili yazlacak dier hususlar, bu konuda yaynlanacak zel sayl dergiler ve sempozyumlara havale ediyoruz. Yetitirdii rencileri kyamete kadar kendisinin amel defterinin sevap hanesine hediyeler gndermeye devam edeceklerdir. Bir kez daha merhum hocamza Ruhu d, mekn Cennet olsun dileklerimizi tekrarlyoruz.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Mill ve Din Konularda Hassas Bir Adam: Prof. Dr. ZAHD AKSU
Prof. Dr. Ali BAKKAL*
Merhum hocamz Prof. Dr. Zahid Aksu Beyle ilk ciddi tanmamz doktora snavlar mnasebetiyle oldu. Lisans retimimi A.. slam limler Fakltesinde tamamladm 1979) halde, o dnemde derslerimize girmedii iin kendisiyle tanma frsat bulamadm. Bunun dnda ayn dnemde tanmamz gerektirecek zel vesile de olmad. Doktora almalarm sresi iinde sadece ders dneminde kendisiyle sk ilikilerimiz oldu. Tez dneminde Aydnda grevli olduum iin, bu dnemdeki irtibatmz sk deildi, ancak -ayda bir grebiliyorduk. O zamanlar, uzak ehirlerden telefonla dzgn ve salkl bir iletiim kurmak da mmkn olmuyordu. Mesela Zahid Bey, tez konumu dahi bana telgrafla bildirmiti. Dolaysyla kendisiyle olan irtibatm genelde resmi ilikiler boyutunda kald, zel durumlarna pek fazla muttali olamadm. Bu yzden burada, baz zel hatralar yazmak yerine, kendisi hakknda genel bir deerlendirmede bulunmaya alacam. Zahid Bey, d grn itibariyle biraz souk yapl gibi grnmekle birlikte, esasen scakkanl bir insand. Sevecen ve dostluu salam bir kiiydi. Hitaplar samimi idi. Bana olan hitab Ali Baba eklindeydi ki, bu son derece sevecen ve efkat dolu bir hitap tarzyd. Zahid Bey, bir vefa adam ve bir kara gn dostuydu. Bulunduu konum ne olursa olsun, yapt hareket kendisine yaktrlsn veya yaktrlmasn, zor durumda olan dostlarn asla yalnz brakmaz, onlara yardm elini uzatmaktan ekinmezdi. Mill ve din konularda hassas bir kiiydi. ou kez artlar doru okumasn bilirdi. Esasen bu artlar altnda ne yaplmas gerektiini de iyi bilirdi. Ancak elinden ok fazla bir ey gelmezdi. Bunun en nemli sebebi de, o gnlerde
Harran niversitesi lahiyat Fakltesi slm Hukuku Anabilim Dal retim yesi ANLIURFA.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 32
herkesin farkl bir ideolojik alanda grlmesiydi. O dnemde ortada veya tarafsz olmak yoktu. Sa ve sol vard. Bunlarn da kendi aralarnda kamplamas mevcuttu. Siz isteseniz de istemeseniz de, insanlar sizi bir yere koyuyordu. Siz de, ister istemez o yeri benimsemek ve o kampla birlikte hareket etmek mecburiyetinde kalyordunuz. O gnn ideolojik artlar iinde Zahid Bey de belli bir yerde grnyordu. Ancak onu tam olarak grnd yerle zdetirmenin doru olmad kanaatindeyim. nk o kampn genel grleriyle, Zahid Beyin fikirleri tam olarak uyumuyordu. Zahid Bey, daha evrensel, daha slam, daha geleneksel bir anlaya sahipti. Din ve mill konularda asla tavizkr deildi. man tam, ibadetlerini yerine getiren, ahlak faziletlere nem veren dini btn bir insand. Zahid Bey, ayn zamanda bir aksiyon adamyd. Dndklerini sadece dostlaryla paylamakla kalmaz, ayn zamanda yaplmas gereken baz ileri de yapar; konuulmas gerektii yerde konuur, ikaz edilmesi gereken yerde gerekli ikazlar yapard. Eer yaratl itibariyle ar hareket etmek gibi bir zellii olmasayd, muhteem bir aksiyon adam olurdu. Zahid Bey, mslmanlar iin din ve devletin ok nemli iki ey olduunu kabul ederdi. Ona gre din, itikat esaslarndan taviz vermeden amel hayata geirilmesi gereken ilah bir kurumdu. Ancak dinin hukuk alannda elastik bir zellie sahip olduunu da kabul eder, bunun kurallarnn ortaya konmas iin kafa yorar, hatta rencilerinin almalarn da bu alana ynlendirirdi. Onun iin zlmesi gereken en nemli konu nasslarla sosyal realite arasndaki mnasebetti. Bu konuyu kendisi alt gibi doktora rencilerine de gerek usl, gerekse fr asndan altrmtr. Ancak ne kendisinin ne de rencilerinin bu konuda tatminkr bir teori gelitiremediklerini de vurgulamaktan geri kalmaz, bu problemin daha uzun zaman tartlacan sylerdi. Zahid Bey, gl bir devlet arzu ediyordu. Belki de bu yzden Osmanly ok severdi. Osmanly daha iyi renmek iin ariv almas yapar ve rencilerini de buna tevik ederdi. Devlet idaresinin ok nemli bir unsur olduunu kabul eder ve yneticilerin adaletli olmas gerektiini vurgulard. slm tarihinde devlet bakan seiminin ok nemli olduunu dnr, ancak bu konuda bir trl oturmu bir teorinin gelitirilemediini ifade ederdi. Hatta bu konunun
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 33
nemini bakalarna dolayl olarak anlatmak zere, evdeki masasnn zerine bn Teymiyyenin u szn koymutu: Mslmanlarn salh iin devlet bakanl kadar nemli bir konu yoktur. Ama Mslmanlarn, urunda en ok kan dktkleri konu da budur (Hatrmda melen bu ekilde kald). nsan hata ilemeye meyilli bir varlk olarak yaratlmtr. Halk arasnda da Hatasz kul olmaz sz mehurdur. Dolaysyla herkesin birtakm hatalar olduu gibi Zhid Beyin de baz hatalar vard. Ancak bazen hatalarn izafi olduunu da unutmamak gerekir. Vahyin kesilmesinden sonra, sbtu ve delleti kesin olan nasslarn bildirdikleri dnda, mutlak doru ve hatann nerede olduunu tespit etmek mmkn deildir. Bir tarafa gre hata olarak grnen davranlar, dier tarafa gre hata telakk edilmeyebilir. Bununla birlikte yine her insann gemite yapt baz hareketlerinden piman olmas gibi, onun da gemite yapt baz hareketlerinden pimanlk duyduu kansndaym. nk o, iman tam ve niyeti halis bir insand. Riyakrl hi sevmezdi. Yaptklarn iinden geldii gibi yapard. Allahn selm, rahmeti ve bereketi zerine olsun.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Prof. Dr. Zahid Aksunun Ardndan
Dr. Mustafa KK*
Rahmetli Zahid Aksu Hocamz, 21 yl akn bir zamandan beri tanyordum. 15 yllk bir felsefe retmenliinden sonra hayli ge de olsa niversiteye intisap edip 1987 Temmuzunda Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesine felsefe retim grevlisi olarak varnca, her unvan ve kademedeki hoca kadrosundan fevkalde hsn kabul grdm hepsine kar minnet ve kran duygularyla hatrlyorum. Benden nce oraya varm ve benim gibi stanbul niversitesi felsefe kl olmakla beraber pedagojik derslere giren r. Gr. sevgili Yahya Dayanr merhum ( vef. 1992) dnda bu fakltede hepsi de ilhiyat kkenli felsefeciler almlard ve hlen de onlardan birka kii oradayd: O zaman bn Sin Mantk zerine ihtisas yapm imdi rahmetli olmu deerli hocamz Do. Dr. M. Nci Bolay (sonra profesr oldu, vef. 2001), Ontolojik Delil Ynnden Zorunlu Varlk zerine doktorasn yazmakta olan deerli meslektamz din felsefecisi Ara Gr. Vahdettin Ba (imdi Ata. nide profesr), doktora yeterliine hazrlanan sevgili arkadamz felsefe tarihisi Uzm. H. mer zden (sonra bn Sina-Descartes Metafzii zerine Mukayese alt ve imdi ayni yerde profesr), yine felsefe tarihisi olarak ehbenderzdede Spiritalizm zerine doktora almas yapmakta olan Ara. Gr. Zekeriya Uluda (imdi Ondokuz Mays de doent) ve benden sonra intisap eden bir ksm benim de talebem- arkadalarmz, dostlarmz Bu insanlarn hepsi de ilhiyat kkenli olmakla beraber, felsefe yapmak zere niversiteye intisap etmi, byle bir kkenden gelerek felsefe yapmann avantajlarndan yararlanp bir lde olumsuzluklarn da yaamaya aday meslektalarmd.1 Yukarda deindiim gibi sadece felsefeci meslektalardan deil, hemen hepsinden ilgi grdm; bir ziraat bilimci ve Trkiye
* 1
Emekli Felsefe retim yesi. Biz bir yazmzda, lhiyat kkenli olarak felsefe yapmann avantajlar yannda mmkn olumsuzluklarn da tahlil etmeye altk. Bkz: Geleceimizi Kurmada FelseFeden Yararlanmak ve Prof. Dr. Sleyman Hayri Bolay, Prof. Dr. Sleyman Hayri Bolay Armaan Kitab, Gazi Kitabevi, Ankara 2005, ss. 73-77.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 36
apnda statistik bilim adam dekanmz Sayn Prof. Dr. Fatin Sezginden, Sorbonneda kelm doktoras yapm dekan yardmcmz Sayn Prof. Dr. Emrullah Ykselden, Almanyada doktora yapm o zamanki Sosyal Din Bilimleri Blm Bakanmz Sayn Prof. Dr. Kerim Yavuzdan ve daha isimlerini sayamayacam dier her daldan deerli hocalarmz ve arkadalarmzdan Yine minnetle anmalym ki, o yln daha ilk katldm Faklte Genel Kurulunda ltufkr bir tavrla bendenizi nivesite Kltrel Faaliyetler Yrtme Kuruluna Faklte temsilcisi olarak setiler. Bunda sanrm felsefeci olmamn yannda geldiim yllarda bir edebiyat dergisinin (Dolunay) yayn kadrosunda yer alm olmam rol oynad. ki yl stlendiim bu grev srasnda, ayni kurulda grev alan her faklteden dier deerli hocalarla beraber, zellikle ayni ideal camiasndan (Nurettin Topu ve Hareket Camiasndan) beslendiimiz sevgili aabeyimiz kymetli Edebiyat Tarihisi Prof. Dr. Orhan Okayla yaptmz dayanma ve ibirlii sayesinde gerekten gzel faaliyetler yaptk. Gerek Merhum Nurettin Topuyu ilk defa Trkiye apnda anma, gerekse o zamanki adyla Ortak Pazar sadece ekonomik deil, kltrel cephesiyle de ele alarak Trkiye apnda sempozyum yapma faaliyetleri bizim tekliflerimizle programa dahil oldu ve icra edildi. Orada geirdiim benim amdan fevkalde nemli - on dolu dolu yln hikyesini btnyle yazmak imdi sz konusu olmadna gre biz baln hakkn vermeye alp sz rahmetli Prof. Dr. Zahid Aksu Hocaya getirelim. Onun biyografisini anlatan yazya, talebesi sevgili Beir Gzbenli (Prof. Dr.)nin yazdklarna gz atarsanz, orada daha ocukluunda Zahid Aksunun nasl yksek bir ilim itiyakna sahip olduunu anlarsnz. Bulunduu ortam yle ifade ediliyor orada: Babas Bestami Aksu; Osmaniye merkez vaizlii, Osmaniye, Edirne, Antalya ve Adana mftl grevlerinde bulunmu, lkemizin tannm, saygn din limlerinden birisi idi. Bundan dolay Zahid Aksu ocukluundan itibaren babasnn bilim evresiyle de i ie olmutu. Bu kapsamda Osmaniye eski mftlerinden Mustafa Yazar, Trkistanl hoca olarak tannan mft Abdurrahman Kavuncu, Kazanl Hoca Nasrullah Kazanc, Byk Cami imamlarndan Ali Rza Bey gibi hocalarn sohbetlerine katld. Kk yalardan itibaren babasnn ilim evresindeki bu sohbetlerin de etkisiyle slm ilimlere ilgi duyan Zahid Aksu, klasik medrese tahsilindeki temel dini bilgilere dair kitaplar
S a y f a | 37
ile temel Arapa gramer (sarf nahiv) kitaplarndan bazlarn babas Bestami Efendiden okuma frsatn buldu. Din ilimleri tahsil etmeyi dnen bir gen iin ok iyi bir ortam deil mi? Oysa o bu ortamn dna kmak, deta kabuunu krmak ve bu alanda daha zengin olduunu tahmin ettii yeni bir dnyaya almak istiyor. Be yl gibi nemli bir zaman bizzat ortamnda Arapa ve eitli din ilimlerinde klasik medrese tahsiline hasrediyor. Benim anladma gre Zahid Hoca, daha o zamandan akademik bir din eitimini planlam ve bunun iin o yllarda Trkiyenin yeterince alt yapya sahip olmadn fark etmi olsa gerek. Memlekete dnnce izledii yol ve sonu Paris Sorbonneda biten itiyak izgisi bunun ak kant gibi duruyor. Bence bu ksa ve zl biyografi bu ynyle dikkatle okunmal. Bu bir htra yazs olacana gre, ben Zahid Aksu Beyi nasl tandm ve onunla bazen hoca- talebe, bazen aabey karde, bazen de iki dost niteliinde beliren ilikilerimiz nasl peyda oldu ve biz onda neyi bulduk, o konulara deinelim istiyorum. Sanrm 7 Temmuz 1987de Erzurum lhiyat Fakltesine vardmdan itibaren bana en ok ve yakn ilgi gsterenlerden birisi de Zahid Bey olmutu. Bizi sanki epey zamandr tandmz bir insan scaklyla karlayp ho bir slupla sohbetler etmeye balamas zerimizde bambaka bir etki yapmt. Ksa bir zaman sonra Osmaniyeden yakn akrabalarndan bir gen hanmn, bizim memleketten sevdiimiz ve esasen hsmmz bir ailenin genciyle evli olduunu renmek de muhabbetimizi hzlandrd deta. Hoca her yaz yksek lisans ve doktora dil snavlarna girecek genler iin adeta kurs aar gibi balatt yabanc dil (Franszca) derslerini o yl biraz daha erken balatm galiba. drt arkadala ben de dhil oldum. Kendisinin setii Franszca metinleri oaltp tercmeye alyorduk, sonra kendisiyle birlikte gzden geiriyor, onunla yetinmeyip yer yer gramer tahlillerine de zaman ayryorduk. Yabanc dile fevkalde hkimdi ve hayli yararlanyorduk; stelik metne konu olan her kitabn bilimsel hikyesi, o eksende oluan sohbetler, Fransada Mslman toplumlarn misafir talebeleri ve kendi yaadklar; Fransadan sonra bir yl kald Kuzey Afrika, orada bizim eski Trk hkimiyetinden kalan - dillerini unutmakla beraber asllaryla iftihar eden Trk aileleri vs. yerine ve armna gre dile geliyor, btn bunlarn tadna doyum olmuyordu. Muhammed Hamidullahlar, Arneldezler, J. Schachtlar,
S a y f a | 38
Fadl b. Aurlar, R. Martranlar srayla gelip geiyorlard, sohbet aknda Yumuak bir anlatmla, bazen kendine has bir slupla hafiften glerek, gayet babacan bir ed ile sanki btn tecrbesini cmerte aktaryordu. Ve herkes Eyll sonunda yaplan dil snavlarndan baarl oldu. Bir zaman geldi ki aile dostu olduk. ftarlar vesilesiyle birbirimizin sofrasna oturduk. Kendisi gibi ilhiyat eitimi alm deerli ei Gnl Hanmefendi bizim de ablamz oldu. Yeri gelmiken belirteyim, ben ahsen Gnl Aksu Hanmefendi kadar bilinli, einin hastalnda onun deta doktoru olacak kadar dikkat ve disiplinli, onun btn psikolojisine hkim bir baka e zor bulunacana inanyorum. Rahmetli Hocamz Prof. Dr. Naci Bolay Beyin vefatnda ailesine basal iin eimle birlikte Ankaraya gittiimizde, Zahid Beylere de uradk. Naci Beyler Elvankente yeni gelmiler ve meer Zahid Beyler de orda oturuyorlarm. Gnl Hanmn ilk sz, Aman Mustafa Bey, Nci Beyin vefatn siz imdi sylemeyin, Hoca ok etkilenir (yaknda kanc defadr kalp kriz geirmi meer), ben ona sonra mnasip bir ortamda sylerim demek oldu. Ve o ihtimam ile Hocann sanrm en 5-10 yl daha uzun yaamasna vesile oldu, dense yeridir. Zahid Hocann ahsen zerimde ok hakk olduunu dnyorum. Din felsefesinden Yksek Lisans almama esas olan rahmetli Nurettin Topu Hocann Conformisme et Rvolte adl doktora tezini tercme ederek kullanmaya alrken baz zor pasajlar zmek iin sk sk ona bavurduum oldu. O srada Hocann felsefi kavraynn da fevkalde iyi olduunu grdm. Fransada bulunduklar yllar, existantialismein moda olduu bir dnem ve merak edip Sartren, Camunn bile hayli kitaplarn okumu. Gtrdm metinlerle her seferinde hocadan ok bir aabey efkatiyle ilgilendi (sonra bu kitab Musa Doan arkadamla birlikte batan alp tercme ettik ve syan Ahlk adyla Dergh Yaynlar arasnda yaymland.) Yksek lisans bitirince doktoraya balamam hususunda rahmetli Naci Bolay Hoca gibi o da beni ok tevik etti; ikisine de minnettarm. Zahid Beyin eriyye Sicilleri tutkusunu bilmeyen yoktur. Bense bir felsefeci olarak byle bir kavramla lhiyata varnca, stelik Hocann sohbetlerinde karlatm. Zahid Bey anlattka ayni zamanda Sosyoloji eitimimizin de kat-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 39
ksyla, geekten iin ne kadar kapsaml bir mesele olduunu, sade din-fkh deil, ondan ok sosyal-tarih meselesi olduunu derhal kavradk. Onun zerine Hocayla Osmanl tarihi ve hukuk sistemi zerine sohbetlerimiz olmaya balad. 1960l yllarn en ideolojik dnemlerinde yani ikinci yarsnda felsefe ve sosyoloji okuduumuz iin bu konular renciliimizden beri tartp geliyorduk zaten. Hocann bu konuda kan iki makalesi de vard ve meseleye klasik bakmakla beraber anlaml idi. Osmanl meselesi de 1960l yllarda Marksizmin eline dmt. Yani, Marksist teoriye gre burjuvasn oluturamam, o yzden kapitalizme geememi Osmanly muhakkak bir ablona oturtacaksak bu Toprak sistemi dolaysyle olsa olsa Asya Tipi retim Tarz (ATT) olabilirdi. Ynetim biimi ise, Yavuz Sultan Selime kadar monarik despotizm, ondan sonra da ahs ve aile hkmdarlna dayal teokratik- despotizmdi. Bereket mer Ltfi Barkan ve Halil nalck gibi birka sosyal tarihimiz bizdeki toprak sisteminden kalkarak rf hukuk sistemini kavramlatrmlar ve kendine zg bir yere oturtmaya alyorlard ki, temelinde ta Orta Asyaya kadar giden, Selukluda karar klan kta sistemi yatyordu. Peki din hukuk bu iin neresinde idi? te bunun cevabn anlamak iin Zahid Hocayla o zaman ilgili olduum Dolunay dergisi adna bir mlkat yapmay planladk ve 1988 ylnda 31. saysnda bunu geekletirdik. (Hayli uzun olan mlkat arkadalar bu Htra saysna da koymak isteyince 20 yl sonra yeniden yaymlanmak imkn buldu.) Oraya dikkat edecek olanlar, Hocadaki metodolojik bakn ne kadar farkl olduunu ve Osmanly mutlaka ablonlardan birisine sokmak zorunda olmadmz greceklerdir. Hocann eriyye sicilleri tutkusu ona bir frsat hazrlad ve 1990 ylnn son ayarlndan itibaren eriyye Sicillerinin Ankarada Milli Ktphanede mikrofilmlerle yedeklenmesi ve imkn lsnde toplanmas iin Kltr Bakanlnca grevlendirildi (Prof. Dr: Sleyman Tlc ile birlikte). Ne var ki tamam gereklemeden Hkmet deiti ve yeni hkmetin Kltr Bakan Durmu Fikri Salar oldu. Salarn ilk ii de gecikmeden Hocalara hitaben bir yaz karmak olmutu. Hocann kendine zg glyle anlattna gre o yazda artk size gereksinimimiz kalmad deniliyordu. Sonra bu ilgi, Hoca tarafndan Darende lhiyat Fakltesi kurulunca orada yine Hocann iradesiyle ksa ad OSAM olan Osmanl Devri Adliye Sicil Vesikalar Aratrma ve Uygulama Merkezinin de kuruluuna vesile oldu.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 40
Mesele eriyye sicillerinden almken, bu konuda ilgin bir anekdotla konuyu kapatalm: Sanrm Hoca Ankarada grevlendirilmeden nce, ama ikinci veya nc krizden sonra stanbul Kou Yolu Kalp Hastanesinde by-pass ameliyat oldu. Bylesi ar ameliyatlardan sonra ilk aylta hastalar ilke olarak hayatta en ok neyin kaygsn duyuyorlarsa onu sayklayarak aylr derler, ve ahsen ben de bylesine rast geldim. Hoca ameliyattan uyanm, doktorlar gemi olsun demiler, lkin bir eyi de merak etmiler. Demiler ki, siz aylrken bir ey sayklyordunuz, biz pek anlayamadk? Hoca sormu, nasl bir eydi? Cevap vermiler: Vallahi sicil, micil gibi bir ey sylyordunuz. Ben anladm, diye glmsemi Zahid Bey; eriyye sicillerini sayklam olmalym. O nedir ki Hocam, diye sormular. Onlara da zetle anlatm meseleyi, tabii adamlar da glmler. Hocann meden cesareti yksekti ve ahsen ben de buna ahit oldum. Fakat kendi ahit olduklarm bir yana, birisi onun bizzat azndan dinlediim, dieri de talebesi Beir Beyin anlatt iki hikyecikle bunu kayda geirelim. Kendinden dinlediim u: Rahmetli Zhid Aksu Hocamz, vaktiyle amda renci iken, sanrm bir resmi ii dolaysyle zamann Trk dileri yetkililerinden birisiyle - aklmda yanl kalmadysa Trkiye Bykelisi ile grr. Orada 1955- 1957 yllarnda Mahedul-Ulumi-eriyye (eri limler Enstits)nde Arapa ve din ilimler tahsil ettiine gre, 19-20 yalarnda bir delikanldr. Bykeli, kendi yurtta gen bir Trkn orada din retimi yapmak zere bulunduunu renir ve bu gen talebeye, ilgisiz kalm olmamak iin galiba, Ben Kuran merak edip ngilizce melinden okudum; umduum kadar derinlikli gelmedi bana, aksine ok sde bir kitap der. Bunun zerine bu gen Trk talebe de muhatabna, Haklsnz efendim, fakat bu Onun derinlii olmad anlamna gelmez. Size felsefeden rnek vereyim: Efltunun mehur eserlerinden Sokratesin Mdfaas da ok sde bir eser. Fakat anlamn dnerek okuyunca orada derin bir hayat ve ahlk felsefesi olduunu grrsnz. diye cevap verir. Bykeli, amda din eitim almak zere bulunan bir genten byle bir cevap beklememi olmal ki, susar. Bizim Bykelinin bilmedii husus, ok basit ve kolayca sylenir gibi olann aslnda derin mnalar gizleyebileceini, buna edeb sanatlarda sehl-i mmten (sade grnd halde sylenmesi ve taklidi zor olan sz) dendiidir. Hocann
S a y f a | 41
okuduu medresede felsefe dersleri de var myd, diye sormak aklmza gelmedi. Varsa bile o kadar gen bir talebenin bir bykeli karsnda bu sz sylemesi, geekten bir meden cesaret rnei olsa gerek. kincisine gelince; Zahit Hoca Trkiye dnm ve gecikerek, ama azimle liseyi bitirmi, mam-Hatip fark derslerini verip onun da diplomasn alm, nihayet 1959 ylnda Ankara lhiyat Fakltesini kazanmtr. Tabii gen yata o kadar din tahsilden sonra Diyanete ba vurmasyla beraber, ona imam-hatiplik kadrosu da verilir, bylece Ankara Maltepe Camiine tayin olunur. kinci snfa geecei zaman, 27 Mays 1960 Cuma gn ihtill olur (Trkiyede btn mdahaleler Cuma gnleri yaplmtr). Cuma saatinde sokaa kma yasa kaldrlr ve Halk camilere koar. Zahid Bey de Maltepe Camiinde cemaatine Cuma kldracaktr. Namazdan nce rtbeli bir subay gelip imam olarak Zahid Beye bir kat uzatr ve bu duyuruyu hutbede cemaata okuyun, der. Hoca, normal hutbesini okur, namazn kldrr ama denilen duyuruyu okumaz. Namaz bittikten sonra Camiden karken ayni subayla karlar ve Merkeze dvet edilir, ifadesi alnr. Daha htillin ilk gn olmas hasebiyle gzda vermek isterle herhlde. Hoca sakin cevap verir ve vatann, milletini sevme konusunda kendilerinden geri kalmadn zannettiini, ama minberi dinin icaplar dnda hibir eye let etmek istemediini syler. Bylesi makul ve vakur bir cevap karsnda yaplacak bir ey olmad anlalm olmal ki, serbest braklr. Rahmetli Zahid Hoca ayni zamanda esprili bir insand. Sohbet arasna gzel olduu kadar mill-mnevi deerlerle bezeli, milletimizin zelliklerini, nefsine emniyetini anlatan, slma hizmetini konu eden fkralar da yerletirirdi. Aklmda kalan iki rnei nakletmek istiyorum. Birisi nl slm bilgini Zemaher ile ilgilidir. Aslen Trk olduu bilinen, slm dnyasnn tefsir, hads, kelm sahasnn byk limlerinden, ayni zamanda edip ve air Zemaher (1075 Harizm, 1144 rgen), hem mthi hfzasyla hem de Arap diline hkimiyetiyle n yapm birisidir. Zhit Bey Hocamz bize onun hem ilim kudretini hem de hfza gcn anlatan bir fkra nakletmiti. ( Zamaher Trk Corafyasnda doup yine o topraklarda lm olmakla birlikte mrn Mekke, Badat, Halep ve amda geirmi; genlik dneminde buralarn hkimi olan Seluklu Hkmdar
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 42
Melikahn ve daha sonra zamann Mekke erifinin iltifatlarna mazhar olmu, nl medreselerde ders vermitir.) Bir gn Medreseye derse geldii sabah, daha giri kapsnda diyelim 20 kadar talebesi Zemaheryi karlam ve art arda sorular sormaya balamlar. Hoca derhal durumu kavram ve talebelerinin plnlanm zor sorularla kendisini sktrma maveresi yaptklarn anlam. Durun demi, hepiniz tek tek sorularnz srayla sorun, ben de ardndan her birinizin sorusunu tek tek yine ayni srayla cevaplayacam. Talebeleri sevinmiler; Hocalarnn hfzas ne kadar gl olursa olsun 20 kadar soruyu hem aklnda tutacak hem de srayla cevap verecek, bunu imknsz grp sormaya balamlar. Hepsinin sorusu bittikten sonra balam her birine; senin sorun uydu, cevab budur; seninki uydu, cevab da bu 20 kiinin de cevabn bitirince talebeleri hayranlk ve hayret karm duygular yaad srada Zamaheri, Arapann mehur gramer kurallarndan birisini patlatp, ardna bakmadan kp gitmi: "Kll cemin mennesin (Btn oullar mennestir.)" Yani, onlara okluk olmalarndan kinaye "erkeke" davranmadklarn, o yzden ardndan "pln" (hatta kumpas m desek) kurduklarn, zaten de her ounluun mennes (diil) olduunu bir baka ders daha vererek ifade etmi.2 Dieri biraz daha sevimli bir delikanllk fkras ve bizzat Hocann esprisi. Fransadaki rencilik yllarnda, sonra profesr olmu (ve ne acdr ki memleketinde bir akraba ihtilfnda, yeeninin bak darbesine kurban gitmi), ateli bir milliyeti Yozgatl Recep ahin ile dier bir Trk renci arkada herhalde aka yollu - hangisinin daha hlis Trk olduu konusunda tartmaya tutumular. Her biri kendi boyunu, oyman sayarak ste kmak istiyor, Zahid Bey de karmadan, glmseyerek takip ediyormu. Recep ahin rahmetli Hocaya
2
ahsen Arapa bilmediim iin gramer kuralnn doru hatrmda kalp kalmadn tahkik iin deerli arkadamz Prof. Beir Gzbenliyi araynca teyid etti ve Arapasn da ekledi. Hatta ilgin bir misal verdi: er-ricl kelimesi, erkekin oulu olmakla beraber kendisi diildir. Bu arada, Beir Beyin, Hocaya Zemaheryle ilgili, bir kitapta okuduu baka bir fkray anlatmas zerine bu fkray kendilerine de naklettiini syledi. Onunki de (bir yolculuk srasnda donmu olan bir bacan kaybetmi olmaktan dolay tek bacakl) Zemahernin Arapaya Araplardan daha ok vkf olduuyla ilgili. Galiba Mekkede hocalk yapt bir srada, (belki de Arap asll talebelerinin kendi dillerini renmede gsterdikleri geveklikten bunalm olarak) bir tepeye kp barvermi: Ey Araplar gelin; dilinizi benden renin!... Bu bize ar bir iddia gibi gzkebilir, fakat mmkndr. Erzurumda altm srada anlatmlard; Badat ilhiyat Fakltesinde okuyan Hseyin Tural ve Bahattin Kk Beyler (imdi ikisi de Profesr) iki Trk renci olarak bir ders srasnda - galiba Arapada Arap asll rencilerin gsterdikleri yetersizlik zerine - hocalar Arap asll Profesr tarafndan nispet olsun diye derse dvet edilmi, her ikisinin de gsterdikleri yksek baar zerine Hoca dnp brlerine yle seslenmi: Bir Arap olarak utann! Bakn u iki Trk, kendilerinin olmayan dili sizden daha iyi reniyor ve biliyorlar!
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 43
dnp, seni hakem yapalm, hangimiz hlis Trkz, demi ve brs de Zahid Beyin hakemliini kabul etmi. Zahid Hoca, frsat yakalamken, - Allah bilir dedelerinin Erzin/Drtyolun Yrklerinden olduu aklna gelmitir ve dnp ikisine birden yle demi: Arkadalar ikiniz de yzme iyi bakn, hanginiz bana daha ok benziyorsa o hlis Trktr. Fransada iken ilgin olaylara rast gelmi ve onlardan bazlarn zellikle anlatrd. Bir tanesi, Franszlarn ne kadar laik bir devlet olsa da ocuklarna din eitimini verme konusunda gsterdikleri hassasiyetle ilgiliydi. Onlarn da kendi ocuklarna kk yalarda duygu arlkl bir din eitimi verdiklerini, din ierikli hikyelerle, ilhilerle ocuklarnn ruhlarn terbiye ettiklerini anlatmt. Bu meyanda naklettii Fransadan bir anekdot yle: Bir ara bir ateist Fransz genciyle ayni dairenin farkl odalarn paylamlar galiba. Yalnz Mutfa mterek kullanyorlar. Bir Pazar, mutfakta kahvalt yaparlarken yakndaki kilisenin anlar alnmaya balyor. Ateist olan Fransz genci birden heyecanlanyor ve yle diyor: u duyduum an sesleri var ya, bana btn bir ocukluumu hatrlatyor ve ruhumu deta ayaa kaldryor. Son olarak bir aile anekdotuyla bitirelim. 1990lardaki bir Ramazanda hemehrisi, bizim de arkadamz Feyzullah Erolu (imdi Prof. Dr.) Beyler, bizim biraderler (imdi Prof. Dr. Recep Kk ailesi), hep birlikte kendilerine iftara dvetli idik. Gnl abla ili kfte de yapm ve kfteler nefis olmutu. Lf yemeklerin ve kftelerin gzelliinden alnca, Gnl Abla bu kftelerin bir zaman ne byk ie yaradn anlatt. Hikye yle: Ankara lhiyatta Gnl ablayla beraber okuduklar yllarda, sanrm son snf veya oraya yakn bir dnemde okul olarak hoca-talebe kark bir kr gezisine gidilmi. O sralar henz mangal icad olmam, herkes nevalesini de alp gidiyor gezilere. Kzlar ev yemekleri getirmiler, erkekler baka eyler. Gnl Hanm da kfte getirmi. Zahid Hoca Gnl Hanma yakn oturmu; bakm kfteler nefis, acaba bu gzel kfteleri kendisi mi yapm yoksa annesi mi? E, renmek lzm, eer yleyse ayni zamanda ok da maharetli bir arkada. Masumane bir ekilde sormu: Bu nefis kfteleri sen mi yaptn yoksa annen mi?.. Gnl Hanm herhlde gururla cevap vermi: Ben kendim yaptm. Sofrada hep beraber glmtk, o gnden evlilik kararlatrlm, der gibi. Ama rahmetli Zahid Bey
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 44
Hocamzn hafif mahcubane ve mutlu gl bambaka idi ve hl sanki gzmn nnde. Bu bizden byle bir htra yazs olsun efendim. lim ve meslek ehli arkadalar, talebeleri muhakkak Zahid Aksu Hocamzn ilminden-irfanndan, tabii ki insanlk ve faziletinden, llerinizi hayrla yd ediniz emrince bahsedecekler, arkadan gelen genler de bu lim insan slm Hukukuna yapt katklarla rnek alacaklardr. Bir yerde, biz onda neyi bulduk? diye sormutum. Sanrm anlatabildim: ben ve benim gibiler onda hep, erdem ykl bir hocalk, mfik bir aabeylik ve bulunmaz bir dostluk bulduk. Aziz Hocam; Senin bizde hakkn olduu halde hell et!.. diyemedik. Eer bizim sende zerre kadar hakkmz varsa, musallada btn samimiyetimizle ifade ettiimiz gibi, hell olsun!.. Bizden sana, sen idealist ve deerli Hocaya rahmet ve mafiret duasyla! Meknn cennet olsun aziz Zahid Hocam ve Aabeyim! Orada da yakn olmak dilekleriyle!...
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Hocam Zahid Aksu

Do. Dr. A. Faruk Sinanolu*
Y. Emre, "Bu can gvdeye konuktur. Bir gn olur ka gide, kafesten ku umu gibi", diyor. Zahid Aksu hocamz fani dnyadan ebedi aleme gt; rnek davranlar ile artk yanmzda olmasa da, onun gzel hatralar, gzel dnceleri aramzda hep yaayacaktr. Hocamzn vefat haberini alnca, ruhumda tanm mmkn olmayan bir krlmann derinliini ve acsn hissettim. Hocay 1976'da Atatrk niversitesi slmi limler Fakltesine ilk ayak bastmda tanmtm. nsanolunun bayaln benimsemeden, gndelik ve sradanln dnda tutum ve davranlar ile farkllk gsteren bir kiilie sahipti. Adeta insann edep ile kopmu olan ilikilerini yeniden kurgulamaya alyordu. Zahid Aksu Hoca, bir insann yalnz bana yklenemeyecei ar bir yk stlenmiti. O yurduna, inanlarna, kltrne gnlden sevdalyd; ve bu derin ballktr ki, o ar yk tamasna yardm ediyordu. Hocamla aramzdaki ilikiler o gnden sonra otuz ksr yl boyunca hoca-renci ilikilerinin tesinde aabey-karde ilikisine dnerek ve derinleerek devam etti. Burada yazdklarm, Hocam Zahit Aksu'nun zelliklerini aklamadan ve tasvir etmeden ok uzaktr. Hocamzn bilim ve millet namna ok nemli, kymetli projeleri mevcuttu. Bunlardan bir ksmn gerekletirme imkn bulurken, bozulan sal nedeniyle bir ksmn gerekletirme imkan bulamad. Zahid Aksu, Trk milletinin toplumsal yaant ve dzeyini, ekonomik, siyasi ve hukukla ilgili tutumlarn ortaya koymas bakmndan ve felsefe, tarih, sosyoloji, psikoloji bakmndan ok nemli olan Osmanl Adli Sicillerinin bilim ortamna kazandrlmas iin bir proje hazrlamt. Bakanlk tarafndan kabul
nn niversitesi lahiyat Fakltesi
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 46
gren projesini gerekletirmesi amacyla Milli Ktphanede grevlendirilmiti. Yaklak aylnn te birinin kesilmesine ramen hocamz bundan hi rahatszlk duymam, Ankara'da Milli Ktphanenin arivinde byk bir zevkle iki yl almt. Gnmzde insanlarn birka kuru karlnda deerlerini pazarla kard bir dnemde, Hocamzn bu tutumu bilim insanlarna umarm rnek olur. Hocann byk katklar ile Ankara'da toplanan Osmanl Mahkeme Defterleri, Trk devlet yapsndan ekonomisine, toplumsal tabakalamadan rf ve adetlerine kadar tarihin derinliklerine k tutacak mahiyette Milli Ktphane'de aratrmaclar beklemektedir. Nitekim Milli Ktphaneye bir gn yolum dtnde, bata Amerika Birleik Devletleri, Kanada ve Japonyadan olmak zere dnyann pek ok yerinden bilim insanlarn Osmanl Mahkeme Defterleri zerinde almalar yaparken grmtm. Zahid Aksu, nn niversitesi lahiyat Fakltesinin kurucu dekanln yrtrken de, niversite bnyesinde Osmanl Adliye Sicilleri Aratrma ve Uygulama merkezini kurmu, buradan Hocann nderliinde gzel aratrmaclar yetimiti. Bunlardan birisi de ne yazk ki gen yata kaybettiimiz ve her zaman rahmetle andmz arkadamz Dr. Talip Atmaca idi. Hocamzn vatanperverliini gsteren bir anekdotu aktarmak isterim. Hocam 1980'de ciddi bir kalp rahatszl geirmiti. Tedavisi iin de Ankara hastanelerinden birisine sevk edilmiti. Ya elli ve zerinde olanlar hatrlarlar. 1980'li yllar Ermeni Asala rgtnn Trk dileri grevlilerine ynelik terr eylemlerinin youn olduu bir dnemdi. Millet asndan dramatik bir durumdu. Zahid Aksu'nun tedavi iin Ankara'da bulunduu srada adn u an hatrlayamadm bir Trk dileri grevlisi ehid edilmiti. Akam televizyonda haberleri seyrederken, salnn elvermemesine ramen Hoca'y, ehidimizin cenaze treninde grmtm. te Zahid Aksu bu idi. Zahid Aksu'yu yakndan tanyanlar ok iyi bilirler ki, onun insani ve dini btn meziyetleri kiiliinde toplayan ve bunlar tavizsiz yaayan yksek bir bilim ve ahlak kahraman olduunu sylemek asla abartl bir ifade olmaz Rahat uyu Hocam, fikirlerinin ve ilkelerinin bekileri hep olacak.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Hocam Zahit Aksu

Yrd. Do. Dr. Ali Duman* Getiimiz 2008 yl Ekim aynn 16. gn vefat eden hocam Prof. Dr. Zahit Aksuya ncelikle Allahtan rahmet dileyerek balamak istiyorum. Aslnda rencisi olmaktan gurur duyduum hocam kaybetmi olmak, yeterince zc olsa da, daha ok Zahit Aksu gibi, bir bilim adamn, lkesine kendisini adam bir dava adamn kaybetmi olmak, ok daha fazla znt vericidir. Evet Zahit Aksu, lkemizin yetitirdii ender bilim adamlarndan biriydi. Kendisini ilme adam, ilim uruna her trl fedakarl gze alm ve gerekletirmi gerek bir bilim sevdalysyd. slam Hukuku alannda nde gelen hocalardan biri olmasnn yannda, zellikle eriyye Sicillerine verdii nem ve bu uurda gerekletirdii hizmetler kmsenemeyecek derecede ok ve anlamldr. Hocann bilim adna yapt fedakarlk ve zveriyi gstermesi asndan 1990l yllarda, Erzurumda rahatn terk ederek ve stelik maann bir ksmndan dahi vazgeerek, Ankara Milli ktphanede eriyye Sicillerinin toplanmas iin yapm olduu almalar ok gzel bir rnektir. Bu srete Zahit Hoca, Ankarada bir bodrum katnda yaamay gze alarak iki yl boyunca Osmanl Mahkemeleri tarafndan tutulmu eriyye Sicillerinin, Milli Ktphanede toplanmas iini gerekletirmitir. Hoca, kendisini bilime adam birisiydi. Bir slam Hukuku uzmanyd, ama ayn zamanda bir Osmanl ayd. Osmanl Hukuk Sistemi ve idari yaps zerine tam bir deryayd. Bu sebeple Osmanl mahkemelerinde tutulan Kad Defterleri zerinde nemle duruyordu. nk kad defterlerinin, sadece gemi iin deil, bugn ve hatta gelecek iin de ok nemli belgeler olduunu biliyordu. Ancak ne yazk ki Hocam eriyye Sicillerinin nemi anlatma mcadelesinde ou zaman yalnz kalmtr. Hatta Milli Ktphane almalar devam ederken, dnemin Kltr ve Turizm Bakanlna eriyye Sicilleri ile ilgili yapt mraca-
nn niversitesi lahiyat Fakltesi.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 48
at Sizin yapacanz almalara gereksinimimiz yoktur eklinde ok kaba ve anlaytan yoksun bir tutumla reddedilmitir. eriyye Sicillerinin neminin anlalmas iin pek ok gayret sarf eden Zahit Aksu hocam, 1992 ylnda Kayseri Erciyes niversitesi ilahiyat Fakltesi slam Hukuku krssne gelir gelmez, ilk i olarak Erciyes niversitesinde eriyye Sicillerini aratrmak zere bir yap oluturmutur. Kayseride kurulan bu merkez, ncelikle Kayseriye ait eriyye Sicillerine ait mikrofilmleri Kayseriye getirtmi ve bu mikrofilmleri kat ortamna aktaracak tab etme makinesi alarak, bu defterlerin okunmas iine giriilmesini salamtr. Kayseri eriyye Sicillerinin byk ksm Yksek Lisans ve Doktora tezi olarak rencilere okutulmu ve okutulmaya devam etmektedir. Ayn ekilde 1993 ubat aynda nn niversitesi lahiyat Fakltesine kurucu dekan olarak atanan Zahit Aksu, nn niversitesinde de eriyye Sicillerini aratrmak zere OSAM, yani Osmanl Devri Adliye Sicil Aratrmalar ve Uygulama Merkezini kurmu ve ilk etapta on renci alarak eriyye Sicillerinin kataloglarnn yaplmas faaliyetini balatmtr. Ancak ne yazk ki, bu kuruma alnan renciler Yksek Lisans tezi olarak ilk defterlerini okuduktan sonra, kurumda almaya devam edememiler ve Trkiyenin eitli niversitelerine dalmlardr. Bugn iin OSAM, fiili olarak ilememektedir. nk Zahit Aksu hocamn, dekanlnn bitmesinin ardndan, esasen lahiyat Fakltesi dekanlarnn bakanln yrtmesi kurulu tznde yer almasna ramen OSAM, FenEdebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yelerinin vekaleten bakanlna devr edilmi, neticede zamanla kurum ilevsiz hale getirilmitir. Hocamn eriyye Sicillerinin nemini anlatmak konusunda yaadna benzer trden skntlar, onun rencisi olarak ben de yaadm iin, hocam ok iyi anlyorum. Ne yazk ki ne devletimizin bu ie deer vermesi gereken st kurumlar, ne niversiteler eriyye Sicillerine gerei gibi nem vermemektedirler. Halbuki bir an nce eriyye Sicilleri Enstits kurularak, Osmanl mahkemelerinde tutulmu olan bu birinci el kaytlar ilim aleminin hizmetine sunulmaldr. eriyye Sicillerinin deeri ve nemi konusunda hocann yeterince anlalmam olmas, bugn iin eriyye Sicillerinin hak ettii ilgiyi grmemesi gerektii anlamna gelmez. Rahmetli hocam her Trk gencinin kendi memleketine
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 49
ait eriyye Sicillerini okumasnn vatani bir grev olduunu sklkla sylerdi. Dolaysyla bugn bizler vatani grevimizi yerine getirmek adna eriyye Sicillerini okumaya ve okutmaya ynelmeliyiz. Hocamzn bir dier temel zellii ise vatan severlii, milliyetiliidir. Her zaman Trk ocuuna gvenilmesi gerektiini syleyen Zahit Aksu, bu milleti dnyann nne geirecek olann Trk ocuuna bal olduunu hibir zaman dilinden drmezdi. Hocam hakknda her ne yazsam eksik kalacann bilincindeyim, ancak yine elimden geldiince onu anlatmaya, gelecek nesillere tantmaya almak benim iin bir grevdir. Hocama Allahtan rahmet diliyor, Hikmet Yurdu Dergisinin Zahit Aksu ansna kard bu saynn, hocamn tantlmasnda bir ilk olmasn ve gerek hocamn ve gerekse en byk sevdas eriyye Sicillerinin tantlmas iin, daha byk organizasyonlar yaplmas gerektiini dnyorum. Eer bir eriyye Sicilleri Enstits kurulmas salanabilirse, bu hem hocamn aziz hatrasna byk bir hizmet, hem de onun bu konuda ne kadar hakl olduunun ortaya kmas iin bir vesile olacaktr. Buradan, bu yazy okuma ihtimali olan deerli byklerime seslenmek isterim, eer eriyye Sicilleri Enstits kurulabilmesi iin emei geebilecek kimseler varsa, ltfen el birliiyle bir an nce bu ii yapalm.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 51
Zahit Aksu ile lgili Bir Hatra

Dr. Ahmet AK* Asistanla baladmda Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde baladm ehristnnin el-Milel ven-Nihainde slam Mezheplerinin Tasnifi adl Yksek Lisans tezimle ilgili Franszca bir makale vard. Dominique Sourdele ait sz konusu makaleyi Franszcadan Trkeye evirirken Zahit hocamdan yaptm eviriyi kontrol etmesini talep etmitim. Sayn Dekanmz Zahit Bey bu talebimi kabul etmi ve bana Fransada doktora yaparken Dominique Sourdeli tandn sylemiti. Franszcadan Trkeye evirdiim ehristaninin slam mezheplerinin tasnifi ile ilgili bu makaleyi rahmetli hocam batan sona kontrol etmiti. Kontrol esnasnda evirdiim makalenin Franszcasn ve Trkesini kendisine cmle cmle okumutum. Zahit hocam, okuduum her cmleyi dikkatle dinlemi ve ben okuduka mtebessim bir ekilde ou yer iin Gzel olmu, tamam baz cmleler hakknda ise Duman doru km diye iltifatta bulunduktan sonra kk deiiklerle eviriyi adeta hakemden geirerek tamamlamt. Sz konusu eviri Darende lahiyat Fakltesi Aratrma Dergisinin ilk saysnda yaynland. Zahit Bey hocam emekli olduktan sonra Ankaraya yerlemi idi. Hocamn emekliliinin ilk yllarnda Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Doktora yapmak zere grevlendirilmi ve bu sebeple Ankaraya tanmtm. Alt yllk Doktoram sresince bazen oluk ocuk ailecek bazen de benim gibi Doktora yapmak zere Ankarada bulunan Ramazan Kamilolu, brahim Kaplan, Mustafa Bozkurt, Fuat anc ve Bayram Polat arkadalarla birlikte frsat bulduka rahmetli hocamz ziyarete giderdik. Hatta bir defasnda retmenler gn mnasebetiyle hocamza iekiden gzel bir iek yaptrmtk. Hocamz, kendisini ziyarete her gittiimizde neler altmz sorar ve bizimle yakndan ilgilenirdi. Akademik hayatmdaki ilk Dekanm ve ilk akademik hakemim olan Prof Dr. Zahit AKSU Beyi hayrla yd ediyor, rahmetle anyorum.
nn niversitesi lahiyat Fakltesi slam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dal
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Osmaniyeli Zahit Aksu

smet PEK* Osmaniye; Adana ve Mersinden sonra, ukurovadaki nc byk ildir. Dou ukurovada, Adana-Hatay ve Gaziantep yollarnn kavanda bulunan Osmaniye, Toros Dalarndan alayarak akan Ceyhan Nehrinin sulad bereketli topraklarda kurulmu bir ehirdir. Buradaki kayp Knk ehrini saymazsak Osmaniyenin kuruluu yenidir. Dalarda ve ovada yaayan Trkmen airetlerini iskn etmek iin gnderilen Osmanl ordusu Frka-i Islahiye tarafndan 1865te Hac Osmanl Kynn stne kurulan Osmaniye, bata Payas Sancana bal bir kaza merkezidir. Payas Sanca 1878de Cebelibereket Sanca adyla Yarpuza nakledilmitir. 1908de Erzine nakledilen Sancan 1910da Osmaniyeye nakledilmesiyle Sancak merkezi, 1924te Sancaklarn Vilayete dntrlmesi sebebiyle de Cebelibereket Vilayetinin merkezi haline gelmitir. 1933te vilayet hakk elinden alnp Seyhan (Adana) line bal bir ile haline gelen Osmaniye il hakkn 1996da yeniden elde etmitir. tarafn eviren yce dalar, sulak ovalar ve verimli topraklar ile Osmaniye yeil bir ehirdir. Her Osmaniyelinin zihninde; billur gibi akan Karaayn, burcu burcu kokan portakal bahelerinin, her yaz klan Zorkun Yaylasnn hatralar gizlidir. Geleneksel yemekleri; kmbesinin, kftesinin, trnn, togasnn, kn portakalnn, yazn incirinin, zmnn, narnn, yayla meyvesi ileinin, elmasnn, kiraznn, vinesinin tad her Osmaniyelinin damak zevkidir. 1926da ziyaret eden Mustafa Kemal Atatrkn dedii gibi Osmaniye gzel kalpli mert insanlar ehridir. Adana olaylar diye bilinen 1909 isyanlarnda Osmaniyeli eski komular Ermenilerin hain oyuna gelmemi, isyann bedelini Cebelibereket Sancann merkezi olan Erzinde idam edilen Bahe Mfts smail Hakk Efendi ve 16 arkada ile demitir.
*
Emekli Adana Mze Mdr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 54
Osmaniyeli milli mcadelede igalci Fransz ordusuna kar yl kahramanca direnmi, 7 Ocak 1922de yeniden bamszln elde etmi ehit Kelceolu Alilerin, Palal Sleymanlarn, Rahime Hatunlarn ehridir.
Zahit Aksuya Vefa

Vefal olmak insan iindir. Her insann beraber olduu arkadalarndan ve yaad evreden vefa beklemesi ok tabiidir. Arkadalarnn ve ehrinin de ona vefa gstermesi hem Allahn emri, hem de peygamberin tavsiyesidir. Vefal olmak teorikte kolay gibi olsa da pratikte yle deildir. Vefal insan veya ehir denince akla onlarca soru gelir. Vefal olmak nedir? Vefal olmak bir fatiha gndermek midir? Vefal olmak anma program tertip etmek midir? Vefal olmak ismini bir sokaa, bir meydana, bir binaya vermek midir? Yoksa bunlarn hepsi vefann birer derecesi midir? Bu sorular daha ok uzatlabilir. Osmaniye vefal insanlarn ehridir. Ama vefal olmann yollar konusunda Osmaniyeli henz istenen dzeyde ve pratikte deildir. nk modern hayatn arpk dzeninde, yeni olumakta olan kent kltrnde vefal olmak kolay deildir. Getiimiz 16 Ekim 2008 gn Ankara/Sincanda vefat eden Osmaniyeli ilim adam Prof. Dr. Zahit Aksuya vefa iin Osmaniyenin tek grsel yayn organ ORT televizyonundaki Onlar Byleydi adl programmzda zel yayn tertip ettik. Canl yaynda, merhumun yakn dostu Emekli mam Hatip Okulu Mdr kr Arkan ve Erzurum/Atatrk niversitesi, Trk Dili ve Edebiyat mezunu, Osmaniye Trkoca temsilcisi Emekli retmen Mustafa Erolu ile merhumu yd ettik. Vefa konusunda son sz kr Arkan hocamz syledi; Arkadalk zellie sahip olmaktr. Birincisi sadakattir. ldkten sonra da hayrla anmaktr. kincisi arkada sevgisini mal, mlk ve dnya sevgisinin stnde tutmak, ncs de arkada srrn lnceye kadar saklamaktr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 55
Bestami Hocalar
Prof. Dr. Zahit Aksu, Osmaniyede Bestami Hocalar diye bilinen saygn bir ailedendir. Babas Bestami Aksu, Osmaniyede Merkez Vaizlii ve Mftlk yapm bir abide ahsiyettir. Aslen Erzinli olan Bestami Aksu, Osmaniye Mftl Merkez Vaizi olmas sebebiyle Erzinden Osmaniyeye g etmi, imdiki Mehmet Akif Ersoy Mahallesine yerlemitir. Bestami Aksunun g edip geldii, Prof. Dr. Zahit Aksunun yetitii 1940l yllar Trkiyede Milli ef smet nn devridir. Mustafa Kemal Atatrkn kurduu yeni Trkiye Cumhuriyetini eski Osmanl ynetimine kar korumak iin zellikle dini konularda devletin tavizsiz olduu tek partili devirdir. Bilindii gibi Cumhuriyeti korumak igdsyle Milli ef smet nn bakanlndaki CHP Hkmeti biraz da haddini am, ezan Trke okutmaya balam, mahalle hocalarnn izinsiz at Kuran Kurslarn ve baz camileri kapatmtr. 1957daki Adana mitinginde DP Genel Bakan Adnan Menderes, CHP devrinde 800 caminin satldn, camilerden kamyonlarla fena eyler tandn ve Trke ezan davasn bara bara anlatmtr. (ann Tan Yeni Adana Gazetesi, 79. Yl An Kitab, Adana1996) Trkiyenin iinde bulunduu byle bir devirde Osmaniyede ok gl ve etkin bir din adam snf grlmektedir. 90 yalarndaki Trkistanl Abdurrahman Kavuncudan sonra greve gelmi Osmaniye Mfts Mustafa Yazar, Mftlk Merkez Vaizi Bestami Aksu, Mftlk Kuran Kurslar retmeni Ahmet ardak, Envarlhamit Camii mam-Hatibi Ali Rza Gen, Envarlhamit Camii Mezzini Ali Arpac gibi her biri Osmaniyenin dini tarihinde sz dinlenen ahsiyetlerdir. Bestami Aksu; Adana, Antalya, Edirne gibi byk vilayetlerde l Mftl, birok ilede le Mftl yapm, son olarak Osmaniye le Mftl grevine atanm, 1960ta Osmaniye dna tayin edilince emekliye ayrlm bir din grevlisidir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 56
Aslen Drtyol lesine bal Ocakl Kynden olan Bestami Aksunun ei Muhterem Hanm, Hocazadelerden kr Arkann teyzesinin kz, Osmaniyenin saygn ailelerinden Hac Ziya ve Hac Halil Gneyin kz kardeidir. Bestami Aksunun Muhterem hanmla evliliinden; Zahit, lfet (omu), Aye Bereket(Gkcan), Zeki, Fazilet (Poyraz), Selamet (Bayraktar) dnyaya gelmitir.
Zahit Aksu Kimdir?

Bestami Aksunun ilk ocuu olarak 10 Mays 1936da Erzinde dnyaya gelen Zahit Aksu, babasnn Merkez Vaizi olmas sebebiyle Osmaniyeye gelmitir. lkokul tahsili iin 1943te Osmaniye 7 Kanunisini Mektebine, imdiki 7 Ocak lkokuluna giren Zahit Aksu, lkokuldan sonra Cumhuriyet Meydannn yerindeki eski Osmaniye Ortaokulunu da baaryla bitirmitir. Zahit Aksu, ilkokul ve Ortaokul yllarnda iken, evinde babasndan ald derslerin yan sra, yaz tatil gnlerinde de Envarlhamit Camii karsndaki Mftlk Kuran Kursunda, Ahmet ardak Hocaya gitmitir. Osmaniye Ortaokulundan sonra Zahit Aksu yatlar ve arkadalar; Nihat Ezicinin, Osman Ylmazn ve Ahmet ahinin gittii Halep ve am Medreselerine gitmitir. Halep Medresesinin lkokul seviyesinde dadi Mektep olmas sebebiyle doum tarihini 01.01.1942 olarak deitirip yan kltt sylenmektedir. Halepten sonra am Medresesine giden Zahit Aksu, 4 yl kald Suriye Medreselerinde Arapa ve Sarf-Nahiv bilgisini iyice gelitirmitir. Zahit Aksu, Trkiyeye dndkten sonra 1955te Adana Erkek Lisesine gnderilmitir. Liseden sonra 1959da tekrar ama giden Zahit Aksu 1960ta Trkiyeye gelmi, ayn yl; hem fark derslerini vererek Adana mam-Hatip Okulu diplomasn alm, hem Ankara niversitesi lahiyat Fakltesini kazanm, hem de Diyanet leri Bakanlnn at snav kazanarak Ankara/Maltepe Camii mam Hatibi olarak atanmtr. lahiyat Fakltesinde renci olan, Maltepe Camiinde mam Hatip olarak grev yapan Zahit Aksu, lahiyat Fakltesinde renci arkadalarndan Balkesirli smihan Gnl hanmla 1963te evlenmitir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 57
Babas Antalya Mfts iken tedavi iin stanbula giden annesi Muhterem Hanmn vefatn renen Zahit Aksunun tesellisi herhalde dnyaya gelen tek evlad kz uledir. Zahit Aksu, Ankara lahiyat Fakltesini bitirdikten sonra d lkelerde doktora yapmak iin alan snav kazanm ve 1965te Paris, Sorbon niversitesine gitmitir. yi derecede bildii Arapa ve Farsadan sonra 7 yl kald Pariste de Franszcasn gelitirmitir. Zahit Aksu Paris Ktphanesinde bulunan Osmanl devri yazma eserlerini incelemitir. Bir akademisyen olarak Trkiyeye dnen Zahit Aksu; Erzurum/Atatrk niversitesi slami limler Fakltesinde, Kayseri/Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesinde ve Malatya/nn niversitesi lahiyat Fakltesinde retim yesi olarak hizmet etmitir. Darende lahiyat Fakltesinin kuruculuunu ve 1996 ylna kadar dekanln yapan Prof. Dr. Zahit Aksu, grev sresi uzatlmaynca Kayseri /Erciyes niversitesindeki krssne tekrar gelmi, ama kalp rahatszl sebebiyle emekliliini istemi, tedavisinin kolay olmas iin Ankaraya yerlemitir. Trkiyenin yetitirdii mhim slam hukukularndan ve Osmanl hukuk sistemi hayranlarndan olan Prof. Dr. Zahit Aksu, emeklilik hayatn Ankara'da geirirken, 2000 ylnda kalp rahatszl sebebiyle birka ay hastanede yatmak zorunda kalm, bu hastalktan kurtulmusa da 16.Ekim 2008 Perembe gn Ankara/Sincandaki evinde Hakkn rahmetine kavumutur. Prof. Dr. Zahit Aksunun cenazesi sade bir trenle kaldrlmtr. air Necip Fazl Ksakrekin dedii gibi tabutu Sincan Cimit Mezarlna birka inanm adam tamtr. Son gn olmasn dostum, elengim, top arabam, Alp beni gtrsn tam drt inanm adam.
Zahit Aksu in Osmaniyeliler Ne Dediler?

Prof. Dr. Zahit Aksu, grevi icab Osmaniye dnda kalmsa da Osmaniyeden ve Osmaniyelilerden hi kopmam bir insandr. O da memleketi olan
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 58
Osmaniyede, dostlar, arkadalar ve rencileri tarafndan hi unutulmam, daima hayrla anlmtr. Babasndan miras kalan 2342m2 bahesini ve maayla yaptrd evini, Osmaniyeli zrl ocuklarn topluma kazandrlmas iin Hac Bestami Aksu Eitim Uygulama Okulu ve Eitimi Merkezi olarak 1994 ylnda Milli Eitim Bakanlna balamtr. Babasndan kalan arsann bir ksmn da imdi Hac Bestami Aksu Rdvan Camii olarak Diyanet leri Bakanlna balamtr. Prof. Dr. Zahit Aksu, zellikle Erzurum/Atatrk niversitesi, slami limler Fakltesi retim yesi iken Osmaniyeli rencileri maddi ve manevi olarak daima himaye etmitir. Baknz, Osmaniyeli arkadalar, dostlar ve rencileri onun iin neler demitir: kr Arkan (Emekli mam-Hatip Okulu Mdr): Annesi Muhterem hanm teyzemin kz idi. Zahit Aksu, cesur ve bilge bir babann, muhterem bir annenin evlad idi. Ailesinde Zeki hari; Zahit, lfet, Bereket, Fazilet, Selamet isimlerinin hepsinde T harfi vardr. Bu harfler herhalde Mttaki kelimesindeki manay ifade ediyor. Birbirine bal bir aileyi anlatyor. Babas Hac Bestami Aksu beyefendi, Kazanl Hoca dediimiz Trkistanl Hac Mansur Efendiden feyz alm, Arapa bilgisi salam ve bilgisiyle yaayan bir kiiydi. Bulunduu evreye huzur verirdi. Glmeyi ve gldrmeyi severdi. Annesi Muhterem Hanm da mtebessim idi. Eskiden iyi hocalar ayn zamanda geerli ve zel meslek sahipleri idi. Bestami Hoca birinci snf marangozdu. Envarlhamit Camiinin minberi onun elinin bereketi idi. Bestami Hocann olu Prof. Dr. Zahit Aksu ocukluk arkadamd. Gerek ilim, sahibini aziz eder. O da babas gibi aziz idi. lim olmak kolay, adam olmak zordur. Bilgisini yaamayan limler onun altnda ezilir. Zahit lim ve dzgn bir insand. Bilgisini yaayan adam gibi adamd. Mtevaz idi. Hacdan gelince ziyaret ettim. Grmeden renilmezmi dedi. Osmaniyeye her geliinde mutlaka Kz mam-Hatip Okuluna gelirdi. Trkiyede yaplabilecek en iyi iin birincisi ile urayorsun der, bana iltifat
S a y f a | 59
ederdi. Toplumu dzenlerin ve bozanlarn banda hanmlarn olduunu sylerdi. Eskiler; Adam lr n kalr, kz lr gn kalr derdi. Peygamberimizin Bir limin lm bir lemin lmdr hadisiyle iaret edilenler, Kuran- Kerimde, Duhan Suresi 29.ayette belirtilen gkteki lemin at yakt kiiler her halde Zahit Hoca gibilerdir. Gzel bir kardeimizdi. nallah babasyla ve sevdikleriyle beraberdir. Muzaffer Teke (Tekeler Ticaret): 1951 ylnda Osmaniye Ortaokulu sondaydm. Zahit Aksu ve Salih Sefa Yazarla beraber ayn snftaydm. Hatta onlarla ayn srada oturmaktaydm. Bir gn derste Zahitin gizli gizli bir kitap okuduunu grdm. skilipli Atf Hoca Nasl dam Edildi? adnda bir kitapt. skilipli Atf Hoca apka inklbna kar kt iin stiklal Mahkemesinde yarglanm ve idam edilmi bir din adamyd. Zahit okuduktan sonra kitab ben aldm. Okumaya baladm. Kara Kemal diye mehur Okul Mdrmz grd. Kitab elimden ald. Bu kitabn yasak olduunu anlatt. Kimden aldm sordu. Ben de Zahitten aldm syledim. kimizi de disipline verdi. Bana Tekdir cezas, Zahite 3 gn okuldan tard cezas verildi. Zahit hocayla ok sk grrdm. Erzurumda iken de yanna giderdim. Mtevaz bir kii idi. Odasnn giriindeki levhada sadece Zahit Aksu ad yazl idi. Unvann yazdrmamakta idi. Nihat Ezici (Emekli mam-Hatip): 7 Ocak lkokulundan ve Mftlk Kuran Kursundan arkadamd. Envarlhamit Camiinin nndeki Mftlk Kuran Kursuna gidiyorduk. Hocamz Ahmet ardakt. Zahit ok hareketli idi. Kuran Kursunun nndeki su kuyusu ay talarndan rl idi. Kuyuya bir dakikada iner ve kard. Yazn Zorkun Yaylasna gerken ineklerimizi srerek gtrmek bize derdi. Evleri Bahratn gznde idi. Komular; Mft Mustafa Yazar, Envarl Hamit Camii mam Ali Rza Gen, Mezzin Ali Arpac, Hocazadelerden nal Arkan ve kr Arkan idi.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 60
Ben Halepteki abaniye eri dadisine gittim. Orda eitimini tamamladktan sonra am Farfur Eminiye Medresesine getim. Benden sonra Zahit te Halep ve am Medreselerine gitti. Oralardan ders ald. Ahmet nal (Hac Bestami Aksu Zihinsel zrl ocuklar Eitim Koruma Dernei Bakan): Prof. Dr. Zahit Aksu, Ali Aebeyimin hanmnn days, kr Aabeyimin slami limler Fakltesinden hocas, benim de Atatrk niversitesi Di Hekimlii Fakltesi rencisi olduum yllardan beri yakndan tandm, bir akrabas gibi yaknmd. Prof. Dr. Zahit Aksu, maayla yaptrd evini zrller Okulu artyla Milli Eitim Bakanlna balamt. Hatta bu okul iin balad kendi evi yetersiz olduundan, okulun yannda bulunan kendisine ait parseli kardelerinin parseli ile birletirerek daha gzel bir okul yaplmas artyla Milli Eitim Bakanlna hibe etmitir. Ama btn iyi niyetli giriimlerine ramen bu amacn gerekletiremedii iin gz ak gitmitir. Prof. Dr. Zahit Aksu ok kibar bir insand. Her Osmaniyeliye kapsn aard. Ben Erzurumda renciyken ne zaman yanna gitsem kapda karlard. Kapya kadar da uurlard. Osmaniyeye geldiinde yanna giderdim. O da muayenehaneme gelirdi. slubu ok zarifti. Mtebessimdi. Dncelerini tane tane sylerdi. Tam bir hoca gibiydi. Bayram tatili iin Osmaniyeye geldiinde, bir sohbetimizde Trkiyede bayram aylarnda trafik kazalarnn oalmasndan ok mteessir olduunu belirtti. O bayramda da trafik kazalarndan 60tan fazla insan can vermiti. Bu habere tahamml edemedi. Bayramlarda insanlarn trafie kmas eran caiz deildir diyerek masum bir fetva ile zntsn dile getirdi. Berat Arslankurt (Hac Bestami Aksu Eitim Uygulama Okulu ve Eitimi Merkezi Mdr): Okulumuz Milli Eitim Bakanl, Rehberlik ve Danma Hizmetleri Genel Mdrlne bal olarak 1994te almtr. Okulumuzda zihinsel engelli Osmaniyeli 18 renci vardr. 1 Mdr ve 7 retmen grev yapmaktadr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 61
Hac Bestami Aksuya ait 36.000m2 arsadan Prof. Dr. Zahit Aksunun payna den 2342m2 zerine maayla yaptrd evini bu okul iin balamtr. Okulumuzun kurulu amac zihinsel zrl ocuklarn eitimidir. Osmaniyede Milli Eitim Bakanlna bal zrller Okulu olarak merkezde tektir. Bir okul da Kadirlidedir. Okul aldktan sonra kendisi de 5 defa ziyaret iin gelmitir. Biz Devlet okulu olduumuz iin rencilere cretsiz eitim vermekteyiz. Her renciyi akamlar bir servisle evlerine teslim etmekte yani yar pansiyon hizmet vermekteyiz. Adem Yldr (Osmaniye/Zafer Camii mam-Hatibi): Rahmetli Zahit Aksuyu 1995 ylnda hacda tandm. Ben Diyanet haclarnn grup sorumlularndandm. Zahit Hoca da herhalde Adanadan katlmt. ok iyi bir insand. Osmaniyeli haclar ona sorular sorard. O da her soruyu cevaplard. Recai omu (ARDEM Dersaneleri Sahibi): 5 yla yakn kaldm Erzurumda hemen her hafta evine giderdim. Bizim sklmamamz isterdi. O yzden yiyeceklerimizi kendi odasnda ikram ederdi. nal Arkan Bey benim hem hocam, hem de Dersane ortam idi. Zahit Hoca da hacca gitmek iin Dersaneye nal Hocamla helallemeye gelmiti. nal Hocam ona Mslmanlarn bugn ne durumda olduunu sorunca Kyafetimize ve davranlarmza bakarsak Hristiyanlardan ok farkmz kalmad diye cevap verdi. Mustafa zkan (Emekli mam-Hatip): Bir kz renciyi mam-Hatip Okuluna eliyle kaydettirdi. O renci mam-Hatip Okulundan mezun olduktan sonra Erzurum/Atatrk niversitesini kazand. Kaydn yaptrmak iin Erzuruma onunla beraber iki defa gittim. Her ikisinde de bizimle ok ilgilendi. Rektr Hurit Erturul dneminde niversiteye barts ile girmek yasaklanmt. Bizim renci de bartl idi. niversite giriinde bekletildi. Prof. Dr. Zahit Aksu, ne yapacan bilemedi. aresiz ve ok mteessir idi Ali Gney(retmen): Atatrk niversitesi slami limler Fakltesinde rencisi idim. 1975te Faklteye kaydolmak iin Erzuruma gittim. renci
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 62
kredisi alabilmem iin benden kefil istediler. aresizdim. Bana kendisi kefil oldu. Mutlu oldum. O bir Osmaniye sevdals idi. Osmaniyelilerle maddi-manevi her konuda ilgilenirdi. Ben hemen hemen her hafta evine giderdim. Gitmezsem ve ziyaret etmezsem kzard. niversitede olaylar oalm, rencilere basklar artmt. Bunaldm. Evine gittim. Okulu brakmak istediimi syledim. tiraz etti. Okulu bakalarna m brakacaksn? Osmaniyeli ocuklara hizmet etmeyecek misin? dedi. Onun sahip kmas ve cesaret vermesiyle okula devam ettim. Okulumu bitirdim. retmen olarak Osmaniyeli ocuklara inallah onun istedii gibi hizmet ettim. Mehmet etinkaya(retmen-Osmaniye Trkoca Bakan): Prof. Dr. Zahit Aksu, Osmaniyenin yetitirdii kymetli bilim adamlarmzdandr. Ona vefa gstermek iin Trkocaklar Genel Merkezi Trk Yurdu Dergisi zel Says karacaktr. Trk kltrne ve slam hukukuna hizmet etmi bir bymzn Osmaniyeli olmas bizim iin bir ayrcalktr. Onun Osmaniyeli ynn anlatmak bizim iin grev olacaktr. Ayrca ailesinin hayr hizmetlerinden olan Hac Bestami Aksu zrller Okulunun bulunduu Mehmet Akif Mahallesindeki 8042 nolu sokaa adnn verilmesi iin Osmaniye Belediye Bakanlna mracaatmz vardr. Mustafa Erolu (Emekli retmen): Erzurum/Atatrk niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm mezunuyum. Bir yl kadar da slami limler Fakltesinde okudum. 5 yl Erzurumda kaldm. Prof. Dr. Zahit Aksu bir Osmaniye sevdals idi. Bize her zaman Osmaniyeyi sorard. Osmaniyelilerin abisi idi. Osmaniyelileri hemen her hafta evine davet ederdi. Milli duruu olan bir kiilie sahipti. Erzurum LK-BR Bakan idi. O zamanlar bize Trk msn, Mslman msn? diye sorulurdu. Biz de bunu ona sorduk. Zahit Hocam; Biz Trk yaratlmz. Mslman olmuuz. Trk olmak klli iradedir. Mslman olmak czi iradedir derdi. Vefatn duyunca onun iin bir iir yazdm.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 63
HAKTAN GELEN HAKA GDER Gzel insan Zahit Hocam, Yrdn sen Haka doru. Bize dt keder ve gam, Yrdn sen Haka doru. Osmaniye memleketin, Trk slamd etiketin, Yaayacak emanetin, Yrdn sen Haka doru. Hizmet verdin yze, bine Yz vermedin asla kine, Gitmek iin sevdiine, Yrdn sen Haka doru. Dilsizlerin dili oldun, Yolsuzlarn yolu oldun, Teslim olup kulu oldun, Yrdn sen Haka doru. Seven gnl kin tutmaz ki, arlmadan kul gitmez ki, Yrnmeden yol bitmez ki, Yrdn sen Haka doru. Gzel insan gzel yaar, Hakk syler Hakla coar, Yorulmadan yollar aar, Yrdn sen Haka doru.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 64
Sevgi ektin, sevgi bitin, Allah iin serden getin. Gerek vatanna gtn, Yrdn sen Haka doru. Suyun akt, temiz aktn, nsanlara gzel baktn, Zaten Ona varacaktn, Yrdn sen Haka doru. Eroluma oldun rehber, Byle imi hocam kader, Haktan gelen Haka gider Yrdn sen Haka doru.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Zahid Aksu Hoca le Osmanl Hukuk Sistemi ve dare ekli zerine Bir Mlakat
*
Mlkat Yapan: Mustafa KK** Bant zm: Ali YURTGEZEN***

TAKDM
Dolunayn ilk saysnda (Ocak-1986) yaymlanm bir yazmzda ie Osmanldan balamak istemi ve o yaznn baln da Osmanly Doru Anlamak Meselesi koymutuk. Gene yle diyoruz, Osmanly doru anlamak, ama bunun ilk art onu doru anlatmak olsa gerek. u artk herkese kabul edilmektedir ki, tarihin asl bilinmesi ge reken yn itima tarihtir; zira bir milletin kltr orada yatmaktadr. Bir Trk, bir Franszdan, bir ngilizden hatta ayn slm medeniyeti dairesinde olmasna ramen, bir Araptan niin farkl davranmaktadr? nsan, aile, millet ve insanlk anlay dierlerinden neden farkl olmaktadr? Milletlerin hkimiyet idealleri, din, ahlk ve hukuk anlaylar nerede birbirinden ayrlmaktadr? Btn bu ve benzeri yzlerce sorunun cevab muhakkak ki, itima messeseler ve kltr tarihimizde bulunmaktadr. Bugn, zaman zaman ylesine dramatik eylere ahit olmaktayz ki, bu milletin szde mnevveri, hatta st kademelerindeki bir idarecisi, yabanc lkelerin temsilcilerinin de davet edildii bir toplantda, Osmanlnn ahs ve aile hkmranlndan bahsedebilmekte, bu suretle Montesquieunn despot Osmanl tezini savunmu olduunun farkna bile varmamaktadr. Niin? nk okuduu mekteplerde dorusu retilmemi; kendi ahsi gayreti de yok. O zaman nereden bilecek? Biz bu defa itima tarihimizin nemli meselelerinden birisine k tutmak, Osmanlnn Hukuk Sistemi ve dari Yapsn konu almak istedik. Bunu yaparken de, u veya bu sebepten deil, srf Mill tarih ve kltrmzn bir vehesini ilm ve objektif ller ierisinde okuyucularmza tantmak saikiyle hareket ettik. Ve bu iin mtehasss olarak, mrn slm ve Osmanl hukuk sistemi zerindeki aratrmalara vermi Doent Doktor Zahit AKSUya ba
Bu mlkat, ilk nce 1988 ylnda, Kahramanmarata Bahaeddin Karako ynetiminde karlan Dolunay Aylk Fikir ve Sanat Dergisinin 31. Saysnda yaymlanmtr. O zaman Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi slm Hukuku Anabilim Dalnda doentlik kadrosunda alan ve yaklak bir yl sonra profesrle atanan Zahid Aksu Hocamzn, 16 Ekim 2008 ylnda vefatnn ardndan, syleiyi gerekletiren Mustafa Kk Beyin de izniyle, onu yeniden yaymlamay uygun grdk. ** Syleinin yapld tarihte Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesinde Felsefe r. Gr. Olan Mustafa Kk, ayn zamanda Dolunay Dergisi yaz kadrosundand. u anda emekli retim yesidir. *** Syleinin yapld tarihte Edebiyat retmeni ve Dolunay Dergisi yaz kadrosundan olan Ali Yurtgezen, ayn zamanda yazardr.
*
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 66
vurduk. Dolunay okuyucularnn merak ve ilgiyle okuyup istifade edecekleri midiyle arz ederiz. (M.K.)
Mlkat
MustafaKk: Sayn hocam, Dolunay Dergisi adna, sizinle Osmanl hukuk sistemi ve idari yaps zerine grmek istiyoruz. Efendim, bilindii gibi, Osmanl hukuk sistemi ve idare ekli hakknda, ilim lemimizde ok muhtelif, hatta birbiriyle elien grler vardr. Bazlar ona Teokratik Devlet sfatn yaktrrken bakalar asla teokratik denilemez eklinde kar kmakta; bir ksm yazar ve aratrmaclar eriat devleti derken, daha bakalar rf hukuka dayanan sultanlk demektedir. Bu konuda, bizce asl dikkate ve tartmaya deer olan, mehur tarihimizin grleridir: Bunlardan birincisi, nl iktisat tarihimiz Prof. Dr. mer Ltfi Barkana aittir. Barkan yle diyor: Gerekten Kurtulu Devrinin kanunlarn yapan ve iradeleri kanun olan ilk Osmanl padiahlarnn, ok realist ekilde hareket ettikleri ve icap ettii takdirde, Hristiyan memleketlerinde bulunduklar mahall rf ve detleri aynen kabul ve ibka ettikleri gibi, din denilen esaslar da arzu edilen ekilde tevil ettirerek veya eriatn kendileri iin ak braklan kaplarndan girerek, muazzam bir dnya devletinin hayatn tanzim eden bir hukuk evreyi vcuda getirmeye muvaffak olduklar, muhakkaktr. kinci gr, dier bir nl tarihimiz Prof. Dr. Halil nalcka ait olandr: Osmanl Devletinde padiah, mutlak icra otoritesine dayanarak, devlet ihtiyalar iin, eriattan mstakil bir nizam koyma yetkisine sahiptir. Bu kanun ve nizamlar, er kaide ve usullere tbi deildi; srf padiah iradelerine dayanan fermanlar eklinde karlyordu. Bununla beraber, bu rf kanunlarn, Tanrnn emirlerine dayanan eriata aykr olmamas, slm cemaatinin hayr ve menfaati icab bulunmas artt. Bu grlerine delil olmak zere nalck, Fatih Kanunmesini ve Glhane Hattn zikrediyor; bunlarn eriat bozma yahut tamamlama deil, Mslmanlarn iyilii iin devletin pratik gayelerle giritii birer tanzimden ibaret olduunu belirterek yle tamamlyor: Kayda deer bir nokta da udur: Bu nizam ve kanunlar, ulem deil, dorudan doruya idare banda olan ve pratik devlet ihtiyalarn karlamak zorunda bulunan brokratlar hazrlard.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 67
nc gr ise, byk lde ilk ikisini benimser mahiyette olan, mehur tarihi ve yazarlarmzdan Ylmaz ztunannkidir. ztuna, Osmanl Trkiyesinin bir eriat devleti olmadn syledikten sonra, yle devam ediyor: Eski Trk Hukukundan gelen ve Hkan veya Sultn hukuk denilen sistem, devletin yksek menfaatlerini kollayan bir dzendi. Bu dzene gre yasama yetkisi padiahnd veya padiah adna yaplrd. Meden hukukta geni lde eriat ve Hanef mezhebinin hukuk sistemi tatbik ediliyordu. Fakat ceza hukuku ve dier sahalarda, kesin ekilde Sultn Hukuk hkimdi. Devletin bandan sonuna kadar durum budur (Her gr iin bkz. Ylmaz ztuna, Byk
Trkiye Tarihi, Cilt: X. S. 189 vd.)
Buna karlk, sizin ilm bir tebliinizde buyurduunuz gibi, meseleye Batl devlet felsefecisi Montesquieunn Kanunlarn Ruhu asndan veya bizim Ahmet Aaolunun Medeniyetinin penceresinden bakp, Osmanly despotizm ile sulayanlar da hayli fazla Bu giriten sonra msaadenizle unu sormak istiyoruz: Osmanl hukuk sistemi ve devlet modeli hakknda sizin grleriniz nedir? Bu sistem nasl bir hususiyet ve yap arz etmektedir? Buna bal olarak ikinci bir husus da, eer bu konudaki deerlendirmelere katlmyor ve yanl buluyorsanz, bu yanla sebep olan faktrler nelerdir? Ve sizce bunlar ortadan kaldrmak iin ne yapmak lzmdr? ZahitAksu: Sayn Mustafa Bey kardeim, bu suallerinize nereden balayacam ben de tam kestiremiyorum, ama herhalde, kanun nedir, slamda hukuk nedir?, Osmanllar devrinde slm hukukundan ne anlalyor?. gibi bir takm suallerin cevabn izah etmek mecburiyetindeyiz. slm Hukuku bildiiniz gibi, Mekke ve Medine Devri denilen, Hz. Peygamberin 23 senelik peygamberlik hayat boyunca devam eden, bir tekilatlanmann ierisinde anlalm, bunun ierisinde hayatn bir paras olarak grlmtr. Binaen-aleyh, slm Hukukunu anlamak iin, bir kere onun hayatla olan mnasebeti iyi tayin edilmeli ve ona gre husus hkmleri ve daha ziyade de kll hkmleri tespit edilmelidir. Bu adan bakacak olursak, 23 sene gibi bir zaman ierisinde bugnk hukukun tarifine tekabl eden yet says aa yukar 150-200 arasndadr diyebiliriz. Her ne kadar bugnk Ahkmul-Kurn isimli eserlerde bu yetlerin says 500e kadar karlrsa da, onlar tabii, ahlk hukukun bir paras olarak kabul ediyorlar; ayrca itikd hkmler de dhil
S a y f a | 68
edilmek suretiyle birok hkmn mecmuundan ibaret olmaktadr. Hlbuki bugn hukuktan anladmz mna erevesinde bakacak olursak, bunlarn says zannediyorum ki, 150-200den fazla deildir. Nedir bu 150-200 yetin tespit ettii hkmler? Ksacas yledir: Bu yet-i kerimelerin ihtiva ettii hkmler, genel hkmlerdir; bu meyanda zellikle aile hukuku ile ilgili hkmler gibi daha zel mahiyette olanlar da vardr. Nikh, boanma, vs. gibi bir takm messeseleri ihtiva edenleri bu yetlere karlktr. Bu arada, ceza hukuku ile ilgili olanlar da ayn ekilde hususi mahiyetteki fkh hkmlerdir. Bunun dnda geriye kalanlarn zannederim hepsi, kll hkmler dediimiz genel hkmlerdir. Binaen-aleyh, bu ereve ierisinde slm Hukukunu bir kere iyi tanmak mecburiyetindeyiz. Tatbikat asndan bakacak olursak, Reslullah devri Hz. Peygamber devri - bizim iin bu kll hkmlerin de cz hkmlerin de en doru anlalmasn salayacak delillerle doludur. Yani hadis-i erifler, -ister szl olsun, ister takrir olsun- bize hukuk ile gnlk hayatn mnasebetini gsteren ok sayda misaller veriyor. Bunlarn her eyden nce iyi bilinmesi gerekir. Tabii bu slm hukuku ile devlet anlay arasndaki, yani hukuk ile idare arasndaki mnasebetler, ok sk ekilde balanmtr. Aradaki bu irtibat, birbirlerinden koparlamayacak kadar skdr. Binaen-aleyh, slm hukukunda, idare ne denli messir olmutur; gibi bir sualle, baka bir ifadeyle Osmanl siyas rejimi ile kanun tatbiki hakknda bilhassa Batllar, iki asrdan bu yana ilgilene gelmitir. nk bir siyas rejimle hukuk tatbiki arasnda sk bir mnasebetin olduu kanaati herkese bilinmektedir. leri srlen deiik grler ve tartmalarn, bugnn aratrmaclarn pek tatmin ettii sylenemez. nl talyan profesr Dr. Mario Grignaschinin Zimmlerin ahadeti adl eserinde geen u cmle, belki bu alanda aratrma yapanlarn ortak grn yanstmaktadr: Osmanl mparatorluu tarihte, hl aratrlmas zorunlu, sosyal bir tecrbeyi sunmaktadr. Bu ekilde dnenlerin yannda, bir zamanlar Trk, yani Osmanl Sultanlarn bilhassa Kibarlk Budalas adl komedisinde kk dren Molier hakknda bugn dier bir Frasz aratrmac Robert Mantran yle diyebilmektedir: Molierin Kibarlk Budalasnda izdii tiplere bakarak XV. ve XVI. Asr Trk hakknda hibir fikir edinilemez. Dier bir Batl ve hukuk sosyolojisinin nclerinden saylan Montesquieu, Kanunlarn Ruhu adl nl eserinde Osmanl Sultanlarn despotizmin tarifi iine sokarak yle diyor: Despotik hkmet, sadece bir kiinin, kanunsuz ve kaidesiz, yalnz kendi emir ve kaprislerine gre idareyi yrtmesidir. Baka bir Batl, Anquetil Duperron, Osmanl sultanlarn despotlukla niteleyen Montesquieuy sert bir dille eletirerek:
S a y f a | 69
Despot, bazen, Montesquieunn burada izdii kimse olabilir; fakat bu portrede asla Beyaztlar, Mehmetler, Muratlar, Sleymanlar, u gl Osmanllar gsterilemez demektedir. Bu gibi tartmalar, daha da devam edecek gibi grnyor. Benzer aratrmalarn rnekleri bizde de az deildir. Mesela, Prof. M. Fuat Kprlnn 1943 ylnda Belletende yaymlanm slm Hukukundan Ayr Bir Trk Amme Hukuku Yok mudur? adl 42 sayfalk bildirisi bu tr aratrmalarn bizdeki ilk rneklerindendir. Ancak, bu aratrmann tam anlamyla ok ynl ve kapsaml bir sonuca ulaabilmesi, byk lde, henz yeni saylan ariv almalarnn olgunlamasna baldr. Prof. Dr. mer Ltfi Barkann XV ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar Kanunlar adl eseri, bu alanda yaplan ilk geni ve ciddi aratrmalardandr. Zengin bir Kanunnme Literatr ve Fetvalara, zellikle eyhl-islam Ebus-Sud Efendinin Fetva eklinde yazd kanunnmelere nem verilen bu aratrma byk lde kiisel yorumlarn etkisi altnda grlmektedir. En zengin ve hukukun gelimesinde en etkin rol oynayan bir hukuk kayna, rf ve det ile kanunnmeler arasnda hukk mnasebetten hemen hemen hi sz edilmemektedir. Dorusu, Osmanl hukuk tatbikatna sadece kanunnmeler zerinde yaplan aratrmalara dayanarak ilm sonulardan bahsetmek henz ok erken grnmektedir. MustafaKk: Peki, bu grlerin dayand deliller nelerdir acaba? ZahitAksu: Bugne kadar tespit edilen nshalar arasnda, nassn Kitap ve Snnet- hkm ile atan ve zerinde en ok durulan ilgin bir Kanunnme nshasndan ok sz edilmektedir. Tespit edebildiimiz nshay karlatrdk. Her nshada da zina, kavga, hakaret, katl, arap ime, hrszlk, gasp gibi nassda cezalar tayin edilmi baz sularn paraya tahvil edilmesi emredilmekte ve miktarlar suun cinsine gre belirlenmektedir. I. Nsha, Paris Mill Ktphanesi, Trk Yazmalar Katalogu, Ancien Fond 35. Numarada. Bu kanunnme Sultan Selim I Kanunnmesi olarak kaytlysa da nshann iinde byle bir kayt veya imaya rastlanmamtr. Nshann ba tarafnda Kavnn-i Osmniyn ibaresi, ilk sayfada ise Kavnn-i rfiyye-i Osmn diye gemektedir. Mellifin, byk bir ihtimalle mstensihin ad, Musa b. Hasan, 953 h. / 1546 m. tarihi ile birlikte yazldr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 70
Katip elebinin Kefz-Znn, C. I, s. 1314- bahsettii bir kanunnme, zerinde durduumuz bu kanunnmenin dier bir nshas olabilir. Katip elebi de tarih ve mellif ad vermeden bu kanunnmenin V. Ahmedin vezir-i azam Murat Paann emriyle Mezzinzde Ayn Ali tarafndan yazlm olabilecei ihtimaline yer vermektedir. II. Nsha, Sleymaniye Ktphanesi, Serez, 9728 numaral nshadr. I. Nsha ile bu nsha arasnda baz nemsiz ibare farkllklar vardr. Bu nsha filerde Okuzde Mehmed h Beye ait olarak kaytl ise de byle bir ibareye nshada rastlanmamtr. Bu nshann Bayram Efendi tarafndan 1066 h. / 1955 m. tarihinde istinsah edildii ve adnn Kavnn-i Sultan Sleyman Han olduu nshann kendisinden anlalmaktadr. Bizim tetkik ettiimiz III. Nsha, Konya Koyunolu Ktphanesinden bir fotokopidir. 907 h. / 1501 m. tarihini tamaktadr. Kime ait olduunu, ilk nshann tarihini bile tespit edemediimiz bu kanunnme, acaba mahall mi, yoksa imparatorluun her yerinde tatbiki istenen bir kanunnme midir? Aratrmalar, henz bu ve benzeri sorulara aklk getirmekten uzak grnmektedir. MustafaKk: Hangi devre ait olduu da belli deil mi efendim? Zahit Aksu: Kesin belli deil, yani baz tarihler varsa bile, bunlar birbirleriyle mutabk deil. Ben, bu kanunnme nshalarnn Yavuz Selim devrine ait olduu kanaatini tamaktaym. Binaen-aleyh, nereye ait olduu, nerede tatbik edildii, tatbikattaki neticeleri hakknda hibir kanaatimiz olmayan bu kanunnmeler, sanki slam Hukukuna muhalif, gerekten en byk delilmi gibi, en ok kullanlan kanunnme rneklerinden birisidir. Ve ben de bunun dnda er hukuka muhalif fazla bir kanunnme bulunmad kanaatindeyim. Binaen-aleyh, bu ve benzeri iddialar, iddia olmakta devam edecektir. nk bunlarn mahhas tatbikattaki delillerini bulmadan sadece baz kanaatler ileri srmek, ahs kanaatlerden teye geemez dncesindeyim. Ancak, arivlerimizdeki almalar ortaya konursa, bu konulardaki tatbikat anlalrsa, o takdirde mesele ak seik aydnlanr. Bunun yannda tabii eitli grlerden bahsedilebilir; Osmanl Devleti bandan beri hukuk sistemi olarak ne gibi bir siyaseti benimsemitir? daresiyle, tatbikat ile hangi inan ve gr ar basmaktadr?.. gibi konular her zaman tartmaya ak konulardr.
S a y f a | 71
Hem batda hem bizde bu hususlarda bir ok grler ne srlmektedir. Ancak ben unu sylemek isterim bu meyanda: Osmanlnn messeseleri, hukuku ve idaredeki koyduu kanunnmelerin siyasi grleri iyice tespit edilmeden, bunlarn btnl iinde bir vuzuha varlmadan Osmanl hakknda ileri-geri serdedilen iddialar, sadece bir takm ahsi kanaatler olabilir; fakat ilmi vuzuhtan, delilden yoksun olur inancndaym. Bunun tek kar yolu kanaatimce, u anda dikkat ekmeye balaya arivlerimizin mutlaka gn na karlmasdr, bunlarn dnya aratrclarnn istifadesine sunulmasdr. Bu tabii daha ziyade Trk aratrmaclarnn, ncelikle onlarn yapmas gereken bir vazifedir, bir bortur. Nasl yaplabilir? Tabii eriyye sicillerinin aklanmas nem arz ediyor. nk eriyye sicilleri gnlk hayat yanstan en detayl evrak- msbite oluyor. Belki bundan daha baka deliller de vardr, ama en gls ve zengin olan bu delillerdir. Yalnz burada birtakm problemlerle karlaabiliriz; ne gibi olabilir? Az nce temas ettiim gibi, slm hukukunun asli kaynaklarn iyi bilmek lzm. slm hukukunun asrlar ierisinde geirdii bir takm istihaleleri, itihatlar ve bunlarla ortaya konan, mesel, usul-i fkh gibi, hukuku disipline eden dnce ve mant iyi tanmak lzm. Aksi takdirde, her zaman yanl anlamalara gidebilecek durumlarla karlalabilir. Bunu nasl yapabilirsiniz? slm hukukunun bilindii gibi asli iki kayna vardr: birisi yukarda bahsettiimiz genel ve zel hkmleri ihtiva eden yetler, dieri de snnet dediimiz Hz. Peygamberin gerek szl, gerek fiil, gerekse takrir davran ekilleridir. Dolaysyla bunlarn nda ortaya konmu, slm hukukular tarafndan kabul edilmi, drt mezhep kurucular tarafndan gelitirilmi istinbt dediimiz hkm karma metotlar vardr. Bunlarn ok iyi tespit edilmesi lzm. nk bizim Osmanl ulemas bunlar ok iyi biliyordu. Mesel, Sleymaniyeden mezun olan biri (kad ise kad, mderris ise mderris olarak bran ne olursa olsun) bu kaynaklardan hemen hepsini tanyordu. Dolaysyla karlat meseleler hakknda hkm verirken, fetva verirken, mutlaka o usul-i fkh dediimiz slam hukukunun felsefesini, metodolojisini ok iyi biliyordu. Binaen-aleyh, slmn asli iki kayna dediimiz kitap ve snnetin dnda daha bir takm kaynaklar da biliyordu. Neydi mesel? Bunlardan bir tanesi, daha ziyade konumuzla ilgili olan, rf ve detti. rf-detler, slm hukukunun belki de en zengin kaynaklarndan birisidir. Her milletin sosyal realitesi ile ilgili hkmler, bu rf ve detlerin ierisindedir. Ve slm hukukuyla ne denli badap badamad ancak bu hukukular tarafndan tespit edilir; ona gre hkmler karlr. Keza bu mnada istihsan denilen bir kamu yarar meselesi, maslahat meselesi, slm hukukularnn en ok kulland kaynaklardandr. Btn bu kaynakwww.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 72
larn zikredilmesinden sonra, sonu olarak belki de Joseph Schachtn dedii gibi: Osmanl Sultanlar da, Osmanl idarecileri de slm hukukunu Hanefi mezhebi zerine tatbik etmekte kendilerinden nceki Mslman halifelere nispetle en samimi ve en ihlsl sultanlardr. diyebiliriz. Bunu da ilm esas ierisinde dnmek lzmdr kanaatindeyim. Tabii ki arivlerimizde kacak olanlar da hesaba katmak lzmdr. Ancak, bir btn ierisinde dnrsek, benim kanaatimce Osmanl Sultanlar, slm hukukunu kendi sosyal realiteleri iinde en samim ekilde tatbik etmeye almlardr. Tabii ki, kanunnmeler, daha baka birok beratler, btn bunlar sanki slm hukukunun dndaym gibi dnlebilir, ama deildir. nk slm hukuku ile atmayan her vaka slm hukukunun bir paras gibidir. Onun bnyesine alnr ve tabir caizse, erletirilir. MustafaKk: Yani hocam, hkn hukuk, sultn hukuk diye nitelenen hkmler de slmn bnyesine uygun olmak dolaysyla er hkmlerin dnda telakki edilemez, diyorsunuz. ZahitAksu: Edilemez tabii; nitekim nianc gibi, tura mfts gibi padiahn en yaknnda bulunan zevat, karlan emirnmelerin, kanunnmelerin altna (eriata muhalif deildir anlamna) imzalarn mutlaka koymak durumunda idiler. Sahha (sahihtir, uygundur) gibi tabirlerle bunlar tasdik ediyorlard. Ayrca bir eyhl-islmlk messesesini bu tatbikatn dnda dnemeyiz. nk btn kadlar bir bakma ilm ynden eyhl-islama baldr, ama ayn zamanda bir messese olarak muhtardrlar. Fakat herkesin sualine de cevap vermek mecburiyetindedirler. eyhl-islmlk, tabiri caizse biraz Dantay gibi bir fonksiyon icra etmektedir. MustafaKk: Yahut bugnk Anayasa Mahkemesi gibi denilebilir belki hocam. Yalnz, anayasa Mahkemesi kanun ktktan sonra onun Anayasaya uygunluunu denetliyor, eyhl-islm ise henz kanun kmadan denetlemi oluyor deil mi? ZahitAksu: Evet, yle Ve padiahlar nemli ilerde eyhl-islm fetvas olmadan karar veremezler. Nitekim Engr (Ankara)ye yeni tayin edilen Kad Burhaneddin Efendinin Berat u ifadelerle son bulmaktadr: eimme-i Hanefiyyenin esahh- akvaline gre amel edesiz. Byle bilesiz, alamet-i erife itimad
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 73
klasz. (Hanefi mtehitlerinin itihatlarnn, grlerinin en sahihini bulup, ona gre tatbikatta bulunasnz) te btn bu kanunnmeler ve benzeri emirnmeler, kad beratlar ve daha baka bir ok emr-i sultanler, sanki slm hukukunun dnda, ayr bir saha ile ilgili hkmler ihtiva ediyormu, yani MustafaKk: Efendim, Batnn seklarize dedii Zahit Aksu: Evet, seklarize edilmi denilen (bugnk laikletirme bunu karlamaz belki de) dnyevletirme manasnda anlalyor bir bakma; hlbuki meseleye slm hukuku asndan yaklaacak olursak, hi de yle deildir. Nitekim bu durumu iyi fark eden Joseph Schacht yle bir ifade kullanr: slm hukuku yabanc hammaddeleri kullanmaktan katiyen ekinmemitir. lk gnden beri yabanc hammaddeleri, hem de bol bol kullanmtr. Ama onlar, slmn potasnda islmize etmitir, slmlatrmtr. Yani slm bir renk, slm bir mna kazandrarak ortaya konan yeni emirler, kanunnmeler, zaten slm hukukunun bir parasdr. Nitekim II. Selim (Sar Selim)in, mesel, Selnik Livas kanunnmesinde, hemen balarken yle deniliyor (Bir heyet-i ilmiye gndermitir padiah, orayla ilgili kanunnme hazrlanacaktr): Gidesiz, oradaki ahval-i ns tespit edesiz. er-i erife muhalif olanlar ilga edesiz, eri erife mutabk olanlar ibka edesiz; buna gre bir kanunnme hazrlayasz. Emirnme, Sultann emri budur. Bunun dnda eyhl-islmlkla ilgili mnasebetleri, kadlarn tatbikatlar gibi hususlar incelenirse, zannediyorum ki byle bir ikilem durumu ortada kalmaz. kilik yoktur yani. Mustafa Kk: Hocam affedersiniz, burada mer Ltfi Barkan hocay hatrlarsak; diyordu ki: iradeleri kanun olan ilk Osmanl padiahlarnn ok realist ekilde hareket ettikleri ve icap ettii takdirde Hristiyan memleketlerinde bulduklar mal rf ve detleri aynen kabul ve ibka ettikleri eklinde devam ediyordu. Bu Hristiyan rf ve detleri, yani sizin deyiminizle hammadde, slmn potasndan geirilerek mi uygulanr hle geliyor? ZahitAksu: Tabii, yani o kanunnmenin banda da belirtilmiti. Daha nceden ksmen belki de temas ettik; taa Hz. merden beri dikkat eken birok hukuk tatbikat var bu kabilden. Arazi meselesi, Sevd- Irak denilen mesele, yani fethedilen yeni araziwww.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 74
lerin eski sahiplerinin ellerinde ibka edilmesi meselesi, ilk nazarda Kuran- kerimdeki hkme ters dyor grnyor. nk Kuran- kerimdeki mevcut ayet-i kerime diyor ki: elde edilen ganimetlerin 4/5i gazilere aittir, 1/5i hazineye aittir vb. diye saylyor; buna ramen bu 4/5i Hz. mer gazilere datmamtr. Bu dikkat ekici bir durumdu. Nitekim halife kendi gnnde de iddetli bir reaksiyon grmtr. Ancak kendisinin ifadesine gre onun etrafnda bir hukuk istiare grubu vardr. Onlarla yapt uzun mnakaalar sonunda mavirleri ikna ettii kanaatindedir. Sonunda da kendisi, tabi devlet bakan olarak eski sahiplerinin ellerinde ibka etsinler demitir. Neden denmitir? nk gazilere datsa bu arazi eskisi gibi kullanlmaz. kincisi de bu adamlar, orann halk, nereden yesinler isinler? Bu arazide zirai ekonomiye dayal bir sosyal hayat yayor. Bunlarn elinden arazilerini alrsanz, halkn gelecek nesilleri slma ne gzle bakar?... gibi, slamn gelecei ile ilgili, amme maslahat denilen umumun menfaati ile ilgili btn hususlar deerlendirmi ve onu bu ada hkme balam. Yani fethedilen yeni araziyi eski sahiplerinin ellerinde ibka etmitir. Ama onun yerine, kanun deilse bile emirle, gazilere baka maddi imknlar salamtr. Ayn ekilde Ebus-Suud Efendinin, mir arazi fetvas da iddetle reaksiyon grmtr. Yani mir arazinin dayand er- bir delil yoktur mnasnda. Hlbuki Ebus-Suud Efendi uzun zaman tatbikatn iinde yaam bir kanun adamdr. Sonra eyhl-slm olunca tabii bu iin banda meseleyi daha iyi bilmektedir, daha iyi tanmaktadr. Mir arazi onun nazarnda eit araziden biridir; rakabesi devletin, intifa reayann olan bir arazi eididir. Bu nasl olmaktadr? Devlet fethedilen araziyi kanun mstahaklar arasnda taksim etmiyor. Yani 4/5ini datmyor ama bunun yerine hak sahiplerine baka imknlar tanyor. deta onu onlardan satn alyor gibi, eski sahiplerinin elinde ibka ediyor. Oraya, mlkiyeti devlete ait olunca nasl idare edilecei hususunda kendisi bir kanunname koyuyor. imdi bu kanunname slam hukukuna muhaliftir diyemezsiniz. nk rakabesini (plak mlkiyetini) kendisi almtr. Ve ne ekilde idare edileceine de kendisi karar verecektir. Peki, burada en byk fayda ne olmutur? Eski sahiplerini mutazarrr etmemek en byk faydasdr. Ehl-i zimmet denilen ehl-i kitab kendi arazilerinde, kendi gnlk hayatlar ierisinde zarardde etmeden gnlk hayatlarnn devamn salamaktadr. Yani bu arazi tipi, tpk Hz. merin Sevd- Irakta yapt gibi bir uygulamann devam gibidir. Buna er- deildir denilemez. nk bu, eriattaki, mesalih-i amme dediimiz metoda uygun bir tatbikattr. Mustafa Kk: Peki hocam, bu izahlar muvacehesinde Osmanl Devletinin bir eriat devleti olup olmad iddiasna ne demek gerekir?
S a y f a | 75
ZahitAksu: imdi bu konuda bakn ben ne diyeceim, nce belirttiim gibi bu ii en ak seik ortaya koyacak olan arivlerimiz. Fakat bu konularda aratrma yapan ve bilhassa gnmzde biraz da benim yakinen ahsen tandm bir Prof. Robert Mantran, mehur eseri Muhteem Sleyman ve Halefleri Devrinde XVI. ve XVII. Asrlarda stanbulda Gnlk Hayat da, hemen kapak ksmnda ve sonuta Osmanl idaresi ile sosyal hayatn u cmlelerle zetliyor: XVI., XVII asrlar, Osmanl mparatorluunda zirve devrinin almetlerini tar. Muhteem Sleyman gibi bir padiah, I. Franoisnn mttefiki ama arlkenin amansz dman olarak, devrin en gl hkmdar kabul edilmitir. Usuz bucaksz bir imparatorluun sahibi ve efsanevi zenginliiyle sultan Sleyman, payitaht stanbulu eski dnyann en mreffeh ve en gzel ehri yaparak, slmn dnya grnn Hristiyanla olan zaferini gstermek isteyerek sslemitir. nk bu sosyal bar ve refah ehri stanbulda Trkler, Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler, imparatorluun dier tebas dhil din ve rk ayrm, herhangi bir problem karmakszn, bir arada yaayabilmilerdir. dedikten sonra, sonu ksmnda yle bir cmleyle eserini tamamlyor: Sosyal bar ve refahn hkim olduu byle bir hayat salayan hukuka sayg ve karlkl hogrdr. Benim u sor hatrma geliyor: Bu hogr ve terbiyenin olumasnda ulem snf denilen mnevverlerin ve bizzat siyasi rejimin rol nedir? Bunu da dnmek mecburiyetindeyiz. Kanaatimce siyasi rejimler ancak o rejime bal sosyoekonomik ve hukuk, siyas messeseler ve bu messesler arasnda kurulan fonksiyonel denge ile daha iyi anlalabilir. Bu itibarla zellikle ulemy bu messesler dnda dnemeyiz. Yani Osmanl Devletinin hangi tarihe saca veya smayaca meselesi, demin temas ettiimiz gibi hayli mnakaal. Ama unu dnmek lzm: Meseleyi iyi kavramak iin baz noktalara dikkatinizi ekmek isterim: Gnmze kadar ve bugn bile Osmanl Devletinin idare sistemini Montesqeieunun Kanunlarn Ruhu adl eserinde geen siyas rejimler tarifi iinde arayanlar oktur. Bu bir vaka Dier baz yazarlar, mesel, Molier Kibarlk Budalasnda ark sultanlarn karikatrize etmektedir. Tabii orada kast edilen komedi kahramanlar Osmanl Sultanlardr. Bu tr siyasi maksatl veya teorik aratrmalar gnmzde eski ilgiyi grememektedir. Nitekim bir Ermeni meselesini Osmanl idari tekilat, fetvalar, eriyye sicillerini aratrmak yerine birka mnferit olay ele alp siyasi maksatlarla yorumlayarak ilm neticeler karmak isteyenler bugn de vardr. Bunlara gre Osmanl idaresi keyf ve rf hukuka dayal despotik bir idaredir. Oysa kuruluundan beri Osmanl Devletinin temeli Nizam- din devlet ve intizam- ahval-i memlekettir. Bu esas zerine aratrmalar yaplabilir veyahut mer snf mem-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 76
leketin deien ahvaline din ve devletin koyduu nizam nasl uygulamtr, eklinde bir aratrma ile neticeler ortaya karlabilir. Bu grten hareket edecek olursak Osmanl idaresi ve sosyal hayatyla ilgili aratrmalarda merkez olabilecek konulardan birisi de meihat- slmiyye olaca kanaatindeyim; zira, bab- meihat, teri, kaza, idar bir messese olmasa da sosyal dengede her zaman messir olmu bir eit hukuk dantaydr. Osmanllarda eyhl-islmlk messesesini daha iyi tanyabilmek iin nce Osmanl tebasn kesime ayrarak, incelemek mmkndr. Birincisi, vacibl-ittiba dediimiz, kendisine itaatin farz olduu devlet bakan ve onun adna din devletin koyduu hkmleri icra salhiyeti ve mesuliyetini tayan btn idareciler, yani meradr. kinciler, idare edilenler, reaya kesimidir. nc kesimdekiler ise nizam- din devlet ve intizam- ahval-i memleket umurunu en iyi bilen ve reten ulem-y kiramdr. eyhl-islm ise btn ulem-i slmn mnevi eyhi ve messese olarak da kendi idaresine bal tekilatn kann reisidir. eyhl-slm, mft-i enm, huccetl-islm gibi baz nvanlar, ilim ve irfanyla itihar etmi olan slm alimlerine, eskiden beri, halkn koyduu ilm unvanlardr. Osmanl devlet messeselerinin, zellikle sancaklarn ve eyaletlerin kurulmasnda eyh Edebal ile birlikte dier bir talebesi ve ikinci damad olan Dursun Faknn hizmetleri bu sahada ok byk olmutur. 1298 ylnda Karacahisar Camiinde bacana Osman Gazi adna ilk Cuma hutbesini okuyan bu ilk Osmanl kads Dursun Fak, kaynbabasnn 105 yanda vefat zerine bu grevi kendisi stlenmitir. eyhl-slamln hangi tarihten beri bir devlet messesesi olduu ve ilk tayin edilen eyhl-islamn ad zerinde tarihiler ihtilaf ede gelsinler, ama I. Murat Hdavendigr, Rumeli Beylerbeyi Gazi Uranus Beye gnderdii 1386 tarihli bir fermannda onu, Evlan Fakihi Rumeli eyhl-islm adyla umumi ve hususi btn davalara bakmakla grevlendirdiini aka yazmtr. Aradaki baka tayinlerden sonra 1453 tarihinde Fatih Sultan Mehmet, stanbulu fethettii zaman Celalzade Hzr Bey elebiyi eyhl-islm adyla, stanbulun hem mfts hem de kads olarak tayin etmiti. Hzr Beyin vefat zerine Fatih Asrmzn Ebu Hanifesi unvann verdii Molla Hsrev Efendiyi eyhl-islm tayin etmitir. MustafaKk: Efendim, bu izahlardan anlaldna gre Osmanl hukukundaki keyf idare iddias, yani sultann kendi mstakil otoritesi erevesinde ferman karmas, kanun koymas ve bunu tatbikten ibaret eklinde anlalmas, ind yorumlar oluyor. darenin bir hukuk temeline oturduu, o hukukun kaynann Kuran ve Hadis olduu, karlan kanun ve fermanlarn er hkmlere uygunluunun tasdikinden sonra geerli buwww.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 77
lunduu dolaysyla Osmanlnn, u veya bu rejime girip girmedii konusu tartlabilir. Fakat bu devlet fkh hkmlerle idare edilen bir devlettir. Balangta btn hukk uygulamalar bu ekilde olmutur. (Ceza hukuku dahil). Ama sonunda sosyal realitenin gelimelerine, zellikle ceza sahasnda ve maddi sahalarda (borlar hukuku vb) slm hukukunun cevap vermedii iddias var, bunu siz nasl deerlendiriyorsunuz? Bunu hukukun bir noksan olarak m, yoksa insanlarn hukukun esaslarn hayata tatbikte yetersiz kalmalar eklinde mi deerlendirmek lzm? ZahitAksu: imdi balarken baz meselelere temas etmitik. slm Hukuku nasl bir hukuktur? gibi bir sual akla gelebilir. ok sual sorulmasna kardr desem doru olur kanaatindeyim. nk bir yet-i kerimede buyruluyor ki: Hkmler inip dururken soru sorup durmayn, nk her soru bir teklif getirir ki, bu usul kaidelerinden biridir. Binaen-aleyh, Kuran- Kerimdeki hkmler, vahiy olarak belli bir zaman ierisinde, hayatn ak erevesinde ihtiyaca gre, nazil olmu hkmlerdir. Bunun dndakiler, az nce temas ettiimiz zere, rf ve det gibi, istihsn gibi, meslih-i mrsele gibi, stshbul-hl gibi, daha birok kaynaklar, belki bunlar yirmiye kadar ulaabiliyor, asli kaynaklarn dndaki bu kaynaklar, hepsi sosyal realitedeki ihtiyalara slam adan cevap bulmak iin konulmu olan kaynaklardr. Dolaysyla ceza hukukundaki bir takm mesel, tazir cezalar ve daha baka, siyaseten katl gibi- cezalar ilk nazarda slm hukuku ile elien itihatlarm gibi anlalabilir. Ama dediim gibi, slm hukukunun bu zellii bilinirse zannediyorum bunun slm hukukuna muhalif olduu iddia edilemez. nk slm, hukukun genel hkmlerini koymutur; istikameti vermitir; zarriyt dediimiz temel hkmler dindir, nefistir (candr), akldr, nesildir ve maldr. Bunlarn var edilmeleri ve varlnn devam iin konulacak her hkm erdir. Binaen-aleyh hukukular her zaman bu zarriyt dediimiz prensipleri hatrdan uzak tutmamlardr. Bahsettiimiz ceza meyyideler, yine, nizam- lem iin, bu be prensibin varlnn devam iin konulmu hkmlerdir. yleyse cevaplar slm hukukunun dnda demek mmkn deildir. Tabii ki, insan akl slm hukukunda ayr bir mevkie sahiptir. Meseleler o aklla halledilecektir, ama akl kendiliinden keyfe m yea hareket edememektedir. Byle bir er erevesi vardr. O ereve ierisinde en uygun olan bulacaktr. Dolaysyla sizin bahsettiiniz o tr cezalar asli cezalarn adeta feri gibidirler.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 78
MustafaKk: Peki hocam, Tanzimattan sonraki tercme hukuk konusuna nasl bakarsnz? Biliyoruz ki, ticaret ve benzeri konularda birok kanun daha o zaman Batdan tercme edilmiti ZahitAksu: Bu malum bir devrin, birok zellii olan bir devrin, hukuk alanna yansyan eklidir. Batya kar Tanzimat ve daha ncesinden balayan nemli bir tavr slm Hukukunun tatbikattaki bir ok problemini bildiriyor. Islahat fermanlar tatbikattaki birok kmaz ortaya koymaktadr. Girite bahsettiiniz, Glhane Hatt- Hmynunun ilk cmlelerine bakarsak yle deniliyor: Yz / yz elli yldan bu yana slm hukuku maalesef tatbik edilmemektedir. Dolaysyla aada alnan bir seri karar, slm hukukunun tatbikatna yardmc olacak kararlardr, gibi szlerle balyor. Ve ondan sonra dikkat ederseniz, aasnda saylan maddeler daha ziyade Batdan mlhem yeni mefhumlar getirmektedir. Mesela rey kalkmtr da vatanda getirilmitir. slm hukukunda reynn mnas, Allah emanetidir. dareci ile Allah arasnda bu emanetin hukk stats vardr. Hlbuki vatandan Batdaki tarifi, hukk anlam da farkldr. Dolaysyla her ne kadar balangta slm hukukundan sz edilmise de mteakiben getirilen maddelere bakld zaman Batnn ak seik tesiri grlr. Neden bu tesir altnda kalnmtr?. eklinde bir sual belki ok ynl bir cevap ister kanaatindeyim. nk o devir Osmanlnn deta bir k devridir. Yeniden var olma gayretlerinin yannda bir Bat hayranlnn hkim olduu da bir gerektir. Bu alkant arasnda tabii ki fikirler de karma kark ki, zannediyorum hukuk bundan ayr dnlemez. Hukuk ta bu alkant iinde kendini kaybetmi ve dardan ithal, sanki her eyin aresiymi gibi dnlmtr. MustafaKk: Efendim, tartmalardan biri de demitik, Osmanlnn teokratik devlet olup olmad eklindedir. Hatta aydnlarmz herhangi bir mevzu olursa teokrasiye dnlemez gibi szler sylerler. Sanki byle bir devletin varl belirliymi veya buna dnmek isteyenler varm gibi. Teokratik devlet, malumunuz, yle tarif ediliyor: Din otorite ile siyas otoritenin ayn ahs veya makamda birlemesi... te, Batda Papalk devirleri, slm tarihinde de sadece Hz. Peygamberin devri buna rnek gsteriliyor. Peygamber hem din otoriteyi hem siyas otoriteyi temsil ettii gibi, ayn zamanda kanun koyucusu yani vazdr. Ama drt halife dhil ondan sonrakiler Peygamberin sadece siyas halefleri olup, din halefleri olamyorlar diye aklanyor. Dolaysyla kendileri kanun vaz da olamyorlar. Bu iddialar erevesinde Osmanl Sultanlar da
S a y f a | 79
Yavuzdan itibaren hilfeti temsil etmi, fakat din otoriteyi asla temsil etmemiler ve kanun koyucu da olamamlar. kardklar fermanlar dah hukuk bir tasdik dhilinde meriyet kesbetmitir. Osmanl Devleti, bu yoruma gre, teokratik deildir, diyorlar. Siz bu grlere katlr msnz? Baka bir deyimle slm hukuku erevesinde bu iddiann dayana ne olabilir? ZahitAksu: Bugn birok konuda kavram kargaas devam etmektedir. Teokrasi kavram da bunlar arasndadr. Bilindii gibi teokrasi, bir Batl kavramdr. Batda bir ruhban snf, bir de bunun dnda dnyev hayat (sekler hayat) vardr. Sosyal hayatn iki yn oluyor bunlar. Papalk idaresi uzun asrlar, bu iki yn birlikte temsil etmitir. T ki Protestanln kurucusu Luther, ncilde bir hkm bulunduunu iddia etmi olsun; Sezarn hakkn Sezara, Allahn hakkn Allaha ver!. Buna gre devlet ile din hayat birbirinden ayrlyor. Biri mnevi, dieri maddi dnyay temsil ediyor. Bu gr Batl aydnlar arasnda byk rabet buluyor ve uzun mcadeleler, katliamlar, hatta kan savalara ramen Lutherin grleri zafere ulayor. Ancak bugn dahi Batda devlet ile dinin ayrl tam olarak gereklemi midir? Mesel, Katolik dnyasnda aile hukuku ile, boanma ile ilgili, laik esasta karlan kanunlar yeterince uygulanamamaktadr. Sekler hayat kendi hkmn icraya alrken, dini hayat da kendi hkmn icraya devam ediyor. Mehur bir talyan aktristi Sophia Loren, boanmak iin Papalktan, tabir caizse fetva almaya o kadar urat halde bir trl baaramad. nk onlarn anlayna gre Allahn birletirdii ifti kul ayramaz; hatta onlar derler ki: Eler fizik alanda ayr yaasalar bile, ruhlar birbirinden ayrlamaz. Sz konusu aktris Gney Amerikadaki, yani cra bir kedeki bir papazdan izin karmaya bile kalkt, ama onu da baaramad. imdi bunlar neyi gsteriyor? Batdaki sekler hayat ile dini hayatn blnmesi insanlara hangi k yollar aratyor? Bu iki hayattan hangisi daha baarl? Bunlar tartlabilir. Ama yukardaki rnekte olduu gibi, insanlar mnevi etkinin altndan kendilerini kurtaramyorlar. Ancak ikili bir dnya grn beraber yayorlar. Bize gelince; bunlar bizim dnyamza tatbik etmek mmkn deildir. Bizdeki durum, iki itima snf ve farkl iki hayat ifade etmez. Yukarda sylemitik: Osmanlda snf deil, sosyal kesim vardr. Bunlar: idareci yani mer, Allah emaneti olan rey ve ulem-i kiramdr. Burada idare edilen ile edenin hukuk mevkileri, yetki ve sorumluluklar baka gzkse de, hukuk her eyin zerinde ve herkesi balaycdr. u veya bu snftan din adam olmak vb. sebeplerle hibir kesim birbirine stn deildir. stn
S a y f a | 80
olan tek ey hukuktur ve bugn sz edilen hukukun stnl prensibi, Osmanl iin de aynen geerlidir, diyebiliriz. Hatta Batdan ok nce, bizde hkim unsur hukukun stnl ilkesidir denilebilir. yleyse sultan ve reyy ayn hukuk ilkeler etrafnda tutan Osmanly Bat ile kartrmamak lzm ve bizdeki sistemi Batnn teokrasi kavramyla aklamak mmkn deildir. Yukarda sylediimiz gibi Osmanl Devletinin temeli: nizam- din devlet ve intizam- ahval-i memlekettir. Bu konularda kesin hkm vermek imdilik yanltc olabilir. Ve Osmanlnn kendine mahsus bir idare modeli vardr demek, imdilik ok daha doru olur kanaatindeyim. MustafaKk: ok teekkrler efendim.
Mlkatta ad geen nemli kaynaklar:
Anquetil Duperron, La Lepislation Orientale (arkta Ter Hareketleri), Amsterdam, 1778. Joseph Schacht, Esquuisse dun Historie du Droit Musulman, (slam Hukuk Tarihi zeti), Paris, 1953. M. Fuat Kprl, Ortaa Trk Hukuk Messeseleri; slam Amme Hukukundan Ayr Bir Trk Amme Hukuku Yok mudur? Belleten, stanbul, 1943. Mario Grignaschi, La Maleur Temoignage des Sujet, Nonmsulmans Dhimmi dan lEmpire Ottoman (Osmanlda Zmmilerin ahitliinin Deeri), Bruxelles, 1964. Montesquieu, Kanunlarn Ruhu. mer Ltfi Barkan, XV ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar (Kanunlar), stanbul, 1946. Robert Mantran, La Vie Quotidienne a Constantinople au Temps de Solman le Magnifigue et de Ses Succesteurs (XVI et XVII. Siecle) (XVI ve XVII. Asrlarda Muhteem Sleyman Devrinde Osmanllarda Gnlk Hayat), Paris, 1965. Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, Cilt: X.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Mucize, Keramet ve stidrac

Prof. Dr. Muhammed Hamidullah
Tercme: Prof. Dr. Zahit AKSU
Kuran Kerimde, konumuzla ilgili iki ayet-i kerime var ki, ilk bakta aralarnda bir eliki varm gibi anlalabilir. Bakara Suresi 117. Ayetinde Gklerin ve yerin yaratcsdr. Bir eyi diledi mi, ona: ancak ol der, derhal olur. denilirken, Araf Suresi 54. ayette: Biliniz ki, rabbiniz odur ki, gkleri ve yeri alt gnde yaratt. denilmektedir. Birinci ayet-i kerimedeki, ol (dedi), hemen (var) oldu; ikincisindeki, Allah gkleri ve dnyay alt gnde yaratt ifadeleri arasnda sanki bir tenakuz varm gibi grnyor. Aslnda en kk bir eliki sz konusu deildir. nk birinci ayette Allahn kudreti, ikinci ayette ise yaratmann keyfiyeti, yolu, metodu belirtiliyor. Yani, Allah hangi ekilde isterse o ekilde yaratmakta hrdr, fakat bu ekilde yaratmay semitir. demektir. Buna gre diyebiliriz ki, Allah istedii her eyi diledii ekilde yaratmakta mutlak hrriyet ve kudret sahibidir. Ancak o, Allahn yolunda (kanunlarnda) bir deiiklik de gremezsin ve Allah kanununda hibir evrili (deiiklik) de bulamazsn ayetlerinde kendisi iin, yaratmada byle bir yol seip (kanunlarnda adem-i tebdil ve tahvil) benimsediini bildirmektedir. Bunu bir rnekle, mesela Hz. Peygamberin akkul-Kamer (Ayn yarlmas) mucizesiyle izah edelim: Hz. Peygamber parma ile bir iaret yapar yapmaz Ay hemen ikiye ayrlr. Hadisenin d grn budur. Bizim gr amzdan bakacak olursak hakikaten bu bir mucizedir. nk normal artlar altnda Ayn ikiye ayrlmayacan herkes bilir. Mademki onun iareti zerine yarlmtr, yleyse bu bir mucizedir. Fakat dier taraftan bu hadise, Allahn meiyyeti (kendisi iin kabul etmi olduu kanunlar) muvacehesinde, Ayn filan gn, filan vakit ve filan yerde yarlmas, milyonlarca sene nce
3 4
Burada sunduumuz metin, Prof. Dr. Muhammed Hamidullahn 25.03.1975 tarihinde Erzurum Atatrk niversitesi slm limler Fakltesinde vermi olduu konferansn tercmesidir. 3 Ahzab/62. 4 Fatr/43.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 82
Allah tarafndan takdir edilmi olabilir. Mesela, Ayn iinde eskiden beri bir eit gaz bulunabilir. Bu gazn patlamas neticesinde meydana gelen zelzelede de Ay ikiye yarlm olabilir. te bunlar (Allahn kanunlarna uygun olarak) yarlmay gerekletiren sebepler olabilirler. Dediim gibi, ak bir sebep grdmz yerde biz, bu ey u sebebin neticesidir diyoruz; yok eer sebebini gremiyorsak, bu harikuladedir, bu mucizedir, bu bir keramettir veya bu bir istidrctr (inanmayan birinin gsterdii olaanst ey) diyoruz. Buna mukabil, Allah iin mucizenin sebebi hakknda herhangi bir sual sz konusu olamaz. nk O, sebeplerin msebbibidir, yaratcsdr. Dier taraftan, Ayn ikiye ayrlna bizim mucize dememiz bir tek sebepten ileri gelmektedir. O da; peygamberlerden bir peygamberin inkrclarn karsnda, peygamberliini ispat etme ihtiyac duyduu srada, u zaman, u gn veya u yerde bu hadisenin vuku bulmu olmasdr. Fakat bu yarlma hadisesi belki tam o anda vuku bulmayabilirdi de; ancak Allahn yaratt ve milyonlarca yldan beri srp gelen birbiriyle alakal sebepler, sebeplerin sebepleri neticesindedir ki o anda vuku bulmutur. kinci bir misal: Kuran- Kerimde Hz. Musann bir mucizesi yle geer: Hz. Musa asas ile bir taa (kayaya) vurur vurmaz kayadan on iki gz pnar kaynamaya balad. Biz buna mucize diyoruz, niin? nk Hz. Musann ve yanndakilerin suya ihtiyalar vard. Normal olarak lde su bulunmas da ok uzak bir ihtimaldi. Hz. Musa kayaya vurunca hemen pnarlar kaynamaya balad. imdi, ayn hadisenin Hz. Musa iin deil de benim veya sizin iin vuku bulduunu farz edelim. Bu takdirde, hadisenin olu ekli yle izah edilebilir: Bildiiniz gibi pnarlar topraklardan veya kayalardan karlar. Toprak altnda veya dalarn iindeki havuza benzer yerlerde damla damla sular uzun seneler boyunca birikirler. Bu grnmeyen kapal havuzun zayf bir noktasndan, bir menfezden sular dar kabilirler. Biz de buna pnar deriz. Bunun byle olduunu, bir defasnda biz de bittecrbe grdk: Almanyada veya Fransada, imdi iyice hatrlayamyorum, arkadalar bir pnar buldular. Suyun geldii ynn stn aarak takip ettiler ve suyun asl memba olan havuza benzer bir yeri ortaya kardlar. Bunun gibi bir havuzun sadece bir duvar biraz zayf, dier yerleri ok daha salam olabilir ve ayet biz bu zayf tarafa bir s ile vuracak olursak buradan bir pnar kaynayabilir. Ayn ekilde, Cenab- Hak binlerce yl nceden, filan tarih, filan gn, filan vakit ve filan yerde peygamber Musa bulunacak, suya ihtiyac olacak,
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 83
filan kayann u ince tarafna ss ile vuracak ve de buradan pnarlar kaynayacak eklinde takdir etmi, bunun sebepleri de Allahn takdirine gre binlerce seneden beri tekml edip o anda tahakkuk etmi olabilir. Mesela, bugn ben, Erzurum civarndaki bir daa gitsem ve orada rastgele vurduum bir yerden su kmaa balasa siz buna mucize demeyeceksinizdir. Hlbuki peygamberlerden bir peygamber lde, suya ihtiyac olduu bir anda ayn eyi yapm olsa buna mucize diyoruz. Konumuzla ilgili dier bir problem de udur: Acaba mucize peygamberliin bir delili midir? Msaadenizle, ahsi kanaatim olarak, ben buna hayr diyeceim. nk peygamberlerin mucizeleri vardr. Ama bizatihi bu mucizeler onlarn peygamberliklerine delalet etmezler. Bunun yegne delili, bir peygamberin tlimi (teblii, rettikleri) ile mucizeleri arasnda en kk bir ilikinin bulunmamasdr. Maksadm daha iyi anlatabilmek iin yle bir misal vereceim: Ben, iki kere ikinin drt deil de be ettiini iddia etmi olsam ve bunun doru olduunu ispat iin de size, elime alacam u kor ate elimi yakmayacaktr desem, siz bu iddiaya karlk hemen: iki kere iki asla be yapmaz, drt yapar, elinizin yanmamas olaanst bir eydir. Bunun da benim bilmediim bir sebebi olsa gerek. Ancak atein elinizi yakmamas ile iki kere ikinin be edecei iddias arasnda hibir iliki kurulamaz diyeceksinizdir. Ayn ekilde, peygamberlerden biri, mesela Hz. sa, Hz. Musa, Hz. Adem veya herhangi birisi Allahn birliini tebli etmek iin gelmi, dier taraftan da ssn yere att zaman ahlanan bir ylan olmusa, bu ikisi arasnda hibir iliki kurulamaz. Allahn birliinin retimi ile snn ahlanan bir ylan oluu arasnda ben hibir ba gremiyorum. Hz. Musann ssn att zaman ylan oluunu tarih bir mesele olarak kabul ederim. Fakat bunun sebebini bilmem. nk normal artlar altnda ben bir s atsam ylan olmaz ama Hz. Musa ssn att zaman ylan olur. Bunun nedenini ben bilmem. Siz buna, ister mucize isterse istidrc deyiniz, bu ayr bir meseledir. Ne var ki ben, snn ylan oluu ile bir tek ilhtan baka ilh bulunmad iddias arasnda (mahiyetleri itibariyle) hibir iliki bulamyorum. Konumuzla ilgili nc bir nokta, Mslmanlar arasnda iyi bilinen, Hristiyanlarn da ncilde Hz. saya atfen geen bir szden kardklar olaanst, harikulade olan eylerin gruba ayrlmas hususudur: Mucize, keramet ve istidrc. Ayn harikulade eyi bir peygamber yaparsa mucize, bir veli yaparsa
S a y f a | 84
keramet, bir kfir yaparsa istidrc diyoruz. Ne var ki, ayn harikulade eyi yapann bir peygamber mi, bir veli mi, bir kfir mi olduunu bilebilmemiz kolay deildir. Bunun iindir ki, ncilde Hz. sa, benden mucize istemeyiniz diyor ve sizin bu eyin mucize mi, istidrc m olduunu ayrt etmeniz mmkn deildir. diye ilave ediyor. Kuran- Kerimde de, mucizelerden (yt) bahsedilen yerlerde, Kurandaki bu kadar hkmler size yetmiyor mu da siz hala mucizeler (yt) bekliyorsunuz? buyruluyor. Btn bu izahlardan sonra belirtmek istediim odur ki, peygamberlerin mucizeleri, velilerin kerametleri ve Mslman olmayanlarn istidrclar tarih hadiselerdir. Eer itimada ayan rivayetlerle sabit olmularsa biz bunlara inanrz. Bunun tesinde, bir peygamberin tebli ettii eylerin shhatinde (doruluu hususunda) mucizenin ayrca (zel) bir pay olamaz. Bunu bir rnekle aklayaym: Peygamber Efendimize (a.s.) ait mucizeleri baz muteber kaynaklardan okuyor ve gryoruz ki Hz. Eb Bekir ne byle bir ey grm ne de byle bir istekte bulunmutur. Buna ramen o, tam bir teslimiyetle Mslman olmutur. Buna mukabil Eb Cehil mucize de grd halde inanmamtr. Bu arada, Eb Bekir gibi hemen inanmayp mucize grdkten sonra inanm orta halli sahabeler de vardr. Bu, mucizenin inanmadaki tesirinin, neminin kati deil de izafi olduunu gstermektedir. nk insan vardr, orta halli (sradan) birisidir ve mucizenin tesiri altnda kalarak inanr. nsan vardr, byktr; (harikulade hadiseler) ister hayr, isterse er (cinsinden) olsun, onlarn etkisi altnda kalmadan inanr. Konumuzla ilgili drdnc ve son bir hususa daha temas etmek istiyorum: Hz. demden bu yana gelip gemi peygamberlerin mucizeleri ile ilgili belgelerimiz ve malumatmz o kadar ok saylmaz. Bu peygamberlerden sadece ikisini, Hz. sa ve Hz. Muhammedi dierlerinden ayryorum. Zira, Hz. saya ait mucizeler onun hayat hikayesi mahiyetinde olan kitaplarda, yani Drt ncilde gemektedirler. Bizim peygamberimize ait olanlar ise hadis kitaplarnda, zellikle Buhrnin ve dierlerinin eserlerinde zikredilmektedirler. Her iki peygambere ait mucizeleri karlatrdm zaman baz benzerliklerin yannda baz ayrlklar bulunduunu grdm. Her iki peygamberden de ayn tipten birok mucizenin sadr olmu olmas bu benzerliklerdendir. Farkllk ise, Hz. sa peygamberlikle grevlendirilince peygamberlii ile ilgili hibir teblide bulunmam olmasndawww.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 85
dr. Yani, o peygamber olunca, Bir Allaha inannz, namaz klnz, oru tutunuz gibi dini ile ilgili baz tlimatlarda bulunmamtr. Bilakis o, elimizdeki ncillere gre, geliinden itibaren bir takm mucizeler gstermeye balamtr. Mesela peygamber oluundan hemen sonra, bir gn balklarn yanndan geerken onlara: Bu fileleri atmanz gerekmez. demi. Balklar da: Nasl olur bu? diye sormular. Hz. sa: Allah her eyi yapmaya kdirdir deyince balklar filelerini kartarak gemilerine ekilip oturmular. Bir de bakmlar ki gemileri balklarla dolmu. Bunu grenler ona hrmet duymaya balamlar, yani inanmlar. Dier bir defasnda Hz. sa bir yere giderken karsna bir nehir km. Karya geebilmesi iin bir vasta da yokmu. O da suyun zerinden yryp batmadan karya gemi. Oradakiler bunu grnce hayretler iinde kalmlar ve ona hrmet gstermeye balamlar, yani ona inanmlar. Bir baka yerde, beraberinde birok insan varm, hepsi de a imiler. Hz. sann yannda da yiyecek fazla bir ey, mesela bir tek ekmekten baka bir ey, yokmu. Bu bir tek ekmei yannda bulunan bu kadar insana, mesela elli kadar insana, yedirmi ve onlar doyurmu. Hayretler iinde kalan bu insanlar ona hrmet duymaya balamlar, yani ona inanmlar. Tabiatyla bu tip haberler de halk arasnda sratle yaylyormu. Bir gn bir kye uram. Orada yanna zayf bir kadncaz gelerek kznn hasta olduunu sylemi ve ziyaret etmesini rica etmi. Hz. sa hastann yanna varr varmaz kzcaz ifa bulup ayaa kalkm. Bir defasnda da lm bir adam diriltmi. ncillerde geen btn bu hikyelerin hibirinde Hz. sann etrafndakilere dini bir tlimatta veya retimde bulunduuna dair en kk bir iaret bile gremiyoruz. Buna mukabil bizim peygamberimizin hayatn incelediimiz zaman onun, ilk anndan itibaren dini tlimat ve retimde bulunduunu, bu arada, zaman zaman da mucizelerin vaki olduun grrz. Kuran- Kerimde birok ayet ve Hz. Peygamber devaml olarak kendi ellerinizle yapm olduunuz putlarn sizlere ne gibi fayda veya zararlar olabilir. Gklerin ve yerin yaratl v.s. gibi hususlar zerinde dnnz diyerek insanlar, her ey zerinde, srarla dnmeye ve netice karmaya (tedbir) armlardr. Kuran- Kerim defalarca yt, yani mucizeler, talep edilmemesini, zira gemi toplumlardan biroklarnn mucize isteyip sonra da inanmadklarn, bu yzden de helak olduklarn, binaenaleyh mucize talebinde bulunulmamasn tekrar tekrar istemitir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 86
Peygamberlerin mucizeleri konusunda, son olarak, mhim bir noktaya daha temas etmemiz gerekmektedir. Hristiyan misyonerleri Hristiyan olmayanlar, zellikle Mslmanlar kendi dinlerine davet ederlerken genellikle, baknz Hz. sa u mucizeyi gsterdi, filan mucizeyi yapt, vs. Sizin peygamberiniz Muhammed (s.a.s.) ne yapt? Hibir ey yapmad. Kitabnzda bile, ben de sizin gibi bir beerim demiyor mu? Hatta o kitabnz, Hz. sann ly dirilttiini, hastaya ifa verdiini, krlerin gzlerini atn ve dier birok mucizelerini itiraf etmiyor mu? yleyse Hz. sa sizin peygamberinizden efdal ve en byktr. diyerek mucizeler zerinde srar ederler. Ben bu meseleyi tahkik etmek iin karlatrmal bir aratrma yaptm. ncillerde Hz. saya isnat edilen mucizelerle hadis kitaplarndaki peygamberimize ait mucizeleri bir araya getirdim ve grdm ki, Hz. saya ait mucizelerin says yirmiyi gemedii halde Hz. Peygamberin yzlerce mucizesi zerine ciltler dolusu kitaplar yazlmtr. Hz. saya ait mucizelerin en by Hz. Peygamberin hayatnda da grlmektedir. Mesela, en byk mucize olarak lnn diriltilmesi mucizesini alalm. Bu mucizenin Hz. saya ait olduu Kuran- Kerimde belirtildii iin biz de buna inanyoruz. Ayn mucizenin bizim peygamberimizden de, hayatnda en az iki defa sadr olduunu gryoruz. Hatta bu iki peygamberin mucizeleri arasnda belli lde bir farkllk bile vardr. Hz. sa lm yatanda bir kimseye gitmi, ldn sylemiler; o varnca iyi olup ayaa kalkm. Hlbuki Hz. Peygamberden sadr olan mucize Hz. sannkinden ok daha farkl bir biimde vuku bulmutur: Hz. Peygamber mezarla gider. Birisinin mezar banda durur, dua eder, mezar hemen ikiye ayrlr ve ierdeki ayaa kalkarak: buyurun ya Rasulullah! Bir emriniz mi var? der. Ben Kuran- Kerime inandm iindir ki Hz. sann ly dirilttiine de inanrm. Ancak, grne baklrsa, Hz. sann gittii hastann henz lmemi, yakaland hastaln iddetinden veya kalp krizinden ld sanlm ve Hz. sa yanna varnca canlanp ayaa kalkm olabilecei de ihtimalden uzak deildir. Buna mukabil, peygamberimize ait her iki diriltme mucizesinde de uzun zamandan beri mezarda yatan erkek veya kadn kimse mezarndan kalkyor ve Efendim ya Rsulullah! diyor. Bu iki diriltme mucizesinden birisinin calib-i dikkat bir taraf daha vardr: Hz. Peygambere bir gn bir kfir gelir ve der ki: Muhammed, kzm leli ok uzun zaman oldu. Eer onu tekrar diriltirsen sana inanrm. Bunun zerine Hz. Peygamber, gster bana kznn mezarn der ve be-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 87
raberce mezarn yanna giderler. Hz. Peygamber kz arnca mezarndan kar ve kelime-i ahadeti syler. Hz. Peygamber kza: Babann yanna dnmek ister misin? diye sorar. Kz: hayr, br lemde kalmak istiyorum der ve tekrar mezara girer, mezar kapanr. Bu mucizenin hikyesi burada son bulmaktadr. Buraya kadar, Hz. sann en byk mucizesi olan ly diriltme mucizesi ile Hz. Peygamberin ayn cinsten mucizelerini bir arada gstermi olduk. Hz. Peygamberin baka trden mucizelerine gelince, bunlar Buhari, Mslim ve dier hadis kitaplarnda yzlercedir. ()
5
Hz. Peygamber miraca karken gklerin eitli katlarnda sekiz peygambere mlaki olmu, en sonunda Hz. brahimle bulumu ve onu da aarak daha ileriye doru ykselmeye devam etmitir. Hz. Peygamberin neden sadece sekiz peygamberle grm olduu meselesi zerinde dndm; nk bu sekiz peygamberden baka gelmi gemi daha yzlerce ve binlerce peygamber vardr. Ahmed bin Hanbelin el-Msned adl kitabnda geen bir hadiste Hz. Peygamber, 124 000 (yz yirmi drt bin) peygamberin gnderilmi olduunu haber veriyor. yleyse Hz. Peygamber yedi kat gkten geerken neden bu 124 000 peygamberden sadece sekizi ile bulumutur. Bu nokta zerinde dndm. Ne derece isabetlidir veya deildir bilemiyorum, ama benim aklma yle bir izah tarz uygun geliyor: Hz. Ademden itibaren gelen peygamberler arasnda sadece bu sekizinin kendilerine ait bir eit miralar olmutur. Hz. Peygamber miraca karken bu sekiz peygamberin her biriyle bulunduklar katlarda grerek bir st kata ykselmi ve hepsini amtr. te biz, btn bu tafsilatl bilgiler yardmyla Hz. Peygamberin miracnn en yksek seviyede vuku bulmu bir mira olduunu anlayabiliyoruz. Bu sekiz peygamberin hepsinin miralar olduunu nereden kardnz? diye sorabilirsiniz. Ben de Kuran- Kerimde bulduum baz iaretlerden derim. Hz. demin mirac ile ilgili olarak, Kuranda onun nce gkte olduuna, daha sonra yeryzne indiine dair ayetleri gsterebiliriz. Bu iaretlerden anlaldna gre, Hz. dem gkte iken, henz dnyaya gelmeden nce Allah ile konuuyordu. yle ki; Cenab- Hak Hz. demi yarattnda meleklerin ona
Hz. Peygamberin (a) Mirac mucizesinin manas ve bu kssada dier peygamberlere neden mlaki olduu meselesi anlatlyor. Fakat teknik bir arza sebebiyle kssann ba ksm alnamamtr. (mtercim).
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 88
secde etmesini (itaat) emretti ve Hz. deme de sen ve hanmn (Hz. Havva) Cennette oturunuz dedi. Cennette oturmu olmak bir eit miratr. nk yeryzne indikten sonra mira yapmak istesek ge kmamz gerekir. Hz. dem nce gkte bulunduuna gre bu onun mirac demektir. kinci kat gkte Hz. sa ile bulutu. Kuran Kerim Hz. sa ile ilgili olarak, Allah onu kendisine ykseltti.6 diyor. Bu bir eit ge kmadr ve onun miracdr. Fakat ayn gk katnda Hz. Yahyann da bulunuyor olmas anlalmas olduka g bir durum arz ediyor. Ben bu gln cevabn slm eserlerde deil de ncilde buldum. ncile gre Hz. Yahya Hz. sann hocas idi. Zira Hz. saya manevi ilimleri o retmiti. Hz. Yahyay zamann kral ldrnce Hz. sa ondan rendii dini esaslar tebli etmeye devam etti. Elimizdeki ncilde Hz. sa, Hz. Yahyann mertebesi o kadar yksek ki, ben onun ayakkabsnn bann seviyesine bile ulaamam diyor. Bununla Hz. sa hocasna kar duyduu hrmetin bykln ifade etmektedir. Her ikisi de ayn asrda yaamlardr. Ben buradan, o asrda peygamberlik vazifesinin iki peygamber tarafndan mtereken yrtlm olduu neticesini karyorum. Birinin yapt dierine de amil oluyordu. Binaenaleyh, Hz. say Cenab- Hak ge kaldrd, Hz. Yahya ile birlikte ayn katta bulunuyorlar demekle ikisinin de ayn asrda yaam olduklarna iaret edilmi oluyor. Ayrca Hz. Yahya da ldrtlmtr. yleyse o da peygamberlik mertebesi yannda ehitlik mertebesini de ihraz etmi demektir. Her neyse, iin hakikatini ancak Allah bilir. Bu sadece benim hatrma gelen bir izahtr. sabet etmi de olabilirim, yanlm da olabilirim. Her halkarda, Cenab- Hak Hz. say ge kaldrdn Kuranda sarahatle bildirmitir. Biz de buna, Hz. sann nevi ahsna mnhasr miracdr diyoruz. nc kat gkte Hz. dris (a.s) bulunuyordu. Kuran- Kerimde ondan sz edilirken: Biz onu yksek bir mekna kaldrdk deniliyor. Bu bir eit miratr. Bu miracn olu ekli hakknda tafsilatl bilgilere sahip deiliz. Onun yksek bir mekna kaldrlm olduunu da Kuran- Kerimden reniyoruz. Drdnc kat gkte Hz. Yusufla mlaki oldu Hz. Peygamber. Kuran- Kerimde Hz. Yusufun kssas anlatlrken; Rabbinin burhann (iaretini) gr-
Nisa/158.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 89
memi olsayd7 deniliyor. Bildiiniz gibi Hz. Yusuf erkek gzeli bir delikanl idi. Msrn byk veziri (babakan) onu kle olarak kars iin satn almt. Efendisi olan bu kadn onunla uygunsuz bir ilikide (sexuelle) bulunmak istedii srada Hz. Yusuf, Rabbinin burhann (iaretini) grmemi olsayd (neredeyse) o da bunu istemi olacakt. te biz ondan fenal ve fuhu (burhan gstererek) bylece engelledik. Hz. Yusufun grd burhan onun bir mucizesidir, bir eit miracdr; onunla bu gnahtan kurtulmutur. Burhan nasl grd hakknda elimizde geni bilgiler yoktur. Hz. Peygamber (s.a.) beinci kat gkte Hz. Harunla, altnc katta da Hz. Musa ile karlat. Kuran- Kerimde Hz. Musann: Peygamberlik vazifemde onu (Harunu) benim orta yap eklinde duasn gryoruz. Ayrca, Hz. Musann mirac, Kuranda tafsilatl bir ekilde grdmz, Allahn daa tecelli etmesi hadisesinden anlalmaktadr. Hz. Musa, Harunun peygamberlik vazifesinde kendisi ile ortak olmasn istemi olduuna gre Hz. Harunun da onun miracna itirak etmi olmas tabiidir. Yedinci kat gkte Hz. Peygamber Hz. brahimle bulutu. Kuran- Kerimde Hz. brahimle ilgili bir ayette, Bunun gibi, (iyi anlayanlardan olsun diye) brahime gklerin ve yerin saltanatn gsteriyorduk. denilmektedir. melektssemavattan bunun bir mirac olduunu anlyoruz. Eer sadece melektl-ard denilmi olsayd buna mirac diyemezdik. melekts-semavat ifadesi miraca delalet etmektedir. Netice olarak, bu sekiz peygamberin gkte bulunularn ve Hz. Peygamberin de onlarla ayr ayr grtn anlatmamn bir nedeni olsa gerektir. Benim aklma gelen bir izah tarzna gre bunun sebebi, mezkr sekiz peygamberin miraclar olduunu, Hz. Peygamberin miracnn da bunlarnkinden daha yksek seviyede vuku bulduunu belirtmektir. nk Hz. Peygamberin, mirac olan her peygamberle kendi mertebelerinde tek tek grmesi, nce her birinin seviyesine erimesinin zorunluluunu, bilhire daha ykseklere, sidretl-mntehaya kadar kmas, onun mertebesinin daha da yksek olduunu gstermek iindir. Hadis kitaplarnda, Hz. Peygamberin sidretl-mnteha denilen yerden daha telere kadar devam eden seyri hakknda tafsilat vardr: Hz. Cebrail Hz. Pey7
Yusuf/24.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 90
gambere sidretl-mntehaya kadar refakat ettikten sonra orada durup yol arkadana, eer buradan teye geecek olursam Allahn tecelliyatna dayanamam, yanarm; benim eriebileceim en son nokta burasdr. Ama mademki sen davetlisin, davet edildiin yere kadar gidebilirsin. der. Bylece Hz. Peygamber nce mirac sahibi olan peygamberleri, daha sonra, belli bir yerden itibaren Hz. Cebraili de aarak ykselmeye devam etmi oluyor. Mirac hadisi burada son bulmuyor ve miracn seyri hakknda ayn ekilde tafsilatl bilgiler vermeye devam ediyor: Cebrail (a.s.) sidretl-mntehada durduktan sonra Hz. Peygambere, buradan teye, Allahn huzuruna ne ekilde gideceini tarif etmitir. yle ki, mesela niversiteyi soran birisine, doru git, u kadar gittikten sonra sola dn, u kadar yr ve saa dn gibi nasl ak bir tarif yaplrsa ayn ekilde Hz. Cebrailde Hz. Peygambere Cenab- Hakkn huzuruna nasl gidileceini tarif eder. Hz. Peygamber bundan sonra yle bir yere kadar varr ki, hadisin ifadesine gre, orada kalemlerden kan sesleri (yaz yazarken kan czltlar) duymaya balar. Hadiste, bu nokta ile ilgili ayrca bir izahat daha veriliyor. Buna gre, melike-i mukarrabn (adndaki melekler) Allahn emirlerini yazyorlar ve gnderilecek vazifelileri gnderiyorlar. Eer bugn ben byle bir durumu ifade etmek istersem, deiik bir rnek kullanarak, buras Allahn brosu idi; orada emirleri yazan daktilolarn sesleri geliyordu diyebilirim. Btn bu ifade ekilleri belli bir eyi anlatmak iindir. Hz. Peygamberin seyri burada son bulmuyor; yani, melike-i
mukarrabnu da geerek ilerliyor, ilerliyor ve nihayet yle bir noktaya eriiyor ki Kuran- Kerim bu noktay kbe kavseyni ev edn (yayn iki ucu aras veya daha az bir uzaklk) gibi tavsifi bir ifade ile beyan ediyor. kbe kavseyn tabiri iki manaya gelir: bir ynyle yaknlk, Allaha yaknlk ifade eder. Mesela, iki metre veya daha az tabiriyle, eer daha fazla yaklalmas mmkn olmayan bir uzaklk kastedilmek istenirse bunun yerine, daha yakn olunamaz manasna kbe kavseyni kullanlabilir. Dier bir manas da ilh ile kul arasndaki fark ifade eder: insan insan olarak, ilh ilh olarak kalacaktr; aralarnda bir birleme asla sz konusu olamaz demektir. Bu kadar geni bilgiler ve aklamalar, Hz. Peygamberin miracnn dier peygamberlerin miralarndan ok daha yksek olduunu, onlar kat kat atn gsteriyor. Peygamber efendimizin mirac, ayn zamanda onun mucizelerinden
S a y f a | 91
biridir. ddias olan bir insan sfatyla deil, bilakis tam bir tevazu ile tekrar ediyor ve diyorum ki, Hz. Peygamberin bu byk mucizesi onun rettiklerinin (tebliinin) shhatine (doruluuna) delalet etmez; nk bu ikisi ayr ayr eylerdir. Tebliinin doruluu meselesi aratrma ve dnme ile ilgili bir meseledir; nk Kuran- Kerim her ey zerinde, itikatla ilgili hususlar zerinde, hatta Allahn varl, birlii zerinde bile bizi dnmeye aryor ve bu esaslarn doruluunu aklmzla bulup kabul etmemizi istiyor. Mucizelere gelince onlar, Allahn peygamberlerine bir ltuf olarak ihsan ettii tarihi vakalardr ama bu vakalarla peygamberin rettikleri arasnda bir mnasebet yoktur. Son olarak sizlere olduka enteresan bir olay nakledeceim: geen sene Pakistann tannm limlerinden bir zat stanbula gelmiti. stanbul Edebiyat Fakltesi slm Aratrmalar Enstitsnn ktphanesinde epeyce eski bir tarihte stanbulda baslm bir kitab arad ve buldu. Seleften bir limin nazm eklinde yazm olduu bu eser ve erhi Kelam lmi ile ilgili bir eserdir. Mellifin ismini maalesef u an hatrlayamadm ama dikkatiniz ekmek istediim nokta udur: Pakistandan gelen zat bana bu kitaptan bir ksm gsterdi. Bu ksmda mellif seleften baz limlerin grlerini naklediyor. Bu limlerden birisi: mucizeler, maddi sebepler olmakszn peygamberlerden sadr olan harikulade hadiselerdir diyor ki, bu dorudur. Mucizenin gayesi nedir? meselesine gelince ayn lim yle diyor: Bir peygamberden sadr olan herhangi bir mucizede gzetilen gaye, o peygamberin mmetinin de ayn hadiseyi maddi imkanlarla gerekletirilmesidir, bu bir emirdir. Yani, o mmet bu mucizeyi maddi sebeplere dayanarak gerekletirmekle ykmldr. Mesela, Hz. sa bir czamly, bir kr iyiletirmise, onun mmetinin de ayn eyi tpta ilerleyerek maddi imkanlarla gerekletirmesi gerekir. Mucizenin gayesi budur. Bu limin yaad asrda insan olu henz Aya kmamt; eer iinde bulunduumuz Feza anda yaasayd, Hz. Peygamberin Miracnda gklere ktna gre mmetinin de maddi sebepleri gelitirerek gklere kmas vaciptir derdi. Bu konuda seleften bir limin grn sizlere nakletmi bulunuyorum; belki ayn eyi bugn ben sylemeye cesaret edemem. Benim bu konuda belirtmek istediim hususlardan hatrma gelenler bunlardan ibarettir. Serdedilen fikirlerin daha fazla aklk kazanmalar iin imdi de sizlerin tenkitlerinizi ve grlerinizi ortaya koymanz istiyorum.
S a y f a | 92
Sualler ve Grler
Sual 1: Ben bu mucize meselesinde o kanaatteyim ki, bazen Mslmanlarn da belli bir noktada takviyesi iin, hatta peygamberin bile belli bir noktada takviyeleri iin meydana gelen hadiselerdir. Hatta peygamber efendimizin, mriklerin tekzip ve tahkirinden tereddde dp Cenab- Hkkatan mucize istediine dair rivayetler alyoruz. Mesela, bir seferinde, bn Saddaki bir rivayete gre, peygamberimiz byle bir durumda mucize istiyor; Cebrail geliyor ve, u aaca iaret et sana gelsin diyor. Peygamberimiz aaca iaret ediyor, aa geliyor, selam veriyor ve tekrar geri gitmesini isteyince aa geri yerine gidiyor. Bunun zerine peygamberimiz: Bundan byle mriklerin tekzipleri, eziyetleri v.s beni tereddde drmeyecektir diyor. ifa-i erifde Kad Iyazn bir ifadesi var: Peygamberimizin bir beer olarak bu eit tereddtlere zaman zaman dmesi normaldir ve dmtr. Her seferinde de mucize vaki olmutur diyor. M. Hamidullah: Mtevazi konumamada, mucizenin byk insanlar iin olmadna deinmitim; bu insan ister Eb Bekir ister Eb Cehil olsun. Eb Cehil mucizeyi grmesine ramen inanmam, Eb Bekir mucize grmemi ama inanmtr. Ancak orta seviyedeki bir insan mucizenin etkisiyle inanm olabilir. Ben sizin grnze kar deilim; mucizelerin tesiri altnda kalarak baz insanlar inanm olabilirler, ama bunlar orta seviyedeki insanlardandrlar. Sual 2: Hayr, bizzat peygamberin kendisi mucizeye ihtiya duymutur. M. Hamidullah: Bunu orta seviyedeki insanlar iin duymu olabilir. Sual 3: Hayr, kendi ahs iin istiyor. M. Hamidullah: (Biraz dndkten sonra) Belki, belki balangta olabilir. lk vahiy nazil olduu zaman, hanm Hz. Haticenin yanna geldii srada, mtereddit bir durumda idi. Ben kahin mi oldum, u mu oldum? diyerek peygamberlikle grevlendirildii hususunda henz kendi kendisinden emin olmad bir srada mucizeye ihtiya duymu olabilir. Btn hrmetimle, Hz. Peygamber peygamberliinin balangcnda mucizeye ihtiya duymu olabilir, ama peygamberliinin kemalinde byle bir ihtiya duymamtr diyebilirim. Sual 4: Fakat Hicretten sonra da baz hadiseler var; mesela Tebk Seferinde bu ihtiyacn duyulduunu gsteren bir hadise gryoruz.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 93
M. Hamidullah: Tebk Gazvesine katlan sahabelerin hepsi tam manasyla inanm, inanmak iin mucizeye ihtiya duymayacak derecede imanlar kuvvetli Mslmanlard. Zaten onlar Hz. Muhammedin bir peygamber olduuna ve onun duas ile her eyin gerekleebileceine inanm insanlard. Bahsettiiniz mucizenin vuku bulmu olmas ayr bir meseledir. Ben de bunu reddetmiyorum; ne var ki, ben bu mucize ile Hz. Peygamberin tebliinin shhati arasnda (onun doruluunu ispatlayc) bir ba gremiyorum. Tekrar ediyorum: Mucize ister bizce maddi sebebi bilinmeksizin, ister hibir maddi sebebe dayanmakszn vuku bulmu bir hadise olsun, ben bu hadise ile Hz. Peygamberin rettiklerinin doruluu arasnda ispat sadedinde bir ba kuramyorum. Benim demek istediim budur; hakikati en iyi bilen Allahtr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
akkul-Kamer Olay erevesinde Baz Tahliller

Mehmet Azimli*
zet: Bu almada Hz. Peygamberin Mekke Dnemi olaylar sadedinde aktarlan ve Hz. Peygamberin mucizelerinden en by olarak verilen akkul-Kamer olay incelenmitir. almada, rivayetlerdeki aktarmlar tarihsel balamda tenkide tabi tutulmutur. Konu ile ilgili olduu belirtilen ayetlerin ise daha ok kyamet ile ilgili olduuna deinilmitir. almann sonunda ise konu ile ilgili rivayetlerin, ilk siyer kaynaklarnda gememesi ve daha ok Muahhar slam Tarihi kitaplarnda gemesi sebebiyle bir kaynak deerlendirmesi bulunmaktadr. Anahtar Kelimeler : akkul-Kamer, slam Tarihi, Boykot. Abstract: Some Anlysis in The Frame akkul-Kamers Event n this study akkul-Kamer that is narratived big miraculous the events at the Mecca period events is examinated. n this study transfers at the rumors dependent has been held to at the historic coherence. Koran verse that related subject has been touched became related to the doomsday. At last work is held that related rumors does not mention at first prophet's life sources and at the subsequent Islam history books. Keywords: akkul-Kamer, History of slam, Boycott.
Giri
Bu almamzda Muahhar slam Tarihi kitaplarnda Hz. Peygamberin Mekke Dnemi olaylar sadedinde aktarlan ve Hz. Peygamberin mucizelerinden en by olarak verilen akkul-Kamer olayn incelemek istiyoruz. Meseleyi daha ok slam Tarihinin ilk kaynaklarnda geip gemedii ve o gnk Mekke ortamnda byle bir olayn olabilirlii balamnda deerlendirmek istiyoruz. Bu konuda Kurandan da delil getirildii iin ilgili ayetlere de deinmek istiyoruz.
Do. Dr., Dicle n. lahiyat Fak. slam Tarihi Ana Bilim Dal Bk.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 96
Mekkedeki Ortam
akkul-Kamer olaynn meydana geldii dnem, slam Tarihinde Boykot yllar olarak bilinir. slamn geliinin yedinci ylnda balayan ve onuncu ylnda sona eren Boykot olay, Mekkelilerin Hz. Peygamber ve onu savunan akrabalar Haim oullarna uyguladklar ilgin bir bask yntemi olarak tarihe gemitir. Bu olay, Mekke sosyal dokusu ierisinde farkl dnen bir kesimin kendisini savunan kabilesiyle birlikte kabile rf kullanlarak, cezalandrlmas uygulamasdr. Mekkede yllk gizli bir davetten sonra alen davetin balamas,8 Mslmanlarn saylarnn artmas9 ve Habeistana giden mrik heyetinin baarsz bir ekilde geri dnmesi sonucu10 bu gelimeleri nlemek iin11 ikencenin de ie yaramad ortaya knca,12 Mekkeli mrikler meseleyi kkten halletmek zere toplanp farkl bir bask metoduna karar verdiler.13 Bu metot, Hz. Peygamberi kendilerine teslim etmeyen Haim oullarna toplumsal bask oluturmak iin uygulanacak olan boykot (toplumsal ambargo) karar idi. Boykot yllar birbirinden ilgin olaylarn gerekletii yllar olarak tarihe gemitir. Bu dnemlerdeki aclarn bykl, dnemi aktaran tarih kitaplarmza baz mbalaal anlatmlarn karmasna neden olmutur. Bu anlatmlarn bazlar birbiriyle elikiler barndrmakta, tarihsel ortam itibariyle olmas mmkn grnmeyen baz olaylar iermektedir. Bunlarla ilgili bilgileri baka bir almamzda verdiimiz iin burada temas etmiyoruz.14 Mekke dneminin Boykot yllar olarak belirttiimiz dnemde meydana geldii belirtilen bir olay da akkul-Kamer meselesidir. Verilen bilgilere gre Mekke dneminin 8. ylnda gerekletii kabul edilen15 bu olay hakknda rivayet kltrndeki bilgiler yannda, Kuranda da bu konudan bahsedildii gr, konuya daha da nem kazandrmtr. Bu sebeple ncelikle konuyla ilgili ge-
bn Hiam, es-Siretn-Nebeviyye, Kahire, 1974, I, 237. Geni bilgi iin bkz. Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhit Mcadelesi Ve Hz. Peygamber, ev; Ahmet Asrar, Ankara, 1983, II, 519. 10 bn Sad, et-Tabakatl-Kbra, Beyrut, Trz. I, 208. 11 Taberi, Tarihl-mem vel-Mluk, Beyrut, trz. , I, 545. 12 bn shak, Siret bn shak, Konya, 1981, 129. 13 Belazuri, Ensabul-Eraf, Dmek, 1997, I, 264. 14 Mehmet Azimli, Mekke Dnemindeki Boykot Yllar zerine Baz Mlahazalar, stem, Konya, 2006, say, 7. 15 Diyarbekr, El-Hamis, Beyrut, Trz., I, 298.
8 9
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 97
len rivayetleri daha sonra da ilgili olduu iddia edilen ayetleri deerlendirmek istiyoruz.
Rivayetlerde akkul-Kamer
akkul-Kamer olayn rivayetlerin genelinde anlatlan ekliyle aktarrsak; bu yllardaki haram aylarda boykot uygulanmadndan, ib-u Ebi Talip denilen blgeye snan Haim oullar bu aylarda dar kabiliyorlard. te byle bir zamanda Hz. Peygamber, Minada iken Mekkeli mriklerin mucize istei zerine, bir iareti ile ay yarlm,16 yars bir dan zerine yars da dier bir dan zerine ayrlm, sonra tekrar birlemi, izleyen Mekkeliler bunun sihirden ibaret olduunu belirtmilerdir.17 Gelen rivayetlerin hepsine topluca bakarsak, genel olarak bu ekilde anlatlan akkul-Kamer olaynn detaylarnda birok tezatlar mevcuttur. Baz rivayetlere gre mucizeyi mrikler deil, Yahudi limler istemitir. Bilindii gibi Mekkede o dnemde Yahudi tccarlar dnda Yahudi bulunmamaktadr.18 Yahudi bilginlerin Hz. Peygamberle muhatap olmas daha ok Medine dnemindedir. Bu anlamda byle bir mucize talebinin olmas pek uygun gzkmemektedir. Ayrca mriklerin byle bir mucize istei konusunda da problemler mevcuttur. bn-i Hacer Fethu'l-Bari adl eserinde: "Enes'in dnda hibir sahabeden Raslullah'n (s.a) bu mucizeyi kfirlerin istei zerine gsterdii eklinde bir rivayete rastlamadm." demektedir.19 Dolaysyla Mriklerin istei zerine bir mucizenin gelmesi meselesi de problemlidir. Zaten mriklerden gelecek byle bir istee olumlu cevap verilmeyecei Kurandaki ayetlerde ifade edilmi20 ve insanlara hidayet verme yasasna muvafk olmad izah edilmitir.21 Olayn bir kere mi yoksa iki kere mi cereyan ettii hakknda da ihtilaflar mevcuttur.22 Baz rivayetlerde geen ayn iki defa yarld eklindeki bilgiler; bilginler arasnda tartmalara neden olmutur. Bilginler bu rivayetlerdeki ayn
Buhari, Tefsir, 290. Bkz. bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, Beyrut, 2005, II, 483. 18 Yaar elikkol, slam ncesi Mekke, Ankara, 2003, 141. 19 bn Hacer el-Askalani, Fethul-Bari, Beyrut, Trz., VII, 182. 20 Bkz. sra, 59. 21 Bkz. Afzalurrahman, Siret Ansiklopedisi, stanbul, 1996, III, 196. 22 Taber, Tefsirut-Taber, Beyrut, 2001, XIII, 111.
16 17
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 98
iki defa yarld eklindeki tezatlar, ayn ikiye ayrlmas eklinde tevillerle izah etme yoluna gitmilerdir.23 Baz rivayetlerde bu konu ile ilgili olarak daha birok abart ieren ziyadeler bulunmaktadr. Buna gre Ayn Hz. Peygamberin emriyle ikiye ayrld, iki parasnn gsnden girip kollarndan kt veya bir parasnn Safa tepesine, bir parasnn da Merve tepesine indii, Mekkelilerin bunu ikindi ve akam vakitleri arasndaki bir srede izledikleri aktarlr. akkul-Kamer olayn hararetle savunan bilginler bile bu haberleri, uydurma ve iftira olarak nitelemektedirler.24 Hadis kaynaklarnda akkul-Kamer ile ilgili olarak aktarlan rivayetlerin ravileri arasnda snrl saydaki u 7 ismi gryoruz; Enes b. Malik, Huzeyfe b. Yeman, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. mer, Abdullah b. Amr, Cubeyr b. Mutim, Abdullah b. Mesut.25 Bu ravilerden Enes ve Huzeyfe Medinede Mslman olmulardr ve olay grmeleri mmkn deildir. Ravilerden Abdullah b. Abbas domam, Abdullah b. mer ve Abdullah b. Amra gelince bu olay gzleyecek yata ve durumda deillerdir.26 Cubeyr b. Mutim ise bu olay olduunda Mslman deildir, stelik akkul-Kamer ile ilgili aktard hadisi mrik olan ve mrik olarak len babas Mutimden aktarmaktadr.27 Mekke dnemini yaam, olaylar tam olarak mahede etmi sahabe toplumu varken, olay bize aktaranlarn ounlukla olaylar grmeyen insanlardan olmas tesadf mdr? Bu trden sebeplerle rivayetlerin ve ravilerin tartmal durumu, ayrca konuyla ilgili hi bir rivayetin mtevtir haber derecesine ulamamas, 28 Cubeyr rivayeti gibi baz rivayet kanallarnn munkat olmas, 29 bu olayn gemite vuku bulduu iddiasnn kesin bir kanta dayanmadnn gstergelerindendir.30
bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye , II, 483. bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye , II, 483. 25 Rivayet farklar ve raviler iin bkz. M. Asm Kksal, slam Tarihi, stanbul, 1987, V, 36; lyas elebi, tikadi Adan Uzak Ve Yakn Gelecekle lgili Haberler, stanbul, 1996, 161. 26 Geni bilgi iin bkz. Sunatullah Bikbulat, nikak- Kamer Meselesi, slamiyat, Yay; Bnyamin Erul, Ankara, 2004, c. 7, say, 3, 188; Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhit Mcadelesi Ve Hz. Peygamber, ev; Ahmet Asrar, Ankara, 1983, II, 521. 27 Ahmet b. Hanbel, Musned, Beyrut, Trz, IV, 81. 28 Bikbulat, 187. 29 lyas elebi, nikaul-Kamer, DA, XXII, 344. 30 Kuran Yolu, Diyanet leri Bakanl, Haz; Heyet, Ankara, 2004, V, 123.
23 24
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 99
Kuranda akkul-Kamer
akkul-Kamer meselesi ile ilgili olarak rivayetlere destek sadedinde en fazla n plana karlan ve ileri srlen delil, Kamer suresinin giriinde anlatlan ayetlerdir. Biz burada ayetlerin anlamn verdikten sonra mfessirlerin bu konudaki grlerini aktarp baz tahlillerde bulunmak istiyoruz; Son saat (Kyamet) yaklaacak (yaklat) ve ay yarlacak (yarld)
Ama eer onlar, (Son Saat dncesini tamamen reddedenler, onun yaklatnn) iaretini grselerdi, srtlarn dnerler ve (Bu,) hep olagelen bir gz yanlmasdr derlerdi.31 Mfessirlerin bazlar, rivayetlerin tesiri32 ile bu iki ayette anlatlan ayn yarlmasnn Mekke dneminde gerekletiini belirtirler.33 Bu konuda gelen rivayetlerin de34 bunu anlattn ifade ederler.35 Uzun izahlarla bu mucizenin gerekletiini belirtirler.36 Bu mfessirlerin grlerini oluturmada etkilendikleri ve dayandklar temel dayanaklar, arlkl olarak yukarda zikrettiimiz rivayetlerdir.37 Bu rivayetler eliinde bunu reddedilemez bir gerek olarak deerlendirirler.38 Baz mfessirler ise bu konudaki rivayetleri kabullenmeyerek ayetlerdeki ifadenin Kyamet gn gereklemesi beklenen bir olay olduunu, bu manada henz ay yarlmasnn gereklemediini, bunun Kyamet gn olacan belirtirler. 39 Ayrca, Tabiinden Hasan Basrnin, Ata b. Rabahn ayetteki ifadenin kyamet gn gerekleeceini savunduklarn bildirirler. 40 Salebi gibi baz mfessirlerde bu grtedir.41 Kurtub, Kueyr ve Maverdnin de bu grte olduunu ayrca bu grn cumhurun gr olduunu aktarp, bu gr destekleme sadedinde bu ayetin i aklk kazand ve ortaya kt anlamna geldiini, Araplarn ak ve seik olan hususlar iin ay misal verdiklerini, burada da ger-
Kamer, 1-2 Bikbulat, 187 33 bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, stanbul, 1998, VII, 450. 34 Taberi, Tefsirut-Taber, XIII, 111. 35 Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul, 1993, VII, 333. 36 Mevdudi, Tefhimul-Kuran, ev; Heyet, stanbul, 1990, VI, 45. 37 Bikbulat, 188; Vehbe Zuhayli, Tefsirul-Munir, ev; Heyet, stanbul, 2005, XIV, 125. 38 Fahrettin Razi, Tefsir-i Kebir, ev; Heyet, Ankara, 1990, XX, 590. 39 Zeki Duman, Beyanul-Hak, Ankara, 2005, I, 227 40 Bikbulat, 187; elebi, XXII, 344. 41 bn Atiyye, el-Muharrerul-Veciz, Beyrut, 1993, V, 211.
31 32
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 100
ein ortaya k iin bu ifadenin kullanldn belirtir.42 Bu grlere katlan Muhammet Esed bu suredeki ayetlerin tefsiri mahiyetinde aktarlan rivayetlerin gerekliinden phe etmekle beraber, bunlar ayn yarlmas olarak deil de, muhtemel ksmi bir ay tutulmas olarak yorumlamay tercih etmitir.43 Rivayetlerde de bunu destekleyen ve o gece ay tutulduunu belirten bilgiler vardr.44 Bu balamda baz aratrclar, Kamer suresinde bulunan ayetlerdeki ifadelerden gemiteki bir olayn deil, gelecekteki kyametin anlatldn, bu tr bir kullanmn Arapada yaygn olduunu ve bu tr kullanmlarn olayn kesinliini vurgulamak iin kullanldn bildirirler.45 Bu balamda Kuranda bu tip mazi sas ile gelecekteki kyameti anlatan birok rnein bulunduunu,46 ayrca ilgili ayetlerde geen ayeten kelimesinin akkul-Kameri gsterecekse, bilinen bir olay gsterdiinden marife olmas gerektiini, ancak nekre gelmesinden dolay, bu ayetlerdeki kastn akkul-Kamer olmadn belirtirler.47 Baz aratrmaclar ise sz konusu ayetlerin ini zaman ile akkul-Kamer olaynn anlatl tarihinin ok farkl zamanlarda gerekletiini, aralarnda drt veya be yllk bir sre olduunu belirterek, olayn vukuunun mmkn olmadna, ayrca bu sure ncesi ve sonras inen surelerde Mekkede gndem oluturmas gereken bu nemli konuya deinilmediine, bu durumun Kurann slubuna uymadna deinmilerdir.48
Bilginlerin akkul-Kamer Konusundaki Tavr

Rivayetlerden ve Kurandan aktardmz akkul-Kamer meselesi, bilginler aras ihtilaf konusu olmutur. Bu konuda ok eitli fikirler ileri srmlerdir. Ancak bu konudaki grlerin ekserisi, akkul-Kamer olaynn vukuunu kabul edenler ve etmeyenler olarak ikiye ayrlmaktadr.
Kurtubi, el-Camiu li-Ahkamil-Kuran, Beyrut, 1993, XVII, 83. Muhammet Esed, Kuran Mesaj, ev; Heyet, stanbul, 1999, 1087. 44 bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye , II, 483; Bu konuda detayl bilgiler ve bilginlerin grleri iin bkz. elebi, 158. 45 Esed, 1087; Kuran Yolu, V, 123. 46 Bkz. Baz surelerdeki kyamette olaca bildirilen olaylar gemi kipiyle verilmitir, ancak gelecei kastetmektedir. Bkz. Venufiha Fis-Suri Kehf, 99; Kalu Ya veylena men Beasena Yasin, 51; Ayrca Bkz., nikak; 1, nfitar;1, Fecr, 23 v. 47 Bikbulat, 187. 48 zzet Derveze, Kuran- Kerime Gre Hz. Muhammet, ev; Mehmet Yolcu, stanbul, 1989, II, 225; Ahmet Erkol, Hz. Peygamberin Mucizesi Meselesi Ve Nbvvetin spatnda nikak- Kamer (Ayn Yarlmas) Hadisesi le lgili Bir Deerlendirme, Dicle n. lahiyat Fak. Dergisi, Diyarbakr, 1999, c.I, 292.
42 43
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 101
Bunlardan akkul-Kamer olaynn Mekkede vuku bulmadn ve kyamette gerekleeceini savunanlar, rivayetleri ret ve ayetleri tevil ederek zetle49; yukarda aktardmz gibi ayetlerdeki ifadenin kyameti gstermeye msait olduunu, Kuranda bu tr rneklerin mevcut olduunu, konuya ilikin gelen rivayetlerdeki ravilerin olay srasnda yalarnn kkl ve rivayetler ha kkndaki tartmalarn mevcudiyetinin olmasnn bu olayn gemite vuku bulduu iddiasnn kesin bir kanta dayanmadn gsterdiini, herkesin dikkatini ekmesi gereken bir olayn, dnyann baka yerlerinde grlmedii, tarih ve astronomi literatrne intikal etmedii, 50 sonuta eer byle bir mucize olduysa ve Mekkeliler de buna inanmadlarsa, Kuranda ki tehdit ifade eden ayetler gerei azabn neden gelmediini ne srerek, bu hadisenin meydana gelmesinin mmkn olmadn belirtmilerdir.51 Bu balamda Kurandaki: Bizi, yetler (mucizeler) gndermekten alkoyan tek ey, ncekilerin bu yetleri yalanlam olmasdr.52 Ayetinin olmas, ayrca Kuranda: Ona Rabbinden (bakaca) mucizeler indirilmeli deil miydi?" derler. De ki: Mucizeler ancak Allah'n katndadr. Ben ise sadece apak bir uyarcym. Kendilerine okunmakta olan Kitab' sana indirmemiz onlara yetmemi mi? Elbette iman eden bir kavim iin onda rahmet ve ibret vardr.53 Ayetiyle mriklerin mucize isteklerinin hibir zaman yantlanmadn ve Kurann onlara yeterli olduunun hatrlatldn, Kuranda mriklerin birok mucize istei, ak bir ekilde verilirken, akkul-Kamer ile ilgili bir istekten bahsedilmemesi ve mucize isteklerine kar Hz. Peygamberin: Ben ancak bir resul ve insanm54 ifadesinin kullanmas aktarlr.55 Ayrca ayetler nda bu olayn Kurn verilere ters olduu belirti-
elebi, XXII, 344. Kuran Yolu, V, 123. 51 Bikbulat, 188; Benzer grleri Msrda Ahmet Zeki Paa ve Reir Rza da dile getirmitir. Bkz. lyas elebi, tikadi Adan Uzak Ve Yakn Gelecekle lgili Haberler, 155. 52 Bkz. sra: 59. 53 Ankebut; 51. 54 Bu konuda gelen mucize isteklerinin akl konusunda bir rnek vermek istiyoruz;Onlar: "Sen, dediler, bizim iin yerden bir kaynak fkrtmadka sana asla inanmayacaz." "Veya senin bir hurma bahen ve zm ban olmal; yle ki, ilerinden grl grl rmaklar aktmalsn." "Yahut, iddia ettiin gibi, zerimize gkten paralar yadrmalsn veya Allah' ve melekleri gzmzn nne getirmelisin." "Yahut da altndan bir evin olmal, ya da ge kmalsn. Bize, okuyacamz bir kitap indirmediin srece (ge) ktna da asla inanmayz." De ki: Rabbimi tenzih ederim. Ben, sadece beer bir eliyim. sra; 90-93. 55 Bikbulat, 187.
49 50
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 102
lir.56 Hadislerde de Hz. Peygambere verilen mucizenin sadece Kuran olduunu destekler mahiyette veriler vardr.57 Bu grlerin sahiplerinin tersine baz bilginler, rivayetlere
58
ve
Kuranda geen verilere dayanarak akkul-Kamer meselesinin mtevatir rivayetlerle aktarldn,59 bunun bir mucize olduunu,60 gerekliinin inkr olunamayacan hararetle61 savunmulardr.62 Bu mucizenin Hz. Peygambere verilip hibir peygambere nasip olmam en byk mucize olduunu, bunu kabullenmemenin veya kyamette olacan sylemenin bir nevi kibirlilik olduunu belirtirler.63
akkul-Kamer meselesini kabul eden bilginler, bu olayn kyamette olacan savunup yldz ilmiyle uraan insanlarn kitaplarnda bu olayn aktarlmamas ve birok insann grmesi gereken bir olay sadece Mekkede birka kiinin grmesinin sorgulamasna baz cevaplar vermilerdir. Bu balamda; olayn gece vaki olduunu ve az sayda insann izlediini, insanlarn g srekli takip etmediklerinden ve uykuda olabileceklerinden dolay bu mucizeyi gremeyeceklerini, gren insanlarn kaydetmemi olabileceklerini, nk ounlukla okuryazar olmadklarn, kaydedilenlerinde kaybolmu olabileceini belirtirler.64 Ayrca astrologlarn byle bir eyin olmadn belirtmediklerini, byle olunca yok diyenin deil var diyenin delilinin kabul edilmesinin daha uygun olduu gibi savunmalar yapmlardr. 65
Ancak bu tr savunmalar meseleyi tam izah edememektedir. Bunlar, biraz da rakibe stn gelmek iin retilen szlere benzemektedir. En basitinden
brahim Sarm, Hz Muhammedi Doru Anlamak, Konya, 2005, II, 31. Bkz: Bana verilen mucize ancak bana gnderilen vahiydir. Onun iin kyamet gnnde mmeti en fazla olann ben olacam umuyorum. Buhari, Fedaill Kuran. 1; Mslim, Kitabul-man, Hadis No. 239. 58 Kastalani, radus-Sari, Beyrut, Trz., IV, 195. 59 bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye , II, 483. 60 Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhit Mcadelesi Ve Hz. Peygamber, II, 521; Kasm ulul, Hz. Peygamber Devri Kronolojisi, stanbul, 2003, 147. 61 bn Hacer el-Askalani, VII, 182. 62 Bkz. bn Kesir, Mucizatun-Nebi, Riyad, Trz. 31. 63 Zebidi, Tecrid-i Sarih Tercemesi, ev; Kamil Miras, Ankara, 1986, IX, 319. 64 Sleyman Nedv, Asr- Saadet, ev: mer Rza Dorul, stanbul, 1978, III, 40(eserin ilk iki cildi Mevlana ibliye dier ciltler ise Nedvye ait olmasna ramen, latinize edilirken sehven dier ciltlere de ibl eklinde yazlmtr. Eserin 1928deki Osmanlca basksnda bu yanllk grlmemektedir.) 65 bn Hacer el-Askalani, VII, 182-186.
56 57
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 103
son cmleyi ele alrsak, bu olay kabul etmeyenlerin delil olarak getirdikleri gr: Astrologlarn kitaplarnda bu tespitin olmad, eer gerekleseydi yldz ilmiyle ilgili kitaplarda kaydnn bulunaca eklindedir. Deilse olmayan bir ey konusunda astrologlarn kp falan tarihte ay ikiye ayrlmamtr gibi ilgisiz ve sama bir sz sylemeleri veya kaydetmeleri herhalde beklenemez. Ayrca gk cisimleri ile youn olarak ilgilenen, yolculuklarn gk cisimlerinin iaretlerine gre ayarlayan ve Kuran ifadesiyle gk cisimlerine tapan Sabilerin buraya yakn yerlerde youn olarak bulunduu bir blgede bulunan Mekkelilerin dnya tarihinde ilk ve tek olarak gereklemi(!) byle nemli bir olaydan haberdar olmamalar dnlemez kanaatindeyiz. Burada insan dndren bir dier mesele de udur: Bu mesele bilginler arasnda bu kadar tartlyorken, akkul-Kamer meselesini kabul eden baz mellifler bu olayn Kyamette vuku bulacan syleyenleri ok ar ithamlarla sulayabilmilerdir. Bunlardan biri olan Said Havva, kendi asndan en byk mucize olarak kabullendii bu meseleyi kabul etmeyenler konusunda onlarn en azndan kfrle itham edilmeyeceini(!), fakat en azndan sahih rivayetleri reddettikleri iin fasklkla ve sapklkla nitelendirilebileceini ve bunun kalp hastalna duar olduklarnn iareti olduunu belirtir.66 Bu anlaya gre bata Hasan Basri olmak zere birok mfessir ve bilgin sapklk ve fasklk ile sulanabilecektir. Baz bilginler, tartmalarn okluundan ve belki de rivayet problemlerini izah edemediklerinden dolay akkul-Kamer olaynn gerek olduunu, ancak uzun sre seyredilen bir olay olmadn, gz ap kapayncaya kadar sren anlk bir ey olduunu, Kuranda Kamer suresindeki ilk ayetlerin de buna delalet ettiini belirterek konuyu izah etme yoluna gitmilerdir.67 Ancak, bu durumda gz ap kapayncaya kadar sren bir eyin nasl bir mucize olaca sorusu akla gelmektedir. Bir saniye sren bir ey mucize olur mu? Bu kadar ksa bir zaman sren bir mucize neyi ispat edebilir ve mrikler buna itiraz edip neden dile getirmemilerdir? Hlbuki rivayetlerde ay yarlmasnn ikindi ile akam aras kadar
66 67
Said Havva, el-Esas fis-Sunne, ev; Heyet, stanbul, 1989, I, 352. Geni bilgi iin bkz. bn Hacer el-Askalani, VII, 185; Sleyman Nedv (Mevlana ibl), III, 40; Mevdudi, Tefhimul-Kuran, VI, 45.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 104
zamanda grnd aka belirtilmektedir.68 O halde bu izah, rivayetlerin kendisiyle elitii iin yersizdir.
Yine meselenin bu kadar karklndan dolay belki de orta bir yolu bulma adna baz bilginler, Buharide geen ve Enes b. Malikten gelen rivayetteki: Mekkeliler mucize gstermesini istediler, o da ay ikiye ayrlm halde gsterdi ve Hra dan ayn iki paras arasnda grdler.69 eklindeki rivayetten yola karak, aslnda ayn ikiye ayrlmadn, mriklere yle gsterildiini70 sylemilerdir. 71 Ancak bu durumda olmayan eyi olmu gibi gstermek, bir nevi Mekkelilerin dedii, sihir yapm gibi bir durum ortaya karmaktadr ki mesele, izah edilmekten te daha zmsz veya sorunlu bir alana ekilmi olacaktr. 72
Baz ada slam tarihileri eserlerinde akkul-Kamer meselesine temas etmemilerdir. Bunun sebebi ya meselenin karklndan veya mucize diye anlatlan bu olayn sahihliini kabullenmemelerinden olmaldr. Muhtemelen kimi melliflerimizin deindii gibi bu olayn Hz. Peygamberin en byk mucizelerinden olduunu kabullenseydiler yazm olduklar siyer kitaplarnda bu konudan bahsederlerdi eklinde dnyoruz.73 Kimi bilginlerimiz de bunun maddi bir mucize deil, manevi bir temsil olduunu, Hz. Peygamberin bu tr mucizelerinin hi nemli olmadn, asl mucizenin Kuran olduunu aka belirtirler.74
Hamidullahn bu konu hakknda syledii szleri, meseleye farkl bir alm getirmektedir:
slama gre, bir kimsenin vahiy alan bir peygamber olabilmesi iin hi de mucize gstermesi gerekmez, zira bir kimse peygamber bile olsa, her ey insana deil Allaha
bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye , II, 483. Buhari, Menakbul-Ensar, 35. 70 Taberi, Tefsirut-Taber, XIII, 115. 71 Olayn gerek olmad, ancak Mekkelilere ayn yarlm gibi grnd fikrinin baz kelamclarla birlikte bn Arabi, ah Veliyyullah ed-Dihlev ve mam- Gazali tarafndan da benimsediini aktarlr. Bkz. Nedv, III, 40 Zebidi, IX, 320; elebi, XXII, 344. 72 Yazr, VII, 333; Zebidi, IX, 320. 73 Mahmut Esad Seydiehri, slam Tarihi, sad; A.Ltfi Kazanc, Osman Kazanc, stanbul, 1983; Mevlana ibli, Asr- Saadet, ev: mer Rza Dorul, stanbul, 1978; Muhammed Hseyin Heykel, Hz. Muhammetin Hayat, ev; Vahdettin nce, stanbul, 2000; Ali Himmet Berki, Osman Keskiolu, Hz. Muhammed ve Hayat, Ankara, 1978; Muhammed Gazali, Fkhus-Sire, ev; Resul Tosun, stanbul, 1987; brahim Saram, Hz Muhammet Ve Evrensel Mesaj, Ankara, 2003; Hseyin Algl, slam Tarihi, stanbul, 1997; Adem Apak, slam Tarihi, stanbul, 2006. 74 Filipeli Ahmet Hilmi, slam Tarihi, Edisyon; Cem Zorlu, stanbul, 2005, 169.
68 69
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 105
baldr ve onun emriyle meydana gelmektedir. Bununla birlikte, btn insanlk tarihi ierisinde zhd ve takv sahibi insanlara mucize ya da kerametler yaktrlmtr. Bu durumda Muhammed (AS)n hayatnda da bu tr eylerin olmas bizi artmamaldr. Hamidullah: Tarihilerin bize sylediklerine baklrsa eklinde devam eden szlerinde akkul-Kamer olaynn gereklii konusunda kukusunu ortaya koyar.75 akkul-Kamer olayn kabullenen baz mellifler, olayn gerekliini ve dnyann birok yerinde grndn ispat sadedinde Gney Dou Asya'daki memleketlerden Mala-bar'n (Endonezya'da) tarihlerinde byle bir vakaya rastland ve Malabar mihracesinin o gece bu manzaray grd, 76 veya o gece bir bina yaplp "ayn ikiye yarlmas gecesi" diye tarih dld77 eklinde bilgiler aktarlmaktadr. Ancak bu trden bilgilerin o blge insannn kendilerini vmeye ynelik uydurmalar olduunu Hamidullah u ekilde anlatr: Kendilerine bir nme ve iftihar pay kartmak iin, slam kabul eden topluluklarn, Resulullah (AS) ile iliki kurmaya almalarn anlayla karlamak gerekir. Ayn ekilde inliler de, Resulullah (AS)n kendilerine akrabalarndan birini gnderdiini ve in mparatorunun da, slama girdiini bildirmek zere Medineye bir eli gnderdiini ne srerler. Halk arasnda dolaan, efsane niteliindeki bu bilgilerin bizi yolumuzdan alkoymasna izin vermek istemiyoruz. Ayrca, Hindistan ve Trkistan gibi lkelerde de, Resulullah (AS)n vefatndan birka yzyl sonra bir takm maceraperestler ortaya kmlar ve kendilerinin Resulullah (AS)n sahabesi olduklarn iddia etmilerdir. Ve ne gariptir ki, bu kimseler asrlar boyunca, pelerinden srkleyecekleri kitleler bulma ansna sahip olmulardr.78
Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, ev; Salih Tu, stanbul, 1980, paragraf, 188. Bu noktada Hamidullah Hocann mucize konusunda da baz grlerini aktarmak istiyoruz: Mucizenin ne olduu, doal olaylarn tesadfnn mucizeyi oluturabilecei konusunda ayet yeraltndaki bir su kayna s bir toprak katman ile rtl olsa ve toprak kazlp burada yeni bir su kayna bulunacak olsa, bunda alacak bir ey yoktur. Ama bu olay, Resulullah (AS)n ve arkadalar susadnda meydana geliyorsa, biz bunu mucize olarak deerlendiririz.(219) Hamidullah hoca ayrca u ifadelere de yer verir; erhul-Mevkif fil-Akid gibi bir eserin, bir peygamber tarafndan sebep-sonu ilikisi dnda gsterilmi mucizelerin, o peygambere inanan kiilerce teknik imknlara bavurarak yaplm olabileceini de kabul etmekten ekinmediini belirtmeden geemeyeceim.(221) Mucizeler bize bir eyi kerhen kabul ettirmeye alan olaylardr; bir tr zorlamadr. Bask altnda itaatin ise bir deeri yoktur. Kurann bu konudaki ifadesi ok aktr. (224) Bu aktarmdan sonra grn u ekilde bitirir; bir retinin akla uygun ve mantkl oluunun, mucizelerle deil de bizzat kendisiyle kantlanabileceine inanmaktaym.(228) 76 bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, II, 483; Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhit Mcadelesi Ve Hz. Peygamber, I, 328. 77 bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, II, 483. 78 Hamidullah 1067. pararaf.
75
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 106
Gnmzde, akkul-Kamer olaynn ne kadar byk bir mucize olduunu ispatlama sadedinde aydaki birok kraterden birini seip ite mucize ile yarlan yer burasdr demek ne kadar dorudur?79 Hangi delille ispatlanaca belli olmayan bu tr mucizeleri(!) ispatlama gayretlerinin ileride teknolojinin gelimesiyle fiyaskoya dnmesi daha nce ac bir ekilde tecrbe ettiimiz gibi her zaman mmkndr. 80
Tarihsel Balam ve Kaynak Deerlendirmesi

imdiye kadar akkul-Kamer meselesinin rivayetlerdeki durumunu ve Kuranda bu konu zerine indii iddia edilen Kamer suresindeki ilgili ayetler konusunda birbirinden farkl grleri aktardk. almamzn sonu blmnde ise konuyla ilgili iki meseleye temas etmek istiyoruz. ncelikle slam tarihinde bir konunun gereklii konusunda en nemli kriterlerimizden biri tarihsel balam olmaldr. Yani anlatlan konunun o tarih diliminde olabilirlii ve yaanlan olaylarn kareleri iine oturup oturmadn iyi tahlil etmek gerekmektedir. Bir hayat hikyesi ierisindeki olaylar birbirinden bamsz olarak dnemeyiz. O hayat hikyesinin kronolojisi, tarihi dnemi, rf, gelenei, ortam iinde olaylarn olabilirlii iyi tahlil edilmeden mesele anlalamaz. akkul-Kamer meselesini de tarihsel balam formatnda incelediimiz zaman ilgin bir durum ortaya kmaktadr. Hz. Peygambere verilen en byk mucize olarak anlatlan bu olay Mekkelilerin gndemini oluturmamaktadr. nemli olaylar takvim balangc yapan Araplarn ve Mekkelilerin bu kadar nemli bir olay hakknda hibir olumlu ve olumsuz tepkide bulunmamalar dikkat ekicidir. Araplarn ve Mekkelilerin uzun sre gndemini oluturmas gereken bir olay hakknda brakn gndem oluturmasn, nemli olaylar hakknda ynlarca iirler yazan Araplarn ve Mekkelilerin bu konuda suskun kalmalar artcdr. Mekke ortam asndan ve tarihsel balamda dndmzde, Hz.
79 80
Hamidullah, 234. pararaf. 80li yllardaki baz slami aylk dergilerin her ay bir mucize slogan ile ortaya att, petekte Allah ismi gibi arpc olaylarn aslnda petein yazya uygun olarak baz blmlerini oksit ile doldurup arlarn mecburen Allah yazsn yazmalarna sebep olacak kimi mucizelerin(!) sonradan suni mucizeler olduu ortaya kmt.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 107
Peygamberin en byk mucizelerinden biri olmas gereken akkul-Kamer olaynn Mekkeliler zerinde hibir tesir brakmamas ve onlar arasnda gndem oluturmamasn nemsediimizi belirtmek istiyoruz. Yine, aktarldna gre ta Hindistanda grlen(!) bu olayn, bu kadar gkle ilgilenen, yolculuklarn yldzlara gre yapan, ilgisinden dolay takvimlerini Aya gre hazrlayan bu blge ve ehir insan tarafndan grlmemesi mmkn deildir. Btn bu tr durumlar, olayn olabilirliini glgelemekte, tarihsel balamda olayn oturabilecei bir zemininin olmadn gstermektedir. Konuyla ilgili temas edeceimiz ve en fazla nemsediimiz konu da akkul-Kamer meselesi ile ilgili kaynak deerlendirmesi olacaktr. slam tarihinin ilk klasik kaynaklar, akkul-Kamer meselesi hakknda bize bilgi vermemektedirler. Bu konuyla ilgili olarak bize bilgi veren kitaplar, genelde muahhar kaynaklardr ve Deliln-Nbvve Hasis ve emil tr eserlerdir. Hz. Peygamberin siretiyle ilgili bize ilk bilgileri ulatran kaynaklar olan bn shak (v.151), bn Hiam (v.213), bn Sad (v.230), Belazuri (v.279), Taberi (v.310) gibi klasik dnem melliflerinin bu olaydan kitaplarnda bahsetmemeleri olduka dikkat ekici bir durumdur. Hatta Taberi gibi kitabnn nsznde her trl rivayeti kitabna aldn belirten81 bir mellif bile bu olaydan neden bahsetmemitir? Dnmek gerekir. Bu sorunun net bir cevabn bulmak olduka gtr. Burada iki ihtimal akla gelmektedir; birincisi zaten gerekte olmayan bu olay onlara ulamamtr. Ancak bu kanaatimizce zayf bir ihtimaldir. nk olay tarih kitabnda aktarmayan Taberi, tefsirinde aktarmaktadr. Bu durumda olaydan haberlerinin olmamas mmkn gzkmemektedir. kinci bir ihtimal ise, siyercilerin olayn gerekliini kabullenmeyip, kitaplarna almadklar ynndedir. Bu durumda Hadisilerin aldklar bu olay, ayn an insanlar olan bu klasik tarihilerimiz ve siyercilerimiz kitaplarna neden
81
Taberi, Kamer suresi tefsirinde ayn yarlmas ile ilgili bu rivayetleri verse de, sra, 59 da ki yorumlarnda bu rivayetleri nakzeder gibi szler sarf ederek, adeta tarih kitabndaki metodunun daha doru olduunu ispatlar gibi hareket etmektedir. yleki; Ey Muhammed, kavminin senden istedii mucizeleri gndermeyiimizin sebebi, senden nceki mmetlerin, Peygamberlerinden mucize isteyip, mucize gnderildikten sonra da iman etmemeleri ve helk edilmeleridir. Dolaysyla biz senin kavmine mucizeler gndermedik. Zira eer onu gndersek ve onlar da yalanlasa, tpk nceki mmetlere yaptmz gibi derhal azab gnderirdik. Taberi, Tefsirut-Taber, IX, 134; Benzer elikiye Beyzavide dmtr. Bkz. sra,59 Beyzavi, Tefsirul-Beyzavi, Beyrut, 1988, I, 575.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 108
almamtr? Bunun cevab olarak yle bir ihtimal akla gelmektedir. Hadisiler, kendilerine aktarlan olaylar kitaplarnda birbirinden bamsz olarak konularna gre aktarmlardr. Onlar kendilerine ulaan bilgileri konularna gre tasnif etmiler ve olayn tarihsel balamn dnmemilerdir. Onlar iin nemli olan kendilerine ulaan rivayettir. O rivayeti baz cerh tadil metotlaryla alrlar veya reddederler. Olay, bir kiinin hayatnn ve tarihsel konumunun ierisinde oturduu balamda dnmezler. Tefsirciler iin de benzer bir durum geerlidir. Onlar nlerindeki ayetleri tefsir edebilmek iin ellerine geen malzemeyi aktarmak zorunda kalmlardr. Batan sona doru, btn olarak ilk tefsiri yazanlardan kabul edilen Taberinin tefsirinde gsterdii farkl tavr da bu ekilde aklanabilir. slam tarihilerine gelince, onlarn durumu farkllk arz etmektedir. Onlar eserlerini hazrlarken, Hz. Peygamberin douundan itibaren anlattklar bir hayat nehri ierisinde kendilerine gelen bilgilere bir yer bulmalar gerekmektedir. Onlar iin kendilerine gelen bilgilerin, anlattklar hayatn btnyle rtmesi ve tezatlk arz etmemesi gerekmektedir. Bu sebeple olaylar, bu balamda bir kareye oturtmaya alrlar. Muhtemelen akkul-Kamer meselesinde de byle bir durum vardr. Siyer yazarlar, Hz. Peygamberin siretinin ak ierisinde Mekke ortamnda gndem oluturmayan bu olayn vukuunu uygun grmemi, Hz. Peygamberin sireti iinde byle bir olayn olmasnn mmkn olmadn dnm olabilirler. lk slam tarihilerinin temas etmedii bu olaydan muahhar slam tarihilerinin bahsetmesinin sebebi, muahhar tarihilerimizin bu olay hadis kaynaklarndan almalarndan olsa gerektir. Hadisiler ve baz muahhar tarihiler tarafndan bu kadar nemle aktarlan, hatta Mekkede Hz. Peygamberin en byk mucizelerinden olmas gereken akkul-Kamer olaynn Kuranda kesin bir dille anlatlmamas bir yana, Hz. Peygamberin hayatn anlatan ilk klasik siyer ve tarih kitaplarmzda bu konuda her hangi bir bilginin bulunmamas dndrcdr. Bu kadar nemle aktarlan bir olayn Mekkede ses getirmesi ve bu olayn bn shak, bn Hiam, bn Sad, Taberi, Belazri gibi ilk siyer kaynaklarmzda bahsedilmesi gerektiini dnyoruz. Bu konuyu kitaplarna almayan ilk siyer yazarlarnn bu tav-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 109
rn ve meselenin bu ynn ok nemsiyor ve zellikle dikkat ekmek istiyoruz. Sonu olarak bu aktardmz veriler erevesinde, akkul-Kamer meselesinin olabilirliinin mmkn olmadn, bu olayn en iyimser yorum ve ihtimalle rivayetlerde de deinildii ekilde o gn gerekleen ay tutulmas olaynn, ay yarlmas olarak aktarlmas ve rivayetlere bu ekilde girmesi, bunun da Kamer suresindeki ilgili ayetlerle ilintilendirilmesi sonucu, akkul-Kamer mucizesi(!) ortaya konulmutur. Yani bu olay anlatld ekilde bir mucize deil, retilmi, Hz. Peygambere yaktrlm, kurgulanm (ini), bir mucizedir (!) kanaatindeyiz.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Kurann Konulu Tefsiri

-Konulu Tefsire Duyulan htiya ve Konulu Tefsirde YntemlerAbdurrahman KASAPOLU*
zet
amzda, belli konudaki yetlerin bir araya getirilmesi temeline dayanan konulu tefsir yntemi yaygn olarak mfessirler ve Kuran aratrmaclar tarafndan kullanlmaya, bu alanda ortaya konulan eserler de okuyucular tarafndan ilgiyle takip edilmeye balanmtr. Yapm olduumuz bu aratrma, konulu tefsire duyulan ihtiyac, konulu tefsirin metodolojisini, dier tefsir eitlerinden ayrld noktalar ortaya koymay amalamaktadr. Anahtar Kelimeler: Kuran, konulu tefsir, yntem, an ihtiyalar. Abstract Commentary of Qoran with Subject - Necessity of commentary with subject and methods of commentary with subject In our age, it is commonly started to use that commentary of Qoran with subject some of interparater of Qoran and researchers. Also it is started to follow that this type work many of the reader. In this study we aim to put forward that necessity of commentary of Qoran with subject and its methods.
Giri
Kuran Kerimin, mushaftaki yazl srasna gre yet yet (parac) tefsiri, asrlarca Kelm- Kadmi yorumlamada etkili bir yntem olarak kullanlm ve halen de kullanlmaktadr. amzda, bu yorumlama ynteminin yannda, belli konudaki yetlerin bir araya getirilmesi temeline dayanan konulu tefsir yntemi de yaygn olarak mfessirler ve Kuran aratrmaclar tarafndan kullanlmaktadr. Bu alanda ortaya konulan eserlerin de okuyucular tarafndan ilgiyle takip edildii grlmektedir. Konulu tefsirle parac tefsir arasndaki fark temelde, tefsir yaplrken yetlerin sralamasnda hangi kriterin esas alnaca husu-
Do. Dr., nn niversitesi ilahiyat Fakltesi Tefsir Ana-Bilim Dal retim yesi.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 112
sunda kendini gstermektedir. Birisinde mushafn tertibi esas alnmakta, dierinde ise mfessir ayn konuyla ilgili yetleri bir araya getirip yorumlamaktadr. Konulu tefsirler, parac tefsirde bulunmayan ya da az bulunan avantajlar sebebiyle, gnmz Mslmanlarnn byk ilgisini ekmektedir. Bu ilgi, konulu tefsir almalarnn oalmasna, bu alanda yazlan eserlerin saysnn gn getike artmasna sebep olmutur. Bir yandan konulu tefsir yntemiyle yazlan eserler oalrken, dier yandan da mfessirler, konulu tefsir ynteminin ilkelerini belirlemeyi gerekli grmlerdir. Bu ihtiyaca bal olarak konulu tefsirin metodolojisini, nemini, lzumunu, dier tefsir yntemlerinden farkl olan yanlarn belirten eserler kaleme alnmtr. Biz aratrmamzda, konulu tefsirin metodolojisi alannda yazlan eserleri esas alarak bu sahada yeni bir derleme yapmay uygun grdk. Yapm olduumuz bu derleme, konulu tefsire duyulan ihtiyac, konulu tefsirin metodolojisini, dier tefsir eitlerinden ayrld noktalar maddeler halinde, kolay anlalr bir tarzda aktarmay amalamaktadr. Farkl kaynaklardaki bilgileri fazla ayrntya girmeden bir arada grebilme imkn sunmay hedeflemektedir. Aratrmamzn ana temasn konulu tefsirde bavurulan aratrma yntemleri, konulu tefsirin nemi ve lzumu oluturmaktadr. Bunun yannda konulu tefsirin tarifine, amzda bu yntemin ortaya k sebeplerine, parac tefsirden ve kavram tefsirinden farkl olduu noktalara da temas edeceiz.
Konuyla lgili Kavramlar ve Tarifleri

Konulu tefsir esas itibaryla, Kuran batan sona yet ayet yorumlayan parac tefsirlerde olmayan baz avantajlar dolaysyla kefedilmi ve uygulamaya konulmutur. Bu ynyle konulu tefsirin tarifini yaparken, Kurann yet yet tefsirini tasvir eden tanmlara da yer vereceiz. Yine konulu tefsirle ilikili olan kavram tefsirine de bu tanmlar blmnde deineceiz. Kuran batan sona yorumlayan tefsirler iin, tefsir-i mselsel / seri tefsir, atomcu / parac, teczi tefsir gibi isimlendirmeler yaplmtr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 113
Mfessirin Kuran yetlerini mushaf- erifteki srasna gre yet yet ele alarak aklamaya koyulduu tefsir metoduna atomcu / parac / teczi tefsir denir.82 Tefsr-i mselsel / seri tefsir, ilk yetten son yete kadar tm Kuran metninin srasyla aklamasn ieren tam tefsirdir. Bylesi tam yani ard kesilmeyen tefsir iin Arapa tefsrul-mselsel ifadesini kullanmak uygun grlmtr.83 Tam / ser tefsirlerin yannda oru, boanma, kadn ya da yneticilik gibi zel Kuran konularn ileyen konulu tefsirler mevcuttur.84 Arapadaki karl, et-tefsrul mevd olan bu yntemin isimlendirilmesi Trkede konulu tefsir eklinde olmutur. Sz konunu tefsir yntemine tevhd yani btnsel tefsir nitelemesi de yaplmtr.85 Konulu tefsir ile neyin kastedildiine ilikin birok tarif yaplmtr. Konulu tefsir tarif edilirken konuyla ilgili gr beyan edenlerin ortaya koyduklar balca hususlar ve tariflerinde yer verdikleri ifadeler unlardr: Konulu tefsir, belirli bir konuya ait, deiik surelerde zikredilen / tekrar edilen, o konuyu uzaktan yakndan ilgilendiren, ayn manaya gelen Kurn yetlerini zel art ve yntemlerle bir araya toplayan / dkmn yapan, tek bir balk altnda onlardan bir konu tekil eden, nzl sralarn da gz nnde bulundurarak bunlar kendi aralarnda usulne uygun bir tarzda dzenleyen, sz konusu yetleri nce sevk olunduklar ortam ierisinde, siyak sibak ilikisi balamnda deerlendiren, sonra da benzer yetlerle birlikte konuyu ileyen, Kurann genel slbu erevesinde yetler arasnda mukayeseler yapan, onlar ilm bir incelemeye tbi tutan, Kurann temel ilkelerine gre yorumlayan tefsirdir. Konulu tefsir, anlam ve ama bakmndan ortak ya da benzer zellik tayan Kuran konularn aratran, aratrmay sadece bir konuya indirgeyen ve bu konuyla ilgili yetleri btncl bir bak asyla gz nnde bulunduran, hepsini bir eksende toplayan, Kuran btnl ierisinde ele alan, derinlemesine inceleyen, elerini ortaya karan tefsirdir. Konulu tefsir, ayn konuda bir araya topMuhammed Bkr es-Sadr, Kuran Okulu, ev. Mehmet Yolcu, Fecr Yaynevi, Ankara, 1996, 13; Muhsin Demirci, Konulu Tefsire Giri, Ensar Neriyat, stanbul, 2006, 35-36. 83 J. J. G. Jansen, Kurana Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklamlar, ev. Halilrahmn Acar, Fecr Yaynevi, Ankara, 1993, 31. 84 Jansen, 32. 85 Sadr, 16; Celal Krca, limler ve Yorumlar Asndan Kurana Yneliler, Tur Neriyat, stanbul, 1993, 290; A. Cneyt Eren, Kuran- Kerimin Anlalmasnda Yeni Bir Yaklam: Konulu Tefsir Metodu, Nil Yaynlar, zmir, 2000, 18.
82
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 114
lanan yetlerin anlamlarn aklamay, -veciz, mcmel ve mkil olarak ifade edilen yetler hakknda ayrnt verici, izah edici nitelikteki dier yetlerden istifade etmeye imkn salamay-, yetlerin asllarn ortaya karmay ve birletirirci balarla onlar birbirine balamay hedefler. Konulu tefsir, Kurann belli bir konu hakkndaki grn, hidyet mesajn ve icaz ynn aa karmaya, Allahn o konuyla ilgili murdn ortaya koymaya abalayan, dnsel, toplumsal, ya da evrensel yaklamla ilgili konulardan herhangi birini Kuran perspektifinden ortaya koymay ve bu konuda Kurn bir sylem gelitirmeyi amalayan, Kurann konularn onun gnderili amalarna, temel ilkelerine uygun olarak yorumlayp aratran almalardr.86 Grld gibi, konulu tefsirle ilgili tariflerde genellikle u hususa ilikin tasvirlere yer verilmitir. Birincisi konulu tefsirde kullanlan yntemlerden hareketle tanmlama yaplmaya allmtr. kincisi, Kurann salkl ve doru anlalmasnda konulu tefsirin zel hedefleri esas alnarak tanmlamaya gidilmitir. nc husus; tariflerde, konulu tefsirin genel amacnn, ilh mesajlarn anlalarak insanla hidyet vesilesi olmasn salamak olduu vurgulanmtr. Dorusu tariflerde geen bu tr vurgular, ayn zamanda btn tefsir yntemlerinin amalar arasndadr. Konulu tefsirden sz edildiinde, kavram tefsirini de onunla birlikte dnmek gerekir. Hatta bu ynyle bir snflama yapldnda konulu tefsir kendi arasnda konulu tefsir ve kavram tefsiri diye ikiye ayrlr.87 Konu tefsiri ile kavram tefsiri arasnda bir mukayese yaptmzda aralarnda baz belirgin farklar olduu gzlenir.88
Mustafa Mslim, Kuran almalarnda Yntem Konulu Tefsire Metodik Bir Yaklan-, ev. Salih zer, Fecr Yaynevi, Ankara, 1998, 24; M. Said imek, Gnmz Tefsir Problemleri, Esra Yaynlar, stanbul, 1995, 119-120; mer Dumlu, bn Teymiye ve Konulu Tefsir, Anadolu Yaynlar, zmir, 1999, 53-55; ahin Gven, ada Tefsir Aratrmalarnda Konulu Tefsir Metodu, r Yaynlar, stanbul, 2001, 48-50; Eren, 18-21. 87 Demirci, Konulu Tefsire Giri, 96. 88 1. Kavram tefsirinde ele alnan szckler ncelikle etimolojik ve semantik tahlile tabi tutulur. Kelime tahlilleri yaplmadan kavram tefsiri almas gerekletirilemez. Konulu tefsirde ise, her zaman etimolojik ve semantik tahlile ihtiya duyulmayabilir. Baz konularn ileniinde tahlil edilmesi gereken kavramlar bulunmayabilir.88 (Demirci, Konulu Tefsire Giri, 101; Gven, 53) 2. Konulu tefsir almalar kavram almalarndan daha kapsamldr. Kavram tefsirinde konu, ele alnan kavram etrafnda dnp dolar. Ele alnan kavramn boyutlarnn aratrlp ortaya konulmasyla alma tamamlanm olur. Konulu tefsirde ise durum biraz farkldr. Eer ilenen konu kavram tahlilini gerektiriyorsa, bu tahliller yaplr. Fakat konu almas bununla tamamlanm olmaz. Kavramsal deerlendirmeler yapldktan sonra, konu geni bir ekilde ele alnr, asli ve tali unsurlar dikkate alnarak kapsaml bir tahlile tabi tutulur.88 (Demirci, Konulu Tefsire Giri, 101-102; Gven, 54) 3. Her kavramsal alma ayn zamanda bir konulu tefsirdir, ama her konulu tefsir bir kavramsal alma deildir.
86
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 115
Kuranda yer alan bir kavramn ayrntl bir ekilde incelenip aklanmasna kavram tefsiri denir. Kavram tefsirinde nce ele alnan Kuran kavramnn kelime ve trevlerinin getii btn yetler kartlp derinlemesine incelenerek lgat ve terim anlamlar tespit edilir. Bundan sonra kavram, Kuranda getii yerde, siyak sibak uygunluu erevesinde ele alnr. Gerek grlmesi halinde semantik tahliller yaplarak, incelenmekte olan kavramn urad anlam deiiklikleri belirlenmeye allr.89 Konulu tefsiri kavramsal tefsir olarak isimlendirenler90 olmusa da bu yaklam kabul grmemitir. nk konulu tefsir kavram tefsirini de ierebilecek daha genel bir olgudur. Konulu tefsire kavramsal tefsir nitelemesi yaptmz takdirde, konulu tefsirin sahasn daraltyor olabiliriz.91
Konulu Tefsir almalarnn Ortaya k Sebepleri

Konulu tefsir, Kuran ve tefsir aratrmalarnda yeni bir yntemdir. Bu yntemin ortaya knda an koullar ve toplumlarn ihtiyalar etkili olmutur. Kuran aratrmalar sahasnda ortaya kan bu yeni aratrma ynteminin douunda ve gelimesinde etkili olan sebepleri belli balklar altnda toplamak mmkndr:
1. amzda lm htisaslamann Byk nem Kazanmas

htisaslama dneminin en belirgin zellii, herhangi bir konuyu genel hatlaryla bilmenin tesinde, konuyu en ince ayrntsna varncaya kadar tm birimlerine inerek teker teker incelemektir. amzn ilm anlaynn temel karakteristiklerinden biri olan ihtisaslama, Kuran aratrmalarnn yntemini de etkilemitir. htisaslama dnemindeki Kuran tefsiri almalarnda, Kurana yeni bir bak asyla yaklama giriimine ihtiya duyulmutur. Kurann konularn tespit etme ve bu konulardan herhangi birini seerek o mesele hakknda
Kavram almalar geni boyutlu olmayp tam bir konulu tefsir almas zellii gstermezler. Bu tr almalarda ayrntya inme zorunluluu yoktur.88 (Demirci, Konulu Tefsire Giri, 102; Gven, 54) 4. Kavramsal almalar dilsel, konulu tefsir almalar ise yorum arlkldr. Kavramsal tefsirde daha ok bilgi ne karken, konulu tefsirde ise tahlil ve deerlendirmeler ar basar.88 (Demirci, Konulu Tefsire Giri, 102) 89 Demirci, Konulu Tefsire Giri, 99. 90 Krca, 294. 91 Gven, 52.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 116
Kurann mesajlarn ortaya kartma faaliyetleri tefsir almalarna ciddi etkide bulunmutur.92 2. slm limler Alanndaki Metodoloji Sorunu Klasik usllerin gnmzde Kuran anlama ve yorumlamada her ynyle yeterli olmad kanaatine varan amzn aratrmaclar, yeni metodolojiler gelitirme ihtiyac hissetmilerdir. Gemite yaplan tefsir almalar gnmze aktarldnda yeterli verim alnmad, konular asndan sistematize edilemedii, bir btn halinde hayat iin gerekli olan etkin bir dnya grn ortaya koyamad iin, gnmz Kuran yorumcular, tefsir almalarnda konusal ve kavramsal aratrmalara arlk verme ihtiyac duymulardr.93 Klasik tefsir kaynaklarnda Kurann ilk sresi olan Ftihadan balayp Ns sresine kadar olan btn srelerin ve yetlerin tertip sras esas alnarak tefsir yaplmtr. Bu yntem Hz. Peygamberden sonra uygulanmaya balam, asrlar boyu sren ve halen de devam eden geleneksel bir akma dnmtr. Kuran bandan sonuna kadar tefsir etme yntemi yetleri anlamada, ayrntlarn tespit edilip aklanmasnda olumlu neticeler vermi olmakla birlikte, Kuran btnln kapsamaktan uzak oluu, sz konusu btnlk ierisinde yetin durumunun ve konumunun tespit edilememi olmas, btn bu sebeplerden dolay da parann btn yerine konulmas bir yete ait hkmn Kurann tamamna izafe edilmesi-, bu yntemle yazlan tesirlerde ou zaman subjektif grlerin yanstlmas, evren ve hayat hakknda yeterince tutarl fikirlerin verilememesi gibi olumsuz sonular dourmutur. zellikle tek yete dayal yorumlarn olumsuz sonular toplum hayatnda kendini aka hissettirmitir. Yine gnmz insan Kurann bilgisini edinmek isterken, onun hangi meseleyi / konuyu nasl ele aldn bilmeyi arzu etmektedir. Ancak Kuran batan sona yet yet yorumlayan tefsirler bu ihtiyaca cevap vermede yetersiz kalmaktadr. Bu ve buna benzer sebepler yznden baz ilim adamlar geleneksel tefsir ynteminden konulu tefsir yntemine dnlmesini istemilerdir; byle bir yntemin daha salkl sonular vereceini ifade etmilerdir. Gnmzde Kuran konu konu ele
92 93
Gven, 91-94. Gven, 98-99.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 117
alp, eitli boyutlaryla aklayp yorumlamann nemli bir ihtiya olduunu belirtmilerdir.94 Zamanla insanlar Kuranla ilgili bu tr almalara ihtiya duymaya, rabet etmeye balamlardr. Bu ilgi, bu alanda yeni eserlerin ortaya kmasn salamtr.95 3. slma Yneltilen phelere Konulu almalar Araclyla Cevap Verilmesi Son asrlarda slm ve onun temel kayna olan Kuran etrafnda pheler retilmeye allmtr. Bu asrda zellikle baz msterikler Kuranla ilgili birtakm pheler ortaya atmlardr. Bu tr pheler, konulu tefsirin douunda belirleyici olmutur. retilen pheleri ortadan kaldrmak iin din alanda yeni araylara giriilmitir. Mslman aratrmaclar kendi dinlerinin asli kayna olan Kuran daha iyi tantmak, slmn belirli konular hakknda ortaya atlan phelere cevap verebilmek, ortaya atlan iddialar rtebilmek iin Kurann o konu hakkndaki genel hkmlerini / mlahazalarn bir araya getirme yoluna gitmilerdir. Aratrmaclar bu abay gsterirlerken ele aldklar her meseleye Kurn / slm bir bak as kazandrmay hedeflemilerdir. Bu aratrmaclarn takip ettikleri yollardan birisi de Kurn yetlerine btncl yaklamak ve konulu tefsir metodunu uygulamak olmutur.96
Konulu Tefsire Duyulan htiya ve nemi

Kuran aratrmalarnda konulu tefsir tarz almalara ok fazla ihtiya duyulmaktadr. Hatta baz aratrmaclar, Kuran aratrmalarnn geleceini konulu tefsir tarz almalarda grmektedirler.97 zelikle ierisinde yaam olduumuz ada Kuran tefsiri yntemleri arasnda en nemlisinin konulu tefsir olduunu syleyebiliriz. Bu nem onun salad baz faydalardan kaynaklanmaktadr. Zira bir ey faydal olduu ve
Fazlur Rahman, Ana Konularyla Kuran, ev. Alparslan Akgen, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 1996, 27; Krca, 298-290; Hlis Albayrak, Tefsir Usl, le Yaynlar, stanbul, 1998, 117-118; Ali Erolu, Tarihte Tefsir Hareketi ve Tefsir Anlaylar, EKEV Yaynevi, Erzurum, 2002, 120. 95 H. Mehmet Soysald, Nzlnden Gnmze Kuran ve Tefsir, Fecr Yaynevi, Ankara, 2001, 334. 96 Dumlu, 56; Demirci, Konulu Tefsire Giri, 93; Soysald, 333; Gven, 104-105. 97 Muhammed Gazali, Kuran- Kerimin Konulu Tefsiri, ev. ahin Gven, Ekrem Demir, Aa Yaynlar, stanbul, 2005, 9.
94
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 118
ihtiya duyulduu oranda nemli ve deerlidir. Konulu tefsirin metodolojisi zerinde alan ve dnce ortaya koyan aratrmaclar bu yntemin nemini ve faydasn ok ynl olarak izah etmeye almlardr.
1. Konulu Tefsir Yorumcuyu Hatadan ve Yanl Tutum Taknmaktan Korur

Konulu tefsir yntemi yorumcuya, zerinde alt konu hakknda btncl bir bak as kazandrr. Bylece yorumcu hataya dmekten ve subjektif bir tutum taknmaktan uzak kalabilir. nk ayn konuyla ilgili btn yetleri bir araya getirip tarihsel balamna uygun bir ekilde deerlendirmeye tabi tutmak, konuyu kapsaml ve eksiksiz bir ekilde kavramaya imkn salar.98 Mfessire belirli bir konuyu derinlemesine ve kapsaml olarak aratrma imkn sunan Konulu tefsir metodu, mevzu ile ilgili btn yetleri bir arada grme frsat verir. Ele alnan konuyu tarihsel balam yani zaman-mekn uyumu ierisinde inceleme imkn tanr. Mfessir, yetler arasnda grnrde elikiliymi izlenimi veren durumlar ortadan kaldrmak iin meseleyi derinlemesine ve ilm atmosfer ierisinde tahlil eder. Bylece konu bilgi ve dokman bakmndan zenginletirilmi, btn hatlaryla ortaya kartlm olur. Dier tefsir yntemleri aratrmacya, konuya ilikin buna benzer derinlik ve kapsamll salayamaz. Bu tr konular aratrmann en salkl yolu konulu tefsir almas yapmaktr.99 Konulu tefsir metodu, mfessire ele alnan konuyla ilgili her bir yetin yerini ve durumunu tayin etme konusunda yardmc olur. Bu suretle parann btn yerine yani sadece bir yetin Kurann tamam yerine konmasn engeller. Bu sayede yalnz bir yete ait hkmn Kurana izafe edilmesi, bir baka deyile bir yeti bilgisinin / hkmnn Kurann bilgisi / hkm olarak sunulmas nlenmi olur.100 Konulu tefsir metodu sayesinde, ele alnan bir Kuran kavram, herkesin arzusuna gre iini doldurduu bir kavram olmaktan kar. Bu duruma bal
Gven, 109. Mslim, 34; imek, 122; Demirci, Konulu Tefsire Giri, 174-175; Gven, 109-110; Eren, 31-32. 100 Gven, 109.
98 99
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 119
olarak Kuran yorumcular asgar mtereklerde birleme frsat bulurlar. Kuran kavramlarnn iini yine ondan elde ettikleri bilgilerle doldururlar.101
2. Konulu Tefsir Kurann Mesajn nsanlara Ulatrmada Birok Adan Salkl Bir Yntemdir
Konulu tefsir, amz insanna Kurann mesajn ulatrmann en uygun ve en kestirme yollarndan birisidir. inde yaadmz a, belli alanlarda uzmanlamann en ok yaygnlk kazand zaman dilimidir. Nitekim gn getike ilim dallarnn yeni alt balklar olumakta ve bu alt balklar da zamanla bamsz ilim dal haline gelmektedir. Tefsir almalarnn da bu gelimelere paralel olarak konulara ayrlmasn, Kurann ierdii konularn mstakil olarak incelenmesini ve bu konularn incelenmesine dair yntemlerin gelitirilmesini beklemek doaldr. Bilimsel yntemlerin ve uzmanlamann yaygnlk ve hz kazand amzda Kuran verilerini, onun insan hayatna yn veren ilkelerini sunmann en iyi, en gvenilir yollarndan birisi konulu tefsir almalardr.102 amzn getirdii sorunlarla Kurann konulu tefsiri ve konulu tefsir yntemiyle yaplm ettler araclyla baa klabilecei dncesi, gnmzde genel kabul grmektedir. nk ele alnan bir konuya ilikin bilgileri Kuran ve hadislerden toplayp bir araya getirmek, anlamlarn iyice zmsemek, aratrmacya birtakm genel ilke ve fikirlere varmay salayacak frsatlar tanr. lh metnin genel hedeflerinden karlan ilkeler nda aratrmac, an problemlerinin slm zmn kavrayabilir.103 Konulu tefsir, amz insannn yenilenen ihtiyalarn karlamada ve Kurann evrensel ilkelerini gnmz insannn anlayabilecei ekilde istifadesine sunma noktasnda bavurulabilecek gvenilir bir yntemdir. Kurann ierdii bilgileri, salkl ilm aratrmalar sonucu genel bir snflamaya tabi tutmak, Kurann hedefini ve amacn bariz bir ekilde aa karmay gerektirir. Byle bir tefsir almas, amz insanlaryla Kuran arasnda ba oluturur. Bu ba
Krca, 291. imek, 119; Demirci, Konulu Tefsire Giri, 176-177; Gven, 110-111; Eren, 32. 103 Mslim, 34; Gven, 111-112.
101 102
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 120
sayesinde amz insan hayatta kar karya geldii problemleri Kurann rehberliinde zmleme frsat bulur.104 Konulu tefsir sayesinde, dnyann siyasi, iktisadi, ahlk ve sosyal bunalmlar yaad bir dnemde insanlar, Yce Allah tarafndan gnderilmi olan Kurann, hayatn her safhasna yn veren stn ilkeleriyle kar karya gelirler. Konulu tefsirler vastasyla insanlarn Kurann kalc ve everensel ilkelerini kolayca anlamalar, iselletirmeleri ve uygulamalar salanm olur.105 Baz mfessirler Kuran tefsir ederlerken, onun metinsel balamda ne demek istediini, ierdii bilgisel deerlerin muhataplar ne lde ykml kldn, Mslmann bireysel ve toplumsal yaamda nasl bir sorumluluk tadn ortaya karmay hedeflemilerdir. Bu bilin ve gayeyle, hidyet kayna olan Kurn hikmetleri ortaya kararak insanlar Kurann zne doru ynlendirmilerdir. Hakiki ya da mecazi anlamyla Kurann zn vermeyi amalayan tefsir tarz, gerek anlamda konulu tefsirde kendini gstermitir.106
3. slm Tefekkrn Gelimesine Katk Salar

zellikle gerileme, duraklama ve taklit dnemlerinde slm dncesi yeterli dzeyde gelime salayamamtr. Bu durumdan kurtulmann, bu eksiklii gidermenin yollarndan birisi, konulu tefsir trdr. Kuranda Peygamberlik, Kuranda ekonomi, Kuranda adalet gibi konulu tefsir almalar, Mslmanlarn kltr mantn oluturabilecek yntemler arasnda gsterilebilir.107
4. Modern lm Teoriler Karsnda Salkl Bir Bak As Kazandrr

Modern bilime dayal olarak gelien teoriler karsnda salkl bir bak as elde etmek ve zm yollar gstermek, konulu tefsir sayesinde mmkn olur. Mslman aratrmac psikoloji, sosyoloji, antropoloji ve dier modern ilimler sahasnda herhangi bir teori ile kar karya geldiinde, konuyla ilgili bir araya getirilmi ve kendilerine dayanarak sz konusu teoriyi tartacak yetler
Gven, 110-111; Eren, 32. Mevlt Gngr, Tefsirde Konulu Tefsir Metodu, slm Aratrmalar, say: 7, 1988, 52; Soysald, 339. 106 Muhsin Demirci, Tefsir Tarihi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 2008, 128. 107 Muhammed Gazali, Kuran Anlamada Yntem, ev. Emrullah ler, Sor Yaynclk, Ankara, 1993, 125.
104 105
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 121
bulmakta zorlanmaktadr. Konulu tefsir almalar bu zorluun almasna imkn verecektir.108 Gnmzde Mslman aratrmaclarn, Batllar tarafndan yntemleri belirlenen psikoloji, eitim, sosyoloji, ekonomi gibi bir ok bilim dalnn etkisinde olduklar bir gerektir. Konulu tefsir almalar, Mslman aratrmaclar bu durumdan kurtaracak ve sz konusu ilim dallarna dair yntemler sunacaktr.109
5. Konulu Tefsir Yorumcuya Btncl Bir Bak As Kazandrr

Konulu tefsir metodu, ele alnan bir konuyu tm ynleriyle ve derinlemesine anlama, aratrma imkan verdii iin, Kurana btncl ve kapsaml bak as kazandrr. Kapsaml bir Kurn bak asnn hareket noktasn oluturur. Kuranda yer verilen bir konu hakknda tutarl ve isabetli bir sz syleyebilmek, ilh mesaj daha net bir biimde sunabilmek iin konu ile ilgili btn yetleri gz nnde bulundurmak gerekir. te konulu tefsir metodu Kuranla ilgili konularn ayrntl ve kapsaml bir ekilde incelenmesine imkn verir.110 Kuran yetleri konu konu nzil olmam ya da belli balklar altnda tertip edilmemitir. Kuran ele ald konular, gnmzde alageldiimiz giri, gelime ve sonucu olan eserler gibi ilemez. Onda belli bir konunun ele alnp ilendii blmlere alt ve yan balklara rastlanmaz. Bu yzden Kurann belli bir konu hakkndaki grn tespit edebilmek iin o konuyla ilgili tm yetleri bir araya getirip nzl sralarn gz nnde bulundurarak anlamaya almak gerekir. Kurann o konuya ilikin mesaj da ancak bu ekilde renilebilir. Kuran konularn zel kurallarla bir at altnda toplayp deerlendirmek ise, konulu tefsirin sahasna girer.111 Bu yntem sayesinde, Kuranda ele alnan bir konunun sreler ierisine serpitirilmi blmlerini, paradan btne gitmek suretiyle bir araya getirerek uyumlu ve btncl bir dnya gr ortaya koymak mmkndr.112
imek, 122; Demirci, Konulu Tefsire Giri, 175. imek, 122. 110 Gazali, 125; Dumlu, 99; Soysald, 339; Gven, 115-116; Eren, 32. 111 Gven, 116; Eren, 32. 112 Gven, 116-117.
108 109
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 122
6. Mfessirin ve Okuyucunun Maksadna Ulamasnda Kolaylk Salar

Kurann anlalmasn kolaylatracak, onun bilgisine sahip olma yollarn aacak almalar yapmak Mslman limlerin grevlerindendir. Bu sorumlulukla hareket eden limler, Kurann sunduu mesajlar insanla ulatrabilmek iin yeni yntemler gelitirmeye mecburdur. te konulu tefsir bu yntemlerden birisidir. Konulu tefsir aratrmacnn maksada en ksa yoldan, fazla sknt ekmeden ulamasn salayan bir yntemdir. nk bu yntem sayesinde aratrmac ele ald konuyla ilgili yetleri ve izahlarn, o yetler btnnden karlmas gereken ilkeleri sistemli bir ekilde ve bir arada bulma imknna sahiptir. Bylece Kurann vermek istedii mesajlar ve retmeyi hedefledii prensipler ksa / pratik yoldan anlalm, insanlara sunulmu olur.113 Kurann gnderili amac insanlara rehberlik etmektir. Bir kimse hayatnn herhangi bir ynn ilgilendiren mesele hakknda Kurandan bilgi edinip onu kendine rehber yapmak isterse, o konu hakknda kapsaml, ak ve kesin bilgilere sahip olmaldr. Bu bilgileri elde edebilmek iin en azndan bir Kuran mealini batan sona okumaldr. Bu okumay gerekletirse bile, bir konunu Kuranda eitli yerlere datlm blmlerini zihninde bir araya getirip sonuca ulamas kolay deildir. nk konularn dizilii bakmndan Kurann, gnmz insannn alk olmad bir slbu vardr. Onda bir konunun ele alnp bitirildii blmlere ve alt balklara rastlanmaz. Aksine eitli konulara ilikin bilgiler arka arkaya gelir ve bunlar farkl slplarla zaman zaman tekrar edilir. Okuyucu Kuran mealiyle yetinmeyip tefsir kitaplarna bavurmaya kalksa, hacimli eserlerle karlaacak ve fazla zaman harcamak durumunda kalacaktr. zellikle okuma alkanl az olan toplumlarda ciltler dolusu kitaplarn okunmas nerdeyse imknszdr. Bu tr zm yollarnn yerine btncl bir yaklamla hazrlanan konulu tefsir almalar konulacak olursa, sz konusu problem daha kolay bir ekilde halledilebilecektir. Zira btncl yntemle hazrlanan bir tefsir almasn okuyan kimse, renmek istedii konuyla ilgili yetleri ve bunlara getirilen yorumlar bir arada bulma imkanna sahip olacaktr.114
113 114
Dumlu, 98-99; Gven, 125-126. Gngr, 51; Dumlu, 98-99; Demirci, Konulu Tefsire Giri, 175-176; Soysald, 336-337; Gven, 125-126.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 123
7. Konulu Tefsir Yeni Kuran Aratrmalarna mkn Hazrlar

Kuran aratrmalarnn kk salp salamlamas ve yeni metotlarn kefedilip ortaya koyulabilmesi konulu tefsir almalarnn gelitirilmesiyle mmkn olabilir. Mfessir, bu yntemin getirdii yeni sistem sayesinde Kurana btncl bir bak asyla yaklaabilecek, yetlerin satr aralarn okuyabilecektir. Satr aralarnn okunmas yeni anlamlar kefetmeye zemin hazrlayacaktr. Dolaysyla Kuran aratrmalarn daha ileri bir dzeye tayabilmek iin konulu tefsir almalarna ihtiya vardr.115
8. Konulu Tefsir Kavramsal almalara Yn Verir

Kurandaki kavramlarn ieriini Kuran merkezli bilgilerle izah edebilmek iin konulu tefsir almalarna ihtiya vardr. Kuran kavramlar zerinde yaplan etimolojik ve semantik almalar, Kurann dnce sisteminin ve dnya grnn ana yapsn belirlemede nemli bir rol oynar.116
9. Tekrarm zlenimi Veren yetlerin nceliini Ortaya Koyar

Konulu tefsir yntemiyle eser veren aratrmaclarn zenle vurgulad hususlardan birisi, gerekte Kuranda tekrarn bulunmaddr. Onlar, tekrarm gibi grnen yetleri ele alr ve bunlarn gerekte tekrar olmadklarn, tekrar arm yapan yetlerin her birinin ayr bir incelii / nkteyi ifade ettiine dikkat ekerler.117 Konulu tefsir yntemi, Kuranda tekrarn bulunmad esas zerine temellendirilmitir. Bir konu hakknda bir araya getirilen yetlerin bir ksm arasnda benzerliklerin mevcut olmas, bazlarnda ilk bakta tekrar izlenimi uyandrabilir. Oysa tekrar gibi grnen yet ve lfzlar dikkatlice deerlendirildiinde yeni anlam ve amalarla ykl olduklar fark edileceklerdir. Konulu tefsir metoduyla bir araya getirilen bu yetler zerinde inceleme ve deerlendirmeler yaplarak o mesele hakknda Kurann gr tespit edilmeye allr. Tekrar olduu
Hasan Hanef, Konulu Kuran Tefsiri Metodu, ev. Snmez Kutlu, slm Aratrmalar, say: 1-2-3-4, 1996, 158; Gven, 118. 116 Gven, 122-123. 117 imek, 124, 135.
115
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 124
izlenimi veren yetler, aslnda konulu tefsir almalarnn temel materyalleridir.118
10. Kurann Yeni cz Ynlerini Aa karr

Konulu tefsir zerinde alan aratrmac, bu sayede orijinallikleri hi tkenmeyen Kurann iczna dair yeni boyutlar kefedebilir. nsan dncesinin gelimesine bal olarak yeni veriler ortaya konulduka, mfessir de bu verileri renip kavrar. Daha sonra bu konularda bilgi edinmek amacyla Kurana bavurur ve bylece Kurann yol gstericiliinin yeni boyutlarn fark edebilir.119 Konulu tefsir metodunun Kurann yeni icz ynlerini aa karmada nemli bir rol vardr. Bu metodun Kurann icazna dair nemli ilevlerinden birisi u ekilde ortaya konulur: Kuran yetleri konu ve ama birlii etrafnda belli bir yntemle toplanp bir araya getirildiinde, konularn tam bir btnlk arzettii, hibir eksikliin olmad grlr. Bu durum Kurann icznn nemli boyutlarndan birisini oluturur. Zira Kuran deiik zaman aralklarnda farkl koullarda, 23 yllk bir sre ierisinde blm blm indirilmitir. Farkl konulardaki yetler farkl srelere yerletirilmitir. Buna ramen ierisinde eitli konulara ait paralarn bulunduu bir sre ierisinde siyak ve sibak asndan uyum olduu grlr. Eer konulu tefsir yapma amacyla herhangi bir konunun paralarn toplayp bir araya getirirsek, ayn ahenk ve uyumu gzlemleriz. Neredeyse bu paralarn, herhangi bir meseleyi yerinde ve zamannda zme kavuturmak iin ayn anda topluca nzil olduklarna tanklk ederiz. Bu paralar dzene koyan genel bir ilkenin varln fark ederiz. Bu durum iczn ak rneklerinden birisidir.120 Kurann ter iczn ortaya koyma adna uygulanan en sistemli metot konulu tefsir yntemidir. Konulu tefsir almalar sayesinde Kuranda insanln muhta olduu esaslara ilikin bilgilerin ve her zaman iin geerli olacak prensiplerin nasl zl bir ekilde akland, saysz konunun bu tek ciltlik kita-
Eren, 56-57. Mslim, 34-35; imek, 122. 120 Gven, 114-115.

118 119
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 125
ba nasl sdrld bir kez daha anlalm olur. Bu ynyle de Kurann mucizelii gzler nne serilmi olur.121 Gemite Kurann iczn konu edinen eserler, onun daha ok biimsel ynne ilgi gstermilerdir. Kurann dil asndan insanst bir kitap olduunu delillendirmek istemilerdir. Gnmzde ise, Kurann muhtevasna ynelerek onun konularna ilikin iczn ortaya konulmas n plana kmaya balamtr.122 Kurann ilm icz, Kurann eitim yntemlerine ilikin bak as yeni kefedilen icaz rnekleri arasnda gsterilebilir. Nitekim Mslman aratrmaclar eitim ve eitimle ilgili ilimlere ilikin veri ve esaslar Kurann rehberliinde ortaya karma ihtiyac duymulardr. Fakat bu alanda yaplan almalarn yeterli olduu sylenemez. nk bu i iin hem Kuran ilimlerini ok iyi bilen hem de modern eitim bilimlerinin verilerini zmsemi, ayrca gl bir keif ve yaratclk yeteneine sahip bilginlere ihtiya vardr.123
11. slm Deerlerin Eitim ve retimi in Model Oluturur

Kurann ierdii bilgiler sadece teorik konularla ilgili olmayp bireyleri ve toplumlar ilgilendiren meseleleri, gnlk hayata ilikin olaylar hakkndaki hkmleri de ihtiva eder. Konulu tefsir yntemi araclyla, Kurann srf teorik konular ihtiva eden bir kitap olmadn, onun insanlar iin bir yol gsterici olduunu kolaylkla anlarz. Bu metot insanlar Kuran anlamaya ve onunla yaadklar hayat arasnda ba kurmaya yneltir. Bu yzden konulu tesir metodu ilh deerlerin eitim ve retimi iin uygun bir yntemdir.124
12. slm Davetilerine Yardmc Olur

zelde slm davetisinin, genelde ise her mslmann grevlerinden birisi slm dinini, onun mesajlarn insanlara anlatmak ve ulatrmaktr. Byle bir grevi stlenen kimsenin ncelikle Kuran ok iyi bilmesine ihtiya vardr. nk davetinin ii, slm kaynaklarndan renip uygun yntemlerle insanlara sunmaktr. Bilgi ve sunu yntemi asndan yeterli birikim ve donanma
Gngr, 52; Soysald, 340; Eren, 31. Gven, 115. 123 Mslim, 35-36. 124 Gven, 126-128.
121 122
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 126
sahip olmayan davetiler, zerlerine aldklar sorumluluu hakkyla yerine getiremezler. te bu noktada konulu tefsirin slm davetilerine ihtiya duyduklar bilgi ve donanm salayabileceini syleyebiliriz. Konulu tefsir, teblicinin ilgilendii konuyla ilgili yetleri bir araya getirip, kural ve ilkelerine uygun olarak hazrlar. Bu hazr bilgi kayna sayesinde teblici, belli bir konuda salam bir yargya varma, stlendii grevi kolaylkla yerine getirme imkan bulur. Daveti Kurann bir konudaki grn ortaya koymaya alrken ihtiya duyduu bilgiyi her zaman hazrlama imkn bulamayabilir. te bu gibi durumlarda ona kolaylk salayacak kaynaklarn banda konulu tefsirler gelir.125
13. Kurana Ynelen tirazlara Kapsaml Cevap Verebilme mkn Salar

Gemite olduu gibi gnmzde de slm dini ve onun temel kayna olan Kuran etrafnda phe uyandrlmaya, iftira retilmeye allmaktadr. Bata slm dmanlar olmak zere, onlarn yolunu takip eden inkrclar tarafndan Kuran etrafnda maksatl olarak retilmi birok problem vardr. Bunlar arasnda Kurann ihtiva ettii konular, bu konularn topluca bir yerde ilenmemesinin hikmetleri, Kurandaki tekrarlarn nedenleri, gemite yaam peygamberlerin ve kavimlerinin bandan geen olaylar anlatan kssalarn nasl anlalmas gerektii, yaklak on drt asr nce indirilmi Kurann ieriinin bugn iin ne anlam ifade ettii gibi hususlar sayabiliriz. Bu ve benzeri problemleri zerek Kurann gnmz meselelerine k tutmasn salamak, sadece Mslmanlara deil, bolua dm ve yaad skntl ortamdan k yolu arayan btn insanla yol gsterecektir.126 Kuran etrafnda oluturulan phe ve problemlerin zme kavuturulabilmesi iin konular Kuran btnl ierisinde deerlendirmeye ihtiya vardr. Kuran btnln esas alan almalarn banda ise konulu tefsir metodu gelir. Konulu tefsir metodu, Kurana yneltilen phe ve itirazlara cevap verebilmek iin gelitirilen en uygun yntemdir.127
Konulu Tefsirde Aratrma Yntemleri

Demirci, Konulu Tefsire Giri, 95. Demirci, Konulu Tefsire Giri, 176; Gven, 128-130. 127 Gven, 128-130.
125 126
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 127
Aratrmac Kurandaki konulardan birisini almak istediinde srasyla belli aamalar takip etmelidir. nk yntem konusunda en kk ayrntlarn bile ihmal edilmesi, bu alandaki tefsir almalarnn ilkeli ve disiplinli olmasn engelleyebilir. Bir konulu tefsir almas yaparken, konu seimi yaplarak ie balanr. Ardndan konunun snrlar belirlenir. Yaplacak aratrmann amac tayin edilir. Aratrmann her aamasnda Kurann btnl gz nnde tutulur. Aratrma yaplan konuya kapsayc bir isim verilir. Konuyla ilgili yetler bir araya getirilir. htiya duyulmas halinde yetler nzl srasna gre dizilir. Konu ierisinde geen kavramlarn semantik tahlili yaplr. Ele alnan yetler Kuranda getikleri yerde incelenirler. Konunun asl ve fer unsurlar belirlenir. Konunun plan yaplp blmlere ve alt balklara ayrlr. yetler arasnda zahiren var gibi grnen ihtilflar giderilir. Hz. Peygamberin hadislerinden ve gemiteki kltrel birikimlerden yararlanlr. Tm tefsir eitlerine ve aratrlan konuda daha nce yaplm konulu tefsir almalara bavurulur. Konunun uzmanlarndan yardm alnr. Konu incelenirken bilimsel aratrma metotlar kullanlr. Konulu tefsir almas yapan aratrmac nyarglardan ve gereksiz ayrntlardan uzak durur.
1. Konu seiminin Yaplmas

Bir bilimsel aratrma yaplaca zaman konu seimi birinci derecede nemlidir. nk bir aratrmada en nemli husus doru bir konu seimidir. Bu ilke uyarnca Kuranla ilikili bir aratrma yapacak bir kii her eyden nce Kuran eksenli bir konu seerek ie balamak durumundadr. Burada dikkat edilmesi gereken husus, ele alnmas dnlen meselenin Kuranda yer almasdr.128
2. Konunun Snrlarnn Belirlenmesi

Aratrmac her eyden nce zerinde alma yapaca konuyu tam olarak belirlemeli, konunun erevesini ve snrlarn genel hatlaryla izerek aratrmann boyutlarn tespit etmelidir. Bu basamakta aratrmac zerinde alaca konu ile ilgili Kuran yetlerini hem Kuranda getikleri yerlerde hem de topluca bir arada okursa, aratrmann snrlarn zihninde daha iyi netletirebilir.
128
Demirci, Konulu Tefsire Giri, 113-114.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 128
Aratrmac bu yolla ayn zamanda konuyu kolaylkla Kurn bir ereveye oturtabilir.129 Konunu boyutlar tespit edilmedii mddete, almann hangi zemin ezerinde srdrlecei belirlenemez. Eer konunun snrlar tayin edilemezse, yaplan alma dank kalr, hedefine ulamas gleir ve ondan yararlanma imkn azalr.
3. Aratrmann Amacnn Tayin Edilmesi

Konulu tefsir yntemiyle yaplan almalarda, ncelikle ele alnan konunun hedefini belirlemekte ve belirtmekte yarar vardr. nk bu almalarn amac her eyden nce gnlk hayatta karlalan sorunlara zm retmektir. te konulu tefsirler, amac belli olan, belli bir sonuca ulamay gaye edinen almalardr. Kurann gereklerini ortaya kartmak, onlar dikkat ekici bir slup ile sunmak, ilh mesajlarn hikmetini, estetiini, insanlarn ihtiyalarn karlamadaki yeterliliini, insan yaratlna uygunluunu anlatmak, konulu tefsirlerin gaye ve hedefleri arasnda yer alr. Zaten Kurann genel hedefi de, her adan insanl doru yola iletmektir. Bu yzden konulu tefsir ya da kavram almas yapan aratrmaclar bu almalarnda zerinde altklar kavramla vurgulanmak istenen hedefleri belirtmelidirler.130
4. Kurann Btnlnn Dikkate Alnmas

Bir Kuran kavram zerinde alrken, Kuran btnl ierisinde hareket edilmelidir. Kuran btnl ile kastedilen ey, Kurann insanlara sunduu ilh mesajn, yani onun insanlar iin bir yol gsterici, bireysel ve toplumsal sorunlarn zmnde bir rehber olduu gereinin ok iyi bir ekilde anlalmasdr. Kurann ortaya koyduu dncelerin, ilkelerin ak ve anlalr bir ekilde insanlara anlatlmas ve yetlere getirilen yorumlarn Kurann ruhuna uygun dmesidir.131
5. Aratrma Yaplan Konuya Kapsayc Bir sim Konulmas
Mslim, 51; imek, 123; Gven, 153-154. Dumlu, 84; Gven, 155. 131 Dumlu, 81.
129 130
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 129
Aratrmac konuya ilikin boyutlar tayin ettikten, Kurann konuya dair yaklamn iyice zmsedikten sonra aratrmasna bir balk semelidir. Baln mmkn olduunca ksa ve anlalr olmas lazmdr. nk balk aratrmann okuyucuya hitap eden ilk mesajdr. zerinde durulan konuya kapsayc bir isim seilirken, ncelikle Kuran kelimelerine ve kavramlarna bavurulmal, balk dorudan Kurana nispet edilmelidir. Eer ilenen konunun bal ak bir ekilde Kuranda yer almyorsa, o zaman sadece anlam boyutu gzetilerek konuyu kapsayc baka bir balk tercih edilebilir. Bununla birlikte, yaplan alma Kuran muhteval olduu iin seilen baln Kuran kelime ve kavramlar arasndan olmas nemlidir. Kuran kelimelerini balk olarak kullanma imkn olduu durumlarda baka isimler kullanmak uygun deildir. Eer zerinde allan konuyu ifade edebilecek birden fazla kelime bulunursa, ilerinden en kapsayc olan aratrmann bal olarak seilir.132
6. Konu le lgili yetlerin Bir Araya Getirilmesi

Bilindii gibi, Kuran pek ok konuyu ihtiva etmekte ve her konu Kurann farkl yerlerine dalm durumdadr. Konulu tefsir almas yapmaya balarken iin banda lfzen veya hkmen konu ile ilgili olan ya da konuya deinen tm yetleri ciddi olarak gzden geirmek, ayn mevzuda olanlar derleyip bir araya toplamak gerekir. Konuyla sadece birinci dereceden ilgili yetlerle yetinmeyip ikinci dereceden ilgili yetler de bir araya getirilmelidir. Aratrmann bu safhas konulu tefsirin nemli bir aamas olup mfessirlerin zen gstermeleri gereken bir husustur. Bir konuya ilikin yetleri toplamann en salkl yolu, Kuran bandan sonuna kadar incelemek / taramak, konuyla ilgili yetleri tekrar tekrar okumak ve bir btn olarak kavramaya almaktr. Yine bu i iin konularna gre hazrlanm Kuran fihristlerinden yararlanlabilir. Konuyla ilgili yetlerin baarl bir ekilde toplanmasnn yolu Kurana tam bir vukfiyetten geer.133 yetlerin toplanmas srasnda tekrar gibi zannedilen yetler de gz ard edilmemelidir. Bu yetlerin bulunduu sre iindeki konumu gerei deiik za132 133
Mslim, 51; Demirci, Konulu Tefsire Giri, 114; Gven, 155-156; Eren, 45-46. Hanef, a.g.m., 162; Mslim, 51; Emn el-Hl, Kuran Tefsirinde Yeni Bir Metod, ev. Mevlt Gngr, Bayrak Matbaas, stanbul, 1995, 74; imek, 123; Demirci, Konulu Tefsire Giri, 115; Gngr, 52; Soysald, 340; Gven, 157; Eren, 47.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 130
man, mekn ve olaylar asndan dellet ettii zel hkm ve farkl yorumlarn olabilecei unutulmamaldr.134 Kuran, konularna ya da nzl srasna gre tertip edilmi bir kitap deildir. Saylamayacak kadar ok konuyu iermesine ramen, her bir konuyla ilgili meseleler Kurann farkl yerlerine dalm durumdadr. Konulu Kuran aratrmalarnda salkl bir sonuca ulaabilmek iin, ele alnan konuyla ilgili farkl srelerde yer alan yetlerin bir araya getirilmesi ve kapsayc bir btnlk ierisinde deerlendirilmesi gerekir. Bu, Kuran yorumcusu tarafnda gz ard edilmemesi gereken bir aamadr.135 Aslnda herhangi bir konuya dair yetlerin tam olarak toplanp bir araya getirilmesi o kadar kolay deildir. nk Kurandaki konularn ayrmay kabul etmedikleri ve konularn birbirinden bamsz olmadklar bilinen bir gerektir. Muhtemelen yet ve srelerin kendine zg mevcut tertibi, fiil bir hikmete ynelik olup Kuran retilerinin Mslmanlarn zihnine farkl tarzlarda yansmasna ve bunlarn her Mslman bireyin dnce ve davranlarn ekillendirmesine yardmc olmaktadr. te bu yzden konulu tefsir almas yaparken, zerinde allan konuyla ilgili yetler nce bulunduklar sre ve yetler balamnda, sonra da Kuran btnl ierisinde yeterince okunduktan sonra bir btn olarak anlalmaldr.136 Eer yaplan alma dorudan bir Kuran kavramysa, onun Kuranda ifade ettii anlam ya da anlamlar sz konusu kavramla ilgili olarak toplanan yetler gurubu ierisinde aranmaldr.137
7. yetlerin Nzl Srasna Gre Dzenlenmesi

Konulu tefsir almas yapacak bir aratrmacnn, Kurann indii ortam her ynyle iyi bilmesi gerekir. nk Kuran ilk olarak o ortama indirilmi ve hitap etmitir. Kuran, o an ve ortamn tm zelliklerini bnyesinde tamaktadr. Konulu tefsir almas yapacak bir aratrmacnn yetlerin nzil olduu zaman ve meknn artlarn bilmesi lazmdr. Bunun iin de ayn konuyla
Eren, 47. Gven, 157. 136 Gven, 157-159. 137 Krca, 291.
134 135
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 131
ilgili olarak toplad yetlerin nzl sralarn tespit etmesi ve imkn nispetinde bunlar nzl tarihi itibaryla dizmesi / dzenlemesi lazmdr. Byle bir sralama almann ynn tayin asndan olduka nemlidir. Zira baz konulara ilikin yetlerin ierdii hkmler tarih sra ierisinde tedrici bir deiim gstermilerdir. Zaman mefhumunun dikkate alnd bir yerde, ilk akla gelen elbette nzl sebeplerinin tespitidir. Her yetin, hangi artlar altnda, hangi meseleyle ilgili olarak ve ne zaman indiini tespit edip yetin hitap ettii sosyo-kltrel ortam dikkate almak, yetlerin daha salkl anlalmasna yardmc olur.138 Aratrma iin seilmi olan konuyla ilgili yetlerin nzl srasn kefetmek Kurann konuya yaklamn salkl bir ekilde anlamaya yardmc olur. zellikle tarihsel sre ierisinde teriin (din ilke ve deerlerin) psiko-sosyal evrimini anlamak iin nzl srasnn tespit edilmesi byk nen arzeder.139 Konulu tefsir almalarnda yetlerin nzl seyrine gre sralanmas gerektii ihtiyac daha ok ahkmla ilgili yetlerde fiil olarak sz konusudur. Baz aratrmaclara gre bu art ahkm yetlerinin dndaki yetler iin sadece bir nazariye olarak kalm, ounlukla uygulama alan bulamamtr.140 Nzl srasn bilme konusunda yetlerin Mekk ya da Meden olularna ilikin bilgi ieren eserlerden, siyer kaynaklarndan, nzl srasna gre tertip edilmi tefsirlerden, ksacas nzl srecine deinen her kaynaktan yararlanlabilir.
8. Kavramlarn Semantik Tahlilinin Yaplmas

Konulu tefsir almalarnda, ilenecek konuyu ilgilendiren belli bal kavramlarn teker teker ele alnarak etimolojik ve semantik adan incelenmesine ihtiya vardr. lenecek konuyla ilgili terimlerin lgat, stlah ve Kuran dilindeki anlamlarnn aratrlmas gerekir. Kelimelerin sadece lgat anlamlarnn bilinmesi byle bir aratrma iin tek bana yeterli olmaz. Ayn zamanda kelimelerin Chiliye dneminde kullanldklar manalar ve bu kelimelerin zamanla deiime urama olaslyla oluan lgat ve stlah anlamlarn da aratrmak lazm-
Mslim, 51; el-Hl, 74; imek, 123; Gngr, 53; Krca, 291; Demirci, Konulu Tefsire Giri, 115; Dumlu, 85; Soysald, 340; Gven, 159. 139 Eren, 51. 140 Eren, 51.
138
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 132
dr. Kuran kavramlarn tahlil etmenin zorluu gz nnde bulundurulacak olursa, lgat ve semantik alan almasna duyulan ihtiya daha iyi anlalr. Kelime ve kavramlar hem szlk hem de Kurandaki kullanllar asndan incelendikten sonra kavramn ierisinde yer ald cmle ve terkiplerin etraflca incelenmesine geilir. Konuyla ilgili bir Kuran cmlesindeki kelimeler arasndaki, bir yette geen cmleler arasndaki ve nihayet konuyla ilgili yet gurubu arasndaki balantlar incelenip aratrlr.141 Tek bana iken belli bir anlam ifade eden bir kelime terkip halinde yani cmle ierisinde baka bir manaya gelebilmektedir. Bu yzden kelimelerin yannda cmleler de tahlil edilmek zorundadr.142 zerinde allan kavram, konuyu dorudan ya da dolayl olarak ilgilendiren dier kavramlarla ilikilendirmekte yarar vardr. Bylece konunun Kuran btnl ierisinde deerlendirilmesine katkda bulunmu oluruz.143
9. yetlerin Kuranda Getikleri Yerde ncelenmesi

Kurandaki bir konuyu btncl olarak ilemeye balamadan nce, konuyla ilgili yetleri sre ierisinde sevk edildikleri yerde anlamak lazmdr. Kuranda her ne kadar, farkl konulara ilikin yetler alt alta ve belirli bir srede dizilmi olsa bile, bu yetlerin siyak ve sibaklaryla sk balar vardr. yet ya da yet guruplarn Kuranda yer aldklar ortamdan bamsz bir ekilde anlamaya almak, Kuran aratrmacsn yanl karmlarda bulunmaya sevk edebilir. Salkl bir sonuca ulaabilmek iin yeti ncelikle bulunmu olduu dar erevesi ierisinde, kendisinden nceki ve sonraki yetlerle irtibatlandrarak anlamaya almak gerekir.144 yetleri sevk edildikleri ortam ierisinde incelerken balam / mnsebet bilgisinden yeterince yararlanlmaldr. Zira konulu tefsirle balam bilgisi arasnda sk bir ba vardr. Bu yzden konulu tefsir almalarnda yetler ve
Mslim, 51; imek, 123; Dumlu, 82; Gven, 160; Eren, 48. Dumlu, 84. 143 Dumlu, 86. 144 Gven, 161.
141 142
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 133
sreler arasndaki balantlar ele alan balam bilgisi hakknda bilgi sahibi olmak nemlidir.145
10. Konunun Asl / Temel ve Fer / Yan Unsurlarnn Belirlenmesi

Aratrmac zerinde almak istedii konuyla ilgili btn yetleri eksiksiz olarak belirledikten sonra, iyi bir okuma ve dikkatli bir deerlendirmeden sonra sz konusu yetlerden konunun ana hatlarn karmal ve bunlara gre konunun asl ve fer unsurlarn belirlemelidir. Kurann ele ald meselelerde hem asl hem de fer unsurlar vardr. Temel unsurlar konunun esasn, yan unsurlar ise tl boyutlar olutururlar.146
11. Konunun Plannn Yaplmas / Blmlere ve Alt Balklara Ayrlmas

Aratrlan konunun plannn yaplmas konulu tefsir almalarnn nemli aamalarndan birisidir. Bu aamada aratrmac, tecrbesi, ilm birikimi, zek ve kabiliyeti sayesinde elindeki verilerden hareketle bir plan oluturur. Aratrmac bunu iki yoldan birisiyle yapabilir. Birincisine gre aratrmac, konunun ablonunu kendisi izdikten sonra yetleri onlara gre datr. kincisine gre ise, aratrmac blm ve alt balklar elindeki materyallere bal kalarak oluturur. Bu ikinci yol, objektifliin salanabilmesi, Kuranda gemeyen konularn plana dahil edilmemesi, katksz bir konulu tefsir almasnn gerekletirilebilmesi iin en uygun olandr. Bu yol Kurandan gelim yntemi olarak da isimlendirilir.147 Aratrmac ilk aamada konuyla ilgili yetleri bulunduklar yerde inceler, ardndan tm yetleri topluca gz nnde bulundurarak konuyu blmlere ve alt balklara ayrr. Bylece konunun daha iyi anlalmasn, yetlerin aksiyolojik olarak sraya konulabilmesini ve onlardan kolaylkla yararlanlabilmesini salar. Aratrmacnn konuyla ilgili blm balklarn ve dier alt balklar Kurandaki asllarndan oluturmas en tutarl yoldur. Blm ve balklar oluturulurken Kuranda bulunmayan kavramlar dikkate alnmamaldr.148
Gven, 162. Demirci, Konulu Tefsire Giri, 116. 147 Eren, 52-53. 148 Mslim, 52-53; Gven, 163.
145 146
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 134
lk etapta yaplan plan kubak bir ereve belirlemeden yani taslak plandan ibaret olabilir. Doal olarak ortaya konan byle bir taslak plan kusursuz ve olgunlam deildir. ncelenmekte olan konu hakkndaki aratrmalar derinletike, kanlmaz olarak nceden belirlenen snrlar da deiecek ve bylece ncekine gre daha mkemmel bir plan ortaya kabilecektir. Eklemeler ve kartmalarla, yaplan birtakm deiikliklerle aratrmann sonunda kesin bir plan oluacaktr.149
12. yetler Arasnda Zahiren Var Gibi Grnen htilaflarn Giderilmesi

Konulu tefsirlerde, aratrlan konuyla ilgili btn yetlerin bir arada deerlendirilmesi ve bunlar arasnda var gibi grnen ztlklarn giderilmesi gerekir. Bazen ayn konuyla ilgili bir araya toplanan yetler arasnda ztlk varm gibi bir arm sz konusu olabilir. Oysa Kuran yetleri arasnda bir ztln bulunmas mmkn deildir. Olsa olsa okuyan kiinin eksik ya da yetersiz bir anlamas sz konusu olabilir. Konulu tefsir almalarnda, ilenmekte olan konuyla ilgili tm yetlerin bir arada ve btncl olarak deerlendirilmesi, baz yetler arasnda zahiren varm gibi gzken ihtilf ve ztlklar gidermede nemli frsatlar sunar. lk bakta birbirine zt gibi grnen baz hususlar incelenerek, gerekte bir elikinin olmad gsterilir. Bu amala konunun ierii gz nnde bulundurularak ihtilaf varm izlenimi uyandran hususlar ilm yollardan zme kavuturulur. Mfessir, aralarnda eliki varm izlenimi uyandran yetlerin Kurandaki mevcudiyetine ilikin incelii / espriyi / nkteyi ortaya karmaya alr.150
13. Hadislerden ve Gemiteki Kltrel Birikimlerden Yararlanlmas

Konulu tefsir almalarnda yetlerin iaret ettii hususlar, konuyla ilgisi bulunan hadislerle delillendirilmeli, aydnlatlmal, ayrca sahbenin Kuran anlayyla desteklenmelidir. Konulu tefsir metodu kullanlrken, bata Hz. Peygamberin hadisleri olmak zere, rivyet ve dirayet kaynakl slm kltr birikiminden yararlanlmaldr. Kurann anlalmasnda Kurandan sonra ilk bavurulacak kaynak Hz. Peygamberin hadisleridir. Hadisler, Kuran tefsiri iin son
149 150
Demirci, Konulu Tefsire Giri, 117. Mslim, 52; Gngr, 53; Dumlu, 87; Soysald, 341; Gven, 163-164.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 135
derece nemlidirler. Kuran yorumcusu, konulu tefsir ynteminde hadis gibi nemli bir kayna dikkate almak durumundadr. nk Kuran insanlara ulatran ve en doru ekilde anlayp aklayan Hz. Peygamberdir. Hadislerin konulu tefsirdeki rol aklama, belirginletirme ve delillendirmeden ibarettir. Zira yaplmakta olan alma her eyden nce bir Kuran aratrmasdr.151 Konulu tefsir almas yaplrken sahbe, tbin ve daha sonraki bilginlerin gr ve dncelerinden yararlanlmaldr. Fakat bu veriler konunun temel unsurlarn deil, sadece aklama, belirginletirme ya da bir tercih ortaya koyma amacyla konulu tefsirlerde kendilerine bavurulan materyallerdir.
152
14. Tm Tefsir eitlerine Bavurulmas

Konulu tefsir almas yapacak bir aratrmac, gemite yaplan tefsir almalarna ilgisiz kalamaz. Gemiin tefsir birikiminden yeterince yararlanmak durumundadr. Bununla birlikte, gemiten aktarlan slm kltrel birikime konulu tefsir almalarnda balayc ve tayin edici bir rol yklenemez. Ancak konuyu anlamaya ve aklamaya yardm eden bir unsur olarak kabul edilebilirler. nk konulu tefsir almalarnn merkezinde bizzat Kurann kendisinin yer almas beklenir.153 Konulu tefsire gre aratrma yapan kimse tm tefsir eitlerini iyi derecede bilmelidir. nk bu aratrmac, almasn dier tefsir almalarnn zerine ina eder. Konulu tefsir, tm tefsir eitlerinin bir rndr; tefsir tarihinin geliim aamalarna gre son dnemde ortaya kan bir uzmanlama evresidir. Tm tefsir eitleri birbiriyle i iedir ve her biri dierini destekler. Konulu tefsir alan kimse tm tefsir eitlerini almasnda kullanmaldr; tefsir eitlerinden hibirisini gz ard etmemelidir. Fakat dier tefsirlerden yararlanrken dikkat edilmesi gereken baz hususlar vardr:154 Klasik tefsirlerde mfessirlerin grleri bazen bir araya getirilemeyecek derecede farkllamaktadr. Bu yzden konulu tefsir yapan mfessir, konusuyla ilgili bylesine farkl grlerle karlatnda, salkl gr tercih edebilmek
Mslim, 52-53; Gngr, 53; Dumlu, 96; Demirci, Konulu Tefsire Giri, 133; Soysald, 341; Gven, 166. Gven, 166-167. 153 Gven, 166-167. 154 Mslim, 70, 72.
151 152
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 136
iin hassas ve aceleden uzak bir tutum sergilemeli; grler arasnda en tutarl olan seebilmek iin son derece titiz davranmaldr. Aratrmac, mfessirlerin yaptklar yanllar yklenmeye kalkmamal, tefsirlerde yazl olan her bilginin doruluunu ya da yanlln tartma mecburiyeti hissetmemelidir. Kuranda bazen tek cmle ya da yet iki farkl yerde getiinde, konteksine gre farkl anlamlar alabilmektedir. Konulu tefsir sahasnda aratrma yapan birsinin bu tr farkllklar bilebilmesi iin bu yetleri yorumlayan mfessirlerin grlerini tam olarak bilmesi gerekir.155 Teczi tefsirde yetlerin yorumunda kullanlan irb, belat gibi yardmc unsurlar, konulu tefsirde belirleyici bir konumda yer almazlar. Bunlara ihtiya duyulmas hlinde dipnotta verilmeleri uygundur.156
15. Ayn Konuda Daha nce Yazlm Konulu Tefsir almalarna Bavurulmas
Aratrmacnn inceledii konuyla ilgili daha nce yazlm eserleri gzden geirip deerlendirmesi pek ok adan yararl olur, kolaylk salar.157
16. Konunun Uzmanlarndan Yardm Alnmas

Konulu tefsir metoduna gre Kurandaki bir konuyu ortaya koymaya alan bir arattmac, yapt almann salkl, yeterli ve faydal olabilmesi iin zerinde alt konunun uzmanlaryla ibirlii yapmaldr. Kuranda zl olarak deinilen, fakat mfessirin derinlemesine bilemedii bir konu, o alann uzman tarafndan aydnlatlrsa daha tutarl ve verimli deerlendirmeler yaplabilir. zel alan bilgisine ihtiya duyulan bir konuda mfessir ya dorudan o alann uzmanlaryla grerek ya da en azndan o alanda yazlm eserlerden yararlanarak almasn gelitirebilir. Bu i birliinin bizzat grlerek yaplmas en uygun olandr. zellikle, tp, astronomi gibi zel uzmanlk gerektiren konulara ilikin yetlerin yorumunda bu alanlarn uzmanlarndan yardm almak yararl olabilir. Nitekim gnmzde Kuranda geen birok konu, dier disiplinlerden / ilim dallarndan yararlanlarak aratrlmakta, ilenmektedir. Fakat btn bu
Mslim, 70-71; Dumlu, 87. Eren, 56. 157 Eren, 56.

155 156
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 137
ilemler yaplrken Kurann temel hedeflerinden uzaklatracak yollara saplmamaldr.158 Kuran yorumlanrken, onun amalarnn gerekletirilebilmesi iin, baka ilimlerden yararlanmak arttr. Farkl ilm disiplinlerle temas kurmak mfessire, Kurana ynelite farkl ve yeni bak alar kazandrr. Bylece eitli ilim dallar Kurann gayesine hizmet iin kullanlm olur. Ancak btn bunlar yaplrken baz hususlar gz nnde bulundurulmaldr. Kuran tefsirinde eitli ilm disiplinlerden yararlanrken, onlardan ksaca bahsetmek, bu konuda ly elden brakmamak, ilimlerin elde ettikleri verilerin, mutlk olan ilh kelm karsnda nisb olduunu unutmamak gerekir.159
17. Bilimsel Aratrma Metotlarnn Kullanlmas

Konulu tefsir almalarnn bilimsel, sistemli aratrma metotlarna uygun bir ekilde yaplmas, nem arzeden bir baka husustur. k bu tefsir metodu, iinde yaadmz ada gelime gstermi ve bu an insanlarnn problemlerine zm getirmeyi hedeflemitir.160 Aratrmac konunun aratrma taslan belirlerken bilimsel aratrma yntemlerine bal kalmaldr. Diyelim ki, aratrma yaplan Kuran konusu geni bir inceleme alann kapsyor. Bu durumda aratrmac aratrmann giri blmnde konunun ele aln metodunu aklar. Bazen de zerinde allan konunun boyutlar, alanlar ve nitelikleri snrl, unsurlar az olabilir. Bu durumda aratrma, bilimsel bir makale formunda giri, konunun ortaya konulmas ve sonu olmak zere blmde incelenebilir. Aratrmac ilenmekte olan konuyu her blmde rnek ve kantlarla destekler, ciddi ve bilimsel bir yntemle ele alr, elde ettii sonular ise sonu blmnde zet hlinde ortaya koyar.161
18. Mfessirin nyarglardan ve Ayrntlara Dalmaktan Uzak Durmas

Konulu tefsir alrken aratrmac nyarglardan uzak durmaya almal, aratrmay amacndan saptracak, okuyucunun dikkatini datacak ayrntlara
Gngr, 53; Albayrak, 118; Soysald, 341-342; Erolu, 120; Gven, 167-168; Eren, 54. Sadk Kl, slmda Sembolik Dil, nsan Yaynlar, stanbul, 1995, 37-38. 160 Soysald, 342; Gven, 168. 161 Mslim, 52-53; Gven, 169; Eren, 53.
158 159
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 138
dalmaktan kanmaldr. Eer aratrmann amalarna hizmet edecek ayrntlar verme ihtiyac duyarsa bunlar dipnotta aktarmaldr.162
Teczi Tefsir ile Kanulu Tefsir Arasndaki Farklar

Gerek aratrma yntemi asndan gerekse mfessirin Kuran tefsir ederken stlendii rol asndan konulu tefsir ile atomcu / parac tefsir arasnda baz farkllklar dikkat eker. Yine yaplan tefsirin hedefleri ve tefsirden elde edilen sonular bakmndan baz farkllklar kendini gsterir. Bu farkllklar aratrmaclar tarafndan u ekilde izah edilmeye allmtr:
1. Mfessirin Kuran Tefsirdeki Fonksiyonu Asndan Farkllklar

Atomcu / tecz tefsirde mfessir genellikle pasif bir rol stlenir. Bu yntemi uygularken nceden aklnda yer eden bir dnce ve zihinsel hazrlk olmakszn Kurann bir yetini ya da yet gurubunu ele alr. Sonra Kuran kelimelerinden (lfz ve terimlerinden) hareketle, yette geen ve bu yetle dorudan ya da dolayl olarak ilikisi bulunan ipularn da kullanarak ilh mesaj anlamaya alr.163 Bu alma yntemi, genel manada herhangi bir yeti tefsir etme faaliyetinden ibarettir. Sanki burada, yetin fonksiyonu dile getirilir, mfessir de bunu dinleyip anlamaya alr. Mfessirin btn yapt, diri bir zihin, salkl bir tefekkrle yeti dinlemek, filolojik ve edeb bilgilerle donanm bir ruh hliyle yetin sylediklerine kulak vermektir. Bu ruh hli ve dnce tarzyla mfessir Kurann huzurunda durur ve onu dinler. Bu faaliyette Kuran aktif, mfessir ise pasif konumdadr. Bu sre ierisinde Kuran, lfz ynden baz manalar mfessirin idrakine sunar, o da bu anlamlar kaydeder. te pasif fonksiyon denilen durum budur.164 Konulu tefsir almalarnda mfessirin genellikle aktif bir rol vardr. O, faaliyetine Kuran nassndan balamaz, aksine aratraca konuyu yaanan hayattan alr. zerinde alaca Kuran konusunu seerken inan, davran, toplumsal ilikiler gibi yaanan hayatla ilgili bir meseleyi ele alr ve almalarn o
imek, 123. Sadr, 22; Gven, 181. 164 Sadr, 22; Gven, 181.
162 163
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 139
mesele erevesinde srdrr. Konulu tefsir alan mfessirin grevi, iinde yaad an kltrel birikiminden, dnce yaplarndan, her trl gelime ve ihtiyalarndan haberdar olmak ve btn bunlar Kurann nda anlayp aklamaktr.165 Konulu tefsir metodunda yorumcu, anlamn hem alcs hem de vericisi konumundadr. Onun nazarnda Kuran yorumlamak, sadece metinden hareketle metnin anlamn karmak deildir; bunun yannda realiteden hareketle metne anlam vermeye almaktr.166 Tecz yntemi kullanan baz mfessirler nerdeyse her yet hakknda gr bildirme tutumu ierisine girmilerdir. zledikleri yntem uyarnca, nlerine gelen her yet hakknda bir eyler syleme ihtiyac duymulardr. Sahip olduklar bilgi birikimiyle ilgili olan ve mensup bulunduklar mezhebin grn destekleyen yetleri derinlemesine incelerlerken, dier yetleri yzeysel bir yoruma tbi tutmulardr. Kuran yetlerini gurup ve mezhep grleri dorultusunda yorumlamlar, hatta bu yzden baz yetleri hi tefsir etmemilerdir.167 Konulu tefsir almasnda mfessirin her yet hakknda gr bildirme zorunluluu yoktur. O, zerinde alt konu ile ilgili yetlerin tefsirini yapmaya odaklanr. Ele ald konuyla ilgili yetleri derinlemesine inceleyerek, esasl ve kkl dceler elde etmeyi amalar. Yine konulu tefsirde yorum yaplrken mezhep gr esas alnmaz. Mfessir kendi grn Kurana onaylatmak yerine, Kurann vermek istedii mesaj anlamay ama edinmelidir.168
2. Aratrma Yntemi le lgili Farkllklar

Konulu tefsir almalarn dier tefsir yntemlerinden ayran en belirgin zelliklerden birisi, aratrma ve inceleme yntemine ilikin farkllklardr.
Sadr, 22, 24; Gven, 181-182. Hanef, 158; Gven, 182. 167 Dumlu, 75; Gven, 182. 168 Dumlu, 74; Gven, 182-183.
165 166
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 140
Konulu tefsir metodu, Kuranla ilgili konularn ayrntl ve geni bir ekilde incelenmesine imkn verir. Teczi tefsir bir konuda ne kadar derinleirse derinlesin, konulu tefsirde olduu kadar teferruata inemez. nmeye kalksa bile, bu durum yetler arasndaki mesafeyi uzatacandan dolay bir baka olumsuz durum ortaya kar.169 Konulu tefsirin gayesi, Yce Allahn bir konu hakkndaki muradn toplu olarak tespit etmektir. Konulu tefsir, Kuranda ele alnan herhangi bir konunun anlalmas ynnde ok boyutlu bir bak as salayabilir. nk mfessir bu yntem sayesinde Kuran batan sona gzden geirerek, konunun inceliklerine vakf olma ans yakalayabilir. Teczi tefsirde ise, mfessir bir konunun btnn deil, lafz ve terimlerden hareketle Kurann sadece bir blmn ileyebilir. Yalnzca ele ald yetteki ilh murad bulmaya alabilir.170 Konulu tefsir daha ok belli bir konu zerinde younlar; tli meselelere ikinci nc derecede yer verir. Teczi metotta yani Kuran batan sona tefsir etme geleneinde ise, Kurann tertibinden kaynaklanan sebepten dolay ister istemez, kendiliinden farkl konulara girme ve bunlara deinme mecburiyeti ortaya kar.171 Konulu tefsir yntemiyle Kurandaki bir meseleyi ele alan mfessir, o konunun uzmanlarna, en azndan konuyla ilgili yazlm eserlere bavurma imknna sahiptir. Bu durum zaten konulu tefsir ynteminde uyulmas gereken hususlarn banda gelir. Kuran batan sona tefsir eden mfessir ise, baz yetlerin yorumunda uzman grne bavurabilse de bunu her yet iin gerekletiremeyebilir.172 Konulu tefsir metodunda yetler konularna gre ele alnrken, teczi yntemde mushaftaki mevcut tertip srasna gre yet yet ele alnr. Konulu tefsir, dier tefsir yntemlerine kyasla, Kuran kendi btnl ierisinde anlama noktasnda daha ok ansa sahiptir. nk bu yntemle Kurann bir konusuyla
Gngr, 52; Soysald, 339 Gngr, 50; Eren, 33. 171 Dumlu, 74; Gven, 183. 172 Gngr, 52.
169 170
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 141
ilgili btn yetlerini bir arada grme, anlama ve deerlendirme imkn vardr. Kuran batan sona tefsir ederken byle bir imkn her zaman bulunmaz.173 Teczi tefsir almalarnda yetler genellikle konu birliinden ve Kuran btnlnden bamsz olarak yorumland iin tefsirde kiisel dncelerin, mezhep grlerinin yanstlabilmesi kolaylamaktadr. Konulu tefsir almalarnda ise, Kurann konu ile ilgili tm yetlerini bir arada grme, anlama ve deerlendirme imkn vardr. Bu durum, kiisel ya da mezhep grlerinin tefsire yanstlmasn bsbtn engelleyemese de, azaltabilmektedir.174 Teczi tefsir metodunda, Kuran batan sona aklayan rivyet ve diryet trndeki tefsirlerde, ou zaman konu uzatlr ve ayrntlarla megul olunur. Bu durum bazen tefsiri yaplan yetin asl konusunu unutturacak noktaya varr. yle ki, okuyucu okuma srasnda hangi yetin tefsir edildiini unutabilmekte, yetle dorudan ilgili olmayan meselelerle vakit geirmektedir. Oysa Kurann hedefi insanlar teferruatla megul etmek deil, onlarn doruyu grmelerini salamaktr. Konulu tefsir ynteminde ise, almann younluu konu btnl zerine hasredildii iin konunun dna klmamaktadr. Bylece okuyan kii ne okuduunun farknda olmakta ve konuyla ilgili derli toplu bilgi sahibi olabilmektedir.175 Konulu tefsir metodu, yaanan hayatta var olan gereklerden Kurana gidim, dier klasik yntem ise, Kuran naslarn anlamaya alan Kurandan gelim metodudur. Kuran batan sona kadar tefsir edilirken, yaanlan gerekler ve toplumun sorunlaryla ilgili olmayan konular da ilenmek durumunda kalnabilir. Konulu tefsir metodunda ise sadece ilenen konular zerinde younlalr.176 Konulu tefsir ynteminde beeri deneyim faktr n plandadr. Beeri deneyimler, sahip olduklar ihtisaslamalara paralel olarak Kuranda ilenen bir konunun anlalmasna nemli katkda bulunurlar. Oysa klasik tefsir yntemlerinde Kuran nass esas alnr ve o nassn anlalmas iin aba harcanr.177
Gngr, 50; Dumlu, 75. Gven, 183-184. 175 Dumlu, 75-76; Gven, 184. 176 Eren, 32-34. 177 Eren, 33.
173 174
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 142
3. Hedef Asndan Farkllklar

Teczi tefsir srecinin her aamasndaki hedef, zerinde allan yeti eldeki imknlar kullanarak anlamaya almaktr. Mfessir her defasnda Kurann herhangi bir yetini ya da yet gurubunu anlamay hedef edinir. Orada geen lafzlar, terkipleri, hkmleri aklar. Bu cz bir hedeftir.178 Konulu tefsir metodunda ise, kll gayelere ulamak hedeflenir. Bu tr bir almada mfessir Kurann herhangi bir parasn anlamaya almakla yetinmez. Ksm anlama abalarn daha da ileriye gtrerek elde ettii bilgiler arasnda balar kurmaya alr, genel bir btnle ulamak ve Kuran dncesinin boyutlarn tespit etmek iin urar. Ele alnan konuda Kurann genel bak asn ortaya koymak iin o konudaki yetlerin hepsini birlikte deerlendirir ve yetler arasdaki ilikiyi ortaya koyan balar aklar.179 Konulu tefsir metodu Kurann ele ald herhangi bir konu hakknda Kurn dnceyi ortaya karmay ama edinir. Dier tefsir yntemlerinde ise bir Kuran nassnn genel hatlaryla anlalmas hedeflenir.180
4. Elde Edilen Sonu Bakmndan Farkllklar

Konulu tefsir yoluyla elde edilen sonular, srekli olarak beer deneyimlerle ilgili eyler olmutur. Bu sonular, slm dncesinin hayatla ilgili meseleleri hakknda bak as belirlemek iin teekkl etmi Kurn ynelilerdir.181 Teczi tefsir metodu ise, slm dnce yaps iin zorunlu olan gelimenin hzn olumsuz ynde etkilemitir. slm dnce srecinin ve faaliyetlerinin tekrarlar yapan, monoton almalar hline dmesine yol amtr.182
Deerlendirme
Her almann eksik ve eletirilebilecek ynleri vardr; bununla birlikte yine her almann yararl olaca koullar ve fayda salayaca insanlar mevcuttur. Konulu tefsire bu adan baktmzda bu alanda yaplan almalarn
Gazali, Kuran- Kerimin Konulu Tefsiri, 7, Sadr, 14; Gven, 184. Gazali, Kuran- Kerimin Konulu Tefsiri, 7; Gven, 184. 180 Eren, 33. 181 Sadr, 23; Gven, 184-185. 182 Sadr, 21, Gven, 185.
178 179
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 143
mutlaka yarar olaca sylenebilir. Konulu tefsirlerin birok ynden atomik / teczi tefsirlerden daha ok fayda salayaca belirtilebilir. rnein, her eyden nce konular dank deildir. Bununla birlikte, teczii yntemle tefsir yapmann avantajlarndan da sz edilebilir. Teczii tefsirin belki de en nemli avantajlarndan birisi konulu tefsire kaynaklk etmesidir. Teczii yaklamla eser veren mfessirler, Kuran konularn mushafta getikleri yerlerde ele alp tahlile tabi tutmular, yorumlamlardr. Btn bu birikim ve yorumlar ayn zamanda konulu tefsirin malzemesini olutururlar. Teczii tefsirin, Kurann indii dnemin tarih, sosyal, kltrel koullar hakknda bilgi vermesi, tarih boyunca Kuran yorumlam mfessirlerin mantalitesini, bilgi kaynaklarn, Kuran anlama dzeylerini renmemize yardmc olmas gibi daha birok avantajndan sz edilebilir.183 u hususu da belirtmek gerekir ki, teczi tefsir yntemi her ne kadar parac bir yaklamla yaplyorsa da, bu durum mfessirin manasn anlamaya alt yetin yorumunda o yetle ilgili dier yetleri kullanmadklar anlamna gelmez. Teczi tarz uygulayan mfessirler de bir yetten yola karak o konuyla ilgili Kurann grn tespit etmek iin btncll yakalama abas ierisinde olmulardr.184 Tefsir eitlerinin aralarn, kesin izgilerle birbirinden ayrt etmek imknszdr. Szgelimi, teczi tefsir akm ile konulu tefsir akm pratik faaliyetler dzleminde ve tefsir etkinliklerinin tarihsel deneyimleri asndan kesin hatlaryla birbirinden ayr deerlendirilmezler. nk her iki metodun uygulaycs, ayn alanda, ayn amaca ynelik olarak, insan gc orannda bir aba ortaya koymaktadr. Sadece amaca ularken kullandklar yntem birbirinden biraz farkldr.185 Tefsir yntemleri arasndaki ihtilaf, aslnda ayrlk, ztlk tarznda olmayp eitlilik, birbirini tamamlama ve destekleme tarznda bir farkllktr. ok farkl ilim dallar bile birbirine zaman zaman ihtiya duyar, destek verir, birbirini tamamlarlar. Hepsinin amac da Kuran aklamak olan tefsir yntemleri de birbirine muhtatrlar. Tm tefsir eitleri birbiriyle i iedir ve her biri tekine destek salar. Konulu tefsir alan bir mfessir dier tefsir eitlerini gz ard edemez. Bir tefsir akm hem dierinden farkl hem de ona muhtatr. nsan hangi tefsir
Demirci, Tefsir Tarihi, 124; Demirci, Konulu Tefsire Giri, 38; Krca, 294-295. Demirci, Tefsir Tarihi, 122. 185 Sadr, 16; Mslim, 69.
183 184
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 144
yntemiyle alrsa alsn, baz tefsir eitlerini hareket noktas olarak almak durumundadr. Konulu tefsir yntemiyle alan kimse de kesinlikle dier tefsir eitleriyle ilgilenmek zorundadr; onlardan mstani kalamaz; dier tefsir yntemlerini dlayp kendi yntemini onun yerine ikme etmeye alamaz. Onlar tamamen darda brakarak salkl bir tefsir almas ortaya koyamaz. nk onun kurmaya alt tefsir binasnn yap talar, dier tefsir eitleridir. O, dier tefsir yntemlerinin bir tamamlaycs, teki tefsir eitlerinin bir rndr; tefsir tarihi boyunca gsterilmi olan abalara bir katkdr. Konulu tefsir temelde Kuran batan sona aklayan tefsirlerin baz eksiklerini tamamlayan bir yapya sahiptir ve hibir zaman iin dier tefsir yntemlerinin alternatifi deildir. Sadece gemite yaplan tefsir almalarn daha da ileri gtrmeyi, gelitirmeyi amalar.186 Konulu tefsirin teczi tefsirde bulunmayan nemli meziyetlere sahip olduu bir gerektir. Ayn ekilde parac tefsir de kimi ynlerden parac tefsirden stndr. Bu yzden her iki tefsir ynteminin hibir zaman birbirine alternatif olarak dnlmemesi gerekir. Her iki yntemin de kol kola Kurann anlalmasna hizmet ettikleri kabul edilmelidir. zel konulu Kuran tefsirleri ile Kuran ve slam hakkndaki dier eserler arasnda ayrt edici kesin izgiler izmek olduka gtr.187 Dorudan konulu tefsir yapma amac gtmeyen, slm dininin belli bir konuya ilikin bak asn ortaya koymay hedefleyen, bunu yaparken de dinin birinci kayna durumundaki Kurandan, hadislerden yararlanan aratrmalar da belli alardan konulu tefsirlerle benzerlik gsterirler. Dorudan konulu tefsir yapmay amalayan, konulu tefsirin yntemlerine aratrmann her aamasnda bal kalan almalar zel konulu Kuran tefsirler diye niteleme yoluna gidilebilir. Bu ekilde, yaplan aratrmada, amacyla ve yntemiyle bizzat konulu tefsir yapma niyetinin ve abasnn varlna dikkat ekilmi olur. Konulu tefsir yapan mfessirin uymas gereken kurallardan birisi, ele ald yetleri Kuranda getikleri yerlerde incelemektir. Aslnda parac tefsirin yapm olduu ey de tam olarak budur. yetlerin getikleri yerlerde incelenmeSadr, 17; Mslim, 69, 72; Gazali, Kuran- Kerimin Konulu Tefsiri, 9; Demirci, Konulu Tefsire Giri, 109; Gven, 186. 187 Jansen, 33.
186
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 145
si her iki tefsir ynteminin ortak noktalarndan birisidir. Konulu tefsir, hem yetleri sevkedildikleri ortamda hem de ayn konudaki yetleri bir arada deerlendirme avantajna sahiptir. Parac tefsir, arka arkaya gelen yetleri sevkedildikleri ortamda yorumlama konusunda doal bir kolayla sahiptir. Mushafta bulunduu yerden alnarak konulu tefsirde kullanlan yetin siyak sibak ilikisi aklanmaya allsa da, bu durum parac tefsirdeki kadar doal, kendiliinden olan, ok kolay bir husus deildir. Kanaatimizce, konulu tefsirde, yetin siyak ve sibakn gzden karma riski her zaman vardr. Parac tefsirde arka arkaya gelen yetlerin izahndaki siyak sibak uygunluu doal bir aka sahiptir. Siyak sibak ilikisi konusundaki ayn doall konulu tefsir erevesinde ele alnan yetin izahnda tam olarak bulamayz. Bulsak bile bu, parac tefsirdeki kadar doal olmaz. nk parac tefsir, kompozisyonunu, mushafta arka arkaya gelen yetlerin birbiriyle olan ba zerine kurmutur. Parac tefsir en azndan ekilsel olarak Kurann tamamn tefsir eder. Neredeyse her yet hakknda az ya da ok, bir eyler sylemeye alr. Konulu tefsirler ise belli konulardaki snrl yetlerin tefsiriyle snrl kalrlar. En azndan pratikte durum bu minval zeredir. Kurann btn yetlerinin konulu tefsirinin tek bir almada / eserde gerekletirilmesi alldk bir durum deildir. Byle bir almann yaplmas hlinde, Kuran yetlerinin belli balklar altnda yeniden dizilmesi gibi bir durum ortaya kacaktr. yetlerin tefsir edilirken bile olsa, konularna gre yeniden dizilmesi, acaba Kurann tertibiyle ilgili yeni bir tasarrufta m bulunuluyor sorusunu beraberinde getirebilir. Nitekim, buna benzer endieler, Acaba Kurann yerini alrlar m? tarznda, Kuran mealleri hakknda da yaplmt. Meallerin, kendi ilevlerini yerine getirilerken Kurann yerini almadklar tecrbeyle bilinmektedir. Ayn ekilde, Kuran yetlerini belli konu balklar altnda toplamann, Kurann asl tertibine herhangi bir olumsuz etkisinin olmayacan syleyebiliriz. Kald ki, Kurann her ynyle korunmuluu tertibi de dhil- ilh garanti kapsamndadr. Kurann mushaftaki tertibi asl, mutlak ve sabit bir durumdur. Kuran anlama amacyla yetlerin konularna gre tertibi ise, rz yani geicidir. Sunmu olduumuz derleme mahiyetindeki bu aratrmada konulu tefsirde uyulmas ngrlen metotlara, ilkelere yer verdik. Aka grlecektir ki, aslnda bu kural ve ilkelerin ou dier btn tefsir yntemlerinde de uyulmas
S a y f a | 146
gereken esaslardr. Konulu tefsir ynteminin en belirgin fark belli bir konudaki yetlerin konuyu kapsayan bir balk altnda btncl bir tarzda incelenmesi, konu ilenirken bilimsel aratrma yntemlerinin kullanlmas, konunun bir plannn yaplarak blmlere ve alt balklara ayrlmasdr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
hilikte ilik Etkisi ve hiliin Anadoluda Alevlie Tesirleri Meselesine likin Baz Deerlendirmeler*
Yusuf BENL
zet Bu makalede Ahilik zerine yaplm almalarda grlen baz tespit ve iddialar tartlmaktadr. Ftvvet, bir ilik faaliyeti midir, i olan zellikleri var mdr? Ftvveti kendilerine iar edinenlerin, yiitlik bakmndan rnek kahramannn Hz. Ali olmas; geleneksel olarak ba fet telakk edilen Hz. Aliye, ilk pr olmas hasebiyle balln iddia edilmesi; Badatta grld gibi ftvvetin bir grubunun idaresinin bir Hz. Ali taraftarna verilmesi; Ahilerin secerelerini Hz. Aliye kadar ulatrmalar; Bveyhler dneminde Badatta ftvvet messesesine mensup baz ilerin varlna ahid olunmas; Ahi birliklerini etkileyen ftvvet messesesinde Seyyidl-Fityn olmu Abbas halifesi Nasr Lidinillahn ilii ve ftvvette rol meselesi; onun himyesinde kurulan Anadolu Ftvvetinde i nfuzuna yararl baz zellikler; Anadoluda telif edilen Ftvvetnmelerin Hz. Ali yanls anlay dorultusunda yazlm olduklar ve baz Ftvvetnmelere gre, Ahilerin Seyf kolunun Hz. Aliden geldii gibi hususlar ftvvetle ilik ilikisi kurulmasnda etkili konulardan bazlardr. Ahilikle Alevlik arasnda iliki kurulmas da, baz kavram, daberkan ve merasimlerin benzerlikleri, baz Ftvvet-nme nshalarnn iBatn bir z tamas gibi hususlardr. Anahtar Kelimeler: Ftvvet, Ftvvet-nme, Ahilik, ilik, Alevilik Abstract Some Evaluations About the Case of Shia Influence on Ahi Community and Effects of Ahi in Anatolian Alevism In this communique, some determinations and arguments which shown at research made on Ahi community are discussed. Futuvvet, Is this an Shiah activity?, Have this any Shiah characteristic? Like matters of Being Ali as Guide hero in terms of bravery in people who adopt as slogan to Futuvvet by themselves view; assertion loyalty to Ali who is regarded as main feta traditionally; assigning of one follower of Ali for administration of one of Futuvvet groups like occured in Bagdad; by
Makale, I. Uluslararas Ahilik Kltr ve Krehir Sempozyumu(15-17 Ekim 2008 Krehir)na bildiri olarak sunulmutur. Do. Dr. nn niversitesi, lahiyat Fakltesi, ybenli@inonu.edu.tr
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 148
Ahis, carrying of their pedigrees to Ali; being witness of existence of Shiah persons belong Futuvvet foundation, under Buveyhs; matter of Shiah of Abbasid Caliph Nasr Lidinillah who became Seyyidul Fityan in Futuvvet foundation, influencer of Ahi community, and his role in Futuvvet; some characteristics of Anatolian Futuvvet established under auspices of him that useful for Shiah authority; being of written as Ali sided of Ftuvvetnames compiled in Anatolia and according to some Futuvvetname, deriving of Seyfi troup of Ahi Community from Ali; are some effectual subjects in establishing Shiah relationship with Futuvvet. As well establishing relationship between Ahism and Alevism is a matter such alikeness of some terms, customary procedure (adap-erkan) and ceremonies, having Shiah-Batni spirit of some Futuvvetname editions. Key Words: Futuvvet, Futuvvet-nme, Akhism, Shia, Alevism.
I. Giri
Ahilik Anadoluda ortaya kan bir kurum olarak bilinmekte, Ahi kelimesi, Anadoluda ve baz komu blgelerde ftvvet hareketlerini ifade etmektedir. Anadoluda Ahiliin bir lde etkilendii ftvvet messeseleri, slamn yaylma devirlerine kadar varmakta ve hicr II. yzylda ftvvetle ilikili bir topluluun varlndan sz edilmektedir. Ahilie mensup insanlarn inan yapsna ilikin, Ahiliin etkilendii ve etkiledii tasavvuf, mezheb unsurlara dair bir takm tezler ileri srlmekte, i veya mteeyy yahut Snn bir karakter tad iddialarna baz ilm aratrmalarda yer verilmektedir. htilafl ve tartmal konulardan birisi de, Ahiliin Btn mahiyeti itibariyle batin ve heterodoks olduu veya Btn-heterodoks unsurlarla sk ilikisinin bulunup bulunmad meselesidir. Bu ilikinin varln iddia edenler de bu iddialara kar karak bunun aksini ileri sren iddia sahipleri de bir takm delillerden hareket etmektedirler. ddia sahiplerinin kar tez ve delilleri reddederek kendi tezlerini savunma yaklam, yani birbirine muarz olan iddialarn ortaya kmas ve bu grlerin temellendirilme yoluna gidilmesi, Ahilikle ilgili problemli bir hususa iaret etmektedir. Ayn zamanda Ahilik konusunda aydnlatlmas gereken bir belirsizlii de ortaya koymaktadr. Bu makalede, Ahiliin mezheb kimliini aratrmak ve Ahiliin ilii veya Snnlii gibi birtakm tezler ileri srmekten te, Ahilik zerine yaplm baz almalarda grlen Ahilikte ilik etkisi ve Ahiliin Anadoluda Alevlie
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 149
tesirlerine dir bir ksm tespit ve iddialara ynelik baz deerlendirmeler yaplmaktadr. Bu erevede konuyla ilgili baz iddialar makale snrlar kapsamnda derin tahlillere girmeden ele alnmakta ve tartlmaktadr.
II. Ahilikte Mezheb Unsurlar (Ahilikte ilik Etkisi)

Ahiliin, eski Trk aklk ve alp geleneinin, Arap ve ran ftvvet idealiyle slm bir sentez iinde birleip Anadoluda ortaya kan kurumlam ekli188 olarak veya benzer ifadelerle eitli tanmlar yaplmaktadr. Bu tanmlar, ayn zamanda Ahilie tesir eden baz kltrlere de iaret etmektedir. Ahiliin mahiyeti ve meneinin aydnlatlmasna dair nem arz eden bu ve benzeri konularla, Ahiliin birtakm mezheb oluumlardan etkilenmesi ve bu mezheb unsurlarla ilikisi, Ahilerin esoteric, heterodoks olarak nitelenen bir takm Btn grup ve zmrelerle kartrlmasna dair hususlar, makalenin snrlarn aan ayr bir almann konusu olmak durumundadr. Nitekim ftvvet ve Ahilik zerinde baz mezheb etkilere temas eden kimi aratrma ve deerlendirmeler de yaplmtr.189 Bu erevede tarih artlarnda smiliyye ve onunla ilikili kabul edilen hvan- Safa, Karmatlik, Fatmlik ve i-Btn190 nitelikli oluumlarla, bunlarda mevcut olan semboller ve mertebeler ieren gizli rgtlenme biimlerinin, Ahilerin dab ve erkanyla benzerliklerine dikkat eken incelemeler de yaplmtr.191 Bu etkilere iaret eden deerlendirmeleri ele alacamz konuyla ilikisi nispetinde gz nnde bulundurmakla birlikte, zellikle i etki balamnda ortaya konan tezlerle snrl olan almamzn dnda telakk etmekteyiz. Baz yazarlarca Ahilerde ve Ftvvetnmelerde Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisinin tezhrleri olarak grlen grlerin genellikle ilikle irtibatlandrlmas veya ilikle ilikili nitelemelerle tavsif edilmesi problemli bir konudur. ilikle
M. Saffet Sarkaya, Alevilik ve Bektailiin Ahilikle likisi-Ftvvetnmelere Gre-, slmiyt, VI/3(2003), 93-110, 93. 189 Geni bilgi iin bkz. Metin Bozku, Ahilikte Mezhep Olgusu, I. Ahi Evran- Vel ve Ahilik Aratrmalar Sempozyumu, Ahilik Kltrn Aratrma Merkezi, yay., Krehir 2005, I, 187-199; Grsoy Aka-Anzavur Demirpolat, Heterodoxy-Orthodoxy Tartmalar ve Trk Ftvvet Tekilat (Ahilik), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 10 (2003), 203-214; Anadolu Seluklular zamannda Ahiliin Snnlik anlayna sahip olduu ile ilgili geni bilgi iin bkz. Seyfullah Kara, Seluklularn Din Serveni, stanbul 2006, 299-306. 190 i-Btn teriminin kullanm ile ilgili bilgi iin bkz. M. Saffet Sarkaya, Anadoluya iliin Girii, sparta 1998, 11-12. 191 Konuyla ilgili bilgi iin bkz. Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1989, 13-16, 52-60.
188
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 150
ilikilendirilen bu olgu, mnev ilik, ruh ilik, tasavvuf ilik, siys ilik, mufaddla ilii gibi nitelemeler yaplarak deerlendirilmitir. Burada kastedilen anlamn mezhepler arasnda rtmeye yol at grlmektedir.192 Tarih srete iliin ne olduuna ilikin tartmalara girmeden193 ksaca ilik terimiyle neyin kastedildiini de belirtmeliyiz. slam tarihinde frkalama sreciyle teekkl etmi ilik: Hz. Aliyi Resulullahn dier ashabna stn tutarak, nass ve tayinle halifeliini/immetini savunan ve onun soyunu hilafet iin en layk kimseler olarak gren ve onlar mer halifeler kabul eden; Aliden sonraki halifelerin de mutlaka onun soyundan gelmesi gerektiine inanan; immetin kymete kadar onun soyundan dar kmayacan ileri sren ve bu imamlarn msum olduklarn iddia eden topluluklarn ortak zel ismidir.194 Baz yazarlar tarafndan Ftvvet ehlinin ve Ahilerin ilik olarak deerlendirilen grleri, anlam olarak hilfetin nass ve tyinle Hz. Peygamberden sonra Alinin hakk olduu, kymete kadar Alinin soyundan kmayaca eklinde kullanld tespit edilebilirse, ite o zaman ilikten ve i fikirlerden bahsetmek mmkn olabilecektir. ilii savunmak ve ilemek anlamlarna gelen teeyyu tabiri de bu anlam tamaktadr.195 Ayrca belirtmek gerekir ki, Ahi birliklerini ftvvet tekilatnn Anadoludaki bir uzants, dier bir ifade ile ftvvetin Anadoluda kullanlan ad ve deta ftvvetle Ahilii zde kabul edenlerle, bu teze kar kanlar arasndaki tartmalar da, ele aldmz konuyla ilgili deildir. Ancak, Ahiliin oluumuna i-Btn anlayn bir unsur olarak katld iddialarnn ftvvet zerinden yaplyor olmas nedeniyle, ftvvetle ilii ilikilendiren yaklamlar zerinde
Sarkaya, Anadoluya iliin Girii, 14, 101. Geni bilgi iin bkz. Hasan Onat, Emeviler Devri i Hareketleri ve Gnmz ilii, Ankara 1993, 12-20; i-Btn teriminin kullanm ve ilikle ilgili olgularda Mnev ilik, Ruh ilik, Tasavvuf ilik, Siys ilik, Mufaddla ilii gibi nitelemelerin de kullanm ile ilgili bilgi iin bkz. Sarkaya, 11-12, 1314, 101. 194 Bkz. Ebul-Hasan Ali b. smail Ear (324/936), Makltul-slmiyyin ve htilful-Musalln, thk. Muhammed Muhyddin Abdlhamid Kahire 1969, I, 65; eyh Mfid, Muhammed b. Numn el-Ukber (413/1023), Evilul-Makalt, Tebriz trz., 32; Muhammed b. Abdilkerim e-ehrestn (548/1152), el-Milel ven-Nihal, thk. M. Seyyid Keyln, Beyrut trz., I, 146; bn Haldun (808/1405), Mukaddime, ev. Zkir Kadir Ugan, stanbul 1990, I, 495-496; E. Ruhi Flal, iiliin Douu ve Gelimesi, SAV, iilik Sempozyumu, stanbul 1994, 27. 195 Onat, 13, 19.
192 193
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 151
durmak gerekmektedir. Bir takm millere istinden ftvvet zmrelerinin balangcndan itibaren heterodoks ve Btn inan ve mezheplerle yakndan iliki iinde olduunu ileri srenler,196 zellikle ilik ile ftvvet arasndaki sk iliki ve benzerliklere de temas etmektedirler. u hususu da belirtmek gerekir ki, ftvveti mezheb ynyle ele alrken, her eyden evvel ftvvet ehlinin eitli mezheb hareketlerle iliki ve temas durumunu tespit noktasnda, delillendirmelerde kullanlan tarih malzemenin ve yorumlamalarn bazen yazarn mezheb taraftarlna uygun bir tarzda sunulduu grlmektedir. Mutasavvflara gre, Peygamberlerden kalma bir ahlak yolu olan ve slam dnyasnda hicr II. yzylda mevcdiyeti bilinen ftvvet; bu konuda ilk risale telif etmi ahslardan birisi olan Slem (412/1021)nin Kitbul- Ftvve isimli eserinde ve rencisi Kueyr (465/1072)nin Rislesindeki ftvvet blmnde aklanan temel ilke ve deerlerine dayanr.197 Zikredilen eserlerde ve dier Snn kaynaklarda olduu gibi i kaynaklarda da mam Cfer Sdk(148/765)n, ftvvet ehlini tavsif eden ifadelerine yer verilmesi198 nemli bir ayrntdr. Bir aratrmacya gre, Ahi birliklerinin de bir yandan Snnlie bir yandan i-Btn unsurlara bir yandan da amanist deerlere dayanm grnmeleri ilk bakta olduka artcdr ve genel olarak bu din zn son derece yzeysel bir zellik olduunu dndrmektedir. yle ki bu birliklerin yalnzca i-Btn evreler ya da yalnzca Snn zmreler tarafndan oluturulduunu syleyenler bile, bak alarn bu nyarglara gre nceden snrlandrm olmalarna ramen, sonunda elikili sonulara ulamaktadrlar.199 Bu birliklerdeki i-Btn zelliklere dikkati eken Abdulbaki Glpnarl, bu birliklere ait iliin gerek anlamnda ilik olmadn belirtmek zorunda kalmakta ve Ahiler iin; On iki mamn
Bkz. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976, 214-216; Irene Melikoff, Les Origines Gentre-Asiatiques du Sufisme Anatolien, Turcica, XX (1988), 7-18, 10dan naklen Seyfullah Kara, 299. 197 Geni bilgi iin bkz. Abdurrrahman Muhammed bn el-Hseyin es-Slem, Tasavvufta Ftvvet, ev. Sleyman Ate, Ankara 1977, 3-4, 22-94; Abdulkerim Kueyr, Kueyr Rislesi, ev. Dilver Selvi, stanbul 2007, 440-448. 198 eyh Abbas el-Kumm, Sefnetl-Bihr ve Mednetl-Hikem vel-sr, Necef 1255/ 345den naklen Bedri Noyan Dedebaba, Btn Ynleriyle Bektlik Ve Alevlik, Ard yay., Ankara 2006, VII, 253; Ayrca Cfer Sdka nispetle telif edilen bir Ftvvetnme ve eser hakknda bilgi iin bkz. Ftvvetnme-i Cfer Sdk, Haz. M. Saffet Sarkaya, stanbul 2008. 199 Sabahattin Glll, Ahi Birlikleri, stanbul 1977, 114.
196
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 152
adndan baka bu mezhebe ait bilgileri yoktur. mamlarn hal tercemelerinde bile akln kabul etmeyecei sama rivyetlere inanrlar diyerek rnek verdii birok inanlarnn aslnn mmiyye rivyetlerinde de bulunmad ve akl banda Cferlerce de kabul edilemeyeceini ifade etmektedir. Bu bakmdan ftvvet ehlinin iliini, hurflikle kark bir ilik ve Btn bir mahiyet tamakla vasfetmektedir.200 1. Ftvvetin ilikle likisi Meselesi Ftvvet, bir ilik faaliyeti midir veya ftvvetin bilhassa i olan zellikleri var mdr yahut i nfuzuna yararl bir malzeme ihtiva etmekte midir? phesiz Ahiliin Anadoluda kurulmasnda ftvvet tekilatnn byk tesiri vardr. Abbas Halifesi Nsr Lidinillahn (hilfeti 575-622/1180-1225) dank fet/ftvvet topluluklarn birletirmesinden nce slam corafyasnda deiik blgelerde fityan topluluklarndan bahsedilir.201 slamn ilk asrndan itibaren grlmeye balayan ftvvet teekklleri ve ftvvet idealinin, slmn yaylmasna paralel olarak Suriye, Irak, ran, Trkistan, Semerkant, Endls, Kuzey Afrika ve Msr gibi deiik blgelerde mensuplarnn civanmerd, ayyr (ayyrn), fet (fityan) gibi isimlerle yaygn olduu bilinmektedir.202 Emeviler ve Abbasiler dneminin i nitelikli unsurlarn da barndran btn bu corafyada, ftvvet mensubu ilerin varl da olaan bir tarih vkadr. Ftvvet ideallerine bal olan ve eitli isimlerle anlan bu gruplarda mezhep birlii yoktu. Bu niteliinden dolay zamanla aralarna i, smail vb. mezhep sliklerinin de girdiinin203 iaretleri grlmektedir. Tarih kaynaklara gre ftvvet hareketi ierisinde Snnilie ve ilie mensup kimselerin mevcdiyeti, ftvvetin mezhepler st bir hareket olma zelliini ortaya koymaktadr. slam ktisat Tarihi zerine almalar olan Abdulazz Drnin tespitleriAbdulbaki Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, FM, XI (1949-1950), 116-352 , 59. 201 Bkz. bnl-Esr, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerim (630/1322), slam Tarihi (el-Kmil ft-Tarih Tercmesi), ev. A. Araka-A. zaydn, stanbul 1987, XVIII, 531, IX, 424, XI, 63; aatay, 6-7; Ali Torun, Trk Edebiyatnda Trke Ftvvetnmeler, Ankara 1998, 4. Bunlar arasnda gl bir kurulu olarak Kfe fitynndan sz edilmektedir ki, Kfenin, tarih srete iliin nemli bir merkezi olduu gz nne alnrsa, konumuz asndan dikkat ekici bir bilgidir. 202 Ziya Kazc, Ahilik, DA, stanbul 1988, I, 540; M.G. Hodgson, slmn Serveni, ev. Tamer C. Yldrm, stanbul 1995, II, 135-138; am, Nibur, ve Nesda ftvvet ehlinden bahsedilmesi ile ilgili bkz. Kueyr, 441, 445. 203 aatay, 6.
200
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 153
ne gre, Bveyhoullar dneminde genileyen ftvvet hareketi ierisinde Abbaslerden ve Alevlerden baz kimseler grlmekteydi. Ayyrn ve uttr hareketinin genilemesi, iinde yer alan grup ve hiziplerin saysnn da artmasna yol am, ayn zamanda aralarnda Asnfun-Nebeviyye, Fitynus-Snne, Fitynu-ia ve Ayyrn gibi gruplar ortaya kmt.204 Claude Cahenin tespitlerine gre de, tarih srete Bveyhler dneminde Badatta ftvvet messesesine mensup baz ilerin varlna ahid olunduu gibi, bu messeselere mensup Snn Hanbeller de vard ve mezhepi dnce, bu devirde, onlara genellikle ok yabanc gelmiti. Ancak daha sonra, birtakm ftvvet gruplar ile baz tasavvuf hareketler arasnda meydana gelen yaknlama, muhtemelen, ftvvet messeselerine mensup ilerle Snn Hanbellerde mezhepi dnceyi birazck gelitirmiti.205 Dier taraftan, idareleri altndaki blgelerde i rf ve detlerini yerletirmeye ve iliin esaslarn tesbite gayret gstererek, ilie gelime imkan salayan Bveyh206 sultanna kar 424/1032-1033 ylnda ayaklanan ve onu mescide hapseden askerlerinin elinden ftvvet gruplarndan ayyarlarn kurtard nakledilir.207 Bu ve benzer rnekler onlar ilikle ilikili bir oluum olarak gsteren bir olguyu ortaya koymamaktadr. Ftvveti i-Btn deerlere dayandrmaya alan yaklamlarn bir dier iddias da, ftvvet ideallerine ve tekilatna i-smil-Karmat etkidir ki, bu etki ayn zamanda Ahi birliklerindeki Btn mahiyet olarak ileri srlmektedir. Louis Massignon, Bernard Lewis gibi baz oryantalistlere gre Karmatiler, Abbasi hakimiyetini ykmaya ynelik faaliyetlerini yrtmek maksadyla esnaf kullanmlardr. Ftvvet zmreleri, slam aleminin hemen her sahasnda gze arpan esnaf tekilatna baldr. Horasan, ran, Irak, Msr ve Suriyenin snai merkezlerinde teekkl eden esnaf cemaatleri, Karmat dlerinin smail-Btn propagandasyla olduka ilikilidir. Tarih artlarnda Karmatlik, smiliyye gibi baz frkalarda mevcut olan semboller ve mertebeler ieren gizli rgtlenmeler
Bkz. Abdulaziz Dur, slam ktisad Tarihi, ev. Sabri Orman, stanbul 1991, 108-109. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda ilik Problemi, ev. Sabri Hizmetli, AFD, V(1982) Ankara, 305-319, 310. 206 E. Ruhi Flal, mamiye ias , stanbul 1984, 181-182; smail Aka, X. Yzyldan XX. Yzyla
204 205
Kadar ilik MilletlerarasTarihteveGnmzdeilikSempozyumu, stanbul 1993, 71.

207
Bkz. bnl-Esr, slam Tarihi, IX, 330-331; aatay, 10.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 154
vard.208 Bu durum szkonusu baz oryantalistleri, bunlarla baz ftvvet ve esnaf rgtleri arasnda balant kurmaya gtrmtr.209 Bir aratrmada ise, bu ilikinin kurulmasna kar Abbasi dnemindeki ftvvet ideal ve deerlerine bal ehirli gruplarn ve esnaf kesimlerinin, i-Karmat, smail ve Btn hareketlerle ilikilendirilemeyecei belirtilir. Bununla birlikte, ftvvet rgtleri ve gizli ismail hareketler arasnda tekilata katlma trenleri asndan benzerlik bulunmasnn bu Btn hareketlerin ve sahip olduklar Btn retilerin ftvvet rgtleri zerinde zel herhangi bir etkiye sahip olduu anlamna gelmeyecei ileri srlr.210 Oryantalistlerin grlerini eletiri konusu yapan Rdvan Seyyid, Fatmlerin am ve Msrda hicr VI. yzylda yok olduklarn, bu tarihte esnafn henz tekilatlanmam olduunu, dolaysyla Fatmlerin esnafn zuhuruna byk oranda tesir etmelerinin mmkn olmadn belirtir. Ona gre, baz dleri hicr IV. yzyln balarnda yakalanan Karmatler ise ehirli bir fenomen deildiler. Aksine ehir ve zenaate iddetle dman olan Bedev ve iftilerden mteekkil idiler. Ulatklar ya da igal ettikleri ehirlerde yaptklar eyler buna ak bir delil tekil eder. te yandan Karmat topluluklarnda el ileri ve zanaatlerle klelerin urat bilinmektedir. yle grlyorki Massinonu ve bakalarn esnaf, u ya da bu isyanc cemaatten tretmeye iten ey, meslek cemaatlerinin temelde muhalif cemaatler olduu tasavvurudur. Ne var ki, bu konudaki delilleri yetersiz ve doru deildir. rgtsel benzerlik olsa bile azdr ve ortak ehir ortamnda olumas anlalabilir bir eydir.211 Ortaalar slam ehrindeki cemaatler muhalif cemaatler deildi. Aksine fityan ve esnaf tekilatlar ehirde siyas otoriteye karlkl olarak destek veriyor ve yardmlayordu. Hatta baz iaretler, siyas otoritenin; baz snflarn, fityan ve suf hareketlerin zuhurunda pay sahibi olduuna dellet etmektedir.212 Konuyla ilgili bir aratrmada ulalan sonu: esnafn ortaya k, dahil
L. Massignon, Les Corps de Metiers et la Cite Islamique, in Opera Minora, I, 380-393 ve B. Lewis, gsterilen eserde 20-37den naklen Rdvan Seyyid, slamda Cemaatler Kavram, ev. Mehmet Can, stanbul 1991, 93. 209 Rdvan Seyyid, 92, 94, geni bilgi iin 85-105. 210 The Cambridge Economic History of Islam Economy, Society, Institutions, (ed. P.M. Holton and B. Lewis), Cambridge: Cambridge University Pres: (1970) 511-538, 529dan naklen G. Aka-A. Demirpolat, 209210. 211 Rdvan Seyyid, 92-93. 212 F. Taeschner, Zuenfte und Bruderschaften im Islam, 1981, 33-38den naklen Rdvan Seyyid, 93.
208
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 155
rgtlenmesi, i ve hrfetin anlam hakknda mevcut malumta gre denilebilir ki, esnaf smailiyye ya da dier felsef tasavvurlardan ziyde fukah ve kadlar dnyasna ve tasavvurlarna aittir.213 Snn fkihlere iaret eden bu tespit yannda bir baka yaklamn deerlendirmesinde yaplan mukayese yledir: Btn, Karmat ve Hai gibi benzer zelliklere sahip ve esas amalar kendi siyas grlerini gerekletirmek olan oluumlara gre hedeflere ulamada her trl yntem mubah grlrken, Ahilik, bu tr davranlarn tersine devlet otoritesinin yerlemesine, dzenli ve srekli almasna yardmc olmutur. te yandan, Ahilikte yer alan gizlilik ilkesi, sadece tekilata dahil olmayanlarn dzeni bozucu abalarna engel olabilmek iin benimsenmitir. Oysa sz konusu Btn oluumlarda gizlilik, kt niyete dayanm ve planlarn bakalarnca duyulmamas amacyla srdrlmtr. Nihayet Ahiler, Snn slam ilkelerini pekitirmeye ve ahlak kurallarn halk arasnda yaymaya almlardr.214 Btn bu tespitler, Abbas halifesi Nsr ncesi ftvvetle ilgili i etki iddialarna karn yaplm deerlendirmelerdir. Dier taraftan halife Nsr ile balayan dnem belirgin olarak ftvvetle ilik ilikisi kurulan bir aama olarak grlmektedir. Ancak Cahene gre halifenin ftvvet messesesini, hilfetin yannda bir sosyal dayanma kurumu yapmak midiyle yeniden kurmaya koyulduunda, ftvvetin zellikle i olan hibir eyi yoktu diyebilmeyi mmkn klan herhangi bir delil mevcut deildir.215 Bu anlamda ftvveti ilie dayandran bir yaklam rneine Glpnarlnn grlerini verebiliriz. Ona gre, ftvvet ehli i yahut mteeyyi bir taifedir. Yazarn bu tezine delil tekil eden hususlar ise zetle unlardr: Hilfeti dneminde btn ftvvet ehli tarafndan mukted tannan Halife Nsrn iiliin mmiyye mezhebine mensup olmas, ftvvet ehlinin yollarn Hz. Ali yolu saymas ve ftvvet ehlinin Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini en byk fazilet ve vecibe kabul etmesi ve bir ksm Ftvvetnmelerin muhtevasnda yer alan i veya mteeyyi tezhrlerdir.216 Buna gre, ilik ve
Rdvan Seyyid, 93; Ayrca bilgi iin bkz. Eb Hamid Muhammed b. Muhammed el-Gazal (505/1111), hyu Ulmid-Dn, ev. Ahmet Serdarolu, stanbul 1975, II, 218-220. 214 aatay, 74-75; Adnan Glerman-Sevda Tatekil, Ahi Tekilatnn Trk Toplumunun Sosyal Ve Ekonomik Yaps zerindeki Etkileri,Kltr Bakanl Yay., Ankara 1993, 33. 215 Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda ilik Problemi, 310. 216 Geni bilgi iin bkz. Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 57-62.
213
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 156
ftvvet meslei arasnda sk iliki ve benzerlikler bir tesdf eseri olmayp bir takm faktrlere dayanmaktadr.217 Ftvvet tekiltnda Seyyidl-Fityn olmu Halife Nsrn ilii ve onun iliinin ftvvette rol meselesi nemle zerinde durulmas gereken bir husustur. Halife Nsr, ftvvet messesesine mensup topluluklar 600/1203 yllarna doru kendine balam ve alvar giyerek Seyyidl-Fityn olmutu.218 Nakka Ahmedin Ftvvetnmesinin mukaddimesinde ftvvet blkleri, akn bir halde llere dm, haktan sapmt btllara sarlmlard eklinde tavsif ettii ftvvet, immetin ar ve temiz seeresinden bir daldr ki, Mminler emri Nsr Lidnillaha aittir ve ftvvet bilgisi, det yok olduktan sonra onun sayesinde yaylm, ftvvet blkleri, frka frka daldktan sonra onun himmetiyle dier blklerden temyiz etmitir.219 Halife, ftvvet libasn bizzat dnemin byk Sfilerinden eyh Slih Abdul-Cabbarn elinden giyerek ftvvet tekilatna katlm,220 ftvvet birliklerini yeniden tekilatlandrrken Ftvvetnmelerde bu birliklerin ilke ve kidelerini tanzim etmitir.221 aataya gre, ftvvetin Btnlikten kt iddias, muhtemelen halifenin dzenledii Ftvvetnmelerdeki soy ktklerinde Ali soyundan gelenlerinin adlarnn bulunmasna dayanlarak ileri srlm olmaldr. Aslnda Ftvvetnmede tam Btn denecek bir hkm yoktu. Kendisi afi mezhebine mensup Eb Hafs mer bin Muhammed as-Suhreverdnin dzenledii sanlan Ftvvetnmenin mahiyeti ve kapsad mm unsurlar, ilie mensup topluluklar ftvvet idealinde ve halifenin riysetinde birletirmeyi amalyordu.222 Bu yolla Snnlik ve mmiyye iliini yaknlatrp smaillere kar yrtlen mcadeleyi destekleyici mahiyete sahip bir ftvvet ideali ortaya konularak Abbasi halifeliinin glendirildii belirtilir.223
Tayip Gkbilgin, Osmanl Messeseleri Tekilat ve Medeniyeti Tarihine Genel Bak, stanbul 1977, 64. bnl-Esr, XII, 401. 219 Harputlu Nakka lyasolu Ahmed, Tuhfat el-Vasy, ev. A. Glpnarl, stanbul 1949-1950 (Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar iinde ), 206-207. 220 Harputlu Nakka lyasolu Ahmed, 230. 221 Kazc, Ahilik, I, 540. 222 aatay, 15, 18. 223 Bkz. F. Taeschner, slam Ortaanda Futuvva (Ftvvet Tekilat) (ev. Yksel ve F. Iltan) FM, XV (1953-1954), stanbul 1955, 3-32, 13-15;Halife, o dnemlerde Abbas hilfeti iin byk tehlike arzeden Batn
217 218
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 157
Baz kaynaklarda Halife Nsrn mmiyye mezhebini kabul ederek bunu akladna dair baz tarih rivyetler,224 tarih Abbas siyseti ve dnemin artlar erevesinde ele alnmas gereken bir konudur. Cahene gre Halife Nsrn dn davranlar olduka orijinaldi. Onun arzusu, devrinin eitli siyas gleri karsnda, slmn farkl din gruplarn hilfetin etrafnda birletirmekti. O, seleflerinden bir kann klasik devirde yapt gibi, devlet ve toplum ierisinde nemli mevkler verdii ilerle uzlamay arzuluyordu. Nehcl-Belga rihi bn Eb Hadd gibi ahslarn bakanlnda, Badatta bir i inanc faaliyetini yeniden tesis ettii de kesin olarak bilinmektedir.225 Halife Nsrn ilii ile ilgili rivyetler deerlendirildiinde, dnemin sosyo-politik artlarndan kaynaklanan hilfet siysetiyle ilikili bir durumla izah edilebilir grlmektedir. Halifenin lke iinden ve dndan ok ynl etkenlerin zorlamas ile ftvvet birliklerini yeni bir dzene koyup bakanln eline alarak siys durumunu glendirmek istedii anlalmaktadr.226 Glpnarlya gre ran, Irak, Suriye, Anadolu ve Msrda gn getike nfuzlarn artran, esnaf, sanat ve zanaat ehlini tekilatlandrarak halkn ounluunu elde eden, mezhep bakmndan iaya dayanan, iann hkim olmad lkelerde bile mteeyyi bir karakter tayan ftvvet tekilatna dayanmak, Abbasoullarnn det son midiydi. Halife Nsr bu midi tahakkuk sahsna karmay baard ve ftvvet ehlinin riysetini elde etti. Hkmdarlara gnderdii ftvvet iczetleriyle onlarn hi olmazsa mnev ballklarn temin etmeyi baard. Onun yerine geen Zahir bi Emrillah (622-623/1225-1226) da ayn yolu tuttu.227 Abbas ve Tlibler arasndaki ekime228 ve Abbaslerin kendi hilfetlerinin meriyetine dir iddialar ve Halife Nsrn Abbas hilfet silsilesine ball erevesinde dndmzde, Nsrn hilfeti i immet anlayna uyfaaliyetlere kar Snn ve Mtedil i ittifakn salarken ftvvet birliklerinden faydalanmt. Ahmet Tabakolu, Trk alma Hayatnda Ftvvet ve Ahilik Gelenei, Kaynaklar Dergisi, 2 (1984) stanbul 27. 224 bnu Tiktaka (709/1309), el-Fahr fil-dbis-Sultniyye ved-Duvelil-slmiyye, Beyrut 1966, 332den naklen Seyfullah Kara, 290; Geni bilgi iin bkz. Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 58; aatay, 17-18
225 226
Cahen, 310-311.
Bkz. aatay, 178, 207. 227 Abdulbaki Glpnarl, Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve ilik, stanbul 1987, 164-165. 228 Mesud, Ebul-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali (346/957), Murcuz-Zeheb ve Medinul Cevher, I-IV, thk. Muhammed Muhyddin Abdulhamid, Kahire 1964-1965, III, 252.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 158
gun bir iddia tamad srece, onun hilfetine i bir nitelik atfedilemez. Abbasiler, iktidarlar dneminde hilfetin kendi haklar olduunu iddia ederek kendi hilfetlerine meriyet kazandrmaya altlar.229 Abbaslerin, imamet iddialarn yaknlk ve verset delilleri ile temellendirmeleri Halife Mehd (169/785) dnemine kadar devam ettirilmiti. Mehd dneminde Abbas kimliinin ne kt ve Ali oullarnn devre d braklarak onlardan kurtulma ve halifelikteki haklarn merulatrma abalarnn tamamland grlmektedir.230 Bir Abbas halifesinin, halife olduunu inkar etmeden i olamayaca kesinlikle bilinmektedir. Abbaslerin ilk dneminde de Mus Kzmn (183/799) olu Ali Rzann 202/817de Halife Memunun kz ile evlenmesi ve tahta vris ve veliaht olmas gibi bir noktaya kadar giden sre yaanmt. Bu durum, Memunun uzlatrc gizli bir siyset gtmesi olarak deerlendirilmitir.231 Abbas halifeleri ou zaman Ali oullaryla atma durumunda olsa da, zaman zaman onlarla siyseten ibirlii yoluna gitmilerdir. Bu siys ibirliinin bir rnei de 402/1011de Badatta yaymlanan nl Fatm kart bildiridir. Bu bildiride Abbas halifesi Kadir Billah Ebul-Abbas Ahmet (381-422/991-1031)in desteiyle, ierisinde Hz. Alinin soyundan gelen ok sayda sekin kiinin de bulunduu bir komisyon Fatmlerin Ali soyundan gelme iddialarn reddetmekteydi.232 V/XI. yzyldan itibaren kendilerini Hz. Ali evladndan gsteren Fatmlerin iddialar, Abbas halifelerinin taht iin gittike tehlikesi artan bir tehdit niteliini kazanmtr.233 Bu tarih gelimelerle ilikili bir siyasetin de gerei olarak Halife Nsr, siys ve sosyal durumu gittike bozulan devletin otoritesinin yeniden kurulmasnda ve itim huzurun salanmasnda ftvvet birliklerinin de byk bir g olacan dnm ve bu teekklleri siys otoriteye balamada baar salamtr.234
229
Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taber (310/992), Tarihul -Umem vel Muluk, I-VI, Beyrut, 1995, IV, 431, 432, 435.
230
Geni bilgi iin bkz. Osman Aydnl, Mutezil mmet Dncesinde Farkllama Sreci, Ankara 2003, 68-71.
Montgomery Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, ev. E.R. Flal, istanbul, 1998, 218-220. Ferhad Defter (Farhad Deftary), Muhalif slamn 1400 Yl smailler Tarih ve Kuram, ev. Ercment zkaya, Ankara 2001, 141-142. 233 J. Von Hammer, Osmanl Tarihi, ev. Mehmet Ata, Sad. A. Karahan, stanbul 1991, I, 372. 234 Kazc, Ahilik, I, 540; Geni bilgi iin bkz. Hodgson, II, 305-311.
231 232
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 159
Ftvvet tekilatnn gelimesinde byk gayreti olan Halife Nsr, ftvvetin her tarafa yaylmasna da almtr.235 Dier Mslman hkmdarlara da eli ve fermanlar gnderip kendilerini ftvvet tekilatna girmeye dvet ettii ve bu faaliyetin bir paras olarak ilk defa Anadolu Seluklu Devleti ile I. Gyseddin Keyhusrev zamannda (601/1204) temas kurduu nakledilir. Rivyete gre I. Gyseddin Keyhusrev, hocas Mecdddn shak (Sadreddin Konevnin babas) Badata Halife Nsra ikinci defa tahta kn bildirmek zere eli olarak gndermitir. Mecdddn shak dnnde, Sultan I. Gyseddinin istei zerine Halife Nsr tarafndan gnderilen Muhyiddin bnl-Arab, Evhadddn-i Kirmn ve eyh Nasrddn Mahmud el-Hoy-Ahi Evran-(566659/1171-1261) gibi byk mrid ve mutasavvflar 602/1205 ylnda Anadoluya getirmitir. Halife Nsr, daha sonra I. Aleddin Keykubad (saltanat 618634/1221-1237) zamannda mehur mutasavvf ehbeddin Shreverdyi Anadoluya gndermesinin Anadoluda Ahi tekilatnn kurulmasnda nemli yeri olmutur.236 Bu ahsiyetlerin Snn olduu dnlrse, mmiyye iliine mensup bir halifeye ballklar asndan elikili bir durumdur. Btn bu zikredilen hususlar erevesinde Halife Nsrn inan bakmndan deil, sadece ftvvet silsilesini mmiyyenin on iki imamna dayandrmas sebebiyle bu mezhebe girmi olabilecei ve bu yolla Snnlii ve ilii kendi ahsnda birletirmeye yneldii kabul edilebilir.237 2. Anadolu Ahiliinde ilik Etkisi Meselesi Anadoluda Ahiliin kkenine dair ortaya konulan nazariyelere gre, halife Nsrn himyesinde kurulan Anadolu ftvveti yukarda zikredildii gibi Snn nitelikli ahsiyetler vastasyla Anadoluya intikal etmitir.238 Dier taraftan kpaazde (901/1495)nin Tarihinde bahsedilen Osmanl Devletinin ilk kurulu yllarnda Anadoluya gelen Gziyn- Rm, Ahiyn- Rm, Abdln- Rm ve Bciyn- Rm zmreleri239 ierisinde Anadoluya gebe olarak gelen Trkmen zmrelerin bir ksmnn, slm i dler yoluyla rendikleri d-
bnl-Esr, XII, 401. Kazc, Ahilik, I, 540. 237 Mikil Bayram, Ahi Evran ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991, 26-27. 238 Cahen, 310. 239 Geni bilgi iin bkz. kpaaolu Tarihi, sad. Atsz, stanbul 1992, 165.
235 236
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 160
nldnde, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisine dayal bir slam anlayna sahip olduklar kabul edilmektedir. Anadoluya intikal etmeden nce Seluklu dnemi Trklerin ilikle ilikisini anlamak bakmndan dikkat ekici bir rnei, 560/1164/65 den nce yazlm bulunan Fezihul-Revfz adl eserde geen u ifade de grmekteyiz: Bunlar (Rafzler) hibir devirde bu devirdeki kadar gl olmamlardr. Kapsnda 10-15 Rafz bulunmayan Trk kona ve Rafz bulunmayan Divan mevcut deildi denilmekte ve btn Trklerin kahylar, hcipleri, bekileri ve ahlarnn Rafzlerden seildii ifade edilmektedir.240 Bununla birlikte, Btn grlerinden dolay Btnyye241 olarak da adlandrlan smaliyye dailerinin Trkmenler arasnda faaliyet yrttkleri ve bunun etkilerine ilikin iddialar,242 Anadolu eluklular ve Osmanl dnemi i unsurlarn varlna iaret eden baz verilerden243 hareketle Anadolu Ahiliinin de i etkilere maruz kald ileri srlebilir. Anadolu ftvvetinde i etkileimin tespiti konusu, ayn zamanda hangi dnemde Anadoluda Mslman toplum arasnda ilerin olduu veya Anadoluya geebilmi olan i grlerin neler olduu ile de ilgili bir konudur. Bu balamda Anadolu corafyasnda iliin tezhrlerinin aratrlmas, Ahilikte iliin etkilerinin de anlalmasna temel tekil edecek nemli katklar salayacaktr. Cahene gre Anadolu ftvveti, Halife Nsr dnemi Badattaki gibi tamamen i karakterde olmamakla beraber, i nfuzuna yararl bir malzeme ihtiva ediyordu; bu i nfuzu muhtemelen sistematik ynden, geleneksel olarak ba fet mtlaa edilen Hz. Aliye, ilk pr olmas hasebiyle bal olduunu iddia etmektedir. Btn Mslmanlarda mterek olan bu tutum kesinlikle i deildir. Fakat bir manada i nfuz asndan yararl olabilecei dnlebilir. Anadoluda ilik Proplemi bal altnda konuyla ilgili makalesi olan Cahen, elimizde paralar bulunan Trk Beyliklerinin hibirinin gerekten i olmadn tespit
Zebiullah Safa, Tarih-i Edebiyyt der ran, Tahran 1339/ II, 189dan naklen smail Aka, X. Yzyldan XX. Yzyla Kadar ilik, Milletleraras Tarihte ve Gnmzde ilik Sempozyumu, istanbul 1993, 74. 241 Btnyye ile ilgili geni bilgi iin bkz.: mam Gazl, Fedaihul Batniyye (Btnliin yz), trc. Avni lhan, Ankara 1993. 242 Ahmet Yaar Ocak, Babaler syan, Alevliin Tarihsel Altyaps yahut Anadoluda slm-Trk Heteredoksisinin Teekkl, stanbul 1996, 47-48. 243 Geni bilgi iin bkz. Ahmet Yaar Ocak, t, stanbul 2005, 236-287; Sarkaya, 101-136; Seyfullah Kara, 426-434.
240
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 161
eder. Bununla birlikte, ilk Anadolu Seluklularndan Kutulmu olu Sleymann istei zere Tarsusa bir i Kadnn gnderilmesi,244 Aydnoullar245 ve andaroullar246 iin ileme olarak sz konusu edilebilecek bir iki rnek olay ortaya koyar ve bu rneklerin mnferit ve snrl olduunu belirtir. Dier taraftan baka blgelerin aksine, iliin yararna bir Mool hareketinin Anadoluda olduunu gsteren hibir delil olmad zerinde durur. Ayrca, bn Battta(704771/1304-1369)nn Seyahatnmesinde Snnlie gre meru halifeler olan ilk drt halife (Hlef-i Ridn) iin en azndan resm bir vgnn mevcut olduunu gsterdiini ve Hz. Alinin, bu drt halife arasnda husus bir yer igal etmekle beraber, Hz. Osmann da kesinlikle ktlenmediini ve byle bir anlayn, aslnda, geleneksel i tutumu ile uyumaz olduunu ifade eder.247 Anadoluda Ahilerin Osmanllarn ilk zamanlarnda nemli bir vazife grdklerini248 tarih kaynaklardan ve seyyah bn Batttann Seyehatnmesinden reniyoruz. bn Battta dnemine baklrsa, onun ehdetiyle Ahilerin dikkat eken bir zellii de, aralarnda toplumun ileri gelenlerini oluturan Snn fakih, kad, ulema, muallim, mezzin gibi grevliler yannda devlet ynetiminde yer alan, hatta ehir yneticisi konumunda bulunan kiilerin bulunmasdr.249 kpaazde, Orhan Gazi zamannda Osmanlnn ilk dneminin, fakih, ulem
Cahen, 306, 311, 315. Aydnoullar ve bilhassa en nemli ahsiyetleri Umur hakknda yazlm, tarih ve manzum Enver isimli XV. yzyla ait bir eserde geen yeil bayrak ve Umurun oullarndan Hzrn yazd, latinceye tercme edilmi, iinde Hz. Ali, Hasan, Hseyin, Zeynlabidn, Cfer ve dier imamlarn isimlerinin de zikredildii, Venedik ticareti ile ilgili bir kitabn mukaddimesi ile ilgili bilgi iin bkz. Mkrimin Halil, Dusturnmei Enver, Trk Tarih Encmeni Klliyat yay., stanbul 1929, 80 (Dipnot); Hzrn, kendi anlayna gre i olabilceini akla getirmekle birlikte, Hzra ait baka metinlerde de onun i faraziyeye m ettiini gsteren bir ey yoktur. Ayrca onun hakknda kesin olmayan her eyi genelletirmek te ihtiyatszlk olacaktr. Bkz. Cahen, 315-316. 246 Kerbel dram hakknda Trke yazlan hikyelerden en eski olann andaroullarndan birinin yazm olmas bu pheye sebep olmutur. Ne var ki andaroullar devletinin paralar Snn halifeler adnadr. Burada sz konusu olan ilik, gerek anlamda bilinen ve mevcut olan ilikten ok, Snnliin ilemesidir. Hz. Ali ve Ehl-i Beyt imamlarn vld Farsa olarak randa, Trke olarak Anadoluda mevcut Eb Mslim roman ile Maktel-i Hseyinin Trke versiyonlarnn yazar Kastamonu andaroullarnn himyesinde alan bir tek ve ayn ahs olarak tespit edilmektedir. Bkz. Cahen, 308. 247 Cahen, 315-317. 248 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1975, II, 8. 249 Bkz. Anonim, Tarihi li Seluk, ev. Feridun Nafiz Uzluk, Ankara 1952, 40, 45-46, 52, 65-67; stanbulun Fethinden nce Yazlm Takvimler, yay. Osman Turan, Ankara 1984, 2, 81; Ayrca bkz. emseddin Ebu Abdullah Muhammed et-Tanc bn Battta (704-771/1304-1369), Byk Dnya Seyahatnamesi (TuhfetnNzzr f Garibil- Emsar vel-Acibil-Esfar),ev. Muhammed erif Paa, sad. Ali Murat Gven, stanbul trz., 204-205, 208-209, 211, 213-216, 220, 223-224, 227, 231, 235.
244 245
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 162
ve dervileriyle Ahi Evran da zikrederken bunlarn kermetleri zahir olmu, dualar makbul olan azizler olarak tavsif eder.250 Seluklu ynetimine bal ve Moollara kar tavr ierisinde olan Ahi tekiltlarna251 gerek Seluklu ve gerek Osmanl Sultanlarndan bazlarnn ve zellikle ilk Osmanl sultanlarnn da vezirleriyle birlikte ye olduklarn gryoruz. Anadolu'nun birok ehrinde tekkeleri olan Ahiler Osmanl devletinin kuruluu dnemlerinde fetih hareketlerinde byk rol oynam ve ayn zamanda gaz nvan ile cihad hareketine katlmlard.252 Anadoluda Trkmenlerin yaadklar her yerde, ehir kasaba ve kylerde yeleri mevcut olan Ahi topluluklarndan bahseden bn Battta, Anadoluda yaayan Mslman halkn mezheb eilimini de lke halknn hepsi mam Ebu Hanife (Hanef) mezhebinden olup, Ehl-i Snnettir. Aralarnda Kader, Rafz, Mutezil, Haric ve Bidat ehli bulunmamaktadr253 eklinde ifade eder. XIV. yzyln ortalarnda Orhan Gazi dneminde Anadoluyu gezen mehur seyyah bn Batttann Osmanlnn erken dnemine ait Ahilerin ve Anadolunun mezheb eilimine ilikin bu tasviri, baz aratrmalarda tartma konusu edile gelmitir. Mesel, bni Batttann Anadolu Ahilerini Snn olarak takdim eden tespitlerini kabul etmeyen Fuat Kprl, bn Batttann bu izleniminin, lisann bilmedii Anadolunun balca ehirlerinde -be gn ikmet eden bir yabancnn mhedesi olarak Anadolu ehirlerinin halk iin doru olduunu kabul eder. Bununla birlikte bilhassa gebe Trkmenler arasnda ok yaygn olan Btnlik ve Rafzlerin mevcdiyetini iddia ederek kar kar.254 Kprlnn Ahilerin Btnyyeden olduklarn syledii iin meseleyi takip etmediini ileri sren Frederik Gzeye gre, dnemin Ahileri iin esas bir kaynak olarak bn Batttann tarafsz bir mahid sfatyla verdii malmt, pek kymetlidir. Ona gre bn Battta Seyehatnmesinde Ahilik veya Fitynn ehemmiyeti hayret edilecek bir derecede aa kar. Hayli mutaassb bir Snn
Geni bilgi iin bkz. kpaaolu Tarihi, 163-164. Anonim, Tarihi li Seluk, 40, 45-46, 52, 66-67; smet Kayaolu, Anadoluda XIII. Yzyl Dervi Tarikatlar ve Sosyal Zmreler, Uluslararas Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Ankara 1997, 25. 252 Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, stanbul 2000, 313. 253 Bkz. bn Battta, 202, 204. 254 Fuat Kprl, 209 (dipnot 36); Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu adl aratrmasnda da, Ahiliin Anadoluda Snnlie brndn belirten gr iin bkz. Fuat Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1999, 92.
250 251
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 163
olan seyyah, Ahiler hakknda serp vg ve sityite bulunmaktadr. Gerekten Ahilerin bn Batttay aldatarak Rafzliklerini gizlemeyi baarmalar da pek ziyde ayn- taaccb olurdu. Yine Gze, Kprlnn, muhtemelen bn Batttadan evvel yazldn ifade ettii Yahya ibn Hall b. el-oban el-Yahya Fet el-Burgznin Ftvvetnmesine dayanarak Ahileri dier bir ok zmreler ile kartrarak onlar Snn addetmemesini Kprlnn hatas olarak grmektedir. Ahiler hakknda Herman Thorning Beitrge zur Kenntnis des Islamischen Verenswesens auf Grund von Bast Madad et-Taufiq (Berlin 1913) isimli kitabnda, Trk Ftvvetnmelerinde ilk halifenin bilhassa mhim bir rol f ettiklerini, Arapa Ftvvetnmelerde ise bunlarn hi zikredilmediini nakleden Gze, nih tespitini yle ifade etmektedir: Zan ederim ki en doru keyfiyet, Kk Asyadadaki zmrelerin, esas itibariyle Snniyil-mezhep olmalardr. Fakat bunlar meyannda baz i unsurlar da mevcut idi. 255 te yandan bn Batttann Ahilerin Snn olduklar iddias yannda onlarn her gece raks ve sem ettiklerini, trk syleyip oyunlar oynadklarn256 ifade etmesini, baz yazarlar bir eliki olarak deerlendirmekte ve bunun Snnlikle asla badamadn belirtmektedirler.257 ddia sahiplerince mer erevede yaplan musik ve elencenin Snnlikle badamad ileri srlm ve bu durum Ahilerin i eilimli veya Btn mahiyette bir tavr ierisinde olduklarna dair iddialara delil olabilecek bir zellik olarak m edilmeye allmtr ki, bu yerinde bir tespit deildir. Ayrca kendisi de Snn bir seyyah olan bn Batttann, Ahilerin sz konusu icratlarn Snnlie aykr bir davran olarak niteledii bir ifadesi de yoktur. Ibn-i Batttann Seyahatnamesinde Ahilerin muayyen bir serpu giydikleri nakledilir. Bu balk beyaz ynden mml, her biri bir arn uzunluunda ve iki parmak eninde taylasanl sark olarak tavsif edilir.258 Dier baz blgelerde olduu gibi Anadolu corafyasnda da muhtelif zmrelerde serpua verilen ehemmiyet gz nne alnrsa, Ahilerin dier zmrelerden tefrik edilmesinde
Frederik Gze, Osmanl mparatorluunun Tekili Meselesi, Trkiyt Mecmas, 1(1925), stanbul, 158159. 256 Bkz. bn Battta, 204, 205, 208, 224. 257 Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 61; Glll, 115; Bedri Noyan, VII, 260. 258 Bkz. bn Battta, 205.
255
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 164
nemli bir iaret olabilecek bu durum,259 farkl renk ve biimde balk tayan dier farkl zmrelerle Ahilerin kartrlmamasn salayan nemli bir ayrnt olmaldr. Ahilerin dier farkl zmrelerle kartrlarak Ahilik hakknda yanl deerlendirmeler yaplmasna kar kan bir yazar da, balangcndan itibaren ahiftvvet kesimlerini direkt olarak heterodoks ve Btn grup ve zmrelerle ilikilendiren yaklamlar reddederek, slam tarihinde Ahilerin Ayyarun, Gulam ve Cavlakiler (Kalenderiler) gibi esoteric, heterodoks Sufi gruplarla kartrldn; oysa Ahilerin yamac ve ihtilalci gruplarla, hatta gazilerle ilikisi olmayp silsilesi Hz. Aliye dayanan Snni bir dervi tekilat olduunu iddia ediyor.260 676/1277 tarihli Ahievran Vakfiye metninde de yer alan bizi Ehl-i Snnet ve kitaptan ve amelleri hayrolan Mminlerden klsun duas bu gelenein Snn olgu olduuna iaret eden nemli bir kayttr.261 Ancak, Ahilikle ilgili aratrmalarda Osmanllarn ilk dnemlerinde Ahi tekilatlarnda tam bir Snni akde hkim iken daha sonralar bu izginin dna kld, devlete kar isyan eden, ahlkszla meyilli ve kimlii belirsiz kimselerin bu tekilt iinde grlmesiyle eski zelliklerini kaybetmi olduu, Fatih devrinden sonra da tekiltn eski itibarn kaybedip gcn koruyamad bir dneme girildii de kaydedilmektedir. Ahilii daha sonraki dnemde ilik asndan etkileyen nemli gelime XV. asrda Anadolunun geni blgelerinde olduka uurlu bir ekilde balayan Safev-i propagandas olmutur. Bu faaliyetler XV. asrn sonu ve XVI. asrn banda Osmanl topraklarnda, zellikle Osmanl imparatorluunun Anadolu vilyetlerinde rastlanan i inan kalntlarnn aa kmasyla daha da kuvvetlenmi grnmektedir.262 Anadoluda muhtelif din hareketlerin de vastasyla, zellikle Orta ve Bat Anadoluda yaylm ve hatta Osmanllar devrinde meydana gelen din gerginliklerde nemli rolleri bulunan eitli heterodoks ve
Geni bilgi iin bkz. F. Gze, 161-163. E. B. apolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, stanbul 1964, 225. 261 Bkz. Cevat Hakk Tarm, Tarihte Krehri-Glehri ve Babailer-Ahiler-Bektaler, stanbul 1948, 85. 262 Cahen, 305, 318-319.
259 260
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 165
Zendka olarak nitelenen zmrelerin de teekklne zemin hazrlam olduu263 dnlebilir. Safev Devletinin kuruluunda ve glenmesinde Anadoludan gp, Safev Devletinin hizmetine giren Anadolu Trkmenleriyle birlikte Ahilerin de264 bulunduu ileri srlmektedir. Bu durum, Ahilerin Safevlerle ve tarihi srete ilikle ilikisini de ortaya koymaktadr. Glpnarlya gre, XVII. yzyldan itibaren Osmanoullar lkesinde ftvvet, medresenin tesiriyle i-Btn karekterini kaybetmi, inanta yine o izleri tamakla beraber srf esnaf tekilat haline gelmi, bu asli karakter, yalnz Hamzavlerde ve Hamzavlerin temsil ettikleri petemalc esnafnda kalm, bir yandan da Bektailik, ftvvet erkann benimsemitir.265 Tamamen ilk mahiyet ve manasn kaybederek bir esnaf tekilat hlini alan Ahiliin ortadan kalkt ileri srlen dnemi hakknda ise, konuyla ilgili sylenebilecek bir husus yoktur. 3. Ftvvetnmelerde ilie Meylettii ddia Edilen Ruh ve Zihniyet rnekleri Anadoluda telif edilen ftvvetle ilgili eserler, yazarlarna gre farkllk arz ediyorlard ve gerekten bunlarn i dorultuda olmaktan ok, farkl mezheplerin nazar sistemlerini uzlatrmak isteyen Halife Nsrn yar Hz. Ali yanls anlay dorultusunda yazlm olduklar kanaati mevcuttur.266 aataya gre gzden geirilen otuz krk kadar Ftvvetnmede, ftvvetten sz eden en eski eserlerden Anadoluda yazlm en yenilerine dek hepsinin bahsettii ftvvet anlay ve vasf ufak tefek farklarla birbirinin ayndr. Bunlara bir ok tarikatn, zellikle Bektailiin erkanndan, akdelerinden baz hususlarn dahil edilmi olduu grlmekle birlikte, esas itibariyle Halife Nsr tarafndan tanzim ettirilen, ondan daha nceki eserlerde genel hatlar belirtilmi olan umm kurallara uymu olduklar anlalmaktadr.267
Ferhat Koca, Osmanl Dnemi, Fkh-Tasavvuf likisi:Faklar le Sofular Mcdelesinin Tarih Serveni GFD, I/I (2002/I), orum, 76. 264 Mikil Bayram, Tarihin Inda Nasreddin Hoca ve Ahi Evren, stanbul 2001, 81. 265 Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 94. 266 Cahen, 311. 267 aatay, 86.
263
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 166
Esasen her yerde ftvvetin varlndan sz edilebilirse de, aralarnda gerek tekilat gerekse ruh olarak tam bir birlik olduu anlamna gelmedii268 gibi, Ahilikte din hayatn ve ahlak ideallerinin temel dsturlar olan Ftvvetnmelerdeki inan motiflerinin mterek olanlar yannda farkl olanlar da mellifden mellife deimektedir. Aslnda kendi iinde bir byk deiim yaayan Anadolu Ahilii, tarih srete Ftvvetnmelere gre muhtevas ve imaj birbirinden ok farkl bir Ahilik olarak ortaya kmaktadr. Biri ehirli ve kitab slam anlay, dieri gebe evrelerde szl gelenekle yaylan, muhtelif inan ve kltrlerin etkilerine ak bir slam anlayna sahip iki slam anlayndan hangisi veya her ikisi de mi Ahiliin sosyal alt yapsn tekil etmektedir? Bir aratrmada, medreselerin Anadolu ehirlerindeki elit tabakaya hitbeden kitab telkinlerinin, uzun mddet Ahi tekilatlarna ulaamad ve Ahi Birliklerinin daha ok slam ncesi amanist geleneklerle badaan halk psikolojisine kolayca sindirilebilecek ekilde menkbelerle karm, basitletirilmi grlere meylettikleri269 ifade edilmektedir. Bununla birlikte, XVI. yzylda Sultann Sanca Ahileri ve Ahi Zviyeleri zerine yaplan bir almada ise, kentte ve Eskiehir yresinde XIII. Yzylda kurulmu olan Ahi zviyelerinin yelerinin, kentteki devlet kontrolnn kolayl ve yeler arasnda medrese eitiminin etkinlii nedeni ile Anadolu Seluklularnn resm mezhebi olan Snnlii benimsemi olduu tespit edilir. Buna ramen krsal kesimdeki Ahi zviyelerinin, gebe Trkmenlerin devam ettii ve geleneklerini srdrd toplant yerleri zellii tad vurgulanr. Ayrca, samimi birer Mslman olmalarna ramen, gebe yaamlarna uygun olarak eski inan ve geleneklerini yerleik hayata geince de srdren halkn, bu zviyelere devam etmeyi tercih ettii belirtilir. Baba isyanndan sonra ok sayda Baba ve Dedenin Seyitgazi yresinde yerleip zviye kurduunun tespit edildii ifade edilir. Bunlarn hemen hemen tamamnn trbe olarak korunmu ve evre kyler tarafndan ziyaret yeri olarak kabul edildiine de iaret edilir.270 Baz yazarlara gre, Ftvvetnmelerde karlatmz ekliyle Ahi Birliklerinde din hayatn Snn
Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, 313. Glll, 112. 270 Halime Doru, XVI. Yzylda Sultann Sancanda Ahiler ve Ahi Zviyeleri, Ankara 1991, 52.
268 269
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 167
olmaktan ok i-Btn bir z tad muhakkaktr. i-Btn bir z tayan grlerin izlerine Snn karekterli Ftvvetnmelerde bile rastlamak mmkndr.271 Glpnarlya gre Nsrnin, Seyyid Hseyinin, Seyyid Muhammedin Ftvvetnmeleri gibi eserlerde ise bu zellik son derece aktr.272 Fuat Kprl, muhtemelen bn Batttadan evvel yazldn ifade ettii Burgznin Ftvvetnmesine dayanarak Ahiliin Btn mahiyetini gsteren hususlar olarak, Ahilerin baz dab ve erkann iddia etmektedir.273 Bu dab ve erkana gre Ahi Birliklerine girecek olanlarn uzun denemelerden geirilmeleri, iki yol kardei ve bir yol atas semek zorunda olmalar, birlik iinde eitli derecelerin bulunmas ve bu derecelere ulamak isteyenlerde birok artlar aranmas, her derecenin ayr srlar olmas ve Ahinin her eyden nce birliin btn faaliyetlerine hkim olan gizlilik prensibine; ser verip de sr vermeyecek lde balanmas zorunluluunun, bu birliklerdeki Btn zellikleri aka ortaya koyduu274 ileri srlmektedir. Dier taraftan bir aratrmann tespitlerinde de Ahi-ftvvet tekilat mensuplarnn Ftvvetnmelere gre tevhid, nbvvet ve mead konular gibi temel inanlarda kitab din anlayna uygun Snn inan yapsna sahip olduklar, onlarn, ibdetlerin fsnda, zviyelerinde, kendi mensuplarna verdikleri eitimde Snn inan esaslarna uygun bir tavr sergiledikleri grlmektedir.275 Nitekim Harputlu Nakka lyasolu Ahmedin, Tuhfat el-Vasys, Hz. Ali ve dier halifeler hakknda Snn anlayn izlerini gsteren bir muhtevaya sahiptir.276 Ayn muhteva, Hce-i Cn Ali Ftvvetnmesi ve dier bir ok Ftvvetnmede277 hatta mmiyye temayll Radav Ftvvetnmesinin bir nshasnda da grlmektedir.278 Grld gibi Ftvvetnmelerden mezheb eilim olarak farkl sonularn karlmas mmkn olabilmektedir. Ftvvetnmelerde kavl ve Seyf kolGeni bilgi iin bkz. Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 57; Glll, 112. Geni bilgi iin bkz. Nsr, Ftvvetnme Nshas, ev. A. Glpnarl, (Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar iinde) 312-313, 327-329, 343; Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 57. 273 Kprl, 215 (43.dipnot). 274 Kprl, 215(43. dipnot); Glll, 112-113. 275 Sarkaya, 100. 276 Harputlu Nakka lyasolu Ahmed, Tuhfat el-Vasy, 228-229. 277 Bkz. Torun, 374, 406, 413-414. 278 Bkz. Torun, 226-227.
271 272
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 168
la alakal ikili bir tasnif grlmekte, baz Ftvvetnmelerde bunlara rbnin de ilvesiyle bu tasnif e kmaktadr.279 Hz. Eb Bekirin kavl, Hz. Alinin Seyf olduu kabul edilir.280 Seyf kolunun,281 ftvveti kendilerine iar edinen bu topluluun yiitlik bakmndan rnek kahramannn Hz. Ali olmas; ftvvet ehlinin yollarn Ali yolu saymas; Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini en byk fazilet ve vecibe olarak kabul etmesi; bazs Snn karakter tayan Ftvvetnmelerde bile bunun aka grlmesi; ftvvetin Hz. Peygamberden Hz. Aliye kaldna inanma esas; dim Hz. Alinin velyeti ve ftvveti hakknda yet ve hadslerle, hatta baz uydurma hikyelerle istidlallerde bulunulmas; ftvvet ehlinin i, yahut mteeyyi bir topluluk olduu282 iddiasnn delili olarak grlmektedir. Glpnarlya gre Shreverdnin, Nakka Ahmedin,283 Nasirnin,284 hatta grnte Snn bir karakter tayan dier Ftvvetnme sahiplerinin ve bakalarnn ftvvete dair rislelerinde bu zellik bazen gulvve varacak noktalara kadar gtrlmtr. Bu husus, Seyyid Hseyin ile Seyyid Muhammedin Ftvvetnmelerinde mmiyye iasnn akidelerinin zelliklerini gstermektedir.285 Hz. Ali ve Ehl-i Beyt tasavvurlar mtedil veya ar noktalara kadar varan mezheb-mereb mensbiyetin ok farkl tezhrlerini grdmz kimi Ftvvetnmeler, Anadoluda dnemin mezheb-fikr eilimlerin anlay biimleriyle Ahilik kltrnn i ie girmi ekli olarak deerlendirilebilir. Tarih srete, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt tasavvurlar mtedil veya ar noktalara kadar varan i Hareket ve frkalarda grlen Hz. Ali figr ile Snn izginin Hz. Ali tasavvurlar arasnda farkllklar yannda etkileim de yaanmtr.
Necm-i Zer-kb, Ftvvetnme, ev. A. Glpnarl, (Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar iinde), 245-247. 280 Torun, 99-100. 281 Seyf kolu hakknda bilgi iin bkz. Nsr, 327; Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 246-247; Mjgan Cunbur, Anadoluda Ahilerin Seyf Kolu, Trk Kltr, XIII/153-155 (1975), Ankara, 283-284; Btn ftvvet zincirlerinin Selmn el-Frisye baland iddias ise farkl bir olaydr. Louis Masignon, La Futuwwa, Publication/dela sicitdes Etudes ranniennes, No 7, Paris 1934, 175den naklen Bedri Noyan, VII, 253. 281 Torun, 99-100. 282 Geni bilgi iin bkz. Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 57; Bedri Noyan, VII, 264. 283 Harputlu Nakka lyasolu Ahmed, 210, 215. 284 Nsrnin Ftvvetnmesinde, ftvvetin Hz. Peygamberden Hz. Aliye kaldna ilikin hads olarak nakledilen rivyet iin bkz. Nsr, 312-313. 285 Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 57; Ayrca bu Ftvvetnmelerle ilgili bilgi iin bkz. Torun, 50-53.
279
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 169
Ancak sonraki yzyllarn katagorileriyle bakan baz iler, Snnleri, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt aleyhtar bir Nasb gibi kabul etmilerdir ki, Snnlii byle deerlendirmek yanltr. Zten Snnler, Navsb (Nsbler) olarak nitelenen Hz. Ali ve Ehl-i Beyt aleyhtar anlayn karsnda Hz. Aliyi mer halife olarak tanyan ve hilfet konusunda onun taraftarln yapan bir anlaya sahiptir. Dolaysyla Ftvvetnmelerde Hz. Ali yanls bir anlay, Snn anlayn dnda telakk edilemez ve ilie yaknln iareti de kabul edilemez bir durumdur. Ayn zamanda Hz. Ali ve Ehl-i Beytin lehinde bir eilimi de her zaman i veya mteeyyi olarak nitelemek doru deildir. Nitekim, Trk toplumunun farkl kesimleri arasnda Snn anlayta da Hz. Ali ve Ehl-i Beyte dair tasavvurlarn immet anlay ve dier sahabe hakkndaki kanaatler dnda mtedil ia ile aynlik gsterdiini, hatta tarih srete bu tasavvurlarn farkl tezhrlerini de sylemek mmkndr. Bu hususta ilii mtedil bir izgiye ekmekte Snnliin ilie tesirleri yannda, i Hareket ve frkalarda grlen Hz. Ali ve Ehl-i Beyte dair anlaylarn Snnlii etkiledii ve zaman zaman bu tesir sebebiyle Snnlikten ilie geilerin olduu da bilinmektedir. Baz evrelerde i gr olarak mtalaa edilen birtakm fikirleri kabul ederek de Snn olunabilir.286 Bu erevede Snn tasavvuf anlaynda da Hz. Alinin rehberliinin kabul edildii grlmektedir. Sfilere gre, Hz. Peygamber ilk drt halifeye deiik usullerle zikir telkininde bulunduu iin her birine birer tarikat nispet edilmitir. Daha sonra ortaya kan tarikatlar bu usullere gre zikirlerine yn ve ekil vermilerdir. Tasavvuf tarihinde Sddkiyye, meriyye, Osmaniyye ve Alevyye ad verilen bu tarikatlardan Sddkiyye ve Aleviyye tarikatlar nem kazanm, genellikle haf zikri esas alan tarikatlarn Hz. Eb Bekire, cehri zikri benimseyenlerin ise Hz. Aliye mensup olduklarna inanlmtr.287 Nitekim Ahiler de ftvvette kendilerini Hz. Aliye kadar uzanan bir tarikata balamlardr.288
Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda ilik Problemi, 309. Sleyman Uluda, Alevyye, DA, stanbul 1989, II, 369; Baz Ftvvetnmelerde Hz. Peygamberin Hz. Aliye zikir telkini ile ilgili bilgi iin bkz. Torun, 399-401. 288 bn Battta, 211; Cevat Hakk Tarm, 63; Seyfullah Kara, 289, 297; Anadoluda Ahiler gibi Hz. Aliyi tarikat piri kabul eden Sf tarikatlar olagelmitir. Bkz. Azz b. Erdeir Esterbad, Bezmu Rezm,ev. Mrsel ztrk, Ankara 1990, 335.
286 287
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 170
Anadolu Ahiliinin ak ve aklk kavramyla ilikili bir kurum olarak ortaya kna dir yaklamlar balamnda da, Hz. Ali yannda Hz. Osman iin de ak kelimesinin kullanld rnekler verilebilmektedir. Yusuf Has Hcib, Kutadgu Biligde ak kelimesine kingeligle yani ak elli ile eanlaml olarak yer verirken, Hz. Peygamberi ve Hz. Osman ak ve kingelig diye 43. 55. beyitlerde ahi ve eli ak diye sfatlandrr. 58. beyitte de, sekin kahraman, cesur, yiit ve akll bir zat olduunu syledii Hz. Alinin de Ahilikte ok stn ve saygn bir yeri vardr.289 Ahiliin i-Btn bir z tamasna delil olarak gsterilen bir dier husus ta, Ftvvetnmelerde, ftvvetin kimden kime intikal ettii birbirinden farkllk gsteren bir takm ecerenme/silsilenmelerde Hz. Eb Bekire de ulaan bir silsile grlse de,290 Ahilerin seerelerini Hz. Aliye kadar ulatrmalardr. Bu hususta Ftvvetnmelerde ftvvet seeresi zikredilirken, ftvvetin kkeni ve nderlii Emirl-Mminn Hz. Aliye ve onun soyundan imamlara karlr. Ftvvet ktndeki bu unsurlar, aka grlen imm bir unsur291 olarak addedilir. ok sayda tannm Ahilerin Seyyid olduklar iddialarn da ayn anlay ierisinde mtalaa etmek phesiz daha uygun olacaktr. Cahene gre bu deerlendirme, zellikle XIII. asrn sonundan XIV. asrn sonuna kadar Ankarada hakiki bir iktidar srm olan Ahiler ailesi iin de geerlidir. Konyadaki Koyunolu Ktphanesinde bulunan bir belgeye gre, Ankaradaki Ahiler ailesi snaeriyye mezhebi mamlar olan onbir mamn soyundan gelmekle nyor grnmektedir. Ayrca Ahiler ailesi Abbas hilfeti ile hakik dmanlk iktiz etmeyen geni bir manada kendisini i olarak gstermektedir. Bu eser, Ehl-i Beyt-i nce Azerbeycanda iskan eder, sonra Seluklularla birlikte Kk Asyann fethine katlr ve XII. asrn sonunda halk orada bir ember iine almak iin, bir vli tarafndan zel olarak Ankaraya arlr gstermektedir. Fakat
Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig (Metin), nr. Reid Rahmeti Arat, stanbul 1947, I, 22-23; Mjgan Cunbur, Karahanl ve Seluklu Dnemleri Trk Edebiyatnda Ahilik, Uluslararas Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Ankara 1997, 209. 290 Ftvvetnmelerde baz ecereler iin bkz. Torun, 156-170. 291 Bkz. aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, 20-21; Kunuyla ilgili bir rnek olmas bakmndan, bir Ftvvetnmede yer alan u cmle dikkat ekmektedir: bir kimse tarikin ve eyhin heft-kemerbeste Emr elMminn Ali el-Murtazya iritirmese veyahut dvazde (oniki) mama karmasa tarikat iinde ann gft- gyu sahih olmaz ve yedii lokmas dahi haramdr.
289
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 171
Anadoludaki Ahilerin dierleri iin imdilik bunu genelletirmek te doru deildir. i fikirlerin kendilerine bilhassa Ankarada dier yerlerden daha msait bir nfuz etme zemini bulduklar hususunu tespit etmemizi salayan bir ey yoktur.292 Kprl, Ankarann Osmanllar tarafndan aln tarihi olan 762/136061 tarihinden sonra artk Ahilerin namna pek rastlanmadn ifade eder.293 Orhan F. Kprl, Ahmet Tevhd Beyin bu Ankara Ahileri ve ummiyetle Ahilik hakknda kk bir makale yaymlamsa da (Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, nu 19, s.1200-1204), bn Battta ile Lugt- Tarihiye ve Corafiyyeden baka hibir kaynaa dayanmayan bu aratrmann byk bir ehemmiyeti olamyacann ak bir hakikat olduunu belirtir. Yalnz, Ankara Ahileri hakknda, Ankaradaki Ahi erefddn Cmiinden getirilen bir tomardan naklen verilen bilgiyi dikkate deer bulur. Bu belgeye gre, Ahi erefddn Muhammedin babas Hsmeddn Hseyin Efendi 695/1295-96 ylnda yetmi iki yanda olarak vefat etmitir ki, bu adamn silsilenmesi t Hz. Aliye kadar kmakta ve bylece Ftvvetin Hz. Aliden geldii fikri kuvvetlenmektedir. Bu tomarda, Ahi erefddnin Hseyin, Hasan, Yusuf adl olu ve ilk ikisinin baz torun ve ocuklar zikredilmise de hl tercemelerine ait baka hibir ey yoktur.294 Yine, Ahi tekilatlarnda, bu birlikler ierisinde, dzenlenmesi kesin olan trenlerin hemen hepsinde Oniki mam gibi Ondrt Masum gibi ifdelerin sk sk tekrarlanmas i-Btn bir z tamasndan kaynaklandna delil olarak ifade edile gelmitir.295 snaeriyye mezhebince imam olarak kabul edilen oniki imam, snaeriyyenin siys anlayndan296 farkl olarak zellikle Anadoluda Snn anlay nezdinde de yaygn itibar gsterilen ahsiyetlerdir. Bu Snn yaklam, snaeriyyenin temel esaslarndan olan oniki imamn immet anlayna bal olarak ilk halifelerden ve sahabenin ekseriyetinden teberr eden anlayndan
Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda ilik Problemi, 311-312. Fuat Kprl, 216. Ancak bu ifadenin, Ahilerin siys ehemmiyetinin kalmad ekilde tevil olunmamasn da belirtir. 294 Fuat Kprlnn, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar isimli eserini sdeletirmeler ve baz notlara ilvelerle yaymlayan Orhan F. Kprlnn ilvesi. Bkz. Fuat Kprl, 216. 295 Bkz. Glll, 112. 296 mmiyyenin iddias; immetin, ilah bir nass ve tayine dayal olmas gerektiidir. Bkz. eyh Sduk, Eb Cfer Muhammed b. Ali el-Kumm (381/991), Risletul-tikdtil-mmiyye (i mmiyyenin nan Esaslar), ev. E. R. Flal, Ankara1978, 111; eyh Mfid, Evailul-Makalat, 38-39, 42.
292 293
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 172
farkldr. Hz. Aliye kadar hilfet grevini yrtm dier ilk halifeleri de kabul eden bu Snn anlayn tezhrlerini Anadoluda farkl dnemlerde de grebilmekteyiz.297 i hareket ve frkalarn kendi imamlar olarak kabul ettikleri Hz. Ali, evlatlar ve soyundan gelen dier ahsiyetler; geleneksel i tutumla uyumayan bir anlamda Snn kaynaklarda da sahabe, tabin ve sonras neslin ileri gelenleri, fakihleri ve lim ahsiyetleri olarak sayg duyulan bir konumdadrlar. mamlarn yaadklar dneme ilikin yazlm olan Snn eserlerde onlar, inn ileri srd gibi bir hviyete sahip olmayp Snn limler kategorisinde kabul ediliyorlard. Bir farkla ki onlar Peygamberin soyundan gelmi olup Ehl-i Beyte mensuplard. Snnler nazarnda dier fkaha gibi bilgili kimseler olup, bazlar Eb Hanife ve dier alimler gibi fkh, hadis ve buna benzer ilimlerde mctehid makamna erimilerdir. Ehl-i Snnet limleriyle ilerin imam olarak kabul ettikleri kiiler arasnda, inn iddialarnn aksine, olduka iyi ilikiler vard.298
Snn evrelerde Ehl-i Beyt anlay, Selefin Ehl-i Beyt sevgi ve saygsnn bir ok rnekleri kriter kabul edilerek i anlaytan farkl telakk edilmektedir. Selef ve Ehl-i Snnet ulemsnn ou Kuran Kerimde, Ahzb 33. Sfft 130. ve r 23. yetleri gibi baz yetleri Ehl-i Beyte ve onlarn faziletine dir iaret olarak yorumlamakta, pek ok muteber kaynakta sahbe ve selefin bykleri olarak kabul edilen kiilerce Ehl-i Beyte mensup fertlere kar sevgi ve sayg gstermekteki hassasiyetleri ile ilgili rivyetler bulunmaktadr.299
Baz kaynaklarda, Hz. Alinin hilfeti zamannda onun yannda yer alan,
Konuya ilikin rnekler vermek mmkndr. Bursa Eski Osmanl Cmiinde, sembolik olarak oniki imam temsil eden bir iaretin bulunduu ve birbirleri ile akan iki vavn 12 says deerinde olduu ifade edilmektedir. Bkz. Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda ilik Problemi, 317; Sonraki dneme Evliya elebinin Ahi elebi Cmiinde 1040/1630 ylnda grd bir ryay anlatrken, ilk halifelerle birlikte oniki imamla ilgili ifadeleri de konunun bir baka rneidir. Bkz. Evliya elebi, Seyehatnme (Ksaltlm Versiyon),ev. T. Temelkuran-N. Akta-M. evik, stanbul 2006, 18-19. 298 Bkz. Muhammed Eb Zehra, slamda Fkh Mezhepler Tarihi, ev. Abdulkadir ener, stanbul 1978, 167172, 180-204; Moojen Momen, An Introduction to Shii Islam, New Haven, London 1985, 38; Ayrca, Eb Hanfenin hilfet konusunda sevgi duyduu Alioullarnn hakllna da inand ve onlara destek verdiine dair rivayetler iin bkz. bn Hallikan, Vefeytl-Ayn ve Enbu Ebniz-Zamn, thk. hsan Abbas, Beyrut trz, V, 405-415. 299 Geni bilgi iin bkz. Murat Sarck, Kavram ve Misyon Olarak Ehl-i Beyt, stanbul 1997, 21-180; Murat Sarck, Hrzul-Mlke Gre l-i Resln Makam ve Mertebe Yceliine Delil Saylan, Ahzb 33. ve Sfft 130. yetleri, EKEV, Yl 8, 18 (KI 2004), 284- 296.
297
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 173
i karklklarda onun tarafn tutan ve Hulef-i Ridne dil uzatmayan kimselere ia-i l denildii, fakat sonradan zuhur eden i gruplarla kartrlmalarn nlemek iin bunlara Ehl-i Snnet tabiri kullanld zikredilmektedir.300 Ehl-i Snnetin selefi olarak kabul edilen ve edilmesi gereken ilk zmre, Hz. Aliyi mer halife olarak kabul eden ve ona biat etmekle, Hz. Aliye biat etmeyenlere kar ilk Alev denilen zmreler ierisinde de yer almaktadr. Emevlerin Hz. Ali ve ocuklarna ve soyuna kar ortaya koyduu tavra muhalefet eden ilk zmreler arasnda da Ehl-i Snnetin selefi kabul edilen kiilerin bulunduu bilinmektedir. Kaynaklarda, Abbaslerle geinemeyen Hz. Ali evldna ve onlara destek verenler iin ynetimin bu konuda hassasiyeti maduriyetlere yol at dnemde, Ehl-i Snnetin ileri gelenlerinin urad skntlar yer almaktadr.301 Bu noktada denilebilinir ki, Anadoluda Snnlikle ilgili yanl yorumlar yaplmakta, Ftvvetnmelerde yer alan Ehl-i Beyt sevgisi ve onlarn grdkleri eziyetler, Hz. Aliye ballk, Hz. Hseyin ve yaknlarnn ehid edilmeleri, Kerbel atlar (mersiye),302 On iki imama sayg ve sevgi gibi hususlar mteeyyi olarak nitelenen unsurlar ve bir ilik gstergesi halinde sunulmaktadr. Cahene gre Hz. Ali ve Ehl-i Beyt imamlarn vld Farsa olarak randa, Trke olarak Anadoluda mevcut Eb Mslim roman ile Maktel-i Hseyinin Tke versiyonlarn ve nihyet Dnimendnmeyi, i ve Abbas eserlerin birbirlerine karm bir ekilde grrz. Bu eserlerde, ilk drt halifeye- Hz. Osmanda dahil olmak zere-sebbedilmemekle birlikte, Hz. Ali ve dier imamlar, oniki imam yd edilir ve meriyetin sekin temsilcileri olarak gsterilirler. Hz. Ali, Hasan, Hseyin, hatta bazen Abbas ahirette Hz. Peygamberin yannda yer alacaklardr. Cahen bu eserlerin Ahilerin maneviyatna tesir etmi olduunu kabul eder.303
Mahmd kri el-Als, Muhtasarut-Tuhfetil-sn Aeriyye, stanbul 1988, 3-4; Hseyin Atay, Ehl-i Snnet, Ankara 1983, 166. 301 mam finin Ehl-i Beyte sevgisini alen olarak aa vurmas veya Abbas halifesi Harun Reide kar ayaklanan Alevilere katlmas hatta onlarn kendilerine imam setikleri kimseye biat etmesi, Ali evldna kar yaplan takip ve tazyike kar iktidara kar durmas, Hz. Aliye kar hayranln her vesile gsterdii ve ona kar ayaklananlar bg sayyor ve onlara kar Hz. Alinin tavrn hccet ve delil saymas gibi sebeplerle tutukland ve kendisine yneltilen ithamlardan birine Eer l-i Muhammedi sevmem Rfzlikse, ins ve cin (veya iki cihan) tank olsun ki, ite ben rfzyim diyerek karlk verdii kaydedilir. Ayrca, Ahmet b. Hanbelin dedesi Abbs dileri ile temas kurduu iin Emev idarecilerince ikenceye uramas ile ilgili bkz. Muhammed Eb Zehr, 316-317, 364. 302 Ftvvetnmelerde konuyla ilgili baz rnekler iin bkz. Torun, 229, 236-238. 303 Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda ilik Problemi, 316-317.
300
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 174
Seluklular dnemi din hayatna ilikin aratrmalar yapan Seyfullah Kara, Ftvvetnmelerde elde edilen verilere gre Ahiliin Seluklular dneminde hatta beylikler dneminde Snn bir yap arz ettiini aka gsterdiini, XV. yzyl ve sonraki dnemlerde kaleme alnan Ftvvetnmelere gre Ahilikte gayri Snnlik lehine bir krlma grldn belirtir.304 Ayrca ifade etmek gerekir ki, Safev dnemi ncesi ve sonrasnda randa da ftvvet tekilat ve Ftvvetnme gelenei tasavvuf veya ilikle ilikili olarak varln srdrmekteydi.305 aataya gre Ftvvetnmelerde grlen Ehl-i Snnet anlay ve inanna aykr hususlar, zellikle XVI. Yzyl balarndan sonra ran-Safev etkisiyle yrtlen faaliyet ve propagandalar yoluyla sokulmu grnyor. Daha nce yazlm Ftvvetnmelerde bu kadar belirli kart unsurlar yoktur. Ftvvetnmelere daha sonra giren i-mm unsurlar306 belli dnem siyas gelimelerle ilikili edebiyatn zellikleri olarak kabul edilmektedir. Bu balamda baz Ftvvetnmelerde dorudan ilik anlay, Safav ilii taraftarl sergilenmi olabilir. Bu mellifler kendi mezheb eilimini, inan haline getirmi olduklar anlaylarn ftvvet anlay olarak yanstm olabilir. XV. XVI. yzyllarda telif edilen Ftvvetnmelerde ak bir ekilde ia etkisi grlmektedir.307 eyh Seyyid Gaybi Olu eyh Seyyid Hseyinin Ftvvetnmesi,308 adet Safev Devletinin propagandasn yapan Seyyid Muhammedin Ftvvetnmesi gibi Ftvvetnmeler309 ve Bursada afi Kads olarak takiyye yaparak kendisini gizleyen i Seyyid Muhammed Hseyin erRadavnin 931/1524 ylnda yazd Mifthud-Dakaak f Beynil-Ftvveti velHakaak adl Ftvvetnmesi ise ia propagandasn daha ak bir ekilde yapmaktadr.310 Her iki eserin kendinden sonraki Ftvvetnmelere de kaynaklk
Bkz. Seyfullah Kara, 304-305. Mazlum Uyar, i Ulemnn Otoritesinin Temelleri, stanbul 2004, 149, 155, 158, 288, 290. 306 aatay, 15, 40. 307 Neet aatay, Ftvvet-Ahi Messesesinin Menei Meselesi, AFD, I/2-3 (1952), 77-84. 308 Abdulbaki Glpnarl, eyh Seyyid Gaybi Olu eyh Seyyid Hseyinin Ftvvetnmesi, FM, XVII/ 14, (1955-1956), 51, 73-74. 309 Bkz. Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 57; Seyfullah Kara, 304-305. 310 Bkz. Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 24-26; Glpnarl, Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve ilik, 179; Radav Ftvvetnmesinin farkl nshalar arasnda ilk halifeler hakknda Snn anlayn izlerini gsteren bir muhteva da grlmektedir. Bkz. Torun, 226-227.
304 305
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 175
ettii
belirtilmektedir.311
Seyyid
Hseyinin
ve
zellikle
Radavnin
Ftvvetnmeleri yznden Osmanl lkesinde Snn ulemnn ftvvetin aleyhinde bulunmaya balad mesel Belgratl Mnir (1035/1625)nin ftvvet aleyhinde Nisbul-ntisab ve dbul-ktisb isimli bir kitap telif ettii nakledilmektedir.312 Bununla birlikte XVI. yzyln ikinci yarsndan sonra kaleme alnan Hcei Cn Ali Ftvvetnmesindeki koyu Snn temayln de eyh Seyyid Hseyin ve Radav Ftvvetnmelerindeki mmiye temyllerine triz nitelii tad grlmektedir.313 Geni bir corafyada asrlardr sren bir zaman diliminde herkesin kendi mezhep, merep ve mesleine uygun telif edilmi yzlerce farkl Ftvvetnmeleri bir mezhep veya merebe indirgeyerek yaplacak deerlendirme ve verilecek hkmn salkl olamayaca aktr. III. Ahi Birliklerindeki i-Btn zelliklerin Alev-Bektailie Getii ddialar bn Battta, Anadoluya yerlemi bulunan Trkmenlerin yaadklar her yerde, ehir kasaba ve kylerde yeleri mevcut olan Ahi topluluklarndan bahseder.314 Alevlik ve Bektaliin Ahilikle benzerlik ve ilikisine dikkat eken Saffet Sarkayaya gre, Ahiler XIII. yzylda Anadolunun byk ehirlerinden en kk kylerine kadar btn yerleim birimlerine dalmlar, hem yerleik hem gebe nfusla i ie yaamlardr. XIII. asr Anadolusunda byk ounluu kucaklayan Ahilik, kendisinden sonra oluumunu tamamlayan Alevilik ve Bektailikle ayn kltr evresine mensuptur. Bu itibarla da, kurumsal ilikiler, inan motifleri, merasim erkn ve db bakmndan daha sonra Alevilii tekil edecek zmreleri kesin olarak etkilemi ve onlara prototip oluturmutur.315 Ahilikle Alev-Bektailik arasnda bir iliki, yin ve erkan bakmndan byk benzerlikler olduu konuyla ilgilenenlerce teden beri ifade edile gelmektedir.316 Ftvvet
Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 26, 31; Sarkaya, Alevilik ve Bektailiin Ahilikle likisi, 95; Ayrca bkz. Torun, 56-58. 312 Bkz. Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 63-66; Glpnarl, Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve ilik, 180. 313 Bkz. Torun, 55. 314 bn Battta, 204. 315 Sarkaya, Alevilik ve Bektailiin Ahilikle likisi, 93, 110. 316 Abdulbaki Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 58-60; aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, 38; Bedri Noyan, VII, 261; Nejat Birdoan, Anadolu Aleviliinin Bugnne Ahiliin
311
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 176
ehlinin, Anadolu ve Rumelide muhtemelen Alevler ve Bektaler gibi bir zmre olduklar,317 hatta, Ahilik ve Alev-Bektailiin inan ve dncede hemen hemen ayn olduu da ileri srlmektedir.318 Ahiliin, Alevliin arka plannda yer alan ve Alevliin teekklnde dorudan katks olan nemli bir olgu olduu ortaya konulmutur.319 Kimi aratrmaclar tarafndan, Ahiliin esasnda gizli olan Btnyye mahiyetinin, Bektaliin kurulmasndan sonra Bektalik gibi tarikatlara getii iddias,320 Ahilikteki ruhun zaman iinde Bektalikte devam ettii, Ahiliin Bektalikte erirken btn iyi taraflaryla onda yeniden canllk hatta gelime kaydettii iddias,321 birtakm benzer etkiler ve paralellikler sebebiyle Anadolu Alevliini Ahiliin kalnts kabul eden iddialar322 veya Anadolu Alevliini Ahiliin uzants ve devam kabul eden iddialar, Ahilerde i etkinin hkim olduu, ilk i tesirlerin Alevilere ftvvet ehli tarafndan getii ve onlarn katlmyla i etkinin belirginletii iddias323 gibi iddialar farkl ifade ve yorumlarla srdrlmtr. Kabul etmek gerekir ki, bu iddialar zerinde durulmas gereken baz nemli tespitleri de ihtiv etmektedir. Bu tespitleri ortaya koymadan nce, baz aratrmalara gre Alevilik ile Bektailik arasnda zellikle XVI. yzyldan bu yana bir farkllama meydana geldiini de324 belirtmek gerekir. AleviBektai topluluklar arasndaki ortak ynlerin en nemlilerinden birisi de, uzun bir zaman dilimi iinde meydana gelmi olan deerler sistemidir. Her iki zmrenin de zengin bir halk edebiyat vardr; hatta edebiyatlar ayndr.
Etkileri, I. Uluslararas Ahilik Kltr Sempozyumu Proram Ve Bildiri zetleri, Ankara 1993, 24. Ayrca aatayn, ftvvetten sz eden en eski eserlerden Anadoluda yazlm en yenilerine dek hepsinin bahsettii ftvvet anlay ve vasfnn ufak tefek farklarla birbirinin ayn olmakla birlikte, bunlara zellikle Bektailiin erkanndan akdelerinden baz hususlarn dAhil edilmi olduu ile ilgili gr iin bkz. aatay, 86. 317 Abdulbaki Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 59. 318 Bedri Noyan, VII, 261. 319 Geni bilgi iin bkz. Sarkaya, Alevilik ve Bektailiin Ahilikle likisi, 95-110. 320 Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 215-216; Glll, 117; Kprlnn, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar,eserini sdeletirmeler ve baz notlara ilvelerle yaymlayan Dr. Orhan F. Kprl, Fuat Kprlnn bu fikrinin izhn Ahilik hakknda uzun senelerden beri toplad notlara dayanarak ayr bir monorafide yapmay tasarlam ve bu hususu, lk Mutasavvflarn 2. basksnda belirtmise de zamansz vefat buna imkan vermemitir demektedir. Bkz. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 215-216. 321 Bedri Noyan, VII, 261, 264. 322 Birdoan, 24. 323 Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar, 58. 324 Sayn Dalkran, Alev Kimlii ve Anadolu Alevlii zerine Bir Deneme, EKEV, VI/10 (2002), 98.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 177
Eski Trklerin szl edebiyat, bu edebiyatn temelini oluturur. Bektai gibi Alevide Hac Bekta Veliye baldr.325 Aleviler Hac Bekta Dergahna deil Peygamber soyundan geldiklerine inandklar ocaklara baldrlar. Aslnda Bektailik bir tarikat olduu iin, bu tarikatn yollarna uyan herkes Bekta olabilir. Ama Alevilik soya baldr ve ancak ana-babas Alevi olan birisi Alevi olabilir.326 Flal, Anadolu Aleviliini Bektai kltr ve edebiyatnn youn olduu bir slam inan ve yaay biimi ile Trkmen kltrnn i ie girmi ekli olarak tanmlar.327 Hac Bekta Velnin hayat hakknda bilgi veren ve en eskisi vefatndan yaklak iki asr sonra mridleri tarafndan kaleme alnm olan Vilayetnmelerden328 bir Vilyetnmedeki kaytlara gre Ahi Evran ile Hac Bekt Vel arasnda bir dostluk ilikisi grlmektedir.329 Cahene gre, Bektaler, tekilatlanm bir tarikat haline geldikten sonra, i dnceleri kabul ettiler. Bizzat Hac Bektan birtakm i grlere sahip olduklarna inanlabilir. Ancak gerei sylemek gerekirse, ne rettiine dair elimizde hibir delil yoktur. Bektalerin, adalar olan baka tarikatlar gibi, balanglarnda olduklarndan ok daha fazla olarak, gelierek, kademe kademe iletiklerini farzetmekte birok hakl sebep vardr: Hac Bektan, 1400 yllarn, yani bir ileme hareketinin balang yllarn gsteren bir kaynak saylan Vilyetnmesi , aslnda hi de ilik izleri tamamaktadr. Vilyetnme, sadece kitabn yazarna, Hac Bektaa bile, Hz. Ali yanls bir mezhep vermek ve arada bir de Abbas Hilfetini bir nev immetin koruyucusu olarak gstermekle iktif etmektedir.330 Alev-Bektailiin slam anlay Safev propagandas ncesi ve sonras dnemler olarak ele alnmas331 gereken dnemlerinde bir deiim yaand ve Safevlerin etkisiyle Ahiliin de i etkileime girdii gz nne alnrsa, i inanlara uygun olarak tezhr etmitir.
rene Melikoff, Uyur dik Uyardlar, ev. Turan Alptekin, stanbul 1994, 32. Mehmet Erz, Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Ankara 1990, 52 lyas zm, Gnmz Alevilii, 1997, 4. 327 Flal, Trkiyede Alevilik-Bektailik, 215. 328 Abdulkadir Sezgin, Hac Bektai Veli ve Bektailik, stanbul 1995, 98. 329 Bilgi iin bkz. A. Glpnarl, Vilyetnme, Menakb- Hac Bekta-Vel, stanbul 1958, 50-54, 59, 120-123. 330 Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda ilik Problemi, 313-314. 331 Bkz. Ahmet Yaar Ocak, Alevliin Tarihsel, Sosyal Taban le Teolojisi Arasndaki liki Problemine Dair, Trkiyede Alevler, Bektaler ve Nusayrler, stanbul, 1999, 387.
325 326
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 178
Alev-Bekta iirinde ftvvetin etkisi,332 Alev Bektailere Ahilerden veya Ahilere Alev Bektailerden geen detler baz aratrmalara konu olmutur. Aratrmaclar konuyla ilgili deerlendirmelerinde genellikle benzer yaklam ve tespitlere sahip olmulardr. Farkl zmreler olarak kabul edilen Ahilik, AlevBektalik arasnda inan, yin ve erkan, ahlk ilkeler bakmndan ortaya konulan pek ok benzerlikten hareketle, bunlarn birbirinin devam olduu yahut bu zmrelerin ayn olduu sonucu da karlmtr. Glpnarl, rene Melikof, aatay gibi aratrmaclarn eserlerinde yer yer Ahilikle Alev-Bektalik ilikisi erevesinde temas ettikleri hususlara burada yer vermek tekrardan te gitmeyecektir. Konuyu zetle ifade etmek gerekirse, Ftvvetnmelere gre Alevlik ve Bektailiin Ahilikle ilikisini mstakil aratrma konusu yapan bir makalede, mterek unsurlara yer verilmekte ve bu hususlardaki etkilenme ve benzerliklere dikkat ekilmektedir: Bu aratrmada, drt kap krk makam, iman, slam ve ibadetler, Hz. Ali, ilk halifeler, sahabe, on iki imam ve ondrt masum hakkndaki ortak anlaylar, tevell ve teberr, krklar meclisi, yol atas ve yol kardei edinme/krar Cemi, edd/kuak balama, hrka ve tac, on iki grev, glbanklar ve dualar, dp ve erkan konularyla ilgili tespit edilen benzerlikler ortaya konmaktadr.333 Konuyla ilgili bir baka almada yine ftvvette elin, alnn, sofrann ak, dilin, gzn ve belin kapal olmas esasyla Bektalikte eline, diline, beline hkim olma dsturu, ed kuanma, nasip alma treni ile Trke Tercmanlar arasnda benzerlikler ifade edilmektedir. Ayrca, Ftvvetnmelerde ftvvet ehlinin Hz. Ali ve Ehl-i Beyti sevdii ama Bektalerin sevmedii sahabe hakknda kt sz sylemedikleri, Ahilerin Bekt akidelerine sahip ve bal olduklar belirtilmektedir.334 Bugnn Anadolu Aleviliinde var olan yol kardelii (musahiplik) ve Cem trenlerinin biimi335 gibi pek ok konuda etkilenme sz konusu edilmitir.
Geni bilgi iin bkz. smail zmen, Alev-Bekta iirleri Antolojisi, Ankara 1998, I, 17-28. Geni bilgi iin bkz. Sarkaya, Alevilik ve Bektailiin Ahilikle likisi, 93-110, 96-110; Ayrca baz Ftvvetnmelerde dikkat eken benzerlikler iin bkz. Torun, 51, 110-111, 404-405, 411 334 Bedri Noyan, VII, 251, 262-263; ed kuanma treninde okunan dua ve Tercman benzerlikleri konusunda geni bilgi iin bkz. aatay, 38-40; Ftvvetnmelerde konuyla ilgili baz Tercman rnekleri iin bkz. Torun, 226-238. 335 Birdoan, 24.
332 333
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 179
Bununla birlikte u hususta muhtemeldir ki, baz Ftvvetnmelere yansd ekli ile muhtelif i fikirler yoluyla yer yer Snnliin bir nevi ilemesi, bu deiimin tezhrlerinin itikd ball olduka mphem olan baz topluluklarda ortaya kt ve ileride kendilerini tarih srete farkl bir kimlikle veya Alev-Bekta olarak ta ifade ettikleri dnlebilir.
IV. Sonu
Ftvvete mezheb kken bulma abasna giren baz yazarlarn, belli dnemlerde zellikle Irak ve Fars blgelerinde etkinlii olan iliin, ftvvet zerinde grlen izlerini, ftvvetin kayna olarak iddia etmeleri ve ftvvet hareketini ilie nispet etmeleri ne derece doru kabul edilebilir? Snn Mslmanlarda da mterek bir anlay olan ve kesinlikle ilik olmayan Hz. Ali ve Ehl-i Beyt ile ilgili baz yaklamlar kimi yazarlar tarafndan ilik olarak deerlendirilmitir. Ftvvet tekilatlar yayldklar corafyada tabi olarak blgesel faktrlerin tesiri altnda kalmtr. Ftvvet, toplumun btn kesimlerine ak bir messese olarak ierisinde Snn, i, Btn vb. nitelikli farkl unsurlar barndran bir kurum olarak grnmektedir. slam toplumunun btn eilimlerine ak ve kuatc bu kurumunu, farkl corafya ve farkl dnemlerde ftvvet anlay ve yaay yelpazesinin de birbirinden farkl zellikler tad gereini gz nnde bulundurduumuzda, belli bir mezheb menee veya mnhasran muayyen bir etkiye balamak yanltr. Ftvvet anlaynn Mslmanlarn mezheb, mereb ve meslek farkllklarn attrmadan, kendi ahlk ilkeleri ve dsturlarna uygun bir hogr atmosferinde bir arada yaatan kurumsal kimlii, eitli unsurlarn birbirleriyle kaynamasna, kltrel ve dier ilikilerin oalmasna vesle olmutur. Ahilikte de farkl mezheplerden izler tayan kltrel bir mahiyet, bu ilikilerin sonucu olmaldr. Bu durum, ayn zamanda Ahiliin Anadoluda mezheb anlaylar etkileyen ynne de iaret etmektedir. Mslmanlarn hayat tecrbelerinin zenginliinin rn olarak ortaya kan kurumlar ve usller, toplumsal bar salayarak yeni bir medeniyete kap aabilirdi. Ne var ki baz tespitlere gre, yaad deiim sreciyle son dnemlerinde Ahilik, Btn-i mezheb eilimler yoluyla tarih artlarn hurfe ve batl
S a y f a | 180
inanlarnn etkilerine maruz kalm ve bu inanlarn yeermesi iin uygun bir zemin olmutur. Bununla birlikte tarih dnemde Ahiliin, i fikirlerin baz evrelerde yaylmasnda, zellikle Safevlerin i propagandas iin yararl bir zemin oluturmasnda ilevi olabilecei dnlmektedir. Anadolunun din-siyas, iktisd, itim, kltrel ve ahlk hayat ile tarih zerinde ok etkili olmu bu oluum, zellikle Snn-Alev farkllamasnda ne kartlmas gereken ortak gemiin, bir gelenek ve kltrel kken birliinin ve mterek bir kimliin uygun rneklerinden de birisidir. Bu balamda Ahilik; Anadolu corafyasnda sosyal ve kltrel yapya zarar veren ayrmalarda, Alev-Snn kartl olarak konumlanmaya allan farkllklar, mezheb farkllk olarak grlen ayrlklarn derinletirmeden her zaman bir arada yaamann, bir sulh izgisinde bulumann, bir kaynama ve uzlamann tarih adreslerinden biridir ve bir tarih tecrbe olarak nemli bir referanstr. Ahilik anlay ve kltrnn birletirici, btnletirici zellikleriyle de kefedilmesi, Alev-Snn btnlemesinde temel ta tekil edebileceini ve gnmzn birtakm sorunlarna zm noktasnda katk salayabileceini dndrmektedir. Sosyo-kltrel deiimlerin ve siys gelimelerin olumsuz etkileriyle zlen toplum bar asndan, Ahilik kltrnn izlerini tayan sosyo-kltrel ve tarih ortak deerler nem arzetmektedir. Bu anlamda amzda da toplumumuz iin Ahiliin zlem duyulabilecek bir ileve sahip olduu anlalmaktadr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
nkarclarn Bir Karakter zellii Olarak marklk

Abdurrahman Kasapolu* zet
marklk ilk bakta, insann toplum ierisindeki ilikileriyle snrl bir zellikmi gibi deerlendirilebilir. Fakat biz Kurann, markl Allah-insan ilikisini de etkileyen bir kiilik zellii olarak ele aldn grrz. Kurann, markln konu edindii kii ya da topluluklar, ayn zamanda Allaha ve onun mesajlarna kar kan insanlar olarak tantlr. Anahtar Kelimeler: marklk, kiilik, toplum, Allah-insan ilikisi. Abstract: As a Chracteristic Feature of Unbeliever: Impertinence Impertinence is been evaulated as if it is a chracteristis feature of community which seen in realtion of human being. But we saw in Qoran that impentinence is one of the feature of unbeliver. Person or community whish got be subject of Qoran, they introduce human being whom oppose the message of Qoran. Key Words: Impentinence, personality, God-Human being relation
Giri
marmak, Trkede, kendisine gsterilen ilgi, sevgi ve saygdan, verilen deerden yz bulup yersiz ve ar harekette, istekte bulunmak, ar bolluk ve refahtan dolay kibire, gurura ve israfa dalmak, azmak anlamndadr.336 marklk, birok duygusal ve davransal tezahrleri olan karakter olarak dnlebilir. nsana zg bu zellik ilk bakta ocuklarla, onlarn tutum ve davranlaryla ilikilendirilir. Nitekim eitim bilimlerinde marklk olgusu daha ok ocuklar yetitirirken taknlan tutumlar asndan incelenir. Bununla birlikte marklk her yata insanda grlebilir, hatta toplumda belli kesimlerin ya da guruplarn toplumsal marklndan sz edebiliriz. rnein Kuran, baz toplumlarda birtakm guruplarn mark tavrlarndan ska sz eder.
336
Do. Dr., nn niversitesi ilahiyat Fakltesi Tefsir ana Bilim Dal retim yesi, akasapoglu@inonu.edu.tr Komisyon, rnekleriyle Trke Szlk, M.E.B., stanbul, 2000, IV/2687; Komisyon, Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1998, II/2092; Ali Pskllolu, Trke Szlk, Doan Kitap, stanbul, 1999, 1427.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 182
marklk ilk bakta, insann toplum ierisindeki ilikileriyle snrl bir zellikmi gibi deerlendirilebilir. Fakat biz Kurann, markl Allah-insan ilikisini de etkileyen bir kiilik zellii olarak ele aldn grrz. Kurann, markln konu edindii kii ya da topluluklar, ayn zamanda Allaha ve onun mesajlarna kar kan insanlar olarak tantlr. Bir baka deyile, Kurann szn ettii mark kimseler ayn zamanda Allaha ve onun gnderdii mesajlara kar kan insanlardr. Bu yzden, aratrmamzda markln hem insanlar aras ilikilerde hem de insan-Allah ilikisinde dourduu sonular deerlendireceiz. Kuranda anlatlan marklk olgusunu ele alrken, bu olguyu inceleyen dier disiplinlerin verilerinden yararlanmann aratrmamza katk salayacan dnyoruz. Bu yzden aratrmamzda ncelikle eitim ve psikoloji biliminin marklk konusunda ortaya koyduklar verilere yer vermeyi dnyoruz. Daha sonra da Kuranda marklk olgusunu ifade etmek iin kullanlan kelimeleri esas alarak, mark kiilik zelliinin belirgin taraflarn ortaya koymaya alacaz. I. ocuk Eitiminde marklk Kuran, markl insanlarn genel bir karakteri, hatta toplumda marklyla ne kan guruplar asndan ele alr. Psikoloji ve eitim bilimine baktmzda ise, marklk daha ok ve hatta tamamyla eitime konu olan ocuklarn bir karakteri olarak incelenir. Psikoloji ve eitim bilimi ocuklarn yetitirilme biimleriyle marklk karakteri arasndaki ilikiye arlkl olarak yer verir. markln, ocuun dier karakter ve tutumlarn, hayattaki davranlarn, insan ilikilerini nasl etkilediine dair deerlendirmelerde bulunur. Psikoloji ve eitim biliminin markln sebepleri ve sonularna dair ortaya koyduu veriler, Kuranda sz edilen bireysel ve toplumsal marklk olgusunu anlamaya katk salayacak niteliktedir. Bu yzden psikoloji ve eitim biliminin ocuk markl konusundaki verilerine aratrmamzda yer verme ihtiyac duyuyoruz. Kendisine gsterilen sevgi ve saygdan ya da verilen deerden yz bulup yersiz ve ar davranlar sergileyen, her istediini yaptrmaya alan, iyi eitil-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 183
memi ocuk mark olarak nitelenir.337 ocuun martlmasnn bebeklik anda deil, daha byk yalarda sz konusu olabileceini ileri srenler olmutur. Buna gre, ocua bebeklik anda ilgi gstermekle onu martm olmayz. Fakat daha byk yalardaki bir ocua ar dknlk gstermekle, onu bana buyruk brakmakla iyi eitmemi, ziyan etmi oluruz. Bu gerekelerle, bebeklere, kk ocuklara mark demenin doru olmayaca ileri srlmtr.338 marklk, insanda doutan var olan bir zellik deildir. Hibir ocuk mark olarak dnyaya gelmez, ama bebeklikten balayarak ailesinin ve dier evresinin kendisine kar tavrlar onu mark hale getirebilir.339 Ar hogrl aile modeli dengesiz bir model olup, bu tr ailelerin ocuklarnda mark davranlar grlr. Bu tr ailelerde anne-babalar ocuun her trl isteini hibir denetleme ve snrlama koymadan kabul ederler. ocukla anne-baba arasnda salkl bir iletiim kurulamaz, abartl bir sevgi ortamnda bytlen ocuk, ar derecede marr. Rastgele verilen sevgi ocuu mark yapar. Bykanne ve bykbabalar genellikle torunlarn ok sevdiklerinden martabilirler. zsever kiilik yapsna sahip olan bir aile, srekli olarak ocuun benliini besleyerek, destekleyerek, okayarak onu martr.340 mark bir ocuk mark bir toplumun rndr. Gevek ve aciz bir eitimle bytlen ocuk denildiinde, ocuun bana buyruk yetimesi, diledii gibi davranmasna gz yumulmas, ocua saysz haklar tannmas, ocuun nerede durmas gerektiinin kesin olarak belirlenmemesi, kendi zerinde aile denetimine imkn tanmamas gibi durumlar anlalr. ocuu martan aileler, hogryle bo vermilii birbirine kartrrlar. Bu tr bir eitimde ocuk, ar bir hareket serbestliine sahiptir. Ona zgrlk yerine babozukluk verilmitir. Kendisine ve evresine zarar verebilecek davranlar bile etkili ekilde denetRemzi ncl, Eitim ve Eitim Bilimleri Szl, M. E. B., stanbul, 2000, 1021. Fitzhugh Dodson, ocuk Yaken Eilir, ev. Sekin Selvi, zgr Yaynlar, stanbul, 1995, 54; Lee Salk, ocuun Duygusal Sorunlar, ev. Erzem Onur, stanbul, 1995, 25-26; Recep Nas, lkem ocuklara Sayg Duymak, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2006, 41. 339 Ayla Oktay, ocuk Eitiminde Ailedeki Disiplinin Yeri ve nemi, Aile ve ocuk, say: 2, 1982, 75. 340 brahim N. zgr, ocuk ve Gencin Ruh Sal, Metiner Matbaaclk, stanbul, 1982, 317; zcan Kknel, Yaamn Zaferi, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1994, 208; brahim Ethem zgven, Ailede letiim ve Yaam, PDREM Yaynlar, Ankara, 2001, 216; brahim Dnmezer, Ailede letiim ve Etkileim, Sistem Yaynclk, stanbul, 1999, 55; Glin Alpge, lk ocuklukta Ben ve Benin Gelimesine Yardmc Olan Unsurlar, Aile ve ocuk, say: 7, 1988, 14; Necla Tuzcuolu, Bir Aile Olmak, Morpa Kltr Yaynlar, stanbul, 2004, 36.
337 338
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 184
lenmez. Kendisi karsnda ailesinin acizliini fark eden ocuk, dizginleri ele geirir, tm inisiyatifi elinde tutar ve btn isteklerini yaptrmaya alr. Dier aile yeleri de onun isteklerini koulsuz kabul eder ve yerine getirirler. Bu istekler yerine geldike de, mark, bencil ve sorumsuz bir kiilik gelitirir. Ar hogr sonucunda maran ocuk, ileri derecede benmerkezci olur, dnyann bana bir hayat borcu var. eklinde bir inan gelitirir. Anne-babann martt ocuk, fazlasyla ilgi grr, ama yeterlilik duygusundan yoksun kalr. Kendisiyle fazlasyla ilgilenilerek martlan ocuk, kendisi olmaktan uzaklar; hem kendisine hem de topluma bir yk olur. ocukluunda martlan kimse daha sonraki yaantsnda byk sorunlarla karlar.341 Baz aileler ocuu gereinden fazla serbest brakrlar, her eyi ocuun isteine gre yaparlar. Bu tr ailelerde disiplin yok denecek kadar azdr, ocuk olumsuz davranlarnda msamahayla karlanr. mark tavrlar ierisinde olan bu aile ocuklarnda bitmek tkenmek bilmez istekler ve doyurulmaz duygusal yoksunluklar gze arpar. Ar hogr ve martc tutum iinde yetien ocuklarn kural tanmayan, bulunduklar ortama uyum salayamayan, kendine gveni olmayan, evde anne-babasn ynetmeye kalkan, vermekten holanmayan, yardmlama, paylama ve ibirlii gibi sosyal davranlar ynnden yetersiz olduklar sylenir. Ar sevgi, hogr ve martc tutum, ocuu bencilletirir, sorumsuz, bamsz, itaatsiz ve sz dinlemez bir kii yapar. mark yetitirilen ocuklarda vicdan yetenei yeterince gelimemitir, bakalarna verdikleri zarardan dolay pimanlk duymazlar. Fazla martlm, msamaha grm ocukta inatla rastlanr. Geni aile ierisinde yaayp zellikle tek ya da byk ocuk olmas nedeniyle akrabalar tarafndan martlm, her istei karlanm ocuklarda davran bozukluu grlr. Byle ocuklar mutluluu kolay kolay elde edemezler, hep bir eylerden yaknrlar. nk hibir eyin deerini bilmezler. mark ocuklar savurganlk iinde ve zgr yayor gibi gzkseler de, iin iin yaadklar bu halin kendilerine yarar salamayacan bilirler. Ha341
A. Neill, Bir Eitim Mucizesi, ev. Gler Dikmen Nalbantolu, Mert Yaynclk, stanbul, 1990, 333-335; . A. Neill, Sorunlu Aile, ev. emsa Yein, Payel Yaynlar, 2002, 56; Jane Nelsen, Cheryl Erwin, Sevginin Fazlas, ev. idem A. Fromm, Arkada Yaynevi, Ankara, 2002, 33; Laurie Ashner, Mitch Meyerson, Nerede Yeter! Demek Gerekir, ev. Hande Barlas, HYB Yaynclk, Ankara, 1998, 101; Atalay Yrkolu, ocuk Ruh Sal, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1986, 151; Tuncel Altnkpr, ocuun Baars Nasl Salanr? Hayat Yaynlar, stanbul, 1999, 115; efik Sevim, ocuk Eitimi ve Aile, Ekin Yaynlar, stanbul, 2006, 79.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 185
yatta her eyin elde edilmesini normal sanrlar, eer elde edemezlerse fke ve iddet tepkileri gsterirler.342 martlm ocuk, aresizlik iinde kendisini martanlara balanr, onlar olmadan kendini bir hi olarak grr. Kendisi ve kendi hizmetinde olanlar dnda hi kimseye deer vermez, baka insanlar umursamaz. Sorumluluk bilinci gelimedii iin, bakalarnn hakkn gzetmez; ald kararlarda sadece kendi karn nemser. martlan ocuk, sevgi, birilerinin bana bakmasn salar; eer dier insanlar etki altna alp onlar kendi karlarm iin kullanabiliyorsam, o zaman benim iin her ey yolundadr diye dnr.343 Ar hogr ve martma, ar koruyuculuun bir sonucu olabilir. Ar koruyucu anne-babalarn, ocuklarna kar genellikle ar hogr ve martc bir tutum iinde olduklarn gzlemlemek mmkndr. Ar derecede korunan ocuklar hibir zaman kendi balarna hareket etmeyi, kendi ayaklar zerinde durmay renemezler. zgvenleri yoktur, anne babalarnn yardm olmadan karlatklar problemleri zemezler. Bu gibi ocuklar marr, sonunda annebabalarna muhta ve baml hale gelir, duygusal adan bir trl olgunlamazlar.344 Ar korunan ocuklarla, ok kstlayc, disiplinli ve buyurgan anneleri olan ocuklar arasndaki fark gzlemleyen bir aratrma yaplmtr. Bu aratrmada ar korunan ocuklarn mark olduklar tespit edilmitir.345
Phil McGraw, nce Ailem, ev. Senem en, A.P.R.I.L. Yaynclk, Ankara, 2005, 314; Eda Leshan, ocuunuzu Rahat Brakn, ev. melda Halepli, Yaprak Yaynlar, stanbul, tsz., 21; brahim Alaettin Gvsa, ocukta Davran Geliimi, Hayat Yaynlar, stanbul, 1999, 78; Haluk Yavuzer, ocuu Tanmak Anlamak, Remzi Kitabevi, stanbul, 2003, 27; Aysel ada, Zarife (ahin) Seer, Anne-Baba Eitimi, Eitim Kitabevi, Konya, 2004, 259; Bnyamin etinkaya, Ruhsal Adan Salkl Aile Salkl ocuk, Pegem A Yaynclk, Ankara, 2004, 71; Z. Bengi Semerci, Ergen Ruh Sal, Alfa Yaynlar, stanbul, 2007, 238-240; Z. Bengi Semerci, Birlikte Bytelim: ocuk Ruh Sal, Alfa Yaynlar, stanbul, 2006, 116-118; Behire Nazik, ocuk Ruh Sal, Ya-Pa Yaynlar, stanbul, 2000, I/40-41; Mehmet Zeki Aydn, Ailede ocuun Ahlk Eitimi, Deerler Eitim Merkezi Yaynlar, stanbul, 2005, 37; Celaleddin Atamanalp, ocuk Terbiyesi ve Eitim Rehberi, EKEV Yaynlar, Erzurum, 1999, 100; Hseyin Peker, ocuk ve Su, ocuk Vakf Yaynlar, stanbul, 1994, 101-102; Suna Tanaltay, ocuklar Alamasn, Tekin Yaynevi, stanbul, 1997, 37; Kemal akmakl, ocuk ve Gente Sosyal Geliim, Yamur Yaynlar, stanbul, 2007, 72; Muhittin Akn, Kiilik ve Kiiler Aras likiler, (nsan Yolunda : Davranlar likiler-letiim), Hegem & Bilim Adam Yaynlar, Ankara, 2005, 133; Nevval Sevindi, Ne Kadar lgi O Kadar Sevgi, Tima Yaynlar, stanbul, 2002, 18. 343 Jane Nelsen ve dierleri, ocuk Eitiminde Adan Zye Pozitif Disiplin, ev. Murat Ersin, Hayat Yaynlar, stanbul, 2001, 444; etin zbey, ocuk Sorunlarna Yapc zmler, nklp Kitabevi, stanbul, 2004, 153154. 344 Herbert Sorenson, Eitim Psikolojisi, ev., Gltekin Yazgan, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1968; 146; Ahmet Uzun, zgrletiren Disiplin, Bilge Yaynlar, stanbul, 2001, 41; Aysel ada, Anne-Baba-ocuk letiimi, Eitim Kitabevi, Konya, 2003, 177; Ali ankrl, ocuklarmz Mutsuz ve Baarsz Olmasn , Zafer Yaynlar, stanbul, 2002, 58-59. 345 Aysel Eki, ocuk Gen Ana Babalar, Bilgi Yaynevi, stanbul, 1990, 46.
342
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 186
Tannm psikologlar arasnda ocuk eitiminde markl konu edinenlerin banda Alfred Adler gelir. Adler, marklk karakterini ocukluk dneminin geliim ortamyla ilikilendirir. Bununla birlikte Adler, mark yetitirilen kiilerin yetikinlik dnemlerinde, bu karakterin etkisiyle birtakm olumsuz tutum ve davran kalplar gelitirebileceklerine iaret eder. marklk karakteri konusundaki grleriyle her zaman referans olarak grlen Adlerin dncelerine aratrmamzda ayrca yer vermekte yarar olduunu dnyoruz. Adler ilk ocukluk dneminde, zellikle ilk be yana kadar olan geliim dneminde, ortaya kan olumsuz etkilerin kalc ve belirleyici olduuna inanr. O, bu etkilerin ocuklarn yanl / kusurlu bir hayat tarz gelitirmelerine yol atn ve bu oluumda faktrn nemli olduunu dnr. Bunlardan birisi, ocuun martlm olmasdr. Adler, martlm ocuklarn yanl bir hayat tarz izlediklerini, kusurlu bir yaam biimi oluturduklarn gzlemlemitir.346 Adler, mark bir ocuun tannmasn salayan baz ipular verir. ocuk zaman zaman istekli alsa da, almaya duyduu istek ve gayret giderek azalr. Bir rencinin tutum ve davranlarnda bu tr bir dzensizlik grlrse onun mark bir ocuk olduu yargsna varlabilir. Byle bir ocuk ancak fazla gayret harcamamak ve ii kolayca baarabilmek artyla ilerleyebilir. Eer ocuun evresini saran scak ve rahat hava kaybolursa, buna bal olarak baars da azalr. Bu rencinin okuldaki baar dzeyine bakarak mark olup olmad konusunda fikir edinilebilir.347 Adler, martlm olmann zararlarndan bahseder, onun en byk bel olduunu syler. O, martlm ocuun sosyal bir duygu gelitiremeyeceini ileri srer. Bu gibilerin, toplumu kendi isteklerine uydurmaya zorlayan, bencil arzularna alet etmek isteyen despot kimseler olacaklarn, bylece toplumun en zararl kesimini tekil edeceklerini ifade eder. Ona gre, mark ocuklar yetikin olduklarnda, kendilerinin katks olmasa bile toplumun kendilerine bir yaam salamakla ykml olduu saplantsna kaplrlar. Anne-babalarndan grdkleri hayranlk yznden insanlara kar byklk taslarlar. Aslnda baml kim-
Turhan Yrkn, Alfred Adler: Bireysel Psikolojisi Sosyal Roller ve Kiilik, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 2000, 70; Ahmet Aydoan, Kusursuzluk abas ve Yetersizlik Duygusu, z Yaynclk, stanbul, 2005, 26-27. 347 Tuncel Altnkpr, ahsiyet Analizi, Hayat Yaynlar, stanbul, 2000, 152.
346
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 187
seler olduklar halde evrelerine kar buyurgan bir tavr taknrlar. martlma, yanl bir dnya gr ve patolojik bir hayat tarz gelitirmeye yol aar. Su ileyenlerin ou ocukluklarnda martlm olan kimselerdir. martlm bir ocuk tek bana kendi ilerini grebilecek durumda deildir. Kendini baskn kabilme eilimine kaptrr, evresinin ilgi merkezi olabilecek ekilde hareket eder.348 ocukluunda edindii mark hayat tarzn bir kenara itemeyen kii, kendisine kurduu dnyada, her zaman ve her alanda birinci olmas gerektii inancn tar. Daha sonra bu beklentileri gereklemeyince, bakalarn evresini, anne-babasn- ya da hayat sular. Ailenin ar derecede martlm en byk ocuu yerini kaybettii yani tek ocuk olmaktan kt zaman byk zntye kaplr. martlm olan ocuk az ok bencil zellikler gelitirir. Her eye sahip olabilmek iin kskan olur. Bakalarnn baarlarna yardmc olacaklar yerde, sadece byk bir kskanlk duyar. Etraf dmanlarla evriliymi gibi ar derecede hassas, sabrsz, duygusal krizlere yatkn ve hrsl bir kiilik tarz gelitirir. Dnya hakkndaki grleri, gerek dnyadan ok farkldr.349 II. Kuranda marklk Kuranda marklk olgusunu ihtiva eden kelimeler arasnda eir, betar, mtref, merah ve ferah grrz. Mfessirler bu kelimelerin getii yetlerde marklk olgusundan ya da markln grntlerinden / belirtilerinden sz edildiini ifade etmilerdir. Kuranda bu kelimelerin genel olarak inkrc kimselerin karakterini anlatmak iin kullanld dikkat eker. Aratrmamzda ele aldmz be kelimeden biri olan ferah mminlerin meru sevinlerini anlatan bir kelime olarak da kullanlagelmitir. Aratrmamzn bu blmnde markln inkrclarn bir karakteri olarak anlatld yetleri mfessirlerin yorumlar dorultusunda deerlendireceiz. Ele aldmz be kavrama mfessirlerin nasl marklk anlam yklediini ortaya koymaya alacaz.
Alfred Adler, Yaama Sanat, Kmuran ipal, Say Yaynlar, stanbul, 1996, 83; Alfred Adler, Eitimi Zor ocuklarn Psikolojisi, ev. Yadigar Trkeli, Kariyer Yaynclk, stanbul, 2000, 85; Engin Gentan, Psikanaliz ve Sonras, Metis Yaynlar, stanbul, 2005, 127; Yrkn, 72. 349 Alfred Adler, Psikolojik Aktivite, ev. Belks orak, Say Yaynlar, stanbul, 1993, 113; Alfred Adler, Sosyal Duygunun Geliiminde Bireysel Psikoloji, ev. Halis zg, Hayat Yaynlar, stanbul, 2000, 82; Halis zg, Psikanazin Bykleri: Freud Adler Jung, Mart Yaynclk, stanbul, 1994, 156.
348
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 188
A. Eir Arapada el-eer, iddetli sevin (betar, merah) anlamndadr; sevinli olma halini, inat ve srarla srdrmeyi dile getirir. Eer, betar ve ferah kelimeleri ayn anlam ifade ederler. Eer kelimesi, sevinci betar kelimesinden daha etkili ifade eder, betar kelimesi de ferah kelimesinden daha etkili olarak ifade eder. Bir baka deyile, eer, betardan daha iddetli bir sevinci, betar da ferahtan daha iddetli bir sevinci anlatr. Sevin baz durumlarda meru grlmekle birlikte, ar sevin birok durumda yerilen bir tutumdur. Sevin hali bazen akl / zihinsel bir eylemin rn olarak ortaya kar. Haz ve eilimlerin etkisiyle ortaya kan sevin hali eer kelimesiyle anlatlr. Canl, hareketli deve iin benzetme yoluyla, nkatun mirun denir. Aac testereyle bime eylemi eere fiiliyle anlatlr. Bolca suland iin oka srgn veren hurma aac iin eiren nahlu eeran denir.350 marklk olumsuz, istenmeyen bir karakter olduu iin inkrclar bir peygamberi mark sfatn yaktrarak karalamak istemilerdir. Yce Allah ise, marklk karakterini inkrclara iade etmitir. markln gerekte onlarn sfatlar olduunu aklamtr. O, nkrclarda, markln bir yansmas olarak, kendini beenme, her eye yeterli grme, her zaman stnl ve hakimiyeti ellerinde tutma, bakalarna kaptrmama kaygs yaama, dorular ve gerekleri konuanlar, stnlk iin mcadele etmekle sulama, itham etme gibi tutumlara yol atna iaret etmitir: Bizden bir insana m uyacaz? O takdirde biz apak bir sapklk ve lgnlk iine dm oluruz dediler. Zikir, aramzdan ona m brakld? Hayr o, yalanc marn biridir. Salihe dedik ki: Yarn onlar, yalanc, marn kim olduunu bilecekler.351 Hz. Slihin peygamber olarak gnderildii insanlar, vahyin ve peygamberlik grevinin kendi ilerinden Slihe verilmesini kabul etmediler, onu mark, byklenircesine sevinip coku ierisinde olan kendini beenmi ve yeterli gren, ar yalanc biri olarak nitelediler. Aralarnda baa gemek, stnlk elde
Ebul-Ksm el-Hseyn bn Muhammed er-Rgb el-sfehn, el-Mfredt f Garbil-Kurn, Drul-Marife, Beyrut, tsz., 18; Ebul-Fadl Cemluddn Muhammed bn Mkrem bn Manzr, Lsnul-Arab, Drul-Fikr, Beyrut, 1997, IV/20-21; Ahmed bn Yusuf es-Semn el-Haleb, Umdetl-Huffz f Tefsri Erefil-Elfz, leml-Ktb, Beyrut, 1993, I/102-103. 351 Kamer, 54/24-26.
350
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 189
etmek iin byle bir iddiada bulunduunu ileri srdler. Bunun zerine onlara u karlk verildi: Yarn yani dnyada balarna helk gelince, azab grdklerinde ya da hirette ar mark ve yalancnn kim olduunu reneceklerdir.352 Yce Allahn mark olarak niteledii inkrclar, peygamberin getirdii ilh deerlere uymay, boyun emeyi gururlarna yedirememilerdir. nk marklk, babozukluu, itaatsizlii, istedii gibi yaamay, itaat altna girmeyi deil, bakalarn itaat altna alp hkmetmeyi gerektiren bir tutumdur. Bu yzden mark inkrclar peygambere ve onun getirdii ilh mesajlara kar kmlardr. B. Betar Betar, verilen nimeti, zenginlii ktye kullanmak, doru ve lyk olan yerlere harcamamaktr. Betar, aknlk halini anlatr, kii gerek karsnda aknlk yaar ve onu gerek olarak gremez. Betarn bir anlam da, lszlk, taknlk yapmaktr; ilh gerekler karsnda byklenip kabullenmemektir. Hayvanlarn ilala tedavi edilmesi ilemine baytara denir.353 Yce Allah, betar kelimesiyle inkrclarn marklk halini tasvir eder. nkrclarn refah ierisinde mardn anlatr. Refah, onlarn her ihtiyalarnn karlandn, istedikleri her maddi imkna sahip olduklarn gsterir. nkrclar, kendileri gibi zengin olmayanlara kar kibirlenmiler, zenginliin verdii ar sevin ve mutluluk ierisinde kendilerinin dnda her eye kar duyarszlamlardr. Bu sevin, her eye sahip olabilme ve her istediini yapabilme anlay ierisinde, bozguncu ve snr tanmaz kimseler olarak n plana kmlardr. Tpk mark bir ocuk gibi kendilerine verilen nimetlerin deerini bilememilerdir. Benmerkezci olduklar iin sahip olduklar nimetlerden bakalarn da yararlandrmaya raz olmamlardr. Hepsinden de nemlisi, nimetleri kendilerinden
Ebul-Ksm Crullah Muhammed bn mer ez-Zemaher, el-Kef an Hakik avmizt-Tenzl, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1995, IV/427; Fahreddn er-Rz, et-Tefsrul-Kebr, Dru hyit-TursilArab, Beyrut, 1997, X/308; Ahmed Mustaf el-Mer, Tefsrul-Mer, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1998, IX/363-364; Muhammed Mahmd Hicz, et-Tefsrul-Vzh, Drul-Ceyl, Beyrut, 1991, III/570; Muhammed Ali es-Sbn, Safvett-Tefsr, Drul-Fikr, Beyrut, tsz., III/287; Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, Eser Neriyat, stanbul, tsz., VII/4645-4647; mer Nasuhi Bilmen, Kuran Kerimin Trke Meali lisi ve Tefsiri, Bilmen Yaynevi, stanbul, 1985, VII/3554-3556; Hasan Basri antay, Kurn- Hakm ve Mel-i Kerm, Elif Ofset, stanbul, 1992, III/983; Mahmut Topta, Kuran- Kerim ifa Tefsiri, Canta Yaynlar, stanbul, 1993, VII.282. 353 el-sfehn, 50; el-Haleb, I.228.
352
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 190
bilip nimetin gerek sahibi olan Yce Allaha kretmeyi bilememilerdir: Biz refah iinde marm nice kenti helk ettik. te unlar, onlarn meskenleri, onlardan sonra oralarda pek az oturuldu. Onlara hep biz vris olduk.354 Bu yette cahiliye devri Mekke halkna gl bir uyar ve knama vardr. Yce Allah, tarih boyunca toplumlara bol geim, snrsz nimetler vermi, yaam standartlarn ykseltmi ve onlar refah ierisinde yaatmtr. Buna karlk onlar, kretmemi, gururlanp kibirlenmi inkra dalm, nimet ierisinde, geimliklerinin okluuyla marp, ar derecede sevinip, sevinten taknlk ve bozgunculuk yapp kendilerine gelen elileri yalanlamlar, ilh rehberlie uymamlardr. Kendilerine verilen nimetlerin geri alnabilecei endiesi tamamlardr. Geni bir varla sahip olduklar halde bunun kymetini bilememiler, sahip olduklar zenginlii ktye kullanmlar, nimetlere nankrlk etmiler, zekt ve benzeri konularda ilh sorumluluklarn yerine getirmemilerdir. Bunun zerine Yce Allah verdii nimetleri onlardan alm, onlarn yurtlarn/ehirlerini bir daha oturulmayacak biimde ykmtr.355 Yce Allah, insanlar marklktan vazgeirmek iin, tarihte marm milletlerin bana gelenlerden ibret almay tavsiye etmitir. nsann marmasna vesile olan bolluk ve refahn sonsuza kadar srmeyeceine dikkat ekmitir. markln belirtilerinden birisi gsteriiliktir. Kendini olabildiinden daha gl, nemli gstermek, sahip olduu maddi varlk ve imknlarla bakalarna kar vnmek, bu tr sahte gsterilerle insanlar bask altna alp korkutmak mark toplumlarn yapageldikleri davran biimlerindendir. Nitekim Bedir sava ncesi, Mekkeden hareket eden mrik ordusunun tavr ve edalarnda, duygu ve dnce yaplarnda marklk ve gsteriiliin birlikte ortaya kt grlr: Yurtlarndan alm satarak, insanlara gsteri yaparak kan ve Allah yolundan menedenler gibi olmayn. Allah, onlarn btn yaptklarn kuatmtr.356
Kasas, 28/58. er-Rz, IX.7; mduddn Ebul-Fid smail bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, Drul-Marife, Beyrut, 1997, III.406-407; Abdullah bn Ahmed en-Nesef, Medrikut-Tenzl ve Hakikut-Tevl, Drun-Nefis, Beyrut, 1996, III.349; el-Mer, VII/184-185; zzet Derveze, et-Tefsrul-Hads, ev. Mustafa Altnkaya ve Dierleri, Ekin Yaynlar, stanbul, 1998, II.308-309; es-Sbn, II/440; Bilmen, V.2615-2616; antay, II.699; Sleyman Ate, Yce Kurann ada Tefsiri, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul, 1991, VI.454; M. Zeki Duman, Beynul-Hak, Fecr Yaynlar, Ankara, 2006, I.449. 356 Enfl, 8/519.
354 355
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 191
Bedir sava ncesinde Mekke ordusu Eb Sufyann kervannn gvenliini salamak amacyla yola km, Eb Sfyan ise, yolunu deitirerek kervann tehlikeli blgeden karp uzaklatrmay baarmtr. Kurey ordusuna, kervann kurtulduunu, artk gelmelerine ihtiya kalmadn haber vermi, geri dnmelerini istemitir. Eb Cehil ise bu habere yle tepki gstermitir: Hayr! Geri dnmeyeceiz, Bedire gidip orada gn kalacaz; hayvanlar kesip yemekler yiyeceiz; arap ieceiz; cariyeler bize ark syleyecek, Araplar nmz, gcmz duyacaklar, bundan byle bizden daima korkacaklar, yryn!357 Eb Cehilin bu szleri ve bu dorultuda sergiledikleri tutumlar betar ve rien-ns olarak adlandrlmtr. Bu szler, Mekke ordusunun nasl bir marklk ve kaba kuvvet gsterisi ierisinde olduunu ifade eder. yetteki, betar yani marklk, ar sevin gsterisi, vnme, rien-ns yani insanlara cesaret gsterisi yapmak ifadeleri, onlarn dncelerini ve ruh hallerini ortaya koymaktadr.358 yette Allah yolundan alkoymak amacyla yurtlarndan mark bir vaziyette gsteri yapmak iin karlar gibi olmayn deniyor. Yce Allah burada mminleri uyararak, inkrclar gibi marmay ve gsteri yapmay yasaklyor. C. Mtref Trfe, bol nimete sahip olmak demektir. Gzel gdaya terff denir. Bol nimet ve refahn martt kimseler iin tref kelimesi kullanlr. Nimetin kiiyi azdrmas, bolluun martmas etrefe fiiliyle anlatlr.359 Toplumlarn bozulmasnda nc roln oynayan kesimlerin banda Kurann mtref adn verdii kesim gelir. Mutrefn snf, refah ierisinde yaayan, azgnlaan insanlardan oluur. Sahip olduklar dnya nimetleriyle maran bu zenginler snf, peygamberlerin getirdii ilh mesajlara ve peygamberlik messesesine ilk kar kanlardan olmulardr.360
ez-Zemaher, II.220; Muhammed Cemluddn el-Ksim, Tefsrul-Ksim, Dru hyit-Tursil-Arab, Beyrut, 1994, 50; Ate, III.520. 358 ez-Zemaher, II.220; el-Kdi Nsiruddn el-Beyzv, Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut, 1988, I.376; Abdurrahman bn Nsr es-Sad, Teysrul-Kermir-Rahmn f Tefsri KelmilMennn, Messetr-Risle, Beyrut, 1996, 284; Ate, III.520-521. 359 bn Manzr, IX.17; el-Haleb, I.299; Ali nal, Kuranda Temel Kavramlar, Beyan Yaynlar, stanbul, 1990, 422. 360 Ramazan Altnta, Kuranda Hidayet ve Dallet , Pnar Yaynlar, stanbul, 1995, 188-190.
357
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 192
Kuranda mtref olarak nitelenen mark kimseler, kolaylkla her istediklerini elde eden, hayatn amac olarak maddi hazlarn tatminini tercih eden, ahlk sorumluluk gibi erdemlere hayatlarnda yer vermeyen kimselerdir. Bunlar ahlk ynden kiilikleri yeterince olgunlamad iin toplumda srekli olarak su saylabilecek davranlar ilemekten ekinmezler. Toplumda iyiliklerin yaylmasna, ktlklerin engellenmesine almazlar, aksine erdemli bir hayatn yaanmasna engel olurlar: Sizden nceki nesillerden akll kimselerin, yeryznde bozgunculuk yapmaktan insanlar menetmeleri gerekmez miydi? Fakat onlar arasndan, ancak kendilerini kurtardmz pek az kii byle yapt. Zulmedenler ise, kendilerine verilen refahn peine dp mardlar ve su ileyen insanlar olup ktlar.361 Bu yette mutref, nimet iinde, istediini elde eden, kolay ve mreffeh bir hayat yznden maran, kstahlaan zengin insanlar niteler. Ayn zamanda zalim olarak nitelenen bu insanlar, refahtan martldklar zenginliin peine derek srekli su ilerler. Btn ilgi ve abalarn madd hazlarn tatmini zerinde toplarlar; bunun dndaki eylere nem atfetmezler; ahlk endielere hayatlarnda yer vermezler. Toplumda iyiliin yaylmasna, ktln engellenmesine almazlar, aksine Allah yolundan alkoyarlar.362 Kurandan anlaldna gre, marklkla ii bo biimsellik arasnda bir iliki sz konusudur. Bu da temelsiz ve dayanaksz bir dnya grnn abartl bir biimde gzler nnde sergilenmesidir. Bu erevede grntye konu olanlar mark kimselerdir. Bilinlendirilmemi hal kesimi de, gzler nne serilen abartl grntnn ekiciliine kaplarak, byk bir zenti ierisinde ayn eylere sahip olma zlemi duyarlar. Toplumda marklar, madd adan imrenilen bir konumda bulunduklar iin, onlarn her trl davran, hayat tarz ve yaama biimi, bilinsiz halk kesimleri tarafndan taklit edilebilir.363 Yce Allahn vermi olduu nimetlerle maran ve bunun sonucunda doru yoldan ayrlarak inkr ve irke den mtrefler, hem kendilerini hem de iinde yaadklar toplumu ke srklerler.364
Hd, 11/116. ez-Zemaher, II.421; el-Beyzv, I.473; el-Mer, IV.365; Vehbe ez-Zuhayl, et-Tefsrul-Mnr, Drul-Fikr, Beyrut, 1991, XII.177; Muhammed Esed, Kuran Mesaj, ev. Cahit Koytak, Ahmet Ertrk, aret Yaynlar, stanbul, 1997, 449; Ate, IV.348; Duman, II.31. 363 Erdoan Pazarba, Kuran ve Medeniyet, Pnar Yaynlar, stanbul, 1996, 315. 364 Nurettin Turgay, Kuranda Mtref Kavram, Bilimname, S. 1, 2007, 95.
361 362
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 193
mark insan, nerede durmas gerektiini bilmez, kendi zerindeki her trl denetime kar kar, ar hareket serbestlii ierisinde, btn isteklerini yapmaya ve yaptrmaya alr. marklar, kural tanmayan, disiplin altna girmeyen, sz dinlemeyen kimselerdir. Peygamberler ise, insanlar ilh kurallara uymaya, boyun emeye aran, ahlk bir yaam srmeye davet eden insanlardr. Peygamberlerin arlar, mark kimselerin yaam biimine ters olduu iin, bu tr arlara ilk kar kanlar her zaman onlar olmutur: Biz hangi lkeye uyarc gnderdiysek mutlaka orann varlkla marm kimseleri: Biz sizin gnderdiiniz eyleri inkr ediyoruz. dediler. Yine dediler ki: Biz mal ve evlt bakmndan daha ouz, bize azap edilecek deildir.365 Mutrefha ifadesiyle, bir lkenin bol nimet verilmi mark zenginleri, ahlk ve insan hibir endiesi olmayan, mrn sefhat iinde tketen, kendini beenmi, zorba / baskc kimseler kastedilir. Yce Allah gemite hangi blgeye uyarc peygamber gndermise, orann nimetten marm kimseleri, kendilerine gelen uyarcya kar kmlardr.366 mark kimselerin markl sadece bolluk ve nimet ierisinde olduklar srece devam eder, yaptklar ktlkler yznden balarna bir felket geldii zaman bsbtn korkak kesilir ve aresizlik ierisinde kalrlar. Onlar sadece bolluk ve refah ierisinde yaamaya almlardr, balarna bir sknt geldiinde ne yapacaklarn bilemezler. Yce Allah, mark kimselere sorguya ekileceksiniz diyerek, onlarn dnya hayatnda nasl sorumsuz, kural tanmaz bir hayat yaadklarna iaret eder: Azabmz hissettikleri zaman onlar, derhal oradan kamak iin hayvanlarn mahmuzluyorlard. Bouna kamayn, bol bol verilip iinde martldnz nimetlere ve yurtlarnza dnn, nk sorguya ekileceksiniz.367 Halk zalim olan nice blgelerin insanlar ilh azab hisseder hissetmez / grr grmez derhal oradan kamaya almlardr. Bu srada onlara u ar yaplmtr: Kamayn martldnz, sevince boulduunuz nimetlere, refaha, hayat kolaylna ve evlerinize dnn, nk/belki yapp ettiklerinizden dolay
Sebe, 34/34. Ebul-Hasen Ali bn Muhammed bn Habb el-Mverd, en-Nket vel-Uyn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, tsz, IV.452; zzuddn Abdlazz bn Abdisselm ed-Dmek, Tefsrul-Kurn, Dru bn Hazm, Beyrut, 1996, III.16; es-Sad, 627; Yazr, VI.3964; Ate, VII.258; Duman, II.152. 367 Enbiy, 21/12-13.
365 366
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 194
sorgulanacaksnz. Zalim topluma yaplan bu ar bir tr uyar ve istihza niteliindedir.368 mark bir toplumun bata gelen zellii, kendi kar ve hazlarnn tatmininden te bir ama tanmamasdr. Bu yzden mark toplum, kendi istek ve karlarna snrlama getiren her trl ahlk kural ve lye kar kar. Dinlerin byk gnah sayd temel ahlk llerini, insanlk normlarn kolaylkla iner. Yce Allah, dnyada yaplan her davrann hesabnn hirette verileceini aklamak suretiyle, insanlar mark hayat tarzndan ve bu hayatn yol at gnahlar ilemekten sakndrr: Solun adamlar, nedir o solcular bilir misin? Onlar delikiklere ileyen bir ate ve kaynar su iinde, kara dumandan bir glge altndadrlar. Bir glge ki, ne serindir ne de faydal. nk onlar bundan nce varlk iinde martlmlard. Byk gnah ilemekte srar ediyorlard.369 yette solun adamlar olarak nitelenen kimselerin hirette neden cezaya arptrldklar anlatlmtr. Bu kimselerin dnyada iken servetle mardklar, arzu ve eilimlerine dkn olduklar, Allaha ortak komak bata olmak zere byk gnahlar ilemekte srar ettikleri iin cezaya arptrldklar aklanmtr.370 markln zararlar, bu tutumu sergileyen kii ya da guruplarn kendisiyle snrl kalmaz. Bunlar, iinde yaadklar toplumda bakalar iin de zararl hale gelirler. mark kimseler hem kendilerine hem de bakalarna ktlk yaparlar, ktl btn topluma yayma konusunda hep ba ekerler: Biz bir kenti helk etmek istediimiz zaman onun varlkllarna emrederiz, orada kt iler yaparlar; bylece azap sz gerekli olur, biz de oray darmadan ederiz.371 marklk, toplumlar ke gtren faktrlerden birisidir. Allah, toplumlarn bozulmasnda, mark zenginlerin ve nde gelen kimselerin etkisinin byk olduunu haber verir. Yce Allah bir kenti helk etmeyi diledii zaman ileri gelen zengin, nimet ve servetle marm kimselerin bozgunculuk etmelerini emreder, bir anlamda onlara frsat verir, byle davranmalarna imkan salayacak
er-Rz, VIII.124; bn Kesr, III.183; el-Mer, VI.152; Esed, 648; es-Sbn, II.257; Yazr, V.3343; Topta, V.123; Duman, II.352. 369 Vka, 56/41-46 370 el-Beyzv, II.461; es-Sbn, III.310; Yazr, VII.4712; Bilmen, VIII.3605; Ate, IX.225; Topta, VII.330. 371 sr, 17/16.
368
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 195
sebepler hazrlar. Onlar da yoldan karak orada bozgunculuk yapar, azab hak ederler, bylece Allah o lkeyi ykp harap eder. mark zenginler, ktlk ve bozgunculua dalmak isteyince Yce Allah onlara istedikleri eyi yapma iradesi verir. lh yasalar gerei bu varlkl kimseler bozgunculuk ve hakszlk yaparak azarlar, hak ve adaletten ayrlrlar. yette sz edilen emir, bu tarz bir emirdir. Yoksa Allah, insanlara ktl, bozgunculuu, arl emretmez, onlar buna zorlamaz.372 Tarih boyunca olduu gibi, Hz. Muhammedin arsnda da, ona ilk kar kanlar, en byk tepkiyi gsterenler, refah ve bolluktan maran kesimler olmulardr. Bu kimseler, byklk tasladklar, evrelerine kar buyurgan bir tavr ierisinde olduklar, toplumu kendi isteklerine uymaya zorladklar, her zaman ve ortamda kendilerinin birinci olmalar gerektiine inandklar iin, Yce Allahn peygamberlik makamna layk grd Hz. Muhammedi kmsemilerdir: Kavminden, kendilerine dnya hayatnda bol nimet verdiimiz o inkr eden ve hiret bulumasn (hesap ve cezasn) yalanlayan eraf takm dedi ki: Bu da bizim gibi bir insandan baka bir ey deildir. Sizin yediinizden yiyor, sizin itiinizden iiyor.373 Dnyada bol nimet yznden marklk karakteri sergileme her an inkrclarnn belirgin zelliklerindendir. Hem Kurey toplumunun liderleri hem de eski kavimlerin mark liderleri, peygamberler hakknda, bu da sizin gibi bir insandr, sizin yediinizi yiyen, itiinizi ien bir insana itaat ederseniz aldanm olursunuz diyerek peygamberin konumunu ve peygamberliin ilevini kmsemilerdir.374 mark kimseler, kendi hakszlklarna ve taknlklarna frsat tanyacak, yaptklar zulm ve adaletsizlii normal gsterecek, istedikleri her eyi yapmalarna imkan verecek toplum yaplarn tercih ederler ve srarla savunurlar. nsanlar arasnda adaleti, eitlii, evrensel ahlk ilkelerini neren ilh mesajlara ise iddetle kar karlar. mark hayat tarzlarn rahatlkla srdrebilecekleri bozuk toplumsal yaplar iddetle ve inatla mdafa ederler: te byle, senden nce
el-Mer, V.297; antay, II.512; Ate, V.206-207; Topta, IV.413; Duman, I.466-467; Bahattin Dartma, Kuran ve Arkeoloji, Pnar Yaynlar, stanbul, 2005, 83. 373 Mminn, 23/33. 374 el-Mer, VI.282; Hicz, II.624-625; Yazr, V.3452; Ate, VI.101; Duman, II.378.
372
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 196
de hangi memlekete uyarc gnderdiysek mutlaka onun varlkllar: Biz babalarmz bir din zerinde bulduk, biz de izlerine uyarz. dediler.375 Yce Allah Hz. Muhammedden nce de pek ok peygamber gndermitir. Peygamber gnderilen bu blgelerde yaayan mark zenginler, dnyev imknlar konusunda doygunlua ermi, haz ve keyif peinde koan kimseler kendilerini uyaran peygamberlere kar gelmiler ve genellikle u tr szler sylemilerdir: Biz babalarmz bir din/inan zere bulduk ve onlarn izlerine uyarz, onlarn yolundan ayrlmayz.376 yette sz edilen kimseler, mtrefn diye nitelenmilerdir. Onlarn bu zellikleri, peygamberlere kar kmalarnn, peygamberliin muhtevas zerinde dnmeye yanamamalarnn, atalarn taklitte srar etmelerinin sebebi olmutur.377 D. Merah Merah, iddetli ve sklkla ortaya kan, normal lleri aan sevin ve coku halidir. Kiinin almla yrmesi, kibirlenmesi, kendini beenmesi merah kelimesiyle anlatlr. Bu kelime, ferah ve eer kelimeleriyle de izah edilmitir. Merh, hayret ve aknlk bildiren bir kelimedir.378 Maddi bolluk ve refah ierisinde, ar derecede sevin ve mutluluk duyar halde yaamak, maddi hazlara dalm bir ekilde, baka eylere kar duyarszlamak, insan ilh lemden uzaklatrr. Madd refahn yol at ar nee, sevin ve cokunluun duyarszlatrd, gaflete drd, bir anlamda sersemlettii kimseler, kendini beenmilik, kendi kendine yeterli olduunu sanma ve haksz bir kibirlenme ve byklenme hastalna yakalanrlar: Bu durum, sizin yeryznde haksz olarak marmanzdan ve ar derecede sevinip bbrlenmenizden trdr. Cehennemin kaplarndan girin, orada ebed kalacaksnz. Kibirlenenlerin yeri ne ktdr.379 yette geen temrahn ifadesi ok iddetli mutluluk iinde bulunmak, haksz yere marklk etmek, tam bir sevin ve rahatlk ierisinde yaamak maZuhruf, 43/23. Esed, 1000; Ate, VIII.246; Topta, VII.81. 377 el-Beyzv, II.371; ez-Zuhayl, XXV.135. 378 el-sfehn, 465; bn Manzr, II.591; Mecdddn Muhammed bn Yakb el-Frzbd, Besiru ZevitTemyz, el-Mektebetl-lm, Beyrut, tsz. IV.491; el-Haleb, IV.93. 379 Mmin, 40/75-76.
375 376
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 197
nasna gelir. Burada kendilerinden bahsedilen kimseler, madd hazlara dalp marklk ederler. Tefrahn ifadesi ise, ok fazla sevin ve srura dalmak, taknlk etmek, ar derecede bbrlenmek, byklenmek demektir. yette sz edilen kimseler Allaha ortak koup isyan ve nankrlk ederek, elisine ve getirdii kitaba kar karak sevin ierisinde yaarlar.380 E. Ferah Ferah, hzn ve keder anlamna gelen terah kelimesinin zdddr; kiinin kalbinde bir hafiflik bulmas manasna gelir. Ferah, mutluluk / sevin, dnyev bir hazdan dolay duyulan isel rahatlamadr. Burada sz edilen hazlar, daha ok bedensel hazlardr. Kii srekli ve ounlukla sevinli olduu zaman racln ferihun denir.381 Ferah kelimesinin Kuranda marp azgnlk etmek, (28/76; 11/10; 40/75) rz olmak, honutluk, memnuniyet, (13/26; 30/32; 40/83) sevinmek (10/22) manalara geldii sylenmitir.382 Kuranda insanlarn ferahlamas, ferahlamann niyet ve maksadna gre, ll ya da lsz oluuna gre deer/anlam kazanr. Kuran, inkrclarn ferahlamasn marklk balamnda, mminlerin ferahlamasn ise, meru/ll bir sevinme383 ve mutluluk balamnda deerlendirir.
el-Mverd, V.165; Eb Muhammed Abdulhak bn lib bn Atyye el-Endels, el-Muharrerul-Vecz f Tefsril-Kitbil-Azz, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1993, IV.569-570; Eb Abdullah Muhammed bn Ahmed el-Kurtb, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1993, XV.217; el-Mer, VIII.335; ez-Zuhayl, XXIII.161, 163; es-Sbn, III.111; Bilmen, VII.3171; antay, II.850; Duman, II.189. 381 el-sfehn, 375; bn Manzr, II.541; el-Frzbd, IV.178; el-Haleb, III.252. 382 Muktil bn Sleyman, Kuran Terimleri Szl, ev. M. Beir Eryarsoy, aret Yaynlar, stanbul, 2004, 256-257. 383 Sevin, gven hali veya memnuniyet gstergesi, sevildiini bilme hissi olarak tanmlanr. Sevin / nee; ho yaantlarn ortaya kard hareket, mimik, jest, konuma ve dnceye yansyan rahatlatc ve memnun edici bir duygu durumudur. Nee, ruhun tatl ve gzel bir heyecandr. Sevinli olma halinin belirtilerinden birisi glmedir. Snrsz sevin halinde glmeye zplama, tepinme, alklama, ark syleme gibi eylemler de elik eder. Sevinle birlikle insann daha hosohbet, zevkli, kpr kpr olduu gzlenir. Neeli insanlar, hayattan zevk alma eiliminde olup hayatn tadn karma, elenme ve rahat olma kapasitesine sahiptirler. Neeli insanlar yaam kendilerine zevkli klmakla kalmazlar, iyimserlikleriyle dier insanlar da kendilerine ekerler. (Rene Descartes, Ruhun htiraslar, ev. Mehmet Karasan, M.E.B., stanbul, 1997, 73; Stefan Konrad, Claudia Hendl, Duygularla Glenmek, ev. Meral Tatan, Hayat Yaynlar, stanbul, 2002, 34-36; Steven J. Stein, Hovard E. Book, Duygusal Zek ve Baarnn Srr, ev. Mjde Ik, zgr Yaynlar, stanbul, 2003, 240; Gail Sheehy, Mutluluk Yolu, ev. pek Ongun, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1984; 20-21; zcan Kknel, Kaygdan Mutlulua Kiilik, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1982, 70) Sevin ve nee duygusuyla birlikte olaan d canllk ve hareketlilik hali, ar mutluluk olarak deerlendirilir. Kimi insanlar, dier duygularn dengeli yaamad takdirde lgn nee denilen bir coku tr, ar neelilik hali yaarlar. Baz ruhsal hastalklarda ar nee ve keyif durumlarna rastlanr. (zcan Kknel, Gnlk Hayatta Ruh Sal,
380
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 198
1. nkrclarn Ferahlamas marklar, vermekten holanmayan, yardmlama, ibirlii gibi sosyal davranlar ynnden yetersiz insanlardr. Bunlar, baka insanlar umursamaz, haklarn gzetmez, sadece kendi karlarn dnrler. Topluma bir katklar olmaz, bakalarna yardm konusunda cimridirler. Sosyal duygu gelitiremedikleri iin toplumun en zararl kesimini olutururlar. markln bu boyutu Kuranda Krn isimli bir ahsn kiiliinde izah edilir: Krn, Msnn kavminden idi. Onlara kar azgnlk etti. Biz kendisine yle hazineler vermitik ki onun hazinelerinin anahtarlar, gl bir toplulua ar geliyordu. Kavmi ona demiti ki: marma, Allah gururlanp maranlar sevmez.384 Hz. Msnn kavminden olan Krn, servetine gvenerek bbrlenmi, bakalarna deer vermemi, hakszlk yapm, bu yzden Yce Allah onu servetiyle birlikte yerin dibine geirmitir. Krn kssasndan alnacak derslerin banda, Allahn bbrlenen, maran, nimetlere kretmeyen insanlar sevmeyecei ilkesini sayabiliriz. Allahn servet verdii kimseler Onun zerlerindeki kudret elini inkr etmemeli, marmamal, ar bir sevin ve nee ierisinde yaamamal; Allahn maranlar, servete gvenerek kibirli bir sevin ierisinde hayat srenleri sevmeyeceini helk edeceini aklndan karmamaldr. Nitemim Yce Allah, Krnu markl, inkrcl, bozgunculuu, hak sahiplerine haklarn vermemesi sebebiyle cezalandrmtr. Onu ilh sevgi ve yaknlktan yoksun brakmtr.385 Krun gibi marklar, genellikle toplumda ekonomik gc elinde bulunduran servet ve makam sahipleri arasndan kmaktadr. Byle kimseler sahip olduklar madd imknlardan dolay kibir ve gurura kaplarak, ihtiya sahiplerini gzetmeyi akllarndan bile geirmezler. Kendi rahatlar iin bakalarn rahatsz etmekten ekinmezler. Yce idealler tamaktan uzak olduklar iin, srekli basit haz ve zevklerin peinden koarlar.386
Alfa Basm Yaym, stanbul, 1999, 14; Nil Gn, imizdeki aman: Duygularn Simyas, Kurald Yaynclk, stanbul, 2004, 224) 384 Kasas, 28/76. 385 el-Kurtub, XIII.207; bn Kesr, III.410; Muhammed bn Ali bn Muhammed e-evkn, Fethul-Kadr, elMektebetl-Asriyye, Beyrut, 1995, IV.230; en-Nesef, III.354; Derveze, II.319; Bilmen, V.2627; Ate, VI.465. 386 Ahmet Vefa Temel, Kuran- Kerim Asndan Taassubun Boyutlar, z Yaynclk, stanbul, 2007, 229-230.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 199
Baz insanlarn marmalarna sebep olan bolluk ve refah, mutlak manada Yce Allahn bir badr. mark insan ise, sahip olduu refahn, bolluun kendisinin hakk olduuna, kendi abasyla bunlar elde ettiine inanr. Bu bak as, insanla Allah arasnda kr ve minnettarlk gibi iliki ve balara engel oluturur. Bu durum, Allahn iradesi / dilemesi gibi sfatlarn grmezlikten gelmektir. Gerekte Yce Allah, insanlarn sahip olduklar ya da kaybettikleri eylerin meydana gelmesini dileyen varlktr. mark kimseler, nimetleri kendilerinden bildikleri ve kendilerinin haklar olduklarna inandklar iin ilh iradeyi grmezlikten gelirler. Yce Allah, insanlara irde sfatn hatrlatarak, markla konu edilen nimetleri verenin Kendisi olduunu bildirir. Bylece insanlar marklk konusunda eitmeyi amalar: (Banza gelecek olaylar, nceden bir kitaba yazdk ki) elinizden kana zlmeyesiniz ve Allahn size verdiiyle sevinip marmayasnz. nk Allah, kendini beenip vnen kimseleri sevmez.387 Ne meydana geldiyse, bunun meydana gelmek zorunda olduunu, onun Allah tarafndan bir plan uyarnca irade edildiini bilmek gerekir. Bu bilinmelidir ki, insanlar kaybettiklerine, ellerinden kaan iyi ve gzel eylere zlmesinler, ellerine geen, Allahn verdii iyi ve gzel eylerden dolay da bo yere sevinip marmasnlar, sevinlerini abartmasnlar, sevincin gurur ve heyecanna kaplmasnlar. Kader inancnn salad faydalardan birisi, Allahn ihsanyla karlaan mmini markla dmekten korumasdr. nk mmin kendisine verilen nimetin, kendi gayretinin ve abasnn deil, mutlak manada Allahn kudretinin eseri olduuna inanr. yette sz edilen zlme ve sevinme, kiinin bu konularda meru olan snrlar ineyip arla kamasdr. Yerilen hzn sabra mani olan, yerilen ar sevin ise insan krden alkoyandr. Ar sevinmek, gnah olup gurura yol aabilir, insan ilh snrlar amaya sevkedebilir. Allah hatrlatan ve kr amacyla yaplan sevinme meru saylr.388 martlan kimseler hayatta byk sorunlarla yz yze gelebilirler. Kendilerine gvenleri yok denecek kadar az olur. Kendilerini kuatan koul ve imknlara baml ve muhtatrlar, duygusal adan olgunlamamlardr. evrele-
387 388
Hadd, 57/23. bn Kesr, IV.336; en-Nesef, IV.336; el-Ksim, VII.37; Eb Bekr Cbir el-Cezir, Eyserut-Tefsr, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut, 1995, V.276; Esed, 1115-1116; Yazr, VII.4755; antay, III.1011; Ate, IX.276; Duman, III.429-430.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 200
rini saran rahat ve bolluk kaybolduunda baarszla urarlar. mkn ve konumlarn kaybettiklerinde byk zntye kaplrlar. Ar derecede sabrsz ve duygusal krize yatkn kiilik gelitirirler. Kuran, bollukta maran kimselerin balarna bir felket geldiinde nasl bir mitsizlik ve aresizlie dtn tasvir eder: Biz insanlara bir rahmet tattrdmz zaman onunla sevinirler. Elleriyle yapp ne srdkleri ilerinden dolay onlara bir ktlk eriince de, derhal umutsuzlua derler.389 Yce Allah burada insanlarn, zellikle de inkrclarn bolluk ve darlk anlarnda sergiledikleri genel tutumu hatrlatmaktadr. Allah insana shhat, zenginlik, bolluk, baar gibi nimetlerden oluan iyilikler verdii zaman insan bundan dolay marr, ar sevin yaar. Oysa nimete sevinmenin ls, Allaha bundan dolay kretmekle snrl olmaldr. Gerek mmin, Allahn nimetleri karsnda kretmeyi ilke edinmelidir.390 Bir insann kiiliini balad, dayandrd salam bir deerler manzumesi, btn tutum ve davranlarnda l ald sabit ilkeler yoksa, o kimse bir iyilikle karlatnda derhal marr ve ar bir sevince kendini kaptrr, iyiliin kaynan ve bu iyiliin kendisine neden yapldn unutur, nimetin bir imtihan vesilesi olduunun bilincine varamaz, nimet ve imkann ierisine dalar ve kendinden geercesine duyarszlar, nimete kretmeyi aklna getiremez.391 Her insan doal olarak, kendisine verilen bolluk ve refahtan dolay mutluluk duyar. Kuran bu tr durumlarda duyulan sevin ve mutluluun bir ls olmas gerektiini syler. Eer bolluk sebebiyle insan lsz bir sevin yaar, kendini gereinden fazla beenmeye, bakalarna kar byklenmeye, nimetleri kendinden bilmeye, Allaha minnettarlk ve krden gafil olmaya balarsa bu durum marklk olarak deerlendirilir: Eer biz insana, bizden bir rahmet tattrsak da sonra onu kendisinden ekip alsak, hemen o, umutsuzlua der, nankr olur. Eer kendisine dokunan bir zarardan sonra ona bir nimet tattrsak, mutlaka: Ktlkler benden gitti der, sevinir, vnr.392
Rum, 30/36. e-evkn, IV.279; el-Beyzv, II.221; Celalddin Muhammed bn Ahmed el-Mahall, Celalddin Abdurrahman bn Eb Bekr es-Suyt, Tefsrul-Kurnil-Kerm, Drul-Kalem, Kahire, 1966, 376; es-Sad, 591; antay, II.723. 391 Seyyid Kutub, F Zllil-Kurn, Dru-urk, Kahire, 1997, V.2771. 392 Hd, 11/10.
389 390
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 201
Eer insan bana gelen bir skntdan sonra, nimet ve imkana kavuursa, bu durumda artk ktlkler benden gitmitir diyerek marr, lsz bir sevin ierisinde insanlara kar bbrlenir, alm satmaya balar, kendini ar ekilde beenir. Talihinin iyiye dnmesini kendinden bilir, kendi marifeti sanr ve bu durumun hep byle devam edeceini zanneder. Sevin ve kibir onu ylesine kuatr megul eder ki, nimete krden gafil olur.393 Nimetler karsnda marmak, zararlar karsnda mitsizlie dmek insann tipik zelliklerindendir. Yce Allah Kuranda insan doasnda markla olan yatknl haber verir. nsanda ortaya kan marklk ayn zamanda nankrle de yol aar. Nimet ierisinde marmaya balayan insan, Allah kr ve itaatten uzaklar394: Eer yz evirirlerse zlme; biz seni onlarn zerine beki gndermedik. Sana den yalnz duyurmaktr. Biz insana, bizden bir rahmet tattrdmz zaman ona sevinir. Ellerinin yapp ne srd ilerden, dolay balarna bir ktlk gelirse, hemen insan nankr olur.395 Genel manada insan trne Allah bir iyilik verdiinde, salk, gven, zenginlik, bol rzk ve benzeri nimetler ihsan ettiinde marr ve byklk taslar. Yce Allah burada insann doasndaki nankrle kayabilme zayfln dile getirir. zellikle de kendilerine nimetler verdii ve bu nimetler dolaysyla mararak ve byklenerek ilh mesajlara ilgi gstermeyen kimselere dikkat eker.396 Kurann tarihten aktard verilere baktmzda, ilh azabn toplumlara, markln en zirveye kt noktada geldiini grrz. marklk ayn zamanda insanlarn ilh deerlerden ve Yce Allahtan uzaklatklar koullar da beraberinde getirir. marklk ierisinde duyarszlamak, insanlarn Allah ile olan ilikilerini btnyle keser, Allah da onlar cezalandrmaktan geri durmaz: Kendilerine yaplan uyarlar unutunca, zerlerine her eyin kaplarn averdik; kendilerine verilenle sevince daldklar srada da anszn onlar yakaladk, birden bire btn umutlarn yitirdiler.397
ez-Zemaher, II.367; en-Nesef, II.261; es-Sad, 333; Esed, 423; antay, I.327; Duman, II.13. Kerim Bulad, Kuranda Nankrlk Kavram, Pnar Yaynlar, stanbul, 2001, 130-131. 395 r, 42/48. 396 el-Kurtub, XV.32; en-Nesef, IV.162; ez-Zuhayl, XXV.100; es-Sbn, III.145; Ebul-Al el-Mevdd, Tefhmul-Kurn, ev. Muhammed Han Kayani ve dierleri, nsan Yaynlar, stanbul, 1989, V.237. 397 Enm, 6/44.
393 394
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 202
Yce Allah insanlar hem sknt hem de bolluk ile denemitir. nsanlar da verilen bol nimetlere, genilik ve rahatla sevinmiler, onlarla marp vnmler, kretmeyi ve Hakka ynelmeyi bilememilerdir. Aksine bsbtn hazza dalmlar, kendilerine verilen nimetin srekli olacan sanmlardr. Bolluk ve refah daha ok marmalarna, kibirlenmelerine sebep olmu, taknlklarn nlemez boyutlara vardrmtr. Kendilerine verilen tleri, ilh uyarlar dikkate almamlardr. Onlar bu marklklarn srdrrken birden bire ilh azap balarna gelmitir.398 Kuran, insanlarn sevin ve mutluluunu ama ve niyetler asndan deerlendirir. Sadece dnya nimetlerine sevinip gvenmeyi, bununla marp gururlanmay doru bulmaz. Dnya milletleri ierisinde geirilen marka bir yaamn hiret hayatn unutturmasn kabul etmez: Allah, dilediine rzk aar, (bol bol verir) dilediinden ksar. Onlar dnya hayatyla sevinirler. Oysa hiretin yannda dnya hayat, bir geimden ibarettir.399 Yce Allah hikmet ve maslahat gerei bu dnyada rzk kullarndan dilediine bol bol, dilediine de az ve snrl llerde verir; bu yolla onlar imtihan eder. zellikle inkrclar Mekkeli mrikler- kendilerine verilen dnya nimeti karsnda marp ar bir sevin ierisine girmilerdir. Ellerindeki geici varla gvenerek bilgisizce, gururlanrcasna bir sevince dalarak, kulluk ve Allaha kr grevini akllarna getirmemilerdir. Yce Allah dnya nimetleri dolaysyla sevince kaplanlar uyarc mahiyette u aklamay yapmtr: Dnya nimetleri hirette verilecek olan nimetlere gre ok az ve deersizdir, abucak yok olmaya mahkmdur.400 nsan, arzulad bir eyi elde ettiinde, zenginlik, makam, baar, bilgi, inan, erdem gibi hususlarda istediine kavuunca sevin ve mutluluk duyar. Sevin greli bir ruh hali olup insann niyet ve amalarna gre deiik ekillerde ortaya kar. Eer bir kimsenin ncelikli ve arlkl hedefi dnyada madd imknlar elde etmek olursa, bu sahada ulat gayeler ve kazand baarlar onun sevin ve mutluluunda etkili olurlar. Eer bir kimse iin hayatn amac olarak hiret hayatn kazanmak, iman ve erdem zere yaamak, iyilikler yapmak olurer-Rz, IV.534-535; el-Mer, III.102-103; es-Sbn, I.390; antay, I.189; Ate, III.147; Duman, II.81-82. Rad, 13/26. 400 ez-Zemaher, II.507; en-Nesef, II.358; el-Beyzv, I.507; ez-Zuhayl, XIII.163; es-Sbn, II.82; Bilmen, III.1646.
398 399
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 203
sa, btn bunlar onun mutluluunun, sevincinin kaynan tekil eder. te Kuranda amac ve niyeti bakmndan iki tr sevinten sz edilir. Yukardaki yetlerde grld gibi, inanszlarn sadece dnya nimetleri hususunda sevin yaadklar anlalmaktadr.401 2. Mminlerin Ferahlamas nsann sevincinin, neesinin, mutluluunun ana konusunu metafizik unsurlarn oluturulmas halinde, yaanan bu hal Kuranda marklk olarak nitelenmez. Kuran, mminlerin hirette yaayacaklar sevincin tasvirini bu dnyada iken yapar. ehit den mminlerin cenneti, ebed hayat, yksek dereceleri ve Allaha yaknl kazanm olmalar dolaysyla yaadklar sevin ve mutluluu anlatr: Allahn keremiyle kendilerine verdiklerinden sevinli olarak, arkalarndan henz kendilerine yetimeyenlere de korku olmadna, onlarn da zntye uramayacaklarna sevinirler.402 Allah yolunda ldrlm, ehit dm olan mminler, hem kendilerinin nimet ierisinde bunmalarna hem de henz ehit olmayp kendilerine katlmam durumdaki kardelerinin din urundaki gayretlerinin boa gitmeyeceine sevinirler. Elde ettikleri Allaha yaknlkla, cennet nimetlerine kavumakla, ehitlik mertebesiyle, ebed hayat kazanm olmann baarsyla mutlu olurlar, rhn bir zevk ve manev bir nee halini yaarlar.403 Mminlerin, Kitap ehli Rumlarn putperest Persleri bir savata yenmeleri ve ayn dnemde Bedir savann kazanlmas zerine duyduklar sevin, Kuranda ferah kelimesiyle anlatlmtr. Mminlerin burada sergiledikleri sevin marklktan ayr tutulmu ve meru bir sevin olarak deerlendirilmitir: Birka yl iinde, (onlarn) bu yenilgilerinden nce de, sonra da emir Allahndr. O gn mminler sevinirler.404 Rumlarn Persleri yendii sava, Mslmanlarn Bedirde mrikleri yendii savala ayn dnemlere rastlad iin Mslmanlar iki kat sevin yaamlardr. Kitap ehli olan Rumlarn Kitap ehli olmayan, putperest Persleri yenmeleri
M. Osman Necati, Kuran ve Psikoloji, ev. Hayati Aydn, Fecr Yaynevi, Ankara, 1998, 77. l-i mrn, 3/170. 403 en-Nesef, I.290; bn Kesr, I.437; el-Ksim, II.175; el-Mer, II.109; Bilmen, I.500; Ate, II.139. 404 Rm, 30/4.
401 402
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 204
mminleri sevindirmitir. Fakat mminler zellikle Bedirde mrikleri yenmelerine sevinmilerdir.405 Vahyin indirilii iman eden bir kimse iin her zaman sevin konusu olmutur. lh szn dnyay ereflendirmesi insanlar tarafndan her zaman mutlulukla karlanmtr. te bu tr bir sevin hali Kuranda ferah kelimesiyle dile getirilmitir: Kendilerine Kitap verdiimiz kimseler sana indirilenden dolay sevinirler. Fakat hiziplerinden onun bir ksmn inkr edenler vardr. De ki: Bana yalnz Allaha kulluk etmem ve Ona hibir eyi ortak komamam emredildi. Ben Ona davet ederim, dnm de Onadr.406 nceki peygamberlerin gerek izleyicileri, Kurann bildirdiklerinden dolay sevin duyarlar. Kitap ehlinden bir ksm Hz. Muhammede indirilen Kurana sevinirler. yette sz edilen Kitap ehlinin Abdullah bn Selm, Selmn- Fris gibi slm kabul etmi Kitap ehli olduu sylenir. Burada genel olarak Kitap ehlinden bahsedildii de sylenir.407 Yce Allah, mminlerin sevinmelerine konu olacak eyler arasnda manev olgular gstermitir. slm dinine mensup olmann, Kurann deerlerine bal kalmann, bu yolda inan ve davran biimi gelitirmenin sevinmeye deer eyler olduunu aklamtr: De ki: Allahn ltfiyle, rahmetiyle, ancak onunla ferahlansnlar. O, onlarn toplayp ydklarndan hayrldr.408 Kuran, insanlardan Allahn rahmetiyle, iyiliiyle, sadece bunlarla sevinmelerini ister. Sadece dnyann madd varlklaryla deil, Allahn kendilerine verdii iyilik ve rahmetle sevinmelerini tavsiye eder. Burada kendisiyle sevinilmesi istenen rahmet ve iyiliin Kuran, slm dini, ilh ba ve baar olduu sylenir. Bu nimetler madd nimetlerden daha ok sevinmeye deerdir.409 Burada ferah kelimesiyle anlatlan sevinme olgusu, meru ller ierisinde olup inkrclarn markla vardrdklar sevinme biiminden farkldr.
Sonu
e-evkn, IV.268; el-Mer, VII.262; Hicz, III.14; el-Mevdud, IV.251; Yazr, VI.3798-3799. Rad, 13/36. 407 el-Mevdud, II.495; Ate, IV.482. 408 Ynus, 10/58. 409 ez-Zemaher, II.340; el-Mverd, II.439; es-Sbn, I.588; Ate, IV.236.
405 406
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 205
marklk, her toplumda olumsuz bir karakter olarak deerlendirilir. marklk, ister yetime anda isterse yetikinlik anda yaplsn, hi kimse tarafndan ho karlanmaz. Akl, vicdan, bozulmam toplumsal normlar, markln olumsuz bir karakter, kt bir ahlk zellii olduunu kabul ederler. Bu anlay, inanlarn ve toplumlarn benliklerine ylesine yerlemitir ki, gerekten mark karaktere sahip olanlar bile, markln ktln ilke olarak kabul ederler. Nitekim Slih peygamberin eli olarak gnderildii mark insanlar, onu karalamak iin mark sfatn yaktrmlardr. marklk, kiisel bir karakter olarak ortaya kabilecei gibi, toplumun belli bir kesiminin ortak karakteri olarak da kendini gsterebilir. Nitekim Kuranda marklktan bahsedilirken, daha ok toplum ierisinde marklk eden belli guruplar rnek verilir. Toplum ierisinde marklk gsteren guruplar, sosyal stat ve ekonomik bakmdan stn olma zellii tarlar. Bu zelliklerini, srdrmeyi ve korumay hayatn tek amac kabul ederler. Kendilerini seilmi, stn, her eye gc yeten insanlar olarak grrler. Kendileri gibi varlk ve stat sahibi olmayan insanlara hkmederek, stnlk taslayarak, istediklerini zorla yaptrarak, hatta zulmedip bask yaparak tatmin olmay bir yaam biimi kabul ederler. Kendi isteklerini toplumun zerinde belirleyici irade olarak grrler. mark guruplar, genellikle irade ve karlarna uygun dmeyen her trl ilh ve insan deere, doruya, geree derhal kar kp sava aarlar. nsanlar ahlk ilkelerine, Allaha boyun emeye aran peygamberlere ilk kar kanlar daha ziyade toplumlarn mark kesimleri olmulardr. mark birey ve guruplarn btn ilgileri kendilerine dnktr. Bencil, kibirli, narsist kiilik yapsna sahip olan kimseler, kendileriyle bakalar arasna mesafe koyarlar. Bu yzden cimridirler, sahip olduklar maddi ve kltrel deerleri hi kimseyle paylamak istemezler. Tek gayeleri kendi egolarn tatmin etmektir. Kurann aa kard Krn prototipi, marklk yznden bencilleen, kendini dier insanlara ve onlarn ihtiyalarna kapatan kii tipini tasvir eder. Din insann Allah ve dier insanlar karsnda alakgnll olmasn nerir. Dindar insan Allaha, Onun emirlerine, dier insanlara kar sorumlu olduu btn ahlk deerlere boyun eer. Allaha iman eden kii, sorumlu, disiplinli,
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 206
ahlkl bir kimse olmak durumundadr. Btn bu saylan zellikler marklk karakteriyle ters der. Bu yzden tam anlamyla mark kii ya da guruplarn peygamberlerin getirdikleri dini kabul etmeleri kolay olmamtr. marklk onlar iin her zaman iman etmelerine engel tekil eden bir kiilik zellii olmutur. Dolaysyla, ar ve hastalkl markln bir tr inkr sebebi ya da iman engeli olduunu syleyebiliriz. nsanlar, olumsuz karakterleri, yanl eitim ve ynlendirmeler sonucunda ya da eitimsizlik yznden edinirler. Hi kimse mark olarak dnyaya gelmez; insanlar iinde yaad koullar ve edindii dnya gr mark bir kiilik gelitirmeye ynlendirir. marklk; bencillik, kibir, sorumsuzluk, ahlk baboluk gibi olumsuz zelliklerle birlikte ortaya kar. te hem markl besleyen hem de markln bir rn olan bu tr kiilik zellikleri ortadan kaldrlabilirse, markln nne geilebilir. Alakgnlllk, zgecilik, cmertlik, yardmseverlik, bakalarn dnme gibi olumlu karakter zelliklerinin kazandrlmas durumunda, marklk engellenebilir. Din gibi gl bir referans olan ahlk eitimi, bir yandan insana olumlu karakterleri kazandrrken, te yandan marklk tarzndaki olumsuz karakterlerin ortaya kmasna engel olur.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Kurn- Kerimin Manzum Tercme Denemeleri

A. Vehbi Ecer*
zet: Mslmanlar iin, slm dininin ana kaylanaklaryla kendi dilleri vastasyla iliki kurmalar kanlmaz bir hakikattir. Trk Milletinin Kuran- Kermle iletiim kurabilmesini salamak iin zellikle son yetmi yl iinde birok eviriler yaplmtr. Kuran- Kermin estetik ynn evirilere aktarmak isteyen ve Kurann veya baz surelerinin manzum evirilerini yapmak gayretini gsterenler olmutur. Bu yazmzda bu denemelerden bazlar ele alnacaktr. Anahtar Kelimeler : Kuran- Kerim, manzum Kuran tercmeleri, Nusret am, Behet Kemal alar, Enver Tunalp Abstract: Some Translation Written in Verse Experiment of Qoran Fot the muslims, it is an inevitable reality that get in touch with the Islamic sources with their languages. For the supply of the set up communication with the Qoran, it is making many translation studies especially last seventy years. Some of tranlator want to emphasize aesthetic side of Qoran and they try to translate al lor some verses of Qoran written in verse. n this article we try to examine some of these studied. Key Words: Qoran, Translation Written in Verse Experiment of Qoran, Nusret am, Behet Kemal alar, Enver Tunalp
Bir kiiyi, bir inanc, bir toplumu sevmek iin onlarla iletiim kurmak gerekir. nsanlarn en nemli iletiim arac dildir. Bir insanla, bir toplumla, bir doktrin ile iletiim kurmak iin nasl ortak dile ihtiya varsa, bir dini anlamak ve sevmek iin de din bilgilerin kiinin ve toplumun diliyle anlatlmasna ihtiya vardr. Bu sebepledir ki Yce Tanr birok toplumlara birok peygamberler gndermi410 ve bu peygamberlere yaadklar toplumun diliyle vahiy iletmitir411.
Yard. Do. Dr. Erciyes niv. Emekli r. yesi El-mek: avehbiecer@hotmail.com. bk. Kuran- Kerm, Mmin Suresi/78. 411 bk. Kuran- Kerm, brahim Suresi/4.
* 410
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 208
Hl byle olunca Mslman topluluklarn, inandklar dinlerinin, yani slm dininin ana kaynaklaryla kendi dilleriyle iliki kurmalar kanlmaz bir hakikattir. Atalarmz Orhun Abidelerindeki ifadelere gre slm dininin z inanc olan Tevhid (Tek Tanr) inancna sahiptiler. Kuranda belirtilen Allah kavramyla Orhun Abidelerindeki Tanr kavram tevhid, ncesizlik-sonraszlk, gllk, yaratclk ve dier ynlerden rten zelliklere sahipti. Bu zelliklerden olmal ki IX. ve X. yzyllarda slm dinini benimseme de (Araplarn siyas davranlar hari) zorluk ekmediler412. zellikle Karahanl Hkmdar Satuk Bura Handan (l. 956) sonra slm dinini birok toplumlardan daha salam ekilde sahiplendiler. Bu dini alpler, alp-erenler, Trke konuan ve anlatan derviler, airler atalarmza sevdirdiler. Bunlar yoluyla atalarmz slm dinini Trk kltr iinde yourdular, onu mill din hline getirdiler. Atalarmza bu dini sevdirenlerin banda Ahmet Yesev (l. 1166) gelmektedir. Ahmet Yesev Nur-Bek Nur Muhammedolunun tespitine gre413 1103 ylnda dodu. Yesevnin menakbnmesi olan Hazinnin (l. 1594) Cevahir lEbrr Min Emvac- Bihr adl eserinde
414
Ahmed-i sandr (ikinci Ahmettir) el-
sultan- Trk (Trk sultan), Serdr- bzrg (byk komutan), evliyalar arasnda (b-bedel) emsalsiz, eh-i dn dvel (devletlerin ve dinin kral) vgleriyle anlan Ahmet Yesev, iinde bulunduu ger-evli Trk toplumunun kltr yapsna uygun bir ekilde slm dinini retti. Trk toplumuyla Arapa ve Farsay bilmesine ramen Trke konutu. O, telkinlerini, retilerini Trke din, ahlk iirleriyle anlatt. Trk toplumu da Ahmet Yesevyi, eskiden kudsiyet verdikleri ozanlara benzeterek415 cokuyla benimsediler. Onun sayesinde Kuran- Kermde var olan dostluu, sevgiyi, yardmlamay, doruluu, hogry, Tanr akn rendiler.
bk. H. Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, st. 1976; Nesimi Yazc, lk Trk slm Devletleri Tarihi, Ank. 1992, 26-37; A.V. Ecer, Trklerin Mslman Olmalarnda Eski Din nanlarnn Rol, Milli Kltr Dergisi, Nisan 1991, 83, 42-44 413 bk. Hoca Ahmed Yesev Trbesi , Ankara 1991, Giri Blm: 5. 414 Hazin, Cevahir l-Ebrr Min Emvac- Bihr, yaynlayan:Cihan Okuyucu, Kayseri 1995, 56. 415 bk. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ank. 1966, 14.
412
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 209
Divan- Hikmet bal altnda toplanan iirleri Prof. Dr. Mustafa Kafalnn ifadeleriyle Kuran ve hadislerin man ve ruhuna uygun manzum ve vecize hikmet edasnda Trke szlerdi.416 Gerekten de Ahmet Yesevde Kuran ayetlerine uygun sylemler bulmak mmkndr. Bunu kendisi de Benim hikmetlerim ferman- Sbhn - okuyup anlasan man-y Kuran yni -Benim hikmet adn tayan iirlerim Tanrnn fermandr- Onlar okuyup anlyorsan Kurann anlamlardr. eklinde ifade ediyor. Ancak dank halde olan bu iirler metodik bir Kuran evirisi deildir. Ama bunlar slm dinini, Trke iir ve iirdeki msik ve ahenkli ifadelerin atalarmza benimsetmede nemli bir rol oynad yadsnamaz. Milletimizin Kuran- Kermle iletiim kurabilmesini salamak iin zellikle son yetmi yl iinde birok eviriler yaplmtr. Bu evirilerin birounun Trk dilinin edeb zelliklerinden, iirin cazibe ve ahenginden olduka uzak olduu grlmektedir. Kurann esas metninin iirsel, sanatsal, baka ifadeyle estetik ynnn evirilerde kullanlmamas, bu yne zen gsterilmemesi Kurann gerek anlamndan uzaklama endiesinden ve korkusundan olduu dnlebilir. Gene bu endieyle evirilerde kullanlan dil, ou kez bugn kullanlan ve yaayan Trkeden uzaktr. Ayrca Kuran metnine sadk kalmak amacyla baz evirilerde cmleler Trk dil bilgisi kurallarna uymayacak biimde yer almaktadr. Bu konuyu Prof. Dr. Yaar Nuri ztrk yle dile getirmektedir: Meallerin hemen tamamnda dil sorunu vardr. Bu dil sorunu, Elmall Hamdi Yazr gibi byk bir stadn mealinde, Arapa ve Farsa bilmeyenlerin anlamalarn zorlatracak kadar ardr417 Halkmz anlamn bilmedii halde Kurann Arapas okunduu zaman byk bir zevkle dinlemektedir. Ondaki ses ahengi, msik, estetik zevk ve heyecan uyandrmaktadr. Oysaki evirilerde de ayn zevk ve heyecan duyabilse, Kurann ve Kurana dayal slmn benimsenmesi, renilmesi daha kolay salanrd. Bir ksm araclara, yorumculara Kutsal Kitabmz anlamak iinihtiyac olmaz, dorudan doruya dinini Kurandan renirdi.
bk. M. Kafal, Ahmed Yesev, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993, 165-169. 417 Y. Nuri ztrk, Surelerin ni Srasna Gre Kuran- Kerm Meali, stanbul, 2008, 9.
416
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 210
Kuran- Kermin estetik ynn evirilere aktarmak isteyen ve Kurann veya baz surelerinin manzum evirilerini yapmak gayretini gsterenler olmutur. Benim grdm kadaryla byle bir almann son rneini veren Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi retim yelerinden Prof. Dr. Nusret amdr. Nusret am, eserinin nsznde unlar yazmaktadr: Dorusunu sylemek gerekirse Trklerin hakanndan obanna kadar iirle uramas, en azndan onu ak derecesinde sevmesi ve Kurann zellikle Mekk Surelerinin bize iirsel bir slupta kaleme alnmadklarn izah etmekte glk ekmekteyiz.418 Daha sonra estetik zevk ve heyecan uyandracak bir evirinin gereini ve byle bir evirinin halkmz arasnda ayrlklar ve araclar ortadan kaldracan u cmlelerle zetler: Pek ok ilahiyat dinimizi z kaynandan deil de, ehil olmayan birtakm kimselerden renmekte olduumuzdan ve bunlarn szlerinin ayetmi gibi kabul edilmesinden ikyeti olmaktadrlar yleyse Kuran Mslmanl iin her eyden nce insanlarmzn ellerine Kuranca, yani edeb ve estetik yn kuvvetli, anlalr, dosdoru bir meal vermemiz gerekmektedir Kuran Mslmanlnn birinci art edeb ve estetik yn kuvvetli, anlalr, dosdoru bir meal vermemiz gerekmektedir. Bunu yapmadmz takdirde ikayetlerimiz devam edip gidecektir ve olan biz Mslmanlara olacaktr. Bu grlere katlmamak mmkn deildir. Edeb ve estetik yn kuvvetli, gvenilir, insan saran, kolayca ezberlenebilen, kolayca aklda kalabilen, yaayan Trkeyle yaplm eviriler halkmz Kurann ieriini (muhtevasn) renmeye ynlendirecek, insanlarmzn neyin din, neyin din olmadn dorudan Kuran- Kermden anlamalarn salayacaktr. Yakn dnemlerde Kurann manzum evirileri denemelerinin yapld bilinmektedir. M.. lahiyat Fakltesi emekli retim yesi Do. Dr. Emin Ikn baz manzum tercmeleri olduu sylenmektedir. Benim ulaabildiim manzum Kuran evirilerinin balcalar unlardr: Enver Tuncalp (1914-1992): Albay emeklisi. Kurandan baz sureleri manzum olarak evirdi. Bu evirileri deiik dergilerde yaynland. Kuran- Kermden Ayetler bal altnda topland (Ankara 1960).
418
Nusret am, iir Diliyle Kuran- Kerm Meali, Ank. 2002.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 211
Do. Dr. Bedri Noyan (1912-1997): Kuran- Kerm Manzum Meal, Ard Yaynevi yayn, stanbul 2002, 864 sayfa. Bekta anlayna gre manzum eviri. (Do. Dr. B. Noyan K.B.B. hastalklar doenti idi.) Adil Ali Atalay (Vaktidolu): Kuran- Kerm Manzum Meali ve Tefsir zeti, stanbul 2007, 16.5x 24.5 cm. boyutlu, 864 sayfa, Anadolu Alevilii asndan aklamal. A. Adnan Stmen: Kuran- Kermin Mealen Manzum Aklamas, stanbul 1984, dal Yaynevi yayn, 15.5x23.5 cm boyutlu, 428 sayfa. Behet Kemal alar (1908-1969): Kuran- Kermden lhamlar, stanbul 1966, Minnetolu Kitabevi yayn. Daha sonralar Kltr Bakanl tarafndan yeniden yaynland. Kurann btnn iermemektedir. Rza ilolu: Tanr Buyruu Oku-Kuran Manzum eviri, stanbul 1987, Oku Yaynevi yayn, 14x19.5 cm boyutlu, 725 sayfa. Prof. Dr. Nusret am: iir Diliyle Kuran- Kerm Meali, Ankara 2002, Ankara . lahiyat Fakltesi Sanat Tarihi retim yesi (lahiyat Fak. Mezunu) olan Prof. Dr. Nusret amn bu eseri kendi zel yayndr. evirinin balangcnda bilgilendirici aklamalar var. Kk surelerden rnekler sunmadan nce, yanl anlalmamak iin Kurann evirisinden amacmzn Onun halkmzca aracsz anlalmas, okunmas olduunu belirtmeliyiz. slm bilginleri ibadetlerin de eviri (meal) ile yaplabileceine imkn (ruhsat) vermi iseler de kiisel olarak Mslmanlar arasnda ibadet btnlne zarar verme ihtimali karsnda resm (toplu) ibadetlerin Kurann Trkesiyle (evirisiyle) yaplmasnn uygun olmad grnde olduumuzu aklamalyz. Fatiha Suresinin Manzum evirileri Nusret amdan: Rahmet ve merhamet sahibi Allahn adyla balarm. ten vgler, lemlerin Rabbi Allah iindir, Allah iin, O, Rahmet, merhamet sahibidir; O sultandr kyametin. Yalnz sana taparz. Yalnz Senden yardm dileriz. Yolumuzu doru, dosdoru eyle hepimizin.
S a y f a | 212
Bir yol ki, yolcularna hep nimetler verdiin Bir yol ki azmad, gazap grmedii hi kimsenin. Enver Tuncalpdan: Alemlerin Rabbi, Rabbe hamdolsun Rahman ve Rahmdir, dilediini sun Din gnnn tek sahibi Odur, O gn yalnz Onun istei olur Yalnz Sana kuluz, Sana taparz Yardm isteini Sana yaparz, Bizi doru yola ilet Allahm, nayetin kula devlet Allahm. Verdiine oktur verdiin nimet Bizi o kullarn yoluna ilet Senin gazabna uram zell O sapk kullarn yoluna deil Behet Kemal alardan: Hamd evrenler sahibi Yce Allah iindir; Allah ki acyandr, koruyandr, sevendir; Gn gelince; ancak, Odur hesap soracak Tek sana tapan, Senden medet umarz biz; Saptmlar yoluna dmekten koru bizi, Doru yoldan ayrma bizi, aman Rabbimiz! hlam Suresi Manzum evirileri Nusret amdan: De ki Allah birdir ve tekdir Allah sameddir, sonsuz bir varlktr Dourmas yok, dourulmas yoktur Onun Ve ei menendi yoktur Onun Enver Tuncalpdan: De ki; O Allah birdir, bir tekdir, Varl, birlii Haktr, gerektir,
S a y f a | 213
Rabbim zevalsizdir, bk ve daim, Domam, dourmaz ztiyle kaim Hibir ey benzeri ve dengi deil, O esiz Allahn nnde eil Behet Kemal alardan: Syle ki gndz-gece Tanr tek, Tanr yce; O domaz ve dourmaz Kimse Ona denk olamaz. Kuran evirileri sadece Arapa bilen ilahiyatlara braklamayacak kadar nemlidir. Bu konuda edebiyatlarmzn, dilcilerimizin, bilim adamlarmzn da sorumluluklar ve grevleri olduuna inanyorum. Kuran- Kermi toplumumuza sevdirmek ve okutmak, aracsz olarak Kuran ile iletiim kurmalarn salamak insanmza ve dinimize hizmettir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Tarihsel Bakmdan Halifelik

- Ortaya k, Geirdii Aamalar Numan Durak Aksoy* zet: Halifelik, btn slam tarihi boyunca slam toplumlarnn yegane ynetim biimi olarak alglanmtr. Gerekte ise gce dayal bir sistemden baka bir ey olmayan halifeliin geirdii tarihsel aamalar incelendiinde, dini olmaktan daha ok siyasi bir kurum olduu grlmektedir. Biz bu almamzda, halifeliin ortaya kndan, 3 Mart 1924te kaldrlna kadar geirmi olduu tarihsel sreleri incelemeye altk. Anahtar Kelimeler : Halifelik, Hilafet, Emeviler, Abbasiler, Osmanllar, Seluklular Abstract: Historical Viewpoint: The Caliphate Its Come out and states which its pass onThe Caliphate is perceived only management system in all islamic nations. Especially it can be seen that the Caliphate is only a system which based on the power. n our syudy we try to examine that from appear of the Caliphate to lifted 3 March 1924 all of historical processes. Key Words: The Caliphate, Emevis, Abbasids, Ottoman Empire
GR Halife kelimesi szlkte; vekil, birinin yerine geen kimse, Hz. Muhammedin vekili olarak Mslmanlarn mam ve eriatn koruyucusu419 anlamlarna gelmektedir. slam camiasnn en yksek reisinin yani mamnn unvan420 olarak halifeyi slam alimleri din ve dnya ilerinin yrtlmesi hususunda eriat sahibine naiplik etmek anlamnda kullanmlardr421.
Yrd. Do. Dr., nn niversitesi Eitim Fakltesi. Ragb el-sfehani, el-Mfredat fi Garibil-Kuran, stanbul, 1986, 293; bn Manzur, Lisanul-Arab, Beyrut, 1997, IV.183-183; emseddin Sami, Kmsut-Trk II, stanbul, 1985, 465. 420 Arnold T.W., Halifelik, .A., V/I, 148. 421 Ebul-Hasan Ali b. Muhammed el-Maverdi, Ahkamus-Sultaniyye, Beyrut, 1994, 29; bn Haldun, Mukaddime, Kahire, t, II.578; Ebul-Muin en-Nesefi, Tabsiretl-Edille fi Usulid-Din, Dmak, 1993, 191; Muhammed Ebuz-Zehre, Tarihul-Mezahibil-slamiyye, y, 1989, 20; Ali Duman, slam Hukukuna Gre Siyasi Fikir Hrriyeti, Baslmam Doktora Tezi, Konya, 1999, 89.
* 419
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 216
Gerek mikro gerekse makro dzeyde her ne suretle olursa olsun bir araya gelmi toplumun ilerini ekip evirecek yneticiye, bakana ihtiya duyulmas, inkar mmkn olmayan sosyal ve siyas bir olgudur. Dolaysyla her toplumun bir ynetime gerek duyaca aktr422. Meseleye bu ynden baklacak olursa Hz. Peygamber, Medinede kurduu slam toplumunun bakandr. Dier bir anlatmla Hz. Muhammed, peygamber olmas hasebiyle Mslmanlarn dini lideri ve Medinedeki toplumun siyasal ilerini stlenen bir idareci olmak bakmndan da halkn dnyev lideridir. Halife kelimesi Kuran- Kerimde, yaln haliyle sadece iki ayette gemektedir423. Bunlarn her ikisinde de halife kelimesi, Hz. Muhammedin yerini alacak kimse eklindeki terim anlamnda kullanlmam olduu gibi, bu anlamda kullanlacana dair ne bir iaret ve ne de bir delil bulunmaktadr. Hz. Muhammedin vefatnn ardndan ortaya kan halifelik ise grn itibariyle Hz. Peygamberin toplum ierisinde gerekletirdii fonksiyonlar srdrebilmek amacyla, ilk dnem slm toplumunda ortaya km bir siyasal sistemdir. Halifelik, bal bana bir aratrma konusu olduundan dolay burada her ynyle, teferruatl bir ekilde incelememiz sz konusu deildir. Bu aratrmamzda Hz. Peygamberin vekillii demek olan halifelii, hukuk boyutlar, geirdii siyasal aamalar ve bu aamalarn sonular bakmndan ele almay amalamaktayz.
1. Halifeliin Ortaya k ve Rait Halifeler

Hz. Muhammed hayatta iken hem devlet bakan, hem Peygamber olarak devletin badr. Bundan dolay Peygamberimizin zamannda Mslmanlar arasnda her hangi bir ihtilf sz konusu deildir. Hz. Muhammedin vefatnn ardndan ortaya km olan halifelik ise, Hz. Muhammedin vekili olarak Mslmanlarn mam ve eriatn koruyucusu olarak kabul edilen kimseler tarafndan icra edilen siyasi bir kurumdur424.
lk dnem slm toplumunun ve sonraki dnem Mslmanlarnn sosyal dzenlerinin gerekletirilmesinde siyasal iktidara olan ihtiya konusunda geni bilgi iin bkz. Duman, Siyasi Fikir Hrriyeti, 90. 423 Hani Rabbin Meleklere demiti ki: Ben yeryznde bir Halife yaratacam Bakara, 2/30, Ey Davud! Biz seni yeryznde halife yaptk Sd 38/26. 424 Geni bilgi iin bkz. Duman, Siyasi Fikir Hrriyeti, 89-90; Ali Duman, slam Amme Hukuku Tarihinde Bir Dnm Noktas: Sakifetu Beni Saide, Ekev Akademi Dergisi, Yl: 8, 21 (Gz, 2004), 141-152.
422
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 217
Halife seimi veya ksaca hilafet konusu Mslmanlarn peygamberin vefatnn ardndan kar karya geldikleri en byk ve en nemli ihtilaft.425 Peygamberin lmyle birlikte balayan bu ihtilaf bir takm kabile ekimelerini de beraberinde getirmitir. Ensar ve Muhacirler arasnda balayan ve peygambere yaknlktan tutun da misafirperverlie kadar hizmet sylentileri devam eder ve sonunda her iki taraftan birer emir seilmesi nerisine kadar varan halifeliin ortaya k sreci Sakife Oullar Glgeliinde balar426. Bir takm tartmalar sonucu Saide Oullar Glgeliinde toplanan kalabalk, Hz. Ebu Bekri Devlet Bakan (Halife) seer. Cumhuriyet rejimi olarak ifade edebileceimiz bir sistem iinde Devlet Bakan seilen427 Hz. Ebu Bekr halka yaynlad bir mesajnda: Ey Mslmanlar, ben size devlet bakan seilmi bulunuyorum, bana bu hususta yardmc olunuz. ayet hizmette kusur edersem beni ikaz edersiniz. u hususta iaret etmek isterim ki sizin kuvvetiniz, zayfn hakkn alncaya kadar kuvvetlidir, szleriyle halka hizmet edeceini ve herkese kanun nnde eit haklar tanyacan ifade eder. Grlecei gibi Ebu Bekrin halife olmasnda belirleyici bir Nass olmayp bir nevi seimle sonulanm ve Ebu Bekrin ifadesinden de anlalaca gibi her trl artlar koulmam tamamen sosyal artlar mlahazas sonucu Hz. Ebu Bekr Halife seilmiti. nk yaplan bu toplantda Ensar ve Muhacirler arasnda Hz. Peygambere halife olacak ahs aratrlrken hi kimse Resulullahtan naklen tek hadis
Ebul-Hasen Ali b. smail el-Ear, Kitbu Makaltil-slmiyyn vehtilfil-Musalln, ner. Helmut Ritter, Wesbaden, 1980, 2; Eb Muhammed el-Hasen b. Musa en-Nevbaht,, Fraku-à, Necef, 1936, 2; Ebul-Feth Muhammed e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, Beyrut, 1993, I.23, I.31; erafeddin Yaltkaya, slamda lk Fikr Hareketler ve Dn Mezhepler III, Darl-Fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, XIV, 3; Muhammed Ebuz-Zehre, Trhl-Mezhibil-slmiyye fis-Siyseti vel-Àkidi ve Trihil-Mezhibil-Fkhiyye, ys, 1989, 20 vd; Hseyin Hatemi, slm Hukukunda Devlet Yaps, stanbul, 1970, 58; Ziyauddin Rayys, slamda Siyasi Dnce Tarihi, ev. brahim Sarm, stanbul, 1995, 87-88; Ethem Ruh Flal, mamiye s, Ankara, 1984, 23; Duman, Siyasi Fikir Hrriyeti, 107. 426 Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Taber, Tarhl-mem vel-Mlk, Beyrut, 1988, II.241-246; Ear, 2-5; Eb Muhammed Abdlmelik b. Hiam (bn Hiam), es-Siretn-Nebeviyye I-IV, tah Mustafa es-Sakbrahim el-Ebyr-Abdlhafz bl, Daru bn Kesr, Beyrut, ts , IV.656-661; Ebul-Hasan Ali ibnl-Esir, elKmil fit-Trh, Beyrut, 1995, II. 325-332; Eb Muhammed Abdillah bn Kuteybe ed-Dineveri, el-mame ves-Siyse, ran, 1413, I.21-27; bn Kuteybe ed-Dineveri, el-Me`rif, Beyrut, 1970, 74; Duman, Sakifetu Beni Saide, 147. 427 Fahrettin Atar, slam Adliye Tekilt, Ankara, 1991, 63.
425
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 218
rivayet etmemitir.428 Zaten bu konuda belirleyici bir Nass ve iaret bulunsayd bu tr tartmalar olmazd. mamlar Kureyten olur hadisi de mezhep taraftarl ve kabile, asabiyet ve kavmiyetilik anlay ile rivayet edilmi bir szdr, demek hi de isabetsiz saylmaz. Bu toplantda Ensar ile Muhacirlerin zerinde birletikleri hususlar unlardr: - k ve yayl srasnda slamiyete mal ve canyla hizmet - slmiyeti kabul etme srecindeki kdem - Risaletin Cahiliye devrinden itibaren Kureye ait oluu; Nbvvetin onlarn iinden k ve bylece Araplarn emirlik hususunu yalnzca Kureye mahsus bilmeleri - Resulullaha (sav) yaknlk, tecrbe ve ayn kabileden olma. Dier taraftan daha Cahiliye Devri Araplarnda Emir, hem padiah, hem kad, hem maliye nazr, hem asker kumandan, hem her eydir429. Bunlardan da anlalaca zere Ebu Bekrin halife seilmesinde herhangi bir Nass veya iaret deil, dorudan gelimekte olan slam devletinin savunmas ve yaylmasn gerekletirebilecek birlii ve dzeni koruyabilecek kabiliyette oluu, Kureyli olmak hasebiyle de nesep, yallk ve tecrbe bakmndan etrafnda sayg uyandr, Mslman olmakta ki kdemi ve Resulullah (sav)n en yakn arkada oluu gibi, vasflar rol oynamtr.430 Hz. Ebu Bekrin iki yllk hilafeti, evrede ba gsteren Dinden Dnme (ridde) olaylarnn kararl bir ekilde bastrlmas, Irak ve Suriye fetihlerine giriilmesi ile gemitir. Hz. Ebu Bekr hastal arlanca birok sahabeye Hz. mer hakkndaki kanaatlerini sorar hepsi de ondan sitayile sz ederek, bu ii ondan daha iyi yapacak birinin bulunmad hususunda birleirler ve neticede Hz. mer, Hz. Ebu Bekrin vasiyeti zerine halifelie getirilir. Sahabeden bir ksm Hz. merin sertliini sylemi olsalar da, onu adil ve gerekten slmn
Geri Eari (Makalat 2), Hz. Ebubekirin mamet Kureytendir hadisini delil olarak zikrettiini sylyorsa da, ilk devir tarihilerinin hibirinde buna dair bir tek teyit yoktur; Mehmed Said Hatipolu, slmda lk Siyas Kavmiyetilik Hilfetin Kureylilii, AFD., C. XXIII, Ankara, 1978, 147; Flal, , 42. 429 Flal, , 43. 430 Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi , ev. Salih Tu, stanbul, 1991, II.846, 853; Philippe Hitti, Siys ve Kltrel slm Tarihi, ev. Salih Tu, stanbul, 1980, I.210; Flal, , 46; Duman, Siyasi Fikir Hrriyeti, 166.
428
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 219
ann ycelten emsalsiz bir idarenin mmtaz mmessili olduunu da kabul etmilerdir. Hz. merin bu ekilde halifelie gelmesi dolaysyla istihlaf ad verilen, nceki yneticinin kendisinden sonra kimin ynetime geleceini etrafndakilerle istiare ettikten sonra aklamas eklindeki seim biimi ortaya km olmaktadr431 Hz. merin on yldan biraz fazla sren halifelii slam dnyasnn her bakmdan gelime ve genileme dnemi olmutur. Selefinin iki yllk halifeliinde olduu gibi onun halifelii srasnda da, Mslmanlar arasnda itikad ynden her hangi bir ihtilafn varlna rastlanlmaktadr. Hz. mer azatl klesi ve Hristiyan olan biri tarafndan hanerlenince, vefatndan nce halifelik iin kimseyi aday gstermeyerek halife seimi iini bir rya havale etmitir ki, bu ra heyeti hayatlarnda cennetle mjdelenen Aere-i Mbeereden sa kalanlarla Hz. merin kendi olu Abdullahtan meydana gelmektedir.432 Bu ra uzun sren mzakerelerden sonra Hz. Osman b. Affan halife olarak semilerdi. rada bulunan Abdurrahman b. Avf, Osman b. Affan, Ali b, Ebi Talib, Zbeyir b. Avvam, Talha b. Ubeydullah ve Sad b. Ebi Vakkas ile ye sfat ile olmayp mavir olarak bulunan Hz. merin olu Abdullah, seimde Allahn Kitabna, Resulnn Snnetine uymak ve kendinden nceki iki halifenin yolundan gitme artn koymulardr. Bu artlara Hz. Ali gcmn ve bilgimin yettii kadar cevabn verirken Hz. Osman evet cevabnn verince, ra, Hz. Osman tercih etmitir. Hz. Osmann seiliinde bu tereddtsz olarak verilmi evet cevab kadar yann bykl ve yaratlnn yumuakl rol oynamtr, denilebilir. Burada da grld gibi nc halifenin tayin ekli de bir tr seimle olmutur ve bir Nass sz konusu deildir. Hz. Osmann hilafeti tarihte genellikle ikiye ayrlr. Birinci alt yllk dnem iyi idare, ikinci alt yllk devre de gayri meruluk ve karklk ile tavsif edi-
Taberi, II.352; bnl-Esir, II. 425; bn Kuteybe, el-mame, I.35 vd.; Bakillani, 196; Flal, , 48; Duman, Siyasi Fikir Hrriyeti, 152. 432 Flal, 42; Andre Miguel, 82.
431
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 220
lir. Bu tr ayrmlar karklklarn ve isyanlarn, ikinci devrede daha ok olmasndan kaynaklanmaktadr. Hz. Osman devrindeki karklklarda onun dini anlamda gayri meru idaresinden sz etmek hakszlk ise de, Haim oullar ve meyye oullar arasndaki rekabet ve ayrlklarn nemli rol olduu zerinde durulabilir. te yandan bu devirde doan karklklar ve soylar arasndaki ekimelerin tezahrleri, daha sonralar iann douu ve gelimesine kmsenmeyecek tesirlere sebep olmutur. Cmertlii, yumuak huyluluu, tevazuu ve hayas ile tannm olan Hz. Osman devrinde ortaya kan karklklarda selefi Hz. mer kadar dirayetli olmay ve gelenleri her hususta serbest brak, aldrmay bize gre fitnenin kndaki amillerin balcalarndan biri olarak gzkmektedir. Bu ekildeki idare toplumda huzursuzluklara yol at gibi neticede isyanclarn ortaya kmasna da zemin hazrlamtr. Basra, Kufe ve Msrdan gelen isyanclar Medineyi muhasara ederek Halifeyi azl etmek istemiler, Hz. Osman onlar konuarak ikna etmeye almtr433. Ancak Hz. Ali, Talha ve Zbeyrin oullar ve dier vazifelilerce korunmasna ramen ilerinde Hz. Ebu Bekrin olu Muhammedin de bulunduu bir grup tarafndan 18 Zilhicce 17 Haziran 656 tarihinde feci ekilde katl edilmitir. Hz. Osmann ehit edilmesiyle, Hz. Osman zamannda balam olan fitne dorua ulamtr. Halife Hz. Osmann Haziran 656 ylnda feci ekilde ehit edilmesine son derece zlen Hz. Ali ve dier ashap Mescitte toplanarak yeni halife seimine giderler ve Ali b. Ebu Talibe teklif edilen hilafeti Hz. Ali, orada bulunan Talha ve Zbeyre teklif eder. Fakat srar zerine kabul eder. Hz. Alinin hilafete geli tarihi ihtilafl olmakla birlikte Hz. Osmann ahadetinin be veya yedinci gn olarak tahmin edilmektedir. Hz. Ali, biatten sonra en nemli mesele olan Hz. Osmann katillerinin bulunmas ve cezalandrlmas konusunda daha iin banda ypratlmaya balanr. Kendisine ilk anda biat eden, Hz. Talha ve Hz. Zbeyr katillerin cezalandrlma-
433
bn Kuteybe, el-mame, I.46-62
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 221
snda srar ediyorlard. Hz. Alide hakl olarak Bize hkmeden bu kavimle nasl baa karm deyip, beklemeyi ve ortaln yatmasn uygun gryordu.434 Bu dncesinde kendisine fiilen yalnz Medinede biat edilmi olmas, vilayetinin durumunun henz aydnlanmaydr. Nitekim dier vilayetler biat ederse de am Valisi Muaviye b. Ebu Sfyan kendisini biate davet iin gelen eliyi reddeder ve Hz. Osmann kann talep, perdesine brd hilafet arzusunu sonuna kadar gstermeye kararl olduunu zmnen ifade etmi olur. te Hz. Osman zamanndan itibaren ynetim sorunlar yznden kin tohumlar yeermeye balamtr. Hz. Alinin halifelii dneminde bu kin tohumlar Hz. Muhammedin yakn arkadalar arasnda scak savalara sebep olmutur. Bir tarafnda Hz. Muhammedin damad Hz. Ali, dier tarafta Hz. Muhammedin ei Hz. Aienin bulunduu Cemel savanda 7000 Mslman ldrlmtr.435. Bu savata cennetle mjdelenen sahabilerden Talha ve Zbeyr b. Avam da, Hz. Aienin yannda yer almlardr436. Grlyor ki, dinde siyas sorunlar, sekin ve temiz Mslmanlarn bile birbirleriyle savamalarna sebep olmutur. Daha sonra Hz. Muaviye de Hz. Alinin halifeliini kabul etmemi ve bu yzden Sffin Sava gereklemitir. Sffin savanda da 4000 dolaynda Mslman ehit olmutur. Neticede Hz. Ali Kfede, Hz. Muviye de amda halifeliini yrtmtr. Ancak Hz. Alinin ehit edilmesinin ardndan olu Hz. Hasan halife seilmi. slam toplumunda yeniden kan dklmesini istemeyen ve insanlarn sulh iinde yaamalarndan yana olan Hz. Hasan, halifelii Muaviyeye devr etmitir.
2. Emevi ve Abbasi Halifelikleri

Hz. Hasann hilafette kal sresi hakknda farkl rivayetler vardr. Bir ksmna gre drt ay 3 gn bir ksmna gre 6 ay 3 gndr. Hz. Muaviye ile anlama 31 Temmuz 661 tarihinde yapldna gre ikinci ihtimal daha doru olmaldr. Ancak grlen o ki, Muaviye Hz. Ali soyuna veya ksaca Haimoullarna
Hitti, I.281; rfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Eb Sfyan, Ankara, 1990, 174-186; Flal, , 68; Duman, Siyasi Fikir Hrriyeti, 146. 435 . Agh ubuku, Kltrmzde Din Unsuru,, Milli Kltr Unsurlarmz zerine, Ankara, 1990, 66. 436 Ali b. Ebi Talib, Nehcl-Belaga, Beyrut, t, I.155-157, 162, 202; bn Kuteybe, el-mame, I.161-166.
434
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 222
kar sadakat ve itaat gstermek yerine, bunun tersini yapm veya yaplmasna msaade etmitir. Hz. Muaviyeden sonra gerek Yezit, gerek II. Muaviye ve gerekse I. Mervan ve daha sonralarnda biat etme, yani bir nevi hanedanlk dnemi devam etmitir. Bylece Hilafetin intikalinde tevars usul balamtr. On drt Emev halifesinden drd, I. Muaviye, I. Yezid, I. Mervan ve Abdul-Melik kendilerinden sonra hilafet makamna gelmek zere oullarn tayin etmilerdir437. Emevlerden ktidar ele geiren Abbasler, Emev ailesinin kkn kazma siyasetine girmilerdir438. Abbasler, umumiyetle Emevlerin temsil ettii Mlk Devlet (Meliklik) yahut Sekler Devlet eklinde gerek Halifelik fikir ve idealini temsil eden kimseler olarak kabul edilmilerdir.439 Burada unu da zikretmek yerinde olacaktr. Emev Halifelii bir Arap mparatorluu, Abbaslerin ki ise, daha ok (mmet esasna) dayal beynelmilel bir slam mparatorluuydu. Abbas mparatorluunda yapc rol oynayan dier bir ok rk ve milletler arasnda Araplar dierlerinden farkl bir biimde her hangi bir rk unsurunu tekil ediyorlard. Abbaslerde Halife, devletin en st noktasnda (Devlet Bakan) sfat ile yerini almaktadr. Kazalarndaki yetkisini bir Kadya, asker fonksiyonunu bir General (Emir)e ve nihayet sivil mlk alandaki sahip olduu emretme gcn (otoritesini) vezire devredilebilirdi ve bylece yaplmtr. Fakat Halife hkmetle ilgili btn ilerde niha sz sahibi kimsedir. Abbasler balangta ele geirdikleri makam bir mamet (mamlk) yani dini vasfta bir bakanlk makam olmasna ve bu vazifenin asaletine yakan bir nem vermilerdir ki, bu nem daha sonraki senelerde, ellerindeki fiili ve gerek kuvvet ve kudretlerine nazaran ters orantl bir ekilde artmtr. Sekizinci Abbasi Halifesi Mutasm Billah (833) ile balayp hanedannn son bulduu devreye kadar devam edecek ekilde bir halifeler Allah adnn kendi asl isimlerine takld bir takm eref ve unvanlar tamaya baladlar. kleri esnasnda ise,
Hitti, I, 434. Hitti, I, 440. 439 Hitti, I, 444.
437 438
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 223
halk onlara, Halifetullah (Allahn halifesi, vekili) ve daha sonralar ifade edilen unvanlar vermeye baladlar. Gerekte bu unvanlarn verilmesi ilk olarak elMtevekkil (847-861) ile balam ve Osmanl halifelerinin son gnlerine kadar devam edip gitmitir.440
3. Halifelik ve Trkler
slamiyeti kendi arzular ile kabul eden Trkler, Emevlerin menf tutumu yznden devlet ve hkmet ilerinde faal rol oynayamamlard.441 Trkler daha sonra Abbaslerin mspet davranlaryladr ki, sarayda ve orduda kendilerini gstermiler ve komutanlklara, valiliklere kadar ykselmilerdir. Tolunoullar ve hitoullar adyla geen Trk devletlerini, Abbas saraynda yetimi valiler kurmulardr. Seluklular dneminde emirler ve komutanlar halifelere sayg gstererek ve otoritelerini tanyarak onlarn manevi desteinden yararlanmlardr. Trk ve slam tarihi bakmndan ok mhim bir gelime olarak deerlendirilen Seluklu Sultan Turul Bey ile Abbasi halifesi Kaimbiemrillah arasnda balayan ilk resmi mnasebetler mspet bir ekilde neticelenmitir. Turul Beyin Abbas halifeliini Bveyhoullar tehlikesinden kurtarmasna karlk Halife Kaim bi-emrillah kzn Sultan Turula vererek Onu Melikul mark vel-Marib (Dounun ve Batnn Meliki) olarak dnyaya tantmtr.442 Bundan dolay Seluklu sultanlar ile Abbas halifeleri arasnda yaplan antlama gereince din ileri Halifeye, dnya ileri de Sultanlara intikl ettirildiinden, din ynden Sultan Halifeye, siyas ynden de Halife Sultana bal olup Seluklu sultanlarna: (Rknd-din-Dinin Temeli) ve (Ksml-EmirilMmin)nin (Halifenin orta) unvanlar verilmekle bu ortaklk salanmtr.443 slam tarihinde ilk defa din ve dnya ileri birbirinden resmen ayrlm, Seluklu Sultanlar Halifeliin dnyev otoritesini ellerine geirerek Sultan veya Sultan- slam unvann alrken Abbasi halifeleri de, dini reis sfatyla uhre-
Hitti, I, 448. H. Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, stanbul, 1980, 45-48. 442 Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri ve Trk Tarihi, Ankara, 1983, 168. 443 Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, 95.
440 441
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 224
v ileri yrtmlerdir. Bylece Seluklular, Abbas halifelerini adeta, avularna alm ve halifeler onlarn isteklerine boyun emek durumunda kalmlardr.444 Bunun yannda Sultanlar da, Halifelere hrmet ve tzimde kusur etmemiler. Bastrdklar paralarla, okuttuklar hutbelerde nce onlarn adlarn zikretmilerdir.445 Byk Seluklularn yklna kadar devem eden bu mnasebetler, Anadolu Seluklular devrinde de devam etmi. Trkler daima i ve d tehlikelere kar hilfeti korumular ve kollamlar. slam aleminin birlik ve beraberliinin bozulmamasna dikkat gstermilerdir. Ancak, Anadolu Seluklularnn Moollara 1243 Kseda yenilgisini mteakip Mool-lhanl hakimiyetini tanmak mecburiyetinde kalmalar ile vefal bir koruyucudan mahrum kalan Abbas Halifelii de 1258 tarihinde Moollar tarafndan yklm oldu.446 Ksa bir aradan sonra Halifelik messesi Msrda yeniden kuruldu. Msr ve Suriyeye hakim olan Trk Memluklu Sultanlar yannda artk dnya ilerine karmayan en yksek din adam olarak kalmlardr. Halifelik messesi 1517 ylnda Suriye ve Msrn fatihi Yavuz Sultan Selim tarafndan Kahireden stanbula devredilmitir. slamn en sonuncu byk halifelii, Arap olmayan bir millet Osmanl Trkleri, stanbulda temsil etmilerdir. Bu da takriben (1517-1924) ylna kadar srmtr.447 Yavuz Sultan Selim ile Halifelik sfatn da tamaya balayan Osmanl Sultanlar, bylece lkenin hem maddi ve hem de manevi alanda bakanln yapmlardr. Osmanl Sultanlarnn rf ve din hkmranlk almetleri: Hutbe (Cuma namaznda adnn anlmas), sikke, tabl (Arapa da davul demek olup, adna nbet vurulur), sancak, (Sultan adna devleti temsil eder ve kutsal), Tu, mhr (Adna mhr kazdrmak) ve ferman olarak saylabilir.448 Yavuz Sultan Selimin Halife unvann kullanp kullanmad hakknda ihtilaf vardr. Bazlarna gre Yavuzun Msr almas zerine hilafet Osmanl saltanatna gemi gibi kabul olunmutur. Gerekte Yavuz Sultan Selim halife unvan ile bulunup, kendisini Abbas halifelerine balayan ahs, siyas bir fitne-
brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, Ankara, 1977, 302-303. Kymen, , 87. 446 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971, 458. 447 Philip K. Hitti, slam Tarihi, ev. Salih Tu, stanbul, 1989, 262. 448 Uzunarl, Saray Tekilat, , 235 vd; Taneri, , 33-82.
444 445
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 225
ye alet olmamak iin stanbula getirmi olmas, ondan Hilafeti alm gibi yorumlanmsa da, bu gr doru deildir. Yavuz ve ondan sonra gelen padiahlar bastrdklar paralarda Halife yerine Sultan unvann kullanmlardr. Cuma gnleri okunan Hutbeler de Halife adna deil, Sultan adna okunmutur.449 Bazlarna gre de, Trk Sultan Yavuz, son Abbas halifesi olan Mtevekkili beraberinde stanbula getirip Ayasofyada yaplan bir merasimle hilafeti ve mukaddes emanetleri devralm: Bu suretle slam Halifelii Abbaslerden Osmanllara gemitir.450 Tarihilerin ounluu bu gr benimsemediklerinden, bizde bu gre katlarak Yavuz Sultan Selimin ilk Osmanl halifesi olduunu kabul etmekteyiz.451 k, Hilafet artlarna gre, bu makam glge insanlarn deil, slam davasna sahip ve kudretli Osmanl Sultanlarnn fiilen olduu gibi, hukukende halife olmalarn gerektiriyordu.452 Bylece, Seluklular devrinde, maddi kudret sultanlara, manevi otorite de halifelere ait iken; Osmanllar Saltanat ve Hilafeti birletirmekle, slamn hilafet artlarn da yerine getirmilerdir. Ancak Sultan II. Mahmud (1808-1839)un at yol zerinde ilan edilen Tanzimat (3 Kasm 839)a gre Padiah, Osmanl tarihinde ilk olarak kendi ordusu ile yetkilerini snrlamaktadr. Osmanl Sultan ile tebs arasndaki mnasebetleri dzenleyen bir anlama zelliini tayan Tanzimata ayn zamanda bir slam Halifesi olan Osmanl Sultan, kendi yetkileri zerinde bir kuvveti -Yeni Kanunu- tanyarak hukuk devleti yolunu am olmaktadr. 23 Aralk 1876 tarihinde Sultan II. Abdlhamid (1876-1909) tarafndan ilan edilen Kanun Esas (Anayasa) ile Merutiyet kabul edilmitir. Buna gre hakimiyet yn Osmanl hanedanna ait olup, bu hanedann en yal erkek yesi padiah olacaktr. Padiah kutsal ve sorumsuzdur. Devletin dini slmdr. Kanun Esas ile (Madde 3-6) kanun yapma gcn Padiah elinde tutup grlmesinden oluan meclis kurulmutur.453 Ksa bir sre sonra yrrlkten kaldrlan ana-
Taneri, 45. Turan, 78. 451 smail Hami Daniment, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II, stanbul, 1971, 37-38. 452 Turan, 78. 453 Hamza Erolu, Trk nkilab Tarihi, Ankara, 1977, 20-21.
449 450
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 226
yasay Halifelik ve Sultanlk yetkililerini snrsz olarak uzun sre kullanan II. Abdlhamid, 23 Temmuz 1908de yeniden yrrle koymasa da, 1909 31 Mart harekat ile tahttan indirilmi, yerine Sultan V. Mehmed geirilmitir. Kasm 1922 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi Trkiyeyi bir Cumhuriyet idaresi ilan ederek Sultan ve Halife VI. Mehmedi hal edip onun yerine yeeni Abdulmecidi sultanln zerinden almak suretiyle sadece Halife olarak brakm ve 1924 ylnn Mart aynda da Hilafet makamn ilga etmitir.454 1922de Osmanl devletinin yklmasndan sonra Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan 3 Mart 1924de halifelik resmen kaldrlmtr.455 Ayn gn karlan bir kanunla da eriyye ve Evkaf Vekaleti din ilerini yrtecek bir messese olarak Diyanet leri Bakanlna dntrlm ve Babakanla balanmtr.
Sonu
slam tarihinde nevi ahsna mnhasr olarak kabul edilen ve slam toplumlarnn ynetim biimi olarak alglanan Halifeliin, esasen siyasi bir kurum olduu ve byk oranda dini nitelie sahip olmad sylenebilir. Nitekim Hz. Peygamberin vefatnn ardndan Hz. Ebu Bekirin halife seilmesiyle balayan Halifelik messesi, ilk drt halifeden sonra Saltanat ekline dnm ve Halifeler, Halife-Sultan olarak icra-y hkmet etmilerdir. Gerek Emevi ve Abbasiler ve gerekse Halifelii devr alan Osmanllarn Halifelikleri Halife-Sultan biimindedir. Ksaca vermeye altmz halifelik tarihinden de anlalaca zere, dini olmaktan ok dnyevi bir iktidar biimi olan halifelik, slam toplumlarna zg bir ynetim biimi olmasna ramen, slam toplumlarnn yegane ynetim biimi olarak grlmemelidir. Bu sebeple Hz. Peygambere izafeten nakledilen ve Halifeye beyat dinin rkn gibi gsteren anlaylarn, slam diniyle ilgili yorumlar olmadn sylemek yanl olmayacaktr.
454 455
Hitti, I. 262. Atatrk, Nutuk, II, stanbul, 1967, 845-851.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Modern Bir deoloji: Ulusuluk

N. Durak Aksoy* H. Adnan Arslanta** zet Ulusuluk, modern ve etnik ulusuluk olmak zere iki farkl tarzda ele alnabilir. Modern ulusuluk, etnik ulusulukla, ulusu tekil eden bireylerin benze olmalar fikri asndan ayn k noktasna sahipse de, etnik ulusuluktan farkl olarak ulusu tekil eden zn etnik ve rksal olmad tezi zerine kurulur. Her iki ulusuluk fikrinin ortak olduu bir baka nokta da, kendileriyle ayn olmayana kar duyduklar fkeyi kendilerine dayanak yapmalardr. Ortak kurgu faktr olan fkenin, artk yerini ngrlemezlie brakt ve poplaritesini yitirdiine ynelik sylemler gncel olduu iin gnmzde, etnik ulusuluk hibir dzeyde kabul edilmemekte, modern ulusuluun ise bir dnm yaad grlmektedir. Modern usuluun dntn ABnin ye saysnn art ile grebilme olanana sahibiz. Etnik ulusuluun reddediliine ise, Almanyann Kln kentinde yaplmas planlanan, ancak yaplamayan slamlamaya Hayr Mitinginin beklenen sayda taraftar bulamamas ve hatta bizzat Alman vatandalar tarafndan gstericilerin talanmasyla tank olduk. Ancak bu tanklk srekli olabilecek kesin bir sonucu ifade etmemektedir. Unutulmamaldr ki Yugoslavya ve Grcistan gibi mevcut ulus-devletlerin paralanmas srecinde modern ulusuluk, paradan koparlp uluslararas alan iin mstakilletirilmek istenen toplumlar yeni modern ulusuluk pratii ile kurgulayamamaktadr. Bu, etnik ulusuluun pratik deerinin yok edilemedii anlamna gelir. Bu anlam, modern ulusuluun dnm konusundaki cazibenin de inandrclk dzeyini olumsuz etkilemekte ve bir ulusu ayakta tutan gerein ne olduunu ortaya koymaktadr. Anahtar Kelimeler: Ulusuluk, Modern Ulusuluk, Etnik Ulusuluk, Dnm. A Modern deology: Nationalism Abstract: Nationalism can be treated in two different ways as modernist and ethnic nationalism. Although modernist nationalism and ethnic nationalism share the same principles regarding the similarity of the individuals, modernist nationalism differs from ethnic nationalism in its claim that race and ethnicity are not the main components of a nation. Both nationalist ideas,
* **
Yrd. Do. Dr., nn niversitesi Eitim Fakltesi. Dr. nn niversitesi ilahiyat Fakltesi.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 228
however, have the same feeling of anger towards people who are different from themselves. During the recent years, the common concept of anger as the formation factor has lost its popularity, and has given way unpredictability. Ethnic nationalism has become unacceptable at any level and modernist nationalism is undergoing a transformation. We are able to observe the transformation of modernist nationalism in the growing number of memberships in the EU. We already witnessed the disapproval of ethnic nationalism when the No to Islamization meeting failed to meet expectations in terms support in Koln and demonstrators were stoned by the German citizens themselves. However, this event alone does not show a total defeat of ethnic nationalism. One should not forget that at a period of the disintegration of nation-states like Yugoslavia and Georgia, the modernist nationalism has failed to create a concept of new modernist nationalism in societies. This indicates that the practical values of ethnic nationalism have not been completely wiped out. This puts a negative effect on the plausibility of the transformation of modernist nationalism, and gives us an insight into the reality of what keeps a nation upright Key words: Nationalism, Modern Nationalisdm, Ethnic Nationalism, transformation.
Giri
Ulusuluk konusunda farkl yaklamlar sergilenmektedir.456 Yaklam farkllklarnda kullanlan kategorilere gre, belli snflamalara gidilmekte ulusuluun yapsal, kltrel ve rgtsel boyutlar ele alnmaktadr.457 Sz konusu boyutlar, niter bir devlet tasarm, standartlatrlm politik bir topluluun yasal kuramsal bir erevede oluturulmas, etkin bir haberleme dilinin saptanmas ve nerilmesi, ataletin tasfiyesi ve tehditkar d dnyann emellerini boa karacak bir kitle mobilizasyonunun salanmas gibi unsurlarla, ulusuluun sosyolojik dorultularn458 kurgulamaktadr.
Bkz., KEDOURE, Elie: Avrupada Milliyetilik, (ev: M.Haluk Timurta), Devlet Kitaplar, Ankara, 1971, 526; SMITH, Anthony: Milli Kimlik, (ev: Bahadr Sina enel), letiim Yaynevi, 2. bsk., stanbul, 1999, 119; GELLNER, Ernest: Uluslar ve Ulusuluk, (ev: Bra Ersanl Behar,Gnay Gksu zdoan), stanbul, nsan, 1992. 457 GKEK, Fatma Me: Osmanl Devletinde Trk Milliyetiliinin Oluumu: Sosyolojik Bir Yaklam, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.,4, Milliyetilik, (Ed: Tanl Bora, Murat Gltekingil), stanbul,2003, letiim, 63. 458 BEKMEN, Ahmet; Trk Milliyetilii: Var Kalmann Teyakkuz Hali, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C. 4. letiim, stanbul, 2003, 325.
456
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 229
Modern ulusuluk, anonim bir toplum oluturma eylemidir. Farkl yaklamlar ierse de, genelde bu eylemin douunun uluslararas arenadaki en byk etkeni, devletlerin devletleraras sistem iindeki konumunun krize girmesi ve bu krizin ulusal dayanma ihtiyacn dourmasdr. Bu nedenle siyasal tarih perspektifindeki yaklam erevesinde ulusuluk konusuna ilgi duyan almalar 1940l yllarda ortaya km,459 1980li yllarda da zenginlemitir.460 Bu sre incelendiinde grlmektedir ki 1940l yllardan sonra eitli lkeler smrgecilikten kurtularak ulus-devlet eklinde siyasal ve toplumsal rgtlenmelerini461 tamamlam, smrge ynetimleri bylece tasfiye edilmitir.462 Bu dnemin ardndan Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte yeni ulus devletler tekrar ortaya kmtr.463 Gnmzde ise ayn sre, Yugoslavya, Grcistan gibi ok uluslu devletlerin dalmasyla devam etmektedir.
Modern Ulusu deoloji

Ulusuluk, bir ulusu ayakta tutmak iin kullanlan ideolojik bir harekettir.464 Ulusuluun temel ilkesi egemenlik ulusundur kavramdr. Bu ilke, yeni beliren snflarn, gruplarn iktidar etkileyebilmesi ve paylaabilmesi iin465 bir zm yolu olarak dillendirilmi ve ncelikle zihinsel bir meruluk kazandrlmtr. Bu merulatrma biimi resim, heykel ve benzeri sembolik icatlarla rejimin halk tarafndan kutsallatrlmasn, deerlerinin benimsenmesini ve desteklenmesini salayacak giriimlerle desteklenmi,466 bylece ayin ve trenler, sembollerden icat edilerek, belirli bir dnya gr, bu mekanizmalar araclyla gnll gerekletirilenler eklinde yaplandrlmtr. Aslnda bu oluum sosyal
ZKIRIMLI, mit: Milliyetilik Kuramlar, Sarmal, stanbul,1999, 15-155. ERSANLI, Bra: Milliyetilik Teorileri Avrasya'da Siyaset ve likiler", Trkiye Gnl, Say: 50. MartNisan 1998. 9-15. 461 GELNER, Ernest: Milliyetilie Bakmak, (ev:Simten Coar), letiim Yaynevi, stanbul, 1998, 106 vd. 462ALBAYRAK Cokun, Gken: Globalizasyon Sreci ve Azgelimi lkeler, Globalizasyonun Yansmalar, (Der: Uur Seluk Akaln), Donkiot, stanbul, 2002, 24-25. 463 ERSANLI, Bra: Yeni Bamszlk ve Ulusun Ad, Akademik Aratrmalar, 6, 2000, 69; BRZEZINSKI; Batnn dalan Sovyetler Birliine yardm edebileceini dile getirmekte ve bu yardmn neliini de konfed erasyon olarak aklamaktadr. Bkz., Byk k, (ev: Gl Keskil, Glsev Pakkan), Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 2000, 316. 464 WILLIAMS, Jr.; ROBIN, M.: The Socology of Ethnic Conflicts: Comparative International Perspectives, Annual Review of Socology, Volume: 20, 1994, 53. 465 TURAN, lter: Siyasal sistem ve Siyasal Davran, Der Yaynlar, stanbul, 1986, 34. 466 TRKKAHRAMAN, Mimar: Trkiyede Siyasal Sosyalleme ve Siyasal Sembolizm, Birey Yaynclk, stanbul, 2000, 103.
459 460
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 230
fonksiyon asndan sembolize edilenin nemi hakknda olmayp yaratt duygusal armlarla ilikilendirilmi ve bu da, bir sosyal grubun varl iin son derece nemli grlmtr. Ulus-devlet kurgusu, bu trden sembolletirmeleri, duygulu marlar, antlar, sancaklar, yurt mziklerini ulusal birlii salamak iin kullanm ve bylece yeni g dinamiklerinden oluan rasyonel yapsn kurgulamtr. Ulus kurgusunun inas srecinde kullanlan ulusuluk, gcn sosyal dzenin devlet otoritesi tarafndan tanmland haliyle srdrlmesindeki balayc rolnden alm, bu rol, yaygn bir biimde yabancya duyulan fkeyi ve bu fkeye bal olarak devlete sadakat ve otoritesi karsnda disipline edilmeyi467 anlaml hale getirmitir. Ulusuluk konusunda, tarihsel kltrler ile etnik balarn devam etmekte olan ereve ve kalntlarnn nemli bir yeri vardr. nk ulusuluk, gcn tarihsel yerlemilikten de almakta, bu da onun nceden var olan ve kltrel miraslar ve etnik oluumlardan tredikleri anlamna gelmektedir.468 Bat Avrupadaki geliimiyle ulusuluk kavram, ulusal monarilerin douundan sonra mevcut topraklar zerindeki btnleen halklarn kendilerini dier toplumlardan ayr tutabilecekleri yeni bir kimlik ihtiyacna dayandrlmtr.469 Bu kimlik ihtiyac yerel olan kuvvet ve heyecanlarn ulusal kuvvet ve heyecanlarla zdeletirilmesinden domam, kan, din veya feodal bir lord veya prense ortaklaa itaat balaryla kurgulanmtr. Ulusuluun sosyolojik dorultular kurgulanrken ulusuluun toplumsallatrlmasnda izlenen politikalar, kullanlan aralar kadar yararlanlan aktrler de nemlidir.470 Bu anlamda, hem uluslatrlacak grubu oluturmas bakmndan, hem de rgtl bir grup olarak ulusuluun toplumsallatrlmasnda yararlanlacak bir aktr olmas bakmndan, basn-yayn ve basn-yaynn arac olan matbaa ulusuluk pratii iin hayati bir neme sahip olmutur. Sz konusu bu nemi salayan asl faktr ise yazdr. Yaz, ekonomik hak ve sorumluluklar kaydetmek ve tapnak gelirlerinin hesaplanmasnn vastas olarak din adamlar tarafndan gelitirilmi ve entelektel bir dualizm yaratmtr. Ayrca, tarihsel sre iinde, kent medeniyetinin zelliklerinden pek ou gibi yaz, fazla rnn
BAUMAN, Zygmund: Krselleme, ( ev: A.Ylmaz), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999, 191. SMITH , D.: Anthony: Kreselleme anda Milliyetilik, (ev:Derya Kmrc), Everest, stanbul, 2002, x-x 469 SAY, mer: Milli Devlet Kltr, Kakns Yaynevi, stanbul, 1998, 73-74. 470 AKKAYA, Yksel: Korporatizmden Sendikal deolojiye, Milliyetilik ve i Snf, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.,4. letiim , stanbul, 2003, 829.
467 468
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 231
yaratt yeni ortamda yneten snflarn glerini ve mlkiyet haklarn srdrmelerinde ara olarak hizmet etmi, formal eitim gerektiren kullansz ve karmak yazy kyllerin ve zanaatkrlarn renme ans ok az olmu ya da hi olmamtr. 471 Andersona gre Avrupada ulusuluun kurgulanmasnda baz krallarn halk dillerini devlet dili olarak semesi ve kapitalist yaynclkla oluan dnsel atlmn kitlesellemesi ok nemlidir.472 Bu hayal edilite gazete ve kitap birinci derecede neme sahiptir.473 nk tanma ve karlama ile meydana gelen toplumda474 bir gazete okuru, kendi gazetesinin tpatp aynlarnn otobste, berberde tketildiine tank olmakta ve bu iin kendisi gibi binlerce kii tarafndan yaplarak bir haberleme dili kurgulandnn farkna varmaktadr.475 Ulusuluk, toplumun tmn kapsayacak ekilde baskc bir yne sahiptir. Bu zelliinin neticesinde ulusuluk, sembolizm araclyla belirli bir derecede de olsa bireyin kiiliini deitiren yeni bir kolektif kiilik kurgular.476 Bu kolektif kiilik sayesinde toplum ierisinde bulunan farkl gruplar iin ulusuluk, birletirici, btnletirici bir hale dnr. Bu balamda politik birim ile kltrel birimin ayrlmazl ve i ie gemi olmas, endstri toplumunun tipik zelliidir ve bu iki birimin etkileiminden ulusuluk, etkili bir politik resmiyet ve toplumsal kontrol mekanizmas ortaya kartr.477
KORKMAZ, Abdullah: Deime ve Farkllama, Dou Ktphanesi, stanbul, 1. bsk: 2006, 92. Smrge mantnn bir dnemler smrmek iin retmedii bu ara dier bir dnemde smrmek iin retilen olma zelliine sahiptir. 472 Bu dnsel atlmn kitlesellemesini insan dncesinin kendisini lmszletirme abalar iinde deerlendiren ve bu deerlendirmeyi Bu-kitap-unu-yap-ldrecek adl yaptnda mimari ile kyaslayan Victor Hugo,(1802-1885) Matbaay dayanksz ve kolay bir yol olarak deerlendirmektedir. Onbeinci yzylda her ey deiir. nsan dncesi kendisini lmszletirmek iin mimarlktan yalnz daha kalc daha dayankl deil, ayn zamanda daha yaln ve daha kolay bir yol bulur. Mimarlk tahttan der. Orpheusun tatan harflerinin yerini Gutenbergin kurundan harfleri alacaktr artk. Bkz., HUGO, Victor; Kentin Felsefesi zerine, (ev: Olcay Kunal), Cogito, 8, Yaz 1996, 65. lm Bat modernitesinin bir tabusudur. Bkz., MELLOR, A.,Philip: Death in hight modernity: the contemporary presence and absence of death, The Socology of Death iinde, (Ed: David Clark), Blackwell Publsher/ The Sociolgical Rewiev, 1993, 11. 473ANDERSON, Benedict, Imagined Communites Reflections on the Orgin and Spread of Nationalism, The New Social Theory Reader, (Ed. Steven Seidman and Jeffy C. Alexander), Rotledge, London, 2001, 224, 226. 474 MUNRO, Rolland: The Waiting of Mass: Endless Displacement and the Death of Community, (Ed: Nick Lee, Rolland Munro), Blackwell Publishers,/ The Sosyological Review, USA, 2001, 117. 475 ANDERSON: 50-60, 69. 476 BERGER,L. Peter: Modernleme ve Bilin, (ev: C. Cerit), Pnar Yaynlar, stanbul, 1958, 186. 477AKARLI, Ahmet Orhan: "Milliyetilik Sorununa ada Yaklamlar", Toplum ve Bilim, 62, YazGz 1993, 155.
471
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 232
Mill, ulusuluu eitli nedenlerden kaynaklanan bir duygu birikimi olarak ele alm ve bu duygu birikiminin aktrleri olarak, rk, ata kimlii, topluluun dili ve dini eklinde sralamtr. Ksaca, bu sralamada ncelikli olarak, politik tarihsel bir arka plann olmas, duygu, memnuniyet, pimanlk, gurur, insan sevgisi ve gemie ynelik ortak bir izgi478 sralamas nemli bir yer edinmitir. Modern ulusuluk fikri, Fransa, ngiltere ve Almanyann geirdii tarihsel tecrbeyle anlam bulmu ancak Fransz kkenli ulusuluk olarak adlandrlarak ulusal monarilerin douuyla birlikte mevcut topraklar zerindeki insanlarn birlemelerini salamtr. Ulusuluk konusunda, Fransz ve Alman ulusuluklar arasnda farkllklar vardr. Fransada ulus-devletin belirmesi ile Fransz ulusuluunun ortaya kmas e zamanldr. Fransz ulusuluu, evrenselcidir. Avrupa aydnlanmasna maddi ve entelektel nclk etmitir. Bu, bireysel zgrlk, eitlik ve kozmopolitan bir bak as zerine kurulu bir milletin modernliini gstermesi bakmndan nemlidir. Almanyada ise ulusuluk Bat ya da Fransz kartl olarak ortaya kmtr. Alman ulus-devletinin kurulmasndan yarm yzyl nce ortaya kan Alman ulusuluu, aydnlanma kart ve romantik ncllere sahip olup etnik ve kltrel bir nitelik kazanmtr.479 Ancak Fransz tarz modernist ulusuluk ile Alman tarzn kurgulayan etnik ulusuluk, ulusu tekil eden bireylerin benze olmalar fikri asndan ayn k noktasna sahipse de, modernist ulusuluk etnik ulusuluktan farkl olarak ulusu tekil eden zn etnik ve rksal olduunu iddia etmez. Modern ulusulukta ulusu btnletiren unsur, giriilen topyekun batllama abasdr. Dier bir deyile, ulusal kimliin ieriini batllama abas ierisinde oluturulan asri medeniyetin kltrel kurallar, ahlaki deerleri ve toplumsal kimlikleri oluturur. Yeni bir disiplin edinme abas ile modernist ulusuluun benimsedii kltrel deiim projesi, Cumhuriyet dnemi Trkiyesinde olduu gibi, topyekun bir medeniyet dnmn gerektirebilir. Modernist ulusuluk, siyasi katlm konusunda phecidir. Bu nedenle, top yekun kltrel dnm gerekli klan batllama hedefine sk skya bal olduu iin, yerel, geleneksel veya din ierikli toplumsal kimlik ve taleplerin ifadesini sakncal ve hatta tehlikeli bulur. Etnik ulusulua benzer
478MILL,
479KADIOLU,
John Stuart; On Liberty And Other Essays, Oxfort Unversty Pres, 1998, 427. Aye: Milliyetilik-Liberalizm Ekseninde Vatandalk ve Bireysellik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C.,4, Milliyetilik, (Ed: Tanl Bora, Murat Gltekingil), stanbul, 2003, letiim, 285.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 233
bir ekilde, modernist ulusuluk iinde siyasal katlm ikincil neme sahiptir. Esas hedef, ulusal birlik ve btnlk erevesinde toplumsal dnmdr. Modernist ulusuluk iin ulusal btnlk, Batllam, laik ve modern bireylerin benzemelerinden doan yani trdelikle gerekletirilen bir btnlktr. Trdelik zerine ina edilen dayanma ve aidiyet ise gl merkezcil bir devleti hem kuramsal olarak varsayar, hem de pratikte gerekli klar. Modernist ulusuluk iin deiik etnik, kltrel, dini ya da blgesel gruplarn siyasi srece dorudan katlmlar, yaamsal nemi olan batllama projesini sekteye uratabilecei iin belli snrlar ierisinde msamaha gsterilmesi gereken bir durumdur.480 Ancak tarihsel sre iinde gelinen noktada, ortaklk ve tepkiden doan modern ulusuluk konusunda ulusuluu kurgulayan faktrler popler bir gerileme ve kurgu deiiklii yaamaktadr. Bu deiiklikte fetihlerin durmas yani lke snrlarn geniletmenin nemini yitirmesi ve buna bal olarak askeri harcamalarda savunmann eski neme sahip olmamas gibi faktrler etkilidir. Artk silahl savan daha az merkezi olmas, kahramanlk temelli politika yrtmek iin ulusun hislerini kamlama ihtiyacn azaltm, eskinin kahramanlna dayal hislerin yerine, insan ve kahramanlk hissinin roln en aza indirgeyen ileri teknoloji silahlar kullanlmaya balanmtr. leri teknoloji silahlarnn kullanm, bir devletin milli gvenlikle ilgili operasyonlarn yrtecek ulusu vatandan rolne duyulan gereksinimi de azaltmaktadr. Artk askeri amal istekler, kresel artlara uygun bir tarzda akliletirildii iin, gemite nemli bir yer igal eden utan ve kahramanlk ieren savalardan oluturulan tarihsel hatralar ve mitler nemini kaybetmi, sembol tretme ve g elde etmede kullanlan gizli dntrcler olarak ideolojiler etkinliklerini kaybetmitir. Bu kaybedi, o kadar ileri derecelere gtrlmektedir ki, ulusuluk adna yurttalar kendileri ve ocuklarnn hayatlarn tehlikeye atacak devlet politikalarn desteklememe ynnde tevik edilmektedir. Neticede, ulusuluk pratiinin yaptrm gc, artk Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Bankas gibi ulus tesi glere transfer edilmekte ya Avrupallamaya ya da ABye doru kaydrlmakta, bu konudaki
480
AKMAN, Ayhan: Etnik-Sivil Kuramsal kileminin tesinde: Modernist Milliyetilik, Milliyetilik Kuramnda Etnik/Sivil Milliyetilik Kartl, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C. 4, Milliyetilik, (Ed:, Bora, Murat Gltekingil), letiim, stanbul, 2003, 81-82.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 234
isteksizlikler ise, tepeden gelecek tepkiye kar duramayacak zayf bir politika tr olarak yorumlanmaktadr.481
Sonu
1789 Fransz devrimiyle birlikte modern ulus kimlii ve ulusuluk ideolo-
jisi dalga dalga yaylm ve dier ulusu ideolojilerin de ortaya kna ilham kayna olmutur. Bu ulusu ideolojiye gre, ulus kimlii tek bir ulus kimlii zerine ina edilmektedir. Bu ayn zamanda modern ulusuluun ilk hareket noktasdr. Ancak gnmz kresel artlarnda modern ulusuluk, tek bir ortak kkenden ok, kresel ortak kltr ve dier sosyal balarn belirleyicisi olan uluslarn ulusuluu olarak bir dnm yaamakta ve bu gl aktrlerin snrlarn uluslararas kurumlar aracl ile geniletmeye almaktadr. Bu ulusuluk tr, kresel olarak dnya vatandaln tanmlayan ortak kresel kltr ve kimlii vurgulamakta ve bu vurguya katlmayanlar, kresel kltr ve kimlii edinmeleri artyla kabullenmektedir. rnein, herhangi bir toplumun, sosyal ve kltrel adan beklenen ynde kresellemesi o toplumun kresel toplumun ferdini yetitirebileceine ynelik inanc oluturmakta ve o toplumla uluslararas dzeyde iliki alar yeni artlara gre tekrar dzenlenmektedir. Uluslararas bir asimilasyon olarak tanmlanabilecek bu yeni yaplanma sreci, rasgele bir kurguya dayanmamaktadr. nk klasik liberalizm savunucularnn 19. yzylda gelitirdii teze gre, sosyal asimilasyon eklindeki kresel btnleme, asimilasyona tabi tutulan toplumlarn karna olmaktadr. Bu toplumlar asimilasyonu ho karlamayabilir; ancak uzun vadede sonu, bunlarn daha ileri bir medeni dzeye sahip ounluk toplumunun yeleri haline gelmelerini salayacaktr. Ancak unutulmamaldr ki tarihin gncel sahnesi bu teze gre dzenlenmek istense de bu teze uygun bir sonu henz elde edilememitir.
481
SARIPEK, Doa Yaar: Sosyal Vatandalk ve Gnmzde Yaad Dnm, alma ve Toplum, Ekonomi ve Hukuk Dergisi, 2006, 82, 83.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Aristo Mantndaki Tanm Teorisinin Mteahhirn Kelamclar zerindeki Etkisi

(Fahreddin Rz rnei)*
Mustafa BOZKURT**
zet: Makalede Aristo mantnn tanm teorisinin, Genelde slam kelamclarnn, zelde ise Fahreddin Rznin dncesi zerindeki etkisi ele alnmtr. Kelam tarihinde mtekaddimn ve mteahhirn olarak bilinen dnemin kelamclar mantk ilkelerini kullanmlardr. Fakat mteahhirn kelamclar olarak bilinen dnemin kelamclar kelam ve felsefeyi birbirine mezc ederek ilemilerdir. Grlerini ekillendirirken felsefe ve mantn birok verilerini kullanmlardr. Grlerine yer verdiimiz Fahreddin Rzde Aristo mantnn tanm ilkesini epistemolojisine temel alan dnrlerdendir. Anahtar kelimeler: Tanm teorisi, kelamclar, Fahreddin Rz, Aristo Mant, kelam mantk ilikisi Abstract: The Influence of The Theory of Defnton In Arstotelan Logc on The Later Muslm Theologans (Fahreddin Razi Examplification) In this study, the influence of the definition theory of Aristotelian logic on Muslim theologians in general and on Fahreddin Rzs thoughts in particular is considered. The theologians in the periods known as the period of earlier theologians( mtekaddimn) and the period of later theologians(mteahhirn) used the principles of the logic. However, the theologians of later period combined the theological problems with philosophical ones and applied various techniques of philosophy and logic to islamic theology. Fahreddin al-Razi, the subject of this study, is one of the philosophers who applied the definition theory of Aristotelian logic to their epistemologies. Key Words: Definition theory, Theologians Fahreddin al-Razi, Aristotelian Logic, Theology- Logic Relationship
Makalenin hazrlanmasnda Fahreddin Razide Bilgi Teorisi isimli doktora tezimizin ilgili blm temel alnmtr. Oradaki bilgiler yeniden dzenlenerek ve gelitirilerek makale formuna dntrlmtr ** Dr., nn niversitesi lahiyat Fakltesi Kelam Anabilim Dal Aratrma Grevlisi. e. posta: mbozkurt@inonu.edu.tr.
*
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 236
Giri
Tm bilimler tanmla balar ve tanmla dier disiplinlerden ayrlr. Bir dnrn herhangi bir konudaki dncesinin ne olduunun belirlenmesi o problemi nasl tanmladna baldr. Bu nedenle tanm problemi btn disiplinlerin ortak problemlerindendir. Tanm problemi teknik anlamda mantk ilminin bir konusudur. Klasik mantn kavramlar blmnde482 bir alt balk olarak ele alnr ve incelenir. Bununla beraber hemen her disiplinde birok kavramn tanm yaplr bu kavramlarn snrlar belirlenir. te bu snrlamann yapld alanlarda bunun hangi ilkelere bal olarak yapld hep ilgi ekmektedir. Biz bu tanmlarn yaplrken esas ald mantk rgye tanm teorisi diyoruz. Sistematik dnce gayretinde olan birok dnr kavramlar tanmlarken daha tutarl olabilmek iin baz temel ilkelere bal kalmaktadr. Eer tanmda temel ald ilkeler olmaz ise o zaman kavramlar gelii gzel tanmlamakla fikri silsileyi kaybeder. Mantk alannda tek filozof olmamakla beraber en derli toplu mantk ilkelerini belirleyen Aristo olmutur. Kendi adna nispet edilerek Aristo mant diye isimlendirilen mantk ilkeleri vardr. slam dncesi zerinde olduka etki ettii bilinen Aristonun mantk anlay da hem slam filozoflar hemde kelamclar zerinde etkiler brakmtr. Kelam tarihinde memzu dnem olarak bilinen ve Gazzl ile balayan Mteahhirn kelamclar kelama felsef almlar getirmiler ve kelam problemlerini felsef kavramlarla aklamlardr. Bu dnem kelamclarn felsefeye ve filozoflara getirdii ar eletiriler bir tarafa braklacak olursa. Bir taraftan felsefe ve filozoflar eletirerek onlara meruiyet sorunu yaatrken bir taraftan da felsefeyi, kelama mezcederek felsefe yapmlardr. slam filozoflarnn olduka etkilendikleri Aristo felsefesi ve mant bu etkileimin en nemli enstrman olmutur. Bu dnemin kelamclar zerinde Aristo felsefesinin ve mantnn izlerini grmek gayet aktr. te bu dnemin en ok eser veren dnrlerinden olan F. Rz, gerek Aristo felsefesinden gerekse mantndan etki-
482
Klasik Mantn kavramlar blmnde u konular ele alnr: Kavram ve terim eitleri, be tmel, kategoriler, ilem ve kaplam, tanm ve eitleri.(bk. Bolay, M. Naci, bn Sina Mantnda nermeler, stanbul 1994, 11; Emirolu, brahim, Klasik Manta Giri, Ankara 2004, 5799; zlem, Doan, Mantk, stanbul 1991, 57106.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 237
lenmitir. Eserlerine de bu etkiyi ak bir ekilde yanstmtr. Bu almada Aristo mantnn tanm teorisinin Mteahhirn kelamclar zerindeki etkisi ve bilhassa Rz zerindeki izleri incelenecektir. Bylece dncesine yn veren temel kavramlar nasl tanmlad ve tanm yaparken hangi ilkelere bal kald zerinde durulacaktr. Ayrca Rznin tanm anlaynn daha net olarak ortaya konulmas iin kelam tarihinde nemli sreler olarak bilinen ve aralarnda yntemsel baz farkllklarn olduu Mtekaddimn ve Mteahhirn dneminin tanm anlaylarna genel vurgular yaplacaktr.
Kavramsal ereve ve Tanmn Neylii Problemi

Tanm, bir kavramn ana zellikleri ve temel karakterleri ile belirtilmesi demektir. Yine tanm bir kavramn hatrlatt ortak zellikleri belirleyen bir zihin ilemidir.483 Tanm, bir szcn ya hemen herkes tarafndan kabul edilen ya da onu kullanan kimse tarafndan kastedilen anlamn ortaya koyma, bir kavramn anlamn belirleme, o kavrama yklenebilecek zellikleri dil yoluyla ifade etme ilemi olarak da ifade edilmektedir.484 Tanm genel bir ifadeyle, bir eyin ne olduunu aklayan szdr. Bu sz de, o eyin ya nesne olarak ne olduunu ifade etmektir ya da isminin ne olduunu ifade etmektir.485 slam Kelamclarnn tanm anlaylarn iki ksmda ele almak mmkndr. Bunlardan birincisi, Mtekaddimn dnemi kelamclarnn tanm anlaylardr. Dieri ise Aristo mantnn kelama girmesinden sonra kelam ilminde mantn arln hissettirdii ve kelamclar mantk ilkeleri dorultusunda konumaya ve fikirler retmeye baladklar Mteahhirn dnemi kelamclarnn tanm anlaylardr. Mtekaddimn dnemi kelamclarnn tanm anlaylarnn temelinde temyiz anlay yatmaktadr. Yani bir eyi dier eylerden ayrabiliyorsan bu o ey iin bir tanm olmaktadr. Bu ayrm yaparken Aristo mantnda olduu gibi balayc bir art yoktur. Bu dnem kelamclar, tanmn teknik anlamda nasl olmasndan ziyade, tanmla ne amaland sorunu ile ilgilenmilerdir. Bu ne-
Emirolu, Klasik Manta Giri, 80. Cevizci, Ahmet, Felsefe Szl, Paradigma Yay., stanbul 2002, 993. 485 Aristotales, Organon IV: II. Analitikler(trc. H.Ragp Atademir), stanbul 1996, 101; Emirolu, Klasik Manta Giri, 81.
483 484
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 238
denle tanmda nemli olann tanmladmz eyi dier eylerden ayrabilmedir. Bunu yaparken herhangi bir kural belirlememilerdir.486 Hatta mecaz bile tanmda kullanlabilmekte idi. Fakat Aristo mantnda tanmda mecazn kullanlmas imknszdr. Aristo mantnn tanm ilkelerine benzer baz tanm yaklamlarnn Mtekaddimn dnemi kelamclarnda da grmek mmkn olsa da,487 bunlar Gazzl sonras kelamclarda olduu gibi, kendilerini Aristo mantna uyma konusunda mecbur hissetmemilerdir. Bu endie, Gazzl sonras Aristo mantnn kelama girmesinden itibaren balanmtr. Rz ile de adeta bir gelenek haline gelmitir. Daha sonraki kelamclar, sadece tanm konusunda deil, kelamla ilgili tm konularda Aristo mantnn kurallarn hep dikkate almlardr. Gazzl ile balayan dnemde Aristo mantn benimseyen ve kelam ilminde kullanmaya balayan Mteahhirn kelamclarnda tanmla ilgili teknik ynn ncelendii grlmektedir. Bu dnemde, tanm tekniine uymayan tanmlarn yanl olaca kanaati yerlemeye balamtr. Kendilerine slam mantklar da denilen bu kelamclar, mantk konularn kitaplarnda ilemeye hatta mstakil mantk kitaplar yazmaya balamlardr. rnein Rz, Mlahhas isimli kitabn ilk blmn mantk ksmna ayrmtr.488 Tanm iin, slam mantklar kavl-i rih yani terimin anlamn aklayan sz demilerdir.489 Rz, kavl-i rih in genel bir isim olduunu ve bilinmeyen her tasavvur iin vazedilebileceini belirtir. Yine vazolunan bu kavl-i
Bu dnem kelamclarnn tanm anlaylar ile ilgili ayrntl bilgi iin bk. Mert, Muhit, Kelamclarn Tanm Kuramlar, Kelam Aratrmalar Dergisi Say. 2. Yl 2003, 8385. ( www.kelam.org.) 487 Mutekaddimn dneminde, baz kelamclarn rnein Nesef ve Cveyn gibi, Aristo mantna uygun yaklamlar sergiledii sylenmektedir. Ayrntlar iin bk. Mert, Kelamclarn Tanm Kuramlar, 89 vd. 488 Rznin Mlahhas isimli eseri hakknda teknik bilgiler iin bk. Kaplan Hayri, Fahreddin er-Rz Dncesinde Ruh ve Ahlak, 333 vd. Rz ye ait olduu sylenilen mantk alannda yazlm olan el-Mantkul-Kebir isimli bir eserden kaynaklar bahseder. Fakat bu eserin Rzye ait olmad kesin olarak tespit edilmitir. Ayrntl bilgi iin bk. Hayri Kaplan, Fahreddin er-Rz Dncesinde Ruh ve Ahlak (Baslmam Doktora Tezi. A.. Sosyal Bilimler En Felsefe ve Din Bilimleri(slam Felsefesi) Anabilim Dal, Ankara 2001, 315 vd. 489 Gelenbev, smail, Burhan, stanbul 1306, 12; bn Sina, el-rt vet-Tenbht (nr.Mahmut ehabi), Tahran 1339, 11 vd.; Bursav, Ahmed b. Ali, Mizanl-ntizam (erhut-Tasavurt vet-Tasdkt), Dersadet 1327, 80; Rz, erhul-rt vet-Tenbht (Mantk Blm), Sleymaniye ktp. V. Carullah Efendi No: 1309, v. 11b. Rznin, ibn Sinann el-rt vet-Tenbht isimli kitabna yazd erh, erhul-rt vet-Tenbht olarak hicri 1290 ylnda Matbaa-i Amirede Ts erhi ile birlikte neredilmitir. Fakat bu eserin yazmasnda bulunan mantk blm bu basmda yer almamtr. Eserin mantk blm henz neredilip yaynlanmamtr. Birok yazma nshasnda da yer almayan bu blm tam nsha yazmalarda yer almaktadr. Bizim almada yararlandmz Carullah nshas tam metin nshalardandr. Neredilen blm ile kartrlmamas iin mantk blm diye ayrca parantez ierisinde vermenin uygun olacan dndk.
486
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 239
rih, eer zatla yani z ile ilgili ise buna had, arazla yani ilinti ile ilgili ise buna da resm denileceini belirtir.490 Aristo mantnn etkisinde kalan mteahhirn dnemi slam mantklar tanm be tmele491 gre yapmlardr. Bir eyin tanmlanabilmesi iin ncelikle o eyin be tmelinin tespit edilmesi gereklidir. Tanm, bu be tmelin kullanlmas ile oluur. Tam tanm veya eksik tanm olarak isimlendirilmeleri, bu be tmelin tanmda yer al ekline baldr. Rz de bu tanm anlayna bal kalarak tanmla ilgili yaplan had ve resm yoluyla tanm ve bunlarn tam ve naks ksmlarn aynen kullanmaktadr.492 Bunun dnda yaplan tanmlar rnein misal yoluyla yaplan tanmlar reddedilen tanmlar olarak kabul etmektedir.493 Buna bal olarak Rz, bir nesnenin, kendisi ile ve kendisinden daha kapal olan bir eyle tanmlanamayacan syler.494 Had495,bir kavramn zn tantan ve baka kavramlardan farkn belirleyen tanmlama ilemi iin kullanlan mantk terimidir.496 Had, lgatte birinin dierine karmamas ve dierinden saylmamas iin iki eyin arasn ayrmak anlamnadr.497 Haddin yine lgatte men etmek/engel olmak anlamna geldiini498 ifade eden Rz, lgat anlamna uygun olarak tanmn, had diye isimlendirilmesini, kendisinde bulunmayan eylerin kendisine dhil edilmesine engel olmak ve kendisinde bulunan eylerin, kendisinden kartlmasna engel olmak
Rz, erhul-rt vet-Tenbht (Mantk Blm), v. 11b. Be tmel Cins, Tr(nevi), Ayrm(fasl), Hassa, linti olarak kabul edilmitir. Tanm yaplrken bunlarn bilinmesi ve bunlara gre tanmn ekillenecei belirtilmektedir. Bunlarn geni aklamas iin (Bk. Emirolu, Klasik Manta Giri, 70-73.; ner, Klasik Mantk, 24-28; en, A. Kadir, Mantk, stanbul 1999, 56 vd. 492 Bk. Rz, erhul-rt vet-Tenbht (Mantk Blm), vr. 11a; Mlahhas fil-Mantk vel-Hikme, Sleymaniye Ktp., Damat brahim Paa,, No:827, v. 11a-16b; Muhassalu Efkril-Mtekaddimn vel-Mteahhirn MinelHkem vel-Mtekellimn, (tah. Semih Dugaym) Beyrut 1992, 26. 493 Bk. Rz, erhul-rt vet-Tenbht (Mantk Blm), v. 11b (Rz bu gibi yerlerde tam tanm anlamnda kulland had ile tanm kastetmektedir. O, misal ile yaplan bir tanmn tam/gerek bir tanm olamayacan belirtiyor yoksa misal yoluyla yaplan tanmlarn hibir ey ifade etmeyeceini sylemiyor.) 494 Rz, Muhassal, 26. 495 Bu kelime Arapa okunuuna uygun olarak baz almalarda hadd eklinde yazlmtr. Biz almamzda TDK mla klavuzu ve DAnn kullanmna uygun olarak had eklinde kullanacaz. slam hukukunda kullanlan ve birtakm caz meyyideleri ifade eden had kelimesi de ayn yazlmaktadr, fakat biz, had kelimesi ile Mantk lminde kullanlan ve tanmlamann bir trn ifade eden terimi kastetmekteyiz. (Bk. Had mad. DA, XIV/547; mla Klavuzu, TDK, Ankara 2000, 231.) 496 Had mad. DA, XIV/547. 497 bn Manzur, Lisnl-Arab, Beyrut 1955, III/140. 498 Bu anlamlarda kullanld ile ilgili ayrca bk. Crcn, erif, Tarft, , 72.
490 491
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 240
eklinde aklamaktadr.499 Bylece, birok limin tanm, efradn cami, ayarn mani olmaldr 500 eklindeki tanmlarna benzer bir tanm sunmutur. Rzye gre, men etme, ancak mukaddemat- eyle/mahiyetin bulunmas ile gerekleir. nk arazlar mahiyetten sonra arz olurlar, mahiyet gerekleirse men gerekleir. Eer mahiyet gereklememise menin gereklemesi imknszdr. Men konusunda etkin olan arazlar deil mahiyettir.501 Bir eyin mahiyeti bilinmeden o mahiyete dhil olan ve olmayan eyler bilinemeyeceinden, men etme gerekleemez ve men anlamna gelen had ile bir tanm yaplamaz. Bu nedenle ncelikle mahiyetin gereklemesi ve bilinmesi gerekir. Rznin bu aklamas, Aristonun tanm, bir eyin ne olduunu aklamaktr502 eklindeki yaklamna ve yine Gazzlnin tanm, nesnenin mahiyetini ifade eden bir szdr503 eklindeki izahna yakn bir aklama olarak deerlendirilebilir. slam mantklarna gre tanm yaplan eyin varl ya zihin dndadr yani haritedir ya da yalnzca zihindedir yani harite bir varl yoktur. Harite varl olan eylerin tanmna gerek tanm denir. nsann had veya resm ile yaplan tanmlardan herhangi biriyle tanmlanmas gibi. Harite herhangi bir ekilde varl olmayan eylerin tanmna ise ism tanm denir. rnein, Anka kuu nun tanm gibi.504 Yine ism tanm, bir isimden anlalan anlam, dtaki varlyla ilgilenmeksizin keif ve izah etmektir. limlere konu olan terimlerin tanm byledir.505 Rz, tanm iki ksma ayrmaktadr. Tanmla ya bilinmeyen bir tasavvurun bilinen bir tasavvurla ifade edilmesi kastedilir ya da tanmla, hatrlatc bir alametle o eyin hatrlatlmas/tenbih kastedilir.506 Tenbih507 yoluyla tanmlanabiRz, erhul-rt vet-Tenbht (Mantk Blm), v. 11b Bk.Emirolu, Klasik Manta Giri, 87. 501 Rz, erhul-rt vet-Tenbht (Mantk Blm), v. 11b 502 Aristotales, Organon IV, kinci Analitikler, 93106. 503 Gazzl, Miyarul-lim fil-Mantk, (nr. Ahmet emsddin)), Beyrut 1990, 255. 504 Bk. ner, Klasik Mantk, 40; Bingl, A.Kudds, Gelenbevnin Mantk Anlay, MEB. Yaynlar, stanbul 1993, 4041. Not: sm tanm, adsal tanm olarak da ifade edilmektedir. 505 ner, 38. 506 Rz, Mebhis, I/97. 507 Tenbihi tanm: Mantkta bir tr tanm eidi olarak kullanlmaktadr. Bununla bilinmeyen bir ey veya yeni olan bir eyi deil de, nceden bilinen bir fikri yahut bir objeyi hatrlatmak amacyla yaplan bir tr tanmdr. Yoksa o kavramn veya objenin mahiyeti ile ilgili bir tanm deildir. Dier tanm eitleri ile ilgili olarak Bk. Emirolu, Klasik Manta Giri, 82-87.
499 500
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 241
len birok ey birinci olarak zikredilen tanmlama ekli ile tanmlanamayabilir. Nitekim Rz, bilgi, varlk gibi kavramlarn tenbih yolu ile tanmlanabileceini fakat birinci olarak zikredilen tanmlama ekli ile tanmlanmalarnn ise mmkn olmadn sylemektedir.508 Rz, tanm konusunda, kendine zg bir tanm anlay ortaya koymayp slam filozoflarnn ve Mteahhirn kelamclarnn kulland klasik mantktaki tanm teorisini benimsemitir.509 Tanmla ilgili yapm olduu aklamalarda ve bilgi ile ilgili yaplm olan tanmlara getirdii eletirilerde buna bal kalmay bir esas olarak benimsemitir. Rz, be tmelin dnda da baz tanmlarn var olduunu belirtir. Fakat Aristo mantndaki tanm teorisine uyan tanmn gerek tanm olduunu kabul eder. Tanmla ilgili eer bir sfat kullanmyorsa, rnein temsl tanm veya tenbh tanm gibi genelde be tmele gre yaplan had veya resm eklimdeki gerek tanm dedii tanmlar kastetmektedir.510
Sonu
slam dncesinde Gazzl ile balayan ve mteehhirn dnem olarak bilinen felsefe ile kelamn beraber deerlendirildii dnem kelamclar felsefe ve Aristo mant ile youn bir ekilde ilgilenmilerdir. Daha nce baz n yarglarla kar klan hatta men temanteka tezendaka eklinde mantkla uraan zndk olur eklinde klieleen szlerden sonra Gazzl ile balayan srete kelamclar hem felsefe hem de mantkla ilgilenmilerdir. Hatta bu dnemde yazlan baz eserleri felsefe ve mantk eserlerinden ayrmak ok zordur. rnein Rznin Mebhisul-Merikyyesi ve el-Mlahhas fil Mantk vel Hikmesi birer felsefe kitabdr. bn Sinann eserlerinden ayrmak olduka zordur.
Bk. Rz, Mebhis, I/97. Bk. Rz, Mlahhas (Damat brahim Paa), v.20a-21b; Nihyetl-Ukl fi Diryetil-Usl, Kayseri Rait Efendi Ktp. No:504, v.2b-4a; erhul-rt vet-Tenbht (Mantk Blm), Sleymaniye Ktp., V.Carullah Efendi No:1309, v.11b-13b 510 Rznin tanmla ilgili grlerinin geni ayrnts ve EbulBerekt el-Badd ve bn Sinann tanm konusundaki grleri ile karlatrlmas ile ilgili olarak bk. Hakl, aban, Muteahhirin Dneminde Felsefe - Kelam likisi, (Baslmam Doktora Tezi), M.. Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, stanbul 2002, 44-59.
508 509
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 242
Mteahhirn dnem kelamclarn bu anlay olduka etkilemitir. Her ne kadar filozoflarla ilgili baz eletiriler getirmi olsalar da bilhassa mantk alannda ciddi bir kabullenme vardr. Aristonun be tmele dayal olarak ekillenen tanm anlay pek deitirilmeden alnmtr. Hatta Aristonun tam tanm anlaynn kavramlarla ilgili tanmlamalarda kullanm sorunlu olmasna ramen Rz, Amid gibi bu dneme ait kelamclar tarafndan kullanlmtr. Bu anlayn bir sonucu olarak Rz, varlk, bilgi, gibi kavramlarn tanmlanamayacan sylerken bu tanm teorisinin ilkelerini esas ald bir gerektir. Yine Amidinin bilgiyi bu tanm teorisine uygun olarak tanmlamaya almas, Aristo mantnn etkisini gstermektedir. Rz, Aristo mantnn ilkelerine uymayan tanmlar tam tanm olarak grmez, her ne kadar tam tanmn dnda baz tanmlarn olduunu kabul etse de gerek tanmn ancak mantk ilkelerine bal kalnarak yaplan tanm olduunu kabul eder. Bunun dnda yaplan tm tanmlar eksik tanm olarak niteler.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Tarihsel Sosyoloji Aratrmalar in nemli Bir Kaynak: eriyye Sicilleri

Halis Adnan Arslanta
zet: eriye sicilleri, Tarihselsosyoloji aratrmalarna kaynaklk edebilecek materyal zenginliine sahiptir. Sz konusu bu materyaller gnnde yazld iin de ayr bir neme sahiptir. Prof. Dr. Zahit AKSU, sicillerin bu nemini grm ve bir bilim insan olarak bu konuya gereken nemin gsterilmesi iin aba sarf etmitir. Anhatar Kelimeler: eriyye Sicilleri, Tarihsel Sosyoloji, Kad, Zahit AKSU. Abstract: An Important Source for Researches of Historical S ociology: Ottoman Law Court Registers Otoman Low Court Registers has got the material prosperity to be a resource for the sociological researches. the said materials has a distinct importance since they were reported as soon as they happened.Prof. Dr. Zahit AKSU, who appreciated the importance of these siciller, made a great effort to be given necessary importance to this subject. Key Word: Ottoman Law Court Registers, Historical Sociology, Chief Judge (kadhi), Zahit AKSU .
1. Giri Osmanl ynetimi bir merkezi idare altnda eitli kadlarn idarelerine verilen nahiye, kaza ve eyaletlerden mteekkildi. ok byk olan kazalarda kad her tarafa yetiemedii iin kad tarafndan baz yerlere Kad Naibi ad verilen kiiler gnderilirdi.511 Bu bahsettiimiz idari yaplarda kaza snrlar dahiliyle ilgili olan baz davalar, merkezden o yre ile ilgili olarak gnderilen eitli yazlar defterlere kaydedilirdi. Defterin bana Arapa olarak bir giri yazlrd. Burada Allaha ve Hz. Muhammede sayg belirtilir daha sonra ise sicili tutan kadnn ad yazlrd. Sicillerin bazlarnda kadnn o greve tayin berat da giri
511
Dr., nn niversitesi lahiyat Fakltesi retim Grevlisi. Abdlaziz Bayndr, slam Muhakeme Hukuku Osmanl Devri Uygulamas, stanbul, 1986.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 244
ksmna konulmak suretiyle mukayyed olan hususlarn meruiyeti tescil edilmi olunurdu.512 Daha ok ilk kez aklanacak belgeler ve bilgilere dayal ayrntl almalarda kullanlacak materyallerin yer aldklar balca ana kaynaklar bu defterlerde bulunan sicillerdir. Hicri 1321 senesinden nceki zamanlara ait bulunan siciller, Mearif ve Adliye vekaletlerinin mterek kararlar ve Mearif Vekaletinin vekillere gnderdii 3 Kasm 1941 tarih ve 4018/2182 sayl emirleri zerine nce Etnografya Mzelerinde koruma altna alnm, daha sonra da 1990 ylnda sayn Prof. Dr. Zahit AKSUNUN Kltr Bakanl nezdinde yapm olduu alma neticesinde Ankara Mili Ktphanede toplanm, buna ilaveten Anadolunun eitli eyaletlerinin 10.000e yakn defteri, Milli Ktphanenin bni Sina seksiyonunda koruma altna alnmtr. Ayrca bu sayya ek olarak II. Abdlhamit zamannda stanbul ve Rumeliyle ilgili baz eriyye Sicili defterinin says da 10.000i bulmaktadr. Bunlar da stanbul Mftlnde (Bab- Meihat) alan zel ktphanede koruma altna alnmtr. Bu mevcut saylarn Osmanl devletinin genilii gz nne alnrsa daha da artaca muhakkaktr. Siciller, Osmanl idari tekilatlanmasnn bir ok ksmlarnn ortaya karlmas bakmndan son derece nemi haizdir. zellikle kaza, sancak, eyalet taksimi, beylerbeylii, sancak beylii, kethdalk, voyvodalk, gibi idari yaplarn, kadlk, naiplik, muhzrlk, mbairlik bostancbalk, subalk gibi adli messeselerin idari yaplar ve yerine getirdikleri grevler aratrlmak istenirse, bu sicillere de mracaat etmek gerekecektir. Yine siciller, askeri tarih asndan da son derece nemlidir. Bilindii zere Osmanl ordusu sefere kt zaman ayet sefer Rumeli tarafna ise Rumeli Kazaskeri, eer sefer Asya, Afrika ynnde ise Anadolu Kazaskeri eitli konak yerlerinde asker, erzak vb.. ihtiyalarn giderme yoluna gider ve evre kadlara emirler gnderirlerdi. Gnderilen bu emirlerde savan ne iin ald izah edilirdi. Hal byle olunca, harp tarihimize ait bir ok gerek de bu sicillerde mevcut bulunmaktadr. Sicillerin kltr ve folklor tarihimiz iin en nemli otantik belgeler olduklar konusu kukusuzdur. Siciller birer hazinedir ve onlarn bu neminin bir dier nedeni Ferman, Berat, Mektup (Resmi Yaz), Huccet, lam, Tereke, her eit
512
Ahmet Akgndz, eriyye Sicilleri, TDVA, stanbul 1988.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 245
Dava Zabtlar, Narhlar ve Esnaf Teftilerini iermesinden ve bu ieriklerinde gnde tutulmu olmasndadr. Sz konusu bu ieriin ise, bir orjinallik tad ve gemiteki sosyal hayatmz ve bu sosyal hayatmzn yaam artlarn bize en doru olarak aksettiren mspet birer belge kymetini tadklar inkar olunamaz. Bu nedenle eitli konularda bu belgeler dikkate alnmadan doru ve mazbut bir tarih yazlamaz. Grld gibi bu tutanaklar ok zengin bir belge koleksiyonu ihtiva etmektedir. Bunun iin tarihi, sosyal ve Osmanl tebaalaryla ilgili konularn aklanmasnda da ok nemli yer tutarlar. zellikle ehir tarihlerinin yazlmasnda son derece salam bilgileri ihtiva eden kaynak olmalar, onlarn mevcut nemini arttrc bir dier zellik sergiler. Sicillerin incelenmesi ehirlerin sosyo-ekonomik bnyelerini de ortaya kartaca iin, her hangi bir yredeki ticari hayatn durumu, hangi mallarn nerelerde retildii, ne fiyata satld konusu bu belgelerden kolayca tespit edilerek ehirlerin hem sosyal hayatlar hem de ekonomik yaplar akla kavuturulabilir. ehirlerde dini yap itibariyle nasl bir dalm olduunu ve bunlarn yerleim yerleri hususunda bilgiler, mahkemeye intikal etmi olaylarda sicillere kaydolan, kadlarn vermi olduklar kararlardan, zamann hukuki anlay ve rf meselesi gibi konular da yine bu tutanaklarn verilerinden elde edilebilir. Byle bir inceleme yaplnca grlecektir ki hukuk tarihi, zel hukuk, kamu hukuku alarndan eriyye sicilleri kymetli verilere sahiptir. Tm bu dile getirilen konulara ilave olarak eriyye Sicilleri, toplumla ya da siyasal dzenle problemi olanlarn kaytlarn ieren resmi evraklar da ierdii iin, bu trden sorunlarn zmne de kaynaklk edebilecek neriler sunabilir. Bu nedenle, siyasi ve toplumsal yaamn sorunlar konusunda bu belgelerden ok nemli bulgular karmak olanakldr.513 Bu almann temel amalarndan biri, Prof dr. Zahit AKSUnun eriyye Sicillerine verdii nemi ortaya koymann yannda, bu belgelerin sosyolojik aratrmalarda kullanlmasn da tevik etmek olmutur.
513
Osmanl eriyye Sicillerine dayanarak Ayntab yani Antep mahkemesinin bir ylnn deerlendiren Prof. Leslie Pierce, Ahlak Oyunlar adl bir kitap yazm ve mnferit kabul edilebilecek birka zc hadiseyi burada ilemitir. Kitapta ele alnan konular bu belgeleri bu kltrde yaayan insanlarn ncelikle irdelemeleri gereinin en objektif gstergesidir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 246
2. eriyye Sicilleri Sicil, szlkte okumak, kaydetmek ve karar vermek anlamna gelir. Istlahta eriyye Sicili u manay ifade eder: nsanlarla ilgili btn hukuki olaylar, kadlarn verdikleri karar suretlerini514, hccetleri515 ve yargy ilgilendiren eitli yazl katlar ihtiva eden defterlerdir.516 eri mahkemelerde tutulan defterlere genellikle Sicillat- eriyye, Defatir-i eriyye, Kad Sicilleri ve Sicillat- Mahkeme517 olarak anlmakta, en yaygn olarak ta eriyye Sicilleri tabiri kullanlmaktadr. Siciller XV. asrn son senelerinden balayarak, XIX. asrn sonlarna kadar en aa drt asrlk Trk tarihini, Trk itimai hayatn, Trk iktisat518 ve siyaset hayatn519 toplam olmalar itibariyle Trk tarihinin ana kaynaklarndandr.520 Merkezle gerekletirilen yazmalar, halk dilekleri,521 fermanlar, kanunnameler522 ve hccetlerin523 geirildii bu sicil defterleri incelenmeden; Osmanl Devletinin idari ve itimai tarihini hakkyla meydana karmak mmkn deildir.524 2.1 Sosyolojik Aratrmalar in eriyye Sicillerinin Kaynaklk Durumu Bir aratrmada kaynaklarn kullanlabilirlik durumu, o aratrmay sosyolojinin aratrma alanna sokabilmenin de artlarn tar. Bir baka ifadeyle bu konu, bir aratrmann ieriinin grlmesi ve bu ieriin hangi disiplin asndan kullanlabilirliiyle deerlendirilmesine baldr. ncelikle ifade etmek gerekir ki, eriyye Sicilleri de sosyolojik aratrmalarn temel kaynaklarndan biri olabilir. Esas ilgi alan toplum olan sosyoloji biliminin birok aratrma kayna, bilgi edinme ve veri toplama yntemi vardr. Teorik sosyolojinin uygun yntemler kullanlmak artyla kaynaklar, btn basl, yazl ve kazl materyaller olabilir. Aratrma kayna, bilgi edinme ve veri toplama ynteminin farkllat
514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524
H. Adnan Arslanta, Antepin 141 Numaral eriyye Sicilinin Transkripsiyon ve Katalogu, V8/B 22. a.g.e.: V20, B7 50; V/28 B774. Ahmet Cevdet, Mecelle, Madde, 1814; A. Himmet Berki, Aklamal Mecelle, 413. Arslanta: V85, B/225; V86 B/226; V88 B/229; V89 B/232; V93 B/242. a.g.e.: V84, B/222; V90 B/233; V92 B/240; V95 B/248. a.g.e.: V79, B/214; V86 B/228. . Hakk Uzunarl: er Mahkeme Sicilleri, lk Mecmuas, C. V, Ankara, 1935, 29. Arslanta.: V17, B/47; V59, B/159; V74, B/205. a.g.e.: V91, B/238. a.g.e.: V73, B/202, V80, B/215. Halil nalck, Osmanl Tarihi Hakknda Mhim Bir Kaynak, ADTCFD, C.I, 1, Ankara, 1942, 89.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 247
nemli yerlerden biri uygulamal sosyoloji yannda teorik ve metodolojik sosyolojidir. Tarihsel sosyoloji almalar iin tarihi malzemelerin sosyolojinin temel kaynaklar arasnda yer ald kabul edilir. Tarihsel sosyoloji almalar iin ilamlar, fermanlar, mhimme defterleri, demografik kaytlar, tereke defterleri (len kiinin miras olarak kalan mal varlnn kaytlar) ve bu kaytlarn bir ksmn da ihtiva eden eriyye Sicillerinden hareketle bir dnemin sosyolojisi hakknda bilgi elde edilebilecei grlr. Bylesi bir zengin ierie ramen toplumsal tarihin nemli kaynaklardan biri olarak eriyye Sicillerine sosyolojik metodun bak asyla yaklaan almalarn fazla yaplmad grlmektedir. Bunun nedeni de ok fazla emek, birikim ve formasyon isteyen bir i olmasnda ve daha da nemlisi Osmanlnn kulland dilin bir ok sosyolog tarafndan bilinmemesinde ve buna bal olarak sosyologlarn eriyye Sicillerine yabanc kalmasnda aranabilir. Hal byle olunca da, sosyolojik anlamda eriyye Sicillerinin aratrmalarda kullanlmasn byk lde tercih edilmemi ve sosyoloji, siciller konusuna bir lde yabanclamtr. eriyye Sicilleri bir uygulamadr ve bir resmiyete dayal davran modelini yanstr. Bu da eriyye Sicillerinin sosyal gereklie iaret ettiinin en byk gstergesidir. zellikle siyas ve sosyal ierikli bir ok materyalin varlyla kaynak zenginlii ierir ve bu ierik te son derece nemlidir. Yazld dnemin toplumsal ve siyasal havasn olaanst bir derinlikte resmetme ynyle de hayli ilgintir. Bu ilginlik ayn zamanda onun nemini gstermekte, sz konusu dnemin siyas ve toplumsal koullar konusunda nemli bir kaynak olduunu daha ak ortaya koymaktadr. Bu nemini ortaya koyan dier bir neden de, sicillerin tutulma gerekesidir. eriyye Sicilleri gnnde yazld iin ya da gnnde resmi bir kayt olarak var olduu iin, bilimsel yazlar, makaleler ve incelemelerden daha tarafsz ve nettir. Bu bakmdan birinci elden kaynaklar olduu iin, ierii hakknda duygusal bir bak sz konusu deildir. Bu belgeler, resmi, siyas, ekonomik ve dini kayglarla hazrlanmamtr. Byle bir kayg gdldne dair en ufak bir emareye dahi bu kaytlarda rastlanamaz. 2.2. eriyye Sicillerinin erdii Belgeler er iyye sicillerinin ihtiva ettii belgeleri u ekilde sralamak mmkndr :
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 248
Hkmet merkezinden bildirilen btn emirler. (ferman,525 berat526 ve mektuplarn suretleri527), kad'nn ef ve hukuk vazifesine ait davalarda verdii hkmler528, ilamlar529 ve hccetler,530 Vakfiyelerin tanzim, tescil ve vazifelerinin tayini,531 gnmzde noterlerce yerine getirilen her trl kefalet532, vekalet533, mukavele534 ve borlanma535 gibi akitler, maden iletmelerine ait belgeler, altn veya para meseleleri ile ilgili kaytlar,536 mtesellim buyruldular, bugnk manada ticaret ve ceza davalar,537 yangn, sel, frtna, deprem, don, kar dolu gibi tabiat ve afet olaylarna ait kaytlar,538 yaamakta ve yaam olanlarn neseplerini aratrmada yardmc olacak bilgiler,539 evlenme, boanma540, kz karma,541 mehir tespiti542 ile ilgili belgeler, tereke kaytlar,543 muallim, mderris, imam, cami mutasarrf, katip ve mezzin, naib vs., tayin beratlar,544 zabta vakalar545, isyan ve tenkiller iin alnan tedbirler,546 devlete ait kale, sur ve dier resmi binalarn ina, tamir vs. masraf kaytlar,547 bugnk belediyelerin grd vazifelere ait kaytlar,548 harp zamannda sancak ve kaza itibariyle, o kaza veya sancan hissesine den
Arslanta.: V78, B/213; V81, /B218; V87,B/229. a.g.e.: V23, B/57; V51, B/133; V62, B/173. 527 a.g.e.: V84, B/222; V85, B/225; V86, B226; V,93 B/243. 528 a.g.e.: V72, B/196; V73, B/201. 529 a.g.e.: V69, B/188; V71, B/195. 530 Uzunarl, "er'i Mahkeme Sicilleri", 366; bkz. V59, B/162; V60, B/166. 531 Arslanta.: V46 / Bl 19; V63 / B175. 532 a.g.e.: Vl, B/7; V27, B/70. 533 a.g.e.: V20, B/50; V23, B/60; Vekalet iin ayrca bkz. H. Adnan Arslanta, , 1321-1326 Tarihli Kayseri er'iyye Sicili'nin Katalogu, Baslmam Lisans Tezi, Kayseri, 1994, 35, 59, 60,71-72, 75-76. 534 Arslanta.: V77, B/211. 535 a.g.e.: V59, B/159. 536 Mustafa Glcan, "Osmanl er'iyve Sicillerine Gre Kimsesiz ocuklar", Trk Dnyas Tarih Dergisi, 99, Mart, 1995, 43; bkz. Arslanta, Antepin 141 Numaral eriyye Sicilinin Transkripsiyon ve Katalogu, V92, B/240; V94, B/245. 537 Arslanta.: V4, B/13;V94, B/245. 538 a.g.e.: V1, B/3. 539 T. Mmtaz, "er' Mahkeme Sicilleri", lk Mecmuas, S:4, Ankara, 1938, 154; V44 , B/l14; V64, B/178; V72, B/194. 540 Boanma konusunda bkz. Arslanta, 1321-1326 Tarihli Kayseri er'iyye Sicili'nin Katalogu, Baslmam Lisans Tezi, Kayseri 77-78; Arslanta: Antepin 141 Numaral eriyye Sicilinin Transkripsiyon ve Katalogu: V53, B/139; V53, B/140; V54, B/144; 541 Arslanta, Antepin 141 Numaral eriyye Sicilinin Transkripsiyon ve Katalogu: V97/B257. 542 Arslanta: V13, B/37. 543 a.g.e.: VI2, B36; V38, B/97; V40, B/l02. 544 a.g.e.: V23, B/57; V41, B/103; V62, B7173, V98, B/265; Ayrca mam Tayin Berat iin bkz. Arslanta, 67. 545 a.g.e.: V54, B/143. 546 a.g.e.: V85, B/224; VI03, B/280. 547 a.g.e.: V47, B/122. 548 a.g.e.: V85, B/224.
525 526
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 249
imdadi seferiye, normal zamanlarda imdadi hazar hisselerinin miktarlarnn tespiti ile ilgili belgeler,549 ayrca siciller incelendiinde, yazld yreye ait kaza, ky, mahalle ve zel yerlere ait isimler, gayri mslim tebaann bulunduu yerlerde, mslim ve gayr mslimlerin arasnda cereyan eden vakalarla ilgili belgeler550 ve blge halknn geimini nasl ve ne ekilde saladn gsteren belgeler,551 blgedeki halkn tarmsal ve hayvanclkla ilgili durumlarn tespiti ile ilgili belgeler,552 ksaca bir sancak ve kaza hakknda istenilen her trl bilginin bulunduu btn kaytlar, er'iyye Sicillerinden bulunabilir. Elde edilen bu bilgileri genelletirdiimizde ise, Osmanl devletinin genel yaps hakknda en salkl bilgilere ulamamz mmkndr. 2.3. eriyye Sicillerinin Tarihimiz Acsndan Deeri er'iyye Sicillerinin ihtiva ettikleri belgeler incelendiinde, gerekten, hemen her konuyla ilgili ok geni ve derin bilgileri ierdikleri grlmektedir. zelde Osmanl ve genelde Trk tarihi asndan sicillere baktmzda u nemli tespitleri yapmamz mmkn olmaktadr: htiva ettikleri fermanlar, beratlar, mekruhlar, divan tezkireleri ve dier resm kaytlarn iyzlerini ortaya koyan en olumlu belgeler bu sicillerde yer almaktadr.553 Bu sicillerde bir ok devlet adamlar, mderris, alim, air, sanatkr, mimar adlar gemektedir. Bunlarn zgemileri hakknda bilgi elde etmek veya yazlm olan bilgilerin doruluunun tespiti asndan bu siciller bize en salam ip ularn vermektedir.554 Osmanl snrlar iinde ayakta olsun olmasn btn sanatsal yaplarn varln ve yerini bu belgelerden renebiliriz.555 Osmanl yerleim tarihi asndan incelendiinde, oturulan veya oturulmayan yerler (ky, kasaba, mahalle vs.) bu belgelerden tespit edilebilir.556
Arslanta.: V101, B/278; V80, B/216. a.g.e.: VI /B7. 551 a.g.e.: V4, B/13; V56, B/151; V61, B/169; V66, B/180; V6S, B/185. 552 a.g.e.: V2, B/10; V20, B/51; V46, B/121 ;V97, B/259. 553 a.g.e.: V81, B/218; V85, B/225; V102, B/279; V103, B/280. 554 a.g.e.: V62, B/173; V70, B/189; V73, B/202; V74, B/214. V103, B/280. 555 a.g.e.: V60, B/166; V62, B/173; V85, B/224; V98, B/265. 556 a.g.e.: V81,B/217; V99, B/256; ayrca bkz. Arslanta, 1321-1326 Sicili'nin Katalogu, 22, 37.
549 550
Tarihli
Kayseri
er'iyye
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 250
Osmanl asker konularnda bilgiler ierdikleri iin, Osmanl harp tarihi asndan ok nemli verileri htiva ederler.557 Belediye tzk ve ynetmelikleri, bu belgelerde aka ifade edilmi olduu iin ehircilik asndan da ok nemli kaytlardr.558 Osmanl dnemi tp tarihi ve halk edebiyat konularnda da kaynak saylabilecek derecede nemli bilgileri ierirler..559 Kadlarn er' kararlarm tantma babnda da byk deerleri vardr.560 Sicillerde geen Trke terimlerle, imla zellikleri, anlatm ve slp ekilleri, tereke zabtlarnda, varak listelerinde grlen eya ve yiyecek maddelerinin isimleri, dil ve folklor ynnden karlatrldnda, gerekten ok nemli bilgiler bu belgelerden bulunulabilir.561 Kaza, sancak, eyalet taksimi, beylerbeylii, sancak beylii, kethdalk ve voyvodalk gibi idari, kadlk, naiblik, muhzrlk, mbairlik, bostancbalk, avuluk ve subalk gibi adl messeselerin hem idar yapsn, hem de yerine getirdikleri fonksiyonlar bu kaytlardan karmak mmkndr.562 Aile hukuku bakmndan eski Trk aile yapsn, nianlanma, evlenme ve tamamen erkee ait olduu sanlan boanma hakknn kadn tarafndan da nasl kullanldn, iddetli geimsizliin kadna evlenmeyi sona erdirme (muhalaa) hakkn verdiini renebiliriz.563. Osmanl'nn hakimiyeti altnda bulunan lkelerin tarihi hakkndaki bilgileri de yine bu sicillerden renebiliriz.564 3. Prof. Dr. Zahit Aksunun eriyye Sicilleri Aratrmalarn Kurumsallatrma abalar Kayseri Erciyes niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blmne bal olarak Prof.Dr. Zahit AKSU ve Prof. Dr. Ali AKTANn abalaryla bir birim kurularak Kayseri'ye ait er'iyye Sicillerinin katalog ve transkripsiyon almalar yrtlmtr. Ayrca, Malatya nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsne bal olarak, Prof. Dr. Zahit Aksu tarafndan kurulmu olan Osmanl Devri Adliye Sicil Aratrmalar ve Uygulama Merkezi (OSAM)nde yksek lisans dzeyin-
Arslanta.: V81, B/218. Arslanta: V85, B/224. 559 Tp Tarihi le lgili Olarak bkz. Ali Dunan, 1115 Tarihli er'iyye siciline Gre Kastamonu'da Gnlk Hayat, Baslmam Yksek Lisans Tezi.Kayseri, 1994, V8a, B/26, 76. 560 Arslanta V34, B/86, V48, B/125. 561 a.g.e.: V81, B/218; V84, B/222; V84, B/223; V87, B/229; Ayrca bkz. Duman, V2b, B/4, 53. 562 a.g.e.: V53, B/138, V62, B/172; V75, B/202; V92, B/ 239; V101, B/278; V102, B/279. 563 a.g.e.: V53, B/140; V54, B/144: V104, B/284; V104, B/285 564 AKGNDUZ, 1 /12-16; bkz. V80, B/216; V81, B/218.
557 558
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 251
de sicillerin kataloglarnn karlmas ynnde almalar yaplmtr. er'iyye Sicilleri zerinde bugne kadar yaplm olan almalar istenilen dzeyde olmamakla beraber, bu konu zerinde, zellikle Prof. Dr. Zahit Aksu'nun gayretleriyle, olduka olumlu gelimeler kaydedilmitir. 3.1. Prof. Dr. Zahit Aksu Danmanlnda Yaplm Lisans, Yksek Lisans ve Doktora Tez almalar Adnan BAYRAKTAR: 429-19 Nolu 1124-1125 Tarihli Kastamonu er'iyye Sicil Defteri, SBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Malatya,1995. Ali DUMAN:1115 Tarihli er'iyye Siciline Gre Kastamonu'da Gnlk Hayat, ESBE, Baslmam Yksek lisans Tezi, Kayseri, 1993. Ayhan ERDEMR: 66 Numaral Davutpasa er'iyye Sicili, SBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Malatya, 1998. H. Adnan ARSLANTA: 1321-1326 Tarihli Kayseri er'iyye Sicilinin Katalogu, ESBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 1994. H. Adnan ARSLANTA: Antepin 141 Nolu eriyye Siclinin Transkripsiyon ve Katalogu, SBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Malatya, 1997. Metin CEYLAN: 17 Nolu H.1156-1157 / M.1743-1744 Adana er'iyye Sicili Transkripsiyon ve Katalogu, Yksek Lisans Tezi, SBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Malatya, 1996. Murat FDAN: H. 1167-1169 (M. 1753-1755) tarihli Adana er'iyye Sicili, SBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 1996. Nasi ASLAN: 1084-18087 Tarih ve 81-84 Nolu Kayseri er'iyye Sicilleri ve slam Hukuk Asndan Tahlilleri, ESB.E, Baslmam Doktora Tezi, Kayseri, 1995. Talip ATMACA: 129 Nolu (H. 1143-1145 M. 1730-1732) Tarihli Adana eriyye Sicili, SBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 1996.
3.2. Prof. Dr. Zahit Aksunun rencisi Prof. Dr. Nasi Aslann Ynetiminde yaplan Yksek Lisans Tezleri
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 252
Faik ATABAY: 35 Nolu stanbul er'iyye Sicil Defteri. (H. 1215), Baslmam Yksek Lisans Tezi, SBE, Malatya. Glhan HALLOLU: 77 Nolu stanbul er'iyye Sicil Defteri, (H. 1238), Baslmam Yksek Lisans Tezi, SBE, Malatya. Mahmut KARATEPE: 135 Nolu Adana er'iyye Sicili Defteri Transkripsiyonu ve Katalogu (H-1266/1267-M-1859/1860), SBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Malatya, 2000. 3.3. eriyye Sicilleri zerine Yaplm Olan Dier Baz nemli almalar Tartmasz olarak genelde Trk, zelde Osmanl tarihinin birinci elden kaynaklar arasnda bulunan eriyye Sicilleri konusunda aratrma yapmak isteyen ve konu hakknda bilgi edinmek isteyenler iin, bizim giri ksm hazrlarken de yaralandmz ilgili kaynaklardan oluan ksa bir kaynaka listesini u ekilde verebilir: Abdlaziz BAYINDIR: slam Muhakeme Hukuku Osmanl Devri Uygulamas, stanbul, 1986. Ahmet AKGNDZ: Mukayeseli Osmanl Hukuk Klliyat, 1986. Ahmet AKGNDZ: er'iyye Sicilleri, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul, 1988. Atilla ETN: Babakanlk Arivi Klavuzu, stanbul, 1979. Bernard LEWS: Modern Trkiyenin Douu, Ankara, 1984. Cemil Cahit GZELBEY: Gaziantep eri Mahkeme Sicilleri, Fasikl : 1-2-3-, Antep, 1966. Halit ONGAN: Ankarann Bir Numaral eriyye Sicili, II. Bsk., Ankara, 1958. Halit ONGAN: Ankarann ki Numaral er'iyye Sicili, Ankara, 1974. Hasan MOOL: "Antalya eriyye Sicilleri", Diyanet Dergisi, C: XTV, S.2, Ankara, 1988. smail Hakk UZUNARILI: "er' Mahkeme Sicilleri", lk Mecmuas, C: V, Ankara, 1935.
S a y f a | 253
smail Hakk UZUNARILI: eriyye Mahkeme Sicilleri, lk Halkevleri Dergisi, C:V.S: 29, Ankara, 1935. M. Fahrettin KIRZIOLU: Harput, Mamurat'1-Aziz er'iyye Sicilleri, Yeni Frat Dergisi, S:2, Ankara, 1966, ss. 11-14 M.Uluay AATAY: Manisa eriyye Sicllerine Dair Bir Aratrma, Trkiye Mecmuas, C:X, stanbul, 1935. Mehmet KARAGZ ynetiminde, Tuncel, YAKUP; Amasya er'iyye Sicili, Baslmam Yksek Lisans Tezi, SBE, Malatya, 2001. Mehmet KARAGZ ynetiminde, Handan BOZKURT: Gaziantep 17 Nolu er'iyye Sicili, SBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Malatya, 2002. Mesut ZDEMR: stanbul Davut Paa Mahkemesi er'iyye Sicili (Defter No : 36, H. 1215). Musa ADIRCI: Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1991. Mustafa GLCAN: Osmanl er'iyye Sicillerine Gre Kimsesiz ocuklar, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S: 99, Mart, 1995. Mcteba LGLER: eriyye Sicillerinin Toplu Katalouna Doru, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, S: 28-29, stanbul, 1975. Mcteba LGREL: "er'iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, S: 28-29, stanbul, 1975, ss.123-161. Bu alma Topkap Saray mzesinde bulunan 2751 adet er'iyye Sicili iin hazrlanm olan bir katalogdur. Bu belgeler 42 ehir ve kasabaya ait olup, 690 adet defter Edirne'ye ait olup, en eski tarihli olan da Edremit'e ait olan defterdir. Mfit RN: 158 Numaral Fethiye er'iyye Sicili h. 1313-1315 (1892-1894), Baslmam Yksek Lisans Tezi, SBE, Malatya, 1999. N. SEVGEN: eri Mahkemelrin Sicil Hazinesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S: 44, stanbul, 1971.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 254
Osman ETN: Sicillere Gre Bursa'da htida Hareketleri ve Sosyal Sonulan (1472-1909), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1994. Osman ERSOY: "er iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru", Ankara niversitesi Dil, Tarih, Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, C: XXI, S. 3-4, Ankara, 1964. Osman ERSOY: eriyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrma Dergisi, C: XIII, S: 24, Ankara, 1979-1980. Sabahattin ARIBA: 1656-1717 Yllar arasndaki Malatya er'iyye Sicillerine Gre Malatya'da Sosyal Hayat, Baslmam Doktora Tezi, SBE, Malatya, 1989. Tayip GKBLGN: Kanuni Sultan Sleyman Devri Messeseleri ve Tekilatna Ik Tutan Bursa eriyye Sicillerinden rnekler, smail Hakk Uzun arlya Armaan. Y. ZKAYA: Sofyada Milli Ktphanedeki eriyye Sicilleri, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, C: XIII, S: 24, Ankara, 1979-1980. Ylmaz KARADENZ: H. 1182 er'iyye Siciline Gre Amasya'nn dari, Sosyal, Siyasi ve ktisadi Yaps, Baslmam Yksek Lisans Tezi, SBE., Malatya, 1996. Yusuf HALAOLU: "er'iyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru", stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, S: 30, stanbul, 1976. Bu alma Adana mzesindeki eriyye sicillerinin katalogudur. 3' ferman, 449 adet sicil defter numaras ve tarihleriyle beraber sahife says da belirtilmitir. Yusuf OUZOLU: "efiyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru", Ankara niversitesi Dil, Tarih, Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, C. XIV, S: 25, Ankara, 1981-1982. Yusuf OUZOLU: eriyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doru, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, C: XIV, S:25, Ankara, 1981-1982.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 255
Yusuf OUZOLU: XVIII. Yzylda Trkiye ehirlerindeki Balca Yneticiler, 19 Mays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, S:1, Samsun, 1986. Ycel ZKAYA: Sofya'daki Mill Ktphanedeki er'iyye Sicilleri, Ankara niversitesi Dil, Tarih, Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi, C: XIII, S.24, Ankara, 1979-1980. Zahit AKSU: "Osmanl rejimi ve Kanun Tatbikat zerine Bir Ka Sz", Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi Dergisi, S: 3, Ankara, 1979. Ayrca, Samsun On Dokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesinden Prof. Dr. Osman ZMRT hocann da bu belgelerin nemini bilen ve bu konuda ok sayda yksek lisans ve doktora tezi yaptran akademisyenler arasnda olduunu burada dile getirmek gerekmektedir.
4. Sonu
eriyye Sicilleri, tarihsel sosyoloji almalarna kaynaklk yapabilecek nemli ariv belgelerdir. Sz konusu bu belgeler, gnnde yazlarak kayt altna alnm olmalar itibariyle objektiftir. Belge objektiflii sz konusu bu belgelere, gnmzn hukuki, sosyolojik, politik ve uluslararas ilikilerini ilgilendiren bir ok konuda birinci elden kaynaklk yapabilme zellii yklemektedir. Ariv almalarnn nemini bilen ve saygyla anlmas gereken hocamz Prof. Dr. Zahit AKSU, siciller konusunda bir bilim insan olarak zerine den sorumluluu yerine getirmeye alm ve akademik endiesi olan her alma alan sahibinin dikkatini de, kendi tarznda, bu evraklara ekmek iin elinden gelen gayreti gstermitir. eriyye sicillerinin kurumsal bir at altnda bilimsel olarak incelenebilmesi iin elinden gelen abay gsteren Prof. Dr. Zahid Aksu, bu belgelerin bata Milli Ktphanede toplanmalarn salam, ardndan Erciyes niversitesinde bir birim kurulmas konusunda nclk etmi, ve daha sonra da, nn niversitesi bnyesinde OSAM kurmutur. Prof. Dr. Zahit AKSUnun lisans, yksek lisans ve doktora dzeyinde rencileri, sicilleri konu alan nemli almalar yapmlar, ancak u an itibariyle zlerek sylemek gerekir ki hocann bu konudaki heyecannn varisleri olamamlardr.
HKMET YURDU
XVI. Yzylda Ermenek Camileri ve Cami Vakflar

*
Bilal GK*
zet Gnmzde Karaman iline bal bir ile merkezi olan Ermenek, tarihte Karaman Beyliinin ilk bakenti idi. Bu sebeple ehirde bu beylik dnemine ait ok sayda din ve sosyal yap mevcuttur. Bu eserler arasnda camiler ayr bir neme sahiptir. Bu makalede Ulu, Sipas ve Meydan Camileri, XVI. yzyl Evkaf Tahrir Defterlerinin verileri nda ele alnmtr. Karamanllar dnemi mimari zelliklerini yanstan bu camilerin, mimar zellikleri yannda vakfiyeleri, grevlileri, gelir ve gider kalemleri ele alnmtr. Bu mabetler, dini fonksiyonlar yannda birer yaygn eitim kurumu niteliindedir. Camiler, btn faaliyetlerini banileri ve daha sonraki zamanlarda hayrseverler tarafndan vakfedilen zengin vakf gelirleriyle salamtr. Ad geen camiler zaman ierisinde kkl tamiratlar geirmekle birlikte, gnmzde hala ayaktadr ve faaliyetlerine devam etmektedir. Anahtar Kelimeler: XVI. yzyl, Ermenek, Vakf, Ulu Camii, Sipas Camii, Meydan Camii. The Mosques of Ermenek and Mosque Waqfs in 16 th Century Abstract Ermenek, today which is a county of Karaman, was the first capital of Beylik of Karaman. Because of this reason, there are a lot of sacred and social buildings which are built during the period of this Emirate. Among these buildings, mosques are of a greater importance. In this article; Ulu, Sipas and Meydan Mosques are discussed according to the datas of 16 th century Evkaf Tahrir records. The waqfiyas, attendants and the incomes & expenses of these mosques are discussed as well as their architectural features that reflect the Karamans age architectural features. These temples are (some sort of) widespread education institutes besides their religious functions. Mosques, at first performed their services by their builders and later, by the Waqfs that are supported by benefactors. The mosques mentioned here are still whole and in service, despite they have been restored in the course of time. Key Words: 16th century, Ermenek, Waqf, Ulu Mosque, Sipas Mosque, Meydan Mosque.
* *
Bu makale doktora tezi esas alnarak hazrlanmtr. Dr., Genel Trk Tarihi Bilim Dal, Anadolu Kz bgok38@hotmail.com)
Meslek
Lisesi
retmeni-Malatya
(e-posta:
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 258
Giri
Ermenek, Anadolunun gneyinde Taeli Platosunun merkezinde, Gksu vadisinin kuzey yamalarnda engebeli bir arazi zerinde yer alan bir ehirdir. Anadolunun en eski yerleim birimlerinden birisi olan Ermenek, Hitit, Firik, Lidya, Pers, Helen, Roma ve Bizans565 hkimiyetleri dnemini yaadktan sonra, nihayet XIII. yzyln ilk yarsndan itibaren kesif bir Trkmen yerleimine sahne olmutur566. Blgeye yerleen Trk boylar, Karamanoullar Beyliini tekil etmi ve Ermenek ehri bu devletin ilk bakenti olmutur. ehir bu sre ierisinde yeni batan ina edilip mescid, cami, medrese, hamam vb. ant eserlerle sslenmitir567. Karaman Beylii, siyas ve asker adan rakibi durumundaki Osmanllar ile568, ilk olarak 1386da kar karya gelmi569, bu mcadele 1475te Ermenekin de kesin olarak Osmanl hkimiyetine gemesiyle son bulmutur570.
Blgenin coraf konumu ve ad geen tarihi dnemleriyle ilgili olarak u eserlere baklabilir: Charles Texier, Kk Asya I, (nr. K. Y. Kopraman, M. Yldz), Ankara 2002, 4154; Strabon, Antik Anadolu Corafyas, Geographika: XII, XIII, XIV, (nr. A. Pekman), stanbul 1993, 200; Birgit Brandau-Hartmut Schickert, Hititler Bilinmeyen Bir Dnya mparatorluu, Ankara 2003, 47; M.P. Charlesworth, Tiberius, The Cambridge Ancient History X, The Augustan Empire 44 B.C. A.D. 70, (Edit A. Cook, Feadcock M.P. Charlesworth), Cambridge 1971, 620; W. M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas, (nr. M. Pekta), stanbul 1961, 407; Keith Hopwood, Who Where The Isaurians?, XI. Trk Tarih Kongresi (59 Eyll 1990) Kongreye Sunulan Bildiriler II, Ankara 1994, 375; A. Alexandravich Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi I, (nr. A. M. Mansel), Ankara 1943, 297; Texier, 2002: III, 297; Hasan Bahar, sauria Blgesi Tarihi, (Baslmam Doktora Tezi), Konya 1991; Osman Doanay, Germanikopolis (Ermenek) evresinin Tarihi Corafyas ve Eserleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Konya 2003. 566 bn Bb, El-Evamirl Alaiye Fil Umuril Alaiye (Seluknme) I, (nr. Mrsel ztrk), Ankara 1996, 202; ikri, Karamanoullar Tarihi, (nr. M. Mesud Koman), Konya 1946, 9; M. Faud Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, (nr. O. F. Kprl), stanbul 1986, 73; . Hakk Uzunarl, Anadolu BeylikleriveAkkoyunlu,KarakoyunluDevletleri, Ankara 1988, 2; O. Turana gre bu fetih 1225 tarihinde gereklemitir. Bkz. Osman Turan, Kbrs Tarihi zerinde almalar I, Orta alarda Trkiye-Kbrs Mnasebetleri, Belleten XXVII/110, (1964), 217; M. C. ehabeddin Tekinda, KaramanBeylii,XIII
565
XV.AsrdaCenubAnadoluTarihineAitTedkik, (Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1947, 9 vd; ihbeddin Tekinda, Ermenek, A. IV, MEB 1997, 316. 567 Karaman Beylii dnemiyle ilgili Arap kaynaklarnda bu durum aka dile getirilmektedir. Bkz. EbilAbbas el-ehabeddin Ahmed b. Yahya bn Fazlullah el-mer, Et-Tarf bil-Mustalaherf, Kahire 1913, 40, 50; mer, Meslik-l-Ebsar F Memlik-i Emsar, (nr. F. Taeschner), Leipzig 1929, 48; Kalkaand, Subh el-a V, Msr 1914, 347; Hamd-Allh Mustawf, Nuzhat-al-Qulb, (Nr. G. Le Strange), Leyden 1919, 96. 568 . Ltfi Barkan, KolonizatrTrkDervileri, (Ayr Basm), stanbul tarihsiz, 18, 27; Halil nalck, Trkler-Osmanllar, A.XII/2, MEB 1997, 289; Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a 13001600, (ev. R. Sezer), stanbul 2003, 20; F. Kprl, 1986: 25; Yahya Bakan, Karamanwww.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 259
Blgede idar tekilatn kuran Osmanllar, ilk vergi ve evkaf tahririni 1500 tarihinde yapmtr. Bu tahrirleri 1518, 1522, 1555 ve 1584 tarihlerinde yaplanlar izlemitir. Bu defterlere gre, Ermenekte cami statsnde 5 mabet vardr. Ancak camilerin tamamn bir makalede ele almak hacim asndan mmkn grnmemektedir. Bu sebeple makalede, ariv kaynaklarna dayandrlmak suretiyle, Karamanoullar Beylii dneminde ina edilen ve dneminin zgn mimar zelliklerini yanstan cami ele alnmaktadr. Makale, camilerin banisi, kurulu tarihi, mimari zellikleri, vakfiyesi ve gelir kaynaklar yannda hukuk statleri, idar dzenleri ve tariheleriyle alakal nemli bilgiler iermektedir. slam toplumunun kalbi durumundaki camiler dier din ve sosyal yaplar gibi varlklarn vakf messesesi sayesinde devam ettirmitir571. XVI. yzylda Ermenek Kazas, zengin vakf messeselerine sahiptir. Bu kurumlarn 1500deki toplam geliri 33.563 ake, 1518de % 16 artarak 38.948 ake, 1522de % 19,2 orannda azalarak 31.455 ake572, 1555te % 7,1 azalarak 29.230 ake, 1584te ise bir nceki tahrire gre % 515 nispetinde art gstererek 179.777 ake olmutur. Kaza genelindeki vakflarn iktisadi durumunu bu minval zeredir. Ancak esas konumuzu bu rakamlarda nemli paya sahip olan cami vakflar tekil etmektedir.
Ermenek ehri Cami Vakflar
oullar Beylii-Aled-din-Ali Bey Dnemi (13571398), (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Malatya 1999,
569
26. Mehmed Ner, Kitb- Cihan-Nm, Ner Tarihi I, (F. R. Unat- M. A. Kymen), Ankara 1987, 227; Joseph V. Hammer, Byk Osmanl Tarihi I, (nr. M. evik, E. Kl), stanbul 1993, 179; Ahmet Refik, Osmanl Kumandanlar, (nr. D. Grlek), stanbul 1996, 35; Halil nalck, Hicr 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak- Arvanid, Ankara 1987, XVI; Halil nalck, Osmanl Hukukuna Giri: rfi-Sultn Hukuk ve Fatihin Kanunlar, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, stanbul 2000, 31; Frenk yazs: Frenk-alan, sahas anlamna gelmektedir. Seluklular zamannda ehirdeki igc an kapatmak maksadyla Trklerle birlikte Frenklerin de ehre yerletikleri bilinmektedir. Muhtemelen Frenk-alan ismi bu gayrimslim unsurla ilgili olmaldr. [Bkz. Tuncer Baykara, Trkiye SeluklularDevrindeKonya , Ankara 1985, 51]
bn Keml, Tevrih-i l-i Osman VII. Defter, (nr. . Turan), Ankara 1957, 382. Berki, 1941: 40; nalck, 2003: 148; Yediyldz, 1982-a: 26; B. Yediyldz, Vakf, A. XIII, MEB 1997, 153; Erol Cansel, Vakf, Kuruluu, leyii ve Amac, VD. XX, (1988), 321; Vakfla ilgili Ebussudun fetvalar hakknda Bkz. M. Erturul Dzda, eyhlislm Ebusud Efendinin Fetvalarna Gre Kanun Devrinde Osmanl Hayat-Fetev-y Ebussud Efendi, stanbul 1998, 120128. 572 Defterde vakflarn toplam gelirinin 37.233 ake olduu bildirilmitir. Ancak biz hesaplama yaparken Ermenek haricindeki vakflarn gelirlerini toplam gelirin dnda braktk. Aradaki fark bundan olumaktadr. Bkz. Babakanlk Osmanl Arivleri Tapu Defteri (TD), 387, 263.
570 571
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 260
XVI. yy. evkaf tahrirlerine bakldnda Ermenek kazas genelinde 1500 tarihinde 4, 1518de 14, 1522de ise 4, 1555te 9, 1584 tarihinde ise 18 cami bulunuyordu. Ermenek ehrinde ise, 1500 tarihinden 1584e kadar Halil ve Mahmud Bey camileri mevcutken, 1584te bu camilere Emir Rstem Paa (Meydan) Camii ile o tarihte yeni cami statsne kavuan Kemeros ve Deirmenlik mahallelerindeki Kemal Hoca Mescidi dhil olmu ve camilerin says 5e kmtr. Evliya elebi, Ermeneki ziyaretinde Ulu Camii, Sipas Camii ve Emir Rstem Camiinden baka bir de Fatma Htun Camiinden bahseder573. Bu caminin ismine tahrir kaytlarnda rastlanmaz. Ancak Fatma Hatun ismi TK 576 numaral evkaf tahrir defterinde iki yerde gemektedir. Bunlardan birisi eyh elebinin Bendesi Fatma Htun adyla 1558 tarihli ahs vakf kayddr574. Dier kayt ise, 1584te her hafta Cuma gecesi Yasin okunmas artyla, Ermenek Baky Camiine 1000 ake vakfeden Hamza Kz Fatma Htundur575. Bu kaytlarda geen Fatma Htunun yaadklar dnem itibariyle ayn kii olduu sylenebilir. Ancak, sz konusu caminin banisi olup olmad hakknda yeterli delilimiz yoktur. H. Bardak, caminin mimari zelliklerinden yola karak Karamanoullar zamanna ait olduunu belirtiyor576. Ermenek Kazasndaki vakf kurumlar arasnda camiler, hatr saylr bir gelir seviyesine sahiptir. Bu vakflar 1500de 12.336 ake hslata sahipken, 1518de bir nceki tahrire gre % 39,4 azalarak 7.471, 1522de % 72,5 artarak 12.884, 1555te % 34 orannda azalm ve 8.501 ake hslat elde edilmitir. 1584 tarihine gelindiinde ise % 705,7 gibi yksek bir oranda art gstererek 68.495 ake olduu tespit edilmitir. Yukarda belirtilen bu rakamlar ehir merkezi ve krsalnda mevcut cami vakflarnn gelir durumlarn ifade etmektedir. imdi ise Ermenek ehir merkezinde yer alan caminin vakflarn ele alacaz. Bunlar Ulu, Sipas ve Meydan camileridir. Ele alnan camilerin temel vasf Karaman Beylii dnemine ait olmalardr.
Evliya elebi, Seyahatnme IX, stanbul 1935, 305. Tapu Kadastro Genel Mdrl Kuyd- Kadme Arivi (TK), 576, 19a. 575 TK, 576: 15a. 576 Halit Bardak, Btn Ynleriyle Ermenek, Konya 1976, 102.
573 574
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 261
Karaman mimarisi, genel olarak Seluklu yap sanatnn devam niteliinde olup, Seluklu ile Osmanl sanat arasnda gei dnemini tekil eder. Ayrca Karamanoullar Beylii ile Memluklar arasnda 1315. yzyllarda sregelen kltrel, asker ve ticar ilikiler neticesinde mimaride birtakm etkileimlerin olduu ifade edilmektedir577. Ermenekte bulunan camiler ise hemen hepsi dz bir at ile rtl, basit ve enine uzayan yaplar olmas hasebiyle ait olduklar dnemin tipik zelliklerini yanstmaktadr578.
1-Mahmud Bey (Ulu) Camii a) Ulu Camiinin zellikleri

Evkaf defterlerinde Cami-i Mahmud Bey b. Karaman579 ismiyle yer alan bu eser, Ulu Camii olarak da bilinmektedir. Cami, Karaman olu Mahmud Bey tarafndan 1302 tarihinde, Ermenekte Yukar ar semtinde ve bugnk Glpazar Mahallesinde ina edilmitir. Bu cami, Ermenekteki Karamanoullar devrine ait yaplarn en by ve Aka Mescidden sonra en eskilerinden birisidir580. Mimari bakmndan ok basit bir yap olup, enine plnl ve dz ahap at ile rtl, kble duvarna paralel sahnlara ayrlm derinliine uzanan klasik Kfe tipi bir camiidir. Caminin mihrab aldan, minberi ise kesme tatan yaplmtr. Minber korkuluklar ise ahaptr. Caminin son cemaat mahalli mevcuttur581. Caminin bat yazlna alan ta portalin ierisine yerletirilen iki kanatl
Nermin aman Doan, Kltrel Etkileim zerine: Karamanoullar-Memluklu Sanat, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 22, Say I, Ankara 2006, 131149. 578 H. Edhem, Dvel-i slmiye, stanbul 1927, 296. 579 TK, 576: 15a. 580 Gnl ney, Beylikler Devri Sanat 14.-15. Yzyl (13001453), Ankara 1989, 8; Seluk Mlayim, Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler, Ankara 1982, 46; enol elik, Osmanl Tara Tekilatnda el Sanca (15001584), (Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1994, 215; Grsel Korat, Ta Kapdan Ta KapyaKapadokya, stanbul 2003, 286; Anadolunun dier ehirlerde de ayn ismi tayan camiler vardr. Bkz. Nejat Gyn, XVI. Yzylda Mardin Sanca, Ankara 1991, 107; Ahmet Aksn, 19. Yzylda Harput, Elaz 1999, 130; Erturul Dank, Ortaada Harput, Ankara 2001, 37; M. Hanefi Bostan, XV ve XVI. Yzyllarda Osmanl Ynetiminde Niksar ehri, XIII. Trk Tarih Kongresi (48 Ekim 1999), Kongreye Sunulan Bildiriler, III/III, Ankara 2002, 1499. 581 Ernst Diez, Oktay Aslanapa, Mesut Koman, Karaman Devri Sanat, stanbul 1950, 5; Semavi Eyice, Mescid, A. VIII, MEB 1997, 103; ney, 1989: 38; Ermenek Camilerinde grlen ahap iilii iin Bkz. Gnl ney, randa Erken slam Devri Al iliinin Anadolu Seluk Sanatnda Akisleri, Belleten XXXVII/147, (Temmuz 1973), 260; mr Bakrer, On ve Ondrdnc Yzyllarda Anadolu Mihrablar, Ankara 1976, 34,40,48,204; Bardak, 1976: 9194.
577
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 262
kap, Karamanoullar Devri ahap eserlerinin en gzel ve benzersiz rneklerinden birisidir582. Evliya elebi, camiyi ziyareti esnasnda yapnn zellikleri ve cemaati ile ilgili u tespitlerde bulunmutur: ar iindeki Karaman olu Camiinin cemaati boldur. Uzunluu 120 eni 80 ayaktr. Caminin kble kaps olmayp, iki yan kaps vardr583 diyor.
b) Vakfiyesi ve Kitabeleri
Evkaf defterlerinde yer alan vakfiye kayd Ber-mceb-i vakfnme bi imza-i Mevlana Necmeddin ibn Mehmed ibn Abdulmuhsin el- kadi bi-Ermenek el-mverrih bitarihi senete isna ve seba mie584 eklindedir. Buna gre Ermenek Kads Mevlana Necmeddin bn Abdulmuhsinin imzasyla yrrle girdii anlalan vakfnme H.702/M.1302 tarihini tamaktadr. Vakfiyede camiye ait ok sayda vakf akar zikredilmekte olup, bunlardan bazlar sonradan ilave edilmitir585. Caminin giri kapsnn st tarafnda Lailhe illallah Muhammeden Resulullah yazmaktadr. Giri kaps ift kanatl olup sa kanad zerinde kabartma sls yazyla: Bu camii erfi Mahmud Bey ibn-i Karaman yapt denilmekte; sol kanatta ise: Bu erefli camii Peygamber (a.s.)in 702. hicret ylnda Karaman olu Mahmud Bey yapt 586 yazmaktadr. Evliya elebi, 1671 tarihinde Ermeneki ziyaretinde Mahmud Bey Camiine gelmi sa kap zerindeki yazy (L-ilhe illallah); Aa kap zerindeki tarihi : Ammere hzel cmii--erif Mahmud Be bn Karaman et-trih li-seneti hicretin-neb aleyhis-selm, isn ve seba mie587 eklinde okumutur. Caminin son cemaat mahalli kapsnn stnde Karamanoullar devri slsyle iki satr halinde: Vakti gemeden evvel namaz klmada ve lm gelmeden evvel tvbe etmede acele ediniz mealindeki Hads-i erif yazldr. Son cemaat mahallinin giri kapsnda bulunan kitabedeki: Bu erefli Camiin sofas shak Beyzade
Bardak, 1976: 95. Evliya elebi, 1935: IX, 305; demir, 1940: 550. 584 TD, 1-b: 42. 585 TD, 1-b: 42. 586 brahim Hakk Konyal, Abideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi Ermenek ve Mut Abideleri, stanbul 1967, 706. 587 Evliya elebi, 1935: IX, 305; Ulu demir, Merhum Halil Ethem Eldemin Trk Tarih Kurumuna Armaan Ettii: Trk-slm Devri Kitbe Estampajlar, Belleten IV/16, (1940), 550.
582 583
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 263
Hac Seydi Ali zamannda yapld. Bu sofann yaptrlmasna baland ve 950 yl Muharreminin evvellinde tamamland. (615 Nisan 1543)588 ifadesinden burasnn Hac Seydi Ali tarafndan yaptrldn anlyoruz. Caminin tamir kitabesinden anlaldna gre, 1710 tarihinde eyh Seyyid Hac Abdlvehhab Efendi tarafndan tamirat grm, cami iinde bulunan muhtemelen ryen aa dikmeler yerine, fil ayaklar ve kemerler yaptrlmtr. Camiin douya alan kaps zerindeki ikinci bir tamir kitabesinden, 1907 tarihinde hayrseverlerce yeniden tamir ettirildii anlalr589.
c) Grevlileri
Eldeki mevcut ariv belgelerinden Ulu Camiinde deiik zamanlarda grev yapm vazifeliler de tespit edilebilmektedir. 1518 ylnda caminin grevlileri arasnda, Mahbub elebi mtevelli, Mahmud elebi hatip, Aleddin sermahfil, ayrca hfz, muarrif, mezzin ve kayym bulunmaktayd590. Bu grevlilerin saysnda 15181584 tarihleri arasnda fazla bir deiiklilik grlmemektedir591. 1522 tarihinde yaplan tahrirde vakfn sadece gelir kaynaklar ve miktar belirtilmi olup, cami grevlileri ve bu grevlilere denen maa hakknda herhangi bir aklamaya rastlanlmamaktadr592. 1555 tarihinde vakfn tevliyetini vkfn art zere Ziyeddin b. Mahmud isimli ahs yrtmekte ve cretini mahsult rnden almaktadr. Camide ayrca mam, hatip, 2 mezzin ve 5 hfz grev yapmaktadr. Hitabet ve imamet grevi iin hatibe ve imama gnlk 3, yllk 1.080 ake denmekteydi. Her mezzin iin gnlk 2, yllk 360 ake olmak zere ikisine toplam 720 ake, be hfza gnlk 2,5 yllk 900 ake maa denmekte olup, Rakabe ve camiin meremmtndan (tamiratndan) sonra, toplam 3.780 ake harcama yapld grlmektedir593.
Evliya elebi, 1935: IX, 306; Konyal, 1967: 705; Bardak, 1976: 98; Sofalar hakknda Bkz. Dzda, 1998: 117. Konyal, 1967: 706. 590 TD, 1-a: 14; Bu caminin 1518 tarihindeki vakf gelirleri ve grevlileri hakknda ayrca Bkz. Konyal, 1967: 676; Mtevelli; vakfiye artlar ve eri hkmler dairesinde vakf idare eden kiiye denmekteydi. Bkz. Pakaln, 1993: 640; Sermahfil; Mezzin bann yardmcsna denmekteydi. Pakaln, 1993: III, 187; Muarrif; camide hayr sahiplerinin adlarn hayr ile anan kiidir. Pakaln, 1993: II, 552; Fatih Camii grevlileri hakknda Bkz. H. Akgndz, 1997: 327; Kayym; caminin temizlik ilerini yapan ahsa denmekteydi. Bkz. Pakaln, 1993: II, 223. 591 TD, 1-a: 14; TD, 387: 259; TK, 565: 222a; TK, 576: 15a-15b. 592 TD, 387: 259. 593 TD, 1-b: 42; . L. Barkan, 14881489 seneleri zarfnda imaret sitelerinin yllk bteleri hakknda yapt tedkikte, memur maalarnn senelik harcama ierisinde % 52,5 olduu halde, camiler ksmnda bu orann %
588 589
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 264
1584 tarihine gelindiinde ise, caminin tevliyet grevini, 1555 tarihli tahrirde olduu gibi Ziyeddin b. Mahmud ismindeki ahs yrtmekte ve maan mahsult rnden almaktadr. Rakabe ve camiin tamirinden sonra, mm ve hatibe gnlk 3 akeden yllk 1.080er ake Nasuh Bey Hamam kirasndan denmekte, iki mezzine gnlk 2, yllk 720 ake denmektedir. 1555te be hfza yllk 900 ake denmekte iken bu tahrirde hfzlardan bahsedilmemitir594. Camiin vakfiyesinde, vakf nzr ve vakfn gelirlerini tahsil eden tahsildarn olmadn, daha nce nzr ve tahsildar olanlarn padiahn emriyle grevden alndn, vakfiye ve padiahn emri gereince bu vakfn nezaret ve tahsildarlnn kaldrldn grmekteyiz595. Bu camiin vakf nzr Abdllatif v. Ham isimli ahs olup, 1584 tarihli tahrirde Gargara kynde yazlmtr596.
d) Vakf Gelirleri
1500 tarihinde camiye ait vakflar, iki adet kst- hamamdan elde edilen gnlk 24 yllk 8640 ake, 1 adet su deirmeni, 2 kta ba, 13 adet dkkndan 300 ake, 4 kta bahe 77 ake, 10 kta zeminden 487 ake olmak zere toplam 9.504 ake gelir elde edilmitir597. 1518 tarihinde caminin gelirlerinde 1500 tarihine gre % 87,6 gibi byk bir azalma olmutur. Ermenekte bulunan ve Mevlna Canbaz-zde tarafndan mukataa usulyle iletilen 15 adet dkkn icar 120 ake598, Ermenek merkezinde 1 kta zeminden 700 ve Muta tbi Zaviye Kyndeki 2 kta zeminden 150 ake, Ermenek merkezinde bulunan su deirmeninden 60 ake ve toplamda ise 1.180
. Ltfi Barkan, ehirlerin Teekkl ve nkiaf Tarihi Bakmndan: Osmanl mparatorluunda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna Ait Aratrmalar, FMXXIII/12, (19621963-a), 285.
90 olduunu tespit etmitir. Bkz. TK, 576: 15b; TD, 1-b: 42. Vakfnmede nezret ve cibyet yokdur. Bundan akdem emr-i padiahiyle nzr ve cb olanlar ref olunmu imi. Hliy birer bert ile talik itmiler ber-mceb-i vakfiye ve emr-i Sultn, nezret ve cibyet ref olunmudur. TK, 576: 15b; Nzr- vakf, mtevellinin tasarruflarna nezaret etmek zere tayin olunan kii demektir. Bkz. Berki, 1941: 39. 596 TK, 128: 83. 597 TK, 565: 222a; Ayn tarihlerde Sultann Sancanda bulunan Aleddin Camiinin 2235 akelik gelirinin dahi kmsenemeyecek grldne gre, Ermenekte bulunan bu camiinin 1500 tarihi itibariyle muazzam bir gelire sahip olduu anlalmaktadr. Bkz. Halime Doru, XVI. Yzylda Eskiehir ve Sultann Sanca, stanbul 1992, 72. 598 Faroqhi, camiye ait birka dkknn olduunu belirtir ama says hakknda bilgi vermez. Bkz. Suraiya Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler, (trc. N. Kalaycolu), stanbul 2000, 47; Mevlna Canbaz-zde (Kad Abdurrahman elebi) hakknda Bkz. Konyal, 1967: 494498, 585.
594 595
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 265
ake olmutur599. Vakf gelirindeki bu azalmann sebebi, 1500 senesinde senelik 8.640 ake gelir getiren hamamn harap olmasndandr600. 1522 tarihinde ise, camiye ait vakflardan, 2 adet kst- hamam 8.640 ake, 1 adet su deirmeni, 2 kta ba 50 ake, 13 adet dkkn 600 ake, 2 kta bahe 150 ake, 2 kta zemin 325 ake olmak zere elde edilen toplam gelir 9.765 ake olmutur601. 1555 ylnda bu camiinin vakf gelirleri u gelir kalemlerinden olumaktayd: Nefs-i Ermenekte Nasuh Beyin ina ettirdii hamamn kira gelirinden 3.200 ake602. Ermenek Deirmenlik Mahallesindeki, Murad Paa Deirmeninin 12 hissesinden 8 hissesi 300 ake, 4 kta ba 60 ake, 2 kta bahe 150 ake, Ermenek ve Muta bal muhtelif yerlerde mevcut 20 kta zeminden 730 ake, Ermenek Pazarnda 14 adet dkkndan 270 akedir603. Bu dkknlardan ikisi, Ali Paa ve Mehmed isimli ahslar tarafndan artl olarak vakfedilmi olup, daha nceki tahrirlerde rastlanmamaktadr. Bu gelirlere ilave olarak, 9.200 ake tutarnda nakit parann rbhyla beraber toplam hslat 5.360 akedir604. 1584 tarihli, tahrire gre camii vakfnn gelirlerinde ve gelir kaynaklarnda nemli miktarlarda artlar olmutur. Nasuh Bey Hamamndan gnlk 25, senelik 4.100 ake605, Murad Paa siyabnn 12 hissesinden 8 hissesi 300 ake, aralarnda msi kynde pamuk ziraat yaplan zeminle, Mutun Zaviye-bk kynde bulunan zeminlerin de dhil olduu, toplam 21 kta zeminden 2.483 ake gelir elde edilmekteydi. 6 kta badan 410 ake, 16 adet dkkndan 285 ake, 1 kta ayrdan 40 ake, 8.700 ake tutarndaki nakit parann 870 ake rbhyla be-
Tahrir defterinde verilen rakamlar toplandnda 1518 tarihinde bu caminin yllk hslat 1030 ake tutarnda olduu grlyor. Fakat hslat yeknu olarak 1180 rakam mevcuttur. Bkz. TD, 1-a: 14. 600 TD, 1-b: 42; TK, 576: 15a; Bir vakf hamam icar ve teslim olunduktan sonra tamire ihtiya duyulup, tamir esnasnda hamam bir mddet atl kalrsa bu mddet ierisinde kira creti dmektedir. Bkz. Berki, 1941: 142. 601 TD, 387: 259; Ermeneke gre coraf artlar ve iklim ynnden daha elverili konumda bulunan, Malatyada, 1530da Cami-i Kebir vakfnn yllk hslat 10.293 ake tutarnda olmutur. Bu rakamla kyasladmzda Ermenek Ulu Camiinin 1530 tarihinde elde edilen 9765 akelik hslatn, hi de kk bir rakam olmad grlr. Bkz. Gknur Gebakan, XVI. Yzylda Malatya Kazs (15161560), (Baslmam Doktora Tezi), Malatya 1998, 148. 602 TD, 1-b: 42. 603 Dekakin-i ber muceb-i defter-i Mevlana Muslihiddin kdi-i Glnar Bkz. TD, 1-b: 42. 604 TD, 1-b: 42. 605 TK, 576: 15a; stanbulda daha nce senelik 7080 bin akeden kiraya verilen Gedik Ahmed Paa Hamamnn 50 bin akeden kiraya verilmesi kabul edilmemi ecr-i mislinin denmesi talep edilmitir. Bkz. Dzda, 1998: 124.
599
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 266
raber mahsulttan elde edilen gelirin 6.980 ake olduu belirtilmekteyse de, bu rakamn 8.488 ake olduu grlmektedir606. Mahsult ve nakdin genel toplam ise 14.810 ake gibi byk bir meblaa ulamtr607. Yukardaki aklamalardan da anlalaca zere, vakfn gelir tr ve miktar, cami grevlilerinin says ve bunlara denen maalar deikenlik ierisindedir. Tahrir defterlerinin tetkikinden, Ermenek merkezinde bulunan Ulu Camiinin 1500 tarihindeki vakf gelirlerinin 9.504 ake olduu tespit edilmitir. Bu rakam, 1518 tarihinde %87,6 azalmayla 1.180 ake olmu, 1522 tarihinde %727,5lik artla 9.765 ake, 1555 tarihinde % -45,1 azalmayla 5.360 ake olduu, 1584 tarihinde ise vakf gelirlerinin % 58,4 gibi rekor bir artla 8.488 gibi bir meblaa ulat grlmektedir608. Bilhassa XVI. yzyln ikinci yarsndan sonra grlmeye balayan bu durum, Osmanl parasnn maruz kald enflasyonun tabii bir neticesi olup, para vakflarnn hacmindeki genilemeden kaynaklanmaktadr609. Camii vakfnn, gelir trleri ve elde edilen hslat, aadaki tabloda gsterilmitir.
Tablo 1: Mahmud Bey Camiinin Vakf Gelirleri GELR TR 2 adet Kst- hamam 1 adet siyabn 8/12 hissesi 6 kta ba 15 adet dkkan 4 kta bahe 21 kta zemin 1 kta ayr Nakit para 1500 8640 300 77 487 1518 60 120 850 1522 8640 50 600 150 325 1555 3200 300 60 150 730 9200 1584 4100 300 410 285 2483 40 8700
TK, 576: 15b. TK, 576: 15b; 1560 tarihinde Malatyada, Cami-i Kebir vakfnn yllk hslat 16.714 ake tutarnda olmutur. Bkz. Gebakan, 1998: 148. 608 TD, 1-b: 42; TK, 565: 222a; TK, 576: 15a-15b; VGMAda Fermanolu Mahmud Bey Camii bal altnda grevli kaytlarna rastlanmaktadr. VGMA: 411/879. 609 Bahaeddin Yediyldz, XVIII. Asr Trk Vakflarnn ktisad Boyutu, VD. XVIII, (1984), 8; Feridun Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazs, Ankara 1989, 71.
606 607
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 267
Nakdin rbh YEKN Yzde %
9504 -
1180 -87,6
9765 727,5
920 5360 -45,1
870 8488 58,4
2-Halil Bey Evld Karaman (Sipas) Camii a) Halil Bey Camiinin zellikleri
Ariv belgelerinde: Vakf- Camii Halil Bey an Evld- Karaman610 ve Evkf Cami-i Halil Be an-ebni Karaman derbdr- emir-i mezbr611 ismiyle yer alan Halil Bey Camii, XVII. yzylda Sifas Camii olarak telaffuz ediliyordu612. Sipas Camii Ermenekte kendi adyla anlan Sipas (bugnk narlsu) Mahallesindedir. Camiin hibir yerinde banisi ve ina tarihini belirten kitabe mevcut deildir613. na tarihi belli olmamakla birlikte, Karamanoullarndan Ebul Feth Aleddin Halil Bey tarafndan 13061349 tarihleri arasnda yaptrlm olmas tahmin edilmektedir614. Ermenekte bulunan Kfe tipi camilerdendir. Dz paye zerinde dz damla rtl basit bir yapdr615. Ta mihrab istalaktitlidir. Minberi ad tahtadan yaplm olan caminin, sanda gndelik ve klk birer mescidin varl bilinmektedir616. Darya ve ana mabede alan nar aacndan yaplm iki kanatl bir kaps vardr. Tezyinat sanatnda Karamanoullar devrinde genel bir kabalama sz konusu iken bu kap ve pencere kapaklar, Karaman tezyinat ve ahap sanatnn mkemmel rneklerindendir. Kap kepenklerinin, ceviz levhalarn bir kepenkte ikier ikier birletirilmesiyle oluturulduu grlr. Minaresi, devrinin kymetli ve baarl eserlerindendir617. Caminin zgn hali 1974 tarihinde bozularak betonarme olarak yeniden ina edilmitir.
b) Vakfiyesi ve Kitbeleri
TK, 565: 221b-222a; TD, 387: 258; TD, 1-b: 43; TK, 576: 15b. TD, 1-a: 14. 612 Evliya elebi, 1935: IX, 306. 613 Konyal, 1967: 711. 614 Diez-Aslanapa-Koman, 1950: 8; G. ney ina tarihi olarak 1306 senesini vermektedir. Bkz. ney, 1989: 8. 615 Diez-Aslanapa-Koman, 1950: 8; ney, 1989: 8. 616 Bardak, 1976: 84. 617 ney, 1989: 38; Mihrap zellikleri iin Bkz. Bakrer, 1976: 30, 37, 51; Kap ve pencere kepenklerinde uygulanan ssleme sanat hakknda Bkz. Mlayim, 1982: 38.
610 611
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 268
Halil Bey Camiinin vakfiyesi Glnar Kads Mevlna Muslihiddin imzasn tamaktadr. Tahrirlerde yer alan vakfiye kaydndaki ifade Ber mucebi-i defter-i Mevlana Muslihiddin kadi-i Glnar618 eklinde olup, ayn ibarenin dier tahrirlerde de tekrarland grlr619. Camide ina kitabesi mevcut olmayp, ana giri kaps zerinde yer alan tamir kitabesine gre cami M. 1845 tarihinde tamir edilmitir620.
c) Grevlileri
1518 tarihinde vakfn mtevelli ve cbisi Ermenek kadsdr. r nzr Sleyman yllk 121 ake, Hatib Kasm elebi 277 ake, mm ve Sermahfil Hayreddin 277 ake maa almaktayd. Drt hfz 4 ake, Abdurrahman 40, Muarrif621 Ahmed 40, Mezzin veys 40 ake almaktayd622. 1555 tarihinde caminin grevlileri hatip, imam, huffaz, mezzin ve mtevellidir. Fakat bu grevlilere denen maa hakknda herhangi bir aklama mevcut deildir623. 1584 tarihinde bu camiin tamir ve rakabesinden sonra, berat- erifle tayin olan imam iin gnlk 3 ake denmitir. Yine berat- erifle tayin edilen vakf nazr, Hatip, Huffaz, mezzin ve mtevelli de grev yapmaktadr. Fakat bunlara denen maa hakknda aklama yoktur624. Bu tarihte caminin Hatbi Mehmed v. lyas, mm ise Osman v. Muhyiddin olup vergi tahririnde Arabah Mahallesinde yazlmlar ve isimlerinin altna Halil Bey Camiinin grevlileri olduu notu dlmtr625.
d) Vakf Gelirleri
Camiinin 1500 tarihindeki gelirleri u kalemlerden olumaktayd: Yllk hslat 1577 ake olan 7 kta zemin, yllk hslat 161 ake olan kta zemin ve
TD, 1-b: 43. TK, 576: 16a. 620 Konyal, 1967: 710. 621 Bu tr vakf stlahlar hakknda geni malumat iin Bkz. A. Himmet Berki, Vakfa Dair Yazlan Eserlerle Vakfiye vb. Vesikalarda Geen Istlah ve Tbirler, Ankara 1966. 622 TD, 1-a: 14; Fatih maretinin 14891490 tarihlerinde mevcut cbileri iin Bkz. mer Ltfi Barkan, Fatih Cami ve mareti Tesislerinin 14891490 Yllarna ait Muhasebe Bilnolar, FM XXII/12, (Ekim 1962-ubat 1963), 323. 623 Rakabe ve camiin tamirinden sonra, vakfn grevlilerine yaplan masraflar cihet olarak belirtilmi, fakat onlara denen maa hakknda aklama yaplmamtr. Bkz. TD, 1-b: 43. 624 TK, 576: 16a; Nazr- evkf mtevellinin vakf hakkndaki tasarruflarna nezaret eden kiidir. Bu konuda geni bilgi iin Bkz. Berki, 1941: 302. 625 TK, 128: 5.
618 619
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 269
adet dkkn, yllk hslat 100 ake olan 1 kta ba olarak kaydedilmi olup, bu tarihte kayda geen gelirlerin toplam 1838 akedir626. 1518 tarihinde 1500 ylna gre caminin gelirlerinde % 33,6 azalma olduu grlyor. Bakpri Kyndeki su deirmeni arazisi 40 ake, 2 adet tabakhne icar 36 ake, Ermenek merkezinde ve Gargara, Gevdel Gerye, Lafza, Berat ve Bednam gibi kylerinde bulunan 26 kta zeminden 1.110 ake, Enar bahesinden 30 ake olmak zere toplam 1.220 ake gelir kaydedilmitir627. 1522 tarihine gelindiinde camiye ait gelirlerde 1518 tarihine gre % 47lik bir art sz konusudur. Bu tarihte zeminlerden 1.533 ake gelir elde edilmitir. 3 adet dkknn icar 161 ake, 1 kta ba 100 ake olmak zere cami vakfnn bu tahrirdeki toplam geliri 1.794 ake olmutur628. 1555 tarihinde Halil Bey Camiin gelirleri, Ermenek merkezinde ve Ermeneke tbi Gargara, Gerdeli, Berat, avular gibi kylerde, ierisinde Tabakhne, Mektebhne ve su deirmeni zeminlerinin de bulunduu toplam 43 kta zeminden 719 ake elde edilmitir. Ayrca 2 adet dkkn icar 20 ake, 1 kta ba ve 1 kta bahe 30 akedir. Ermenek hamam hissesinden 400 ake, ahs tarafndan vakfedilen 3.200 ake nakdin 320 ake rbh, ayrca vakfedilen bir hnenin de bo olduu grlmektedir629. 1555te Camiin toplam geliri 1.494 ake olmutur. Bu tarihte vakf gelirlerinde bir nceki tahrire gre % 16,7lik bir azalma sz konusu olmutur. 1584 ylnda Halil Bey (Sipas) Camiin hslat u gelir trlerinden elde ediliyordu. Hamam hissesinden 400 ake, siyab- ba kiras yllk 90, dier siyab yllk 10 ake, ierisinde mektebhne ve debbahne zeminlerinin de bulunduu toplam 38 kta zeminden 1.525 ake, Bakydeki siyabn harap olduu grlyor630. Halla Mahallesinde, Kurd631 adl ahsn ikamet ettii hnenin kira bedeli 5
TK, 565: 221b-222a. TD, 1-a: 14. 628 TD, 387: 258. 629 TD, 1-b: 43. 630 TK, 576: 15b; Su ile alan deirmenler su yataklarnn ok yaknlarnda kurulduklar iin daima harap olma riski altndadrlar. Bu sebeple ayn zellikteki su deirmenlerinin ska harap olduklarna rastlanmaktadr. Bkz. Doru, 1992: 82. 631 Adyaman, Behisni Kazs Erence Nahiyesinde Hallc isimli bir ky bulunmaktayd. Mehmet Tatemir, XVI.Yzylda AdyamanSosyalvektisadTarihi, Ankara 1999, 35; Bu isme Fatih devri devlet ricali arasnda da rastlanlmaktadr. Bkz. F. smail Ayanolu, Fatih Devri Ricli Mezar Talar ve Kitbeleri, VD.IV, (1958), 199.
626 627
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 270
ake, Bednam kynde Kad Muslihiddin Efendinin bina ettii ve harap olan damhne kiras 50 ake gelir getirmektedir. Bednam kynde, Bey yayla 80 ake, Ermenekte Cemali zemini 400 ake, Pir Ahmedin vakfettii 1kta bahe 20 ake gelir getirmektedir. Ayrca be ahs tarafndan vakfedilen 5.000 ake nakit, bu nakdin rbh 755 ake, nakdin asl 6.100 akedir. Vakfn mahsult, rbhyla beraber toplam 2.568, nakitle birlikte ise toplam 8.668 ake olmutur632. Bu rakamlardan anlald kadaryla 1584 tarihinde 1555te yaplan tahrire gre % 71,9 gibi bir art sz konusudur. 15001584 tarihleri arasnda en fazla gelir bu tarihte elde edilmitir. Bu artn nedeni nakit para hacmin art yannda, vakfn dier akarlarndaki ykselitir. Sipas Camiinin vakfnn gelir miktar ve trleri ayrca aadaki tabloda grlmektedir.
Tablo 2: Halil Bey (Sipas) Camiinin Vakf Gelirleri Gelir Tr Zemin (39 kta ) Dkkan ( 4 adet) Hne (3 adet) siyab (3 adet) Tabakhne Ba-Bahe (2 adet) Hamam hissesi Nakit para Nakdin rbh Yekun % Yzde 1500 1577 161 100 1838 1518 1110 40 36 30 1220 - 33,6 1522 1533 163 100 1794 47 1555 719 20 20 400 3200 320 1494 - 16,7 1584 1525 55 13 100 30 60 400 6100 755 2568 71,9
3-Mimar Emir Rstem Paa (Meydan) Camii a) Meydan Camiinin zellikleri
632
TK, 576: 15b-16a; Asl- mal vakfn gelirleri anlamna gelmekteydi. O zaman asl- nukd vakfedilen parann asl anlamna gelmektedir. Bkz. mer Ltfi Barkan, Ayasofya Camii ve Eyb Trbesinin 14891491 Yllarna ait Muhasebe Bilnolar, FM XXII/12, (19621963-b), 342.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 271
Ermenek ehri Meydan Mahallesinde yer almaktadr. Cami tahrir kaytlarnda Mimar Emir Rstem Paa Camii adyla gemektedir. Meydan ismi ise bulunduu yer itibariyle verilmi olmaldr. Ayrca camii nnde ehrin ok atlan, ata binilen, cirit oynanan bir eit at ve spor sahas bulunduundan byle adlandrld ynnde bir gr vardr633. Camide banisi ve ina tarihini belirten bir kitabeye rastlanlmamakla birlikte, sanat tarihileri yapnn mimar zelliklerinden yola karak, 1436 tarihi ncesinde Karamanoullar dneminde ina edilmi olabileceini belirtmilerdir634. . H. Konyal, bu mabedin 1494 tarihinde Emir Rstem Paa tarafndan tamir ettirildii grndedir635. Ariv kaytlarna bakldnda caminin 1500, 1518, 1522 ve 1555 tarihlerinde yaplan tahrirlerde yer almad grlr636. Bu sebeple . elik caminin 15551557 tarihleri arasnda ina edildii kanaatindedir637. Cami 1555 tarihli tahrirde yer almamakla birlikte, M.1557 tarihli iki mhimme hkmne konu olmutur. Bunlar birincisi Karaman Paa Hazretleri tarafndan ina edilen camide Cuma namaz klnmas638, dieri ise masraf Yeni Cami evkafndan karlanmak zere bir hamam yaptrlmas639 isteini ihtiva etmektedir640. Ancak, biz burada sanat tarihilerinin tespitine sadk kalmak istiyoruz.
Konyal, 1967: 704; Tuncer Baykara, Osmanllar ve ehir Hayat , XIII. Trk Tarih Kongresi (48 Ekim 1999), Kongreye Sunulan Bildiriler, III/III, Ankara 2002, 1928; Harputta Meydan ismi tayan cami iin Bkz. Aksn, 1999: 131. 634 Diez-Aslanapa-Koman, 1950: 14; ney, 1989: 9; Kmil lisulu, Ermenek Kitab, Ankara 1961, 6. 635 Konyal, 1967: 704. 636 TK, 565: 221a232a; TD, 1-a: 239, TD, 1-b: 4250; TD, 387: 258263; TK, 576: 11b-19a. 637 elik, 1994: 217. 638 Ermenk kads mektub gnderp, Ermenkin camileri halkna hacetde itmeyb, Camii hara ihtiyalar olman ehrin ulem ve slehs talebleri ile Karaman Paa Hazretleri tarafndan camii cedid bin olunup, Cuma klnmaa izn-i erif ric ider dey arz itmein zin buyruldu . Bkz. Babakanlk Osmanl Arivi Mhimme Defteri (MD), 2, 243, Nr. 2164; Ebussud Efendinin fetvalarna gre: Eski camii harap olmusa, yerine yenisini yapmak ayrca orada Cuma ve bayram namaz klmak padiah izini ile mmkn olmaktayd. Bkz. Dzda, 1998: 116. 639 Ermenk Kads mektub gnderp, Medine-i Ermenkde mukaddem vaki hamam olub, mrr-u eyym ile ikisi bil-klliye harab olub, ifte hamam olmayub, nn bir ferdde ki (ber-hayrda ki) yle hamam olub, msaade olmayub, hamma iddete ihtiya vardr dey ihy-y ddn cem olub yeni cami evkfndan bir hamam bina olunmasn rica etdklerini arz itmein Bkz. MD, 2: 243, Nr. 2165. 640 TK, 576: 17b.
633
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 272
Evliya elebi, camiden Emir Camii olarak bahseder. Caminin toprak rtl olduunu, Kble tarafnda mihrabn stnde yksek bir kubbesi ve kble kaps nnde yol ar uzun ve tavsif edilemez bir minaresi bulunduunu belirtir641. Kfe tipi camilerin daha gelimi bir ekli olarak kabul edilen bu camide i mekn, mihrap nnde piramit biimli kubbeyle, dier be birim de apraz tonozlarla rtlmtr. Camii enine , dikine iki sahn ve son cemaat mahalli bulunan ilgin bir yapdr. nk e byklkteki kubbeli camilerin abidev rnekleri erken Osmanl mimarisinde grlmektedir642. Camii kesme tatan yaplm kk bir yap olmakla beraber, camii binasndan ayr olarak yaplm ve 21,5 m yksekliindeki Sipas Camii minaresine benzeyen minaresi mimari bakmndan Karamanoullar minare mimarisine rnek tekil edecek kadar gzeldir. Camiin mihrab istalaktitli ve tatan yaplm, ok baarl bir sanat eseridir. Yapnn kuzey ksmnda minareye kadar uzanan n ak son cemaat mahalli mevcuttur. Kubbeleri ta kaplamaldr643.
b) Vakfiyesi ve Kitabeleri
Evkaf tahririnde geen Ber- mceb-i vakfnme-i eriyye ifadesinden caminin vakfiyesinin olduu anlalyor644. Bu vakfiyede isimleri ve cilt adedi belirtilen 9 cilt kitap kayda geirilmitir. Ayrca vakfiyede cami vakfnn akar da yer almtr. Yukarda da ifade edildii zere cami ve minaresinde kitabeye rastlanlmamaktadr.
c) Grevlileri
Caminin vakf kaydnn yer ald tahrir defterinde, cami ve vakf grevlileri ve aldklar maala ilgili herhangi bir kayda rastlanmamtr. Ancak, kaytlarda yer almamas demek, camide imam ve mezzin gibi allm cami grevlilerin bulunmadn gstermez. Ayrca camide Fkh, Tefsir ve Dil alanlarnda telif edilen toplam 9 cilt kitabn yer almas caminin sadece ibadet yeri olarak kullanlmadn, ayn zamanda umuma ak dersler verildiini ve camide bu ders-
Evliya elebi, 1935: IX, 306. ney, 1989: 9. 643 Konyal, 1967: 703; Bardak, 1976: 115. 644 TK, 576: 17b.
641 642
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 273
leri veren grevli ya da grevlilerin bulunduunu gstermektedir645.
d) Vakf Gelirleri
Camiye ait arazinin 1571 yl mahsulnn Hac b. Abdullah, brahim b. Hac Hakk, Abdlkadir b. Hamza isimli kiilere 5.000 akeye satlm olduunu gsteren sat ilan bulunmaktadr646. 1584 tarihinde bu camiinin gelirleri, Konya kazasna tbi Hatibler ve Gdene kylerindeki mezraalarn r 3600 akedir. Ancak bu hslat hakknda yaplan aklamada Eln Karamandan baz kimesneler mlk davasn iderler. Vakfa salhnda bhe vardr eklinde bir not dld grlmektedir. Bu ibareden 3.600 ake gelir elde edilen mezralar zerinde baz kimselerin mlk davasnda bulunduklar ve bu yerlerin vakfa aidiyeti hakknda phe bulunduu anlalmaktadr647. Bu mezralarn gelirinden baka Ermenekin Sarumaz kynde Muharrem mlknn r hsl olan 700 ake, Ermenek merkezinde bulunan 5 dkknn kirasndan yllk 300 ake ve 50.000 ake nakit olmak zere toplam 54.600 ake vakf geliri olduu grlmektedir. Rstem Paa Camiinin 1584 ylndaki gelir ve trleri aadaki tabloda gsterilmitir. Camiinin 1584te sahip olduu 54.600 akelik gelir, Ermenek kazasndaki mevcut vakf kurumlar arasnda en yksek mebladr. Bu miktar, dier ehirlerdeki emsalleriyle karlatrlnca hi de kmsenecek bir gelir olmad anlalmaktadr648.
Tablo 3: Emir Rstem Paa Camiinin 1584te Vakf Gelirleri GELR TR Hatibler ve Gdene kyleri mezraalarnn r Sarumazda Muharrem mlk r HSILA 3600 700
Camideki kitaplarn isim ve adedi: Fetev-y Bezziye 1 cilt, Fetev-y Kadhan 2 cilt, Drer gurer 1, Kenzddekyk 1, Tefsir el-Birgivi 2, Lgatl ahter 1, Elvnl-azm 1 cilt toplam 9 cilt. Bkz. TK, 576: 17b; Camilerde verilen dersler hakknda Bkz. H. Akgndz, 1997: 421. 646 Bardak, 1976: 119. 647 TK, 576: 17b. 648 Eskiehirde bulunan Aleddin Camiinin 1530da vakf geliri 2235 ake, ayn ehirde bulunan ve Anadolu Beylerbeyisi oban Mustafa Paa tarafndan ina edilen Kurunlu Camiinin 1555de vakf geliri ise 44.352 ake olduu dnlrse Ermenekteki Meydan Camiinin vakf geliri hi de kmsenemeyecek bir mebladr. Bkz. Doru, 1992, 70; Caminin sonraki yzyllardaki grevli kaytlar iin Bkz. Vakflar Genel Mdrl Arivi (VGMA): 414/942.
645
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 274
Ermenekte 5 adet dkkn Nakit vakf Yekn
300 50000 54.600
Sonu
Karaman Beyliinin ilk bakenti olan Ermenekte, bu dnemde ina edilen Ulu, Sipas ve Meydan Camileri dnemlerinin mimar zelliklerinin tipik temsilcileridir. XVI. yy.da din fonksiyonlar yannda halka ak birer eitim kurumu niteliindedir. Camilerdeki din ve sosyal hizmetler zengin vakf akarlaryla salanmtr. Bu adan zamanndaki emsalleriyle kyaslandnda iyi bir noktada olduu anlalmaktadr. Bu gelirler, tarih seyir ierisinde baz sebeplere bal olarak inili kl bir seyir izlemitir. zellikle XVI. asrn ikinci yarsndan itibaren, Osmanl parasnda ba gsteren enflasyona bal olarak nakit vakflarnn hacminde ime grlmektedir. Bu art 1584 tarihinde zirveye ulamtr. Ecdadmzn ina edip trl fedakrlklarla ayakta tuttuu bu gzel eserler, tarih sre ierisinde kkl tamiratlar grmelerine ramen, hala dimdik ayaktadr ve faaliyetlerini srdrmektedir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Krts Hadisesi ve lgili Rivayetlerin Tenkdi bn Sad zelindeaban Z

zet: Bu makalede, ann Hz. Alinin hilfetine nass olarak ileri srd nemli delillerden biri olan Krts hdisesi, bn Sad hadiseyle ilgili olarak derledii rivayet malzemesi esas alnarak sened ve metin asndan tenkide tabi tutulmutur. Krtar hadisesi, zellikle ia mezhebinin, Hz. Alinin peygamberden sonraki halifelii teziyle orantl olarak bir takm siyasi yorumlara da neden olmutur. Ayrca mezheb beklentilere gre ekillendirilmi olmas itibariyle ve siyas-mezheb inanlarn siyer yazclna etkisini gstermesi bakmndan ayrca nemlidir. Anahtar Kelimeler: Krts, a, Hz. Ali, hilfet, tenkit, bn Sad
Abstract:
The Krtas (Stationery) Event and its Criticism -In the Privacy of bn SadIn this article, the Krtas (Stationery) event, which was one of the important proof accepted as a scripture to the Caliphate of Ali, was criticized about the point of source and text in the privacy of bn Sads book (atTabaqat al-Kubra). The event is also very important in terms of has indications, political and sectarian elements in the biography Prophet and their effects to the writing Prophet Muhammeds life. Because this event had forming by the Shiite expectations. Key Words: Krtas (Stationery), Shia, Ali, caliphate, criticism, bn Sad
Giri
Malum olduu zere, a hilfette seimi kabul etmemi, nassn gereklilii zerinde azam derecede durmutur.649 Hatta mezheb oluumunu bu temel zerine kurmu, bu temeli salamlatrmak iin de birok gerekeler, deliller ileri srmtr. ann Hz. Alinin hilfet hakkn ispat etmek iin ileri srm olduu deliller biri de tarihe Krts Hdisesi olarak geen, Resulullahn vasiyet yaz
649
Dr., Yldzeli HL, sabanoz@mynet.com Nevbaht, Ebu Muhammed Hasan b. Mus (300/912), Fraku-a, stanbul 1931, 8; Ear, Ebul-Hasan Ali b. smail (324/936), Makaltul-slmiyyn ve htilful-Musalln, stanbul 1928, 64; Bakilln, Ebu Bekr Muhammed b. et-Tayyb (403/1012), et-Temhd fir-Reddi alal-Mlhidetil-Muattla ver-Rfza vel-Havric vel-Mutezile, tlk: M. el-Hudeyr-M. Abdulhd, Kahire 1974, 178-179; Badd, Ebu Mansr Abdulkhir b. Thir et-Temim (429/1037), Uslud-Dn, stanbul 1928, 279-280
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 276
drmak istemesini konu alan haberdir650. aya gre, Resulul-lah (sav)in burada yazdrmak istedii ey; Hz. Alinin kendisinden sonra halife olduu beyandr. Nitekim Hz. mer bunu anlaynca sz konusu vasiyetin yazlmasn engellemitir651. ilerin ileri srd bu iddiaya Snn melliflerden farkl cevaplar gelmitir. Bu balamda vasiyet yazmna, Resulullah (sav)e Hz. Abbs tarafndan teklif edildii iin kar kld,652 yazdrlmak istenenin snnet olduu,653 Hz. merin kar kmasndaki gayenin, Resulullahn rahatn dnmesi olduu654 gibi grler serdedilmitir. Her eyden nce belirtmek gerekir ki, Resulullah (sav) byle bir vasiyet yazdrmak istemi olsayd, hibir sahabnin bu istee kar kmas -gerekesi ve niyeti ne olursa olsun- mmkn deildir.655 Dolaysyla, Snn melliflerin yukarda zikrettiimiz engelleme gerekelerini, hdisenin gereklemi olduu ihtiSz konusu hdise ile ilgili olarak ayrca bkz., Buhr, Ebu Abdillah Muhammed b. smail (256/870), Sahh, IVII, ar Yay., II. Bsk., st 1992, Mez 83, Cihad 76; Mslim, Ebul-Hseyin Mslim b. el-Haccc (261/874), Sahh, I-III, thk., tsh., tlk: M. Fud Abdulbk, ar Yay., II. Bsk., st. 1992, Vsiye 22 (1637); Ebu Nuaym, elEsbehn (430/1038), Kitbul-mme ver-Reddi alar-Rfida, thk., tlk., thrc: Ali b. Muhammed b. Nsr elFukeyh, Mektebul-Ulm vel-Hikem, IV. Bsk., Medine 2004, 234-237; bn Abdilber, Ebu mer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed (463/1071), ed-Drer f htisril-Mez ves-Siyer, tlk: M. Db el-Bu, Dmek 1984, 328-329; Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), es-Sretun-Nebevviye, thk: Husamuddn el-Kuds, Drul-Ktbil-lmiyye, II. Bsk., Beyrut 1988, 383-384; bn Kesr, Ebul-Fid smail b. mer (774/1372), es-Sretun-Nebevviyye, I-II, tsh: Ahmed Abduf, Beyrut tz., II, 461-462; el-Bidye venNihye, I-XIV, Msr 1932, V, 227; bn Hacer, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askaln (852/1448), Fethul-Br bi-erhi Sahhil-Buhr, Kahire 1325, VIII, 93-95 651 Musev, Abdulhseyin erefuddin, el-Muracat, ev: Sonay, Adana tz., 283; Muzaffer, Muhammed Rza, esSakfe, Beyrut 1993, 78-81; Tavl, Muhammed Emn Glib, Trihul-Aleviyyn, Lazkiye 1924, 65-66; Ali eriati, Muhammed Kimdir, ev: Ali Seyidolu, Ankara 1994, 350-352; erefddin, 117; bn Hacer (852/1448)de bu haberin erhini yaparken, Kitb tabiri iin, Kendisinden sonraki halifenin tayini denilmitir. diyerek, bu duruma iaret etmitir. Bkz., Fethul-Br, VIII, 93 652 Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi, I-II, ev: Salih Tu, stanbul 1991, II, 1098 653 Habib, Muhibuddin, slm Mezheb ve Frkalarnn Birbirine Yaklatrlmas Konusu, AFD, ev: M. Hayri Krbaolu, XXX, Ankara 1988, 293-327, 149 654 Dehlev, Ebu Abdilazz Ahmed b. Abdirrahm, Muhtasar et-Tuhfetul-sn Aeriyya, Arp. ev: Muhammed b. Muhyiddn b. mer el-Eslem, thk: Muhibuddn el-Hatb, Msr 1373, 275 655 Bu balamda rivyet literatrne balln ulat derekeyi gstermesi bakmndan olduka dikkat ekici olan ve Hz. merin haklln savunan, bir metni buraya almann faydal olaca kansndayz; ..nk Peygamber efendimiz hareketlerinin duyular salam ve mutedil olduu iin Cenb- Hakkn ilh vahyine dayanarak Allahn kitabn tam tebli etmitir. Bu tebli vazifesi, Bu gn size dininizi btnledim (Mide, 3) ilh emriyle son bulmutur. Peygamberlerden ilh vahye dayal olmayan hallerden sehv vukuu da mtehidlerce ihtilaf konusu olmutur. Binenaleyh, hastaln iddetlenmesinin insan zerindeki olumsuz tesiriyle Allahn kitabna ters decek bir sehvin slm dnyasnda meydana getirecei kt durum, izaha muhta olmayacak kadar aktr Haydarizde brahim, slm Mezhepleri ve Tarikatlar Tarihi, sad: Rekin Ertem, Medrese Yay., st. 1981, 35-36. Burada unu da belirtelim ki, son dnem i melliflerinden olan, Sadreddin erefddinin szde sahabenin tutumunu betimlemek iin kulland, terbiyesiz ve kaba hareket ifadesinin de her ne surette olursa olsun kabul edilemez olduunu belirtelim. Bkz., erefddin, Sadreddin, Ammar bin Ysir, ev: A. Nihal zsoy, nsan Yay., st. 1996, 116
650
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 277
mali zerine bin etmi olmalar ihtimal dahilindedir. Halbuki, sz konusu haberlerin deiik varyantlarn bir araya toplayan bn Sad656 asndan meseleye yaklaldnda, bn Sadin verileri dorultusunda Krts hdisesi ile ilgili haberin shhatinden bahsetmek mmkn grnmemektedir. Tarih bir belge veya rivyetin tenkidi, d (sened/kaynak)657 ve i (metin/anlat)658 tenkit olmak zere iki ana ksma ayrlr. Ancak bu ayrm, nazariyattadr. Hakikatte, tarihinin byle bir ayrm yapmas ve belgenin shhati bakmndan tek bir incelemeye dayanarak gr bildirmesi, onu ind sonulara gtrecektir. Lone Halkn, Onlarn, gerekten ayrlabileceini dnmek hata olur.659 derken de bu duruma iaret etmektedir. Biz de bu almamzda bn Sad zelinde Krtas hadisesiyle ilgili tarih ve hadis malzemelerini tahlil etmeye, bu haberin shhati konusunda tam bir neticeye ulamak iin sened ve metin tenkidini ayn anda yapmaya alacaz. snd emas:
bn Sad, Ebu Abdillah Muhammed (230/845), et-Tabaktul-Kbr, I-IX, tkd: hsan Abbs, Dru Sdr, Beyrut tz., II, 242-245. Sz konusu haberin Buhr, Mslim ve Ahmed b. Hanbelin nakillerindeki varyantlarn sened tenkidi iin bkz., Ate, Ali Osman, Ehl-i Snnet ve iann Delil Olarak Ald Baz Hadisler, Beyan Yay., st. 1996, 143-151 657 D (Sened) Tenkid konusunda bkz., Bernheim, E., Tarih lmine Giri (Tarih Metodu ve Felsefesi), ev: M. kr Akkaya, st. 1936, 139-140; Muhammed Feth, Osman, el-Medhal ilat-Trhil-slm, Drun-Nefis, II. Bsk., Beyrut 1412/1992, 197-199; Baykara, Tuncer, Tarih Aratrma ve Yazma Metodu, Akademi Kitabevi, zmir 1999, 74-81 658 (Metin) Tenkid konusunda bkz., Muhammed Feth, 199-210; Ktkolu, Mbahat , Tarih Aratrmalarnda Usl, Kubbealt Neriyat, IV. Bsk. st. 1995, 34-35; Krbaolu, M. Hayri, Alternatif Hadis Metodolojisi, Kitbiyt Yay., Ankara 2002, 173, 185-327; Baykara, 81-84 659 Halkn, Lone E., Tarih Tenkidinin Unsurlar, ev: B. Yediyldz, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1989, 23
656
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 278
snd Tenkidi: A- snd emasnda da grlecei zere drt rivyetin ana kayna bn Abbstr. Hz. Peygamber vefat ettii zaman bn Abbs, on veya on yanda olduunu sylemektedir.660 Bununla beraber bizim tercihimiz, on yanda da olsa, grdklerini hatrlayabilecek seviyede olduu yolundadr. Bu varyantn rvilerinin tamam sika olduu gibi, rivyet silsilesinde de herhangi bir kusur yoktur. B- Bu senedin rvileri de tpk bir nceki rivyetteki gibi sika, rivyet silsilesi tamdr. C- Ebu Zbeyr (128/745): Ebu Zura ve bn Hbbn, Onunla delil getirilmez., Eyyb, Zayf derken, bn Man ve Nes, Sika demilerdir.661 Muhammed b. Abdillah el-Ensr (215/830): Onun hakknda Ukeyl, bn Hbbn, Mnkerul-Hads, bn Thir, Yalanc ve Ebu Abdillah Mevz hadsler rivyet ediyor demilerdir.662 D- Rviler arasnda yer alan, Nuaym b. Yezd mechuldur.663 E- Haccc b. Nuseyr (213-214?/828-829): bn Man, Nes, bn Sad, Drakutn, el-Ezd, Zayf, Ebu Dvud, Onun hadsini terk edin. demitir.664 F- Him b. Sad (160/776): bn Hbbn, sndlar kalbeder, sikalara muhalifi oktur. Delil olamaz derken, bn Man ve Nes, Zayf demilerdir.665 G- brahim b. Yezd (150-151?/767-768): bn Hbbn, Vehimli, Yahy b. Man, Nes, Sika deil, hadsi yazlmaz., Ahmed, bnul-Cuneyd, Metrk ve
Bkz., bn Hacer, Ebul-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askaln (852/1448), Tehzbut-Tehzb, thk: Hall Memn iyhen-mer es-Selm-Ali b. Mesd, I-VI, Drul-Marife, Beyrut 1417/1996, III, 171. 661 Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Tezkiratul-Huffz, I-IV, Dru hyitTursil-Arab, Beyrut tz., I, 126-127. Shhatine zarar vermeyeceine inanmakla beraber onun tedlisle itham edildiini de ayrca belirtelim. 662 bkz., Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Mznul-tidl f Nakdir-Ricl, IVII, thk., tlk: A. Muhammed Muavvd-A. Ahmed Abdulmevcd-Abdulfettah Ebu Snne, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut 1995, VI, 207-208; bn Hacer, Tehzb, V, 154 663 bkz., Zeheb, Mizn, VII, 46; bn Hacer, Tehzb, 623 664 bkz., bn Hacer, Tehzb, I, 509 665 Ayrca bn Sadn onu ilikle tavsif ettiini belirtelim. Bkz., bn Hbbn, Ebu Htim Muhammed b. Hbbn b. Ahmed et-Temim el-Bst (354/965), Kitbul-Mecrhn minel-Muhaddisn ved-Duaf vel-Metrkn, I-III, thk: Mahmd brahim Zyid, Drul-Marife, Beyrut 1992, III, 89-90; Zeheb, Mizn, VII, 80-82; bn Hacer, Tehzb, VI, 28-29
660
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 279
Drakutn, Mnkerul-Hads demilerdir.666 H- sme b. Zeyd el-Leys (153/770): Ahmed, Leyse bi ey, Yahy elKattn, Zayf, Nes, Kavi deil, bn Hbbn, Hadsi yazlr, delil olmaz demilerdir.667 - brahim b. smil b. Habbe (165/781): bn Sad, bid biri, altm yl oru tutmutur. Az hadsi vardr, Buhr, Yannda mnkerler vardr, Nes, Zayf, Mrre, bn Man, Leyse bi ey ve Drakutn, Metrk demilerdir.668 Dvud b. el-Huseyn (135/752): bn Hbbn, Tek kaldnda onunla delilde bulunmaktan ve rivyetinden ekinmek gerekir, Sfyn b. Uyeyne, Hadsinden korunurduk, Ebu Dvud, Hadsleri cerh edilmi eyhlerdendir, es-Sc, Ali b. elMedin, Mnker demilerdir.669 Grlecei zere ilk iki (A, B) rivyetleri dnda, sz konusu haber, sened rvileri asndan zayf grnmektedir. Haber Metinleri: bn Sadn naklettii ve senedlerini yukarda verdiimiz Krts Hdisesi rivyetinin metinlerini ise unlardr: A- Neb (sav) hastalandnda Perembe gn [Burada bn Abbas alamaya balyor] (ah o) Perembe gn Neb (sav)in ars iddetlendi ve Bana kat kalem getirin de, ondan sonra dalalete dmeyeceiniz bir yaz yazaym. dedi. Orada bulunanlardan bazlar, Allahn Nebsi sayklyor. dediler. Sonra Resulullah (sav)e stediini getirelim mi? diye sorulunca o, Bundan sonra m? dedi ve getirilmesini istemedi.670 B- Perembe gn (ah o) Perembe gn, o gn Resulullah (sav)in ars iddetlendi ve Bana kat kalem getirin de sizin iin ondan sonra asla dalalete dmeyeceiniz bir yaz yazaym. dedi. Bir Nebnin yannda mnakaa edilmesi yakk olmamasna ramen, onlar mnakaa ettiler. Ne oldu, sayklyor mu? Ona tekrar
bn Hbbn, Mecruhn, I, 100-102; bn Hacer, Tehzb, I, 177-178 bkz., Zeheb, Mizn, I, 323-324; bn Hacer, Tehzb, I, 195-196 668 bn Sad, V, 412; Zeheb, Mizn, I, 135; bn Hacer, Tehzb, I, 131-132 669 bkz., Zeheb, Mizn, IIII, 6-10; bn Hacer, Tehzb, II, 112 670 bn Sad, II, 242
666 667
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 280
sorun. dediler. Bunun zerine tekrar gittiler. Resulullah, Beni brakn, ben sizin sandnz eyden daha hayrl bir durumdaym. dedi ve ey vasiyet etti, Mrikleri Arap yarmadasndan kartn, gelen heyetleri benim arladm gibi arlayn. dedi. [bn Abbs] ncde sustu. Syledi de ben mi unuttum yoksa bilerek mi sylemedi bilmiyorum.671 C- Resulullah (sav) vefat ettii hastal esnasnda mmetinin dalalete dmemesi iin bir yaz yazmak amacyla kat istedi. Bunun zerine evde konumalar ve grltler oldu. mer b. el-Hattb konutu. Bunun zerine Neb onu kovdu.672 D- Resulullah (sav) arlatnda, Ey Ali, bana bir ey getir de, benden sonra mmetimin dalalete dmemesi iin yazaym. dedi. Getirmeden nce vefat eder korkusuyla, Ben onu aklmda tutarm. dedim. Onun ba gsmde olduu halde, namaz, zekat ve klelere iyi davranlmasn vasiyet etti. Allahtan baka ilah yoktur ve Muhammed Onun kulu ve elisi olduuna ehadet edilmesini emretti. Sonra da ruhunu teslim etti. Her kim bu ekilde ehadet getirirse ona cehennem haram olur.673 E- Perembe gn (ah o) Perembe gn -diyordu bn Abbs, hl ben [Sad b. Cbeyr] bn Abbsn inci taneleri gibi gznden akan yalar gryor gibiyim- Resulullah (sav), Bana kalem ve yazacak bir ey getirin de sizin iin ondan sonra asla dalalete dmeyeceiniz bir yaz yazaym. dedi. Ancak oradakiler, Resulullah (sav) sayklyor. dediler.674 F- Biz Neb (sav)in yanndaydk. Bizimle kadnlarn arasnda perde vard. Resulullah (sav) Beni yedi ayr kuyudan alnm su ile ykayn ve bana kat ile kalem getirin ki, ondan sonra asla dalalete dmeyeceiniz bir yaz yazaym. dedi. Kadnlar, Resulullahn isteini yerine getirin. dediler. Ben, Siz susun. O hastalandbn Sad, II, 242; Ayn metni Buhr (256/870), Kuteybe b. Sad (240/854)-Sfyn b. Uyeyne-Sleyman b. MslimSad b. Cbeyr-bn Abbs kanalyla nakleder ve son cmlesi; ncde sustu ya da unuttum dedi eklindedir. Bkz., Buhr, V, 137; Mslim (261/874) ise Sad b. Mansr (227-229?/841-843) ve Kuteybe b. Sad ve Ebu Bekr b. Eb eybe (181/797) ve Amrun-Nkd (232/846)-Sfyn b. Uyeyne kanal ile verir ve kendi rvileri iinde tenkide urayan yoktur. Metinde, bn Abbsn alamas, Sad b. Cbeyrin ona Perembe gnnn ne olduunu sormas yer almaktadr. Son cmle ise, Buhrnin rivyetindeki gibidir. Bkz., Mslim, II, 1257-1258 672 bn Sad, II, 243 673 bn Sad, II, 243. Bu rivyette kusss anlatmnn izlerini aka grmek mmkndr. 674 bn Sad, II, 243; Mslim bu rivyeti, shk b. brahim (259/872) - Vek b. el-Cerrh (196/811) - Mlik b. Mvel kanalyla nakletmitir. Rvileri sikadr. Bkz., Sahh, II, 1258; ayrca bkz., Taber, Ebu Cafer Muhammed b. Cerr (310/922), Trhul-mem vel-Mlk (Trhut-Taber), I-VI, Beyrut 1988, II, 229
671
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 281
nda gzlerinizden yalar akar, iyileince de boazna sarlrsnz. dedim. Resulullah (sav) ise, Onlar sizden hayrldr. dedi.675 G- Neb (sav) vefatnda, mmetinin dalalete dmemesi ve drmemesi iin bir yaz yazmak iin kat istedi. Bunun zerine yannda grltler oldu. Neb (sav)de bundan vazgeti676 H- Resulullah (sav) vefat ettii hastal esnasnda, evde, ilerinde mer b. el-Hattbn da bulunduu adamlar vard. Resulullah (sav), Bana bir ey getirin de, sizin iin ondan sonra dalalete dmeyeceiniz bir yaz yazaym. dedi. mer, Resulullaha arlar galebe almtr. Yanmzda Kurn var. Bize Allahn kitab yeter. dedi. Bunun zerine orada bulunanlar ihtilafa dtler ve ekimeye baladlar. Onlardan kimi, Getirin Resulullah (sav) sizin iin yazsn. derken, kimileri de merin sylediini sylyordu. Grlt ve tartma artnca Resulullah (sav) zld ve Yanmdan kalkn. dedi. Ubeydullah b. Abdillah, bn Abbsn, Resulullah (sav) ile yazmak istedii yaz arasna giren o musibet ne byk bir musibettir dediini syler.677 - Neb (sav) vefat ettii hastal esnasnda, Bana kalem ve kat getirin ki, sizin iin ondan sonra asla dalalete dmeyeceiniz bir yaz yazaym. dedi. mer b. el-Hattb, Filn ve Falan iin Rum ehirlerini mi? Resulullah (sav) lecek deil ki, onun vasiyetnamesini aalm. ayet lrse de srailoullarnn Musy bekledii gibi onu bekleriz. dedi. Neb (sav)in ei Zeyneb, Neb (sav)i iitmiyor musunuz? Size vasiyette bulunuyor. dedi. Bunun zerine tartmaya baladlar. Resulullah (sav) de Kalkn, gidin. dedi. Onlar gidince de Neb (sav) vefat etti.678 Metin Tenkidi: bn Sadn zikrettii metinler yukarda sraladmz haberlerden ibarettir. Sz konusu haberleri Zhr,679 Mamer,680 Vkd681 gibi mellifler zikretmi,
bn Sad, II, 243-244 bn Sad, II, 244 677 bn Sad, II, 244; Buhr ayn rivyeti, Ali b. Abdilah (234/848) - Abdurrezzk b. Hemmm (211/ 826) - Mamer kanal ile verir. Metinde ise sz syleyen olarak mer yerine, onlardan bazlar zikredilmitir. Bkz., Sahh V, 137-138; Mslimdeki sened ise, Muhammed b. Rafi (245/859) ve Abd b. Humey (247/861) - AbdurrezzkMamer eklindedir. Metin bn Sadn aynsdr. Bkz., Sahh, II, 1259 678 bn Sad, II, 244-245 679 bkz., Abdurrezzk, b. Hemmm es-Sann (211/827), el-Mussannef, I-XI, thk: Habburrahmn el-Azm, elMektebul-slm, Beyrut tz., V, 438; Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah e-eybn (241/855), Msned, I-IV,
675 676
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 282
Mus b. Ukbe, bn shk, bn Him gibi mellifler ise nakletmemilerdir. Haberin bazlarnn ieriinin D ve metni gibi- tamamen uydurma olduu aktr. Bununla beraber dier metinlerde de, tenkide ak bir ok nokta vardr. Biz metinleri tek tek ele alp incelemek yerine, hepsini beraber incelememizin daha mull bir bak as verecei kanaatindeyiz. a- Konuya mmetin dalalete dmemesi asndan yaklaan Dehlevnin de belirtmi olduu gibi,682 Bu gn size dininizi ikmal ettim. zerinize nimetimi tamamladm683 ayeti bu vkadan ay nce inmitir. Bu ayet byle bir hdisenin vukunu mmkn klmamaktadr. b- mmetin dalalete dmesini engelleyecek byle nemli bir vesikay, Resulullah (sav)in 23 yllk uzun Nbvvet hayatnda deil de, vefatndan drt gn nce yazdrmak istemesi de anlalr deildir. Ayn ekilde, Resulullah (sav)in mmetine olan dknl malum olduu halde, srf yannda tartld diye, yazdrmaktan vazgetiini, bylece de mmetinin dalalete dmesine gz yummu olduunu kabul etmek mmkn deildir. c- Haberin metinlerinde de getii zere, hdise Perembe gn olmutur. Resulullah (sav)in vefat gnnn Pazartesi olduu hususunda ise btn kaynaklar ittifak hlindedir.684 ayet o gn byle bir vasiyet yazdrma imkanna sahip olamad ise, bunu sonraki gnlerde pekal yapabilirdi.685 Bu konuda Resulullah (sav)in rahatszl gereke olarak ileri srlemez. Zira, Hz. Peygamberin vefatndan nce -iddia olunan hdisenin vukuundan sonra- mescide kaar Yay., II. Bsk., st. 1992, I, 336; Buhr, V, 137-138; Mslim, III, 1259; Ebu Avne, Yakb b. shk elEsferin (316/928), Msned, I-V, thk: Eymen b. rif ed-Dmek, Drul-Marife, I. Bsk. Beyrut 1998, III, 476; bn Hbbn, Ebu Htim Muhammed b. Hbbn b. Ahmed et-Temim el-Bst (354/965), Sahhu bn Hbbn bi-Tertbi bn Belbn, I-XVIII, thk: uayb el-Arnavt, Messesetr-Risle, II. Bsk., Beyrut 1414/1993, Sahh, XIV, 562-563; Beyhk, Ebu Bekr Ahmed b. Hseyin b. Ali (458/1066), es-Snenl-Kbr, I-X, thk: Muhammed Abdulkadir At, Mektebet Dril-Bz, Mekke 1414/1994, III, 433; IV, 360; Zhr, Muhammed b. Mslim b. ihb (124/741), (Kitbul) Mez, cem: Sheyl ez-Zekkr, Drul-Fikr, Dmek 1401/1981, 136 680 Zhr, 136 681 bn Sad, II, 243-245 682 Bkz., Dehlev, 275-278 683 5/Mide, 3 684 bkz., bn Him, Ebu Muhammed Abdulmelik b. Eyyb el-Hmyer (213/828), es-Sretun-Nebeviyye, thk, rh: M. es-Sekk-. el-Ebyr-A. elb, I-IV, Kahire tz., IV, 652; bn Mce, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid elKazvin (275/888), Snen, I-II, thk., rh., tsh: M. Fud Abdulbk, ar Yay., II. Bsk., st. 1992, I, 519; bn Abdilber, Ebu mer Ysuf b. Abdillah (463/1071), el-stb f Marifetil-Ashb, I-IV, thk. tlk: Ali Muhammed Muavvd-dil Ahmed Abdulmevcd, Beyrut 1995, I, 147; bn Kesr, es-Sre, II, 484-486; bn Hacer, Fethul-Br, VIII, 91 685 bkz., Ate, 152
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 283
rak hutbe irt ettii ve hatta sesinin mescidin dndan duyulduu kaynaklarda yer almaktadr.686 mmetin sonsuza dek dalalete dmesini engelleyecek kadar nemli bir vasiyeti, Resulullah (sav)in bu drt gnlk zaman zarfnda, bir daha tekrarlamam olmasn anlamak gtr. Muhtemelen yukarda zikredilen son metin (), byle bir kmaz zerine, onlar gidince de Neb (sav) vefat etti. ibaresi eklenmitir. d- Senedleri sahih grlen, A, B ve D rivyetlerindeki Resulullah (sav)in taknd tutum ve szleri arasndaki farkllklar, kat ve kalemin getirilmesine kimin itiraz ettii, Resulullah (sav)in elerinin mdahale ekilleri, vasiyetin neler olduu gibi anlatmlar, ayn hdise iin, olmas gereinden bir hayli fazla farkllklar iermektedir. Bununla beraber unu da ifade edelim ki, ibareler arasndaki farkllklar, haberlerin mana zerine rivyet edilmesine binen hibir surette haberin shhatine zarar vermez. Bunlara ek olarak, ikinci (B) rivyetin Buhr ve Mslimdeki varyantlarnda iddia edilen, bn Abbsn tutumunun da bir sahabye atfedilmesi zor bir hareket tarzdr. bn Abbsn szde bu tutumunun deerlendirmesini, Glpnarl, ..nc vasiyeti unuttum demitir ki, herhalde bu unutulan nc vasiyet, zamann icabndan ve siyaseten unutulmu gerekir.687 eklinde yapmaktadr. Merhum Glpnarl farknda olmadan bn Abbs yalanclkla itham etmektedir ki, bn Abbs bundan tenzih ederiz. ayet gerekten unuttuysa bunun hilfet konusu gibi nemli bir konu olmad anlalr. ann iddia ettii gibiyse, o zaman da yalanc konumuna der ki, ahitliinin bir geerliliinden bahsedilemez. Ayrca bn Abbsn vefat tarihi (65/685) dikkate alndnda sonraki dnemlerde zamann icab ve siyas bir bask gerekesi de ortadan kalktndan bu nc vasiyeti syleyebilirdi. Rivyetlerdeki, sustu eklindeki ifadeler de, ayn ekilde bn Abbs thmet altnda brakmaktadr.
bkz., bn Him, IV, 653-654; Buhr, IV, 184; Haleb, Ali b. Burhniddn (1044/1634), es-Sretul-Halebiyye f Sretil-Emnil-Memn (nsnul-Uyn), I-III, Drul-Marife, Beyrut tz., III, 467. Usme b. Zeydin komutanl hakknda ileri geri konumalar zerine Resulullah (sav)in cemaate hitap ettii konusunda bkz., Vkd, Muhammed b. mer b. Vkd (207/822), Kitbul-Mez, I-III, thk., tkd: Marsden Jones, lemulKtb, III. Bsk., Beyrut 1984, III, 118-119; bn Sad, II, 248-250 687 Glpnarl, Abdulbaki, Sosyal Adan slam Tarihi Hz. Muhammed (sav) ve slamn lk Devri, st. 1991, 161
686
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 284
ann hilfette ileri srm olduu bir dier art da, nassn vucubiyetidir. a bu grn desteklemek iin, dier inanlarnda olduu gibi, yeni haberler vaz etmi veya mevcut haberler zerine eklemelerde bulunmutur. Krts Haberi de bu gaye ile retilmi haberlerden biridir. Krts Hdisesinde vasiyetin nedenini aklama bbnda Resulullah (sav)e atfedilen, Benden sonra mmetimin dalalete dmemesi iin688 sz, ann yine nassn gerekliliine delil olarak getirdii, in, seime braklmas ihtilaf ve fitneye yol aar, nk insanlarn grleri farkl farkldr.689 grnn bir tezahr olduunu sylemek mmkndr. Snn kaynaklarn bu haber karsnda takndklar tavr da olduka ilgintir. Nerede ise, benzer haberler Snn cephe tarafndan da iml edilmitir. Sz konusu hdisede vasiyetin kim iin yazdrlmak istendii mphem bir konudur. aya gre, vasiyet Hz. Ali iindir. Ancak bunu neye dayanarak syledikleri kesin olmad gibi, haber metinlerinde de herhangi bir iaret yoktur. Bununla beraber, bu a iyi fark eden Snn cephe, vasiyet edilmek istenen ahs ilan eder ki, bu; Hz. Ebu Bekrdir. Hz. ieden gelen bir rivyete gre, Resulullah (sav), hastalnn banda, Hz. ieye, Baban ve kardeini ar ki, Ebu Bekrin hilfeti hususunda bir ey yazaym. Ben bazlarnn bu ie talip kmasndan ve sz etmesinden korkuyorum. Allah ve mminler Ebu Bekrden bakasna raz olmazlar demesini konu almaktadr.690 Rivyette dikkati eken bir dier husus ise, vasiyeti kimin engellediinin belli olmamasdr. Her ne kadar, merin ismi veriliyor ise de, eriatinin de ifade ettii gibi bu husus belli deildir.691 Drdnc metinde (D) kat kalem getirmeyen kii Hz. Alidir. Hdiseye rivyet malzemesi asndan baktmz zaman, Hz. merin getirmediini konu alan rivyetle, bu rivyet arasnda -isnd da dahil olmak zere- herhangi bir fark yoktur ve neden tercihin Hz. merden yana kullanldn aklamak iin elimizde, mezhep tarafgirliinden baka bir gerekemiz yoktur.
bkz., bn Sad, II, 242-244; Buhr, V, 137-138; Mslim, II, 1259 mid, Seyfuddn (631/1233), el-mmetu min Ebkril-Efkr f Uslid-Dn, thk: Muhammed Zbeyd, Beyrut 1992, 95; Muzaffer, 30 690 bkz., bn Sad, II, 225; Bakilln, 177; bn Teymiye, Ebul-Abbs Ahmed b. Abdilhalm (728/1328), MinhcusSnne f Nakdi Kelmi-a vel-Kaderiyye, I-IV, Bulak 1321, I, 134-135; II, 135; bn Kesr, el-Bidye, V, 228 691 bkz., Ali eriati, 357
688 689
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 285
Genel anlamda Resulullahn vasiyeti olgusuna dier kaynaklar da ilgi gstermilerdir. Bununla beraber, deiik zamanlarda dile getirildiini dndmz, vasiyetin toplam ten bir hayli fazladr. Birini bn Abbsn unuttuunu syledii bu vasiyetin neler olduu konusunda genel bir tarama ile karmza kan vasiyetleri; 1-Mriklerin Arap yarmadasndan kartlmas,692 2-Medineye gelen heyetlerin iyi arlanmas,693 3-Yemendeki, Rahaviyyn, Driyyn, Sebeliler ve Eariler iin Hayber rnlerinden 100er l verilmesi,694 4-Usme b. Zeyd b. Hrise komutasndaki ordunun gnderilmesi,695 5-Arap yarmadasnda iki dinin bir arada tutulmamas,696 6-Zekat,697 7-Namaz,698 8-Klelere iyi davranlmas,699 eklinde zikredebiliriz. Saysal olarak ten fazla olan bu vasiyetlere, Hz. ieden gelen ve Resulullah (sav)in bir ey vasiyet etmediini konu alan rivyetleri de700 ekleyecek olursak, vasiyet kltrnn shhati hakknda bir fikir sahibi olmak mmkn olur.
Sonu
Hz. Alinin hilfetine nass olarak ileri srlen nemli delillerden biri olan Krts haberi bn Sad zelinde -sened bakmndan olmasa bile- metin asndan tenkide aktr. Tek bana senedin haberin shhatine gvence olamayacandan hareketle de, haberin mutlak manada shhatinden bahsetmek mmkn deildir. Bu rivyeti, i tarih yorumunun nass teorilerindeki ve gsp idareciler tezindeki aa yaptklar yamalardan biri olarak deerlendirmek mmkndr.
bn Sad, II, 242; bn Abdilber, ed-Drer, 328 bn Sad, II, 242 694 bn Him, III, 353 695 bn Him, III, 353 696 bn Him, III, 353; bn Abdilber, ed-Drer, 328 697 bn Sad, II, 243; bn Abdilber, ed-Drer, 328 698 bn Sad, II, 243; bn Abdilber, ed-Drer, 328 699 bn Sad, II, 243; bn Abdilber, ed-Drer, 328 700 bkz., bn Sad, II, 261
692 693
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 286
Netice itibariyle diyebiliriz ki, Krts hdisesi rviler asndan olmasa bile, ierisinde barndrd ifadeler itibariyle, tarih gereklii -bn Sad zelindeyoktur. Rivyetin ilenii ve kullanm asndan olaya baktmzda ise haberin a tarafndan iml edildiini, deiik dnemlerde tadilata tabi tutulduunu syleyebiliriz. i tarih yorumu bir ok tarih olguda olduu gibi, bu hdiseyi de normatif bir bak as ile deerlendirmi, mezheb kabuller dorultusunda istedii forma sokmutur.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Gemiteki ocukluk Oyunlar ve Oyuncaklar zerine Nitel Aratrma

(Malatya-Srg Kasabas rnei) Gltekin EROLU*
zet Oyun insanolunun var olduu her dnemde ve yerde varln eitim ve geliim asndan srdrm nemli bir etkinliktir. Oyun ayn zamanda ait olduu toplumun, yrenin ve dnemin kltrel ifadesidir. ocuun toplumsallama srecinde nemeli bir etmendir. Gnmzde oyun ekilleri ve bu oyunlarda kullanlan oyuncaklarn trleri olduka deimitir. Bu deiimin en nemli unsurlarndan biride teknolojik gelimelerdir. Bu teknolojik gelimelerin nemli unsurlarndan olan bilg isayar kullanm ve internet ortam, zellikle ocuklar asndan yeni bir oyun anlay gelitirmitir. Her eyden nce oyun ortam deimitir. Fazla deil, elli yl ncesinde oynanan oyunlarn pek ou hatrlanmamaktadr. Bu sebeple bu almada, eski dnem ocukluk oyunlarnn hatratn canlandrmak ve onlara k tutmak amacyla yre oyunlar ele alnmtr. 50-60 yl ncesinde Srg kasabasnda oynanan ocukluk dnemi oyunlarna yer verilmitir. Anahtar Kelimeler: Oyun, oyuncak, oyun ortam, oyun ve sosyalizasyon, yallk, Srg kasabas. A Qualtatve Research On Games And Toys Performed By Chldren In The Past (Malatya-Surgu Town Sample) Abstract Game is an important activity existing in every part of the world all the time in which human beings have lived. Games are also a cultural expression of the period and the area in which they appeared. In addition, games are significant factors in the socialization of the children. The forms of games and the toys which are used in those games have quite changed at the present time. One of the most important elements of this change is technological developments. Computer using and connecting to internet which is one element of these developments has led children to a new game understanding. First of all, the game environment has changed. Therefore, most of the games played by children just fifty years ago have almost been forgotten today. The aim of this study is to cast a light upon past games performed by
*
Ar. Gr., nn niversitesi lahiyat Fakltesi.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 288
children and evaluate them sociologically. For this aim, the children games going back to fifty or sixty years ago in Srg town of Malatya city have been taken into consideration and evaluated. Key Words: Game, toy, game environment, game and socialization, oldness, Srg town
1. Giri
Oyun ve oyuncaklar ocuklarn ve her yataki bireyin yaamnda nemli bir yere sahip olmutur. Oyun, gemiten gnmze kadar srekl ilik gstererek ocuklarn ok ynl gelimelerini, evrel erini tanmalarn, kefetmelerini, evreleriyle etkileim kurmalarn salamtr. Bu ynyle oyun ve oyuncaklar ocuklara eitli deneyimler kazandrarak ocuklarn yeteneklerini ortaya karm ve eitim srelerini destekl emitir. Ayrca oyun yetikinlik dneminde de ho vakit geirme ve psikolojik rahatlama olanaklar sunmutur. Oyun ait olduu toplumun deerlerini anlatan kltrel bir ifade eklidir. Bu nedenle antropologlar, kltr yaygnlamalarn ve g yollarn incelerken temel olarak oyun faaliyetlerinden yararlanmlar ve oyunlarn yardm ile g yollarn ve bir kltrn, uygarln imgelerini ortaya koymaya almlardr.701 nk ocuk oyunlar toplumlarn geleneksel kltr, kltr yaam ve birikiminden etkilenmektedir.702 Toplumsal kltrn geliiminde ocuk oyunlar nemli bir yer tutmaktadr. Ayn zamanda oyunlar, halk hikyeleri ve efsaneler gibi kolayca yaylarak, dil, yer ve zaman snrlarn ap evrensel bilinci artrmaktadrlar. Evrensel bilince ulamak ise tm uluslarn insanlarn ulatrmay dndkleri bir dzey olarak karmza kmaktadr.703 Oyunlarn biimi, zellikleri, oyun ara-gereleri adan aa, kltrden kltre deise de ocuun bulunduu her yerde oyunun ve oyuncaklarn bulunmas evrensel bir kuraldr.704 Oyun dnyann her yerinde, her ada ve her
Hatice Poyraz, Okul ncesi Dnemde Oyun ve Oyuncak , An Yaynclk, Ankara 1999, 6. Akandere, Mehibe, Eitici okul Oyunlar, Nobel Yayn Datm, Ankara 2003, 2. 703 Hlya Pehlivan, Oyun ve renme, An Yaynclk, Ankara 2005, 5. 704 Jale, Doanay, Ana Snfna Devam Eden ocuklarn Ebeveynlerinin ocuk Oyun ve Oyuncaklarnn ncelenmesi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ev Ekonomisi Anabilim Dal, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1998, 5.
701 702
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 289
kltrde oynanmtr. Bu nedenle, oyun hem kltrel hem de evrensel unsurlar iinde barndrmaktadr. ocuklar oyun yolu ile dnmekte ve deneyim kazanmaktadrlar. Yeteneklerinin snrlarn, evrelerindeki objelerin zelliklerini deneme yanlma yntemi ile daha etkili ekilde kullanmaktadrlar.705 ocuklar oyun yolu ile i dnyalarn evrelerine yanstmaktadrlar. Oyunun ocuun bedensel drtlerini ifade ettii, evresini anlamaya yardm ettii, ocuu hayata hazrlad ve ocuun arkadalar ile uyumlu bir ekilde kaynamasn salad ne srlmektedir.706 Oyun, tm geliim dnemleri iin nemli bir etkinliktir. zellikle okul ncesi dnemde ocuklarn, oyun yoluyla duygularn, dncelerini, hayallerini, ifade etmelerinin yan sra evreleriyle etkileim kurmalar ve iletiime gemeleri ergenlik, ilk genlik, orta ya ve yallk dneminde de farkl oyun biimleri iinde devam eder. Oyun, ocuklarn toplumsallamasna yardmc olur, ocuklara birtakm rolleri benimsetir ve ocuklar gerek yaama, yetikinlik yaamna hazrlar. Yallkta ise oyunun verdii kazanmlar daha farkldr; kendi ya gruplaryla bir araya gelme, zihinsel faaliyetleri devam ettirme, bo zaman deerlendirme ve yaanan olaylara kar benlik btnln koruma ve oyundan alnan psikolojik doyumdur.
1.1. Aratrmann Konusu ve nemi

Aratrmann konusu, Srg kasabasnda yaayan 60 ya ve st kiilerin ocukluk dnemlerinde oynadklar oyunlar ve bu oyunlarda kullandklar oyuncaklardr. Genel bir ifadeyle; eski dnem ocukluk oyunlar ve oyuncaklar, aratrmann konusunu oluturmaktadr. Oyun, geliimin btn boyutlarn etkiler. Yani oyun bireysel geliimin temel nitelik ve zelliklerinde nemli bir yere ve neme sahiptir. Oyun, hem ocuk ve hem de yetikinlerin yaamlarnda nemli bir yer tutar. Oyun yetikinlerin elenmesini, mutlu olmasn salayan nemli bir aratr. Yetikinler bu arala
Adalet, Kandr, Okulncesi Dnemde Oyun http://www.mef.gazi.edu.tr//yayin/ mefdergi/.htm, Ankara. 706 Pehlivan, 2005, 11.
705
ve
Oyuncaklar,
M.E.F.
Dergisi,
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 290
enerjilerini boaltrlar ve psikolojik doyum salarlar. Tm bu nedenlerle oyun konusunda aratrma yapmak ayrca nem tar. Piaget'ye gre, ocuk oyunlar son derece sosyal kurululardr. ocuk toplum kurallar ve gereklerini en kolay ve zararsz biimde oyun srasnda renir. Srasn beklemek, paylamak, bakalarnn haklarna sayg duymak, hakkna ve eyasna sahip kmak, kurallara saygl olmak, dzen ve temizlik alknlklarn edinmek, sylenenleri dinlemek, kendini ifade edebilmek gibi davranlar hep oyun srasnda renir.707 Piagetin ifadesinde de anlalaca zere, oyunlarn, ocuun sosyalleme srecinde ne kadar byk bir neme sahip olduu aktr.
1.2. Aratrmann Amac

Bu aratrmann belli bal amalarn yle sralayabiliriz: a- Aratrmacnn oyun kltrne dair merakn gidermek istemesi, b- ocuklua dair yaantlara ulamak ve bunlarn nasl anmsandn tespit etmek, c- Aratrma sahas olarak setiimiz Malatya ilinin Doanehir ilesine bal bir kasaba olan Srg yresinin yerel kltrne katk salamak, d- Kasabada eskiden oynanan oyunlara ve yaplan oyuncaklara dikkat ekmek, e- O gnden bugne kadar geen zamanda oynanan oyunlarn ve oyuncaklarn yarm asrlk bir deiim sreci ierisindeki durumunu tespit etmek ve hangi oyun ve oyuncaklarn hala varln devam ettirdiini ortaya koymak.
1.3. Problem Cmlesi

Aratrmann problemi, her yataki bireyin geliim boyutlarn etkileyen, nemli bir e olan oyun yaantlarn ve oyun nesnelerini (oyuncaklarn), yal kiilerde gemie dnk olarak hatrlatmaktr. Bu ana problem nda u alt problemlere yant aranacaktr: 1. Gemite var olan hangi oyun ve oyuncaklarn kaybolduklarn, hangilerinin devam ettiklerini bulmak,
707
Pehlivan, 2005, 23.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 291
2. Yal insanlarn ocukluklarna dair neyi, nasl hatrladklarn gzlemlemek, tespit etmek, 3. Bu amalar dorultusunda bir kltrel-szel tarih almas yapmak.
1.4. Sayltlar
Aratrmann sayltlarn u eklide belirleyebiliriz: 1- 60 ya ve zeri yata grlen kiilerin, ocuklukta oyun oynadklar, oyuncak kullandklar ve bunlarn byk bir ksmn hatrladklar dnlmektedir. 2- Grlen kiilerin gemite oynadklar oyunlarn ve bu oyunlarda kullandklar oyuncaklarn bazlarnn, gnmzdeki oyun ve oyuncaklardan fakl olduu sylenebilir. 3- Srg kasabasnn zengin bir oyun kltrne sahip olduu ifade edilebilir.
1.5. Yntem
Bu alma, nitel aratrma yntemi ile yaplmtr. Nitel aratrma; gzlem, grme ve dokman analizi, nitel veri toplama yntemlerinin kullanld, alglarn ve olaylarn doal ortamda gereki ve btncl bir biimde ortaya konmasna ynelik nitel bir srecin izlendii aratrma708 eklinde tanmlanabilir. Bu aratrmada, en yaygn nitel veri toplama yntemi olan Grme Yntemi (Mlakat) kullanlmtr. Grme, insanlarn bak alarn, deneyimlerini, duygularn ve alglarn ortaya koymada kullanlan olduka gl bir yntemdir. Bu aratrmada ise tarihsel bir bakla bireysel grmeler yaplmtr.
1.6. Aratrma Evreni ve Modeli

Aratrmann evreni olarak, Malatya ilinin Doanehir ilesine bal Srg kasabas ele alnmtr. rneklem grubu ise, kasabada yaayan 60 ya ve zeri yata 10 kadn ve 10 erkek olmak zere toplam 20 kiiden olumaktadr. Grme ncesi aratrmann konusu ve amac hakknda ilgili kiilere aklama yaplarak hazr bulunululuk salanmtr. Grme yaplan kiilerin isim, cinsiyet, medeni durum ve ya bilgilerini ieren bilgi formlar doldurulmutur. Aratr708
A. Yldrm ve H. imek, Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Sekin yaynclk, 5. bask, ra 2006, 39.
Anka-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 292
mann mlakat aamasnda, grme yaplan kiilerin yalar nedeniyle az sayda soru ile grmeler gerekletirilmitir. Grmecilere, gemite oynadnz oyunlar hatrladnz kadar anlatr msnz?, gemite yaptnz / kullandnz oyuncaklar ve oyun ara-gerelerini hatrladnz kadaryla anlatr msnz? eklinde sorular sorulmutur. Grme kaytlar oyun ve oyuncaklar olmak zere snflandrlarak; grme verileri, grlen kiilerin zellikleri, oyun ve oyuncaklarn zellikleri biiminde tablolar halinde gsterilmi ve tablo bilgileri yorumlanmtr. Grmeler srasnda baz grmeciler oyunlar zor hatrlamtr. Yalar yaklak 85-90 olan biri kadn, dieri erkek iki grmeci sorulan sorular nemsiz bulmu, farkl konulardan bahsetmi ve sorular cevaplamak yerine aratrmacn ailesiyle ilgilenmi, gemite yaad gzel gnleri anlatmtr. Bu nedenle bu iki grmeci grme kaytlarnda yer almamtr.
1.7. Aratrmann Snrlar

1- Aratrma saha olarak Malatya ilinin Srg kasabas ile snrldr. 2- Aratrmann zamansal snrll, 2007 Temmuzu ile 2008 Ocak aylar arasnda yaplan grmelerle snrldr. 3- Aratrma kapsamna 10 erkek, 10 kadn olmak zere toplam 20 kii dahil edilmitir. Yani aratrma, grlen kiiler asndan 20 kii ile snrlandrlmtr. 4- Grme yaplan kiilerin ya grubu 60 ve st ile snrlanmtr.
2. Tanmlar 2.1. Oyun

Bayko-Dnmez, oyunu; genel tanmyla belli bir amaca ynelik olan veya olmayan, kurall ya da kuralsz gerekletirilen, her durumda ocuun isteyerek ve holanarak yer ald, fiziksel, bilisel, dil, duygusal ve sosyal geliiminin temeli olan, gerek hayatn bir paras ve ocuk iin en etkin renme sreci olarak ifade etmektedir.709 Oyun, ocuk geliiminde doal bir ara ya da yetenektir. Oyun, insan yaamnn hemen her dneminde geerli bir etkinlik olmakla birlikte zelli k709
Necate, Bayko-Dnmez, Oyun Kitab, Esin yaynevi, stanbul 1992, 9.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 293
le yaamn ilk yllar olan okul ncesi dnemde; ocuun evresini tanmas, duygu ve dncelerini, hayallerini, bu dorultuda kendini i fade edebilmesi iin en etkili ve en uygun dil olarak kabul edilmektedir.710
2.2. Oyuncak
Oyuncak, geliim basamaklar boyunca ocuun hareketlerine dzen getiren, zihinsel, bedensel ve psiko-sosyal geliimlerinde yardmc olan, hayal gcn ve yaratc yeteneklerini gelitiren tm oyun malzemeleri711 eklinde tanmlanabilir.
2.3. Oyun Ortam

Oyun ortam, ok youn olarak kullanlan ve ocuklarn (1-14 ya aras) aktif rekreasyon (elence) ihtiyalarn karlayan ak alanlar olarak tanmlanrken; psikolojik olarak deerlendirildiinde, ocuun dnda, ancak d dnyaya ait olmayan i ve d gerein dnda nc bir alan eklinde tanmlanmaktadr.712
2.4. Yallk
Yallk, yetikinliin bir uzants olarak yaam sresinin ileriki dneminde fiziksel ve ruhsal deiimlerin grld bir evre olarak tanmlanmaktadr. Genel anlamda bu ekilde tanmlanan yallk; fizyolojik deiimler, psiko-sosyal faktrler ve kronoloji gibi farkl kriterlerin tanmlamada gz nnde bulundurulduu bir dnem olarak kabul edilmektedir.713
3. Bulgular ve Yorumlar 3.1. Bulgular

Malatya Srg kasabasnda yaayan 60 ya st 10 bayan ve 10 erkek olmak zere toplam 20 kii ile ak ulu sorularla, duyarlatrc grme yaplmtr. Grmelerde anlatlanlar Grme Formlarna kaydedilmitir. Her eyden nce aratrma ortam bir kasaba olduu iin grme yaplan kiiler ortak bir kltr ve tanklk zelliklerini paylam olmalarndan dolay verilerin gve-
Ayla, Oktay, Okulncesi Eitimde ada Bir Yaklam, Ya-Pa Yay., Ankara 1987, Haluk, Yavuzer, Ana Baba ve ocuk , Remzi Kitapevi, 7. bask, stanbul 1993, 196. 712 Hlya, Pehlivan, 2005, 52. 713 Mithat, Durak, Yaad Ortamda Yalya Hizmet Modeli, ABB.YHM. Yay., Ankara 2005.
710 711
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 294
nilir olduu ifade edilebilir. Aratrmann bu zellii ise, bu blgede yaklak 5060 yl ncesinin oyunlarna dair gerek bilgilere ulaldnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Aratrmann bu blmnde, 20 grmeci ile yaplan grme kaytlar 10 erkek ve 10 bayan eklinde dzenlenmitir. Grme kaytlarnda geen kadn ve erkek grmecilerin ocukluk oyunlarna ilikin veriler; kadn ve erkek grmecilerin oynadklar oyunlar, yaptklar/kullandklar oyuncaklar ile oyunlarn ve oyuncaklarn yinelinim sklklar (tekrar says) tablolar halinde verilmitir. Ancak, bu makalede, Grme Kaytlarnda elde edilen veriler sonucunda oluturulan sz konusu tablolardan yalnzca ne; yani, kadn ve erkek grmecilerin ya dalmlar ile ocukluk dnemlerinde oynadklar/hatrladklar oyun trleri ve bu oyunlarda kullandklar/yaptklar oyuncaklarn tekrar (yinelinim) saysn belirten tablolara yer verilmitir.
Tablo 1: Grmecilerin Ya Dalmlar Ya aral Kadn 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 Toplam 3 3 4 10 Say Erkek 4 2 1 2 1 10
Tablo 2: 60 Ya st Kadn Grmecilerin Hatrladklar/Oynadklar ocukluk Oyunlar ve Yaptklar/Kullandklar Oyuncaklar Oyunun Ad 1 2 3 p atlama Kippi Gz yumma Tekrar Says 10 10 9 Oyuncak Ad Bebek (artk materyallerden) Tatan ev Makaradan araba Tekrar Says 7 5 2
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 295
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
no Evcilik oyunu Hmmeg Yedi tula Kuyuluk Gcrg El, ayak sayma El ta Mellomert Elim sende Poturcak Hdrellez Ya satarm, bal satarm Kutu kutu pense Toka Kurt Koyun Pisik Uzun oluk Perde Lades Hozzey Bilmeceler Bezirgan ba Ev saymaca Yumurta yuvarlama Yumurta tokuturma Glle Tekerlek yuvarlama
9 7 7 6 6 5 4 4 4 3 3 3 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Ya tenekesinden sac Tahta Yayk Top (cabut ve bezden) amurdan adam, eek Topraktan stil, kazan Leen (davul) Krk fincan tabak Kilden adam, deve Kabaktan araba Ddk Ciggel Kemer Kolye, bilezik Su ark amurdan ev Kemer(eker kadndan) Klah Tac (papatya ieinden) Bebek (bezden) Deve (bezden ve denekten) Top (inek tynden)
2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Tablo 2de grld gibi, 60 ya st kadn grmecilerin en fazla oynadklar oyunlarn banda ip atlama, kippi yer alm ve bunlar srasyla gz yumma, ino, evcilik oyunu, hmmeg, yedi tula ve gcrg takip etmitir. Dier oyunlara ise fazla nem verilmedii ya da pek oynanmad anlalmaktadr. Yine tablodan anlalaca zere kadn grmecilerin en fazla kullandklar oyuncaklarn banda bebek ve tatan ev gelmektedir.
S a y f a | 296
Tablo 3: 60 Ya st Erkek Grmecilerin Hatrladklar/Oynadklar ocukluk Oyunlar ve Yaptklar/Kullandklar Oyuncaklar Oyunun Ad 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 Perde Mellomert Hmmeg Glle Ak Yumurta yuvarlama Hdrellez ksrdm Yumurta tokuturma Gz yumma Deleme Gvercin taklas Uzun oluk Yaz tura Depik Gcrg Ok atma no Kuyuluk Tura Maz Domuz srtmece Krebe Fincan Yedi tula Ya satarm, bal satarm Simsime stop Kl syrma Hacivat-Karagz Vindovin Kardan tuzak Ayak oyunu Kzak oyunu Tekrar Says 8 6 6 6 6 6 6 5 5 4 4 3 3 3 3 3 3 3 3 3 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Oyuncak Ad Kzak Telden araba Deleme Aatan araba Ddk Gcrg Kabaktan araba ember Def Davul Deirmen Kurmal araba Aldan elektrik oca Makaradan araba Tekrar Says 6 4 4 3 3 3 2 2 1 1 1 1 1 1
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 297
Yukardaki tablodan anlalaca zere, 60 ya st erkek grmecilerin en fazla oynadklar oyunlarn banda perde oyunu yer almakta ve bu oyunu srasyla; mellomert, hmmeg, glle, ak, yumurta yuvarlama, hdrellez, ksrdm, yumurta tokuturma, gz yumma ve deleme gibi oyunlarn takip ettii grlmektedir. Yine yaplan/kullanlan oyuncaklar asndan tabloya bakldnda en bata kzak oyuncann yer ald grlmektedir. Bu oyunca, telden araba, deleme, aatan araba, ddk ve gcrg takip etmitir. Bizim bu bulgularmz; Binbaolunun, Trkiyedeki ocuklarn en ok oynamay tercih ettikleri oyun trleri ile ilgili almasndaki bulgularyla ksmen paralellik arz etmektedir. Binbaolunun aratrmasndaki bulgulara gre, evcilik oyunlar, koma oyunlar, saklamba oyunlar ve elik omak oyunlar, ocuklar tarafndan en ok tercih edilen oyunlar arasnda yer almtr.714
3.2. Yorumlar
Srg kasabasnda eskiden oynanan oyunlardan bazlar gnmzde de oynanmaktadr. Hem gemi dnemlerde hem de gnmzde oynanan baz oyunlarn ekil ve trleri ayn olmasna ramen, isimleri farkldr. Ksacas, grmeciler bu oyunlar farkl ekilde isimlendirmilerdir. Bunlardan bazlarn u ekilde rneklendirebiliriz: Eski Dnem El ta Kippi Gz yumma Uzun oluk Deleme Gnmz Be ta Seksek Saklamba Uzun eek Topa
Gz yumma, ino, gcrg, hmmeg, mellomert, hdrellez, perde, glle, yumurta yuvarlama, yumurta tokuturma, uzun oluk, kuyuluk, ya satarm bal satarm ve yedi tula oyunlar kadn ve erkek grmecilerin ortak olarak oynadklar oyunlardr. Dier oyunlar ise cinsiyet faktrne gre deimektedir.
714
Cavit, Binbaolu, ocuk Eitiminde Oyun, ada Eitim Dergisi, Yl:22, Say:231.21.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 298
Kippi, ip atlama, evcilik, el-ayak sayma, poturcak, el ta, elim sende, toka, lades, kutu kutu pense, ev saymaca, bezirganba gibi oyunlar daha ok kadn grmecilerin oynadklar veya tercih ettikleri oyunlar arasnda yer alrken; gvercin taklas, ksrdm, deleme, ak, yaz tura, fincan, depik, maz, istop, tura, simsime, kardan tuzak, kzak, vindovin gibi oyunlar ise erkek grmecilerin oynadklar ya da tercih ettikleri oyunlar arasnda yer almtr. Srg kasabasnda oynanan oyunlar mevsimlere gre de deimektedir. Deleme oyunu drt mevsimde de oynanmaktadr. Fakat daha ok k mevsimi tercih edilmektedir. Nedeni ise, delemenin buz zerinde daha hzl dnmesidir. Perde oyununda kullanlan ubuun topraa rahata gmlmesi iin topran yamur suyuyla slanm olmas gerekir. Bu nedenle perde oyunu daha ok bahar mevsiminde oynanmaktadr. Yaz aylarnda ise, yumuak bir zemine ihtiya olduundan hayvan gbresi (zibil) yn olan yerler tercih edilir. Oynanan oyunlarda mekn farkll da grlmektedir. Baz oyunlar ev ierisinde, baz oyunlar ise ak alanda oynanmas gereken oyunlardr. Fakat baz oyunlarda zel mekn gerekmektedir. Yumurta yuvarlama oyunun oynanmas iin eimli bir dam gereklidir. Domuz srtmece oyunu da damda oynanmaktadr. Kzakla kaymak iin yine eimli bir yere ihtiya vardr ve genellikle tepe yamalarnda oynanr. Glle, kuyuluk gibi oyunlarda da dz alana ihtiya vardr. Bayan grmeciler oyuncak olarak daha ok bebek, erkek grmeciler ise daha ok kzak yapmlardr. Cinsiyet ayrmnn oyunlarda olduu gibi oyuncaklarda da var olduu grlmektedir. Grmeciler oyuncak yaparken bitkilerden, aalardan, meyve ve sebzelerden, hayvan tylerinden, topraktan, bezden ve artk materyallerden yararlanmlardr. Evcilik oyunu oynarken de ev eyalarn ve artk materyalleri kullanmlardr. Yaplan ve kullanlan oyuncaklar; doal, insana zarar vermeyen, insan saln etkilemeyen oyuncaklardr. Ayrca, inek ve koyun tylerinden yaplan deve, aldan yaplan elektrik oca, kurmal araba, tellerden yaplan tel araba gibi oyuncaklar, teknolojiden uzak ve ky yaam sren grmecilerin yaratclk zelliklerinin bir gstergesi olarak da kabul edilebilir. Kasabada 3 internet cafe bulunmaktadr. Bu cafelere gelenler, genellikle yalar 15 ile 20 arasnda deien ergenlerdir. Aratrmamzn grme kaytla-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 299
rnda yer alan oyun isimlerini onlara sorduumuzda, ancak 3/1lik bir ksmn hatrladklar tespit edilmi olup; sz konusu oyunlar, ocukluk dnmelerinde nadiren oynadklarn ifade etmilerdir. Ayn zamanda, kasabadaki okulncesi ve ilkretim andaki ocuklarn ebeveynleri ile yaptmz grmeler ve gzlemlerimiz neticesinde; oyunlarn genellikle ev ortamnda oynanan oyun trlerinden olduu ve bu oyunlarda kullanlan oyuncaklarn ise fabrika retimi oyuncaklardan olutuu ve ocuklarn daha ok bilgisayar oyunlar ile bo zamanlarn deerlendirdikleri tespit edilmitir. Bu durum, eski dnem ocukluk oyunlarnn nesilden nesile zamanla unutulacann bir gstergesi olarak ifade edilebilir.
4. Grme Kaytlarnda Geen ocukluk Oyunlar ve Tanmlar

Bu blmde kadn ve erkek grmecilerin ocukluk dnemlerinde oynadklar veya hatrladklar oyunlarn adlar ve tanmlar yer almaktadr. Grme kaytlarndaki verilerden hareketle toplam 51 oyun tr tespit edilmi olup; bu oyunlardan 20si yalnz erkek grmecilerin, 17si kadn grmecilerin ve geriye kalan 14 ise, hem kadn hem de erkek grmecilerin ortak olarak oynadklar oyunlardr. Oyun isimleri genel geer oyunlardan farkl, zgn ve yereldir. Bu nedenle bu isimler deitirilmeden, dildeki zgn kullanllaryla olduu gibi aada tek tek aklanmtr.
4.1. Deleme (Topa)

Mee aacndan yaplan delemenin sivri ucuna, eski iskarpinlerin (ayakkab) altnda bulanan iskarpin ivilerinden taklrm. p, delemenin (topacn) metal ksmndan balamak zere yukarya doru etrafn kapatacak ekilde sarlr. ki ya da kii sardklar delemeleri ellerinde hazr tutarlar ve e kadar saydktan sonra ayn anda ortaya atarlar. Yerde dnen delemeler, ya birbirilerine arparlar ya da serbeste dnerler. En uzun dnen deleme sahibi oyunu kazanr. Oyunun eitli iddialar vardr. Genellikle rakibin delemesini almak iin oynanr. Daha ok k mevsimi tercih edilmektedir. Bunun nedeni ise, delemenin buz zerinde daha hzl dnmesidir. Oyuncu says istee baldr. nceden yaplan delemelerin, imdiki delemelerden daha byk olduu ve daha hzl dnd sylenir.
4.2. Perde
S a y f a | 300
Oyuncu says istee baldr. Her oyuncunun elinde 4-5 tane eit sayda ubuk bulunur. Bu ubuklarn u ksmlar sivriltilir. Bu ubuklar yumuak toprak veya zibil (hayvan gbresi) zerine frlatlr. Oyuncular srayla ubuklarn atarak yerdeki saplanm dier ubuklar drmeye alrlar. ubuu deviren kii, devirdii ubuu udmu olur. Oyun sonunda ubuu en fazla olan kii oyunu kazanr. Genellikle bahar mevsiminde oynanr.
4.3. Gcrg (Gj pj)

Mee aacndan yaplr. Yere aklan bir kazn ucu 5 cm kadar sivriltilir. Daha sonra 2 cm uzunluunda bir aacn ortas delinir. Ortadan alan delik, yere aklan kazn sivri ucuna girdirilir. Bu ksma, hareket kolayl salamak amacyla tereya ile dvlm mee aac kmr srlr. ocuklardan biri, aacn bir ucuna eee biner gibi otururken; dieri, dier uca biner ve aac kazn etrafnda dndrmek iin iter. Aacn ucunu karn ksmna teet getirerek ekseni etrafnda dndrr. Yeterli hz salaynca aacn zerine yar yatp bir tur kendisi de dner. Aa durunca dier ocuk ayn grevi devralr, aac dndrmeye alr. Her dn esnasnda yala kark kmr, gj pj, gj pj diye bir ses kardndan oyuna da bu ad verilmitir.
4.4. Fistik (Glle)

Metal paralarla oynanan bir oyundur. 2,5 kuru veya 100 lk para (delikli para) oyunda kullanlr. Parann st ksmndan tutulur. Topran zerinde ne doru ekilir. Parann alt ksm topran iine gmlr. Para bu ekilde dik durur. Oynanan kii says kadar para bulunur. Bu paralar, ararlarnda mesafe olmak koulu ile ard ardna dizilir. Paralar devirmek iin demirden ya da lovlardan (yuvarlak ta) yaplan glle kullanlr. Belirli bir mesafeden glle atlr. Glle atan kii paralar devirebilirse oyunu kazanm olur. Eer deviremezse sra bakasna geer.
4.5. Ayak Oyunu

nce herkes misketini istedii yere brakr. Sonra yaz tura ile misketi ilk atacak kii belirlenir ve oyuna balanr. Oyuna ilk balayacak olan kii, rakibinin misketine kendi misketini frlatr. Frlattktan sonra aradaki mesafeyi ayaklaryla ler. lerken de u cmleyi kullanr:
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 301
Sakz sukuz Krk dokuz, elli, belli Tuman, peyik, bel, bez Birli, ikili, l Eer bu cmle bitmeden aradaki mesafe biterse, misketi atan kii dierinin misketini udar. Ta ki rakibinin elindeki misketler bitene kadar oyun devam eder. stenilen sayda oyuncu ile oynanr.
4.6. Domuz Srtmece

Keven yere konur, zerine bir kii oturur. Keven urganla balanr. Bir kii ebe olur. Ebe, keveni zerinde oturan kii ile birlikte eker. Oyundaki dier kiilerde ebe ile keven zerinde oturan kiiyi yakalamaya alr.
4.7. Poturcak
Uzun bir sopann ucuna bez balanr. Sopa, bayrak gibi tutulur. Evlere tek tek girilir, ev sahiplerinden yiyecek istenir. Yiyecekler u tekerleme eliinde istenir: Pot pot poturcak Poturcan nesi var Kara kzn suu var Ver ver ver Allah Sicim gibi ver Yalsn Allaha verdim, yavann ben yedim
4.8. Depik Oyunu

ki kii karlkl geer ve birbirlerine sadece depik (tekme) atarlar. Ayakkabnn ortas ile vurulur. Kiiler birbirilerini yere drmeye alrlar. Yere den kii oyunu kaybeder. Ayrca kardaki kii pes diyene kadar oyun oynanabilir. steyen bahsine de girebilir.
4.9. Ok Atma
Ok yerine tarla da bulunan ba dikenli, saplar sert, kaln ve kuru otlar kullanlr. Ok, lovun (silindir biiminde ta) zerinden atlr. Lov ile ok atan kii arasnda belirli bir mesafe bulunur. Eer ok lova deerse daha hzl gider. Kimin oku daha uzaa giderse oyunu o kazanr ve btn oklar udmu olur.
4.10. Yumurta Tokuturma

ki kiiyle oynanr. Oyuncular ellerine birer yumurta alr. Biri yumurtay
S a y f a | 302
tutarken dieri o yumurtaya vurarak krmaya alr. Kimin yumurtas krlrsa oyunu kaybeder.
4.11. Yumurta Yuvarlama

Bu oyun eimli bir damda oynanr. Damn alt tarafna bir engel yaplr. Bu oyunda kaynatlm yumurtalar kullanlr. lk yumurta yukardan braklr. Arkasndan ikinci yumurta braklr. kinci yumurtann birinci yumurtaya demesini salamak iin yumurta deiik ekillerde braklr. Ya saa sola oynatlr ya da dz braklr. Atlan yumurta birinci yumurtaya deerse yumurta udulmu olur. Demezse yumurtalar tekrar braklmaya balanr, deene kadar oyun devam eder. En ok yumurta udan oyunu kazanr.
4.12. Hozzey
ki elin baparma ile iaret parma halka eklinde birbirine geirilir. Bir kii ebe (hozzey) olur. Dier kiilerin elleri bal olur. Daha sonra elleri bal olanlar ellerini aarlar ve hozzey derler. Ebe olan ise dier oyuncularn avularnn iine vurmaya alr. Eer vurursa ebelik vurulana geer. Vuramazsa ebelik kendinde kalr. Oyuncu says istee baldr.
4.13. Kippi (seksek)

Aadaki ekilde olduu gibi dz bir toprak zemine 8 ksmdan oluan bir ekil izilir. Kimin nce oynayacan belirlemek iin yaz tura atlr. Kazanan kii sal tan birinci blme atar ve tek ayakstnde sal tan sryerek son blme kadar getirir. Srtme esnasnda ta (sal), izgiden dar karsa ya da izgiye baslrsa oynayan kii yanar ve oyundan kar. En az iki kii ile oynanr.
1 2
4 3
5 6
8 7
4.14. Bezirgnba
ki kii el ele tutuur. Dier kiiler ise el ele tutuan kiilerin kollarnn altndan gemek iin sraya girer. En bataki oyuncu a kapy bezirgn ba der. El tutuanlar kap hakk ne verirsin derler. Bataki oyuncu arkamdaki yadigr olsun der ve geer. Sradaki son oyuncuya varana kadar oyun bu ekilde devam
S a y f a | 303
eder. Sonuncu kii tutulur ve bir soru sorulur, soruyu bilirse geer, bilemezse oyundan kar.
4.15. Ev Saymaca
Bu oyunda bir tane ebe olur. Ebe, oynanan kiilere srasyla aklnda tuttuu ailenin zelliklerini syler (aile ka kii, ka kz, ka erkek vs.), daha sonra bu zellikleri tayan ailenin kim olduunu sorar. Sorduu kii ailenin kim olduunu bilirse oyunu kazanr. Bilemeyen kii ebeye bir ehir verir. Ebe de bu ehir karlnda ailenin kim olduunu syler. Oynayan kiilerin hepsi ebe olana kadar oyun devam eder. Oyuncular arasnda en fazla ehre sahip olan oyunu kazanr. Oyuncu says istee baldr.
4.16. Ak Oyunu
Ak, ift trnakl hayvanlarn arka ayaklarnn diz ksmndan karlan ve drt yz deiik ekiller gsteren kemiin addr. Daha ok koyun a tercih edilir. Ak kemii elin, ba, iaret ve orta parmaklaryla tutulup yeterli bir ykseklikten bir dzleme braklr. Ak bu dzleme drt ekilde der. Bu drt dn adlar, yere den kemiin yukarda kalan ksmna gre adlandrlr. Kemiin daha enli yzeylerden ukur olan taraf yukarda olursa a, bunun kar taraf yukarya bakarsa tok, dar ve dzce olan dier iki yznden kenar hafife kalkk ve ortas ukurca olan yz yukarda ise bey, buna kar taraf da yukarda ise kt adlarn alr. Ak kemiinin havaya atlp yere dtkten sonraki ekline gre oyunculara o isim verilir. Bey olan kii oyunu kazanr.
4.17. Gvercin Taklas

Drder kiilik iki takmla oynanr. Ebe takm seilir. Ebe takmdan iki kii birbirlerine dnk dururken; dier ikisinden biri n tarafa, dieri arka tarafa doru durmak suretiyle kafalarn, ayakta duran arkadalarnn bacaklarnn arasna sokarlar. Dier takmn oyuncular, n srada eilmi vaziyette duran ve bellerini aralam oyuncularn arkasndan takla atarak, ortadaki oyuncunun zerinden yere derler. Yatan ve ayakta duran oyuncular, atlama yapan oyunculara engelleyici harekette bulunamazlar. ayet bulunurlarsa atlay tekrarlanr. Oyunculardan biri taklay atamazsa, tm takm dier takmn yerine geer. Oyun ayn eklide devam eder.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 304
4.18. El, Ayak Sayma

Oyuncu says istee baldr. Oyuncu saysnn fazla olmas oyunu daha elenceli klar. Oyuncular hep birlikte daire oluturup yere otururlar ve ayaklarn uzatrlar. Oyuncular arasnda bir kii seilir. Bu kii tekerlemeler eliinde kendisi de dahil olmak zere oyuncularn ayaklarn sayar. Tekerlemenin son ksm herhangi bir oyuncunun ayanda biterse, oyuncu bir ayan dairenin dna karr. ki aya darda kalan oyuncu oyundan tamamen kar. Ayak sayarken kullanlan tekerlemeler yledir: nnem dt yakamdan Babulo geliyor arkamdan Gelme babulo gelme Annem bakyor balkondan Bir elmay alladm, pulladm stanbula yolladm stanbulun kadiri Cehennemin adr Nal mh kurtul k nci minci ucu dinci Fil fil ince Ku dilince Laka luka irin pirin Az gittim uz gittim Dere depe dz gittim Alt ay bir gz gittim Bir arpa uzunu yol gittim Derelerde sel gibi Depelerde yel gibi nct alm un gibi O yz talan bu yz talan Karyolann etei Duydum pekmezin yerini Gittim srn srn tim derinin birini Depeme kt irini Gn gel bulut git Tarhanam gurut git Evde aam alyo ngl beik sallyo Anam yourt getirdi Pisik burnunu batrd Pisik burnun kesile Minareden asla Minare bak bak inde demir ocak Emmimin olu Musack Kolu benden ksack Bir iki bil bil teki Camdan bakar Fitne takar Lam lm portakal Gel bu gece burada kal
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 305
Karncaya vurdum palan Yedi yerinden ektim kolan Bu szn hepsi yalan Kuru ay beni aktsn lm karga gzn oysun Kesmece yastm olsun Kuru zm topram olsun Kpk bast kefenim olsun Yalansam yatam Balkpnde yatam ek ek ekirdek ekirdein ii yok Kara kzn suu yok Ha giderim giderim Yolda bayram ederim Hacnn kzn kurt kapm Hacya selam ederim Bir elmay alladm pulladm stanbula yolladm stanbulun ekeri Arabamn tekeri Nal, mh, kurtul, k
Tel tel olmu ipei Sende adam m oldun Ba mahallenin kpei El el epenek Elden kan kepenek Kepenein sars Bit bitenin kars Nenem yourt getirdi Pissik burnunu batrd Pissik burnun kesile Minareden asla Minare bak bak inde demir ocak Demir ocak keserken Elim kesildi ne yapalm Mendil getir silelim Mendil ayr yolunda ayr imen gel k
4.19. Bilmece Oyunu

Birka kii bir araya gelir ve birbirlerine eitli bilmeceler sorarlar. Bilmeceyi bilen oyuncu oyunu kazanr. ayet bilemezse sra bakasna geer. Bu tr oyunlarda sorulan bilmecelerden bazlar unlardr: Ektim nohut, bitti st Yapra dut, kendi armut (biber) Dilim dilim nar, dizimece kar st dilber, kald yar (buday) Gideni var, geleni yok ars var, pazar yok(mezar) Hayvanlarda dilsiz (balk) Meyvelerden ieksiz (ncir) Kuranda mimsiz (Kevser)
S a y f a | 306
Bir havada iki ku, Biri scak, biri souk (gne ve ay) Gndz galada Gece belada (yatak) Dadan kestim da gibi Omuza aldm lov gibi (davul) Geriden gelir han gibi Buyurur sultan gibi Serilir hasr gibi Srnr esir gibi (kar) ki dereden su gelir Be karde kar gelir (burun)
Parma var can yok Derisi var kan yok (eldiven) leri gittim kustu Geri ektim kst (kahve) Medine Medine Medinenin ad ne Bir bardakta iki su ki suyun ad ne (yumurta)
4.20. Fincan (Yzk)

Fincanlar ters evrilerek bir tepsinin zerine konulur. Herhangi bir fincann iine yzk saklanr. Yz ilk oynayta bulan oyuncu oyunu kazanr. Yz bulamayan kiilerden say dlr.
4.21. Yedi Tula (Yedi Kule)

Yedi adet yass ta st ste dizilir. Be adm saylarak uzaklalan mesafeye izgi izilir. Oyuna katlacak oyuncular eit ekilde iki gruba ayrldktan sonra oyuna ncelikle hangi tarafn balayacan belirlemek iin yaz tura atlr veya sayma yaplr. Kazanan taraf oyuna balar. Oyuna nce balayacak olan grup, izginin arkasndan topla at yaparak talar devirmeye alr. Gruptaki oyunculardan hibiri bunu baaramazsa at sras dier gruba geer. Talar devirmeyi baardklarnda ise hzla oradan uzaklarlar. Dier grubun lideri talarn dald yerden topu frlatarak oyuncular vurmaya alrken, oyun arkadalar da en ksa sre ierisinde topu tekrar ona ulatrmann mcadelesini verirler. Topla vurulan oyuncu oyun dnda kalr. Yanmayanlar ise top geri dnene kadar hzla gelip devirdikleri talar yeniden dizmeye alr. Grubun tamam yanmadan ta dizme ilemi tamamlanabilirse bir oyun kazanm olurlar. Talar hi kimse deviremezse ya da devirdikten sonra tekrar dizmeyi baaramadan grubun tamam
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 307
yanarsa oyun hakk dier gruba geer ve oyun bu ekilde devam eder.
4.22. no
Mht (pil ya da ta) yere konulur ve biraz ilerisine izgi izilir. Oyuncular mhtnn hizasndan kardaki izgiye at yaparlar, izgiye ta en yakn olan oyuncu oyuna ilk nce balama hakkn kazanr. Ta izgiye en uzak olan oyuncu ise ebe olur ve mhtnn banda durur. Oyuna ilk balayan oyuncu ta atarak mhty devirmeye alr, deviremezse sra bakasna geer ve oyun srayla devam eder. Herhangi bir oyuncu mhty devirirse, sallarn atm olan oyuncular sallarna basmak iin koarlar. Ebe ise mhty dikerek dier oyuncular sallarna ulamadan vurmaya alr. Oyuncular, ebeye yakalanmadan sallarna ularlarsa, ayaklaryla sallarnn zerine basarak ino derler, ebe artk onlara dokunamaz. Mht baka bir oyuncu tarafndan tekrar devrilirse, ino diyen oyuncular sallarn alarak ebeye yakalanmadan izginin br tarafna geerler ve bylece yeniden sal atma hakkn kazanm olurlar. Herhangi bir oyuncu ebeye yakalanrsa o oyuncu ebe olur, oyun bu ekilde devam eder.
4.23. Pisik
Oynan ynnden ino oyununa benzer bir oyundur. Oyuncular ile mht arasndaki mesafe biraz daha ksadr.
4.24. Gz Yumma (Saklamba)

Oyuncu says istee baldr. Oyuncular aralarnda sayarak ya da yaz tura yaparak ebeyi belirler. Ebe duvara dner, alnn koluna yaslar. Belirlenmi olan sayya kadar yksek sesle saymaya balar. Dier oyuncularda ebe saysn tamamlayana kadar saklanmaya alrlar. Ebe saymay bitirdikten sonra saklanan oyuncular arayp bulmaya alr. Bu srada oyunculardan hangileri ebeden nce sobe yaparsa oyunu kazanm olur. Oyun en son kii sobelenene kadar devam eder. ayet ebe baka birini grp sobelerse, ebelik sobelenen oyuncuya geer. Eer ebe bir oyuncuyu grp de onun adn yanl sylerse veya oyuncularn isimlerini kartrrsa dier oyuncular da saklandklar yerlerinden karlar ve anak mlek patlad diye barrlar. Ebe olan kii hatasndan dolay tekrar ebe olur.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 308
4.25. ksrdm
Oynan ekli bakmndan saklambala benzerlik gsterir. Ancak saklambatan ayrlan taraf udur; saklanan oyuncular ebeyle gz gze geldiklerinde, ksrdm deyip koarlar.
4.26. Tekerlek Yuvarlama

lk nce bir izgi izilir. Bu izginin 5-6 m ilerisine istenilen sayda tekerlekler dik olarak dizilir. Bu izgiden, kardaki tekerlekleri devirmek iin bir tekerlek yuvarlanr. Tekerlekleri vurup dren kii, drd tekerlek saysna gre puan alr. Oyunun banda puan belirlenir. Belirlenen puana ilk ulaan kii oyunu kazanr.
4.27. Lades
ki kii arasnda oynanr. Oyuna balarken u tekerleme sylenir: Ladesim lades olsun mu? ekiim eli olsun mu? Vermeyen kei olsun mu? Neyine? Aklmda Olsun Olsun Olsun Bir yumak ipine Aklmda
Kiiler birbirlerine bir eyler vermeye alrlar. Dier kii, arkadann verdiini alrken aklmda der ve alr. Eer aklmda demeden alrsa, veren kii lades der ve oyunu kazanr. Kaybeden kii, kazanan kiiye istediini ya da daha nceden belirledikleri dl ne ise onu verir. Eskiden bayram ekerlerini toplayan ocuklar topladklar ekerler iin bu oyunu oynarlarm.
4.28. El Ta (Be Ta)

Birden fazla kiiyle oynanr. Oyun talar genellikle bilye byklnde yuvarlak ebatlara sahip hafif talardan seilir. Be ta oyununun baz aamalar vardr. Bunlar; Birler: Talar yere braklr. Ebe yerdeki talardan uygun olann seer. Setii ta havaya atar. Her atnda yerden bir ta alp havaya att ta yakalar. Yerdeki talar bitinceye kadar oyun devam eder. Eer havaya att ta yakalayamaz veya yerden almak istedii tatan baka bir taa dokunursa oynama hak-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 309
kn arkada kazanr. kiler: Talar yere braklr. Talarn iinden uygun olan seilir. Yerdeki talar ikierli alnmaya allr. ler: Talar yere atlr. Tan biri tekli olarak ele alnr. Yerde kalan dier ta bir seferde alnmaya allr. Drtler: Talardan biri havaya atld anda eldeki drt ta yere braklr. Havadaki ta tutulur ve tekrar havaya atlr. Bu defa yerdeki drt tan hepsi alnr ve havadaki ta tutulur. Beler: Ba parmak ile orta parman aras alarak bir kale kaps grnts verilmeye allr. aret parma da orta parman zerine konulur. Oyuncu yerden uygun olan ta eline alr. Rakip oyuncu, parman arasndan geecek olan en son ta seer. Bu ta, dier talarn parmak arasndan kolayca geirilmesine kar zorluk karacak bir tatr. Oyuncu eline ald ta havaya atar. Havaya att esnada yerdeki ta kaleden yani parmak arasndan geirmeye alr. Bunun iin iki hakk vardr. Birinci seferde ta dzeltir, ikincisinde ise ta parmaklar arasndan geirir. Eer bu esnada ta baka taa arptrr veya havaya att ta kapamazsa hakkn rakip oyuncuya verir. Sonra final blmne geilir. Talarn tamam avu iine alnp hafife yukar doru atlr ve avucun tersiyle talar tutulmaya allr. Avucun iinde talarn hepsi kalrsa 10, drt tane kalrsa 8, tane kalrsa 6 puan alnr. ki ya da bir ta kalrsa oyuncu oyunu kaybetmi saylr.
4.29. Elim Sende

Bir kii ebe olur dier kiiler de ebeden kaarlar. Ebe onlar vurmaya alr. Vurduu kiiye elim sende der ve vurulan kii ebe olur. O da dier kiileri vurmaya alr. Oyun bu ekilde devam eder.
4.30. Yaz Tura

Metal parann rakam bulunan yzne yaz, dier yzne ise tura ad verilir. Kiiler kendi aralarnda anlarlar. Yazy biri, turay dieri seer. Para havaya atlr. Yere dtnde hangi kiinin setii taraf gelirse o kii oyunu kazanr. En az iki kiiyle oynanr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 310
4.31. Ya Satarm Bal Satarm

Oyuncu says istee baldr. Bir oyuncu ebe olur, dierleri de ember olup yere melirler. Ebe elinde bir mendille; Ya satarm, bal satarm Ustam lm ben satarm Ustamn krk sardr Satsam onbe liradr Zambak zumbak arkana nne iyi bak diyerek oturanlarn etrafnda dolar. Sonunda mendili birinin arkasna brakr ve komaya balar. Eer ebe yakalanmadan, arkasna mendil brakt oyuncunun yerine oturursa dier kii ebe olur. Oturmadan yakalanrsa ebe olmaya devam eder.
4.32. stop
Bir top oyunudur. Oyuncular arasndan seilen ebe topu havaya frlatr ve oyunculardan birinin ismini syler. smi sylenen oyuncu top yere dmeden onu yakalamaya alrken dier oyuncular da toptan uzaklamaya alrlar. Oyuncu, top yere dmeden yakalamay baarrsa istop diye barr. O anda tm oyuncular bulunduklar yerden bir adm bile kprdamadan dururlar. Topu yakalayan oyuncu bir isim syleyerek topu tekrar havaya frlatr. smi sylenen oyuncu topu yakalamay baarmazsa topu yerde yakalad noktada istop der ve duran oyuncular topla vurmaya alr. Herhangi bir oyuncu vurulursa ebelik ona geer. Vuramazsa tekrar topu havaya atar ve oyun bu ekilde devam eder.
4.33. Toka
ki ta kale eklinde yere konulur. Uzun tahta ile topa vurulur. Topu iki tan arasndan geiren oyunu kazanr.
4.34. Krebe
Oyuncu says istee baldr. Bir kii ebe olur ve eilerek ban duvara yaslar. Bir kii de ebenin ok yaknnda oturur. Ebeyle yerde oturan kii aralarnda anlarlar ve bir ehir ismi seerler. Dier kiiler de teker teker ebenin srtna binerler. Yerde oturan kii, ebenin srtna binen kiilere krebe nereye diye sorar. Kiiler gidecekleri ehri sylerler. Syledikleri ehrin ismi ayet, ebeyle
S a y f a | 311
yerde oturan oyuncunun setii isimle ayn olursa, kendileri ebe olur. ehir ismi farkl karsa, o oyuncu ebenin stnden iner ve dier oyuncu biner.
4.35. Simsime
Oyuncular ate yakarlar ve atein etrafnda halka olup tempo tutarlar. ki kii de tempo eliinde atein etrafnda oynar.
4.36. Uzun Oluk (Uzun eek, otul eek)

Bir kii eilir ve dieri de onun zerinden atlar. Oda eilir ve bir bakas atlar. Oyun bylece devam eder. Sray kim bozarsa yani kim atlama srasnda yere derse o baa geer ve kendisi eilir.
4.37. Hmmeg (Birdirbir)

Bir kii eilir, dier kiiler de srasyla eilen kiilerin zerinden atlarlar. Atlayan kiiler sras ile u tekerlemeyi syler: Birdir bir Drtdrm drt Yedi yldrm demeden yel gibi ge kidir iki drm Beim mendil kapmaca Sekizim sek sek Altlm balta sap Dokuzum durak
4.38. Maz
Bu oyunda, dadaki ard aalarnda bulunan bilye byklndeki mazlar kullanlr. Mazlar ard ardna dizilir. Ak kemii ile mazlar vurulup drlmeye allr. Mazy dren kii drd mazy udar.
4.39. Mellomert
Bu oyunda iki ucu yontulmu ksa bir ubuk (omak) ile 50-60 cm uzunluunda bir sopa (elik) kullanlr. Bir kii elik ile omaa vurup havaya kaldrr ve oma havada iken 100 defa saydrmaya alr. Saydramazsa sra bakasna geer. oma 100 kere havada saydran kii oyuna ilk olarak balama ans kazanr. oma iki tan arasna yerletirir. Kaybeden kii bu talarn biraz ilerisinde durur. Kazanan kii elik ile omaa vurarak oma kardaki kiiye doru atar. oma atarken de u tekerlemeyi syler: Mellomert ello ert bir iki bi kala snnet. Kardaki oma tutarsa oyunu kazanr, tutamazsa kaybeder.. Mellomert oyunu gnmzdeki elik omak oyununa benzer.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 312
4.40. Kuyuluk
Porselen krklar, boncuklar vb. eyalar toprak zerine konulur. Birka cm ileriye kuyu alr. Tek tek bu eyalar parmak ularyla kuyunun iine atlr. Kuyunun iine eyalar atabilen oyuncu oyunu kazanr, atamayan oyuncu oyunu kaybeder. Eer ikinci kii eyay kuyunun iine atarsa birinci kiinin eyasn udmu olur.
4.41. Hdrellez
Bu oyunda Arap, koca, gelin, semen, davulcu ve iki ocuk bulunur. Arapn yz kmrle boyanr, kyafetine ngrak taklr, kafasna terlik (apka) giydirilir. Kyafeti de hayvan postundan olur. Eline denek alr ve gelin oynarken geline sahiplik eder. Kocann stnde ise koyun postundan bir kyafet olur. Sakal takar, eline baston alr. Bir erkek, gelin klna girer, yzne tlbent rter. Semen uzun boylu kiilerden olur ve oyunu ynetir. Arap, koca, gelin, semen, davulcu ve iki ocuk herhangi bir eve gider. Davulcu davulu alar, gelin davul eliinde oynar. Kapy aanlardan bir eyler isterler. ki ocuk verilen eyleri (yiyecek, eya vb gibi) tar.
4.42. Kurt Koyun

Bir erkek ocuu kurt olur. Dier ocuklar da koyun olur. Kurt koyunlar yakalamaya alr. Koyunlarda yakalanmamak iin saklanrlar.
4.43. Kutu Kutu Pense

Oyuncu says istee baldr. Birka kii el ele tutuup daire olutururlar. Dnerek hep birlikte u tekerlemeyi sylerler: Kutu kutu pense, elmam yerse, arkadam (oyunculardan herhangi birinin ad sylenir) arkasn dnse. Ad sylenen kii arkasn dner. Herkes arkasn dnene kadar oyun devam eder. Yine hep birlikte tekerleme sylenir. Ama bu defa tekerlemenin sonunda nn dnse denir ve ad sylenen kii nn dner ve herkes nn dnene kadar oyun devam eder.
4.44. Kl Syrma
Oyuncular kendi aralarnda yaz tura atarak ebe olacak olan oyuncuyu seerler. Ebe olan oyuncunun gzleri kapatlr. Ebeye amur ya da hayvan pisliwww.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 313
ine srlm bir sopa verilir. Ebe, gzn amadan sopay koltuunun altna sktrr ve yava yava koltuunun altndan ekerek gz kapal olarak frlatr. Frlatt sopa hangi oyuncuya deerse o oyuncu ebe olur.
4.45. Tura
Tura oyunu kendirle (kaln ip) oynanan bir oyundur. pin biraz daha ar olmas iin kendir suyla slanr. Daha sonra kendirin ba dmlenir. Oyuncular izgi izerek kale olutururlar ve birbirlerinin kalelerine girmeye alrlar. Kale sahibi kalesine giren kiiyi kendirle kovalayarak vurmaya alr.
4.46. Vindovin
En az kii ile oynanr. kiilik oyunda tek ebe olur. Ebe seimi iin oyuncular bir araya gelerek daire olutururlar ve ellerinin n ve arka ksmlarn vindovin diyerek eviriler. lerinden birinin eli, dierlerininkinden farkl evrilmi ise o oyuncu ebe olur. ok kiiyle oynadnda ise ortak karar verilerek ebeler belirlenir. Ebe olan oyuncular dierlerini kovalayarak yakalamaya alrlar, bir yer belirlerler ve yakaladklar oyuncular bu yere gtrrler. Yakalanan oyuncularn banda bir ebe daha olur. Kaan oyuncular yakalananlar kurtarmaya alr. Kurtarmalar iin elleriyle dokunmalar yeterlidir. Kaanlarn hepsi yakalannca oyun sona erer.
4.47. Evcilik
Oyuncularn istedikleri rolleri oynadklar, oyun ortamn kendi hayalleri dorultusunda dzenledikleri bir oyundur. Evcilik oyununu daha ok kz ocuklar oynar. Onlar, bu oyunda genellikle bezden yaptklar oyuncak bebekleri kullanrlar. Kimi zaman da tatan ve kilden yaptklar eitli ev eyalarn bu oyunda kullanrlar.
4.48. Kzak
Oyuncular, yaptklar kzaklarla, yamac uzun olan bir tepenin bandan aaya doru eimli bir yerden kayarak yar yaparlar. Oyundan nce bahse girilebilir. Bu kzak yarlarnda, kim daha uzaa devrilmeden giderse, oyunu o oyuncu kazanr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 314
4.49. p Atlama
En az kii ile oynanan bir oyundur. ki kii ipi sallar dier oyuncular ise istenilen ekilde (tek ayak, ift ayak, eli vs.) atlarlar. Yanan oyuncu, ipi sallayan oyuncu ile yer deitirir.
4.50. Kardan Tuzak

Karn yerden yksek olduu yerlerde bulunan kar tabakasnn kenarndan ve altndan kazlarak, st ksmda ince bir para braklr. Buraya basan iine der. Tuza yapanlar iine den kiinin bana gelerek glp, elenirler.
4.51. Hacivat-Karagz
Karanlk bir odada sahneye benzer bir yer yaplarak perde ekilir. Perdenin arkasnda bir gaz lambas yaklr. Hacivat ve Karagz canlandracak oyuncular perde arkasna geerek oyunu sergilerler. Dierleri de oyunu izler.
5. Sonu
Srg kasabasnda oynanan kippi, ip atlama, gz yumma, yedi tula, ya satarm bal satarm, el ta, uzun oluk, mellomert, kutu kutu pense, lades, bilmece, bezirgnba, deleme, istop, hmmeg gibi oyunlar; gnmzde, eskiye nazaran azda olsa oynanmakta, dier oyunlar ise pek fazla oynanmamaktadr. Gemite kullanlan oyuncaklar ile gnmzde kullanlan oyuncaklar salk asndan karlatrdmzda nemli fakllklar ortaya kmaktadr. Gemite yaplan oyuncaklar, sala zarar vermeyen artk materyallerden ve doadan salanmtr. Fakat gnmzdeki oyuncaklar, insan yaamn tehdit etmekte, hatta lme bile yol aabilmektedir. Ayrca gemiteki oyuncaklarn yerini fabrika yapm oyuncaklar almtr. Teknolojinin gelimesiyle birlikte oyuncak retimi ve tketiminde farkllklar olmutur. Gnmzde eitli oyun ve oyuncaklarn, zellik, tr ve kullanm alanlarnda yle byk deimeler olmutur ki; baz oyun ve oyuncaklarn salkl olup olmad tartlr hale gelmitir. Kimyasal, fiziksel yaplar ya da ierdii mesajlar nedeniyle baz oyuncaklarn sakncal olduu kimi zaman basnda ve internet sayfalarnda rastladmz haberler arasnda yer almaktadr. rnein, basnda yer alan bu tr haberlerden biri de in oyuncaklar ile ilgilidir. inde retilen oyuncaklarda kurun maddesi ile beraber
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 315
farkl bir kimyasal madde ieren ve yutulduu takdirde bilin kaybna neden olan bir madde tespit edilmitir. Grmecilerin ocuklukta kullandklar oyuncuklar bizzat kendilerinin yapm olmalar, onlarn; bilisel (tasarm-yaratclk), psiko-motor (byk ve kk kas geliimi), duygusal (hayal dnyas), sosyal (paylam) fiziksel (hareket) ve dil (tekerlemeler) geliimlerini desteklemitir. Oysa gnmz ocuklarnn kullandklar hazr oyuncaklar ve bilgisayar kullanm, onlarn birok ynden geliimlerini olumsuz etkilemektedir. Grmeciler, ocukluk dnemlerinde televizyon ve bilgisayar gibi teknolojik aralar olmad iin, daha ok birlikte oyun oynayarak ve oyuncak yaparak vakit geirmilerdir. Ancak gnmzde ocuklarn vakitleri televizyon ve bilgisayar banda gemektedir. Bu da ocuklar asosyal hale getirmi ve bireyselletirmitir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Hristiyanlarn Teslis Hakkndaki Grlerinin rtlmesi
Yazan: Kad Abdulcebbar ev. Hulusi Arslan

Sunu
Teslis, Hristiyanlarn temel inanlarndan biridir. Aslen Arapa olan teslis kelimesi, leme, yapma ve olarak arma anlamna gelir. Arca teslis kelimesi yerine bazen eknm-i selse deyimi de kullanlr. Bu leme veya uknumdan Baba tanry, Oul Hz. say ve Kutsal Ruh da Hz. saya flediine inanlan tanr ruhunu temsil eder. Ancak Hristiya nlar Baba, Oul ve Kutsal Ruhu tanrnn ayr grnm ve belirimi sayarlar ve bu yzden lkte teklike inanrlar. Onlara gre Baba, Oul ve Kutsal Ruh sann vcudunda toplanm tanrlk kiidir, tm ezel ve ebeddir, birbirlerine stnlkleri yoktur.715 Hristiyanln kanonik ncillerinde teslis ifadesi olan Baba, Oul ve Kutsal Ruh ls, yalnzca Matta ncilindeki bir vaftiz formlnde (Matta:28:19) geer. te yandan teslis terimini ilk kullanan kiinin Antakyal Theophilus (y. MS. 180) olduu sylenir. 325 znik ve 381 stanbul konsllerinde teslis dogmas Hristiyanln temel inan esas olarak vurgulanmtr. Hristiyanlk tarihinde teslisi eitli eki llerde yorumlayp benimseyen akmlar olduu gibi bu inanc tenkit edip reddedenler de kmtr.716 Genellikle Hristiyanlar kiilikte bir tanr anlamn ifade eden teslis fikrinin aklla kavranabilecek bir ey olmadn, bunun ancak imanla idrak edilebileceini dnrler.717 phesiz bu dnceye belli bir tarihi sre ierisinde varlmtr. Hem teden beri slam ilahiyatlarnn teslise ynelik eletirileri, hem de zellikle Aydnlanma dneminde yaplan din eletirilerinin bunda nemli pay vardr. te bu metin, nl Mutezile kelamcs Kad Abdulcebbar (415/1024)n Hristiyanlara ait teslis inancna ynelik eletirisini konu edinmektedir. Yazar teslis hakknda eski Hristiyan mezheplerinin grlerine yer vermekte ve baz Mutezile statlarndan da faydalanarak bu grleri eitli alardan eletiriye tabi tutmaktadr. Anahtar Kavramlar: Hristiyanlk, Baba, Oul, Kutsal Ruh, Teslis, Uknum, Birlik, okluk
eviri
Bil ki Hristiyanlarn grleri, mana ynnden fark grler olarak ortaya kt zaman, Allahn gerekten bir olduu ve orta bulunmad ynnde
Bu alma Kad Abdulcebbarn el-Mun adl eserinin 5. cildinin 86113 sayfalar arasndaki metnin Trke evirisidir. Bkz. Kad Abdulcebbar, el-Mun, V (el-Fraku ayrul-slmiyye), thk. Mahmd Muhammed elHudayr, nr. el-Messesetl-Msryyetl-mme, Khire 1957, 86113. Ebul-Hasen Kdl-Kudt Abdulcebbr b. Abdilcebbr el-Hamadn (.415/1025) Mutezile mezhebine mensup bir limdir. nceleri itikatta Ear, Fkhta f iken sonra Mutezile mezhebini benimsemitir. Bata kelam olmak zere, tefsir, fkh ve dier slami disiplinlerde eserleri bulunmaktadr. zellikle kelama ait yirmi ciltlik el-Mun f Ebvbit-Tevhd vel-Adl adl eseri genel olarak Mutezilenin ve dier Mutezile ricalinin grlerine ulama da temel bir eserdir. Bkz. Metin Yurdagr, Kd Abdlcebbr, DA, 24.103. nn niversitesi lahiyat Fakltesi. 715 Orhan Hanerliolu, Dnya nanlar Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1993, 280, 504; Mehmet Bayraktar, Bir Hristiyan Dogmas Teslis, Anakara Okulu, Ankara 207, 36 vd. 716 Bkz. Mehmet Bayraktar, 49 vd,95 vd. 717 inasi Gndz, Din ve nan Szl, Vadi Yay. Ankara 1998, 367.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 318
daha nce sunmu olduumuz deliller, onlarn grlerinin yanllna dellet etmez. Zira eer tanr, uknumdur deyip bunu birtakm sfatlara sahip ayr zata balamaz ve bu sfatlar, Allahn hay ve lim olma vasfna izafe ederlerse, ihtilaflar lafz olur. Buna karlk, tpk Kllbiyenin718 Allahn ilimle lim, hayatla hay olduu kanaatine sahip olmas gibi, bu szleriyle ayr zat kastederlerse, o zaman yce Allahn bir olduunu gsteren deliller onlarn grn de rtr. Ayrca kadm (ezel) olan varla, kadm olmas ynnden ortak olan bir varln, onu bakasndan ayran zat bir nitelie sahip olmasnn imknsz olduuna ilikin olarak sunduumuz deliller de ayn ekilde Hristiyanlarn grlerini rtr. nk Baba, Oul ve Kutsal Ruhtan mteekkil olan bu uknumlardan de ezel olduu takdirde; Babann, Oul ve Ruh iin imknsz olan bir vasfa, Oul ve Ruhun Baba iin imknsz olan bir vasfa, Oul ve Ruhtan her birinin de dieri iin imknsz olan bir vasfa sahip olmas dnlemez. Bu ise, Olun Baba olmasn, Babann Oul olmasn; keza Babann Ruh olmasn, Ruhun da Baba olmasn gerektirir. Bu nedenle statlarmz Hristiyanlar, Olun da bir olu bulunduunu sylemeye zorlamlardr. Zira Oul, kadm (ezel) olmak bakmndan Babaya ortak olduu zaman, zat itibariyle Babann benzeri olmas lazm gelir. Bu durumda ayet Babann ilim ve kelimeden ibaret olan bir Olu bulunmas gerekirse; Olun da ayn ekilde ilim ve kelimeden ibaret olan bir olu bulunmas, hatta Olun olunun da bir olu bulunmas gerekir ki bu sonsuza kadar byle gider. Olun -ayet ortada bir oul varsa- ayrca bir ola sahip olmaya gereksinim duymasnn imknsz olduunu kabul eden bir kimsenin, bunu ayn ekilde Baba hakknda da kabul etmesi (yani Babann da bir ola gereksinim duymasnn imknsz olduunu kabul etmesi) gerekir. Babann bir Ruhu bulunduunu syledikleri iin bu, Hristiyanlar Ruhun da ayrca bir Ruhu bulunmas, hatta
718
Kllbiye mezhebi, Eb Muhammed Abdullah b. Said b. Kllb el-Kattn el-Basr (lm.240/854)ye tabi olanlar ifade eder. bn Kllb kelam hareketlerinin douuna zemin hazrlayan ve Kllabiye mezhebinin reisi olan kiidir. Ear de Mutezileden ayrldktan sonra bir sre bn Kllbn yolunu takip etmitir. Selef yolunu takip eden muhafazakar limlerin kelam yntemini benimsemesinde nclk eden bn Kllb, ilh sfatlar konusunda Mutezileye kar mana sfatlar (sft- men) teorisini benimseyip akli delillerle teyit etmi, sadece zt sfatlarn ezel olduunu kabul edip fiil sfatlarn zt ile kaim olmadn savunmutur. Bkz. Ear, lk Dnem slam Mezhepleri, ev. Mehmet Dalkl-mer Aydn, stanbul 2005, 163; Yusuf evki Yavuz, bn Kllb mad., DA, 20.156.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 319
Ruhun Ruhunun dahi bir Ruhu olmas gerektiini kabule zorlar. Hatta bu silsile sonsuza kadar byle devam eder. Benzerlii zorunlu klan kdemlik (ezellik) vasfnda ortak olmalar nedeniyle, Hristiyanlar asndan Babann bir Oul ve Ruhu bulunmas gerektii gibi; Olun bir ruhu, Ruhun da bir olu bulunmas lazmdr. Bu durumda, Olun da Baba gibi kadm olduunu syledikleri halde, Oul ve Ruhun deil de neden Babann bir Ola ihtiya duyduunu izah etmeleri mmkn olmaz. Onun Baba olmas ve Olun, onun Olu olmas, tanrnn zatna bal deildir; bir illete baldr demeleri de mmkn deildir. nk eer bunu bir illete dayandrrlarsa, tanr, zatnda bulunan bir illetten dolay lim bir Baba olmutur; bundan dolay ilim ve kelimeden ibaret olan Oul, tanrnn Olu; ayrca ilim ve kelime olmutur. demeleri gerekir: nk kadm (ezel) olmas hususunda Babaya ortak olan bir varln, Babaya uygun dt bir tarzda bu sfata sahip olabilmesi gerekir. Bu ise daha nce onlar ilzam ettiimiz eyleri gerekli klar. Kllbiyenin Allah limdir; kdemlik vasfnda ortak olsalar bile ilim, onun lim olmasn gerektirmez; nk lim olmay, zatndan dolay deil, bir manadan dolay hak etmitir eklindeki szleri hakknda konuurken bu sorunu ortadan kaldran hususlar aklamtk. Orada zikrettiklerimiz bu sorunu da ortadan kaldrr. statlarmz bu adan Hristiyanlar uknumlardan her birinin tanr olduunu sylemekle ilzam etmilerdir. nk Oul ve Ruh, eer kdemlik vasfnda Babaya ortak iseler, Babann tanr olmasn gerektiren ey, Oul ve Ruhun da tanr olmasn gerektirir. Oul ve Ruhun tanr olmas ise, Hristiyanlarn sylemlerinin asln ortan kaldrr. Zira onlar bu syleme fail olan bir kadm prensibinden hareketle ulamlardr. Allahn hayat ile hay, ilim ile lim olmas imknsz olunca, (Hristiyanlar asndan) Kelime ve Ruhtan ibaret olan iki uknum kabul etmek gerekmitir. Belirttiimiz hususlardan dolay, bunlardan her birinin tanr olmas gerektiine gre, bu yntem geersiz olmu ve uknumlardan her biri iin ayrca iki uknum daha kabul etmek gerekmitir. Hatta onlardan (yani son iki uknumdan) her biri iin de ayn ekilde iki ayr uknum kabul etmek lazmdr. Bu ise, tpk Kllbiyeyi bu konuda ilzam ettiimiz zere, sonsuzca tanrlar kabul etmeyi gerektirir. Kllbiyenin grlerini rttmz her delil, ayn ekilde Hristiyanlarn grlerini de rtr. Zira bu iki frkann
S a y f a | 320
gr, her ne kadar lafzen farkl ise de, mana olarak birbirine yakndr. Hatta Kllbiyenin gr daha rktr. Zira onlar, yce Allahla beraber, onun layk olduu sfatlarn saysnca manalar retmilerdir. Bu sebeple de kadmler kabul etme konusunda kesinlikle Hristiyanlar gemilerdir. ayet uknum szmz, tanr kabul etmeyi gerektirmez; nk biz onlarn uknum olduunu; tanrnn ise gerekte tek cevher olduunu sylyoruz. Eer biz uknumlar birbirinden farkl, cevheri de onlardan farkl olarak belirtmi olsaydk, o zaman tanr kabul etmeye zorlanabilirdik derlerse, onlara yle denir: bir gr rtmeye vesile olan her sz, o grn farkl bir ekilde ifade edilmesiyle ortadan kalkmaz. nk sz konusu gr, ibare ynnden deil mana ynnden yanltr. Farkl ibarelerle anlatm, onun yanl olmasn etkilemez. Nitekim yanl bir grn, dilin deimesine gre farkl ibarelerle ifade edilmi olmas, onun yanl olma durumunu deitirmez. Anlam ynnden ihtilaf ettikleri zaman Hristiyanlarn, Baba, Oul ve Ruhtan oluan zatn ezelde var olduunu; Ruh iin bir hayat takdir edip onunla hayat sahibi oluunu; Oul iin bir ilim takdir edip onunla lim olduunu sylemeleri gerektiini belirtmitik. Bu ekilde sylediklerinde ise, onlar iin tanrnn gerekliliine ilikin ilzmmz kesin olur. barelerin farkll bunu etkilemez. uknumun birbirinden farkl olduunu ve onlarn cevherden ayr olduunu sylemiyoruz demeleri, Kllbiyenin sfatlar Allahn gayri deildir szne benzer. Bu szleri, onlar ilzam etmemizi etkilemedii gibi, Hristiyanlar hakknda da ayn sz geerlidir. te yandan Hristiyanlar ierisinde, cevheri tek kabul ettikleri halde, uknumlarn uknum olmalar bakmndan birbirinden farkl olduunu syleyenler de vardr. Bu durumda, onlar sorularla ilzam etmemize engel olamazlar. rnein byle sylediklerinde, onlara gre tanrnn bir adan farkl, dier bir adan farksz olmas gerekir. Bu ise imknszlk asndan, eyann bir ynden ayr, dier bir ynden birleik olmas konumunda, hatta daha ileri bir eliki oluturur. nk eyann farkl olmamas, onlarn farkllk zelliinden yoksun olmalarn gerekli klar. Keza bu, bir eyin hem bir ey, hem de birok ey olmasn gerektirir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 321
Bundan dolay statlarmz, Hristiyanlarn grlerinin birbiriyle eliki oluturduunu ve anlalamayacak bir tarzda onu ifade ettiklerini syleyerek onlar ilzam etmilerdir. nk onun ister olacak biimde bir olduunu sylesinler; isterse baka ekilde bunu ifade etsinler, hakikatte n bir olmas ve birin olmas akl ddr/anlalamaz. 10 say toplamna dhil olan bir say, 10a nispetle farkl deildir. Ancak tek bana sylendii zaman 10dan farkldr. nk bu say dier saylardan ayr olarak kendine ait vasflar olan ayr bir saydr (rnein 1, 2 says 10 saysndan farkldr). Keza bu say dier saylardan farkl zelliklere sahip olabilir. Bu hususta lafzlar itibara alnmaz. Eer sylediklerinde bu gr kabul ederlerse, uknumlar mana bakmndan birbirinden farkldr eklinde kastettiimiz anlam vermi olurlar. Bu ise onlar iin sonsuz sayda tanr ve kadmlerin varln kabul etmeyi gerektirir. Bu anlam vermediklerinde ise, onlar hakknda belirttiimiz eliki geerli olur. Size gre ok saydaki birlerin 10 olmas, insan azalarnn bir insan veya bir zat olmas doru olup bu, sizin iin bir eliki oluturmad halde, niin bizim iin tanr, bir cevher uknumdur demeyi caiz grmyor musunuz? Derlerse, yle denir: Biz 10nun 1lerinin gerekte farkl olduunu sylyor ve bu btnn dier saylardan ve birlerin tamamndan ayrt edilmesi iin onlar (yani on saysn oluturan birleri) 10 olarak nitelendiriyoruz. Biz, bir kereliine bu btne dhil olduu belli olsun diye 1 diyoruz. Ortaya koyduumuz bu manalara gre bunda bir eliki yoktur. Oysa bu, sizin iin geerli deildir. Zira siz, uknumlar birbirinden farkl olarak kabul etmiyorsunuz ve tek cevher sznzle onlarn bir btn olduunu ifade etmiyorsunuz. Keza biz, bu miktara ulaan her sayya 10 ifadesini kullandmz halde siz, 3e ulaan dier saylar iin bu lafz kullanmyorsunuz. Bu nedenle eliki, bizim sylediklerimizde bulunmazken, sizin syledikleriniz iin zorunludur. Biz insan organlarnn ok sayda organlar olduunu sylerken, her organn dierinden farkl olduunu ve dieri iin geerli olmayan bir hususiyetin, o organ iin geerli olduunu sylyoruz. Biz bir insan derken, bir fail ve bir kadir olma ilevine sahip olmalar uygun olan bu organlar iine alan bir btn kastediyoruz. Bu makul bir eydir, herhangi bir eliki yoktur. Oysa ayn ey sizin iin geerli deildir. nk siz bir cevher sznzle, uknumlarn zatnn bir hkm belli bir bnyeye balayan bir btn oluturduunu veya benzeri bir eyi
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 322
kastetmiyorsunuz. Dolaysyla eliki sizin szleriniz iin geerli, bizim szlerimizden uzaktr. Sonra, onlar iin eliki olarak ileri srdmz eyden, aslnda anlam ynnden olan elikiyi kastediyoruz ki bu, lafzlarn elikisinden te inanlmas imknsz olan bir eylerdir. rnein bir eyin hem var hem yok olduunu; bir cevherin hem siyah hem beyaz olduunu syleyen bir kii hakknda, byle bir eliki iddiasnda bulunuruz. Bu kiinin, bunlar sylemesine ramen syledii eylere inanmad malumdur. Hristiyanlar delillerle susturduumuz hususlar da byledir. Bu sebeple tek bir ey, hakikatte bir veya iki ynden tr eklinde syledikleri hususa inanlamayacan iddia ediyoruz. Dolaysyla inanlamayacak bir eyin yanlln gstermekle megul olmann bir manas yoktur. Zira bizim, inanlabilecek bir eyin yanll neticesine ulamamz, inanan ona inanmaktan uzaklatrmak iindir. nanlmas imknsz olan bir ey olduunu bildiimizde ise, onu bu inantan uzaklatracak bir ii talep etmenin bir manas yoktur. Buna gre Hristiyanlarn, kadmin hem muhtelif hem de ayn olduunu sylemeleri lazm gelir. Zira tanr, onlarn iddialarna gre uknumlar konumunda olmas asndan farkl; tek cevher olmas asndan ayndr. Oysa eylerin hem farkl hem de ayn olmas imknszdr. Uknumlarn zat olarak ayn, zata bal olmayan, aksine manalara dayanan sfatlar asndan farkl olduklarn sylemeleri de mmkn deildir. Zira Babann cevheri, Baba olmak, lim olmak ve hay olmaktan te bir anlama sahip olamaz sz onlara ait olup, uknumlar hakknda da ayn eyi sylemektedirler. Bu durumda bizim, uknumlarn zat olmalar asndan hem ayn hem farkl olduunu sylemekle onlar ilzam etmemiz kesinlikle dorudur. Bu ise, bir eyi hem reddedip hem de ispat etmeyi gerektirir. nk bir eyin, kendisi dndaki bir eyle hem ayn hem de farkl oluunu sylemek ile onun hem var, hem de yok olduunu sylemek arasnda bir fark yoktur. Zira sfatlar bahsinde akladmz zere, bir eyin muhalif olmas, muvafk olmasn gerektiren eylerin reddini lazm gelir. Bunu sylemekten kanmak maksadyla uknumlarn birbirinden farkl olduunu sylyoruz diyenlere gelince, onlar da bu ilzamdan kurtulamazlar. nk bu sz, lafz itibaryla deil, anlam itibaryla yanltr. Bunu syleyen kii,
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 323
kendisini bir eyin hem birleik hem ayr olduunu sylemekle ilzam ettiimiz halde, o ey hakknda siyah yiyecek diyerek konu dna kan bir kimse mesabesindedir. Dolaysyla o, bu elikiyi ortadan kaldrmak iin, bu ibarelerden kanmak istemektedir; bu gayet aktr. Allah rahmet eylesin stadmz Eb Ali el-Cbb719 Hristiyanlar ten ok uknum ileri srmeye ve kendi grlerini rtmeye mecbur etmi ve onlara yle demitir: Size gre yce Allah ancak hay ve lim olarak faildir ve siz bundan dolay uknum ortaya koydunuz. Bylece tanr iin Oul ve kelimeden ibaret olan bir lim; hayattan ibaret olan bir Ruh tespit ettiiniz. Buna gre onun iin ayn zamanda bir de kudret tespit etmeniz gerekir. nk fiil ancak kadirden meydana gelebilir. Eylemin, failinin kadir olmasna olan ihtiyac, onun hay ve lim olmasna duyduu ihtiyatan daha gldr. u halde, hayat olan ahsn iiten, gren ve idrak eden olmas gerektiinden, Allah iin duyma, grme ve idrak vasflarn da kabul etmeniz gerekir. te yandan fail, fiillerini bilmesi gerektii gibi dilemesi de gerekir; bu nedenle Allahn irade vasfn da kabul etmeniz lazm gelir. Keza Allah yce, byk ve bir olduundan, Onun iin bir izzet, azamet ve vahdaniyet sfat belirlemeniz gerekir. Eer Allahn kadir olmasn reddederlerse, hay ve lim olmasn da reddetmeleri lazm gelir. Bu ise, uknumlar ortadan kaldrr. Allahn kudret ile deil, aksine zatyla kadir olduunu sylerlerse, o zaman onun hayat ve ilimle deil, zatyla lim ve hay olmas gerekir. Allahn, herhangi bir kudret olmadan kadir olduunu syleyip, kudretini hayat ve ilmi olarak kabul ederlerse, ilim ve kelimesini de hayat olarak kabul etmeleri lazmdr. Bu ise, uknumlar iki uknuma indirgemeyi gerektirir. Grnr leme aykr olmasna ramen bunu mmkn grdkleri takdirde ise, Allahn hi bir anlam olmadan lim ve hay olduunu da kesinlikle mmkn grmeleri icap eder. Allahn ilim ve hayat sfatnn yannda kudret, iitme, grme ve idrak sfatlarn da kabul ettiklerinde ise, ten fazla uknumu kabul etmeleri zorunludur. Bu ise Hristiyanlk szn geersiz klar.
719
Eb Ali el-Cbb (.303/916), Basra Mutezilesinin reislerindendir. Ayn zamanda tefsir ve fkh limi olan Eb Ali, en ok kelamcl ile tannr. O, Earliin kurucusu olan Ebul-Hasan el-Earnin hocas ve ayn zamanda vey babasdr. Bkz. Yusuf evki Yavuz, Cbb, Eb Ali, DA, 8.99.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 324
Hristiyanlarn, Allah, kadir olmadan hay olabilir; fakat lim olmadan hay olamaz demeleri doru deildir. nk hay olan, bazen ikisinden (yani kadir ve lim olma vasflarndan) yoksun olabildii iin, durum ikisi iin de ayndr. Grnr dnyada hibir ekilde bir bilgi ve kudrete sahip olmayacak ekilde dndmz bir canl bulunmamas asndan da, ikisinin durumu ayndr. Canlnn, bunlardan birinden yoksun olmasnn bir eksiklik olmas hususunda da onlar arasnda bir farkllk yoktur. Dolaysyla Hristiyanlarn belirttii hususlar, onlar balar ve grlerinin geersizliini gerektirir. te yandan Hristiyanlarn, Allah, hayat olmadan haydr veya hayatn kendisi haydr demekleri lazm gelir. Zira onlar, hay olan, dier iki uknum deil Babadr veya uknumdur deme alternatiflerinden birini sylemekten uzak duramazlar. Eer hay olann Baba olduunu sylerlerse, onun fail ve yaratc tanr olduunu kabul etmeleri gerekir. Bu ise tanr uknumdan ibarettir eklindeki szlerini rtr. Grlerini srdrmek iin hay olan uknumdur dediklerinde ise, Babayla birlikte hayatn da hay olmas gerekir. Bu da imknszdr. nk illet, bakas iin bir hkm gerektirdii zaman, o hkm bakasyla birlikte kendisi iin gerektiremez. rnein ilim bakasn lim yapabilir ama kendisini lim yapamaz. Bu prensibe gre, eer hayatn kendisinin hay olmasn caiz grrlerse, bu sfat, bakasyla birlikte bizzat hayatn kendisi iin de gerekli olur ki, bu durumda Hristiyanlar hayatn hay olduunu; hay olduu iin bir hayat gerektirdiini kabul etmeleri lazm gelir; hayat olmas sebebiyle hayy gerektirmez dediklerinde olduu gibi. Bu netice, sonu bulunmayan uknumlarn varln gerektirdii gibi, Baba olan hayyn, kendi bana bir hayat olmasn, kendisinden baka olan hayattan mstani olmasn onaylamay gerektirir. Hayat, dier iki uknumun hayatdr yahut ilim, bu iki uknumun ilmidir dedikleri zaman da ayn sorunla kar karya kalrlar. Bunu tekrarlamaya gerek yoktur. stadmz, yine Hristiyanlar ayr failin varln ileri srmeye mecbur brakmtr. Zira onlar fail olan insandr dediklerinde, insann tanr olduunu kabul etmeleri gerekir. Bu ise tanr bir cevher, uknumdur eklindeki szlerini rtr. Onlarn bu szleri Kllabiyenin vasflanan tanrdr; sfat deildir demelerine benzemektedir. Bu durumda ise yaplan fiilin, uknumun fiili ol-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 325
duunu sylemek lazm gelir. Bu ise, onlardan her birinin fail olmasn gerektirir ve bunun gereklilii, onlardan her birinin bir, hay ve kadir olmas neticesini dourur ki bu, uknumlardan her birinin tanr olmasn gerektirir. Bu ise, onlarn iddialarndan vazgemesi anlamna gelir. nn fiili bir fiildir, bu nedenle sizin sylediiniz neticeler zorunlu deildir; nk bir fiil, failin varln gerektirmez; aksine onlar bir fail olarak kabul etmeyi gerektirir derlerse, onlara yle denir: Bir fiilin iki failinin bulunmas mmkn deildir. nk bu, birinin fiili yapp dierinin terk etmesinin mmkn olmasn gerektirir. Bunun yanl olduunu daha nce de aklamtk. Keza iki fail ihtimali, her birinin dierinden farkl olmasn gerektirdii gibi, her birinin fiilinin ayn zamanda dierinin fiili olmasn da gerektirir. Fiil, olan birin fiilidir derlerse, onlara yle denir: Fiili onlara izafe etmek maksadyla onu n fiili olarak kabul etmek ile gerekte olan bir failin fiili olarak kabul etmek arasnda bir fark yoktur. Dier ikisiyle birlikte, onlardan her biri, faildir; nk her biri gerekte faildir derlerse onlara: Her biri dieriyle birlikte fail olduu halde, fail olarak onlarn olduunu mu iddia ediyorsunuz? Denir. nden her biri, failin bir ksmdr, dolaysyla bir faildir derlerse, onlara yle denir: Bu, fail olan tanrnn blnme imknn gerektirir. Keza bu, hayatn, para halinde olmasn; dolaysyla hayatn, tanrnn bir paras olmasn caiz grmeyi gerektirdii gibi; fiilin, failin bir paras olabilmesini kabul etmeyi gerektirir. Zira hayat olmadan onun hay olmas imknsz olduu gibi, her hangi bir fiili bulunmadan, fail olmas da imknszdr. Yine stadmz, hayatn tanrnn bir paras, kendisi veya ondan ayr olduunu sylemeyi doru bulmadklar zaman onlar hayat sfat hakknda da ilzam etmitir. Zira bu durumun drdnc bir konumu yoktur. Netice de bu kabul, hayat tanrdan ayr olarak kabul etmelerini gerektirdii gibi, hayat ve ilimin deil, Kadm Telann tek bana yaratc olmasn gerektirir. Allah ile birlikte kadm olan ilim ve kudret ispat eden kiiler hakknda konutuumuz zaman onlarn bu grleri rtlecektir. ayet hayat, hay olandr derlerse, tevhidi kabul etmi olurlar.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 326
phesiz hayatn, tanrnn bir paras, onun bizzat kendisi veya ondan ayr olduuna ilikin szlerinin yanll kesindir. Bu szlerden hangisine tutunurlarsa tutunsunlar, Hristiyanl terk etmeleri gerekir. te yandan Hristiyanlarn tanrnn, ezelde Baba olduunu sylemeleri nedeniyle, ayn zamanda onun ezelde fail olduunu sylemeleri de zorunludur. nk nasl ki fiil meydana geliyor, fail onunla fail oluyorsa, anlalan odur ki, Oul meydana geliyor ve Baba da onunla Baba oluyor. Onlara gre tanrnn ezelde Baba ve Oul olmas eliki oluturmadna gre, onun ezelde fail olmas da ayn ekilde eliki meydana getirmiyor. Yine Hristiyanlar, tanrnn paraya sahip blnebilen, deiebilen bir cisim ve oluabilen bir varlk olduunu sylemeleri gerekir. Yine kadm varln bir manann olumasna bal olarak lim ve hay olduunu syledikleri gibi, uknumlardan her birinin bir manann varlndan dolay mevcut ve kadm olduu sylemeleri de zorunludur. nk Hristiyanlar hem uknumlarn kadm ve mevcut olduklarn hem de Babann kadm ve mevcut olduunu reddedemezler. Zira bunu reddetmek, tanrnn yok iken sonradan meydana gelmesini gerektirir. Tanrnn her hangi bir illete dayanmadan mevcut olduunu sylediklerinde ise, onun Ruh ve Oul olmakszn hay ve lim olduunu sylemeleri gerekir. nk tanrnn ezel ve ebed olarak mevcut olmas gerektii gibi, ayn ekilde onun lim ve hay olmas da gerekir. te yandan stadmz, Hristiyanlarn tanrnn ilim ve hayat sfatlar; sfatlar ise sfatlamazlar demelerinin mmkn olmadn aklamtr. Zira Kllbiyenin grn rten kantlar bu gr de rtr. Oysa uknumlardan her biri, dierinden ayrld hususiyetlerle nitelenmektedir. Hristiyanlar, uknumun cevheri, tek cevherdir demelerinden dolay, Babann layk olduu btn sfatlara Olun da layk olduunu sylemeye zorunludur. Zira onlara gre Olun cevheri, Babann cevheri gibidir. Aksi halde, eer Babann cevheri Olun cevheriyle ayn olduu halde ondan farkl olabiliyorsa, Babann Baba olmaktan kmas, cevheri nedeniyle byle olduu halde Olun Oul olmaktan kmas kesinlikle mmkn olur. nk cevherine ait sfat bakmndan farkl olan bir varln, yine cevheri bakmndan benzerini ispat etmek doruysa, ayn ekilde bu varln kendi cevherinden kmas da doru
S a y f a | 327
olur. Bu ise Hristiyanlarn Baba ve Olun yokluundan emin olmadklarn ve Babann kadm olan bir Baba olmadn gsterir. Buna gre Hristiyanlar, uknumlarn farkl olduklarn ve onlarn farkllklarn salayan illetin, aynlklarn gerektirdiini sylemek zorundalar. Zira uknumlar farkldr; fakat hibir nedene bal olmakszn farkl olmalar gerekmitir demeleri doru olmaz. zleri ve cevherleri sebebiyle farkl olmulardr derlerse, bu durumda cevherleri ayn olduuna gre, uknumlarn da ayn olmalarn gerekir. Aksi halde uknumlukta farkl olduklar gibi, cevherlikte de farkl olmalar lazmdr. Tabi bu, tanrnn bir ynden farkl olmasn caiz gren Hristiyan mezheplerinden Melkniye ve Ykbiyenin720 syledii eylerden deildir. stadmz onlar da, uknumlarn ayn olmalar cihetinden farkl olduklarn sylemeye mecbur etmitir. te yandan Olun cevheri ile Babann cevheri ayn olduu zaman; onlara gre Olun Baba olmas lazm gelir. Yine bu durumda Hristiyanlarn Olu, Baba olarak kabul etmeleri gerekir. Olu, Baba olarak kabul etmeleri lazmdr; nk onlara gre Babalk, tanrnn sfatlarndandr ve eksiklii giderilmesi gereken eylerdendir. Bu sebeple Babann bir Olu bulunmas arttr. Aksi halde noksan olur. Buna karlk babaln tanrsal kemal sfatlardan olduunu sylemek doru deildir. Aksi halde oulluk bu kemal sfatlarn zdd olur. Uknumlar, cevherden ayr olmasa bile cevher, uknumlardan ayrdr szlerine karlk Melkniyeye yle denir: Uknumlar cevherden ayr olmad halde, cevherin onlardan ayr olmas nasl doru olabilir? Bu nasl dnlebilir? Bu, mmkn bir hadise olarak kabul edilip uknumlar cevher olduklar takdirde,
720
Melkniye, Milkiye veya Milkniye gibi deiik ekillerde letaffuz edilen bu mezhebin Hristiyanln en eski mezhebi olduu sylenir. Bu mezhep Mslmanlarn fetih yoluyla aldklar lkelerde yaygnd. Muhtemelen bu mezhep o dnemde resm Hristiyanl temsil etmekteydi. Milkiyeye mezhebi teslis inancn savunuyordu. Buna gre tanr. Baba, Oul ve Kutsal Ruhtur. Bunlarn de kadmdir ezeldir. Buna karlk Ykbiye mezhebi Hz. sann tabiatnda blnmeyi ve paralara ayrlmay kabul etmiyordu. Bu mezhebin ballar Hz. snn paraya blnemeyeceini savunmaktayd. Onlara gre lahut ve nasut gibi iki tabiat bir tek kimlikte yani Hz. snn ahsnda tamamyla birlemitir. O halde sa, kendisinde ilah ve insan zellikleri olan tek bir cevherdir. Bkz. Ali Sami Ner, slamda Felsef Dncenin Douu, ev. Osman Tun, stanbul 1999, 127-132.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 328
cevherin onlardan ayr olmas mmkn olmaz m? u halde, uknumlarn cevher olmas ve cevherin uknumlardan ayr olmas eliki olduuna gre, uknumlarn cevherden ayr olmas ve cevherin onlardan ayr olmas da eliki olmaldr. Sonra uknumlarn saysn olarak kabul edip cevheri de ondan ayr saydklarnda drdncy de tespit etmeleri gerekir. Bu ise iddialarn terk ettikleri anlamna gelir. Cevheri, uknumlardan birine indirgediklerini ileri srrlerse, cevher onlardan ayrdr eklindeki szlerini iptal etmi olurlar. Keza bu durumda bir eyin, kendisinden bakas olmas lazm gelir. Bu ise, gerekleri bilmezden gelmek demektir. Hristiyanlar cevherin, uknumlarn drdncs veya nden biri olduunu syleyemezler. nk bu, daha nce anlattklarmz gibi imknszdr. nk cevherin, hem uknumlardan ayr olduunu hem onlarn drdncs bulunmadn ve hem de onlardan biri olmadn sylemek ile cevherin hem uknumlardan biri olduunu hem de uknumlardan ayr olduunu sylemek arasnda hibir fark yoktur. te yandan tanr olan zat, ya uknumlar olmayp cevherin kendisidir ya da cevher olmayp uknumlarn kendileridir veya da uknumlardan ikisidir. Hristiyanlara gre tanr olan varlk ayet cevherin kendisi ise ki onlara gre cevher uknumlardan bakadr; bu durumda Babay, Olu ve Ruhu tanrlktan soyutlamalar gerekir. Tanr olan cevher deil, uknumlardr derlerse o zaman, kadm olan cevheri tanr olarak kabul etmeleri gerekir. Bu ise iddialarn terk etmeleri anlamna gelir. Zira Hristiyanlar tanrnn uknuma sahip tek cevher olduunu sylemektedirler. Tanr olan ikisidir dediklerinde ise Baba, Oul ve Ruhun tanr olmadklarn; bunlara tapnann herhangi bir tanrya tapnmadn, inkr edenin de tanry inkr etmediini sylemeleri lazmdr. Eer biz tanrnn uknuma sahip olan cevher olduunu sylyoruz derlerse; onlara yle denir: O zaman Tanr olan Baba, Oul ve kutsal Ruhtur eklindeki sznzn hata olmas lazm gelir. nk bu kabule gre bunlar, tanrya izafe edilmi hallerdir; kendileri tanr deildir. Bu ise, Hristiyanl brakp Kllabiye mezhebine katlmalar demektir. Hristiyanlarn bu grlerine gre, art birin drt etmemesi gerekir. Hatta art birin bir etmesi gerektiini sylemeleri icap eder. Bu ise, vardr;
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 329
onun dnda baka bir ey yoktur diyen bir kimsenin sznn, ve ona ilave edilen baka bir ey, ten ayrdr anlamna gelmesini gerektirir. Keza bu, eyin ve n dnda ona ilave edilen bir eyin yine olmasn gerektirir. Ayn ekilde bu, bir eyi ispat etmekle, reddetmenin ayn olmasn gerektirir. Yine bu, bir art birin yine bir olduunu sylemelerini gerekli klar. Bu ise, saylarn artmasyla, saylanlarn artmamas sonucuna yol aar. te yandan Hristiyanlarn szlerine gre, uknumlarn ayn zamanda cevher olmas gerekir. Zira onlara gre, kendi bana kaim bir cevher konumunda olmayan bir varln ispat mmkn deildir. Bu durumda uknumlarn ayr bir cevher; cevherin de baka bir cevher olduunu sylemeleri lazmdr. Bu ise onlarn her ikisi de tanr olan iki ayr cevheri kabul etmelerini gerektirir. Bu ise, Hristiyanlkla eliir. Bu durumda onlara yle denilir: Bu iki cevher, ayn mdr yoksa farkl m? ayet ikisi ayndr derlerse, onlara dieri deil de niin onlardan biri uknumlar konumunda olmutur? denilir. kisi birbirinden farkldr derlerse, o zaman cevherleri birbirinden farkl iki ayr kadm varlk ispat etmeleri gerekir. Bu ise, Seneviyyenin/dalistlerin szlerine benzer. ayet uknumlarn cevher olmadn syler iseler, o zaman da uknumlardan her birinin cevher olduuna ilikin szlerinden vazgemi olurlar. Hristiyanlardan birisi kar da: Oul, hakikatte kelime ve konumadr; ilim deildir derse, daha nce arz ettiimiz hususlar bu iddiay da geersiz klar. Ayrca konuan ancak kelam yapmak suretiyle konuan/ntk olur ve konuma ancak konuann eylemi olabilir eklinde ortaya koyduumuz hususlar da bu gr iptal eder. Zira kelamn sonradan oluan bir fiil olduuna ilikin bu grmz, tanrnn ezelde mtekellim ve Baba olmasn imknsz kld gibi kelamn da sonradan meydana gelmesini gerektirir. Kelam ancak bir dzen zere meydana gelmekle kelam olur ve bylece sonradan meydana gelmesini gerektiren hususlardan ayrlmayan bu makul cinse katlr, eklinde aklanan hususlar da bu szn yanlln gerektirir. Hristiyanlar bu zelliklere sahip bir kelama aykr bir kelam ileri srdklerinde ise, onlarn tamamen cahil olmalar gerekir. Bundan dolay statlarmz, tanrnn kelamnn da bir kelam bulunduunu; kelamn Baba olduunu; ortaya koyduklar kelamn hayat, ilim, hareket ve
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 330
skn olduunu ve bunun da yaratc fail olduunu sylemekle onlar ilzam etmilerdir. Sonra, Hristiyanlara gre kelime, mtekellimden ayrlamayacana gre, kelimenin Oul olmas, niin Baba olmasndan daha ncelikli olsun? Bizim nazarmzda Baba, Baba olmas itibaryla nceliklidir; nk o, Olun asldr; Oul ondan olmutur. Baba olmasayd Oul olmazd. Oysa Hristiyanlara gre Baba, Ouldan nce deildir. Bu durumda sormak gerekir: Baba niin Baba olmaya Ouldan daha layktr? Hristiyanlardan bir ksm Biz uknumlarn tek cevher olduunu sylyoruz; zira eya, ya cevherdir ya da arazdr. Arazdan fiil meydana gelemez. yleyse tanrnn cevher olmas gerekir. Cevher ise, cisim ve cisim olmayan eklinde ikiye ayrlr. Cisim ise birleme ve paralanmay kabul eder; yleyse tanrnn cisim olmamas lazm gelir. Bu durumda o, ya diridir; ya da diri deildir. lden, ne seim ne temyiz ne de fiil meydana gelir. Bu durumda onu diri/hay olarak kabul ederiz. Diri ise, konuan ve konumayan eklinde ikiye ayrlr. Konumayan temyiz ve hikmetle nitelenemez. O halde onun, konuan/ntk olmas gerekir. te bu sebeple onu cevher, diri ve ntk olarak kabul ederiz derse; bu durumda tanr, diri/hay ve konuan/ntk olmaktan soyutlanamaz. Zira o, cevherdir; hayat ve nutuk sahibidir. Tanr eer cevher olduu iin bu niteliklere sahip olduysa, o zaman btn cevherlerin de diri ve ntk olmas gerekir. Yine bu durumda, tanrnn hayat ve nutuk ile diri ve ntk olduu ortaya kar. Bu durumda hayat ve konumann da cevher cinsinden olmas gerekir. Zira hayat ve konuma onlara gre tanrda sonradan meydana gelmi deildir. nk tanr, kadmdir; sonradan meydana gelmemitir. Buna karlk onlar yle derler: Cevher, Baba olmaldr; hayat, Ruh olmaldr; konuma/nutuk da kelime olmaldr ki o da Ouldur. Bazen buna ilave olarak yle derler: Diri/hay olan iki ksmdr. Bir ksmnn ocuk sahibi olmas mmkn iken, dierinin ocuk sahibi olmas mmkn deildir. Bundan dolay ocuk sahibi olamayan naks/eksik olur. yleyse tanrnn ocuk sahibi olmasnn mmkn olmas lazmdr. ocuk sahibi olmas ise tanrnn Baba olmasn gerektirir. Bundan dolay biz, Baba, Oul ve kutsal Ruh deriz ve Ruhu hayat olarak; Olu da nutuk/konuma ve kelime olarak kabul ede-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 331
riz. Buna karlk onlara yle denir: Sz konusu ettiiniz varsaymlar, ancak cevher ve arazdan baka malumlarn ispat mmkn olmad takdirde geerlidir. Kadmin cevher ve araz olmadna ilikin beyanlarmz, bu meseleyi dayandrdnz tezin asln iptal eder. Cevher cisim ve cisim olmayan eklinde ikiye ayrlr; bu sebeple tanrnn cisim olmamas gerekir; nk o, terkibi kabul etmez eklindeki szleriniz, tanrnn cevher ve araz olmayabileceini sylemenizi gerektirir. nk size gre, grnr lemin aksine cisim olmasa dahi tanry fail ve muhtar olarak belirlemek mmkn olduuna gre, keza grnr lemin aksine onun cevher ve araz olmadn kabul etmek de mmkndr. Tanrnn konuan/ntk ve diri/hay olmas gerekir; nk bunun aksi kabul edildii takdirde o, eksik bir varlk olur eklindeki iddialarna gelince; bu, Hristiyanlar asndan tanrnn ayn zamanda mevcut, kadm, kdir, sem, basr ve mdrik olmasn da gerektirir. Bu sfatlara sahip olmas eer tanrnn cevherliinden kaynaklanmyorsa; belirli manalardan dolay onun bu sfatlara sahip olmas gerekir. Bu durumda tanr iin ok sayda uknumlar kabul etmeleri gerekir; tpk tanr iin hayat ve nutuk kabul ettiklerinde ok sayda uknum kabul etmeleri gerektii gibi. Hayat ve nutuk, cevherin cinsinden olmaldr eklindeki gr de imknszdr. nk cevherin zatndan olan bir eyin, kendisi iin bir hkm gerektirmesi doru deildir. Zira cevher, ancak kendi dndakiler iin hkm gerektirir. Bundan dolay insann bir uzvuyla canl olmas mmkn deildir, zira uzvu onun cevherindendir. Ayrca onlarn dayand illete gre, tanrnn ezelde cmert ve muhsin olarak kabul edilmesi gerekir. Zira byle olmayan kimse, cimri ve eksik olur. Eer tanrnn bu iki sfata sahip olmadn kabul etmek doruysa, ntk olmadan nce diri olduunu ve insanlar ihtiya duyduka kelam fiilini yaptktan sonra ntk olduunu kabul etmek de doru olur. Dier taraftan, cevher, eer cevher olduu iin hayat ve nutuk ile vasflandysa, dayandklar bu prensibe gre, btn cevherlerin bu ekilde vasflanmas gerekir. Eer, sfatndan dolay hayat ve nutuk ile vasflandysa, o zaman illetlendirmeleri geersiz olur ve bu durumda onlara gre hayat ve nutkun nc bir sfattan dolay sfat haline gelmesi gerekir. nk eer hayat ve nutuk, nc bir sfat sebebiyle deil de, kendileri sfat olmalar sebebiyle sfat haline
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 332
geldiyse; bu, btn nitelikler iin geerlidir ve sonsuzca niteliklerin varln gerektirir. Yine onlarn ileri srd illete bal olarak, tanrnn czlerden oluan, hareketli ve cisim vasfn tayan bir varlk olmas lazmdr. nk cevher, byle olmad zaman nks olmaya daha yakndr. Hatta bunun tanr hakknda da geerli olduunu kabul etmeleri gerekir. nk bu nitelii tamayan bir ey, cevher olamaz. Bu durumda Hristiyanlarn tanry yiyip ien bir cevher olarak kabul etmeleri lazm gelir. Zira yiyip iemeyen her canl nkstr. Keza dayandklar illete bal olarak, tanry cevher olduu iin diri ve ntk olan bir varlk olarak kabul ettikleri gibi, onu diri ve ntk olduu iin tanr olan bir varlk olarak kabul etmeleri de gerekir. Bu ise her konuan/ntk olan canlnn tanr olmasn gerektirir. Hatta bu durumda melekler, cinler ve insanlar bile tanr olurlar. Hristiyanlarn konuan/ntk, lim ve hikmet sahibi olmaldr eklindeki szleri de cehalettir. Zira ilim ve hikmet sahibi, konumasn tertip eden kimsedir; fakat bazen ocuk da bilgi ve hikmete sahip olmakszn konuabilir. Evlat sahibi olmayan kimse, eksik ve ksrdr; bu yzden tanry Baba olarak kabul etmek gerekir eklindeki szleri, ayn zamanda tanrnn bir e de edindiini sylemelerini gerektirir. Zira e edinmesi mmkn olmayan kimse de eksiktir. Bu ise, Meleklerin de eksik olduunu sylemelerini gerektirir. Zira Melekler evlenmedikleri gibi Baba da olmazlar. Hlbuki Hristiyanlar, meleklerin insandan daha stn ve daha yksek dereceye sahip varlklar olduunu sylerler. te yandan Hristiyanlardan bazlar, tanrnn tek cevher olduunu yle gerekelendirmilerdir: Tanr eer iki cevher olsayd, iki cinsin kaynamas veya iki cevherin karm olurdu; bu ise yaratlmlk/hudusluk alametidir. Hristiyanlardan bazlar da tanrnn say bakmndan olmasn yle aklamtr: , tek ve ift olan iki say trn kapsamaktadr. ki say trn kapsayan ey, onlar kapsamayandan daha mkemmeldir. Zira bu say trnden biri, bu saylarn toplamndan azdr (rnein 1 veya 2, 3ten azdr) Dolaysyla n eksiklikle vasflanmas doru olmaz. O halde tek ve ift saylar ierdii
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 333
iin, n saylarn mkemmeli olarak nitelenmesi gerekir Oysa bu iddia, Babann tek bana iki say eidini kapsadn; ayn ekilde, Oul ve Ruh uknumlarnn da byle olduunu sylemelerini gerektirir. Keza bu, Babann tek bana uknum olmasn; hatta uknumlarn dokuz olmasn gerektirir. Aksi halde, eer iki say trn kapsamyorsa onlarn gerekelerine gre eksik olmaldr. Ayn ekilde bu gereke, uknumlardan her birinin eksik olmasn, hepsinin tanr olmamasn ve eksikliin hepsini kapsam olmasn gerekli klar. Sonra, onlara gre tanr, cevherlii bakmndan deil uknumluu asndan tr. O zaman bu gerekelerine bal olarak tanrnn, cevherlii bakmndan eksik olmas lazmdr. Zira cevherlii bakmndan tek olduu iin, iki say trn birletirmemitir. Fakat bize gre eksiklik, onlarn belirttiinin tam aksidir. Zira bize gre eksiklik, saylarn iki trn birlikte kapsayan veya ift say tr iin geerli bir hadisedir. Tanrnn byle olduunu kabul etmek ise, onun yaratlmln gerektirdii gibi kdemini de imknsz hale getirir. te noksan olan budur; yoksa onlarn ileri srdkleri deil. Ayrca syledikleri husus, iki saynn birleimi olan her eyin daha mkemmel; iinde ift ve tek bulunan her eyin daha ok, daha mkemmel ve daha stn olmasn gerektirir. Buna gre onlarn tanr iin ok sayda uknum belirlemeleri ve grnr lemde olgunluk ve vg oluturan btn nitelikleri ona vermeleri gerekir. Bu ise onun cisim, birleik, uzun ve geni olmasn icap eder. Hristiyanlarn tanrnn eksik olmamas iin Baba olmas gerekir demelerine kar denir ki; eksik olmamas iin, onun reme yoluyla Baba olduunu sylemiyor musunuz? nk eksiklii ortadan kaldran ey, byle bir Babalktr; yoksa sizin belirttiiniz anlalmaz eyler deil. Bu, neticede tanrnn, insan iin mmkn olan evlat ve e edinmesinin mmkn olduu bir cisim olmasn gerektirir. Bu dereceye varan (yani byle bir iddiada bulunan) bir kimseyle, Hristiyanlk hakknda deil, tebihin reddi hakknda konuuruz. Olun Babadan olmas; aynen kelimenin akldan, scakln ateten ve gne nn gneten domas gibidir derlerse, onlara yle denir: Kelime, akldan domaz. nk o bazen akll olmayandan da hsl olur. Keza bazen konumas mmkn olmayan kimsede akl bulunabilir. Kelimelerin belli bir dzen iinde kelam olmas, failin tercihi ve bilgisiyle hasl olur; yoksa akldan do-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 334
maz. Kelime ile bilgiyi kastediyoruz derlerse, onlara yle denir: Bilgi ile eer zorunlu bilgileri kastediyorsanz, bu anlamda bilgi akln bizzat kendisidir. ayet onunla kazlm ve benzeri bilgileri kastediyorsan, bu akldan domaz; zira akl sahibi, bu tr bilgilerden yoksun olabilir ve bu tr bilgilerin doruluu da zorunlu bilgiye dayanr. Hristiyanlar, yaratlml gerektirdii gerekesiyle, tanrnn reme yoluyla Baba olduunu kabul etmezlerse, ayn ekilde kelimenin akldan kmas tarznda tanrnn Baba olmasna da kar kmalar gerekir nk bu, ancak sonradan meydana gelen hadiseler iin geerli bir durumdur. Atein scaklnn ateten kmasna gelince, bu da doru deildir. nk atein scakl, ayet bir cevherden domu olsayd, o zaman her cevherin scaklk bakmndan ate konumunda bulunmas gerekirdi. Kendi cevherinden domaz, fakat ate olmasndan doar derse, ona yle denir; bu durumda sanki sen scaklk, scaklk ve cevherden veya yalnzca scaklktan douyor demi oluyorsun. Bu ise, bir eyin kendi varlndan domasn gerektirir. Bununla biz, ancak scakl bulunduunda anlalabilen bir atei kastediyoruz. Olun Babadan domas hakkndaki sz de byledir derlerse, onlara yle denir: Sizin nce onu Baba olarak ispat etmeniz; sonra ondan doan bir Oul tespit etmeniz gerekiyor. Oysa tanrnn ate olarak kabul edilmesi, ondaki scakln kabul olduuna gre- ki biz scakln ondan doduunu sylemiyoruz- ikisi de asl olduu iin, sizin Baba ile Olu ayn anda tespit etmeniz gerekiyor. Bu netice, onlar, tevelld meselesini dile getirmekten kurtarr. In Gneten domasna ilikin sz de, akladmz hususlardaki sz gibidir. Ik cisimdir. Ve cisim, cisimden domaz. Buna gre, parlakl ve zerinde bulunduu a yetkinlii sebebiyle cisimde nn bulunmas gerekir. Zira bu nitelie sahip olduu takdirde, cismin nn bulunmas lazmdr. Burada, cisimden bakasndan doan bir ey sz konusu deildir. Durum byle olunca, Gne kendi ndan domutur, demekle ondan domutur, demek arasnda herhangi bir fark yoktur. Bazlar, teslis meselesinde yle bir rneklendirmeye bavurur: Gne ve k iki ayr fert idi; bir cevher onlar bir araya toplad, bylece Gne ve k cevherlikte ayn, ferdiyette baka zatlar oldular. Aynen bunun gibi, uknum-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 335
dan ibaret olan Kadm Tel cevherlikte uknumlarla ayn, uknum ve fert olmak asndan onlardan farkldr. Bu yanl bir rneklendirmedir. Zira Gnein Gne deildir; nitelii onun nitelii deildir; paras onun paras deildir. Dolaysyla bu rnek, uknumlar hakknda onlar iin doru bir rnek olamaz. Bazlar da yle demitir: nsan, bir insan olduu halde canl konuan ve len vasflarna sahip olduuna gre; ayn ekilde tanr da, tek cevher olduu halde mevcut, diri ve konuandr. Bu ak bir hatadr. Zira insan canl, konuan ve len olduu iin insan olmu deildir. nsan onu dier canllardan ayran bnyenin onda ortaya kmasyla insan olmutur. nsan, ayet onun belirttii sebeple insan olsayd, onun bnye diye syledii eyi, insan iin onaylamaktan baka kar yol olmaz ve bu niteliiyle o, gerekte tek olan bir eye indirgenemez, aksine, kesinlikle insan olmayan azalarn her birine bal birok eye indirgenebilirdi. Bu ise onlar asndan, uknumlardan her birinin cevher olmamasn gerektirir. Hlbuki bnye umum bir cevher olmasna ramen, onlara gre uknumlar zel bir cevherdir. Onlarn syledikleri de aslnda bizim bu szmz destekler. nk biz, insan organlarndan her biri iin geerli saydmz hkm, dieri iin geerli saymyoruz (rnein baca el gibi kabul etmiyoruz). Oysa Hristiyanlarn uknumlardan her biri iin geerli saydklar hkm ve vasf, dieri iin de geerli saymalar lazm gelir (nk onlar uknuma da tanrlk vasf vermektedirler). Bu ise, onlarn dayandklar her eyi iptal eder. Pek ok parann bir insan ve canl olmas gerektiinde bir phe yoktur. nk insan, ona hulul eden bir hayat ile yaamaktadr. Hayatn pek ok parasnn, pek ok cevher parasnda, bir bnye olarak meydana gelmesiyle ancak insan iin hayat hkm verilebilir. Oysa yce Allahn onun dndaki bir varlkla birlikte, belli bir bnye eklinde olumu olduu iin hay/diri olmas dnlemez. Zira bu, onun sonradan meydana gelen bir cisim olmasn gerektirir. Hristiyanlara yle sorulur: Allah, tek cevher uknumdur demenizi, niin uknumun cevheri olarak birdir demekten daha stn tuttunuz? Eer: uknumlar, uknumluk bakmndan farkl; cevherlikte ayndr derlerse, onlara denir ki uknumlar cevherlik konusunda farkl, uknum olmalar asndan ayndr demiyor muydunuz? lerinden: Ben tek cevher szmle, onun bir olarak
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 336
nitelenmesini; uknumdur szmle de onun kadm, diri ve mtekellim/konuan olmasn kastediyorum; bu ibarelerle senin belirttiin manalar kastetmiyorum diyen kimseye gelince, onun sz Hristiyanlk grne aykrdr. Zira uknumu gerekte tek cevher olarak kabul etmek eklinde sunduumuz gr onlarn grlerindendir. Baba, sa ile birlemitir sznn Hristiyanlarn gr olmas ve Olu birlemekle nitelendirmeleri bunu gsterir. Eer onlara gre kadm olan, gerekte bir olsayd, birleen bir eyin, birleen olmadn sylemek onlar iin doru olmazd. Baz Hristiyanlarn iddialarndan biri de udur: ttihat/birleme, Mesihin tanr ve insan (lhut ve nst) olan iki cevherden olmas veya her birinin, cevher olduktan sonra tek hale gelmesidir. Her ne kadar eskilerden bazlarndan nakletmi olsak da, btn bunlar, bazlarnn syledii bu eyin, Hristiyanlarn sznden uzak olduunu gstermektedir. Ve o, bu szyle iki adan hata etmi olur: Birincisi, bu isimleri, Allah hakknda, Arapadaki anlamlaryla geerli saymas ki bu eriat asndan irkindir; ikincisi ise, Allahn sfatlarn kadm, hay ve mtekellim olarak snrlandrmasdr. Bu da Allahn kdir, mdrik, sem ve basr olmasn reddetmeyi gerektirir ki bu, syleyen asndan kfrdr. Hristiyanlardan; Allah, evlat edinmek ve saygnlk bahetmek manasnda Mesihin Babasdr diyen bir kimsenin szne gelince; bu sz, ncelikle tanrnn ezelde Baba olduu ynndeki iddialarn iptal eder. Keza bu, tanrnn say yaratt zaman Baba olmasn gerektirir. Bunun yannda evlat edinme manas, ancak gerekte ocuu olmas mmkn olan kiiler iin veya benzerini yine kendi benzerinden dourmas mmkn olanlar iin veyahut da kendi cinsinden meydana gelen canllar iin geerlidir. Bundan dolay canszn canly evlat edinmesi mmkn deildir. Zira cansz olduu halde gerekten onun bir ocuunun bulunmas mmkn deildir. Yine gen bir kimsenin yal byk bir kimseyi, bir buzay veya bir deveyi evlat edinmesi mmkn deildir. Keza, Zeyd hakknda o birini evlat edinmitir szmz, hibir ekilde ona tazim etmitir, onu yceltmitir szmzle ayn deildir. Bu sebeple bir insann evlat edinmesi uygun olmayan bir kimseye tazimde bulunmas uygun olmaktadr. phesiz Hristiyanlarn bu szlerinden maksat, terbiye bakmndan, oul ve babalk h-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 337
km ve zellikleri asndan tanrnn say Olu yerine koymasdr. Bu ise, Allah hakknda imknszdr. O halde onun say evlat edindii nasl sylenebilir? te yandan bu gre dayanarak, peygamberlerden her birinin, evlat edinme cihetinden Allahn Olu olmas; keza sann bu hususta bakasnn sahip olmad bir ayrcala sahip olmamas gerekir. Zira insan baka birini evlat edinebildii gibi, bazen ikramda bulunmak ve gerek kardee benzetmek suretiyle bakasn karde de edinebilir. Bundan dolay, Allah bu manada evlat edinmitir diyen bir kimsenin szyle o birini karde edinmitir diyen bir kimsenin sz arasnda bir fark yoktur. Bu yanl olduuna gre, Hristiyanlarn Allah Babadr; yani onun bir Olu vardr eklindeki szleri doru deildir. brahimin dost/hall olmas doru olduu zaman, gerek evlat manasnda deilse de, saygnlk manasnda sann Oul olmas doru deil mi? diyen bir kimsenin szne gelince; stadmz Eb Ali el-Cbb bu hususta yle demitir: brahimin Allahn dostu/hallullah olmas, hakiki anlamda dorudur. nk dostluk kavram, semek ve tahsis etmek manasndan alnmadr. Buna gre, bakasna tahsis etmedii ileri bir kiiye tahsis eden bir insan hakknda, o, onun dostudur denilebilir. Yce Allah, onun zamannda bakasna tahsis etmedii vahiy ve kerametini brahim (as)a tahsis ettiine gre, onun Allahn dostu olduunu sylemek mmkndr. Bundan dolay Allah onu Allahn dostu/halli olarak isimlendirmitir. Bu kyas, peygamberlerden her birinin Allahn dostu olarak nitelenmesini gerektirir. nk Allah, bakasna tahsis etmedii vahiy ve kerameti onlardan her birine tahsis etmitir. Bu anlamda peygamberimiz (sav) yle demitir: Eer bir dost edinseydim phesiz Eb Bekiri dost edinirdim, fakat ben arkadanz, Allahn dostuyum Bylece o, kendisini Allahn dostu olarak isimlendirmi ve mmetinden herhangi birini dost edinmekten kanmtr. nk o, tebli ve aklama grevini onlarn tmne emanet etmitir. Bu durumda Allahn elilik grevini, onun zamannda yaayan bakalarna deil de, sadece ona yklemek suretiyle semesi tarznda, peygamberin bu grevi mmetinden birine tahsis etmezi caiz olmaz. Bununla birlikte Allah, brahimi bunun iin semitir. Dolaysyla bu/dost lafz, onun iin bir lakap gibi olmutur. Bu, isimler hususunda imknsz deildir. Grmyor musun, anlam itibaryla Kurn baka eyler iin geerli olduu halde yalnzca o bu isimle tahsis edilmitir. Yine Allah, meleklerle de konumasna ramen, sadece Musay Alwww.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 338
lahn kelimesi olarak belirlenmitir. Bu yorum, dost kavramnn muhabbet ve ihtiya manasna alnmasndan daha uygundur. Zira bu, sanki her iki durum iin geerli bir mana deildir. Bu sebeple seven kii, bakasna vermedii bir eyi sevdiine vermesi asndan; yine muhta olan kii, muhta olduu kimseye ihtiya duymas asndan, dostun dost edindii kimseye ihtiya duymas gibi olduu iin, dost kavram mecazi bir kavramdr. Bundan dolay her iki durum iin geerli olmamaktadr. Bu nedenle, nbvvet ve benzeri eylerden bakasna vermedii bir eyi kendisine tahsis etmedii mddete, Allah seven her kese onun dostudur denilmez. Denilirse ki, stek gn, ona bir hall/ihtiya geldiinde, Der ki, malm kaybolacak deil, bir yasak da yok demek suretiyle air dost/hall kelimesini ihtiya olarak nitelendirmi deil midir? Ayrca dilciler, ihtiya anlamndaki hall kavramnn, s fethal olarak yazlan alle kelimesinden alnm olduunu; dost anlamndaki all kavramnn ise s tre olan ulle kelimesinden alnm olduunu aklamlardr. Bu her ikisinde de gerek anlam deil midir? Ona yle denir: Bu kavramn her iki durum iin de kullanlmasn reddetmiyoruz. Fakat onun mecaz olduunu iddia ediyoruz. Tabi ki hakikat manasna alnd zaman, ileri srdmz grn yanl olacandan deil. phesiz brahimin Allahn halli/dostu olarak vasflanmas gerekiyordu. Bu vasflandrma, ya o zamanda bakasnda zuhur etmeyen Allaha adanml hususunda brahimde zuhur eden talep ve ihtiyatan; ya bakasnda ortaya kmayan Allah sevgisinin onda zuhur etmesinden; ya da bakasna vermedii bir eyi Allahn ona has klmasndan dolaydr. Daha sonra bu isim onun iin bir alem ve niane olmutur. Oysa bu anlam evlatlk hususunda geerli deildir. nk olun hakikati, babadan yani onun suyundan meydana gelmi olmasdr. Bu ise, Allah hakknda imknsz bir durumdur. yle ise, brahimin Allahn dostu olarak nitelenmesi anlamnda sann Allahn Olu olarak nitelenmesi doru deildir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 339
Eb Osman el-Chz721 da bu soruyu yle cevaplandrmtr: brahim, kendisiyle Allah arasnda bulunan bir dostluktan dolay hall/dost olmu deildir. nk dostluk, kardelik ve arkadalk kavramlar Allah hakknda geerli deildir. Ancak brahim, kendisine ve malna kazandrd hususiyetler nedeniyle dost/hall olmutur. Zira kavminin onu atee atmas, olunu kurban etmesi, maln hayr yolunda datmas, kavminin ona yaptklar, hayat ve lmlerinde ana Babas tarafndan reddedilmesi, vatann terk etmesi, baka bir yere hicret etmesi ve orada lmesi suretiyle Hz. brahim, daha nce hi kimsenin feda etmedii ekilde Allah iin kendisini feda etmitir. Btn bu zorluklarla o, Allah yolunda kendini telef etmi ve bylece dost / hall olmutur. Allahn, kendisine izafe ederek peygamberler arasnda onu halli olarak isimlendirmesi, Kbeyi evler arasnda Allahn evi olarak, dier btn beldeler arasnda Mekkelileri Allahn ehli olarak, Salihin devesini Allahn devesi olarak isimlendirmesi gibidir. Allahn nem verdii hayr, er, ceza ve mkfat olan her ey, aynen bu ekildedir; tpk brak onu Allahn laneti ve ateine dedikleri gibi. Keza Kurn, Allahn kitabdr; Muharrem, Allahn aydr dedikleri gibi. Yine Hamza, Allahn aslandr; Hlid, Allahn klcdr denmesi gibi. Buna benzer bir ekilde sa hakknda da Allahn Ruhu denilmitir. nk Allah ruhlar, normalde detini yrtt tarzda yani kadnlarn rahimlerine menilerini braktklar zaman erkeklerin menilerinden yaratr. Fakat sann ruh ve bedenini Meryemin rahminde, cari olan dete aykr bir ekilde yaratmtr. Bu zellikten dolay ona Allahn Ruhu denilmitir. Ancak bu, evlatlk hususunda geerli bir ey deildir. Zira malumdur ki, bir kpek yavrusuna acyp onu terbiye eden bir kimsenin, onu ocuu olarak isimlendirmesi ve kendisini ona Baba olarak nispet etmesi caiz olmaz. Buna karlk bir ocuu alp yetitiren bir kimse, onu ocuu olarak isimlendirebilir; zira o, ocuunun benzeridir ve onun benzerini kendi benzerinden dourabilir. u halde (kpek yavrusu rneinde olduu gibi), oul sahibi olabilen bir kimsenin, cisim olmak bakmndan benzedii halde herhangi bir ola benzemeyen bir varl oul edinmesi doru olmadna gre, hibir eye benzemeyen Allahn ocuk edindiini sylemek asla doru deildir.
721
Tam ad, Eb Osman Amr b. Bahr b. Mahbb el-Chz el-Kind (.225/869)dir. Chz, Arap edebiyatnn en byk nesir yazarlarndan ve Mutezile kelamclarndandr. Dil ve Edebiyat, Kelam ve Mezhepler Tarihi, Tarih ve Siyaset, Ahlak ve daha baka alanlarla eserler vermi bir limdir. Bkz. Ramazan een, Chz, DA, 7.20.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 340
Denirse ki, herhangi bir erkek bulunmadan yaratmas sebebiyle saya Allahn Olu denilmesi caiz olmaz m? Ona yle denir: O zaman demin de Allahn olu olmas gerekir. Zira Allah, onu da herhangi bir erkek ve kadn olmadan yaratmtr. Allah, bakasna vermedii terbiyeyi saya ihsan etmitir. Bu sebeple onun iin Allahn Oludur denilmesi caizdir derlerse, bunun btn nebiler (as) iin geerli olduu sylenir. nk rzklandrmak, gdalandrmak ve doyurmak anlamnda onlarn hepsini Allah terbiye etmitir. Allahn yalnzca bir kiiyi terbiye etmesi, doyurmas ve su vermesi doru olmaz. Kald ki sa, tpk dier insanlar gibi annesi tarafndan terbiye edilmitir. Bu, Allah iin doru olsayd, dem buna daha layk olurdu. nk Allah Ademi kendi katnda yaratmak, anne terbiyesinden mstani klmak ve cennetine yerletirmek asndan ayrcalkl klmtr. Btn bu durumlar, dem hakknda daha aktr. ayet sa iin Allahn Olu denilmesi doru olsayd, bunu dem hakknda sylemek, ncelikle doru olurdu. Btn bunlar, onlarn tutunduklar eyleri iptal eder. Allah onlara rahmet eylesin statlarmz oulluk kavramnn, kendisinden ancak malum tarzda ocuk meydana gelenler iin geerli olduunu; mecaz anlamda ise, insan olundan olmas artyla yalnzca evlat yerine konabilen kimseler iin kullanldn aklamlardr. Keza mecaz ynteminin yce Allah hakknda doru olmadn belirtmilerdir. Mecaza kyas edilmesi, uygulamada caiz olsayd bile, bu mevzuda doru olmazd. nk mecazn anlam Allah hakknda doru deildir. Mecazn kyasa konu olmadn bildiimiz halde, bu nasl doru olabilir ki? statlarmz yle aklamlardr: Bir insann yal bir ihtiyara oulcuum, ey oulcuum demesi kendi cinsinden olmasna ramen kabul edilemez. nk bunu syleyen kiinin, ihtiyar bir kimseyi dourmas mmkn deildir. Keza statlarmz yle aklamlardr: Hi kimse, hayvanlardan veya llerden bir varln olu olduunu sylemez. Ve Allahn cisimlere benzersizlii, bizim hayvanlara ve canszlara benzersizliimizden daha gldr. nk o, zat bakmndan bir benzersizlik, bu ise, sfat bakmndan bir benzersizliktir. yle ise, onun hakknda evlat edinme ifadesinin kullanlmamas daha uygundur. ncilde ben Babama gidiyorum ifadesinin yer almasna tutunmalar; sann Allahn Olu; Allahn da onun Babas olarak isimlendirilmesinde buna
S a y f a | 341
dayanmalar; ayrca Mesihin Havarlerine kar namazlarnda ey semadaki Babamz, ismin mukaddes olsun eklinde sylemelerini emretmesine; Davuda onun benim Olum, benimde onun Babas olarak isimlendirilecei bir Olun olacaktr eklinde hitap etmesine dayanarak: Bu, onu bu ekilde isimlendirmemizi emreden Allahn bir hkmdr; Allahn bu ekilde kulluk isteme hakk vardr; lgatte yaygn olmasa dahi bu isim, sizin er isimler hakkndaki szleriniz gibidir demelerine gelince, bu apak bir yanlgdr. nk onlarn dile getirdikleri hususlar, shhatini bilmediimiz iin had haberler722 konumundadr. Bu sebeple, bylesine had haberlere dayanarak herhangi bir dini kabul etmemiz ve o dinin doruluuna kesin kanaat getirmemiz mmkn deildir. Tevrat, ncil ve Zeburdan naklen yce Allahn: srail, benim ilkimdir; o yaratklarmdan evlat edindiim ilk kiidir dedii belirtilir. Bu ifadeye gre, Yakubun da Allahn olu olmasn lazm gelir. Byle bir ey mmkn olsayd, Allahn Yusufun dedesi olmas da mmkn olurdu. Keza bu doru olsayd, sevgi ve tazim ynnden onun amca, hala ve arkada olmas da doru olurdu. Bu ise yanltr. nk oulluk nitelii her ne kadar sann bir vasfla ereflendirilmesini salasa da, bununla Allah noksanlk gerektiren bir eyle vasflandrld iin onun sonradan meydana gelmi bir varlk olmasn gerektirir. yle ise, nasl olur da Allah Meshin Babasdr denilebilir. sann, Havarilere kar siz benim kardelerimsiniz demesi sebebiyle, onun Havarilerin ocuklarnn amcas veya amcaolu olduu sylenemez. Bu nasl doru olabilir? Yce Allah, biz Allahn oullar ve sevgilileriyiz diyen kimselerin szlerini kesin bir ekilde reddetmitir. Keza Meleklerin, Allahn kzlar olduunu ileri sren Araplarn szn reddedip, bunu ciddiye almtr. ayet byle sylenmesi isim ve mana olarak Allah iin imknsz olmasayd, phesiz onu reddetmezdi. Eer bunun, Tevrat ve ncilde bulunduu doru ise, uygun bir k noktas yok mudur? denilirse, yle denir: Bu dil hakknda bilgimiz yoktur. Dolaysyla o kitaplarda yer alan ifadeleri tevil etmek bize dmez. Fakat Allahn
722
Haber-i vhid, bir kiinin dier kiiden naklettii haber demektir. Ancak bu terim, zamanla anlam deiimine uram, ilk zamanlar bir veya birka kiinin haberi olarak anlalrken, daha sonralar mtevatir haber seviyesine ulamam haber anlamnda kullanlmtr. Haber-i vhidin dinde delil olup olmayaca tartmal bir konudur. Mutezile limleri bata olmak zere genel olarak kelamclar zellikle inan konularnda haber-i vhidin tek bana delil olmasna scak bakmamlardr. Bkz. Mustafa Ertrk, Haber-i Vhid, DA, 14.349; Yusuf evki Yavuz, Haber-i Vhid, DA, 14.352.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 342
ocuk edinmesinin imknsz olduunu kesinlikle bilmemiz gerekir. Allahn o kitaplardaki ifadelerden kastettii anlamn bu olduunu veya onlarn szlerine benzer eyler kastettiini sylememiz doru olmaz. Bu temel hususu bilirsek, Tevrat ve ncilde belirtilen bu ifadelerden -tabi eer doru iseler- genel olarak kastedilen anlamn evlatlktan baka bir ey olduunu syleriz. Bu her ne kadar bizim dilimizde geerli olmasa da; onlarn dillerinde buna izin verilmi olmas ve bununla Allahn kadm, lah ve Rab olma vasflarnn kastedilmi olmas imknsz deildir. Bu hususta dillerin durumu birbirinden farkldr. Bundan dolay, bir dili dier bir dile aktaran kimsenin, akl cihetinden Allah iin uygun olan ve olmayan eyler ile her iki dilin hakikat ve mecazn bilmesi gerektiini sylyoruz. nk dil, bazen bir ey hakknda hakikat, onun dndakinde mecaz olarak kullanlabilir ve onlarn ikinci dildeki konulduu anlam mecaz deil, hakikat olabilir. Dolaysyla, o dilin mecazn, bu dile hakikat olarak aktaran bir kii, kesinlikle hata yapmtr. Bu kitaplarda bulunan mecazlar, Kurndaki mtebihlere723 benzer. Durumlarndan malum olduu zere, mfessirlerin byk bir ksm Arapay Farsa ile tefsir ettikleri zaman ya akl ynnden manay veya dili bilmedikleri iin hata etmilerdir. ncilde ben, benim ve sizin Babanza gidiyorum eklinde sz edildii nakledilir. Bu ifade Allahn, sann Babas olduu gibi onlarn da Babas olmasn gerektirir. Doru ifadenin benim ve sizin Rabbinize gidiyorum eklinde olduu sylenir. Bu durumda hata, harflerin aktarmnda ve elif ( )in r ()ya evrilmesinde meydana gelmitir. Denirse ki, size gre yce Allahn, Mesihin kendisinin kelimesi ve ruhu olduunu sylemesi caiz olduuna gre, neden ncilde onun Allahn olu olduunu sylemesini caiz grmyorsunuz? Ona yle denir: stadmz Eb Ali elCbb yle demitir: sann Allahn kelimesi olarak nitelenmesinden maksat, insanlarn onunla hidayete ermesidir; tpk kelime/sz ile doru yolu bulmalar gibi. O, Allahn ruhudur szmzn anlam udur: nsanlar tpk kendi be-
723
Mtebih, kelime olarak benzeen, ayrt edilmesi zor olacak ekilde birbirine benzeyen demektir. Terim olarak ise, mana ynnden birden fazla ihtimal tadndan anlalmasnda glk bulunan lafz veya sz anlamna gelir. Kurndaki mtebihlerin tevl edilip edilemeyecei hakknda slam bilginlerinin farkl yaklamlar vardr. Bkz. Yusuf evki Yavuz, Mtebih, DA, 32.204.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 343
denlerindeki ruhlarn sevdikleri gibi, dinleri hususunda da say severler Bu bir mecaz olup sann, delalet konumunda olan kelimeye ve canlnn muhta olduu ruha benzetilmesidir. Bu, kendisiyle doru yolun bulunduu kelamn yani Kurnn, nur/aydnlk ve ifa olarak isimlendirilmesine benzer. Zira yol, aydnlkla bilindii gibi, hakikat da bu kelamla bilinir; yine ifa ilalarla saland gibi, dindeki kurtulu da bu kelimeyle bulunur. Bir kelimenin kendi mevzusu dnda kullanlmasn kabul etmen, herhangi bir delil olmakszn, dier bir kelimenin konulduu anlamn dnda kullanmn kabul etmeyi gerektirmez. Bu sebeple biz o, Allahn ruhu ve kelimesidir724 eklindeki szmze kyas ederek sann Allahn olu olduunu sylemeyiz. Benzer bir ekilde, Cibril725 hakknda Allahn ruhudur denilmitir; fakat Allahn oludur denilmemitir. Bu sebeple say ruh olarak nitelendirmemize dayanarak ona Allahn olu dememizi isteyenlerle, buna kyasla bizden, onu Allahn Babas ve kardei olarak isimlendirmeyi isteyenler arasnda hibir bir fark yoktur. nk btn bunlarn gerek anlamlar, Allah hakknda uygun deildir. Daha nce belirttiimiz zere, meczi olarak insann bakasnn olu olduunu sylemenin, Allah hakknda uygun olacak nedenleri sz konusu deildir. yle ise bu talepleri geersizdir. Birisi kalkp da, kendisini yetitiren bir kimsenin bulunmamas asndan Allahn rahmet cihetiyle say ocuk edinmesini mmkn grmez misiniz? diyemez. nk bu, demin de Allahn Olu olmasn; keza bir babaya sahip olmayan Meleklerin de Allahn ocuklar olmalarn gerektirir. phesiz birine kar kalbi efkat duyan ve onu evlat edinen bir kiinin, onun babas olduu sylenebilir; zira onu olu yerine koymutur. Fakat bu mana, Allah hakknda imknszdr. Daha nce de aklamtk; dostluk manas gerekte brahim hakknda uygundur. nk Allah, onu semi ve ona vahyini ltfetmitir; Her ne kadar brahim bu hususta daha stn ise de; bu anlam, dier peygamber iin de uygundur; Fakat Yce Allah dier mminlere, ilim ve vahyini vermedii iin, bu anlam onlar iin uygun olmaz. Dolaysyla bu anlamda sann Allahn olu olarak isimlendirilmesi geersiz olmutur.
724 725
Bkz.21. Enbiya, 91; 4. Nis, 171. Cibrl, vahiy melei olan Cebrilin dier bir syleni eklidir. Cebril slam dininde Hz. Peygambere ilah emirleri bildiren vahiy meleidir ve drt byk melekten biridir. O ayn zamanda Yahudilik ve Hristiyanlkta da byk meleklerden saylr. Bkz. Yusuf evki Yavuz-Zeki nal, Cebril, DA, 7.202.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 344
say Allahn kelimesi olarak isimlendirmelerine gelince; bu isimlendirme gerek anlam kastedildiinde yanltr. nk kelime, gerekte harfler ve dizgelerden ibarettir; sa ise bir cisimdir. yle ise, onun kelam olmas doru olmaz. phesiz, onunla ve onun duasyla doru yolun bulunmas bakmndan sa iin Allahn kelimesi denilmitir. Eb Osman el-Chz, bununla ilgili olarak yle demitir: sann ruh olarak isimlendirilmesi, Cibrlin Allahn ruhu olarak isimlendirilmesine; keza Allahn Kurn ruh olarak isimlendirmesine benzer. Nitekim o yle buyurmutur: te sana da, emrimizden bir Ruh (kalpleri dirilten bir kitap) vahyettik726, Melekler ve Ruh (Cebrail) o gecede, Rablerinin izniyle her trl i iin iner de iner727 Bu isimlendirmeler, Kurn ve Cibrilin Allahn olu olmasn gerektirmemitir. Dolaysyla Mesihin de Allahn olu olmasn gerekmez. Allahn Biz ona Ruhumuzdan fledik728 kelamna gelince, bununla kastedilen flemenin hakikat manas deildir. nk bu, yce Allah hakknda imknszdr. Bu, dem kssasnda Allahn Onu dzenleyip ona Ruhumdan flediim zaman, onun iin hemen sayg ile eilin729 szne benzer. Dolaysyla bu fleme olay, Allahn gerekte bir ruhu veya olu olmasn gerektirmez. sa iin de ayn ey geerlidir. Bu anlattklarmz, teslis hususunda Hristiyanlardan naklettiimiz grleri geersiz klar. Keza bu izahlar, belirttikleri manalar yoluyla uknumlar tefsir edip buna ilikin rnekler getirmek suretiyle teslis zerine rettikleri dier grleri de iptal eder. Zira bu grlerin ou, ibarenin tevil edilmesinden ibarettir. Yce Allahn cisim olamayaca ynnde sunduumuz deliller, onlarn izah ve misallerini geersiz hale getirir. Bu zet szler zerinde dnen kii, Hristiyanlarn tutunduklar dier gr ve rneklerin de yanl olduunu bilir. Hepsini ayrntl olarak incelemeye lzum yoktur.
42. r, 52. 97.Kadr, 4. 728 66.Tahrim, 12 729 15.Hicr, 29; 33; 38.Sd, 72.
726 727
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Klasik slam Hukuk Teorisi ve Hadislerin Rol
Joseph Schacht ev. Yksel MACT** Giri Joseph Schacht, slam Hukuku alanyla ilgili almalaryla tannan bir msteriktir. The Origins Of Muhammadan Jurisprudence (Muhammedi Hukukun Kaynaklar) isimli eseri de, Schachtn nde gelen eserlerinden biridir. Biz Bu almamzda Schachtn bu eserinin birinci blmnn birinci ksm olan The Classical Theory of Muhammadan Law. The Function of Traditions balkl ksm, Trkeye tercme ederek tahlil etmeye altk. Schachtn eserinin, bu ksmn tercme etmemizin sebeplerinden biri, bu blmn eserde ele alnan dier konularla olan irtibat ve bu konuda ulalan baz sonularn, dikkate deer derecede nem arz etmesidir. Teknik adan Schachtn, bunlar esere bir giri yazarak orada belirtmesi daha uygun olurdu, ancak bu haliyle bu konu, onun eserinin bir girii ve zeti niteliindedir. Bu sebeple bu blm tercme etmeyi daha faydal grdk. Yazarn baz grlerine katlmayabiliriz ama eserin tm evrilmeye deerdir. Schachtn slam hukuku, hadisler ve snnet konusundaki grleri slam dnyasnda ok tenkit edilmitir, baz grlerini biz de tenkit ettik, ancak onun baz tespitleri yabana atlacak gibi deildir. Hatta baz ayrmlar; Peygamberden gelen hadis ve yaayan hadis, baka bir ifadesiyle Peygamberin snneti ve yaayan snnet tasnifleri Fazlurrahmann eserlerine yansm, fakat kaynan aratrmayanlar tarafndan ona deil Fazlurrahmana nispet edilmitir. Bu hususa konunun evirisiyle birlikte daha nce slam Hukuku Alannda Nadir Fikirler (Malatya 2002, 124-137) adl eserimizde yer verdik. Ancak daha geni
Bu para Joseph Schachtn The Origins of Muhammadan Jurisprudence (Oxford University Press, 1979, 1-5) adl eserinin birinci blmnn The Classical Theory of Muhammadan Law. The Function of Traditions balkl birinci konusudur. ** Dr., nn niversitesi lahiyat Fakltesi slam Hukuku Anabilim Dal Aratrma grevlisi. ymacit@inonu.edu.tr
*
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 346
kitlelerin okumasna imkan vermek iin Schachtn eserinin bu ksmnn evirisini yeniden gzden geirerek, tahlil ve deerlendirme ksmna ekleme ve karmalar yaparak eviri-makale eklinde okuyucuya sunmann daha faydal olacan mlahaza ettik. evirilerin tahlil ve deerlendirmeli yaplmasnn daha bilimsel olaca dncesindeyiz. Tahlil ve deerlendirme dipnotlar dlerek de yaplabilir, ancak o takdirde gzden kaan veya enilerek okunmayan dipnotlar olabildiinden bu eviri-makaleyi iki ksmda ele aldk; birinci blm eviri, ikinci blm Tahlil ve Deerlendirme ksmndan meydana gelmektedir. I. eviri Klasik slam hukuk teorisi, slam hukukularnn gelitirdii ekliyle, hukuk sisteminin tamamn drt prensibe veya kaynaa dayandrr: Kuran, Peygamberin snneti, yani onun model davran, Ehl-i snnet (orthodox) cemaatinin icma ve kyas metodu.730 Bu teorinin temelleri afi tarafndan atld. Bu kitabn ilk blm hukuk teorisinin geliimi ile ilgilidir ve afinin baarl almas731 zerinde toplanr. slam hukukunun gelimesine katkda bulunan materyal ile sk ilikili ve en nemli olan teknik (bilimsel) hukuk dncesinin gelimesinde afinin oynad roldr: O (afi), teknik hukuk dncesini yetkin ve hkim konuma tad, daha nce bu baarlamamt ve o seviyede deildi, ondan sonra da onun stne klamad. Bu nedenle bu kitabn drdnc blm afide ve onun seleflerinde teknik hukuk dncesi almasna ayrld. kinci blm hukukun ikinci kayna olan hadislerin iinde yer ald Peygamberin snnetine ynelik afinin tavrndan karlabilen sonular ile balar ve afiden nceki dnemde slam hukukunun adm adm gelimesi tam olarak bilinmese de, bu gelimeyi takip iin kullanlan hukuk hadislere ilikin bir metot gelitirmeyi amalar. Bylece elde edilen sonular, slam hukukunun Emevlerin son dnem uygulamasna kadar uzanan balang noktasn anlamamz mmkn klar. Binaenaleyh, bu kitabn nc blm hukuk doktrininin geliini balang noktasndan tedvin dneminin balangcna kadar izlemeye alr. afi, klasik slam hukuk teorisinin temellerini vazetmekle beraber, ne icma, ne de kyasla ilgili son sz sylemedi. Kyas ak kabul gren drt prensipten
Bkz. Snouck Hurgronje, Verspr. Geschr. ii.286-315: Le droit musluman (1898); Margoliouth, Early Devolopment, 65 ff.; Schacht, in E.I.iv., v. Usul. 731 afi hakknda bkz. Bergstrasser, in slam, xiv.76 ff.; Heffening, in E.I.iv,v.
730
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 347
sonuncusudur, hatta afiden sonra olumsuz direnmeye ve olumlu kabul edilmemeye galip gelmitir; bu srecin tarihi Goldziher tarafndan onun afinin hukuk teorisine katksnn bir analizini de ieren kkl almalarndan birinde incelendi.732 cmaa gelince, Snouck Hurgronje onun en nemli fonksiyonunu, son ekliyle hukuk teorisinin ve ayn ekilde pozitif hukukun niha dayana olarak aklad.733 Ona gre icma, Kurann shhatini ve doru tefsirini, Peygamberin snnetinin gvenilir rivayetini, kyasn meru kullanmn ve sonularn garanti eder. Ksaca o, kabul edilmi birka mezhebin farkl grleri dahil, hukukun btn detaylarn kapsar. cma ile tasdik edilen her ey dorudur ve baka prensiplere bavurularak geersiz klnamaz. Klasik icma doktrini byledir, fakat afide icman daha mtevaz bir rol oynadn greceiz. Klasik icma doktrininde ekillenen gemie ait bu garanti unsurunun serbest harekete ve fikirlerin sert mcadelesine msait olmadn grmek kolaydr, rnein bunlara afinin de dahil olduu slam hukukunun yaratc dneminde ahit oluruz. Bu nedenle konuyu, afinin, onun seleflerinin ve adalarnn iki nemli kaynak kabul edilen Kuran ve snnetle ilgilendikleri kadaryla snrladk. lk dnemle snrlandrmak zorunda kalsak da, 734 slam hukukunda Kuran unsurunun nemini doru farz edebiliriz; fakat afiye gre snnet, sonraki sistemde icman doldurduu yerle kyaslanabilir bir yer alr. Bu kitabn ilk blmnn temel sonularndan biri, afi snneti Peygamberin model davran olarak tanmlayan ilk hukukudur, onun muhalefet ettii seleflerinin snnet kavramna dahil ettiklerinin bir ksm kesinlikle Peygamber ile balantl deildir, onlar ideal de olsa, anane, toplumun uygulamas, onlarn det ile e anlaml ve genel pratik ile mutabk yaayan snnet / gelenek (living tradition) eklidir. Bu nedenle afi, sadece Peygamberin aksiyonlarnn otorite tadn belirtir, bununla beraber Peygamberin Ashabndan gelenleri ve onlardan sonra gelen Tabinin, hatta daha sonra gelen otoritelerin grlerini yardmc kaynak kabul etmekle eski doktrinin etkilerini tar. Dier taraftan, afinin selefleri ve adalar kesinlikle nce Peygamberden gelen hadisleri delil getirmezler, onlar Sahabe ve Tabinden gelen hadisler
Zahiriten;p.20 ff. on afi. Verspr. Geschr. ii, loc.cit. and passim; Mohammedanism, 77-92. 734 Bkz, p.224 ff.
732 733
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 348
ile ayn seviyede kullanrlar, onlar kendilerinin yaayan geleneklerinin (living tradition) nda izah ederler ve onlarn yerine gemesine izin verirler. afiden nceki iki neslin Sahabe ve Tabinden gelen hadislere bavurmas kural, Peygamberin kendisinden gelen hadislere bavurmas istisna idi. afide bu istisna prensibi terk edildi. Biz bundan u sonucu karmalyz: En ksa ifadesiyle, Sahabe ve Tabiinden gelen hadisler Peygamberden gelen hadislerden daha ndedir. nceki paragraflarda Peygamberden ve bakalarndan gelen hadislere defalarca iaret ettik. Onlar snnetle ayn deildir, fakat snneti afide ve sonraki teoride olduu gibi Peygamberin model davran olarak m, yoksa eski anlam iinde eski otoritelere bavurmak suretiyle dorulanan toplumun geleneksel kullan (det) olarak m anlayacamza dair bize veriler sunarlar. Peygamberden ve dierlerinden gelen btn kaynak haberler zel bir ekil iinde genelde ksa aklamalar halinde ifade edilir, shhatini temin niyetiyle her birinin bana rivayet silsilesi (isnad) getirilir.735 Bu niyete hizmet iin getirilen isnad kesintisiz olmaldr ve plak gz veya kulan tanklna gtrlmelidir ve ravi tam gvenilir (sika) olmaldr. slam alimleri tarafndan uygulanan hadis tenkidi hemen hemen deimez bir ekilde hadisin varyantlar zerinde isnadn tamamen ekilci tenkidi ile snrl idi. Hadisler, esasen sadece Peygamberden gelen hadisler, bir eit sk testten geerek, h.III. asrda birok sayda alma iinde topland. Bunlardan alt tanesine (Ktb Sitte) daha sonra zel bir otorite / itibar verildi ve Snn slam hadislerini toplayan klasik klliyat eklini ald. Bunlar Buhar, Mslim, Ebu Davud, Tirmiz, bn Mace ve Nesenin almalardr. Frsat bulduka kendilerine iaret edeceimiz dier mehur hadis koleksiyonlar ise bn Hanbel, Drim, Darukutn ve Beyhaknin eserleridir. Bu hadis koleksiyonlar Peygamberden gelen hadisleri toplar, sahabeden gelen hadisleri hemen hemen tamamyla ihmal ederler, onlarn haleflerinin (Tabiin) ve daha sonra gelen otoritelerin grlerini zikretmezler, afinin yalnz Peygambere dayanan hadislerin otorite tadnda / delil olduunda srar eden sistematik baarsn yanstrlar. slam alimleri tarafndan uygulanan hadis tenkitiliinin yetersiz olduu ve
735
snad daima en aadaki raviden balar ve rivayeti geriye doru gtrr. afi (otorite olarak) Mlikten, o Nafiden, o bn merden, o da Peygamberden nakleder... Bu isnad bu kitapta, afi-Mlik-Nafi-bn merPeygamber eklinde ksaltld.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 349
bununla birlikte bu sayede birok uydurma / sahte (mevzu) hadisin karlabildii, hatta klasik hadis klliyatlarnn sahih olmas mmkn olmayan pek ok hadis topladklar genellikle kabul edilir. ou kez kendi iinde tutarsz eylerden tarihi sezgi denen eyle sahih z ekip karma gayretlerinin tm baarsz kald. Goldziher, baka bir kkl almasnda,736 toplanan hadislerle ilgili olarak hatta klasik hadis koleksiyonlar da dahil olmak zere pheci ihtiyat kavramn ifade etmekle kalmad,737 Peygamberden gelen hadis dokmanlarnn byk ounluunun onlarn iddia ettikleri zamana ait olmadn, slamn ilk asrlarndaki doktrinlerin mteakip gelime devrelerine ait olduunu kesin olarak gsterdi. Bu parlak gr slam hukukunun ilk dnemlerine dair ciddi aratrmalarn ke ta oldu,738 hatta daha sonra gelen baz mellifler, Goldziherin bu metodunu prensipte kabul ederken, onlarn pozitif sonulara olan tabii eilimleri pratikte onu nemsememeye meylettirdi. Bu nedenle Origins of Muhammadan Jurisprudence (slam Hukukunun Kaynaklar) adl aratrmamz iinde hukuk hadislerin tenkidi almasnn nemi aktr. Bu kitapta, Goldziherin kard sonularn teyidi yer alacaktr ve bunun ardndan takip eden u hususlara ulalacaktr: Klasik ve dier hadis koleksiyonlar iindeki hadislerin byk ounluu afinin zamanndan sonra tedavl etmeye / dolamaya balamtr; Peygamberden gelen hukuk hadislerin byk ksm, ilk dnemlerde Sahabeden ve dier otoritelerden az sayda gelen hadislere ve eski hukuk mezheplerinin yaayan geleneine muhalif olarak ikinci asrn ortalarna doru uyduruldular. Sahabeden ve dier otoritelerden gelen hadisler ayn geliim srecine maruz kaldlar ve ayn ekilde Peygamberden gelen hadisler gibi deerlendirildiler. snad incelemesi hadisleri tarihlendirmemize imkan salar; isnad, geriye doru gelime ve Peygambere varncaya kadar gitgide ykselen bir otorite istidad gsterir. Hukuk hadislerin delillii bizi ancak yz yl geriye gtrr; o zaman da slam hukuk dncesi Emev ynetiminin son dneminden ve hla birok hadiste yanstlan popler uygulamalardan balamtr.
Muh. St. ii. 1-274: Uber die Entwickelung des Hadith; bkz. p.5 for a general statament of his thesi Veya Goldziherin on Prenciples, 302de aklad gibi: Dini esaslara ait derlenen bilgilerin muhtevas akladklar tarihten daha nceki dneme gvenle iaret edebilirse de, bunlarn ok az bir blm bilimsel kriterlere gre verilmi hkmlerdir. 738 Snouck Hurgronje, Verspr. Geschr.ii. 315.
736 737
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 350
II. Tahlil ve Deerlendirme Bu konu giri ksmnda da belirttiimiz gibi Joseph Schachtn The Origins of Muhammadan Jurisprudence adl eserinin birinci blmnn birinci konusudur. Schacht, slam Hukukunu ifade etmek iin Islamic Law tabiri yerine, Muhammadan Jurisprudence ve Muhammadan Law tabirlerini kullanmaktadr. Bunun sebebi Musann eriat ve sann mesaj denilmesinde olduu gibi bir alkanlktan kaynaklanaca gibi; onun, slam hukukunu Hz.Muhammedin vazettii bir hukuk olarak grmesinden de ileri gelebilir. Schachtn temel tespitlerinden biri, hadisleri, Peygamberden gelen hadisler (traditions from the Prophet), Sahabe ve Tabinden gelen hadisler (traditions from Companions and Successors) ve yaayan hadis (living tradition) diye ksmlara ayrmasdr. Bu l taksim gibi gzkmekle birlikte Schacht, living tradition kavramn, Ebu Hanife (.150/767) ve Malik (.179/795) gibi, metinleri yorumlayan alimlerin gelenei olarak kullanmakla birlikte, Peygamberden gelen hadislerin dnda kalan hadislerin tmn iine alacak ekilde de kullanmaktadr; bu ynyle de hadis veya snnet ayrm ikiye inmektedir. Metinde living tradition terimi, yerine gre gelenek, yerine gre yaayan snnet ve yaayan hadis anlamn iermektedir; tradition kelimesinin szlk anlam739 da buna imkan vermektedir. Schacht, hadis ve snneti bazen ayrsa da, slam literatrnde olduu gibi, birbirinin yerine de kullanmaktadr. O baz yerlerde traditions from the Prophet yerine, the sunna of the Prophet (Peygamberin snneti) tabirini kullanmaktadr. Peygamberden gelen hadis ve yaayan hadis ayrmn, baka bir ifadesiyle Peygamberin snneti ve yaayan snnet tasnifini bata da iaret ettiimiz gibi Fazlurrahmann eserlerinden okuyup ona nispet edenler olmutur. Ancak grld zere bu ayrm Schachta aittir. u da var ki Schacht, Bu kitapta Goldziherin kard sonularn teyidi bulunacaktr740 dediine gre, o da bu konuda Goldziherden istifade etmi olabilir. Ancak Goldziherin, ngilizce basm Muslim Studies (London 1971) olan kitabnn ikinci cildi hadis aratrma-
Anane, gelenek, grenek, detler; snnet; hadis. Bkz. Redhouse English-Turkish Dictionary, 1038. Tradition kelimesi tekil kullanldnda gelenek ve snnet, traditions eklinde oul kullanldnda hadisler eklinde evrilmesi daha uygun dmektedir. Biz de eviri esnasnda bu durumu gzetmeye altk. 740 Schacht, Origins, 4.
739
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 351
larna ayrlm olmakla birlikte, biz o kitapta bu terimlere rastlamadk. Goldziherin el-Akide ve-eria (Beyrut 1946) adyla Arapaya evrilmi olan kitabnda da bu terimleri gremedik. Schacht, Sahabe ve Tabinden gelen hadise / snnete afiden (.204/819) nce daha fazla deer verildiini sylemektedir. Bu hususu biraz amak gerekirse; bize gre iin arka plan yle resmedilebilir: afiden nce Hanef ve Malik gibi hukuk mezhepleri teekkl ettiinden, bunlarn Tabin ve Sahabeye kadar uzanan bir hoca silsilesi, bir n ekolleri mevcuttu ve her mezhep bu silsileden gelen snnete, hadislere, Ehl-i Hadisin toplad hadislerden daha fazla gveniyor ve onlar tercih ediyordu. Ehl-i Rey genelde hadisileri cahil gryor, onlar rivayet ettiine dikkat etmez, rivayet ettiini anlamaz diye kmsyor, ravinin fakih olmasn tercih ediyordu.741 afi, fkh rendii Hanef ve Maliklerden ayrlp farkl bir usulle yeni bir mezhep olarak ortaya kmak isteyince, onlara muhalif olan Ehl-i Hadisin, genelde hadis toplayanlarn grn usule tad. Onlarn, Peygamberin snneti olarak naklettiklerini otorite / delil kabul etti. Ehl-i Hadis bir ekol olarak ele alndnda hadisilerden farkldr, anlam daha geni olmaktadr. Ancak onlarn da byk ounluunu hadisiler / muhaddisler (hadis rivayet eden veya hadis toplayanlar) tekil eder. Ehl-i hadis, her zaman, kendi geleneine bal Ehl-i Reyi, Peygamberden gelen hadislere iltifat etmedikleri ve az hadis kullandklar gerekesiyle sulamaktadr742. Ancak para ile hadis rivayet edenlerin,743 hadis uyduranlarn, avamdan hadis toplayanlarn yaygnlat bir dnemde, Ehl-i Rey hukukularnn nitelikli
Bu konuda es-Serahsnin Usulnden baz rnekler: Fakih olmayann rivayeti fakihin rivayetine muarz olamaz. (I.349). Zahir/ak olan udur: Mana ile nakil, lgati ve eriatn fkhn bilen kimse iin caiz olur. ( I. 356). Ebu Hanifeden rivayet edildi ki, senin muhaddise okuman, muhaddisin sana okumasndan daha kuvvetlidir. ( I. 375). Muhaddisin baz okuduklarnda hatadan emin olunmaz, ona riayeti az olduu iin, ama talib okuduu zaman ona riayetinin kuvvetinden dolay gvenilir. (I.376). nsanlarn elindeki mehur musannef kitaplara bakan, onlardan bir eyler anlayan kimse iin bir sorun yoktur, o rivayet edenin, bana syledi ve bana haber verdi demeksizin filan veya filan mezhep dedi demesine gvenir, nk bu mehur haberden alnm gibidir. Fakat muhaddislerden baz cahiller bunu uzak grd ve mam Muhammedin baz musannef kitaplarn tenkit ettiler. (I.378). es-Serahs, Usul, stanbul, 1984. 742 Bu sulamalara rnek olarak nl Hadis bilgini Buharnin (.255/869) Ebu Hanifeyi tenkit etmesi gsterilebilir. 743 el-Hatib el-Badad, hangi muhaddislerin hangi hadisleri ka paraya verdiklerine rnekler vermekte ve Hadis Syleme zerine Karlk Alan Kimseler Hakknda Baz Haberler bal altnda tabiinden mehur olan Mcahid hakknda u bilgiyi nakletmektedir: Mcahid kendisinden hadis renmeye geldikleri zaman onlardan birine, git u iimi yap gel, sonra sana hadis syleyeyim derdi. Bkz. el-Hatib el-Badad, el-Kifaye f lmir-Rivaye, Medine, tsz., 155.
741
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 352
geleneklerinden gelen hadislere bavurmalar daha doru bir tutum olarak deerlendirilmelidir. Nitekim sonraki dnemlerde, uydurulan hadisleri toplayan zel kitaplarn yazlm olmas da Ehl-i Reyin bu tutumunun hakl gerekelere dayandna delalet etmektedir. Schacht da, afiden sonraki dnemde derlenmi mehur hadis kitaplarndaki hadislerin byk ounluunun uydurma olduu kanaatindedir. Bize gre, akla aykr gelen her eye phe ile bakmak lazmdr. Akl mantkl/tutarl ve vakaya uygun dnme gcdr. Dikkati eken dier bir husus: Schachtn, afinin slam hukuk doktrininin gelimesinde katksn abartmasdr: Bu kitabn ilk blm hukuk teorisinin geliimi ile ilgilidir ve afinin baarl almas zerinde toplanr. slam hukukunun gelimesine katkda bulunan materyali ile sk ilikili ve en nemli olan teknik hukuk dncesinin gelimesinde afinin oynad roldr: O, teknik hukuk dncesini yetkin ve hkim konuma tad, daha nce bu baarlamamt ve o seviyede deildi, ondan sonra da bunun stne klamad.744 afinin fkha ve usule katks inkar edilmez; er delillerin drt tane (Kitap, snnet, icma, kyas) olduunun yaygn olarak kabul grmesinde afinin etkisi byktr. nk Hanefiler Kitap, snnet, icma ve kyasn dnda istihsan, Malikiler maslahat- mrseleyi delil olarak kullanrlar. Ancak afi, slam hukuk teorisinin temellerini att, onun zerine klamad eklinde bir iddia ileri srmek ok abartldr. afiden nce fkh usuln vazedenin Ebu Hanifenin rencilerinden Ebu Yusuf (.182/798) olduu ve ilk mdevven kitabn, mam Muhammedin (.187/803) kitaplarndan istifade ile afinin yazd er-Risale olduu grnde olanlar da vardr.745 afinin usul kitab er-Risalede afi, hukuk usul kurallarn ilk defa vazeden alim konumunda deildir. Er-Risalede afi, daha nce belirlenen usulleri; beyan, ihtilaf, nasihi-mensuhu, icma, kyas, ictihad tartr, istihsan reddeder, Kyas ve ictihad bir manaya iki isimdir746 der, ictihadn alann daraltr. afinin yapt budur. afinin er-Risalesiyle, ondan daha sonra yaam Hanef hukuku el-Cessasn (.370/980) el-Fusul fil-
Schacht, Origins, 1. Bkz. smail Hakk, lm-i Hilaf, stanbul 1330/1915, 12. zmirlinin bu kitab Ali Duman tarafndan dipnotlar eklenerek sadeletirilmitir. Bkz. zmirli smail Hakk, Tartmalar Bilimi (lm-i Hilaf), Sad. Ali Duman, Malatya, 2000. 746 Muhammed b. dris e-afi, er-Risale, stanbul 1985, 205.
744 745
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 353
Usul747 kitab karlatrldnda Risalenin ok basit kald grlr. Dolaysyla er-Risalenin oktan alm olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Bu sebeple Schachtn bu grn kabul etmek imkan dahilinde deildir. Schacht, slam hukukunun geliiminde afinin roln abartma konusunda, Goldziherden etkilenmi olabilir. Goldziher de Zahiriler adl eserinde afinin deerini olduka fazla abartm748; buna karn Ebu Hanifeyi adalarnn nezdinde klten szler nakletmitir.749 Bu yaklam, slam toplumlar asndan ele alndnda; sanki Mslmanlar geri kalsnlar diye bazlarnn Mslmanlar iin serbest dncenin deil, daha kat dncelerin yolunu ayor olduklar izlenimini vermektedir. Saltanat idarelerinin ou da, halk daha ok itaat etsin diye, inanta aklc deil daha muhafazakr mezhepleri tercih etmilerdir ki, bu iki byk msterikin deerlendirmeleri, bu trden bir yaklam artrmaktadr. Schacht, slam alimleri tarafndan uygulanan hadis tenkidi hemen hemen deimez bir ekilde hadisin varyantlar zerinde isnadn tamamen ekilci tenkidi ile snrl750 olduunu iddia eder. Her ne kadar hadisilerin tenkidi ounlukla bu ekilde olsa bile; Hariciler, Malikler ve zellikle Hanefilerin hadiste metin tenkidi yapm olduklar gereini gz ard eder.751 Bu bakmdan Schachtn iddias hadisiler hakknda doru olarak kabul edilebilirse de, genelleme itibariyle hatal olduu sylenebilir. Schachtn, Snouck Hurgronjee atfen verdii icma hakkndaki tespit nemlidir: cma, Kurann shhati ve doru tefsirini, Peygamberin snnetinin gvenilir rivayetini, kyasn meru kullanmn ve sonularn garanti eder; ksaca o, kabul edilmi birka mezhebin farkl grleri dahil, hukukun btn detayla-
Ahmed b.Ali er- Raz el-Cessas, el-Fusul fil-Usul, tah. A.Casim en-Nem, 2.Basm, Kuveyt 1994. Bkz. Ignaz Goldziher, Zahiriler, ev. Cihat Tun, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1982, 18-25 749 Bkz. Goldziher, Zahiriler, 12-17. 750 Schacht, Origins, 3. 751 Hanef hukuku Serahs, Usul kitabnda nkta eitleri bahsinde yle der: Bil, inkta iki eittir: ekl inkta ve Manev inkta. ekl inkta mrsel haberlerde olur ve sahabenin mrsellerinin delil olduunda alimler arasnda ihtilaf yoktur... Usul, I, 359. kinci nevi, Manev inkta iki ksma ayrlr: Bu mana ya muarz delil ile olur veya ravinin halinde inkta tespit edilir. Birinci ksm: Muarz delil sebebiyle inkta/kopukluk drt ekilde olur: Ya Allahn Kitabna veya Allah Resulnn mehur snnetine muhalif olur veya herkesin bilmesi gereken umumul-belvada mehur olmayp az hadis olur veyahut bir hadise hakknda ihtilaf olduu halde kimsenin onun ile delil getirmedii ve ilk mamlarn ondan yz evirdii hadis olur. Usul, I, 364. Serahs bunlara rnekler de verir.
747 748
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 354
rn kapsar. cma ile tasdik edilen her ey dorudur ve baka prensiplere bavurularak geersiz klnamaz. Klasik icma doktrini byledir, fakat afide icman daha mtevaz bir rol oynadn greceiz. Klasik icma doktrininde ekillenen gemie ait bu garanti unsurunun serbest harekete ve fikirlerin sert mcadelesine msait olmadn grmek kolaydr, rnein bunlara afi ile ilgili olarak slam hukukunun yaratc dneminde ahit oluruz.752 Schachtn dikkat ektii gibi, icman grlerde gvenirlilik iin faydasnn yan sra, serbest ve yaratc dnceyi kstlama gibi bir zellii de vardr. Bu durum kurul, meclis, toplant, ra kararlar asndan da bazen sz konusu olmaktadr. nsanlarn eitli gerekelerle inanmad veya ayn dnemde aksini yazd baz grleri onaylad vaki olan bir durumdur. Schacht, slam Hukukunu Emevlerin son dnem uygulamalaryla balatmaktadr. Abbasiler ile balatanlar da vardr. Ancak bunlar tarih gereklerle rtmeyen iddialardr. Schachtn neden slam Hukukunu bu dnem uygulamalaryla balatm olabilecei konusu yeterince ak deildir. Kanaatimizce bu, pozitif hukuk ile devlet ilikisini kuramayan ve srf farkl tespit olsun diye bu tr iddialar ileri sren aratrmaclarn yapt trden bir hatadr. Basit de olsa bir devlet yaplanmas mevcutsa, kanlmaz olarak hukuk da var olacaktr. Halbuki Schachtn iddiasna gre Emev Devletinden nce Rait Halifelerin idaresi ve iinde bulunduu toplumun yneticisi olarak Hz. Muhammed herhangi bir hukuk uygulamam gibi gzkmektedir. Bu, hem Hz. Muhammedin bir hukuk braktn syleyen msteriklerin grleriyle753, hem de tarihi gereklerle elien bir durumdur. Esasen devlet de hukuk da gelimeye tabidir. slam hukukunun geliim devrelerinden birinin Emevlerin son dnemi ile Abbasilerin ilk dnemi olmas, bu dnemden nceki hukuk uygulamalarnn yok saylmasn gerektirmez. Bu dnemi slam hukuku iin mlad saymak yanltr. slam hukuku Peygamber dneminde teekkl etmi, sahabe dneminde yaplanm, sonra Abbasilerin son dnemine kadar gelimi, ondan sonra da gerileme srecine girmitir.
752 753
Schacht, Origins, 2. Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri adl eserinde lk Fkh Dnce bal altnda yle der: Hukuk veya fkh, sonraki yzyllarda, slm yksek disiplinlerin merkez disiplini idi ve t balangtan itibaren de nde gelmi grnmektedir. Hz. Muhammedin 11/632 ylnda vefat zerine Mslmanlar, hlihazrda ilemekte olan fkh bir nizam devralmlard.Bkz. Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. E.Ruhi Flal, Ankara 1981, 78.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Kadnlarn Konumu: slami Gr
Moin Shakir ev. Ali Duman**
Mslman toplumda kadnn konumu tartlrken Kuran tarafndan tannan haklar ve mevcut koullar birlikte hesaba katlmaldr. Zorluklardan biri, Kurann ilahi doasdr. Her hangi bir deitirme veya ilave, gayri slami ve gayri Kurani olarak adlandrlma riskini tar ve onu ok sayda mmin tarafndan kabul edilemez klar. Mslman toplum her yerde u ya da bu ekilde slami kurallarla ynetildii iin, Kuran ve Hadis literatrnn emirleri grmezden gelinemez. Modernistlerin kkl deiim gayretlerinin kutsal retilerin referans ats iinde grlmesi gerektii, bu arka plana terstir.
Peygamberin iinde yaad toplum, u anda Arabistanda ya da baka bir yerde olduunu bildiimiz her hangi bir toplumdan tamamen farklyd. Bu yzden slam Hukuku zamanmzla ok az ilgilidir. Kanunlar bir toplum oluturmazlar, aksine var olan sosyal ve ekonomik yapnn gereklilik ve taleplerinin rndrler. Bu sebeple, kendini takdim eden saysz yeni durumda rehberlik iin srf Kuran ve Hadise dayanmak uygun olmayacaktr. Bu, kadn haklaryla urarken hatrlanmas gereken bir noktadr. Hz. Muhammed tarafndan kadnlara tannan haklar, bu haklarn slam ncesi Arap dnyasnda savunulduu durumda geni bir ilerlemeyi temsil etmekteydi. slam bir kabile toplumunda ortaya kt. Kanlmaz olarak kabileye zg damga, sosyo-politik kanunlarnda ve hatta ahlaki bak alarnda gze arpar tarzda aktr. Sosyal dzende, aileler ve reisler tm g ve ihtiam ellerinde bulunduruyorlard. Reislik, doum ve zenginlik eklindeki ikiz niteliklere dayanyordu. Peygamber saygn bir aileye aitti fakat onun sade kervan idarecilii megaBu makale Status of Women: Islamic View adyla Social Scientist dergisinin, Vol. 4, No. 7. (Feb., 1976), pp. 70-75 sayfalar arasnda yaynlanmtr. Makalenin web adresi: http://linkjstor.org/sici?sici=09700293%28197602%294%3A7%3C70%3ASOWIV%3E2.0.CO%3B2-8 ** Yrd. Do. Dr., nn niversitesi lahiyat Fakltesi slam Hukuku Ana Bilim Dal Bakan.
*
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 356
lesi, varlkl kesimin muhalefetini ortaya karmada yeterliydi. O, takva ve hayr ileri temelinde eitlii destekliyordu. slam ncesi zamanlarda Araplarn sosyal hayatnn ayrt edici zellii iki, kumar ve mzie ar bamllkt. Dier dou lkelerinde olduu gibi, dans etmek ve ark sylemek, Kiyan diye adlandrlan, ahlakszlklar herkese bilinen kle konumundaki bir kadn snf tarafndan uygulanmaktayd. slamiyet ncesi Araplar, kz ocuklarnn pek ounu, canl bir ekilde yakmak suretiyle yok edecek kadar kadnlardan nefret ediyorlard. En ok Kurey ve Kindah kabileleri arasnda yaygn olan bu korkun gelenek, Muhammed tarafndan kzgn ifadelerle knand ve bu dier antik uluslarla mtereken icra ettikleri ocuklar tanrlarna kurban etme eklindeki insanlk d uygulamayla birlikte iddetli cezalar altnda yasakland. Hz. Muhammedin byk katks, kadnlarn durumunda kkl bir deiiklii gerekletirmekti. Kabilenin sosyal zorbalndan onlar tamamen kurtaramadysa da, belli alardan konumlarn ykseltmeyi baard. Bu tr katklardan biri de kadnlara sayg ilkesiydi. Peygamber ashabna: cennet analarn ayaklar altndadr diyordu. kadnlara kar ykmllkleriniz asndan Tanrdan korkunuz ve sizin kadnlar zerinde, kadnlarn da sizin zerinizde haklar vardr eklinde aileden sz ettii eitli baka szleri vardr. Hz. Muhammed yeni doan kz ocuklarnn canl olarak yaklmas geleneini hibir ekilde onaylamyordu ve bu insanlk d uygulamaya dikkat ekmekteydi. O, ak bir ekilde ailede kzlarn nemini vurgulamaktayd. Abudllah b. Mesuda gre, Peygamberin yle sylemi olduu kaydedilir: Eer bir kii bir kz ocuk sahibi olur da o ocuu yetitirir, ona iyi bir eitim verir ve onu yaam yolunda eitirse, bizzat ben kendim onunla cehennem atei arasnda dururum. Evs b.Malik Peygamberin yle sylediini nakleder: Kzlar sevgi ve efkatin rnekleridirler ve aileye verilen bir ltuftur. ayet bir kiinin bir kz ocuu varsa, o kz ocuundan tr Allah o kiiyi cehennem ateinden koruyacaktr; ayet o kiinin iki kz ocuu varsa, Allah onu cennete kabul edecektir; ayet kz ocuu varsa, Allah onu zekt ve cihat ykmllklerinden muaf tutacaktr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 357
Evlilik Geleneklerine Kar kma

Kz ocuklarnn ldrlmesi gelenei, kadnlarn yetersizlii; karma ve satn alma suretiyle evlilik anlamna gelmekteydi. Peygamberin sevgili ei Aie, bu yzden evlilik ve cinsellikle ilgili bir aklamada bulunmutur: Cahiliye dneminde ( bilgisizlik gnlerinde) drt eit evlilik vard: Onlardan birisi, bir kiinin bir bakasndan onun kzn istemesi eklindeki bizim kendi evlilik eklimizdi; kii kzn mehirini verir sonra da onunla evlenirdi. Bir baka evlilik ekli ise yleydi: bir kadn hayz halinden temizlenir temizlenmez kocas tarafndan baka bir kiiye gnderilirdi. Kadn o kii tarafndan hamile kalncaya dek onunla cinsel iliki yaard; kadn hamile kaldnda kocas tekrar onunla normal cinsel ilikiye devam ederdi; tm bunlar adam, daha stn bir kandan ocuk sahibi olabilmek iin yapard. Bu evlilik ekline stibza nikh denirdi. Ayrca nc bir evlilik ekli daha vard: yaklak on ya da daha az kii bir araya gelir bir kadnla srayla cinsel ilikiye girerdi. Kadn hamile kalp bir ocuk dnyaya getirdiinde, kadn onlarn hepsini arrd ve hibiri onun davetini reddedemezdi. Cinsel ilikiye girdii adamlarn hepsi geldiinde: hepiniz ne olduunu biliyorsunuz. te ocuk, u ve u zelliklerdeki ahsn ocuudur kendisi derdi. stedii ahsn adn ifade ederdi ve sonra o ahs bunu reddedemez ve ocuu kendi ocuu ve kadn da ei olarak alrd. Bir drdnc evlilik ekli daha vard: ok sayda erkek bir kadn ziyarete giderdi ve kadn onlar reddedemezdi. Bu kadnlar fahieydiler ve kaplarnn zerinde bir sancak bulunurdu. ok sayda kii onun evine girer ve onunla cinsel ilikide bulunurdu. Kadn bir ocuk dnyaya getirdiinde adamlar nne arr, ocuun zelliklerine iaret ederek onlardan birini babas olarak tayin ederdi. Sonra o adam ocuu almak zorunda kalrd ve kadn adamn normal kars olurdu. Yeni doan kz ocuklarnn ldrlmesi eklindeki bu gelenein sosyal uzants, kararak evlenmeyi iermekteydi. Ayrca savalarda kzlar e ya da cariye olarak alma gelenei vard. Ayrca, bir adam bir baka kabileden evli bir kadn batan kardnda yasad ya da onursuz bir eylemde bulunmu saylmazd. airler daima ak dolu maceralaryla vnrlerdi. Gelini satn alma gelenei de modayd. Kzn babasna ya da akrabalarna damadn deme yapmas beklenirdi. Hz. Muhammed yay-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 358
gn adetlerin bir ksmn reddetti ve yenilerini tantt. rnein, gelinin rzas art getirilerek karmak suretiyle evlilik yasakland. Tayy kabilesinin kz, Sukayana kabilesinin kz ve Paygamberin kendi torunu Husayunu kz gibi durumlar sonucunda bu durum ortaya kt. mm Selma kocasnn kle bir kzla cinsel iliki yaadn kefettiinde ondan ayrld. Aienin bahsettii dier evlilik ekli Peygamber tarafndan yasakland. Hz. Muhammed, mehirlerini verdikten sonra evlilik ba iinde zina yapmakszn ve dier gizli ilikilere girmeksizin iffetli yaamak iin Mslmanlara inanan erdemli kadnlarla evlenmeyi tavsiye etti. Bir kadn e olarak seerken, en ok hesaba katlmas gereken eyin, zenginlik, ailevi durum ve gzellikten ziyade kadnn erdemliliinin olmas gerektiini sylemitir. Kuran ok elilie izin verir, fakat tm eler iin sevginin eitlii anlamna gelen adaletli davranmay emredir. Muhammed geici evlilie (muta) izin verdi fakat Hayber seferinde yasaklad.
Boanma ve Miras
Peygamber, hem kadn hem koca tarafndan uygulanacak bir hak olarak evlilikte boanmaya izin verdi. Kocaya istedii her hangi bir zaman karsn boama zgrl verildi. Sadece Kuran ve dier hukukular tarafndan belirlenen zel bir yordam takip etmek zorundayd. Kadn da, kt-muamele, irenme, geim masraflarn karlamay kabul etmeme, din deiiklii, iktidarszlk, kastl uzak durma ya da uzun sreli kaybolma gerekesiyle ayrlma hakkna sahiptir. Ayrlma zgrl hem kocaya hem de kadna verilmi olmasna ramen, boanma gerekelerini aklamak zorunda olmamas nedeniyle koca bu hakka daha fazla sahiptir. Bununla birlikte, Peygamberin izin verilen tm eyler arasnda Allahn en az houna giden ey boanmadr bildirisini yapm olduunu da vurgulamak gerekir. Haticenin vefatnda, Muhammed onun malndan her hangi bir pay almad. Kadnlara, daha nce bilinmedii halde, kocalarnn ve babalarnn mallarna miras olma hakk verildi. Kadnlarn miras alabileceine ilikin vahiy, ei ve gen kzna miras verilmeyen Evs b.Sabitin lmnden sonra geldi. Kadn miraslarn paylar Muhammed tarafndan yle belirlendi: eer vefat eden koca bir ocuk brakmsa, kadn kocann mirasnn sekizde birini alr: aksi takdirde
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 359
drtte birini alr. Evlenmemi bekr bir kz, hayatta kalan tek varis olarak mirasn yarsn alr; birden fazla kz varsa bunlar (olan ocuu yoksa) te ikisini alarak kendi aralarnda eit olarak blrler. ayet baba bir olan ocuu brakmsa, kz ocuk erkek kardeinin payna den mirasn yars kadarn alma yetkisini elde eder. Anne tek bana mirasysa, te birini alr. Anne, lenin babas, ocuklar, erkek veya kz kardeiyle birlikte yaamaya devam ederse mirasn altda birini alr. len kii geride bir olan ocuu brakmsa, kz kardeler mirastan pay almazlar; dier trl olursa (olan ocuk yoksa), tek kz karde mirastan yarm pay alr; iki ya da daha fazla kz karde ise aralarnda eit olarak paylaacaklar te ikilik miras hak ederler. Bir kz ocuunun bulunmas halinde, kz karde mirasn altda birini alr; bir erkek kardein var olmas durumunda, kz karde erkek kardein aldnn yarsn alr. Ayn zamanda ana baba bir, baba bir ve ana bir olan kz kardelerin paylarnda farkllklar vardr.
Kadn Erkein Mal m Mahkmu mu?

Pee, Muhammedin yrrlkten kaldrmad cahiliye adetlerinden biriydi. Emir Ali, ilk drt Halife zamanna dein kadnn yzn, ellerini ve ayaklarn ak braktn savunmutur. Fakat Ehl-i Snnet gr bu ifadenin doruluunu kabul etmez. Ulemaya gre sadece cariyeler pee takmazlard, asiller arasnda yaygnd. Bylece slam, Arap toplumunda kadnn konumunda temel deiiklikleri ortaya koydu. Kadnlara sayg ve yeni doan kz ocuklarnn ldrlmesinin yasaklanmas mantksal olarak kabile insaniyetilii ilkesinin ardndan gelmiti. Peygamber evlilii medeni bir anlama yapt ve boanma hakkn hem kocaya hem de kadna verdi. Yeni miras haklar kadnlarn yasal konumunu gelitirdi. Bununla birlikte, Muhammedin yasalar, kadnlarn mal ya da esir olarak grld kabile ekonomisi ve toplumuna uygundu. Veda haccnda Peygamber yle demiti: Size kadnlarnza iyi davranmanz emrediyorum: nk onlar evlerinizdeki esirler gibidirler; kendileri iin sahip olduklar bir ey yoktur; siz, kendi anzdan onlar Allahn bir emaneti olarak grn ve Allahn Kelamyla onlarn bedenlerinden yararlanmak iin kendinize izin verin.ok elilik uygulamas ve kocann boamada snrsz hakka sahip olmas Mslman kadnn konumunu zora soktu. stelik ne cariye geleneinde bir deiim ne de kapatma
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 360
kadn saysnda dayatlan bir yasal snr yoktu. Kadnn geimini salayan ve koruyan kii olarak erkein stnl kabul ediliyordu. Biyolojik farkllklar ar derecede vurgulanmaktayd ve kadn zor grevleri stlenmekten aciz ilan edilmiti. Beydavi der ki: bylece, peygamberlik, dini liderlik, evliyalk, hac treleri, mahkemelerde kant sunma, cihat grevleri, Cuma gnleri camide ibadet erkeklere hasredilmitir. Ayrca, erkekler bakan seimi, mirastan daha fazla pay alma, boanma meselesinde takdir hakkna sahip olma ayrcalna sahiptirler. slam imparatorluunun genilemesi, yeni dinin Arabistan snrlar dndaki kltr ve medeniyetlerle karlamasna neden oldu. Farkl lkelerdeki yerel gelenekler de Mslman kadnlarn bamsz bir konuma dorultusunda yollarnn zerindeydi: rnein Fas, Sudan gibi lkelerde miras yasalar etkin olamad: inde slam evlilik hukuku, yaygn geleneklere ters dt; Hindistanda slam miras hukuku Hint kadnlarna bu tr haklar vermeyi reddeden feodal toplum yaps yznden uygulanamad
Baz Yerel Gereklerle Yzleme

Hindistan toplumunun son zamanlarda batyla irtibatnn bir sonucu olarak, din ve gelenekler iinde boulmu Hint kadnlarna rahatlama salayan pek ok sosyal ve ekonomik deiim meydana gelmitir. Ne yazk ki, Mslman kadnlar bu deiikliklerin faydalarndan yoksun braklmlardr. rnein, kiisel hukuktaki deiimlere Mslman liderler ve ulema tarafndan kat bir ekilde muhalefet edilmitir. Her ne kadar Trkiye ve dier Mslman lkelerde kii hukukunda temel iyiletirmeler yaplm olsa da, Hindistanl Mslman liderler erkek zorbal olmadn, slam tarafndan kadnlar zerine yklenen kstlamalarn onlarn en fazla yararna olduunu savunmaktadrlar. Onlara gre pee, z-sayg iin ve ok elilik toplumu gelii gzel cinsel iliki ve metres tutma gibi durumlardan korumak iin zorunludur: ahlakszl denetler ve erdemli bir toplunun yaratlmasna yardmc olur. Onlar doum kontrol ve kadnlarn sosyal ve siyasal hayata itirakine de kardrlar. Hindistan Mslmanlar arasnda, Hint sosyal reform hareketi tarznda hibir ey olmamtr. ada ve kktenci dnce okullarnn zayfl zr dileyici bir ses ve yaklamdan ibaret olmutur. Her iki dnce okulu da, esasen slami retide
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 361
yanl olan bir eyin olmad ve ihtiya duyulan eyin toplumda kadnn konumunu ykseltebilmesi iin slamiyetin gl bir ekilde savunulmas olduu varsaymyla ie koyulurlar. Yalnzca dini kstlamalarn (ayet gerekiyorsa devletin yardmyla) ortadan kaldrlmasn deil ayn zamanda kadnlarn lkenin siyasi ve ekonomik hayatna aktif itirakini de gerektiren zgrln znde kadnlarn ekonomik bamszlnn olduu eklindeki yaln gereklii tanmaya kar bir reddedi durumu vardr. Mslman dnyada genel olarak kadnlarn durumuna gelince, byk slam savunuru Muhammed Kutub, slam lkelerinde kadnlarn genellikle ne sayg ne de zarafet olmayan gerilerde bir konumda olduu gzleminde bulunur. Kadn hayvanlarnkine benzer bir hayat srmektedir; tm varl, sradan dnyevi arzularn bir baka ad olmann tesinde deildir; tatt mutluluktan daha ok mahrumiyetlerden madurdur; kendisine bir ey verilmesinden ziyade haklarndan feragat ettirilir ve nadiren tamamen atlgan bir var olu seviyesinin zerine ykselir. O, bu durumu yoksullua ve erkein gce hayran oluuna balar. Emir Ali, slamn onlar kurtarmak iin gelmi olmadn ima ederek, Mslman kadnlarn geriliinin genel olarak toplumda bir kltr eksikliinin sonucu olduunu ileri srer. Kadnn konumunun ykseltilmesi, erkek stnln varsayan sosyal ve dini kstlamalar ve yoksulluk zerine kararl bir saldry gerektirir. Leninin, kadnlara ynelik kendi hkmetinin tutumu hakknda syledii ey anmsanmaldr: Sovyet hkmeti, yasalarnda kadnlarn aa konumda olduuna dair en kk bir armn braklmad gerei gz nne alnrsa, baka her hangi bir hkmetten daha byk oranda demokrasiyi uygulamtr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Kansal Badarclk Ve nan Etii
Sharon Ryan ev: Sleyman Aydn**
1. Giri
Pek ok insan, derin konular hakknda dnr ve neye inanmas gerektiini merak eder. ou kii, rasyonel inanlara sahip olma konusuyla ilgilenir ve sorumluluk hisseder. Dnceli bir annda birisi, pimanlk duygusu iinde, kararma bu kadar aceleci bir ekilde ulamamalydm diyebilir. Bazen, birisi dierine, ona inanmaman gerekirdi! Dnyada ne var sanyordun? diyecektir. Sradan dnme, konuma ve davranma eklimizden hkmederek, oumuz, Snin pye inanmas gerekir eklindeki cmlelerin dorudan gerek nermeler ifade etmek iin kullanlabileceini dnr. Yani, ou kimse, inanacamz eyle ilgili epistemik ykmllklere sahip olduumuza inanr. Ben, hem neye inanacamz ve hem de aratrmalarmz ne ekilde yneteceimizle ilgili olarak epistemik ykmllklere sahip olduumuza inanyorum. Aslnda, her iki ykmllk trnn, sahip olduumuz en nemli ykmllkler arasnda olduunu dnyorum. Her ne kadar bu makalede bu iddiay savunmayacaksam da, tm dier ykmllklerin, g ve nemlerinin ounu, temel epistemik ykmllklerden aldklarn dnyorum. Hakknda yazmaya deer ok sayda ilgin epistemik ykmllk tr vardr. Bu almada yalnzca bir trn inceleyeceim. Odaklandm ey, yalnzca, belirli bir zamanda, neye inanacamzla (ya da, daha doru olarak, belirli bir nermeye kar hangi kansal tutuma sahip olacamzla ilgili) epistemik ykmllklere sahip olup olmadmz konusu olacaktr. Nasl kant toplayacamz ya da bilimsel aratrmalar ne ekilde yrteceimizle ilgili epistemik ykmllklere sahip olup olmadmz konusunu ele almayacam. Bu noktadan itibaren, epistemik ykmllk ifadesini, zerinde dnlen bir nermeye doru hangi kansal tuPhilosophical Studies 114: 4779, 2003. evirisi yaplan makaleye aadaki linkten ulalabilir: http://www.springerlink.com/content/j824321213406j62/?p=9af173422a974915b52ef59960846e9a&pi=4 ** Dr., nn niversitesi, lahiyat Fakltesi, Din Felsefesi Ana Bilim Dal Ar. Gr.
*
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 364
tumu benimseyeceimizle ilgili epistemik ykmll kastetmek zere kullanacam. Bu tr epistemik ykmllklere sahip olduumuz fikrine kar kan en tannm argman, Kart-stenlilik Argmandr (AVA). Ben, AVAnn kusurlu754 olduunu savunacam. AVA, doru eyi yapmak gerekir grne veya zgr irade tartmasnda badarc sezgilere ballk duyan birisi iin bir cazibeye sahip deildir. Sanrm, doru olan yapmak gerekir fikri ve badarc sezgilere ballk, ou kimse asndan ekici olduu iin, pek ok insan, epistemik gerekeleme dzgseldir ve epistemik ykmllklere sahibiz eklindeki, u anda demode olmu, fakat sezgisel olarak akla yatkn olan fikri srdrmeye davam edebilir.
2. Epistemik Ykmllklere Yneltilen Kart-stenlilik tiraz

Her ne kadar baz ada bilgi kuramclar inanlacak eyle ilgili epistemik ykmllklere sahip olduumuza inansa da, pek ok dier ada bilgi kuramc, inanlacak eyle ilgili epistemik ykmllklere sahip olduumuz grn reddeder. Bu reddedi, tipik olarak, (1) epistemik ykmllklere sahip olduumuz fikrinin, (2) epistemik deontoloji grnn ve (3) iselcilik (internalism) anlaynn rtlmesi olarak ortaya atlr. Epistemik deontoloji, epistemik ykmllklere sahip olduumuz grn gerektirir, fakat epistemik ykmllklere sahip olduumuz gr, epistemik deontolojiyi gerektirmez. Epistemik deontoloji, baka eyler arasnda, inanmamz gereken eye inanmamaktan tr meru bir ekilde azarlanabileceimizi, kmsenebileceimizi ve sulanabileceimizi; inanmamz gereken eye inanmaktan tr ise meru olarak vlebileceimizi veya bunun gibi eyler hak edeceimizi ieren bir grtr.755 Epistemik ykmllkleri savunan birinin, bu dier grlere
Kart-stenlilik Argman (AVA) nn kusurlu olduu karm, ayrca u dnrler tarafndan da savunulmutur: Richard Feldman, Carl Ginet, Matthias Steup ve Bruce Russell. Bkz. Feldman, Voluntary Belief and Epistemic Evaluation, in Matthias Steup, Knowledge, Truth, and Duty (New York: Oxford University Press, 2001), 7792, Epistemic Obligations, Philosophical Perspectives 2 (1988), 235256, ve The Ethics of Belief, Philosophy and Phenomenological Research 60 (2000). Bkz. Ginet, Deciding to Believe, in Steup, Knowledge, Truth, and Duty (New York: Oxford University Press, 2001), 6376. Bkz. Steup, Doxastic Voluntarism and Epistemic Deontology, Acta Analytica, 15 (2000), 2556. Bkz. Steupda, Russell, Epistemic and Moral Duty, 3448. 755 William Alston, AVAnn bir versiyonunu, The Deontological Conception of Epistemic Justification, Philosophical Perspectives 2 (1988) adl almasnda epistemik deontolojizme kar kullanmaktadr ve Alvin
754
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 365
bal olmas gerekmez. AVAnn, deontoloji ve iselcilii alt etmede baarl olup olmad bu makalede tespit edilemeyecek kadar geni bir konudur.756 Bu makalede, AVAnn, epistemik olarak baz nermelere inanmamz, dier bazlarna inanmamamz ve dier nermeler iin ise yargda bulunmay askya almamz gerekir grn baarl bir ekilde rtp rtmediiyle ilgileneceim. Bu tr epistemik ykmllklere sahip olduumuz grne yneltilen merkezi itiraz, AVAnn u ya da bu yorumu eklinde gelmektedir.757 Argmann standart yorumu u ekildedir: Kart-stenlilik Argman 1. ayet epistemik ykmllklere sahipsek, o halde kansal tutumlarn bazen bizim istenli kontrolmz altnda olmalar gerekir. 2. Kansal tutumlar asla bizim istenli kontrolmz altnda deildirler. Dolaysyla, 3. Herhangi bir epistemik ykmlle sahip deiliz (1), (2) ayet, Kart-stenlilik Delili (AVA) salamsa, bu durumda herhangi bir epistemik ykmlle sahip deiliz. Yaygn ifadelerimizin pek ou yanltr; birinin farkl ekilde inanmas gerekirdi ya da birinin bir nermeye inanmas gerekir demek asla doru deildir. nsanlar bu tr ifadeleri, kelimelerin kastettii gerek anlamda, ok sk kullandklar iin, bu argman, ok nemli ve sarsc bir sonuca sahiptir. Osmann, birinin kendisini aramakta olduuna (epistemik olarak) inanmas gerekir dediimiz zaman, yanl olan bir ey sylediimizi kavramak zordur. Tek bana bu temel zerinde bile, AVAy reddetmek birine ekici gelebilir. Bununla birlikte, ayet ncller zerinde gerekten dnrseniz, balangta olduka akla yatkndrlar. Kart-stenlilik Argman, mkem-
Plantinga, Warrant: The Current Debate (New York: Oxford University Press, 1993) adl kitabnda bu argmann baka bir versiyonunu savunmaktadr. 756 Zikrettiim gibi, sanrm, deontolojizm, epistemik ykmllklere sahip olduumuz fikrini gerektirir. Bu nedenle, ayet AVA, epistemik ykmllklere sahip olmadmz gsterirse, bu durumda epistemik deontolojizmin yanl olduunu gstermi olur. selciliin (internalism), epistemik ykmllklere sahip olduumuz fikrini gerektirdiini sanmyorum. Alston ve Plantinga ak bir ekilde iselciliin epistemik ykmllkler gerektirdiine inanmaktadrlar. selciliin bamsz oluuyla ilgili iddiam baka bir makalede savunmaktaym. Bu makalede sylediim hibir ey, bu iddia zerine dayanmamaktadr. 757 Bkz. William Alston, The Deontological Conception of Epistemic Justification, Philosophical Perspectives 2 (1988), 258259.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 366
mel felsefi bir sorun ortaya koymaktadr. yle ki, sezgisel olarak akla yatkn iki ncl, bir karm olarak, meru bir ekilde, sezgisel olarak akla yatkn bir nermenin yanlln gerekli klmaktadr. Bir eyler esnemek zorundadr ve vazgetiiniz ey ne olursa olsun, yle ya da byle sezgilere ters gelecek bir gre saplanm durumda kalrsnz. ncl (1)in arkasndaki mantk, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir eklindeki mehur Kant hkmn bir yorumudur. Bu ilkenin bir yorumu aadaki gibi ifade edilebilir: (OC1): Eer S kiisi, t zamannda bir A yapma ykmllne sahipse, bu durumda S, tde istenli olarak A yapacak gtedir. Gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir fikri ok tandktr. Baz yasalarda yanstlr. Andrea Yeates durumasyla ilgili baz tartmalarda gndeme geldi. Yeates, be ocuunu banyo kvetinde boarak ldren Teksasl kadndr. Bu, ecinsellerin haklarna dair baz ada tartmalarda kullanlan bir ilkedir. Baz ecinseller, ayrmc politikalarla cinsel tercihin bir seim olmadn belirterek mcadele ederler. ayet cinsel tercih, bir tercih deilse, bir ecinsel olmaktan tr birisinin ayrmclk grmemesi ve cezalandrlmamas gerekir. Bu durum gnlk yaamda srekli olarak gndeme gelmektedir. Eer einiz, karlm olduu iin (ya da zerinde sizi arayacak cep telefonu yokken umulmadk bir trafikte taklp kald iin) akam yemei randevusuna gelmediyse, hayal krklna urayabilirsiniz, fakat yle gzkyor ki makul bir ekilde ona kzgn olamazsnz, randevuya gelmedii iin onu sorumlu tutamazsnz. Ykmllkler, onlar gerekletirme gcne sahip olmay gerektirir. Bu fikri epistemolojiye geniletecek olursak yle bir sonu ortaya kar: ayet birisi istenli olarak bir nermeye kar belli bir kansal tutumu benimsemeye g yetiremiyorsa, o kansal tutuma sahip olmaya zorlanamaz. ncl (2), nermelere kar sahip olduumuz kansal tutumlar zerinde uygun kontrol trnden yoksun olduumuz gryle desteklenmektedir. ncl (2) de ifade edilen gr destekleme dorultusunda, William Alston yle der: inancn genellikle, ya da belki de her zaman, dorudan istenli kontrol altnda olduundan kuku duymak iin gl nedenler vardr. nce, deneyim sayesinde-yani, alg, z-bilin, tanklk ve bu veriler zerindeki basit akl yrtme sayesinde, kendim ve kendimle ilgili dnya hakknda elde ettiim inanlar
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 367
dnn. Caddenin aasna doru bir arabann geldiini grdmde, buna istediim gibi inanma ya da inanmama gcne sahip deilim.758 Tm karelerin yuvarlak olduuna inanmay deneyin. Yapamyorsunuz, deil mi? Gayet iyi biliyorsunuz. Ya da, teke tek bir oyunda, Kobe Bryant kolayca yenebileceinizi dnn. Kobeyi yenebileceinizi arzulayabilirsiniz ve bunun doru olduuna inanmay isteyebilirsiniz, fakat gerek bir ekilde ona inanmay baaramazsnz. Belki Tanrya inanmyorsunuz, fakat Tanrya inanmann sizi daha mutlu edeceini dnyorsunuz. Sadece yle yapmaya karar vererek, sz konusu inanc elde edemeyeceksiniz. Bylece, bir ykmlle sahip olmak iin belli bir zgrlk trne ihtiya duyduumuz iin ve kansal tutumlarmz zerinde o zgrlk trnden yoksun olduumuz iin, AVA, nermelere doru sahip olduumuz kansal tutumlarmzla ilgili olarak epistemik ykmllklere sahip olmadmz sonucuna ulamaktadr. Her ne kadar AVA ilgin ise de, nclleri balangta akla yatkn ve geni oranda kabul ediliyor olsa da, kendisinin zayf olduuna inanyorum. Daha yakn bir incelemeye tabi tutulduunda, ncllerden ikisinin de ciddi sorunlar tad grlr. Dolaysyla, AVAnn hibir surette epistemik ykmllklere hoa kal diyecek gte olamayacan savunacam.
3. Gereklilik G Yetirebilmeyi Gerektirmez

ncl (1)in arkasndaki mant ayrntl aklamann en azndan drt ayr ekli vardr. AVAy deerlendirmeme, gereklilik, g yetirebilmeyi gerektirir ilkesinin drt yorumunu inceleyerek balayacam. Her yorumlayn yanl olduunu savunacam. Gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir fikrinin balangtaki akla yatknln ve tannmln bir kenara brakrsak, bu ilke doru deildir. ncl (1)in arkasndaki manta kar tarttktan sonra, dorudan ncl (1)e ve onun, ayet inandmz eyi kontrol edemiyorsak herhangi bir epistemik ykmlle sahip olamayz eklindeki iddiasna kar kacam. Gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir fikriyle ilgili aratrmama, ilkenin bu makalede daha nce belirtilen yorumuyla balayacam. (OC1): Eer S kiisi, t zamannda bir A yapma ykmllne sahipse, bu durumda S, tde istenli olarak A yapacak gtedir.
758
Alston, Concepts of Epistemic Justification, Epistemic Justification: Essays in the Theory of Knowledge (Ithaca: Cornell University Press, 1989),pp. 9192.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 368
(OC1), insanlarn, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir fikrinden yararlandklar zaman, zihinlerinde tadklar fikri yakalamaktadr. Walter SinnottArmstrong759 ve Michael Stocker760, (OC1)le ifade edilen fikre gl itirazlar getirmilerdir. Maalesef, onlarn (OC1)le ilgili eletirileri, epistemik ykmllkler zerine yazlan eserlerde aslnda ihmal edilmi durumdadr. Sinnott-Armstrong, ayet gereklilik g yetirebilmeyi gerektirecek olsa, bir failin, srf kendini onu yapamayacak hale getirmek suretiyle bir eyi yapmak zorunda kalmaktan kendini kurtulabileceini gsteren rnekler verir.761 Michael Stocker, (OC1)e aadaki kart rnei verir: kurumsal-olmayan nedenlerle, rnein, srf gereksiz zarar nlemek iin- plak ayakl ocuklarn yrd bir patika yol zerindeki cam kaldrmas gerektiine samimiyetle inanan bir adam dnn. ayet ocuklardan bazlar onu kementle yakalayp bir aaca balasalar, elbette o, yapmas gereken (ya da yapyor olmas gereken) eyi yapmasn olanaksz kldklar iin yaknabilir. Fakat ayetgereklilik g yetirebilmeyi gerektiriyorsa, birinin yapmaktan engellendii ey, onun yapmas (ya da yapyor olmas) gereken ey olamaz. Fakat basmakalp olarak, ska bu ekilde engellendiimizden sz ederiz.762 Baz filozoflar, Sinnott-Armstrong ve Stockern ok uzaa gitmi olduklarn dnrler. Bazlar, Stockern aaca balanm adam rneini ikna edici bulmazlar. Neticede, eletiride bulunanlar yle bir duruma dikkat ekerler: ayet adam aaca balyken bota kalan parmaklaryla cep telefonundan sizi arayp ne yapmas gerektiini size soracak olsa ona cam kaldrmasn sylemek samalk olur.763 Ona cam yerden kaldrmasn sylemenin samalk olacana katlyorum. Yapamayaca iin, tavsiyeniz anlamsz ve dpedz aptallk olacaktr. Fakat tavsiyenizin anlamsz olmas gerei, onun cam yerden kaldrmas gerektiinin yanl olduunu gstermez. Neticede, tavsiye ettiiniz ey, tam da onlarn yapmas gereken ey olduunda, insanlara tavsiyelerde bulunmak anlamsz olabilir. ayet, sigara imeyi seven ve brakmak istemeyen birine tavsiyeWalter Sinnott-Armstrong, Ought Conversationally Implies Can Philosophical Review XCIII(2) (April 1984), 249261. 760 Michael Stocker, Ought and Can , Australasian Journal of Philosophy 49(3) (December 1971), 306316. 761 Sinnott-Armstrong, sh. 252. 762 Stocker, sh.312 763 Bu eletiri, ok sayda insan tarafndan nerildi bana. Bunlardan bazlar: Ted Drange, Michael Huemer ve Philosophical Studiesn anonim hakemlerinden birisi.
759
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 369
de bulunuyorsanz, sigaray brakmas gerektii tavsiyesinde bulunmak anlamsz ve samadr. Tavsiyede bulunmann anlamszlna ramen, kiinin sigara imeyi brakmas gerektii hala doru olabilir. Ayrca, yle gzkyor ki bir kiinin bir eyi yapmasnn gerektii, fakat pratik nedenlerle, o eyi yapmaya alma zahmetinde bulunmamas gereken durumlar vardr. Sinnott-Armstrongun kavrayna gre, ayet, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesi doru olsa, kii yapmas gereken ey karsnda kendisini o eyi yapamayacak hale getirmek suretiyle ykmllklerden kaabilir. Baz dnrler bu kavrayn, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesini reddetmek iin yeterli olmadn dnr. Nedenini grmek iin, SinnottArmstrongun rneklerinden birinin yorumlann dnelim. Varsayalm ki, bir kii bir meslektana, akam 6.00da onu Pittsburgh havaalanndan gidip alma sz vermitir. Meslektan 6.00da almak iin orada olamasn diye, 5.50de San Fransiscoya giden bir uaa biner. Byle bir durumda, Sinnott-Armstrong, bu kiinin, 06.00da meslektan gidip almakla yine de ykml olduunu ileri srmektedir. Sinnott-Armstrongun grn eletiren alternatif bir gr, birinin yapamayaca bir eyi yapma ykmllne sahip olduu karmn savabilir. Bu alternatif aklama yle diyebilir: meslektan alma sz veren adam, 5.50ye kadar meslektan alma ykmllne sahipti, fakat 5.50den sonra artk o ykmlle sahip deildir. Her ne kadar bu kii, kendini, sahip olduu ykmll yerine getiremeyecek hale getirdii iin meru bir ekilde sulanabilir ise de, imdi meslektan gidip almas imknsz olduu iin sz konusu ykmlle sahip deildir.764 Bu yant, bir yandan gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesine tutunurken, br yandan, sz konusu kiinin meslektan gidip almad iin ayplanmay hak eden bir ey yapm olduu sezgisini de iinde barndrr. Bu yant, Sinnott-Armstrong iin yeterli deildir. Yeterince uzaa gitmemektedir. nk bu yant, sz konusu kiiyi, sadece, San Fransisco uana binmekten tr sulu olmas nedeniyle meslektan gidip almamasndan tr sulu grmektedir. Bu gre gre, sz konusu kii, yapmaya ykml olduu eyi yapmad, yani arkadan gidip almad iin sulu deildir. Durumla ilgili sezgilerim yle:
764
Bu eletiri, Michael Huemer, Michael McKenna ve Matthias Steup tarafndan bana nerildi.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 370
arkadan gidip almak zere Pittsburgh havaalannda bulunmamaktan tr akam 6da ak bir ekilde suludur. Kendisini arkadan alamayacak hale getirmek iin San Fransisco uana binmekten ve arkadan almamaktan tr suludur. Yani, sz konusu kii, 5.50de meslektan gidip almak iin bir ykmlle sahipti ve 6.00da ayn ykmlle hala sahiptir. San Fransisco istikametinde yol alrken adamn eylemleri hakknda dnmeye baladn hayal edin. 6.00da saatine bakar ve sululuk hisseder: imdi Pittsburgh havaalannda olmam gerekiyordu, fakat imdi uakta olduuma gre, yapmam gereken eyi yapamam. Bu kez gerekten byk bir hata yaptm galiba eklinde dnmek onun iin ok doal olacaktr. Bu nedenle, bu alternatif gr, her ne kadar adamn sulu olduu sezgisini yakalasa da, San Fransisco yolunda sululuk duygusuyla tkendiinde, imdi meslektam alyor olmam gerekir diye dnrse, doru olaca sezgisini yakalamamaktadr.765 Bir eyi yapmaya gcmzn yetmeyii, yaplmas gerekeni yapamaymz iin etkili bir mazeret olarak kullanlabilir. Byle bir eyden sz etmek ilgintir. Sanrm, insanlarn (OC1)in cazibesine kaplma nedenlerinden biri budur. Fakat eer gerekten zerinde dnrseniz, onun bazen iyi bir mazeret olmas gerei, (OC1)i gerekelemede ie yaramaz. Her ne kadar, bu mazeretin meru kullanmlar, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir fikrine gven salar gzkse de, aslnda gereklilik g yetirebilmeyi gerektirmez grn desteklemektedir. Sinnott-Armstrong ve Stockern da belirtmi olduu gibi, ayet gereklilik gerekten g yetirebilmeyi gerektirecek olsa, bu gibi durumlarda bir zre ihtiya duymayz. Bir zre ihtiya duyarz, nk yapm olmamz gereken eyi yapmamzdr. Sanrm Sinnott-Armstrongun ve Stockern rnekleri, (OC1)i reddetmek iin mkemmel nedenlerdir. Zira rnek vakalarn her birinde, insanlar, yerine getiremeyecekleri bir ykmlle sahipler.
765
Bu duruma alternatif bir yant, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesini aadaki ekilde deitirmektir: ayet S, t zamannda bir A yapma ykmllne sahipse, bu durumda S, tde istenli olarak A yapmaya, bir t zamannda, g yetirebilir. Bu, burada tartlan Sinnott-Armstrong vakasna yant vermenin ilgin bir eklidir. Gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesini muhafaza ettii gibi, sz konusu adamn akam 6.00da arkadan gidip alma ykmllne sahip olduunu da kabul etmektedir. Bu deiiklik kadar ilgintir ki, bir kiinin gerekletirmeye hibir zaman g yetiremeyecei bir ykmlle sahip olduu vakalarda bunun bir yardm olmayacaktr. Bu tr vakalar makalemde daha sonra tartacam. Bu deiiklik, Philosophical Studiesin anonim hakemlerinden biri tarafndan nerildi.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 371
Stockern makalesini zikreden bir dipnotta, William Alston yle der: son zamanlarda, bu ilkenin eitli istisnalarna deinilmitir. Bununla birlikte, istisnalarn hibirisi, normalde bizim istenli kontrolmz altndaki eylem trlerini iermemektedir. Dolaysyla, genel olarak inanlar zerinde istenli kontrolden yoksunken birinin inanmasnn gerekebileceini ya da inanmasnn yasaklanabileceini gsterme eilimine sahip deildirler.766 Grne baklrsa, Alston, (OC1)i, Sinnott-Armstrong ve Stocker tarafndan verilen rnek eitlerine kar savunmasz olmayacak bir ekilde gzden geirip dzeltebileceimize inanmaktadr. Sanrm aadaki dzeltme, Alstonun fikrini yakalamaktadr: (OC2): Eer S kiisi, t zamannda bir A yapma ykmllne sahipse, bu durumda A, normal olarak Snin istenli kontrol altndaki bir eylemdir. Alstonun anlatmak istedii husus, Sinnott-Armstrong ve Stocker tarafndan sunulan rneklerin, (OC2)i ykacak kadar gl olmaddr. Sanrm Alston bu konuda yanlmaktadr. Her ne kadar biz tipik olarak aalara balanm, yapmamz gereken eyi yapmaktan engellenmi deilsek de, yapmamz gereken eyi ounlukla yapmaya g yetiremeyiz. Alston asndan daha kt olan, (OC1)in dzeltmelerinin daha baarl olmamasdr. Ayrca, belirtmeye deer ki (OC2), bizi, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir fikrinin arkasndaki temel sezgilerin bir ksmndan uzaklatrmaktadr. Faillerin kendileri iin mecburi olan eylemler zerinde tipik olarak istenli kontrolden yoksun olduklar iki rnek sunacam. Bu nedenle, Alston doru olsa bile ve imdiye dek zerinde dnlen rnekler (OC2)yi ykmamsa bile, imdi sunacam iki rnek (OC2)yi ykmaktadr. (OC2)ye kar aadaki itiraz dnn. Varsayalm ki yeni arkadanz Bayan Yapkan Parmak, sizden biraz sr saklyor. Kendisi ciddi bir kleptomandr. stedii eyleri almaktan kendini alamyor ve sizin CD mzik koleksiyonunuz iin acil bir alma arzusuna sahip. Sizi ziyaret etmek iin ilk kez evinize geldikten sonra, tm CDlerinizin kayp olduunu fark ediyorsunuz. Yapkan Parmakn CDlerinizi almamas gerektii, doru muydu? Elbette. Ne var ki, hikye bu ya, kendine tutamad ve onlar ald. alp almama zerinde bir kont-
766
Alston, The Deontological Conception of Epistemic Justification, Philosophical Perspectives 2 (1988), footnote 6, p. 295.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 372
role sahip deil. radesinin aksine almaya zorlanyor. Gereklilik g yetirebilmeyi gerektirmez.767 Birisi istenli olarak asla A yapamayacak olsa bile, bir A yapma ykmllne sahip olabilir. Bu vakada, Yapkan Parmak almaktan saknma gcnde deildir. Bu nedenle, Alstonun talep ettii gereklilii karlamaktadr. te, ok az farkl bir baka vaka. Varsayalm ki Sallanan Adam, biraz aklndan zoru olan bir sallanma meraklsdr. Gece 3.00ten sabah 8.00e kadar salncakl sandalyesine oturup srekli sallanmaya mecburdur. Sallanmay kontrol etmek iin her trl terapiyi denemi, fakat hepsi baarsz olmutur. Sallanan Adam, sallanma rahatszlndan dolay bir ite tutunamyor ve bu, onun ekonomik durumu zerinde bir kayba neden oluyor. yanda bir ocuun tek ebeveynidir ve evinin stma sisteminin parasn demekte sknt ekiyor. Sallanan Adamn en iyi arkada ise zeki bir mhendistir ve Sallanan Adamn sorununu bir zme kavuturmak istemektedir. Sallanan Adamn salncakl sandalyesini bir dalga enerjisi jeneratrne dntrr. Sallanan Adam, gece 3.00 le sabah 8.00 aras, bir gn iin yeterli gelecek enerjiyi retecek kadar sallanmaktadr. Kzna, her gn gece 3.00ten sabah 8.00e dek sallanacana dair sz verir. Her gn verdii sz tutar ve kz snma sknts yaamaz ve mutludur. Sallanan Adamn daha iyi alternatifleri olmadn varsayacak olursak, her gn gece 3.00ten 8.00e dek kontrolsz bir ekilde salland iin kzna kar ykmlln yerine getirmekte midir? Yapyor olmas gereken eyi yapmakta mdr? Kesinlikle yle gzkyor. Ve eer durum buysa, gerekliliin g yetirebilmeyi gerektirmedii bir baka vakaya sahibiz. stenli olarak A yapma gcnde olmasa dahi, A yapmas ( gece 3.00ten sabah 8.00e dek sallanmas) gerekmektedir. A yapmaktadr, fakat bu vaka, ak bir istenli-olmayan mecburi eylem trdr. Yapkan Parmak gibi, zgr bir ekilde yapmas gereken eyi yapma gcnde deildir. Yapkan Parmakla Sallanan Adam arasndaki fark, Yapkan Parmakn yapmamaya mecbur olduu bir eyi yapmaya zorlanyor olmas ve Sallanan Adamn yapmas gereken bir eye zorlanyor olmasdr.
767
Birisi yle diyerek itiraz etmek isteyebilir: ilk bata evinize gelmemesi gerekirdi ve suun izinin srlmesi gereken yer orasdr. ayet bu itiraz yneltecekseniz, istemedii halde sizin evinizdeki bir partiye getirilmi olduunu varsayn.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 373
Alstonun hala etkilenmemi olabileceini varsayyorum. Yapkan Parmak ve Sallanan Adamn yoksun olduklar yeteneklere baka insanlar ounlukla sahip olduklar iin, AVAnn birinci nclnn arkasndaki mant hala ykmam olduumu ileri srebilir. Bu yzden, belki de gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesini aadaki gibi yeniden dzeltmek isteyecektir: (OC3): Eer S, tde bir A yapma ykmllne sahipse, bu durumda, A, normal olarak normal insanlarn istenli kontrol altndaki bir eylemdir. Yapkan Parmak ve Sallanan Adam, nemli bir anlamda, normal olmadklar iin, olarn durumu (OC3) asndan istisna oluturmazlar. oumuz almaktan geri durabiliriz ve oumuz gece 3.00dan sabah 8.00e kadar sallanp durmaktan saknabiliriz. Her ne kadar bu ilke, Alstonun zihninde tad ey olabilse de, (OC3)n ok tuhaf bir ilke olduu aktr. Benim ykmllm olabilecek veya olamayacak bir eyin, dier insanlarn yetenekleriyle belirlenmesi tuhaf gzkmektedir. lkenin bu yorumu aslnda, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir fikrinin ruhuna ters der gibidir. Ayrca yanltr. (OC3)n yanlln grmek iin, zel yeteneklere sahip arkadam Saya Kristin zerinde dnelim. Kristin, saylar tm dnyadaki baka her hangi birinden ok daha hzl hesaplayabilmektedir. Farz edelim ki vergilerini hesaplamaktan ldrm vahi bir adam kalabalk bir kahvehaneye davetsiz bir ekilde girer ve be saniyeden daha az bir zamanda birisi onun matematik ilemini zmedike mekn uuraca tehdidinde bulunur. Evrende baka herhangi bir kahvehaneye gitseydi mekn uurmak zorunda kalacakt. Bylesine karmak bir matematik problemini be saniyeden daha az bir zamanda zmek, tipik olarak insanlarn kontrol altndaki bir ey deildir. Aslnda, Kristin byle yeteneklere sahip tek kiidir. ans eseri, tam da o dakikada Kristin o kahvehanede bulunmaktadr. Kristin, o matematik problemini zme ve tm dier insanlar kurtarma ykmllne sahip midir? Ykmlle sahiptir, matematik problemini zer ve herkes akn bir ekilde, fakat cann kurtarm olarak ve Kristine mteekkir bir ekilde evlerine gider. Kristin tam da yapmas gerekeni yapmtr, Belediye bakan kendisini ereflendirecektir ve baka hi kimse onun yaptn yapamaz. Dolaysyla, (OC3) yanltr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 374
Alstonun fikrini yakalamaya almak iin dnebileceim bir baka yol daha var. Belki o, fikrini aadaki gibi ifade etmek isteyecektir: (OC4) Eer S, tde bir A yapma ykmllne sahipse, bu durumda, ya (1) A, Snin normal bir ekilde istenli olarak icra edebilecei bir eylemdir veya (2), A, normalde normal insanlarn kontrol altndaki bir eylemdir. Saya Kristin vakas, bu ilkenin bir ihlali deildir, nk koul (1) yerine getirilmitir. Sallanan Adam ve Yapkan Parmak vakalar, koul (2)yi salamaktadr. Stockerin ve Sinnott-Armstrongun rneklerindeki faillerin koul (1)i karladklarn varsayabiliriz. Tm bunlara ramen, (OC4)e kart rnekler vardr. Varsayalm ki, Liz, Sally ve Jane bir arkadalarnn acil tbbi bakm maliyetinin denmesine yardmc olmak iin ok miktarda para temin etmeye alyorlar. Farz edelim ki paray oluturmak iin sadece 10 dakikalar kalmtr, aksi takdirde arkadalar tedaviyi alamaya g yetiremeyecektir. Cadde aa yrrlerken, bir kiinin su altnda iki dakikadan fazla nefesini tutabildiinde ok para kazanabildii bir yarmann olduunu fark ederler. Yarmaya ya imdi katlabilirler ya da hi katlamazlar ve yarmaya onlardan sadece birinin katlmasna izin verilecektir. Diyelim ki Jane, hayatnn ounu su altnda nefesini tutabilme yeteneini mkemmelletirmek iin uraarak geirmitir. ou normal insann aksine, bazen nefesini iki dakikadan fazla tutabilmektedir. Ne var ki, Liz, herhangi bir yarmann birincisi olmay arzulamaktadr. Bu nedenle, arkadalarna vnr ve su altnda nefesini iki dakikadan fazla tutabilecei konusunda her ikisini de ikna etmeyi becerir. Aslnda, Liz bunu otuz saniyeden fazla yapamaz ve bunun da farkndadr. Sadece gzlemci olmaya ve bir bakasnn msabakay kazanmasna izin vermeye katlanamamaktadr. Bu durum gz nne alndnda, yapamayacak olsa dahi, Liz, iki dakikadan fazla nefesini tutma ykmllne sahiptir. Ayrca, su altnda iki dakikadan fazla nefesini tutmak normal bir ekilde normal insanlarn kontrol altnda olan bir ey deildir. Bu nedenle, (OC4) da yanltr. u ana dek sunulan rnekler, apak ahlaki ykmllklerle ilgili bir ilke olarak, gereklilik, g yetirebilmeyi gerektirir ilkesini, en makul yorumu zerinde, rtm durumadr. Gereklilik, g yetirebilmeyi gerektirir dncesi, en fazla gereklilikler ahlaki olduu zaman ekicidir. ayet ahlaki gereklilikler,
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 375
onlar yerine getirmek iin istenli yetenekleri gerekli klmyorsa, bu durumda, baka tr ykmllklerin gerekli kldn varsaymak iin bir neden gremiyorum. Yine de, az sonra, ncl (1)e ve dorudan onun, epistemik ykmllkler inanlarmz zerinde istenli kontrol gerektirir iddiasna yneltilen bir itiraza dneceim ksaca. ncl (1)in ilgi merkezi olan epistemik ykmllklere dnmeden nce, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir grn reddediime yneltilen iki itiraz ele alacam. Michael Huemer, benim grme, Sinnott-Armstrong ve Stockerin grne yle diyerek kar kar: neredeyse tm filozoflar ve sradan insanlar gerekliliin g yetirebilmeyi gerektirdii ilkesi zerinde hem fikirdirler. Felsefede hi bir ey, bu kadar yaygn bir kabul grme ayrcalna sahip deildir. Bu hafife alnacak bir ey deildir,768 Kart-stenlilik Argmann balangta sunarken belirttiim gibi, bu argman, felsefi bir paradoks ortaya koymaktadr. Bu argmanla ilgili olarak hangi pozisyonu alrsanz aln, biraz sezgilere ters bir bak asna saplanp kalacaksnz. Kart-stenlilik sorununu bu kadar ilgin ve paradoksal yapan da budur. Gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesiyle ilgili iyice dndkten sonra, kart-rneklerin var olduuna ikna oldum. Ayrca, sanrm, birinin balangta ilkeyi benimsemesine neden olacak dnce eitleri, aslnda ilkeyi gerekeleyecek gte deiller. Sanrm, ilkenin ekiciliiyle ilgili aklamalardan biri udur: yapamayacaklar eyi yapmamalarndan tr insanlar sulamaya ounlukla istekli deiliz. Bununla birlikte, srf susuz olmas yznden birinin hibir ykmlle sahip olmad sonucunu karmak da hata olacaktr. Bazen yapmalar gereken eyi yapamadklar iin insanlar sulamayz. G yetirememe bazen birinin yapmas gereken eyi yapmamasnn mkemmel bir mazeretidir. Ne var ki, nceden de belirttiim gibi, g yetirememenin iyi bir mazeret olmas gerei, aslnda birinin yerine getiremeyecei bir ykmlle sahip olduu iddiasn glendirmektedir. ayet, g yetirememenin ykmllkleri gerekten ortadan kaldrdn dnrsek, u halde byle bir durumda bulunan insanlar hibir ekilde bir zre ihtiya duymazlar. Ayrca birinin yapamayaca eyi yapmaya almasn tavsiye etmenin anlamsz olacan da grm bulunuyoruz. Bu tr tavsiyelerin anlamszl, birini, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesine inanmaya zendirebilir. Fakat bu zendirme
768
Yorumlar, 2002 Bellingham Summer Philosophy Conferencendandr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 376
yanltcdr, nk tavsiyenin anlamsz olmas gerei, samimi bir ykmllk olasln zorunlu olarak ortadan kaldrmaz. Richard Feldman, yerine getiremeyeceimiz ahlaki grevlere sahip olduumuz eklindeki grme aadaki itiraz yneltti: ayet bu gr doruysa, bu durumda birisi, ahlaki ykmllklerimizin yapamayacamz dier eylere de uzayacan ileri srebilir. rnein, belki Orta Doudaki krizi u anda zmek iin bir ykmlle sahibimdir. ayet benim kabul ettiim gr doruysa, bylesine byk problemleri zme yeteneinden yoksun olmam gerei, beni sorumluluktan kurtarmaz.769 Her ne kadar bu itiraza bir yant vereceksem de, belirtmeye deer ki bir yanta sahip olmam gerekmez. Her ey bir yana, ahlaki ykmllklerle ilgili bir kuram sunuyor deilim. Akas, ahlaki ykmllkler konusu ok zordur. Ben sadece gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir fikrini reddediyorum.770 Sylemeye altm btn ey, Orta Dou krizini zmek iin bir ykmlle sahip olup olmadm, o sorunu zemeyecek olmam kuru gereiyle kolay bir ekilde karar verilecek basit bir mesele deildir. O sonu bana kt gzkmemektedir. Aslnda bunun karmak bir sorun olduunu dnyorum. Sanrm Orta Dou krizini zmek iin bir ykmlle sahip deilim. Byle bir ykmlle gerekten sahip olduumu reddetmek iin salam bir nedene sahip olduumu dnyorum. Bu ykmlle sahip deilim nk bu ykmllkle balantl grevlerden birisi iin imza atmadm. Ben sadece bir felsefe profesrym.771 Benzer ekilde, yangn alarm zilini duyduumda atele savama ykmllne de sahip deilim. Bunlar baka insanlarn zel eitim almakszn burnunu sokmamas gereken zel grevlerdir. ayet Orta-Dou sorununu zmeyi deneyecek olsam, inann, iler daha da ktleecektir. Bu durumda, herhalde yolun kenarnda durma ykmllne sahibimdir. Dier taraftan, George W.Bush, Orta Dou sorununu gerek bir ekilde zemeyecek olsa bile bir ykmlle sahiptir. Benzer ekilde, yer alt yolunda, hemen yan baRichard Feldman, bu konuyla ilgili yapm olduumuz bir tartmada bu itiraz ortaya att. Sarah McGrath, 2002 Bellingham Summer Philosophy Conferenceda bu hususu ileri srd. Mark Heller, onun bak asn destekledi. lk bata onlarn yardmn takdir etmesem de, imdi ediyorum. 771 Bu grev, her zaman gerekletiremeyeceim yeterli ykmllklerle birlikte gelir. rnein, bazen mkemmel bir retmen olmaya gcm yetmez. Elimden gelenin en iyisini yaparm, fakat retiyor olmam gereken tarzda retmeyi beceremem. Belli bir kt dnem boyunca iyi retememi olduum iin, iyi retme ykmllne sahip olmadm aklasam sandalyemin etkileneceini dnyor musunuz?
769 770
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 377
mda, yere dm bir kiiye kalp ameliyat yapma ykmllne de sahip deilim.772 Aslnda, kalp ameliyat hakknda bildiklerim gz nne alnrsa, ameliyat yapmama ykmllne sahibim. Yer alt yolunda, bitiikteki arabada mahsur kalan hnerli bir kalp cerrah, yerde yatan kiinin yanna ulap ameliyatn yapamayacak olsa dahi, bu ykmlle sahiptir. Sanrm, baz insanlarn icra ettikleri rol nedeniyle zel ykmllklere sahip olduklar fikri bu itiraz atlatmak iin yararldr.773,774Elbette tm bu durumlarda, ayet grevler zel eitim olmakszn baarlabilecekse, benim grme gre, birisi grevi yerine getirme ykmllne sahip olacaktr. rnein, varsayalm ki bir atei sndrmek iin gereken btn ey kk bir alev zerine bir fincan su dkmektir. Bu durumda, benim grme gre, atei sndrme ykmllne sahibim- bir aaca bal olsam ve yapamayacak olsam bile. Bu nedenle, bir anlamda sz konusu itiraz atlatabilirim. Orta Dou krizini zmek, sahip olmadm zel bir eitim gerektirdii iin, ilgili ykmlle sahip deilim. ayet byle eitim gerektirmeyecek olsayd, bu durumda sanrm ykmlle sahip olurdum. Fakat o durumda, Orta Dou krizi vakas, yalnayak yryen ocuklar tarafndan kullanlan yoldaki krk cam kaldrmaya gc yetmeyen kiiyle ilgili Stockern rnek vakas gibidir. Gereklilik g yetirebilmeyi gerektirmez sonucuna ulamann akla uygun olduuna inanyorum. ayet, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirmiyorsa, Kart-stenlilik Argmannn ilk nclnn yelkenlerindeki rzgrn szlmesine izin verilmi demektir. Gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesine kar kullanlan rneklerle ilgili sezgilerime herkesin katlmadn bildiim iin, imdi dorudan AVAnn birinci nclne kar tartacam. ncl (1)e doruElbette, tm bu durumlarda, ayet grevler, zel eitim olmaksn baarlabilecekse, benim bak ama gre, birisi grevi yerine getirme ykmllne sahip olacaktr. rnein, varsayn ki bir atei sndrmek iin yaplmas gereken btn ey, kk bir alevin zerine bir bardak su dkmektir. Bu durumda herkes onu yapma ykmllne sahiptir-aaca balanm olan ve yle yapmaya g yetiremeyenler bile. 773 Bu, Richard Feldmann rol gereklilikleri diye adlandrd ykmllk eididir. Rol gereklilikleriyle ilgili Feldmann grlerini bu makalenin 4.blmnde tartmaktaym. 774 Bruce Russell aadaki itiraz yneltti. Her hangi bir gn imdi, benim doum gnm olacak. Varsayalm ki arkadam Bruce ki kendisi Detroitte yaamaktadr, doum gn partime katlmak iin kollaryla WV, Morgantownea uacana sz verir. Fiziksel olarak bu ekilde umas imknszdr. Benim grme gre yle gzkyor ki, onun icra etmesi iin eylemin fiziksel olarak imknsz olmas gereine ramen o bu ykmlle sahiptir. Bu biraz hileli itirazdr. rnein sradan bir alglan zerine, beni ziyaret etmek iin bir ku gibi uma ykmllne sahip olduunu dnmem. nk onun verdii szn gerek bir ekilde bir sz olacan dnmem. Ona inanmam veya partiye gelmesini umarm. Eer rnek, sz vermenin meru bir sz verme olaca ekilde anlatlyorsa, bu durumda onun ykmlle sahip olduunu dnmem.
772
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 378
dan yapacam itiraz, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesine yneltilen itirazlardan bamszdr. imdi, yerine getirmeye gcmzn yetmedii epistemik ykmllklere sahip olduumuz eklindeki daha lml bir hususu savunacam.
4. Epistemik Gereklilik G Yetirebilmeyi Gerektirmez

Yerine getiremeyeceimiz epistemik ykmllklere sahip olabildiimizi grmek iin Yapkan Parmak vakasna dnelim. Varsayalm ki kapsaml bir aratrmadan sonra, polis, CDlerinizi Yapkan Parmakn aldna dair ak ve ikna edici kant sunmaktadr size. Fakat varsayalm ki siz arkadanzn sizden alm olduuna inanamyorsunuz. Arkadanzn sizin gveninizi ihlal etmi olduuna inanmann sizin iin ar zc ve zararl olacan varsayalm. Kanta ramen, psikolojik olarak arkadanzn gvenilmez bir hrsz olduuna inanamyorsunuz. Epistemik bir bak asyla, arkadanzn bir hrsz olduuna inanmanz gerekir mi? Elbette gerekir, inanc oluturmaya g yetiremeseniz dahi yle inanmanz gerekir. Kansal tutumlar istenli olarak elde edilmeseler bile, neye inanacamz konusunda yine de ykmllklere sahip olabiliriz. (OC2), (OC3) ve (OC4)e uydurmak iin, insanlarn dzenli bir ekilde akl yrtme hatalar yaptklarn ileri sren psikolojik literatrn hakl olduunu dnn. Bu tr bulgulardan karmamz gereken ey, akl yrtmemiz gereken tarzda akl yrtmediimizdir. ncl veya buna benzer bir yanl dnceyi reddetmenin, yapmamamz gereken ey olduunu dndmz zaman yanlm olduumuz sonucunu karmayz. Bu nedenle, ncl (1) yanltr. AVAnn ortaya koymu olduu paradoksu atlatmak iin, ncl (1)i reddetmemiz ve Osmann, birisinin kendisini aradna inanmas gerektiine inanmaya devam etmemiz gerekir. Epistemik ykmllklere sahip olduumuz fikrini terk etmemiz gerekmez. Vurgulamaya deer ki, ahlaki ykmllkler konusunda yanlyor olsam bile, AVA, alt edilmitir. Bu argman rtmek iin gereken btn ey, yerine getiremeyeceimiz epistemik ykmllklere sahip olduumuz grdr. Bu, CDlerinizi aldna inanamaya g yetiremediiniz kleptoman vakasnda tartma gtrmeyecek bir ekilde fazlasyla ispatlanmtr. Richard Feldman, benim savunduumdan daha tutucu bir gr savunmutur. Bir AVA yorumunu
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 379
tahlil ederken, Feldman, yalnzca yerine getiremeyeceimiz epistemik ykmllklere sahip olabileceimizi ileri srer. Gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesini, tipik ahlaki ykmllkler iin kabul etmeye isteklidir. Yerine getiremeyeceimiz olaan ahlaki ykmllklere sahip olabileceimiz gr, en azndan balang itibariyle, pek ok okuyucuya sezgisel olarak ters gzkecei iin, Feldmann grne bir gz atmaya deer.
5. Epistemik Ykmllkler Ve Rol Ykmllkleri

Richard Feldman, epistemik ykmllklere sahip olma, inanlarmz istenli olarak kontrol edebilmemizi gerektirir grne kar kmtr.775 Bununla birlikte, Feldman, yerine getiremeyeceimiz sradan ahlaki ykmllklere sahip olduumuz eklindeki daha geni iddiay ileri srmez. Feldman, epistemik durumlarla, tipik ahlaki durumlar farkl bir ekilde ele alabileceimize dair ilgin bir aklama getirir. Epistemik ykmllklere dair en son savunmasnda, Feldman epistemik ykmllkleri, rol gereklilikleri diye adlandrd eyle kyaslar. Bu, benim Orta-Dou krizini zmek iin bir ykmlle sahip deilim iddiasnda bulunduumda mracaat ettiim fikirlerden biridir. Feldmana gre, Kiinin belirli bir rol icra etmesinden ya da belirli bir konuma sahip olmasndan ortaya kan gereklilikler vardr. retmenlerin konular ak bir ekilde aklamalar gerekir. Ebeveynlerin ocuklarnn bakmn yapmalar gerekirYetersiz retmenler, yetersiz ebeveynleryapmalar gereken eyi yapamyor olabilirler. Benzer ekilde, diyebilirim ki, inan oluturma, insanlarn yapt bir eydir. Yani, biz dnyaya dair deneyimlerimize yant olarak inanlar olutururuz. Bu aktiviteye dhil olan her hangi birinin onu doru yapmas gerekir. Bana gre, onlarn yapmas gereken (korku ya da arzularndan ziyade) kantlarn izlemektir. Epistemik ykmllklerin bu trden olduunu dnyorum-onlar belirli bir rol icra etmek iin doru yolu tasvir etmektedirler.776
Bkz. Feldman, Voluntary Belief and Epistemic Evaluation, Epistemic Obligations,ve The Ethics of Belief. Bruce Russell, bu iddiay ayrca, Steup, 34-48da, Epistemic and Moral Duty adl makalesinde savunmaktadr. 776 Feldman, Voluntary Belief and Epistemic Evaluation, 88.
775
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 380
Feldmann gr akla yatkn mdr? Sanrm, kantmzla uyumlu olarak inanmamz gerektiini ileri srerken hakldr.777 Sanrm, kansal istenlilik yanl olsa bile, o hususta hakldr. Bu nedenle, yerine getirmeye gcmzn yetmeyecei epistemik ykmllklere sahip olabileceimizi iddia etmede hakldr. Beceriksiz retmenlerin yapmalar gereken eyi yapamadklar ve yeteneksiz ebeveynlerin yapmalar gereken eyi yapamayabilecekleri hususunda da Feldmanla ayn fikirdeyim. yle gzkyor ki ebeveyn olmak ve retmen olmak zel ykmllklerle gelen zel rollerdir. rnein, bir anne, ocuunun akan burnunu silmek iin bir ykmlle sahiptir, fakat olay kenardan izleyen kiinin byle bir ykmll yoktur. Bu nedenle, sanrm, zel rol ykmllklerinin var olduu fikri ok mantkldr. Sanrm bu fikir Orta-Dou sorunuyla ilgili olarak George Bushun durumuna kyaslandnda benim durumum hakknda dnrken yararldr. Bununla birlikte, Feldmann, epistemik ykmllkleri rol ykmllkler olarak karakterize etmesini kabul etmiyorum. Bir inanan olma roln stlenmemizden tr zel bir rol stlendiimizi sylemenin bir anlam tadn dnmyorum. nk inanan olmann, (ilgin bir anlamda) stlendiimiz zel bir rol olduunu dnmyorum. Kansal istenlilik doruysa bile ve biz sahip olduumuz belli kansal tutumlar istenli olarak stleniyor olsak bile, kansal tutumlara sahip olan ey eidi olma roln stlendiimizi savunmak makul deildir. yle gzkyor ki, srf bilinli insanlar olmamzdan tr inanan kimseleriz. Tm insanlar inananlardr. Bir inanan olmak, baz insanlarn stlendii bazlarnn stlenmedii zel bir rol deildir. Her ne kadar, zel, rol ykmllkleri diye tasvir edilebilecek birtakm epistemik ykmllklerin var olduunu dnsem de, AVAnn kar kt ve Feldman tarafndan ele alnan rol ykmllkler, bu zel trden deildirler. rnein, eer bir dknt rahatszlyla bir cildiyeciye giderseniz, dkntnn ne olduunu, ona neyin neden olduunu ve onu nasl tedavi edeceini bilmek iin bir zel, epistemik, rol ykmllne sahip olabilir. Bununla birlikte, AVAnn saldrs altndaki genel, epistemik ykmllkler, cildiyeciniz tarafndan sahip olunan zel epistemik ykmllk gibi deildir. Szde AVA tarafndan yklan tipik epistemik ykm-
777
Kantsalcln doru olduunu varsayyorum. Kantsalcln dikkatli bir ele aln ve savunmas iin bkz.Richard Feldman ve Earl Conee, Evidentialism, Philosophical Studies (1985), 15-34.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 381
llk tr, rol ykmllklerine ok fazla benzemez. Sradan ahlaki ykmllkler gibidirler. Feldmann grn eletirirken yararlandm zel kelimesinden biraz uzaklayorum. Aslnda, Feldman, zel terimini kullanmaz. ayet bu, eletirimi hileli klacaksa, bu durumda temel itirazm u olur: inananlar olarak sahip olduumuz rollerle ahlaki failler olarak sahip olduumuz roller arasnda anlaml hibir fark yoktur. Bu durumda, Feldman, gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesinde, srf roller temelinde, epistemik ve ahlaki ykmllk arasnda tutarl bir ekilde ayrm yapamaz. Bu nedenle, bana yle gzkyor ki Feldmann, epistemik gereklilikleri rol gereklilikleri olarak nitelendirmesi, gereklilik genel olarak g yetirebilmeyi gerektirmez fikrini kabul etmeyi ok korkutucu bulanlar iin yardmc deildir. Daha iyi bir aklama basite udur: her ne kadar gereklilik g yetirebilmeyi gerektirir ilkesi dikkatli bir aratrma ncesi makul gzkm olsa da, aratrmamz gerekliliin gerek bir ekilde g yetirebilmeyi gerektirmediini gerekelemektedir. Sonu udur: birisinin istenli olarak erimesi umulamaz olsa bile, o kii bir standarda tabi tutulabilir. Kleptomanlar, bir kleptoman olma roln zgr bir ekilde kabul etmemi olsalar bile ve almann nne geemez olsalar bile, farkl bir ekilde davranmalar gerekmektedir. Kafadan zoru olan Sallanan Adam, sallanmaktan kendini alamyor olsa bile, sallanmamas gerekmektedir. Herhangi bir ilgin anlamda, bir ahlaki fail olma roln stlenmemi ve ahlaken doru eyi yapamyor olsalar bile, tm insanlarn ahlaken doru olan eyi yapmalar gerekir. Benzer ekilde yle diyebiliriz: btn insanlar, ayet istenli olarak yle yapamasalar bile ve inanlar oluturan yaratklar olma zel roln stlenemeseler bile, kantlaryla uyumlu olan kansal tutumlara sahip olmalar gerekir. ncl (1) reddedilebilir. Gereklilik g yetirebilmeyi gerektirmez. AVA, epistemik ykmllklere sahip olmadn gstermez.
6. Kansal sten-Dlk
Her ne kadar, AVAnn rtlm olduuna ikna olmu olsam da, ncl (2)ye geri dneceim. Belki baz okuyucular, AVAnn rtlm olduuna hala ikna olmam olabilirler. Ayrca, ncl (2)nin gerek olup olmamas tek bana ilgin bir konudur ve dikkatli bir aratrmay hak etmektedir. Grdm
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 382
kadaryla, inanlarmzn bize bal olup olmamas, din felsefesinde nemli sonulara sahiptir. ayet, inanlarmz kontrol edemiyorsak, bu durumda yle gzkyor ki ibadete layk hibir Tanr bizim ona zgr bir ekilde inanmamz umamaz. nanmadaki baarszln cezalandrlmas tamamen uygunsuz gzkmektedir. Ve ayet inanlarmz bize bal deillerse ve ok sayda insan Tanrya inanmyorsa, bu tamamen affedilmez bir felaket ekli gibi gzkmektedir.778 ncl (2), epistemolojik eserlerde ok az savunulmutur.779 Genellikle aikr bir gereklik olarak ne srlr. Mantk udur: inanmayla son bulduumuz ey zerinde kontrole sahip deiliz. nandmz eye karar veremeyiz. Belki aratrmamzn deiik grnlerini kontrol edebiliriz ve belki dnyann deiik grnlerini kontrol edebilir ve bu sayede inanlarmz etkileyebiliriz, fakat ne zaman ki elimizde kant vardr ve biz bir nermeyi ele almaktayz, bir kansal tutum olutururuz ve o bizim istenli olarak yaptmz bir ey olmayacaktr. Feldmann ifade ettii gibi biz kantlarmzn (ya da belki inanlara neden olan kantsal-olmayan her ne varsa onlarla birlemi olan kantlarmzn) eline dm durumdayz.780 ncl (2) lehine sunulan ksa dncelerden bazlar dikkatli bir ekilde incelenmeye deerdir. Alvin Plantinga ncl (2) lehine aadaki vakay sunar:781 Cadde aa araba kullanrken yaklaan bir otomobil olarak gzken eyle karlam durumdaym; byle bir durumda, genellikle yaklaan bir otomobilin var olduuna inanp inanmama bana bal deildir Amerikan nfusunun inin nfusunu getiine inanmam iin bana bir milyon dolar neriyorsunuz; elimden geldiince gayret edebilirim, en u noktaya dek kendimi zorlayabilirim: ie yaramayacaktr.782 Plantinga, birisinin derhal inanamayaca ok sayda eyin olduunu sylerken hakldr. u an elimdeki kantla, Birleik Devletler nfusunun inin nfusunu getiine hemen inanamam. Bu doru. Bu, inancmn kontrolm altnda ya da istenli veya zgrce olmadn gsterir mi?
Theodore Drange, Nonbelief and Evil (Amherst, NY:Prometheus Press, 1998). Alstonun almas bir istisnadr. 780 Feldman, Voluntary Belief and Epistemic Evaluation, 83. 781 Alston, ayn tr rnei, The Deontological Conception of Epistemic Justificationadl makalesinin 263.sayfasnda vermektedir. 782 Plantinga, Warrant: The Current Debate, 24.
778 779
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 383
Hi de deil. Bu, birinin zgrce diye telakki edecei baka eylemler zerinde dnerek grlebilir. Derhal yapamayacam ok sayda ey vardr. Varsayalm cadde aa araba kullanyorum ve bir anneyle ocuunun yoldan aa yrdklerini gryorum. Onlar gryorum ve kendime soruyorum, zerlerine mi srsem acaba? Derhal ve zgr bir ekilde, yle yapmamaya karar verip sonra serbeste kullanrm arabam. Aslnda, ok nemli bir anlamda, hemen yle bir ey yapamam. Bana bir milyon dolar verebilirsiniz ve yine de yle yapamam. Bu tam olarak benim yapabileceim bir ey deildir. Bu, zgr bir ekilde ocukla annenin zerine srmemeye karar vermediimi gsterir mi? Elbette deil. Plantinga, anne ve ocuun zerine srmeme kararmn zgrce olduuna katlabilir, fakat bir anlamda, ocukla annenin zerine srmeye gerek bir ekilde karar verebileceim yantn verebilir; hi yapmayacam bir eydir nk bana yeterince salam bir drt verilmi deildir. Akas, srf pein para iin ldrecek kii deilimdir. Belki kesin olarak onlarn gerek bir ekilde ok kt olduklarn bilsem yapabilirim ve zerlerine srmekle onlarn neden olacaklar byk bir trajediyi engelliyor olacamdr. Bu yanta katlyorum. ayet yapmak iin salam nedenlerim varsa yapabilirim. Fakat bu fazladan anlam saptrmas, vakay dramatik bir ekilde deitirecektir. Plantingann rneindeki fazladan anlam saptrmasn Birleik Devletler nfusunun inin nfusundan daha byk olduuna inanmayla ilgili olarak dnrsek, ona da inanabileceimi gsterecektir. Doru drt eidi bana verilmise, yani, ayet ona inanmak iin salam nedenlerle donatlmsam ona da inanabilirim. Bir milyon dolar ie yaramayacaktr. nanmak iin doru neden trne ihtiyacm vardr ve onun iyi kant olarak grnen ey formunda gelmesi gerekir. rnein, ayet New York Times dergisinde Birleik Devletler nfusunun inin nfusundan daha byk olduunu okusam ve sonra benzer bir haberi National Public Radioyu dinlerken duysam, arrm, fakat inanabilirim, hatta inanrm. Bu nedenle, aksi istikamette ok byk kant olarak grdm ey karsnda, her hangi bir eye tam olarak inanamyor olmam kuru gerei, inanlarmn kontrolm altnda olmadklarn gstermez. En fazla, bir nermeye, inanma da greyim tarznda mecburen inanamayacamz gsterir. Bununla ilgili bu kadar kt olan nedir? Richard Feldman, ncl (2) iin bir baka benzer savunma hatt salar:
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 384
Basit eylemlerle inanlar arasndaki ztlk dikkat ekicidir. u anki nispeten normal koullarm altnda, eer elimi kaldrmak istiyorsam, onu derhal yapabilirim. Tersine, eer ok gemeden yamur yamaya balayacana inanmak istiyorsam, onu hemen yapamam.783 Bu fikirle birlikte sorun vardr. Birincisi, kansal bir tutum oluturmann zgr olmas iin, tpk elimi yukar kaldrmam gibi olmasna gerek yoktur. Tipik olarak, birinin elini kaldrmas bizim iin nemli deildir. Eer elimi kaldrmam benden isterseniz, bo gzlerle size bakp nasl yani diye dnebilir ve elimi kaldrabilirim. Genellikle, inanlar bunun gibi deildirler. Tipik olarak, kansal bir tutum oluturma, birisinin olaan st durumlar altnda elini kaldrmas gibidir daha ok. rnein, elinizi kaldrmanzn, utanga olduunuza ve dnyann en kt arkclarndan biri olduunuza hakl olarak inandnz bir anda, kalabalk bir insan nnde tek bana bir ark sylemek iin gnll olacanz anlamna geldiinde olduu gibi. Bu koullar altnda, elinizi hemen kaldrabileceinizi sylemek yanltr. Yine de, eer elinizi kaldrrsanz ya da kaldrmamaya karar verirseniz, zgr bir ekilde yle yapabileceksiniz. Bu nedenle, eer bir eye derhal inanamyorsanz, bu inanlarnzn istenli olmadklarn gstermez. kinci problem udur: koullar nispeten normal yapan eyin ayrntlar nemlidir. stersem elimi derhal yukar kaldrabileceim hakikaten doru deildir. Baka pek ok eyin de doru olmas gerekir. rnein, beynimin doru bir ekilde alyor, kolumun doru bir ekilde alyor olmas vs. gerekir. Eer birinin elini kaldrmas zgr bir eylemse, tm bu ayrntlar, Feldmann normal koullarnn bir paras olur. Bir istemin kuru mevcudiyeti, eylemi zgr klmak iin yeterli deildir. Bir eyin meydana gelmesini istemek ve onun da derhal meydana gelmesi sama olmaz m? Bu zgrlk deil, by veya daha kt bir ey olacaktr. Benzer ekilde, inan durumunda, zgr bir ekilde inanmak iin yalnzca bir inanma arzusundan daha fazlasna ihtiya duyarz. Ksa bir sre sonra yamur yamaya balayacana zgrce inanmak istiyorsam, baka bir sr eyin de doru olmas gerekecektir. En nemli olarak, ksa sre sonra yamur yaacakm gibi gzkmesi gerekecektir bana. Beynim doru bir ekilde
783
Feldman, Voluntary Belief and Epistemic Evaluation, 80.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 385
alyor olmak zorunda olacaktr. Srf bana doru gibi gzkmyor diye bir eye inanamyor olmam, inanlarmn zgr olmadklarn gstermez. Srf istediim eyi yapamyor veya inanamyor olmam, zgr olmadm gstermez. nc problem de udur: baz inanlar olaan koullar altnda hemen elini kaldrmaya ok fazla benzer. rnein, biraz zgn ve kkn hissettiinizi varsayn. Korkuyu atlatmak iin tm ihtiya duyacanz ey, kendinizle ilgili ho bir eye inanmaya balamanzdr. Ben sizin arkadanzm ve size yardm etmek iin buradaym. Geen hafta New York ehir Maratonunu kazandnz varsayn. Sizden bu maratonu kazandnza derhal inanmanz istiyorum. Bahse varm hemen inanabilirsiniz. nermeyi dneceksiniz, inanmak isteyeceksiniz nk daha iyi hissetmenizi salayacan biliyorsunuz ve derhal onu benimseyeceksiniz. Zaten eilimsel olarak maratonu kazandnza inandnz doru olsa da, yerine getirmeye kandrlm olduunuz eylemler iin de benzer eyler sylenebilir. ncl (2)yle ilgili bir baka savunma denemesi yapalm. Alston, sadece yle yapmaya karar vermek suretiyle bir nermeye kar nermesel bir tutumu deitirebilir misiniz? sorusunu yneltip, byle bir gce sahip olmadm bana ak gzkyor eklinde yantlar.784 Dorusu, bana yle gzkyor ki ben bu gce sahibim ve bir hayli kullanmaktaym. zel glere sahip olmadmdan eminim. rnein, 11Eyll, 2001 sabah, NPRyi dinliyordum ve bir uan kaza sonucu Dnya Ticaret Kulelerinden birine arptna inandm. kinci uak ikinci kuleye arptktan sonra ve Pentagon da vurulunca yanlm olduuma karar verdim. Gerekle yzlemenin daha iyi olduuna ve onun bir kaza olmadn inanmaya karar verdim ve hemen ardndan da yle oldu zaten. Kantn nasl gzktnden bamsz bir ekilde bir nermeye inanmaya, inanmamaya veya yargm askya almaya tamamen karar veremeyeceim dorudur. Kansal kararlarm, bana salam kant olarak gzken eylerle (veya beni drtkleyen ey her neyse onlarla) ynetilmektedir. Bununla birlikte, kansal tutumlar deitirmek iin bir karar verirsem, kansal tutumlarm o dorultuda uyarlayabilirim. Bu zellii paylaan ok sayda zgr eylem vardr. Bat Virginiada bir gn, sorunu ok dikkatli bir ekilde ve uzun sre dndkten sonra, arabayla
784
Alston, The Deontological Conception of Epistemic Evaluation, 263.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 386
yolda arplan hayvan yiyecek kimse olmayacama karar verdim. imdi ne zaman arplarak ldrlm bir hayvan grsem, durmama kararma bal olarak hzla arabam srp geerim. Bu karar deitirmek iin son derece gl isteklendirici eye ihtiya duyarm. Sigara imeye balamaya hemen karar veremem. O karar almak iin son derece gl isteklendirici bir eye ihtiya duyacamdr ve onun ne olabileceini dahi tahayyl edemiyorum. Fakat ayet bu kararlar almay becerebilirsem, eylemleri de hallederim. Bu nedenle, kansal tutumlarm deitirebileceimi dnyorum. Kantlarm (ya da dier drtlerim) yle yapma dorultusunda kararm etkiledii her zaman yle yaparm. Yeni kant olmakszn veya kantmla ilgili yeni bir deerlendirme olmadka tipik olarak kansal tutumlarm tamamen deitiremem. Fakat ne zaman tutumlar deitirmeye karar vermek iin bir nedenim olursa, yle yapabilirim ve yaparm da. Bu snrlama, kansal zgrlmle ilgili bir snrlama deildir ve AVAnn ikinci ncln kabul etmek iin salam bir neden deildir.785 Plantingann, inanmada greyim hadi tarznda mecburen inanamayacamz iddias, inanlarmzn zgr bir ekilde elde edilmediini gstermez. Feldmann, inanmak istediimiz her eye inanamayacamz iddias da, inanlarmzn zgr olmadn gstermez. Alston, sadece yle yapmaya karar vermek suretiyle kansal tutumlarmz deitiremeyeceimizi ileri srerken yanlmaktadr. ncl (2)yi desteklemek iin kullanlabilecek bir baka benzer dnce izgisi de yledir: Bir kez, pye inanmaya karar verdiimde, pye inanacam ve sonra alternatif bir kansal tutumu derhal stlenemeyeceim. Bu, kansal tutumlarmn zgr olmadn gsterir mi? ayet baka trl davranmaya g yetirebilmem, istenli bir eylemin zorunlu bir koulu deilse, kansal tutumlarmn zgr olmadn gstermez.786 Kilitli oda rnei veya bir baka Frankfurt-tarz kart rnek, pek ok kiinin kesin ispatlar olarak grdkleri eyi temin eder: bu ispatlara gre, baka trl davranmaya g yetirebilme zgr bir eylemin zorunBu isten dlk savunmasyla ilgili bir baka sorun onun unu varsayyor gzkmesidir: ayet birisi A yapmaya karar verdii iin A yapyor ise, ancak o zaman zgr bir ekilde A yapmaktadr. Bu varsayma, bu blmn son paragrafnda kar kacam ve onu bu makalenin 6,7 ve 8.ci blmlerinde ayrntl olarak tartacam. Aslnda yle dnyorum: zgr bir eylem, isteyerek yaplan bir eylemdir, dolaysyla sz konusu eylemi yapmak iin ak bir karar ya da niyet iermesi gerekmez. 786 Belirtmeye deer ki Alston, baka trl davranmaya g yetirebilmenin, zgr bir eylem iin zorunlu bir koul olduuna aka inanmaktadr.
785
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 387
lu bir koulu deildir. Varsayalm ki bir odada kulaklkla mzik dinliyorum ve tamamen kendimi elendiriyorum. Odadan ayrlmak istemiyorum. Aslnda, u anda bulunmay tercih edebileceim baka bir mekn da yoktur. Benim bilgim dnda, arkadalarm odamn kapsn kilitlemiler ve dar kp srprizi hemen grmemi istemiyorlar. Baka trl yapamayacak ve oday terk edemeyecek olsam bile odamda zgrce durmaktaym. nanmay amaladm eye inanyor olduum srece, zgrm. Bu nedenle, bu fikir de ncl (2)yi desteklememektedir. nanlarmzn pek ou, olduka abuk bir ekilde zerimize gelir. Baz algsal inanlar adeta kendiliindendir. Bir eylem ya da bir inancn neredeyse kendiliinden olmas gerei, onu, istend, kontrol d ya da zgr olmayan olarak grmek iin bir neden deildir. Her sabah, alarm saatim aldnda, kendiliinden, isteyerek ve istenli bir ekilde alarm saatimi kapatyorum. Arkadam kahvehaneye giderken grdmde kendiliinden, istenli olarak ve zgrce merhaba diyorum. Son olarak, birisi, genellikle ok fazla gayret gstermeksizin, planlamakszn ve inanmak iin ak bir karar olmakszn inandmz belirtilebilir. nanlarn bu niteliini, yaptmz dier eylerle karlatrn. rnein, u anda, bir ara vermeyi ve kouya gitmeyi dnyorum. Bir kouya gitmeyi dnyorum, gerekten bir kouya gideceime karar veriyorum ve sonra gerek bir ekilde dar kyorum ve kouyorum. Bilinli olarak dnyorum, vay be komaya gideceim. nanlar olutururken genellikle byle bilinli planlar yapmam. hey gnein parladna inanacam deyip ve sonra gnein parladna inanmam. ounlukla dorudan inanrm. Sz konusu kartlk dorudur, fakat bu, kansal tutumlarn kontrolmz dnda olduu fikrini desteklemez. Komaya gittiimi dnn. Bir sre sonra, bilinli bir gayret ve planlama olmakszn, sol bacam, sa bacam, sol kolumu, sa kolumu vs. hareket ettirmek iin aka karar vermeksizin kollarm ve bacaklarm hareket ettiriyor olacam. Uzuvlarm saa sola hareket ettiririm sadece. Her ne kadar sa bacam ve sonra sol bacam ve sonra sa bacam hareket ettirmeyi amalam olmasam da, bu hareketlerin her birisi isteyerek yaplr. Uzuvlarmn hareketini yapan ben olduum srece ve benim istediim ekilde hareket ettikleri srece zgr bir ekilde komaktaymdr. Komam benim kontrolm altndadr. nanmay amawww.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 388
ladm eye inandm srece, zgrce inanrm. steyerek A yapmak iin, ak bir ekilde A yapmaya niyetlenmek gerekmez. Birisinin A yapmaya niyetlenmesinden tr A yapmas, bir eylemin zgrce olmas iin zorunlu koul deildir. Zorunlu olan btn ey, eylemin isteyerek yaplmasdr.787 Mevcut yazn dnyasnda belirtilen nedenlerin, AVAnn ikinci ncln desteklemedii sonucuna ulamaktaym. AVAnn ikinci ncl hi de ak bir gereklik deildir.
7. Kansal stenlilik
Kansal isten-dln apak olduu lehine ok fazla ey var. Kansal istenliliin doru olduuna her hangi biri gerekten inanyor mu? Kansal istenlilik savunulabilir midir? Daha nce zikrettiim gibi, sanrm pek ok teist en azndan neye inanacamza zgrce karar verebileceimizi umuyor olmas gerekir. Felsefe tarihinde eitli byk ahsiyetler, ak bir ekilde istenlilik taraftaryd. Augustine, Auqinas, W.K. Clifford, James, Pascal, Descartes, Kierkegaard ve Tolstoy ak rneklerdir.788 Descartes, ak bir ekilde inanlarmz zerinde kontrole sahip olduumuzu dnd. rnein, First Meditationda, Descartes, gayretini genel olarak evvelki tm fikirlerimi ykmak olarak tasvir eder.789 The Principlesta Descartes yle der: Nihayet, onayn verebilen ya da saklayabilen bir zgr irademizin var olduu, bunun bizde doutan bulunan ilk ve en sradan dncelerden biri olarak grlebilecei ok aktr790 Daha yakn zamanlarda Carl Ginet791, Matthias Steup792, Bas Van Frassen793, Mark Heller794 ve Roderick Chisholm795 kansal istenlilie ballk gstermilerdir. Chisholm yle der: ayet z denetim, hareket iin zorunlu olan bir eyse, baz inanlarmz eylem gibi olacaklardr. Bir kii irdelemede bulunup sonunda bir karara vard-
Benim grme gre, Snin Ay isteyerek yapmas, Snin, A yapmada baarl olma olaslyla ilgili her hangi bir inanca sahip olmasn gerektirmez. 788 Kansal istenliliin felsefe tarihindeki bir tartmas iin, Louis P.Pojmannn Religious Belief and theWill (London and New York: Routledge & Kegan Paul, 1986) adl kitabnn birinci blmne baknz. 789 L. Lafleur, Descartes Meditations on First Philosophy (New York: 1951), p. 17. 790 Elizabeth Haldane and G.R.T. Ross, The Philosophical Works of Descartes (New York: 1911), xxxix. 791 Ginet, Deciding to Believe.
787
Steup, Doxastic Voluntarism and Epistemic Deontologism. VanFrassen, Belief and the Will, Journal of Philosophy (1984). 794 Mark Heller, Hobartian Voluntarism: Grounding a Deontological Conception of Epistemic Justification, Pacific Philosophical Quarterly, vol. 81, no. 2 (June 2000), pp. 130141. 795 Roderick Chisholm, Lewis Ethics of Belief, in P.A. Schilpp (ed.), The Philosophy of C.I. Lewis (LaSalle, IL: Open Court, 1968), Theory of Knowledge, 2nd edition (Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1977).
792 793
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 389
nda, onun karar ona atfettiimiz her hangi bir eylem kadar onun kontrolnde olacaktr796 Ginet, birinin sadece yle yapmaya karar vererek kesin kantlar olmakszn bir eye inand durumlarn var olduunu dnr.797 Akas, baz insanlar iin, kansal istenlilik doru gzkmektedir. Fakat kansal istenlilik gerekten savunulabilir midir? Matthias Steup son zamanlarda kansal istenlilikle ilgili ok dikkatli ve ilgin bir savunma ortaya koymu durumdadr.798 Her ne kadar onun AVAya kar kapsaml argmannn girift ayrntlarna deinecek olmasam da, merkezi grne deineceim. Esas olarak Steup, inanmaya karar verdiimiz eye inanyor olduumuzda, inanlarmzn zgr olduuna inanr. O, kansal bir kararn oluturulmasyla icra edilmesi arasnda bir ayrm yapar. Steup, sradan eylemleri inanlarla kyaslamak suretiyle grn kurar. imdi, tpk bir eylemin lehine ve aleyhine nedenlerimizi tartabildiimiz gibi, bir nerme lehine ve aleyhine de kantlar tartabiliriz. Bu nedenle, pratik bir irdelemeye ilaveten, epistemik irdeleme vardr.799 Sonra yle sorar, ayet pratik irdelemeyle megul olmak suretiyle ne yapacamza karar verebiliyorsak, kant tartmak suretiyle, yani epistemik irdelemede bulunarak da, neye inanacamza karar verme gcnde olmamz gerekmez mi?800 Yantn evet olduunu dnr. Steupa gre, bir karar yrtrm, rnein pye inanmak iin, ayet p inancn oluturursam, kantmn pyi desteklediine hkmetmem, o inancn nedensel tarihinde katkda bulunan bir etkendir.801 Yani, ayet birisi nedenlerinin veya kantlarnn x yapmay destekledii sonucuna ulam olduu iin x yapyorsa, o kii x yapmak iin bir karar icra etmi demektir.802 Feldman, Steupun grn hemen reddederek yle der: ayet, inancn irdeleme sonucu olutuu gerei, inanc istenli klmaya yeterli olsa, bu durumda ok sayda ak isten-d davran, istenli olacaktr. Bir ey hakknda irdelemede bulunma, inantan baka durumlarla son bulabilir.
Chisholm, Lewis Ethics of Belief, 224. Ginet, Deciding to Believe. 798 Steup, Doxastic Voluntarism and Epistemic Deontologism. 799 Steup, 33. 800 Steup, 33. 801 Steup, 34. 802 Steup, p. 35.
796 797
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 390
Arzularla veya panikle son bulabilir. Bylece, rnein, deiik dondurma tatlaryla ilgili bir sre dnebilirim ve bir kepe kakaolu dondurma istemekle son bulabilirim. Ya da emeklilikle balantl masraflar hakknda dnp bir panikle son bulabilirim. rdeleme bu sonularla son bulur. ayet, srf kantla ilgili irdelemenin bir sonucu olmasndan tr inancn istenli olduunu sylersek, bu durumda irdelemenin bu gibi sonularnn da benzer ekilde istenli olduklarn sylemek gerekebilir. Neden istenli olmadklarn sylememek gerektiini anlamak zordur. Hlbuki bunlarn istenli olmadklar aktr.803 Feldman, kansal istenlilii, yalnzca, irdeleme sonucunda ortaya kan her ey zgrdr eklinde bir srf evrensel bir genellemeye dayandrmamak iin ikna edici bir neden bulmaktadr. Elbette, Steupun kendi durumunu, Feldmann eletirdii evrensel genelleme zerine dayandrmas gerekmez. Aslnda, Steupun genellemesi, Feldman tarafndan hedeflenenden birazck farkldr. Tekrar edecek olursak, Steupun ilkesi yledir: ayet birisi, elindeki nedenlerin ve kantlarn x yapmay destekledii sonucuna ulam olmasndan tr x yapyorsa, o kii bir x yapma karar icra etmitir. Feldmann rneinde, birinin kant onun emekli olmasn desteklemektedir, fakat bu onun panik yapmasna neden olmaktadr. Bu nedenle, burada x, hem emekli olmam gerekir ve hem de ayn zamanda paniklemeyi simgelemektedir. Steupun ilkesini alt etmek iin, Feldmann, rnek boyunca xin ayn eyi simgeledii bir duruma ihtiyac vardr. rnein, bir kiinin, emekli olmas gerekir mi gerekmez mi zerinde dnmesi, doru olmak zorunda olacaktr. Sonra u hkme ular: adamn kant, onun panik yapmas gerekir iddiasn desteklemektedir. Sonra adam, ksmen paniklemesi gerektii sonucuna ulam olduu iin panikler. Bu tuhaf durumda, ne var ki, paniklemesinin isten d olduu bana pek ak grnmyor. Bu nedenle, sanrm, Steup bu eletiriyi savabilir. Hernekadar, bu konuda Steupn yazm olduklarnn ouna katlyor olsam da, sanrm Steupun yaklam, kansal istenlilii dayandracamz temeli bulmaktan acizdir. Makalemle ilgili yazl yorumlarda, Richard Feldman, Steupun gryle ilgili yeni ve ok ciddi bir eletiri sundu. Steupun bu eleti803
Feldman, Voluntary Belief and Epistemic Evaluation, 86.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 391
riyi atlatmas iin kolay bir yol gremiyorum. Feldmana gre, Steupun, birinin kant, onun x yapmasn desteklemektedir eklinde hkmetmesiyle ilgili gr, birinin kendi kant hakknda bir inan oluturmas gibi gzkmektedir. ayet tm inanlar byle n inanlar gerektiriyorsa, yle gzkyor ki birinin bir inanc istenli olarak oluturmas iin daha karmak inanlarla sonsuz bir geriye gidi oluturmas gerekmektedir804 Ayrca, yle gzkyor ki bir kiinin sahip olmas gereken inanlarn ou, ounlukla kantla ilgili irdeleme olarak adlandracamz eyin sonucu deildir. Ak algsal deneyimlere dayal inanlar, gerek her hangi bir irdeleme ya da kantn neyi desteklediine karar verme gayreti olmakszn oluur gibi grnmektedir. Genellikle inanmayla son bulduumuz eylere inanmaya karar veririz demek tamamen yanl grnmektedir.805 Bu nedenle, istenlilik taraftarnn, kansal istenlilii daha iyi bir ekilde savunmaya ihtiyac vardr. Kendi kansal istenlilik yorumumu sunmadan nce, balangta belirtmem gerekir ki badarclk (compatibilism) grn umursamayan birinin, aklayp savunacam gr inandrc bulmasn mit etmiyorum. Bununla birlikte, sanrm, hem badarclk savunucularnn hem de badarclk kartlarnn u iddiam iyi deerlendirmeleri gerekir: inanlar, kesinlikle, tartma gtrmez bir ekilde zgr-olmayan eylemler kategorisinde deildirler. nanlar, badarclk savunucularnn ve kartlarnn hakknda iddetli bir ekilde fikir ayrlna dt pek ok dier eylem kadar zgrdr. Ayrca belirtmek gerekir ki, zgr irade konusunda badarc olan ok sayda filozof, kansal istenlilik yanls deildir. Feldman gibi, ok sayda badarc, basit eylemlerle inanlar arasndaki ztln dikkat ekici olduuna inanmaktadr. Matthias Steup gibi, ben de, bu badarclarn byk bir hata yaptklarn dnyorum. ayet badarc sezgilere sahipseniz, AVAnn ikinci ncln reddetmeniz gerekir.
8. Kansal Badarclk
AVAnin ikinci nclnn yanl ve kansal istenliliin doru olduuna inanyorum, fakat kansal zgrln, z itibariyle badarc olan bir zgrlk tr olduuna inanyorum. Dolaysyla, savunacam gr Kansal Badarc-
804 805
Richard Feldmann makalemle ilgili yazl yorumlarna uygun olarak sylyorum. Nisan, 22, 2002. Bu eletiri Ginetn grne de uygulanabilir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 392
lk diye adlandrlacaktr. Kansal tutumlarn normal olarak istenli bir ekilde oluturulduu iddiasyla, kansal tutumlarn, kantmzla ilgili deerlendirmemizin bir sonucu olarak belirlendii iddiasnn badaabilir olduuna inanyorum. Sanrm kansal tutumlar tipik olarak zgr bir ekilde elde edilirler, nk kansal tutumlar genellikle isteyerek elde edilirler.806 steyerek kelimesiyle, inanmak (veya inanmamak veya yargy askya almak) dorultusunda ak bir niyet ya da belli bir kansal tutumu kabul etme dorultusunda net bir karar dolaysyla kansal tutumlarn elde edildiklerini kastetmiyorum.807 Bu, tesadfen olabilir, fakat sanrm, birinin ak bir ekilde inanmaya niyetlendii ya da karar verdii genellikle doru deildir. steyerek x yapmak iin, bilinli bir ekilde x yapmaya karar vermek ya da ak bir ekilde x yapmay amalamak yeterlidir, fakat zorunlu deildir.808 Bir eyi maksatl olarak yapmak, bir eylemin isteyerek yaplm olmas iin zorunludur. Birisi bir eyi, bilinsizce, otomatikman ve isteyerek yapabilir. Bu makalenin cmlelerinin ounun her bir harfi, otomatikman ve bilinsizce fakat isteyerek yazld. ou durumda, sadece yazmay amaladm harfleri yazdm. Eylemlerimizin doa yasalar ve hatta ayet gerekircilik (determinism) doruysa gemiteki olaylar tarafndan belirlenecei gereini kontrol edemediimiz gibi, sra d vakalar hari809, tpk ayn ekilde, inanlarmzn da, kantlarn farknda olmamzla belirlenecei gereini de kontrol edemeyiz. ayet inanlarmz ve eylemlerimiz zgrse, gerekten nem arz eden ey, onlarn maksatl olmalardr. Her ne kadar zgrln tam bir badarc analizini savunmam ve savunmayacak olsam da, sanrm, nermelere doru aldmz kansal tutumlarla, bir badarcnn zgr olarak telakki edecei dier eylemler arasnda ounlukla yararl bir fark bulunmamaktadr. Ayrca, badarclk savunucular ve kartlarnn, zgr eylem rnei olmadklar konusunda hemfikir olacaklarna inandm baz rnekler vermek suretiyle, Kansal Badarcln kabul edilmesini tevik edeceim.Sradan inanlarn, bu ak ve net vakalar gibi olmadklarn savunacam. Bu nedenle,
Her ne kadar bunu zgrle dair bir tahlil olarak ileri srmyorsam da, zgr bir eylem iin zorunlu bir koulu sunuyor olduumu dnmyorum. 807 Tekrar belirteyim, isteyerek x yapmann inanlar ierdiini dnmyorum. Dolaysyla, inanlara dair geriye doru inan zinciri oluturma tehlikesini savabiliyorum. 808 nsancl Topgllesi Vakas gibi durumlar hari. Bkz. Blm 8. 809 Feldmann , Voluntary Belief and Epistemic Evaluationadl makalesinin 82.sayfasnda, lisansst rencilerini tutmak iin klarn ak olduuna inanmayla ilgili rneine baknz.
806
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 393
hem badarclk savunucular hem de kartlarnn kabul etmeleri gerekir ki inanlar tartma gtrmeyecek bir tarzda zgr-olmayanlar kategorisinde deildirler. Son olarak iddia edeceim ey udur: tipik durumlarda, inanlar, badarclarn(badarclk kartlarnn deil) zgr eylem olarak telakki ettikleri baka baz eylemlere ok benzemektedirler. te, be adet tartma gtrmeyecek tarzda zgr-olmayan eylem/tepki rnei: 1. Sallanan Adam. Sallanan Adamn gece 03.00dan sabah 08.00e kadar sandalyesinde zorgulu sallan. 2. Yapkan Parmak. CDlerinizi alan, kleptomani hastas Yapkan Parmak. 3. Pinokyo. ocuun birine, geici olarak tepeden trnaa kendisini etkisiz hale getiren bir ila verilir. Baka bir kii, ocuun uzuvlarn bir kukla gibi hareket ettirir ki bu da matematik snav esnasnda ocuun birden bire dans etmesine neden olur. 4. ocuunuz size bir buket elle toplanm saman nezlesine neden olan otu verdikten sonra kontrolsz bir ekilde haprmanz. 5. Birisi utandrc bir ey sylediinde yznzn kzarmas. Tipik olarak inanlar, Sallanan Adamn sallanmas gibi deildir. Zorgulu inanlar ve belki hipnoz altnda telkin edilen inanlar hari, inanlarmz, Sallanan Adamn sallanmasyla ok az benzerlik tar. Farkllk dikkat ekicidir. Ne olduu fark etmeksizin kendimizi mecburen bir eylere inanrken bulmuyoruz. Kontrol edilemez baz zorlamalara deil, dnyann bize gzkme ekline tepki vermekteyizdir. Allm olarak, inanlar hi de Sallanan Adamn sallanmas gibi deildir. O sallanmay amalamaz ve onun sallanmas maksatl olarak yaplmaz. Benzer ekilde, kansal bir tutumu stlenmek, Yapkan Parmakn almas gibi deildir. Ne yapmay amalad nemli deil, o sadece almaktadr. Bu kez yapmayacan syleyerek bir CD dkknna girer. Ne o olduu nemli deil, alar. Kleptomani rahatszln kontrol altna almak iin yardm aryor olabilir. Kendisini kontrolsz hisseder. Tipik olarak, kansal tutumlar bunun gibi de deildir. Kendimizi kontrolsz hissetmeyiz ve allm olarak, o anda inanmamay amaladmz eye inanrken bulmayz kendimizi. Birisi, tuhaf bir nedenle, bir CD dkknna girerek, dkknda CD olduuna inanmayacam diyebilir.
S a y f a | 394
ayet bu ahs gzlerini aarsa, inanmamada baarsz olacaktr. Bununla birlikte, ayet o ahs normalse, gzlerini bir kez atnda kendisini yeni bir niyetle ba baa bulabilir. Bir kez CDleri grdnde, isteyerek dkknda CDlerin olduuna inanacaktr. Pinokyo, matematik snav esnasnda bedeninin saa sola dans ettiini kefettiinde arp mahcup olacaktr. Tipik olarak bu, dnyann bize gzkme ekline tepki olarak kansal bir tutum oluturduumuzda gzken durum deildir. Kansal bir tutum oluturmak, fizyolojik bir haprma tepkisi gibi deildir. Her ne kadar kansal tutumlar, kantlara tepki olarak oluturuluyorsa da, aktif olarak deerlendirdiimiz ey kanttr. Kantla ilgili deerlendirmemiz, isteyerek belli bir kansal tutum oluturmamza neden olur. Algladmz ey, pek ok adan haprmak gibidir, fakat algladklarmz temelinde bilinli olarak benimsediimiz nermeler haprma gibi deildir. Her ne kadar, Bernard Williams810 inanmay, yzn kzarmasyla kyaslasa da, kyaslamann bir meziyeti yoktur. Yz birden bire kzarverir. Sizin yaptnz bir ey deildir. Dnn ki birisi size inanlmaz dzeyde utandrc bulduunuz bir eyi sylyor, siz iittiiniz yoruma uygun tepkinin yz kzarmas olduunu biliyorsunuz, fakat yznz kzarm olarak yakalanmak istemiyorsunuz. Yznzn kzarmamasn amalayabilirsiniz, kzarmamas iin abalayabilirsiniz, fakat kontrol sizde deildir. stemeyerek yznz kzarr. Tipik olarak inanma hi de bunun gibi deildir. Baka bir araba srcsnn yepyeni arabanza arpmasn izlerken arabanzn iinde oturduunuzu dnn. Her ne kadar bunun doru olduunu istemeyecek olsanz da, kant greceksiniz ve birisinin arabanza arpm olduuna hkmedeceksiniz. Kanta baktktan sonra, kendinizi isteyerek birinin arabanza arpm olduuna inanrken bulacaksnz. nanma genellikle dikkat, younlama ve en azndan inanan tarafndan bir gayreti gerektirir. Bir nermeye inandnzda, sadece size yaplan bir eye sahip olmuyorsunuz, siz de bir ey yapyorsunuz.811
810 811
Bernard Williams, Deciding to Believe, Problems of the Self (New York: Cambridge University Press, 1973). Benzer sorunlar, Robert Audinn bir inan oluturmay, bir bardak sudan arta kalan bir slak halkann oluumuna kyaslamas ve Alstonun inanmay, mide svlarnn salglanmasna kyaslamas durumunda da or-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 395
Kansal tutumlar, ak ve net bir ekilde zgr-olmayan eylemler kategorisine ait deildirler. Badarclarn ve badarclk kartlarnn kabul etmeleri gerekir ki ayet kansal bir tutum isten dysa, rnekler zerindeki evrensel sezgilerden tr yle deildir. te badarclarn zgr eylemler olarak dnmeleri gereken rnek. Kansal tutumlar oluturmann bu eylemlere ok benzediine inanyorum. 1. Akam yemei iin bana bir tas taze ve lezzetli balkaba orbas veya bir tas bir aydr bekletilen lima faslyesi ve ham dana cieri yahnisi seenei sunuluyor. Ciddiye almam salayabileceim tek seenei seerim. orbay seiim, nedensel olarak birok ey tarafndan belirlenmitir: balkaba orbasn alma niyetim dhil, ciere ve lima faslyesine kar kat isteksizliim, vejetaryenlie ballm, hastalk korkum, doa kanunlar, yakn ve uzak gemiten baka bir sr ey. 2. imi bitirdikten sonra, uzun, rutin, gnlk bir kouya giderim. Komam, nedensel olarak benim koma isteim, komaya kar dindirilemez ballm, doa kanunlar, yakn ve uzak gemiteki pek ok dier nedenlerle belirlenmitir. 3. yi bir fkraya glerim. Benim glmem nedensel olarak, akayla ilgili deerlendirmem, glme niyetim, doa yasalar, yakn ve uzak gemite pek ok dier nedenlerle belirlenmitir. Kansal bir tutum oluturma yukarda listelenen eylemlere bir hayli benzer. Bu eylemler, ksmen kendimle ilgili hemen kontrol edemeyeceim eyler tarafndan belirlenir. i ve bozulmu ete ok karym. Balkaba orbasn severim. Komaya ihtiyacm var veya kendimi mutsuz hissediyorum. Belirli eyleri elendirici buluyorum. orbayla yahni arasndaki seimde bulunmam gerekse orbay seerim. Yahniyi hemen seemem. Komay da hemen es geemem. yle yapmamak iin ikna edici bir manta gereksinim duyarm. Elendirici bulduum bir eye glmezlik edemem. Glmemek iin ikna edici bir nedene gereksinim duyarm.
taya kmaktadr. Bkz. Steup ve Alstonun The Deontological Conception of Epistemic Justification almasnda, Audinn Doxastic Voluntarism and the Ethics of Belief adl makalesi.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 396
Benzer eyler, kansal tutumlarm hakknda da sylenebilir. Bana doru gelen bir araba grdmde, bir araba bana doru geliyor nermesine inanmazlk edemem ya da yargm askya alamam. nanmamak ya da kukuya dmek iin bir nedenimin olmas gerekir. Bu snrlamalar, yaptm ya da inandm ey zerinde kontrol sahibi olmadm gstermez. Burada dikkatimizi ilgilendiimiz eylere kstlamak suretiyle, orbay isteyerek itiim srece, isteyerek koup isteyerek gldm srece, bu eyleri zgr bir ekilde yapmaktaym. Bana doru yaklaan bir araba olduunda, yaklaan bir araba olduuna zgrce inanrm nk neye inanmay amalyorsam ona inanyorum. Bilinli bir ekilde bir arabann bana doru ynelip geldiine inanmak iin bilinli bir karar verme ya da irdeleme iin zaman harcam olmasam da, inanc oluturmak iin gereken eyi yapmmdr. steyerek inanmaktaym. nan tesadfen gelmemitir bana. Bir badarc, rneklerimin ouna katld halde, iyi bir akaya glmekle ilgili rneimin zgr bir eylem olup olmad konusunda ekincelere sahip olabilir. Bir badarc iyi bir akaya glmenin kontrolsz bir ekilde haprmak gibi bir ey olduunu ileri srebilir. Ayrca, bir badarc, inanlarn tpk haprmak ve glmek gibi olduklar ve onlarn isten d tepkiler olduklar konusunda srar edebilir. imdi zihnimdeki glme durumu eidinin ayrntlarn biraz akla kavuturalm. Glme durumunda, zihnimdeki ey, kontroll bir glme trdr. Bir fkra duyarsnz, komik olan takdir edersiniz ve amal bir ekilde glerek tepki verirsiniz. Bu vaka trn, gerek bir ekilde glyor olmay istemediiniz zaman gelen kastsz ve kontrol d glmeyle karlatrn. rnein, baz insanlar, bir cenaze merasiminde glmekten kendilerini alamazlar. Bu insanlar, glmeleri bakalarn alt st edebilecei iin glyor olmay istemezler. Glme krizi hemen onlarn zerine gelir ve onlar kendilerini kontrol edemezler. Komik olan belirli bir ey dahi bulamayabilirler. Tam da yapmamay amaladklar eyi yaparken bulurlar kendilerini. Bir fkraya glmeyle ilgili rneimin, bir cenaze merasimindeki mecburi glmeden ayrt edilmesi gerekir. Saman nezlesi yapan otlarla karlanca haprmak, bir cenaze merasiminde glme gibi isten ddr. Tamamen kontrolsz olursunuz. Ne yapmay amalarsanz amalayn, haprrken bulursunuz kendinizi. Genellikle, inanma hi de byle deildir. Kantla ilgili deerlendirmenizi gz nnde bulundurarak, neyi amalam-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 397
sanz onu yapyorsunuzdur. yi bir fkraya glmenin zgrce olduuna ve bir nermeye kar kansal bir tutumu stlenmeye benzer olduuna inanmaktaym.
9. nanma Niyetinin Nedensel nemi

Konuyu sonulandrmadan nce deinmek istediim son bir husus daha var. Deineceim hususu anlamak iin, aadaki rnei dnn: nsancl Topgllesi Vakas A (on yanda), B (sekiz yanda), ve C (be yanda) kz karde dnn. Varsayalm ki C, leden sonrasn, bloklardan oluan bir ev yapmakla geiriyor. Farz edelim ki B, blok evi ykmak istiyor ve yle yapmay amalyor. Ne var ki, B bloklar ykmadan hemen nce, A, kardei Byi aileye ait topgllesinin iine koyuyor ve onu bloklarn iine frlatyor. B, blok ev istikametinde, havann iinden iteklendii iin, heyecana kaplyor ve vahi bir ekilde glmektedir. Kendini yapmak istedii eyi yapar halde bulacan grmektedir. B, bloklara arpar ve onlar devirir. C, alamaya balar. Bu rnein gstermek istedii ey udur: bir niyet, bir zgr eylem durumunda, doru nedensel rol trn icra ediyor olmak zorundadr. Bu rnekte, B bloklar devirmeye niyetlenmitir, fakat onun gereklemesini salayan Ann niyetleridir. Bnin bloklar devirme niyeti, blok evin yerle bir olmasyla son bulan nedensel hikyenin bir paras deildir. Bu hususu ifade etmenin bir baka ekli, Bnin bloklar yakmaya niyetlendiini, fakat bloklar isteyerek ykmadn sylemektir. Bu nedenle, ayet inanlar zgrse, sadece inanmaya niyetlendiimiz eylere inandmz sylenemez. Birinin, ya inanma niyeti dolaysyla ya da isteyerek inanmas gerekir. Sadece, niyetlerimiz yukarda gsterilen rnekte Bnin niyetlerinin icra ettii rol trn icra ediyor demiyorum, onlarn doru nedensel rol trn icra ettiklerini de ileri sryorum.
10. Sonu
Bu nedenle, en sonunda, gerekliliin g yetirebilmeyi gerektirmediini ve kansal tutumlarmz zerinde genellikle doru kontrol trne sahip olduumuzu dnyorum. Kart-stenlilik Argman, ilgin bir paradoks ortaya koyar. Mantkl gibi gzken iki ncle sahiptir, fakat meru bir ekilde makul gzkmeyen bir sonuca gtrr. Bu makalede, her iki ncln de balangta makul gzktn kabul ettim, fakat ikisinin de makul dayanaklar zerine
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 398
reddedilebileceini savundum. ncl (2)ye itirazmda, gl badarclkkart sezgilere sahip birisi iin ekici gelecek bir gr sunmu deilim. Bununla birlikte, birinin ncl (2)de duraklamas iin nedenler sunmu olduumu sanmyorum. Bir badarclk-kartnn, ncl (2)yi tartmasz bir ekilde doru olarak grmemesi gerekir. ncl (2)nin doruluu, evrensel sezgiler zerine deil, ok zor metafizik sorunlara dayanmaktadr. ncl (1)e yaptm itirazlarn daha az anlamazla dayandna inanyorum. Kart-stenlilik paradoksu karsnda, sezgilere en az ters decek konum, bu argmann sonucunun aslnda yanl veya en azndan ncllerinden birinin yanl olduunu varsaymaktr. Burada, her iki ncle kar nedenler sunmaktaym.812
812
ok sayda insan bu makalede bana mkemmel yorumlar sundu ve hepsine ok mteekkirim. Theodore Drange, Adam Elga, Richard Feldman, Michael Huemer, Ned Markosian, Michael McKenna, Bruce Russell, David Sosa, ve Matthias Steup makalemle ilgili yazl yorumlarda bulundular. Bu makaledeki sorunlar hakknda zevkli ve yararl tartmalar yaadm. O tartmalar iin, bana yazl yorumlar veren herkese ve 2002 Bellingham Summer Philosopy Conferencena katlan Craig Duncan, Kristin Kuntz, James Lynch, Al Mele ve Heidi Payneye teekkr ederim. Bu fikirlerden bazlarn, 1999 Rutgers Epistemology Conferenceta sunma frsatna sahip olmaktan dolay mutluyum.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Sosyal Bir slam Fkh Uslne htiya Var m?
zmirli smail Hakk Ali Duman**
Giri
Sebilr-Read mecmuasnda yaynlanm makalelerinin slam Hukuku ile ilgili olanlarnn tamamn gnmz Trkesine aktardmz smail Hakk zmirlinin, yaynladmz bu makalesi, fkh usul konusuna hasr edilmitir. zmirli smail Hakk, Sebilr-Read mecmuasnda Fkh ve Fetava adl kesinde eitli fkh konular hakknda yazlar yazarken, kimi zaman kendisine yneltilen sorulara da cevaplar vermitir. Sadeletirmesini yaptmz ctima Bir Usul- Fkha htiyac Var mdr? adl bu makale de, Irakl bir renci olan Ali Kemalin kendisine gnderdii 12 sorudan mteekkil bir mektuba cevap olarak yazd makaleler silsilesinin sonuncusudur. Biz nemine binaen dier yazlarndan nce zmirlinin bu makalesini yaynlamay uygun bulduk.
Sadeletirme
Soru12: Sosyal bir fkha ihtiya var mdr? Diyelim ki ihtiya varsa burada ne gibi kurallar geerli olacaktr?
Cevap:
Sosyal fkha ihtiya vardr nermesi bir tali nermedir, bir neticedir, bir takm ncllere dayanr. ncelikle o ncllerin sabit olmas, ikinci olarak ncller ile sonu arasnda mantki bir uyum bulunmas en nemli arttr. Sosyal bir fkha ihtiya bulunduu iddiasnda bulunanlar bir takm ncller ileri sryorlar ki o ncllerin hibiri sonuta balayc deildir. leri srlen ncller sosyal bir fkh gerekli klmyor; belki fkh usul ile, fkh ile uyumu olmayan bir teoriyi, ahs bir gr, bireysel bir tercihi gerektiriyor. Sosyal bir fkh usulnn bal olduu ncllere bir gz atalm:
Bu makale, zmirli smail Hakknn ctimai Usul- Fkha htiyac Var mdr? balkl yazsdr. Makale, 3 Recep 1332 (1913) tarihinde yaynlanan Sebilr-Read mecmuasnn, C. 12, 298, s211-216. Sayfalarda yaynlanmtr. ** Yrd. Do. Dr., nn niversitesi lahiyat Fakltesi slam Hukuku Ana Bilim Dal Bakan.
*
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 400
1- Fkh ilmi fayda ve zarara ilikin olan ileri incelemez, iyi (hsn) ve ktye (kubh) bal olan ileri inceler. (slm mecmuas: s. 40) Bu ncl slam fkhna kesinlikle uygun dmez. (Sebilr-Readn 292. nshasna baklabilir). 2- Fkh ilmi, slami nasihatler (menasih-i islamiye) ve slam Hukuk (hukuk- islamiyye) adnda iki bamsz konuyu ierir. (slm mecmuas: 41) Bu ncl de slm fkh asndan doru deildir. (Sebilrreadn 292. nshasna baklabilir). 3- Akl tarafndan takdir olunan hsn (iyi) ve kubh (kt) fayda ve zarardan baka bir ey deildir, fayda ve zarar ayrt etmekle iyi ve kty takdir etmek ayr ayr eylerdir. (slm mecmuas: 41) Bu davay ortaya koyan deerli yazar, hsn ve kubh meselesinde Hanef mezhebinin ounluk tarafndan kabul gren grn tercih ediyor. Bu hususta kendisiyle ayn fikirdeyiz. Fakat bu mezhebin faydalya hsn, zararlya kabih dediinden habersiz grnyor. Hsn ve kubhun kullanld drt manadan n akl dorudan doruya onaylar, sadece drdnc manada kullanlan hsn ve kubhun aklen veya eran onaylanmas konusunda usulcler ihtilaf etmilerdir. Deerli yazar bu ayrmdan da habersiz grnyor. Geni bilgi iin Sebilrreadn 292. nshasna baklabilir. 4- eriat amellerin iyi (hsn) ve ktsn (kubhunu) iki lye gre takdir eder: Nass, rf. Nass: Kitap ve Snnetteki delil; rf: Toplumun muamelat ileri ve sosyal bnyede gerekleen sosyal vicdandr. (slm mecmuas 42) Bu nclde er hkmlerin delilleri nass ve rf olmak zere ikiye ayrlyor. Fakat icma, kyas, istihsan, stshab, beraet-i asliye, amel-i ehl-i medine, stslah, er- men kablena, kavl- sahabi, kavli tabi-i nefy-i medarik, sedd-i zerai, ahzu bilekal, ahzu bilekser, ahzu bilekaf, ahzu bileak, ahzu bilahut, ahzu bilasl, ahzu bizzahir veya ahzu bilezhar, umum- belva, istikra, telazum, iktiran, ismet, ilham, ehadet-i vicdan, teharri ve tevahhi, nebiyi menamda ruyet, kura, ameln biebeheyn, taaruz- eba, kavaid-i klliye gibi usulcler arasnda ittifak edilmi (mttefakkun aleyh) veya ihtilaf edilmi (mhtelefn fih) olan er hkm delilleri tamamen sosyal vicdandan, rften saylyor. Halbuki eriat asn-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 401
dan, fakihlerin anlayna gre rf sadece eri hkm delillerinden biridir. cma, kyas ve dierleri gibi er hkm delillerinin paras (kasim) ya da tamam (muksm) deildir813. Paralar (kasim) cins veya btn (muksm) klmak ne mantk adan ne de fkh andan doru deildir. Gerekte rf, bilinen ey (maruf) manasnda kullanlrsa bahsedilen hkm delillerinin tamamna, Kitap ve Snnet de dahil olduu durumda rf denebilir. rf sosyal vicdan manasnda kullandktan sonra icma, kyas ve dier deliller gibi hkm delillerini rfn paras (aksam) klmak fkha gre kesinlikle kabul edilemez bir eydir. eriattaki hkm delilleri temel delillere (edille-i asliyeye) dndrlebilir: Kitap, snnet, icma, kyas; veya: nas, icma, kyas; ya da vahiy, rey. Yoksa eri hkm delilleri sadece nas ve rfe tahsis edilemez. 5- eriat nassa ne kadar nem veriyor ise rfe de o kadar nem veriyor. (slm mecmuas 146) Bu ncl, fasit bir ncldr. Nass, eriatn asldr. rfe bavurmak ise kuraya bavurmak gibi atmay ortadan kaldrmak iindir. rf nasl nassa benzetilebilir? (Geni bilgi iin Sebilrreadn 292-293. nshalarna baklabilir). 6- mmet sosyal vicdann (rfn) gzel bulduu iyiyi emir, kt bulduu irkini yasaklamakla ykmldr. (slm mecmuas 145-146) (sh.212) Bu ncl de yalanc bir nermedir: Vaciplerin en byklerinden biri olan iyilii emretmek ve ktl yasaklamak eriatn gzel grd ve irkin bulduu eyler iindir. Yoksa bunda sosyal vicdan yeterli deildir. (Geni bilgi iin Sebilrreadn 293. nshasna baklabilir). 7- Kt ikidir: nassa gre kt, rfe gre kt slm mecmuas 146 Bu sz laf salatasdr. slam Hukuku (fkh) adna, eriat adna nassa gre kt, rfe gre denilemez. Fkh usulnde kt iki ksmdr: bizatihi kt (kabih li-aynihi), bir takm harici etkenler dolaysyla kt (kabih li-gayrihi)
813
Taksimde cinse veya klle muksm; cinsin eitlerine veya btnn paralarna ksm; birbirlerine nispet olunan paralar veya eitlere kasim derler. Mesela cmle muksmdr. hbari cmle cmlenin ksm, inai cmle kasimidir. Taksimde art vardr. Hasr (kapsayclk), men (yasaklayclk), tebayn beynel aksam (paralar arasnda aykrlk). Hasr: muksmda (cins veya klde) bulunan bir eyin aksamda da var olmasdr. Men: muksmda var olmayan bir eyin aksamda da var olmamasdr. Tebayn beynel aksam: bir kasimin dier bir kasime aykr olmasdr. Bu art zerine eski, yeni mantklar ittifak etmilerdir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 402
Kabih li-aynihi: yle bir ktdr ki orada yasaklanan fiilin bizzat kendisi kt olup, ondaki ktlk dardan gelmez. Kabih li-gayrihi: yle bir ktdr ki yasaklanan fiilin bizzat kendisi kt olmamakla birlikte, ktlk d etkenlerden kaynaklanr. Kabih li-aynihi de iki ksmdr: konumu bakmndan (vazan) kabih liaynihi eriat bakmndan (eran) kabihli-aynihidir. Konumu bakmndan zatyla kt olan ey, yle bir ktdr ki konumu bir lafz o konuyla ilgili hkm ortaya kmadan nce onun kt olduu sadece aklla bilinen bir fiile dayanmtr: zulm, yalan sylemek, nimete nankrlk etmek gibi. Konumu bakmndan zatyla kt olanlar da eriat asndan ktdr. Bu kadar ki hakknda er bir yasaklama ortaya kmasa bile yine bunlar ktdr. nk bu szckleri bu manada kullanan kii eriatn ne hkmedeceini dikkate almakszn bu szcklerin ktln sadece aklla bilinen yani hakszlk, yalanclk, nankrlk manalarnda kullanmtr. Bunlarn dayanaklar ktdr. Kt olduklar zaten szcn kullanmndan anlalmaktadr. eriat asndan kabih li-aynihi yle bir ktdr ki orada eriat tarafndan konulan bir takm artlarn bulunmamasndan dolay eriat onu kt kabul etmitir: temizlik olmakszn namaz, batl al-veriler, batl kiralamalar gibi ki bunlarda ktl akl belirlemez. eriat olmasayd akl bunlarn kt olduunu kavrayamazd. D etkenler sebebiyle kt (kabih li-gayrihi) iki ksma ayrlr: Nitelik asndan (vasfen) kabih li-gayrihi, yaknlk itibariyle (mcaviren) kabih li-gayrihi. Nitelik asndan kabih li-gayrihi yle bir ktdr ki orada fiili kt klan vasta fiilden ayrlmaz: zina, fasit al-veri gibi. Yaknlk itibariyle kabih li-gayrihi yle bir ktdr ki orada fiili kt klan vasta fiilden ayrlr: yol kesmek (kat tarik) iin yolculua kmak, al-verite fiyat fazla gstererek (mnacee) muamele etmek gibi814. rfn kt kabul ettii ey ancak akln ve dinin ho grd ileri ihlal eder. Tafsilat iin Sebilr-Readn 293. nshasna baklabilir.
814
Almak maksad olmad halde mteriyi aldatmak, mala rabeti artrmak iin maln fiyatn artrarak m teriye fazla fiyattan satmaktr. Buhari rivayet etmitir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 403
8- rf ihtiya halinde nassn da yerini tutar. Buna delil ( Mslmanlarn gzel grd ey Allah katnda da gzeldir) hadis-i erifi ile rf ile amel nass ile ameldir fkh kuraldr. slm mecmuas: 42. Bu grn maksad rf nass gibi, er delillerden biridir, fakat nassa aykr deildir demek ise gr doru olur. u kadar ki bu husus rfe hass deildir. Bu hususu rfe has klmak hatadr. leri srlen deliller delillendirilen eyi gerektirici deildir, delilin yaknl tam deildir. Tafsilat iin Sebilrreadn 292, 293. nshalarna baklabilir. 9- Fkh bir taraftan vahye, dier taraftan sosyal hayata dayanr. Bu sebeple slm eriat hem ilahi hem toplumsaldr. slm mecmuas 42 Bu ncl de fasit ncllerden biridir: Fkh bir taraftan vahye, dier taraftan sosyal hayata dayanmaz; belki bir taraftan vahye, dier taraftan kiisel gre (rey), dayanr. Tafsilat iin SebilrReadn 295 nshasna baklabilir. yi bilmeli ki slm'n bir eriat vardr, o da ilahi eriattr. eriat, Allah Telnn kullar iin vazedip, belirledii din ve ayindir. Din bir ilahi bir yapdr ki akl sahiplerini kendi iradeleriyle bizzat hayrl olan eylere ynlendirir. slm Mecmuasnn 2. saysnda yazlm olan bahsi geen ncllere aykr olarak 7. saysnda riden (Allahtan) baka hibir makamn eriat olarak hkm koymaya hak ve yetkisi yoktur. Dinde, eraitte, vekalet geerli olmaz. Bu apaktr. Bunda hibir akl ve irfan sahibi tereddt etmez. deniyor. Bahsi geen mecmuann 7. says 2. saysn zmnen reddediyor; artk bizim iin baka bir sz sylemeye ihtiya yoktur. 10- Hkmlerin (ahkam) zamann deimesiyle (tegayyr) deil, nispet olunduklar toplumlara uygunsuz geldii zaman da deimesi gerekir. slm mecmuas 43. Bu ncl de bozuk (fasit) bir hkm iermektedir: Klli hkmler (ahkam- klliye) ve er adetler asla deimez. Deien sadece toplumsal adetlerdir, rf ve adete dayanan czi hkmlerdir (ahkam- cziye), klli kaideleri
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 404
olaylara uygulama eklidir. Geni bilgi iin Sebilr-Readn 293. Saysna baklabilir. 11- Kyas, hkm nassa dndrmenin gizli bir eklidir. slm mecmuas 149. Bu ncl nasslar hkmleri ve hadiseleri kapsar nermesini kabul etmeye uygundur. Halbuki bu nerme kabul edilir ise rfn nemi kalmaz. Bahsedilen nerme ne gibi sonular douraca, ne gibi ncllere dayanaca dnlmeksizin ortaya atlmtr. Bu ncl olumsuzdur, olumlu deildir. Geni bilgi iin Sebilr-Readn 295. saysna baklabilir. 12- Baz fakihlere gre nass rfe istinad ediyorsa nassn bulunduu yerlerde de itihat yaplmasna izin verilmitir. slm mecmuas: 44. Bu ncl de fkhn temeliyle uygun grlebilecek bir nerme deildir. Koca imama, kinci Hanefi mam Eb Yusuf Yakub el-Ensrye, dneminin Ba kadsna (Kadl-Kudat) byle bir gr isnat edilmitir. mam Eb Yusuf yalnz faiz (riba) konusunda nass rf ile yorumalmt. Geni bilgi iin Sebilr-Readn 293. saysna baklabilir. 13- mam Malik Medine halknn fikir birlii (icma) geleneini yaygn bir snnet olarak kabul etmitir. slm mecmuas: 149. Bu gr mam Malikin mezhebinin hi anlalmam olduunu gsterir. Medine Halknn Amelini (amel-i ehl-i Medine) kabul edenler Medine halknn fikir birlii geleneini snnete dndryorlar, snneti, o amelin ayar klyorlard. Hayrete deer bir eydir ki, mam Malikin mezhebini tersine anlamlar. Tafsilat iin Sebilr-Readn 294. saysna baklabilir. 14- mam- Azam Ebu Hanife, rfn mstakil bir esas olarak dikkate alnmas gerekliliini hissederek toplumun ihtiyacna en uygun olan yn kyasa tercihten ibaret olan istihsan kuraln ortaya koymutur. slm mecmuas: 85. Bu gr herhangi bir aratrma yaplmakszn sylenmi, bilimsel bir gr deildir. hakikaten mam- Azam istihsan savunur. Fakat hangi manada kulland imdiye kadar kesin olarak bilinmemitir. uras muhakkaktr ki: istihsan rfm bir yansmas deildir. Geni bilgi iin Sebilr-Readn 295. saysna baklabilir.
S a y f a | 405
15- Zahiri mam Davut rfe ve itihada nem vermedi, hayata deer vermedi ve hayat tarafndan kabul edilmedi. slam mecmuas 85. zlerek belirteyim ki sadece ismi geen Zahir mam Davutun izledii mezhep bilinmediinden dolay yanl fikirler ortaya konmu, pek byk hatalara dlmtr. Geni bilgi iin Sebilr-Readn 296. saysna baklabilir. 16- Zahiriye mezhebi hibir iz brakmamtr. slm mecmuas: 85. Bu sz, corafyaya, bilim tarihine, fkha taban tabana zttr. Geni bilgi iin Sebilr-Readn 296. saysna baklabilir. 17- tihat rfe uyum salamak ihtiyacndan domutur. slm mecmuas: 85. Bu szn bilimsel bir yan olmad gibi, fkhta da hibir kymeti yoktur. Geni bilgi iin Sebilr-Readn 297. saysna baklabilir. 18- Balangta temel bir kaynak gibi deerlendirilmeyen rf, fakihlere kendisini baka yollarla kabul ettirmeyi baarmtr. slm mecmuas: 85. Bu sz ne kadar yanltr! rf balangta ne ise sonra da yle olmutur. rfe Peygamberimiz zamannda ne kadar nem verilmi ise Tabin dneminde, Etbaut-Tabin dneminde, itihat asrlarnda o kadar nem verilmitir. Fkh tarihi, fkh usul bu sz iddetle reddeder. Geni bilgi iin Sebilr-Readn 293. saysna baklabilir. 19- Fakihlerin fikir birlii (icma) rfn bir yansmasdr. slm mecmuas: 85. Bu sz de slam fkhna uygun deildir. Fikir birliinin (icma) esas: fakihlerin eitli grleridir. Kkeni: Kitap, Snnet veya Kyastr. cma rfn yansmas deildir. Belki genel rf (rf-i am) icma demek olabilir. Asl olan icmadr. Yoksa rf deildir. Geni bilgi iin Sebilr-Readn 295. saysna baklabilir. 20- Fkh hkmlerinin nasslardan nasl kp, trediini gsteren fkh Usl (usul-i fkh) olarak bilinen bir ilim olumutur. Acaba rf hakknda da byle zenli aratrmalar yaplamaz myd? slm mecmuas. 85.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 406
Bu ncl hakknda bilimsel kitaplara mracaat edersek: Fkh Usl slam toplumlarnda ortaya km olan ilimlerdendir; I. Hicri asrda ve II. Hicri asrn ilk yarsnda Fkh Usl yoktu. Selef bu ilimden habersizdi. yle ki: Asllarn asl olan Kurn, Arap dili zere indirildi. kinci asl olan Snnet Kurandaki hkmleri Arap dili ile aklad. Selefin lafzlardan manalar karma (istinbat) konusunda dil yetenekleri vard. Selef Kurn veya Snnet lafzn iittikleri zaman kastedilen manay anlyorlard. Zira bular, karlkl konuma, anlama dayanaklar olan Arapa ile ifade olunuyordu, lafzlardan manalar karabilmek konusunda herhangi bir vastaya muhta olmuyorlard. eri hkmleri bu iki temel asldan (nass) yararlanmak konusunda kendisine ihtiya duyulan kurallar seleften alnrd. Selef dil kurallarn inceliklerine kadar bilirlerdi. nk bu kurallar onlarn konutuklar dillerinin kurallaryd. Onlar bu kurallar herkesten fazla bilirlerdi. Selefden sonra eimme ite bu kavaninde ihtilaf ettiler. Buna binaen furuda ihtilaf hasl oldu. Ek Aklama: Arapadaki mterek lafzlar, hakikat ve mecaz, teklik ve btnlk, genellik (umum) ve zellik (husus) gibi dil zelliklerinden dolay Arapa lafzlarn kastedilen manay ifade ve gerektirmesi konusunda anlamazlklar olmas doaldr. Kitap ve Snnette bunlar ile birlikte szle oranla baka bir manay ifade eden eri lafzlar da vard. te buna dayanarak riin kast ettii manay karabilmek konusunda doal olarak ihtilaf meydana gelmitir. eitli manalar arasnda ortak (mterek) olan lafzlar baz fakihler bir manada, dier fakihler br manada kullanyorlard. Mesela kur kelimesi mterek lafzlardan olduundan Irakl fakihler onu hayz manasnda, Hicazl fakihler ise temizlik manasnda kullanmlardr. Bundan dolay boanma iddeti hakknda Irakllar ile Hicazllar arasnda ihtilaf meydana gelmitir. Ayn ekilde baz
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 407
fakihler bir kelimeyi hakiki manasnda, dier fakihler mecazi manasnda kullanyorlard. Nitekim hamr (arap) Irakllar hakiki manasnda Hicazllar mecazi manasnda kullanmlard. Bundan dolay zm suyu ile nebizin haramlklar hakknda Irakllar ile Hicazllar arasnda ihtilaf meydana gelmitir. Bunun gibi er nasslarn bir ksm tamamyla maksad ifade ettii halde bir ksm tamamyla maksad ifade edemiyor, bir aklamaya ihtiya duyuyordu. Byle olan nasslar itihada gre tefsir olunuyordu. Mesela Delil iddia sahibine, yemin inkar edene der hadisi maksad tamamyla ifade ettii halde, faiz hakkndaki nass tamamyla maksad ifade etmiyordu. Bundan dolay faiz konusunda ihtilaf ortaya kmt. Dier durumlar da buna kyas edilebilir. Maksada gelelim: Selef lafzlardan manay karabilmek konusunda hem dil yeteneine sahipti, hem kurallara ihtiyalar yoktu. Bununla beraber Peygamber zamannn yakn olmas sebebiyle hadislerin senedleri konusunda da incelemeye ihtiyalar yoktu. Ravilerin durumlarn gereince bilirlerdi. (sh. 214) Bir olay meydana geldiinde hkmn bilmek iin Allahn Kitabna, burada bulamazlarsa sahih Snnete ba vururlar; burada da bulamazlarsa itihat ederlerdi. eriatn maksatlarn derinden kavradklar iin eriatn riayet ettii sabit olan faydalara (mesalih) uygun olarak benzeri benzere, rnei rnee katarlard. er hkmler toplumun faydasna (maslahat) dayanan bir takm sfatlar tarlard. Hkm koyucu bir hkm bir illet ile belirlediinde veya bu illet itihatla karld ve bu illetin nassla belirlememi (meskutun anh) olan bir olayda bulunduu sabit olunca nassla belirlenmi olmayan (meskutun anh) nassla belirlenmi olana (mantukun bih) katlrd. nk illet hkmn dayana (menat- hkm) idi. Bylece nc bir asl ortaya kt: Kyas. Sonra Kitaptan, Snnetten veya kyastan elde edilen bir hkmde mmetin tamamn temsil eden mtehitler fikir birlii ederlerse ona icma denildi. Bu da bir asl oldu. Her ne zaman selef ekildi, birinci asr bitti, Arap kavmine Arap olmayanlar kart, bilim yetenek (meleke) iken sanat oldu. Lgat dzgn konuma iken ilim oldu. Olaylar oald ve artt.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 408
Selefin fetvalar her olay iin yeterli grlmez oldu. Artk drt temel delil olan Kitap, Snnet, cma, Kyastan er hkmleri karabilmek iin bal bana bir bilime ihtiya duyuldu. Bylelikle Usul- Fkh denilen bir bilim ortaya km oldu. lk olarak Ebu Hanife mezhebi zere Fkh Usln ortaya koyan mam Eb Yusuftur (v. 182). Nitekim emsl-Eimme el-Kerder ile Muvaffakuddin Ahmed el-Harezm, bunun byle olduunu bildiriyorlar. u kadar ki ilk olarak Fkh Uslne ilikin kitap yazan Kureyli mam Muhammed b. dris e-fi (v. 204)dir. mam finin yazm olduu er-Rislesi yaynlanmtr. lk tasnif olunan bu eserde emir ve yasak (nehy), zel (has) ve genel (amm), haber, nasih ve mensuhtan, ve icma, kyas ve istihsann hkmnden bahsedilmitir. er-Risleyi Eb Bekr es-Sayrf (v. 339) erh emitir. Sonra eitli beldelerde yaayan alimler fkh usul kurallarn incelediler, konularn akladlar ve geniletmeye baladlar. Hanef mamlarndan Kad Eb Zeyd ed-Debs (v. 432) ortaya kncaya kadar bu byle devam etti. mam ed-Debs kyas konusunu herkesten daha geni yazd, kyasta ihtiya duyulan artlar tamamlad. Eb Zeyd ed-Debs sayesinde Fkh Usl olgunlat, konular sslendi, kurallar daha kolay anlalr oldu. Fkh Usln, fkh usl yapan Kad Eb Zeyd ed-Debusdir. Takvml-Edille, el-Esrr, el-Emedl-Aks adl kitaplar hret bulmutur. Her hangi bir meseleyle ilgili istinbat olunan bir hkmn, kart grtekilerin saldrsndan korunmas iin er delillerin durumundan bahseden, tercih edilen grten pheyi gideren, stelik kart gre phe katan; kart gr bozma ve zorlama konusunda insanda yetenek gelimesini salayan; hkmleri istinbat edilmi konular koruyan ve Hilaf ad verilen ilmi de ortaya koyan Kad Ebu Zeyd ed-Debsdir. Bu konuyla ilgili yazm olduu Tessn-Nazar isimli eseri yaynlanmtr. Fkh Usulnde iki yntem veya usul yazmnda iki stlah vardr: Fukaha yntemi, Kelamclarn (mtekellimn) yntemi. Fukaha yntemi, kelamclarn ynteminden daha fazla fer konulara daha layk, fkha daha fazla temas eden bir yntemdir. nk fakihler konular fkh derilikler (nkteler) zerine ina etmiler, rnekler ve incelemeleri oaltmlar, uygulamaya zen gstermiler-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 409
dir. Kelamclar: konularn ekillerini fkhtan soyutlayarak olabildiince akl yrtmelere eilmiler, usul ve kurallarn incelemek konusunda dil kaynaklarn brakp akl nermelere rabet etmilerdir. Asl fkh usl Fukaha yntemidir. Bununla birlikte kelamclarn yntemi daha yaygnlat ve daha fazla hret buldu. Fukaha yntemi Hanef fakihlerinin yntemi, kelamclarn yntemi afi ve Mutezile fakihlerinin yntemidir. Malikiler de kelamclarn yntemini takip etmilerdir. Kelamclarn yntemi zere yazlan kitaplarn en iyisi drt rkn kabul edilen drt kitaptr: el-Umde, el-Mutemed, el-Burhn, el-Mustasf. El-Umde Kad Abdlcebbr el-Mutezil (v. 415)nin, el-Mutemed, el-Umde erhi olup Ebl-Hseyn el-Basr el-Mutezil (v. 463)nin, el-Burhan Ebl-Mel e-fi (v. 478)nin, el-Mustasf Eb Hamid el-Gazl (v. 505)nin eserleridir. Bu drt kitab Fahruddin er-Rz e-fi (v. 606) ile Seyfddin el-Amid e-fi (v. 631) zetlediler. Raz kitabna el-Mahsl, Amid kitabna el-hkm ismini verdi. Rz, akl delilleri oaltm, Amid ise grleri aratrm ve konular blmlere ayrmt. Ebt-Ten Kad Seracddin Mahmud b. Ebi Bekr el-Ermev e-fi (v. 680) el-Mahsl et-Tahsl adyla ksaltt, Tacddin Muhammed er-Ermev (v. 656) el-Mahsulden alnt yaparak el-Hsl kitabn, Nasruddin el-Beydv e-fi (v. 685) de Hasldan alarak Minhcl-Vusl kitabn yazd. Fakat ok fazla ksalttndan neredeyse bilmeceye dndrm oldu. Minhcl-Vusln en gzel erhi Cemalddin el-snev e-fi (v. 772)nin yazd erhtir. te yandan Amidnin hkmn, bnl-Hcib el-Mlik (v. 646) ksaltarak Mntehel-Vusl vel-Emel f lmeyil-Usl vel-Cedel adnda bir kitap yazd. Daha sonra bunu da ksaltarak Muhtasarl-Mnteh adnada baka bir kitap daha yazd. Muhtasaru Mnteh erhlerinin en iyisi Kad Adududdin el-c e-fi (v. 756) erhidir. emsddin el-sfehn e-fi (v. 688) el-Mahsl ve Mntehal-Vusl vel-Emeli erh etmitir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 410
Hanef yntemi zere yazlan Fkh Usl kitaplarnn en gzeli drt rkn kabul edilen drt kitaptr: 1- Eb Bekr er-Rz el-Casssn (v. 370) el-Usl, 2- Kad Eb Zeyd ed-Debsnin (v. 432) el-Usl, 3- Fahrul-slm elPezdevnin (v. 482) el-Usl, 4- emsl-Eimme es-Serahsnin (v. 483) elUsldr. Hanef byklerinden Kad Eb Zeyd ed-Debs Fkh Usln tamamladktan ve Fkh Usl olgunlatktan sonra ki stad (eyhayn) Fahrul-slam el-Pezdev (v. 482) ile emsl-Eimme es-Serahs (v. 483) yepyeni eserler yazdlar. Pezdevnin Usl, gayet gzel bir kitaptr. Abdlaziz el-Buhr el-Hanef (v. 730)nin yazm olduu Kefl-Esrr, Usul- Pezdevnin gayet gzel bir erhidir. Sonraki dnem Haneflerinden (Mteahhirn) Ebl-Berekt en-Nesef el-Hanef (v. 710) el-Menr yazmtr. bn Melek (v. 885) de buna gzel bir erh yazmtr. Fakat sonraki dnem Haneflerinden bir ksm iki usl de yani fukaha ve kelamclarn (mtekellimn) yntemlerini, dier bir ifadeyle Hanefi ile afi yntemlerini birletirmeyi uygun grmlerdi: Nitekim Muzafferddin Ahmed b. Ali es-Sat el-Hanef (v. 694) Pezdevnin Usl ile Amidnin hkmn birletirerek iki yntem zere Bedn-Nizam adyla bir kitap yazmt. Sadr-eria Ubeydullah b. Mesd el-Buhar el-Hanef (v. 747) Pezdevnin Usl ile Rznin Mahsln ve bnl-Hcibin Muhtasarn zetleyerek nce Tenkhl-Usl, sonra da onu erh ederek et-Tavzh adl eserleri yazd. bn Hmam el-Hanef (v. 861) de et-Tahrri her iki yntemi kullanarak yazmt. Hazernin Uslnde belirtildiine gre sonraki dnem Hanef kitaplarnn en gzellerinden biri, Muhibbullah b. Abdekr el-Hanef (v. 1119)nin Msellims-Sbt adl kitabdr. Bir aralk Fkh Usl ortadan kalkmaya yz tutmuken emsl-Eimme el-Kerder el-Hanef (v. 642) Fkh Usuln yeni batan ihya etmiti. Grlyor ki alimler Fkh Uslne tam bir zen gstermilerdir. Fkh Usulnn uygulama alan olan furu- fkha da zen gsterip meydana gelmi olan hadiselerle yetinemeyerek olmas muhtemel olaylar da, ileride ortaya kmas dnlebilecek durumlar da gz nnde tutarak birer farazi rnekler halinde bunlarn da hkmlerini usul kurallar zerine retmilerdir.
S a y f a | 411
Fur- fkhn konusu mkelleflerin fiilleridir. Akl sahibi ve blua erimi olan her bir kiinin fiilleri furu-u fkhn konusuna dahildir. Genel olarak sosyal hadiseler fkhn ierisindedir. Bu tr konularla ilgili hkmleri ortaya koymak da fkh ilminin temel grevlerindendir. slam ilimlerin ba tac, Mslmanlarn iftihat kayna olan Fkh Usul sayesinde btn sosyal hadiseler zme kavuturulabilir. Sebilr-Redn 291 numaral saysnda geni olarak akland zere eriattaki hkm delilleri Mslmanlar ilgilendiren her sosyal hadiseyi zme kavuturur. Acaba Hanefilerin istihsan, Malikilerin stslah, afilerin ounluunun stshab, Zahirilerin ibaha-i ammesi (genel mbahlk ural) ile zorluun kaldrlmas (ref-i harac), umum- belva, sedd-i zerayi gibi hkm delilleri hangi meseleyi zemez? Fkh kurallar hangi meseleye uygulanamaz? Fkh Usl ve fur- fkh hakknda fevkalade gayret sarf eden mmet bilginleri, rf derinlemesine aratrmlar, rf hakknda ok byk zen gsteren incelemeler yapmlar, eriatn gsterdii snrlar erevesinde rfe nem verimler, rfn alann geniletmilerdir. Hidayet delili,, Peygamberlerin varisi, mmetin hayrls, Snnetin yardmclar olan fakihler rf eriatn nem verdii derecenin zerine karm olduklar nasl dnlebilir? Fkh mamlar ierisinde kiisel bencillik ve hrs ile eriat deitirecek tek bir kii bile yoktur ve olamaz. -
Sonu
Sosyal bir Fkh Uslnn gereklilii hakknda ileri srlen delillerin hi biri delillendirilen eyi gerektirici deildir. hepsi fkh, fkh usl adna onaylanamaz delillerdir. Usul kurallar ve fkh kaytlar meydana gelen sosyal olaylar iin yeterlidir. Meydana gelecek olan sosyal olaylar da fkh ilmine uygulayarak istenilene ulalabilir. eriat muhafaza olunur. er hkmler hikmet ve maslahata dayanr. Bu hikmet kazanlmak veya tamamlanmas istenilen maslahat, ortadan kaldrlmas veya azaltlmas istenilen mefsedettir. Ancak hikmet her zaman ak (zahir) ve istikrarl (munzabt) olma-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 412
yabilir. Bu taktirde ona bir ak, istikrarl bir vasf dayanak (mazanna) klnr. Mesela ivazl akitlerde (muavazt) rzann meydana gelmesi iin teklif (icab) ve onay (kabul), namazn ksaltlmasnda sknty gidermek iin sefer dayanak (mazanna) klnmtr. Fkhta zorunlulua, ihtiyaca, maslahata byk bir deer verilmi, fakat zorunluluk, ihtiya, maslahat olmakszn, gereksiz olan bir eyin deerini drmemi, bo ilerden saymamtr. 815 Kim dinin gzel yapmak isterse, bo ileri terk etsin. urasn unutmayalm ki yeni bir fkh usulne ihtiyacmz aktr. Fakat burada, eriatn hkm delillerini ve usul kurallarn tamamen, birebir korunacak, rf ve adet hakknda din alimlerinin sylediinden fazla bir ey sylenmeyecek; yalnz uygulama yn ksma ayrlacaktr: delil, rnek, benzer. Kitap ve Snnetten, fakihlerin nassndan, icmadan deliller getirilecek; rnekler ibadetler ksmyla snrlandrlmayacak, daha fazla muamelt ksmndan, meydana gelen sosyal hadiselerden rnekler, adl, mlk ve asker kurallardan benzerler gsterilecektir. Artk kanunlar fkh usul kurallaryla aklanmal, Mecelle nasl hakimler iin zorunlu ise fkh usul de ylece zorunlu klnmaldr. te byle yazlm bir fkh usulne ihtiyacmz aktr. Buna isterseniz Sosyal Fkh Usl diyebilirsiniz. Sosyal Fkh Usl yazlrsa byle yazlr. Fkh uslnden baka bir ey olan, fkh usulyle hibir ilgisi bulunmayan, sadece kiisel grten ibaret olan, eriatn maksatlarna aykr olan sosyal fkh usl verimli, bereketli, ruhlu olamaz. Belki akim, rkin, ruhsuz olur. Artk bu gibi kmaz yollardan vazgeip kar yollar da at oynatmak hayrl olacaktr.
815
Bu hadis Tirmizi, bn Mace, Tabernde gemektedir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
badetin Felsefesi
Hoca Kemaleddin Sadeletiren: Mustafa BULUT***
I
badet ve onun benimsenmesi, mahiyeti itibariyle ve insan tabiat zerinde etkisinin anlalmas zor bir konudur. badetin inkr bir taraftan insan yava yava dinden uzaklatrrken dier taraftan adalet duygusunu zaafa uratabilir. Burada ibadetin mahiyeti ve benimsenmesi hakknda dncelerimizi uzun uzadya ileri srmeyeceiz. Ancak onun (ibadetin) yaratlan (insan) ile yaratan (Allah) arasnda en kuvvetli ve en gerek buluma halkas olduunu syleyebiliriz. Gerekten bizim daha yce bir varla dayanp gvendiimiz hissidir ki, insanda teslim olma, boyun eme gibi bir dnceyi ortaya karr. badet, kalbin ihtiya duyduu zaman daha ulvi bir kudrete almasdr. badetten beklenilen gereklemezse Tanrya olan gveni sarsabilir. Allah evreni yarattktan sonra, artk evrenin iine mdahale etmez, fikri rabbilie, putperestlie ve nihayet dinsizlie yol aabilir. Gerekte byle bir ulhiyeti kabul etmenin anlam nedir? Byle bir anlay, Allah, bir zevk annda dnyaya bir ocuk getirip, sonra ona yeterince ilgi gstermeyen bir babaya benzetmektir. Byle bir ocuk babasna sayg duyar m? O halde yaratklarnn saygsn isteyen bir yaratc yaratklarnn gzel haliyle ve mutluluuyla nasl ilgilenmez?... Bylece ibadeti kabul etmek yce yaratcya uygun bir eydir. Kuran- Kerimde Allah buyuruyor ki: Ben size yaknm, bana dua edenin duasna icabet ederim816. Bu ayeti kerime insanlarn kalbine hayatlarn hak yolunda devam ettirecek kadar salam bir gr yerletirmektedir. Adil insanlarn ve ehitlerin ortaya k bu salam inancn eseridir. Tanrnn ltf ile bu inan, mitsizlie
Bu makale Sebilr-Red Dergisi C.25,633634 de yaynlanmtr. nn niversitesi lahiyat Fakltesi retim Grevlisi. 816 Kf Suresi,50/16.
* ***
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 414
dmeyi gidermitir. badeti inkr edenler mitsizlie uradklar zaman lm ile hayattan kurtulmaya alrlar. Bu gibi lm olaylar az deildir. Btn dnyay kendi emirleri altna almaya ama eden nice istekli insanlar vardr ki, bir iki bozguna urama sonucu mitsizlie kurban olmular hayat- faaliyet sahasndan ekilmilerdir. Bu geri dnler onlar iin lmden ktdr. Bunun yegne devas ibadettir. badetin gerek manasn anlamak iin, birok insann duar olduu adalet ve ikamet mthitir. badeti inkr eden garpllarn gayreti ve almalar ile harikalar meydana getirdiklerini, lleri cennetlere evirdiklerini hlbuki ibadete inanan arkllarn iinde yaadklar cennetleri cehenneme evirdiklerini grnce inkrc oluyorlar. Gerekte bugn slam lkeleri dilenci srsyle doludur. Bunlar iyilik seven cmert halkn kesesinden geinmektedir. Hi phesiz bu cmertlik douda dilenciliin yaylmasndan kurtulmutur. Mslmanlar bu iyilikseverlilii, cmertlii daha faydal yerlerde gsterseler, gayret, alma ve rahatlk phesiz artar. Dilencilere gsterilen cmertlik bu suretle adalete, zaafa sebep oluyorsa ibadet de ayn neticeleri dourmaz m? Mademki Hak her duay ve her adeti kabul eder, almaya ne hacet var?... Kuran- Kerim bu meselenin zmn fazlasyla kolaylatrmtr. yilik ve iyilik etmenin en byk ve en hayrl eylerden olduu insanlarn genelinin bildii bir eydir. Onu herkes ve her snf bir fazilet sayar. Bir millet ne kadar medeni olursa olsun, mutlaka yardma muhta bir fakr-u zaruret (iddetli yoksulluk) karsnda kalr. Bylece iyilikler yapmak mutlaka gereklidir. Yalnz iyilii ve iyilik etmeyi ktye kullanmak ki o insanlk iin bir felaket olabilir. yi bir ekilde dzenlendii takdirde iyilik iddetli yoksulluu hafifletir. Adalet ve fakirliin sona ermesini temin eyler. badet de byledir. Mslmanln ibadet anlayna (grne) gre, Allahn yardmn alan insan talep edebilir. Ancak byle ibadetler ve dualardr ki, kabule yakn icabet olur. Bylece mutlulua erime iin akl glerini kullanmayanlar dua ve ibadetten bir ey elde edemezler. Mslmanlk dilencilii o derece irkin ve kt grmtr ki, Peygamberimiz dilencilerin kyamet gnnde yzleri kara olarak kabirlerinde kacaklarn sylemitir. Dilenmek, ancak dtkleri sknt ve dar-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 415
lklardan her trl teebbse ramen kendilerin kurtaramayanlara caizdir. badet de ancak istenilenin doru olup olmadn aratrmak iin almaktan geri kalmayanlar iin faydal olur. Ancak byle insanlar talep ettikleri Allahn yardmna erimi olur. Adillere gelince, Mslmanlk ne bir ey balanmasn emreder, ne de dua ve ibadetlerinden bir ey meydana geleceini syler. Kuran- Kerimin talimini biraz daha etraflca aratrdmzda ibadetin iyz, esas tamamyla aklanr. badet, dilenmek deildir. slam ibadetin gayesi; istenilene ulamak iin isabet edecek yardmdan ibarettir. badet, bize doru yolu gsterir. Bizde hedefimize ulamak iin o yoldan gideriz. badet bizi hibir iten kurtarmaz. O ancak bizi doru yolda gitmeye gayretlendirir. Mslmanln ibadet anlay byledir. Bunu nazar dikkatten uzak tutmayarak ibadeti inkr edenler dnsnler ve kendilerine bir yol sesinler. Bir madde perest mcadele alannda malup olduu zaman mitsiz olur ve bazen lm tercih eder, fakat kendini Allah a teslim etmi olan kimseler ufku kararm grdkleri zaman Allaha yalvar ile mitsizlie kaplmadan yeni bir istek ve yeni bir dinlik hissederler. badet onlara taze bir hayat verir, onlara g kazandrr, hareketlerini sratlendirir. Nihayet onlarda baarnn zirvesine ykselirler. (mmil Kuran) olan Fatiha suresi bize bu anlamlar telkin ediyor. Fatiha suresi Kuran-i Kerimin znn renilmesini iinde bulundurandr. Bylece Fatiha suresinin bize ifade ettii ibadet felsefesini inceleyelim. Her ibadetin ksmdan olumas gerektii bir gerektir. lk nce ibadet ettiimiz makama hitap etmek, ikincisi ne sfatla mracaat ettiimizi beyan eylemek, ncs mracaatmz ortaya koymak, ne srmektir. Fatiha suresi bu sraya raiyet etmektedir. Biz Allaha Rab (Allah), Rahman (herkese merhamet eden), Rahm (acyan), kyamet gnnn sahibi sfatyla mracaat ediyoruz, devamla, ancak ona kulluk ettiimizi ve ancak ondan yardm istediimizi beyan ederek bize doru yolu gstermesinitalep ediyoruz. Biz Allah a ilk nce (Rab) diyoruz. Yani onu kinatn yaratcs olarak anyoruz. Ona (Rahman) demekle onun bizim iin lazm olan btn vesileleri memnunlukla huzura getirdiini ikrar ediyoruz. Sonra onun (Rahim) olduunu sylemekle nimetleri iyi kullanmadka ondan bir ey beklemeye hakkmz olmadn syleyebiliyoruz. Sonra Allah a kyamet gnnn sahibi (Maliki yevmiddin)
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 416
demekle ilahi nimetleri iyi kullanmak veyahut ktye kullanmak mutlaka mkfat veya cezaya urayacamz kabul ediyoruz. Acaba Mslmanlar bunlar dnyorlar m? Onlar Fatiha suresinin bize tarif ettii Allaha m ibadet ediyorlar yoksa baka bir eye mi? Bunu hi etraflca dnyorlar m? Dnmelisiniz ki Allahn size verdii gc en iyi bir ekilde altrmadka ona kretmi olmazsnz. Tembel, bo, faydasz eylerle urarsanz ona nankrlk etmi olursunuz. Bylece ibadetleriniz sizi glk, zorluk ve bunalmlardan kurtaraca yerde gnden gne daha fazla dnmeye sevk etmektedir. badeti yanl anladnzdan btn hedeflerinizin ayanza kadar geleceini zannediyorsunuz. Zihninizin gcn iletmiyor ve almalar kreltiyorsunuz. Bu suretle skntdan skntya dyorsunuz. badetimizin ikinci ksm da byk bir dikkate ayandr. Ya Rabbi biz yalnz sana kulluk ederiz. Yalnz senden yardm isteriz diyoruz. Bu suretle Allah a hakkyla ibadet etmedike onun yardmna ulaamayacamz sylemi oluyoruz. O halde ibadet nedir? Namaz, Oru, Zekt, Hac, zannedildii gibi tamamyla ibadeti tekil etmez. Bunlar ibadetin vastalardr. Hedef ibadet bir takm vastalara baldr. Kuran-i Kerim btn bu vastalar bulmak iin elinizden gelen her eyi yapmanz gerektiini beyan etmektedir. Ancak bunu yaptnz zaman siz tam bir olgunluk ile Ya Rabbi yalnz sana kulluk ederiz ! diyebilir ve o zaman Allahn yardmn talep edebilirsiniz. Bunu yapmadka Allahn huzurunda yalan sylemi olursunuz. nk Allaha kulluk etmi olmazsnz. Hlbuki onun yardmna ulamak ona gerekten kulluk etmee baldr. Arapada (ane) ile (mdat) arasnda bir fark vardr. Birisi bir noksann tamamlanmasn, dieri bir eyin zerine bir ey ilavesini ifade eder. Biz Allahdan (mdat) deil, (ane) istiyoruz. Diyoruz ki Ya Rabbi elimizden geleni yaptk, son derece de altk, btn zihnimizin gcn ilettik. imdi de huzuruna geliyoruz, yardm gcn istiyoruz. nk hala yardma muhtacz. te bizim ibadetimizin z budur.
II
Maalesef bugn ki Mslmanlarn ibadetleri papaan gibi birtakm elfz ve hareketi tekrardan ibarettir. badet grevini yerine getirirken bu grevi yerine
S a y f a | 417
getirmenin hikmetini takdir etmiyoruz. Hlbuki farz namaz klmaya alanlar her eyden evvel okuduklar fatiha suresinin manasn anlamal, bu ayeti celileyi okuyarak yetinmemelidirler. Mslmanlar bunu manasyla birlikte okuduklarn bilmelidirler. Ya Rabbi, btn kinatn yaratcssn hayatmz dzelten, olgunlamamz temin edecek her eyi yarattna kanaat edeniz. htiyacmz tatmin etmek iin btn gerekli vastalar icat etmi bulunuyorsun. nk Rahmansn. Bizim her sayi ve ynmz kat kat mkfata ulatryorsun. nk Rahimsin. yilik ve ktlklerimizden bizi mesul edeceksin. nk Maliki yevmiddinsin. Bu ruh ile ibadeti yerine getirirseniz ne kazanacanz dnnz. badetinizin Allah tarafndan mutlaka kabul edileceinden emin olunuz. Kuran- Kerim dua ve ibadetin kabul hakknda dier bir ayeti kerimede derki Bana dua edenlerin duasn kabul ederim, bana niyaz etsinler (Mmin) liin vasflarn elde etsinler ki doru yola ulaabilsinler817. Bu ilahi szde zellikle iki nokta nazari dikkati ekmelidir. Birincisi Mmin olmak ki ameli gerektirir. kincisi, doru yolu talep etmektir. nk iimizi kendimiz yapacaz. zetle slamda ibadetin gayesi eylemli bir insan zor bir vaziyette doru yola getirecek olan nusreti ilahiyeye yalvartr. nsan faaliyet sahasna adm atar atmaz, Allah baar vastalarn verir. Kullanmaya alacamz vastalar sonuca balamakla ancak Tanr bizim hayrmz ama edinmektedir. eitli mkfatmz ancak bu suretle meydana kartlabilir. Gznzn nne rahat, bollua kavuturulmu bir ailenin ocuunu getiriniz. Btn vesaiti refah bu ocuu yetitirmeye hasr olunuyor. Byle olmakla beraber acaba aile hibir vakit ocuun kendi ayaklar zerinde yrmemesini isteyebilirler mi? Asla aksine ocuun bir an evvel yrmesini isterler; ancak bu suretle btn organlarnn kuvvet kazanacan bilirler. Ktye kullanlan efkat ocuu ktrm brakr. Allah insanlara ailesinden fazla acyandr. Onlar honut edecek vastalar en iyi o bilir. Bylece btn hayrmz bizim tarafmzdan yaplacak olan almalara balamtr. Ancak almalarla yaratlmzda sakl, gizli olan kabiliyetleri iletebiliriz. te dua ve ibadetin kabul de bundan dolay alma ve gayret aracdr. Bazen deniliyor ki: badete ne gerek var? Allah zel olarak talep edilen bir
817
Mminun suresi, 40/60 (Sadeletiren).
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 418
eyi hakikat olarak yaratm deil midir? O halde bu vastalar hizmete kabul etme kifayet etmez mi? badetin ne lzumu var? Bu da ibadet hakknda beslenilen yanl bir fikirdir. badet herhangi bir eyi talep deildir. Bir eyin paralara ayrlmasn kabul etmez bir ekilde bal olduu vastalar istemektir. badetin doru telakkisi bu olduuna gre emrimize verilmi olan vastalar tketmeden bakasn nasl isteyebiliriz. Fakat mevcut olan vastalar nasl kullanrsak kullanalm bunlarn bizi amaca ulatrp ulatramayacan tayin edemeyiz. Bylece kullanacamz vastalarn faydal olmas iin Allaha yalvarmamzn gerekliliine inanyoruz. Vcudumuzda bir hastalk hissettiimiz zaman baz ilalar kullanyoruz. Fakat bu ilalarn mutlaka hastalk zerinde etkili olacan syleyebilir miyiz? Bu suretle ibadet ihtiyac daima aikrdr. Btn vastalar emrimize hazrlanm olduu halde bu vastalar verimli, krl klmak Allahn yardmna baldr. Sonucun baz zel vastalara bal olduu fikri birok kere yanl anlalmalara sebebiyet vermitir. Mademki bu kinat, sebep ve netice gibi sabit ve imknsz tabi kanunlar bozma ile tanzim olunan bir yolu takip etmektedir. O halde olaylarn ynetiminde Allahn ne tesiri olabilir? leyen makine muntazaman ilemektedir. Onu kuran makineciye bir ihtiya var m? Bylece ibadete lzum olmad beyan olunmaktadr. lahi kanunlarn evrende cereyan ettiine hi phe yoktur. Fakat bu kanunlarn keif olunanlar Kuran-i Kerimin aklad drt ilahi sfat belirtmektedir: Rab, Rahman, Rahim, Malik. Bu son sfat Allahn her eye malik (sahip) olduunu gstermektedir. Tabiatta ileyen kanunlara yn vermek ona aittir. Fakat ilahi kanunlara kar hrmetin douu iin her ey sebep ve sonuca balanmtr. Kuran-i Kerim diyor ki: Kim ki muttakidir, Allah onu zorluklardan kurtarr ve onun hi beklemedii yerden rzkn gnderir. Allaha tevekkl edene Allah kifayet eder. Allah emirlerini yerine getirmek hususunda gldr. Her ey iin bir l takdir etmitir818. Sknt ve glklere dm olanlar iin bu ne bereketli bir kaynaktr. Ufukta ar ve kara bulutlar grld, zorluklar her taraftan yad zaman sabit inan sahipleri Allahn yardm ne zaman derler. O zaman Allahn yardm imdi ilahi tesellisi yaral kalbe yeni bir hayat verir.
818
Ahzab suresi,33/3 (Sadeletiren).
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 419
Fakat ayeti kerimeye dikkat etmeli, Kim ki muttakidir diyor. Demek ki ilahi yardm muttakilere sz verilmitir. Muttaki odur ki ilahi kanunlara tamamyla uyandr. Acaba hibir faydal ii olmayan ve bu suretle ilahi kanunlara kar gelen bir insan muttaki olduunu iddia edebilir mi? Bugn yeryzndeki Mslmanlar mitsizlik iindedirler. Hepside Allahn yardm ne zaman diyorlar. Fakat Mslmanlarn hepsi bu ilahi yardmdan dahi mit kesmi bulunuyorlar. Bu suretle Mslmanlar kendilerini yardma kavuturacak takvadan da mahrum olmulardr. Allah muttakileri kendilerini kuatan zorluklardan kurtaracan aklyor. Allah ilahi szn gerekletireceinden ek ve phe yoktur. Fakat Allahn sznn ortaya kmas takva sfatyla muttasf olmaya baldr. Kuran-i Kerim takvann ne olduunu tamamyla tarif etmitir. lahi yardm talep ediyorsak yolunda yrmeliyiz. slam limlerinin, slam vaizlerinin yapacaklar en mhim yenilik hakiki takvay Mslmanlara anlatmaktr. Hepsi takvadan bahsediyorlar, fakat onun hakknda doru bir fikir vermiyorlar, Mslmanlara demelidirler ki, Kuran-i Kerim, Peygamber ve slamn eitim ve retimine nazaran doru yolda olup da ekmeini kazanmayan bir adam muttaki deildir. Yalnz babasndan kalan mirasla geinen adam muttaki deildir. Bu maksad ortaya karmak iin almayan bakalarndan iyilik ve yardm bekleyen adam muttaki deildir. Allahn kendine verdii kuvveti ve yetileri kendi ve insanlarn faydas iin kullanmayan adam muttaki deildir. ahsi karlarn btn insanlarn karlar iin feda etmeyen muttaki deildir. Gzel bir aile hayat oluturmayan, yaknlarna kt muamele eden, yoksullara yardm elini uzatmayan, yetimleri gzetmeyen, dullar korumayan muttaki deildir. Hatta bylelerinin ibadetleri bile faydaszdr. nk Kuran-i Kerim: Dini yalanlayan grdn m? Yetime kt muamele eden, yoksullar doyurmak iin bakalarn tevik etmeyen odur. Vay o namaz klanlarn haline ki kldklar namazdan bihaberdirler819 der. Sonu ta unu syleyebiliriz; Hayatn her aamasnda yksek bir rnek olmayan bir insan muttaki deildir.
819
Mn Suresi,107/1-5 (sadeletiren).
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Kitap Tantm
brahim Kaplan*
slmn Douunda Toplumsal Realite, Hukuki Ayetler ctihadi Kaynaklar Prof. Dr. Zahid AKSU lhiyat Yaynlar, Ankara 2005, 167 sayfa. ISBN: 975-6666-94-3 Tantmn yaptmz kitap, 1977 ylnda hazrlanm bir Doentlik Tezidir. Yazarn deyimiyle, slm Hukuk Sosyolojisi zerine bir deneme (s. 10) niteliindeki eser, eitli nedenlerle ancak 2005 ylnda yaym imkan bulmutur. Eser, Giri ve iki ana blmden olumaktadr. Bilindii gibi, Fkh Usul alannda yazl en eski kaynak mam- afiinin er-Risle adl eseridir. Rislenin yazlndan bu yana, Fkh Uslnn muhtevasnn olduka gelitirildiine ahit olmaktayz. Ancak, sz konusu bu ilim dalnda kullanlan metotlar olduunda, ayn lde bir gelimeden bahsetmek mmkn grnmemektedir. Baka bir ifadeyle, muhtevadaki gelimelere ramen, konular, problemler ve her mtehidin kendine zg yaklam metodu neredeyse hi deimemitir. Bu hususa dikkat eken yazar, bu aratrmayla slm Hukuk Metodolojisinde yeni bir metot gelitirmekten ok, ayn problemlere deiik metotlarla yaklamann nemini ortaya koymay amalamaktadr. (s. 9) Aratrmann dier bir amac da, Kitbn hukuki erevesini ortaya koyarak ictihad kaynaklar alann tantmaktr. (s. 10) Bu amaca uygun olarak ncelikle Kitbn geldii toplumsal gerekliklerin tespiti yaplmaya allmtr. Elbette bu tespit ilk el kaynaklara mracaat edilerek yaplmtr. Bunun yannda, slm ncesi Arap toplumunun sosyal ve kltrel realitesini yanstmas bakmndan nem arz eden Taber ve benzer baz tarihilerin rivayetlerine de bavurulmutur. almada takip edilen yntem ise yazar tarafndan u ekilde ifade edilmektedir: Nass ve ictihad alanlar tespit edilirken daha ok hukuk ayetlerin erevesi i-
Dr., nn niversitesi ilahiyat Fakltesi Aratrma Grevlisi.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 422
zilmek istenmitir. Toplumsal gelime iindeki tekamllerini gstermek iin de ayetler kronolojik sraya gre tasnif edilmitir. Tefsirciler ve hukukularn yorumlarna yer vermeden hukuki ayetlerin sadece sosyal ortam iinde geirdikleri tekaml gstermeye gayret edilmitir. Bylece deskriptif metodun kurallarna byk lde uyulmutur. (s. 10) Kitabn Giri ksm (ss. 11-25) Batda ve slmda Hukuk konusuna ayrlmtr. Hukuk kavramnn eitli ekillerde tanmlanmasnn nedenlerinden birinin ok ynl yaklamlar olabileceine dikkat eken yazar, hukuk zerinde bugne kadar srp gelen tartmalarn asl nedeninin ise hukukun yaps ve tabiatyla ilgili olduunu dnmektedir. Hukukun fizik ve sosyo-ekonomik faktrlerin etkisiyle, ok yava da olsa, srekli bir deiim ierisinde olduuna vurgu yapan yazar, btn bu deienler arasnda hukukun hi deimeyen niteliklerinden ikisinin, pozitiflii (emredici) ve cebrilii olduunu belirtir. Ona gre, bu adan baklrsa, hukukun en genel ve en ak tanm mspet hukukun tanmdr: Hukuk gerek fertler arasndaki gerekse fertle cemiyet veya devlet arasndaki menfaat mnasebetlerini tayin ve tanzim eden, daha dorusu cebren tanzim eden normlar heyeti mecmuasdr. Mspet hukukun tanmna bir de hukukun manevi tanmn eklemek gerekirse: Hukuk, adalete hizmet eden bir beeri hayat nizamdr denilebilir. Grld gibi, her iki tanmda da bir olmas gereken (obligation) dncesi vardr. Bununla birlikte, mspet hukukun tanmnda olmas gerekenle, manevi hukukun tanmndaki adalet idesi eklinde ngrlen olmas gereken ayn ey deildir. Mspet hukuk eklinde ortaya kan olmas gerekenin kapsam, yaps eitli faktrlerin etkisiyle deiebilir. Ancak manevi olmas gereken sabittir, deimez. Bu, hukukun deimeyen ideal yndr. Adalet idesi hukukun manevi-ahlaki yndr. (s. 12) Bu noktada, adalet-hukuk ilikisi zerinde duran yazar, adalet kavram hakknda antik adan bu yana yaplan pek ok tanmdan bazlar zerinde younlaarak nemli deerlendirmelere yer vermektedir. Giri ksmnn ikinci ksmnda, yazar, slmn bugnk anlamyla bir hukuk sistemi olma iddiasyla gelmediini syler. Ona gre, h. I. asr sonlaryla, II. asrn balarndan itibaren, slm Hukukular tarafndan, kendine zg orijinalitesi iinde gelitirilip sistemletirilen slm Hukuku ile kurulu devrinde grlen hukuk arasnda byk farkllklar sz konusudur. Bundan sonra,
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 423
Giri ksmnda, slmda Hukuk ve kaynaklar hakknda ksa, z deerlendirmelerin yer ald grlmektedir. Eserde zellikle slm Hukuk Metodolojisi (Fkh Usl) nin hukuk olduu kadar sosyolojik bir karakter arz ettii vurgusu dikkat ekmektedir. Ona gre, slm Hukuk Metodolojisinin sosyolojik nemi hukuk neminden hi de az deil, hatta daha byktr. nk, slm hukukularnn ortaya koyduklar tarih hukuk messeseleri arasnda metot messesesi, hkm istinbt ederken karlalacak pratik ihtiyalara cevap vermekten ok, sosyal ortamn durmadan deien artlarna hukuku adapte etmek iin kurulmu bir messesedir. (s. 23) slm ncesi l toplumunun sosyo-ekonomik ve kltrel ortamnn ele alnd Birinci Blmde (ss. 27-80) Hz. brahim ve olu Hz. smailin Allah adna kurduklar ilk mabet (Kabe) in nemi ve Arap toplumuna etkisinden bahsedilmekte, daha sonra da slmn nda sosyo-ekonomik, politik ve kltrel ortam resmedilmektedir. Bu balk altnda, lde sosyal evrenin zellikleri ve kabile dayanmasna dayal adalet anlay, Ahlk ve hukuk fiilleri tayin eden bir prensip olarak eref duygusu, Mekke site devletinde bir eit aristokrasi ve Dantay Evi, putperestlikte inan ve ibadetlerin psiko-sosyolojik zellikleri, brahim Babann Hanif Dininden Putperestlie gibi konular ilenmektedir. Yine ayn blmde, Araplarn niin putlara tapt, dini eitlilik, slm ncesi Arap toplumunda gnlk hayat, gelenekler ve hukuk gibi konularda nemli tespitler yaplmtr. lahi Tebli ve Hukukun Kaynaklar konulu kinci Blmde (ss. 81-148) slm Hukukunun kaynaklarna genel bir baktan sonra, Hukuk ayetler sahas ve bunlarn toplumsal gelime iindeki tekml kronolojik olarak sunulmutur. slm Hukukunun Kaynaklarna Genel Bir Bak bal atnda nce Hz. Peygamber devrinde, daha sonra da sahabe devrinde hukukun kaynaklar tespit edilmeye allmtr. Bu noktada, Peygamber dnemiyle ilgili olarak u deerlendirme nemli grnmektedir: Btn kaynaklar u veya bu ekilde nassa balanm olsalar da, aslnda, itimai ortamn sancsn ektii sosyal ve hukuki ihtiyalarn zorlamasyla domu kaynaklardr. Baka bir ifadeyle, bu tip kaynaklarn ou nassla itimai vakalar arasnda, hukukun anlalmasnda ve uygulamasnda, anariye meydan vermeyecek, birlii (ttrad) salayacak bir sistemle, kpr
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 424
kurma, uyum salama arzusundan domu olabilirler. (s. 91) Yine sahabe dnemi ile ilgili olarak u tespite nemine binaen burada yer vermek istiyorum. zellikle Hz. merin uygulamalaryla ilgili rneklerde grld gibi, bu dnemde hkmn illeti iyi tespit edilmi ve hukukun gayesi ynnde hkmler verilmitir. (s. 96) Hukuki Ayetler Sahas ve Bunlarn Toplumsal Gelime inde Kronolojik Tekaml ele alnrken, nce Adalet ve Usl ile ilgili baz ayetlerin geliimi zerinde durulmu daha sonra da, kamu hukuku ve zel hukukla ilgili ayetler inceleme konusu yaplmtr. Sonu ksmnda, yazar, slmn hareket noktasnn niversal bir realite olduunu vurgulamakta ve slmn ykmak iin deil, mevcut bir realiteyi slah etmek iin geldiini hatrlatmaktadr. slmn bu slahat karakteri kiisel ve toplumsal dzen anlaynda daha ak bir biimde grlmektedir. rnein kiisel mutlulukta, insann fiziki yn ile psiik yn arasnda kurulmas zorunlu, daha ok spirituel nitelii ar basan bir denge ilkesi ngrlmektedir. Toplumsal dzen platformunda ise eitlik ilkesi asldr. Sosyal realitenin ve kiisel yeteneklerin zaman zaman dayatt baz geici durumlar dnda slm Hukukunun ana ilkesi eitliktir. Sonu olarak, denilmektedir ki; slmn toplum ve hukuk anlayna bu ilkeler asndan bakld zaman denilebilir ki, slm orijinal bir hukuk sistemi getirme amac gtmemi, ancak kiisel ve toplumsal realiteye en uygun (ftr) olan benimsemitir. Bu nedenle, hukuki ayetleri toplumsal realitenin stnde, tepeden inme bir takm emirler ve yasaklar mecmuas olarak grp sadece metne dayal hukuki yorumlar yapmak, nass, gayesi dorultusunda anlamay gletirecektir. Sosyal hayatla i ie gelien hukuki hkmler, toplumsal realiteden ayr dnlrse, realite st soyut kavramlara dnrler. (s. 149) Kabul edilmelidir ki, 2005 ylnda yaymlanm bylesine nemli bir eserin tantm iin olduka ge kalnmtr. ncelikle slm Hukuku Anabilim Dalnda alma yapanlardan eserin tantmn bekledim. Ancak bu gereklemeyince bunu bir sorumluluk olarak zerime aldm. Bu vesileyle yakn zamanda Hakkn rahmetine kavuan deerli bilim adam, kendisini tanmaktan eref duyduum ve kendisinden ok ey rendiim Hocam Prof Dr. Zahid Aksuyu
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 425
sayg ve rahmetle anyorum. Son olarak, tantmn yapmaya altm bu eseri ilhiyat eitimine balayan rencilerin mutlaka okumas gerektiini dnyor, zellikle slm Hukuku ve Din Sosyolojisi alannda lisans st eitim yapacaklara ncelikli olarak bu eseri okumalarn tavsiye ediyorum.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Kitap Tantm Samsnzde (. 998) ve Hiye Al Envrit-Tenzl ve Esrrit-Tevl Adl Eseri Abdurrahman KASAPOLU
Giri
Samsun, Anadolunun slm kltrne hizmet etmi limlerin yetitii blgelerinden birisidir. Abdssamed es-Samsn,820 Hasan b. Abdssamed esSamsn,821 Muhyiddin Muhammed b. Hasan b. Abdssamed es-Samsn,(. 919)822 Mahmud es-Samsn, (. 983)823 Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Abdussamed Samsnzde, (. 978)824 Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Abdissamed el-Buhr es
Do. Dr., nn niversitesi lahiyat Fakltesi Tefsir Anabilim Dal retim yesi. Abdssamed es-Samsn: Kaynaklarda hakknda bilgiye rastlanmayan bu lime ait Koca Ragp Paa ve Murad Molla Ktphanesinde kelm ilmine dair Hiye Kubr alel-Husn vel-Kubh adl yazma bir eser vardr. 821 Hasan b. Abdssamed es-Samsn, Anadoluda baz limlerden ve Molla Hsrevden ilim tahsil etmitir. Semn medresesinde mderrislik, Sultan II. Mehmede hocalk yapmtr. Kazaskerlik ve stanbul kadl grevlerinde bulunmutur. 1476 ylnda vefat etmitir. Fkh, hadis, kelm ve belat alimi olan Hasan b. Abdssamed es-Samsnnin eserleri unlardr: Hiye alel-Mutavvel lit-Teftazn, Talkat alet-Tavzh f Uslil-Fkh, Hiye al erhil-Adud li Mnteha f ilmeyil-Usl vel-Cedel, Hav al erhil-Muhtasar lisSeyyid e-erf. (Takprlzde, Osmanl Bilginleri: e-akikun-Numniyye f Ulemid-DevletilOsmniyye, ev. Muharrem Tan, z Yaynclk, stanbul, 2007, 152; Recep Dikici, Trkiye Ktphanelerinde Arapa Yazma ve Matb Eseri Olan Samsunlu limler http://www.samsun.bel.tr/hizmet_birimleri/kulturwebsite/samsem2006/samsem.htm) Eyp Sultan Trbesi haziresinde Hasan Samsnye ait kabir bulunmaktadr. 822 Muhyiddin Muhammed Samsn (. 978), Bursa, Edirne, znik ve stanbulda mderrislik yapmtr. Sultan I. Selim tarafndan Edirne kadlna tayin edilmi, 1522de (baz kaynaklarda ise 1513de) vefat etmi deerli Osmanl limlerinden birsidir. Hiye-yi erh-i Tecrid, Hiye-yi Tenkhul-Usl, Hiye al erh-i Mifth, Hiye-yi Telvh lit-Taftazn gibi eserlerin mellifidir. (Mecd Mehmed Efendi, Hadikul-Hakik f Tekmiletiakik: akiki Numaniyye ve Zeyilleri, ar Yaynlar, stanbul, 1989, I/312-313; Takprlzde, 237; Bursal Mehmet Thir Efendi, Osmanl Mellifleri: 1299-1915, stanbul, 1972, I/388; Recep Dikici, Trkiye Ktphanelerinde Arapa Yazma ve Matb Eseri Olan Samsunlu limler, (http://www.samsun.bel.tr/hizmet_birimleri/kulturwebsite/samsem2006/samsem.htm) 823 Mahmud es-Samsn, (. 983), ilmiye ailesi olarak tannan, byk hukuk adamlar yetitiren Samsnzdelerdendir. Babas Muhammed Efendi, Sultan Selim devrinde Edirne kadl yapmtr. Dedesi Hasan Efendi, Fatih Sultan Mehmet devri kazaskerlerindendir. (Kanaatimize gre, Muhyiddin Muhammed Samsn (. 978)nin olu, Hasan b. Abdssamed es-Samsnnin torunu olduu anlalyor.) Eitimini tamamladktan sonra Edirnede mderrislik yapm, daha sonra Halep kads olmutur. (At, II/235-236) 824 Ahmed b. Muhammed Hasan bn Abdussamed Samsnzde, 1570 senesinde vefat etmitir. Edirne ve Bursada eitli medreselerde mderrislik yapmtr. Srasyla Bursa, Edirne ve stanbul kads olmutur. yiliksever ve cmert biri olarak tannan, eitli faziletleri kendisinde toplam bulunan Samsnzde, 1560 senesinde Halep kadl yapmtr. (At, II/145-146; slm limleri Ansiklopedisi, hlas Matbaaclk, stanbul, 1987, XIV/304-305)
820
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 428
Samsn (. 998), arambal Hseyin Hsn Efendi,825 arambal Mehmet Emin Efendi,826 arambal Ahmet Hamdi Efendi,827 Bafral Ahmet Hamdi Efendi,828 Kavakl Ahmet Hulusi Efendi829 bunlardan bazlardr. Yahya es-Samsn, Behet Abdullah b. Hasan es-Samsn, Halil es-Samsn, mer Azmi es-Samsn gibi limlerin ktphanelerde eserleri bulunmaktadr. XVI. Yzylda yaam, Samsunlu ilim adamlarndan birisi de Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Abdissamed el-Buhr es-Samsndir. Samsnzde diye anlan bu limin hizmetlerinden birisi de Beyzv tefsirine yapm olduu haiyedir. Aratrmamzda Samsnzdenin hayatn, ilm ahsiyetini ve yazm olduu Beyzv hiyesini ksaca tantmaya alacaz.
I. Samsnzdenin (. 998) Hayat ve lm ahsiyeti

Samsnzdenin asl ismi, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Abdissamed el-Buhr es-Samsndir. II. Selim (1566-1574) ve III. Murad (1574-1595) devri Osmanl alimlerindendir. Zengin, ok ilim adam yetitirmi ve Samsunda ikmet etmi bir aileye mensuptur. Bu aileden hacca gidenlerin saysnn ok olmas sebebiyle, aileye mensup olan limler Hac Efendi ismiyle tanndklar gibi; Samsunda ikamet etmeleri dolaysyla Samsnzde lakabyla hret bulmulardr.830
arambal Hseyin Hsn Efendi, hicr 1289 senesinde arambada domutur. aramba ve Samsun Medreselerinde tahsil grmtr. Samsun, Andrn, Aya, Fethiye mahkemelerinde grev yaptktan sonra nye kadlna tayin olmutur. Kendisine, btida Hari Bursa Mderrislii payesi verilmitir. (Sadk Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas, Medrese Yaynevi, stanbul, 1980, I/128-129) 826 arambal Mehmet Emin Efendi, 1849 ylnda arambada dodu. Haznedarzade Osman Paa Medresesinde okudu. Terme, Alaam, Sivas, Grn, Milas, slahiye, Hafik, Bafra, aramba, Tirebolu, Ordu gibi Anadolunun bir ok blgesinde mahkemelerde grev yapt. 1912de Alucra kadlna tayin edildi. btida Dahil Edirne mderrislii rusu uhdesine verildi. Daha sonra, zmir, Edirne paye-i mcerredi ve Mahre payesi ile taltif edildi. Kendisine drdnc rtbeden Osmanl nian verildi. (Albayrak, III/163) 827 arambal Ahmet Hamdi Efendi, hicr 1264 senesinde arambada dodu aramba, Amasya ve stanbulda eitim grd. Fetvhnede grev ald, Huzur derslerinde muhatap ve daha sonra mukarrir olarak bulundu, hicr 1324 ylnda Samsun mebusu seildi. Uhdesine verilen btidai Hari stanbul Mderrisliinden Hmise-i Sleymaniye mertebesine terfi edildi. (Albayrak, I/145) 828 Bafral Ahmet Hamdi Efendi, hicr 1292 senesinde Bafrada domutur. Sleymaniye medresesi Uslu Fkh mderrislii, Mekteb-i Nvvb Mecelle Muallimlii, Drer Muallimlii, Fetvahane lamat- eriye mmeyyizlii grevlerinde bulundu. Hicr, 1328de btidai Hari stanbul mderrisliine tevcih olundu. (Albayrak, I/142-143) 829 Kavakl Ahmet Hulusi Efendi, hicr 1288 senesinde Kavak kazasna bal Alaam kynde domutur. Amasya ve stanbul medreselerinde eitim grmtr. Zeyrekte Pir Mehmet Paa Medresesinde ve Fatih Camiinde talebe okutmutur. (Albayrak, I/166-167) 830 Nevzde Atullah b. Yahya At, Hadikul-Hakik f Tekmileti-akik, (haz. Abdlkadir zcan), stanbul, 1989, II/312; Ahmed Sheyl nver, lim ve Sanat Bakmndan Fatih Devri Notlar, stanbul, 1947, 117; Ziya Demir, XIII.-XVI. y.y. Aras Osmanl Mfessirleri, Ensar Neriyat, stanbul, 2006, 343.
825
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 429
Samsnzde, tahsilini Mekke alimlerinden tamamladktan sonra, dnemin tannm alimlerinden olan babas Samsnzde Hac Ahmed Efendinin hizmetine girmi ve ondan icazetnamesini almtr. Din ilimlerde, zellikle tefsir ve fkh alannda byk bir uzmanlk sahibi olan Samsnzde, hayat boyunca mensubu bulunduu aileye lyk bir olgunluk ierisinde yaamtr.831 Samsnzde, eitimcilik hayatnn ilk dnemini Efdalzde Medresesinde geirdikten sonra, 1559 ylnda Cfer Aa Medresesine tayin edilmitir. Bu tarihten itibaren 1575 ylna kadar Edirne, stanbul ve Bursada olmak zere eitli medreselerde grev yapmtr.832 Samsnzde, daha sonra srasyla zmir, Kuds ve Medine kadlklarnda bulunmutur. 1587de ikinci kez Kuds kadl yapan Samsnzde, bu grevi iki yl srdrmtr. Samsnzde, 1589 ylnda vefat etmitir.833
II. Samsnzdenin el-Beyzvnin Envrut-Tenzl ve EsrrutTevl Tefsirine Yapm Olduu Haiye

Samsnzde M. b. Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Abdissamed elBuhr es-Samsnnin, el-Kd Nasiruddin el-Beyzvnin Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl834 tefsirine yapm olduu bir haiyesi vardr. Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya/322 numarada Hiye al Envrit-Tenzl ve EsrritTevl adyla kaytl olan bu eser, Beyzv tefsirinin batan sona btn srelerini ihtiva eden tam bir hiyedir. Bu eserin tantm nce Helmuth Ritter, daha sonra da Ziya Demir tarafndan yaplmtr. Burada, hiyesi yaplan Beyzv tefsirinden ksaca sz etmek yerinde olur. el-Kd Nsiruddn el-Beyzvnin (. 685/1286) tefsirinin ad, EnvrutTenzl ve Esrrut-Tevldir. Beyzv tefsirde, lfzlarn, terkiplerin beyan ve tahlilleri konusunda, manalardan nkteler karma hususunda ez-Zemaherye;
Demir, 343-344. At, a.g.e, II/312; Demir, 344. 833 At, II/312; Demir, 344. 834 Sleymaniye Ktphanesi kaytlarnda bu eser (Hiye al Envrit-Tenzl ve Esrrit-Tevl) Muhyiddin Muhammed b. Hasan b. Abdssamed es-Samsnye (. 1522) ait olarak gsterilmitir. Recep Dikici de bu kayd aynen aktarmtr. Halbuki eserin fera kaydnda hicri 993 senesi yer almakta ve Muhammed Samsnzdenin (. 998/1587) kadlk yapt yerlerden birisi olan Medine ehrinin ad verilmektedir. Hicri 993 senesi ise, Samsnzdenin (. 998/1587) Medinede kadlk yapt yllara tekbl etmektedir. Bu mesele yine de aratrlmaya deer bir durumdur.
831 832
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 430
Kurn hikmetler ve felsef nazariyeler hususunda, usld-dn ve usl fkh konusunda er-Rzye istinat eder. Kelime ve kavramlarn anlamlar iin elsfehnnin Mfredtl-Kuran adl eserinden yararlanr. Onun tefsiri ilm metodun en st dzey rneklerinden birisi kabul edilir. Bu tefsir, slm corafyasnn geni bir kesiminde tannm ve okutulmutur. Bu duruma bal olarak da tefsirin ok sayda haiyesi yaplmtr.835 Beyzv tefsirine hiye yazanlardan birsi de Samsnzde (. 998/1587) dir. Helmuth Ritter, Samsnzdenin, kaleme alm olduu hiyesini, Hiye alel-Beyzv adyla tantmtr.836 Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya/322 numarada Hiye al EnvritTenzl ve Esrrit-Tevl adyla kaytl olan eser, 300x200, 188x118 mm. ebadnda, miklebi kopmu ve cilt hafif ypranmtr. Kapaklar nefis gmme emse, salbek ve yaldz basma zencirekle ssldr, 199 yapraktr. Varaklar orta kalnlkta, salam, nohud renkli, aharl ve filigramszdr. Sayfalar 29 satr olup cedvelsizdir. Geni braklan marjlar botur. Orta incelikte bir ula yazlan talik yaz ksmen harekeli olup rahata okunabilmektedir. Sre isimleri, ve bad ve kavluh kelimelerinde krmz, dier ksmlarda siyah mrekkep kullanlmtr. Zahriyyede vakf kayd ve mhr ile birlikte, mukaddimede de zikredilen mellif ve eser ad Hiyetu alel-Beyzv li Samsnzde eklinde yer almaktadr. Kitabn fera kayd, Senete selsn ve tisne ve tisa mie bil-MednetilMnevvere (hicr 993 senesi, Medine-i Mnevvere) eklindedir. Samsnzde, eserine yazm olduu mukaddimede, Kd Beyzvnin, inkrclara / doru inantan sapanlara kar mkemmel bir kant olduunu ortaya koymak amacyla Kuran tefsir ettiini belirtmitir. Beyzvnin, yetlerde Allahn muradnn ne olduunu aklamaya gayret ettiini ifade etmitir. Samsnzde, kendisinin de Beyzv tefsirindeki nkteleri, mklleri, kapal manalar aklamak zere ilh kelma hizmet etme arzusu duyduunu sylemitir. Bu amala, Kurann mana ve maksatlarn ak bir slupla ifade etmeye
835 836
Muhammed Hseyn ez-Zeheb, et-Tefsr vel-Mfessirn, Drul-Kalem, Beyrut, tsz., I/297-303. Helmuth Ritter, Ayasofya Ktphanesinde Tefsir lmine Ait Arapa Yazmalar, Trkiyat Mecmuas, VIIVIII, cz. 2, stanbul, 1946.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 431
gayret gstereceini, bu eserini hocalarnn kendisi zerindeki emeklerime mtevazi bir karlk olmak zere telif ettiini aklamtr. Samsnzde, Beyzv tefsirinin zerinde durulmas zaruret arzeden nemli yerlerinin akla kavuturulmasn istemi, ancak yapt aklamalar ksa tutmutur. Hiyesi, muhtasar olmakla birlikte, mdellel aklamalar ihtiva etmektedir. Bu da onun haiyesinin zelliklerinden birisini oluturmutur. Samsnzde hiyesinde gze arpan hususlar, srelerin nzllerine deinilmesi, ihtiya duyulan yerlerde fkh ve kelm meselelere yer verilmesi, nahiv ve belat tahlillerinin anlalr biimde yaplm olmasdr. Mellif, zerinde durduu konularda Zemaher, Teftzn ve Crcn gibi limlerin fikirlerinden ziyadesiyle faydalanm, inceledii konularda onlarn birbirlerine kar muhalif yaklamlarn naklederek, isabetli bulduu yaklamlarla hiyesine g kazandrmaya almtr. Samsnzdenin Beyzv tefsirine yapm olduu haiyeyi tantmaya almamzn amac, ilim taliplerini bu eser zerinde aratrma yapmaya ynlendirmektir. Lisans st dzeyde bu eserin incelenmesi ve ilim dnyasna kazandrlmas gerektii ihtiyacna vurgu yapmaktr. Samsnzde hiyesinden sz etmemizin genel hedefi ise, Anadolunun, zelde Samsunun kltrel ve ilm gemiine gitmek, tarih kklerimize ulamaktr. Abdssamed es-Samsn, Hasan b. Abdissamed es-Samsn, Muhyiddin Muhammed b. Hasan b. Abdssamed es-Samsn, Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Abdussamed Samsnzde, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Abdissamed el-Buhr es-Samsn gibi isimleri yan yana getirmek, nesiller boyu ilme hizmet eden bir aileyle kar karya olduumuz dncesini artrmaktadr. Aratrmamz, ayn zamanda, Ftih Sultan Mehmet dneminden III. Murad dnemine kadar ilim ve zellikle hukuk alannda hizmet vermi olan Samsnzde veya Hoca Efendiler olarak bilinen bu aile hakknda merak uyandrmaktadr. Bu alimlerin hizmetlerini aratrma, ortaya koyma ve hatralarn yaatma grevi ise yeni nesle dmektedir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
HKMET YURDU
Kitap Tantm
Mustafa Bulut* slma Gre Hristiyanlk, Erken Dnem slm Kaynaklarnda Hristiyanlk zerine Deerlendirmeler. Dr. brahim KAPLAN IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul- 2008, 304 sayfa. ISBN: 978-975-255-189-3 slm Dini pek ok din ve inana ev sahiplii yapan bir corafyada domu ve gelimitir. Bylesine dinsel bir corafyada nazil olan Kuran, zaman zaman teki dinlerin inan sistemlerinden ve mensuplarnn slma ve peygambere kar tutum ve davranlarndan bahsetmi, Mslmanlarn teki olarak isimlendirilen farkl inan mensuplarna kar tavrnn ne olmas gerektiini de belirlemitir. lk Mslmanlar, Putperest, Yahudi, Hristiyan ve Mecusi dinine mensup insanlarla bir arada yaamlar, ok ksa saylabilecek bir sre sonra da Hindu ve Budist gibi ok farkl din ve inanla tanmlardr. Dolaysyla, denilebilir ki, Mslmanlarn teki ile bir arada yaama tecrbesi slmn douu ile birlikte balamtr. Farkl inan mensuplaryla bir arada yaama tecrbesi bakmndan olduka zengin bir tarihe sahip olan Mslmanlar, bugn eskisinden daha fazla, teki inanlara ilgi duymaktadr. Zira, iletiim ve ulam aralarnda son zamanlarda meydana gelen teknolojik gelimeler teki ile daha sk ibirliini gerekli klmtr. Baka bir ifade ile, kresellemenin etkisiyle byk bir ky haline gelen dnyada farkl inan mensuplaryla i ie yaamak zorunlu hale gelmi, teki ile karlamak srpriz olmaktan kmtr. Yine lkemizin Avrupa Birliine girme arzusu ve bu anlamda gelitirilen politikalar, ayrca Dinler aras diyalog faaliyetleri tekine -zellikle de Hristiyanla- ilgiyi her geen gn daha da arttrmtr. Tantmn yaptmz kitap ilk ve erken dnemdeki Mslman-Hristiyan teolojik ilikilerini konu edinmekle birlikte gncel yansmalar da olan bir al-
r. Gr., nn niversitesi lahiyat Fakltesi.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 434
madr. Aratrmada Kurann nzulnden H. III. asrn sonlarna kadar geen tarihi sre Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki teolojik ilikiler ve tartmalar asndan ele alnm, bu konudaki tartmalarn hala canlln koruduuna dikkat ekilmitir. 2006 ylnda Doktora tezi olarak hazrlanm olan bu alma, Hristiyanln Kelamn gndemine girmesini salayan tarihi, sosyo-kltrel ve teolojik arkaplan tespit etmeyi ve ortaya kan literatrde hangi balklarn tartma konusu yapldn belirlemeyi amalamaktadr. Yazara gre, MslmanHristiyan teolojik ilikilerinin erken dnemine ait bu ilk belgelerin (Hristiyanla kar yazlm reddiyelerin) ierik ve metot olarak tantlmas, hangi artlarn rn olduklarnn belirlenmesi Kelam aratrmalar asndan farkl bir bak asn gzler nne serecektir. Zira, Kelam ilminin tarihi geliimi teolojik ilikiler asndan da ayrca ele alnp deerlendirilmeye muhta grnmektedir. (s. 14) Bu anlamda, son yllarda ilahiyat evrelerinin gndemini en ok megul eden konularn banda gelen dinler aras diyalog faaliyetlerinde Kelamn nasl bir tavr almas gerektii noktasnda tarihsel tecrbeyi dikkate almann nemine iaret eden yazar, bu almayla, ayn zamanda, Mslman ve Hristiyan teolojileri arasndaki farkllk ve benzerlikleri belirlemeyi, bylece de ehl-i kitapla amentde ittifakmz var syleminin teolojik deerinin kavranmasna yardmc olmay amalamaktadr. Zengin bir kaynakadan yararlanlarak, bilimsel metotlarla hazrlanan eser, Giri ve blmden olumaktadr. Giri blmnde, (ss. 17-41) dinin ontik ve epistemik dayana, Mutlak Din-slm zdelii ve dinlerin kken birlii ve Kur'an asndan din eitliliin anlam gibi konular ele alnmtr. Bu blmde, akl- selim ve ftrat kavramlarn gz ard eden din tanmlarnn Kuran asndan eksik tanmlar olacann altn izen yazar, Kuran asndan Allahn Dini ya da Hak Din olma zelliinin slma has olduunu belirtmekte, Hristiyanlk da dahil, dier dinsel geleneklerin zaman ierisinde tahrifata uradn hatrlatmaktadr. Birinci blmde, (ss. 42-122) slm'n zuhuru srasnda Arabistan evresindeki Hristiyanln genel durumu ve blgede bulunan Hristiyan mezheplerinin (Nesturiler, Yakubiler ve Melkitler) inan esaslar, Kur'an'da Ehl-i Kitap kavramnn anlam alan, Kurann Ehl-i Kitaba kar tavr ve brahim Din ls, Kur'an'n Hristiyan teolojisine ynelttii eletiriler ve teolojik ilikiler asn-
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 435
dan Hz. Muhammed dnemi inceleme konusu yaplmtr. Bu dnemle ilgili olarak, zellikle, Hz. Muhammed'in okuma-yazma bilip bilmedii ve Ehl-i Kitap hakknda sahip olduu bilgi, teolojik ilikiler balamnda tartma konusu yaplmtr. Yine Kurann Ehl-i Kitaba ve Hristiyanla bak incelenirken, Hristiyanlar tarafndan teslisin bir unsuru (oul) olarak alglanan Hz. sann Kuranda insan oluuna ve peygamberliine vurgu yapld hatrlatlmaktadr. Yine Kurana gre, Hristiyanlar, Mesih Allahn oludur demek Hz. say rab edinmek ve Tevhid inancn brakp l tanr inancn kabul etmek suretiyle Allahn kitabn tahrif etmiler, kendi elleriyle yazdklar kitabn Allah katndan geldiini iddia etmilerdir. Ayrca Hristiyanlar, kendilerine bildirildii halde Hz. Muhammedin geleceini haber veren ayetleri (tebirt) gizlemilerdir. (s. 84) kinci blmde, (123-226) Mslman-Hristiyan teolojik tartmalarnn nasl ve hangi etkenlerle ortaya kt, olaylar, ahslar ve reddiye tr eserler baznda incelenerek konunun arka plan sahnelenmeye allmtr. Burada zellikle, Hristiyan kart sylemin olumasn hazrlayan, teolojik, politik ve sosyokltrel etkiler ayr ayr ele alnd grlmektedir. Bu blmde, ayrca, oluum dnemi kelamnn Hristiyan teolojisine kar taknd farkl tavrlar da inceleme konusu yaplmtr. Ayn zamanda, bu blmde, teolojik etkileimin boyutlar ortaya konularak, Mslman Kelamnn olumasnda ve gelimesinde Hristiyan teolojisinden ne kadar etkilendii aratrlmtr. Sonu olarak, msteriklerin iddialarnn aksine, Kelamn olumasnda ve gelimesinde kendi kaynaklarn anlama abas ve dier i dinamiklerinin, harici etkenlere nazaran, daha etkin olduu, bu ynyle de Kelamn zgn bir yapya sahip olduu tespiti yaplmtr. nc blmde, (ss. 227-275) Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki teolojik tartmalar sistematik olarak ele alnmtr. Bu blmde, teslis, inkarnasyon, ncil, tahrif ve tebirat gibi konularn, zellikle reddiyelerde, alglan biimi sergilenmeye allmtr. Sonu olarak, Hristiyanlar tarafndan teslisin bir unsuru olarak kabul edilen sann, Mslmanlar tarafndan Allah'n bir kulu ve elisi olarak grld ve onun Tanrlnn Mslmanlar tarafndan reddedildii tespiti yaplmtr. Bu blm, inan esaslar asndan slmiyet ile Hristiyanlk arasndaki benzerlikleri ve farkllklar gzler nne sermesi asndan nemli grnmektedir.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
S a y f a | 436
Sanrz, bu kitabn tantmn yaparken, Takdim yazsnda yer alan u ifadelere yer vermemek bir eksiklik olurdu: Elinizdeki alma bir oksidantializm rneidir. Hristiyanlk doktrinini ve bu doktrinin yaratt zihni ilk ilikilerin balad corafyadan balayarak tahlil etmektedir. nan doktrini problemlerle dolu olan ve zellikle slm dnyas ile ilikileri her zaman iddet formunda kendini gsteren Hristiyanln gnmzdeki yapsn anlamak bu tarihsel kkleri deifre etmekle mmkndr. Yazar eserinde bu tarihsel ve doktrinal tahlili okuyucuya sunmakta ve yaadmz dnyada dinlerin iddetin deil de zmn, barn, hak ve adaletin bir paras olarak anlmasn mmkn klan bir sylem gelitirmeye almaktadr.
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org
Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 437
Say Hakemleri
Prof. Dr. Temel Yeilyurt Prof. Dr. Remzi Kl Prof. Dr. Mehmet Soysald Do. Dr. Abdlkerim Bahadr Do. Dr. Feridun Merter Do. Dr. Mehmet Karagz Do. Dr. Hsniye Canbay Tatar Do. Dr. Mehmet Atalan Do. Dr. Hseyin Aydn Do Dr. Abdurrahman Kasapolu Do. Dr. Hulusi Arslan Do Dr. Saffet Sancakl Do. Dr. Mustafa Arslan (ngilizce) Yrd. Do. Dr. Faruk ifti (Arapa) Yrd. Do. Dr. Ali Duman (Osmanlca) Dr. Sleyman Aydn (ngilizce) Dr. Yksel Macit (Arapa) Dr. Adnan Arslanta (Osmanlca)
www.hikmetyurdu.com
www.hikmetyurdu.net
www.hikmetyurdu.org

Hikmet Yurdu, 2009/1 S.3 (Zahit Aksu Armağanı)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hikmet Yurdu, 2009/1 S.3 (Zahit Aksu Armağanı)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HKMET YURDU

Dnce Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi

Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi

PROF. DR. ZAHT AKSUYA ARMAAN

HKMET YURDU DNCE-YORUM

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 15-16

nn niversitesi lahiyat Fakltesi ve Kurucu Dekan Prof. Dr. Zahid Aksu

nn niversitesi D. lahiyat Fakltesi Dekan

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 17 - 29

Prof. Dr. Zahid Aksu Hocamzn Aziz Hatrasna

Prof. Dr. Beir GZBENL**

erayi'indeki Metodu, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum -

IV- Prof. Dr. Zahid Aksu Hocamz Hakknda Unutamadklarmzdan Bazlar

b- slm Hukuku retiminde Takip Ettii Bir Yntem

c- Osmanl Dnemiyle lgili Bir Projesi

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 31-33

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 35-44

Prof. Dr. Zahid Aksunun Ardndan

Dr. Mustafa KK*

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 45-46

Hocam Zahid Aksu

nn niversitesi lahiyat Fakltesi

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 47-49

Hocam Zahit Aksu

nn niversitesi lahiyat Fakltesi.

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 51

Zahit Aksu ile lgili Bir Hatra

nn niversitesi lahiyat Fakltesi slam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dal

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 53 - 64

Osmaniyeli Zahit Aksu

Emekli Adana Mze Mdr.

Zahit Aksuya Vefa

Zahit Aksu Kimdir?

Zahit Aksu in Osmaniyeliler Ne Dediler?

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 65 - 80

Mlkat Yapan: Mustafa KK** Bant zm: Ali YURTGEZEN***

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 81 - 93

Mucize, Keramet ve stidrac

Tercme: Prof. Dr. Zahit AKSU

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 95 - 109

akkul-Kamer Olay erevesinde Baz Tahliller

Bilginlerin akkul-Kamer Konusundaki Tavr

Tarihsel Balam ve Kaynak Deerlendirmesi

Hikmet Yurdu, Yl: 2, S.3 (Ocak-Haziran 2009), ss. 111 - 146

Kurann Konulu Tefsiri

Konuyla lgili Kavramlar ve Tarifleri

Konulu Tefsir almalarnn Ortaya k Sebepleri

1. amzda lm htisaslamann Byk nem Kazanmas

Gven, 91-94. Gven, 98-99.

Konulu Tefsire Duyulan htiya ve nemi

1. Konulu Tefsir Yorumcuyu Hatadan ve Yanl Tutum Taknmaktan Korur

3. slm Tefekkrn Gelimesine Katk Salar

4. Modern lm Teoriler Karsnda Salkl Bir Bak As Kazandrr

5. Konulu Tefsir Yorumcuya Btncl Bir Bak As Kazandrr

6. Mfessirin ve Okuyucunun Maksadna Ulamasnda Kolaylk Salar

7. Konulu Tefsir Yeni Kuran Aratrmalarna mkn Hazrlar

8. Konulu Tefsir Kavramsal almalara Yn Verir

9. Tekrarm zlenimi Veren yetlerin nceliini Ortaya Koyar

izlenimi veren yetler, aslnda konulu tefsir almalarnn temel materyalleridir.118

10. Kurann Yeni cz Ynlerini Aa karr

Eren, 56-57. Mslim, 34-35; imek, 122. 120 Gven, 114-115.

11. slm Deerlerin Eitim ve retimi in Model Oluturur

12. slm Davetilerine Yardmc Olur

13. Kurana Ynelen tirazlara Kapsaml Cevap Verebilme mkn Salar

Mlkat Yapan: Mustafa KK Bant zm: Ali YURTGEZEN*