http://eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/makale/1459.pdf dosyasnn html srmdr. G o o g l e tarad belgelerin otomatik olarak html srmlerini oluturur.

Aradnz terimler renkli olarak vurgulanmtr: tz tunaya trkiye de siyasi partiler

Page 1
C.. Sosyal Bilimler Dergisi Aralk 2006 Cilt : 30 No:2 125-147 SMET NN ve TTHAT ve TERAKK FIRKASI Sevda Mutlu
z Cumhuriyet Trkiyesine Mustafa Kemal Atatrkten sonra dnceleri, siyaset ve ynetim anlay ile yn veren smet nnnn yaamnda Osmanl mparatorluunun son dneminin ana eksenini oluturan ttihat ve Terakki yelii kk bir ayrnt gibi durmaktadr. Ancak bu alma, ttihat ve Terakkinin Cumhuriyet ynetici kadrolarnn siyasal laboratuar olmas ve nnnn siyasal yaamnn her alannda ttihat ve Terakki ynetim geleneini srdrm olmas nedeniyle nn ve ttihat ve Terakkiyi birlikte dnmenin yararl olacandan hareketle hazrlanmtr. Anahtar Szckler smet nn, ttihat ve Terakki, Atatrk smet nn and the Committee for Union and Progress Abstract The membership of the Unidn and Progress which had constructed the main direction of Ottoman Empire towards its end is only a small fraction in smet nns life who led the Turkish Republic in accordence with his political and administrational views after Mustafa Kemal Atatrk. However, this study claims that it is important to make a connection between nn and the Unidn and Progress as the authorities of the republic had seen the Unidn and Progress as a laboratory and Inn also continued to apply the Ittihat Terakkis way of governance in all aspects of his political life. Key Words smet nn, Unidn and Progress, Atatrk

Giri
Alt yz yllk bir mparatorluktan ulus devlete gei ve cumhuriyeti halka benimsetmek elbette ki kolay olmamtr. Trk Milleti iin mparatorluktan cumhuriyete gei ciddi bir yol ayrmdr. Bir durumdan, bir baka duruma geiler toplumlar iin bunalml dnemlerdir. Bu noktada geride kalan dnemin toplumsal yap zelliklerinin mutlak bilincine sahip olmak, geite yaanacak bunalmlar ve ynelilen yeni yolda nelerin yaplacan hesap etmek liderlere den nemli grevlerdir. Cumhuriyet Trkiyesinde bu tarihsel sorunlarn nasl zlecei bata Mustafa Kemal Atatrk ve arkadalarnn ii olmutur. Dnemin lider kadrosu iinde en nde yer alanlardan birisi de smet nndr. O dnemi bugnn koullar ile deil tarihilerin sk kulland anakronizme dmeden kendi dinamikleri ile ele almak gerekmektedir. I. ve II. Dnya sava aras dnem karizmatik ve kahraman nitelikli bir ok lider yetitirmitir (Toynbee ve keda, 1992:235). Toplumlarn tarihinde karizmatik lider konumuna gelmi insanlarn yaamlar her zaman merak konusu olmutur. Bu konumdaki insanlarn yaamlar yakndan incelendiinde kk bir ayrnt gibi duran baz olaylarn, ileriki yaamlarnda olduka etkili olduklar grlmtr. Cumhuriyet Trkiyesine Atatrkten sonra dnceleri, siyaset ve ynetim anlayyla yn veren nn1nn Osmanl mparatorluunun son dneminin temel politikalarn oluturan
Atatrk Tek Adam olarak nitelendiren evket Sreyya Aydemir, bu balamda nn iin de kinci Adam demitir. Bkz., AYDEMR, evket Sreyya: kinci Adam I, Remzi Kitabevi , stanbul, 1999. smet nnnn aile, renim, askeri ve siyasi hayat iin Bkz., CANDAR, Avni; kinci Reisicumhurumuz smet nn Ksa Tercmei Hali ve Milli Hizmetlerinden Bir Ka, Receb Ulusolu Basmevi, Ankara, 1938. AKR, Ziya; smet nn Hususi-Askeri-Siyasi Hayat, lk Basmevi, stanbul, 1939. BLSEL, Cemil; smet nn Byk Devlet Reisi, Kenan Basmevi, stanbul, 1939. GLOLU Faruk Rza; Milli ef smet nn Hayat ahsiyeti, Bozkurt Matbaas, stanbul, 1940. BANOLU Niyazi Ahmet; Trk Kahramanlar, smet nn, darehane, stanbul, 1943. TKN, . Hsrev; smet nn ahsiyeti ve lks, lk Basmevi, Ankara, 1946. ORTA, Yusuf Ziya; smet nn, (Yaynevi bilinmiyor) Ankara, 1950. Trk ve Dnya Mehurlar, (Yazar, Yaynevi ve Basm yeri bilinmiyor), 1961. GKTRK Hakk; nn, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1962. SELEK, Sabahattin (Hazrlayan); smet nn Hatralar II, Bilgi Yay., Ankara 1987. smet nn, TC. Genelkurmay Askeri Askeri Tarih ve
1

Page 2
smet nn ttihat ve Terakki 128 ttihat ve Terakki yelii de yaamnda kk bir ayrnt gibi durmaktadr. Bu alma, doktora tez almalar srasnda saptanan nnnn ttihat ve Terakki yeliinin imdiye kadar ayrntl bir ekilde vurgulanmam olmas nedeniyle, Tark Zafer Tunayann nl deyimiyle ttihat ve Terakkinin Cumhuriyetin ynetici kadrolarnn siyasal laboratuar olmas yaygn grnden hareketle ttihat ve Terakki ynetim geleneinin nn zelinde de devamlln tartmak amacyla hazrlanmtr. Trkiyenin yakn tarihine damgasn vurmu ilk ve en byk siyasal rgt olan ttihat ve Terakki (Tunaya,1989:7) orduda, mlkiyede, tbbiyede derin kkler bulabilmi, eitli kesimlerden gelenleri bir araya getirebilmi, zamanna gre son derece disiplinli siyasal bir harekettir. Cumhuriyetin ynetici ve kurucu kadrolar ttihat ve Terakkinin iinde, yannda, arkasnda ya da karsnda yer alarak deyim yerindeyse siyaset okulundan ders alm, hem rgtlk hem de siyasal program olarak bu okuldan gemi kimselerdir (Kk, 1997:9). Hi kukusuz Cumhuriyet bu tarihsel birikimden beslenmitir. Cumhuriyetin getirdii yenilikleri inkar etmemekle birlikte onun tarihi bir boluk iinde domadn da itiraf etmek gerekirCumhuriyetin kurulmasna yol aan gelimelerin kkenlerini Osmanl toplumunda aramamz zorunludur (Haniolu, 1981:4). II. Merutiyet rejimi, demokrasi ve zgrlkler pratiindeki olumsuzluklarna karn, ulusal toplum, ulusal devlet, ulusal egemenlik tezlerinin ilk mayaland ortam olmas bakmndan nemli bir hizmet grm saylabilir. Nitekim Trkiyenin 1918den sonraki siyasal-anayasal gelimelerinde II. Merutiyetin bu olumlu mirasndan yararlanlmtr (Tanr, 2002:220). Bu nedenle, Trkiye Cumhuriyetine, 1923-1973 yllar arasnda, elli yl boyunca [ki bu kadar uzun yllar kesintisiz mecliste olan bir baka isim yoktur] babakan, cumhurbakan, parti bakan ve muhalefet lideri olarak damgasn vuran nnnn ttihat ve Terakki yelii kendi dnemindeki2 zellikle de siyasal
Stratejik Ett Bakanl Trk Asker Bykleri ve Zaferleri Serisi No: 15, Gnkur. Basmevi, Ankara, 1987. CHAN, Ali Rza, TEKN, Abdullah; ada Devlet Adam smet nn, Tekin Yaynevi, Ankara, 1989. SELEK, Sabahattin (Hazrlayan); smet nn Hatralar I, Bilgi Yay., Ankara 1992. ARTU, brahim; nn Bir Dnemin yks, Kasta Yaynlar, stanbul, 1993. AYDEMR, evket Sreyya: kinci Adam I, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999. TURAN, erafettin: smet nn Yaam Dnemi ve Kiilii, Bilgi yaynevi, 2002. UUR, Necdet; smet nn, YKY, stanbul, 2002. LOOLU, Faruk; smet nn and The Making of Modern Turkey, nn Vakf Yaynlar, Ankara (yayn yl bilinmiyor)., smet nn 1884, (yayn evi, basm yl bilinmiyor). UNAT, Faik Reit; smet nn, Ankara Halkevi Dil ve Edebiyat ubesi, Yaynlarndan Byk Boy No. 29 (basm yl bilinmiyor). BESEN, Haluk; nn ve Devlet, nklap Yaynevi, stanbul, (basm yl bilinmiyor). 2 1884 ylnda dnyaya gelen nn, Osmanlnn batllama hareketleri erevesinde yenilik getirdii kurumlarn banda yer alan askeri okullarnda modern, Bat tarz baarl bir eitimden sonra, 2 Ekim 1906da askeri grevine balamtr. nnnn ttihat ve Terakki ile tanmas da ilk grev yllarna denk gelmektedir. I. Dnya Savann patlak vermesiyle eitli cephelerde mcadele etmi, ancak savan yenilgi belgesi olan Mondros Mtarekesi ile balayan dnemde, stanbul Hkmetinde yar askeri, yar brokratik eitli grevler stlenmitir. 16 Mart 1920de stanbulun igal edilmesiyle, Anadoluda Atatrkn yannda Milli Mcadeleye katlarak dzenli ordunun kurulmas, I. ve II. nn Savalar gibi nemli hizmetlerde bulunmutur. nn, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin uluslararas hukukta bir ulus devlet olarak kabul edilmesini salayan Lozan Bar Konferansnda lkemizi ba delege olarak temsil etmi, Cumhuriyetin ilan konusunda Rauf Orbay, Kazm Karabekir ve Ali Fuat Cebesoy gibi isimlerden farkl bir tutumla Atatrkn yannda yer alarak Cumhuriyeti desteklemitir. Cumhuriyetin ilan, ilk babakan unvanna sahip oluu ile kinci Adam olma sreci zirveye varmtr. nn, Fethi Okyarn ksa babakanl hari uzun yllar babakanlk yapmtr. Son dnemlerinde Atatrk ile aralarnn almas sonucu, Celal Bayar, Babakanlk grevine atanmtr. Atatrkn lm zerine Cumhurbakan seilen nnye CHPnin 26 Aralk 1938 1. Olaanst Kurultaynda Deimez Genel Bakanlk stats verilmi ve bylece ok partili siyasal sisteme geie kadar sren bu dnem Milli ef Dnemi olarak nitelendirilmitir. Milli ef dnemi, ayn zamanda, II. Dnya Sava dnemidir. nnnn Sava dneminde izledii hem i, hem de d politikalar olduka etkili sonular dourmutur. Sava demokrasi ve liberalizmi temsil eden cephenin kazanmas ile nn, ABD cephesinin yannda yer almay tercih ederek, ok partili siyasal sisteme yeniden geii

Page 3
Sevda Mutlu 129

nitelikteki bir ok konuya aklk getirmesi bakmndan incelenmeye deer grlmektedir. te bu laboratuarda yetien nnnn, ttihat ve Terakki yeliinin ksa sreli olmasna ve onun ok da etkin olmayan bir ye olarak bilinmesine ramen nn, ttihat ve Terakkinin ynetim geleneini bir ok ynyle sonraki siyasal yaamnda devam ettirdii gzkyor. Bu nedenle almamzda temel ama, ttihat ve Terakkinin ne olduu, ttihat ve Terakkinn ilikisinin nasl olduu ve ttihat ve Terakkinin ynetim geleneinin nnnn sonraki politikalarna etkisi ve yansmasn saptamaktr. ttihat ve Terakki Sanayi Devrimi ve Fransz Devrimi Baty yeni bir toplumsal, ekonomik, siyasal ve hukuksal yapya kavuturmutur. Batnn kendisini yaplandrma sreci Osmanl mparatorluunda da etkili olmu ve Osmanlda Batllama sreci balamtr. nnnn askeri eitim ve ilk grev yllarna denk gelen bu srete, toplumlar aras ilikilerde egemen olmaktan, ynlendirmekten, Dou dnyasndaki toplumlar korumaktan uzak den, ynetimi altndaki Mslman lkeleri savunamaz; iilerine karlmasn nleyemez hale gelen Osmanl mparatorluu, Dou adna yrtt Osmanlclk siyasetini yrtemediinden, Batllama-yenileme ad verilen bu siyaset deiimine (Kamazolu, 2005: 455.) ynelmitir. Osmanl son dneminde kten kurtulma amal ortaya kan dnce akmlarndan Batllama akm daha n plana kamaya balam, ttihat ve Terakkinin rgtlenerek bir g haline gelmesi ile daha da kuvvetlenmitir. Osmanl son dneminin her alannda (toplumsal, siyasal, ekonomik ve hukuksal) sknt ve kargaa hakimdir. mparatorluk bir yandan i dinamiklerin, dier yandan da d dinamiklerin etkileri ile yenileme hareketleri erevesinde (III. Selim ve II. Mahmut dnemleri), Tanzimat ve Islahat Fermanlar ile mparatorluun iindeki gayr-i Mslim tebaaya geni imtiyazlar tanm ise de, bunlarla yetinmeyen bu tebaa, imparatorluktan daha fazla toplumsal, siyasal ve hukuksal taleplerde bulunmutur. Bu talepler baz i dinamiklerle 1876 Tekilat- Esasi ve Meclis-i Mebusann almasna kadar uzanmtr. Jn Trklerin siyasi partileme srecinin uzants ttihat ve Terakki olmutur. darenin deimesi gerektiine inanan ve bunu ancak bir ihtilalle yapabileceklerini ne sren bir grup asker tarafndan ttihat ve Terakki adnda gizli bir rgt kurulmutur. 1889da Askeri Tbbiyede kurulan bu gizli rgt, 1889-1895 arasndaki bir tarihte Osmanl ttihat ve Terakki adn almtr (Akin, 1987: 23). ttihat ve Terakkinin varln resmen duyurmas ise, 28 Mays 1908dir (Akin, 1987: 73). Gnmze kadar ulaan iktidar-muhalefet kanatlarn belirlemesi asndan 1902 I. Jn Trk Kongresi anahtar nitelii tamaktadr. Sz konusu kongre 1908e nasl varldn ve Jn Trklerin Bat kkenli entelektel etkilenimlerini gstermesi asndan nemlidir. 4-9 ubat 1902 tarihleri arasnda bakanln Prens Sabahattinin yapt I. Jn Trk Kongresi sonucunda iki
gerekletirmitir. nn, Temmuz, 1945te kurulan Milli Kalknma Partisinden sonra Ocak 1946da da Demokrat Partinin kurulmasna izin vermitir. 1950 seimleri sonras siyasal arenada nn, 1960a kadar muhalefette kalm, 1960 sonras da (ksa babakanlk ve koalisyon hkmetleri dnemleri hari) muhalefet lideri olarak varolmutur. 6 Mays 1972de CHP V. Olaanst Kurultay topland. Ecevit yanls parti meclisi 507ye karlk 709 oyla gvenoyu ald. nn 8 Mays 1972de CHP Genel Bakanlndan istifa etti.

Page 4
smet nn ttihat ve Terakki 130 gr belirmitir: bunlardan birincisi, yalnz propaganda ve yayn yoluyla inklap yaplmaz. Buna uygar askeri kuvvetlerin de devrim harekatna katlmalar

salanmal! kinci gr ise, yabanc hkmetlerin mdahalesini davet ederek lkede slahatn uygulanmasna giriilmesine dayanan dnce. Aslnda kongre sonunda beliren bu iki nokta, kongrenin ikiye ayrlmasna ve iki ayr grn (cemiyetin) kurulmasna yol amtr. Mdahaleciler ve Ademi Mdahaleciler diye iki ayr grup, kongrenin sonucunda ortaya kmtr3 (Erkul, 1999: 88). Ahmet Rza Beyin liderliini yapt grup Auguste Comteun etkisiyle merkeziyeti bir merutiyet idaresinin savunuculuunu stlenmiken, Prens Sabahattinin liderliini yapt grup ise science sociale (ilmi itima) okulunun grlerine paralel olarak merkez dl nererek blgesel ynetim zerklii ve kiisel girikenliin gelitirilmesi savn ileri sryordu. Prens Sabahattinin grubunun isminden de anlalaca gibi, iki kavram nemlidir. Bu kavramlar; teebbs ahsi ve ademi merkeziyettir. Birinci kavram yabanc ve aznlk burjuvazisi, ikinci kavram da kendilerini ulusal bamszla gtrecek yolu gren aznlklar, kendi karlarndan dolay destekliyorlard (Erkul, 1999:95). ttihat ve Terakkinin merkeziyeti ve devleti kanadn oluturan Ahmet Rza grubu 1908 darbesini gerekletirerek etkinliini arttrmtr. Osmanl mparatorluunun merkeziyeti ynetim anlay ttihat ve Terakki tarafndan daha da radikalletirilerek kabul edilmi ve bir anlamda da merkeziyeti anlay ttihat ve Terakki gelenekselliine dnmtr. Fransz devriminin ve Batda sonra da Rusya ve Osmanl mparatorluu iinde milliyetilik akmlarn tetiklemi ttihat ve Terakkinin ayn zamanda milliyeti bir izgiye kaymasna da yol amtr. O dnemde, darbeci gruba yakn duran nn, sonraki siyasal ve ynetsel hayatnda, zellikle de Babakanlk yapt 1930larda, benzer bir ekilde merkeziyeti ve devleti bir anlayla hkmetmitir. Askerlerle hep yakn durmas onun merkeziyeti ve devleti bakn yanstmas asndan nemlidir. ttihat ve Terakki nn likisi Kendisini, ttihat ve Terakki yeliine tayan lke koullarn ve ttihat ve Terakkinin gerekliliini gen erkn- harp yzbas olduu dnemde nn yle deerlendirmekteydi: Umumi kntnn strab Sar [bulac] ve mstevli [salgn] bir halde idi. Gen mlkiyeliler bizimle ayn kayglar paylayorlard. 1907 nihayetine doru memleket endiesi yeni bir istikamette belirmeye balamt: Bu istikamet, kurtulu ihtiyac idi. are de Kanun-i Esasinin tatbik edilmesi idi. Bunlar gizli gizli fakat her yerde, her toplantda konuuluyordu. Bu srada nc ordu blgesinde yabanc mfettilerle beraber Hseyin Hilmi Paa husus bir idare kurmutu. Makedonyada ve btn Bat Rumelide Bulgar, Yunan ve Srp eteleri orduyu geceli gndzl daim bir jandarma takip vazifesi ile uratryordu. Memleketin bu ksmnda ayn dertler ve straplar sratle, bir siyasi toplan ve toparlan niteliini alyordu. Nihayet ayn ihtiyac Edirnede de duyduk (Atay, 2004:42). Duyulan ihtiya beraberinde nn iin ttihat ve Terakki yeliini getirecektir. Bu cemiyet asl merkezi rgtlenmesini Selanik ve Makedonyada yapm olmakla birlikte Beyrut, Kbrs, zmir, Midilli, Rodos, am, Talca,
Ayrca Bkz., ERKUL, Ali. (2000-a), hmale Uram Bir Osmanl Aydn ve Sosyologu Prens Sabahattin, Yeni Trkiye (i.), Say:33, s. 282-304. ERKUL, Ali. (2000-b), Osmanlda Sosyolojinin Dou Koullar ve sim, (Ahmet Rza-Prens Sabahattin ve Ziya Gkalp), Yeni Trkiye (i.), Say:33, s.607-615.
3

Page 5
Sevda Mutlu 131 Trablusgarp, Trabzon, Bulgaristan, Suriye, Girit, stanbul gibi ubelerde de rgtlenme yoluna gitmitir. Bu ubelerden biri de Edirne olmutur. nn, rgte yeliinin nasl gerekletiini yle aklyor: kymetleri ve ahlaklaryla

adl ve anl olmu her rtbede subaylar bu hareketin iinde grnyorlard. Telkinler ve davetler Edirnede tereddtsz kabulle karlandlar. Bizim irtibatmz, aramzda muhaberat ile yakn dostluk kurulmu olan Fethi Bey, Selanikten bana yazd mektuplarla besliyordu. Tanmamz, stanbuldan Ali Fuat (Erden) Bey salamt. Ali Fuat Bey, snf arkada Fethi Beye beni gyaben tantmt. Aramzda dostluk ve gven, bu tarzda muhabere ile kurulmutu. Benim ttihat ve Terakki Cemiyetine giriim yle oldu: Bir gn Selanikten esas snf svari olan Refet Bey adnda bir Jandarma Yzbas geldi, beni buldu. Fethi Beyden bana bir mektup getirmiti. Mektupta Yzba Refet Beye gvenmem ve inanmam iin ne lazmsa yazl idi. Grtk Refet Bey bana ttihat ve Terakki Cemiyeti hakknda izahat verdi. Cemiyete giri usullerini, yemin tarzn4 anlatt. Cemiyetin nizamnamesini5 verdi.Bundan sonra gizli bir cemiyetin mensubu olarak almalara baladm. Hayatmda ilgi kurduum, mensup olduum tek gizli ve kapal cemiyet, ttihat ve Terakki olmutur. Fethi Bey ile emniyet iinde mektuplaabilmek iin ksa bir ifre tespit etmitik. Padiah kelimesi htilal manasna; Sadakat, Merutiyet; Ubudiyet de Hrriyet manasna geliyordu (Selek, 1992: 39). nn ttihat ve Terakkiye giriini aradan yllar gemesine ramen Seleke gizli bir cemiyete ye olmann tedirginlii ile anlatmaktadr. Abdlhamit istibdadna son veren hareket Rumelideki ttihat ve Terakkili subaylar tarafndan gerekletirilmitir. II. Merutiyeti getirenler, her eyden nce mektepli subaylardr (Akin,1987:77). Keza, nnnn de mektepli bir subay olmas ttihat ve Terakki yeliini de beraberinde getirecektir. Yukarda da belirtildii gibi kendisinin ye olmasnda da dier mektepli subay arkadalarnn neri, tavsiye ve telkinleri etkili olmutur. Bu srada nn orduya yeni alnacak erlerin sevki ilemi ile ilgili olarak zmire gitmi, rgtn nllerinden Sleyman Askeri ve Dr. Nazm Bey6 ile grm (Yaln, 2005:98), oradan da Selanike hareket etmi, Fethi Bey araclyla Cemal ve Talat Paalarla tanmtr. nn, burada ttihat ve Terakkinin bandan beri yesi 1908 Devriminde ve 1909daki Hareket Ordusunda yer alm olan Atatrkle de grmtr. Edirneye dndnde arkadalar tarafndan byk merak ve ilgi ile karlanan nnnn, ok hareketli bir muhitten getirdiim duygular toplamaya ve dzene koyarak anlatmaya alyordum. ittiklerim ve yaadklarm, stanbulda ve Edirnede aa vurulmas mmkn olmayacak derecede taknd (Selek, 1992:42) ifadeleri heyecann en iyi biimde yanstmaktadr. nnnn ttihat ve Terakki yelii ok yeni olmasna ve ttihat ve Terakki iinde nder kadroda yer almamasna ramen cemiyetin nde gelen
yeler gizli olarak cemiyete alnyor, gzleri kapal bir tabancaya el baslarak yemin ettiriliyordu (tahlif merasimi). Bu bir Jakoben usulyd ve Cemiyete sihirli, efsanevi bir hal vermiti. Bkz., TUNAYA Tark Zafer; Hrriyetin lan ikinci Merutiyetin Siyasi Hayatna Baklar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar 52, stanbul 2004, s.23. 5 ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk Beyannamesi iin Bkz., TUNAYA, Tark Zafer; Trkiyede Siyasal Partiler Cilt:1 kinci Merutiyet Dnemi, s.39-44. 6 Kaderin cilvesi bu olsa gerek ki, nnnn zmirde tant ve ok etkilendii ttihat ve Terakkinin nde gelen yelerinden hatta liderlerinden biridir demek yanl olmayacak, etkili bir isim olan Dr. Nazm, nnnn Babakanl dneminde stiklal Mahkemeleri tarafndan idam edilmitir.
4

Page 6
smet nn ttihat ve Terakki 132 lider kadrosuyla tantn grmekteyiz. Edirnede heyecanla karlanm olmas bundan olsa gerek. 23 Temmuz 1908de Merutiyet ilan edilmi, stanbulda 24 Temmuz tarihli Padiah iradesi ile resmiyete konmutur. ttihat ve Terakki rgt

merkezleri gizlilikten karak faaliyete gemilerdir. lk grte istenen devlet sistemini toptan deitirmek deil, devletin sultani (monarik) yapsn deitirmektir. Yllarca zindan karanlnda kalp da birden bire yakc gne aydnlna kmak neyse, Merutiyet oydu (Tunaya, 2002:14). Halktan temellenmeyen bu 1908 devriminin doal olarak halka bir dn de olmayacaktr, ancak burada ilgimizi eken yn; halkn bu devrimi gerekten byk umut ve sevinlerle karlam ve en byk beklentileri de o dnemin deyiiyle hrriyet yani zgrln gelecek olmas beklentisidir. Ancak, stibdat perdesi kaldrlnca gerek grlmtr. Halk devlet ilerini yakndan grmek iin sabrszlanm, padiahn cebindeki anahtarlarla girilmesi yasak olan oday anca btn hakikat anlalmtr. Sosyal seviyenin gerilii, siyasi yapnn noksanlar ve nihayet yabanc basks Merutiyetin de muvaffak olamayaca inancn kuvvetlendirmitir (Tunaya, 2004:45). zgrlk dncesinin Fransz Devrimi kaynakl olduu ve bu ideolojinin de ttihat ve Terakki yeleri tarafndan tanm olduu da bir gerektir. 1908 Devrimi sonras, zgrlk ortam grnte yaratlmt, sivil toplum kurulular niteliinde bir ok dernek7 kurularak almalara balamtr. Ancak, dnemin yneticilerinin zgrl slogan haline getirmelerine ramen uygulamaya geirememelerinin bir ok nedeni vardr. Bu duruma ilikin en geerli kantlar hem sosyal yapda, hem de ttihatlarn dnce boluklarnda grmek mmkndr. Kendilerini modernleme taraftar gren kimseler, pek ok yerde Avrupann stnlne, Batnn mutlaka rnek alnmasnn gerektiine de iaret eden ttihat ve Terakkinin (Haniolu,1985:41) kendi toplumsal yap uyumu sorunu ile karlam olmalar bir gerektir. erif Mardin, bu dnce boluklarn u ekilde saptamaktadr: ttihat ve Terakkinin ideolojisi Jn Trkler ve Gen Osmanllarn Bat kaynakl dnsel temellerine dayanmaktayd. Aydnlanma ve Fransz Devrimi geleneklerine ballklar sz konusuydu. Jn Trkler siyasi fikir boluklarn iki ekilde kapatmaya almlardr; bir yandan kendi devirlerinde Avrupada tartlmakta olan fikirlerin poplarize edilmi ekillerinin etkisi altnda kalmlar ve byk teorisyenlerle halk arasnda arac roln oynayan ikinci derecede dnrlerin grlerini kendi fikirlerine intikal ettirmilerdir, te yandan Jn Trklerin uzun zamandr fikirsizlikten kendileri de ikayet ettikten sonra Abdlhamit devrinin ihtilalci evrelerinin dnda gelitirilmi baz siyasi ve sosyal dnya grlerini kabul etmek zorunda kalmlardr (Mardin,1994:22-23). Pariste pozitivistlerin derneine girmi olan Ahmet Rza onlarn parolas olan Ordre et Progresyi (dzen ve ilerleme) yeni Trk hareketinin parolas haline getirmek istemi, genler ufak bir deiiklikle cemiyetin adn ttihat ve Terakki (Union et Progrs)
Mason localar, Osmanlclk amacyla kurulan sosyal siyasal nitelikteki cemiyetler; Krt dernekleri; Trk milliyetilii ideolojisine bal olarak kurulan dernekler; genlik rgtleri ve Kadn rgtleri kurulmutur Derneklerin detayl bilgileri iin Bkz., TUNAYA, Tark Zafer; Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:I kinci Merutiyet Dnemi, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, Kasm 1984, s. 380-490. Ayrca, Osmanl lkesinde ayrlk rgtler; Balkanlarda htilalci rgtler; Yunanllar ve Rumlar, Bulgar ve Makedonya rgtleri, Arnavut ve Srp rgtleri, Museviler ve rgtleri; Ermeni Sorunu ve Komiteler; Arap Cemiyetleri gibi rgtlerde kurulmutu. Bkz., TUNAYA, a.g.e. s. 501-604.
7

Page 7
Sevda Mutlu 133 demeyi kabul etmilerdir (lken, 2001:125). Comtea gre Fransada nce dzen salanacak, sonra ilerleme olsun. ttihat ve Terakkicilere gre ise nce birlik salanmal ki sonra ilerleme gereklesin. Bir ulus devlet olan Fransa iin devrim sonras oluan kargaadan kurtulmann yolu dzen, bir mparatorluk

olan Osmanl iin ise bunalmdan k yolunu birlik salanmasndan gemektedir. ttihat ve Terakki kadrolar 1908 heyecan sonrasnda kendilerini etkisinde kaldklar Bat dncesi ile ekil vermek istedikleri Osmanl toplumsal yaps arasnda bulmulardr. zgrlk diye yola kmlar ancak getirmek istedikleri yeniliklerin Osmanl toplumsal yapsyla uyumamas sorunuyla karlamlardr ki, 1902 Jn Trk Kongresinde Prens Sabahattin bu yap sorununa dikkat ekmitir. Ancak 1908 sonras Ahmet Rza grubu ne kacak, Prens Sabahattin silik kalacaktr. Bir tarafta, Bat dncesinin ekicilii dier tarafta da kendi toplumsal gereklikleri, ttihat ve Terakkiyi 1916 kongresinde8 sz konusu ikilii ama yolunda yle bir formle itmitir: 1916 ttihat ve Terakki Kongresi, yapt ilmi tartmalar sonucunda, Partinin rengini belli eden samimi bir dnce ortaya koydu. Bu dncenin ruhu, slamiyetle ada medeniyetin tamamen uyutuu inancdr (Yacolu,1992;61-62). Bu tr tartmalarn aradan geen yzyla ramen hl devam ediyor olmas ttihat ve Terakki geleneinin devamln kantlar niteliktedir. Gnmzde tartlan Trk-slam sentezi tezini ileri srenlerin grleri ttihat ve Terakkicilerin bu anlayna ne denli uyar ayr bir alma konusudur. ttihat ve Terakkinin ynetimi eline geiren kadrosunun karlat en byk problem, Osmanlnn alt yz yllk bir devlet geleneinin- her ne kadar bir gerileme srecine girmi olsa da- karsnda yeni bir ynetim sistemi kuramam olmalardr. Bunun i ve d nedenleri vardr. D nedenler, Batda meruti ynetimlerin ve ulus devletin ortaya kmas, yani kapitalist ekonomik anlayn varolmas, bilimsel alanda deney ve gzlemi merkeze alan ve ampirik yaklamlarn rasyonalizmle desteklenmesi balcalardr. nedenler ise, balcalar, ttihat ve Terakkinin topyekun Osmanl ynetimini ortadan kaldramamas, toplumsal yapnn yeni ynetim deiikliine uygun olmamas bunun iin bir sre gereklidir-, kendilerinin ynetici kadrolardan gelmemeleri ve ounlukla asker kkenli olmalar yer almaktadr. ttihat ve Terakkinin sz konusu siyasetine tepki ok ksa bir zamanda gelmi ve 31 Mart Olay patlak vermitir. Bu olayn detaylarna (buradaki amacmz aacandan dolay) girme imkanmz yoktur. Ancak, Balkan Savandan yl nce gerekleen 31 Mart Olayn ve onun getirdiklerini nn anlarnda yle anlatmaktadr; 31 Mart her hatrladm zaman bir byk binann ykldn grrm. Bu facia yeni kurulan byk mitlerle dolu Merutiyet rejimini, hemen sekiz ay sonra aksi istikamette yneltmeye sebep olmutur. idaremizde bir vehim ve ehemmiyetsizlik havas girmi, bu havay tasfiye etmek bir daha mmkn olmamtr. Kurulan rfi dare ve Divan harpler sonuna kadar baki kalmtr (Selek,1992:54). nn, Balkan savalarnn kaybedilmesinin de Dini tahrikler zerine uyandrlm kanl bir irtica vakas (Cihan ve Tekin, 1998:17) olarak tanmlad 31 Mart Olaynn orduyu ikiye
1916 yl ttihat ve Terakki iin zor bir tarih, savan ortasnda glkle yaplabilen, kendi yap ve uygulamalarna ynelik nemli aklama ve kararlar ieren, ve en nemlisi zeletirilere de yer verilen bir kongredir.
8

Page 8
smet nn ttihat ve Terakki 134 blerek birbiriyle arpmasna ve bundan grd byk zararlara balamaktadr. nnnn 31 Mart Olayn bastran, Hareket Ordusuna Edirnede yardmc olduuna ilikin kendisinin anlatmad bir an vardr, o an da ttihat ve Terakkinin son Katib-i Umumisi Mithat kr Beye aittir; kr Bey,

Hareket Ordusu ngrmeleri arasndadr; Edirne dzenli birlikleriyle yaplan grmelerden kukusuz daha sonra nemli olduu iin smet Beyi daha sonra smet nny hatrlyor ve smet ve arkadalarnn gei gvenlii salamaya sz verdiklerini belirtiyor. Bleda, hakikaten Hareket Ordusu yol boyunca hibir zorlukla karlamad diye hatrlyor (Kk, 2002:56). Bu hatrat destekleyecek bir bilgi de, stanbuldan gelen hareket ordusuna Edirneden Mrettep bir tmen iltihak ettirilmiti. Bu tmenin kurmay, Kolaas smet Beydi (Meram, 1945:10) eklindedir. Bu dnemde, ordunun siyasetteki rol bir sorun haline gelmeye balamtr. Ksa bir sre Hareket Ordusu karargahnda erkn- harb (ihtilal hareketinin iinde ve her aamasnda bulunmu olan ileri erkn- harb subaylar bir aradadrlar) subay olarak alan nn, askerlerin siyasete karmalar konusundaki soruna dikkat ekmeye almtr. Erkn- harb subaylarnn ortak bir gr, ordunun siyasetten9 uzak tutulmas gereklilii ynndedir. Onlara gre, 31 Mart Olayndan sonra yaplacak ilk i budur. Sz konusu sorun nny yle bir giriime itmitir: Hareket ordusu kumandann itibar ve nfuzu btn ordularda byle bir telkin yapmak iin en elverili unsur kymetindeydi. Bir gn bir gen olarak beni masa bana oturttular. Bana bir teblii msveddesi yazmam sylediler. Sonra, hazrladma herkes bir eyler ekleyerek ve dzelterek tamamlad. Teklif olarak yazy benim Mahmut evket Paaya gtrmemde srar ettiler. Gittim, Mahmut evket Paa yazy dikkatle okudu, beendi, memnun oldu. nce Rumeli ordularna salahiyetle ve Anadolu ordularna bilgi telkin olarak teblii edilmesini syledi. Ksa bir mddet sonra Edirneye dndkNihayet 2. Ordu da ayn kanaatin bulunduu ileri srlm ve kongre kararyla azadan iki subay Edirneye gnderilerek bizden yani Kzm Karabekirden ve benden, bilgi edinmek istenmitir. Cemiyetin emniyetli azasndan iki emektar bize geldiler, uzun uzun konutuk. Atatrkn fikrinde srar ederek, ordunun siyasetten ayrlmasnn mutlaka lazm olduunu anlatmaya altk. Gelen ve gren arkadalar inanm olarak kongreye dndler. Bu teebbslerden mspet neticeler alnmam olmasna ne kadar acsak azdr (Selek, 1992;54-55). nnnn msvettesini hazrlad tebliin ieriine, tarafmzca incelenen kaynaklardan ulalamamtr. Ancak, burada nemli olan nokta, nnnn ordunun siyasetten ayrlmas gerekliliini savunmas, bunun iin birka giriimde bulunmu olmasdr. Ancak, bu duyurudan hibir sonu alnamamt. Bunun zerine ordunun siyasetten ekilmesi ttihat ve Terakkinin
Atatrke gre, subaylar ttihat ve Terakki ile askerlik arasnda bir seme yapma durumunda braklmazlarsa, subaylarn subaylndan bir hayr gelmeyecei gibi, ttihat ve Terakkiden de bir hayr gelmeyecekti, nk o ordu desteine gvenerek halk desteini aramak ve rgtlemek iini gevek tutacakt. Tabii, yine de 31 Mart trnden gelimelere kar ttihat ve Terakki nin gvenebilecei bir kap olarak ordu siyasal bir unsurdufaal olarak siyaset yapan baz subaylar vard ve rnein Enver, 1908de ttihat ve Terakkinin Merkez-i Umum yesi seilmiti. Atatrkn savunduu tezi Enver Paa ve arkadalarnn parti-ii iktidar mcadelesinin bir paras olarak deerlendirdikleri tahmin edilir. ..Atatrk bu tezi ile ttihat ve Terakki kongresine kabul ettirerek hem ttihat ve Terakkililerin desteini ve takdirini kazanm, hem de ne gemi subay rakiplerini faal siyaset sahnesinden karm olacakt. Ancak bu gerekleememitir. Bkz, AKN, a.g.e., s.148.
9

Page 9
Sevda Mutlu 135 1909da toplanan Selanik Kongresinde Atatrk tarafndan nerilmiti. Bu neri de gereken destei bulamaynca Atatrk gibi nn de ttihat ve Terakki ile iliiini kesmitir (Turan, 2000:19). Bir baka kaynakta da nnnn de ttihat ve Terakkinin 1909 Selanik Kongresinde bulunduuna iaret etmektedir. 22 Eyll 1909da Selanikte toplanan ttihat ve Terakki Byk Kongresinde nn, Atatrk ile birlikte ordu elemanlarnn siyasi hareketlere karmamas konusunu

ileri srerek savunmular, ancak cemiyetin nde gelen liderleri bu gr paylamamlardr. Bunun zerine Atatrk ve nn ttihat ve Terakkiden ayrlmlardr (Meram,1945:10). nnnn ordunun siyasete karmamas ynndeki tutumu onun kiisel tutumundan ok erkan- harp yelerinin etkisinde olduunu belirtmek yanl olmayacaktr. Ancak, sonraki siyasal yaamnda 1960 ihtilali, 1971 Muhtrasnda nn orduya yakn durmutu. Ordunun mdahalesinden sonra siyasal ynetsel alanda toparlayclk rolnn (1960 ihtilali sonrasnda koalisyon hkmeti babakan olmu, 1971 muhtrasndan sonra da Nihat Erimi destekleyerek Babakan yapmtr) nnye verilmi olmas nn ordu yaknlnn ve karlkl gvenin gstergesi niteliindedir. Ordu-nn ilikisinde ne kan olgu gvendi. ncelikle, nn ordudan geldii iin orduyu anlyordu ve nnnn asker zerindeki kiisel otoritesi ve saygnl gvenin bir dier nedeni idi. nn-ordu ilikisinde aradaki bu dayanmay salayan eyin banda nnnn devlet kuruculuu zellii gelmektedir. Bir askeri darbenin nnye kar yaplacak olmas, iinden ihtilale taraftar subaylar bile vicdan muhasebesine itiyor, kkrtma ve ynlendirmelerin etkisini olabildiince azaltyordu (Toker, 1992:119-120). nn, 1960 ihtilali sonrasnda koalisyon hkmetinin babakan iken Talat Aydemirin 22 ubat 1962-21 Mays 1963de iki kez askerin mdahale giriimini bizzat kendisi engellemitir. Osmanlda, 1910 Arnavutluktan sonra ikinci byk ayaklanma da Yemende ortaya kmtr. Genelkurmay Bakan Ahmet zzet Paa, nny Yemene grevlendirmitir. Kendisine ar gelen bu grevle ilgili, mektepten beri idealim olan Rumeli harbinde vazife grmek imkanm kayboluyordu. Biz Yemendeyken Rumelinin kaderini tayin edecek harbin patlayaca, bende amaz bir kanaat halindeydiRuhuma ilettiim askeri terbiye bana; harp vazifesi yapacam yeri tayin etmek hakkn dndremezdi (Aydemir, 1999a:67) diyen nn, Yemende iken stanbuldan ve dolaysyla kran krana iktidar mcadeleleri ierisinde olan ttihat ve Terakkiden uzak kalmtr. 11 Haziran 1913de Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmut evket Paann ldrlmesi ile yldz hzla parlayan Kurmay Yarbay Enver Paann Harbiye Nazrlna gelii bugnlere rastlar. Enver Paa, nazrlnn ilk gnlerinde hzl bir ekilde orduda deiiklikler yapm ve yksek rtbeli subaylar emekliye ayrmtr. Bu srete Balkan Savann hretli, ancak yenilmi generallerini tasfiye etmi, gen subaylarn nn aarken nn, 2 Nisan 1913de Enver Paann Byk Karargahnn Umumi Birinci ubesine grevlendirilmitir. nn, artk Enver Paann emrindedir. Enver Paa hakknda nnnn grleri yledir: Enver Paa ihtilalden nce de; ahlak, cesaret ve kahramanlk misali tannmt. Envere en etin kta hizmetleri, tam itimatla verilmitir. Enver Paa ordudan siyaseti kard. Siyasetten ayrlmak istemeyenleri, ordudan ayrd. Orduyu tam manasyla kudretli bir hale getirdi.

Page 10
smet nn ttihat ve Terakki 136 Trk ordusu yeni bir hviyetle kuruldu. Trk subay, bal bana kanaati, gr ve icraat olan bir varlk haline geldi. Enver Paa kaybedilmi bir savaa girdi. Fakat sonuna kadar ttifakna sadk kald. Enver Paa sonuna kadar orduya hakim oldu. Kudretli bir adamd(Aydemir, 1999-a:81). Enver Paa konusundaki olumlu grleri ve onun emrinde hareket etmesi, daha sonraki dnemlerde onun Enverci olarak tannmasna neden olmutur. nn, Anadoludaki Milli

Mcadele hareketine Anadoludaki kongrelerin hibirisinde yer almayacak kadar ge katlmtr. Atatrkn yannda sonradan yer almasna ynelik eletirilerin temelinde de Enverci olarak bilinmesi ve ona olan yaknl ileri srlmtr. Almanyaya yaknl ile bilinen ttihat ve Terakki kadrolarnn savaa nasl girdiine, sava kararnn nasl alndna yakn tanklk edenlerden biri olan nn bu dnemi yle anlatmtr: Bir gn Enver Paann yanndayken, Bakumandan vekili bana bir telgraf uzatt. Telgraf, Alman Genel Kurmay Bakanndan geliyordu. Metnin son cmlesi, bugn gibi hatrmdadr: Muzaffer olanlar, gelecekte dnyann nasl bir ekil almas gerektiini tayin edeceklerdir (Selek, 1992:87). Birinci Dnya Sava Osmanl iin dokuz ayr cephede balamt. nnnn Atatrkle ilk grev birliktelikleri bu tarihlere denk gelmektedir. Atatrk ile nn, Suriye Cephesinde i ve kader birlii yapmlardr. Atatrk, savan gidiinden ve memleketin halinden ok endie duymaktadr. Gelecek iin ciddi endielerini ve zm nerilerini ieren dncelerini bir rapor halinde ttihat ve Terakkiye ve sadrazama bildirmeye karar vermi, 7 Eyll 1917 tarihinde verdii raporun10, msveddesini nn hazrlam, Atatrk zerinde baz deiiklikler ve ilaveler yaparak tamamlamtr. Sz konusu rapor Enver Paa ve Cemal Paaya da gnderilmitir. Enver Paann cevab olduka ksadr: Bu hareketlere Valkenhein memur edilmitir. En doru kararlar vereceinden eminim bu gvenime siz de katlrsnz (Atay, 2004:106). Bu cevap zerine 9 Ekim 1917de Atatrk ordu komutanlndan istifa ederek ayrlm, stanbula dnmtr. nn ise grevine devam etmitir. Sz konusu rapor, ilk bakta, ttihat ve Terakkinin sava politikalarn ve ynetim anlayn eletirmektedir, ancak, bunun yan sra Atatrk ve nn iin artk ttihat ve Terakkinin sonunun geldii anlam da tamaktayd. 30 Ekim 1918de Osmanl mparatorluu emperyalist glerle/devletlerle kaytsz artsz teslimi anlamna gelen Mondros Atekes Anlamasn imzalanmtr. ttihat ve Terakki kapanm ve liderleri lkeyi terk etmitir. Atekes Anlamas, Atatrkn nderliinde Anadoluda balatlan mcadeleye kadar Mtareke Dnemi11 olarak adlandrlan karmak bir dnemin
Bu rapor ana hatlaryla yledir: 1- lk defa bu kadar ok insan askere alm, byk bir ordu kurmutuk, ancak geride kalanlar kadnlar ve ocuklar ya da asker kaaklardr, halk skntlar ierisindedir. Bu bakmdan lke ynetiminin hemen dzeltilmesi, adaletin kurulmas, dzenin salanmas; 2- Askerin genel durumu yaknda savan sona ereceini gstermektedir. Mttefiklerimizin dmanlarmz bara mecbur brakacaklar sz konusu deildir; 3- Ordumuz savan ilk aamalarnda dahi ok zayftr. Cephelerimizdeki durumumuz iyi deildir; 4- Artk her i bitmitir ve bulacak are kalmamtr, sylemek durumunda olmamakla birlikte, kurtuluun mmkn olduunu, ancak doru tedbirleri almak gerekir; 5- Ordunun Gneye harekete geirilmesi ile askeriyenin bir ok sorunu zm bulacaktr. Raporun tam metni iin Bkz. ORTA, Yusuf Ziya; smet nn, (yaynevi bilinmiyor). Ankara, 1950, s. 32-33; ATAY, a.g.e, s.104-106. 11 Mtareke dnemi, biten bir imparatorlukla, doan yeni ve milli bir devlet arasnda, yakn tarihimizin en ilgin olular ve olgular grlr. Bkz., TUNAYA, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:II Mtareke Dnemi, s.3.
10

Page 11
Sevda Mutlu 137 de balangc olmutur (Tunaya,1989:3). Mtareke Koridoru12 1918-1922 yllarn kapsayan nemli bir sretir. Sz konusu bu sreci nnnn dnce ve eylemlerini incelemek asndan iki ayr dneme ayrmakta yarar vardr. Birinci dnem, nnnn dnsel ve eylemsel ikircimliini kapsayan 30 Ekim 1918-16 Mart 1920 yllarn yani Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan stanbulun igaline kadar geen sreyi, ikinci dnem ise, 16 Mart 1920- Kasm 1922 yllar arasn yani nnnn stanbulun igalinden sonra Anadoluya geerek Milli Mcadeleye katlmasndan Lozan Konferansna kadar olan

eylemsel dnsel srecini kapsamaktadr.

Mtarekenin bu aamasnda nnnn dnsel ve eylemsel ikircimliinin iki byk kayna vardr. Birincisi, ngilizlerin hakimiyetinde stanbul Hkmetinde etkili bir isim olan Ahmet zzet Paadr. Birinci dnemin en nemli zellii, ngilizlerin stanbul Hkmetinin ynetimini ellerine geirmi olmalardr. Padiah Vahdettin tarafndan hkmeti kurmakla grevlendirilen Ahmet zzet Paa Harbiye nazrln da eline alm, nny harbiye nezareti mstearlna tayin etmitir. Bu dnemde nnnn Ahmet zzet Paann yannda yer aldn13 ve onun etkisinde olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Ancak, Ahmet zzet Paann grevden

alnmasyla nnnn mstearlk grevine de son verilmitir. kincisi ise, stanbul Hkmeti ynetiminin karsnda ve farkl bir zm araynda olan Atatrktr. stanbulda bir taraftan kendisine verilen resmi grevlerini yerine getirmeye alrken, dier taraftan da Atatrk ile ok yakn olmamakla birlikte ara sra bir araya gelerek lkenin iine dt durum, i siyasi dengeler ve bu durumun stesinden nasl gelinebileceini tartmaktaydlar. Her ikisiyle srekli iletiim ierisindedir. nn, zellikle de Ahmet zzet Paa ile dnemin koullarn her frsatta deerlendirdiini ve onun etkisinde kaldn da yle ifade etmektedir: Ahmet zzet Paa ile mnasebetimi muhafaza ediyordum. Hkmetten ekildikten sonra kendisini haftada hemen hemen iki defa, iki olmazsa bir defa grmeye alrdm14. Ahmet zzet Paa tabiatyla, hem yan azas olarak, hem de her tarafla mnasebeti bulunan eski devlet ricalinden bir insan olarak ve nihayet son sadrazam olarak siyasi cereyanlarn iinde idi. Fikirlerindeki teevv [karmaklk], ihtilaflar, ekimeleri, kendi lsnde bilir ve anlatrd. Ben de hadiseleri onun zihniyeti ve muhakemesi lleri iinde takip ederdim (Selek, 1992:168). nnnn Amerikan mandasn15 tercih
Mtareke Koridoru ifadesi T. Z. Tunayaya aittir. Bkz., TUNAYA, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, s.23. 13 yle ki stanbulun igalinden sonra Anadoluya getii gne kadar Ahmet zzet Paa ile srekli dnce paylam ierisinde olmutur. nn mstearlk vazifesine 24 Ekim 1918den 22 Kasm 1918e kadar srdrmtr. Her ne kadar Ahmet zzet Paa Hkmeti ngilizlerin isteklerinin ve Mondros Mtarekesi hkmlerini gerekletirilmesinin bir arac olarak deerlendirilse de nnin mstearlk grevini lke karlar iin kullanmaya altn iddia edenler de vardr. Mondros Mtarekesi hkmlerine uyularak ordunun terhisinde silahlarn milli ihtiyalara gre ilerde faydalanabilecek ekilde memleketin muhtelif kelerinde depo edilmesinde onun milli menfaati her eyin stnde tutan gr ok yerinde tedbirler almasn salamtr. Bkz., UNAT, smet nn, s. 14. Ancak nn bu grevinde ok ksa kalabildi. ngiliz igalciler Ahmet zzet Paann gsz kabinesini sert elli bir kabineyle deitirmeye karar verdiler. Mtarekenin imzas ileri kendisine tamamlatlan Ahmet zzet Paa 8 Kasm 1918de Sadrazamlndan bir ay kadar sonra ekilmek zorunda brakld. Bkz., AMSUTDNOV, Mondrostan Lozana Kurtulu Sava Tarihi 1918-1923, ev. Ataol Behramolu, Doan Kitap, stanbul, 1999, s. 35. 11 Kasm 1918de Ahmet Tevfik Paa getirildi. Ondan iki hafta sonra da Mstear nn grevinden alnd. 14 nn bu dnemde Ahmet zzet Paa ile sk sk grmektedir. Bu grmelerini tarihleri ile birlikte not defterine kaydetmitir. Bu notlar iin Bkz., NN, smet; Defterler (1919-1973) 1.Cilt, DEMREL, Ahmet (Haz.) Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001, s. 6-16.
12 15

ngilterenin lkeyi paralamakta kesin kararl olduunu gren bir ksm Milliciler, toprak btnln koruyabilmek umuduyla, kurtulu yolu olarak Amerikan mandasn grmlerdir. nn, Kazm Karabekire

Page 12
smet nn ttihat ve Terakki 138 etmesinde, Amerikan mandaclnn, paralanmaktan kurtuluun tek kar yol olduunu savunan Ahmet zzet Paann etkisi olmutur. nn, dnemin nde gelen siyaset adamlar ve kendince zm araynda olan gruplarla rahat iliki ve iletiim iindeydi. Kendisi, bu rahatlnn nedenini yle ifade etmektedir: ttihat ve Terakkide son zamanlarda ok ayrlk ve ok ekime olmutu. Eski ttihatlar arasnda bu ayrlklar ve ekimeler srasnda ben stanbulda deildim. Yemene gitmitim. Dndm zaman hepsi ile dost olarak gryorduk. Yemen dnnden Birinci Dnya Harbinde cepheye gidinceye kadarki zaman iinde de btn bu ekimelerin dnda kaldm. Bu hususiyetle, ttihatlarla, ttihatlarn herhangi

biri ile hi itilafa dmemi onlara daima mutabk olarak yaam bir ittihat olarak grlyordum (Selek, 1992:171-172). Bu ortam nnnn ikircimliini beslemekteydi. Bu gruplarla dostluunun olmas herkese irin gzkmesinden deil o dnemde mcadelenin dnda kalm olmasndand. Mtareke yllarnda nnnn bir tercih durumu ile kar karya kald aikrdr. yle ki, bir tarafta eski hkmet ve yneticileri stanbulda yenilgiyi kabul etmi bir durumda mandacln savunusunu yapyorlarken, dier tarafta Atatrkn nclnde Anadoluda Milli Mcadele, balangta kongreler araclyla bir yaplanma srecine girmitir. nnnn sz konusu durum karsnda tercihi daha ok Ahmet zzet Paann yannda olmu, onunla birlikte fikir alveriinde bulunmu, olaylar, koullar takip etmitir. Ancak dier taraftan da Atatrkn Anadolu almalarndan haberdar olmaya alm, stanbulun igalinden ksa bir sre nce, Ocak 1920de iinden izin alarak Ankaraya ziyarette bulunarak (Selek, 1992: 177) genel durumu Anadolu tarafndan deerlendirmitir. nnde zaman zaman umutsuzluk hakim olmutur. Kendi ifadesiyle, bu srete, zamannn ounu hem eitli evre ve gazetelerden ald haberlerle oluumlar ve olaylar takip etmekle, kitap okumak ve ngilizce renmekle, zaman zaman arkadalaryla haber ve dnce alverii yaparak hem de memleket meselelerini konuarak geirmi (Selek, 1992:76) ve 16 Mart 1920yi byle bulmutur. nnnn, Trkiyeye vurulmu son bir darbe gibi grdm (Selek, 1992:185) eklinde ifade ettii 16 Mart 1920de stanbulun igali ve herhangi bir zm midinin kalmay onun dnsel anlamdaki ikircimliini ortadan kaldrm ve ona eylemsel olarak Ankaraya gitme kararn verdirmitir. nn asndan dnemselletirdiimizde Mtarekenin ikinci dnemi balamtr. Bundan sonra Atatrkn yannda yer alm ve Milli Mcadelenin nde gelen isimlerinden biri olmutur. Sava sonras lkeyi terk etmek zorunda kalan ve Atatrk ile her zaman ekime ierisinde olan Enver Paa da Sovyet Rusyada bir araytadr. te bu dnemde Enverci diye adlandrlan nn, Enver Paann karsnda, Atatrkn yannda, onunla ibirlii ierisinde gvenilir bir isim olarak hareket etmitir. nn iin dier umut kaplar kapanm, tek kar yol,
gnderdii 1 Haziran ve 27 Austos 1919 tarihli iki mektubunda sz konusu durumun bir deerlendirmesini yaparak, mandann kabul edilmesi gerektiini belirtmitir. Mektupta nemli bir nokta da nn sz konusu karmaa ortamnda iini kaybedecei ve isiz kalaca kaygsn da paylamtr. Bu nedenle o dnem nn, herkesle ve zellikle de stanbul Hkmeti ile iyi ilikiler kurmaya almtr. Mektubun ksa bir zeti iin Bkz., AVCIOLU, Doan; Milli Kurtulu Tarihi 1838den 1995e 1. Kitap, Tekin Yaynevi, stanbul, 1998, s.255-256, Ayrca Bkz., ATAY, ankaya, s. 208-209.

Page 13
Sevda Mutlu 139 Atatrk ile birlikte Milli Mcadele ierisinde yer almtr. Ancak sonraki aktif siyaset srecinde ttihat ve Terakki ynetim geleneini byk lde devam ettirmitir. nnnn hayalperest ve macerac Enver Paa yerine Trkiye gereini bilen realist Atatrk yannda yer alarak hem rasyonalist hem de pragmatik davranmtr. ttihat ve Terakki ideolojik ve siyasal olarak Batdan beslense de, Merutiyeti tekrar ilan ettirmek iin kullandklar komitac yntemler ve sonrasnda gerekletirdikleri siyasal uygulamalarla; ne ilham aldklar Batl tarzlara, ne de kurtulmaya altklar Osmanl siyasetine benzemeyen etkilerini gnmze kadar gstermi olan kendine zg yap ve ynetim geleneini oluturduklar sylenebilir. Jn Trk hareketi nemli bir zellii dnlen

dzen deiikliinin nasl gerekleecei konusunda grlen belirsizlie karn bu alanda iddete dayal yntemler benimsemilerdir (Haniolu,1981:245). rnein, ttihat ve Terakkinin muhalefete tahammlszlkleri ve iktidar tutkular, CHPnin muhalifi olan 1924 TPCF, 1930 SCF 1946 Demokrat Parti deneyimlerindeki tutumlarnn bir yansmas olarak alglanabilir. Sz konusu devamllk sadece CHP ve nnye ait deil, ayn ekilde DP kadrolar ve iktidar dneminde de ttihat ve Terakki ynetim geleneinin izlerini grmek mmkn. DP iktidarnn ne kan tutumu ise muhalefeti konuturmama yani, ttihat ve Terakki geleneinin belirgin olan zellii muhalefete tahammlszlk ya da iktidar ak Cumhuriyet dneminin her aamasnda tpk ttihat ve Terakki dnemine benzer bir ekilde srmtr. nnnn muhalefette iken seim blgelerine gitmesi DP iktidar tarafndan engellenmitir. Mays 1959da Polis nnnn halkla grmesine izin vermemi, ayrca nn Uaktan ayrlrken saylar bine yaklaan bir kalabaln saldrsna uramtr. Atlan bir ta nny yaralamtr. Topkap olay olarak bilinen olayda DP taraftarlar nnye saldrmlardr. iddet olaylar hz kazanmtr. lk kez askerler de kullanlarak nnnn Kayseri Yeilhisar gezisinde barikat kurarak nn durdurulmak istenmitir. CHPnin yayn organlar olan Ulus Gazetesi ve Akis dergisi sk sk kapatlmtr. (Ahmad, Feroz ve Ahmad Bedia Turgay, 1976: 194206). Bu olaylar ttihat ve Terakki tarz siyasetin ierikte olduu gibi biimsel olarak da devam ettiini gsteren birka rnektir, yani CHP gibi DPnin de ittihat ve komitac gelenekten geldiine iarettir. Bir arada ele alnan rnekler dizisinde de grld zere nnnn ve Cumhuriyetin dier siyasal g odaklarnn yetimi olduu bu siyasal laboratuar yakndan tanmann, oradaki malzemelerin neler olduunu bilmenin deneyleri, sentezleri, tepkimeleri analiz etmenin, daha sonraki oluumlar anlamlandrma noktasndaki katksnn merkezi rol inkar edilemez. ttihat ve Terakkinin seim geleneinin, ttihat ve Terakkinin on yllk seimler yksnn en belirgin zellii yasal nefes alma borularnn iktidar partisince tkand kapal iktidar ve tek parti rejimine ulalddr (Tunaya, 1984:27) trnden de bir ok yansmas Cumhuriyet tarihimizde de mevcuttur. ttihat ve Terakki liderlerinin I. Dnya Savana girme kararn almasyla, DPnin Koreye asker gnderme kararn almas; ttihat ve Terakkinin tarihe sopal seimi olarak geen 1912 seimi ile aradan on sekiz yl getikten sonra 1930 Belediye seimlerinde CHFnn SCFna olan tutumu ve yine otuz drt yl sonra ok partili siyasal sisteme geiin ilk seimleri olan 1946

Page 14
smet nn ttihat ve Terakki 140 seimlerinde CHPnin DPye ynelik politikalar arasnda hemen hemen hibir fark olmad aktr. ttihat ve Terakkinin etkisi ve varln Cumhuriyetin ilk kuruluunda ve kadrolarnda kendisini daima hissettirmitir. lk Millet Meclisi ttihat ve Terakkinin parti binas olarak balatt ancak bitiremedii, sonrada numune mektebi adyla bir sanat okulu haline getirilmi olan binadr (Araz, 1997:176). ttihat ve Terakkinin 1916 Kongre kararlarn incelediinde (Yacolu,1992) Devletilikten, toprak reformuna hatta eitimin birletirilmesine kadar bir ok nemli karar bu kongrede alnmtr. Cumhuriyet ynetiminde yer alanlar 1916 Kongre kararlarnn takipisi konumundadrlar. Bu kararlardan toprak reformunun 1950lere kadar tartla geldii bilinmektedir. Kemalist kadrolarca

Aar Vergisi kaldrlm, Tevhidi Tedrisat Kanunu karlmtr. nnnn Mays 1939 kurultaynda Parti nizamnamesinde yapt deiikliklerden biri olan Parti Mfettilii yine ttihat ve Terakki nizamnamesinden alnarak oluturulmutur (Kocak, 2003:94). ttihat ve Terakki dncesinin Cumhuriyet ynetimine yansmas olarak grlmektedir. ttihat ve Terakki gelenei olarak kabul edilen merkeziyeti ve devleti bak nn ynetimine aktif olarak yansmtr. 1930larda ekonomik tartmalar, devletilik temelinde gereklemitir. Kadro dergisi erevesinde belli bir retiye oturtulmaya allan devletiliin karsnda liberal bir tutum ierisinde olan Ahmet Aaolunun bak as yer alrken, Ahmet Hamdi Baar iktisadi ve idari devletilik ayrm yaparak kendine zg bir devletilik nerisi ile daha uzlamac bir tavr taknmtr. Bu entelektel tartmalardan farkl olarak CHPnin devletilii ynetimin devletilii olmas nedeniyle daha etkin olmutur (Mutlu,2000:182-183). nn ynetiminin temel zellii olan bu devletiliin ttihat ve Terakkinin uygulamalarndan kaynakland ileri srlebilir. Dneme damgasn vuran ttihat ve Terakki savala birlikte lke ekonomisiyle yakndan ilgilendi. Ekonomiye mdahale etti, ynlendirdi. Devlet ilk kez bu savata ekonomiyle btnleti. Cihan Harbinin olaanst koullar Osmanl topraklarnda da yaand. Osmanlda ilk kez devlet iktisadiyat anlay dodu. Trkiyede devletilik ite bu sava yllarnda yeerdi. ttihat ve Terakki devletilii lkeye getirdi (Toprak, 2003:14). ttihatlar yalnzca modern anayasal ve merkeziyeti bir devletten yana olmakla kalmyor, ayn zamanda devlet tekeli sistemini ve ekonomi zerinde devlet denetimini de inanla savunuyorlard (Ahmad,1999:32). nn de bu savunuyu yapm hatta Babakanl dneminde liberal yaklam ierisinde olan Bankas grubu ve onun liderliini yapan Bayar ile atmtr. Otoriter dzenin bir gstergesi olan Milli ef dneminde nnnn nder olarak bir ok uygulamalar ttihat ve Terakki lider ynetim geleneinin devam niteliindedir. nn, ncelikle otorite boluuna meydan vermemek iin kendi kadrosunu oluturmutur. nn Atatrk dneminin nde gelen muhaliflerine olumlu yaklam, eski muhaliflerle bar politikasn uygulamaya sokmutur (Kzlelik, 2003:121). ktidardan uzak kald bir yllk sre ierisinde ve zellikle de Atatrkn lm srecinde kendisinin Cumhurbakanlna kar giriimlerde bulunanlardan nde gelen kiileri16 de
Eski ksknler 1939 seimlerinde Meclise girerken, Atatrkn yaknnda olan baz isimler ise, Meclis dnda kalmlardr. Sabiha Gkl, Hasan Rza Soyak, Bayarn yakn evirisinden ve Bankas grubunun iinde yer alan
16

Page 15
Sevda Mutlu 141 siyasi alandan tamamen uzaklatrmtr. te yandan da Atatrk dneminde muhalefette kalarak TpCFnn kapatlmas ve zmir Suikast ile siyasal alandan tamamen uzaklamak zorunda kalan Milli Mcadelenin nde gelen kiilerini de yeniden kazanmaya ve onlarla uzlamaya almtr. nn krgnlklar gidermek amac ile 24 Mart 1939da Dolmabahe Saraynda 1700 kiilik bir ay partisi de verdi. Bu partiye tm krgnlar arlmt (Us, 1966:358; Yetkin, 2003:51). Hazrlk yapt 1939 genel seimleri nnnn bar politikasn srdrmesine yardmc olmu (Kocak, 2003;41), ayrca 31 Aralk 1938de on iki ilde milletvekili seimine giderek 17 eski ksknlerin bir ounu meclise kazandrmtr. nn kendisine problem yaratanlar dlarken ayn hassasiyeti Atatrkn dlad insanlara gstermemi hatta onlar kazanarak kendisine g katmak abasnda olmutur. nn, Cumhurbakanlna geldikten sonra Fevzi

akmak liderliindeki grubu ve kr Kaya ile Tevfik Rt Arasn da iinde bulunduu dier grubu kabaca ttihat ve Terakki ierisinde asker-sivil gruplamasnn iki tarafna benzetebiliriz (Yaln, 2005:381) yorumu destekleyici niteliktedir. ttihat ve Terakkinin ada ve kendilerine gre bilime dayal bir ynetim biiminin kurulmas yolundaki abalar onlar kiiye ballk olan bir ynetim yapsnn dnda bir ynetim gelitirmeye itmitir. Onlarn dncesinin znde sadakatin yerinin kurallarn almas gerekmekteydi. Her ne kadar bunu gelitirmek istemiseler de Hanioluna gre, kiisel ballk bildiren ifadeler ttihat ve Terakki dneminde evvelkine nazaran olduka byk bir art gstermitir (Haniolu,1985:57). ttihat ve Terakkinin temel ynetim gelenei olan sadakat ve lidere ballk, sadakatsizlik gsterenlerin cezalandrlmas ve uzaklatrlmas nnnn zellikle Milli ef dneminin temel ynetim zellii olduu gzlenmitir. Atatrk sonras dnemin ne kan zellii, TBMMden ziyade nnnn tek karar alc olmasdr. Milli ef dneminin balamasyla Byk Millet Meclisindeki oylamalarda hibir aleyhte (krmz) ya da ekimser (yeil) oy kmayacak, nemli ve nemsiz btn kararlar oybirlii ile alnacak ve bu hal Mili ef dneminin yllarca sren nemli bir karakteristii olacaktr (Gololu,1974:9). Yine Milli ef dneminde savan ekonomi zerindeki olumsuzluklarna ynelik karlan 1942 Varlk Vergisi kanunu [byk birikimlere kavuan sava zenginlerini vergilendirmek amacyla], bir vergi
Fuat Bulca ad Denizbank davalarna karan Hasan Hayri Tan, yine Atatrkn yakn evresinde yer alan ve Atatrkn doktorluunu yapan Dr. Neet mer rdelp, nnye kar siyasi giriimlerde bulunan Dahiliye eski Vekili kr Kaya, Bayara yakn olan ve onun kurduu hkmette yer alan akir Kesebir, nnye kar suikast giriiminde bulunaca sylenen Recep Zht Soyak, Atatrkn yaknnda olan ve nnye kar siyasi giriimleri olan Kl Ali, Nuri Conker, Hasan Tahsin Berk, ve daha pek ok isim artk milletvekili deillerdi. Bkz., Kocak,a.g.e., s.35-36. 17 nn Cumhurreisi seildikten sonra 22 Aralk 1938 tarihli namzetlik karar ile stanbul mebusluuna general Kazm Karabekiri Burdur mebusluuna Hasan Rza Soyak ankr mebusluuna da Hseyin Cahit Yaln Bolu mebusluun da Fethi Okyar mebus setirmiti. Bu zatlarn muvafakatleri alnarak mebuslua getirilmeleri nn tarafndan takip edilmeye balanan mrvvet siyaseti telakki edilebilirdi. 26 Mart 1939da yaplm olan Genel Seimlerde Afyonkarahisar, Eskiehir, Ankara, Nide illerinde birer milletvekili ak braklmak ve oralara Halk Partisinden aday gsterilmemek suretiyle Afyonkarahisardan Ber Trkerin, Eskiehirden stimat zdamar, Ankaradan dr. Taptasn ve Nideden Dr. Abravayann mstakil mebus setirilmi olmas yine nnnn ileri srd ayr bir siyaset idi. nk bu suretle BMMde gya Ber Trker Ermenileri, zdamar Papa Eftimin banda bulunduu Trk Ortodokslarn, Dr. Taptas asl byk Rum ktlesini ve Abravaya da Yahudileri temsil etmi olacakt. Halbu ki ne temsil edenler ne de temsil edilenler takip edilen maksada inanmamlard. Ve o amaca faydal olamamlard.Bkz., Uran, a.g.e., s.348-349.

Page 16
smet nn ttihat ve Terakki 142 kanunu olarak yeni ve orijinal bir bulu deildir. Birinci Dnya Sava srasnda da ttihat ve Terakki Hkmeti ayn politikay izlemitir. ttihatlarn gelir blmndeki arpklklar giderici bir vergi politikasna da zenmilerdir. 1917 yl sonlarna doru Harp Kazanlar Vergisi Kanunu hazrlamlardr. 37 maddelik bu yasa tasarsyla sava yllarnda kazanlm olaanst gelirleri vergilendirmek amalanmtr (Kocak, 2003:476-477). ttihat ve Terakki kadrolar topyekn yeni bir ynetim kuramamalar nedeniyle, yalnzca hangi paalarn hkmette yer alacan kararlatrma ve bu paalarn yapmalar ya da yapmamalar gereken eyler konusunda arka planda talimat verme gibi snrl ama kat bir g sahibi olmulardr. Bu da bir eit iktidard: Yap, yapma diyebilme iktidar..ite ttihat ve Terakkinin bu yap, yapma diyebilmesini denetleme iktidar diye tanmlamak mmkn grnmektedir (Akin,1987:87). nn de parti, hkmet ve meclis ierisinde yakn alma grubunu kendisi kurarak onlarn btn karar ve uygulamalarndan haberdar olmutur. Alt kademe parti ve tara rgtnn merkeze kesin

ball/bamll vardr ve merkezin tara parti rgt zerindeki otorite ve denetimi tamdr. Merkezde ise, efin otoritesi mutlaktr. Parti Meclis Grubunun almalar, Milli eften bamsz deildir. Mzakerelere nn de ok yakn alaka gstermi ve onlar sabrszlkla takip etmitir. O kadar ki, grup reisi vekillerini, nemli bir grup mzakeresi sonunda nnnn o akam mutlaka kke ararak izahat almamas ve havay anlamak istememesi olmu ey deildir. Hatta mzakerenin takip ettii seyre gre alakal vekili ve icabnda o gn serte konumu olanlar arr, onlarla konuur ve bu suretle tartma konusu olan iin istenilen istikametten sapmasna meydan vermemeye almtr (Uran, 1959:342-343). tirazsz, tartmasz ve teslimiyeti bir ynetimin gstergesi olan bu olgu ttihat ve Terakki ynetim gelenei gereidir. ttihat ve Terakki liderleri sylemsel dzeyde ne kardklar zgrlk ve demokrasinin tam tersi bir ekilde ynetimi tercih etmek durumunda kalmlardr. Sz konusu tercihleri, dnemim kargaasna ve arlklarna kar bir reaksiyon olarak grlebilir ki bu da anti-demokratiktir(Zcher, 2003:41) . nnnn II. Dnya Savanda izlemi olduu d politikasna ilikin yaygn kanaatin aksine nn tarafsz (Aydemir,1999-b; Turan,2000; Heper,1999; Deringil, 2003) deil, tarafl davranm, denge siyaseti gtmekten ziyade pragmatist bir tarzda hareket etmitir. Bu dnemde, ttihat ve Terakki geleneinin ne kan bir zellii olan gnn koullarna uygun ve istikrarl olmayan bir politikaya benzer bir izgi takip ederek gel- gitler yaamtr. Savan en banda Bat demokrasilerinin yannda yer alarak, ngiltere ve Fransa ile l ttifak18 (saldrmazlk ve yardm anlamas) imzalanm, ancak 1940-1943 Alman stnl dneminde Alman devleti ile dostluk ve ticaret anlamalar imzalanarak, mttefiklerin tepki ve dikkatlerini ekecek ekilde, Almanlara yakn olunmu, bu yaknln etkisi ile o dnem lke ierisinde Turanclk akmlarna yaam hakk tannmtr. nnnn bu tutumunda ttihat ve Terakkinin Alman sempatizanlnn ne kmakla birlikte, 1943-1945 yllar arasnda sava seyrinin deimesi, Almanyann savunmada olmas ve
l ittifaka gre Trkiye bir Avrupa devletinin saldrsna urarsa-ki en byk ekincesi talyadr- ngiltere ve Fransa yardmda bulunacaktr. Buna karlk Trkiyeye den sorumluluk Avrupada kacak bir sava Akdenize yaylrsa ngiltere ve Fransaya yardmda bulunmak olacaktr.
18

Page 17
Sevda Mutlu 143 mttefiklerin sava zafer ile sonulandrmas sonucu kaybedilen gveni tekrar kazanmak ve Bat demokrasilerinin kuraca yeni dnya dzeni ierisinde yer almak ve Amerika ile iyi ilikiler kurmak iin nemli abalar sarf edilmitir. nn, II. Dnya Sava politikas ile I. Dnya Savanda Enver Paa izgisindeki idealist, macerac politikasna kart realist ve pragmatist tutum sergilemitir. Gven bunalmn amak ynndeki abalarnn banda yine bir ttihat ve Terakki ynetim gelenei olan kii harcama nnnn tercih ettii bir uygulama olmu; Cumhuriyet tarihinin deimez Genel Kurmay Bakan Fevzi akmak 12 Ocak 1944 tarihinde ya haddinden dolay emekliye ayrlm ve yerine Orgeneral Kazm Orbay atanmtr. Ordu iindeki bu nemli deiiklikler Trkiyenin mttefikler ve Almanyaya kar izledii d politika asndan son derece anlaml olmutur. Mareal Fevzi akmak mttefiklerin gznde ordunun modernleme almalarna katlmak istemeyen, tutucu, Trkiyenin Almanya ile iyi ilikiler kurmasndan yana olan ve dolaysyla da Alman yanls bir kii olarak tanmaktayd. Orduda yaplan bu deiiklikler sonucunda mttefiklerin

gznde, Trk ordusunda Alman yanls ynetim artk uzaklam ve yerine mttefik yanls bir ynetim gelmitir (Kocak, 2003:238). Milli ef sfatn her ekliyle her alanda kullanan nnnn mecliste yaplan kanunlarn oy birlii ile kt bir ortamda Genel Kurmayn nnye kar, ondan habersiz bir tavr taknmas mmkn deildir. Bylelikle, gveni tazelemek iin nnnn pragmatist, rasyonalist tutumuna ahit olmaktayz. Benzer ekilde, dnemin d ileri bakan olan Numan Menemenciolunu da, Boazlardan geen Alman gemilerinin iyice aranmas gerektii ynnde basklarn devam sonucu, istifa etmek zorunda brakmtr. Menemenciolunun istifas Ankarann mttefiklerle yaknln yeniden salanmas yolundaki giriimlerinde yeni ve ok nemli bir frsat yakalamasdr (Kocak, 2003:225). 1944 milliyetilik olaylar olarak ad geen, lkedeki Turanclk akmlara ierisinde yer alan kiiler tutuklanarak cezalandrlmtr. nn, 19 Mays 1944 Genlie Hitabesinde, Turanc akmlara saldrmtr (nn, 1945:13-14). Bu tarihten yaklak ay sonra da Almanya ile ilikiler kesilecektir. Turanc akmn Almanya ile balants bu suretle kopacak ya da koparlacaktr. Bu srete Almanya byk elisi von Papen ile iletiim halinde olan Saraolu artk babakan olamayacaktr. Souk Sava dnemi ve Amerikann yannda yer alma srecinde Ky Enstitleri kapatlarak, Hasan Ali Ycel grevden alnacaktr (Berkes,1997:369-370). Grld zere bu dnemde i politikalar d politikalardan bamsz olmam, nn ynetimi bu anlamda da ttihat ve Terakki geleneinin bir devamdr. Milli ef dneminin izlenilen i politikalar kurumsallaamam gndelik soruna ynelik zmc politikalar olmutur. Bu nedenle de iftiyi Topraklandrma Kanunu yaama geirilememi, Ky Enstitleri kapatlm, Varlk Vergisi Kanunu yarm kalmtr. nnnn her ne pahasna olursa olsun iktidarda kalma ve bunun iin gerekirse evreyi harcama pragmatik davranma ttihat ve Terakki geleneinin tipik bir rneidir. 1938-1945 arasn kapsayan Milli ef dneminde, nnnn iin Deimez Genel Bakanlk statsn devam ettirmesi ve Milli ef sfatn kabul etmesi, i ve d olmak zere iki ayr nedenden kaynaklanmaktadr. Birinci

Page 18
smet nn ttihat ve Terakki 144 ve d neden, bu dnemde adeta moda olan ve ite ve dta prestijleri hayli yksek, baarl, tek-partili ef sistemlerinin Almanyada Hitler- Fhler, talyada Mussolini-Due ve spanyada Franco-Caudillo etkisidir. Fakat bu d etkinin, sz konusu srete ancak ikincil derecede rol vardr. Buna karlk, ikinci ve i neden, yani Trkiyenin i politika gelimeleri, bu konuda temel nemde rol oynamtr. Atatrkn lmyle lkede bir iktidar boluunun ve iktidar mcadelesinin meydana geldii unutulmamaldr (Kocak, 2003:170-171). Bu dnem, nnnn otoriterlii, hem tarihselden gelen ttihat ve Terakki ynetim gelenei19 hem de 1940l yllarn tek-partili ef sistemlerinin zelliini tamaktadr. Sonu Sonu olarak denilebilinir ki siyasi tarihte yirmi-yirmi be yllk siyasi hareketler ne oranda kurumsallar ve gelenekselleebilir. Ayn gr Osmanl mparatorluunun son dnemine damgasn vuran ttihat ve Terakki iin de ileri srlebilir. Ne var ki, ttihat ve Terakki bu ksa sre iinde kendine zg siyasi

tutum ve davranlar gelitirmi ve bu tutum ve davranlar Cumhuriyet dneminde de kabul ve uygulama olana bulmutur. Cumhuriyet Trkiyesinde gerek birey/ lider dzeyinde gerekse de kurum ve kurulular dzeyinde bu etki bugn bile grlebilmektedir. nn ttihat ve Terakki ilikisi zerine sylenenlerin tartmaya ak olmas konun daha nce ele alnmamasyla da ilikisi bulunmaktadr. Cumhuriyetin kurucu kadrolar ve liderleri Osmanl asker-sivil geleneinden gelen insanlardr. zellikle de bir ou ttihat ve Terakki taraftar ve onlarn dncelerini paylaan olmas nedeniyle, nn-ittihat ve Terakki ilikisine bakmay gerekli klmtr. Yukarda satr aralarnda belirtmeye altmz ttihat ve Terakkinin geleneksellemi tutum ve davranlarndan nnnn ne denli etkilendii u balklar altnda zetlenebilir: 1. ttihat ve Terakkinin modern anayasal merkeziyeti devlet anlay (bu ayn zamanda Osmanl geleneksel devlet ynetim anlaydr) 2. ttihat ve Terakkinin devlet anlay: devlet tekeli sistemi ve ekonomi zerinde devletin denetimini savunma gelenei 3. Ordu-siyaset ilikisi 4. Batllama ve Modernleme dnceleri 5. Otoriter lider anlay yani ttihat ve Terakki geleneinde sadakat ve lidere ballk itirazsz, tartmasz, teslimiyetilik. 6. Muhalefete tahammlszlk ve adam harcama 7. ttihat ve Terakkinin pragmatik ve gnn koullarna uygun politika anlaylar tamamen bire bir rtmemesine ramen nn tarafndan benimsenmi ve arlkl olarak benimsenmi ve uygulanmtr denilebilir.
ttihat ve Terakkiye paalar egemen olmutu. Bunlar iileri bakan ve sadrazam, Mehmet Talat Paa (1874 1921), sava bakan, Enver Paa, (18811922) ve Bahriye Nazr (Osmanl filosundan sorumlu bakan) Cemal Paa'dr, (18721922).
19

Page 19
Sevda Mutlu 145 KAYNAKA AHMAD, Feroz ve AHMAD Bedia Turgay. (1976), Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971), Ankara: Bilgi Yaynevi. AHMAD, Feroz. (1999), ttihatlktan Kemalizme, stanbul: Kaynak Yaynlar. AKN, Sina. (1987), Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul: Remzi Kitabevi. ARAZ, Nezihe. (1997), Mustafa Kemalin Devlet Paas, stanbul: Dnya Yaynclk. ARTU, brahim. (1993), nn Bir Dnemin yks, stanbul: Kasta Yaynlar. ATAY, Falih Rfk. (2004), ankaya, stanbul: Pozitif Yaynlar. AVCIOLU, Doan. (1998), Milli Kurtulu Tarihi 1838den 1995e 1. Kitap, stanbul: Tekin Yaynevi. AYDEMR, evket Sreyya. (1999- a,), kinci Adam I, stanbul: Remzi Kitabevi. AYDEMR, evket Sreyya. (1999 -b), kinci Adam II, stanbul: Remzi Kitabevi.

BANOLU Niyazi Ahmet. (1943), Trk Kahramanlar, smet nn, stanbul: darehane. BERKES, Niyazi.(1997), Unutulan Yllar, stanbul: letiim Yaynevi. BESEN, Haluk. (Basm yl bilinmiyor), nn ve Devlet, stanbul: nklap Yaynevi. BLSEL, Cemil. (1939), smet nn Byk Devlet Reisi, stanbul: Kenan Basmevi. CANDAR, Avni. (1938), kinci Reisicumhurumuz smet nn Ksa Tercmei Hali ve Milli Hizmetlerinden Bir Ka, Ankara: Receb Ulusolu Basmevi. CHAN, Ali Rza, TEKN, Abdullah; (1989), ada Devlet Adam smet nn, Ankara: Tekin Yaynevi. DERNGL, Selim. (2003), Denge Oyunu kinci Dnya Savanda Trkiyenin D Politikas, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. ERKUL, Ali. (1999), Prens Sabahattin, Trk Toplumbilimcileri I (i.), Emre Kongar (Ed.), stanbul: Remzi Kitabevi, S.75-144. ERKUL, Ali. (2000-a), hmale Uram Bir Osmanl Aydn ve Sosyologu Prens Sabahattin, Yeni Trkiye (i.), Say:33, S. 282-304. ERKUL, Ali. (2000-b), Osmanlda Sosyolojinin Dou Koullar ve sim, (Ahmet Rza-Prens Sabahattin ve Ziya Gkalp), Yeni Trkiye (i.), Say:33, S.607-615. GOLOLU, Mahmut. (1974), Milli ef Dnemi (1939-1945), Ankara: Kalite Matbaas. GKTRK, Hakk. (1962), nn, Ankara: Ayyldz Matbaas. GLOLU, Faruk Rza. (1940), Milli ef smet nn Hayat ahsiyeti, stanbul: Bozkurt Matbaas. HANOLU, kr. (1981), Bir Siyasal Dnr Olarak Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul: dal Neriyat.

Page 20
smet nn ttihat ve Terakki 146 HANOLU, kr. (1985), Bir rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889-1902), stanbul: letiim Yaynlar. HEPER, Metin. (1999), smet nn, Yeni Bir Yorum Denemesi, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. NN, smet. (1945), Aziz Milli ef smet nnnn 19 Mays 1944de Trk Genliine Hitaben Buyurduklar Tarihi Nutuklar, stanbul: ktisadi Yry Matbaas ve Neriyat Yurdu, s.13-14. NN, smet. (2001), Defterler (1919-1973) 1.Cilt, DEMREL, Ahmet (Haz.) stanbul: Yap Kredi Yaynlar. smet nn. (1987), TC. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Trk Asker Bykleri ve Zaferleri Serisi No: 15, Ankara: Gnkur. Basmevi. KAMAZOLU, Bayram. (2005), Osmanlnn Batclamas ve l Yeni Siyaset Araylar, Tarihte Dou Bat, (i.), Sosyoloji Yll-Kitap 12, ERBEL, Ertan ve ZCAN, Ufuk (Ed.), stanbul: Kzlelma Yaynclk, s. 454-460. KIZILELK, Sezgin. (2003), Atatrk Doru Anlamak, Ankara: An

Yaynclk. KOCAK, Cemil. (2003), Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945) Cilt 2, stanbul: letiim Yaynlar. KK, Yaln (2002), Trkiye zerine Tezler V, Ankara: Tekin Yaynevi. KK, Yaln. (1997), Trkiye zerine Tezler I, Ankara: Tekin Yaynevi. LOOLU, Faruk. (Yayn yl bilinmiyor), smet nn and The Making of Modern Turkey, Ankara: nn Vakf Yaynlar. MARDN, erif. (1994), Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), stanbul: letiim Yaynevi. MERAM, Ali Kemal; smet nn ve kinci Cihan Harbi, Ahmet Sait Olu Kitabevi, stanbul, 1945. MUTLU, Sevda. (2000), Unutulan Cumhuriyet Aydn Ahmet Hamdi Baar, Baarizm ve Devletilik, Sivas: Cumhuriyet niversitesi FenEdebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi (i.), Say:24, s.179-196. ORTA, Yusuf Ziya. (1950), smet nn, Ankara: (Yaynevi bilinmiyor). SELEK, Sabahattin. (1992), smet nn Hatralar I, Ankara:Bilgi Yaynevi. AKR, Ziya. (1939), smet nn Hususi-Askeri-Siyasi Hayat, stanbul: lk Basmevi. AMSUTDNOV, A.M. (1999), Mondrostan Lozana Kurtulu Sava Tarihi 1918-1923, (ev: Ataol Behramolu), stanbul: Doan Kitap. TANR, Blent. (2002), Osmanl- Trk Anayasal Gelimeleri, stanbul: YKY. TOKER, Metin (1992). Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973 nnnn Son Babakanll 1961-1965, Ankara: Bilgi Yaynevi. TOPRAK, Zafer. (2003), ttihad-Terakki ve Cihan Harbi, Sava Ekonomisi ve Trkiyede Devletilik 1914-1918, stanbul: Homer Kitabevi. TOYNBEE, Arnold ve IKEDA, Dasaku. (1992), Yaam Sein Diyalog, eviren: Umut Ark ve Dierleri, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi. TKN, . Hsrev. (1946), smet nn ahsiyeti ve lks, Ankara: lk Basmevi.

Page 21
Sevda Mutlu 147 TUNAYA Tark Zafer. (2003), Trkiyede Siyasal Gelimeler (1876-1938) Kanun-i Esasi ve Merutiyet Dnemi, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar 16. TUNAYA Tark Zafer. (2004), Hrriyetin lan kinci Merutiyetin Siyasi Hayatna Baklar, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar 52. TUNAYA, Tark Zafer. (1984), Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:I kinci Merutiyet Dnemi, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar. TUNAYA, Tark Zafer. (1986), Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:II Mtareke Dnemi, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar. TUNAYA, Tark Zafer. (1989), Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:III ttihat ve Terakki Bir an Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar. TUNAYA, Tark Zafer. (2002), Devrim Hareketleri inde Atatrk ve

Atatrklk, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar: 28. TURAN, erafettin. (2000), smet nn Yaam Dnemi ve Kiilii, Ankara: Bilgi Yaynevi. UUR, Necdet. (2002), smet nn, stanbul: Y KY. UNAT, Faik Reit. (Basm yl bilinmiyor), smet nn, Ankara: Ankara Halkevi Dil ve Edebiyat ubesi, Yaynlarndan Byk Boy No:29. URAN, Hilmi. (1959), Htralarm, Ankara: Basmevi Bilinmiyor. US, Asm. (1966), Asm Usun Hatra Notlar, 1930dan 1950ye Kadar Atatrk ve smet nn Devirlerine Ait Seme Fkralar, stanbul: Vakit Matbaas. LKEN, Hilmi Ziya (2001), Trkiyede ada Dnce, stanbul: lken Yaynlar. YACIOLU, Eref. (Sadeletiren) (1992), ttihat ve Terakkinin Son Yllar 1916 Kongre Zabtlar, stanbul: Nehir Yaynlar. YALIN, Soner. (2005), Efendi, Beyaz Trklerin Byk Srr, stanbul: Doan Kitap Yaynevi. YETKN, etin. (2003), Kar Devrim 1945-1950, stanbul: Otopsi Yaynevi. ZUCHER, Erik Jan. (2003), Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Siyasal Muhafazakarlk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Muhafazakarlk, (i.), Tanl Bora, Murat Gltekingil (Ed.), Cilt 5, stanbul: letiim Yaynevi, s.40-43.