EMS BELL ATATRK'N AK HAYATI

Tarayan Yaar Mutlu www.yasarmutlu.com www.kitapsevenler.com Bu e-kitap taslak halindedir. Okumay zorlatrc tarama hatalar ierebilir. Bu taslak srm okurken dzeltir ve dzeltilmi srm bizimle paylamak isterseniz memnun oluruz. WEB: http://ayrac.org letiim: ayrac.org@gmail.com

ATATRK'N ASK HAYATI emsi belli ARATIRMA DZS: 1 NCELEME YAYINLARI Babali Cad. No: 19/11 Caalolu - stanbul Bu kitap 1988 ylnn Kasm aynda stanbul'da TUBA Matbaas'nca dizgi ve basm gerekletirilmitir. Dizgi: Naci Kararsz Bask: Saim Erstn Kapak Dzeni: Grhan Sodan Kapak Basks: Son Ofset

ATATRK'N AK HAYATI EMS BELL NCELEME YAYINLARI

NSZ O da bir insand; etten, kemikten yaplm. O da ocuk oldu, ergen oldu, delikanl oldu hepimiz gibi... Sevildi... Sevdi... Dadaki obanlardan tahttaki hkmdarlara kadar her kiinin yreinden gelip geen ak esintileri... O ferman dinlemez duygu... O byk insann da yaamnda yer ald... Ne var ki, Mustafa Kemal'in yreinde kvlcmlanan sevgisel duygu, O' nun hudutsuz vatan sevgisinin yannda mini mini birer yalm olmaktan teye gitmedi. Bu satrlarn yazar, Mustafa Kemal'in kzkardei Makbule Atadan'la lmnden birka ay ncesine kadar sren uzun bir grme yapm ve tm korunmalarn ses bantlarna kaydetmiti. Bu grmelerin ba konusu, ocuk Mustafa Kemal'den byk kurtarc Atatrk'e kadar uzayan yaam izgisindeki bilinmeyen ynleri, ilgin anlar ieriyordu. Bunlar arasnda Mustafa Kemal'in sevgisel yaantsndan izlenimler ve grntler de vard. Bu dizi iinde okuyacaklarnz, yalnz Atatrk'n kzkardeinden derlenmi anlar deil, fakat ayn zamanda Mustafa Kemal' in zel hayatna ok yakn olmu kiilerin hatralar ve gzlemleriyle pekitirilmi, dorulanm olaylar kapsamaktadr. Atatrk, gzellii ile, zellikle gzlerinin gzeH''i ile kendisini etkilemeye alan bir hanma bir karlamalarnda yle demiti: Hanmefendi!.. Ben gzel gzl hanmlar ok severim!.. Fakat vatanm ve politikay, gzel gzl hanmefendilerden daha ok severim!.." O'nun, duygusal, sevgisel ve zel ilikilerinde bile ne denli onurlu, mesafeli ve zarif bir insan olduunu,, ak yaamnn zerindeki tl biraz araladmzda daha iyi greceksiniz. emsi Belli

Birinci Blm Tarih: 29 Ocak 1923. Yer: zmir'in Gztepe semtinde Uakzde Muammer Bey'in kona. Saat: 17.00... Banda koyu renk astragan kalpa, omuzlarnda lcivert kruvaze elbisesi ile Gazi Mustafa Kemal, konan st katndaki salondan ieri girdii zaman tm baklar kendisine ve yanndaki orta boylu gen hanma evrilmiti. Mareal Fevzi (akmak) Paa ile Kzm Karabe-kir Paa, prl prl niformalar iinde, tarih bir olaya tanklk etmek iin heyecanla bekliyorlard. Gelin aday Uakzde Ltife Hanm'n nikh tanklar ise zmir Valisi Mustafa Abdulhalik Bey'le Gazi Mustafa Kemal'in Bayaveri Salih (Bozok) Bey'di. 43 yanda olmasna ramen daha gen gcvsteren k ve zarif damat aday Mustafa Kemal Paa, hazrlanan masada bu tarih olay tescil etmek iin bekleyen zmir Kads'na yle hitap etti: Efendi Hazretleri!.. Biz Ltife Hanm'la evlenmeye karar verdik. Ltfen gereken ilemi s(muamelei lzimesini) yapar msnz? Anadolu Ajans'nm 29 Ocak 1923 tarihli haber blteni, bu olaanst trenin ayrntlarn o gnn diliyle yle zetlemektedir: Kad Efendi evvel Hanm'a tevecch ederek: On dirhem gm mihri meccel ve aranzda takarrr eden mihri muaccelle hazr bilmeclis Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleriyle tezevvc kabul ediyor musunuz? demi ve Ltife Hanm Kabul ettim cevabn vermilerdir. Kad Efendi mteakiben Paa Hazretlerine ayn suali irad etmi ve marnileyh Evet, kabul ettim! buyurmulardr. Duay mteakip tarafeyn, hazirun tarafndan pek samimi bir surette tebrik edilmilerdir. Anadolu Ajans, millet ve memleketi hals ve necata isal eden byk mncimizle, yksek tahsille iktisab feyz ve keml eylemi bulunan Ltife Hanmefendinin mazhar saadet olmalarn niyaz ve tazarru eyler. SEVMEYE VAKT BULDUK MU? Bata kzkardei Makbule Atadan olmak zere kendisine ok yakn olmu tm hanmlarn, hatt erkek arkadalarnn verdii bilgiye gre Atatrk ince ruhlu, duygulu bir insand. ocukluk alarnda her delikanlda olduu gibi romantik eilimleri de vard. iire, edebiyata byk bir ilgi duyuyordu. Delikanllktan kp ilk genlik dneminin ok cepheli kiiliine yneldii zamanlarda bile ak ve sevgi konularna ilgisiz kalmamt. O'nun iin en byk ak Memleket Akyd ama gs kafesinde yrek tayan her insan gibi Mustafa Kemal de sevmeye, sevilmeye kar ilgisiz deildi. Ltife Hanm'la evlenmesinden bir hafta nce, 22 Ocak 1923 akam Bursa'dayd. Gazi Paa'y arlamak iin can atan Rauf Bey ve ei Lika Hanm, byk kurtarcnn onuruna bir akam yemei vermilerdi Madam Brod'un otelinde. Sofrada bulunanlardan kurmay binba Cevdet Kerim (nceday), Like Hanm'la birlikte, Gazi Paa' ya sorular yneltiyor ve O'nun duygusal ynlerini tes-bite alyorlard. 10 Bir aralk Like Hanm, bir hayli tereddtten sonra tm cesaretini toplayarak: Paam!., dedi. Af buyurunuz, bir ey sormak istiyorum: Hi sevdiniz mi? Mustafa Kemal Paa, elindeki kadehi dudaklarna gtrd. Bir yudum iti. Bir sre dald ve sonra gzlerini Like Hanm'a evirerek: Sevmek!., dedi... Sevmek!.. Hanmefendi, sevmeye vakit bulabildik mi?.. Bir mr eitli mcadeleler iinde geti... Da, dere, tepe... adrda, kararghta mr sren bir askerin sevmeye vakti kalr m?.. BZ DE NSANIZ, BZM DE ARPAN BR KALBMZ VAR!.. Etrafta t yoktu. Madam Brod'unun otelinin geni salonundaki sofrada tm balar ve gzler

Gazi Mustafa Keml Paa'ya evrilmiti. O, kadehinden bir yudum daha aldktan sonra ltl baklarn tekrar Like Hanm'a evirdi ve bu kez biraz ncekinden daha sert bir ses tonu ile: Biz de insanz Hanmefendi!., diye konumaya balad. Bizim de arpan bir kalbimiz, bizim de bir his tarafmz var!.. Askeriz diye mi bu ynmzden phe edersiniz?.. Filmi baa alalm ve yllarn sayfalarn yaprak yaprak evirerek kameramz 15 yalarndaki ocuk Mustafa Kemal'in zel yaamna doru yneltelim. O, henz ocuklukla delikanllk arasndaki ilk kilometre talarnda. Selanik'te Asker Rtiye'ye devam ediyor. Annesi Zbeyde Hanm ve kzkardeleri Makbule ile Naciye, ocuk Mustafa Kemal'e yann ok stnde bir ilgi ve sayg gsteriyorlar. Ata ve silaha kar byk bir sevgisi var. 11 O gnleri, kzkardei Makbule Atadan yle anlatyor: Gzel bir tay vard... Mektebe daymla beraber atla giderlerdi. Her cuma gn, annemi, beni ve Naciye'yi grmeye gelirdi. Yine bir cuma dnyd... Atn eyerini vurdu... Gemi takt... Yola kmaya hazrlanyordu... Yanna sokuldum: Aabey!., dedim. Ne var?.. Mektebe mi gidiyorsun? Evet!.. Beni de alsana atn terkisine!.. Olmaz!.. Ne olursun?.. Olmaaaz!.. Ne var sanki, ben de geleyim seninle!.. Olmaz dedik ya, hadi dn bakalm eve!.. Atna bindi ve gitti... MUSTAFA KEMALN LK GZARIS! KOLAASI RKNETTN BEY'N R, SYAH GZL KIZI MJGN'DI... O yllarda sk sk grtkleri Kolaas Rknet-tin Bey'in iri siyah gzl, uzun kirpikleri siyah gzlerini glgeleyen gzel bir kz vard: Mjgn!. Mustafa Kemal, ok duygulu ve romantik bir yan iindeydi. Arkada Nuri (Conker) ile yapt zel sohbetlerindeki konular genellikle ak stne, iir stne, edebiyat stneydi. Ama ne var ki dier delikanllardan farkl olarak Mustafa Kemal, onurunu aktan daha stn tutuyordu. Kolaas Rknettin Bey'in kz, aile dostlar, Mj-gn'dan holanyordu. Mustafa Kemal'in Mjgn' sevmeye baladn 12 evin iindekiler de hissetmiler ama kendisine belli etmemilerdi. ini at, srlarn paylat tek arkada o sralarda sadece Nuri (Conker) idi. Babaa dertletikleri bir gn, Mjgn'm q"uygu-sal etkisini o denli aa vurdu ki Nuri (Conker) dayanamad: Mustafa!., dedi... Madem ki bu kzdan bu kadar holandn... Syleyelim Zbeyde Teyzem'e, gitsin istesin Mjgn'... imdi sz keser nianlanrsnz... Sonra da zabit ktn zaman da, evlenirsiniz!.. Bu teklif karsnda Mustafa Kemal'in cevab udur: Benim tek tarafl holanmam kfi mi?.. Bakalm Mjgn da beni beenecek mi?.. imdiden byle, bir teebbste bulunmak doru olmaz!.. Ya Hayr! derlerse, ya reddederlerse?.. Onurunu duygularna kalkan yapan Asker Ortaokul rencisi Mustafa Kemal, iri sivah gzl, uzun kirpikli Mjgn'm htrasn iinde saklamay daha uygun bulmutu. MUSTAFA KEMAL'N ODASINA GREN GEN KIZ

KIRMIZI BR KARANFL DEP KTABININ ARASINA BIRAKIP KATI!.. Onurunu akndan daha n plnda tutan Mustafa Kemal, yakkl bir ocuktu. Kendisinin holand kzlardan daha ok kendisinden holanan kzlar vard. Bugn mze olan Selanik'teki tarih evin yaknnda oturan komu kzlar Nadire ve Hatice. O'nu uzaktan uzaa sevenlerin banda geliyordu. zellikle Nadire. Mustafa Kemal'e delicesine kt. Nadire de, Hatice de, daha ok Cuma gnleri Zbeyde Hanm Teyzelerine gitmek iin can atarlard. O zamanlar haftalk resm tatil gn Cuma olduu iin 13 Asker okulun yakkl ve niformal rencisi Mustafa Kemal mutlaka evde bulunurdu. Yine bir Cuma gn komu kzlar Nadire ile Hatice, annelerine sokularak deta yalvarrcasna: Zbeyde Hanm Teyzelere gidelim mi anne?., diye tutturdular. Zbeyde Hanm Teyzelerine geldiklerinde Mustafa Kemal, arkadalaryla gezmeye kmt. AnnelerF Zbeyde Hanm'la sohbet ederken her iki kz da gzlerini pencereden darya evirmiler, niformal, sarn bir delikanlnn yolunu beklemeye balamlard. Bir aralk Zbeyde Hanm, Hatice'den bir sey istedi. st kata kan Hatice, sofadaki sakslardan bir krmz karanfil kopararak gizlice Mustafa Kemal'in yatak odasna dald. Yatan yanbandaki masada Mustafa Kemal'in ak brakt bir ders kitab duruyordu. Elindeki karanfili sayfas alm ders kitabnn arasna koyan Hatice, heyecanla odadan kt ve Zbeyde Hanmn istedii eyi alarak aaya indi. Birka saat sonra Mustafa Kemal geldi. Misafirlere hogeldin deyip birka nezaket sz e+tik+en sonra odasna kt. Bir de ne grsn... Tarih kitabnn arasnda krmz bir karanfil!.. Delikanl Mustafa Kemal'in yatann baucundaki kitaba braklan krmz karanfil karssnda neler duyducunu, neler dndn bilmemiz olas deil. Ama neler yaptn syleyelim!.. Aa katta annesi Zbeyde Hanm, kzkardei Makbule ve komu misafirler biraz sonra Mustafa Kemal'in merdivenlerden inen ayak seslerini duydular. Elinde krmz karanfil, mutlu bir baks'a misafir odasna girdi. Hatice'nin heyecan ve korkudan kpkrmz olan yzne tatl bir nazar frlattktan sonra bir arkada ile buluacan syleyerek evin kapsndan kp gitti. 14 Oysa iin iinde garip bir terslik vard: Komu kz Hatice, ablas Nadire'ye ak elilii yapmak istemi ve krmz karanfili o sralarda ar bir tberkloz hastal ile ruhen sarsld yetmiyormu gibi bir de Mustafa Kemal'e k olan ablas Nadire adna brakmt tarih kitabnn arasna. Delikanl Mustafa Kemal ise Nadire'den ok Hatice'ye ilgi duyuyor, odasna gizlice braklan karanfili bu ynden deerlendiriyordu. KIZINI ZABTE VEREN ANALAR BARINA TA BASAR Krmz karanfil, yeni bir duygusal kvlcmlanma-nn balangc oldu Mustafa Kemal'in ocuk yreinde... Yllar geti... Bir gn annesi Zbeyde Hanm gnderip Hatice'ye resmen talip oldu Mustafa Kemal.. Artk bir harbiye rencisi idi. Duygularn daha iyi tartmasn ve ynlendirmesini biliyordu. Olumsuz cevab kzkardei Makbule'den ald. Hatice'nin annesi kzna pek dknd. Kzn zabite veren analar barna ta basar... Uzaa tayin edilir zabitler... Ben kzm nasl grrm... demiti. Baz gnler kendilerine konuk gelen bu komu kzlarnn, zellikle Hatice'nin Mustafa Kemal zerinde derin bir iz braktn yalnz kzkardei Makbule deil, ayn zamanda o yllardaki samimi dcntlar da ok iyi hatrlamaktadrlar. DELKANLI MUSTAFA KEMAL BR RUM KIZINI KAIRACAKTI Mustafa Kemal, Manastr dadisi'nde renci. Asker niformalar iinde ylesine k, ylesine yakkl ki, annesini ziyaret iin Selanik'e geldii gn15 ler evredeki tm gen kzlarn yrei hop oturup hop kalkyor.

Yaz tatilinde delikanl Mustafa Kemal'le yakn bir iliki kurmay becerebilmi bir Rum kz, hem gzellii ile, hem de sokulganl ile O'nun zerinde olduka etkili. Mustafa Kemal, Manastr'a dnerken bu gzel Selanikli kz da karmak, Manastr'a gtrmek niyetindedir. Olay ksa sre iinde evrede duyulur. Zbeyde Hanm delikanl olunu batan karmaya alan Rum kzn ve ailesini ok iyi tanmaktadr. Bu ocuka macerann her iki taraf iin de yakksz olacana emindir. Durumu, Mustafa Kemal'in days Suba Hseyin Ana'ya aar. Yeeni Mustafa Kemal'in banda esen kavak yellerini durduracak tek kuvvet, Zbeyde Hanmn kardei ve Mustafa Kemal'in days Hseyin Aa'dr. Bir aralk Selanik'ten kaamak yapp Manastr'a giden Mustafa Kemal, sevgilisinin kalabilmesi iin bir oda bile kiralamt. ki uar sevgili, kalkacak trenin hareket saatinden az nce garda bulumay kararlatrrlar. Heyecan ve sevin iinde istasyona giden Mustafa Kems-!, gzleri gar saatinde sabrszlkla bekler... bekler... bekler... lk kanpana (Eskiden trenlerin hareket saatinde kanpana alard) alnca vagona giren Mustafa Kemal, bu kez trenin penceresinden darya bakmakta ve tatl mavi gzleriyle kalabal bir projektr qibi tarayarak Rum dilberinin grnmesini beklemektedir. Oysa days Hseyin Aa, suyu bandan kesmi, kzn ailesiyle grerek, genlerin bu lgnln zamannda nlemesini bilmitir. Bunlar yllardan sonra anlatan Atatrk, {Daym haklyd) diye balard szlerini. 16 HARBYEL MUSTAFA KEMAL'N LK GNL ARISI BR PAA KIZIYDI lk gz ars, Mjgn'dan ilk gnl arsna kadar Mustafa Kemal'in yaamnda koskoca yl hangi duygulanlar iinde geti. Kimler O'nun sevgiset yaamnda iz braktlar?... Bunlar kzkardei Makbule Atadan da bilmiyor, o yllardaki samimi arkadalarnn anlarnda da komu kz Nadire ve Hatice'den baka bir ada rastlanamyor. Yl: 1899... Mustafa Kemal 18 yanda, yakkl bir harbiyeli. Selanik'te Floka Gazinosu'nda bir gece... Gzel, serin bir yaz gecesi... Okullar tatil... Hal edildikten sonra Selanik'e srgn giden 2. Abdlhamid'in ikamete mecbur tutulduu Altini K-k'nn hemen yaknndaki Floka Gazinosu tklm tklm genlerle dolu. Romantik genlerin sevdikleriyle babaa kaldklar zel blmeleri var gazinonun. te bu blmelerin birinde deniz mavisi g?'eri-ni, yanbanda alayan gen kzn gzlerine dikmi delikanl bir harbiyeli... Mustafa Kemal.. Gzyalarn tutamayan gen ve gzel kz ise Mustafa Kemal'in zel ders verdii bir renci... nl bir Paann kz... Mustafa Kemal'in o yllardaki samimi arkadalar unlar: Mhendis Mektebi talebelerinden, sonraki yllarda Ankara ehreminlii ve Bilecik Milletvekillii yapacak Asaf (lbay)... Eczac Mektebi Talebesi Ahmet Numan... O yataki tm genler gibi bu gencin de gnleri, geceleri, anlar beraber... Tatili, umutlar, cokular ve mutluluklar iinde renklendirmeye alyorlar.. Odeon Tiyatrosu'nun hemen yanbanda bulunan bir algl kahve ile Altini Kk civarndaki Floka 17 Gazinosu, Mustafa Kemal, Ahmet Numan ve Asaf'dan oluan sacayann balca buluma ve elenme yeri... algl kahvede alan Romen asll kz bu delikanly ayr ve zel bir ilgiyle arlyorlar. Fani adndaki kz Mustafa Kemal'e k. Toni adndaki Romen dilberi de Asaf'a... Geriye kalan Janet ise Ahmet Numan'a ilgi gsteriyor... Gnler, geceler, o yllarn en renkli bir dinlenme yeri olan bu kafeantanla Floka Gazinosu arasnda geiyor.

Mustafa Kemal, tatil sresi iinde zel ders verdii Paa Kz'n, pek yaknda kaybedebileceinin kaygs iinde... nk... Evet, nk birka hafta sonra tatil sona erecek ve kendisi Selanik'ten ayrlp stanbul'a, Harbiye Mektebine dnmek zorunda kalacak... O yl Ramazan ay da yaz tatiline rastladndan bayram ertesi, ver elini stanbul diyecek Mustafa Kemal... algl Kahve'de Romen asll Fani, hergn zlemle bekliyordu Mustafa Kemal'i. Oysa Mustafa Kemal iin Fani ve arkadalar elencelik bir kah^k rHHe-i bile deillerdi. O, bir bakasn seviyordu. Her gece ders vermeye gittii Paa konann kibar ve zarif kzyd gen Harbivelinin gnlnde taht kuran... Kzkardei Makbule Atadan, o uzak vllarla ilgili anlarn yle anmsayacakt yarm yzyldan telerde: Mektep tatil... Aabeyim baz akamlar gelmeydi iftara... Anlardk ki vine Pasa'nn konanna gitti ders vermek iin... Duyduumuza gre Paann kz da aabeyimi seviyordu, belki daha fazla... ftar onlarda yapyordu aabeyim... Bz geceler sahura kadar orada kaldn iitiyorduk. Tatilin de Ramazan'n da sonu gelmiti. Mustafa Kemal ile sevgilisi birbirlerinden ayr18 lacaklar gnn yaklamas nedeni ile zlyorlard. O tarihlerde Selanik'te dadi emesi'nin karsnda Yksek Kahve denilen bir gazino vard. Mustafa Kemal, Asaf lbay ve Ahmet Numan sacaya ara-sra bu gazinoya da gelirler, bir sre algl Kahvedeki Romen kzlarn konuurlard. Fakat son gnlerde Mustafa Kemal'in artk bu tr akalarla ilgilenmediini ve gerek bir sevgi esintisinin iinde dalgn ve dnceli olduunu hissediyorlard. Ramazan Bayram'nn son gnyd... Mavi gzl, sarn Harbiyeli ile sevgilisi Yksek Kahve'nin nnde bulutular. dadi emesinin nnde Emlk- hne binalarna doru uzayan bulvarda bir sre yanysna yrdler... Sonra... Sonra bir binek arabas... Ve... Altini Kk yaknndaki Floka Gazinosu... Ve gazinonun, sadece geen sevgililer iin tahsis ettii zel blmeli odalarndan birinde babaa geen saatler... Ve nihayet... sarsla sarsla, hkra hkra alayarak iini dkmeye alan gzel sevgilisi kars^n-da, kalbinin deil, beyninin sesiyle konumaya alan gen Harbiyeli... Gen kz, Selanik'te itimi bir mevkii olan ailesinin savnnlna gfae drmemek iin bir an nce evlenmeleri gerektiinden sz ediyor... Sansn Harbiyeli ise gerek bir duygu ile sevdii biriyle de olsa o aamada evlenmeyi dnmyor... O cn Floka GaT'nosu'nun ?el blmesinde Mustafa Kemal ise sevgilisinin karlkl konumalar, daha sonraki dnemlerde birbirlerinden hibir eylerini saklamayan c sacaya arasnda uzun uzun tartlyordu. Ve Asaf lbay da, Ahmet Numan da 18 yandaki gen Harbiyenin, srlsklam s'k Mustafa Kemal'in kalbi ile deil, kafas ile verdii karar, en uygun davran tarz olarak deerlendiriyorlard. 19 MUSTAFA KEMAL TENLKLE SEVD KIZI NN REDDETT? Bu dizide byk insan Mustafa Kemal'in duygusal ilikilerine konu olan olaylar sunmaya alrken psikolojik tahlillere girimek ve yorum yapmak, bu eserin amac ve kapsam dnda kalmaktadr. Fakat, yanl yorumlara ve deerlendirmelere neden olmamak iin gnn koullaryla birlikte gen Harbiyeli Mustafa Kemal'in iinde bulunduu psiko-sosyal ortam da belirlemek gereini duyuyoruz. _ Delikanl Mustafa Kemal'in Manastr Asker dadisini bitirip stanbul Harbiye Mektebi'ne girii 1899 ylna rastlar. 18 yandaki bir delikanlnn Harbiye Mektebi' nin k niformas iindeki fiziksel grnts ne denli gz alc ise, doup byd ve pek ok ocukluk htrasn iinde brakt Selanik

10

kentini terkederek stanbul'da daha yeni ve daha disiplinli bir yaamn havasna girmesi de o denli karmak olmutur. Duygusal ve ruhsal alkantlara ilaveten sosyal yaamnda da deiimler, geliimler ve oluumlar balamtr. Gnlnde baka zlemler, kafasnda daha baka umutlar ve hayller rpnmaktadr. Bu rpnlarn yn bir bakma eliiktir. Delikanl Mustafa Kemal, her gen gibi sevmek, sevilmek... kendisini ok iyi anlayan dostlarla zel sohbetler, gezintiler yapmak... ksacas gnlnce esen kavak yellerinin dorultusunda gnlerini renklendirmek hevesindedir. Bu, her gen gibi O'nun da doal bir hakkdr. Doa yasalarna ters decek kadar duygusuz ve kat bir kiilie de sahip deildir. Harbiyeli Mustpfa Kemal ise, gelecek yllara byk umutlarla, byk isteklerle hazrlanmaktadr. Kafasnda dolaan dnceler, yarnn byk admlarnn ilk ekirdeidir. Askerlik ak, vatan sevgisi, tm 20 sevgileri ve duygular geri plna itmekte ve O'nun iin kiisel anlamda her trl sevgi, bu byk idealden sonra gelmektedir. Harbiye Mektebinin ilk snf, bu duygusal ve dnsel ztlklarn arpmas iinde geer. Bir tarafta romantik Selanik akamlar... Mini mini sevgiler... sevgililer. ocukluk arkadalar... Annesi, kzkardei... te tarafta Nmk Kemal'in hrr: yet iirleri... stipdat ynetimine kar bakaldr eilimleri... Askerlik ak... Byk Kumandan olma hayalleri... Vatan ve millet sevgisi... Bu arada Mustafa Kemal'i olduka zen^ ailev bir olay da gen Harbiyeli'nin gnlnde byk bir eziklik yaratmt: Annesi Zbeyde Hanm, Mustafa Kemal'in iddetli muhalefetine ramen Selanik Reji (Ttn) daresi'nde memur Ragp Efendi adl biriyle evlenmiti. Zbeyde Hanm'n evlepmesi delikanl Harbiyeli'nin yreinde byk bir iz brakmt. Manastr Asker dadisi'nde yatl okuduu yllardan kalan bu iz, giderek daha da bym ve O'nun hassas ruhunu byk lde etkilemiti. zel ders verdii Selanikli Paa'nn kz, Floka Gazinosu'nda hkra hkra alarken Mustafa Kemal bylesine zgn ve karmak bir ruh haleti iindeydi. Seviyordu... Sevgisinin itenliinden kukusu yoktu... Ama o aamada evlenmeyi dnemezdi... Byk duygularn ve dncelerin ahland kafasndaki idealleri gnlndeki tertemiz sevgi iin feda edemezdi. i paralana paralana sevdii kzn evlenme teklifini kabul edemiyordu. nk bir sre sonra 10 ubat 1902 tarihinde 21 yanda ok gen bir temen olarak 1472 sicil numaras ile Harbiye'yi bitirecek ve kafasnda tomurcuklanan byk idealleri gerekletirmek iin ordu saflarna katlacakt. 21 Askerlik ak, vatana hizmet ak, tm aklardan stnd Mustafa Keml iin... Delikanl Mustafa Kemal'i byk lde etkileyen bu Paa Kz kimdir, kimin nesidir? Rahmetli Makbule Atadan, gzellii dillere destan olan bu zarif gen kzn Selanik Merkez Kumandan evki Paa'nn kerimesi Emine olduunu sylemektedir. Atatrk'n ocukluk arkadalar ve delikanllk gnlerinin yakn dustlar arasnda bulunan Asaf lbay, anlarnda bu sevgisel olaya yer vermekle birlikte isim aklamaktan dikkatle kanmaktadr. nk, Selanik Merkez Kumandan evki Paa, Asaf lbay'larn yakn aile dostudur ve evresinde byk bir saygnlk yaratm onurlu bir zattr. Gazeteci, yazar Ylmaz etiner'in 1964 ylnda yapm olduu bir mlakat, Atatrk'n ilk akna ilikin esrar perdesini biraz daha aydnlatmakta ve evki Paa'nn kz Emine Hanm'n gerek duygularn tesbit etmektedir. MUSTAFA KEML BR LAHTI BENM N Ylmaz etiner, Emine Hanmefendi ile olan grmesini yle nakletmektedir: Mavi gzl, bembeyaz sal, narin yapl 77 yandaki hanmefendi duvarda asl duran fotorafa bir mddet bakt... bakt... Ve sonra tazelenen htralarnn arasndan ayrlp strap iinde sarslarak:

11

 Gazi'yi .'sevmek ne demek? O bir ilaht benim iin... O'na tapyordum. Dedi. Emine Hanmefendi bu kelimeleri sarfeder-ken 65 yl nceki gibi duygulanm, heyecanlanmt. Mahcubiyetten pembeleen yzn zaman zaman elleriyle rterken dargn ve krgn gzlerle yzme bakt: 22 ocuk, dedi; bunca yl sonra bana bunlar syletmenin, iimde kllenmi bir acy tazelemenin anlam var m? Hem unu bilmelisin ki bunlar konuulacak, anlatlacak konular deildir. Bu bir hayaldi ve belki de bir dt. : Mustafa Kemsl Atatrk'n en yakn ocukluk arkadalarndan rahmetli Salih Bozok'un hatralarmdaki u satrlar bilmem hatrlar msnz? Mustafa on, on iki yalarndayken sekiz yanda bir komu kzna ak olmutu. Akamlar okuldan kar kmaz evine koar, derhal elbiselerdi tletir, oyun seyretmek nedeniyle zpzp oynayan ocuklarn yanna giderdi. Fakat asl gayesi komu kzn pencereden grmekti. Yimrz etiner, bu anektodu verdikten sonra yazsna yle devam etmektedir: LK AKI KK EMNE: te imdi 1894 ylnda Selanik Rdiyesi'nde okuyan Mustafa Kemal'in 8 yandaki komu kz Emine" ile kar karyaym. Yarm asrdan ok fazla bir zaman gemiti aradan. Harpler olmu... Rejimler deimi... Dman igalleri grm geirmiti bu topran insanlar... Ama, Selanik Merkez Kumandan evki Paann kz Emine'nin duygular, ak 70 sene nce naslsa, hep ayn heyecanla ayn tazelikteydi. Ve karmda olan Emine Hanmefendinin gnl bahesinde tek bir iek halinde kalan bu akn daha da olgunlatn gryordum. HERKESN GNLNDE BR EMNE YATAR!.. Emi-nem arksn sevmesinin nedenini asl imdi rendiimiz Mustafa Kemal'in yaknlarna sk sk syledii u szleri de her halde hatrlarsnz: Herkesin gnlnde bir Emine yatar. te imdi O'nun bu ilk aknn hikyesini geliniz bizzat Emine Hanmefendinin azndan beraberce dinleyelim: stanbul'da domu, 3-4 yandayken Selnik'e 23 t gtrlmtm. Babam Selanik Merkez Kumandan / evki Paa... Zbeyde Hanmefendi, Makbule Hanmefendi ve Gazi ile ayn sokakta senelerce oturduk... ocukluumuz hep beraber geti. Annem, babam ve onun annesi sk sk beraber olurduk. Bizim zamanmzda pek kk yata evlenildiini bilirsiniz. Bu yzden kziarla erkekler pek kolay kolay kar karya gelmezdi. Gazi, yakkl bir ocuktu. Kyafetine ok itina eder ve herkesin hayranln ekerdi. O, Askeri Kuuye'ye devam ettii sralarda, bizim evin nnden taburla beraber geer ve ben de ak iinde dolu olarak kendisine bakar dururdum... O da tebessmle gzlerini bizim pencereye diker, bana karlk verirdi: Rdiye rencileri arasnda pek ok yakkl genler vard ama Gazi'nin hali herkesten bakayd. Lacivert uhadan ceketinin gsnde tek sra ay yldzl dmeler, kol kapaklarnda sra erit, dar ve yeil pantolon iinde o kadar alml, o kadar zarif yry vard ki bu, asla gzlerimin nnden silinmiyor. KAAMAK KONUMALAR: O'nu kt bir atn zerinde grdm zaman teessre gark olurdum. Daima O'nun en iyi eylere sahip olmasn ister, bundan zevk duyardm. ocukluk hayallerimin biri de Gazi'nin padiah olmasyd. Kapnn eiinde iki dakikalk kaamak konumalar benim iin tadna doyum olmayan en byk zevk halinde btn benliimi kaplar, btn gece O'nun hayaliyle uyurdum. Bak sana bir ey syleyeyim ocuum: Ben Gazi' yi, benimle evlenir, diye sevmedim. O yama ramen bunlar dnebiliyordum. O, benim iin eriilmez bir varlkt. Karlksz bir akt bu... Seneler bylece ben kafes arkasnda, o okulda zaman zaman aile toplantlarnda karlamamz ve konumamzla geiyordu... Babam ok mutaassp bir adamd. Nedense Gazi'ye kar herkesten ayr bir ilgi duyduunu biliyordum. Nihayet bir gn o Rdiyeyi bitirdi. Manastr As24 keri dadisi'ne yazld. Bylece zaten pek seyrek olan grmelerimiz bsbtn azald. Ben 12 yama gelmitim ki Gaz!, Manastr dadisi'ni bitirip stanbul'a Harbiyeye gitmeye

12

hazrlanyordu. Bir gn znt iinde kendisine yakn dostlar vastasiyle haber gnderip Harbiye'ye ne zaman gidiyorsun? diye sordum. Bana kendi el yazsiyle gelen cevap uydu: BU DAKKADA VAPURA GDYORUM. BU ANI ME'UM BZE KN ALATACAK. BENDENZ SZ UNUTMAYACAIMA VCDANEN YEMN EDER, SZDEN DE AYNI VEFAYI BEKLERM. ALLAHAISMARLADIK. MUSTAFr KEMAL Bu mektubu aldm zamanki sarsnty bilmem bugn nasl anlatabilirim. Kt durumdaydm. Ama bir yandan da O'nun nihayet Harbiye'ye gidiine seviniyordum. Sonra araya yllar, olaylar girdi. Biz hl Selanik'teydik. Gazi de izinli olduu sralarda geliyor, annesini, kardeini ziyaret ediyordu. Yine pek seyrek grebiliyorduk O'nunla... Fakat bu defa gryordum ki memleket meselelerine, milletin dertlerine btn varlyla sarlmt... Selanik'teki Askeri Mahfel'de veya dier toplant yerlerinde srekli olarak arkada-lariyle grtn duyuyordum. Gazi o kadar doluydu ki eminim kendisine ayrabilecei hibir zel hayat yoktu. Harbiye'yi yzba olarak bitirdikten sonra O'nun, staj grsn diye am'a srldn biliyoruz. Oradan Trablus, Kahire, Balkanlar ve nihayet gizlice tekrar Selnik'e dn. Fakat artk bsbtn olgunlam ve kendisini tamamen millet ve devlet ilerine adam bir Mustafa Kemal vard karmda. Ne bayram, ne seyran ve ne de ak, hi bir ey umurunda deildi. Yalnz bu arada Makbule Hanmefendiden duyd,u25 um bir konuma beni dnyalara sahip olmuasna sevindirmiti. Gazi gelir gelmez annesine sormu: evki Paann kz evlendi mi, evlenmedi mi? Evlenmedi, demi. Gezi bundan ok memnun olarak: Hi olmazsa imdilik nikh yapsak. Diye stelemi... Ama yine araya giren byk olaylar bizi bir evlilie kadar gtremedi. Emine Hanmefendi btn bunlar anlatrken o kadar heyecanlanyordu ki sesinin titrediini ve ok yorulduunu hissediyordum. Bir aralk benim kendisine sorduum baz sorulara cevap olarak: Onunla evlenmediime zlmyorum, dedi. Sonucun byle olmas daha iyi bence... O'nun gnl ileriyle uzunboylu uraacak vakti yoktu. Esasen bu bir karlksz akt. Hibir zaman karlk beklememitim. Peki, Atatrk Cumhurbakan olduktan sonra O'nu grmeyi hi dndnz m? evki Paann kz, mavi gzlerinin pnarnda biriken yalar hala zarafetini muhafaza eden ince uzun parmaklariyle silerken: Hayr, dedi... Hayr. O'nunla tekrar grmeye tahammlm yoktu. Seneler sonra biz de stanbul'a gelip yerlemitik. Makbule Hanmefendiyle gryorduk. Beni birka defa Saray'da baloya davet ettiler. Ama, heyecanmdan ne Saray'a ne de yanlarna gidemiyordum. Yalnz Salih Bozok Beyefendiyle birka defa konumutum. Atatrk'n rahatszln nasl haber aldnz? Hayatmn en ac anlar O'nun hastaland gnlerde geti. O tarihe ait gazeteleri hala saklarm. Gazi'nin Savarona yatna yatndan itibaren strabm hala devam ediyor. Her gn gider, sanki O'nu seyrediyormuum gibi yat seyrederdim. Bir sabah Cum26 . hurbakanl bayrann yarya inik olduunu grnce yldrmla vurulmu gibi sarsldm. imdi lm yldnmlerine ait btn gazeteleri saklyorum. Benim iin hayatn tad yok artk. ATATRK'N AK RLER Atatrk'n bu ilk ve duygusal dzeyde en gl akn, Ali Fuat Cebesoy da dorulamaktadr. Cebesoy, anlarnda yle der: ......ben Harpokuluna kaydolduum zaman O snf avuuydu. Snf subay beni kendisine

13

vererek yerimi ve koutaki yatam gstermesini sylemiti. Benim bu byk insanla arkadalm byle balad. Genti, gzeldi, temiz giyinirdi. Arkadalmz ilerledii zaman da Selanik'te tand bir kz hi unutamadn syler, o zamanki iir slubuyla yazd ak iirlerini de okumay ihmal etmezdi. O'nun; htralarnda, (Birinci snfta saf genlik hayllerine tutuldum, derslerimi ihmal ettim) dedii zaman Harpokulundaki bu ilk yldr. 27 ikinci Blm 1902 1912 ARASINDAK YILLAR BYK OLAYLARLA YKLYD Gen Osmanl zabiti Mustafa Kemal'in zel ve duygusal yaamn incelemek isteyen aratrmaclar, bu 10 yllk dnemin, byk olaylarla ykl olduunu grecekler ve duygusal bir ilikinin varln saptamakta glk ekeceklerdir. 102 ylnda Harbiye Mektebini birincilikle bitiren Mustafa Kemal, kendisi gibi olaanst baarlar grlen arkadalaryla birlikte Erknharp Okulu'na devam ediyordu. 11 Ocak 1905 ylnda 24 yanda kurmay yzba olarak Erknharp Okulu'nu bitirdi. lkenin geleceine ilikin gizli ve politik almalara da katlan Mustafa Kemal, aralarna szan bir kiinin ajan kmas sonucu yakay ele vermiti. Can skc olaylar hzla birbirini izlemekte devam etti: Yakalan... Sorguya ekili... am'a 5'inci Ordu 30'uncu Alay emrine srgn gidii... Firar... Msr yoluyla Selanik'e geli... Araya giren tandklar aracl ile birka aylk tebdilhava raporu... Tekrar Suriye'deki ktasna dn... 1907 yl Ekim aynda Selanik 3'nc Ordu Kurmay Heyeti'ne tayin edilii... O sralarda kurulu hazrlklar balayan gizli ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girmesi... Hemen arkasndan 1908 Merutiyet ihtilli... Libya... Trablusgarp... 1909 ylnda Selanik'te toplanan ittihat ve Terakki Cemiyeti 2. Byk Kongresi'ne Trablusgarp delegesi olarak katlmas... 13 Nisan 1909'da mehur 31 Mart Olay... 31 1911 ylnda talya-Trablus savana katlmas... Ve nihayet Balkan Harbi... LK KURDUU GZEL KIZLARI ZEL STHBARATINDA KULLANDI Yl: 1913... Mustafa Kemal 32 yanda... Srma bykl, yakkl bir kurmay binba... ok yakn dostu ttihat Terakki Partisi'nin eski Genel Sekreteri Fethi (Okyar) Sofya'da sefir... Kendisi de Osmanl Devleti'nin Sofya sefaretinde Atee-militer. Tm Avrupa, Birinci Cihan Harbi'nin eiinde... Balkanlar kaynyor... Hangi lkenin hangi safta savaa katlaca, karmak bir bilmece qibi... Bulgarlarn niyeti henz kesinlikle belli deil... Sofva Sefirimiz Fethi Bey'le Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki liderlerinin Almanya safnda harbe srklendiklerini hayret ve znt iinde izliyorlar... Kurmay binba Mustafa Kemal, 1913 ylnn Ekim ay balarnda atand Sofya Ateemiliterlini grevine balamak zere Bulgaristan'a getii gn doru Bulgaria Hotel'e iner... Konaklayaca uygun bir ev aramaktadr ama, bu bir zaman meselesi. Hotel Bulgaria'da pek rahat edemez Mustafa Kemal. B;rka gn sonra Splendide Palas Oteli'ne geer. Bu otel ncekinden daha rahat ve nisbeten daha konforludur. Bu dizi iinde Mustafa Kemal tarafndan kendisine yazlm birok mektuplarn okuyacamz Ma-dame Corinne'e 3 Kasm 1913 tarihinde yazd bir mektupta yeni tand oteli yle tanmlar Mustafa Kemal: "... imdi Splendide Palas Oteli'ne yerletim. Ye32 ni yaplm, cidden konforlu bir otel. Banyolar var, oda hizmetileri var. Ne isterseniz var. indeki zel elenceler, burada oturmaya deer. Hayr!.. Hayr Co-rinne!.. Sofya'da bir tek gzel kadn bile grmek mmkn deil!.. imdilik otelde kalyorum, zira uygun bir ev

14

bulamadm henz. Cevdet Bey'le dostluumuz iyi. Onu bu kadar sempatik bulacam ve bu kadar iyi bir arkada olduunu ummuyordum. Evvelki akam beni Madam Dcurzi'ye gtrd. Madam Dourzi, Cevdet'le aralarnda derin bir dostluk olan Parisli bir hanm... Evinde o akam kibar insanlar, vekiller ve daha birok tannm beyefendiler vard. Bakara oynuyorlard. Ben kumar oynamadm iin ksa bir tanma ve konumadan sonra onlardan ayrldm. PARS'L HANIMI GZEL BULMADIIMI SYLEYEBLRM Bu Parisli hanm gzel bulmadm sana sylememe izin verir misin?... Zannediyorum ki Cevdet Bey aracl ile beni evine davet eden kendisidir. Ay-rrlrken bana: Bu akam bizde elenemediniz!... Fakat inann bir baka sefer sizi memnun etmeye al-nca'ir. dedi. Ordan ayrldktan sonra Novia America adnda bir Cafe Concert'e gittik. Fransz, Alman birok antzler vard. Bu hanmlar, bz erkekler tarafndan davet edilmek iin localarn arasnda piyasa yapyorlard... Cevdet Bey iki Macar bayan davet etti. ,Bu hanmlardan biri Almanca, dieri Macarca konuuyordu. Bilmem neden, ben hi memnun olmadm ve hep skldm. Onlar localarnda brakarak ordan da ayrldk. Ote7e dnp yatama girdinim zaman, vakit geceyarsn gemiti. Gndz, Sofya'da ksa bir tur yaptm. ounlukla Sefarethanede ve bromda alyorum. Fethi Bey de baka bir ey yapmyor. Bugn kendisiyle birlikte 5 kilometrelik kk 33 bir araba gezintisi yaptk. Bana her zaman kendinden sz eden haberler ver... Btn kalbimle... M. Kemal * ** Mustafa Kemal, ok ksa bir sre iinde Sofya' da geni bir evre oluturdu. Hi bir daveti, hi bir ziyafeti karmyor, her gittii yerde yeni yeni dostlar ediniyordu. zellikle gen kzlar ve hanmlar, bu yakkl binbaya candan bir ilgi gsteriyorlard. Sofya Operas'nn primadonnas Anna Todnrova, yine opera sanatlarndan Mimi Balkanska ve Porfo-la, Mustafa Kemal'in evresinde pervane gibi dnen gen ve gzel hanmlar arasndayd. Sofya'ya yerlemi ok zengin ve ok gzel bir Trk hanimi vard: Tarife Hanm!.. Scfya sosyetesinin kalbur st hanmlar, tannm ilelerin gen kzlar ou kez Tarife hanmn evinde direnlenen partilerde bir araya gelirlerdi. Mustafa Kemal, ounluu gen kz ve gen hanmlardan oluan gl bir istihbarat ebekesi kurmutu. Byk savan eiinde bulunan lkesi iin mill gvenlik asndan ok nemli bir ok srlar hanm dostlarnn aracl ile salyordu. Bir baka deyimle, gene ve yakkl Trk binbas Mustafa Kemal'in iliki kurduu her gen kz, her kadn, her insan, O'nun zel casusu olduunu bilmeden evresinde bulunuyorlard. Mustafa Kemal'in evresindeki gen ve gze! hanmlar, Sofya'nn tannm ailelerinin kzlar olduu iin, bu gen ve yakkl Trk subayna kar gsterdikleri yaknlk gze batyordu. Bulgar parlamentosundaki Trk kkenli mi'letve-killerinin ou Mustafa Kemal'in yakn dostuydu. Mustafa Kemal'in, Bulgar Babakan'nn ki7i Ni-kolina ile olan yakn ilikisinden dolay bu milletve34 killerini iktidar lehine etkiledii sylentileri dolayordu, siyasal evrelerde. Mustafa Kemal'in Nikolina kadar nem ve deer verdii bir baka genkz, Savunma Bakan Stiiyan'n kz Dimitrina... s BR VALS BR AKIN BALANGICI OLDU Matmazel Dimitrina bir baloda tanmt Mustafa Kemal'i. Refik Snmezsoy, Tercman gazetesinde, bu tanmann iirsel yksn yle zetler: Mustafa Kemal, Sofya Ataemiliteri idi... Bir Efsane erkei olarak, Bulgaristan'a gelmiti... Trablus, Bingazi, Balkan Sava kahraman, yakkl bir Trk Subay... Omuzlar srma dolu generaller, bu gen subaya sayg duyuyorlard... General kzlar, Mustafa Kemal'i gnllerinde paylaamyorlard...

15

Mustafa Kemal, o gece Yenieri elbisesi giydi... Kllaryla Bulgaristan' Osmanl mparatorluunun bir Vilyeti yapan Yenierileri, bir Maskeli balo da canlandrmak istiyordu. Maskeli baloda general kzlarnn gzleri Trk Yenierisinin zerinde topland. Gen kz dudaklar Mustafa Kemal adn fslt halinde heceliyordu: Mustafa Kemal geldi... Salondaki her gen kzn gnl Mustafa Kemal ile dansetmek dilei ile doluydu. Mustafa Kemal ayaa kalknca, gen kzlarn gnlleri hoplad... Gzler Davet doluydu... Gen ataemiliter, Mill Savunma Bakan Stiiyan'n oturduu masaya yaklat. Ba35 kann yanndaki gzel kzn nnde eildi: Bu valsi bana ltfeder misiniz?... dedi. Efsane erkek, btn kzlarn gnllerinde dnyordu artk... Hem de, bir kzn kolunda... * ** General kz Dimitrina, Mustafa Kemal'in kollarndan ayrlrken Yarn bulualm diye fsldad. Nerede?... Bizim eve gel!... Babam sizi daima takdirle anar!... Balo'nun en ilgi ekici olay, Kral'n Mustafa Kemal'i tebrik etmesi ve bir hediye vermesi olmutu... Ancak, Mustafa Kemal, sabaha kar, bir Trk arkadana: Gecenin en deerli hdeiyesi Dimitrina idi dedi. * lk nefesi, ikinci, nc nefesler, ilk cmleyi ikinci, nc cmleler, ilk valsi ikinci, nc vals-ler takip etti. Baba Stilyan, Mustafa Kemal'i ok sevmiti... Balkan Sava'nda, M.Kemal'in, talihine den orduya General Stilyan'n komuta ettii de, sohbet srasnda renilmiti. General, Bu ikinci ve dosta karlamamz diyordu. Dimitrina ile Mustafa Kemal hemen her gn beraberdiler. Dans, patinaj, ev ziyaretleri ve gizli bulumalar ile Ak hikyesinin cmleleri srp gidiyordu... Bulgaristan sosyetesi Trk -Bulgar ak ile alkalanyordu: Dimitrina, Mustafa Kemal'e lgnca k!.. Mustafa Kemal de Dimitrina'y seviyor!.. * ** Bulgar Kurmay Bakannn kz, ki sevdal arasnda saadet temsilcisi olmutu. Bu sevdann bir evlenme ile bitmesini istiyordu. ...Ve bir gn, bu sevdann bitmesi iin, Baba Stil-ya'nn gnl kapsn ald: 36 Mustafa Kemal, kzn Dimitrina ile evlenmek istiyor... Kzn da ben Mustafa Kemalsiz yaya-mam, diyor!... Generalin cevab ksa, kesin ve ac idi: Ben bir Trk'e kz vermem!.. ...Ve bu ak romannn ilk blm bu cmle ile noktalanr gibi oldu... * ** Mustafa Kemal gururlu bir erkekti. Dimitrina, bir ak mektubunun satr ile bu gururu okamasn bildi: lnceye kadar seni seveceim. Son nefesimde nce Kemal, sonra Allah diyeceim. Beni unutma, ara!.. Mustafa Kemal anakkale savalarnda da, stikll Sava'nda da, Cumhurbakan olduktan sonra da Dimitrinay unutmad. Mektuplar yazd. Dileri Bakan Tevfik Rt Ara ile sevgilerini tayan hediyeler gnderdi... Dimitrina babasnn bulduu Bulgar ile evlenmiti ama, kalbi snr talarnn tesinde arpyordu. * 10 Kasm 1938 gn Bulgaristan'n gznden en ok ya dklen kadn Dimitrina idi: Kemal beni braktn da, nerelere gittin diye alad durdu. 1913 ylnda balayan bu Ak hikyesinin erkek kahraman, bir milletin kalbine gmlmt. Dimitrina ise, bu ak romannn eski sayfalarn evirerek, bir defa okuyarak avunacakt. *

16

28 yl, bu romann sayfalarna bir cmle eklemeden geti... ki ay nce, 73 yana basan, Bulgaristan'da Ata37 trk'n ilk ve bitmeyen ak diye bilinen Dimitrina bir rya grd: Atatrk, Dimitrina gel artk, seni zledim, diyordu. Dimitrina, bu ryay yorumlad: Kemal beni aryor dedi... ...Ve bu rya gecesinden 24 saat sonra son nefesini verdi. Bu sevda romannn ilk sayfalarnda syledii pibi son sz: Mustafa Kemal oldu... Romann son cmlesi, Mustafa Kemal ile noktaland. BABKAN'N VE HARBYE NAZIRI'NIN KIZLARI, MUSTAFA KEMAL'N SEVGLSYDLER Bunlar arasnda Bulgar Babakan Dr. Radoslavof un kz Nikolina bata geliyordu. Tarifa Hanm'n evindeki toplantlarda tant ve ik yakn bir iliki kurduu Matmazel Nikolina ile Mustafa Keml arasndaki zel dostluk tm Sofya'da duyulmu, dedikodular ayyuka kmt. ktidardaki Babakan Radoslavof'un siyas muhalifleri, kurmay binba Mustafa Kemal'in flrtleri arasnda yer alan gzel Nikolina'nn bu zel ilikisini dillerine dolayarak Babakan ypratmaya alyorlard. Sofya, o yllarda youn bir diplomatik kaynama iindeydi. Birinci Dnya Sava'n ynlendirmeye alan (ngiliz, Fransz, Sovyet Rusya gibi) lkelerin temsilcileri Bulgarlarla srekli mzakere halindeydiler. Bu ortamda, biri Babakan'n, dieri Harbiye Na-zrd'mn kz olan iki gen hanm, Mustafa Keml'in zel istihbarat iin en mkemmel birer kaynak idiler. 38 Bulgar Harbiye Nzn Kovaef'in kz Mara, duy-gult, ili, kltrl, k giyinmesini ok iyi bilen Makedonyal bir tazeydi. stelik fizik yaps bakmndan zarif ve irin bir kzd. Snk sk Tarife Hanm'n evinde buluuyorlar, bir ka kadeh erik raks... Biraz mzik... Biraz sohbet... Biraz ak... derken, Bulgar hkmetinin en gizli srlar, bazen Nikolina'nn dudaklarndan, bazen de Ma-ra'nn gevezeliklerinden Mustafa Kemal'in istihbarat dosyalarna yansyordu. Babakan'la Harbiye Nazr'nm kzlarndan szdrd zel haberleri dier ajanslarnn istihbaratyla da pekitirdikten sonra deerlendiren Mustafa Kemal, bu arada yarbayla terfi etti. Ateemiliter Mustafa Kemal, o sralarda Dimo Akof adnda Trk dostu, bir Bulgar avukatn kz Elena ile de zel bir yaknlk kurmutu... Gittii her yerde sekin insanlardan bir evre oluturan, edindii dostlar ve kurduu evreyi muhafaza etmesini bilen gen kurmay, bir yandan Sof-ya'daki gzel flrtleriyle ilkisini srdrrken te yandan uzaklardaki dostluklarn da mektuplamak yoluyla canl tutmaktan geri kalmyordu. stanbul'daki gen ve gzel dul Madam Corinne, Mustafa Kemal'e byk bir sevgi ve hayranlk duyuyordu. Ve de stelik kskan bir kadnd Mm. Corinne. Mustafa Kemal'in Sofya'daki arkada ve kendisinin de yakn dostu Cevdet de Mm. Corinne'in ajanf!) idi. Mustafa Kemal'in Sofya'daki zel yaamn gzetlemesi grevini stlenmiti Mm. Corinne'e kar. Gnl ilerini de memleket ileri kadar byk bir beceri ile yrten gen kurmay Mustafa Kemal'in bir yandan Babakan'n kz Nikolina ve Bulgar harbiye Nazr'nm kz Mara ve Avukat Akof'un kz Elena Akof ile ilgilenirken stanbul'daki Mm. Corinne'e <Franszca kaleme ald mektuplaryla nasl ses-endiini hep beraber okuyalm: 39 Sofya, 27 Aralk 1913 Sevgili Corinne, mektuplarn byk bir sevinle aldm. Bu mektuplarda bana kar gsterdiin dostluk duygularna itenlikle teekkr ederim. Di-yorsu ki, son yazdn mektuplarda ncekiler kadar iml yanl yok. Acaba bir bakas m yazd o mektuplar. Bu

17

nemli dikkatini senden bana ynelmi bir kompliman olarak kabul ediyorum. nk renebildiim kadar Franszcam zerinde hi bir hayale kaplmyorum. Franszcay Trke kadar bilseydim sana yalnz daha ok mektup yazmakla yetinmez, iimdeki samimi duygular daha gzel ve daha sekin bir slupla anlatabilirdim. AnVyorum ki Cevdet Bey'e benim buradaki hayatm gzetlemesini tavsiye etmeye devam ediyorsun. Kendi hareketlerinin gzetlenmesi gereken Donjuan' m szlerine bilmem ki hangi noktaya kadar inanla-bilir. (Mustafa Kemal mektubunda Donjuan szc yerine Courreur szcn kullanmaktadr.) Yine de hemen syleyebilirim ki onun sana anlataca eylerde belki hakikatin bir zerresi bulunabilir. Buradaki hayatm monoton ak ile devam ediyor. Hi bir olay hayatma bir nee katamad. (......) iten dostluklarm sunarm. M. Kemal Artk bir kurmay yarbay olan Mustafa Kemal'i kutlayanlar arasnda O'nu itenlikle seven ve kskanan Mm. Corinne de vardr. O zamanki deyimle kaymakam Mustafa Kemal'in klar, hayranlar yalnz Sofyal kzlar, yalnz Mm. Corinne midir?.. Mm. Corinne'nin kzkardei Matmazel Edith de bu yakkl kurmaya kar zel hisler beslemekte, ablasnn yazd mektuplara arasra kendi duygularn da yklemektedir. 40 KALBMN DKTE ETMED SZLER BENDEN BEKLEMEYN Sofya Ateemiliteri kaymakam Mustafa Kemal'in Mm. Corinne'e yazdt bir baka mektubu gzden; geirelim: 28 ubat 1913, Sofya Sevgili Corinne, Kaymakamla terfii ediim mnasebetiyle gnderdiiniz tebrikler beni ok derinden duygulandrd. Gzel szleriniz kalbimde byk bir yer igal etti. Kendi kendime izah edemediim suskunluumun bir ok nedenleri vard: Sofya, Belgrad ve Petinya ateemiliterliklerine tyinim bana byk iler ykledi. Henz dier iki ehre gidemedim. zellikle Sofya'da beni ilgilendiren baz' sorunlar incelmek zorundaym. Buradaki tm meguliyetim, bana byk bir sknt veren otel hayatndan kurtulmak iin uygun bir ev aramak. (.........) Sana uzun uzun yazamctymn nedenleH bunlar. Birka kelimelik kartpostallar yollayabilirdim. Fakat bu, hem seni tatmin etmezdi, hem de ben kendilerine nezaket icab yazmak zorunda kaldm kimselere kar ancak kartpostal kullanrm. Kk ve sevimli Matmazel Edith'in istemeyerek meydana ge^en, bu uzun suskunluum karssnda sitemkr eyler sylemesi beni hayretler iinde brakt. O'nun sana kar byk bir dostluu, ve benim samimiyetime ise pek az gveni var. Hayat tecrbesi de o nisbette az. Rica ederim. O'na syle; ok konuan ve sayfalar dolusu mektuplar yazanlar m- gerek ve samimi dost saylr?.. ok itenlikle hisseden fakat uzun lflarla karsndakini yormak istemeyen ve duygularn gizlemeyi tercih eden kimse1er ilgisizlikle sulanabilir mi? Sevimli Edith zuna inansn ki ben de O'nun Avusturyal dostu kadar fedakr ve candan olmaya muktedirim. Ve o insanlar gibi kur yapmasn ok iyi bi4f lirim. stelik unu da bilsin: Senin benim, nazarmda ok yksek bir mevkiin var. Sen, yle bir kiilie sahipsin ki benden kalbimin dikte etmediini kelimeleri beklemezsin. Tatl ve irin kzkardeine bu satrlar okuman ve kendisine benim hayalimde kolay kolay silinmeyecek bir htras bulunduunu sylemeni zellikle rica ediyorum. (............) ten ve Candan Dost M. Kemal * ** BULGAR HARBYE NAZIRININ KIZI MARA, MUSTAFA KEMAL' DELLER GB SEVYORDU!.. Mm. Corinne ve onun irin kzkardei Matmazel Editt, Sofya'dan stanbul'a postalanan

18

me'-'tualann ksalndan ve katlndan yakmadursuniar, Bulgaristan'n bakentinde gzel bir gen kz, Mustafa Kemal'i bir ka gn grmese lgna dnecek kadar O'na kt. Bu duygulu ve zarif kz, ilikilerine yukarda ksaca deindiimiz Mara idi. Bulgar Harbiye Nzr'nn k ve kltrl kz Mara... Mustafa Kemal'in Sofya'daki evresi iinde daha nceki yllarda Manastr'da tanm olduu Dino A-ko fisminde gen b!r hukuku da vard. Mustafa Kemal'in flrtlerinden Elena'nn babas Dino Akof, Bulgar asll olmasna ramen Trklere kar byk bir sevgi ve sayg besliyordu. Mustafa Kemal'in kiiliine hayrand. Sofya'da avukatlk yapan Dino Akof, sk sk ev;n-de z;vafetler, partiler dzenler ve yakn dostu Mustafa Kemal'i de armay ihml etmezdi. Bir bakma Mustafa Kemal, bu davetlerin ba konuu durumundayd. Konuklar arasnda Mara Kovaef'le birlikte Sofya' 42 nn ileri gelen ailelerinin birok temsilcileri, Mustafa Kemal'e hayran gen kzlar, opera sanatlar ve politikaclar da bulunuyordu. Mara Kovaef, birlikte geirdikleri tatl saatlerin ve gnlerin adedi arttka ortak hatralar oaldka Mustafa Kemal'i daha fazla sevdiini hissediyordu. Kendisini seven ve etrafnda pervane gibi dnen kzlarn karsnda ll ve dengeli biryakiasmla hareket eden Mustafa Kemal, ngilizlerin Bulgaristan yetkilileri ile yapt gizli temaslar, Ruslarn tekliflerini ve niyetlerini rahatlkla renebiliyordu. Nihayet sava balad. Bulgarlar, Almanlarla ittifak halinde olan Trklerin safnda yer ald. Delicesine k olduu Mustafa Kemal'in -*el hir casusu olarak O'na hizmet ettiinin farknda olmayan Mara Kovaef, Mustafa Kemal Sofya'dan ayrld'ktan bir sre 'sonra O'nu unutabilmek iin evlenecek, fakat iindeki byk ak, Mustafa Kemal'i asla unutamayacakt. Ve... Yllardan sonra... 1933 ylnda... Cumhuri-yet'in 10'uncu yldnm trenlerine Trkiye Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paa'nn ze! konuu olarak katlacak olan avukat Dino Akof ile gen Trkiye'nin byk kurtarrs arasnda ankaya K-k'ne u konuma geecekti: Gospodin Akof, kznz ne alemde? Elena m? Evet! Siz Sofya'dan ayrldktan sonra Elena Adliye Nazr Hristo statef'le evlendi!.. Ya Matmazel Mara Kovaef? Bir doktorla evlenmiti... Duyduumuza gre bir aralk Ankara'ya sizi grmeye gelmiti. Ankara geliinde size anlatmad m? Evet, anlatt... Dokuz yl nce Ankara'ya geliinde burda birbuuk ay kalmt. Kendisiyle mteaddit defalar konutuk. 43 Size bir ey syleyeyim mi Ekselans, Mara, Ankara'dan Fiilbe'ye dndkten sonra kocasndan ayrld!.. Yaaaa!,, yle mi?.. Bu nlemde ve bu soruda ok uzun yllarn gerisinde kalm duygulanlar ve htralar dmleniyordu. YJDN' KURTBEY ALESNN GZEL GZL KIZI: NAZMYE Mustafa Kemal'in Sofya'da tanyp holand gen kzlardan biri de Vidin'li Kurtbey Ailesinin kz, Nazmiye'dir. Bu kitabn baskya hazrland 1988 yl yaz aylarnda 92'nci yana hazrlanan Nazmiye (Ati] Hanm, stanbul'un Bebek semtindeki konutunda grt bir gazeteciye, o ok uzak gnlere ilikin anlarn yle anlatyor: Evet, Mustafa Kemal, Sofya'da bana evlenme teklif ettii zaman, ben henz 17 yandaydm. Anneannemle Vidin'den stanbul'a gidiyordum. Oradan da tp tahsili iin, Fransa'ya geecektim. Sofya'ya uramtk. Mustafa Kemal, Sofya'da ataemiliterdi. Bizi anneannemle aya davet

19

etti. Simdi eliliimiz olan evde oturuyordu. ay sofrasn, bahede iki akasya aacnn altnda kurdurmutu. O cay masasnda bana, 'Sizinle evlenmek istiyorum' dedi. Dedi ama, ardndan da, artlarn yle dile getirdi: 'Ben, 33 yandaym; 50 lira altn para maam var. Bunun 20 lirasn size cep harl olarak vereceim. Ben de, kalan 30 lira ile evi idare edeceim. Yalnz, bfimm hir artm var, nikhmz imam deil, Sofya Sefiri Fethi Okyar kyacak. Evlenme teklifi, beni ok artmt. Ama, mutaassp bir babann km olarak da en ok, imamsz kylacak bir nikhla taklmtm. 44 Byle bir teklif, byle bir nikh, benim kabul edebileceim bir ey deildi. nk btn nikhlar, imam kyyordu. mamsz nikh olmazd. Bunu kendisine ifade ettiim zaman, Mustafa Kemal bana kar karak, ' 'Hayr, ben prensip sahibi bir kiiyim, benim nikhm imam kymayacak', diye srarn srdrnce, ben de teklifini kabul edememitim. 1986 ylnda Vidin'de doan Nazmiye Hanm, ilk ve orta renimini tamamladktan sonra anneannesi ve aabeysi ile birlikte stanbul'a gelmi. O zamanki adyla apa Kz Muallim Mektebi'ne girmi. renimini tamamladktan sonra tekrar Vidin'e dnm. Tp renimi yapmak amacyla Fransa'ya gitmeye hazrland aamada Sofya'da tant Mustafa Kemal, evresini dolduran ok renkli bir hanm kalabalna ve lkesinin iinde bulunduu buhranl bir dnemde aktif bir qrev ateiyle rpnan yreine ramen, Kurtbey Ailesi'nin bu gzel gzl kzna gerekten ev'enme nerisinde bulunmu mudur? Bu hususu kesinlikle saptamak olanana sahip deiliz. Ne^mive Ati Hanmefendi, aklamasnda bununla da yetinme mekte, Atatrk'n Ltife Hanm'dan ayrlma aamasnda Kavalal smail Hakk Beyi kendisine gndererek (ki o sralarda Nazmiye Hanm Behi Nuri Bev adnda bir ztla evlidir) dolayl olarak eski nerisini yinelediini ileri srmektedir. Nazmiye Ati Hanmefendiyi dinleyelim: Ama, daha sonraki yllarda birbirimizi hep qr-dkK Mektuplatk. Bana yazd mektuplarda, teklifini iki kez tekrarlad. Fakat, 'Ben prensip sahibi bir kiiyim' demekten de, vaz gemedi. stanbul'da ailesi ile tantm. Evlerinde kaldm. Annesine Zbeyde Teyze dedim. Kz kardei Makbule Hanm, yakn dostum oldu. Mustafa Kemal, beni yakn evresi ile tantrd. Gnl isterdi ki, Mustafa Kemal'in, Nazmiye Ha-nm'a yazd ve evlenme nerisini birka kez tekrar 45 ettii bu ilgin mektuplar, tpk anlar gibi, bugne dek titizlikle saklanabilsin. Ama., ne yazk!.. Atatrk'n gnlnde yer ettiini aklayan Nazmiye Hanm, bu mektuplar, hafzasndaki anlar kadar zenle saklayamam. Bakn ne diyor: O kymetli mektuplar, kocam Behi Nuri Bey'in lmne kadar sakladm. nk Behi Nuri Bey, ngiliz'di, ngiltere'de doup bymt. Eski Trke okumasn bilmiyordu. kinci eim, Erzurum Milletvekili, CHP Genel Sekreteri ve ileri Bakan Dr. Ahmet Fikri Tuzer'di. Babakan Refik, Saydam'n lmnden sonra da Babakanla bir mddet veklet etmiti. Evlendikten sonra, 'Mektuplar kocaman eline geer; evim, yuvam yklr' korkusu ile hepsini, o zaman oturduumuz Kurtulu Tepest'ndeki Usulcuolu Apartman'nn banyosundaki sobaya atp iim paralanarak yakmtm... Nazmiye Hanm, analrnda Bursa'daki bir akam yemeine de zellikle yer vermektedir. Uzun sre Mustafa Kemal'le gremediaini Bozyk Mebusu olak brahim Bey'e bildiren Nazmiye Hanm, bir gn mjdeli haberi alr: Reisicumhur Hazretleri, sizi Bursa'daki kknde kocanzla birlikte kabul buyuracaklar!.. Gerisini yine Hazmiye Hanm'n anlarndan dinleyelim: O gn kocam hastaland. Ben gidemeyecenim, sen kz kardeini al, Bursa'ya gidin dedi. Ben ve kz kardeim, brahim Bey'le birlikte Bursa'ya gittik. Set-banda, aklmda kaldna gre, Cumhuriyet Ote'i'ne indik. brahim Bey, benim kz kardeimle aeldinimi, Paa'ya haber verdi. Ertesi gn, saat 16.00'da Reisicumhur hazretleri, her zaman bindini ahsi otomobilini gnderip bizi aldrd. Atatrk, belediyenin kendisine hediye ettii villada kalyordu.

20

46 Nihayet akam yemei vakti gelmiti. Reisicumhur hazretlerinin, her zamanki gibi, misafir arkadalar vard. Bazlar da hanmlar ile gelmilerdi. Uzun yemek masasna, misafirler, oturmaya baad. Reisicumhur hazretleri, yemek masasnn en bana oturmadan nce beni sa tarafna, kz kardeimi de, sol tarafna oturttu. Aklmda kaldna gre, Bursa Valiei Kemal Gedele, Bozyk Mebusu brahim Bey, yaver Rasuhi Bey, Makbule Hanm, Paann kzlar, Ali Hikmet Paa ile samda oturan Ali Sait Paa vard. Ali Sait Paa'nn hanm Neciye Hanm yoktu. Daha ismini hatrlayamadm misafirler vard. Servisi yapan garson, yemei nce Reisicumhur hazretlerine vermek isterken, Reisicumhur hazretleri yemei kendi eli ile alp nce benim tabama, sonra kz kardeimin tabana koyduktan sonra kendi tabana alyor ve garson ondan sonra, dier misafirlere ikrama gidiyordu. Reisicumhur hazretlerinin bana kar gsterdii bu ince zarafet gzmden kamyordu. Bunun, kendisinin gerek zarafeti olduunu bilmemle birlikte, kalbinde bana kar bir sevgi iareti olduunu hissediyordum. Bylece herkes yemee balad. nc yemek tabaklara alndktan sonra, Reisicumhur hazretleri, benimle yava sesle, kimsenin duyamayaca biimde konumaya balad. Ben Latife'yi boadm zaman sen ne yaptn? dedi. Boanma tebliini gazetede okudum, eviniz ykld diye mteessir oldum, ayn zamanda da dnyalar adeta benim oldu. O yazy kesip sakladm" dedim. O benim bu szm zerine, manal bir ekilde, Peki ama siz Kavalal smail Hakk Bev'e ne dediniz? deyince, derhal smail Hakk Bey'in szleri geldi aklma. Demek, Pasa azm aratmak iin, en yakn arkadan bana gndermiti. O gece, o sofrada bulunanlar arasnda birok n47 l kii var: Daha sonraki yllarda Cumhurbakanl enel Sekreterlii yapan Bursa Valisi Kemal Gedele, Atatrk'n kz kardei Makbule Atadan, Sabiha Gken, Ali Sait Paa, Atatrk'n mnevi kzlarndan Ru-kiye ve Zehra... Ve daha pek ok sekin kii... Tarihe ve gereklere k tutabilmek amacyla, rahmetli Makbule Atadan'n rahatszl srasnda kendisiyle tantmz Sayn Sabiha Gken'le 32 yllk bir aradan sonra tekrar konumak gereini duyduk. HAYAL MAHSUL HATIRALAR Tarih: 25 Austos 1988... Suadiye'de, Okul Sokak No: 50 Kamer Apartma-n'nn 4'nc katnda 10 numaral dairedeyiz. Bir sreden beri stanbul'da ve bu adreste konuk bulunan Sayn Sabiha Gken'le, Atatrk'n ak yaam stne sohbet ediyoruz. lk merak ettiim ey, Hrriyet gazetesinde yaynlanan Atatrk'n Gnlndeki Kadn(!)n ok iddial anlar... Uzun yllar Atatrk'n ok yaknnda bulunan ve yaayan canl tarihlerimizden biri olan Sabiha Gk-en'in anlattklarn salkl bir ekilde tesbit edebilmek iin saat 10.30'dan 12.30'a kadar sren 2 saatlik sohbetimizi teybe kaydediyoruz ayn zamanda. Sayn Sabiha Gken... Okudunuz mu Hrri-yet'teki anlar?.. Atatrk'n Gnlndeki Kadn, Sayn Nazmiye Ati Hanmefendi, birok nem iddialarla ortaya kyor. Bursa'daki akam yemeinde Atatrk'n bu konuda aklamalar yaptn sylyor ve sizi de tank gsteriyor. Ben de okudum o yaz dizisini... O geceden hayatta kalan iki kii varz: Biri ben, dieri de Ruki-ye... Gya Atatrk, bize demi ki, Nazmiye Hanm'n 48 ifadesine gre, gidin bakn., iki kz karde var... hangisi daha gzel... demi gya... Rukiye de, ben de gidip bakmz gya... Byle bir ey asla olmad... Atatrk byle bir eyi zaten yapmazd asla... Nazmiye Hanm'n Atatrk'le arasnda, Sofya'da bir flrt hali gemi olabilir... Ama Atatrk tarafndan bir evlenme teklifinin yaplm olmas ve bu teklifi de Nazmiye Hanm'n reddetmi olmas kesinlikle dnlemez... Eer Atatrk byle bir teklif yapsayd Nazmiye Hanm reddedemezdi... Biraz hayal mahsul bu hatralar... Ben Bursa'daki akam yemeinde

21

sofrada Atatrk'n byle bir aklamasn duymadm... Atatrk, Nazmiye Hanm'I tant tarihlerde evlenmeyi dnmemitir... Ama., bir flrt olay olmu olabilir... GEL GTME KADIN!.. Atatrk'n ak hayat hakkndaki grlerini sorduumuzda Sabiha Gken'in yant yle oldu: Ben byle bir eye ahit olmadm... Yalnz msade ederseniz bir hatram anlatmak isterim: Atatrk ok nazik, ok temiz ve her haliyle mkemmel bir kiiydi. Kadnlara saygs fazlayd. Bir akam sofradaydk... ok hassas ve ince ruhlu bir insand Atatrk... Mzii de ok severdi... Zama zaman Trk Sanat Mzii sanatlar arrd kke... O akam da mzik sanatlar vard. Bir aralk Gel gitme kadn! diye bir ark okundu... Bu ark devam ederken ben Atatrk'n yannda oturuyordum... Hznlendi... gzleri buuland ...alayacak hale geldi... Bakyordum... Neden acaba?.. Neden Atatrk alyor?.. Acaba gemiteki bir hatras m onu duygulandrd?.. Ertesi gn odasna iyi sabahlar dileiyle girdiimde bana yle dedi: Dn gece nasl geti? 49 biz dun gece bir arkya zldnz... aladnz baya... dedim. Dald, dnd. Yak u sigaram ocuum! dedi. ATATRK'E YNELK GEREK AKLAR Peki Sayn Sabiha Gken, Atatrk'n derin bir akla kimler sevdi size gre?.. Bizler Atatrk'n manevi kzlar idik... Fikriye Hanm gen, gzel antellektel bir hanmm... Aralarnda hissi bir balant olmu olabilir... Belki Atatrk'n de Fikriye Hanm'a hissi bir yakalm vard... Ama daha ok Fikriye Hanm Atatrk'e ok balanm hissen... Fikriye Hanm hakikaten k... Atatrk de ok balanm hissen ...Fikriye Hanm hakikaten k. Atatrk de bu aka kar ilgisiz deil... Onun da Fikriye Hanm'a bir ilgisi var... ama Fikriye Hanmnki kadar deil... Ve nitekim bu ak yznden intihar ett Fikriye Hanm... Nebile iin de ayn eyi syleyebilir miyiz? Nebile Hanm'n Fikriye Hanm olmas mmkn deil! Ltife Hanm'Ia Fikriye Hanm arasndaki duygu fark ne olabilir size gre? Ltife Hanm, iin banda hibir zaman hissen Fikriye Hanm qibi olmad. Ltife Hanm, belki sonradan hissen baland Atatrk'e... Latife Hanm biraz daha sabrl olsayd, akll olsayd, aklszd demiyorum yanl anlalmasn, belki mr boyu bir evlilik olabilirdi... Ben he rzaman... keke Atatrk, Fikrive Hanm' la evlenseydi, diye dnrm... nk Fikriye Hanm, hakikaten her zaman akln kullanan, Atatrk' hakikaten seven bir kadnm Fikriye Hanm... Ben tanmadm... Ufak tefek kaprisleri olabilir her insann. 50 Atatrk'n de olabilir... Ama Fikriye Hanm, onlar ho grebilirdi... Latife Hanm ise bunlar ho gremedi maalesef... FKRYE HANIMLA LATFE KANIM ARASINDA DUYGUSAL YAKLAIM FARKI Sayn Sabiha Gken ...yle diyebilir miyiz: Fikriye Hanmn bunlar ho grebilecek kadar derin bir ak vard Atatrk'e... Ak iin her eye katlanabilirdi... Ama Ltife Hanm... Bakn emsi Belli Bey, benim, Atatrk'n kendisinden dinlediklerim var... Ltife Hanm hakknda ve Fikriye Hanm hakknda... Ama sizinle olduu gibi kar karya konumadk bunlar Atatrk'le. Sofrada arkadalarna anlatrken bizzat dinlediklerim var... Bu hatralardan aklnzda kalan bazlarn ltfen hatrlamaya alr msnz?.. Mesel Fikriye Hanmla ilgili... Dolmabaha Saray'nda bir konuma geti bir gn... Bir kii, msade edin de adn vermeyim, nk tannm bir kii, Fikriye Hanm hakknda biraz ho konumad... Atatrk o kadar asabileti, o kadar asabi-leti ki, Atatrk' ilk defa o kadar asabi grdm.. O kiiye fena halde kt... Ve unu syledi: Ben Anadolu'ya getiim zaman, idamma karar verildiini duyar duymaz, Fikriye Hanm o gen ve gzel kz, o gnn o tehlikeli artlar iinde bana kotu geldi, Anadoluya geldi! dedi

22

Atatrk ... Bu anlattklarnza gre Fikriye Hanm kadar olmasa bile Atatrk'n de O'na kar ilgisiz ve sevgisiz kalmad izlenimini karabilir miyiz? Ona phe yok... Tabii... mutlaka... Fikriye Hanm'a kar O'nun da bir eysi vard ...ama evlenmeyi dnmemiti... dnm olsayd onunla evlenirdi tabi.. Keke O'nunla evlenseydi Atatrk... belki 5i daha mutlu olurdu... Daha deiik bir hayat olurdu herhalde... ok byk bir hrmetim var Fikriye Ha-nm'a kar... tanmadm halde... Hep isterdim ki keke Atatrk O'nunla evlenmi olsayd... Ama ksmet byleymi... Peki, Sayn Gken, Atatrk Fikriye Hanm'la evlenmi olsayd, Fikriye Hanm'n Atatrk'n ei olarak tutumu Ltife Hanmdan farkl ne gibi bir seyir takip ederdi? Fikriye Hanm, Atatrk' iyi tanyan bir kiiy-mi... t genliinden beri yani... gen kzlndan itibaren... Ltife Hanm ise ancak bir-iki grte tanm oluyor Atatrk'... Onun iin Fikriye Hanm'n tabii ok daha iyi bir tutumu olurdu mutlaka... Daha sabrl, daha hogrl olurdu... nsand Atatrk de... Erkektir... Ufak tefek kaprisleri olabilir... Fakat bunlar hibir zaman kt bir ekilde karlamazd Fikriye Hanm... yle diyebilir miyiz, Sayn Gken, Ltife Hanm'n Atatrk'le evlenmesi bir ak evlenmesi deildi... Tanma... bir rastlant... ve bundan doan bir evlilik... diyebilir miyiz? u ekilde ...evvel isterseniz... Efendim, ite biliyorsunuz, kurtulutan sonra onlarn evinde misafir kalyor... Ltife Hanm'n ailesi Fransa'da... Atatrk memnun kalyor bu misafirlikten... Bir ayia kyor halk arasnda... Atatrk Ltife Hanm'la evlenecek diye... ayiann kmas iin bir sebep olmas lzm gelmez mi? Sebep... Onun evinde misafir kalm olmas... Gen bir hanm... O zaman taassup var... Annesi, babas henz dnmemi zmir'e... imdi herkes daha ak fikirli... O zaman taassup var... Gen bir hanmn evinde misafir kalmas ayiaya sebep... Atatrk'le Ltife Hanm arasndaki mesafe, izmir'deki misafirlik srasnda nedir?.. Bir ev sahibesiy52 le misafir arasndaki mesafe midir?.. Bir gen kzla, bir kadnla, bir erkek arasndaki mesafe midir?.. Hayr!.. Dorudan doruya bir ev sahibesiyle misafir arasndaki mesafe... Ama bunu etraf doru bulmuyor ve bu yzden evlenecekler diye bir sylenti kyor... Atatrk'n rahmetli Bayaveri Salih Bozok' la yakn bir dialog kuruyor Ltife Hanm... yi bir ahbap oluyor... Salih Bozok da, durumu Gazi Paa'ya yanstyor... Atatrk tam bir karar veremiyor... Atatrk'n annesine ok hrmeti vard... Bu konuda annesinin rzasn almadan bir sey yapmak islemiyor.. Ankara'ya dnyorlar.. Atatrk annesine sylyor: Ltife Hanm'la evlenmeyi dnebilir miyim?.. diyor. Sen onu grrsen, beenirsen, ancak o zaman evlenebilirim! diyor... Annesi o sralarda hasta... Salih Bozok'la beraber zmir'e gnderiyor annesini.. Hatt AbdurrahirrTunok da beraber... Abdur-ruhimi tand'nz siz Semsi Bey... hatrlayacaksnz... Muall Tunok Hanmefendi'nin kocas Abdur-rahim, deil mi? Evet... O zamanlar Abdurrahim ocuk daha... Atatrk, zmir'e gnderiyor onlar... Latife Hanm'n evine... Annesi daha ok hastalanyor orada... Ve Ltife Hanm' uygun qrmyor, beenmiyor annesi... Salih Bozok'a diyor ki: Oluma syle... Uygun bulmadm bu hanmla Gazi Paa'nn evlenmesini!.. diyor... Ben bunu sofra sohbetlerinde resmen Atatrk'-den duydum... sofrada anlatrken... Ama zmir'de, Atatrk'n annesi gelmi, Ltife Hanm'la Gazi Paa evleneceklermi diye yaygn bir sylenti var... Konu bylece afie olunca, Salih Bozok, annesinin dncesini sylemiyor Atatrk'e... Olumlu ekilde sylyor... Atatrk de evleniyor... Ayrldktan sonra bunlar Atatrk'e aklyor Salih Bozok. 53

23

 O halde Atatrk'n Latife Hanmla evlenmesi bir ak izdivac deil. Hayr hayr... NEBLE ZSA GABOR SYLENTLER Nebile'nin Atatrk'e k olduu yolundaki yaynlar gerek d m? Gerek d... Nebile k olsayd Atatrk'e, bakasyla evlenmezdi ...Nebile 2 defa evlilik yapt... Nebile olamazd k... nk Nebile'yi de bir evld mnevi olarak ald Atatrk... Aksini dnemem hibir zaman... (.........)nin hanm Zsa Gabor'un Atatrk'le bir ak gecesi yaad yolunda bir kk haber kt geenlerde... Ben byle bir ey olabileceini sanmyorum.. Atatrk, arkada bildii kimselerin hanmlaryla asla byle bir ey yapmazd... Hanmlar kendilerini biraz daha lanse etmek iin falan, bu gibi eyleri ortaya atyorlar... Aksini syleyecek kimse kalmad hayatta... O bakmdan sylyorlar.. Daha pek ok byle gerek d eyler kyor ortaya... Bu konuda syleyebileceiniz baka bir eyler var m? Sizin soracanz bir ey varsa sorun.. Benim u anda hatrma bir ey gelmiyor... Sayn Sabiha Gken, hazrladm kitabn konusu Atatrk ve ak... Atatrk ve kadn.. Kitabmda ilemeye altm konu bu... O byk insann ok ynleri tm ayrntlaryla yazld... Bu ynn de ben tes-bite alyorum. Benim tek diyeceim ey: Atatrk, hakikaten bir kimseye ak olmu biri deildir... Ama genken olmu olabilir... Komu kzlarna filan ak olmu olabilir... Gelip geici duygulardr bunlar... Atatrk, 54 memleketi kurtarmay kafasna koyduktan sonra byle bir olay kesinlikle olmamtr... Peki, ama... O byk bir kumandan... byk bir lider ama ...o da bir insan... bir erkek... Gsnde bir kalp, o kalpte bir takm duygular tayan bir insan... Bir manastr hayat m yaad mr boyunca?.. Bu konuda ahit olduum bir ey yok... Bilemem... Byk bir liderin zel yaam genellikle kapal kalr... Herhalde Atatrk, her insanda doal olarak bulunmas gereken bir takm hislerden yoksun deildi... Elbette deildi... Muhakkak deildi... Tahmini olarak bir eyler syliyemez misiniz? Gzmle grmediim iin bir ey syleyemem. Belki seyahetlerinde herhangi bir kimse ile ilikisi olmu olabilir. Fakat, nihayet Atatrk de bir erkekti; o da bir insand. ANAKKALE SAVALARINDAN Mm. CORNNE'E MEKTUPLAR lkesi savaa girdikten sonra Mustafa Kemal'i Sofya'ya hangi kuvvet balayabilirdi. Nikolina, Mara, Elena, Tarife Hanmefendi, Anna Todorova, Mimi... Herkes, herey... O gnlerin artlar iinde ve vatan grevi gerekleri erevesi iinde kalm birer eski ve tatl htra idi artk. Tekirda 19'uncu Tmen Kumandanlna tayin edilen Mustafa Kemal, imdi ok sevdii askerlik sanatnn odak noktasnda... O gnlerin havasn, o gnlerin Mustafa Kemal'inin Mm. Corinne'e postalad mektuplardan izleyelim : 55 17 Mays 1915, Maydos Karargh 'Sevgili dostum, Son kartnz, Maydos'a Fethi (Okyar)nin bir kartyla birlikte geldi. Siz ki her eyden haberiniz olduunu iddia edersiniz ...Siz ki benim zel hayatm takip etmekten memnun olmak istersiniz... Nasl olur da benim sava alannda bulunduumu renemezsiniz. Bunun benim kusurum olduunu mu sylemek istiyorsunuz? Tabii deil mi, ben Maydos'ta olacam, gece gndz dmanla savaacam, sevgili dostum Corinne bunlar bilmeyecek ve her zamanki gibi mektuplarn ve kartlarn Sofya'ya gnderecek. Ve bunlar da benim yerime Fethi (Okyar) Bey alacak. Gerekten hayretler iinde kaldnz sanrm. anakkale Boaz'nda durum buhranl bir hal alnca sevgili dostumuz Nuri (Conker)nin eski yeri olan Tekirda'a giderek ordaki bir fkrann kumandasn stlenmemi isteyen acele bir

24

telgraf almtm. Yeni dostlarma Allahasmarladk bile diyemeden Sofya'dan ayrldm. Biliyordum ki bu, benim iin bir nezaketsizlik idi. Msr'a hareket etmeden ve Kuds'te dinlenmeye karar vermeden sizin evde bir akam yemei yiyebilen ve size scak duygularla veda edebilen Nuri, hibir zaman benim gibi hareket etmez. MAZ VE MAZNN ANILARI LMSZDR BEN UNUTMAYINIZ CORNNE!.. LSEM BLE!.. ki aydr buradaym. anakkale Boaz'n mttefiklerin karma giriimlerine kar savunuyorum. Aziz Corinne, u ana kadar daima baardm... Ve yerimde kalrsam kuvvetle umuyorum ki hep baaracam!... Burada benim adm fazla duyulmazsa hayret etmeyiniz. nk bu nemli savan onurunu Mehmetie kazandrmay tercih ettim. phesiz biliyorsunuz ki sava yneten sizin dostunuzdur. Ve sava gecesi siperlerin iinde Mehmetii harekete geiren de odur. 56 Corinne!.. Sofya'dan ayrlm ve burada grev alm size niin haber vermediimi bana sormaynz. Anlyorsunuz ki olduka megulm. Ama yine de phe etmeyiniz ki hafzalarmzda silinmez izlerini sakladmz gzel anlar asla unutmu deilim!.. 'Zaman geer gider... Ama dostlar arasndaki balar her zaman kuvvetlendirerek geer gider zaman... Mektubu bizzat size vermesi iin frkamdan bir zabit gnderiyorum. nk postayla ancak pek mnsz birka kelime yollamak mmkn olabiliyor. Siyasi ve askeri genel durum hakkndaki grlerinizi bana aka syeyiniz Corinne. Benim bu konuda size verebileceim bir izahat yok. Size istediiniz zaman hemen cevap yazamazsam umarm ki beni mazur grr ve bana ksa, basit kartlar postalayabilirsiniz. Matmazel Edith'e itenlik dolu dostluk duygularm, anneniz hanmefendiye ve babanza sayglarm ltferi bildiriniz. Mazi ve mazinin htralar lmszdr... beni unutmaynz Corinne!.. Hatt bu savata lsem bile... 19. Frka Kumandan M. Kemal Mustafa Kemal'in sava iinden Corinne'e zet kurye ile ulatrd bu mektup gsteriyor ki byk asker, kolay kolay aralamad kalbinin kaplarn, sava psikolojisinin belki doal bir sonucu olarak Mr. Corenne'e hafife aralamakta ve duygulu bir seslenile Gemi gnler ve o gnlerin hatralar lmszdr... Ben bu savata lsem bile beni ve o hatralar unutmaynz!.. diyebilmektedir. Sava devam etmekte ve Mustafa Kemal byk bir baar ile ngiliz kuvvetleri karsnda savunmaya devam etmektedir. Arburnu Cephesi'nde ngiliz kuvvetleri ar yenilgilere uram, byk asker Mustafa Kemal sava meydanlarnda ilk askeri zaferini kazanm, Harp Liyakat Madalyas ile takdir ve taltif 57 edilmitir. Sevindirici olaylar st ste gelmektedir. Almanlar da bu gen kumandan Demir Ha Nian ile deerlendirmiler, arkasndan Miralay (Albay)la ykseldii tebli edilmitir kendisine. Miralay Mustafa Kemal'in karargh hl Maydos' tadr. Kazand zaferler ve madalyalar O'na gre bir balangtr. Bir ilk admdr. Gnlk almalarndan arta kalan zamanlarnda can roman okumak istemektedir. CESUR VE NANLI ASKERM EHT OLURSA CENNET'E GDECENE YREKTEN NANMI Kararghndaki grevlilerden birinin stanbul'a yapaca seyahati frsat bilen Mustafa Kemal, Corinne'e yeni bir mektup yazmaktan kendini alamyor. Maydos, 20 Temmuz 1915 Sevgili Madam, Karargahmn ktiplerinden Hulki Efendi'nin stanbul'a gelmesinden faydalanarak size bu satrlar yazyorum. Birka gn nce iinde bir takm akalar bulunan bir kartpostal yollamtm. Buradaki hayat pek fazla sakin deil. Gece gndz top sesleri, arapneller, mermiler balarmzn stnde patlayp gidiyor... Kurun vzltlar ve bomba grltleri

25

iinde adeta bir cehennem hayat yayoruz. ok kr ki askerlerim pek yrekli ve dmandan daha direnlidir. Moralleri de yksektir. nk dinsel inanlar, onlar ok defa lme gtren emirlerimi derhal yerine getirmelerini gerektirmektedir. Gerekten onlara gre 2 sonu ihtimali var: Ya gazi olmak ya da ehit olmak... ehit olmak nedir, bilir misiniz, doru cennete gidecek... Orada Tanr'n'n en gzel kadnlar, hurileri onlar karlayacak ve sonsuza kadar onlarn arzusuna tabi olacak. En yksek 58 mutluluk!.. Olaylarn etkisiyle sertleen karakterimi -mantkl tlerinize dayanarakyumuatabilmek iin romanlar okumaya kararlym. Herkesin bylendii tatil ve esprili konumalarnzdan zev alabilmek imknndan mahrumum. Bu nedenle ak duygularndan ve pek az fikrine katldm bir insan'n hayat felsefesinden baka bir ey ilham etmeyen bir romann tefrikalarn okumak ihtiyacn duydum. Hulki Efendiye birka roman ismi verin, gidip satn alsn. nk bu olaylarn ard arkas kesilmez. Anneniz hanmefendiye, beybabanza sayglarm ve Matmazel Edith'e en iten duygularm arzetmenizi ve en scak ve sayg dolu balllklarma inanmanz rica ederim, sevgili Madam. Miralay: M.KEMAL 19. Frka Kumandan" YA H DOMAMI. OLMAK, YA DA H UNUTULMAMAK STERDM!.. anakkale savalarnn gen ve muzaffer kumandan stanbul'a dnd zaman annesi Zbeyde Hanm ve kzkardei Makbule, Beikta'ta Akaretler'de oturuyorlard. vey babas Ragp Efendi ise bir sre nce lmt. Ad ve n bir anda bayraklaan Mustafa Kemal her gittii yerde byk bir sayg ve hayranlkla karlanyordu. Pangalt'da, Harbiye Mektebi'nin karssnda bir konak vard: Tabib Miralay Msy Luigi'nin kona... Bu konakta yzba mer Lutfi Bey'in dul ei Mm. Co-rinne oturuyordu, kzkardei Edith ile birlikte. Matmazel Edith'in Mustafa Kemal'e kar zel bir sempatisi vard. Belki de ablas Corinne'in bvk dostluunu glgelememek iin iindeki duygular bastryordu. Bunlar kesinlikle bilmemiz olas denil amma, Corinne'e yazlm mektuplarda ve Corinne'den Mus59 tafa Kemal'e ulaan haberlerde bu duygunun belirtilerini sezmemiz ok kolay. Ziyaretlerinin birinde Matmazel Edith, Mustafa Kemal'in kahve falna bakmt. Bir sre sonra... 1916 ylnn balarnda tayini Kafkas Cephesi'ne kan ve Nisan aynn ortalarnda Silvan'da kumanday ele alan Mustafa Kemal, Edith'in fal bakt gn sk sk anmsyordu. Daha nceki mektuplarnn ounda Sevgili Co-rinne diye balayan Mustafa Kemal, Siirt'ten gnderdii mektubunda da Maydos'tan yazd son mektubunda olduu gibi Sevgili Madam hitab ile dikkati kemektedir. Ve mektubun ieriinde Matmazel Edith daha fazla bir arlk kazanmaktadr. Siirt, 6 Mays 1916 Sevgili Madam, Gerek dostluumu kantlamak iin bu kez sizden nce kaleme davrandm. Uzun ve ok yorucu bir yolda iki aylk bir seyahatten sonra dinlenebilmek iin bir frsat olabileceini sanrsnz deil mi?.. Nerdee... Bu dinlenme ancak lmden sonra mmkn olabilir. Oysa ben, bu muhayyel istirahata kavumak iin Tan-r'nn cennetine gitmeye hi de niyetli deilim. Yarn yine bir baka ynde yola kyorum. Siirt'e gn uzakl'ktaki Miyotarkin'de benimle fou'umas iin Diyarbekir'deki Nuri'ye talimat verdim. gn sonra buluacaz ve inanyorum ki gemi gnlerden ve sizin sevgili varlnzla sslenen hatralardan uzu uzun sz edeceiz. Doktor Hseyin Bey, ben bu mektubu yazarken yanmda Size neler yazdm soruyor ve kimin Matmazel Edith'e ait olduunu renmekte srar ediyor. Sevgili Edith'in deta bir melek gibi falmza bakt tatl anlar kendisi memnun ve mutlu olsun diye hatrlamamza msaade eder misiniz? 60

26

Doktor Hseyin Bey, Matmazel Edith ile ilgili sa-t:rlan yazdm srada beni yalnz brakt. u anda yalnzm. Yalnzm ama hereyi tasvir edebilmekten acizim. Mektubumun geri kalan ksmn u anda cnm-de duran bir kitaptan alntlarla dolduracam.- ... Ruhlarn takati bittii zaman generaller kendUerine gelemezler, ve zaferler; askerlerle, generallerle ve para ile birlikte sona erer. MGNET Son sz: Ya hi domam olmay, ya da hi unutulmamay isterdim. CHATEAUBRAND Adres: General Mustafa Kemal Diyarbekir Mektubunu altndaki imzada General kelimesi bulunmas gstermektedir ki Mustafa Kemal'in Mirliva (Tugeneral) la terfii 1 Haziran 1916 olmasna ramen, paala ykselii daha nceden kendisine tebli edilmitir. 35yandadr Mustafa Kemal. ok gen .yakkl, kltrl, duygulu, hrsl ve memleketinin gelecei iin mutlaka bir eyler yapmaya kararl bir general... Ve birbirini izleyen olaylarla ykl yllar... kinci Ordu Kumandan Vekillii'ne tayini... Bitlis'in ve Mu' un dmandan geri alnmasndaki baars nedeniyle yeni yeni takdirler... Madalyalar... Suriye... Halep... Bakumandan Vekili Enver Pa-a'nn masasna kadar ulaan Mustafa Kemal imzal sert raporlar... stanbul'a dn... Veliaht Vahdettin Efendi ile Almanya seyahati... Osmanl mparatorluunun ve mttefiki Almanya'nn yenilgisiyle biten Birinci Dnya Sava'nm mtareke yllar.... Zbeyde Hanm, olu Mustafa Kemal'i evlendir meyi t Selanik'te oturduklar zamanda beri istemektedir. 61 Harbiye'yi bitirdii yllarda ayn konu yine yer almt. Zbeyde Hanm'n gndeminde. Annesinin bu yndeki teklifini kesinlikle reddeden gen zabit Mustafa Kemal aynen yle demiti o zamanlar: Anneciim, imdi evlenmenin sras deil!.. Ben vatanmla evliyim... Beni bekleyen byk iler ve vazifeler var!.. Zbeyde Hanm o yllardaki grmesinde srarla stne stne gitmiti meselenin: Olum!., demiti. Paradan yana dnyorsan, hi dnme... Ben vereceim... Altn sapl emsiye vereceim... Her eyini ben temin edeceim... Gzm kapanmadan evlen!.. Olunun cevab yine kesindi: Anneciim .diyordu. Mmkn deil bu... Bugn evlenmekten daha mhim memleket ileri var... Vatann meseleleri halledilmeden insan kendi meselesini dnemez!.. Oysa imdi aradan ok zaman ve ok olaylar qe-miti. Zbeyde Hanm'n sevgili evld, artk delikanl bir zabit deil, yldz parlam nl bir generaldi... Mustafa Kemal Paa idi o artk... Ve de... Zbeyde Hanm'a pre... olunun ksmeti almt: Padiah Vahdettin'in kz, gzellii dillere destan Sabiha Sultan'n zel bir ilaisi vard nene generale... Saraydan araclar gelip gidiyordu Sabiha Sultan'la Kemal Paa'y bagz etmek iin... PADAH KIZIYLA EVLENP SARAYA DAMAT OLMAYI REDDETT Baz kaynaklar Mehmet Vahdettin'in kz Sabiha Sultan'n Fahri Yaver Mustafa Kemal Paa'ya k olduu yolunda sylentiler karmt. Bu, Mustafa Kemal'i etkilemek iin uydurulmu bir senaryo idi aslnda. nk esas ama, bu gl ve 62 nl kumandan saraya damat yaparak sallantda olan Osmanl saltanatn kurtarabilme umudunu biraz daha srdrmekti. Padiahn kzkardei Prenses Mnibe'nin aile dostlaryla birlikte araclk yapt bu konu iin Mustafa Kemal Paa'nn karar olumsuzdu. Damat Mustafa Kemal paa olmay kesinlikle kabul etmedi. MUSTAFA KEMAL'E GEREKTEN IK BR GEN KADIN: FKRYE Mustafa Kemal'in vey babas Ragp Efendi'nin bir kardei vard: Miralay Hsamettin Bey.

27

Mustafa Kemal'in vey amcas saylan Miralay Hsamettin Bey, Rumeli'liydi. Enver adnda bir olu, Jlide ve Fikriye adlarnda iki kz vard Hsamettin Bey'in. Dier ocuklar gibi kz Fikriye'yi de bat kltr ile yetitirmeye zen gsteren Miralay Hsamettin Bey, ok duygulu, bilgili ve ileri grl bir askerdi. Kz Fikriye, ocuk yalarnda piyano dersleri almaya baamt. Ar derecede duyarl, ince ruhlu bir gen kzd. Gen kzlnn ilk kilometre talarnda Mustafa Kemal Paa ile tanan Fikriye, her byk akn ilk yol kavanda olduu gibi, ilk sralarda, amcasnn bu yakkl vey oluna kar sevgisel bir yaklam iindeydi. Aabey diye hitap ettii ve aabey gibi sevdiini sand Mustafa Kemal Paa'nn evresinden ayrlmayan kanatsz bir melek gibiydi Fikriye. Duygularnn ne zaman gl bir aka dntn bilmek, elbet olas deil. Ancak, Mustafa Kemal in Anadolu'ya getikten sonra Fikriye'nin duygusal bir bunalma kapld, onu ok arad ve zledii. 63 her zaman herkese ondan sz ettii, Atatrk'n kz kardei rahmetli Makbule Atadan'n da kabul ve beyan ettii bir gerek. 1920 ylnn sonbahar aylaryd. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa. Ankara'da kalmakta bulunduu Ziraat Mektebinden imdiki Ankara Gan'nn yannda bulunan Direksiyon binasna nakletmiti. Sivas Kongresi'nden itibaren yanndan ayrmad Bekir avu, bu kk bina iinde Mustafa Kemal Paa'ya hizmet etmeye alan grevlilerin banda geliyordu. Ama Bekir avu'un hizmetleri de, dier grevlilerin almalar da, Mustafa Kemal'in rahat ve huzurunu salamaya yetmiyordu. te bu srada Fikriye'nin Ankara'ya getirilmesi ve yakn akrabas Mustafa Kemal'in hizmetinde grev almas dnld. Kim dnd?.. Bu fikri ilk kez ortaya kim att?.. Bilinmiyor kesinlikle. Bilinen tek ey, Ankara'nn en kritik gnlerini yaad o dnemde bu fikri Mustafa Kemal'in de onayladdr. Haber, stanbul'a zel bir kurye ile ulatrld. Fikriye, sevinten, mutluluktan, cokudan uuyordu adeta. Ama ok nemli bir sorun vard: stanbul'dan Anadoul'ya gemek, sanld kadar kolay deildi o gnler. Bu anlattklarmz, bata Makbule Ata'dan olmak zere, o gnleri yaayan canl tanklarn an, gzlem ve izlenimlerinden oluan bilgiler. imdi, Trkiye'de ilk kez bu kitapla kamuoyuna yansttmz tarihi ve resm belgeleri konuturalm biraz: Karadeniz Erelisi Kaymakam Naci imzasn tayan 11.11.1336 (1920) tarihini tayan bir yaz: 64 Karadeniz Erelisi ifre: 767 Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine Fikriye Hanmefendi, bugn stanbul'dan gelmitir. ' Biraderi Enver bey, Bursa tarikiyle (yolu ile) Ankara'ya gittiinden ve hemiresi jlide Hanm dahi vefat ettiinden (ldnden) yalnz kalm ve bu hal ile artk stanbul'da devam- ikameti (oturmaya devam etmesi) gayrimmkn (o'anaksz) olduundan oraya ne suretle ve hangi tarikle (yolla) hareketi tesvip (onay) buyrulursa em- irade develtle-rine mutnazr olduu (yce emir ve isteklerinize hazr olduu) arzolunur. 11.11.36 Karadeniz Erelisi Kaymakam Naci Karadeniz Erelisi Kaymakam Naci Bey'in ayn tarihte Ankara'ya ektiKbir telgrafn metni de yle: TELGRAFNAME Mustafa Kemal Paa Hazretlerine Merkezi No: Kelime Alnd mahal Tarih ve saati Ereli 378 50 Kastamonu 23.50

28

C.13.11.36 ve 5-2957 tel. Mithat Bey Fikriye Hanmefendi ile birlikte bu gece alaturka saat be buukta Krm vapuru ile inebolu'ya hareket eyled'i ve esbab- seyahatleri (seyahat sebepleri) temin ve keyfiyet (durum) nebolu Kaymakaml'na da telgrafla bildirildii arz olunur efendim. 11.11.1336 Kaymakam Naci Mustafa Kemal Paa'ya hem yazyla hem de, daha nceden Ankara'dan ekilmi bir telgrafa yant olduu anlalan bir Telgrafname ile Fikriye Hanmefendinin seyahati ile ilgili bilgiler sunan Karadeniz 65 Erelisi Kaymakamlnn bu belgelerinden baka iki belge daha var dosyamzda. 13.11.1336 (1920) tarihini tayan belge, dorudan doruya Fikriye Hanm'a yazlm bir telgraf msveddesi. Trkiye Byk Millet Meclisi Ankara Kalem i Mahsus 13.11.1336 (zel kalem) Adet: 767 Karadeniz Erelisi Kaymakam Vastasyla Fikr'ye Hanm'a Muvasalatnz (varnz) imdi haber alarak yannza ayan emniyet (gvenilir) polis memurlarndan birinin tefriki ile (yol arkada olarak ayrlmasyla) Ankara'ya hareket etmeniz arkadalarmdan o'up birka gn evvel buraya gelmek zere Ereli'ye geldiini haber aldm M'th-t Bey'le birlikte gelmeniz. Kaymakamla yazlmtr. Paraca olan ihtiyacnz buradan... (okunamad) zere Kaymakamlktan temin edilecektir. Hareketinizin i'ar (bildirilmesi) Paa Hazretlerinin arzular iktizasndandr. (stekleri gereidir) Sizin de buna gre hareket etmeniz muvafktr (uygundur). Byk Mil'et Meclisi Yaver: Salih Bun'arn imdi maklna banda keidesi (eklmesi) Yazld. (imza) (imza) Bir yandan Fikriye Hanm'a, derhal ekilmek zere bu telgraf msveddesi hazrlanm, bir yandan da Mustafa Kemal'in emri ile Karadeniz Erelisi Kayma-kaml'na ayr bir telgraf ekilmitir: 66 Trkiye Byk Millet Meclisi Ankara Riyaseti 11.11.1336 (Bakanl) Kalem-i Mahsus (zel Ka!em) ' Adet (say): 767 Karadeniz Eresl Kaymakaml'na; Fikriye H&nm'n yanna ayan emniyet ve itimat (gvenilir) polislerden birinin tefriki (yol arkada olarak ayrlrnas)ile Kastamonu'ya kadar gnderilmesi ve bu hususta ihtiyar ediienek (yaplacak) mesa-rifin (giderlerin) buraya i'ar (bildirilmesi) ile derhal tesviye edilecei (denecei) ve ayet zmit Fasrika Mdir-i sabk (eski mdr) olup birka gn evvel oraya geldii haber alnan Mithat Bey, eiyevn (imdi) orada olup bursya gelecekler ise kendileriyle birlikte gnderilmelerinin muvafk (uygun) olaca bildiriliyor. - Dahiliye Vekaleti Vekili Adnan Bu telgrafn imdi makina banda keide edilmesi (ekilmesi) emrolunmutur. Yazlmtr. 13 Seryaver: Sdih (imza) Akaretler'deki 76 No'lu eve sk sk gelen Fikriye, gnlk ev ilerinde Zbeyde Hanm Teyzesine yardmc olmaya alr, Mustafa Kemal Paa'nn her trl hizmetinde bulunur, baz gnler O'nunla syleir, akalar ve grnte bir aabey sevgisi ile dolup dolup taard Mustafa Kemal iin.

29

Fikriye, kendi duygularn belki evresine sezdirmemek iin, belki de bu duygular anlaldnda Mustafa Kemal Paa'nn ilgisini yitirecei kaygsyla ok ll ve dikkatli davranyordu. Ankara istasyonundaki Direksiyon binas, o gnlerin yaygn adyla Villa, uzak mesafelerden 67 beklenen duygulu konuuna kaplarn at gnler, 1920 ylnn k balamak zereydi. Fikriye'nin Ankara'ya gelii, yeni bir renk ve gvence katmt Mustafa Kemal Paa'nn yaamna: Bata Paa aabeysinin sal, rahat ve hsru-ru olmak zere her konuda byk br zen ve duyarlk iindeydi Fikriye... Ksa bir sre nce askerlerin ve muhafzlarn grd bir ok hizmetler, zarif bir kadn ruhunun gzetim ve denetimi altnda yeni bir biime sokulmutu. Henz birinci yln doldurmam bulunan Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti, Reis Paann direktifleriyle, ok nemli sorunlarn zm iin urayordu. Sk sk toplantlar yaplyordu. Gecenin, gndzn her saatinde Direksiyon binasndaki konut, youn bir konuk trafiinin ak iindeydi. Bu geici konutun ihtiyac karlayacak byklkte olmamas eitli skntlar douruyordu. Mustafa Kemal Paa'nn oturabilecei ve rahata alabilecei veni bir yer gerekiyordu. Ruen Eref (naydn) ile ei Saliha Hanm, ankaya srtlarnda byk ve gzel bir kkn varlndan sz ettiler Mustafa Kemal Paa'ya. Ba yaver Salih Bozok, Fikriye Hanm, Ruen Eref ve ei, bir payton arabasna binerek gidip baktlar kke. Beendiler. Ve geciktirilmeden buraya tanl-mas iin gereken n ilemleri ve hazrlklar tamamladlar. PYANO BAINDAK ROMANTK KIZ ankaya'daki kke tanma, kkn dzenlenmesi ilerinin tm Fikriye Hanm'n gzetim ve denetiminde yaplmt. ocuk yalarndan beri piyano alan Fikriye Ha68 nm, yen konutlarnda piyanonun bana geer, zaman zaman Rumeli trkleri alard Mustafa Kemal Paa' nn gnlk yorgunluunu birazck olsun silebilmek iin... ; Ayaklarnda zarif izmeleri, boynunda Mustafa Kemal Paa'nn tebihinden yaplm bir kolye, kimi zamanlar ata biner, le sonu gezintileri yapard ankaya srtlarnda. Mutluydu Fikriye Hanm... ok sevdii, deliler gibi k olduu Mustafa Kemal Paa'snn yannda ve hizmetinde bulunduu iin mutluydu. ocuk yalarndan bu yana iinde yaatt duygularn, sevgi, sayg, efkat, itenlik dolu bir ilgi ve hizmete dntrebildii iin mutluydu. Hepsinden nemlisi, dman kuvvetlerinin byk saldrlara hazrland, erkez Ethem'in byk problemler yaratarak Ankara'ya kafa tuttuu ve gizliden gizliye isyana hazrland kritik bir" dnemde, da qibi sorunlar gslemeye alan Mustafa Kemal'in rahatn, huzurunu, gvenliini -duyaulu bir kadn yreinin cokulu rpmlaryla- salad iin mutluydu. 6 Ocak 1921 tarhiinde Yunan kuvvetleri tm cephelerden saldrya gemilerdi... erkez Ethem. Ankara'ya kafa tutuyordu. Trkiye Cumhuriyetinin ilk Anayasas olan Tekilt Esasiye Kanununun n hazrlklar yaplyordu. Londra Konferans toplanyordu, Osmanl Devleti'nin kaderini belirlemek iin... Ve daha pek ok nemli konu vard Mustafa Kemal Paa'nn gndeminde... Fikriye Hanm, bu denli byk olaylarn olutuu ve gelitii bir ortamda, saln sarsabilecek kadar youn bir alma ile, kkn hizmetlerini yrtme abasmdayd. Piyanonun tularnda dolaan zarif parmaklar Paasnn ok sevdii Rumeli trklerini hep ayn sevgisel mutluluk iinde alyor ve trk fasl bittik69 ten sonra ok anlaml bir ark ile noktalyordu bilin altna ittii duygularn: Mani oluyor halimi takrire hicabm!..

30

Piyanonun tularnda dolaan parmaklar bir sre sonra mutfakta irmik helvas hazrlyordu Mustafa Kemal Paa iin... Yunan cephesinde sava devam ediyordu. Fikriye Hanm'n i dnyasndaki savalar da... Mutlu gnler abuk geer... Fikriye Hanm'n mutlu gnleri de saylyd. Sal bozulmutu. Sk sk doktor kontrolnden geiyordu. Mustafa Kemal, bu yandan Byk Millet Meclisi' ni, bir yandan cepheyi, bir yandan uluslararas konferanslar izlemek ve ynlendirmekle yetinmiyor, Fik-riye'nin salk durumu ile de yakndan ilgileniyordu. Olaylar ok hzl geliti: 20 Ocak 1921'de Tekilt Esasiye Kanunu kabul edildi Byk Millet Meclisi'nde. Arkasndan stanbul ve Ankara hkmetlerinin birlikte katldklar Londra Konferans... Birinci ve kinci nn Savalar... Derken Bakumandanlk Kanunu'nun Meclis'te grlmesi... Bakumandan Mustafa Kemal... Sakarya zaferi... Ve daha nice olaylar... Bunlarn tm ankaya'daki kke tanmadan sonraki ilk alt ayn tarihsel olaylaryd. Sava meydanlar Geeel!.. Gel!.. diye aryordu Bakomutan. Fikriye Hanm'n yrei baka arlar iindeydi. Bu kitap, sadece bir takm romantik sevgilerin, duygusal yaklamlarn yksn yanstmak amacn tamyor. Atatrk gibi byk bir insann zel yaamndaki tarihsel gerekleri saptamak ve unutulmasn nlemek de bu eserin yazl amalar arasndadr. Gerek, Atatrk'n kz kardei Makbule Atadan'-la yaptmz gnler ve haftalar boyu sren uzun q-rme, gerek dier aratrmalarmz sonunda sala70 dmz resmi nitelikteki belgeler gstermektedir ki Fikriye Hanm'n byk sevgisine kar Mustafa Kemal Paa da tamamen ilgisiz deildir. Bu ilginin niteliini saptamak olduka g olmasna ramen yorumunu ve deerlendirmesini yapmak o denli zor deildir. Tarih, 28 Mart 1338 (1922)... Bakomutan Mustafa Kemal Paa, birka ay sonra yapaca Byk Taarruz'un n hazrlklarn denetlemek zere cephede bulunduu bir srada Fikriye Hanm'n salksal durumunu da izlemek gereini duymaktadr. Asl Cumhurbakanl Arivi'nde 14767 sra numarasnda kaytl bulunan bir belgenin elimizde bulunan suretini birlikte okuyalm: Trkiye Byk Millet Meclisi Zata mahsustur Riyaseti 28.3.1338 Kt'em-i Mahsus- Mdiriyeti (zel Kalem Mdrl) ifre: 150 Takiben (Nerede olduu izlenerek kendisine verilmek zere) Garp Cephesi'nde Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Paa Hazretlerine Fikriye Hanmefendi, yataktan kalkmtr. Bugn kendisini muayene eden doktorun, stma olduunu ve ayrca da bir bbreinin zafiyetinden biraz (...) kaptn ve iptida (nce) kinin ile stma ve bila-hsra (sonradan) bbrek rahatszl tedavi olunacan sylediini kendi ifadelerine atfen (dayanarak) arzederim. Riyaset Kalem i Mahsus Mdr (Bakanlk zel Kalem Md) Hayati Fikriye Hanm, iine gmd byk sevgiyi evresinden gizlemeye alarak ankaya Kk'nn y71 netimin] zerine ald zaman 25 yan henz doldurmamtr. Deliler gibi sevdii Mustafa Kemal Paa'nn yaknnda olmak, hele hele, ankaya Kk'nn ynetiminde sz sahibi olmak, Fikriye iin ok byk bir mutluluktur. *

31

** Ksa bir sre iinde ankaya Kk'n dzene sokan Fikriye Hanm, kendisini yalnz Mustafa Kemal Paa'ya deil, tm kk presoneline sevdirmiti. Zeki, sevimli, becerikli bir kadnd Fikriye Hanm, Mustafa Kemal'in stne- titiriyordu adeta... O'nun bu candan ilgisi, bu iten davranlar, t stanbul'dan, Akaretler'deki evden beri srp giden bir duygusal yaklamn doal belirtileriydi. Fikriye'nin bu duygusal eilimini Zbeyde Hanm da, Makbule Hanm da kayg ile sezmilerdi o zaman. Hatt Mustafa Kemal'in kzkardei Makbule Hanm, zaman zaman Fikriye ile tartyor ve aabey-sine kar gsterdii ar ilgi nedeniyle bir antipati duyuyordu Fikriye Hanm'a. ANKAYA'DA BR GECE... Scack bir hanm ilgisinin kkn kavasn ne denli deitirdiini gren Mustafa Kemal Paa kzkardei ile annesini de ankaya Kk'ne aldrmay dnmt. Bir gece... ankaya'da nl sofralarn kurulduu bir gece... Sofradaki kalabaln bir ksm ekilip gitmiti... Ali Kl, Fuat Bulca, Ruen Eref, sofrabandaki Mustafa Kemal Paa'y dikkatle dinliyorlar... Fikriye Hanm da sofrada... O sralarda Trkiye'yi ziyaret eden Klod Farer'te grmek iin Mustafa Kemal Paa'nn yapaca Iz72 mit seyahati zerinde sohbet ettikleri bir srada Mus tafa Kemal, o yllarda Emir Subay olan sonraki yllarn Siirt Milletvekili, Mahmut Soydan' card. Mustafa Mecdi Bey'i uyandr, sofraya gelsin? ankaya Kk'nde konuk bulunan ve sofradan erken kalkm olan Makbule Hanmn kocas, Mustafa Kemal'in enitesi- Mustafa Mecdi Bey'i uyandrdklarr zaman sabah yaknd. Giyindi, kuand ve tekrar sofra erknna katld Mustafa Mecdi Bey. Mustafa Kemal, enitesine nce bir kadeh ikf ikram etti, sonra kelimelerin stne basa basa: Seninle grmemiz yarm kalmt, dedi. Bir Fikriye ile grtk. O da senin fikrinde. Binaenaleyh valide ile hemireyi zmit'e getir sen... Ben, Klod Fa-rar'Ie grtkten sonra valide ile birlikte Ankara'ya dnerim, siz de hemire ile stanbul'a dnersiniz!.. Bastne Paam!.. Klod Farer ile zmit'te mlakat yapacak olan Mustafa Kemal'in ordaki istirahatinin n hazrlklar iin Fuat (Bulca) Bey zmit'e hareket ederken Fikriye Hanm da ald yanna. Mustafa Mecdi Bey de stanbul'a gitmi kars Makbule (Atadan) Hanm'la Zbeyde Hanm', Mustafa Kemal Paa'nn emrine uyarak zmit'e gndermiti. Aralar eker renk olan Makbule Hanm'la Fikriye Hanm, henz Mustafa Kemal gelmeden zmit'te kaptlar... Birbirlerini incitecek kadar hrn davranlarla tarttlar... Bu, Fikriye Hanm'la Makbule Hanm'n ne ilk tartmalaryd, ne de son... Bir sre sonra, ama bu kez Ankara'da ankaya Kk'nde, tartma ve srtmelere kaldklar yerden devam edeceklerdi. Makbule Hanm'la aralarndaki zddiyet ve geimsizlik Fikriye Hanm'n kkteki yaamn etkilemedi. 73 O, artk Mustafa Kemal Paa'ya kzkardeinden daha yaknd. Gnler... Haftalar... Yllar geti ankaya Kk'n-de... Fikriye Hanm iin her an bir mre bedel, mutlu ve gzel yllar... ok sevdii Mustafa Kemal Paasnn tarihlere smayan mcadeleleri ve zaferleriyle dolu yllar... * 19 Mays 1919'da Samsun'da balayan bir mcadele, akla hayale gelmeyen i ve d olaylar, saysz isyanlar ve birbirini izleyen zaferlerle sona ermi, artk yeni unvan Gazi Mustafa Kemal Paa olan byk kumandan 9 Eyll 1922'de askeri ahlann zmir'de noktalamt. ZMR GZTEPE'SNDE SYAH GZL BR GEN KIZ: LATFE HANIM!..

32

Gzel bir zmir akam... Gztepe semtinde Uakizde Muammer Bey'in kknde Bakumandan Mustafa Kemal Paa iin hazrlanan sofrada, uzun siyah kirpikli, el gzl, ortaya yakn boylu, siyahlar giyinmi, cvl cvl bir gen kz... Babas ve kk kardei Avrupa'da olduu iin kkte annesiyle birlikte kalan bu zarif gen kz, daha sonraki yol kavaklarnda kendisini hangi srprizlerin beklediinden habersiz, Latife Uaklpil'cVr. nl yazar ve o gecenin tanklarndan Halide Edip Advar, yllardan sonra yazaca anlarnda o gzel zmir akamndaki bu karlamay u cmle ile tanmlayacaktr. O akam enlendiren olay, bu iki kii arasndaki ak balangcyd. Yllardan beri cepheden cepheye koan ve srekli bir didinme iinde olan Mustafa Kemal Paa 74 iin zmir'de kald gnler ksa bir istirahat dnemi olmakla kalmad, bir yandan byk milletin cokun sevgisi, bir yandan Ltife Hanm'larn kknde grd candan yaknln yaratt isimlendirile-meyen duygu, byk bir mutulluk kayna; o'mutu. Bir sre zmir'de kaldktan sonra Ankara'ya dnen Gazi Mustafa Kemal, 25 Ekim 1922 tarihinde Ltife Hanm'dan u mektubu ald: Gztepe. 25.10.1338 Mukaddes Paam, Pek mesut dakikalar yaadm. imdi de derin bir teessrn altnda ezilmekteyim. Burada brakm olduunuz eref, btn ailemin hale-i saadetidir (Mutluluunun ltsdr). Fakat yalnz bendenizin olan ok kymetli ve ebedi bir eyi daha vardr: O da canl htranzdr. Yoksa bu kadar debdebe, ihtiam ve bilhassa samimiyetten sonra yapayalnz nasl yaayabilirim?.. Gryorum ki btn hissiyatmla zt- devletini-nizi takip etmekteyim. Yegne emelim mnciye (Kur-tarcya) daima hizmettir. Birok defalar ufak bir vazife istirham etmitim. Muvafakat buyrulmad. Bar zen dalyorum, saatlerce gzlerim kapal dnyorum. Bu ryalardan uyanmda: Ya Rab ne eksilirdi deryay izzetinden diyor, gzyalar dkyorum. Belki: Beni yirmi gn grmekle bu kz benden ne istiyor? Ve bu hakk ona kim vermitir? diye hiddelenirsiniz. Bu zavall kzcaz, imdiye kadar hayatn birok ac sayfalarn okumu, hi kimseye rabt- kalb etmemitir. (Kalbini balamamtr) Nazarnda hibir eyin ehemmiyeti olmamtr. Fakat ilk grte dnyann en byk dahisi, kendisi iin saklanm olan sadakat, hrmet, samimiyeti almak tenezzlnde bulunmutur. Evet!.. Hayatmn son dakikasna kadar mesut veya bedbaht edileyim, Kurtarc'y takipten hli kal75 mayacam. Fiilen olmasa, hayalen daima beraber yaayacam. Mademki btn saadetimi zat- devletinizin hizmetinde buluyorum, yegne arzum, her ne ekilde olursa olsun sadakatimin yannzda bir silah olmasd-r. Esasen zat- devletinizi bu kadar temiz ve her trl ahsi menfaatten uzak olarak seven ka kii vardr? Rahatszln iitince ne kadar mahzun ve mkedder oldum. Madem ki seyahatinize devam ettiniz, afiyette olduunuzu tahmin ediyorum, msterihim, (tim rahat.) Bursa'ya hareketim hakkndaki emre teekkr ederim. Bendenizi bir dakikack hatrlam olmakl-nz, gpta edilecek bir ereftir. Hi olmazsa iki heyecanl gece geirdim. Meguliyetiniz arasnda kalbimin en derin kesinden fkran cmlelere atf- nazar ederseniz (Bir gz atarsan-z) mesut olacam. Daima emr-i devletlerinize intizar eder (emirlerinizi bekler), iki ellerinizi kemli hrmetle perim, mukaddes Paam... Ltife. * ** Ltife Hanm'n, zmir'den Ankara'ya ynelik duygusal seslenileri devam ederken Fikriye Hanm ankaya Kk'nde Gazi Paa'sna her gn biraz daha artan bir sevgi ile balanmaya devam ediyordu. Kendisine byk bir yaknlk ve sayg gsteren yaverler, Fikriye Hanm'n

33

kulana kar suyu karabilecek en ufak bir haberi bile darya szdrmamlard. Zaten Salih Bozok'tan baka zmir-Ankara arasndaki yazmadan haberi olanlar pek azd. Belki de yoktu. Mustafa Kemal, yllardan beri kendisine en saf ve en iten bir duygu ile balandn ok iyi hissettii Fikriye Hanm'n kiiliini incitmeden ankaya'dan Ankara'dan uzaklatrlmas arelerini dnmeye balamt. Bu dnce, bir bakma Ltife Hanm'la evlenmeye karar vermesi saylrd. nk kendisini itenlikle seven iki gen kadnn, Ltife ve Fikriye Ha76 nmlarn ankaya Kk'nde bir arada bulunmalar bir yana, karlamalar bile ho deildi. AK SRGN FKRYE HANIMIN MNH'TEK BUHRANLI GNLER Mustafa Kemal Paa'nn emriyle Fikriye Hanm' in Almanya'da birka ay istirahat etmesi uygun grld. Mnih'te kalaca sre iinde her trl rahat salanmt. Oysa, gen kadnn ii rahat deidli... Siirt Milletvekili Mahmut Soydan'n muhafazas altnda Ankara' ya veda ettii gn, hereyin bittiini ve tm umutlarnn bir serap olduunu ok iyi anlamt. Mnih'te ok buhranl gnler geirdi Fikriye Hanm... Ruhsal bakmdan eni-konu sarslmt. Mnih'te karl bir k gecesi... Darda dondurucu bir souk... Mnih sanatoryumunda, uzun sreden beri tedavi altnda olan bir ak srgn... Hemire Martha'nn getirdii gazetelere dalp gitmi; vatan zlemiyle, Mustafa Kemal zlemiyle dolup taan gzbebekleri... Ve... Bu yorgun, bu hznl, bu zlem dolu gz-bebeklerine taklan bir gazete haberi: Gazi Mustafa Kemal Paa'snn, zmir'in tannm ailelerinden Uakizade'lerin kz Ltife Hanm'la evlendiini aklayan bir haber... O anda dnyalar yklyor Fikriye Hanm'n yreinin stne, diyebilmek iin mutlaka o anda Fikriye Hanm'n yaad ruh halini yaamak yeterli. Ak denilen o yce duygunun bir insana neler getirdiini ve bir insandan neler gtrdn bilebilmek iin ne falc olmaya gerek var, ne de bir psikiatriste... Her insann, tm umutlarn ve tm yaamn bu kutsal duyguya balam her kadnn, o anda duyabile77 cei hisler ne ise Fikriye Hanm da ayn duygularla sarslyor. O geceyi sabaha kadar uykusuz geiren gen ve hasta kadn, ertesi gn doktorlarn tm srarlarna kar koyarak hastaneden kp doru Mnih garna kouyor. stikamet: nce stanbul, sonra Ankara!.. KAPILARI ZORLAYAN AKIN GC Sultanahmet, shak Paa MahaHei, Fikriye Hanm'n yabanc olduu bir semt deil. Yreini dolduran gizli ve byk aknn aclarn zaman zaman blt Memduha (Kule) Ablasnn oturduu Kazasker Hayrettin Molla'nn Kona, onu ta genkzlk yllarndan beri tanr. Memduha ab-la's onun hem eski ev sahibesi, hem de dert orta, srdadr. Sirke'ci garndan trenden inen Fikriye Hanm, doru Sultanahmet'e, shak Paa mahallesindeki bu eski konaa gitti. Tpk yllarca nce olduu gibi. Takvimlerin stnden saysz yapraklar uuo gitmiti. Bu yapraklarla birlikte saysz umutlar, hayaller de uup gitmiti. Ankara'ya gitmek istiyordu Fikriye Hanm. Her ne pahasna olursa olsun, ne yapp yapmal, mutlaka Ankara'ya kadar gidebilmeli, bir kez olsun Mustpfa Kemal Pasa's ile arebilmeliydi. Fikriye Hanm'n Mnih'teki sanatoryumdan kap stanbul'a geldii haberi Ankara'ya hemen ulatrlmt. lk kez yaynlanan aadaki belgelerden Fikriye Hanm'n Ankara'ya hareketine ilikin yazmalar birlikte izleyelim: 78 A V-2 stanbul, 6.3.1923 D 79-2 d Makina banda cevab

34

F 1-158 hemen alnacaktr. Gazi Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine Fikriye Hanm, bugn geldi. Yarn hemen Ankara'ya hareket etmek istiyor. Yksek emirlerinizi beklemekteyim. Adnan Atm 6.3.1923 Ltf Bakanlk zel Kalem Mdr Hayati Beyefendiye Yukardaki ifrenin hemen Paa Hazretleri'ne sunulmasn ve hemen cevabnn verilmesini Adnan Beyefendi rica ediyorlar, efendim. Mac t Ankara, 6.3.1923 ifre: Makina Banda. A V-2 D 79-2a F 1.156 Adnan Beyefendiye Fikriye Hanm'j tedavi iin Almanya'ya gndermitim. Benden izin almadan neden tr stanbul'a gelmitir? Kesinlikle Ankara'ya gelmesine izin veremem. Kendisine gerei kadar para vermitim. Orada otursun ve bana aklama yapsn. Benden izin almadan hareketine msaade olunmamak iin gerekenlere emir buyurmanz ve bildirmenizi rica ederim. Gazi Mustafa Kemal ifreyi kapadm. 6/3 Ltf Ayn gn zmit Mutasarrf (Kk il valisi) Sadettin Bey'e, Fikriye Hanm'n yolculuunun durdurulabilmesi iin, Bayaver imzasyla aadaki ifre ekildi: A V-2 6.3.1923 D 79 2d F 1-157 zmit Mutasarrf Sadettin Beyefendiye Paann yeeni Fikriye Hanm Avrupada tedavi iin bulunurken, Paa'dan izin almadan ve tedavisi bitmeden geri dnmekte olduu anlalmtr, izmit'ten geiinde orada alakoyarak bilgi vermeniz Paa'nn emri gereidir. ifreyi kapadm. 6.3.1923 6.3. Bayaver Ltf Burada, kendi kiisel deer yarglarmzla, bir gerei saptamak istiyoruz: Her insann yaamnda olduu gibi, o byk insann, Atatrk'n yaamnda da sevgisel yaklamlarn nemli bir yeri yeri vardr. ocuk yllarndan lmne kadar, nitelii ve nicelii deiik de olsa, Atatrk de yreinde ak denilen duyguya yer vermi ve yrei bu yce ve gl duyguyla rpnan bir ok gen kzlar ve kadnlar tarafndan sevilmitir. Ne var ki, Atatrk'n gnlnde zaman zaman k-vlcmlanan ak duygular, O'nun, kalbinde taht kuran vatan akndan, millet sevgisinden gl olamamtr hibir zaman. Belki de, kendisinin de ifade ettii gibi, cepheden cepheye komaktan sevmeye ve sevilmeye yeteri kadar zaman bulamamtr. Atatrk'e ynelmi ak duygular iinde Fikriye Hanm, bir doruk noktasdr. Szcklerin tam anlamyla delicesine bir sevgidir b'j. Hibir olayn, hibir gcn skp atamad, hibir engelin kar koyamad, byk bir duygu... byk bir ak... Memleketin eitli yrelerinde ba gsteren byk isyanlar, ana kaynanda sndren ve durduran Mustafa Kemal, Ankara yaknlarna kadar sokulmu byk dman kuvvetlerini durduran ve geri eviren Mustafa Kemal, Mnih'teki sanatoryumdan kaarak 80 Ankara'ya ynelen Fikriye Hanm', tm aba ve nlemlere ramen durduramamtr!.. Gcn, iindeki byk aktan alan Fikriye Hanm, Mustafa Kemal Paa'snn tm kar koymalarna, ilgili ve yetkili bir ok grevlinin ald tm nlemlere ramen, yoluna karlan engelleri teker teker amasn ve Ankara'ya ulamasn bilmitir. ANKAYA'DA TABANCALI BR GEN KADIN: FKRYE HANIM!.. Ankara tren istasyonunda bir paytona binerek ankaya'nn yolunu tuttuu zaman, ne

35

kktekiler, ne de stanbul'daki yaknlar Fikriye Hanm'n gizlice bir seyahate ktn bilmiyorlard. Bilmedikleri bir ey daha vard: Fikriye Hanm bu kez yannda bir de silah tayordu!.. ankaya Kk'nn- bekleme salonuna girdiinde Gazi'nin zel grevlilerinden Bekir avu, Fikriye Hanm' tanm ve hemen koarak uyumakta olan Pa-a'y haberdar etmiti. Gazi Paa, hemen Bayaver Rsuhi Bey'i artarak bu randevusuz ve sebepsiz ziyaretin i yzn renmesini emretti. Bayaver Rsuhi Beyle Fikriye Hanm arasnda u mealde bir konuma geti: Hanmefendi, ltfen Ortakk'te istirahat buy-run!.. Paa Hazretleri uyanp hazrlandktan sonra terifinizi kendilerine arzedeceim efendim!.. Fikriye Hanm direndi: Hayr!.. Burada bekleyeceim!.. Siz herhalde beni tanmyorsunuz... Benim zamanmda burda yoktunuz... Sonra kkte grev alm olmalsnz... Ben yabanc deilim... Gazi Paa'nn ok yaknym... Gen kadn bunlar sylerken bir hayli heyecanl ve sinirliydi. 81 ANKAYA YOKUUNDAN BR SLAH SES GELD: FKRYE HANIM NTHAR ETMT!.. Bir sre bekledikten ve Gazi Paa ile grebilmek umudunu yitirdikten sonra Fikriye Hanm bekleme salonundan ayrld... Kkn kapsna kt ve oradaki bir paytona binerek nakaya'dan ayrlmak zere iken... birdenbire antasn at... Brovnik tabancasn karmasyla kalbine dayayp tetii ekmesi bir oldu. Paytoncu da bir mdahalede bulunamad, kk grevlileri de... Fikriye Hanm'n intihar derhal Gazi'ye bildirildi. Ve gsnden ar yaral oaln gen kadn hemen Ankara Numune Hastanesi'ne kaldrld. ankaya'nn emri ile derhal hastaneye koan ve gen kadnn kurtarlmasna alan Shhiye Vekili Refik (Saydam) Bey'in devreye girmesi de bir ie yaramad. Mustafa Kemal Paa'nm, mutlaka kurtarlmasn emrettii Fikriye Hanm, 24 saat komada kaldktan sonra gzlerini hayata kapad. Yllarca Mustafa Kemal'in akyla arpm bir yrek, Brovnik tabancadan kan mini mini bir kurunla durmutu artk... Fikriye Hanm'n intihar olay gnlerinde Ankara Memleket Hastanesi Bahekimi bulunan Operatr Dr. mer Vasfi Aybar, bu konuda, gazeteci-yazar Hikmet Feridun Es'le yapt bir syleide diyor ki: 1918Ven itibaren aralksz 18 sene Ankara Memleket ve daha sonra Nmuna Hastanesi adn alan hastanenin batabibi ve operatr olmak sfat ile intihar eden Fikriye Hanm' batan aa kadar tedavi etmi bulunuyorum. Ayn zamanda hemen hergn kke, ankaya'ya giden ve Atatrk'n annesi Zbeyde Hanm' tedavi eden bir hekim olmak sfat ile de Fikriye Hanm'la tanklmz ve dostluumuz vard. Fikriye Hanm, intihar ettikten sonra hemen has82 taneye getirildi. Kendisini derhal hususi bir odaya aldm ve tedaviye baladm. Arabasnn iindeki feci intihar olaynda dolay arabacnn adeta dili tutulmutu. Kendisi ile konuup bilgi almak hususunda glk ekiyorduk. Brovvnik tabanca mermisi, sol akcieri byk bir apla delip kalp nahiyesi yaknndan gemi ve bu meyanda kalbin d muhafazasn zedelemiti. lk tedaviyi yapp yaraly istirahate koyduktan sonra rahmetli Doktor Refik (Saydam) Bey hastaneye geldi. anakkale sava srasnda Sahra Salk Mfettiliinde bulunduu zamanda kurulmu eski bir dostluumuz vard. Beni bir keye ekerek: Fikriye'yi ve Mustafa Kemal Paa'nm yanndaki kymetini biliyorsunuz. Paa, olaydan ok fazla zgndr. Aman mer, elimden gelen dikkat ve zeni gster... Bu kz kurtaralm... Gerekirse svire'ye kadar da yollayacaz ...Bir de her gn ayet gerekirse hatta her saat dzenli gzjem notlar ile hastaln gelimesini inceleyiniz ve kimse ile grtrmeyiniz... Dediler.

36

Tavsiyeyi tamamen uyguladm. Hatta birka gece de hastanede yattm. Fikriye Hanm ilk oklardan sonra biraz sakinleti. Yalnz plevre ve pericardede toplanan kanlar yznden nefes darl vard. Fakat bunlarn n alnabilir ve yara kurtulurdu. Ne yazk ki tam bir hafta sonra yksek bir ate baad. Muayene ettik. Tehlikeli bir zatrree!.. ki gn sonra da ld... 83 nc Eim BEN KISKAN BR ERKEM!.. s izmir'de sade bir nikh treni ile dnyaevine giren Mustafa Kemal'e, evliliinden bir hafta nce Bur-sa'da Madam Brod'un otelindeki bir akam yemeinde yle bir soru yneltmilerdi: Latife Hanmefendi gzel mi Paam? Elindeki kadehi yudumladktan sonra bu soruya u karl vermiti: Hanmefendi!. ok gzel olsa zaten ben almam. Ben kskan bir adamm... Ltife Hanm'n zeksn, bilgisini, terbiyesini beendim!.. Atatrk'n krzkardei Makbule Atadan'la uzun sreli mlakatmz esnasnda ayn eyi ben de sordum. Makbule Hanm, bu-satrlarn yazarna aynen u cevab veriyordu: Kskanln bilmem ama ok sertti aabeyim. Ben yumuak bal olduum iin benimle pek takmazd, ocukluunda. Ne dese boyun eerek kabul ederdim. Mendil ileme!., derdi. Peki aabeyciim!.. Kitap okuma!.. Peki!.. Pencereden bakma!.. Peki!.. Komu kz ile grme!.. Peki!.. Evin esiri ben... Ne sylese peki... Ama dier kardeim Naciye yle deildi. Acar bir kzd.. O'nun-la kavga ederdi... Bakardm ki horoz gibi kapmlar. 87 ANKAYA KK'NN GELN : UAKZADE LATFE HANIM O yllardaki ankaya Kk'n smail Habib, Kastamonu'da kan Aksz gazetesinin 24 Temmuz 1922 tarihli saysnda yle tanmlar: Sa tarafta, yolun kysndaki toprak yarn oyul-masyla yaplm, n kapaksz ve st yuvarlak bir ini sobas iine benzeyen, maarams bir otomobil ve araba hangarnn nnde paytonumuz durunca Laz elbiseli bir muhafz nbeti, beri tarafta tek katl yine asl kk gibi beyaz gvdeli ve krmz pancurlu Yaverler Dairesi'ne ismimi gtrd. ki dakika sonra bahede, geni ve renkli bir adrn iindeyim. nsana bir (Ota) hissini veren, atlasnn solgun renklerinden bir tarih kokusu duyulan bu refah adrn iinde kahve, ayran ierek Paa'nn yanndaki misafirlerin ekilmesini beklerken nmde, on adm mesafede duran u kkn mazhariyetini dndm. Evet... 1922'nin ankaya's ite byle... Baheye kurulmu bir adrn bekleme salonu gibi kullanld, yemyeil aalar arasnda adeta bir kartal yuvas... Ltife Hanm, ite bu kartal yuvasna gelin geldi. Ve Ltife Hanm'n ankaya Kk'ne adm atmas ile bir ok ey de yava yava deimeye balad. Mustafa Kemal Paa, evlenmeden nce niin evlenmediini soranlara yle diyordu: Evli olmak benim iin, millet ve memleket lehine icabnda byk fedakrlklar gze almay kaytlar, zincirler... Yerine gre insann enerjisini krar. Ben mcadele adamym... Hibir kayt altna girmemek isterim... Ve imdi... Ltife Hanm'n ankaya Kk'ne gelin gelmesiyle O byk insann gnlk yaamnda bir takm kaytlamalar, ya da snrlamalar balayacak gibi 88 grnyordu... ama... bakalm ankaya'daki kartal yuvasnn, alabildiine zgr ve bamsz kartal, bu yeni dzenlemelere uyabilecek miydi... GAZ PAA'NIN BALAYI

37

Kav 50 kuru... Bop yz para... Ankara'dan Toroslar'a doru yol alan zel tren gecenin karanl iinde kara bir ylan gibi akp gidiyor... Treni bir kompartmannda st ste konulan bavullardan oluturulmu uyduruk bir masa etrafnda drt kii -yolculuun monotonluunu gidermek iin-poker oynuyorlar: Konya mebusu Refik (Koraltan), Kl Ali, smail Habib ve Bayaver Salih Bey... Tarih, 12 Mart 1923... Gnlerden Pazartesi... Gazi Mustafa Kemal Paa, kars Ltife Hanm'la yurt gezisine kyor... Bir bakma-bir balay gezisi denilebilir... Ltife Hanm, ilk kez peesini takmadan, yzn ak brakarak kyor erkeklerin karsna. Geziye katlan maiyet erkn, birka ay ncesini, 4 Ocak 1923 Cuma akam Azerbaycan Sefaretindeki bir ziyafeti hatrlyorlar. Cebeci'de ahap, eski bir Ankara kona... Azerbaycan Sefareti buras... Sofra alabildiine kalabalk. Aaolu Ahmet Bey, Yunus Nadi, smail Habib ve daha birok sekin kiilerin evreledii sofrada tm gzler Mustafa Kemal Paa'ya evrilmiti o akam. Evleniyorum!... Gerek mi Paam? Gerek efendim... Gerek, kat'i ve mukarrer! Aaolu Ahmet Bey, ekine ekine sormak cesaretini gsteriyor: zmir ftihinin kalbini fetheden bu bahtiyar kim acaba? 89 Mustafa Kemal Paa, baklar ile sofradakilerin gzbebeklerini taradktan sonra cevap veriyor: zmirli bir kz!... Ve ilve ediyor: Ben sadece evlenmi olmak iin evlenmiyorum!.. Vatanmzda yepyeni bir aile hayat yaratabilmek iin nce kendim rnek olmalym... Kadn byle umac gibi kalabilir mi? Souk bir Mart gecesi Ankara'dan hareket eden zel trenin sekin yolcular, ite bu geceyi ve Gazi Paa'nn bu szlerini anmsyorlard o bavullardan oluan poker masasnn banda. Birden bir hareket oldu... Bir ses nlad kulaklarnn dibinde: Oooo, bakn u beceriklilere!.. Hi yoktan masa da yapmlar!.. Bu, Gazi Paa'nn sesiydi. Kl Ali ile arkadalar ktlar toplamaya alrken O mni oldu. Yooo, dedi. Devam!.. Ben de oynayacam!.. Ertesi gn... Pr prl gneli ve aydnlk bir bahar havas var Toroslar'n tesinde. Tren Adana istasyonuna girdiciinde her taraf taklarla, bayraklarla donatlmt. Kadn-erkek, oluk-co-cuk, tm Adanallar, tm Cukurova'llar yollara dklmlerdi... Gazi Pasa'y ve karsn grebilmek iin... O'nun Balay Gezisi bile bir devrim gezisi, bir rnek olma, ders verme gezisiydi. Ltife Hanm, ban evreleyen ve enesinin altndan omuzlarna kayan bir fular balamt. Yz tamamen akt.. Ayaklarnda zarif botlar vard. Mustafa Kemal Paa, banda kaloa, bovnunda beyaz frenk gmlei zerinde zarif bir ekilde duran kravat, takm elbisesi ile, her zamanki gibi pek kt. Ak renk kruvaze bir pards giymiti. 90 Halkn arasnda geerken bastonunu sol koluna atyor, sa eliyle yediden yetmie kendisine muhabbet gsterileri yapan ukurova halkn selamlyordu. BENM OLMADIIM YERDE KARIM DA BULUNAMAZ imdi Adana'da Atatrk Mzesi olarak kullanlan bina, o srada Mustafa Kemal ile eine konut olarak tahsis edilmiti. Seyhan Nehri sahilindeki bu muhteem konak, o gece tarihi bir gn yayordu. Havai fiekler... Fener alaylar ...Renk renk klar... Bayraklar... Ve maheri bir kalabalk... Adanal hanmlar, Ltife Hanm' bir yerde arlamak ve konuk etmek iin davet ettikleri zaman Mustafa Kemal Paa, hem inklp bir lider, hem de yeni evli bir aile reisi gibi konumutu: Benim bulunamayacam yerde karm da bulunamaz!..

38

Bu, haremlik-selmlk alkanln srdrmekte olan bir topluma ilk uyardr. Gazi, eiyle yapt bu gezide halka rnek olabilme abas ile halkn t iine girmiti. Latife Hanm, ev resindeki kyllere, iftilere, ocuklara ikolata ikram ediyor, Gazi Paa sigara datyor, herkesle yarenlik ediyor ve onlarla btnleiyordu. LATFE HANIMIN LK MDAHALES KADEHLERN SAYISIYLA BALADI!.. Ltife Hanm, phesiz, Mustafa Kemal Paa'sn ok seviyordu. O'nun, bata sal olmak zere, tm mutluluunda kendisini sorumlu sayd iin ie, Ga-zi'nin iki kadehlerinin saysn snrlandrmak niyeti ile balamt. 91 Adana ...Mersin... Tarsus... Tm yolculuk sresince bunu dnyordu Ltife Hanm. Ne yapp yapp iki sofralarnn miktarn azaltmal, ya da kadehlerin saysn Paa'y incitmeden snrland rabilmeliydi. Gazi Paa ve maiyeti, bir hafta sonra Konya'ya gemiti. eitli ziyaretler... Toplantlar... Davetler birbirini izledi. Anadolu Ajans'n temsilen gezileri izleyen nl yazar smail Habib de maiyet erkn arasndayd. Paa'nn nutkunu temize ektikten sonra kendisine gstermek iin konaklad yere giden smail Ha-bip, O'nu Ltife Hanm'ia birilkte babaa istirahat ederken buldu. Gerisini kendisinden dinleyelim: Nutkun tutuluunu ve yazln nezaketi icab bermutad beendi. Fakat bu sefer fazla beenmi grnerek, iltifatn madd bir cemile halinde de gstermek ister gibi, karsna dnp: ocua bir kadeh getirsinler! dedi. Tabii ben ortada bir vesileydim. O, bununla kendi arzusunu izhar ediyordu. Ltife Hanm, belli O'na mmkn mertebe frsatlar icad ederek iirtmemek iin elinden geleni yapmaya alyor. Afyon'a hareket edeceiz diye btn ieleri trene yollamtk!., dedi. Vay sen misin bunu syleyen... yle bir grleyi grledi ki... Nasl olurmu efendim, insan misafirine kar da m?.. Ne misafiri?.. Benim vazifem, getirip nutku okumak, tasvibini aldktan sonra da gtrp telgrafhaneye ektirmek. Ortada msiafir yok ama, O'nun ruhunda volkan var!.. Ve... Ltife Hanm'm tm feraseti, dikkati, Gazi Paa's zerinde titreyen duyarl boa gitmiti yi92 ne... ieler alm, kadehler doldurulmutu hereye ramen... BR R OKUSANA LATFE! mek zevkini kstlama abasna ramen karsna byk bir sayg duyuyordu. Ltife Hanm'm kltrn, grgsn, bilgisini evresindekilere de gstermek, Trk kadnnn yalnz peesi alm ba ile deil, bann iindeki kltrle de byk yarnlara hazr olmas gerektiini ihsas ettirmekten geri kalmyordu. Latife, Byron'dan bir iir okusana!.. Mnasn anlamasak bile ahengi houmuza gidiyor!.. Latife Hanm'm okuduu ngilizce iir zevkle dinledikten sonra bu kez yle diyordu: Hadi bir tane de Victor Hgo'dan oku da, bari mnasn da anlayalm!.. Bu kez Hgo'nun bir iiri dklyordu Ltife Hanm'm Franszca'y ok,iyi telaffuz eden dudaklarndan... KEMAL PAA KARISINI AIK GEZDRYOR PROPAGANDASI MUHALEFETN SLAHI OLMUTU Politika... Ve de Muhalefet... Her lkede, her ada kurallar pek deimiyordu... Partiler, politikaclar ve insanlar, baarlarn ekemedikleri deerleri ypratabilmek iin her areye, her yola bavurmaktan geri kalmyorlard. ocukluundan bu yana scak bir aile hayatnn dnda ve uzanda yaayan Gazi Paa, eiinden henz adm att Evlilik messesesinin havasn doya doya teneffs etmeye frsat bulamyordu.

39

Bir yanda kesintiye uarayan Lozan Konferans.. Bir yanda smet Paa'nn kiiliine ynelik iddetli muhalefet: Trkiye Byk Millet Meclisi iinde kinci Grup adyla ahlanan milletvekilleri... Parlamento 93 iinde balayan anari... ismet Paa'y boy hedefi aan, ancak U nun kiiliinde Gazi Paay da ypratmaya alan kulis dedikodular... ti Latife Uaklgil'le birlikte Konya gezisinden Ankara'ya dnen Gazi Paa, Meclis'teki muhalif grubun seviyesiz dedikodularndan son derece zgn. Byk kurtarcnn ei Latife Hanm'la rportaj yapmak zere kendilerinden Konya gezisi srasnda sz alan gazeteci smail Habib o gnlere ilikin anlarnda yle der: ... Ankara'ya geldiimizin ikinci gn ve ikindi' styd, ben Meclis'teydim, bir iki saat evvel kk mesai odasnda Gazi'ye nutuklarndan birini okumutum. Koridorda dolarken ofr yanma geldi, bir gn evvel de ankaya'ya gtrd iin beni tanyor: Buyrun, Hanmefendi otomobil gnderdi! Peki, geliyorum!.. Gazi'den tekrar izin istemeye hacet yoktu, izin drt, be gn evvel Konya'dayken verilmiti. yleyken mademki imdi buradadr, kendisine ihtiyaten haber vereyim, dedim. yi ki haber vermiim, iyi ki... eri girip de meseleyi syleyince masadaki evrakn yannda duran kalnca bir zarf, sanki ben onun iinde ne olduunu biliyormuum gibi, eliyle iaret ederek: Brak be ocuum!.. dedi. Baksana ne propagandalar yapyorlar. Seyahatte alnm fotoraflarmz bylterek (Karsn ak gezdiriyor) diye en cra yerlere kadar datmlar!.. Mustafa Kemal gibi duygulu ve kskan bir erkein, muhalefetin bu tr sylentilerinden ne denli zldn, incindiini tahmin etmek zor deil. Gerekten yle miydi? Latife Hanm, kocas ile yapt gezilerde ak m giyiniyordu?.. Diz kapana kadar rugan izmeler... Bacaklarnda svarilere zg klot pantolon... Omuzlarn94 da dizlerine kadar uzayan bir ceket... Ceketin altnda boynuna kadar kapal gmlek... Klot pantolonun zerine, belden topuklar stne kadar uzayan nden yrtmal bir etek... Ellerde eldivenler... Basnda, kandan enesine kadar yznn kk bir blm dnda her tarafn (Salarn, kulaklarn, boynunu) kapayan bir ba rts... Hatt, eer mevsim biraz serince ise, tm bu giysilerin zerine omuza alnm yakas krkl, ok uzun bir manto, ya da pelerin... Eletirecek baka bir yn bulamaynca einin giysilerini polemik konusu yapan 1923 yl muhalefetinin incitmeye alt Gazi Paa, byk devrimlerin eiinde, Latife Hanm' elbetteki kara arafn iine sokamazd. O, siyasal muhaliflerini ok iyi tanyordu ama, bir ksm politikaclar nklap Gazi Paay ve O'-nun uygarla ynelik dncelerini tanmyorlard. LATFE HANIMIN CAMKAYA'DA GERD OK MUTLU GNLER zmir'in tannm ailelerinden Uakizde Muammer Bev'in talihli kz Ltife Hanm, aelin oe'dini ankaya Ksk'nde mutluluaun doruk nokta^nd^'d. Byk kurtarcnn evresini kendine gre dzenlemeye, ynlendirmeye alyor: yatl okudunu comkkk a imlerinden bu yana annesinden, kzkardeinden ve tm yakn'armdan uzak kalm Mustffa Kemal Paa'sna itenlik dolu bir aile havas teneffs ettirmeye alyordu. zmir, uzaklarda kalmt Ltife Hanm ic'n. Annesi Adviye Hanm, babas Muammer Bey, kzkardesle-ri Rukiye ve Vecihe, zaman zaman Ankara'ya geliyorlar, ankaya'da kzlar Ltife'nin ve damatlar Gazi Mustafa Kemal Paa'nm konuu oluyorlard. Kkn arka tarafnda eitli meyve aalaryla 95 dolu byk bir bahe vard. O gnn olanaklaryla bah cenin iinde ve evresinde genie yollar alm, bekleme salonu niteliinde bir adr, kkn hemen yanbana kurulmu, kk evresinde yaplacak geziler iin payton arabalar gcr gcr boyanm ve ci-Ialanmt.

40

** Gazi Paa'nn bir ok atlar vard. Ancak O, Sakarya adl atn dierlerinden daha ok seviyordu. Sakarya, boylu-poslu, aya sekili, aln aktmal, ok hassas ve gsterili bir hayvand. Latife Hanm, kimi zamanlar bu ata biniyor, ankaya evresinde gezintiler yapyor, kimi zamanlar da elinde bastonu, omuzunda pelerini, meyve aaclar-nn arasndan geen glgeli yolda sabah yrylerine kyordu. Gen evliler, konuklarn da yanlarna alarak ankaya Kk evresinde ksa gezintiler yanyorlar, ailece yaplan dost ziyaretlerini kabul ediyorlar ve onlar kkn bahesinde birikte qezdiriyorard. Memleket, Cumhuriyet'in eiindeydi. Latife Hanm da mutluluun eiinde. 1923 ylnn yaz sonlaryd. izmir'den ziyaretine gelen ailesi, Latife Hanm' in mutluluuna katmerli mutluluklar katmt. Gazi Pasa'nsn baldz Vecihe Hanm, cins ve a-zel atlarn ektii zarif paytonlarla kk evremde ksa cezintiler ysovor. atlan bizzat vnetivor, araba-y tek bana kullanmasn rendikten snnra rlq konuklar paytonlarla gezdirmekten byk bir zevk alyordu. Bu satrlar yazarken o yllardan kalma fotoraflar dnrvor masamm zerinde. Mustafa Kemal'in ok eski dostu Fethi fOkyar) Bey'in. esiyle birlikte Oankaya'va yaotklar bir ziyareti grntleyen fotoraf en ilgin olan: Resimde 96 4 kii var. Fethi Bey, ei, Gazi Mustafa Kemal ve ei. Hanmlar oturmular, beyler ayakta ve hanmlarnn yanbanda... ankaya Kk'nn bahesindeki atal bir aacn nnde ekilmi fotoraf... Ltife Hanm, resmin sol yannda, siyah giysiler iinde, ak renk bir sandalyeye oturmu... Kocas Mustafa Kemal, hemen yanbanda... Koyu renk kruvaze bir elbise giymi... Ceketin altnda krem rengi k bir yelek... Yelein bir cebinden dier cebine gemi ksa bir altn zincir... Ceketin yaka cebinde desenli bir mendil... Bu gnlerin modasna uygun kk yakal frenk gmleine balanm koyu renk bir kravat ve yine bu yllarn modasna uygun kravat inesi... Salar arkaya dz taranm... nce dudaklarnn stnde gr ve kumral bir byk... Bir elini arkaya balam ve hibir yoruma a kolmayan sakin, rahat baklarn objektife evirmi, dier elini karsnn oturduu sandalyenin arkalna koymu, tam bir aile reisi. Fethi (Okyar) Bey'in ei ise, o gnn koullarna, daha dorusu Gazi Paa muhal:flerinin grlerine gre daha ak(!) giyimli: Salarn bere gibi saran bir apka, ya da koyu renk earp. Omuzunda ipekli, parlak kumatan yaplm bir pelerin. Pelerinin altnda st iek desenli ak renk bir elbise, ak renk ipek oraplar... Ak gerdanndan gsne doru sarkan fndk byklnde boncuklardan, ya da talardan olumu sk bir kolye... Ve yanbanda siyah kruvaze takm elibesesiyle, bir eli cebinde, dier eli einin oturduu sandalyenin arkalnda Fethi Bey... Bu aile fotoraf, Gazi Paa-Ltife Hanm cif+inin evlilik yaamndan memnun ve mutlu grndkleri gnler; nnintleyen en nemli belgelerden biri. Mustafa Kemal'in numhurre'<i olmadan nce aile reisi olduu o gnlerde evlilik yaamndan neler umduunu, neler beklediini kesinikle bimemiz 97 olas deil ama, her insan gibi O'nun da yreinde ailesel beklnetilerin yer ettiini tahmin edebilmemiz g deil. BR OCUUM OLSAYDI COK BYK SEVN DUYACAKTIM Mustafa Kemal'in ocukluk arkadalarndan Asaf ilbay, anlarnda bu konuya k tutan gzlemler ve tesbitler sunmaktadr: Atatrk Orman iftlii'nde bir gece... Sofrada Ne'et mer, Asaf lbay ve dier konuklar... Bir taraftan kadehlerini yudumluyorlar, te yandan eitli memeleket meseleleri ve gnn konular zerinde gr al-verisinde bulunuyorlar. Gncel ve ok nemli konular arasnda zel ve kiisel konular da yer alyor zaman zaman.

41

Gerisini Asaf lbay'dan dinleyelim: Mustafa Kemal, baklarn Ne'et mer Bey'e evirdi: Bir ocuum olsayd ok byk bir sevin duyacaktm. Milletime benden sonra, benim neslimden, bana benzer bir evlat brakmay ok ioterdim. Profesr, bunu aresi yok mudur?.. Ne'et mer Bey glmsyordu... Eim sze kart: Paam, dedi, bir deil, birka evladnz olmalyd. Belki birisi bir nebze size benzerdi. nk Paam, size benzemek o kadar g bir ey ki!.. Mustafa Kemal'in gzel gzleri uzaklara, derinlere dalmt... Bir baka gn... Bir balo gecesi... Gazi Paa'nn oturduu masann evresi vine renkli bir kalabalkla evrilmi... Balonun davetlileri aileleri ile birlikte bu masann nnde geip O'na sayg 98 ve sevgilerini sunuyorlar ve kendilerini takdim ediyorlar. Gerisini yine Asaf lbay'dan dinleyelim: Ben de eim ve kzm takdim ettim. Paa ayaa kalkt, bize yer gstermek ltfunda bulundu. Oturduk. Kzm Bedia'ya bakt ve sonra adn, yan sordu kzmdan. Onalt yanda olduunu syledim. Gazi Paa, evresindekilere dnerek: Asaf ile bir mahallenin ocuuyuz!., dedi. Beki de ayn yatayz... Demek ben de vaktiyle evlenmi olsaydm, onalt yanda ocuum olacakt!.. ok duygulanmt. Gzlerinin nemlendii grlyordu. Eim ayaa kalkt. Paam, btn mllet sizin ocuklarnz!., dedi. Doru... te ben de bununla teseli buluyorum... Evet, milletim san olsun!.. Ve bir an sonra ilave etti: Belki benim ocuum olmadnda bir hikmet vardr. ok sevdiim bir tay'mn lmnden o kadar mteessir olmutum ki gnlerce acsn unutamadm... Yemek yiyemedim... Ya ocuumu kaybetmi olsaydm, ne olurdum, bilmem!.. Ayn kaynaktan tesbit edilen bu iki nemli hatra aka gsteriyor ki Mustafa Kemal, Cumburreisi olmaktan ok daha fazla bir aile reisi, bir baba bir e olabilme zlemi iindedir. PORTEKZL GEN VE GZEL KADIN BALO GECES BRAZ IMARIKTI Hl merak edenler vardr: Mustafa Kemal'le Latife Hanm niin anlaamadlar? diye... Bu sorunun yantn tek cmle ile zetlemek mmkn: Koskoca bir milleti ynlendirmeye ve y99 netmeye muktedir bir nder, einin egemenlii altna giremezdi... Burada bir parantez aalm ve Portekizli gzel Madam Hanses'i dinleyelim: ...Bir akam Mustafa Kemal Paa ile Glcemal vapurunda verilen bir baloda bulunuyorduk. (Ekselansn bana kar byk bir tevecch vard. Bir aralk dalm, yere bakyordum. Birdenbire: Madam!., dedi. Aka yakalanm bir kadn gibi ne dnyorsunuz yle derin derin?.. Ben, o zaman nereden aklma esti bilmiyorum, anlalan dilimin ucuna kadar gelmi olacak ki, dnmeden hemen cevap verdim: Paam, dedim, Babakannzn dudaklarndan eksik olmayan u sempatik gllerine hayran oldum. O kadar gzel bir erkek gl ile glyor ki... Mustafa Kemal Paa o zanman dnyada hibir zaman eine rastlayamayacam kadar harikulade gzel bir mavi ile parlayan ak renkli gzlerini bana evirerek: Madam, dedi, Babakanmn gllerine hayran olmusunuz, benim de belki dansmdan holanrsnz... Msaade ederseniz bu valsi beraber yapalm!... Kalktk ve birlikte dnmeye baladk. Ben o zaman ok gen ve ihtimal biraz da martlm bir gzel kadndm. Nereden iime o heves dodu bilmem, baladm dansta Paa'y ben idare

42

etmeye... Bir defa bakt, ses karmad... Bir daha bakt, yine ses karmad... Nihayet ncsnde birdenbire durdu. Hiddetle deil, ama ciddiyetle gzlerini bana evirdi: Madam!., dedi. Bir erkekle bir kadn yanyana bulunduklar zaman idareyi erkee brakmak en doru harekettir. ocukluk ite... O'nun bu ikazna ramen ben byk bir cesaretle u karl verdim: 100 Paam, msaade ediniz de bir defa da ben sizi idare edeyim!.. Kzmad... Bilakis glmeye balad... Madam!., diye fsldad... Bir memleket idare edeni, bir kadn idare etmeye kalkarsa, o memleket... Cmlesini bitirmeden ilave etti: Gelin biz yerimize oturalm sizinle!.. * ** Kiiliine, onuruna ve prensiplerine bu denli dkn bir insann, gnlk yaantsnn her annda yarataca inklplarn dnsel hazrln tasarlayan byk bir nderin kars olmak, Ltife Hanm iin elbette byk bir handikapt. O'nu bu ynleriyle deil, sadece aile reisi sfatyla derlendirmek mmkn olamazd. Zaten Ltife Hanm da bu byk nderin saln ve dzenli bir yaam erevesi iinde daha byk atlmlara ynelmesini n plnda tutmu olmal ki Gazi Paasn belirli snrlar iine ekmeye ayordu. Tpk Portekizli gen ve gzel Madam Hanses'in dansta O'nu idare etmeye kalkmas gibi... 11 Eyll 1924 gn Mudanya'dan hareket eden Hamidiye gemisi, stanbul limanlarna uramadan Karadeniz'e almt. Gemide Gazi Paa, ei Ltife Hanm... Yaver Salih (Bozok) Bey ve ei Pakize Hanm... Fuat (Bulca) Bey ve ei Sabiha Hanm ile dier Maiyet erkn vard. Ltife Hanm, sofra hayatn snrlandrma denemelerinde baarl olamamann zgnl iindedir. Mustafa Kemal, kayt-kuyut altna alnabilecek bir koca deil. Oysa Ltife Hanm elbette ok iyi niyetlerle ankaya'nn zgrlk ve bamszlk k kartaln evlilik denilen kafesin erevesi iine sokmaya almaktadr. 101 Huzursuzluk ve geimsizlik belirtileri yava yava evreye yansmak zeredir. LK GEMSZLKLER SONUCU YATAK ODALARI AYRILDI Samsun limannda toplanan byk kalabalk arasnda Gazi Paa'ya iten sevgi gsterilerinde bulunan gen kzlar ve hanmlar da vardr. Ltife Hanm, zellikle gen kzlarn ve gen hanmlarn kocasna gsterdikleri ar sevgiyi, kadnca duygulanlar iinde deerlendirmekte, kskanmaktadr. Mustafa Kemal, Samsun'dan Erzurum'a, oradan da Sarkam'a geer miyetiyle birlikte. Ltife Hanm'la aralarnda balayan gerginlii evreye sezdirmemek iin byk bir zen gstermektedir. 7 Ekim 1924 akam, Ordu Kumandan Ali Sait Paa'nn Gazi Mustafa Kemal Paa onuruna verdii bir ziyafette Ltife Hanm'n fkeli davranlar, yalnz kocasnn deil, ayn zamanda tm davetlilerin dikkatini ekecek kadar belirginlemiti. Mustafa Kemal, byk bir znt ile sofradan kalkt. O gece Ltife Hanm ayr bir odada, Gazi Paa ayr bir odada istirahat buyurdular. Yatak odalar ilk kez ayrlmt. Evlilik ats yava yava atrd-yordu. O gece Ltife Hanm iin yaamnn belki en uzun gecesiydi. Mustafa Kemal Paa'nn da rahat ve gzel bir gece geirdii elbette dnlemezdi. Ertesi gn, 8 Ekim 1924 sabah, konvoy Erzurum'a dnecekti. Arabalar hazrland. Gazi Paa, Ltife Hanm'n zgn ve huzursuz haline aldrmadan arabann kapsn at ve Ordu Ku102

43

mandan Ali Sait Paa'nn hanmna dnerek, sandaki yeri gsterdi: Naciye Hanmefendi, ltfen buyrun!.. Arabann n tarafna da Bayaveri Rusuhi Bey'le Salih Bozok oturunca otomobil hareket etti. ' Ltife Hanm donup kalmt. Umum Ktip Tevfik Byklolu'nun arabasna binerek konvoyu izlemek zorunda kalan Ltife Hanm, artk hereyin bittiini ok iyi anlamt. zgn ve pimand ama olan olmutu bir kere... Konvoy Erzurum'a ulatnda Gazi Paa kesin kararn oktan vermiti: Bu evlilik artk yryemeye-cekti... O geceyi Erzurum'da, kar-koca yine ayr ayroda-larda geirdiler. Gecenin ilerlemi bir saatinde Gazi Paa, yaveri Salih Bozok'u ard: Yarn Ltife Hanm' Ankara'ya gtreceksin! dedi. Hkmete de durumu bildiren bir yaz yazdm. Ayrlmamz iin gereken -muamelenin yaplmasn istedim!.. Ertesi gn, maiyet erkn arasnda bulunan Kl Ali'yi de, ei Ltife Hanm' Erzurum kaplcalarna kadar uurlamaya memur etti. LATFE HANIM YOL BOYUNCA DURMADAN ALIYORDU... Karsndan kesinlikle ayrlmaya karar veren Gazi Mustafa Kemal, iinde bulunduu ruh haline ramen kibarln ve incelii brakmad. Eini bizzat arabann kapsna kadar uurlamak ve kendsine Bon Voyages! demek nezaketini gsterdi. Yuvalarnn temelinde byk harc bulunan yaver Salih Bozok, yol boyunca Ltife Hanm' teselli etmeye alt. Yol boyunca Ltife Hanm durmadan alad. Ve 103 hem Salih Bey'e, hem de Kl Ali Bey'e, bu yuvay yklmaktan kurtarmalar iin yardmc olmalarn rica etti. sterlerse Gazi Paa'y teskin edebilirler, ayrlma kararnda caydrabilirler ve kendisine son bir ans tanyabilirlerdi. Nitekim tandlar da... Tm arlklarn koyarak, ok duygulu ve ince ruhlu bir ina olan Gazi Paa'nn fkesini teskin ederek, Ltife Hanm'a yeni bir ans tannmasn saaldlar. Ama tm abalara ramen bu evliliin srmeyecei her halinden belli oluyordu. Latife Hanm, kendisine tannan son ans da kullanm, ancak baarl olamamt. Ali Kl hatralarnda bu baarszln nedenlerini ylece zetler: ... Asl talihsizlik iki mizacn yaratl itibariyle birbirine uyamamasndan domutur. Ltife Hanmefendi, Gazi Mustafa Kemal ile evlendikten sonra O' nu btn milletin mal bir adam olduunu unutarak tamamen kendisine hasretmek istemi, hatt zaman zaman tahakkm andrr haller alm, bu haller neticede Gazi'yi mkl durumlara drerek ayrlmak kararn vermeye mecbur brakmtr. Ltife Hanmefendi, kadn olarak, kocasn tamamen kendisine ait grmekte haksz myd? Kadn olarak belki kendi ynnden haklyd. Fakat Gazi Mustafa Kemal'in kars olarak, O'nu millete mal olmu bir adam olduunu da dnmesi gerekirdi. Mustafa Kemal'in, evlilik messesesi ve kendi evlilii ile ilgili - Ltife Hanm'dan ayrldktan ok sonra Dolmabahe Saray'ndaki bir zel sofrasnda yapt aklamada da, Kl Ali'nin gzlem ve izlenimlerini dorular niteliktedir: Evilikte kadnn her arzusunu yapmak ok g. Mesela siz kitap okumak istersiniz. O o esnada kitap okumanz istemez. Bizim evliliimizde de bu eit anlamazlklar ok olurdu. Asl tuhaf, Ltife Hanm be104 nim kendisinden ayrlabileceimi hi tahmin etmezdi. Bir gn bu ihtimal sz konusu olunca bana: Nasl olur?.. Dnyann tand Mustafa Kemal, dnyann nnde eini nasl boar?.. diye ayrln deta imknsz olduunu sylemek ..istemiti. Meer Ltife Hanm, formalitelerin, vaziyetimden dolay nerede ise imknsz olacan dnrm. Kendisine:

44

 Gayet basit! dedim. yle bir vaziyet olmasn istemem!.. Fakat ayet mecbur kalrsak, zile basarm, Umumi Ktip Tevfik Bey'i arrm. Anadolu Ajans'na iki satr vererek, Gazi, Ltife Hanm'dan ayrlmtr, derim. Ve i olur biter. Latife Hanm bu cevabma kar hayretler iinde kalarak: Bu kadar basit mi? diye sordu. Ben de: Evet, bu kadar basittir! dedim. * Ankara'da geen gnler anlamazl giderek ke-. Can skc olaylar birbirini izliyor, Mustafa Kemal'in Ltife Hanm'a gsterdii anlay ve hogr, tatsz tartmalar ve olaylar bir trl nleye-miyordu. Bir gece... ankaya'daki sofrann konuklar dalp gitmiler, Gazi Paa biraz hava almak iin baheye km, kkn kapsnda dinleniyordu. Ltife Hanm, balkondan aaya seslenerek, vaktin ok getiini, artk yatma saatinin geldiini ihtar ediyordu Gazi Paa'sna. Etrafta nbeti askerler ve kk personelinden grevliler vard. Mustafa Kemal, einin balkondan sesleniine ve kendisini kk personeli iinde ikaz edi ekline ylesine zld, ylesine incindi ki, bir an iin ne diyeceini kestiremeden Orta Kk'e geti. 105 Biraz sonra yatandan kaldrlarak kke davet edilen Kl Ali ve Salih Bozok, Gazi Paa'nn yanna gittiklerinde O'nu bir kanapenin zerine elbiseleri ile uzanm ve ok zgn bir durumda grdler. MARMARA KK'NDE GEEN UYKUSUZ GECENN SABAHI Gazi Paa o geceyi Marmara Kk'nde sabahlayarak geirmeye alt. ok zgnd. Bu ie artk bir son vermenin zaman gelmiti. Bu evlilik yrmeyecekti. zgn ve uykusuz gecenin sabahnda verdii boanma karar bu kez kesindi. Artk hibir ey, hibir gzya ve szlanma, O'nu kararndan dndremeye-cekti. Gereken yerlere gereken emirler verildi. Ltife Hanm'n yaver Muzaffer Bey'le birlikte zmir'e gnderilmesi iin gereken hazrln yaplmas ve Siirt Mebusu Mahmut Beyin de durumu Ltife Hanm'a tebli etmesi kararlatrld. Ltife Hanm, Ankara Gar'ndan, bir daha dnmemek zere izmir'e hareket ederken, ac ve tatl htralarn iine gmd bir evlilik yaamn, gzyalar ile noktalyordu. 106 Drdnc Blm BALDIZININ GZ LE ENTES MUSTAFA KEMAL Mustafa Kemal'in ksa sren evlilik yaamna ilikin anlar, tm ayrntlaryla saplamak olanaksz. Ltife Hanm, o byk insanla ilgili anlarn bir sr olarak son nefesine kadar iinde saklad. Kendisini konuturmak iin gsterilen btn abalar bouna gitti. yle diyordu Ltife Hanm: Atatrk'e ait bir eser yazmak istedim. e, btn dnya byklerinin hayatn tetkikle baladm. Onlar okuduka ve tandka Atatrk gzmde daha ok byd. En nihayet una kani oldumki Atatrk yazlamaz anlatlamaz... Ltife Hanm'nkardei Vecihe lmen, uzun bir zaman diliminden sonra da olsa, enitesi Mustafa Kee-mal'le ilgili bir ksm anlarn aklamaktan kendini alamad. 10 Kasm 1984 tarihli Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan bu anlarda Gazi Mustafa Kemal Paa'nn baldz Vecihe lmen, yazar Yaln Pekenjn kendisine ynelttii sorular yle yantlyor: Sayn Vecihe lmen, Atatrk'le ilk karlamanz anlatr msnz efendim? Bundan evvel msaade ederseniz, i o noktalara nasl geldi onu izah edeyim. Babam Uakizade Muammer Bey, zmir'de 1922'de zmir istirdatn mteakip aileyi toplayp

45

Fransa'ya gtryor. Bunun da nedeni, dedem Sadk Bey'den beri ailemizin zmir erafndan oluudur. gal kuvvetleri babam tazyik ediyorlard. Teriki mesaiye zorlayarak babamn etkisinden faydalanmay dnyorlard. Bu srada da bir kardeim ok rahatszd ve svire'de tedavisi yaplyordu. Doktorlar kendisine deniz havas vermiler. Babam, Yunanllarla teriki mesai yapmamak iin bizi 109 topluyor ve Marsilya'ya gtryor nce. Sonra deniz kysnda olduu iin spanyol hududunda Biarritz'e yerletiriyor. Latife, benden8 ya bykt. 1900 doumlu olduuna gre 22 yandayd ve Paris'te Sorbonne niversitesi'nde siyasal bilgiler ve hukuk okuyordu. Ben de liseye gidiyordum. 9 Eyll'de Atatrk zmir'e girince ve dman denize dklnce, babam bu sefer Ne var ne yok toplEyn .vatana dnyoruz dedi. Kalktk dndk. zmir yangn olup bitmi. 9 Eyll'de yaktlar biliyorsunuz. Biz 14 Ekim'de yurda dndk... Atatrk'le tanmanz ne zaman oldu? Kasm 1922'de sanyorum... Kasm'n ortalarnda. Nasl oldu bu tanma? Onun da hikyesi uzundur. Atatrk zmir'e girince, Bakumandanlk Karargh olarak kullanacar bir yer aram... Buca'da saray gibi bir ngilizin evini gstermiler. Her tarafta geyik kafalar falan... Ben burada oturamam demi... Kordon'da bir ev gstermiler... Bu ev imdi mze oldu. Oras da biraz kokar... Beenmemi... O srada zmir Belediye Reisi olan zat, benim dedemin ktibi Halim efendiye telefon etmi. Sizin kke gidebilir miyiz? diye... Tabii babama bile sormadan bastne demiler... Atatrk de Hemen imdi gideHm demi, yani evde-kilerin haberi olmadan Atatrk kordondan kalkp Gztepe'ye bizim eve geliyor. Yannda rahmetli Cwt Abbas, yaveri Resuhi Bey ve Salih Bozok var. Evde de hi kimse yok. Yalnz usaHar, bir de dadn . Nereye gitmi evdekiler? Mesela Latife Hanm nerede? Herkesin ii var. Latife Hanmefendi de bir ada var onu adamaya gitmi. Bu da enteresandr. Biz Fransa'ya gitmeden nce, Latife, rahmetli Ali Rza Bey'e bir mektup yazyor. Mektup mealen yle: Buralar dman igal etti ama, Mustafa Kemal yle yapecak, memleketi kurtaracak, kurtuacaz qibi. Bu mektup Yunanllarn eline geiyor. Latife'yi tevkif edip 110 yine bizim evin iinde efsun askerleri tarafndan gzaltna aldlar. Latife de, Biz bu dmandan kurtuur-sak adak yapacam, askerlere hediyeler vereceim demi. te, lokum, sigara eker falan gtryor adak olarak, Bu srada da Atatrk eve geliyor. Bjzim ev Gztepe'de btn zmir Krfezi'ne hkimdir. ok gzel bir ev. Atatrk evi geziyor, odalar beeniyor. Hatta hangi odada yatacan, nerede alacan falan bile sylyor ve Ben burada kalaym diyor. Ama evin sahiplerini tanmyor. Babam bile tanmyor. O srada Latife Hanm dnyor. Bir de bakyor, kapda o zaman Karadenizli neferler nbet tutmu. Yasak diyorlar kardeime... Benim evim buras diye direnince, temen gelmi, Peki hanmefendi demi, ieri brakyorlar. Bana Latife anlatt. Atatrk balkonda ayak ayak stne atm oturuyor, sigara iiyor. Grnce kalkm. Latife'ye elini uzatm. Kardeim peyim diye eline sarlnca, Kk hanm -hep kk hanm derdi- ben el ptrmem, hanmlarn eli plr demi. Oturmular. Sonra, Ben buray ok beendim. Msaade eder misiniz burada oturaym! demi. Tabii ne c'emek, eref duyarz Paam demiler. Sonra hepimiz geliyoruz eve. reniliyor. Hemen her eyi selamla naklettiler. Beendii yerleri Atatrk'e braktlar. Tantklar srada Atatrk ve Latife Hanmefendi ka yalarndayd! Atatrk 40-41 yanda, Latife Hanm 22 yandayd. Aralarnda 19-20 ya fark vard. Fakat Atatrk, Aramzda 20 ya var ama, ben senden yal deilim derdi. Vecihe Hanm, karde'niz Atatrk'le evlilii konusunda hi konumadan vefat etti. Atatrk'n zel yaam zerine aklk getirmek zere, acaba bu konuda bir eyler sylemek ister misiniz? Mesela nasl e'enmeye karar verdiler, neden ayrldlar, neler oldu gibi? Aslnda Atatrk evlenmeyi dnmeyen birisi 111 idi. Fakat bizim aile de yle bir aile idi ki, baka trl beraber olmaya imkn yoktu. Aralarnda

46

bunu dnmlerdir. Fakat Atatrk ile Latife Hanm, hususi hayatlar zerinde hibir ey anlatmayacaklarna dair mtekabilen birbirlerine sz vermilerdir. Ben birok eyi bilmeme ramen, anlatmam imknszdr. ETRAF YZNDEN BOANDILAR! rnein resmen boanmlar myd? Ve nasl olmutu bu boanma? Mahkeme ile mi? Bunlar an-latsanz... Hayr, alaturka ayrlmlar. Boad Atatrk... Peki, alaturka m evlenmilerdi de alaturka boandlar? Alafranga g^bi evlendiler. Bakn... masa vard... masann etrafnda Atatrk ve Latife Hanm .. Bir de zmir mfts... Bir iki de dini zevat... O zaman usul byleydi Mft Ltf Efendi Atatrk'e sordu: Gazi Fustafa Kemal Paa hazretleri... Bu hanmefen diyle yani zmir erafmdan Sadk Bey olu Muammer beyefendinin kerimesi Latife hanmefendiyle evlenmeye raz msnz? Ayn ekilde kardeime de sordu. Peki evlendikten sonra dn olmad m? Hayr olmad. Nikh merasimi yapld sadece. Sonradan Bal Mahmut Bey bir eyler yazd ki, bu aileyi ok zmtr. Gya nikh olduktan sonra, Latife Hanm Paam iki ime demi. Hi byle bir ey syleyebilir mi? Usuldendir. Nikhtan sonra iilir. O kadar da tabii bir ey ki bu... Boanma nasl oldu? Atatrk ayrlma arzusu gsterdi. Ayrlalm dedi... Bir yaz yazd. Bunu bir adam ile gnderdi. Aramzda karar vermi bulunuyoruz... Bu izdivaca son verme... diye. Son vermek istiyorum mu diyordu? 112 stiyorum demedi. Yaz aynen byiedii. Son verme... diye bitiriyor. Ve her ey bitiyor? Evet... Alaturka boanma byleydi. Yani alafranga evlendiler, fakat alanturka ayrldlar. Ayrldktan sonra neler oldu? Latife Hanm nasl yaad? Hep Ayazpaa'da Ekselsiyor Apartman'nda babam, annem ve btn aile birlikte yaamtr. Sonra Harbiye'de bir apartmanda oturdu. Harbiye binasnn karsnda. Biliyorsunuz, orada bir heykeli vardr Ata'nn. Ordular, irk hedefiniz Akdeniz derken. Yine onu oradan seyretmeye gitti. Onu ruhundan, kafasndan atamad. Anlarn yazm myd? Yazd... Ne oldu o yazlar? Byk bir ksmn imha etti. Kalanlar Trk Dil Tarih Kurumu'na yolladk. Atatrk'le ilgili olan ev-rakiar, mektupalr, kitaplar, vesaireyi... Efendim, Atatrk ldkten sonra bir vasiyetname kt m? Byfe bir ey biliyor musunuz? Hayr hibir ey brakmad. Salnda Atatrk ok srar etti. Kendisine bir para verelim diye, fakat kendisi kabul etmedi, htiyuem yok demiti... Tam olarak ne zaman evlendiler, ne zaman ayrldlar? Bunu uraya yazmtm. Syleyeyim... 29 O-cak 1922'de evlendiler. 2 sene 5 ay 5 gn evli kaldlar. 5 Austos 1925'te ayrldlar. Bu kadar anlaan bir iftin ayrlmas hepimizi ok zd. Latife Hanm da kendi kafasna denk bir insan bulup onu kaybetmenin acsndan byk zdrap duyuyordu. Peki efendim, bu kader anlaan bir ift neden ayrld? Vallahi ok samimi syleyeceim. Son zamanlarda pek yaknlarnda bulunamyordum. Fakat, ayrla113 caklarna asla ihtimal vermiyordum. O kadar anlaan, sevien, mtekabil hrmet ve itimat edenbir ift olduklar iin... Peki, ne oldu birdenbire acaba? Etraf ite...

47

 Kim etraf? Etraf ikiye ayrmt. Biri tekrar Latife Ha-nm'la Atatrk' buluturmak iin... Biri de ayrmak iin... Kulamla duydum ka kere... Nuri Conker, Aman Paam, kadn lakrds dinlenir m? Gelin ielim demitir. Yani siz bsSli bir hadise bilmiyorsunuz? Sylemedi... Belli bir hadise yok. Btn mesele, Mustafa Kemal'in hususi hayatna kimse karmasn ...Btn kabahati bu. Baka bir ev yok. Anlyorum... Siz Atatrk'le ne kadar sre beraber oldunuz? Dediim gibi, kardeimle iki buuk yl kadar evli kalmlardr. zmir'de ve Ankara'da bulundular. Bu zamann bir, bir buuk ay dnda ben de hep kendileriyle beraber oldum. O zaman Atatrk'n zol yaamn yakndan tanyorsunuz. Nr3il bir insand zel yaamnda? zel yaamnda ok sakin, ok temkinli ve efendi bir insand. Bir kere bilmem ki, ben odaya gireyim de Atatrk ayaa kalkmasn. Halbuki ben o zaman on drt-on be yanda bir ocuaum... Kendi saygsndan herkese kars mthi sayglyd. Ev iinde gnlk yaam nasl prcerdr? Emirberi Bekir ve Ali vard. Onlar hizmet ederdi. Berberi smail efendi vard. Kendisi hin tra r>'r->aH- ipp-^M Ff^nH- tra ederdi. B'r eve kzda zaman Maallah efendim dedi mi, bir delik bulun ve girin. Kzd zaman en ok syledii bu idi. Bunun dnda fevkalade terb:yeli bir adamd. Terbiyeli, duygulu, neeli bir insand. Herkes kendisine byk sayg gsterirdi. Ama o etrsfa sayg gsterirdi. Kim olursa 114 olsun herkese, Bu konu hakknda ne dnyorsun? diye sorard. Biz, Aman efendim, bizim haddimiz mi? deak mi, Hjyr, syie ltfen derdi. Bir halk olarak herkesin ne dndn bimlek isterdi, nem verirdi. Sofrada kim varsa hepsinin fikrini alrd. Bir gnlk ev yaamn anlatr msnz? Sabah sekiz, sekiz otuz, dokuz civarnda kalkard. Akamki yat durumuna gre. Hemen ykanr, tra olurdu. Sonra sade kahvesini ierdi ve sigaray yakard. Kahvalt pek sevrek teterd'. 7aten cnk 37 vq-mek yiyen bir insand. Yalnz fevkalde temizdi. Gnde iki defa du, banyo yapar, haftada h;>- ^'< H"*~ 'h hamama giderdi. Gnde en az iki gmlek deitirirdi. Kahvalfrdan snra ne yapard? ^Gztepe'de iken ktphaneye girer, biraz okur Latife Hanm'Ia, benle sohbet ederdi. Hangi kitaplar okurdu? Hangi tr kitaplar? Tarih kitaplar okurdu. Roman okunuz myd? Evde ok zengin bir ktphane vard. Ben tarih kitaplar okuduunu biliyorum. Roman okuduauna dair bir fikrim yok. Yalnz hatrlyorum. Zola'nn Une-ie kitabn Latife Hanm'Ia birlikte okumutu. Franszca olarak m? Evet, Franszca... Y DARE EDERD iv rr'vdi h-j kadar? Franszcas o kadar iyi deildi. Biraz da Almanca anlard. Fakat o kadar iyi idare ederdi ki, sanrsnz ok iyi biliyor. Franszcay Sofya'da ataemiliter iken Fethi Okyar Bey'le birlikte renmi. Srnyorum, Latife t-anm'n dil bilgisi daha kuvvetliydi? 115 Latife Hanm, Franszca, ngilizce, Almanca ve talyanca'y son derece iyi bilirdi. Atcirk baka no.er yapard? Ktphanede notlar alrd. Kim gelecek, kimlerle grecek? Tabii ktibi umumisi, kalemi mahsusu hazrlar, Atatrk de notlar alrd. Fakat elinde ktla veya bakarak konutuunu grmedim. Hep irticalen konuurdu. le yemeini nerede yerdi?

48

 le yemeini bazen yainz yerdi. Bazen i yemei gibi arkadalaryla... Bazen de aile arasnda. ok az yerdi. Sevdii yemekler nelerdi? Bir brek yaplrd. arpma hamurdan... inde beyaz peynir, tavuk falan olurdu. Onu ok severdi... Makarna severdi... Kuru fasulye sever derler, ben ok az yediini grdm. Balk severdi... Kefal bal zmir'de topan kefsl derler. Izgarasn... zmir'in upra-sn severdi... Ankara'ya gittiinde de babam yollard bu banklardan ankaya'ya--- Sonra omlet severdi. Sulu omlet. Bir de irmik helvas ama suluca olacak. leden sorara ne ycpsrd? le yemeinden sonra yatak odasnda 19 dakika kadar istirahat alkanl vard. Ondan sonra gidecei yer varsa oraya giderdi. Gitmedii zaman balkonda otururdu. Sylemeyi unuttum, b?.z sabahlar ata binerdi. Rahmetli Kemaiettin Sami Paa, Yunan Komutan Ttikopis'in atn ona vermiti. Fevkalade terbiyeli bir att. Ona binerdi. Fakat en sevdii at, Sakarya isimli att. O at Latife Hanm'a hediye etti. Ayrldktan sonra Latife, furgona koymu yollam. Bu ancak size yakr diye... Sonra akam yemeine sra geliyor galiba? Evet, yedibuuk, sekize doru akam sofrasna otururdu. Bu sofra ok uzun srerdi hakikaten. En erken onbire kadar, bazen bire ikiye kadar srerdi. Ata-tatrk'n msaadesi olmadan sofradan kalklmazd. 116 SOFRA BAI SYLELER Neler konuulurdu sofrada, hatrlayabiliyor musunuz? En ok hikyeler anlatlrd. Ya kendisi anlatrd veya dinlerdi. Bir tanesini hatrlyorum. Tabii ben kk olduum iin bu tr tatl eyler aklmda kalyor. Bir keresinde Hcyst nedir? diye sormutu. Herkes bir ey syledi. O da yle dedi: Hayat bir kuru kestaneden ibarettir. Olayn asl u: Genliinde bir gn Selanik'te Olimpoz Gazinosu'nda arkadalaryla oturuyorlar. Masadan kalkarken elini cebine atyor, bakyor para yok. Masada da bir tane kuru kestane kalm, Heyet bir kuru kestaneden ibarettir Bma bu ii baaracaz demi. Bunu anlatrd. Sonradan yapaca ileri taa o zamanda dndn anlatmak iin bu hikyeyi birka kez anlatmtr. Kimler gelirdi sofrasna? Yani en yakn arka-daSrr kimdi? Gelenler deitirdi... Ama en sk bulunanlar ve en sevdii kiiler... Mareal F*>vzi C-kpr^l' rok sever, son derece hrmet ederdi. smet Paa'ya ok gvenirdi. Genler arasnda en sevdii Vasf nar, Ruen Eref naydn, Yakup Kadri Karaosmanoru, yaveri Muzrffer Kl, Ferit Tek, kr Saraolu'nu da severdi. Necip Ali'yi ok beenirdi. Yazarlardan Ahmet Emin Yalman, Hseyin Cahit ve Yunus Nadi Bey'in yazlarn ehemmiyet verirdi. Sonra sevdikleri... Fethi Okyar ve kars Galibe Okyar, Ahmet ApwkUu ile kars Sreyya At:ou... En ok da Aaoululara giderdi. Haftada bir iki defa giderdi. Tezer T-skran' da ok severdi. Efendim, smet Prsa ile ilikili nasslch? ok nem verirdi smet Paa'ya... Hibir isini smet Paa'ya danmadan asla yapmamtr. Belki kararn vermitir ama, smet Paa'ya hep sormutur. Fevkalade itimat ettii fevkalade sayd bir isand. 117 Onu yanna m arrd? Zaten nn her zaman gelirdi. Akam st veya akam... le yemeinde hususi toplantlar olurdu... Dostlar, arkadalar... Onlarla i ''nnnsm?r sadece yemek yerdi, sohbet edilirdi. Ama nn geldii zaman, genellikle devlet iler.ni konuurdu unu sormak istiyorum... nn ile arkada gibi mi idiler, yoksa cmir-memur ilikisi mi vard aralarnda? Arkada gibi idiler. Nasl hitpn ederlerdi birbirlerine? smet Paa derdi Atatrk. smet Bey de Paam derdi... Gazi Paa da derdi... Gazi Paa lafn severdi Atatrk... Fakat sadece ok yakmla- kul'"""-'!'.

49

 Size ve ei olan Latife Hanm'a nasl hitap ederdi? Bana Vscihe derdi, Latife Hanm'a da Latife veya Latif derdi. Siz ona nasl hitap ederdiniz? Siz veya Latife Hanmefendi? Biz Paam derdik, Latife Hanm da ona Paam derdi. Kemal de derdi ama Atatrk, Paam denmesini isterdi. zel sohbetlerinde neler anlatrd size veya Latife Harum'f ? Bize sk sk Bakumandanlk Meydan Muha-rebesi'ni anlatn hatrlyorum. Neferlerin halini ve alkta Yunanllarn braktkalr konserveleri, peksimetleri nn^i vedi:ri sr'atrd. Bir ey daha hat'rla-dm. Ben Cumhuriyet'in ilannda da yanndaydm. Yani hanedann ilgas sasnda... Bize sk sk Cumhuriyetten sz ederdi. Tabii biz, Cumhuriyet'in ne o'duamu pek bilmiyoruz. Ama laf geerdi. Bir gn smet Pa-a'y artt. ankaya'da yaveran dairesinde kalyordu, kkte kalmyordu. Masada kendi vrp'pH^ o+-^u. Sen buraya otur Paa dedi. Sonra kt kalemi posterdi. Yaz dedi, Hanedan- Ali Osman mlgadr. On118 dan sonra yazmaya devam ettiler. Sonra bize anlattna gre, Atatrk, bunlar daha Harbiye'de iken dnrm. Vahdettin ile beraber seyahate gittii zaman bile bunlar dnrm. Krall sevmediini sylerdi. Bu yzden de Napoleon'u sevmezdi5. ELENCE ANLAYII Atatrk'n eence anlay neydi, nasl elenirdi? Ata binerdi. zmir'de de ata binmeyi severdi. Ama smet nn daha iyi binerdi. Sk sk bize de Haydi bakalm, Sevkl Cey usul bineceni? HpHi. O nde, refikas, yaver, ben, Rukiye... Sevkl Cey askeri usulde bir laf. nmze ne gelirse ,dere7 hendek, ukur, tepe, gideceksiniz. At hi durmadan koacak... Hi gezmeye gitmez miydi? Giderse nereSers giderdi? Gidecek pek yer yoktu o zamanlar. Ankara ve havalisinde kyllerin, analarn evlerine gidrdi. Bir keresinde bir aann evine gittik. Muazzam bir sofra hazrlanm. Adamn drt kars varm, fakat kadnlar sofraya oturmuyor. Kapya kadar yemekleri getiriyor-la, adam elerinden alp sofraya koyuyor. Atatrk. Ee aa, karlarn neden sofraya oturmuyor? dedi. Adam ard. Mrn krn etti. Snnrp ^dama. <'Me^" ^^t kadn aldn? dedi. Adam da Din de vardr deyince, Ama ancak bir tanesini geindirirsen, daha doru olur kanaatindeyim diye cevap verdi. Sayn O.vihe lmen, Atatrk kadm devrimlerini yaparken Lrtife Harsm'a danr mvd efe*H:m? Tamamen... ok uratlar birlikte. Frke^ kadn yan yana oturmaz, bunlar otururdu. Mese'a kadnn yznn almas... O arafn kmas... Ne Hersin Latife, yle yapalm m? Mesela sen yle bir ey 119 yapsan. O skma ba byle kt. Oturur, konuurlard. Nasl yapalm, nasl balayalm? Kabul gnleri vard. Reisicumhur hanm olarak kabul gn yapard. Cumartesi gnleri hanmlar gelirdi. Fakat kararlatrdlar. Hanmlar gelir, otururken, Atatrk ieri girecek. eri girdi. Var m o zaman erkekle kadn bir arada otursun. O girdi, arkasndan birka bey daha girdi ve byle byle byle akamlar kadn-erkek bir arada oturmalar balad. Dcnslsr da byle balam galiba? Dans da yaparlard... Ama daha ziyade Trk musikisi severdi bildiiniz gibi... Musiki heyeti sylerken, Dur! urasn yle oku derdi. MZK VE DANS yi enler myd musikiden? Mkemmel anlard. Ve oynamas... gbek atmak deil de fakat ciddi musiki ile mendilini alr eline... dndre dndre bambaka bir dans yapard. Efendim, alafranga danslar yapmsz myd? Yapard. Vals yapard... Bir de ar vals yapard. Bunlar ataemiliterken Avrupa'da renmi.

50

 En ok sevdii sanatkr ve ark hangisiydi... Safiye Ayla derler, doru mu? Safiye Ayla'y severdi. En sevdii ark Pencere ald, pitov patlad, Bilal olan diye bir ark vard. Latife, piyanoda alard. Bu arky birlikte sylerlerdi. Bunu ok severdi. DN KONUSUNDA Sayn Vecihe lmen, Atatrk'n dine kar tutumu neydi? Bu konuda dr. ok sz edilir. Sizin grdkleriniz, duyduklarnz nelerdir? Atatrk'e dinsiz diyorlar. Asla dinsiz deildi. Fakat laisizme gnlden inanmt. En byk prensibi laisizm idi. Bunu bir keresinde Yunus Nadi Bey'e 120 de sylerken duydum. Bu memleketin din ile devlet ilerinin kartrlmasndan ok ziyan ettiini biliyordu. Fakat Aiiah adn her gn zikreden bir adamd. Din aleyhine tek saur laf ettiini duymadm. Atatrk'n sava srasnda ekilmi fotoraflar var. Heprintie son derece k giyinmi olarak grnyor. Giyim kuam konusunda tavr ne idi? Dehetli merakl idi elbiseye ve ayakkabya. ok zarif giyinirdi. Allah vergisi olarak gzel gyii-nirdi. Kim urard onun giyinme meselesi ile? Hibir kimseyi bu konularla megul etmezdi. Kendisi seerdi her eyini. Strongulo diye bir terzi, gmleklerini dikerdi veya Avrupa'dan getirirlerdi. ok elbisesi vard. En ok sevdii redingot ve izgili pantolondu. Sanyorum, hep sivil elbise giyiyordu. Bunun nedeni neydi? Evet hep sivil eJbise giyerdi. Hatta bu konuyla ilgili bir anm vardr. Atatrk'e demitim ki, Paam, sizi hi resmi elbise ile grmedik. Acaba resmi elbse ile grmek ltfuna nail olabilir miyiz? Vecihe dedi, Biz o ebiseyi kardk. Artk giymiyoruz. Fakat o gn leden sonra emirberi beni artt. Bekir geldi dedi ki, Paa, Vecibe Hanm' istiyor. yle pek artmazd yanma. Korku iinde ktphaneye gittim. Bir de baktm, mir niformas ile ayakta duruyor. Beni grce, elini bana gtrp asker selam verdi. Vecihe Hanm, emirlerinizi yerine getird'm, memnun oldunuz mu? dedi. Ben nasl titriyorum, gittim ellerine sarldm. Alayarak teekkr ettim. CUMHURYETM SM EABAS! Sayn Vecibe !men, przeternizin ad'* trk'n koyduu biliniyor. Sanyorum siz de o gn ora 121 daytnsnz. Anlarda byle geiyor. Nasl oldu bu olay? Cumhuriyet ad nasl ortaya kt? Evet oradaydm. Yunus Nadi Bey, Yenign' karyordu. ankaya'daki eve sk sk gelirdi. Yine bir geliinde sz gazeteden ald. ok gzel bir gnd. Bahede oturuyorduk, akasya aalar arasnda. Gazeteden konuurlarken, Yunus Nadi Bey'e dedi ki, Bu gazetenin yenignln kaldralm artk, Kaldralm Paam diye cevap verdi Nadi Bey. Bu gazetenin isim babas ben olacam dedikten sonra yle bir durdu, ksa bir sre dnd, Muvafk grr, tensip ederseniz Cumhuriyet olsun dedi. Kalktlar, ptler, gazetenin ad bu ekilde kondu. Vecihe Hanm, iki konusuna gelmek istiyorum imdi. ok ierdi deniyor. Sizin dnceniz nedir? Evet ierdi ama, efendice ierdi. Gndz azna iki koymazd. Akam balard yemekle beraber. Sarho grnmezdi. Bir gn zmir'de tam yemek yiyoruz. Mhim bir telgraf geldi herhalde. Telgraf ald, yle bir bakt. Sonra emirberi Bekir'e bakt. Bir ayran istedi iti, bir portakal suyu iti. Sonra sade kahvesini iti. Sanyorum biraz sarho olmutu, fakat kendine geldi. Hemen telgrafn cevabn yazdrd, gnderdi. Ne ierdi? Rak m? Asl rak ierdi. 1927'de ayrldktan sonra Dol-mabahe Saray'na beni birka kere artt. Bir keresinde ampanya iiyordu. Beni de imem iin zorluyordu. Ben ban evirdii zaman ikimi yanmdaki saksya dkyordum. Kendisini hi sarho grmediniz mi?

51

 Sarho olduunu anlamadm hi. Ama haz olaylardan biraz sarho olabilecei sonucunu karyorum. Bir gece yemekten snra yanna sadece vave-rini alarakErkan- Harbiye'ye yani Fevzi akmak'a gidiyor. Gece zaman olduu iin kap kanal. Bir asker nbet tutuyor. Asker bunlar ieri brakmyor. Sen 122 benim kim olduumu biliyor musun? diyor askere. Asker de sny gsne dayayp, Kim olursan ol, yassak diyor. Geri dndler. Fakat bu olay, Atatrk' n ok houna gitmi. O askeri buldurttu. Ertesi qn kke getirdiler. ki yanandan pt. karp cebinden az bir paras vard onu verdi. Dedi ki: Asker, bu kadar naram var, b?na fazla para vermiyorlar. Al bu seni olsun dedi. Gzleri yaarmt, aladn o zaman grdm ilk ve son defa... Vecihe Hanim, siz:n birlikte c\dv.qunn* sra-lert" i Atatrk'n sal nassd? Bir hastal var myd? Salnda bir eyler vard. Fakat belli etme-mpv-o nhr-fi' v,e r>stnde durmazd. Bazen karn ii-yordu. Trnaklarnda bir hastalk vard. Bir keresinde Doktor Sleyman Numan gelmiti, Paam, rejimn ok dikkat edin dedi. Bir seferinde de Alman doktoru Romberg gelmiti. Ben yanndakilere, Schade, es ist zu spt (yazk ok ge) dediini duydum. Ama niye dediini bilmiyorum. Sonradan hast?''*< ^'^ f'-'t. Efendim, bir de Latife Hanm baklanda yazlanlar var... Bunlara ne diyorsunuz? Latife Hanm .yaam boyunca hibir na^Rte-c\ ile konumad. Birka istisnas vardr. Bir kere Metin Toker'le, bir ksre de kzyla konumutur. Latife Hanm bu konuda konumayacana dair s7 vermi Atatrk'e. Buna hep riayet etti. Birok saom^ s^nar: yazlar kt. Katiyetle yalan. . Ne bir yer ctazeteci, ne de bir ecnebiyle temas etmitir. Zaten yurt dna da Latife Hanm olarak deil, Fatma Sadk diye kmtr. Niye adn deitiriyordu? Tannmasn diye. Atatrk yle arzu etmi. Atatrk'n arzusu ile kendisine Fatma Sadk diye pasaport kartlmtr... Anlyorum... Ayrldktan sonra Atatrk' grdnzde szie bir ey dedi mi? 123 Ayrldktan sonra ben kendisini mkerreren grdm. Vecihe bak dedi, u halime bak. Ne var paam dedim. u halime bak, bana bakan kimse yok... Nasl c!ur, etraf:nc!s bir sr insan olmal? - Ama yakn birini aryor... Siz ne dediniz? Paam bunu siz arzu ettiniz. Kimsenin kabahati yok dedim. 1927 senesinde oluyor bu... Gerekten evresinde bir yakn ycf: muydu? Manevi kzlar vard. Afet Hanm, Zehra, Ne-bile dive... Nebe, dnya gzeli bir kzd. Onunla ok grtk. Ben ok severdim... Vecihe Hanm, Latife HEnm ile Atatrk boandktan sonra hic karlatlar m? Bir kere karlamlar. Gksu'da ...Latife Hanm sandalla daasyormu. Atatrk'n de bir motoru vard. Adn hatrlayamyorum. Birbirlerini arnce, Atatrk kalkm selam vermi. ok alad Latife sonradan. Tek karlamalar budur. Fakat grd gnden lnceye kadar sevdii bir insand... ELK GRLERLE LATFE HNIM -MUSTAFA KEMAL LKS eitli yazarlar ve kaynaklar, Mustafa Kemal'in evlilik yaamna ayr ayr bak alarndan yaklatlar. Sadun Taniu 10 Kasm 1984 tarh Millivpt nsze-tesinde (Mustafa Kemal'in Damat Girdii Ailel bas-lkl dizi yazsnda bu konudaki inceleme ve aratrmalarn yle anlatyor. 124 ZLENM DUYGULAR VE SICAK LKLER Gen mrnn 17 altn yln zlp dalan im-paratoriuun bitmez tkenmez savalarnda harcayan; sonunda bir vatan kurtarcs, bir devlet .kurucusu olarak zafer sevinleriyle zmir'e varan Mustafa Kemal Paa, Uakizade Muammer Bey'in kz Latife Hanm'la karlat zaman krk yandadr ve kzn bir grte k olmsana yetecek anlar ereflerden baka, gerekten bir masal prensi kadar cek'ci. rnt alc bir erkektir. Mustafa Kemal Paa iin de

52

Latife Hanm, Anadolu kadnnn imbikten szlm olaanst bir rneidir. Bilgili, gzel ve atak! Olavlarn yaratt haftalk, beraber1^, du^nu's- " ""o-i N.-'q gelitirir. Mustafa Kemal Paa, hayatnda ilk kez, aile kurma dncelerine de, kafasndaki binbir sorun arasnda yer vermektedir. Bu arada bir baka gen kadnn dram bpslar. Mustafa Kemal'in yalnz ye zgr hayatna zaman zaman girip kaybola kadnlardan b'ri, uzak bir akraba kz olan Fkriye, adamakll telalanr. Lord Kinross, Atatrk'le ilgili biyografik eserinde yle pn'atvor: ^ustnfa Kerr^j, h'rhir kar!'" r?un si*"^ tvn'a-namazd. Fikriye ise, hayatn art:k sona emi bir d-nenrrsi temsil ediyordu, om hordan sonraki ir.^n l'iebir sev veremezdi. JM"I< vo^pe^i son zamanRrda rrtm. Ankprs'dpM dokt^rhr, -m""n-lar tarafndan baklmas aerektiymi sv'e"?!S|e>fH>. Gn?\ n*w Mnih'e sonptoryi'tna qr>derivordu ve hu kn^arda basVa nedenlerin rol lebilecei de hemen akla geliyordu. Halide Edip, Trkn Atele mtihan adl k'ta-bnda, evket Sreyya, Tek Adam adl biyoqrafisin-de; Mustafa Kemal'in hayatna giren yeni kadnn, za125 vall verem hastas Fikriye Hanm', seven ve kskanan bir kadnn gnl aclarna urattn uzun uzun anlatrlar. Ama bu tek tarafl bir aktr ve Mustafa Kemal'de efkat ve acma duygular uyandrmaktadr. Fikriye Hanm'n hasta bnyesini gittike yakp kavuran kskanlk, mektuplarna da yansynca, Mustafa Kemal, Mnih'ten, Paris'ten gnderilen bu mektuplardan iyice rahatsz olmaya balar. Bunlar, karmakark, rktc ifadelerle dolu, hezeyan mektuplardr. Derken gnn birinde baskn verir gibi, gen evlilerin kaldklar ankaya Kk'ne dalacak, yaverlerle tartrken ap-kapad antasnda bir tabanca buiuduu grlecek, kkten uzaklatrlmak iin bindirildii faytonda da ekip kendini vuracaktr. Herkes de Fikriye Hanm Gazi'yi ve Latife Hanm' vurmak istemi, baaramaynca kendini vurmu diyecektir. AK VAR MI YOK MU? evket Sreyya Aydemir, Dier ilikilerinde olduu gibi Latife Hanm'la evlilie varan ilikisinde de ak yoktu diyor. Yazarn yorumu yledir: Bu bir ask evlenii deildi. Evet bir yuva kurulur gibi grnd, ama arada iki tarafl ask yoktu. Pu evlenme bir olupbitti ile balad ve vle sona erdi. Arada b'r eyler eksikti. Evvel karlkl ak yoktu. Latife Hanm bir ev adam, bir ae re'pi erv^rdu. Bir hata ile balayan bu iin btn kks"HiW'n rnnR p<-ki Mevlevi Ceebisi Velet Celebi sylemitir. Bir enin ankaya'da Latife Hanm bir hiddet ve sinir buhran! iindeyken, komusu ve aile dostu Velet Celebi po-nunrla su cevab verir: Kzm! Sen bir kocayla deil, bir kaplanla evlendin. Kaolana gem vurulmaz. Latife Hanm kltrl, ince ruhlu, biraz da ekle bal tam bir zmir kzyd. Gazi'nin hayatna bir d126 zen verici, bir devlet reisi hanm olarak girmek istedi. Sakiller, trenler, sofralarda resmi kyafetler ve resmi bir vekar bekledi. Fakat ne var ki, bu artlar, kaplann alt hayatn ve onun mizacnn lgatnda yoktu. ; KNROSS, AK VARDI DYOR ngiliz biyografisi yazar Lord Kinross yle dnmyor. Gztepe'deki Uakizade Kk'n Bakumandanlk Brosu gibi kullanmaya balad andan itibaren Mustafa Kemal gzlerinde keyifli bir ldayla Latife Hanm'n gzlerinde doan sevgi ateine karlk vermetedir ve gen kz byk bir tutku ile istemektedir. Yani ortada ikisini de abuca sarveren gl bir ak vardr. Halide Edip'in Falih Rfk'nn ve Yakup Kadri'nin anlarnda da iddeti hemen gze arpan bir karlkl ilgiden_sz edilir. Atatrk'n kz kardei -rahmetli- Makbule Ata-dan'la yaptmz syleiler, gnlerce, haftalarca srd. 1955 yl Haziran aynn son gnleriydi.

53

Gihane Askeri Hastanesindeki zel odasnda yine kendisini ziyarete gitmitim. Zoguldak Milletvekili Edibe Sayar'Ia birlikte Trk Kadnlar Birlii yelerinden birka hanm ziyareti, Ant-Kabre bakan pencerelerin nndeki koltuklarda oturmular, srekli konuklarndan Sayn Sabiha Gken ile Muall Tunok da yambanda ayakta duruyorlard. Ses alma aygtn her zamanki sehpasnn zerine yerletirdim. Mikrofonu, srtn dayad yasta iyice gmlm bulunan Makbule Atadan'm eline verdim ve odada bulunan ziyaretilerin iznini aldktan sonra deiik bir soruyla atm o gnn konuma gndemini: 127 Atatrk hi k oldu mu? Makbule Atadan bu sorumu yle yantlad: DelikanMk raanna ait duygularn bemem. Bize hibir eyini belli etmezdi. Kurtulu hareketinden sonra, sizin sorduunuz mnada kuvvetli bir ak geirdiinden de haberdar deilim. Atatrk'e k olan kadnlar var myd? Makbule Hanm, gld. Eliyle havada bir yarm daire izdikten sonra: Pek ok, dedi... Pek ok... Bir tanesi Badat' ta tanmt aabeyimi. Kendisine kar ne kadar '!qi gstermise asker Mustafa Kemal de bu duyguya o kadar bigne (yabanc) kalmt. Vazifesi belki bunu icap ettiriyordu. evremizdeki hanmlar da tm dikkatleriyle bu ilgin konuyu dinlemeye altklar iin Makbule Hanm fazla almak istemiyordu. Ziyaretilerin byk bir ksm gittikten sonra konuyu yinelemek istedim. Bu kez keskin baklarn! el'n-deki mikrofona ve bir kenarda tm konumalarmz banda alan teybe evirdi. Mikrofonu prizinden kardm, teybi kapattm ve Makbule Hanm dikkatle dinlemeye baladm. Gerek kz kardeinin, gerek At?+t"rk'p vnUm olmu dier kiilerin anlattklarndan nrendinimiz kadar ile O'na, o byk insana ynelik ak duygular bir hayli ok. Delikanllk yllarndaki esintiler bir yana baklrsa Mustafa Kemal'i itenlikle ve delice sev^n krlarn banda Bulgar Babakan Radosla^of'un k>7' Ni-kolina, Bulgar Harbiye Nazr Kovaef'in k'? Mna, Trk dostu bir Bulgar hukukunun kz olan Eena A-kof, Zbeyde Hanm'n ikinci ei Ragp Efendinin kuzeni Fikriye, Dolmabahe Saray grevlilerinden Nebile, ilk sray igal etmekteler. Nebile ile Fikriye'nin Mustafa Kemal'e ynelik 128 sevgilerinde byk bir duygu derinlii olduu anlalmakta. Atatrk'e ve kke yakn olan kiilerin banda gelen nl yazar Yakup Kadri Karaosmanolu'nun ei Sayn Leman Karaosmanolu, 10 Kasm 1985 tarihinde Hrriyet gazetesinde Emin laan'la yapt bir (Pazar Sohbeti)nde; Atatrk'n manevi evlad Sayn Sabiha Gken de 10 Kasm 1985 tarihinde Milliyet gazetesinde Yener Ssoy'la yapt bir (Tatil Sohbeti) nde ayn kany dorular nitelikte konuuyorlar. Sayn meslektamz Emin laan'n Bn. Leman Karaosmanolu ile yapt sohbetin, konumuzla ilgili blmlerini aynen aktaryoruz: Latife Hanm gzel miydi efendim? yi yetimi bir kadnd. Onun iin benimle hibir zaman srtmesi olmamtr. Herkesle olmutur ama benimle asla. Sonra kendisiyle iyi dest oldunuz mu? Olduk, ama ben her^zaman mesafe brakrm. Yakup da yleydi. Yalnz size unu syleyeyim, hepiniz iyi bilin AVtrk kadar balayc bir insan olamaz. Derler ki Hayr, acmaszdr. Desinler... O kadar insan yrekliydi ki. Ayrca Allah onu ho yaratm. Bulunmaz bir eydi. Fotoraflarna bakmayn. Orada sert durur. Kadn gzyle baktnz zaman yakkl bir erkek miydi? Kadn gzyle bakar mym ben ona? Ben Ya-kup'un karym. (Kahkahalar...) Ama yine de, o gnlerde ok gzel ve gen br kadncnz. Belki o gzle bakm olabilirsiniz. Kadn gzyle bakmaya lzum yok. Cihan gzyle bakn. Dnyann en yakkl insanlarndan

54

biri... Sonra mahcup bir insandr. Hele gpegndz konutuunuz zaman almaz. Siz Atatrk'n iki masasnda bulundunuz mu? Bulunmaz olur muyum? Bulundum elbette. Ama 129 yemee oturulur ve iki de verilir. Katiyen iki sofras deildir. Sayn bym, u tablolarnza baktm zaman, genliinizde gerekten ok gzel olduunuzu gryorum. (Leman Hanm kahkahalar atyor). Aman beyefendi, bende gzellik ne arar? Ama galiba deiik bir kadndm. ngilizce ve Franszca bilen okumu bir kadndm. Sayn bym Atatrk'le Laffe Hnnm iki yl kadar evli kaldlar ve ayrldlar. Daha dorusu Atatrk Latife Hanm' Gnderdi. Acaba iin? Acaba Latife Hanm, Atatrk' ok mu disiplin cltna almaya eliti?.. nkbir yerde okumutum, ayrlmadan nce Atatrk demi ki Bu kadn imek aibi akyor, y. idin m gibi grlyor. Ben byle eye gelemem. Tabii i yzn bilemem. Ama mesel Cankpya Kk'n Latife Hanm bulmutur. nk o Ankara'ya geldiinde Atatrk hl o istasyondaki binada oturuyor. Zaten Latife Hanm, Kurtulu Sava srasnda Ankara'da deil, O srada Ankara'da Fikriye var. O intihar eden yavrucuk. Fikrye Hanm, Atatrk'e k, deil mi efendim? yle olmasa intihar eder mi? Atatrk' iki kii deli gibi sevmitir. Birisi Fikriye, birisi Nebile... Ne-bile'yi sonra bir hariciyeci ile evlendirdi Atatrk. O yavrucak da ld. Onlar da sonra soracam efendim Lt'fe Hanm Atatrk'ten ayrldktan sonra da kendisiyle dost-luunrz devam rtti mi?? Tabi... Yakup da, ben de her zaman mektuplardk. Hatta ilk mektubumda Siz nid;nne ankaya boald Hanmefendi diye yazdm. nk olaylardan bir gn nce Kk'te kendilerinin yanndaydm. Galiba gnlerden Cumartesi. Bana dedi ki A/nem, babam kardelerim de Ankara'ya geliyorlar. Biraz bizimle burada kalacaklar... Ah ne gzel dedim. Ben kendisinin yannda fazla kalp rahatsz etmek istemezdim. 130 Hatta o da bana taklrd. Dier hanmlara derdi ki; Efendim, hanmefendi yeni evlidirler... Yakup Kadri Bey eve gelmilerdir, diye erken kalkarlar... Bir de, ben oradan davet gelmedike gitmek istmezdim. nk benim akrabam falan deil ki. Ben bir mebus hanmym, o ise muzaffer bir kumandann hanm. Ona gitse gitse, her gn Babakan'n hanm gidebilir. Ama beni her zaman arrd. Ayrlmsdan birgn nce Kk'te beraberdiniz. Evet, gzel gzel konutuk, ite, ailesinin geleceini falan syledi. Ben yine erkenden izin istedim. Ertesi gn le vakti bizim eve Aaolu Ahmet Bey, zmit Mebusu Sreyya Bey ve birka mebus daha geldiler. Aabeyim Burhan Belge'nih yatt bir oda vard. Yakup falan hepsi oraya dolutular ve fs fs, hepsi kafa kafaya evrmiier. Ne oldu beyefendi!er?diye sordum. Aaolu Ahmet Bey, Hanmefendi siz zleceksiniz ama syleyeyim... Latife Hanm, Gazi Haz-retleri'nden ayrldlar. Ankara'dan da ayrlp gittiler dedi. Tabii ok zldm ve btn gn aladm evde. Hep Nasl olur? diye soruyorum. Latife Hanm Kk' ten ayrlrken Coli ortalkta dolayormu. Coli kim? Atatrk'n taz kpei... Latife Hanm yle bir bakm Coli'ye ve okam... Ne tuhaf Co!i'ciqim, sen kalyorsun burada, ama ben kalamyorum artk demi. Aaolu bunlar anlatnca daha da kt oldum. ok dokundu. Atatrk duysa, Latife Hnam' mutlaka geri arrd. nk ok iyi yrekli bir insand. Bir defa da buna benzer bir hadise Erzurum'da olmu ve Gazi Paa, Latife Hanm' gndermi. Ama daha onlar Kastamonu'ya varmadan, Beni orada bekleyin, qel;yo-rum diye telgraf ekmi ve Latife'cikle Ankara'ya beraber dnmler. Hi geinemiyorlar ikisi deil mi efendim? Sadece unu anlataym. Henz Atatrk'le evli 131

55

olduu gnlerden birinde Latife Hanm emir vermi ve Bana Velet elebi'yi arn demi. Velet Cieebi, biliyorsunuz Mevlana ahfadndan... En byk Mevlevi... Bunu bana Velet elebi'nin hanm anlatt. Ona demi ki elebi Efendi, sizi rahatsz ettim, ama biraz dertlemeye ihtiya duydum. Baka hi kimseyle sizinle konuacam gibi rahat konuamam. Durum byle byle. Ben ne yapaym? Yani geinemediklerini sylyor. Ne sylyorsa sylyor ite. Yine elebi'nin hanmnn bana anlattn aynen size aktaryorum. elebi, Latife Hanm'a demi ki Bakn, her gen kz evlenmeden nce bir sr hayal kurar .Bu, her gen kzn hakkdr. Bazen hayallerinden daha gzel bir dnya ile karlar. Bazen de bunun tam tersi olur. Siz evladm, siz herhangi bir insanla evlenmediniz. Bir kaplanla bir arslanla evlendiniz. Bunu demir kafeslere hapsedemezsiniz. Hapsetseniz bile parmaklklar krp yine kar. Size btn derdiniz, buradan geliyor. Size biraz nce Rukiye'nin resmini gstermitim. Rukiye kimdi efendim? Latife Hanm'n kk kz kardei. Benim ok iyi arkadamd. Bir gn bana dedi ki, Biliyor musun Le-man benim ablam ok byk hata etti. Ben Atatrk'n kars olsaydm derdim ki, Sev canm... Btn kinat sev.. Sev canm, her ey senin hakkndr. Hepsi senin hakkndr. Ve hi mesele karmazdm. Rukiye Hanm hayatta m? Maalesef... Kocasyla birlikte otomobil kazasnda ld. Atark istese Latife ("anim kendisine geri dner miydi acaba? Dnmez olur muydu beyefendi?.. Efendim Nebile Hanm olay nedir? Nebile ok iyi bir ailenin ocuu, ama deli bir ocuk. Bu Nebile, Atatrk' ok merak ediyor ve evinden kap Dolmabahe Saray'na giriyor gizlice... Ya132 kalyorlar, ama kovmasnlar diye yalvaryor. Neyse, hizmeti olarak alkoyuyorlar orada bunu. Bir gn st kata, Atatrk'n yanna kveriyor ve diyor ki, Paam, ben alt katn hizmetisiyim... Bu srada da ailesi fellik fellik kz aryor. Ve bylece Paa .-Hazret-leri'nin orada kalyor Nebile. Atatrk'e k m oluyor?. O bsbtn baka. Fakat sonra bu kz tehlikeli oldu. Baknz onu anlataym size. Atatrk bir akam Dolmabahe'de bir davet verdi. ok kalabalk bir sofra. Gece yarsndan sonra bir ara bu Nebile bana dedi ki, Paam'a srprizim var... Bir ara mzik alarken krmz alvar, krmz cepken ve hilali gmlekle kt ortaya ve imdiki assolistlerin yapt gibi bfi''ad! ark sylemeye. Yakup da bo bulunup, Ah canm, ne kadar da gzel dedi. Atatrk, Yakup'a yle bir dnp bakt. Kzd m? Ondan sonra duydum ki, Nebile'yi bir hariciyeci ile evlendirecekler. Ama kzcaz beni her grdnde anlad ve Paam beni gndermesin, ben onunla kplrvpb istivorum dedi. Sonra iste, mehur dnleri yapld. Atatrk ve nn'de dne katldlar. Bu yavrucak sonra kocasndan ayrld. Gzleri kr olarak Heybp!;ada'da bir sanatoryumda lm. Bir de Atatrk iin intihar eden Fikriye Hanm var efendim. Onu Ha anlatr msmz? Efendim, Fikriye Hanm, stikll Harbi samannda Ankara'da Atatrk'n yannda. Paa'ya hizmet etmi.s. Cankava Kk'nde kalvor. Paa, Latife Ha-nm'la evlendikten sonra Fikriye'yi Siirt Mebusu Mahmut Bey'in yanma verip Almanya'ya tedav:ve vollu-yor. nk Fikriye verem. Kzcaz Almanya'da hasret iinde ve bir an nce Ankara'ya dnmek istiyor... Atatrk' enk seviyor. Orada gazetelerde okuyor ki, Paa, Latife Hanm'Ia evlenmi. Hemen trene atlavp Ankara'ya geliyor. imdi bundan sonrasn bana Ya133 kup anlatt. Fikriye, istasyonda bir faytona binip Kk' n kapsna geliyor ve nbetiye, Bana yaveri ar eliyor. O srada ierideki yaver Fikriye Hanm' eskiden beri biliyor. Bir de yeni bayaver olan Res-hi Bey var: Reshi Bey, ieriye girip arzetmi. Latife Hanm da Paa'ya Hayr, kabul edemezsin demi. Reshi Bey'e de Kov gitsin demi. Reshi bunun zerine

56

Kl Aii'nin yeen'neGit sen syle ve kovde-ynce, o da diyor ki, Ben Fikriye Hanm' dnyada kovamam. stiklal Harbi srasnda drt yl burada hepimizin orabn yamad, amarlarmz ykad, her eyirrrze bakt. Sadece bizleri deil, btn Muhafz Alay'nda ne kadar orapsz, yrtk prtk niformal asKer varsa hepimizi o giydirdi. Ben bu nankrl yapamam... Ama Reshi bayaver ve bunun amiri ya, Gidip sen kovacaksn diye emir veriyor. Bunun zerine, Kl Ali'nin yeeni olan yaver, kapya gidip, Maalesef ieriye giremezsiniz hanmefendi diyor. Fikriye de az tede bekleyen faytona biner binmez antasndan tabancasn karp kendini vuruyor. Fakat orada lmyor. Alp hastaneye gtryorlar. Has-tane'ye kaldrlnca Paa, Latife Hanm'dan tekrar rica ediyor, Ne olur gidip bir bakver, kzcaz lyor eliyor ama Latife Hanm gitmiyor. Sayn Yener Ssoy'un Sabiha Gken'Ie yapt syleinin sonlarnda (Fikriye Hamm)la ilgili sorusu ve bu soruya karlk Bn. Gken'in yant ise yle: Efendim, bir de Atatrk'e byk ak duyan Fikriye Hanm var... Fikriye Hanm' ben hi tanmadm... Ben o kadna kar, byk bir hrmet duyarm. Atatrk' gerekten seven bir insanm. O mutlaka Atatrk'e k olan insand. Bu uurda hayatna kyd. Ben o kadn mbarek sayarm. Biliyorsunuz, Atatrk'e idam karar kt zaman, o stanbul'dan bir balk teknesiyle, Atatrk'e gidiyor... O devri dnn... Byk bir cesaret.. 134 NEBLE'NN DRAMI Latife Hanm bir yana braklrsa Mustafa Kemal'i byk bir itenlikle seven ve b sevgilerini yaamlar boyu devam ettiren hanmlar arasnda Fikriye ve Nebile, ilk srada yer alr. Bu kitabn eitli blmlerinde Fikriye'nin dramatik bir ekilde sona eren ak yksne yeteri kadar deindik. Nebile'nin ak yks de balbana bir roman konusu olabilecek kadar itenlik dolu, ac dolu olaylarla ykl. Nebile, Atatrk' tand yllarda 17 yaslarnda altn sars salar dalga dalga omuzlarna dklen, mavi gzl, gzel bir gen kzd. zmit Valisi Eref Bey'in yakn akrabas idi. Sesi o!duka gzel ve dokunakl olan Nebile, Atatrk' ilk kez Dolmabahe Saray'ndaki bir davette tanmt. Nebile'nin Dolmabahe Saray'na girii, Atatrk'le karlamas deiik kiiler tarafndan deiik ekilde anlatlr. eitli kaynaklarn anlat tarz deiik de olsa gerek udur ki, Nebile, Atatrk'e duyduu derin akn etkisi ile aile emberinin snrlar dna taarak Dolmabahe Saray'na gelmi ve kendisini, Atatrk' n hizmetinde grevli kldrabilmenin yolunu bulmutur. Zeks, gzellii ve canll ile evresinin dikkatini ektii kadar, zarafeti terbiyesi ve gzel sesiyle Atatrk'n de sempatisini kazanmt. Sarayda, bir hizmet grevlisi, ya da Atatrk'n manevi bir kz gzyle deerlendirilen Nebile'nin gerek i duygular belli olunca O'nu bir hariciyeci ile evlendirdiler. Nikh treni ankaya'da kyld. Evliliine ramen iindeki duygular kllemesini bilemeyecek kadar pltonik ve romantik bir sevginin 135 altsna kendisini kaptrm bulunan Nebile'nin bu evlilii 2 yl kadar srd. Einden ayrlan gen kadn, bu kez Sabahattin rdelp adl bir mhendisle evlendi. kinci evlilii de Nebile'nin duygularn yok edememiti. Bu arada Atatrk'n ar bir ekilde hasta oluu, O'nun iideki onulmaz yaray daha da artryordu. . Atatrk'n lm, Nebile'nin dramatik yaam izgisini daha byk aclarla doldurdu. Byk bir ruh knts iindeydi. Gnden gne eriyor, tm canlln ve sevimliliini yitiriyordu. Ackl yknn bundan sonrasn Altan Deliorman'n kaleminden dinleyelim: Yakack Sanatoryumu'nun balkonu denize bakan bir odasnn nnde Bahekim hsan Rfat'la bir gazeteci durdular. Bir an konumadlar. erisini dinler gibi kapnn nnde ta kesildiler.

57

 erde Atatrk'n kz Nebile yatyor! ok mu ar? Eer hekim sfatyla konuuyorsam size sadece (Burada bir hastamz var) diye cevap verebilirim. O kadar. Hastalarmz hafif ve ar diye bir tasnife tbi tutmak adetimiz deildir. Fakat... Tecrbeli hekim bu Fakatn sonunu bir trl getiremiyordu. Gzleri dolmutu. Nihayet szne devam iin kendinde kuvvet bulunca: Fakat Nebile'nin bize verdii asl byk z-drap, onun bir sanatoryumda kalmasn icap ettiren malum hastalndan ileri gelmiyor dedi. Sonra bir mddet sustu. Nihayet: Gzleri hi grmyor artk!.. diye ilave etti. Vah zavall!.. O'nu ziyaret etmek mmkn olmaz m acaba? Yannda ok kalmamak art ile. nk ok konumaya tahamml yok. Teessr derhal artyor. Kap sessizce araland ve Bahekim nde, ziyareti arkada, bir glge gibi ieri kaydlar. 136 Odadaki karyolada kk bir tmsek yatyordu. Adeta hi grnmeyecek kadar kk bir tmsek. ki atlas yast arasnda kaybolmu minimini bir ba hafife kprdad. Sanki gvdesi hemen hi olmayan bir ba... Bu bata gk mavisi iki gz, uzaklarda bir noktaya bakar gibi cansz ve sabit duruyordu. Bu gzlerin kendilerinden beklenen vazifeyi yapmadklar ne kadar belliydi. Ziyareti donuk, cam baklarn altnda ezilir gibiydi. Siz misiniz Doktor? < Evet kzm!.. Bugn iyisiniz ya. ok iyiyim. Kendisini bile aldatamayan masum bir yalan. Bahekim glmsemiye alarak cevap verdi: Daha da iyileeceksiniz!.. Bugn ka defa yemek yediniz bakalm? Sormaynz. defa yemek getirdiler. n de evirmedim ama bilmem fazla gelecek mi? Ateim ykselirse diye korkuyorum!.. O srada kap vuruldu. Hastabakc elinde bir demet taze iekle odaya girdi. hsan Rfat, Nebile'ye dnerek: Bakn, dedi, size stanbul'dan selm getirmiler. Bir demet karanfil ile hatrnz soruyorlar! Hastann soluk dudaklarnda geni bir tebessm yayld: Karanfil mi dediniz? Aman, ben ne kadar severim karanfili. Kuzum doktor, emrediniz de onlar bir vazonun iine koysunlar. Sonra birka teekkr kelimesi mrldand. Nebile'nin vcudu kadar zayf bir sesti hu: Ah!.. Bu gzlerim bir para grm olsayd!.. yle sanyorum ki abucak ayaa kalkacam! Ne zamandan beri hastasnz Nebile Hanm? Atatrk merhum olduundan beri. Sarayda o ac haberi aldm dakikada sol koluma bir uyuukluk 137 II geldi. Amma nasl bir uyuukluk. Size imdi anlatamam ki... Kolum sanki yerinden kopmu. Derken srtmda, ite u hizada (Cierlerini iaret ediyordu) bir ar peyda oldu. Biraz sonra kendimi kaybetmiim. Hekimler zatrre tehisi koydular. te imdi de... ri, gk mavisi gzlerde bir bulut paras ve damla damla akan yalar... Gen kadn sessiz sessiz alarken Bahekim'Ie ziyareti kendilerini zor tutuyorlard... * **

58

ocuk Mustafa Kemal'den Atatrk'e kadar o byk insana yakn olmu tm kaynaklarn verdii bilgiler bir arada deerlendirildiinde ortaya u gerek kmaktadr. Mustafa Kemal'in zel yaamnda ak, O'nun ruhunu ve kafasn dolduran byk vatan sevgisi yannda sadece kk bir kvlcmlanmadr. Ama... Kendisini lesiye seven nice gen kzlar ve kadnlar olmutur ki, bunlarn duygusal evreninden Mustafa Kemal'e ynelen sevgileri, grl grl bir ak frtnas halinde yaam boyu devam edip gitmitir... emsi BELL Suadiye, 28 Austos 1988

59

KAYNAKA KTAPLAR Aabeyim Mustafa Kemal / emsi Belli Ankara'nn lk Gnleri / Yunus Nadi Atatrk'n Htralar / Falih Rfk Hemehrimiz Atatrk / Nait Hakk Damla Damla / Ruen Eref Atatrk / Yakup Kadri Atatrk'ten Htralar / Afet nan Mtareke Defteri / Yunus Nadi Tek Adam / evket Sreyya Atatrk in / smail Habib Atatrk' zleyi / Ruen Eref Kl Ali Htralarn Anlatyor / Kl AH Nkte ve Fkralarla Atatrk / Niyazi Ahmet Atatrk'n Hayatndaki Kadnlar / Altan Deliorman Atatrk Ansiklopedisi/ Kemal Zeki CenosmanNiyazi Ahmet Banolu GAZETE ve DERGLER Aabeyim Mustafa Kemal / Makbule Atadan - emsi Belli - Milliyet Atatrk'n Bir Kadna Mektuplar / Peyami Safa Milliyet Atatrk'n Hususi Hayat / A saf lbay - Zaman Atatrk'ten Htralar ve bretler / ismail Habib Cumhuriyet 139 Atatrk Ltife Hanm ile Nasl Evlendi / Nait Hakk - Hayat mtihan Veren Millet / smail Habib - Hkimiyeti Milliye Atatrk'n zel Yaam / Yaln Peken-Cumhuriyet Pazar Sohbeti / Emin laan - Hrriyet Tatil Sohbeti / Yener Ssoy - Milliyet Mustafa Kemal'in Damat Girdii Aile / Sadun Tanju - Milliyet Atatrk'n Gnlndeki Kadn / Selma Tkel-Hrriyet eitli Yazlar / smail Habib - Yenign, Aksz gazeteleri SESL KAYNAKLAR Atatrk'n kzkardei Makbule Atadan'n sesiyle ocukluundan lmne Kadar Aabeyim Atatrk'e Ait Htralar konulu ses bantlar /emsi Belli 140 ocukluundan evliliine kadar emsi Belli, Atatrk'n kz kardei Makbule Atadan'-la, son hastal srasnda haftalarca sren uzun bir grme yapt. Bu grmelerin tmn ses bantlarna kaydetti. Bu syleide saptanan anlarn bir ksm (Aabeyim Mustafa Kemal) adl kitapta yaynland. emsi Belli'nin bu eserinin baz blmleri Pakistan'h Trkolog ve Tarihi Mohammet akir tarafndan (Jrdu diline evrildi. nl ngiliz yazar Lord Kinross da, Atatrk'le ilgili biyografik eserinde (Aabeyim Mustafa Kemal) adl anlar bu konuda yazlm dier kitaplarla birlikte ana kaynak olarak kulland.

SON

60