Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

Son dnemde Irak ve Lbnan gibi lkelerde merkezi ynetimin zayflamasyla birlikte, bu lkelerdeki etnik ve mezhebi gruplarn kendi lkelerinin dndaki lkelerle kimlik temelinde ibirlii artmtr. Bu sre 11 Eyll olaylar ile hz kazanmtr. 11 Eyll olay ABDnin d politikasn ve Ortadoudaki yeni dengeleri nemli derecede etkilemitir.

Dengelerin deiimi, uluslararas sistemi ekillendiren nemli aktrlerden ABDnin d politikasna ve Ortadounun kendi i dinamiklerine dayanmaktadr. Bush Doktrini olarak adlandrlan 2001 sonras ABD d politikas iki nemli unsuru barndryor. Bunlardan biri pre-emptive strike olarak bilinen nleyici/nalc mdahale anlay, dieri ise otoriter rejimler yerine Ortadouda demokratik ynetimlere geii destekleme politikasdr. ABDnin d politikasndaki bu deiim blgede yeni dengelerin olumasna neden olmutur.

nleyici/nalc mdahale anlayna gre ABD kendisine tehdit oluturabilecek devletlere nceden mdahale etmelidir. Bu politikann sonucunda ABD Afganistan ve Iraka mdahale etti. ABDnin bu iki lke dnda Suriye ve rana da mdahale etme olasl bulunuyordu. Afganistan ve Irakta oluan g boluu rann etki alann geniletirken, ABDnin saldrgan politikalar rann tehdit alglamalarn artryordu. Bu nedenle ran merkezli yeni dengeler de bu dnemde Ortadoudaki siyasi dinamikleri etkiliyordu. Yaanan sre rann kendi kamuoyunda Bat kart sylemlerini besleyen bir sre olmutur.

Bush doktrini, Byk Ortadou Projesi gibi sylemlerle birlikte Ortadouyu demokratikletirme ve Ortadou lkelerini Batnn rettii uluslararas sistemle btnletirme anlayn da

1 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

ieriyordu. Demokratikletirme ile birlikte en ok konuulan konulardan biri Ortadou lkelerindeki aznlklarn konumu meselesiydi. zellikle Krfez lkelerinde bulunan ii aznlk gruplarnn kendilerini ifade edebilme ihtimali ve Tahranla ilikilerinin blgedeki siyasi dinamikleri nasl etkileyecei en ok tartlan konulardan biriydi. Belki de rann etki alann geniletecei ekincesiyle ABD, bir sre sonra demokratikletirme sylemlerinde srar etmedi.

Son dnemde Irak, Suriye, Lbnan ve Filistin gibi lkelerde ran etkisinin artmas ii hilali sylemini glendirmitir. ran blgede bir tr patronaj ilikisi tesis etmi ve bu dnemde zellikle kendisiyle ayn izgide hareket eden gruplara ciddi destek salamtr. rann nkleer bir gce sahip olmasnn, bu ilikinin daha youn bir ekilde yaanmasna neden olabilecei dnlmektedir. Bu nedenle Ortadouda oluabilecek yeni dengeleri ve ii hilali bu adan yeniden deerlendirilmelidir. Tabi bu deerlendirme srecinde rann d politikas ve bu politikadaki aralar dikkate alnmaldr.

Nkleer bir silaha sahip ve Ortadouda etki alann geniletmi bir rann Trkiye ile olan ilikileri nasl geliecek, bu da dier bir tartma konusudur. Bu nedenle Trkiye-ran ilikilerini tarihsel erevede ele alp, son dnem Trk d politikas ile birlikte Trkiyenin blgede oluabilecek bu yeni dengelere kar nasl bir politika izlemesi gerektii uluslararas sistem ve blgesel yansmalar erevesinde tartlmaldr.

1.ii Hilali Sylemi

ii hilali kavram ilk olarak rdn Kral Abdullah tarafndan dile getirilmitir. Kral Abdullah 2004n Aralk aynda verdii bir demete Snni Arap lkelerinin ii hilali tarafndan kuatldn belirtmitir. Krala gre hilal randan balamakta, son dnemde ii hkimiyetinin olutuu Irak kapsayarak, Alevi elitlerin ynettii Suriyeden ve ii nfusunun giderek artt Lbnana kadar devam etmektedir.(1) ABD mdahalesi sonras Irakta iilerin en gl siyasi oluum olarak ortaya kmalar, Lbnanda ise 2006 ylnda Hizbullah-srail atmasndan ii Hizbullahn saygnlk kazanmas ve lkede nemli bir grup haline gelmesiyle birlikte ii-Snni ayrmna dayanan ve bu durumun tehlikesini vurgulayan pek ok akademik alma hazrlanmtr. Jamai Haquani tarafndan yazlan Shia Crescent: Emergence of World War 3 kitabn bu almalara rnek olarak verebiliriz.(2) Ana temas ran nderliinde bir ii-Snni atmas olan pek ok makale de bu dnemde yaynlanmtr. Kral Abdullahtan sonra Msr Cumhurbakan da ayn ynde bir aklamada bulunmutur. Hsn Mbarek 2006 ylnda bir televizyon kanalna verdii demete Ortadouda yaayan ii nfusun bulunduu lkelerden

2 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

ok rana kar bir ballk hissettiini belirtmi ve bu siyasi tavr eletirmitir.(3) Bu iki lider dnda Suudi Arabistan Dileri Bakan Saud al-Faisal da ayn dorultuda aklamalarda bulunmutur.

ranl yetkililer ise Ortadouda oluabilecek ran merkezli bir ii hilali sylemine kar kmaktadr. rann ruhani lideri Ayetullah Hamaney ii hilali syleminin Bat kaynakl olduunu, bu tr sylemlerin slam mmetini blmek ve dostluu yok etmek amacyla ortaya karldn belirtmitir. ran Cumhurbakan Mahmud Ahmedinejad ise Al-Arabia kanalna verdii demete slamn tek olduunu, Snni-ii ayrmnn doru olmadn ve kendilerinin bata Filistin meselesi olmak zere olaylara bu adan baktklarn beyan etmitir.(4) rann eski cumhurbakanlarndan Ali Rafsancani de Mslmanlar arasnda bir ayrmn doru olmadn ve bu gibi sylemlerin Mslmanlarn dmanlar tarafndan ortaya atldn ifade etmitir. Ksacas ranl yetkililer ii hilali syleminin blgede ran ve iilerin tehdit unsuru olduu ynnde bir kanaat oluturmak iin kastl olarak kullanldn dnmektedir.

Bu balamda rann d politikasn deerlendirirken tamamen ii eksenli bir politika izlediini sylemek ne kadar yanlsa rann ii faktrnden bamsz bir politika izlediini belirtmek de o kadar yanl olacaktr. Devletlerde d politika ulusal karlara gre yrtlr. Bu nedenle rann d politikasnda ii faktrn instrumentalism yani arasalclk yntemi ile aklamak gerekir. Arasalclara gre, etnik ve dini gruplara olan aidiyet duygular ve grup ii ilikiler beklenen faydayla doru orantl bir ekilde geliir.(5) Dier bir ifade ile ran, kendisine faydas olmas iin ii faktrn d politikasnda bir ara olarak kullanrken, Ortadounun dier lkelerindeki ii gruplar da kendilerine olan fayda dorultusunda ii kimliklerini n plana karr ve ran ile ilikilerini gelitirmek iin kullanrlar. Bu almann ana sorusu da blgedeki atma ve kutuplama olasln gz nnde bulundurarak rann nkleer bir silaha sahip olmas durumunda bu iliki dzeyinin nasl etkilenecei ynnde olacaktr.

rann gelecekte Ortadouda bulunan dier ii gruplar ile ilikilerinin nasl olacan deerlendirmek iin hem rann d politikadaki ncelikleri hem de farkl lkelerde bulunan ii gruplarn beklentileri iyice anlalmaldr. Bu balamda ilk olarak Ortadouda bulunan ii gruplar deiik faktrler dikkate alnarak detayl bir ekilde incelenmelidir.

3 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

2. Ortadouda ii Gruplar

Yaplan aratrmalara gre dnyadaki ii nfusu Mslman nfusun %10-13n oluturmaktadr. Bu oran 154 ile 200 milyon arasnda bir nfusa tekabl etmektedir. iilerin nfus olarak en youn olduklar yerler ran, Hindistan, Pakistan ve Iraktr. randa yaklak olarak 70 milyon ii yaarken dier saydmz lkelerin her birinde en az 16 milyon ii yaamaktadr.(6) Ancak rann etki alanna girebilecek ii nfus bata Irak olmak zere Ortadou lkelerindedir.

randan sonra blgede en byk ii nfus Irakta bulunmaktadr. Iraktaki ii nfus, toplam nfusun %60-65idir. Lbnandaki ii nfus oran %35, Bahreyndeki %70, Kuveytteki %30, Katardaki %20, Birleik Arap Emirliklerindeki %16, Suudi Arabistandaki %5, Suriyedeki %10-12 (Nusayri) ve Yemendeki %35tir (Zeydi).(7) Bu gruplardan Suriye, Irak, Lbnan ve Krfez lkelerindeki ii nfusu rann etki alan ile daha ok ilgilenmektedir. Bu nedenle bu lkelerdeki gruplar ile rann ilikisi deerlendirilmelidir.

2.1.Irak iileri

Irakl iiler Irakn yzde 60 veya 65ini oluturmaktadr. Bu oran onlar Irakn en kalabalk grubu yapmaktadr. Irakta iiler sadece Araplardan olumamaktadr. Araplar kadar olmasa da Irakta ii Trk (Trkmen) ve Krt de bulunmaktadr. Irak tarihine baktmzda iilerin, Irakta nfus asndan ounluk olmalarna ramen siyasi adan hep aznlkta kaldklarn grrz. Bu yapy krmak iin 1920 ve 1991 yllarnda iki byk ii isyan yaanm ancak sonu elde edilememitir. 2003 ylndan itibaren ise iiler nfus gcn kullanarak seimler ile iktidar olabilmektedir.

Irakta iilerin byk blm Badat ve Irakn gneyinde yaamaktadr. iilerin en youn olarak yaad blge Badatn dousunda yer alr. Burada iki milyona yakn iinin yaad tahmin edilmektedir. Irakn en byk ikinci ehri Basrada ise yine ii ounluu bulunmaktadr. Bu ehirde yaayan ii nfusu 1,3 milyondur. iilerin en kutsal yerleri saylan Necef ve Kerbela ehirleri de Irakl iilerin youn olarak bulunduklar dier ehirlerdir.(8) Trkmen iiler ise daha ok Tuzhurmatu ve Telafer ehirlerinde yaamaktadr.

4 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

ii gruplar ABDnin 2003 mdahalesinden sonra nfus avantajlarn iyi bir ekilde kullanmtr. zellikle ii temelli partiler seimlerden zaferle kmtr. Gnmzde iileri temsil eden nemli grup bulunmaktadr. Bunlar Babakan Malikinin grubu, Ammar el-Hekim bakanlnda slam Yksek Devrim Konseyi ve Mukteda el-Sadr nderliinde Sadr grubu. Seimlere ittifaklar ve farkl isimlerle girseler de bu grubun toplum iinde nemli bir tabannn olduunu syleyebiliriz.

Iraktaki ii gruplar konjonktre gre deiiklik gsterse bile hepsinin ran ile olumlu ilikileri bulunmaktadr. zellikle Hekim grubu Saddam Hseyin basks nedeniyle 1980lerden itibaren rana snmtr. Bu gruba bal olan Bedir Tugaylar adl milis gleri ran tarafndan desteklenmektedir. Bedir Tugaylar ran Devrim Muhafzlar tarafndan eitilmekte ve silah yardm almaktadr.(9) Hekim grubu gibi ran ile iyi ilikiler iinde bulunan dier bir grup Dawa Partisi geleneinden gelen Nuri al-Malikinin grubudur. Maliki, zellikle ABDnin Iraktaki askerlerini ekmesi ynndeki talebiyle ve ran ile kar birlii salamak konusundaki istekli tutumuyla Tahranla olan iyi ilikilerini gelitirmektedir. Ayrca Maliki dneminde Irakta bulunan ran ynetimine muhalif gruplar lkeden karlmtr. Mukteda el-Sadr nderliindeki Sadr grubu yine ABD kartl zemininde ran ile baz ortak noktalarda buluabilmektedir. zellikle Sadrn gnmzde dini eitime Kum ehrinde devam etmesi yakn ilikilerin bir gstergesidir.

2.2.Suriye iileri (Nusayriler)

iilik mezhebinin kendi iinde baz alt kollar bulunmaktadr. Bunlardan mamiye, smailliye, Zeydiyye ve Nusayrilik en nemlileridir. Suriyedeki iiler ise Nusayri olarak adlandrlmaktadr. Suriyede Snnilerden sonra en kalabalk grubu yaklak %12lik oranlar ile Nusayriler oluturmaktadr. Nusayriler youn olarak Suriyenin Lazkiye blgesinde yaarlar. Nusayrilerin Suriyede ynetime hkim olmalar Hafz Esad ile gereklemitir. Esad 1970te Nusayri kkenli ilk devlet bakan olmutur. ktidarn glendirmek ve srdrmek iin Esad, devletin nemli noktalarna Nusayri kimlikli kiileri grevlendirmitir. Nusayriler Esad dneminde zel gvenlik, istihbarat ve zel kuvvetlerde yer edinmi ve ordunun komuta kademesini kontrol etmitir. Ancak Suriyenin i ve d siyasetinde Nusayri kimliini dile getirmek bir tabu halini almtr.(10) Esad ynetimi d politikada daha ok Arap milliyetiliini n plana karan sylemler erevesinde bir siyaset izlemeye almtr.

5 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

Arap milliyetilii sylemlerini sk kullansa da aslnda Hafz Esad, pragmatizme dayal bir d siyaset izlemitir. Bu gelenek olu Bear Esad tarafndan da devam ettirilmektedir. Bu balamda Irak ve srail meselelerinde ortak karlar bulunmas nedeniyle Suriye, rana 30 yl boyunca yakn bir d siyaset izlemitir. rann sekiz yl sren Irak Sava boyunca Suriye, Irakn Baas ynetimine kar olan husumeti sebebiyle rana destek vermitir. Batnn ve Arap dnyasnn rana kar olduu bu savata Suriyenin rana destek vermesi her iki lkeyi stratejik ortak olarak gstermitir.

Hafz Esad, Humeyni ynetimindeki rann ABD ve srail kartl nedeniyle Arap lkeleri tarafndan desteklenmesi gerektiini dnmtr. Ancak hibir Arap lkesi bu ynde bir tutum benimsememi ve Suriye, rann desteklenmesi noktasnda yalnz kalmtr. Suriye, Irak-ran Savandan sonra da ran ile iyi ilikilerini srdrmtr. Bunun balca nedeni daha nce de belirttiimiz gibi rann ABDyi ve sraili dman olarak grmesi ve iki lkenin ortak karlardr.(11) ran ile bu konularda kar birlii bulunan Suriye zellikle srail konusunda ran ile paralel bir siyaset izlemektedir. Bu iki lkeye daha sonra srail kartl konusunda Lbnanda bulunan iiler de eklenmitir.

2.3. Lbnan iileri

Lbnanda gnmzde devlet tarafndan tannan 18 dini grup bulunmaktadr. Lbnann genel nfusu iinde bu gruplarn nfus oran tam olarak bilinmemektedir. Devlet tarafndan resmi olarak en son 1932 ylnda bir nfus saym yaplmtr. O dnemde yaplan saymn ayrntl sonucu bilinmemektedir. Ancak Hristiyan nfusun Mslmanlardan daha yksek olduu kabul edilmitir. Gnmzde Lbnanda nfus yapsnn deitiini syleyebiliriz. lkede yaanan i sava, sava sonucu oluan d gler ve hem snfsal hem de kltrel nedenlerden dolay gruplarda gelien farkl doum oranlar nfus yapsnn deiiminde etkili olmutur. Deien nfus oranlar sonucunda gruplarn gnmzdeki gerek nfus oranlar resmi olarak bilinmemektedir. Ancak bata Hizbullah lideri Nasrallah olmak zere iiler Lbnandaki en kalabalk grup olduklarn iddia etmektedirler.(12)

6 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

Lbnanda iiler youn olarak Lbnann kuzeydousunda Bekaa Vadisi blgesinde, Bakent Beyrutun gneyinde ve Gney Lbnanda yaamaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi resmi bir sonu olmasa da yaplan aratrmalarda Lbnandaki ii nfusun %25-35 arasnda olduu tahmin edilmektedir.(13) Lbnann gnmzdeki nfusu drt milyonun zerinde olduu tahmin edilmekte ve toplumsal snf bakmndan bu gruplar arasnda iiler Lbnann en yoksul kesimini oluturmaktadrlar.

Lbnann bamszln elde ettii dnemde, iiler kendilerini temsil edecek ve iileri bir arada tutabilecek siyasi oluumu gerekletiremediler. iileri siyasi alanda ilk kez rgtleyen kii 1960larn sonunda Musa el-Sadr olmutur. Sadr, iileri devlet katnda temsil edecek rgt, Yksek ii Konseyini 1969da kurdu.(14) Ardndan 1975 ylnda, Lbnan Sava dneminde, Emel Hareketi kuruldu. Ardndan Hizbullah Emel Hareketinden ayrlarak 1985ta ayr bir oluum olarak ortaya kt. Hizbullah, kurulu aamasnda kendine ran devrimini rnek aldn belirtmitir. Hizbullah n plana karan asl olay 1989 ylnda yaplan Taif Antlamas olmutur. Bu anlamaya gre Hizbullah lke iinde yasal olarak silahl g bulunduran tek hareket olma zelliini kazanmtr. sraile kar mcadele etmesi beklentisiyle bu imtiyaz Hizbullaha verilmitir.(15) Hizbullah bu srete Suriye ve randan zellikle srail kartl noktasnda byk destek grecektir.

srailin 2000 ylnda Gney Lbnandan ekilmesinden sonra Hizbullah blgede byk bir g kazanmtr. Ardndan 2006 ylnda Hizbullahn sraile kar gsterdii direni ve baar Hizbullaha var olan halk desteini artrmtr. Bu destein zellikle Lbnandaki Hristiyanlardan da gelmesi olduka anlamldr.

Kuzeyden srailin komusu olan Lbnan, ran tarafndan nemsenmektedir. Bu nedenle ran uzun yllar boyunca Hizbullaha hem maddi hem de askeri destekte bulunmaktadr. Son dnemde srailin saldrlar nedeniyle iki lke arasnda ve zellikle Gney Lbnan ile ran arasnda kar birliinin oluturduu patronaj yap dnda ciddi bir duygusal ban da olutuunu syleyebiliriz.

ran Cumhurbakan Ahmedinejad, Ekim 2010da gerekletirdii Lbnan ziyaretinde Hizbullah yanls kitleler tarafndan ran bayraklar ile karlanmtr.(16) Ahmedinejadn Gney Lbnanda konuma yapt alann (Bint Jbeil) srail snrna sadece 5 km uzaklkta olmas olduka anlamldr. ran bayraklar ile yaplan bu gsteri rann etki alannn srail kartl erevesinde

7 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

gelitiini de gstermektedir.

2.4. Krfez lkelerindeki iiler

Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Kuveyt, Umman ve Yemenden oluan Krfez lkeleri Snni iktidarlarn bulunduu otokratik rejimlerden olumaktadr. Bu lkelerdeki iiler uzun yllar boyunca grmezden gelinmitir.(17) Younluk asndan en nemli ii nfus %70lik oran ile Bahreynde bulunmaktadr. iiliin bir kolu olan Zeydiler Yemende %35e yakn bir nfus oranna sahiptir. Katar, Kuveyt ve BAEnde %15 ile %30 arasnda deiik oranlarda ii nfusu bulunmaktadr. Suudi Arabistanda %5-10 gibi dk bir oran olmasna ramen iiler nemli petrol kaynaklarnn bulunduu blgelerde yaamaktadr.

Son dnemde Krfez lkelerindeki iiler iki nedenden dolay gndemde kalmaya devam etmitir. Birincisi Bush Doktrini ile birlikte gelien Ortadouda demokratikletirme sylemi. Bu sylemin gelimesi ile birlikte Krfezdeki iilerin durumu yeniden gndeme gelmitir. kincisi ise rann blgede artan etki alanyla birlikte Krfezdeki iilerle rann ilikisi tartma konusu olmutur.

Krfez lkelerinde gemiten gelen ciddi bir ran korkusu bulunmaktadr. Humeyni ynetiminden beri ran, Krfez lkelerinin Bat lkeleri ile gelitirdii iyi ilikilere kar kmtr. Humeyni; ABDyi Byk eytan, Sovyetler Birliini Kk eytan ve Batnn kukla rejimleri olarak grd Krfez lkelerini ise Mini eytanlar olarak adlandrmtr.(18) Krfez lkelerinin Bat ile olan olumlu ilikisi gnmzde de devam ettii iin rann da blgeye kar grnn deitiini sylenemez. Krfez lkeleri rann iki adan kendilerini tehdit edebileceini deerlendirmektedir.

Bu tehditlerden biri rann Hrmz Boazn kapatma olasldr. Dnyada tketilen petroln %20si bu boaz yolundan geerek Krfez lkelerinden ihra edilmektedir.(19) Dier bir tehdit ise rann Krfez lkelerindeki iileri, bu lkelerde i sorunlar karmak ve Krfezde bulunan yabanc yatrmclara kar kkrtmak amacyla kullanmasdr.(20) Ayrca rann nkleer faaliyetlerine devam etmesi bu lkelerde tehdit alglamasnn daha youn bir ekilde yaanmasna neden olmaktadr.

8 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

3. rann Ortadou Politikas ve ii Jeopolitii

rann d politikas analiz edilirken, 1979 Devriminden sonra ran devletinin kendini nasl tanmlad, oluan devletin yaps, kurumlar gibi konular dikkate alnmaldr. Bunun dnda uluslararas alanda gelien siyasetle birlikte lkedeki iktidarn ncelikleri belirtilmeli ve buna bal olarak lkenin d politikadaki aralarnn ne olduu ve bunlar nasl kullanabilecei de deerlendirilmelidir. Bylece rann d politikas ve zellikle blgedeki dier ii gruplar ile ilikisi btncl bir ekilde analiz edilmi olur.

Devrim sonras 1979da kurulan ran slam Cumhuriyeti, Bat kltrn benimseyen ah ynetimine bir tepki olarak ortaya kmtr. Devrim, randaki pek ok grubun katlmyla gereklemitir. Bu gruplar, zellikle ah rejiminin ABD ile balantlarndan, lkedeki toplumsal ve kltrel alanda yaanan yozlamadan duyduklar rahatszl dile getirmitir.(21) Devrim ncesinde lkede oluan ABD kartl, devrim sonrasnda da zellikle ran-Irak Sava dneminde ABDnin izledii politikalardan dolay artarak devam etmitir.

Sekiz yl sren ran-Irak Sava boyunca hibir lke rana destek vermemitir. ranllarn iddialarna gre Batl devletler Iraka kimyasal silah satm ve Irakn bunlar kullanmasna gz yummutur.(22) Devrim sonras ran d politikas, sava dneminde Batl lkelerin kendisine kar olan tavrlarndan etkilenmitir. Bu dnemde ran devleti kendini tehdit altnda hissetmitir. Bu nedenle ran kendi iine kapank ve kendini korumaya ynelik politikalar retmitir.

Ortadou iin son dnemde ska dile getirilen yeni bir Souk Savan temeli de bu gemi deneyimlere dayanmaktadr. Meruiyetini Siyonizm ve Bat kartlndan alan randaki siyasetiler, ABDnin son dnem politikalar nedeniyle kendi lkelerinde g kazanmtr. Bu anlamda 11 Eyll olaylar sonras ABDnin d politikasnn ran i politikasna etkileri dikkate alnmaldr. Siyonizm ve Bat kart sylemlerle siyaset yapan Ahmedinejad bu srete toplumsal desteini artrma ve Bat kartl temelinde lke dnda da mttefik arayndadr.

9 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

rann, ii jeopolitiini kendi lehine kullanmasn salayacak kurumlar bulunmaktadr. Bunlardan biri manevi ve fikri birlii salayacak olan Kum kentidir. ii din adamlarnn eitim aldklar yerlerden biri olan Kum kenti son dnemde Iraktaki Necef kenti karsnda eitim merkezi olarak daha ok n plana kmaktadr. rann bir dier arac ise blgede baz gruplara hamilik yapmasn salayan ran Devrim Muhafzlardr. zellikle atmalarn ska yaand Ortadouda Devrim Muhafzlar ran ile kar birlii olan dier ii ve slami gruplara silah yardm ve silahl eitim olanaklar salamaktadr.

3.1. Kum Kenti

Irak, tarih boyunca iilerin dini merkeziyken Necef de ii din adamlarnn yetitii ve yaad bir kent olmutur.(23) randaki Kum kenti ise Necefte eitim alm ranl din adamlar tarafndan kurulmu ve ran slam Devrimine kadar Necefin etkisi altnda kalmtr. slami Devrim ile birlikte randa Kum kentine verilen nemin artmas, buna karn Irak-ran Sava nedeniyle Baas ynetimi tarafndan Irakl iilere kar oluan ekinceler sonucu Necefin olanaklar azalm, bir medrese ehri olarak Kum kentinin nemi gittike artmtr.

ii din adamlarnn eitim ald bu iki merkez arasndaki en temel ayrm mamn siyasi rol zerinedir. Necef kenti geleneksel fikre sadk kalm ve din adamlarnn siyasi bir rolnn olmadn savunmutur. Necefe gre din adamlar sadece ruhani konularla ilgilenir ve toplumu ahlaki deerler bakmndan denetler. te yandan Kum kenti Ayetullah Humeyninin retisi olan Velayeti Fakihi takip etmektedir. Dier bir ifade ile Kum kenti, din adamlarnn toplumda siyasi bir rolnn olduu iddiasndadr.(24)

Humeyniden sonra Kum kenti iiliin eitim merkezi olarak gelitirilmitir. Bu dnemde Kum kentinde yeni ktphaneler ve eitim merkezleri oluturulmu, elektronik kaynaklardan da yararlanlmtr. Bu gelimelere paralel olarak Kum kentine gelen renci says Necef kentine oranla gittike art gstermi, baz dnemlerde eitim iin Kumda bulunan renci says 70 bini bulmutur.(25) Dnya genelinde ii toplumunun gelecek nesil din adamlar ve siyasetilerinin Kum kentinde eitim almas, rana ii jeopolitiini etkin bir ekilde kullanmas noktasnda byk bir avantaj salamaktadr.

10 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

3.2. Devrim Muhafzlar

Ortadouda uluslama srecini tamamlamayan lkelerde atma olgusu hl sk olarak yaanmaktadr. atmann scak bir ekilde yaand blgelerde ise diplomasi ile yapabilecek eyler snrldr. ran, bu dnemde blgedeki nfuz alann glendirmek iin Devrim Muhafzlarn kullanmaktadr. Lbnanda, Irakta ve Pakistanda ii gruplara bal milis gler ran tarafndan organize edilmekte, eitilmekte ve bu lkeden silah yardm almaktadr.(26) Dolaysyla, rann blgede dier gruplar ile patronaj ilikisi kurma aamasnda Devrim Muhafzlarnn ilevi nemlidir.

4. Trkiye-ran likileri

Trk Dileri Bakan Ahmet Davutolunun tabiri ile Anadolu corafyas ile ran birok adan tarih srecinde birbirine baml olmutur.(27) Deiik dnemlerde bu corafyalarda hkm srm devlet ve imparatorluklar birbirleri ile karlkl etkileim iinde olmutur. Ancak gemite var olan bu devlet ve imparatorluklarn ilikilerinden yola karak gnmzdeki Trkiye-ran ilikileri hakknda karsamalarda bulunmak bizi salkl sonulara ulatrmayabilir. nk gemiteki ilikileri, dnemin uluslararas yaps ve dinamiklerine gre deerlendirmek gerekir. te yandan gemiteki youn ilikileri inceleyerek u sonuca varabiliriz: bu corafyalarda kurulan devletlerin birbirine kar algs her zaman ak olmutur. Birbirlerinin siyasetini yakndan takip etmi ve dnemlere gre birbirlerini ya bir tehdit olarak grm ya da blgede ibirlii yaplabilecek gl bir mttefik olarak deerlendirmitir.

Son dnemde Trkiyede AKP iktidar ile birlikte, zellikle 11 Eyll sonrasndaki gelimeler sonucunda Trkiye-ran arasnda yaknlama gereklemitir. ABDnin Irak igali dneminde Trkiyenin izledii politikalar ve Irak konusunda belirginleen ortak karlar Ankara ile Tahran daha da yaknlatrm, ekonomik ilikilerin istikrarl bir ekilde gelimesi ikili diyalogu artrmtr. zellikle son dnemde iki lke arasnda enerji alannda yaplan yeni almalar dikkat ekmektedir.

Trkiyenin barl nkleer almalar desteklemesi ve Ortadouda silahszlanmay srailin nkleer silahlarna dikkat ekerek eletirmesi, yurtiinde ve yurtdnda baz kesimler tarafndan Trk d politikasnda bir eksen kaymas olarak deerlendirilmitir. Ancak Trkiyenin ran ile

11 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

ilikileri daha geni bir ereveden, Trkiyenin genel Ortadou politikalar erevesinden deerlendirilmelidir. Davutolunun Stratejik Derinlik adl kitabnda Trkiyenin kresel bir g olmas iin ncelikle blgesel bir g olmas gereklilii vurgulanmaktadr. Bu srecin devam iin de blgede istikrarn ve ibirliinin artmas gerekmektedir. stikrr ve ibirliinin salanabilecei siyasi ortam iin ise, blgedeki tm lkelerin srece dhil olmas ve hibir grubun sistemin dna karlmamas ncelikli koullardandr. Bu balamda Trkiye ne rann blgede sistem kart faaliyetlerini artrmasn istemekte ne de Batl lkelerin rann blgede yalnzlatrlmas ynndeki politikalarn desteklemektedir. Son dnemde Trkiyenin Brezilya ile birlikte rann nkleer program konusunda zm giriiminde bulunmas ve yaptrmlara kar kmas bu erevede deerlendirilmelidir.

4.1. rann Nkleer almalarnn Blgeye ve likilere Etkisi

Trkiye, rann nkleer almalarn ikili ilikilerde belirleyici bir unsur olarak grmemektedir. Bunun ncelikli nedenlerinden biri Trkiyenin ran bir tehdit olarak grmemesidir. Ayrca bir tehdit algs olusa bile Trkiye byle bir tehdidi karlayabileceine inanmaktadr.(28) Trkiyenin asl ekincesi bu nkleer kriz srecinin Ortadouda kutuplamalar keskinletirmesi ve blgesel istikrarszla yol amasdr. Peki, bu sre nasl geliebilir?

Irak, Lbnan ve Pakistan gibi lkelerde sk sk scak atmalar yaanmaktadr. ran bu lkelerdeki ii gruplara ciddi yardmda bulunmakta ve bu gruplarn hamilik sorumluluunu stlenmektedir. Bu lkelerdeki ii gruplar ile ran arasnda gce dayal bir ibirlii sz konusudur. rann savunma alannda daha da glenmesi ve ii gruplar eitli tehditlerden korumas bu gruplarn rana kar aidiyet duygusunu glendirecektir. Dier bir ifade ile rann silah teknolojisi asndan glenmesi blgedeki kutuplamay artracak ve rann blgesel bir g olarak dier lkelerin nne gemesine neden olacaktr.

randa yaanabilecek bir nkleer kriz sonucunda ortaya kabilecek dier bir senaryo da rann blgede yalnzlatrlmasdr. Byle bir durum hem Trkiyenin ran ile gelitirdii ekonomik ilikilerine zarar verir hem de blge istikrarn sekteye uratr. ran blgede izole etmeye almak sanlann aksine rana geri adm attrmayacaktr. Bu tr politikalar rann daha da saldrgan bir siyasi tavr almasna neden olabilir. Bu srete ran Ortadoudaki dier mttefiklerini de devreye sokarak tm blgede istikrarszlk yaratabilir. Bu durum Trkiyenin blgede esnek politikalar izlemesini de zorlatrr.

12 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

Sonu Yerine: Trkiyenin zm Srecindeki Yeri

Trkiye ABDde Bush ynetiminin 11 Eyll sonras ya bizdensin ya da bize kar anlayn benimsememi ve ABDnin blge politikalarna kar farkl bir tutum sergilemitir. Obama ynetimi ile birlikte Trkiye ve ABDnin politikalar uyum gstermeye balamtr. nk Obama ynetimi de Trkiye gibi ilk nce blgede angajman politikalar izlemeye almtr. Bu politika diplomasiye nem verdii iin Trkiyenin karlarna uygundur. Daha nce de belirttiimiz gibi Trkiye blgedeki politikalarn uygulamak iin istikrara nem vermektedir. stikrarn oluabilmesi iin de blgedeki tehdit alglamalarnn en aza indirilmesi gerekmektedir.

Ortadou lkelerindeki iktidarlar tehdit alglamalarn kendi konumlarn glendirmek iin kullanmaktadr. ran ve srail gibi lkelerde hkmetler lke iinde birlik iin darda yarattklar dmanlklardan beslenmektedir. Bu nedenle bu hkmetler Ortadouda kan her kvlcmdan yararlanmaya almakta ve krizler kartopu etkisiyle byyp kmaza girmektedir. Dolaysyla Trkiye bu sreci tersine dntrecek politikalar izlemelidir. Bu balamda Trkiye angajman politikalarna devam etmeli ve dier lkeleri de bu politikaya uyum gstermesi yolunda ikna etmelidir. Ayrca bu srete Trkiye blgede kutuplamalar nlemek iin izledii denge politikasnn yanl yorumlanmamasna zen gstermelidir. nk bu srete Trkiye, ran ile yakn ilikiler kurmaktadr. Trkiye, ran gibi Bat kart olmadn ama Ortadoudaki sorunlara da Batl lkeler gibi zm aramadn vurgulamaldr.

Trkiye blgede dier lkelerden farkl olarak ok boyutlu diplomasiyi uygulayan tek lkedir. Dier lkelerle sadece hkmetler dzeyinde iliki srmemekte, ayn zamanda lkedeki tm gruplar ile istiarede bulunmaktadr. Bu politika zellikle atmalarn youn yaand Irak, Lbnan ve Filistin gibi lkelerde baaryla yrtlmtr. Trkiye bu srete atmalarn azalmas iin bu lkelerdeki tm gruplarla grerek aktif bir politika izlemitir. Bu politikasnn devam etmesi iin blgede istikrarn hkim olmas gerekmektedir. Eer blgede atma olmazsa, devletin zayf olduu lkelerdeki gruplar da ran gibi baka lkelerle hamilik esasna dayanan bir iliki arayna girmezler. Ancak atma olgusu devam eder ve ran silahlanma konusunda ilerlerse bu durum rann blgesel g olma iddiasn glendirir.

ran nkleer silah retse bile Tahran ynetiminin bu silahlar kullanmas pek gereki

13 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

olmayacaktr. Nkleer silahtan ok bu silahlarn ilevi zerine dnlmelidir. rann etki alan kstlandnda nkleer silahn ilevi de azalacaktr. Batl devletlerin uzun vadeli dnerek buna gre hareket etmesi gerekmektedir. Bata ABD olmak zere Batl devletler rann nkleer silah sahibi olma olaslna kar kp saldrgan politikalar izlerken, rann etki alann glendirmemeye dikkat edilmelidir.

Sonnotlar:

(1) Robin Wright and Peter Baker, Iraq, Jordan See Threat from Iran, Washington Post, 8.12.2004. (2) Helle Malmvig, The US and the Middle East from the War in Iraq to the War in Gaza, Royal Danish Defence College, Mart 2009, s. 20. (3) Dore Gold, Iran, Hizbullah, Hamas and the Global Jihad, Jerusalem Center for Public Affairs, 2007, s. 8. (4) Amir M. Haji-Yousefi, Whose Agenda Is Served by the Idea of a Shia Crescent?, Alternatives: Turkish Journal of International Relations, Vol. 8, No. 1, Sonbahar 2009, s. 122. (5) Itamar Rabinovich, Orta Douda Etnisite oulculuk ve Devlet, Avesta Yaynlar, 2004, s. 30-31. (6) Luis Lugo, Mapping the Global Muslim Population, Pew Research Center, Ekim 2009, s. 8-9. (7) Mehmet ahin, ii Jeopolitii: ran in Frsatlar ve Engeller, Akademik Ortadou, Cilt 1, Say 1, 2006, s. 40. (8) Cole Juan, The United States and the Shiite Religious Faction in Post Bathist Iraq, Middle East Journal, Volume 57, No:4, Gz 2003, s. 546-547. (9) Kenneth Katzman, Irans Influence in Iraq, CRS Report for Congress, Kasm 2005, s. 2-3. (10) Ayegl Sever, Bamszlktan Bugne Suriye, Deien Toplumlar Deimeyen Siyaset: Ortadou, (Ed.) Fulya Atacan, Balam Yaynclk, stanbul, 2004, s. 194 208. (11) William L. Cleveland, A History of the Modern Middle East, Westview Press, 2009, s. 405-406. (12) Dror Zeevi, The Present Shia-Sunna Divide: Remaking Historical Memory, Crown Center For Middle East Studies, Nisan 2007, s. 3. (13) http://arabic.cnn.com/2007/middle_east/4/9/shiite.lebanon/index.html , 17.05.2007. (14) Fulya Atacan, Kk lke Byk Sorunlar: Lbnan, Deien Toplumlar Deimeyen Siyaset: Ortadou, (Ed.) Fulya Atacan, Balam Yaynclk, stanbul, 2004, s. 297 (15) http://arabic.cnn.com/2007/middle_east/4/9/shiite.lebanon/index.html , 17.05.2007. (16) http://www.aljazeera.net/NR/exeres/92C989F5-4683-440B-916D-1C317B03D360.htm, 14.10.2010. (17) Zeevi, a.g.e, s. 3.

14 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

(18) Ar, a.g.e, s. 546. (19) James Leigh, Predrag Vukovi, Potential Iranian Hegemony, MP1, ubat 2010, s. 30. (20) http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1544535/Iran-poised-to-strike-in-wealthy-Gulf -states.html , 04.05.2007. (21) Ar, a.g.e, s. 538-539. (22) Yousefi, a.g.e, s. 121. (23) Arif Keskin, rann Irak Politikas: Tarihi Bir Rvann Anatomisi, Global Strateji, lkbahar 2008, s. 66. (24) Sayyid Muhammad Rizvi, Shiism Imamate and Wilayat, Ansarian Publication, 2000, s. 110-111. (25) Vali Nasr, The Shia Revival, w.w. Norton & Company, 2006, s. 214-217. (26) Nasr, a.g.e, s. 222-223. (27) Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, Kre Yaynlar, 2010, s. 427. (28) Glden Ayman, Iranian Nuclear Crisis and Turkey, ISPI, 12 Nisan 2010, s. 85.

15 / 16

Ortadouda Oluan Yeni Dengeler ve ii Hilali Sylemi

Emin SALH Cuma, 25 Mart 2011 14:05

16 / 16