'LHAN ARSEL Arap Milliyetilii ve Trkler

Bu kitabn yayn haklar Analiz Basm Yayn Tasarm Uygulama Ltd. ti.nrndir.

Birinci Basm: 1973, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi kinci Basm: 1975, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi nc Basm: 1977, R e m z i Kitabevi Drdnc Basm: 1987, inklp Kitabevi Beinci Basm: 1991, n k l p Kitabevi Altnc Basm: M a r t 1999 Bask: Sistem Ofset

ISBN: 975-343-240-2

K A Y N A K Y A Y I N L A R I : 269

KAYNAK

YAYINLARI I

ANALZ B A S I M Y A Y I N T A S A R I M UYGULAMA L T D . T. stiklal Caddesi 184/4 80070 Beyolu-stanbul Telefon: (0212) 252 21 56 - 99 Faks:(0212) 249 28 92

LHAN ARSEL Arap Milliyetilii ve Trkler

NDEKLER

NSZ GR i) Trk, Arap ve eriat Konusunda II) Arap Milliyetiliinin Muhammed'e nen Kkenleri Konusunda A) Arap Milliyetilii Trklk Eilimlerine Tepki Olmak zere Domamtr B) Arap Milliyetiliinin lk Kurucusu Olarak Muhammed III) Yakn Dnemlerde Arap Milliyetilii Bat Milliyetilii Yntemlerinden Yararlanrken Trk Dmanl esini de Kapsar IV) Arap Milliyetiliinin Dayana: "Arap karlar" BRNC B L M Arap Milliyetilii Davasnda "Trk Aleyhtarl" esi . Birinci Kesim: Arabn Trk Dmanlnn Gemie nen ve Gnmze Gelen Kaynaklar I) Arap Irknn Tarihi Trk Dmanlnn Muhammed'e nen Kkeni

A) Tiik Aleyhtarl Duygularna Malzeme ini Gren Kur'an Hkmleri ve Hadisler B ) Ye'cc ve Me'cc Szckleriyle Muhammed'in Trkleri Kastetmi Olduu slami nan Niteliindedir C) Tiirk Kuaklarn Yetitirenler Dahi Bu nanc Srdrrler D) Trkleri Araplar in Felaket Getirici Irk Olarak Tanmlamak zere Ye'cc-Me'cc Efsanesini Uygulama Siyaseti E) Trk Felaket Getirici Irk Gibi Gsteren Muhammed, Araplar "nsanla Ik Tutan Irk" Olarak Yceltir F) Trk Klten ve Arabi Ycelten Hkmler Karsnda Trk eriatsnn Tutumu II) Yzyllar Gerisinde Biriken Trk Dmanlnn Yaratt lk Eylemler ve Arap Lehine Salad lk Sonular A) Trk-Arap Savalarnn lk Anlar ve Arabi'n Tiirke Kar lk Nefretleri B) 9. Yzyl: Tiirke Kar A r a p Dmanlnn G e l i m e y e Balad Yllar C) 10. Yzyl: Tevhid. Mes'd, Balh, stahr vs. Gibi Kalemlerde Trkn Tanm D) 11. Yzyl nllerinin (al-Andalus, al-Utb, bn Sina, al-Kirman, al-Brn vs.) Kaleminde Tiirk Aleyhtarlnn Gelimesi E) 12. Yzyl nllerinin (dris, Yakut al-Hamav, Gazali, Marvaz vb.) Tiirk Hakkndaki Olumsuz' Grleri F) 13. Yzyl nllerinin (Nair al-Din Tusi, Sirazli Saadi, Cuvayn, bn al-Asir) Kaleminde Trkn Olumsuz Tanm 154 142 137 128 119 109 107 99 89 80 74 78 68

G) Arabn Kltmelerine Karn Trkn 9.-13. Yzyllarndaki Ho.grrll ve Sanata Merak H) 14. Yzyln (irazl Hafz, Ibn Teymiyye, Ibn ara vb.) Baz nl Kiilerinin Deerlemesinde Trk I) 15. ve 16. Yzyl III) Yakn Dnemlerde Trk Aleyhtarl Yolu ile Arap Milliyetiliinin Bilinlenmesi A) Vahhablerle Krklenen Trk Dmanl B) M. Abdah'a Gre "Barbar Trk" G) al-Kavakib'ye Gre Arap Tiirke stn D) Hilafeti Almakla Trkn slama hanet Ettiini Savunanlar IV) 20. Yzylda Arap Milliyetiliini Besleyen Trk Aleyhtarl A) 20. Yzyl Balarnda Araplar Birletiren Trk Dmanl Unsuru B) Mslman Arap, Hristiyan Arap ile Yan Yana Trkn Karsnda Yer Alr C) Geriliklerden Kurtulma Arac Olarak Trk Aleyhtarl Siyaseti D) 20. Yzyln kinci Yarsnda Gelitirilen Trk Aleyhtarl Tezi V) Arabn ve slamn Geri Kalmlnn Sorumluluunu Trke Ykleyen ddialardaki Geersizlik A) "slam Uygarln Yok Eden Trklerdir" ddialarna Kar B) "Klelii slama Sokan Trklerdir" ddialarna Kar C) "slama Irkl Sokan Trklerdir" ddialarna Kar 21 I 224 230 211 200 196 190 181 181 , 175 176 178 178 179 162 167 159

D) "slam Sava ve Saldrganlk Dini Haline Getiren Trklerdir" ddialarna Kar E) "Vahet ve Gaddarlk Davranlarn slama Sokan Trklerdir" ddialarna Kar F) "slamda Kadn Hak ve zgrlkten Yoksun Klan Trklerdir" ddialarna Kar G) "slam Demokrasiyi ngrd Halde, Trkler Despotik Sistemler Getirmitir" ddialarna Kar H) Arap lkelerinin Ekonomik Geriliklerinin Sorumluluunun Trklere Yklenemeyecei Konusunda VI) slah Tarihinin Deimez Kural: eriattan Uzak Kalndka Uygarlk Oluur A) Aabn ve slamn Geri Kalmlnda Arap Sorumluluuna da Yer Veren Arap Yazarlar B) Aabn Geri Kalmlnn Sorumluluunu slamda Arayanlar C) Arap Geriliklerini Trke Ykleyen Grler Karsnda Trk Aydnnn Susmuluu VII) Geri Kalmlnn Sorumluluunu Tkte Bulan Arap, Her Trl Reformu slama Aykr Saymtr A) Trk Ynetiminin Ktlnde Arap Memurlarn Rol B) Trkn Girimek stedii Her R e f o r m a Kar Arap Direnmesi C) Batllamay Selamet Bilen Arap, Trkn Bat'ya Ynelik Davranlarn Engeller kinci Kesim: Aabn Trke Kar Giritii Eylemler ve Sonulan ,

I) 7. Yzyldan 20. Yzyla Kadar, Arabin Tke Kar Eylemli Saldr Siyaseti A) Fatimilerin ve Arap Emirlerinin Ehl-i Salib'e Destek Olmak Suretiyle Trke haneti B) Trke Kar Hal Ordularnn Giritii Vahet Arabi Sevindirir C) Aabn Trke Kar Saldr ve haneti 19. Yzyldan Sonra Canlanr II) Hristiyan Ynetimini Osmanl Ynetimine Tercih Edercesine Gelien Trk Aleyhtarl III) Osmanl mpaatorluu'nu inden Vuranlar A) Arap Ayaklanmasn Yabanc Desteiyle Salama Siyaseti B) II. Merutiyet Dnemi Parlamentosundaki Arap Mebuslarn Trke Kar haneti C) Arap Milliyetiliinin Corafi Amac D) Arap Milliyetiliini Eylemli ekilde Srdren Arap Din Adamlar E) Arapll Osmanlla Tercih F) "Osmanllk" Kavramn "Arapllk" eklinde Anlayanlar G) Osmanll Savunur Grnp Arapllk Davasn Yrten Arap H) Osmanl Odusundaki Arap Subaylarn haneti I) Trke Dost Grnp Trk Arkadan Vuran Arap IV) Arabn Trk Dmanl Duygularn Kendi karlarna Ara Yapan Yabanc Gler: Napolyon rnei 298 301 303 294 294 296 292 293 287 283 284 281 280 278 277

306

A) Arabin Trk Dmanln Smrmesi Asndan Napolyon gallerinin nemi B) Msr Seferine Giriirken (Napolyon) Trk Dman ve Kendilini slamn Dostu Gsterir C) Kendini "Mslman" Olarak Tantan Napolyon Hibir Dine nanmaz D) Araplar Trkten Kopma Bilincine Eritirme Asndan Napolyon gallerinin nemi E) Napolyon'un Araba Oynad Oyunu, Arap Trke Oynar / F) Trk Siyasetisi ve Din Adam, Ayn Oyunu Kendi Toplumlarna Oynamakla Meguldr KNC B L M Arap Milliyetilii Davasnda Dil Unsuru Arap Milliyetiliinin G Kayna Olarak Dil: Arapa Birinci Kesim: Arap ve Arapa I)Arapay Kutsal Nitelikte Klmakla Muhanned'in Arap Milliyetiliine Hizmeti A) Arapan Araba Salad Gurur B) "Muhammed'i Sevmek Aapay Sevmektir" Forml C) Arabn Kltr ve Dn Birliini Yapan Dil esi II) Arapllk Duygularnn Dil esi le Glenmesi A) Arapaya Ballk Sayesinde Bamszlk Sava B) Arapaya Balln Azald Yerde slama Ballk Azalr C) slam Birliini Benimseyenler Dahi Arapan Ortak Dil Olmas Grndedirler 336 336 327 328 330 ^ 333 334 335 325 327 315 316 320 313 308 307

IH) Kur'an'n Arapa nmi Olduu nancnn Sonulan A) Kur'an'n Arapadan Baka Bir Dile evrilemeyecei nancnn Arap karlarna Destek Yaplmas B) Kur'an'n Baka Dile evrilemeyecei ddialarnn Altnda Yatan Dier Gizli Amalar C) Kur'an'n Arapadan Baka Deyim Kapsamad ddias D) Kur'an'n Baka Dillere evrilebilecei IV) "Aklc Millet" Olmak Yerine "Giizel Konuan Millet" Olma Merak A) Arab Dil Unsuruna Ballk Nedeniyle Aklcla Deer Vermeyen Ynii B) slam Arabi Dil Yn ile Etkiler C) Gizli ve eitli Anlamlara Yatkn Dil Olarak Arapa D) Kur'an Dilinin Nitelii V) Akl Rehber Edinmeyen Arabn Zihin Yetersizliine Yatkn Sistem Olarak eriat VI) Arapann ve Kur'an Dilinin "Mucizevi" Nitelikte Saylamayacan Savunanlar A) Arapann stnln rten ranl Dnrler B) Arap Yazsnn Yetersizlii Hakknda C) Arap Aydn Atatrk'n Dil Reformuna zlem Duyar kinci Kesim: Milliyetiliini Dil Unsuru ile Pekitiren A r a p ve Kendi z Dilini Yok Eden Trk I) Trk eriatsnn Tkeyi hmal Gelenei A) Trkenin Devlet Dili Olmaktan karl B) Trk Dilini Yaatmaya Azimli Bilim Adam ve O n u Yok Etmeye Kararl Din Adam ,

337 340 346 347 349

354 354 356 358 359

360

362 362 363 365

366 366 367 370

C) Atatrk'e Gelinceye Kadar Din Adam Kur'an' Trkeye evirtmez D) Trk ve Trk Dili Konusunda Kagarl'nn abalarn rtmeye alan eriat E) Tiirkenin Gzellii ve Bilimsellii Konusunda Batl Dnrlerin Grleri Hakknda F) Tiirkenin, Zek Gelimesi Bakmndan Yararl Ynleri II) Trk Dilini ve Bu Yoldan Trklk Benliini Gelitirme abalarna Kar Direnmelerden rnekler A) Kur'an'n Arapadan Baka Dile evrilemeyecei Tezine Saplanan Trk eriats B) Cumhuriyet'in 50. Yldnmnde Din Adamnn Trkeye Kar Olumsuz Tutumu C) Kendi Diline Yabanc ve lgisiz Trk Toplumu D) Aabn nan: "Dilini Unutan Millet Yok Olur"; Ayn nantaki Trk Din Adamnn Trkey Brakp Aapaya Sarlmas E) Trk eriatsnn Arapaya Bal Olarak Kur'an' Trkeye evirtmemesinin Nedeni NC BLM Arap Milliyetilii Davasnda Din Unsuru Birinci Kesim: slam ve Milliyetilik Kavram I) slamn Milliyetilikle B a d a m a d Gr: slamc Gr A) slamclara Gre "Milliyetilik", Hatta "Yurtseverlik", slama Ballk Duygularn Sarsabilir B) Milliyetilik Duygularn Silmeye Ynelmi slamcln Araplara Uygulanamayaca

II) Arap Milliyetiliinin Temel Arac Olarak "slam" ve "Arapllk" A) slamn Araptan Baka Toplumlar in Milliyetilik Kayna Olamayaca B) slamn Araba zg ve Arap karlarn ve stnln Salamaya Ynelmi Din Olduu. C) slamn Arap Dini Olarak Yerlemesinin Ksa Hikyesi D) Ku'an'da Geen "nananlar" Szcn Muhammed lk Kez "Araplar" Karl Olarak Kullanr E) Kur'an'da Geen "mmet", "Millet" Szcklerinin Araplar Anlamna Alnmas ve Arap Milliyetiliinin Temel Unsuru Yaplmas F) Eski Arap Geleneklerinin Dini Olarak slam G) slamn "Evrensel Din" Klna Sokulduktan Sonra Dahi Arap Milliyetiliine ve karlarna Ara Yaplmas H) slam Evrensel Nitelikte Klar Grnrken Bile Muhammed, Arap stnln Salamaktan Geri Kalmamtr I) Muhammed'in Yerletirdii "Arap stnl" Fikrinin Daha lk Anlardan tibaren Araplar Lehine Smr Unsuru Yaplmas ) slam, ada Arap Milliyetisinin Elinde "Arap stnl" Siyasetine Ara Edilir III) ada Arap Milliyetisi Kur'an' Arap Milliyetiliinin Temel Kayna Yapar A) slamn Araplk Davasna Destek Olduunu Savunan ada Arap Yazarlar B) Gnmzde slam Arabn z Dili Gsterip, Arap Milliyetiliine Gii Kayna Yapanlar

kinci Kesim: Arap Milliyetiliinin slam Unsuru Dndaki Gleri I) slam ncesi Arap Tarihini Milli Gurur Unsuru Yapan Arap Milliyetisi A) "Cahiliye" Diye Gsterilen D n e m Aslnda "Uygarlk" Dnemi B) "Arapay" ve "Arap Tarihini" Din Unsurunun stnde Tutma Eilimi C) Arap Milliyetiliini slam Birliine (Panislamizme) Gtrecek Yol Olarak Benimseyen Zihniyet II) "nce Arap karlar, Sonra Maslahat Uygulamas" nc Kesim: Araplk Bilincini Eitim Yoluyla Glendirme Siyaseti I) slan Araba zg Din Niteliinde Tutarak Araplk Bilincini Glendirme Usulli II) slam Tarihini Araplk Tarihi ekline Sokarak Araplk Bilincini ve Benliini Yourmak A) Arap Tarihinin Kitab Olarak Kur'an B) slam ncesi Arap Tarihi, Milliyetilik Eitiminin Temel Konusudur III) Arap Milliyetiliinin Fikir Merkezi el-Ezher'in Arap Ruhuyla Yetitirdii Trk eriats IV) Gnmz Arap Milliyetisinin Amac, Arap Olmayan Mslman Unsurlar (Trk, A c e m vs.) Kur'an Eitimiyle Araplatrmaktr 518 516 514 508 503 506 498 491 491

489

508

510 511

DRDNC BLM eriat lkelerinden Bazlarnn Trk eriatsna rnek Olabilecek Ynleri Birinci Kesim: Msr Milliyetilii I) Msr Milliyetiliini Etkileyen Eilimler II) Msrlnn Milli Benlik Aray ekilleri A) Asyal Olmamakla vnerek Msr Milliyetiliini Yourmaya alanlar B) "Msrllk" Duygusu, "Araplk" ve "Mslmanlk" Duygularnn nnde C) Msr Milliyetiliini "Panarabizm" Slogan erisinde Gerekletirme Gayretleri D) Trk Dmanl Duygularn leyerek Msr Milliyetiliini Gelitirme Gelenei E) Msr Milliyetisi, Msrly Araba ve Tiirke stn Grr F) slamclk Siyasetine Sarlanlara Atatrk'n Aklclm t Verenler kinci Kesim: Msr'dan Baka rnekler A) Pakistan'da kbal, Cinah ve Azad B) ran rnei: Trk Dmanl Gelenei C) Suriye: Trk Aleyhtarl Yoluyla Milliyetilik D)Sudan BENC B L M Arabn Milliyetilik Tutumuna Kar Trkn Milli Benlikten Yoksunluu ' 547 538 540 540 540 543 544 538 535 529 526 525 519 522 522 525

1) Arap Milliyetisinin Trk Dmanlna Kar A)Trkn Araba Kar Husumeti, Arabn Trke Kar Di Bilemesindan Daha Zararsz Olmutur II) Arapla Karmtk ve Kaynamlk K o n u s u n d a A) Arabn lkel l artlarna Uygun eriatn, Bu artlara Yabanc Milletlere Yararl Olmad B) "Eer Trkn Yolu Buradan Deil Yukardan Gemi Olsayd" C) Arapla Kaynatka Aklclktan Uzaklaan Trk, Ayn Zamanda Arabn Kaderciliine Saplanmtr III) Arabn Milliyetiliine Ses karmayan, Fakat Trkn Milliyetiliini "Kfirlik" Sayan evrelerimiz A) Arap Milliyetisinin Yalanlarna Kanan Trk eriats B) "Nerede ki slam Yerlemitir, Oada . Araplk Bilinci Vardr" Gr Hakknda C) Trk slamclk nanlarna Saplayarak Benliinden ve Gelimeden Yoksun Klan Trk eriats D) Trkn "Trklk" Bilincine Kavumasn Dinsizlik Sayan ve Arap stnln Savunan Trk eriats E) Trkn slamiyet Sayesinde Trkln Koruduunu Sanan eriatmz IV) Trkn Tarihini slama Giri ile Balatan ve slam ncesi Trk Uygarln Hie Sayan eriatmz A) Trkn slam ncesi Uygarl Hakknda B) Bilgisizlik Yznden Trk eriats, Trkn slam ncesi Gzel Niteliklerine ve Geleneklerine Dmandr C) slama Girmeden nce Trklerin Doru Drst Dile ve Alfabeye Sahip Olmadn Savunan eriat

550 553 557 559 560 563

566 566 569 572 575 590

600 601 605 608

D) "Dil", "Tarih" Gibi Unsurlar, Kendi Toplumu Bakmndan Gereksiz Gren eriatmz E) eriat hmale Gelemeyen Zihniyet F) slama Girmeden nce Trkn "Devlet" Anlayndan Yoksun Bulunduunu Sanan Zihniyet G) Trkn slam Sayesinde Hogrl Olduunu Sanan eriatmz, slamn Hogrye Yer Vermediinden Habersizdir H) Ulusal karlarmz Feda Edercesine eriata Sarlmlmz V) "Trklk", "slamclk kiliinin Gnmzdeki Gelimesi B) Kendisini Trkten ok Arap Milliyetisi Sanan Trk Siyasetisi C) Ve eriat Basn D) Trke Benlik Salamak steyenlerimizi Dman Gren eriat evre VI) Trk Milliyetiliinin Sapland kmaz A) eriatn Tm Ktlklerini ve slam Tarihinin Tm Olumsuzluklarn Temsil Durumunda Kalan Trk B) Ve Bitmeyen Tehlike C) Gzlerimiz n n d e lenen Cinayet KAYNAKA DZN 644 646 647 649 665 639 641 637 638 , 632 633 A) Gnmz Trkiye'sinde Milli Benlii Yok Etme Gayretleri 631 622 617 611 615

NSZ

Trkiye'nin Bat lkeleri tarafndan her grldnden yaknan aydnlarmz, hemen her v esileyle u tr grleri dile getirmekten geri kalmazlar: "Bir halkn byk iler yapmas isteniyorsa, o halkn kendine sayg duymay renmesi yetmez, ayrca bu saygya da sayg gstermek gerekir." Ne var ki, bu ekilde konuurlarken, bu toplumu bin yldan beri benliinden vuran eriat verilerinden habersizdirler; haberli olsalar bile habersiz grnrler. Bundan dolaydr ki, slam eriatnda "rklar" ve "toplumlar" aras eitlik ilkesinin esas olduunu ve Mthanncd'in "Ben Araptami, ama Acp beulen deildir"' ya da "nsanlar, bir taran dileri gibi eittirler. Arabn Arap olmayana stnl yoktur" diyerek bu eitlik ilkesini vurguladn ne srerler. Oysa bu bir yanltma taktiinden baka bir ey deildir, nk, ilerdeki sayfalarda greceimiz gibi, Muhammed, her ne kadar eitlik konusunda baz eyler sylemi ve hatta Araplar hakknda ineleyici baz szler sarf etmi gibi grnm ise de, aslnda Arap olmakla vnm, Arap kavmini insanln en stn ve dier toplumlarn "efendisi" olarak ilan etmi, Arapta olan her eyi "iyi" ve Araba kar olan her eyi "kt" bilmi ve ksacas Arabi her bakmdan yceltmi, "kavm-i ecib" olarak nitelendirmitir. On sylemesine gre Araplar, brahim "Peyg a m b e r i n ve onun olu smail'in ziirriyetiildendirler; onlarn soyundan szlp gelmilerdir. Gya "stn ve erefli" bu soy ierisinde yer alan Kurey kolunun ve bu kola dahil kendi airetinin (Ben Haini'in) daha da asil ve stn okluunu anlatmak zere yle demitir: "Araplarn en mkemmeli Kreylilerdir ve Kureylilerin en mkemmeli de Beni Haim'dir." Byle okluu iindir ki, Araplar sevmeyi ve Araplara sayg gstermeyi slamn adeta bir "iman art" haline getirmi, rnein yle demitir: "Araplar sevmek (ve saymak) u nedenle arttr; nk ben bir Arcbm; nkii Kur'an Arapa inmitir; nk cennet sa-

kinleri Arapa konuur." Ve bu sylediklerini pekitirmek maksadyla unu eklemitir ki, gerek Mslman olabilmek iin Araplar sevip saymak arttr. Bu konuda aynen yle demitir: "Araplar sevmek demek iman sahibi olmak demektir; onlardan nefret etmek dernek, imansz kalmak demektir. Araplar seven beni seviyor demektir. Kim ki Araptan nefret eder, benden nefret ediyor demektir." Bununla da yetinmemi, bil" de slama dahil toplumlara u uyarda bulunmutur: "Araplar sevin ve onlarn yeryzndeki varlna destek olun, nkii onlarn yaam ve varl, islamiyet bakmndan k demektir; onlarn yok olmas dernek Islmn karanla dalmas demektir." Ne ilgintir ki, bunlar sylerken Muhamned, Nuh'un olu Sem'in soyundan gelme olduunu syledii "Asil Araplar" (El Arabu-I Arba) ile, daha sonraki bir tarih itibariyle Y e m e n ' d e ve H i c a z ' d a egemenlik kurmu olan "Araplam Araplar" (El Arabu'lMsta'ribe) arasnda fark gzetmemitir. u bakmdan ki, Y e m e n ' i "imann yurdu" ve "fkh"n (yani dinsel kavrayn) kkeni olarak gsterirken, "iman"n zellikle Hicaz hakknda olduunu bildirmitir. Baka bir deyimle unu anlatmak istemitir ki, nasl ki Mslman olabilmek ve Mslman kalabilmek iin namaz klmak, oru tutmak, hac yapmak zorunluu varsa, M u h a m m e d ' i ve dolaysyla Araplar sevmek, yceltmek ve "efendi bilmek" de bir bakma zorunluktur. te yandan Arap olmayanlarn Araplara kar dmanlk beslemelerini, ktlk etmelerini "miklik" olarak yle demitir: "Araplara hakaret eden, Araplar hakknda kt konuan, Araplar aalatan kii mrik saylr; zir Araplar kltmek slm' kltmek demektir." Hemen belirtelim ki, "mrik" deyimi, "Tanr'ya e koan", "putlara tapan" ya da "kfir" gibi anlamlarda olmak zere M u h a m m e d ' i n en byk dman olarak grd ve ldrlmelerini emrettii insanlar iin kullanlan bir deyimdir. K u r ' a n ' n koyduu ayetlerden biri yle: "Miirik'leri nerede grrseniz ldrn..." (K. Tevbe Suresi, ayet 5.) Araplar bylesine ycelten Muhammed, Araptan sonra en deerli toplum olarak Acemleri saymtr. Buna karlk Trkleri, insanla felaket getirici, tiksinti verici bir rk olarak tantmtr. Kur'an'da bu tanmla "Ye'cc-Me'cc" diye szn ettii halklar Trklerdir. Bu dorultuda olmak zere, Trkler hakknda hi de i ac olmayan ha-

22

diler brakmtr. Onun "vahiy" olarak yerletirdii btn bu veriler, yzyllar boyunca Arabn Trk dmanl duygularnn malzemesi olmutur. slam kaynaklarnda yer alan Trklerle ilgili blmlerin bal genellikle "Ktalu't-Trk" eklindedir ki, "Trklerle ldrmek" (Trklere kar sava) anlamna gelir. Muhammed'.in sylemesine gre Trkler, "kk gzl, bask burunlu, yayvan suratl, yzleri kalkan gibi" olan bir rktr ve onlarla ldiirmedike kyamet kopmayacaktr. Kur'an'n (Kehf Suresi, ayet 83-101) ve (Enbiya Suresi, ayet 96) surelerinde geen "Ye'cc-Me'cc" deyimini Muhammed, Trkleri tanmlamak iin koymutur. Bunun byle olduunu sadece Belzur ya da Celleddin es Suyt gibi en salam kaynaklardan deil, fakat Osmanl dneminin nllerinden Ahmed'nin Iskendername'sinden ya da Asm Efendi'nin Okyanus 'undan ya da Ahter Mustafa Efendi'nin Ahter Kebr"inden renmek mmkndr. Ve ite Arabn Trk dmanl duygularnn kkeni, Muhammed'in yerletirdii bu tr hkmlerdir. Bu hkmlere dayanaraktr ki, Araplar, bedevisinden eyhine varncaya kadar, Trk, yzyllar boyunca hep "kana susam", "yabani", "cani ruhlu", "fikren yetersiz", "insanla felaket getirici", "slam uygarln yok edici" vs. gibi aalamalarla tanmlamlardr. Bu dmanlk 1 400 yl boyunca srm ve hl da srmekte ve her vesileyle kendisini belli etmektedir. Ve ne hazin ki, yukarda pek ksa olarak zetlediim ve ilerdeki sayfalarda ayrca inceleyeceim slami veriler, sadece Arabn tarihi Trk dmanln salamakla kalmam, fakat Trk asll olanlar dahi kendi z toplumuna, yani Trke kar dman yapmtr. O kadar ki "bilgin" sanlan Trkler arasnda, Trk bu tr hakaretlere layk bulanlar kmtr. rnein Kanuni Sultan Sleyman dneminin Divan- Hmayun ktiplerinden Hafz Hamdi elebi, padiaha sunduu bir iirinde, Trkn insanla felaket getirmek iin yaratldna ve kannn helal olduuna dair konmu olan eriat hkmlerinden ve zellikle Muhammed'in Trk kltc szlerinden esinlenmi olarak, "Padiahm... Turk'ii ldiir, baban alsa da; O iyilik madeni, yce peygamber: -'Trk' ldrnz, kam helldir'- demitir" demekle saknca bulmamtr. Bizim nl ve "yce" padiahmz Kanuni Sleyman da, sevgili airin msralarn terennm etmekten geri kalmamtr. ou padiahlarmzn Anadolu Trklerine kar besledikleri dmanln

23

kkeni, kukusuz ki Muhammed'in Trkleri aalatc szlerinden kaynaklanmtr. Yine bunun gibi, geen yzyln nllerinden Ahmed, Asn Efendi ya da Ahter Mustafa Efendi gibi "bilgin" diye Trk toplumu tarafndan balac edilenler, eriatn Trk kltc hkmlerine sarlmakta kusur etmemilerdir. Bu olumsuz tutumun gnmzde devam etmekte olduunu sylemek yanl olmayacaktr.

ou aydnlarmz Arap milliyetiliinin ve Araptaki Trk dmanlnn, eski bir ey olmayp, 20. yzyla zg bulunduunu sanarak elinizdeki bu kitap vesilesiyle bana atmaktan geri kalmamlardr. rnein bir profesr meslektam, kitabmla ilgili bir eletirisinde yle diyordu: "Prof. Arsel, Arap milliyetiliinin ve bunn bir paras olduunu vurgulad Tiirk dmanlnn 7. yzyldan bu yana var olduunu savunuyor. Oysa Osmanl devletinin Mslman unsurlar arasnda siyasi anlamda milliyetilik bilincinin gelimesi 20. yzylc zg bir olgudur. "* Kendisine u yant verdim: "yle sanyorum ki, bu satrlarnzn her bir szcnde yanlg yatmaktadr. nk bir kere Arap milliyetilii bilincinin 20. yzyla zg olmayp, Muhammed'e, yani 7. yzyla indiini syleyenler bizzat Arap (Mslman ya da Hristiyan Arap) yazarlardr ki, bunlarn arasnda sizin pek deer verir grndnz Antoius dahi vardr. Hemen hepsi Muhammed'i, ilk Arap milliyetisi olarak bilir. te yandan Arabin Trk dmanl, Osmanl devletine kar 19. ya da 20. yzylda bakaldra Arap gayretleriyle balam deil, fakat Muhammed'in Trk hakir klc szleriyle ve rnein 'Ye'ccMe'cc' konusunda Kur'an'a yerletirdii ayetlerle (ve ayrca brakt hadislerle) daha 7. yzylda gn yzne kmtr. Kitabmda da belirttiim gibi, slam tarihinin ortaya koyduu ilk gerek udur ki, kendisini Arap mmetine Arapa Ktr'a'n ile gnderilmi "peygamber" eklinde tanmlayan Muhammed, hem Arap milliyetiliinin ve hem de Tiirk dmanlnn temel kaynadr. Araplar 'dil birlii', 'rk birlii', 'gelenek birlii' vs.

24

gibi objektif ve sbjektif unsurlar yoluyla devlet halinde toplam ve sonra cennet ve ganimet vaatleriyle sava ve saldrgan bir ruha sahip klarak emperyalist ynde hazrlamtr. Daha sonraki bir tarih itibariyle Arap ordularnn, Orta Asya'lara uzanp yz binlerce Trk kltan geirmelerinin hikyesi, bu ibret verici gereklerde yatar. "Anmsamakta yarar vardr ki, Muhammed, ilknceleri "her mmete kendi iinden ve kendi dilinden" peygamber gnderildiini sylerken ve kendisini sadece Araplara (hatta sadece Mekkelilere) gnderilmi peygamber olarak tantrken, yava yava glendike, Arap olmayanlarn da peygamberi roln stlenmi ve bylece slam adna fetihlere girime olasln yaratmtr. Fakat btn insanlara gnderilmi peygamber klna brtindii zaman dahi: 'nsanln en mkemmel snf Araplarclr' ya da 'Araplar sevmek demek iman sahibi (Mslman) olmak demektir; Araplar seven, beni seviyor demektir' eklindeki szleriyle Araplara, ilk kez milliyetilik bilincini alamtr. Bu bilin sayesindedir ki, Arap toplumlar, yabanc boyunduruk altna girdikleri zamanlarda dahi Araplk benliine sahip kalabilmilerdir. Osmanl devletinin Arap unsurlar, imparatorluun artk iyice zayflamas zerine, bir yandan bu benlie ve dier yandan da bunda yatan Trk dmanl duygularna sahip olarak, bamszlk mcadelesine girimilerdir. Hem de sizin yazdnzn aksine 20. yzylda deil, fakat 19. yzylda. Baka bir deyimle, Osmanl devletinin Arap unsurlarnn bu giriimleri, o an domu milliyetilik heveslerinin deil, fakat Muhammed'den bu yana Araplarda zaten var olagelen 'milliyetilik' ve 'Trk dmanl' bilincinin rnleridir. "Size katlamadm dier bir husus, kitabmn amacn yanstmaya alan grlerinizdir. 'Kitabn amac' diyorsunuz 'Arap milliyetiliinin sistematik bir tahlilinden ok, Arap milliyetiliini eriatlkla izlettirerek bunun sadece laiklik deil, Trklk iin de bir tehlike olduunu gstenek.' Kitabmn bal 'Arap Milliyetilii' olmayp Arap Milliyetilii ve Trkler olduuna gre, amacn Araptan ziyade Trke ynelik sorunlar

25

kapsamas evleviyet ifade etmez mi? Bu evleviyeti, kitabn amacn pheli klacak ekilde tekrarlamanzda ne anlam yattn kestiremedim. te yandan yukardaki satrlarnz, sanki Arap milliyetiliini eriatlkla zletiren Araplar (ve aslnda Muhammed)-deilmi de, ben imiim havasn yaratmak itibariyle de isabetli dmemektedir. Yine bunun gibi, Arap milliyetiliinin eriatlkla zlemesinin laiklik ve Trklk iin tehlike yaratr olmas, sizin yazdnz ekilde, kitabn temel amacn tekil etmemitir. Kitabn asl amac, bir yandan Arap ve slam geriliklerinin sorumluluunu Trklere ykleyen Arap milliyetisinin yalanlarn (ki bu yalanlar arasnda slamn znn 'mkemmel' olduu, fakat Trkler yznden bozulduu ve Arabn yaratt 'slam medeniyeti'nin Trkler yznden sona erdii gibi ya da buna benzer olanlar vardr) yantlarken, dier yandan bu yalanlarn Trk toplumu bakmndan oluturduu sonular sergilemektir. Baka bir deyimle, slam eriatnn znn 'iyi' olmayp 'kt' olduunu ve 'slam uygarl' denen eyin Arabn yapt ya da slama dayal bir ey olmayp slamd verilerin ve Araptan gayr evrelerin (ki bunlar genellikle Acem, Trk vs. unsurlardr) rn bulunduunu ve eriatn laiklik ya da Trklk iin olduu kadar, dier eriat toplumlar iin ve aslnda btn insanlk iin yararsz ve aka sylemek gerekirse zararl olduu olgusunu vurgulamaktr. yle anlyorum ki, bu sorunlar sizi, tpk ou aydnlarmz gibi, pek ilgilendirmiyor. Muhtemelen slam eriatnn znn iyi olduu kansna sahip ve 'tslam-Trk sentezi'ne ynelik bulunduunuz iindir ki, kitabmn ana temasna pek deinmeyip, eletirinizin hemen hemen te ikisini, Arap grlerine tahsis etmisiniz. Benzeri eilimlerle bana sataan dier baz eletiricilere eitli yaymlarmla ve zellikle Biz Profesrler adl kitabmla yant verdiim iin, zaten fazla uzattm bu satrlar burada kesiyorum. Bununla beraber, unu da eklemekten kendimi alamyorum: Otuz yl boyunca ders verdiim Ankara Hukuk Fakltesi'nde, notu ok kt hoca ilan edildiim iin, renciler arasnda adm 'Cebeci Cellad'na kmt. Eskiden idam cezalar, Hukuk Fakltesi'nin bulunduu Cebeci ayrfnda infaz edildii iin, muhtemelen karabet nedeniyle, bana bu ad

yaktrlm olmal! Bu lakab, btn korkunluuna ramen, yadrgamayp kendim iin iftihar vesilesi saydm belirtmeliyim. niversite mezunlarnn, bilgi hamulesinden ve dnme gcnden yoksun olarak elde ettikleri diploma sayesinde bu memleketin bana nasl bela kesildiklerini ok iyi bildiim iin, not 'cellat'ln 'lazime' saydm inkr edemem. Fakat gryorum ki, siz, kitabmla ilgili deerlemeniz bakmndan, benzeri bir lakaba benden daha layk bulunmaktasnz. Zira Trkn slama giriinden bu yana, yani bin yl akn bir sre boyunca, hi el atlmam baz dinsel sorunlar ilk kez sergileyen kitabm lehinde kadirinas bir szck sarf etmekten titizlikle kanmsnz. Bununla beraber ben sizi, hi olmazsa 'kt not verme' alannda, rakip olarak deil ve fakat iyi niyetlere sahip bir meslekta olarak kabul ediyor ve samimi dileklerimi iletiyorum."

eriatlar, Arabn tarihi Trk dmanlnn ve Trk aalamalarnn ortaya vurulmasn pek istemezler; nk eriat verileriyle ykanm beyinleri, onlar bir bakma Araplatrmtr. Bundan dolaydr ki, bizleri sulamak ya da ortadan yok klmak iin ellerinden geleni yaparlar. Sylemeye gerek yoktur ki, slam eriatnn btn kt ynleri gibi, Trklerle ilgili ynlerini de sergilemek ve eletirmek su deil, bilimsel bir grevdir. Asl su saylmas gereken ey, insanlk ahsiyetinin haysiyetine, aklc verilere ve ulusal benlie ters den eriat buyruklarn halkmza belletmek olduu halde, belletenler (rnein bata Diyanet leri Bakanl olmak zere din adamlar) deil, fakat bu buyruklar sergileyen bizler sulandrlmaktayz. eriat ynls baz savclar, bizleri hapislere tkmak iin, hukuk ilkelerine ve adalet duygularna bile srt evirmektedirler. evirirlerken de fikir zgrl temeline dayal ada uygarln, din verilerinin eletirilmesi, hatta yerilmesiyle ve 'inan rehberlii' yerine 'akl rehberliinin benimsenmesiyle saland gereini bilmez grnmektedirler. Oysa eriatn o korkun ve felaket getirici iyzn renebilmi olsalar, bizlere kar deil, fakat bizlerin yannda yer alacaklardr.

27

GR

"...Kiik gzlii. krnz yzl, yass burunlu ve ... yayvan suratl... Trklere kar zaferler kazanlmadka lkiim gn gelmi olmayacaktr... " Muhammed (7.. yzyl) "...ocukluum yllarnda, havada ne zaman bir uak grsem, kendi kendime mrldanr olduum arknn anlamn eletirirdim: 'Ey Byk Tanrm, ngilizi kahret!' Zamanla rendim ki, bu szler bize Memlklar devrinden kalnadr... dedelerim... buna benzer bir bedduay vaktiyle Trklere kar ederlermi: 'Ey Tanrm... Sen Trkn belasn ver!' Benim mrldandn ark, eskiden kalma bir formln yeni bir duyguya uygulan ekli olmaktayd... " Ceml Abdlnasr (20. yzyl) Arap1 milliyetilii davas demek, bu deyimi geni anlamyla ele alacak olursak, Tiirkiin kendi yaamyla ilgili eitli sorunlar davas demektir. Trkn geri kalmlklarnn, mutsuzluklarnn, uygar milletler indindeki olumsuz deerlendirilmelerinin, kendi milli benlik bilincinden yoksunluklarnn ve zetle, her ktye gidiin nedenlerinin byk bir ksmn Arap milliyetilii konusunu incelemek suretiyle kavramak mmkndr. nk Arap milliyetilii, ilerdeki blmlerde de aklayacamz gibi, bir yandan slamn milliyetilik duygularna yer vermedii iddialarna dayal olarak Mslman toplumlara milliyetilik
1 Tkeizde bu szc, kendisini izleyen szcklc ahenkli klarak "P" ya da "B" harfiyle biler ekilde, yani "Alc/)" ve "Aral" olarak y a z m a k m m k n d r . Diyael leri B a k a n l ' n n y a y m l a r n d a herhangi bir kurala bal kalnmakszn her iki ekilde yazld g r l m e k l e d i r .

29

olana tanmad halde, dier yandan slamiyeti Arabn ulusal dini sayar ve bylece eitli elerden yararlanmak suretiyle Arabi uyandrmak ve ona, hangi koullar altnda yaarsa yaasn, 1 400 yl boyunca Arapln unutturmamak ve unutur gibi olduu anlarda onu millilik duygusuna kavuturmak ve geriliklerden kurtarmak ister. Bu eler arasnda Trk dorudan doruya ilgilendirenleri olduu gibi (rnein, "Trk aleyhtarl esi"), ilgilendirmez grnenleri de vardr (rnein, "din" ve "dil" eleri gibi). Fakat ilgilendirmez gibi grnen eler dahi her ynyle Trkn yaamlarna yzyllar boyunca etki yapm ve halen de yapmakta olan elerdir. Ancak, bizim insanmzn bunlardan hi haberi yoktur ve o, kendisine bu konuda verilecek bilgileri, bu bilgiler ne denli salam ve ilmi temellere dayanrsa dayansn, deerlendirmek yle dursun, ciddiye bile almakta glk eker. nk, iinde eridii ortamn kutsal diye kafasna ve gnlne yerletirdii birtakm veriler vardr ki, bunlardan syrlp objektiflik iinde dnce dorultusuna ynelemez. En basit bir rnek olarak ona siz, Arap milliyetisinin Trk dmanl duygularn Arap karlarna ara yaparak Araplk akmlarn krklediini ve eriata zg ne denli ktlkler varsa, bunlar Trke yamamak yoluyla Bat'da kendi yararna prestij salamann arelerini bulduunu anlatnz, bouna uram olursunuz. Araptaki Trk dmanl duygularnn ilk kklerinin slamn douu tarihlerine indiini ve hatta Muhammed'in Trke kar sava iin verdii emirlere dayandn syleyiniz, yine inandramazsnz onu. stediiniz kadar siz Buhar'nin Sahih'inde mevcut hadislere gre Muhammed'in Trklere kar savalar almas gereini ve bu savalar almadka ve baarlar salanmadka hiikiin gnnn gelemeyeceini belirttiini ve gerekten d e ; " . . . Kk gzl, krmz yzl, yass burunlu... ve yaygn... suratl Trklere kar zaferler kazanlmadka hkm gn gelmi olmayacaktr" dediini anlatnz 2 ve istediiniz kadar Buhar'nin Kitab- Cihad'ndan (Bap 95 ve 96) ya da Kitab- Menakib'nden (Bap 25) hadisler getiriniz, hibir ey elde edemezsiniz. Bilakis, sizi dinsizlikle sulayan bir insan bulursunuz karnzda. Buhar kadar gl bir kaynak olduuna inand Mslim'in Kitab- Fitan'ndan (rnein 63, 64 ve 66.
2 Bu hadisler ii bkz. al-Buhr,

Suhh-i Butum Muhtasar.... (Edition L. Krehl, Leiden. 1862-1908, c.3. s. 177; Kitab- Cihad. Bap: 95, 96: Kitab- Manakib. Bap: 25). Aynca bkz. Mslim. Sahih. Kahire. 1283, 5 Blm; Kitab- Filan. Hadis No. 63, 64, 66.

30

hadisler) benzeri nitelikteki hadisleri seriniz nne, yine karnzda size glen birini blacaksnzdr. phesiz ki, gerek Buhar'nin ve gerek Mslim'in ve dierlerinin verdikleri hadislerin varl ya da yokluu ve shhati zerinde tartmak mmkndr. Ne var ki, Arabn Trke kar dmanlklarnn ve saldrlarnn ilk kkrtc nedenleri, var olduu kabul edilen bu eit hadislerle ortaya km ve nitekim daha 9. yzylda Arap halklar arasnda gelien Trk nefretleri, Muhammed'in bu yukarda belirttiimiz szleriyle beslenmitir.-' Horasan'a doru ilerleyen Arap ordularna manevi g kayna tekil eden ey, ite Muhammed'in bu szleri olmutur. lerdeki sayfalarda Araptaki Trk dmanl duygularnn dier kaynaklarn da eletireceiz. Bundan baka, Arabn "dil" ve "din" elerini (yani, Arapay ve slam) kendi davasna nasl g kayna yapm olduunu da greceiz. Bu konuda Kur'an ve hadis (snnet) hkmlerini inceleyeceiz, Arap yazar ve dnrlerinin yzyllar boyunca bu hkmleri nasl Arabn karlarna yontmu olduklarn ve nasl Arap milliyetiliine ara yaptklarn ve asl nemlisi, Araplarn dndaki Mslman elere yararsz hale getirdiklerini greceiz. Tm bu hkmlerin, bu Tanr ve peygamber szlerinin, zellikle Arap nitelii ierisinde i grm olmas nedeniyle, Trkte millilik gelimesinin domadn ve Trkn Atatrk sayesinde byle bir gelimeye ynelebildiini, fakat bugn yine olumsuz itmelerle eskiye dnn balam olduunu inceleyeceiz. Bu arada, Trkn "millilik" duygularna kar yabancln ortaya koymak bakmndan "Arap" olmayan dier baz Mslman toplumlarn da bavurduklar davranlardan rnekler vereceiz. Greceiz ki, sadece Araplar deil, slama dahil dier pek ok toplumlar dahi, eriat dzeninin kendilerini srkledii mutsuzluklardan ve ilkelliklerden, Trk aleyhtarl "siyaseti" sayesinde kurtulmay "arelerden" bir tanesi olarak dnmlerdir. 19. yzyln ilk yars ierisinde Msr yneticileri, Msrlnn Trke ve Trkn her ubesine (Memlkler
3 M u h a m m e d ' i n T r k l e r hakknda daha lnl szler sarf ettii ve rnein, " . . . S i z e dok u n m a d k a Trkleri (ve Habeleri) rahat brakn!" emrini verdii sylenir. Ancak ilerdeki savlalarda da greceimiz zere, gerek Buhar ve M s l i m gibi en salam kaynaklara d a y a n m a s ve gerek Arabn T r k e kar davranlarnda etkili olmas bakmndan yukarya aldmz ve ilerde dierlerini de belirteceimiz h k m l e r Arap-Tiirk ilikilerinde asl arlk noktasn salamtr.

31

olsun, Osmanllar olsun) kar olan nefretlerini ve dmanlklarn Msr karlarna ve Msr milliyetiliini gelitirmeye alet etmilerdi. Napolyon'un Msr'dan ekilip gitmesinden sonra Arnavut asll Mehmet Ali Paa, Memlkleri Osmanl'ya ve Osmanl'y Memlklere kar kullanmak ve bylece Msr halknda Tiirke kar var olan olumsuz duygulan kkrtmak suretiyle baarl bir siyaset yrtebilmi ve Msr'daki hkmdarln srdrebilmitir. 4 Buna benzer duygulan ran'da, Sudan'da vb. grmek mmkndr ve btn bunlardan alnacak ok ders vardr. Ne var ki, "ders almak", ders almasn ve "deimesini" renmiler iin mmkndr. Ortaya sereceimiz kantlara ve en salam kaynaklara (ki, genellikle Arap kaynaklardr bunlar) ramen bizim ou insanmzn kafasn deitirenleyiz. Bunu imdiden biliyoruz. Bu kitap, deimez nitelikteki bu kafa yapsnda bulunanlar iin yazlmad. Bu kitap, bilgi kayna yardmyla olumlu ynlerde grlere sahip olabilecek, kendi toplumuna ve dolaysyla insanla yararl duruma girebilecek "serbest dnceli" insanlarmz iin ve onlara fikir malzemesi salamas amacyla yazld.

Ayn elinde birleik gibi grnen iki ulus, yani Araplar ve Trkler, ayn din yznden birbirlerine yzyllar boyunca dman kesilmiler, di bilemilerdir. Bu dmanlk slamn douuyla ve Muhammed'in Trk olumsuz tanmlamasyla yerlemi ve onun etkisiyle yzyllar boyunca gelitirilmi ve gnmze dek getirilmitir. Arap-Tk yabanclnn ve dmanlnn olumasnda asl sorumluluk Tkten ok Araptadr, fakat hemen hatrlatmak gerekir ki, Arabi bu dmanla srkleyenler, Arap karakterini ekillendirmi ve Arabi ynetmi olan glerdir, daha dorusu, bata Muhammed olmak zere, Arap din adam4 T a n n m bir Msrl yazar, 1%0'ta yaymlad bir kitabnda bu konuda yle der: "Napolyon'un ekilmesinden sonra Memlkler. Napolyon'un Msr' igalinden nceki devirlerdeki egemenliklerini yeniden kurmak islerler. Buna kar Trkler Memlklerin kkn kazmak ve kentli stnlklerini yerletirmek abastdaydlar. Kalire lalk her iki taraftan da nefret etmekteydi ve onlar, kltc nitelikteki Cttz deyimiyle armaktaydlar. .. Gerekten de halk ve halktaki Trk dmanl duygularn kentli siyasetine en iyi bir ekilde alet etmekle ( M e h m e t Ali Paa) politikaclktaki ustaln ispat etmitir." Bu pasaj iin bkz. A h m e d , Jaal M u h a m m e d , The Intellectual Origins of Egyptian Nationalism. Oxford University Press. I960, s.6.

32

lan, Arap siyasetileri, Arap yazarlar ve dnrleridir. Bu etki, bizim kendi insanlarmz dahi ylesine Araplatrmtr ki, vaktiyle Trk yurtlarn igal eden Arap ordularnn, grlmedik bir vahet ve zorbalkla atalarmz Mslmanlatrmam 5 dahi hakl ve doal sayan ve muhtemelen alklayanlar var bugn iimizde! phesiz ki, Araptaki Trke kar dmanlk duygularnn ve Arap-Trk husumetinin sonsuza dek srp gideceini sylemek doru olmaz. Bu dmanln sona ermesinin bir mucize olabileceini dnmek fazla karamsarlk olur. Fakat u muhakkak ki, bu olduka g oluabilecek bir eydir; nk bunun olumas demek, akld yaamlardan, akl rehberliindeki yaamlara gei demektir. Akl rehber edinmek ve "vahiylere" gre yaam geleneinden vazgemek gtr; fakat bunu yapabildikleri oranda insanlar Insaileir ve hogrye, birbirine kar sevgiye ynelebilirler. Tm insanlk bakmndan temel kural saylan bu dnce, Arap-Trk ilikileri bakmndan da olumlu sonu verecektir; yeter ki bu iki toplumun insanlar, gkten indii sanlan ve ou kez mspet akla, vicdana ve mspet ahlaka aykr nitelikteki buyruklardan ve bunlarn rn olan dn ve yaam sisteminden kendilerini kurtarabilsinler. 6

I) Trk, Arap ve eriat Konusunda Bin yl akn bir tarih boyunca Aapla yan yana ve ou kez i ie yaamzdr, ama ne onun dnya ve ahlak anlayn paylam, ne de onunla kaynamzdr; ne o bizi, ne de biz onu sevip saym ve ne de bitmeyen bir dmanln eriattan doma olduunu anlamzdr. slamn "en son ve en mkemmel din" olduunu sanm ve bu var saylan "mkemmellie" ramen Arabn slah olamayna amzdr. eriatn, aslnda Arabn ulusal dini olduunu ve ona zg ilkel l artlarna dayal bulunduunu ve bu nedenle gelime olana yaratamadn kavrayamamadr. Asl ackls, kendi sorunlarmzn ve
5 Bu vahet rnekleri iin bkz. E r d o a n A y d n . Nasl Mslman Olduk'!. B a a k Y a y n l a n . stanbul, 1994. 6 Bu hususlar ilerde, zellikle son h o l m d e daha etraflca ele alnp tartlacaktr.

mutsuzluklarmzn bundan doduunu ve Neyzen Tevfk'in deyiiyle, "Bir Krey kn iin fedakrane" yandmz anlayamam ve stelik "Arap amaz" yznden bataa saplanm olmay kader saymzdr. 7 Bundan dolaydr ki, Arabn ilkel zihniyetine ve geleneklerine gre ayarlanm eriat verilerine ve Muhammed'in yaamyklerine dair bilgiler kulamza alndka ya arr kalrz ya da bunlarn uydurma-ve yalan eyler olduunu sanarak bamz sallarz. rnein "...l (insan vcudu) ya da hayvanla yaplan (cinsi) mnasebette inzalin vaki olmas, orucu bozup kazay gerektirir" eklindeki bir kuraln (ki inzal vaki olmad takdirde orucun bozulmayaca anlamn tamaktadr), din kural, hem de Buhar'nin Salh'inden ya da Suyut'nin Feth-l Kebirinden alnma bir hadis-i erif olduunu belirttiklerinde aknlmz gizleyemeyiz. Oysa ki bu, benzeri yzlerce hadisten nihayet biridir ve 1 400 yl boyunca olduu gibi bugn de Mslmanlarn gnlk yaamlarn dzenleyen kurallar serisinin kck bir halkasdr. Laik Trkiye Cumhuriyeti'nin Diyanet leri Bakanl da gnmzde Trk halkn bu tiir din kurallaryla eitmektedir. "Orulu olduu halde uyuyan bir kadna, einin uyandrmadan (cinsi) mnasebette bulunmu olmas hli orucu bozup kazy gerektirir" ya da "(Muhammed) buyurdu ki (erkek, kadnn) drt ubesi (iki ayak, iki kol) arasna oturup dokundurdu mu (her ikisine) gusl vcip olur" eklindeki hkmleri naklettiklerinde, "bizimle alay ediyorlar" deyip inanmayz. Oysa ki, bunlar Eb Hreyre'den gelme hadislerdir ki, devletin resmi yaynlarnda yer alm olup, camilerde halkmza imamlar ve hocalar marifetiyle belletilir. 8 Yine bunun gibi nmze, Muhammed'le ilgili olarak; "Allah'n Reslii cins mnasebette bulunaca zaman beni per ve dudaklarm
7 "Trk'e kinci t" balkl bir iirinde N e y z e n T e v f i k ; "Kendi m l k n d e garbe dilendin din iin, P e k f e d e k r n e y a n d n bir K u r e y kin i i n . . . " diye yaknr. lerdeki blmlerde bu yaknmaya katlan baz dier kalemlere deineceiz. 8 Bu ve benzeri nice hadisler iin Diyanet leri B a k a n l ' m n resmi yaynlarndan olan Diyanet Dergisi, Kasm-Aralk 1972, say 6, c . l l , s.338-342; Diyanet Gazetesi, 1 K a s m 1970, say 3, s . l 4 ; Sahih-i Buhr Muhtasar..., 3. basm, 1870, c . l , s.215, H a d i s No. 201.

34

emerdi" ya da "Allah'n Reslii ei ile cinsel ilikide bulunduu zaman ba zerine bir rt eker ve... 'sakin ol' buyururdu. Sonra kadnlarn soyduunda diz st ker ve perdi" ya da "...Eleri olan bizlerden biri det grd zaman, det gren eine genie bir altlk giymesini emreder, sonra da onun memelerine ynelirdi" eklindeki hadis ve snnet hkmlerini srseler, "Olmaz byle ey, bunlar tahrik edici pornografik yalanlardr" der geeriz. Oysa ki, bu emirler Muhammed'in elerinden Aye, mnui Seleme, Cveyriye Umre gibi kadnlarn szlerine dayal olarak Buhar ve Mslim gibi en salam kaynaklarda yer alan din kurallardr ve din adamlarmzn yaynlar olarak halkmza okutulmaktadr. 9 Yine bunun gibi, "...memeleri yeni sertlemi yat kzlar ve dopdolu kadehler... kara gzl huriler, sanki haznelerde saklanm inciler..." eklindeki szlerin, slama gre Tanr szleri olduunu ve Tanr'nn Mslman erkeklere bu tr dilberleri "...kz olan kz olarak halkettik, cilveli, irin szl, elerine k ve onlara yat kldk" diyerek sz vermi olduunu belirttiklerinde, bamz sallar ve karmzdakinin kt niyetlerle bizi kandrmaya altn sanrz. Oysa ki, bunlar Kur'a'n eitli surelerinde (rnein Nebe', Vka, Dahr (nsan), Nzit gibi) yer alan ayetlerdendir. 1 0 Hele Tanr'nn bu tr cennet vaatlerine ek olarak; "Cennetlik kii yakuttan yaplm bir odada, altndan mamul olup, stnde 70 ift ipek rt bulunan inci ile ssl bir karyolada iki einden birine yaklaacak, ... eini, bacak iliine bakacak ve cinsi organ hi snmeksizin ve usanmakszn, kskanln olmad bir lemde keyif
9 Btn bu ve benzeri hadisler ve Kr'un hkmleri. stanbul'da Byk Piyale Paa Camii mam-hatibi Ali Rza Demircan adnda bir din a d a m tarafndan derlenerek J 985 ylnda slam'a Giire Cinsel Hayal (Eymen Yaynlar, 2 cilt) adyla yaymlanmtr. 10 Tanr ve P e y g a m b e r emirlerine uyan M s l m a n erkein cenneti, Kr'an'm eitli surelerinde e h v e t duygularn tatc niteliktedir. r n e i n ; " . . . B a h e l e r , zmler ve memeleri y e n i sertlemi yat k z l a r . . . " (K. 78 Nebe' Suresi, ayet 32-34); K. 56 Vka Suresi, 15-37 ayetlerinde "Altnlarla, mcevherlerle b e z e n m i tahtlarda otururlar... Beendikleri meyvelerden, isledikleri ku etlerinden sunulur onlara ve onlara karagzl huriler de var ki, sanki haznelerde saklanm inciler... Onlar kz olan k z olarak halkettik. cilveri, irin szl ...ve onlarla yat k l d k . . . " der. Ayrca bkz. K. 76 Dahr (nsan) Suresi, a \ c t 12-21.

35

srecek" diye konutuunu syleseler, syleyenin suratna ters ters bakar, aklndan pheye deriz. Oysa ki, btn bunlar halkmza belletilen ve slamn temel kaynaklarndan alnma eylerdir. te yandan Muhanmed'in cinsel yaamna dair kulamza gelenler vesilesiyle de okluka bocalayc durumlara deriz. rnein, 50'yi ak yanda iken, henz 6'sna yeni basan Aye ile nianlanp 3 yl sonra evlenmesi ve oyuncaklaryla yanna tanan 9 yandaki kk ocuu koynuna almas bize inanlmaz gibi grnr. Oysa ki, Arap yaamlar bakmndan bunun alacak bir yn yoktur. Yine ayn ekilde, oulluu saylan Zeyd'in kars Zeyneb'e k olmasn ve bu aknn Zeyd tarafndan anlalmasyla Zeyd'in Zeynep'i boamas zerine Zeynep'i almasn ve btn bunlar hep Tanr tarafndan ayarlanm gibi gsterip Kn'an'a, "Oulluklarnzn eleriyle evlenmek caizdir" eklinde yerletirmesini mspet ahlak anlayyla badatrabilecek olanlarmz ok olmasa gerek. 1 1 Yine ayn ekilde, bilisi bize Muhanmed'in kadnlar aalatmak zere, Kur'an'aki "ki kadnn tankl bir erkein tanklna bedeldir" eklindeki hiikme dayanarak kadn snfnn dinen ve akle "dn", eksik olduunu ilan ettiini ve "...Bana Cehennem halk gsterildi, ou sizler idiniz" dediini sylese ve bunu destekleyici daha nice Kr'a ve hadis hiikmii gsterse, inanamayz ve bu ekilde konuann zndklndan phe ederiz. Oysa ki eriat, kadn gerekten kltc bu tr hkmlerle doludur ve yukardaki hadis Diyanet leri Bakanlnn resmi yaynlar olarak halkmza eitim gdas olarak sunulanlardan sadece bir iki rnektir. 1 2 Ya da bize slamn hogrye yer vermediini ve farkl din ve inantakilere kar saldr siyaseti izlediini ve rnein Kur'cn'da "islm'dan baka bir dine ynelenler sapktrlar" ya da "Kitcb verilenlerden (yani Yahudi ve Hristiyanlardan) ... Hak dni (yani slam) din edinmeye/ilerle, boyunlarn bkiip kendi elleriyle cizye
11 Hicret'in 5'nci ylnda Muhanmed'in Zeyneb'e k olup onunla evlenmesi ve Kr'a'a hkmler yerletirmesi konusunda bkz. Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, Milli Eitim Bakanl Yaynlan, stanbul. 1966. c.2, s.461 vd. 12 Bununla ilgili Kr'a h k m l e r i ve hadisler iin Diyanet leri Bakanl'nca y a y m l a n a n Sahih-i Buhn Muhtasar Tecrl-i Sarl Te emesi ve erhi. 3. basm, c.l.s.223.

36

verene kadar savan" ya da "Ey inananlar, (slama ynelmeyen) Babalarnz. kardelerinizi... dost edinmeyin..." eklinde hkmler sevk ettiini syleseler, karmzdakinin deli olduunu sanrz. Oysa bu hkmler, Tanr szleridir diye halkmza belletilmekte olan Kr'a emirlerinden sadece b i r k a d r . 1 Ve hele bu hogrszln, farkl inantaki ana ve babaya ve akrabalara kar dmanlk yaratacak noktaya gtrldn syleseler ve Muhamed rneini verseler, bunu syleyenin suratna tkrrz. Oysa ki T e \ b e Suresinin 23. ayetinde, farkl inantaki ana, baba ve yaknlar iin Tanr'dan marifet dilenmemesi emredilmi ve buna istinaden Muhammed, kendi z anas olan Emine iin, Mslman olarak lmedi diye dua etmekten kanmtr. Bu listeyi snrsz ekilde uzatmak mmkndr. Yukarya aldmz rnekler, insanlarmzn dinsel inanlarn pekitiren saysz rneklerden sadece bir demettir. Halk ynlarna yzyllar boyunca kolaylkla kabul ettirilen bu diizen, mspet eitim grm olan ve dnya sorunlarn akl szgecinden geirmeye alm bulunan kiiler bakmndan ad kalmakta ve su yzne kt an aknlk, huzursuzluk ve tedirginlik yaratmaktadr. Yaratmasnn bir nedeni, biraz nce deindiimiz gibi, aydnlarmzn, Arabi ve onun deer llerini ve yaam felsefesini ve bu felsefeye dayal eriatn iyzn hi bilmez olmalarndandr. Fakat btn bunlar bir yana, habersiz olduumuz bir baka husus daha vardr ki, o da Arabu. slamn daha ilk anlarndan ve claha dorusu Muhammed'den itibaren ve yzyllar boyunca bizim hakkmzda ne dnd, ne syledii ve aleyhimizde ne dmanlklar gttdr. Dier hususlarda olduu gibi bu konuda da, kulamza gelen bilgileri nce ciddiye almaz ya da alsak da inanmaz ve inanmaya baladmzda susar ve yapacak bir ey bulamayz. Oysa ki, Arap yazarlar ve Arap zinde gleri, gemite olduu gibi bugn de hem kendi halklarn ve hem de Bat dnyasn u masallara inandrmakla megullerdir: "slam
I? Sadece bir iki rnek vermek gerekirse: " . . . A l l a h katnda dn. phesiz slm'dr". " . . . K i m slmiyette baka bir dn'e ynelirse, onn kabul edilmeyeceklir (ya da sapktr)" K. 3 Al-i mr Suresi, aye 19, 85: "...artk onlarn boyunlarn vurun, parmaklarn d o r a y n . . . " "(K. S Efl Suresi, ayet 13). Yukarya aldmz ayetler iin bkz. K. 9 T e v b c Suresi, ayet 23. 29.

37

dinini gelimekten alkoyan Trklerdir. Trklerin slamiyeti kabul etmeleri ve Arap lkelerini fethetmeleri sonucunda slam dini, onlarn hogrden yoksun ve aklcla srt eviren, ilme ve kltre dman davranlar yznden bozulmu ve kendine zg niteliklerinden uzaklatrlmtr; Trkler slam dinini insani olmaktan karmlar ve kendilerine zg olumsuz kurulularla (rnein klelik kuruluu vs. gibi) 1 4 donatmlardr; slamiyet demokrasiye yer verdii halde, Trkler yznden slam lkelerinde demokratik olmayan mstebit devlet ve hkmet sistemleri yerlemitir; Trk egemenlii altna girmemi olsayd, Arap toplumu bugn yeryznn en ileri, en uygar ve gl bir toplumu olurlard." 1 " 1 Bu tema, gerek Mslman ve gerek Hristiyan Arap yazarlarn Trk dmanlnda birletikleri noktalardan bazlarnn zetidir. Bu hususlar ilerdeki blmlerde daha geni ekilde ele alacaz. Fakat imdilik unu belirtmeliyiz ki, gnmzn Arap yazarlar, gemiten gelen bilgileri ve grleri dile getirerek, Araplar iin en byk talihsizliin Trklerle iliki kurmak olduunu tekrardan usanmazlar. rnein, 1968 ylnda yaymlad La Syrie ou la Rvolution clans la Rancueur adl kitabnda bir Arap yazar, Saab, Arap tarihinin en felaketli ve en karanlk iki gn okluunu s-yler. Bunlardan biri Arap ordularnn 732 ylnda Poitiers nnde Charles Martel tarafndan durdurulmas; ikincisi ise, 10 ubat 1258 tarihinde Hilag'nn Badat' almasdr. 1 6 Bu gr Trk igalleri iin aynen benimseyen Arap aydnlar oktur ve ilerdeki blmlerde bunlara da deinilecektir. Bu vesile ile anlatlacaktr ki, 20. yzylda Arabi, geri kalmlk bakmndan
14 lerdeki blmlerde btn hususlar ele alnacaktr; 20. yzyln ilk yars ierisinde zellikle bu klelik ve akla deer vemeyi konusunda btn sorumluluu Trklere ykleyen Ali Seyyid Emir'in grleri iin bkz. Aly Syed Ameer, The Spirit of slam, London, 1935, s.448 ve s.265 vd kitabn ilk basm 1922 tarihlidir. Ayrca bkz. Nejla zzeddi, The Arab World; Past. Presem and Future. Chicago, 1953, s.62 vd. 15 G n m z d e m o d e m Arap yazar ve dnrlerinin bu konudaki iddialarn da ilerde ele alacaz. O m a r A. Farrukh, The Arab Genius in Science aul Philosophy. Washington. 1954. s.7 vd.; Nejla zzeddi, age, s.61-62. 16 Bu gr paylaan Arap ve Batl yazarlar k o n u s u n d a ilerde ksaca bilgi verilecektir. Burada sz geen kilap, Suriyeli bir Arap yazar olan Edouard Saab tarafndan yazlmtr (Edition Julliard, Paris. 1968). Ayrca bkz. Abdullah Salb, Dveloppement el Questions d'Orient. Toulouse, 1972, s.300 vd.

38

zrl gstermek maksadyla Trk igallerine bahane eden Arap yazarlarnn yapt ey, ok daha nceki yzyllarda Arap yazar ve dnrlerin yaptklarndan farkl deildir. Bir zamanlar bn Teymiyye de Mool istilasnda Trklerin katks bulunduu grn savunarak Trkleri "kfirlerin en ktlerinden" sayard. 1957 ylnda bir Suriyeli devlet adamnn; "Eer Moollar, 13. yzylda Badat kitapln yakmam olsalard, biz Araplar, bilim ve fende ylesine ilerlemi olacaktk ki, imdiye dek oktan atom bombasn bulmu olacaktk. Badat'n yama ve talan edilmesi bizi yzyllar gerisine gtrmtr" dediini nakleden bir yazar, bu ayn grlerin Trkleri de kapsayacak ekilde geniletildiini belirtir. 1 7 Kahire'de 1957 ylnda toplanan bir bilim kurulunda baz Arap bilim adamlar ve rnein eyh Muhammed al-Banna adndaki bir eriat, Kur'cn'in K. 41 Fussilet Suresi'nin 53. ayetiyle, K. 55 Rahman Suresinin 33. ayetindeki hkmlere dayanarak bu hkmlerde hidrojen bombasnn ve gezegenleraras uydularn srrnn bulunduu ve eer Trkler gelip de Arap lkelerini istila etmemi olsalard Araplarn, Ruslardan ve Amerikallardan nce uzaya adam gnderme olanam bulmu olabileceklerini ileri srmtr. 1 8
*

Arap-Trk yaklamasn u son 20-25 yldr birtakm politik ya da ekonomik ve asl dinsel amalarla zorlayan ve Arap lkelerinin okamalarna safa kanan bizim eriat ruhlularmzn, eer sonradan pimanlk duymak istemiyorlarsa, her eyden nce Arabi iyice tanmalar ve aydnlarmzn da Arabi Trke iyice tantmalar, Tiirke kar Arabn gerek niyet ve davranlarnn eletirisini yapmalar ve Arap milliyetilii davasnda Trk aleyhtarl esinin ne nitelik ve nem tadn, nasl bir gelime gsterdiini aklamalar gerekir.
17 Bu konuda bkz. Arnold Hottinger. The Arabs, Their Histnry, Culture aul Place in the Modem World adl kitaptan bu pasaj nakleden Bernard Lewis'in Islam in History (London, 1973) adl kitabnn 179'uncu sayfasna baknz. 18 Bu konuda bkz. lhan Arsel, Teokratik Derler Anlayndan Demokratik Devlet Anlayna; Serial Derleti'nden Laik Cumhuriyet'e. Ankara niversitesi Basmevi. 1975, s.365 vd. ve dipnot 439.

39

Arabi bu ynlerden Trke tantmak zorunluluktur, nk bir kez, Trkln unutup srf slam nedeniyle Araplaan, Araba dnk yaantlara zenen ve millilik bilincine sahip kimseleri de kendisine benzetmekten baka bir ey dnmeyen bizim eriatmz, kazara Arap lkeleri, Ortadou'da hayal ettikleri zafere ularlarsa, asl o zaman Trkn nasl birfelaketle kar karya kalabileceini grrler. Tarih boyunca genellikle bakalarnn ynetimi ve egemenlii altnda yaamaya alm Arap, 1 9 Trkn karsna dikilip alm satmaya balasn ve hilafetin ve saltanatn temsilcisi olmak hezeyanlaryla din smrsne girisin ve Trkn imdiye dek kendi eriats ve din adamlar marifetiyle kkletirilen fanatizmini ileyerek halk ynlarn kendisine ram etmeye balasn ve Hatay'dan itibaren u ya da bu blgeyi isteme arszlna kalksn (tpk bir zamanlar yapt gibi) ve ksacas, tarihi boyunca pek alk olmad "hkmetme ve emretme" yetkisine sahip grnerek Trkn karsnda yer alsn ve Trke direktif verir durumlara gesin ve bunun hayallerinin sarholuuna kaplsn, ite o zaman gerek felaketin -ne olduunu anlarz. Unutmamak gerekir ki, Arap milliyetisinin dinsel amalar arasnda nasl ki Trk (tpk Arap olmayan dier Mslman toplumlar gibi) Arapllk ruhu ierisinde yourmak ve Araplatrmak dilei varsa ve nasl ki duygusal amalar arasnda Trk, "Uygarlk dman, yar zekl. Araplar ve slam gerileten vahi millet" eklinde damgalayp kendi geriliklerinin tm sorumluluunu Trke ykleme kurnazl yatyorsa; corafi amalar arasnda da Nil kylarndan Toroslar'a ve daha ilerilere dek olan arazileri Arap lkeleri haline getirme hrslar yatar. lerdeki blmlerde btn bunlara deineceiz. Ve greceiz ki, daha 1919'larda, I. Dnya Sava'ndan yenik ve bitik kan Trkiye'nin en byk dmanlarnn dahi yapmadklar arszlklar ve toprak hrszlklarn Araplar yapmay dnmlerdir. ngilizlerle ve dier mttefiklerle bir olup, Trk arkadan vurmasn bilen Arap eyhleri (rnein Emir Faysal), Dou Anadolu'ya gz koymulard. Sava sonucu toplanan bar konferansna sunmu olduu bir mesajnda Emir Faysal; "ngiltere'nin ve Fransa'nn istei zerine Trklere kar Arap
19 Genellikle d i y o r u z , nk ilerde de belirteceimiz gibi. d a h a ilk balardan itibaren A r a p kendi k u r d u u devlet yaam ierisinde dahi. Arap o l m a y a n elerin ( A c e m . T r k vs.) e g e m e n l i i n e boyun emitir.

40

ayaklanmalarn salayan babamn temsilcisi olarak dileim udur: skenderiye'den itibaren Diyarbekir hattnn gneyinden Hint Okyanusuna kadar Asya'daki Arapa konuan btn milletleri iine alacak olan blgeler... bamsz bir toplum olarak tannsn" diyordu. Daha sonra Msr Bakan Abdiilceml Nasr ve Irakl Kasn, Atlantik Okyanusu'dan ran Krfezi'ne dek ve yine Nil Nehri kylarndan Toroslar'a dek olan tm topraklarn Arap birliine dahil edilmesi dlerini gerekletirmek isteyeceklerdir. Bu konulara ilerde yeri geldike deineceiz. Btn bunlar, Arap emelleri ve hedefleri arasnda Trkiye'nin sahip olduu topraklarla ilgili ne amalar yattn gsterir. Yine ilerdeki blmlerde greceiz ki. Arap, kendi ulusal benliini canl tutabilmek ve bylece varln srdrebilmek iin her arac kendisine ama edinmitir ve bu ama uruna her eye ynelmeyi uygun grmtr. Bu uygun grd eyler arasnda Trk aleyhtarl esi pek kkl ve nemli bir rol oynamtr ve oynamakta devam etmektedir. lerdeki sayfalarda uzun bir dnemin pek ksa bir zeti yer almtr. Arabn eitli dnemlerde eitli nedenlere dayanan Trk dmanl duygularnn baz oluumlarna deinilmitir. Trk ve Arap ilikilerinde, Arabn Tke kar besler olduu dmanlklarn nedenlerinde Trkn sorumluluunu ve olduu kadaryla gnahlarn burada tartacak deiliz. Fakat bilinmesi gereken ey udur ki, gemii boyunca Trkn urad iftiralarn en irenci, maruz kald haksz ve insafsz sulamalarn en ar ve tek bir deyimle ziyankr davranlarn en kts Araptan gelmitir. Arabn Tiirke kar besledii nyarglarn ilk izleri, eriatn daha temellerinde yatar. Biraz ilerdeki sayfalarda Muhammed'in, Trkii "kk gzl, yayvan suratl, bask burunlu... vb." eklindeki olumsuz tanm yannda Trkleri. Araplar bakmndan korkutucu ve felaket getirici gstermesi ve Trklere kar savalar kazanlmadka hkm gnnn gelmeyeceini bildirmesi, daha ilk hareket noktasnda Tiirk-Arap ilikileri dorultusunu izmi grnmektedir. Onun bu tanmlamasn daha sonraki yzyllar ierisinde nice nl kalemler ve devlet adamlar ele alacak, tekrarlayacak ve daha da glendirecek, Araptaki Trk dmanl duygularn krkleyecektir. Ahlk- Celli'ele Trkn ka-

4I

rakteriyle ilgili Arap deerlendirmesini ve bu deerlendirmedeki olumsuzluklar ve lszlkleri tb ill-Arab'de ayn -ekilde bulmak mmkndr. Utruk'l Habaa Ma Tarakun tekeiemesindeki Habaa, bu olumsuz deerlendirmenin tabann oluturmutur. Daha balangtan bu yana bu deerlendirme hibir zaman daha iyiye gitmemi, daima ktye ynelmitir. u son 150 yl ierisinde Arabn Trk aleyhtarln ve Trk, uygarlk diimanym gibi gstermelerini ve kltmelerini anlamak iin Seyid Ali Emir'leri, Muhammed Abduh'lar, Rait Riza'lar, Taha Hseyin'leri, Muhammed alBazzaz'lar ve daha nice adlar, yani 19. yzyldan itibaren Arap milliyetiliini hazrlayan ve krkleyen ve bunu gnmze dek getiren yazar ve dnrlerin yaptlarn, yazlarn okumak yeterlidir. Btn bunlara bir de Arap din adamlarm ve siyasetilerini (rnein Kral Hseyin ya da Abdullah ya da Nasr... vs.) katmak gerekir. Gemi yzyllar boyunca u ya da bu ekilde ekilmi olan Trk aleyhtarl tohumlan bugn hl her Arabn kafasnda ve gnlnde ikinci bir Kr'a gibi yeermitir. Birka satrla zetlemeye altmz yukardaki hususlar, din kardei postuna brnm olarak Trk bugn kendi amalarna ara etmeye alan baz Arap lkelerinin bin yllk nefret felsefesinin zn oluturur. Cemal Nasr'n konumalarnda en etkili ifadesini bulmu olan bu nefret, ister hakl ister haksz nedenlere dayansn, kolay kolay silinmeyecek, bilakis artacaktr. Ulusal gvenliimiz ve karlarmz bakmndan nemli olan ey, esas itibariyle bu nefret ve bu husumetin varlndan haberdar olmamzdr. Bunu iyice bilecek olursak, gerek i ve gerek d siyasetimiz bakmndan bilinli ve muhakkak ki isabetli ve akll kararlar almamz ve ulusal yaantlarmz olumlu ynlere srklememiz mmkn olabilir. Btn tehlike ve btn musibet gerek dmanlarmz olduu kadar, gerek dostlarmz tamyamaymzdan domaktadr. Siyasi partilerimizin pek ou, sz konusu nefret ve husumetin niteliini kavrayabilmi deillerdir. Kavrayamadklar iindir ki, din kardei klndaki Arap, Trkn adeta harimine girmitir; Trk kendi karlarna alet eder durumlara getirmeye almaktadr. eitli eilimlerin gizli eleriyle ibirlii ederek ar - v e hem de birbirlerine

42

kart ideolojilerdeki- kurululara maddi ve manevi her trl yardm salamann yollarn bulmaktadr; bir yandan baz gazete ve dergileri destekleyerek kamuoyunu biimlendirmeye alrken, dier yandan devletin i ve d siyasetini kendi davasna ortak yapacak stratejiye olduka g vermi durumdadr. Camilerde ve din okullarnda din adamlarn ve parlamentoda baz siyaset adamlarn kendi arzu ettii ekilde konuturarak onlar kendi emellerine hizmet eder duruma getirmenin kurnazln kefetmitir. Bu cret ve cesaretini ylesine rahatlk ierisinde gsterebilmitir ki, lkeyi tedhi, anari ve dehet havasna bryen olaylar tertiplemekten kanmamtr. Dnnz ki, Arap komando tekilatnn yetitirdii baz solcu elemanlar ve Arap yobaznn yetitirdii baz sac "cevherler", Trkiye'nin sorunlarm halletmeye kalkmlardr. Atatrk dmanlnda ve uygarlk ktlemesinde birlemeleri de bundandr. Ackl olan udur ki, bu ayn Arap, bizim aydn geinenlerimizin ve dnyasndan habersiz cahil ynlarmzn seyirciliini yaptklar politika sahnesinde, Trk Arap karlarna ara yapan oyunlarna uzun sre rahatlkla devam edebilmitir ve frsat bulduu srece de devam edecektir. nk o, Trkn kendi kendisini tanmadndan ve tanyncaya dek de yllar geeceinden emindir. Tiirke kar Arap lkelerinin besler olduu nefretlerden ve dmanlklardan Trkn habersiz yaayp gideceinden kukulanmamaktadr ve kukulanmamakta da bir bakma hakldr. Zira Trk, ne kendisini ve ne de kendi dmanlarn kendisine gerek anlamyla tantacak bir aydn kitlesine henz kavuamamtr. Havsalann alamayaca bir bilgisizlik ve uyuukluk ierisinde oumuz, Arap hayran Abdlhamid'i yurtsever bilir, buna mukabil Atatrk', "Bir kuan katili" diye gstermeye hevesli davranlar alklarz. Bu dzeyden yukar kamaymzn bir nedeni ite bu iki ynl bilgisizliimizdir. Biraz nce belirttiimiz gibi, Trk semenini ve Trk aydnm bu bilgisizlikten ve bu "habersizlikten" mutlaka kurtarmak ve ona hem eski bir ozanmzn dedii gibi, "Sen seni bil sen seni"y\ retmek, hem de evresini ve komularn tantc almalara hz vermek, hele Arap ve Arap ilikileriyle ilgili her eyi ortaya sermek hepimizin ulusal grevidir.

43

Bakalarnn

"iyi"ya da "kt" deerlendirmelerini izleyerek kendi kendimizi tanmak

Freud. 2 500 yllk bir dnem ayrlna ramen, tpk Sokrat gibi. una inanmt ki, bilgi, erdemin ta kendisidir. Ancak bilgiden ama, lksel ya da dsel gereklerin bilgisi deil, fakat, "Kendi kendini tanma" bilgisidir. Kendi kendimizi iyice tanm olmak konusundaki bilgi: Nefsimizi ve niteliklerimizi tanma bilgisi. Kendini gerekten tanyan kii (ya da toplum) otik olmaktan kurtulmakla kalmaz, ayn zamanda, ahkkilik d kalmaya kar srekli korunmu olur. 2 0 Kendi kendimizi tanmann yollarndan biri, bakalarnn deerlendirmelerini bilmek ve objektif kstaslara vurmaktr. Bakalarnn deerlendirmesi yanl ve haksz olabilir. nemli olan, bunlarn yanl ve haksz olmas deil, bilinmesidir. unu belirtmekte yarar vardr ki, Trkn kendi kendisini tanmas, iyi ve kt ynleriyle kendini bilmesi iin ona, onunla ilgili her dnceyi, her yayn, her fikri tantmak gerektir. Bu bakmdan kitap yasaklar konusunda bir iki noktaya deinmek iyi olacaktr. Bilindii zere, kitap yasaklan kararlarna dayanak olarak alnan kstaslardan biri, "Trke hakaret" kstasdr. Bu kstas ierisinde Trkle ilgili nice yaynlar ne lkeye sokulur n e d e okunur. Fakat bu kitaplar, ki ounluu itibariyle Arapa kitaplardr ve genellikle yabanc dillere evrilmitir, Trk en yanl ve en haksz biimde yabanc leme tantan kitaplardr. Ve eer iyi bir eletiriden geirilecek olursa, bunlarn nasl tek ynl ve yanl bilgilere yer verdii kolaylkla grlebilir. Ne var ki, Trk, kendisini d leme tantan ve ister maksatl, ister iyi niyetli amalarla yaymlanm bu kitaplar bilmez. Eer bilmi olsa ve biraz da kendi z tarihi ve nitelikleri hakknda aydnlanm bulunsa, tm bu zararl faaliyetlere ve davranlara kar tedbirini almak olanana sahip olabilir. Arabn gerek milletilik gelimelerinin ve gerek Trk hakkndaki gerek dncelerinin ve duygularnn eletirilmesi demek, biraz da kendi kendimizi tanmaya almak demektir. nk, her ne kadar Trk aleyhtar b duygularn bir ksm, birazdan da greceimiz iizere, Arabn eitli nedenlerle Trk ekememesi ya da Trk (rnein Memlk y a d a Osmanl) ynetiminin ktl, ihmalkrl ve buna benzer kusurlar kansna dayanmakta ise de, nemli bir
20 NValter K a u f m a n n . /'rom Slukespeue m E.\islwlialism, cnl Philosttply. B o c a n Press. Boslo, 1959. s.300. Suulics in Pcry. RelRon

44

ksm dinsel nitelik tar. Tarih nnde ders verirken hata ve sevap leinde tarafgirlik yapmak kadar zavallca davran olamaz. Bir ulusun bykl gemi dnemler ierisindeki gnahlarn inkr ya da tahrif deil, bilakis bunlar tarafsz bir ekilde eletirip, var olanlar itirafla affettirici davranlara ynelmektir. nsanilik ve uygarlk elemek bu demektir. Bundan dolaydr ki. dedelerimizin belli devreler itibariyle kt ynetimi yznden gelime frsatlarndan yararlanamayan toplumlarn (ki, Araplar bu toplumlardan biri) olumsuz duygularn anlayla karlamak ve bu duygulan kendi milliyetilik akmlarn kriikleyici bir e olarak kullanm olmalarn normal bulmak gerek. Ayn durumda her ulus, ayn ekilde hareket ederdi. Binaenaleyh boyunduruumuz altnda kalm ve bu nedenle geliememi uluslarn ve rnein Araplarn, bize kar husumetlerine "anlay" gstermemiz, bizden beklenilen bir davran olmaldr. Ancak bunu yaparken yersiz ve gereksiz bir mahviyet ierisine girm e m i z e de mahal yoktur. Bakalarna kar gstermekle grevli bulunduumuz dikhakli ve drstl ayn ekilde kendimize kar da gstermek zorunluluundayz. Bu itibarla Arabn Tke kar sulamalarn ya da iftiralarn gzden geirirken ve eletirirken bunlarn doruluk derecesini ya da yersizliini onaya karmak konusunda da kendimize deni yapmamz zorunludur. rnein eski dnemlerde Aabn ayaklanmalarn ve halta Trk arkadan vurma abalarn bamszlk zlemine vererek ho grsek bile, slamn geri kalmas nedenlerini Trke yklemesine ya da "slam uygarlnn kurucusu Arap ykc Trktiir" tezine sarlmasna kar susmamz doru olmaz. Tarihsel ve bilimsel gerekler adna bu tr iddialarn yalan ve iftira olduunu ortaya koymak bir grevdir. Bu nedenle aratrmalarmz boyunca yeri geldike bu noktalar akla kavuturmaya alacaz. Bu eletirilerin bizim bakmmzdan yararl olabilecek dier bir yn de, Arap milliyetiliine g veren kaynaklar bizim ne derece ihmal ve terk etmi olduumuz hususlarn anlayabilmemizde. Trk aleyhtarl duygularn kendi milliyetiliine ve birlik beraberlik davranna ara yapan Arabn taktii bizim baz evrelerimize ders olmaldr. Trklk benliini slamclk davasna rahatlkla feda edenlerimizin bilmeleri gereken gereklerden bir ksm aadaki sayfalarda

45

yer almtr. Onlara hatrlatmaktan geri kalmamamz gerekir ki, bugn artk Arap, Araptan gayr olanlar "Mslman"dr diye kendisine karde ve yakn olarak grmez. Arap iin nemli olan ey, ne Trktr, ne Pakistanldr, ne ranldr, ne Endonezyaldr ve ne baka slam topluluudur; daha aka sylemek gerekirse, ne de slamn bizatihi kendisidir. Arap iin nemli olan ey, tek ey Araplktr. Arabn karlardr, Arap milliyetiliidir. Bu karlar salamak ve bu milliyetilii gelitirmek iin o her eyi yapar, slama aykr olsa da yapar. Gerekirse, Mslman lkelere kar vaziyet alr (Kbrs davasnda Trkiye'ye kar ald gibi) ya da Mslman olmayan lkelerle - h e m de din messesesini tanmayan lkelerle- dostluklar kurar ve bu dostluklar para ve silah yardm isteklerine varncaya dek gtrr (Rusya ile yapt gibi). Bu arada eriat kendi karlarna smr esi yapmaktan ve rnein slam dininin esas itibariyle Arabn dini olduunu ve her toplumdan nce Arap toplumu iin indiini sylemekten, Arapann Tanr dili olduunu ve Arap birliini (slam birliini deil) salayc bir e olduunu ileri srmekten ve btn bunlar kantlama babnda Kr'cn ve hadis hkmlerine sarlmaktan usanmaz. Fakat o bunlar yaparken, bizler alacak bir habersizlik ierisinde sahnede oynanan piyesin seyirciliini yaparz ve yapmzdr, elEzher'den kan ya da Arap komando kursundan gemi bizim "idealistlerimiz", bilerek ya da bilmeyerek Arap milliyetisinin destekisidirler. Destekisi olmakla kalmazlar, bir de Trkn, daha ilkokuldan camideki insanna varncaya dek, Trklnden uzaklatrlmasn, Arap ruhuyla yorulmasn, Arabn dili, tarihi ve gelenekleriyle eitilmesini grmezlikten gelirler. Trkn Trklk duygularnn eriatn Arap kardelii safsatalaryla, Trkn z ve gzel dilinin eriat dili Arapadr bahaneleriyle, Trkn gerekten vnebilecek birok geleneklerinin Arabn l gelenekleriyle ne duruma getirildiinden habersizdirler ya da bunu nemsiz bulurlar. Bizim din adammz ve eriatmz, ylesine fanatik ve ylesine bilgisiz eilimlerdedir ki, Trkn karlarna uygun olan deil, eriat ruhuna uygun olan ne varsa onu yapmaya alr. Dnmez ki, eriata her uygun den ey Trke ve Trklk benliinin gelimesine uygun deildir ve olmamtr. Gemi yzyllar bunun byle olduunu

46

gsteren rneklerle doludur. Tekrar ve tekrar sylemekte olduumuz ve syleyeceimiz gibi, Arap milliyetisi, srf kendi karlar nedeniyle, Arap milliyetiliini icabnda slama uygun ve onunla badar gibi kabul eder ya da slamn dnda da olsa onu yrtmeye gayret eder de bizim din adamlarmz, yazarlarmz ve aydnlarmz, Trkn ulusal benliine kavumasn salayabilecek her eye, eriata aykrdr diye kar koyar ve kar koyarken de, stelik kendi aklna, kendi dnce biimine dayanarak deil, Arabn aklna ve Arabn dnce ve nerilerine gre davranr. Arap milliyetisi, "milliyetilik" eilimlerini kendi bakmndan slama uygun bulur ya da gerektiinde slamla badatrr, ama kendinden baka (yani Arap olmayan) Mslman toplumlarn ve zellikle Trklerin milliyetilik akmlarn (ya da ulusal benliin gelimesine mncer olabilecek davranlar) ve bu arada ibadetin Trke yaplmas, ezann Trke okutulmas, Kur'an'm Trkeye evrilmesi vb. giriimleri dinsizlik ve slama aykr davranlar olmakla sular ve nlemeye alr. Bunu yaparken de her trl "etik" kurallar inemekten, her trl iftira, yalan ve kandrmalardan geri kalmaz. 1921 yllarnda nl Arap milliyetisi Muhammed Raid Riza'nn Trk ozan Mehmet k i f e , Kur'an'n hibir ekilde Trkeye evrilemeyeceini, hem de Kur'an'dan ve dier kaynaklardan (rnein, mam Hanef'den) kantlar getirmek suretiyle izaha alt sralarda Kur'a' ngilizceye eviren bir ngilize, yine ayn kaynaklardan kantlar getirerek, bunda hibir saknca olmadn ve Kur'an'm baka dillere pekl evrilebileceini sylemesi ve bunu desteklemesi pek ok rnekten nihayet bir tanesidir. Srf Bat lkelerinin (rnein ngilizlerin) desteine sahip olarak Trke kar mcadeleye devam edebilmek amacyla Arabn bu nitelikteki tutumu son 150 yl boyunca adeta gelenek haline girmitir. Arap rkna mensup olmayan Mslman uluslar ierisinde bir baka rnek yoktur ki, biz Trkler kadar bilinsizce ve kr krne, kendini unutup eriata saplanm olsun. .Bir tanesi yoktur ki, biz Trkler kadar, srf eriat ruhuna brnm olmak azmiyle kendi benliini, kendi dilini, tarihini ve rki hasletlerini bu uurda ihmal ve feda etmi olsun. Msr ve Pakistan gibi lkelerin 20. yzyl ierisindeki yaantlarnn incelenmesi bu konuda yeterli fikir verecektir. Ve iin ackl olan yn udur ki; bizi bu, "Kendi kendini

47

inkr" yoluna gtren nedenler slam tarihi boyunca Arap dnr ve yazarlarn Trk hakknda gelitirdikleri grlerin eriat eitimi kl altnda Trkn kafasna ve ruhuna ilenmesinden domutur. Bu grleri Trk, kendi din adamnn bunca yzyllk bilgisiz ve ilgisiz tutumu, hain ve banaz gayretleri nedeniyle, hi eletirmeden, akl, mantk ve mspet bilgi szgecinden geirmeden, olduu ekilde ve sanki btn bunlar salt gerek eylermi gibi benimsemi ve bu yzden de kendi ulusal benliinden olmutur. Trk bu korkun karanlktan ve bilgisizlikten kurtarmak iin ona, onun hakknda sylenmi ve sylenmekte olan her eyi, velev ki bunlar haksz olsun, ac ve kahredici olsun, evet her eyi tantmak ve ortaya koymak arttr. art deil, ulusal bir grev ve zorunluluktur. Arab ar milliyetilii ve Trkn milliyetilikten habersizlii konusunda Milliyetilik, yemee konan az ya da ok dozdaki tuz rnei, yararl ya da sakncal sonular oluturabilir. Bu kitapta Arab ar milliyetiliine karn, Trkn milliyetilik duygusundan yoksunluuna deinecek ve her iki geliimin olumsuzluklarn belirtmeye alacaz. Fakat, hemen hatrlatalm ki, 19. yzyl sonlarna gelinceye dek milliyetilik, "ilerici" bir davran anlamndayd. Milliyetilik akmlar bir devletin var olabilmesi iin gerekli topluluk esinin oluumunu ve olgunlamasn salamaya vesile yaratmt. Alman birliinin ve talyan birliinin ya da Arap birliinin kuruluunda milliyetiliin rol oynad bilinen bir gerektir. Bundan baka milliyetler ilkesi, ulusal nitelik kazanm saylan toplumlarn bamsz ekilde "kendi kendini ynetme" hakkna sahip olmalar yolunu amtr. Denilebilir ki, "milliyetilik" akmlaryla "bamszlk" savam ba baa gitmi eylerdir. Bu bilin sayesinde Osmanl mparatorluuna dahil eitli eler (rnein Yunan, Bulgar, Srp vs.) ulusal benlik ahlanmasyla bamszla ve canlla ynelmilerdir. Ulusallk duygusundan yoksun Tiirk toplumu ise Osmanl devleti ynetiminde zavall ve miskin yaamlarn srdrmtr. 20 Mart 1923 tarihinde Konya genleriyle yapt bir konumada Atatrk, yzyllar boyunca millilik bilincinden yoksun kalmlmzn sonularn anlatrken, "Osmanl mparatorluu iindeki eitli halklar hep milli akidelere sarlarak, milliyet lksnn

48

gcyle kendilerini kurtardlar. Biz, ne olduumuzu, onlardan ayr ve onlara yabanc bir millet olduumuzu sopayla ilerinden kovulunca anladk. Gcmzn zayflad anda bizi tahkir, tezlil elliler. Anladk ki, kabahatimiz, kendimizi unutmakhmz.n. Dnyann bize scyg gstermesini istiyorsak, cince bizim kendi benliimize ve milliyetimize bu saygy hissen, fikren, fiilen biit (davranlarmzla) gsterelim; bilelim ki. illi benlii bulunmayan milletler baka milletlerin ikrdr" demiti. Ne var ki, milliyetilik akmlarnn ortaya kard pek nemli sakncalar da olmam deildir. Zira, bu akmlar rk, din ve dil farkl gzetilmeksizin insanlarn kardee ve birlikte yaamalar ideali yerine, bir ulusun dier uluslar zerinde stnlk iddia etmesi ya da baka uluslara husumet beslemesi sonucunu dourmutur. rnein, tpk Alman milliyetilii gibi Arap milliyetilii de, "stn millet" kuramna dayatlm ve "Arap stnl" dncesiyle donatlm ve "Arap olmayanlara husumet" duygusuyla beslenmitir. te yandan ar milliyetilik tm insanlarn tek bir dnya devleti halinde yaamalar umutlarn ksteklemitir. 20. yzylda insanilik duygular ylesine geliir olmutur ki, rk, dil, din ve yurt birlii duygular yava yava eski nemini yitirir olmaya ve hatta insanlar ve uluslararas kardelie ve dnya bar emellerine aykr saylmaya balamtr. Batnn aydn evreleri, kendisini kan, rk ve yurt duygu ve balarndan kurtarmam kiiye henz, "insan olarak domam" gzyle bakma eilimindedir.-' Erich.Fromm, bu eit balardan syrlmam kimseleri, "insanlk sevgisi" kt, "akl ve mantk" yetenei sakar kimseler olarak nitelendirir ve "Milliyetilik, bizim iren ve putperest olan, delilie ynelen ynlerimizdir" der. Ona gre milliyetilik ve yurtseverlik, kiinin mensup bulunduu ulusu dier uluslara, insanla, adalet ve drstlk ilkelerine stn grmesinden baka bir ey deildir. Tpk kiiler arasnda olduu gibi, bakalarn bir kenara atarcasna birisine balanmak ve yalnz onu sevmek nasl sevgi demek deilse, uluslar iin de durum budur. Sadece kendi ulusunu ve lkesini sevmek, bunlara tapmak demek, insanla kar sevgi beslememek demektir. 2 2 Hemen belirtelim ki, bu dncelere katlmamak insansever hi kimse iin mmkn deildir.
21 Bkz. Ericl Fromn.

22 /bici. s.60.

The Se Socien.

Fawcett Prcmier. s.60.

49

phesiz, ki, kii kendi toplumunun maddi ve manevi gelimesini isteyecek ve buna alacaktr. Fakat bu istek, kendi toplumunu tiim insanla yararl bir e haline getirme niteliinde olduu takdirde bir atlan tayacaktr. Zira, gelien ve ilerleyen bir toplum, tiim insanla hizmet yetenei ierisinde bulunan toplum demektir. Aksi takdirde puta tapmakla kendi z ulusuna ve yurduna tapmak arasnda fark olmamas gerekir. Salam, olgun ve uygar bir toplum, rk, din ve dil fark aramakszn tm insanla kar sevgi ve sayg duyan, kendi insann bu ynde eiten ve gelitiren toplumdur,23 Bu kitabmzda rk, din ve dil elerinin gcne inanm ve bu inantan kma "19. yzyl milliyetilik anlayn" 20. yzyln sonlarna dek srdren Arap milliyetilii davranlar karsnda Trkn durumunu inceleyeceiz.' Ve incelerken de, Trkn ulusal benlik duygusundan ne derece uzak kaldn ve bunun nedenlerini gzden geireceiz. Millilik bilincinin Trk toplumunda oluamamas olaynn znt verici ynlerinden sz edeceiz. Fakat bu znty aklarken, Trkn baka uluslara stnlk kazanm olmas ya da olmamas hususunu deer ls olarak asla ele almadmz da belirtmek isteriz. nemli olduunu kabul ettiimiz husus, Trkn, eer ulusal benliine ve ulusal niteliklerinin bilincine sahip olmu olsayd ve slam ncesi dnem itibariyle var olduu kabul edilen erdemlerini (aklclk, kadna deer vennek vb.) srdrebilseydi, "yeyiizii uygarlna, insanla ve asl kendi kendisine kar ok daha yararl, ok daha verimli, ok daha olumlu ve giilii katklarda bulunabilirdi" grn ortaya koymaktr. Hibir rkn ya da ulusun doal olarak, yani Tanr tarafndan dierlerine stn yetenek ve niteliklerle yaratldn, hibir ulusun dierlerinden aa klndn kabul etmek iin mantki bir neden bulunamaz. Hele Tanr dncesine itenlikle bal olanlar (biraz da Spinoza'y ve benzeri dnrleri tanyanlar) bakmndan, "Biz bir ksmnz, bir ksmnza iistn yarattk" eklinde ortaya atlan hkmleri din hkmleri olarak benimsemek gtr. Her eyi yapmaya ve yoktan var karmaya kadir ve stn g diye bilinmesi gereken Tanrnn, insanlar eit ve mutlu yaratabilecek yerde, eitlik d yaratm olabileceini dnmek, aydn bir insan iin Tanr'y kltmek anlamna gelir. Esa23 fbid. s.7l.

50

sen insanlk tarihinin kantlad husus udur ki, hibir ulus dier bir ulusa oranla stn ya da aa niteliklerle yaratlmamtr. Milletleri iistiin ya da geri yapan ey, uluslarn kendi gayretleri ya da miskinlikleridir. stn diye tannan uluslar gerekten stn yapan tlsm, eitimdir, kltrdr ve asl aklclktr. Yani, yeryz yaamlarnda akl rehber edinmektir. Geen yzyla gelinceye dek son derece geri ve ilkel saylan Japonya, aklcl ve mspet eitim sistemim benimsemek suretiyle bugn yeryznn en ileri, en stn lkelerinden biri olmutur. Uluslar, ilahi bir gcn, hrevi bir kudretin, rnein Tanri'nn keyf iradesiyle deil, kendi abalar ve almalar, akl yolunu semeleri ve mspet ilme, ahlaka ynelmeleri sayesinde geliirler, ilerlerler ve uygarlk kademesinde ykselirler. Uluslar baarl, stn yapan iksir budur ve bu eit uluslardr ki, pek doal olarak dier uluslara, yani aklcl ve zgr dnme yntemlerini yadsyan ve bu yzden geri kalm olan uluslara stnlk kazanrlar. Atatrk, bunu en gzel bir ifadeyle; "Uygar olmayan uluslar, uygar uluslarn ayaklan altnda ezilmeye mahkmdurlar" diye formle etmiti.

II) Arap Milliyetiliinin Muhammed'e nen Kkenleri Konusunda Baz istisnai dnemler hari ve genellikle yabanc boyunduruu altnda ynetilmek Arabn doal yaants olmutur. Ne var ki, bu dnemler boyunca Arap, ulusal benlie ve bilince sahip bulunmaktan geri kalmamtr. Hemen her dnem itibariyle Arap yazar ve dnrleri, Arabn yabanc egemenlii altnda Arapln yitirmemi ve ulusal benliinin bilincinden uzaklamam olmasn iftiharla belirtirler: "Arap nereye gittiyse, Arapln da beraberinde gtrmtr" derler. 2 4 Gerekten de Trk egemenlii altnda kald srece Arap, Arapln unutmam ve yzyllar boyunca kendisine hkmeden Trkn ne dilini, ne geleneklerini, ne kltrn ve ne de niteliklerini
24 Bu konuda bkz. O m a r A. Farrukl, The Arab Genius in Science and Philosophy. Arapadan ngilizceye eviren John B. Hardie, Washington. 1954, s. 155.

51

almtr. Sadece kendi deimez yaantlar ierisinde yuvarlanp gitmi ve sahip bulunduu milliyeti duygu sayesinde yabanc boyunduruundan kendisini kurtarmtr. A) Arap Milliyetilii Trklk Eilimlerine Tepki Olmak zere Domamtr Baz Arap yazarlarn kastl olarak yaratmak istedikleri kan odur ki, Arap milliyetilii, 19. yzyl sonlarnda Osmanl devleti zamanndaki Trklk gelimelerine tepki olmak zere domu ve gelimitir. Onlarn iddialarna gre Osmanl egemenlii altnda yaayan Araplar, bir yandan Osmanl ynetiminin ktlne ve dier yandan Trklk akmlarn srdrenlerin rklk gayretlerine kar bir tepki olarak ve siyasal bamszla kavumak amacyla ayaklanmlardr. Eer, imparatorluk ierisinde Trk esinin stnln gerekletirme eilimleri olmam olsayd, Araplar imparatorluktan ayrlmak ve kendi balarna devlet halinde yaamak yolunu semeyecekler, bunu dnmeyeceklerdi. Trklk akmlarnn gelimesinde, onlara gre, Arap aleyhtarl yatmaktayd. nk gen Trkler, Trklerle meskn bulunmayan blgelerin bile Trkletirilmesine, Trkenin Arap etkisinden kurtarlmasna, Arapa kitaplar yerine Bat kitaplarnn alnmasna vb. almaktaydlar. Abdiilhamit istibdadnn da Araplar tedirgin eden bir baka neden olduunu eklerler. 25 Hemen belirtmek gerekir ki, Tanzimat dneminin sonlarna doru beliren Trklk eilimlerinin Osmanllk akmlarna kar tepki olarak doduu ve imparatorluun Trk esine yeni bir can, ruh ve g vererek bu eyi devletin temel gc haline getirmek istedii dorudur. Ancak Arap milliyetiliinin olumasnda, Trklk eilimlerinin hemen hemen hi nedeni yoktur. Trklk eilimleri Arap milliyetiliine sadece yeni bir "vesile" kayna olmutur.
25 Bu konularda yazan Arap yazarlar arasnda Fevzi M. Naear, H.l. Katibah, Raiduddin Han gibileri iin bkz. Fevzi M. Najjar, "Nationalism and Socialism". The Aral World. From Nationalism to Revolution. Ed. Abdeen Jabara and J. Terry. Illinois, 1961, s.4-6; H.I. Katibah, The New Spiril in Arab Lands. New York. 1940. s.35-52: Rasheeduddin Khan, "The Rise of Arab Nationalism and European Diplomacy: 190S-1916", in Islamic Culture. T h e Hyderabad Quarterly Review. Hyderabad. 1962, Reprinted i 1971, N e w York. London, s. 196-206.

52

Kitabmzn daha ilk satrlarndan itibaren ortaya sermeye altmz tarihi dokmanlar ve daha sonraki sayfalarda da belirteceimiz hususlar gstermeye yeterlidir ki, Arap milliyetilii Muhammed'le birlikte gelime ve glenme dnemlerine girmitir. Ve ilk ortaya kt andan gnmze gelinceye dek bir yanarda rnei canl kalmtr. Abdlhamit istibdadnn yok olduu ve Trklk akmlarnn Araplar gocunduran gelimesine kar zamann hkmetlerince tedbirler alnd (Araplara mahalli otonomi vermek gibi) 1913 yllarnda bile Arap milliyetilii yepyeni bir gle bymekteydi; hem de Trk dmanln ileyerek ve Trkn srtna haner indirerek... B) Arap Milliyetiliinin lk Kurucusu Olarak MuhammetI Arap milliyetilii eilimlerini slamm balangcna ve hatta daha da nceki dnemlere indiren Arap yazar ve dnrleri oktur 2 6 slamdan nce de ayn rka mensup, fakat airetler halinde birbirlerinden kopmu olarak yaamakta olan Araplar birbirlerine duygusal balarla balayan eler yok deildi. zellikle zengin ve insan ruhunu kolaylkla sihirleyici otak bir di! ve bu dilin yaratt zengin edebiyat (iir edebiyat), gelenekler vb. daha o zamanlar Aaphhk bilincinin oluumunda i grmtr. Fakat hemen belirtmek gerekir ki. Araptaki ulusal benlii oluturan nedenlerin ilk tohumlar 1 400 yl nce Muhammed tarafndan ekilmitir. lerdeki sayfalarda da greceimiz gibi, Muhammed, Arap toplumunu Tanrnn sekin ve stn olmak zere benimsedii toplum olarak gstermekle (yani. Araplar rk birlii ve stnl duygularnda birletirmekle) ve yine Arapay Tanr dili eklinde kabul ettirmekle (yani, dil birlii esini ilemekle) yine slam dinini Arap nitelikleri ve gelenekleri ierisinde yourmakla (yani, din esinde Araplar aras ortaklk yaratmakla) ve nihayet Arap karlarn n plana almak ve Araplar ortak korku karsnda tutmakla Arap milliyetiliinin ilk mimar olmutur.
26 Bu konuyu ileyen M s l m a n ve Hristiyan Arap yazarlar arasmla: erif alMeahid (Slarif a l - M u j a h i d ) . "Arap Nationalism: A Historical Analysis". Pakistan Horiz.a. 1963. c . 1 6 . say I. s.37-46. Hristiyan Arap yazarlar arasnda unlar rnek verilebilir: Ph. K. Hini, Hazini Zeki Nuseibel. The Ideas of Arab Nation alisn. Ithaca. 1956: G. Antonius. The Aral Awakening. London. 1955: Pl. K. Hini. History i of the Arabs. L o n d o n . 1956: Caesar E. Faral. "The Dilenimi of Arab Nationalism". Die Well Der Islam. 1963. c.8. say 3. s. 140-164.

Bilindii gibi, slamiyetten nce airetler halinde yaayan ve devlet kurma yeteneinden yoksun bulunan Araplar, M u h a m m e d sayesinde bir araya gelerek soyut bir otorite altnda yaamaya balamlardr. Kendisini "Tanr elisi" olarak tanmlar olduu andan itibaren Muhammed, Tanrnn Araplar arasndan bir peygamber kardn, Araplarn diliyle ve Araplara hitaben konutuunu ve Araplar stn bir ulus olarak tanmladn sylemitir. Bunun byle olduunu kantlamak maksadyla Ktr'a'a, Tanr azyla u hkm koymutur: "Ey Muhammed, bylece ehirlerin anas olan Mekke'de re evresinde bulunanlar uyarman. .. iin sana Arapa okunan bir kitab vahyerti..." (K. 42 r Suresi, ayet 7.) 2 7 lerde bununla ilgili dier hkmleri belirteceiz. Fakat imdilik una iaret etmekle yerinelim ki, Muhammed, daha ilk Mekke dneminden itibaren Araplar otak bir ruh ve bilinte birletirmenin yollarm aram ve Arap milliyetiliinin ilk tohumlarn atmtr. Gemi dnemlerde insanlar arasnda ulusal birlik ve beraberlik duygularn yaratan eler genellikle; ayn kandan ve rktan olmak, ayn dili konumak, ayn inanlarda (dinde) olmak vb. eylerdi. Bunun yannda bir de ortak dmana kar savunma ya da saldrma gerei, insanlar arasnda yaknlama ve beraberlik gereini yaratrd. Bylece, ayn rktan ve kandan olan, ayn dili konuan, ayn inanlarda toplanan, ayn toprak zerinde yaayan ve ortak bir tehlike (dman) karsnda bulunduunu bilen insanlar arasnda kendiliinden bir yaknlama, bir beraberlik, bir birlik doard ki, bu, ayn insanlar, ulusallk duygulan etrafnda ve rgtlenmi olarak yaamaya srklerdi. te M u h a m m e d de Araplar arasndaki birlik duygularn var etmek iin bu eleri eyleme koymutur. Araplar Tanr'nn en sevgili topluluu olarak belirtmekle ve Tanr'y Mekkelilere hitap ettirmekle, peygamberlerini onlar arasndan setiini sylemekle ie balam, farkl inan ve ibadette de olsalar tm Araplar Tanr'nn korumakta olduunu anlatmtr. Araplar arasndaki dil birlii duygularn glendirmek amacyla Arapann en mkemmel, en zengin bir dil olduunu ve cennetlerde konuulacak
27 Ayrca K. 26 u a Suresi'nin 193-195. ve K. 43 Zuhruf Suresi'ni 2-3. ayetlerinde (ki bu da M e k k e d n e m i n d e inmi kabul edilir) Kur'tt'n Arapa indirildii ve n k Araplarn uu kendi dillerinde o k u y u p anlamalarnn istendii anlatlmtr. lerde Arap milliyetilii gelimelerinde lil unsurunun roln eletirdiimizde bu konu zerinde ayrca duracaz.

54

olan dilin Arapa olacan ve Tanr'nn Araplara Arapa olarak seslendiini, yine Kur'a ve hadis hkmleri eklinde anlatmaya a l m t r . 2 8 Ve nihayet din esini, yani gemi dnemlerde insanlar arasnda ortak balar ve duygular yaratmada en etkili ve nemli olan bir eyi de ele alarak, slam Araplarn eski geleneklerinin dini eklinde yerletirmitir. Btn bu eler sayesinde Araplar bir araya getirmek, onlarda ortak bir ulusal duygu yaratmak ve bylece bir devlet rgt halinde yaama isteini oluturmak istemitir. Tm bu saydmz eler, ayr ayr ve her biri kendi arlnda, Araplk ve Arap milliyetilii duygularnn kklemesinde etkili olmutur. Bunu ilerdeki blmlerde inceleyeceiz. Fakat btn bunlardan baka Muhammed, bir de Araplar i ve d tehlikelere kar ortak bir korkuda birleme zorunluunda brakmtr. nk bilindii gibi, ortak nefretlerde ya da ortak korkularda birlemek toplum psikolojisinin zelliklerindendir. "Benim z evlatlarm" diye benimser grnd Araplar iin Muhammed, korkutucu ve felaket getirici, dolaysyla en byk dman olmak zere iki ulusu semi ve bunlarn Yahudilerle Trkler olduunu bildirmitir. Hi kukusuz Mslman olmayanlar da (kfirler) Araplarn dmandrlar, ama bu iki millet, yani Yahudiler ve Trkler kadar kt ve tehlikeli olan yoktur. Gerek Kur'an hkmlerinden (Ye'cc ile Me'cc rnei), gerek Buhar ve Mslim gibi en salam kaynaklardaki hadislerden anlalmaktadr ki, Araplar (Mslmanlar) iin "kyamet gn"nn gelebilmesi iin Yahudilere ve Trklere kar mutlaka sava amak, saldrmak, onlar yenmek gerektir. Gerekten de Muhammed, Yahudilerle ilgili olarak bu konuda yle bir hadis brakmtr: "... Yahudilere kar savamadka ve bu savalar, bir kaya paras gerisine saklanan bir Yahudi: - Ey Mslman, benim arkamda bir Yahudi var, ldr onu! deyinceye kadar srdrmedike kyamet (hkm) gn gelmi olmayacaktr." Bu hadis, Eb Hreyre'nin nakli olarak gelmektedir. Ne kadar ilgintir ki, aa yukar ayn nitelikte ve ayn deyimler ierisinde Trklere savalar almas konusunda da hadisler vardr ve bunlar da Buhar ve Mslim'de bulmaktayz: "... Kiik gzl, krmz yzl ve suratlar kaln deriden yaplm kalkanlara benzer Trklere kar
28 Bu k o n u d a bkz. A n w a r G. Clejnc, The Arabic Mrguage; Its Role in History, University of M e n n e s o t a , 1969. s.10 vd.

55

savalar yapmadka likiim giin gelmi olmayacaktr." Bu hadis de tpk y tkardaki gibi Eb Hiireyre'dcn gelmedir ve grld gibi, Trkleri korkun yaratklar eklinde gsterme eilimindedir. 2 9 Bu konuya ve ilgili Kr'an ve hadis hkmlerine biraz ilerde dneceiz. Fakat imdilik unu belirtelim ki, Muhammed Mekke ve Medine'de Araplarla i ie yaayan Yahudileri ve Hristiyanlar kendisine inandramayacan anlad an onlar i dman ve tehlike olarak grm ve Araplar bu yakn tehlike karsnda birlemeye kkrtrken, dier yandan da da almak, uzak diyarlara ve rnein Orta Asyalara yaylmak ve fetihler yapmak, zenginliklere kavumak hevesiyle Trkleri Ye'cCc ve Me'cc efsanesi ierisinde felaket getirici bir rk olarak tanmlama siyasetini gtmtr. ilerdeki blmlerde greceimiz gibi, bu siyaset Arap milliyetiliinin daha sonraki yzyllarda en geerli bir esi iini grecektir.

III) Yakn Dnemlerde Arap Milliyetilii Bat Milliyetilii Yntemlerinden Yararlanrken Trk Dmanl esini ele Kapsar Bilindii gibi Bat'da, 18. yzyl sonlarndan itibaren "milliyetilik ilkesi" geliir. Bu ilkeye gre, bir topluma ulusal benlik veren ve "ulus" olacak ekilde olgunlatran eyler din birlii, dil birlii ya da ayn corafi snrlar iinde yaamak, ayn hanedana bal bulunmak vs. gibi eylerdi.'' 0 Her ne kadar, Ernest Renan'n 1882 ylnda "Bir Ulus Nedir?" adl konferansyla Bat'da ilk kez olmak zere ulus tanm bu elerden ayrlm ve "sbjektif" kstas denen "ortak manevi ruh" esasna (yani ortak tarihe sahip olmak ve birlikte yaama dileinde bulunmak gibi)
29 Bu hadis iin bkz. a!-Bulr, SulTl-i Blr Muhtasar..., Edition L. Krehl, Leide 1862-1908. c.3. s. 177; Kitab-t Cilad. Bap: 95, 96: Kitab- Mmakib. Bap: 25. Ayrca bkz. M s l i m . Sahih. Kahire. 1283. Kitab-Fitan. Hadis No. 63-64. 66. Franszca evirisi iin bkz. al-Bokhari, Les Traditions. Islamiques, eviri O. Houlas el W. Marais. Paris. 1806. c.2, s.322. Bu hadisleri Diyanet leri B a k a n l n n y a y m l a d Salh-i Buluta Muhtasar Tecrd-i Sarih Terencsi re erli. c.9. s.55-56* 65, 95-97, 103-104, 293-294'le bulmak m m k n d r . 30 A. H a u i o u . Droit Constitutionnel et Institutions Politiques. Paris. 1966. s.96 vd.

56

dayatlr olmusa da. dier anlay Almanya ve talya gibi lkelerde tutunur olmutur. 3 1 te Arap milliyetilii davasna sarlanlarn dayanaklar da Bat'mn geen yzyldaki zihniyeti olmu ve btn aradklar malzemeyi siamda, zellikle Kr'a ve hadis (snnet) kaynaklarnda bulmulardr. Araptaki ulusal bilinci yapan ve kkleri Muhammed'e inen elerden yararlanmlardr. rnein, rk esi konusunda Arap rknn Tanr tarafndan dier uluslara (ve hatta slam toplumu ierisinde Arap olmayan dier elere) rehber olsun diye seilmi olduunu ve slamdan nce stn bir uygarlk kurabilen, bu nedenle Tanr'nn tercihine mazhar olan bir rk olduunu savunmulardr. Ve yine din ve dil esinin Araplk benliini yaratan, Araplar ulusal bir ruhta birletiren deer olduunu, zira peygamberin dahi Arabi elin ve dil esiyle tanmladn ve zaten slam dininin esas itibariyle Arabn kendi dini olduunu ve Araplar arasnda ulusal birlik.bilinci yarattn ve yine Arapanm Araplar arasnda ortak bir ruh salayacak (hatta Arap olmayan bile Arap yapacak) g tadn kabul etmilerdir. Ve nihayet biitiin bunlar dnda, "ortak tarih" ve "birlikte yaama arzusu" esinin dahi var olduunu ileri srmlerdir. Baka bir deyimle, bir yandan Bat'n 19. yzyl sonlarna gelinceye dek sarld "objektif elere (din. dil, rk vb.) yer verirken ve hatta bu eleri Batldan daha usta ekilde ilerken, 3 2 dier yandan da Renan'n "sbjektif" elerini (ortak gemi, birlikte yaama duygusu vb.) ihmal etmemilerdir. Fakat hemen eklemek gerekir ki, Arap milliyetisinin btn bunlardan gayr ve bunlar kadar nemli bir esi de "Trk aleyhtarl" esi olmutur.
31 Almanlar 1945 ylna gelinceye dek rk stnl ve dil birlii esasm ulus anlaynn lemcli yapmlardr. Ariyen rknn Alman ulusunu oluturduunu ileri sren Hitler, bu kuram nasyonalsosyalizmin temeli klmtr. Son dnya savandan sonra Almanya'da rk kuramnn terk edildii grlmektedir. Fakat zamanmzda gen saylabilecek birok lkede (zellikle Afrika lkelerinde) Bat'n evvelce saplanm olduu lasIala, yani k stnl, dil ve din vb. elere dayal milliyetilik davranlar ilerleme gstermi ve emperyalist devletlere kar egemenlik savalarna giriim malzemesi iini grmtr. 32 rnein: Arap milliyetileri, din unsurunun Bat milletleri iin yeterli bir unsur olamayacan ve nk Hristiyanln Bat'ya sonradan giydirilmi bir elbise rnei tekil ettiini, halbuki Arap iin slamn bundan farkl nitelik tadn ve Arabn kendi z geleneklerinin ve tarihinin bir bakma mahsul bulunduunu ve bu itibarla Arap milliyetiliini desteklediini iddia etmilerdir. Zamanmzda Abdurrahma alBazza/.. On Arcb Kari/malisin adl kitabnda bu konuyu en geni ekliyle ele almtr. lerde yeri gelince bu hususu inceleyeceiz.

57

Daha sonraki sayfalarda da greceimiz gibi, Aabn Trke kar olan dmanlk ve nefret duygularnn tohumlar yzyllar boyunca yeermi ve meyvelerini 19. yzylda Arap milliyetiliini krkleyerek vermeye balam ve nihayet 20. yzylda en etkili ve iddetli ifadesini Bir yandan modern Arap dnr ve yazarlarnn kaleminde, dier yandan da Nasr gibi Arap dnyasn en gl bir biimde etkileyebilecek, galeyana getirecek devlet ve siyaset adamlarnn aznda ve sylevlerinde bulmutur. 11. yzylda Sait bn Ahmet ve benzerleri, Trkler hakknda ne derece kltc grler belirtmi, 12. yzyldf dris ve benzerleri Trk nasl vahi hayvan klna sokmu ya d; Yakut, Trkleri nasl uygarlk dman ve slam lkelerine ktlk yapan bir ulus olarak dnya ve leme tantm, 12. yzylda Nasreddin Tusi, Trk nasl en kt ynlerle nitelendirmi, 16. yzylda bn Tulun, onu Arabn en byk dman gibi gstermi, 19. yzylda Vahhabler, Muhammed Abduh'lar vb. nasl Trkn her eyine husumet duymularsa, 20. yzylda da ayn ekilde eitli kalemler (Msrls, Irakls, Suriyelisi vb.) hep bir azdan bu temalar ve bu iftira ve yalanlar ayn ekilde ilemilerdir. zellikle 1916'dan bu yana ve hele 1950'lerden sonra Arap yazarlar tarafndan yazlm Arapa ve ou kez ngilizce (ya da dier Bat dillerinde) kitaplar sayszdr. Fakat denilebilir ki, 20. yzyln en gl Arap yazarlar ve devlet adamlar tm bu iftiralar ve bin yl boyunca Arabn Trke kar lanetlemelerini ve beddualarn, olumsuz duygularn tm dnyaya ve zellikle Bat kamuoyuna bir demet iek takdim eder gibi sunmular ve eriatn Araba zg, Araptan kma tm ktlklerini ve uygarlk kurutucu tm mahzurlarn Trkn srtna ykleyerek Bat dnyasna kar Arabi temize karmak istemilerdir.

IV) Arap Milliyetiliinin Dayana: "Arap karlar" Arap milliyetiliinin hareket noktas, /relerden ok karlar, "Arap karlar" olmutur. Milliyetilik amacna bu karlar yolundan geerek eriilebilecei inanc eskiden olduu gibi bugn de kuvvetlidir. Arap

58

iin, bu karlar uruna feda edilemeyecek hibir deer dnlemez. Bu karlar dnda hibir ideolojiye, hibir duygusal itmeye, hibir dostlua saplanp kalnmamaldr. Sadece Arap karlar ama saylmaldr ve bu "karlar", sadece Arap milliyetiliini canl klmaldr. Arap milliyetilik eilimlerinin ada otoritelerinden saylan alBazzaz, 3 3 1 965 ylnda yaymlad yaptnn ilk sayfalar nda 3 4 ve "Siyasal Ama" bal altndaki blmde yle der: "Siyasal bakmdan Arap milliyetilii... Arap karlarn blnmez bir btn olarak gz nnde tutar ve baka lkelerde olan (Arap) ilikilerini bu temel esas gereince yrtr... Bundan dolaydr ki, bizim ulusal politikamz... bu esas zerine oturtulmaldr." 3 5 Yazarn, "bizim ulusal politikamz" dedii ey, sadece u ya da bu Arap lkesinin deil, tm Arap lkelerinin ortak milliyetilik politikas anlamndadr. Grlyor ki, Arap milliyetisi iin, evvelce olduu gibi bugn dahi tek l, tek kstas bu milliyetiliin ge/ektirdii "karlar"dr. Bu karlar neyi gerektiriyorsa onu yapmaktr. Eer milliyetiliin gelimesini salayacak husus dil, yani Arapa ise, buna nem vermek ve Arapay her eyin stnde klc gayretlere yn vermektir; eer din, yani slam ve eriat ise, bu takdirde slam Arap milliyetiliinin smr arac yapmaktr; eer her ikisi birlikte nemliyse, ikisine g vermek, eer din esinin dndaki esaslar nemli olabilecekse ve rnein slam geri plana atmak gerekiyorsa, onu yapmak; eer milliyetilik gayretleri Arabn slam camias ierisindeki zel ve stn durumunun saptanmasn gerektiriyorsa, Arap olmayan Mslman lkeleri darltmak pahasna da olsa bu ii yapmak; eer Arabn slam ncesi tarihinin ve geleneklerinin deerlendirilmesi, rnein bu tarihin ve
33 Prof. al-Bazzaz, Arap milliyetilii sahasnda bu son yllarn en kuvvetli otoritesi olarak grlr. "King's College" ve "Universiyt of London" mezunu olup, 1955 ile 1959 yllan a r a s n d a Irak'ta Hukuk Fakltesi Dekanl yapm. "tihad H u k u k u " okutmutur. 1959 ile 1963 yllar arasnda Kahire'de b u l u n m u ve nceleri Arap Birlii'ne ait " Y k s e k Arap renimi Enstits'nde" Arap Milliyetilii krssnde ders vermi ve daha sonra bu Enstit'n mdrln stlenmitir. Bundan sonra da Msr. Heliopolis niversitesi'de Mukayeseli Hukuk (slam Hukuk ve ngiliz " C o m m o n L a w " ) dersleri vermitir. Irak'ta vuku bulan 1963 Ihtilali'nden sonra Birleik Arap Cumhuriyetleri'nin L o n d r a Elilii'ne tayin edilmitir. 34 al-Bazzaz, On Anl) Nationalism, London, 35 bid. s.15. 16. 18. 1965.

59

geleneklerin slam sonras devreyi yarattn ve onun kadar deer tadn belirtmek gerekli grlyorsa yle yapmak ve baka bir deyile, Arap milliyetiliini yrtmek iin 11e gerekiyorsa tmn denemektir. Gerekten Arap milliyetiliinin kuramsal ve dnsel ncleri ve savunucular son iki yzyldan beri olduu gibi bugn de tm bu denemelere bavurmaktan geri kalmamlardr. Duruma gre slam kendilerinin z dini ve tarihi eklinde gstermeye ve Arapl slamn dnda, hatta stnde grmeye ve slam ncesi dnemi n plana almaya, evet her eye, her areye bavurmulardr ve halen de vurmaktadrlar. Sadece ideolojik grntlerle deil, davran ve tutumlar itibariyle de Arap her kla ve birbiriyle atr her nitelie girmekten kanmaz. Bazen milliyeti, hem de koyu Arap milliyetisi hviyeti iinde grnr. Bazen, slamcdr ve sanki slamcl Arap milliyetiliinin stnde gibi gsterir. Bazen Hitler ve Mussolini gibi diktatrlerle, onlarn faist rejimleriyle sarma dola, bazen bu rejimlerin badman komnizmle har neir, bazen Mslman devlet bakanlarn kukuya srkleyecek denli sac, bazen ngilizlerle Trke kar ittifak, bazen Trkn byk dostu vb. akla gelebilecek her trl eytaniliklee iltifat etmekten kanmaz. 3 6

36 Hazcn Zeki Nuscibch. Tlc Itles ofArtb S'tlblism. Conell Uivcrsily Press. 1956. s.l.

60

BRNC B L M ARAP MLLYETL DAVASINDA "TRK ALEYHTARLII" ES

ARAP MLLYETL DAVASINDA "TRK ALEYHTARLII" ES

Biraz nce de belirttiimiz zere, Arap milliyetilii davasn srdrenler bu dava uruna her arac ama bilmiler ve her areye yasallk vermilerdir. Fakat bu areler ierisinde bir tanesi vardr ki, Arap milliyetiliinin filizlenmesinde, gelimesinde ve Araplk duygusunun her daim taze ve canl kalmasnda dierleriyle kyaslanmayacak lde etkili, nemli ve verimli olmutur; bu da Trk aleyhtarl esidir. unu sylemek abartma olmayacaktr ki, Trk aleyhtarl esi, Arap milliyetilii abalarnda dil ve din esinden daha birletirici, daha yapc ve daha uyandrc bir rol oynamtr. Bu Trk aleyhtarl esi, deil sadece Mslman Arabm eitli kollarn yekdierine perinlemek, fakat ayn zamanda Mslman Arap ile Mslman olmayan (rnein Hristiyan) Arabi dahi birbirine yaklatran, ayn safta toplayan ve Trke kar yan yana sava ve saldrya zorlamak bakmndan bir g kayna olmutur. Hi kukusuz Arapann Kr'an dili olmas ve slam dininin genellikle Arap geleneklerinin ve Arap tarihinin (slam ncesi ve sonras itibariyle) rn olmas, Kur'an'n Araplara hitaben inmi saylmas ve Arap ftuhatnn ilk anlarda slam bayra altnda Arap halifeleri, Arap kumandanlar ve Arap askerleri marifetiyle baarlm bulunmas, evet btn bunlar Arap benlii ve Araplk bilinci ve birlii ruhunu hazrlayan ve Arap milliyetiliine can veren glerdir. Fakat unutmamak gerekir ki, hibir g, ilkel insan ruhunu kin ve nefret ya da haset duygular kadar mcadeleci yapamaz, canl tutamaz ve yine hibir ey ilkel toplumlar, baka toplumlara kar dmanlk duygusu kadar ortak bir safta, ulusal bir birlik ve beraberlik havas ierisinde toplayamaz ve saldrgan yapamaz.

63

te Arap iin Trk aleyhtarl esi bu nitelikte i gren bir g olmutur. Ve u bir tarihi gerektir ki, Trke kar en haksz, en ar, en yersiz sulamalar ve iftiralar daima Araptan gelmitir. Bu sulamalarn ve bu iftiralarn 8. yzyldan 20. yzyln ikinci yarsna dek olan gelimelerini zet olarak ve ksaca bu kitapla grmeye alacak ve bunlarn baz haksz ynlerine deineceiz. Ve greceiz ki, 1 400 yllk bu uzun dnem boyunca hakl ya da haksz olarak Trke saldran, hakaret ve kfrler yadran Arap yazar ve dnrlerin says gerekten ok kabarktr. slam dnyasnn en nl adlar bu say ierisinde yer almtr. Ve bunlar arasnda Trk eriatsnn kendisine ba tac ettii adlar oktur. Bunlardan sadece birini belirtmek bile bu konuda fikir edinmek iin yeterli saylabilir: mam Gazali. Mslman lemin adeta taparcasna bal bulunduu bu yazar, Trke en ar hakaretleri uygun bulmu olmasna karn, bugne dek Trkn en ok ycelttii bir kii olmutur. Kukusuz ki, tm bu dnemler ierisinde Trke husumet beslemeyen ve hatta Trk ven Arap ve Mslman yazar ve dnrleri de yok deildir. lerdeki sayfalarda 14. ve 15. yzyln muhasebesini yaparken bn Haldun'un buna bir rnek olduunu greceiz. bn Haldun'dan nce bn Hallikan da Trkn lehinde olabilecek grlerde bulunmutur. Onun slam dnce leminin nl kiilerine ayrlm byk yaptn okurken, genel olarak Trkn nitelikleriyle ilgili olmasa bile baz Trk hkmdar ve kumandanlar konusunda olumlu grler belirttiini izlemek mmkndr. rnein, 12. yzyl Trk kumandanlarndan Ebu Said Gkberi hakknda yazdklarn gzden geirmek yeterlidir. 1 Ne var ki, Muhammed'in tanmyla, iyilik ve insanlk nedir bilmeyen ve bilenleri de vahice ldrten ve sadece dnya nimetleri uruna her trl ktl yapmaya muktedir Arap bedevisine oranla elebi karakterli, mert ve drst, kadna saygl ve insana deer veren Trk tanmak iin bn Hallikan'n, bn Haldun'un ya da dierlerinin deerlendirmeleri, yzlerce yl birbiri ardndan kkreyerek Trk saldr yamuruna tutan saysz yazar ve dnrn kltc satrlar karsnda Arabi elbette ki olumlu ynde etkileyemezdi.

I Bkz. Abu-Abbas as al-Dn b. Hallikan. Vafay al-A 'y. Kahire. 1948; ngilizce eviri iin bkz. Klallikan. Birgrphial Dirliony. transl. by Slane. Paris. 1843, c.2. s.541.

64

BRNC KESM ARABIN TRK DMANLIININ GEME NEN VE G N M Z E GELEN K A Y N A K L A R I Arap-Trk ilikilerini yakndan incelemi yazarlarmzdan biri, smail Ham Danimend, Trk Irk Niin Mslman Olmutur? adl kitabnn "Arap Irk'nn Tarih Trk Dmanl" balkl blmnde yle der: "...Arap menbiinde ve bilhassa Tefsir ilminde, Trkler insanlk dman bir canavar srs eklinde tasvir edilmiler, akl ve iz'ana smayacak iftiralara uramlar ve ezcmle yamyamlkla ithm edilmilerdir." 2 Doudur, yeryznde hibir ulus iin Trkn aleyhinde olduu kadar yaz yazlmam ve sz sarf edilmemitir. Tarihin en nl kiileri, hemen hemen sz birlii edercesine ve ayn tonlarda, ayn duygularda, birbirleriyle yar edercesine, Trke kar husumet kampanyas srdrmlerdir. Fakat her eye karn, eer tm bu yazlanlar ve sylenenleri bir araya getirmi olsak, yine de Arabn Trke kar yaptklarnn, sylediklerinin, iftiralarnn ve ktlemelerinin kertesine eriemeyiz. Yzyllar ierisinde, n yapsn ya da yapmasn eli kalem tutan tm yazarlar ve dnrleri bir araya getirebilsek ve hepsine hep birlikte Trk lehine vgler yadrtabilsek, yine de Arabn ktlemelerini ve kendini temize karmak amacyla Trke kar savurduu lanetlemeleri, Trkn adn kirletmek ve Trk kltmek amacyla kkletirdii kanlar silemeyiz. Ve bunu yaparken Arap,
2 smail H a m D a n i m e n d , stanbul, 1959; s . 9 9 . Tiirk Irk Niin Mslman Olmutur'.'. Okat Yaynlar,

65

Trk can noktasndan vurmu, hem de Trkn kendi kendisini savunamayaca yntemlere bavurmu ve Tiirke kar dmanlklarn hep slam kendisine perde yaparak srdrmtr. Bizim saf insanlarmz ve genellikle din adamlarmz da din adna yaplan bu sulamalara ses karmam ve hatta Arap la birlik olup, Trke kar husumet saldrsnda ortak cephe kurmulardr. Biitn bunlar ilerdeki sayfalarda greceiz. Fakat unu da eklemek doru olacaktr ki, Bat dnyasnn Trk hakkndaki grlerinin ou, Arap yazar ve dnrlerin kalemiyle Bat'ya alanmtr, hl da alanmaktadr. Bundan dolaydr ki, Arabn Trk hakkndaki deerlendirmelerini, gemi yzyllara inerek bilmekte yarar vardr.

I) ARAP RKININ TARH TRK DMANLIININ M U HA M MED 'E NEN KKEN Arabn 1 400 yl boyunca srdregeldii Trk dmanl duygularnn varlndan ve kapsamndan haberli olanlarmzn habersiz olduklar bir husus vardr ki, o da, bu duygularn k noktasdr, kaynadr. oumuz sanrz ki, Araplarn Trk rkna kar besledikleri tarihi husumet, slamdan doma bir ey olmayp, Arap yazarlarn ilettikleri hayal faaliyetinin sonucudur. Yani inancmz odur ki, Kur'an' tefsir ve hadisleri erh eden Arap bilginleri, din alannda milliyet duygularna kaplarak Trk rk aleyhinde garazkrane efsaneler uydurmular ve uydururken de eski yzyllardan kalma Yahudi "hurefatm" kendilerine malzeme yapmlar ve bu suretle Arap halklarn Trke kar kin ve nefret hamuru ile yourmulardr. Hem de ylesine yourmulardr ki, Mslman Arap milleti, Trke kar Hristiyandan fazla kin besler olmu ve bu kinini ilk slam ftuhatndan itibaren Araplatrd Sami milletlere de alamtr. Konuya bilimsel ynden eilmi yazarlarmz dahi bu kanya saplanm olarak A r a p rknn Trk dmanln slamiyete ya da Muhammed'e deil, "...Yahudi hurefatnn vrisi olan ve eski yzyllarn

66

sriliyat n slm ekiller altnda idme eden Arap yazarlar(a)" atfetmilerdir.- 1 Baka bir deyimle, Arap yazarlarn ve bilim adamlarnn bu tutumunu slama aykr bulmular ve slamn znde Trke kar d m a n l k olmad kansn yaratmlardr. Oysa ki, bu yanl bir kandr. Zira, bata Kur'an'm ak ve seik hkmleri, Muhammed'in szleri (hadisler) ve bunlara dayal olarak en salam Arap kaynaklarn ortaya koyduu gerek odur ki, sz konusu kin, husumet ve dmanlk, dorudan doruya slamn znden ve hi kukusuz Muhammed'in kendinden gelme bir eydir. Her ne kadar Muhammed'in Trkler lehinde szler syledii-ve gya Tann'dan naklen "Size ilimedike siz de Trklere ilimeyin" ya da "Milletimin miilknii ve Rabbin ona olan ihsanlarn onun elinden en evvel Kantur (Trk) nesli alacaktr" eklinde lml ve hatta Trk vc szler sarf ettii iddia edilirse de, bunlar, birazdan belirteceimiz gibi, genellikle Trk yazarlarn kuruntusu olup Muhammed'in szlerini yarm yamalak yanstmalarndan doma eylerdir. Gerek Kur'an ve gerek hadis gibi salam ve temel slami kaynaklarn ve bu kaynaklar ileyen yazar ve bilginlerin (ki Buha, Mslim, Eb, Davd, bn Hacer, Yakt, el-Belh, Suyut gibi saymakla bitmeyecek niceleri vardr) ortaya koyduu gerek odur ki, Muhammed'in Trkler hakkndaki tanmlamalar hi de gnl ac olmamtr. Olmak yle dursun, Trk gerekten aalatc, tiksinti duygularna hedef klc, korkutucu ve insanla felaket yaratc olumsuzluklarda olmutur. Onun Trk kltc, Araplar ve tm insanlk bakmndan dman bilici szlerine dayanarak Mslman dnyasnn yazarlar ve dnrleri (ki bunlar arasnda Trk asll olanlar dahi vardr) yzyllar boyunca Trk yabani, vahi, kana susam, aklen ve fikren yetersiz, hayvana yaklak, Araplara ve insanla ve slam uygarlna felaket getiren millet olarak tanmlamlardr. Bu dmanl yaratmann esas nedenlerini, eklini ve gelimesini birazdan inceleyeceiz. Fakat incelemeden nce Muhammed'in Trk aalatc nitelikte olmak zere yerletirdii hkmlere ksaca bir gz atalm.
3 smail H a m D a n i e n d , age, s.99, 105, 106.

67

A) Trk Aleyhtarl Duygularna M a l z e m e ini Gren Kur'an Hkmleri ve Hadisler Gerek Kur'an da ve gerek hadis hkmleri arasnda Trk aleyhtarln yaratmaya matuf hkmler vardr ki, Trk, karakterce ve ruhen ve tabiaten ktii ve iren, insanla felaket getirici ve fiziki olarak tiksinti uyandrc niteliktedir. Ve ne hazindir ki, biz Trkler, kendi atalarmz aleyhinde konmu bu hkmleri, Tanr ya da peygamber szleridir diye kutsal bilmiizdir. Bunun sonucu olarak da slam kabul ettiimiz tarihten bu yana, yani bin yldan fazla bir zamandan beri, Mslmanlk grevlerimizi yerine getirmek zere ibadet ettiimiz ve rnein Kur'an'n Kehf (K. 18 Kehf Suresi, ayet 83-101) ve Enbiy (K. 21 Enbiy Suresi, ayet 96) surelerini (bu surelerdeki Ye'cc ve Me'cc yksn) ve bunlara ilikin hadisleri her okuduumuz ve tekrarladmzda, bilerek ya da bilmeyerek ceddimize lanetler yadmzdr. Bu hkmleri birazdan ele alacaz, fakat daha nce unu hatrlatmak yerinde olacaktr ki, eriatn Trk ktleyen hkmleri sadece Ye'cc ve Me'cc sorunlarna inhisar etmez. Bunun dnda Muhammed'in, Trk aalamak ve ktlemek zere syledii nice szler vardr ki, hadis hkmleri olarak yerlemi ve "ataszleri" eklini almtr. Gerekten de Arabn, yzyllar boyunca Trk cani ruhlu, hrsz, felaket getirici nitelikler ierisinde tanmlayan ataszlerinin kkeni, Muhammed'in yerletirdii kabul edilen hkmlere iner ki, bunlardan biri yledir: "Utruk al-Turka taluka." evirisi udur: "Size yanamadka siz de Trke yanamayn, nk sizi severse sizi yer -soyar (hrszlk eder)-, sevmezse sizi gebertir." Buna denk dier bir hadis; "Utkum'l-Habaa m tarakkum" eklinde iken Hcbaa szcnn al-Turka olarak yer deitirmesiyle u anlama gelir olmutur: m tarakka in ahabbka va'in gcdibka kc-

68

"(Trkler) A olduklar zaman hrszlk yapar, alarlar, tok olduklarnda da har vurup savunular (ehvetle urarlar)..." 4 Ne var ki, mam Hseyin l-Bagav'nin Mesbih iis-Sunne adl kitabnda 5 ve yine Eb Davd'un Kitbu-Sen adl yaptnda 6 bu hadis; "ki cmia'y kkrtmaynz, Trklerle Habeler size ilimedike, siz de onlara ilimeyiniz" eklindeki tmce ile balad iin bizim baz gayretke yorumcularmz hadisin sadece bu ksmna bakarak bunu Trkler lehinde sylenmi szler olarak aktarmlardr. Oysa ki, yukarda belirttiimiz gibi, sz konusu hadisin asl ve tamam Trkleri ehvet dkn ve eline para, mal getii an har vurup harman savuran tipte bir rk olarak tanmlar. I) Trkleri "Bask Burunlu, Yayvan Suratl ve Araplara Felaket Getirici Ye'cc ve Me'cc Irk" eklinde Tanmlayan Kur'cn ve Hadis Hkmleri Kuran'&d ve hadis hkmleri arasnda Trkleri "yayvan suratl, bask burunlu, krmz yzl" vs. eklinde tiksinti verici ve Araplara ve insanla felaket getirici bir rk olarak tantan nice hkmler vardr ki, 1 400 yl boyunca slami inanlarn temel direkleri saylmlardr.
4 Muhammed'in Trkler aleyhindeki hadislerini; Ykut- Hamav'nin Mt'cen iil-biildan adl yaplnda (Msr basn, 1323-1324, c . l , s.378); mm Eb Davud'un Kilbt-Siien adl yaptnda (Msr basm, c.2); mm Hseyn l-Bagav'nin Mesbih is-Sunne adl kitabnda (Msr, 1294. e.2. s. 139) ve asl al-Suyut'nin al-l'li al-Mamu'u adl kitab ile al-Ccmi-agr chdis al-bair ka't-nazr adl yaptnda (ki Byazd Kitapl'nda 1110 No'da kaytldr) ve b kitabn bablara gre yeni bir tertibini hazrlayan al-Muttk'nin (1480-1567) Kanz al-Ummlfi subul sman al-Akrl va'l-a'fal (Bulak. 1286; Kahire, 1321 ve Haydarabad 1312-1313 basmlar vardr. Trkeye 1632 ylnda evrilmitir) adl yaptnda bulmak miirtkndr. Hatrlatalm ki, al-Suyut (849-911/1445-1505) Memlkler dneminin en fazla eser veren yazandr. Annesi bir Trk caliyedir. Muhammed'in btn hadislerini bir araya getirmeye niyetlendii al-CCuni ul-Kabir adl kitabnn zeti olan yukardaki yapt, ki genel hadis dergileri niteliindedir, zamanmza kadar el stnde tutulmutur ve hl da tutulur. zellikle Osmanl ulemas bu eserlere byk n e m vermitir. Bu yukardaki yaptlarn bazlarnda "Trk'ler size ilimedike siz de onlarla mtareke halinde kalnz" (rnein Tabar'de olduu gibi) ya da "ki Cmia'y kkrtmaynz. Trklerle Habe'ler size ilimedike siz de onlara ilimeyiniz." (rnein Eb Davd'da olduu gibi) eklindeki tmcelere de rastlanr. Fakat aslnda, bu tmceler, Trkler lehine olsun diye kullanlmamtr. Olsa olsa temkin siyasetinin gerei olarak kullanlmtr. 5 Msr. 1294 b a s m , s. 139. 6 Ayrca bkz. G o l d z i h e r . Mslim Studies. ngilizce eviri. Chicago, 1967, s.270.

69

Bir kere her eyden nce u hususu belirtelim ki, slami kaynaklara (ve bu kaynaklar gerek bilen Trk din kurulularna) gre Muhammed, Orta Asya diye bilinen Dou blgelerini "kfrn ve fitnenin kayna" ve "eytann boynuzunun doduu" yer olarak tanmlamtr... rnein Eb Hreyre'nin rivayetine dayal bir hadisinde "Kfrn ba ark tarafndadr" 7 demi ve Abdullah bn-i mer'in rivayetine dayal bir baka hadisinde de "(Merik tarafna iaret ederek) iyi biliniz ki fitne ite buradadr, eytann boynuzu doduu yerde (ark cihetindedir)" diye eklemitir. 8 Her ne kadar bizim eriatmz bu szlerle, ranllarn yaadklar yerlerin kastedildiini anlatmaya alrsa da, 9 birazdan belirteceimiz slami kaynaklardan anlalaca gibi, sz konusu edilen blgeler Ye'cc-Me'cc rknn, yani Trklerin bulunduklar yerlerdir. Zira Muhammed, yukardaki szleri Ye'cc-Me'cc'a atfen yapm ve yaparken de kendi mmeti olan Araplar, bir yandan zuhuru muhakkak bir tehlikeye kar uyarm ve dier yandan da Orta Asya ynnde saldrlara hazrlamtr. Nitekim uyarma maksadyla syledii szler arasnda, "Yaklaan bir fitnenin errinden vay Arabin haline... u saatte Ye'cc ve Me'cc eddinden bir menfez almtr", eklinde olanlar vardr. Bylece Ye'ccMe'cc'dan "eriecek miisibeti Araba tahsis etmitir". te yandan "Siz ayakkaplan kee olan bir kavim ile muharebe etmedike kyamet kopmaz" derken ya da "Kyamet kopmaz t ki siz Araplar, yabanc milletlerden... yzleri krmz, burunlar bask, gzleri kk, yzleri deri stne deri kaplanm kalkanlar gibi kaln etli, ayakkablar da yn (kee, ark) olan milletlerle muharebe etmedike" diye eklerken 1 0 hep Ye'cc ve Me'cc'a (yani Trklere) kar Araplar saldrya armtr. Biitn bunlar, tabii hep Arap kaynaklarna gredir. Bu uyarmalar ve bu kkrtmalar, Tanr'dan geldiini syledii Kur'an ayetleri aracl ile de edebiletirmitir.
7 Bu hadisler iin bkz. D i y a n e t leri B a k a n l ' n c a yaymlanan Sall-i Buhar Muhtasar Tec d-i Sarili Terceesi ve erhi. e.9. Hadis No. 1361. 8 Yukardaki hadisi y o r u m l a y a n Diyanet leri Bakanl, M u h a m m e d ' i n l m n d e n sonra fitnelerin hepsinin "ark tarafndan zuhr ettiini" belirterek bu hadisi M u hanmed'in mucizelerinden sayar. Bkz. Sall-i BhrMuhtasar..., c.9, s.55-56. 9 Diyanet leri B a k a n l f m n yorumu iin bkz. Sall-i Bahn Muhtasar..., c.9. s.293294. 10 Sall-i BulrMuhtasar..., c.9, s.293-294.

70

K. 18 Kehf Suresi'nin 86-89 ve K. 21 Enbiy Suresi'nin 96. ayetlerinde Ye'cc ve Me'cc adyla "bozgunculuk yapan ve Araplara ve insanla felaket kayna saylan" bir milletten sz edilir. Bakalarna zarar vermemeleri iin, Tanr emri gereince bir sed ile evrildikleri ve imanszlar ya da imandan kanlar iin her daim tehlike yaratacaklar belirtilmitir. Ye'cc-Me'cc tanm Kur'an'da, ZlKarneyn hikyesi vesilesiyle geer ve yledir: Gnlerden bir gn Tanr, herhalde yapacak fazla ii olmad bir annda, Muhammed'e Zl-Karneyn'in yaantlarn anlatmak ister; nk Yahudiler mtemadiyen Muhammed'e Zl-Karneyn'i sormaktadrlar. Muhammed ise onlarn bu sorularna yant aramaktadr. te Tanr Muhammed'in yardmna koarak, "...Ey Muhammed, sana Zl-Karneyn'i sorarlar. Onu size anlatacam' de..." (K. 18 Kehf Suresi, ayet 83) der. Bilindii gibi Ziil-Kaneyn, skender'e verilen isimdir. Dnyann hem batsn hem de dousunu fethetmi olmas nedeniyle kendisine bylesine muhteem bir lakap takld kabul edilir. Tanr'nm Kur'an 'da anlatt sylenen ekliyle hikye yle cereyan eder: Tanr Zl-Karneyn'i yeryzne yerletirmi ve ona her eyin yolunu retmitir (K. 18 Kehf Suresi, ayet 84). Denecektir ki, "Neden sadece ona retmitir de bu ii btn kullarna yapmamtr? Neden kullarndan bazlarnn kalplerini amtr da bazlarn saptrmtr?" Hi kukusuz bunlar ayrca zerinde durulacak bir konu. Fakat her ne olursa olsun, Zl-Karneyn, btn bu bilgilerle mcehhez olarak yola koyulur (K. 18 Kehf Suresi, ayet 85). Az gider uz gider, gnein batt yerde bir millete rastlar. Tanr hemen Zl-Karneyn'in kulana fsldar: "ZiilKaneyn, onlara azb da edebilirsin, iyi muamelede de bulunabilirsin..." (K. 18 Kehf Suresi, ayet 86.) Grlyor ki Tanr, Zl-Karneyn'e keyfi ekilde kullanabilecei snrsz bir yetki ve iktidar bakmndan ak bono vermitir. Ve ite buna dayanarak Zl-Karneyn, kendi kendisini adeta Tanr yerine koyarak konumaya balar: "Hakszlk yapana azb vereceiz... ama inanp yararl i ileyene, gzel eyler vardr, ona buyruumuzdan kolay olan syleriz." (K. 18 Kehf Suresi, ayet 87-88.) Bu almla yoluna koyulur. Gide gide iki dan arasna varr ve orada laftan anlamayan bir millete rastlar (K. 18 Kehf Suresi, ayet 93). Bu millet ona, civarda yaayan Ye'cc ve Me'ccn bozgunculuk yaptn bildirerek kendilerini korumasn ve onlarla kendileri arasnda bir sed kur-

71

masn isterler ve bu i iin vergi vermeye raz olacaklarn sylerler. Ziil-Karneyn onlarn bu dileini yerine getirir (K. 18 Kehf Suresi, ayet 94-97). Sed ina olunur ve Ye'cc ve Me'cc bu eddi bir daha hi aamaz; bylece insanla tehlike olmaktan karlm olurlar. Ve ite yukardan beri ad geen bu Ye'cc ve Me'cc denilen millet, Arabn inanlarna gre Trklerdir, nk birazdan aklayacamz gibi Muhammed bunun byle olduunu bildirmitir. Ve Zl-Karneyn bu ii bitirdikten sonra, "te bu Rabbimin rahmetidir" (K. 18 Kehf Suresi, ayet 98) diye vnr. Onun bu vnmesine Tanr da katlr ve "Biz o giin onlar brakrz, dalgalar halinde birbirlerine girerler..." (K. 18 Kehf Suresi, ayet 99) der. Grlyor ki, Kr'an'a gre Tanr btn bu ileri rivayet zerine yapmtr; yani iki dan arasnda yaayanlarn ikyetlerine inanm ve Ye'cc ve Me'cc'u (baka bir deyimle Trkleri) set gerisine hapsetmi ve cezalandrmtr. Hemen belirtelim ki, Arap kaynaklarnn Tanr'y Trklere kar bylesine nyarglara saplanm olarak gstermesi, Arabn Tanr anlayndaki olumsuzluktan domadr. Hi kuku edilmemelidir ki, btn bu iler Tanr'dan deil, Arabn bann altndan kan eyler olup, Tanr'nn ycelii fikri ile badamayan eylerdir. 2) Muhammed'in Ye'cc-Me'cc Olarak Tanmlad Irk Trklerdir Kur'an'm yukardaki ayetleri dorultusunda olmak zere Muhammed, Ye'cc ve Me'cc adlarn, tiksinti verici yaradltaki bir rk tanmlamak iin kullanm ve bu rkn "bask burunlu, yayvan suratl, kk gzl..." bir millet olduunu ve bunlarn da Trkler olduunu anlatmtr. Nice rneklerden biri olmak zere Buhar'nin Zeynep Bint-i Cah'n nakline dayal olarak belirttii bir hadise gre Muhammed; ".. .vuku yaklaan bir erden, byk bir fitneden dolay vay Arabn haline? Bugn Ye'cc ve Me'cc'un eddinden unun gibi bir delik ald" diyerek baparma ile ahadetparman halkalam, bunun zerine Zeynep kendisine "imizde bu kadar salih kimse varken biz helak olur muyuz?" diye sormu ve buna karlk Muhammed; "Evet, Fsk-u fucr, fuh ve ma'siyet oald zaman (helk olursunuz)" diye yant vermitir.''
1 1 Sahl-iBuhriMuhtasar..., c.9, s.95-96

72

Bir baka hadise gre de, bir gn akrep sokan parman bezle sardklar bir srada yle konumutur: "Dman diye bir ey yok diyorsunuz. Fakat sizler, yaygn suratl, kk gzl ve kzl sal bir millet olan Ye'cc ve Me'cc'larla karlamayncaya kadar dmanlarla savam olmayacaksnz. Bunlar giderek oalan ve yzleri dvl kalkana benzeyen kimselerdir." 1 2 Ve ite, Trkleri bylesine tiksinti verici ve tehlikeli bir rk eklinde tanmladktan sonra Araplar onlara kar savaa kkrtmak maksadyla u hadisi koymutur: "...Kiiiik gzl, krnz yzl, bask burunlu ve suratlar kaln deriden yaplm kalkanlara benzeyen (yayvan suratl) Trklere kar savcmadka hkm gn gelmeyecektir. Ve hkm giinii gelmeyecektir ta ki sizler kvrk kldan yaplm sandal giyen bir millete kar savaana kadar. " Eb Heyre'nin rivayetine dayal bu hadis Buhar'nin Schh'inin Kitb- Ci'/ii/'ndan alnmtr. Bilindii gibi Salh-i Buhcir, Kr'an'dan sonra en deerli ve en gvenilir kaynak saylr.' 1 Her ne kadar baz yazarlarmz, Trkn Ye'cc ve Me'cc efsanesi eklinde ktlemesini ve iftira konusu yaplmasn slamn znden gelme olmayp, Arap yazarlarn kastl ve Trk dmanln gelitirmek amacyla yneldikleri bir giriim olarak grrlerse de 1 4 biraz
12 al-Muttaki, age. c.6, s.204; ngilizci; eviri, Lewis 2. s. 197. 13 Y tkardaki hadisler iin bkz. Buhar, Sahih. Ed. L. Krehl, Leiden. 1862-1908, c.3, s. 177; Kitb- Cihad. Bab: 95. 96; Kitb- Manakib. Bab: 25; Mslim, Sahih, Kahire, 1283. c.5; Kitb- Filan. Hadis No. 63, 64, 66. Buhar'nin Arapadan Fraszcaya evirisi iin bkz. El-Boklri, Les Traditions Islamiques. Par O. Houdas el W. Marais, Paris, 1808. c.2, s.322-323;.aynca bkz.c. 1 ; c.3. Ayrca Arap Corafyacs Abu Zayd Ahmed b. Sahi al-Belh'nin (Balh) (lm 934) Kitb al-bad' va'l-tarih adl yaptna baknz. Mutahhar b. Tahir al-Makdis tarafndan yazlm fakat al-Belh'ye izafe edilmi bu kitabn Franszca evirisi iin bkz. Le Livre de la Cration et de l'Histoire de Motahher Ben Tahir al-Maqdisi. Attribue Aboli Zid Ahmed Ben Salil el-Balkhi. eviren M.C1. Huait, Paris, 1919, c.6, s.58. 14 B iftiralarn Yahudi ve Hristiyanlar tarafndan ortaya atldn ve sonra Arap yazarlar tarafndan Trk dmanl siyasetine ara yapldn syleyen Danimend yle der: "...Tpk (Yahudi ve Hristiyan mfessirler gibi) Mslmanlktan sonra Yahudi hurefatn varisi olan ve eski yzyllarn Isriliyatm slami ekiller altnda idame eden Arap yazarlar da maatteessf hibir zaman snmeyen milli duygularnn etkisiyle Ye'cc ve Me'cc'a ait uayyelat byk bir memnunlukla derhal Trk rkna uygulamakta tereddt etmediler..." Bkz. Danimend. age. s. 112-113.

73

ilerde deineceimiz gibi, bu grlerin salam bir temeli yoktur ve Kur'an'da ad geen Ye'cc ve Me'cc szckleri, Muhammed tarafndan Trkler karl olmak zere kullanlmtr. Nitekim, yukardaki hadisleri Trkler szcne yer vermeden yaymlayan Diyanet leri Bakanl dahi, her ne kadar Dahhk ve Sdd ve Katde gibi yorumcularn grlerine dayal olarak Zl-Karneyn'in karlat kavmin Trkler olduunu syleyerek sanki Trklerin Ye'cc ve Me'cc'a kar sed ina ettiklerini belirtirse de, 1 5 Ye'cc ve Me'cc ile Trkleri, babalar mterek karde, yani Yafs'i oullar olarak tantm ve Muhammed'in fiziki bakmdan tanmn yapt rkn Trklerden bakas olamayacan farkna varmadan kantlamtr. Nitekim Ye'cc-Me'cc'un, Trkn z kardeleri olarak Yafis'in oullar olduklarn aklayan Diyanet leri Bakanl Trk halkna unlar retir: "...Peygamber efendimiz 'Yaklaan bir fitnenin errinden vay Arabn haline... u saatte Ye'cc ve Me'cc eddinden bir menfez almtr' buyurup Ye'cc ve Me'ce'dan erierek msibeti Arab'a tahsis buyurmulardr..." 1 6

B) Ye'cc ve Me'cc Szckleriyle Muhammed'in Trkleri Kastetmi Olduu slami nan Niteliindedir Kur'an'm Kehf ve Enbiy surelerinde geen Ye'cc ve Me'cc adnn Muhammed'in tanmyla "...bask burunlu, yayvan suratl, kk gzl... Trkler" anlamna geldii hususu, slam dnyasnn 1 400 yl boyunca adeta inan eklinde benimsedii bir dinsel gerektir. Buhar gibi Kur'an 'dan sonra en muteber saylan kaynak bir yana, al-Taber, al-Bagdad, al-Balh, Beyzv, Barvaz (ya da Makdis), Neset, Niiveyr, bn'l Esr gibi ve saymakla bitmez nice nl yazar ve bilginler yannda Asm Efendi ya da Ahter Mustafa Efendi gibi Trk bilim adamlar dahi Ye'cc ve Me'cc'un aslnda Trkler olup, Araplara ve insanla felaket getirici ve hayvana yaklak yaratk olduklarn savunmulardr.
15 Salnh-i Blnri Muhtasar.... 2. basm, c.9, s.95. 16//)/, s. 100 vd. 100 vd.

74

lerdeki sayfalarda, zaman zaman bu konuya deinmekle beraber, baz ilgin rnekleri burada zetlemekte yarar bulmaktayz. Islamiyetin ilk anlarndan itibaren gelmi gemi ou yorumcularn Ye'cc ve Me'cc konusunda ortaya koyduklar fikirleri eletiren al-Bagdad, Lbab t-Te'vil fi mani-t Tenzil adl yaptnda, bu szcklerin Trklerden baka bir milleti tanmlamadn belirterek yle der: "(Ye'cc) szcnn asl, atein eraresi ve anlamna gelen Ecic iinnar maddesindendir; onlarn bu adla arlmalarnn nedeni ise, kesret ve iddetleri itibariyle Ecic'e benzetilmelerindendir. Neslen Yfes bn Nh evladndandrlar ve Trkler de onlardandr; rivayete nazaran bunlardan bir taife apula kmt; o srada Zlkarneyn eddi ina ettiinden o taife sed haricinde (terk) edildiler." Yine Bagclad'ye gre Kur'an ve hadislerde geen Ye'cc ve Me'cc szcklerinin Trkler anlamn kapsadn ve bunlarn "Dnyay ve insanl yok etmek iin uraan dem oullarndan" olduklarn ve Huzeyfe'nin nakline gre snfa ayrldklarn ve ilerinden bir snfn 120 arn boyundaki am aalarna ve dier snflarn bir kar boyundaki ksa insanlara benzediini ve nihayet dier bir snfn da eni boyu 120 arnlk murabba eklinde insanlar olduunu ve bunlarn fil, domuz ve vahi hayvan grdkleri zaman yemeden gemediklerini; hatta kendi llerini dahi yediklerini; bu Trklerin ileri kollarnn Suriye ve Horasan'da bulunduunu ve K'b' n nakline gre de bunlarn dem oullar ierisinden "nevdirden" bulunduklarn ve Tanr nn Ye'cc'u "Hazret-i dem'in ihtilam olup nurfesi topraa karan sudan" yarattn syler ve yle ekler: "Bu nedenle (Trkler) bizimle ana cihetinden olmayp yalnz baba tarafndan birleirler..."11 Arap tarihilerinin en nllerinden al-Taber, Cami'l-Beyn adl yaptnda, Ye'cc ve Me'cc'un snftan olutuunu ve bunlarn yksek, ksa ve geni tipte insanlar olup, insanla ve Araplara felaket getirecek olan Trkler anlamna geldiini aklar. 1 8
17 al-Bagdad, Lbab l-Te'vl fi mam-t Tenzil. Msr. 1341, c.3, s.249: bu k o n u d a bkz. smail H a n D a n i m e n d , Tiirk Irk Niin Mslman Olmutur?, Okat Y a y n l a n . stanbul, 1959, s.l 15. 18 D a n i m e n d , uge. s . l 18.

75

Arap tarihilerinden al-Balh, Muhammed'in Araplar korkutmak zere "kk gzl, bask burunlu, yayvan suratl, yzleri kee deriden kaplanm kalkana benzer" olarak tanmlad millet hakknda bilgiler verir ve eitli yazarlarn grlerini nakleder. Bu grlere gre, sz konusu milletin Trkler olduunu ve bazlarna gre Haimilerin egemenliklerinin ilerde Trkler tarafndan yok edileceine ve dier bazlarna gre ise, Mslman Trklerin eline geecek olan Haimi iktidarnn putperest Trkler tarafndan alnacana iarettir. Baz yazarlara gre de slam lkelerinin inliler tarafndan ele geirileceini ifade etmektedir. 1 9 al-Beyzv (Eb Said Abdullah bn mer) ki, Kur'ati yorumcularnn en byk otoritelerinden saylr, Envr iil-Tenzil ve Esrr-tii Te'vil adl yaptnda, Kuran'n Kehf ve Enbiy sureleindeki Ye'cc ve Me'cc ile ilgili ayetlerini aklarken yle der: "Bunlar Yfes bni Nuh'un olundan tremi iki kabiledir ve rivayete nazaran Ye'cc'lar Trklerdir. Me'cc'lar da Cebel halkndandr." Bunu dedikten sonra Trklerin vahi ve insan yeme geleneinde bir millet olduklarn ekler. 2 0 Tpk Beyzv gibi nl bir dier Arap yorumcu, Abdullah bni Ahmet in-Nesef, Liibb iit-Te'vil adl kitabnda, Beyzv'nin grlerine benzer eyleri aynen tekrarlar. 2 1 Mukaddima adl yapt ile n salm olan bn Haldun, kitabnn eitli yerlerinde, Trklere deinir ve Orta Asya'da, Fergana ve Taken'in tesinde, Kimfk lkesinin dou ucunda bulunan Ye'cc ve Me'cc dalan diye bilinen yerlerdeki halklarn tm olarak Trkler olduunu syler. 2 2 Mecddn bn-il Esr, En Nihyetiif garp adl yaptnda, 2 3 Nesns ile Ye'cc ve Me'cc arasndaki aynla temasla "Bir rivayete gre
19 al-Belh, age. c.2, s. 154. 20 Leipzig, 1848 tarihli basm. Kitapta, Kur'n'm K. 18 Kehf Sresi'nin 94 ve 97. ve K. 21 Enbiy Sresi'nin 96. ayetlerinin y o r u m u ile ilgili blmlere baknz. Ayrca b k z . D a n i m e n d , age, s. 117-118. 21 A b d u l l a h bni A h m e t i-Nefes. Liibb ii-Te'vil. c.3. s.250; ayrca bkz. D a n i m e n d . age. 117. 22 bn Haldun. Mukaddima. Beyrut, 1967. ngilizce eviri bn Khaldun. The Mtcjadlimal; An Introduction to History, translation by F. Rosenthal; Pantheon Books, New York, 1958. c . I . s. 149. 157. 23 M e c d d n bn-il Esr, E Nihdyetii ft urip. Hayriye Matbaas. I. basm, M s r .

76

Ness. Ye'cc ve Me'cc'dr... Baz hususlarda insanlara benzemeyen birtakm yaratklardr ve dem ve evladndan deillerdir"24 der. Anmsamak gerekir ki, ona gre Nesns ile Ye'cc ve Me'cuc ve Trkler hep ayn anlama gelen szcklerdir. Mslman kaynaklarn Ye'cc ve Me'cuc eklinde tanmlad Trkler, 7. yzyldan gnmze gelene dek Arap milliyetiliinin kin ve saldr hedefi olacaklardr. Hayat al-Hayvan adl yaptnda ad-Damiri (Demiri), Mhanmed'm "...yayvan suratl, kk gzl... vs." olarak tanmlad Ye'cc ve Me'cc'la savalacana dair emirlerini nakleder ve bu tanmlamada sz geen halklarn Trkler olduunu hatrlatr ve Araplarn en sonunda Trklerle savamalar gereinin Kur'an'da ngrlm olduunu dorular. 2 5 13.-14. yzyln Msrl yazarlarndan ihbddn Ahmet inNveyre'nin Nihcyet l-ireb funn il-edeb adl yaptnda 2 6 ve Ykut-i Hamev'nin Mu-cem iil-Biildan adl yaptnda 2 7 Ye'cc ve Me'cc'un Trkler olduklar ve bunlarn "...engel gibi trnakl, vahi hayvanlarnkine benzer az ve yan dileri olan, kpekdilerine benzeyen dileri bulunan, eneleri develerin enelerine benzeyen, vcudlarnn tm kl ile kapl olan ve bir ey yedikleri zaman katrlarn ve ksraklarn kard ses gibi dilerinin tkrdad duyulan" yaratklar olduu anlatlr 2 8 lerdeki sayfalarda bu yukardaki yazarlara eklenecek daha pek ok adlar yer alacaktr. slamn Trk dmanl inancyla yorulmu yazarlar, Trk sadece Araplara deil, Trklere dahi olumsuz ekilde tantmaktan geri kalmamlardr. zellikle Trkn ecdadn vahi yaratklar olarak tanmlayan kitaplarn pek ou Trk hkmdarlarna sunulmak zere hazrlanm ve yazarlar bu hkmdarlar tarafndan mkfata
24 Bkz. D a n i m e n d , cge. s.121. 25 Abu'l Beka A b d al-Kadir Kemal ad-Dn ad-Damir, Hayat al-Hayvan. Kitabn ngilizce evirisi iin bkz. /t Zoolagicul Lexicon. eviren A.S.G. Javakar. L o n d o n , 1906, c.2, s.348. 26 Nveyre'nin bu kitab stanbul'da Kprl Kitaplt'nda 1186 No.'da kaytldr, bkz. c.2, s.550. 27 Yakut -i Haev, Mu-cen\ lil Biildan. Msr, 1323-1324 basm, e.5. s.49; avrca bkz. D a n i m e n d . cge, s. 120 vd. 28 Bu alnt iin bkz. D a n i m e n d . cge. s. 120.

77

kavuturulmutur. lerde Firdevsi'nin ahme adl nl yaptnda Trkn ne zavall klklara sokulduunu ve Trk hkmdar Mahmud Gaznev'nin bu kitab nasl ereflendirdiini greceiz. Yine ayn ekilde, 11. yzyln bu nl hkmdarnn hizmetinde i gren tarih bilgini al-Utb, Kitcb-al Yami adl yaptnda, Subukteki ile Sultan Mahmud dnemlerinin tarihini kaleme alm ve Trk "yayvan suratl, bask burunlu, seyrek sakall, kk gzl" Ye'cc ve Me'cc rk olarak takdim etmitir. 2 9 Trk aleyhtar bu abalar yadrgayan baz yazarlarmz bu tutumu slama aykrym gibi grrler: "Trklere kar ehl-i salip ordularyla el birlii eden Mslman Araplara Trk rkn Hazret-i dem'in bir ihtilm esnasnda yere dm nutfesinden doan bir canavar srs ve bir Ye'cc Me'cc gruhu eklinde tanmlayan ve tantan Mslman Arap ulemas arasnda slama ihanet bakmndan ne fark vardr?" derler. 30 Derken de, Arabn Trk dmanln, sanki slamn znde Trk aleyhtarl yokmu gibi, slama ihanet eklinde kabul ederler. Oysa ki, bu dmanlk Arap yazarlardan deil, slamn znden kma bir eydir ve yukarda belirttiimiz gibi kaynan Muhammed'de bulur. Fakat belirtilmesi gereken ey udur ki, Trk aleyhtarl verilerini ileyenler sadece Araplar olmayp, slamn tm unsurlar olmutur ve bu unsurlar arasnda Trkler de yer almtr.

C) Trk Kuaklarn Yetitirenler Dali Bu nanc Srdrrler Yzyllar boyu insanlarmz eiten bilginler, dnrler, airler V., hep ayn temay ilemiler ve Muhammed'in, Trk rk aleyhinde kulland Ye'cCc-Me'cc efsanesini ve hikyeleri dini birer gerek eklinde tekrar etmilerdir. lerinden, bir yazarmzn deyiiyle "... Araptan fazla Asabyyet-i arabiya gsteren bilinsiz yobazlar" kmtr.3 Hen ne kadar baz Tiirk kaynaklarnda Ye'cc-Me'cc'un, eski alarda Dou'da, Orta Asya'da yaayan iki vahi kavn olduu ve
29 A b N a s r M u h a m m e d B. M u h a m m e d al-Diabbar al-Utb (d.310/961); kitabn ngilizce evirisi iin bkz. Utbi. al-Manini (Ahned ibn Ali), A History of Sll Mahmud of Ghazncl, Kahire, 1870, c.2, s.83. 30 D a n i m e d . age, s. 122. 31 D a n i m e d , age, s. 106.

78

Trklerin bu iki kavme kar kendilerini siper ederek arptklar, dnyay bunlarn zulmnden koruduklar yazl ise de,32 genellikle farkl olan tez, yani bunlarn Trkler olduu sonucunu douran grii hkim gelmitir. nk bir kere Ye'cc-Me'cc'm, Yafis ziirriyetinden geldii hususunda Trk tarihileri, bilginleri ve din adamlar arasnda ittifak vardrYfis (Yfes) ise Nuh'un olundan biri olp Tiirkiin babas saylr. 3 4 te bu dorultuda olmak zere Trk eriats, Ye'cc-Me'cc ile Trk ayniyet halinde tutan Arap yorumunu benimsemilerdir. Birka rnek vermekle yetinmek gerekirse; 14. yzylda Ahmed, Kur'an'm Kehf Sresindeki Ye'cc Me'cc hikyesinden esinlenerek Trkn ecdad saylan halklar iin skendernme adl yaptnda, insan dehete dren eyler yazar. Germiyan hkmdar Sleyman ah'a takdim iin hazrlanm olan ve Sleyman ah'n lmnden sonra Yldrm'n olu Sleyman elebi'ye sunulan ve Trk hkmdarlarnca ba tac yaplan ve 16. yzylda Osmanl snrlar dndaki Trk evrelerinde dahi hayranlkla okunan bu kitapta Trk, her eyi yakp ykan, hayvan klkl bir yaratk olarak tantlmtr. Osmanl dneminin nl bilginlerinden Kamus eviricisi Asm Efendi, Okyanus adl yaptnn Nesns maddesinde "nesns" adl ta32 Dahhak, Sudd ve Katde gibi tefsircilerin grleri iin bkz. Sahh-i Buharf Muhtasar..., c.9, s.97-100. 33 H i k y e odur ki, Nuh'un, Sam, Ham ve Yfis (Yfes) adnda olu o l m u ve am'dan S rka (Araplar ve Yahudiler vs.) Ham'dan Zenci rk kmtr. Yafis'e gelince, onun da "Trk", "Hazer" ve "Ye'cc ve Me'cc" adnda oullan olduu kabul edilir. Hamdullah M u s t a v h i bn Kazvin'nin Taih-i Gzida adl yaptnda Yafs'in Trk adl olundan s e k i z kuak sonra, M 2 8 2 4 ylnda, O u z ' u n d o d u u yazldr. 34 Ye'cc ve Me'cc'n Trk ile olan ilikisi k o n u s u n d a eriatmz ve zellikle Diyanet leri Bakanl ne sylediini b i l m e z bir durum iindedir. Bir yandan Y e ' c c ve Me'cc'n K u z e y ' d e iki vahi k a v i m olduunu ve Trklerin bunlara kar kendilerini siper e d e r e k dnyay kurtardklarn kabul eder, dier yandan Y e ' c c ve Me'cc ile T r k n karde olduklarn, ayn babann ve yani Yfis'in s u l h u n d a n gelme bulunduklarn benimser. Sahh-i JShr Muhtasar..., c.9, s. 100-101; bu arada Ye'cc ve Me'cc'un Rus, ngiliz ve A l m a n olduu tezine de yer vererek bu devletin boazlanmasndan mutluluk d u y d u u n u da ihsastan geri kalmaz; s.101.

79

ifenin Ye'cc ve Me'cc olduunu Arap kaynaklarna ve tanmna gre yapar ve yaparken de Trk tpk Arap yazarlarn belirledikleri gibi, "hayvan" ve "vahi" olarak tantr.3-"1 Osmanl dneminin dier bir tannm bilim adam saylan Ahte Mustafa Efendi ise Ahteri-i Kebir adl yaptnn 3 6 Nesns szc karlnda, yine tpk Arap bilginlerinin tanmlamalarna uyarak, Ye'cc-Me'cc karl olarak "Bir nev'i taifedir ki... gdeleri kll ve renkleri gk ve kllar kzl ve balarnn iki yannda yiiz ve iki yannda gz var; her birisi erkek ve hem de dii olur ve her birisi ykl olup dourur ve ikisi bir fili tutup yerler, henz dahi doymazlar" diye yazar. 3 7

D) Trkleri Araplar in Felaket Getirici Irk Olarak Tanmlamak zere Ye'cc-Me'cc Efsanesini Uygulama Siyaseti Peygamber diye bilinen kiiler, halk ynlarn kendilerine itaat ettirebilmek maksadyla i ve d dmanlklar yaratma siyaseti gtmlerdir. Yahudilerin kutsal kitab saylan Ald- Alyk bunu dorulayan yklerle doludur. Dinsel kurallara uymadklar an sraillilere kar Tann'nm gazaba gelerek onlar yamaclarn eline terk etmesi ya da dmanlarna kar zayf ve yenik drtmesi bu kitabn hemen her sayfasnda tekrarlanan eylerdendir. Saysz rneklerden biri olmak zere Hezekiel kitabndan u satrlar alalm: "...Rab ...yle diyor: '...Babil oullarn ve btn Kildanleri, Pekodu... ve onlarla beraber Aur oullarnn hepsini epevre sana kar geireceim... sana kar Kuzey'den silhlarla, cenk arabalar ile... ve kavmlar cumhuru olarak gelecekler, byk kalkanla ve kiik kalkanla ve miferle epevre sana kar dikilecekler... burnunu ve kulaklarn kesip drecekler, oullarn ve kzlarn alacaklar ve senden artakalan ate yiyip bitirecek...ler.'" (Hezekiel, Bap 23: 22-27.)
35 Asn Efendi, Okyanus, istanbul, 1305 b a s m n a baknz. A y r c a bkz. Danimed, age. s. 121. 36 Ahter M u s t a f a E f e n d i , Ahle-i Kebir. stanbul, 1309 b a s m ; bkz. Danimed, ge, s. 121. 37 Danimed, a,(e. s. I i 7.

80

Buradaki "Kuzey'den" gelecei bildirilen tehlike, Tanr'nn "korkutucu" olarak kulland Ye'cc ve Me'cc'dan baka bir ey deildir. 3 8 Nitekim yine Hezekiel kitabnda Tanr, gya kendi kavmi sayd srail i korkutmak ve kendisine itaat ettirmek iin Ye'cc'u seferber eder ve ona yle der: "...ve sen ve seninle beraber birok kavmlar, hepsi atlara binmi ve ...kuvvetli bir ordu olarak Kuzey'in sonlarndan, kendi yerinden geleceksin... ve kavmin srail'in karsna kacaksn... son gnlerde vaki olacak ki, milletlerin gz nnde sen de takdis olunacam zaman ey Ye'cc, onlar beni tansnlar diye, seni kendi diyarma kar getireceim... Ve kavmim srail iinde mukaddes adm tantacam..." (Hezekiel, B a p 3 8 : 1.4-17; Bap 39: 1-9.) Baka bir deyimle Tanr, kendisinin srail tarafndan mukaddes kabul edilebilmesi iin Ye'cc'u tehdit arac yapmtr ve mukaddes kabul edildii anda srail'in zaferlere erieceini de aklamaktan geri kalmamtr: " . . . o gn vak olacak ki, srail'de, denizin dousunda... Ye'cc'a kabir yeri vereceim ve ...orada Ye'cc'u ve btn cumhurunu gmecekler... Ve memleketi temizlesinler diye srail evi yedi ay onlar gmmekte devam edecekler..." (Hezekiel, Bap 39: 11-14.) te nasl ki, Yahudi peygamberler, eski Babilonya dneminden kalan efsaneyi kendilerine ara yaparak srail Oullarn itaatkr klma siyaseti izlemilerse, ayn ekilde M u h a m m e d de Yahudi din adamlarndan rendii bu kurnaz siyaseti Araplara uygulamak istemitir. Gerek Ahd- Atyk'ta, Hezekiel'den gelme bilgiler ve gerek skender'le ilgili hikyeler araclyla Ye'cc-Me'cc efsanesini Kur'an'a yerletirmi ve bunun Trklere uygulanmas yolunu amtr. Bylece Trkleri, Araplar iin hem "korkutucu" ve hem de "yem" olarak kullanmtr. Baka bir deyimle, bir yandan Yahudileri yakn bir dman ve i tehlike olarak gsterip onlara kar dmanlk ve saldrlar (ve tabii bu yoldan ganimetler) salarken ve bu maksatla, "Yahudilere kar savamadka ve bu savalar, bir kaya paras gerisine saklanan bir Ya38 C.E. Wilson, "The Wall of Alexander Against G o g and M a g o g . . . " , in Hirsh Aniversaiy Volume. London, 1923, s.575 vd.

81

hdi 'Ey msltiman benim arkamda yahudi var, ldr onu' deyinceye kadar, srdrmedike hkm gn gelmi olmayacaktr" eklinde hadisler yerletirirken, 39 dier yandan da Trkleri, uzaklarda bir dman bilip, Araplar da alma ve fetihler yapma hazrlna altrmak istemitir. Bu konuda yerletirdii hkmleri biraz yukarda sraladk. Fakat bunlardan gayr, bir de Trklerle savamadka hkm gnnn gelmeyeceine dair olanlar vardr ki, Yahudilerle ilgili olarak koyduu yukardaki hkme benzer ve yledir: "Krmz yzl, kk gzl, bask burunlu, suratlar deriden kalkanlara benzeyen ve kvrk kldan yaplm sandallar giyen Trklere kar savamadka hkm gn gelmi olmayacaktr." 4 0 Her ne kadar bizim eriatmz Muhammed'in Trklere kar sava deil, savunmay ngrdn ve nitekim bir hadisinde, "Trkler size ilimedike siz de Trklere ilimeyin..." dediini iddia ederse de, 4 1 bu iddiann geerli bir yn yoktur. nk bu szler, ihtiyatl bir davrana ynelme t olmak bir yana, Muhammed'in Trkler aleyhinde koyduu kabul edilen bir hadisin sadece bir ksmdr. Zira hadisin tamam yledir: "Size ilimedike siz de Trklere ilimeyiniz; nk severlerse sizi yerler, sevmezlerse gebertirler." 4 2 Gerek odur ki, Muhammed'in kafasnda yatan ey, Araplar saldrgan bir karakterle donatmak ve savalara hazrlamak ve Trklere kar saldrya kkrtmaktr: "Dman diye bir ey yoktur diyorsunuz. Fakat sizler, yaygn suratl, kk gzl ve kzl sal bir millet olan Ye'cc ve
39 Buhr, Sull. Kitab- Cihad, eviren Houdas, c.2, s.322. 40 Bulr, Sallt. Kitab- Cihad, eviren Houdas, c.2. s.323. 41 Eski ve yeni yazarlarmz iin bkz. Vi M e h m e d Efendi. Aris iil-Frkan (Beyazt Kitapl'da No.67), s.128-138: smail Hami Irk Niin Mslman Olmutur?. Okal Yaynlar, stanbul. 1959, s. 42 Buhr, Manakib; al-Suyut, al-L li al-Menia. c . l , s.440; A b Hacar'n yaptlarnda da bulunur.

ul-Kur'n ve Nefis Daniincnd. Tiirlc 139. Davud'un ve b

82

Me'cc'laia karlamayncaya kadar dmanlarla savam olmayacaksnz. Bunlar giderek oalan ve yzleri dvl kalkana benzeyen kimselerdir" 4 3 derken bunu tasarlamtr. 1) Neden Trk Dmanl? Denecektir ki, Muhammed'in Yahudilere kar husumet ve dmanlk beslemesi doaldr, nk gerek Mekke'de ve gerek Medine'de Araplarla beraber adeta i ie yaamakta olan Yahudiler kendisini peygamber olarak kabul etmemi ve hatta onun saldrlarndan korunmak iin Mekkelilerle ibirlii y a p m a y a girimilerdir. Pekiyi, ama kendisiyle hibir ilikisi olmayan Trklere kar neden dmanlk duygularn yaratma gereini duymutur? Bu sorunun yantn Ye'cc ve Me'cc efsanesinin Muhammed tarafndan benimsenmesi vesilesiyle birazdan vereceiz. Fakat imdilik unu belirtmekle yetinelim ki, Araplar hem birlik havas iinde (ve kendisine bal olarak) tutmak ve hem de da almak iin dtan gelmesi muhtemel bir tehlike kayna yaratmak istemi ve rnein "Yaklaan bir fitnenin errinden vay Arabn hline... u saatte Ye'cc ve Me'cc eddinden bir menfez almtr" eklinde
43 al-Muttaki, age, e.7, s.204: ngilizce eviri Lewis, c.2, s. 197. 44 Bilindii zere. Mekke'den Medine'ye geip de orada kendisine taraflar toplamaya baladktan sonra M u h a m m e d ' i n glendii grlr. O d n e m d e Medine'de 3 Yahudi ve 8 Arap kabilesi yaamaktayd. Fakat Yahudi kabileleri, gerek zenginlik ve gerek sosyal yaam itibariyle Arap kabilelerinden ileri durumdaydlar. Onlarla ibirlii yapmak M u h a m m e d iin her bakmdan avantajl bir eydi. Medine'deki Yahudileri kazanmak ve kendisine balamak amacyla Yahudilere, tavizler vermi ve baz Yahudi geleneklerini kabul etiiti. Kuds' kble yapmas bunun delillerinden biridir. Zamanla ii d a h a ileriye gtrecek ve Yahudilere (ve Hristiyanlaa) daha nce gnderilmi olan peygamberlerin (Yani brahim'den, shak ve smail'den, Yakub ve oullarndan M u s a ve sa'ya varncaya kadar) hepsinin M s l m a n olduklarn ve daha nce gnderilmi kitaplarn (yani Tevrat ve ncil'in) Island hkmleri kapsadn syleyecek ve bylece kendisini onlara peygamber olarak ve Kur'an' kutsal kitap olarak kabul ettirmek isteyecektir. Ancak btn uralarna ramen baarl olamamtr. Zia Yahudiler ne onu peygamber ve ne de Kur'an' kutsal kitap olarak benimsemilerdir. Bunun zerinedir ki, Yahudilere ve Hristiyanlara kar dman kesilmi ve Kur'an' da bu dmanlklar dile getiren hkmlerle doldurmutur. rnein K. 9 T e v b e Stresi'nin 29. ayetiyle onlara kar sava dnemini balatmlar.

83

konumutur. 4 " 1 te yandan yine denecektir ki, Araplar da dnk saldr siyasetine yneltebilmek iin neden ille de Orta Asyalarda, yani ok uzaklarda yaayan Trklere kar kkrtmtr. Neden baka milletleri sememitir? Hemen belirtelim ki, sadece Trklere kar deil, dier milletlere kar da sava kkrtmalarndan geri kalmamtr. rnein Yunanllara, Romallara ve dier toplumlara kar da dmanlk yaratmtr. Nitekim bir hadisinde yle der: "Benim kavmim ierisinde denizlerde sefere (fetihlere) kanlar en byk fazilete erimi olacaklardr... Kavmimin insanlar arasnda Sezar'n lkesine saldranlarn tm gnahlar afolunacaktr." 4 6 Sylemeye gerek yoktur ki, "kavmim" dedii ey Araplardr. Fakat Orta Asya blgelerini fetih ve oralarda yaayan Trklere kar saldr siyasetine ynelmenin ok daha byk avantajlar vard. iinkii bir kere bu blgeler zenginlik kayna diye bilinen yerlerdi. Dou ile Bat arasndaki ticaret yollarnn gzergh ve byk zenginlikler diyar olan O ta Asya'ya ve rnein Horasan vs. gibi topraklara Araplarn gz dikmesi ve buralarda egemen Trklere kar savalara girimesi Arap karlar bakmndan elbetteki doald.47 Ve M u h a m m e d bni ngrd iindir ki, Trklere kar savalar slamn gerekleri arasna almt. Daha Kuteybe zamannda Orta Asya'daki ticaret merkezlerinin ve yollarnn ele geirilmesi giriimlerinin balam olmas, bu gr dorulamaya yeter. 4 8 Baka bir deyimle, Arap ordularnn Orta Asya'ya saldrmalar dinsel bir idealizme dayanmaz; yani slam dinini yaymak ve rnein, Trkleri Mslman yapmak amacyla ngrlmemitir. Sadece ve sadece ganimetler, zenginlikler, kleler ve cariyeler edinmek iin
4i Z e y b e n Bim-i Cah' rivayetine dayal bu hadis iin bkz. Scll-i Biliniri Muhtasar.... 2. basn, c.9. s.95 vd. 46 Bulr. Salil-i.... eviren Hodas, c.2. s.322. 47 al-Taber gibi nl slam tarihilerinin grleri bu merkezdedir. Bkz. al-Taber. Aals Oes Scripsi Aln .lafar... al-Tabari, Ed. M.J. de G o e j e . Leidcn. 1899-1901. c.2. s. 1280. 48 M A . Shaba, The Abbasid revohmtm. Camb idge University Press. 1970, s.99.

84

ngrlmtr. Nitekim Suriye'den ran'a ve ta Orta Asyalara kadar uzanan ilk Arap fetihleri srasnda bu blge halklar slama alnmamtr. Bu halklarn Mslmanla girmeleri ok daha sonra gerekletirilecektir. 49 Buna karlk, bu fetihler srasnda byk zenginlikler salanmtr. te yandan Muhammed "(Merik tarafna iaret ederek) iyi biliniz ki fitne ite buradadr, eytann boynuzunun doduu yerde (Dou cihetinde)" diye byk tehlikeye iaretle "...Siz ayakkaplar kee olan bir kavim ile muharebe etmedike kyamet kopmaz" eklindeki szleriyle Orta Asya blgelerine sava almas gereini ngrrken, bu lkeler halkn Mslman yapmak deil, olsa olsa Mslman Araplar bu felaket kaynana kar kkrtmak istemitir. Ve ite Tevrat ve ncil'de geen Ye'cc ve Me'cc efsanesini Orta Asya'da yaayan Trklere uygulamak ve "...yayvan suratl, kk gzl...(vs) ... Trklere kar zaferler kazanmadka hkm gn gelmez" eklinde konumak suretiyle Muhammed yukardaki amac salama yolunu bulmutur. Ye'clc-Me'cc Efsanesi ile Trkler Arasndaki likinin Nasl Kurulmu Olabilecei Hakknda Biraz nce grdk ki, Muhammed'in yerletirdii Kur'an ve hadis hkmlerine gre Trkn pek olumsuz, iren ve korkutucu bir tanm vardr. Bu tanm, yzyllar boyunca, sadece slam dnyasn deil, Bat dnyasn da Trkler aleyhine etkilemeye yetmitir. Muhammed'in, Trklerle ilgili bilgilere ne suretle sahip olduu konusu merak uyandran bir sorudur. Trklerle iliki kurmad ve Trkler hakknda pek bilgisi olmad halde, byle bir tanmlamay neye dayanarak yapm olduu, dnlecek bir eydir. Hatta onun yaad dnemde Trk szcnn "btn bir ulusu kapsar" nitelikte olmadn ileri srerek Trklerle ilgili hibir ey sylemediini, hibir hadis brakmadn iddia edenler vardr.-"*0 Bu iddialar yantlamak kolaydr. Bir kere Trk szcnn Mhammed'den ok nce mevcut olduu ve
49 Philip K. Hini. The Arabs; A Shift History. New York. 1965. 1948. s.44, 46 vd. 50 Bu iddia sahipleri arasnda tarih profesrlerimiz de yer alr. Bkz. Cokun ok. Aramzdan Ayrlanlar. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi. O.F. Berki A r m a a n n d a n , ayr basn. Ankara. 1977. s.26.

2)

85

em de devlet kurmu Trk toplumlar iin kullanld tarihi bir gerektir. Zira, Muhammed MS 7. yzylda yaamtr; 622 ylnda Mekke'den Medine'ye getii kabul edilir. Oysa ki, bu tarihlerden yzlerce yl nce Trklerin Tura ve Tiirkii olarak arldklarn tarih kitaplar yazar. Orhun ve Uygur yaptlarnda Trk olarak geen szck, daha sonralar ksaltlarak Trk olmutur ve Trk kollarndan birinin addr; tpk Ouz, Tiirke, Uygur, Tardu vs. szckleri iin olduu gibi? 1 te yandan, Orta Asya'da Kagar blgesinin ve bunun dousunda kalan btn lkelerin, daha ilk anlardan itibaren Araplar iin Trk blgeleri olarak bilindii, eski in kaynaklarnda ve Avesta'da "Turan" olarak Trklerden sz edildii, sa'dan 1 300 yl nce Trk adna rastland, Msr'n bu tarihlerde Turkalar tarafndan istila edildii, yine bu dnemlerde Anadolu'da ve Ege'de kavimler kaynamas srasnda ayn ad altnda Trklerin bulunduu, Milat'tan T 1 0 0 yl nceleri Hititlerin mttefiki Trko\wm Trkler olduu, Asur blgelerinde Trk adnn getii, yine Milat'tan ok nce Frat zerinden yerleen Khu devleti bakentinin Trk adn tad, Byiik Hun Devleti'nin (M 300 ile MS 300) 500 yllk Trk kltr ve geleneini temsil ettii, Gktrklerin MS 552-745 yllar arasnda Orta Asya'da Tiirk adyla bir devlet kurduklar ve Bizans kaytlarna gre bu devletten Tiirkiya diye sz edildii, bilim dnyasnn benimsedii gereklerdir. Ve nihayet Trk adnn Nuh'un olundan biri olan Yafis'in olundan gelme olduu hususu da Arap ve Trk tarihilerinin ve din adamlarnn ortaklaa savunur olduklar bir tezdir. 52 Grlyor ki, Trk szc M u h a m m e d zamannda ve ondan ok daha nce bilinen bir eydir.
51 Bu konudaki k a y n a k l a r ve ayr bilgiler iin bkz. 1. Arsel, Biz Profesrler, Ankara. 1979. s.295 vd. A y r c a bkz. "Le n o m des T u f k s Dans 'Avesla'", par E. Blocnel, Tlc Journal of tlc Royal Asiatic Anl Irelad, 1915, Londo. s.305-308. "Notcs On S o m e E a l y T u k i s h Tribes", Proceedmgs of tlc XXII Co>ress ofOrientalists Hell in stanbul, Ed. by. Z.V. o g a n , 1951, c.2; Leiden, 1957, c.2, s.373-375. 52 Bkz. lhan Arsel. Biz Profesrler, Ankara, 1979, s.295 vd. Diyanet leri Bakanl'm yaymlad Salh-i Buhr'i Muhtasar... 'da Zeynep Bint-i Cah' rivayetine dayal bir hadisin izahnda Trklerle Ye'cc ve Me'cc'un karde ve Yafis'in oullan olduklar, fakat Trklerin Ye'cc ve Me'cc'a sava atklar ve dnyay bu ' canavarlardan" koruduklar aklanmtr. 2. basm, e.9, s.95-97.

86

Fakat Muhammed'in Trk szcn kullanmad farz edilse dahi, yine de Ye'cc ve Me'cc ile ilgili olarak brakt hkmlerdeki tanmlardan bunlarn Trkler olduu sonucu karlacaktr. Bir toplumu tanmlamak iin o toplumun mutlaka adn kullanmaya gerek yoktur. 5 3 Trkn tanm ve bu tanmn Ye'cc-Me'cc efsanesiyle ilikisi konusunda Muhammed'in ne suretle bilgi edinmi olduu sorusuna gelince, bu sorunun cevab muhtemelen udur: Muhammed, Arap dnyas dndaki toplumlar ve lkeler hakkndaki bilgileri genellikle Yahudilerden ve Hristiyanlardan ve onlarn din adamlarndan renmitir. Bilindii gibi kendi yaknlar arasnda bu dinden kiiler vard. rnein, kars Hatice'nin amcasnn olu Varaka adnda bir Hristiyan olup, Ahd- Atyk ve Ahd- Cedd hakknda geni bilgi sahibi bir kimseydi. te yandan karsnn kervanlarn Suriye'ye, am'a gtrp getirdii sralarda Bahira adndaki bir rahip ile tanm ve ondan pek ok din bilgisi edinmitir." 14 Bu arada Mekke'de ve Medine'de yaayan Yahudi ve Hristiyan din adamlarndan da pek ok tand olmutur. te nasl ki, dier konularda bu kaynaklardan yararland ise, Ye'cc-Me'cc konusunda da o ekilde yararlanmtr. Bu efsanenin Trklerle ilikisi konusunda sylenenler udur: Uygur Trkleri, ilk yaylma dnemlerinde (ki, Milat'tan. nce 2824 yllarna rastlad kabul edilir) saldr ve sava yolu ile etrafa dehet samakla n saldlar. Daha sonralar Bat'ya inen ve oralar igal edenler, Bat dinlerinde "Uygur" deyiminden kinaye olarak yer alan "ogre" adyla anlr oldular. "Ogre" deyimi bu dillerde "dehet saan, tiksinti yaratan, korkutucu" anlamna geldii iin Ye'cc ve Me'cc efsanesi bu vesie ile domu ve Hezekiel, peygamberin aznda Ald- Afyr'taki ekliyle ifadesini bulmutur. 5 5 te yandan, yine eski alardan ve Yunan kaynaklarndan gelme olarak, Byk skender'in Asya'ya yapt seferler srasnda Ye'cc ve Me'cc lkesi snrlarna setler ektirdiine, nk ora halklarnn saldrlarndan, pisliinden ve ktlnden evreyi korumak istediine dair hikyeler vardr.
53 Bkz. lhan Arscl, Biz Profesrler. Ankara, 1919, s.295 vd. 54 Taber, Milletler re Hkmdarlar Tarihi. M E B Yaynlar, Ankara. 1966. c.2, s.63, 98. 55 Atul- Atyk'n (Eski Ahid) "Hezekiel" kitab, B a b 38, 39.

R7

slamn yerletii tarihlerde bu hikyeler Araplar arasnda bilinen eylerdir. Bilindii zere bu blgeler, o dnemlerde Eski Yunan kaynaklarnn kalntlaryla dolu idi. Daha sonraki yzyllarda slam bilginlerinin Eski Yunan kaynaklarndan yararlanmalar da bu kalntlar sayesinde mmkn olmutur. te Ahd- Atyk'ta ve Kur'an'da yer alan Ye'cc ve Me'cc efsanesi konusundaki bilgiler de Yunan'dan geerek eski alardan gelmitir. Milat'tan nce 5. yzylda yaam olan Hippokrat'n ve Galen'in Trkler hakknda yazdklar eyler hep bu kaynaklarda bulunur. Bu kaynaklardan kma Trk tanmnn Muhammed'in tanmna uygun dt hususunda fikir edinebilmek iin al-Belh'nin Kitb alBad'va'l-taih adl yaptna ya da aa yukar ayn mealde olan eref al-Zaman Thir Marvaz'nin Tab'i al-Hay cvan adl kitaplarna gz atmak yeter. rnein Marvaz, Trklerin tanm konusunda Galen'den ve Hippokrat'tan nakiller yapar. Bu nakillerde Trklerin, souk iklim insanlar olarak "tombul, yal, az kll, uyruk kemikleri belli olmayan, geni suratl, cengver, cesur vs." ekilde tanmlandn aklar. 5 6 Hemen her dnem itibariyle Arap ve Mslman yazarlar Trkn tanmn, hep Muhammed'in brakt hkmlere uygun decek ekilde yapmlardr. Abbasi halifeleri ve kendi devirlerinin yazarlar, Muhammed'in brakt hadislere uygun decek ekilde Trkleri nasl "yayvan ve geni suratl, kk gzl vs." olarak tanmlamlarsa, o tarihten bu yana btiin dnemler boyunca Arap ve Mslman yazar ve bilginlerin yaptklar bu olmutur. Yaknada Arap milliyetisinin farkl bir tutumu yoktur. 20. yzyln balarnda sz konusu hadisleri rdn Kral Abdullah'n azndan adeta Trkn suratna tokat atlrcasna sylenmi bulmaktayz. Arapa ve ngilizce olarak yaymlad anlarda bu Arap eyhi, Araplar Trk egemenliine kar ayaklanmaya kkrtrken, evvelce Araplar iin felaket yarataca bildirilen bask burunlu ve yzleri yayvan kalkana benzeyen rktan sz eder ki, bu onun her zaman iin nefret etmi olduu Trklerdir. 5 7
56 eref al-Zaman T h i r Marvaz, Tub-i al-Hayavan. Delhi 1943, s.27 (Hicri 5 1 4 y a z m a baskdan). Kitabn ngilizce evirisi iin bkz. Slaruf al-Zaman Tahr Marvaz, On Cliu. The Tttrks and India, Minorsky, L o n d o n , 1942, s.37-38. 53. 54 57 Bkz. Memorie of King Abdullah of Transjordan. Ed. by Philip D. Graves, London. 1950, s.56.

E) Trk Felaket Getirici Irk Gibi Gsteren Muhammed, Araplar "nsanla Ik Tutan Irk" Olarak Yceltir Her ne kadar Muhammed'in Mslmanlar aras eitlii salamak zere, slama dahil halklar arasnda rk, soy, renk, .cins vs. fark tanmad ve "Araplar" ile "Arap olmayanlar" arasnda ayrm yapmad sanlrsa da, gerek udur ki, o, Araplar Tanr'nn sekin ve gzide kavmi olarak slamn en stn kertesinde klm ve Arapl, Mslmanlkla adeta ayniyet haline sokmutur. Gerekten de, bn Hiam'n es-Sre ve bn Sa'd'n Tabakat adl yaptlarnda yer alan bir Muhammed' Beyan'da "Biitiin Araplar, brahim'in olu smail'in ocuklardr" diye yazldr. Bu soy, yine Muhammed'in beyanna gre "gkler kadar berrak ve erefli bir soy" olarak kabul edilir. K'an'm eitli surelerinde yer alan ayetlerden (ve zellikle K. 16 Nahl Suresi, ayet 119-123) anlalan odur ki, Tanr brahim'i "bir mmete bedel Allah eri" olarak semitir. Tarihilerin bildirdiine gre de Muhammed'in nesebi, babas Abdullah ve bykbabas Abdiilmuttalib, onun babas Him, onun babas Abd Menf yolu ile taa brahim'e ular. 11. dereceden ceddi Kurey, Arap Yarmadas'nn en nl slalesidir. Bundan dolaydr ki, Muhammed bir hadisinde "Allah, Hz. brahim'in evladndan Hz. smail'i, Hz. smail'in evladndan Kinne'yi, Kinne'nin evladndan Kurey'i, Kurey evladndan Himileri, Himiler iinden de beni szp seti" demitir. Ve ite bylesine "stn" ve "erefli" bir rk ve soy olarak kabul ettii kendi mmetini, yani Araplar, slamn temel unsuru yapmak iin areler aram ve bu arelerin banda "Arap asll olmayan Mslmanlarn" Araplar yceltmeleri ve kutsal bilmeleri ve Arap asll halifelere itaat etmeleri gereini slamiyetin birer art haline getirmitir. Fakat btn bunlar yaparken son derece kurnaz bir siyaset izlemi ve sanki Araplar kayrmyormu ve onlar Arap asll olmayan Mslmanlardan ayrmyormu kansn yerletirmitir. lerdeki sayfalarda Arabn slamdaki stn yerini salayc hkmlere deineceiz ve rnein "... Bylece sizi (ey Araplar), insanlara rnek olmanz iin tam ortada bulunan bir inmet kldk" (K. 2

89

Bakara Suresi, ayet 143) eklinde ve benzeri ayetleri gzden geireceiz. Fakat burada ksaca belirtmek gerekir ki, kendisini, "Ben Araptanm ama Arap benden deildir" diye tantan Muhammed, her eye ramen z be z Arap olarak grnmek ve grnrken de Arap rknn brahim'den gelme "erefli" ve "temiz ve saf kan" bir rk olduu kansn kkletirmek istemitir. 3 8 1) Muhammed'e Gre Mslman Olabilmek in Araplar Sevmek ve Yceltmek arttr Araplar slamn ve insanln en mkemmeli ve Kureylileri de Araplarn en stn ve nihayet kendi iinden kt kabileyi Kurey'in en faziletlisi bilen Muhammed, bir hadisinde yle der: "nsanln en mkemmel mkemmeli Kurey'lilerdir; Beni Haim'dir." snf Arap'lardr; Kurey'lilerin en Arap'larn mkemmeli en de

Beni Haim, bilindii gibi Muhammed'in kendi mensup olduu airettir. Ve ite "Araplar" derken genel olarak Muhammed'in dnd budur. Ve Aabn stnln o, bu adan ngrm ve slama dahil insanlar Araplar sevmeye ve saymaya bu maksatla zorlamtr. Baka bir deyimle, slam ierisinde Arabn stn grlmesini ve sevilip saylmasn, dorudan doruya kendisine ynelik bir davran olarak deerlendirmitir. Nitekim bir hadisinde yle der: "Arap'lar sevmek u nedenle arttr: iinkii ben bir Arab'm, nkii Kur'an Arapa inmitir, nk cennet sakinleri Arapa konuur..." Grlyor ki, iyi bir Mslman olabilmek iin her eyden nce Muhammed'e inanmak ve onu sevmek arttr; Muhammed'i sevmek ise, Arabi sevmek demektir. Baka bir deyimle, Arabi sevmeyen Mslman saylmayacak demektir. Fakat bu sevgiyi slamiyet ile biraz daha ayniyet haline getirmek iin unlar eklemitir:
58 M u h a m m e d ' i n mensup bulunduu Arap rkn yukardaki ekilde yce gstermek hususunda bizim yazarlarmz ve din adamlarmz birbirleriyle yarrlar. Yukardaki hadislerin yorumu iin bkz. Yaar Nuri ztrk, Keuli Dilinden So Peygamber (Krk hadis erhi). stanbul, 1984, s.17 vd.; ayrca ztiirk'n Hz. Falma ve Hamudullah'n slam Peygamberi adl kitaplarna baknz.

90

"Araplar sevmek demek iman sahibi olmak demektir; onlardan nefret etmek imansz kalmak demektir. Araplar seven beni seviyor demektir. Kim ki Aaptan nefret eder, benden nefret ediyor demektir." Grlyor ki Muhammed'e gre Mslman kii, sadece Araplar sevmekle yetinmeyecek, Arabi kltc her eyden kendini uzak bilecektir. Zira Arabi kltmek ya da Araptan nefret etmek irk komak demektir, yani slamn en byk su sayd davranlara ynelmektir. Bu konuda da u hadisi brakmtr: "Araplara aalatan kltmek hakaret eden, Arap hakknda ktii konuan, Arap' kii mrik saylr; zira Araplar kltmek slm' demektir."

Ve gya bu ii yapmakla Mslmanlar, her eyden nce kendi hayrlarna alm olacaklardr, nk Araplar severken ve yceltirken bunu kendi karlar bakmndan yapm olmaktadrlar. Zira M u h a m m e d ' e gre Arabn varl tpk gnein varl gibi bir eydir ve gne olmadan hayat olmaz. "Araplar sevin ve onlarn yeryzndeki varlna destek olun, nk onlan yaam ve varl elemek slmiyet bakmndan k demektir; onlarn yok olmas demek slm'n karanla dalmas demektir." Baka bir deyimle, Mslman kii iin Arabi sevmek, yceltmek, slami bir arttr. Nasl ki namaz klmadan, oru tutmadan, hac etmeden ve hele Muhammed'i sevmeden ve onu yceltmeden Mslman olmak mmkn deil ise, ayn ekilde Arabi sevmeden ve yceltmeden Mslman saylmak mmkn deildir. 39
59 Mulammed'in Araplar slaun en stn mmeti olarak tanmlayan szleri iin bkz. Buhr, Sahtl' (L. Krehl, Leyden, 1862-1868) zellikle Kitb- Enbiy. Bap 46; Kitab Maakib, c . l , Bap 2; Kitab Ahkm. Bap 51; Kitb Nikh, Bap 12; Kitb Nafakat, Bap 10 Mslim'in Sahih'ine (Kahire 1283), zellikle Kitb mra, 5 - 1 0 ve ayrca Fazail alahaba'sna) al-Trmz'nin Kitb Maakib (Kahire 1292, Bap 69). Ahmet bn Haribal'n Musnad'na, Kahire, 1313. c . l . s.64, 81. 171, 176, 183. Bkz. al-Muttak'l Hindi, Kaz al-Ummal fi san al-Akral, Haydaabad, 1312. c.6. s.66, 203-204, 207.214-221'. Muttak'ni bu kitab Suyut'nin at-Cam al-Kabir adl yaptnn hablara gre yeni bir tertibidir. Muttak'nin kitabnn ngilizce evirisi iin bkz. B. Levis. slm. Frn Ile

91

Mhammed Arabm stnl Grn Irklk Asndan da Srdrr Arap, esas itibariyle rkdr, Arap rknn, dier rklara stnlne inanmtr. slamdan nce de saplanm bulunduu bu duyguyu, ok daha koyu ekliyle slamdan sonra da srdrmtr. Srdrmesinin nedeni de Muhammed'dir. nk Muhammed, iliklerine kadar rk ilk Arap milliyetisidir. Tanrnn, Arap kavmini ereflendirmek zere Kur'an' gndermi olduuna dair u ayeti indirdiini bildirmitir: "(Ey Muhammmed!)... muhakkak ki (Kur'n) hem senin iin, hem kavmin iin bir ereftir..." (K. 43 Zuh uf Suresi, ayet 44.) te yandan Arabn, Arap olmayanlara stnln savunmak ve hatta bu stnl slamn bir "art" olarak kabul ettirmek yannda, bir de Arap rknn "safiyetini" salamak amacn gtmtr. Bundan dolaydr ki/ bir yandan Arap rknn kkenini brahim'e gtrrken ve bylece Araplarn brahim olu smail soyundan gelme olduunu ileri srerken ve brahim ailesini ve soyunu stn olarak belirlerken (rnein K. 3 l-i mrn Suresi, ayet 33), 6 0 dier yandan da Arap rknn baka rklarla karmamasna almtr. Bunu salamak iin Araplarn kendi aralarnda, yani sadece Araplarla evlenmelerini, "mevl" (yani Arap olmayan Mslmanlarla) karmamalarn ve hele "kt rk" olarak tanmlad zencilerle hibir ekilde evlenmemelerini istemi ve te yandan mevlnin de kendi aralarndan evlenmelerini ngrmtr; aksine davrananlarn da dinsel su ilemi olacaklarn belirtmitir. Nitekim bir hadisinde yle demitir:
Prophet Muhammecl to the Capture of Constantinople, Edited and -translated by B. Lewis, Religion and Society, Harper and Row, New York, 1974, c.2, s. 195-197. Suyut'nin yaptlarna baknz. zellikle Mustafa al-ihab, al-Kavmiyy'a al-Aubiyya, Kahire, 1959, s.346. 60 "Bilindii gibi brahim'in smail ve shak a d n d a iki olu olmutur. smail'i, H a c e r adndaki klesinden, shak' kars Saa'dan edinmitir. Yahudiler de kendilerinin brahim soyundan olduklarn, fakat shak'da geldiklerini sylerler. te o n l a r d a n m l h e m olarak M u h a m m e d de Araplarn kkenini brahim'e g t r m ve smail'den geldiklerini belirtmitir. Kur'un'da brahim'in " H a n i f ' . b i r M s l m a n olduu ve Mhammed'i de "haif" olarak brahim'in dinini tecdit-ettii ve bylecc brahim'in soyu olan Araplarla M s l m a n l n saf ekli Haiflik arasnda iliki b u l u n d u u anlatlmtr. Bkz. K. 6 E'm Suresi, ayet 161; K. 3 l-i mrn 67; K. 2 Bakara Suresi, ayet 135. Kur'un 'da geen "Haif" szc " M s l m a n " anlamndadr.

2)

92

"Arap'lar Arap'larn eitidir; mevcli de Mevali'in. Ey nevali, iinizde Araplarla evlenenler su ilemi olurlar, kt yapm olurlar. Ve ey Arap'lar, iinizde nevali ile,evlenenler kt davranm olurlar. "6I te yandan Arap rknn gya safiyetini korumak amacyla da Araplarn zencilerle evlenmelerini yasaklamtr. Zira Muhammed'e gre zenciler "bozuk" ve "arpk" bir rktr ve bu nedenle zenci bir kadndan doacak olan ocuklar da sakat ve arpk olur. Bu konuda brakt hadis u mealdedir: "(Ey Arap) Kendinden olanla ve kendi denginle evlen; ve yapacan ocuklarn (gelecek kuaklarn) safiyeti bakmndan dikkatli ol ve asla zenci ile evlenme. nk zenciler bozuk/ arpk yaratk olduklarndan onlarla evlenenlerin ocuklar sakat ve arpk doar. Hemen belirtmek gerekir ki, bunu da Yahudilerden renmi ve onlar takliden slama geirmitir. Zira Tevrat 'ta Yahudi olanlarn olmayanlarla evlenmeleri gya Tanr tarafndan yasaklanmtr. te yandan kadn neslini her bakmdan aa grd halde, Kureyli kadnlar dier kadnlara nazaran stn saymtr. 6 3 3) Muhammed'in; "Ben Araptanm, Ama Arap Benden Deildir!" eklindeki Szlerinin Yaratt Yanlg slamclar Muhammed'in, Araplar, yani kendi z kavmini, Arap olmayanlara stn tutmadn iddia ederler ve kant olarak onun, "Ben Araptanm ama Arap benden deildir!" ya da "Ben Arabn, ama Araptan deilim!" eklinde konutuunu ne srerler. Hatta Araplar lehine farkllk yaratmak yle dursun, aksine, onlar "yalanc" ya da "mnafk" vb. deyimlerle ktleyip kmsediini sylerler. Ve ite Araptan olmayan her Mslman kii, zellikle bizim saf insanlarmz,
61 Muttaki, Kanz ul-ummlf sunan al-akvl, Haydarabad. 1312. Ksm 8. s.24-28. Alnt iin bkz. Bernard Lewis, "slm: From the Prophet M u h a m m e d to the Capture of Constantinople", Religion and Socien. Harper and Row., New York. 1974. c.2, s. 198. 62 tbid. 63 Kurey kadnlarnn stnl k o n u s u n d a k i hadisler iin bkz. B u h , Sall (Kirab Nikh) Bap 12: Kiab Mafakat, B a p 10.

93

bu szlere bakarak Muhammed'in, eitli Mslman halklar arasnda hibir ayrm yapmadn ve hatta ayrm yapmak yle dursun, onlar kendi kavmi olan Araplardan daha fazla sevdiini sanr. Bu dorultuda olmak zere Muhammed'in ne Arap, ne Acem ne de Trk olmayp, belli bir blgenin insan tipine oturtulamayacam ne srenler vardr. Oysa btn bunlar yanlgdan ibarettir, nk Muhammed, her ne kadar slama girmekte direnen "mrik" Araplar kmser nitelikte szler sarf etmi ise de, gerekte kendisini hem Arap kavminin en erefli kesiminin (Kurey'in) en faziletli ailesinden (Haimilerden) saym, hem Arap kavmini kdvm-i necip (yani btn milletlerin en "asil" ve en "erefli" olan) olarak tanmlam ve hem de Kur'an'm kendisini ve kendi kavmini (yani Arap kavmini) ereflendirmek iin indiini aklamtr. rnein K. 43 Zuhruf Suresi, ayet 44'te u yazl: "...muhakkak ki (Kur'n) hem senin iin, hem kavmin iin bir ereftir ve ilerde ondan mestti olacaksnz." Gerekten de, Muhammed'in Araplar hakknda olumsuz grler belirttii, kentlerde ve kylerde yaayan Araplar, zellikle bedevileri "cahil, ikiyzl,-kt ruhlu, dnek, zayf karakterli, savamaktan kaan" insanlar olarak tanmlad dorudur. Tanr'dan geldiini syledii, "Bedeviler, kfirler ve mnafklk bakmndan kentlilerden beterdir" (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 97) eklindeki ayetlerden de anlalaca gibi, ona gre genel olarak kt olan, Araplarn hem kentlisi ve hem de bedevisidir. Fakat bedeviler kentlilere oranla daha da ktdr, daha da haindir ve bundan dolaydr ki, din hkmleriyle snrlanmaya daha da muhtatr. Nitekim ayn ayet yle devam eder: "...ve Allah'n Peygamberine indirdii hkmlerin snrlarn daha ok bilmezler, ba dala fazla onlar (yani bedeviler) layktr..." Bedeviler ylesine kt ruhludurlar ki, Tanr onlara beddua etmekten kendini alamaz: "Bedevilerden yleleri vardr ki, sarf edileni ziyan sayar ve size bellar gelip atmasn gzetir dururlar; belledikleri kt bellar kendi balarna gelsin..." (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 98.) Yine Kur'an hkmlerinden (rnein K. 48 Fetih Suresi, ayet 16; K. 9 Tevbe Suresi, ayet 107 gibi) anlamaktayz ki, Tanr, Arabn dnek karakterde oluundan, itaatsizliinden, yalanclndan, korkaklndan mtekidir.

94

Fakat hemen belirtmek gerekir ki, bu olumsuz tanmlamalara Muhammed, esas itibariyle Arabn slama girmek istememesi, direnmesi ya da inanr grnp inanmamas ve din adna savalara katlmaktan kanmas gibi nedenlerle bavurmutur. Gerekten de Mekke'de bulunduu on yl akn sre boyunca pek az sayda Arabi Mslman yapabilmi ve bunlar arasnda "mnafk" diye suladklaryla atm, daha sonra Medine'ye geip de saldrlara ve savalara balad zaman, Arabn savalardan kandna tank olmu ve ite btn bunlarn acsn onlar azarlamakla, aalamakla ve cezalandrmakla karmtr. Btn amac, Arabi peinden srklemek, kendisine itaat ettirmek ve diledii gibi kullanmak olduu iin onlar kendisine kle edercesine balamadka huzur duymazd. u muhakkak ki, l bedevisine kar hi inanc yoktu, onlara gvenmez ve szlerine deer vermezdi. Bundan dolaydr ki, onlarn kendisine, "sana inandk" demelerini dahi ciddiye almazd. Bu nedenle Kr'a'a hkm bile koymutur: "...Ey Muhammed, Bedevi'ler: 'inandk' dediler. De ki: 'inanmadnz ama, slm olduk deyin; iuln heniiz gnllerinize yerlemedi; eer Allah'a ve peygamberine itaat ederseniz... Allah balar, merhamet eder..." (K. 49 Hucut Suresi, ayet 14.) te yandan onlar savalara srklemek ya da savatan kamalar halinde eitli ekillerde korkutmak iin her eyi yapard. rnein K. 48 Fetih Suresi'nin 16. ayetinde yle yazldr: "(Ey Muhammed) Bedevi'lerden geride kalanlara de ki: Yaknda ok savakan ve kuvvetli bir toplulukla savaacaksnz. artk itaat ederseniz Allah, size gzelim bi mkfat verir ve fakat evvelce dndnz gibi, gene dnerseniz siz.i elemli bir azapla azapladrrz..." Beyzv'nin ve dier yorumcularn ayetle ilgili grlerinden anlamak mmkndr ki, "evvelce dndnz" deyimi Uhud S a v a srasnda bozgunculuk yapp kaan Araplar ve "savakan bir topluluk" deyimleri de al-Yememe'de sakin Beni Hneyfeliler iindir. (Baz yorumculara gre de Bizansllar ya da ranllardr.)

95

te yandan yine Kur'an'dan reniyoruz ki, Tanr'nn beenmedii dier bir ey de Arabn "nankrl ve Mslmanlarn arasn ama" gayretleri ve yalancldr. Bu dncesini Tevbe Suresi'nde yle aklamaktadr: "Zarar vermek, kfirlikte bulunmak, inananlarn aralarn anak, daha nce Allah'la ve Peygcunberleriyle savaann gelmesini gzlemek iin mescit kuranlara gelince, biz ancak iyilik etmekteyiz diye yemin edecekler ve Allah ise tanklk etmektedir ki onlar yalancdrlar." (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 107.) Bu hkmlerden (ve bunlara eklenebilecek dierlerinden) anlamak mmkndr ki, Muhammed'in hor grd bu Araplar ya putperest olan ve Muhammed'e inanmayan ya da inanr grnp de oyun oynayan ve nihayet onun emirlerine uymayan ve savalara katlmayanlardr. Ne var ki, kendisine dman bildii bu Araplara kar bile farkl davranm ve Arap olmayanlara kar gsterdii acmaszlklar onlara gstermekten kanmtr. Arap bedevisine kar hain davranmasnn ve ar szler sylemesinin bir dier nedeni de kendisinin, Araplar arasnda asil saylan Kurey kabilesine mensup olmas ve asaletten doma bir alkanlkla bakalarn aa saymasdr. Nitekim, Mekke'yi ele geirip de egemenliini artk tam olarak kurduu andan itibaren Arap lehine sylediklerini, evvelce di biledii Mekkelilere de uygulam ve hatta Kureylilere ayrcalk gstermitir. rnein, Huneyn'de alnan ganimet mallarndan Kureylilerle Arap urulanna paylar verdii halde Ensar'a bir ey vermemitir. O Ensar ki, Mekke ahalisi ve Araplar Muhammed'i yalanlad ve hakir grd zamanlar Muhammed'e inanm ve yardmc olmu kimselerdi; Muhammed Mekke'den srld ve yiyecek, iecek ve giyecek paras olmad zamanlar, onu yurtlarna yerletirmi, giydirmi, yedirmi ve iirmil'erdi. Byle olduu halde Muhammed, yllar boyu kendisine dmanlk eden Kurey kabilesine, srf kendi z kabilesidir diye, zel muamele yapmaktan geri kalmam ve slamn bana Kurey'ten baka halife gelmemesi iin kural koymutur. 6 4
64 Taber. Milletler re Hkmdarlar Tarihi. M E B Yaynlan, Ankara, 1963, c.2, s.730 vd.

96

Bu itibarla Muhammed'in "Ben Arap/ann ama Arap benden deildir" szlerini gereki bir anlayla ele almak ve bu szleri sylerken Araplar insanln en stn rk olarak grdn ve rnein "nsanln en mkemmel snf Araplardr; Araplarn en mkemmeli Kreylilerdir; Kureylilerin en mkemmeli (faziletlisi) Beni Hain'dir" dediini unutmamak gerekir. Baka bir deyimle, "Ben Araptanm ama Arap benden deildir" szleri, slamda eitlik olduunu anlatmak iin deil, Arabn Arap olmayanlara stnln, belli etmeden kabul ettirebilmek iin sylenmitir. 4) Muhanmed'in, Sadece Araplarn Deil, Btiin nsanlarn Peygamberi Olduu ddias Muhammed'i btn insanlarn peygamberi olarak gstermeye alanlar Kur'a'n eitli ayetlerini ve zellikle A'rf Suresinin 158. hkmn rnek verirler: "Ya Muhammed de ki 'Ey insanlar, dorusu ben... Allah'n hepiniz iin gnderdii peygamberiyim..."' (K. 7 A'rf Suresi, ayet 158.) Buna bir de insan neslinin tek bir nutfeden yaratldna ve Tanr indinde en erefli insann Tanr'ya en fazla itaat eden insan olduuna dair hkmleri eklerler. Oysa ki, bu ve buna benzer hkmleri Muhammed, siyasi mlahazalarla koymu ve koyarken de her eyden nce Araplarn peygamberi olduu dncesini terk etmemitir. Sylemeye gerek yoktur ki, nceleri "Eer Rabbin dileseydi insanlar tek bir iinuned klard" (K. 42 r Suresi, ayet 8 vs.) diyerek Tann'nn her mmete kendi iinden paygamberler ve kendi anlayaca dilde kitaplar gnderdiini syleyen ve daha sonralar "slamdan baka bir dine ynelenler sapktr" ya da "Mrikleri nerede grrseniz ldrn" ya da "Kitab ehlinden (yani Yahudiler ve Hristiyanlar vs.) hak dinini (yani slam) kabul etmeyenlerle... savan" ya da "...kfr imana tercih ederlerse babalarnz ve kardelerinizi (dman bilin)..." eklinde hkmler yerletiren ve daha buna benzer nice emir veren ve slam kabul etmeyenlere kar cihat ilan eden, mr boyunca bu maksatla 28 savaa giren ve insanlar ldrp esir alan ve gzlerini hayata kaparken slamdan baka din kalmayncaya kadar cihat formln vasiyet olarak brakan bir kimseyi tm insanlarn peygamberi olarak kabul etmek gtr.
97

Bu hususlar ilerdeki blmlerde ayrca ele alacaz. Fakat imdilik unu belirtmekle yetinelim ki: Peygamberliini ilan ettii tarihlerde Muhammed, kendisini sadece Araplara gnderilmi bir peygamber olarak grmtr. Aklnn kenarndan Arap olmayanlara peygamberlik etmek diye bir ey gememitir. Nasl ki, dier mmetlere kendi ilerinden peygamberler gnderilmi ise, Araplara da kendisinin gnderildii tezine sarlmtr. Mekke'de iken ve "peygamberliinin" ilk be yl boyunca ne Yahudilerden ne de Hristiyanlardan fazla sz etmitir. Fakat ne zaman ki yava yava glenir olmutur, ite o andan itibaren Arap olmayanlar da (zellikle Yahudileri ve Hristiyanlar) kendisine taraftar yapmaya heveslenmi ve btn insanlarn peygamberi. olduunu sylemitir. Yahudilerin kendisini peygamber kabul etmelerini salamak maksadyla onlarn dinsel inanlarndan bazlarn kabul etmekten bile geri kalmamtr: rnein Kuds' kble edinmesi, oru tutma geleneini benimsemesi vs... Fakat planlarnda baarl olamaynca bu siyasetini terk etmi ve bir yandan Mslmanlar, Mslman olmayanlara stn klc esaslar koyarken, dier yandan da Mslmanlar arasnda Araplarn zel ve stn bir yeri bulunduuna dair yukardaki esaslar ilemeye devam etmitir. Bu konuyu ilerde 3. Blm'de ayrca ele alacaz. Bilmediimiz ve genellikle bilmek istemediimiz ac gerek udur ki; slam dini, btn dnemler boyunca Araplarn milliyetilik duygularn pekitirirken, bizim gibi Arap olmayan Mslman toplumlar da ulusal benlikten yoksun etmitir. Zira Arap olmayanlar bakmndan Mslmanlk demek, bir bakma Araplamak demektir. Arabn dilini, geleneklerini, ilkelliklerini ve pisliine varncaya kadar her eyini benimsemek, onu stn ve kutsal bilmek demektir. nk Muhammed bunun byle olmasn istemitir: Arapann Tanr dili olduunu ve Kur'an'm Arapa hazrlandn sylemi, Arapa konuan her kiinin Arap saylacan bildirmi, eski Arap geleneklerinin ounu (rnein Kbe'yi ziyaret gibi) slami artlar olarak yerletirmi ve bu atlar arasna bir de Araplar "sevmek ve stn grmek" gereini eklemitir.

98

F) Trk Klten ve Arabi Ycelten Hkmler Karsnda Trk eriatsnn T u t u m u Bin yldan fazla bir sre boyunca, Trk eriats ve Trk aydn slamn Trk aalatan ve Arabi "stn", "Tanr'nn sekin kavmi" sayan hkmlerine kar ses karmamtr. Ses karmak yle dursun, genellikle bunlar kutsal bilmi ve gz kapal izlemitir. Bir tek insanmz azn ap da, "Tanr neden baz kavimleri stn klsn bazlarn klmasn? Neden Yahudi peygamberlerin iddia ettii gibi srail oullarn kendi z kavmi bilsin ya da Muhammed'in syledii gibi, Araplar kendi z evlatlar addetsin de Trk felaket kayna ilan etsin?" eklinde bir eyler dememitir. Tanr'nn bylesine adaletsiz bir keyfilie ynelmi olamayacan hesaplamamtr. Bundan dolaydr ki, A r a p eriats ile birlik olup slamn Trk aleyhtar hkmlerini savunmutur. Her ne kadar slamn eitlik dini olduunu ve Mslman kavimler arasnda ayrm yapmadn syleyenler olsa da, Muhammed'in Arap lehine koyduu Kur'an ayetlerini ve hadisleri inkr etmeden Arap stnln gidermenin mmkn olmadn dnmek istememilerdir, nk bunu dnmenin slam inkr anlamna geleceini bilmilerdir. 1) Arapla Birlik Olup Tiik Aleyhtar Hkmleri Savunanlar Kr'an'da. ad geen Ye'cc ve Me'cc halknn Trkler olduu "inancnn" kklemesinde Trk eriatsnn da katks bulunduuna biraz yukarda deinmi ve birka rnek olmak zere 14. yzyl yazarlarndan Ahmed'nin skendernme'sinden, Asm Efendi'nin Okyanus adl yaptndan ve Ahter Mustafa Efendi'nin AhtenKebir adl kitabndan rnekler vermitik. Sylemeye gerek yoktur ki, Ahmed ya da Asm Efendi ve Ahter Mustafa gibi kiiler ve benzerleri, hep eriat eitiminden gemi ve ou Osmanl medresesinden yetime kimseler olup, Arap bilginlerin kitaplaryla yorulmulardr. Beyinleri eriat bilgileriyle ykanm bulunduundan, slamn Trk aleyhindeki verilerini savunmakta

99

saknca grmemilerdir. Onlar gibi Trk toplumunun "aydn" diye kabul etlii nice insanlar ve nihayet halk ynlar da bu verilerle har neir olmulardr. Bundan dolaydr ki, Muhammed'in ve ondan mlhem olarak Arap yorumunun Trk sayd Ye'cc ve Me'cuc rk hakkndaki grleri "Arap ilminin bu cahilane herzeleri, yzyllarca Trk medreselerinde Trk Talebe-i ulmuna, dini birer gerek eklinde gsterilmitir. Fakat bu liir medrese eiliminden gemeyenler dahi bugn benzeri nitelikteki grlere ynelmilerdir. 2) Arab Tiirk Aleyhtarln Mazur Grmeye alanlar Arabn Tiirke kar 1 400 yl boyunca srdregeldii snrsz ve insafsz iftiralarn, yalanlarn ve dmanlklarn mazur gstermeye alanlarmzn mant udur: "Nasl ki egemenliimiz altnda yaam olan Yunanllar, Bulgarlar ya da Srplar aleyhimizde kt eyler sylemi iseler, Araplarn da sylemi olmas doaldr. Biz Araplarn egemenlii altnda kalmadmz halde kara kediye 'Arap kedi', kark ie 'Arap sa' ya da 'fotoraflarn negatifine' 'Arap' deriz; ataszlerimiz arasnda da 'ne am'n ekeri, e Arab yz' eklindeki szler yer almtr." 6 6 Tpk devenin hgc misali, bu mantn neresi dorudur diye sormak gerekir. nk bir kere milletlerin eitli nedenlerle birbirleri aleyhinde sz sylemeleri, birbirlerini ktlemeleri adeta tarihi bir gelenektir. ngilizler Franszlar "frog" (kurbaa) diye arrlar, kurbaa aya yiyorlar diye; buna karlk Franszlar da ngilizleri "rozbif" diye kk drmeye alrlar, kanl ya da az pimi et yiyorlar diye. Fakat sz konusu ettiimiz sorun, Araplarn Trkler ya da Trklerin Araplar iin syledikleri kt szlerden ziyade, bu szlerin ierii, nitelii ve ulusal ya da uluslararas ktlkler ve davranlar itibariyle yaratt sonulardr. Arap aleyhtarl niteliinde Trk ataszleri ya da kltmeleri yznden Arap milleti ne benliini yi65 Daimend. ge, s.l 17 vd. 66 Bu hususla Bkz. T a r i h Profesr C o k u n ok'u Aramzdan Ayrlanlar b a l y l a Ankara Hukuk Fakltesi tarafndan yaymlanan Prof. Dr. Osa Herki'ye Armaan kitab. 1977. s . X X V . XXVI.

100

tirmi, ne de manen ve maddeten kmtr. Halkmzn aznda dolaan, ykardaki deyimleri ve tanmlamalar Trkn Arap milleti aleyhinde ktlkler ve cinayetler iledii eklinde anlamak glntr. te yandan Arabn ya da Trkn karlkl olarak birbirlerine sa-vurduklar szler ayn arlkta ve ykclkta deildir. nk Arabn sylediklerinin gerisinde, kendisini peygamber diye kabul ettiren Muhammed durmaktadr. Bu itibarla Trkn aznda geveledii szler ve rnein "Ne Arabn yz, ne de am'n ekeri" eklindeki kltmeler ile Arabn Trk aleyhinde syledii "Utruk al-Turka m tarakka in ahabbka va'in gadibka katalka" (Tiirke yanama, nk seni severse seni yer, sevmezse gebertir) eklindeki konumas arasnda derece ve arlk bakmndan fark vardr. Zira Arabn bu kltmelerinin Muhammed'e inen kkeni okluu kabul edilir. Yine bunun gibi, Trkn kara kediye "Arap kedi" ya da fotoraflarn negatifine "Arap" demesi ile Araplarn Trk "yayvan suratl, kk gzl, insafla felaket getirici rk" eklinde tanmlamasn ayn ayarda tutmak insafszlk olur, iink Arabn aznda yer alan bu szlerin asl Muhammed'den kmtr. Etkisi ve yaratt olumsuz sonular bakmndan hi kukusuz Trkn syledikleriyle kyaslanmayacak kadar ykc sonular yaratmtr. Baka bir deyimle, Trkn Arap aleyhindeki " szleri nedeniyle Arabn ulusal yaamlarnda ya da milliyeti karlarnda,, geleneklerinde olumsuzluk domamtr. Oysa ki, Arabn Trk aleyhtar szleri, "Tanr ve peygamber azndan kmtr" inancyla kutsal bir nitelik tamtr. Bu bakmdan sadece kk dirtc szler deil, ayn zamanda Trkn milliliine, benliine, diline ve her eyine lm damgas vuran bir deer tamtr. Bu tr slami hkmler ve inanlar ierisinde Trk, benliini, dilini ve her eyini ihmal etmi, kendi ulusal karlarndan ziyade, ou kez bunlara ters den slami karlar iin her eyini f e d a etmitir. Arap, T a n n ' d a n ve Muhammed'den geldiini sand Trk aleyhtar hkmlere sarlarak Trk "korkutucu", "ldrc", "uygarlk sndrc" vs. eklindeki tanmlamalarla kalmayp, Trk, tarihte hibir milletin yapmad ktlklerle arkadan vurmaya almtr.

101

te yandan Arabn Trk dmanln, Yunanl, Bulgar ya da Srp gibi milletlerin Trk hakknda syledikleriyle kyaslayp mazur klmak gerekten abestir. nk bir kere bu milletler 500 yla yakn bir sre boyunca Trk egemenlii altnda kalmlardr ve boyunduruk altnda yaayan her millet gibi doal olarak bu tr hn karmalara ynelmilerdir. Besledikleri dmanl, Tanr'dan gelme diye sanlan Trk aleyhtar hkmlere deil, igal dneminin ac hatralarna dayatmlardr. Oysa ki, Arabn Trk dmanl, Trk egemenlii altna girmeden nce, hem de ok nce balamtr ve stelik de kaynan Tanr'dan ve "peygamberden" geldii kabul edilen inanlarda bulmu olarak. Btn bu hususlar ilerdeki sayfalarda kantlayc verilerle ele alacaz. Muhammed'in Trkler Lehinde Konutuunu Sananlar ve Savunanlar slamn ve zellikle Muhammed'in ilk eletiricilerinden biri olan lb al-Rvandi67 (9. yzyl ortalarnda ld), sadece serbest dnce insan olduu iin deil, biraz da Seluk sultanlarna yaranmak iin, slamn Trkler sayesinde zaferler kazanacana dair grler savunmutur. Rahat al-udur adl bir yazsnda Eb Hanife'nin Kabe'yi ziyareti srasnda, "Ey Tanrm, eer itihad'm doru ise ona (Tiirke) gii ver" diye yalvard srada Kabe'den ykselen bir sesin, "Evet sen gerei syledin ve senin mezhebin, kl Trklerin elinde bulunduu sre boyunca yaayacaktr" dediini anlatr. 6 8 Eski ve yeni Trk yazarlar arasnda da Tanr'nn ve Muhammed'in Trkleri vc szler sylediini savunanlar ve eriatn Trkleri kltc hkmlerini geersiz klmaya alanlar kmam deildir. 11.-12. yzylda Trk dilini Arapann basksndan kurtarmak ve Trk benliine kavuturmak amacyla olumlu yorumlara ynelen Kagarl Mahmud ve daha sonra 17.-18. yzylda Tanr'nn Arap kavmi yerine Trkleri slamn bana geirme planlarndan sz eden
67 lb al-Rvand, Kitb al-dmi adl kitabnda Kuran'm eitli ksmlarn. Kitab al-zumurruz adl y a p l n d a da M u h a m m e d ' i sert bir ekilde eletirir. 68 Bkz. al-Rvand ( M u h a m m e d bn al-). Rahat al-udur, Ed. M u h a m m e d !qbal, L o n do, 1921. s. 17-18.

3)

102

Vni Mehmed Efendi ve nihayet 20. yzylda bu grleri daha da pekletirerek savunan smail Hami Danimend gibi saylan pek az rnekleri belirtmek mmkndr. Hepsi de Tiirk rk bakmndan zillet saydklar eriat hkmlerine kar tepki gstermiler ve bunlarn Arap ve Acem yazarlar ya da Yahudiler tarafndan uydurulmu eyler olduunu ileri srmlerdir. slamn Trkler aleyhine deil, aksine Trkler lehine hkmler getirdiini ve Muhammed'in Araplardan ok ektiini ve bu nedenle Tanr'nn Araplar tehdit edici hkmler indirdiini ve Arap kavmini, slamn bana Trkleri getirme tehdidiyle korkutmak istediini sylemilerdir. ne srdkleri hkmler arasnda, "Trkler llimedike siz de onlara ilimeyiniz" ya da "Tanr'nn ihsanlarn milletimin (Araplarn) elinden en evvel Trkler alacaktr" ya da "Hafzlk on ksma blnmtr, dokuzu Trklerde ve yanlz biri dier milletlerdedir" eklinde olanlar yannda, bu temay destekleyen Kur'an ayetleri yer alr. Ne var ki, bunu yaparlarken Sisifus misali beyhude bir ie giritiklerini fark edememiler ve Trkn lehine olmak zere sunduklar hkmlerin, aslnda Arap karlarna ynelik eyler olduunu bilememiler ya da bilmez grnmlerdir. yle ki: lerdeki blmlerde ayrca belirteceimiz zere bundan 1 000 yl kadar nce Kagarl Mahmud, Divan-ii Lgat-iy-Trk adl yaptnda Tanr'nn Trk ulusunu kendi ordusu olarak setiini ve "Bir ulusa kzarsam Trkleri o ulus zerine musallat klarm" dediini ve Trkeyi stn bir dil haline getirmek zere de, "Trk dilini reniniz, nk onlar iin zun srecek bir egemenlik vardr" emrini verdiini ve bu dncelerini Muhammed'in azyla belirttiini syler ve kaynaklar verir. O tarihten bu yana bu tema, eitli kalemlerde ve eitli ekillerde ilenmi ve slamn Trkleri ycelttii sylenmitir. rnein Tanr'nn "Trkler size ilimedike siz de Trklere ilimeyiniz" ya da "Hafzlk on ksma blnmtr, dokuzu Trklerde ve yalnz biri dier milletlerdedir" eklinde konutuu ve Trkleri Araplarn yerine olmak zere slamn bana geireceini aklad ve bu konuda da "Milletimin mlkn ve Allah'n ona olan ihsanlarn, onun elinden e evvel Kantn nesli alacaktr" eklinde konutuunu ve Kantur adnn, Trk rknn atas anlamna geldii belirtilmitir.

103

1685 ylnda Brsa'da vefat eden Vni Mehmed Efendi (ki, Osmanl bilim tarihinde Trk milliyetinin ilk savunucularndan saylr) verilecek rneklerden biridir. A reli s l-Kr' ve nefis iil-Furkaan adl yaptnda, Kur'an'daki Ye'cc ve Me'cc konusundaki Arap yorumlamasn yalanlayp "Zulkarney'in" skender deil, Ouz Han okluunu ve Muhammed'in Trkler lehine baz hadisler braktn ileri srmtr. 6 9 Vni Efendi'nin bu grlerine gre Tanr, Kur'an 'daki "tehdit" ayetleriyle Arap kavmini, Araplkla rki ilgisi bulunmayan bir milleti slamn bana getirmekle tehdit etmitir ve ite bu millet Trklerdir. Yazara gre slamiyet Arabistan'da domu ve Kur'an Arapa tebli olunmu ve Peygamber Arap kavminden, (kavminin bedevisinden de, medenisinden de) ok eziyet ekmitir. Bundan dolaydr ki, Tanr Araplara eitli vesilelerle atm ve onlar cezalandrmtr: K. 9 Tevbe Sresi'nin 81, 82. ayetlerinde Tebk seferine katlmayan mnafk Araplar azarlamtr. Ayn surenin 98. ayetinde Arap kavminin medenisini ve bedevisini de itaatsizlikle, kfirlikle, mnafklkla sulamtr. Ve yine K. 5 Mide Suresi, ayet 54; K. 9 Tevbe Suresi, ayet 39; K. 47 Muhammed Suresi, ayet 40; K. 48 Fetih Suresi, ayet 16 ve K. 70 Meric Suresi, ayet 35-44'te de Araplarn putataparla bal olmalar, savalara katlmaktan kanmalar, sadaka ve zekt yolu ile fukaraya zekt ve yardmda bulunmamalar, kfr ve mriklikte srar etmeleri halinde ceza olarak slamn bandan atlacaklarn ve Arap kavmi yerine slamn bana Araplkla ilgisi olmayan bir baka milletin getirileceini belirtmitir. Her ne kadar bu szn ettii milletin adm Kur'an'da bildirmemi ise de, niteliklerini ortaya koymutur. Bu millet, Araba benzemeyen, rk ve milliyeti itibariyle Arapla ilgisi olmayan bir millettir. Araplarla ilknce savaacak ve sonra Mslman olacaktr. Ve Araplardan daha hayrl bir millettir, yreklilik ve cesaret sahibidir; cengaverliini hak yoluna hasredip cihata kacaktr; imanna dil uzatacak
69 Bcvazd Kitapl. No.67: zellikle bkz. e . l , s.128-138. Vni E f e n d i n i n bu yaptdaki fikirleri smail Han Danimcd, Tiirk Irk Niin Mslman Olmutur'! adl kitabnda (Okat Y a y n l a n . stanbul. 1959) ilemitir.

104

kfirlerden ve mnafklardan ylmayacaktr; Arabn yerine geecek olan bu millet hayrat (sevap) ve hasenat (gzel ileri) sevecek, dindarlarna kar alakgnll ve kfirlere kar heybetli olacaktr. Ve ite bu millet, Trk milletidir. 70 Vni Efendinin 17. yzylda belirttii bu grleri, 20. yzylda smail Ham Danimend, Trk Irk Nii Mslman Olmutur? adl kitabnda tekrar ele alm ve gelitirmitir. 7 1 Danimend'e gre Tanr sadece Trkleri yceltmekle kalmam, ayn zamanda Arap kavminin dmanlklarna kar da korumutur ve bunun byle olduu, Suyut, Taber, Eb Davd, Bagav ve Yakt gibi kaynaklarda mevcut Trkler lehindeki hadislerden anlalmaktadr. rnein Suyut'nin El-Cmi iil-Kebr'\nde yer alan hadiste, "Trklere ilimedike siz de onlara ilimeyiniz" denmitir. Buna benzer bir hadis Taber'nin M e'cem l-Kebr ve Mu'cem iil-evsat adl yaptnda da vardr. Bunun gibi Ykut-i Hamev'nin Mu'cem iilBiilda'da "Trkler size ilimedike siz de onlarla mtareke halinde kalnz" diye hadis vardr. Yazar ayrca Eb Davud'un Kitbu-Siinen adl yaptnda ve Huseyn l-Bagav'nin Mesbil s-Siinne adl kitabnda "ki camiay kkrtmaynz; Trklerle Habeliler size ilimedike siz de onlara ilimeyiniz" eklindeki hadis yannda Taber'nin bn Mes'd'a atfen verdii u hadisi nakleder: "Trkler size ilimedike siz de onlara ilimeyiniz; iinkii milletimin mlkn ve Allah'n ona olan ihsanlarn onm elinden en evvel Kantara nesli alacaktr. " Yine buna benzer bir baka hadisin "Tanrnn ihsanlarn milletimin elinden en evvel Trkler alacaklardr" eklinde Yakt'de bulunduunu hatrlattktan sonra btn bunlarn, slamda Arabn yerine Trklerin geeceine kant olduunu belirtir. Tanrnn ve "Peygamberinin" Trk milletine olan sevgisine ve tevecchne kant olmak zere de Tabe'de bulduu u hadisi gsterir: "Hafzlk on ksma ayrlmtr; dokuzu Trklerde ve yalnz biri dier milletlerdedir." Yazara gre Muhammed hafzlara byk nem vermi olduundan, bu kadar nemli sayd meziyeti hemen tm olarak Trklere izafe etmekle Trk rkna kar tevecchn ortaya koymutur.
70 Bkz. Vni M e h m e d Efendi, agc. e . i . s.249-251: D a n i m e n d . age. s. 128-138. 71 smail H a m D a n i m e n d . Tiirk Irk Niin MiisHiman Olmutur'!. Okal Y a y n l a n , stanbul. 1959.

105

Ve Trk rkna ylesine sevgi beslemitir ki, bu sevgisini, Trk adrlarnda ittifaka girmekle kantlamtr. Bunu dorulayan bir hadisin; "... (Peygamber) Ramazan' ilk a rinde i'tikf buyurdu. Sonra orta arinde kopuunun nne lasir bulunan bir Tiirk adrnda i'tikf a girdi..." Eb Said'den revayeten Mslim'de, ayrca Kmil Miras'm Trkeye evirdii Sahh-i Buhar Muhtasar Tecrid-i Sarh'inde bulunduunu syler. 7 2 Yukardaki grler, Trk lehine olumlu baz sonulara erimek isteyen yazarlarmzn dinsel abalarndan baz rneklerdir. Hi kukusuz iyi niyetlere dayal olmakla beraber gerici evrelerin saldrlarna hedef olabilecek niteliktedir. Nitekim kendilerine malzeme yaptklar hadisler, gemite olduu gibi bugn de "dayana zayf" hkmler olarak ciddiye alnmam ya da "iinde Trk szc bulunan hadislerin tamam uydurmadr" eklindeki itirazlara konu tekil etmitir. Hi kukusuz bu itirazlara, bir de Araplar ikaz maksadyla sylenmi szlerin Trkler lehine tahrif edilmi ekilleri olduunu da eklemek isteyenler kabilecektir. nk dikkat edilecek olursa Vni Mehmed Efendi'nin ya da Danimend'in belirttikleri, "Trkler size iliedike siz de onlara ilimeyin" eklindeki hadis Muhammed'in Trkler aleyhine olmak zere syledii kabul edilen, "Trkler size iliedike siz de onlara ilimeyin; nk sizi severlerse yerler, sevmezlerse ldrrler" eklindeki hadisin sadece ilk ksmdr ve Suyut, Yakt, Ab DavCd, al-Taber vs. gibi ayn kaynaklardan kmadr. te yandan Muhammed'in Trk ycelttiini ve slamn bana getirmek istediini syleyen bu yazarlarmz, bu ayn Muhammed'in, "Araplar sevmek ve stn bilmek" gereini slamn adeta art haline getirdiini ve halifelii Kureyli Araba tahsis ettiini ve iinden kt Arap rkn yceltmeyi fazilet bildiini unutur grnmlerdir. stelik Araplara kar Trk tehdit arac, korkutucu eklinde kullanm olmasn sanki Trkler iin vnlecek bir eymi gibi kabul etmilerdir.

72 fbid. s. 139-146.

106

unu kabul etmek gerekir ki, slamn znde Trke kar dmanlk olmadn ya da tefsir ilminde Trklerin "insanlk dman bir canavar srs" eklinde tanmlanmasnn ve iftiralara uramasnn sadece Arap, Acem ya da Yahudi yorumcularn marifeti bulunduunu iddia etmek ve bu iddialar eriat malzemesiyle ispata almak beyhudedir. nk eriat iin, bunlar ok daha etkili eriat malzemesiyle rtmek hi de zor deildir. Zira unutmamak kouldur ki, eriatya kar hibir zaman eriat mant ve verileriyle savamamak gerekir. Ona kar kullanlmas gereken tek silah akl silahdr; aklclktr. Yani akla ters den din hkmlerini, velev ki Tanr'dan ya da Muhammed'den geldii iddia edilsin, yok saymaktr. Bu yaplacak olursa Tevrat'n Yahudileri stn ve Tanr'nn sekin kavmi olarak gsteren hkmlerini ya da eriatn Arap lehine olmak zere sevk ettii benzeri yceltmelerini ya da Trk kk dren ya da stn bilen hkmlerini "akla aykr ve Tanr'u ycelii fikriyle badamaz" sayarak ayn sepete atp bir kenara ayrmak kolaylar. Bylece din denilen kurulu, milletleri birbirine dman klmaktan ya da kendi benliklerine ve gzel geleneklerine, dillerine vs. sahip kma olasln kurutmaktan uzaklatrlm olur.

II)YZYILLAR GERSNDE BRKEN TRK DMANLIININ YARATTII LK EYLEMLER VE ARAP LEHNE SALADII LK SONULAR Tohumlar M u h a m m e d tarafndan atlan Trk dmanl siyasetinin, yzyllar ierisinde, Araba kazandrd eyler tahmin edilemeyecek kadar oktur. Bir kere Arabi, "Trklerle savamadka hkm gn gelmi olmayacaktr" eklindeki din emrine uyarak, daha ilk balarda, Orta Asya'lara kadar uzanp fetihler yapmak, imparatorluklar kurmak, zenginliklere kavumak ve Trklere (ve dier milletlere, rnein Acemlere vs.) kar "zafeier"le vnebilecei bir tarih yaratmak olanan hazrlamtr.

107

Gerekten de Arap ordularnn Trklere kar savalaryla dolu bu ilk dnem, islam tarihinin en nemli bir dnemi saylr. Ve inkr edilemez ki, slam tarihi eitiminden geen Mslman Arap, ne kadar "milli" duygularla gururlanr ve kendi ecdadna kar iftihar duyarsa, Mslman Trk de aksine o kadar millilikten yoksun ve eski gemiine ve ecdadna kar yabanc kalr. kincisi, bu ayn siyaset, Arap iin eriattan doma her trl ilkelliklerinin ve geriliklerinin sorumluluunu Trke ykleyebilmesi ve aalk duygularnn ya da kskanlklarnn acsn karabilmesi yolunu amtr. Sylemeye gerek yoktur ki, bu bakmdan da Arap iin ne kadar yararl olmu ise Trkn benlii ve karakteri iin de o kadar ykc olmutur. Basit bir rnek vermek gerekirse: lerde de greceimiz gibi, hrszlk ve ehvet dknl gibi ktlkler, Arabn Trke kar tarih boyunca en ok yaktrd eyler olmutur. Oysa ki, Arap tarihi ve Arap karakteriyle megul olanlarn genellikle belirttikleri husus udur ki, "hrszlk", "yalanclk", "ehvet" vs. gibi nitelikler, l Arabnn tabiatnda "et ile kemik" kadar birbirine yapk huylardr. Kur'an hkmlerinde ve Muhammed'in szlerinde dahi tanmn bulan bu karakter, l Arabnn zellii olarak daha sonraki yzyllarda, nl Mslman bilginlerin kaleminde de ele alnmtr. rnein bn Haldun. Mukaddime adl yaptnda, usta bir sosyolog gzyle Arap karakterini incelerken, "hrsz ve talan ruhlu", "kaba ve hain", "ayan bast yeri harabeye eviren", "kanun ve hukuk duygusundan yoksun", "toplum dzeni duygusuna yabanc", "otorite tanmaz ve anarik ruhlu", "uygarlk dman" ve bu nedenle "insan iradesi mahsul olan kanunlarla deil, ancak gkten inme korkutucu emirlerle idare edilebilen yaratk" tanmlarn ortaya koymutur. 7 - 1 Her ne kadar Kur'an'da ve hadislerde Tanrnn Araplar stn bir ulus olarak yarattn, onlar kendisine, "kendi mmeti olarak setii' ni, peygamberini onlar arasndan kardn, onlarn dilini ye tuttuunu, Mslmanlar arasnda dahi onlarn en iistn yeri bulunduunu gsterir hkmler varsa da ve yine her ne kadar yzyllar ierisinde, Mslman
73 bn Haldun'un Araplarla ilgili grleri iit bkz. bn Klaldun. The Muqaddimuh; An Introduction to History, ngilizce eviri Franz Rosenthal, New York. 1953, 3 cilt, yukardaki hususlar iin bkz. c . l , s.302-306.

108

yazar ve dnrlerin byk ounluu, bu yukardaki hkmlerden ve deerlendirmelerden esinlenerek Arabi vgye konu yapmlar ve yceltmilerse de, Arabn aleyhine saylabilecek ve yukarya naklen aldmz esaslar ve deerlendirmeler Arap karakterinin bilinalt alanlarnda yer etmekten geri kalmamtr. Bu ise ona tm ycelik duygularna karn, aalk kompleksi vermitir. Bu aalk kompleksinin acsn da, kendisi iin sarf edilmi bu olumsuz deerlemeleri bakalarna ve zellikle Trke yamamak suretiyle karmak istemi (ki, .bu kitapta bunlar da zetleyeceiz) ve bu yoldan mutluluk ve kendi kendisine kar rahatlk duyar olmutur.

A) Trk-Arap Savalarnn lk Anlar ve Arabn Trke Kar lk Nefretleri eriat eitiminden geen kafalarn Trk aleyhtarl duygularyla ykanmasn salayan ilk bilgiler, 1 300 yl nce Arapla tarafndan Trklere kar alan sava hikayeleriyle ilenir ve beyinlere yerletirilir. Kendilerini Tanr emri gereince slam yaymak ve bunun iin de savalar yapmakla grevli sanan Araplar, u ya da bu suretle eitli uluslarla ve rnein ranllarla, Trklerle temasa gelmilerdir. slam lkelerindeki din okullarnda ya da camilerde okutulan ve retilen slam tarihi, genellikle bu savalarn ve dolaysyla Arap ordularnn bu "kahramanlklarnn hikayeleriyle doludur. slam henz benimsemeden nce Trklerin Arap ordularyla temaslar ve atmalar ok olmutur. Bu savalar srasnda tabii yenilgiler ve baarlar her iki taraf iin de sz konusudur. 1) Yezicl ll'ye Gelinceye Dek Trklere Kar "Cihat" Araplar in Kutsal Grevdir Daha yukarda belirttiimiz gibi, Muhammed'in, "...Trklere kar zaferler kazanlmadka hkm gn gelmi olmayacaktr" eklindeki szleri, Arap ftuhatn Orta Asya'nn zengin blgelerine gtrmek amacyla sylenmitir. Bundan dolaydr ki, Trklere kar sava (cihat) Araplar bakmndan zel bir anlam tamtr. Yezd 'bn alMuhallab'a (Mlelleb, 630-701) gelinceye dek Arap ftuhatnn en kutsal amalarndan biri de Trklere kar cihat fikri olmutur.

109

Bilindii gibi Arap ordularnn Trklerle karlamas, Horasan, Maverannehir ve Toharistan blgelerinde olmutur. lk atmann 642 ylnda cereyan eden Nihavend S a v a n d a n ve ran'n Arap ordular tarafndan fethinden sonra Sasani hkmdar III. Yezducerd'in Trk hakanndan ve Fergana ve Sogd halklarndan yardm istemesi ve bu istek gereince bu kuvvetlerin Belh blgelerini geri almalar, fakat Arap nc kuvvetleri kumandam Ahnef b. Kays tarafndan geri ekilmeye zorlanmalar srasnda vuku bulmutur. Arap tarihilerin anlatna gre, Trkler Arap ordularna kar ancak 20 yl kadar direnebilmiler ve nihayet Hicri 199 (Miladi 737) ylnda kesin olarak yenilgiye urayp dalmlardr. Btn bu olanlar nakleden Arap kaynaklarndan rendiimize gre, Trk yenilgilerinde, Horasan valiliine tayin edilen Abdullah b. Hzm'n ve olu Musa'nn byk rol olmu ve zellikle Musa, Hicret'in 85. ylnda Trkler, Tibetliler ve Eftalitlerden oluan byk bir orduyu malup ederek haraca balamtr. Ayn kaynaklar Irak valisi Haccc b. Y s u f u n ve onun Asya seferine memur ettii al-Muhallab'n (Mhelleb b. Eb Sufra) Kirman'daki isyanlar bastrdktan sonra Merv'e gelmesini ve olu Yezd'in Fergana, Hrezm ve Badgs'e kar yapt seferleri ve Maverannehir'in gerek fatihi Kuteybe b. Mslim'in Trklere kar "byk zaferler" saladn uzun uzun anlatrlar. Hele Yezd II'nin Trk hakan Su-lu ile 716-718 yllar arasndaki atmalar ve onu yenilgiye uratmas ya da Esed b. Abdullah'n 736 ylnda Su-lu'yu feci bir ekilde hezimete uratmas ya da Halife Hin b. Abdlmelik'in Hazarlara ya da Abdlmelik'in drdnc olu Him'm Horasan Trklerine kar savalar ve daha niceleri Arap tarihilerinin byk bir zevkle anlatr olduklar tarih olaylarn oluturur. 7 4
74 Horasan'n Araplar tarafndan fethi ve bu blgelerdeki .Arap egemenliinin ilk dnemleri iin en yetkili kalem, hi kukusuz Abu'l Hasan Ali bn M u h a m m a d alMed'inrdir (H. 135-225/M. 752-839). Kirb Futh Horasan adl yapt, Arap ftuhat zamanndaki Orta Asya tarihinin en nemli kayna saylr. Tabari'nin daha sonralar Horasan ve Orta Asya konusunda yazd yaptlar bu kitaptan yararlanlmak suretiyle hazrlanmtr. K e z a bn Ethem, ki al-Med'in'nin adadr, Kitb al Futh'unu da ondan esinlenerek yazmtr. al-Belzuri (lm 279/892) bu alanda dier nl bir otoritedir. Bu dnemin baz yeni malzemeleri ve Arap ordularnn Sasani lkesine

110

Bu Arap saldrlar daha uzun sre bylece gidecektir. Trke kar sava gerei Arabn sanki bilinaltnda yaatt bir din kural olmutur artk. Trk yenilgilere uratmaktan baka dncesi ve kazand savalar en byk zaferler eklinde kullanmaktan baka elencesi yoktur. Bu zaferleri alabildiine smrecek ve smrrken de ruhundaki Trk dmanlklarn gelitirecektir. 10. yzylda Halife al-Muti'lilah tarafndan Trklere kar giriilen savalarn yksn Arap tarihilerinin azndan dinlemek pek elencelidir 7 -" 1 2) Trklere Kar Elde Edilen lk Arap Zaferlerinin Smiirii Arac Yaplmas Arap milliyetisi, Arapllk duygularn glendirmek ve uzun yzyllar Trk boyunduruu altnda yaam bulunan Arabn Trke kar aalk duygularn silebilmek iin o dnemlere ait tarih olaylarn Arabn lehine ve Trkn aleyhine olacak biime dntrmeyi ve gya slam tarihi okutuyorum diye bu savalar srasnda Trkle ilgili olaylar tahrif etmeyi ve kendi iine gelir ekle sokmay marifet bilmitir. Ve hazin olan cihet udur ki, bizim eriat kafal insanlarmz da ayn gerekelerle, yani slam tarihinin erefli gemiini deerlendirmek amacyla o dnem olaylarm, adeta Arapla bir olup sadece slami adan, y^ani sadece Arabn gzyle grr olmulardr. nk, bizim eriatmz ve slama saplanm, onunla yorulmu insanmz kendi atalarnn o dnemlerdeki tarihini ve yaamn hibir
yaptklar aknlar hakkndaki bilgileri onun yaptlarnda bulmak mmkndr. Yakub'nin tarihi, bir baka nemli kaynaktr. Btn bu hususlarda zellikle bkz. Taber (Ab Ca'far M u h a m m a d b.Carir-); Tarl al-Rusul va'l-Mulk, ed. M.J. de Goeje, Leiden, 1879-1898, c . l , s.2680 vd s.2890 vd.; bn el-Esr (izz al-Dn), al-Kmilfi'lTarih, ed. C.J. Tornberg, Beyrut, 1965, c.3, s. 131 vd.; Yakubi (Ahmad b. Ab Ya'kb b. Ca'far); Tarih, ed. M. Th. Houstman, Leiden, 1883, c.2, s.190 vd.; Belzur (Ab'lAbbs Ahmad b. Y a h y a - ) , Kitcb al-Buldn, ed. M.J. de Goeje, Leiden, 1866, s.390 vd. Yukardaki olaylar, bu kaynaklarn ngilizce evirilerinde b u l m a k iin Taber, Annates Quos Scripsit Abu Ja'far. at-Tabar, Edition M.J. de G o e j e . . . Leiden, 18791901, c . l 1, s.1359-1361; M.A. Shaban, Islamic History. A.D. 6 0 0 - 7 5 0 (A.H. 132); A New Interpretation, Cambridge, England, 1971, s.138 vd.; M.A. Shaban, The Abbasid Revolution, C a m b r i d g e , England, 1970, s.16, 49, 93, 99. 75 Bu yklerin bazlar iin bkz. Miskavvai. The Experience of the Nations, Ingilizceye eviren D.S. Margoliouth, Oxford, 1921, 3 cilt, Edited by H.F. A m e d r o z . Yukardaki hususlar iin bkz. c.2, s. 145.

Ill

zaman benimsememi, kendinden kabul etmemitir. slamdan nceki dnemlerde Trklere kar Arap saldrlarnn en parlak zaferlerle Arap lehine sona ermi gsterilmesi onu mahzun deil, memnun etmitir. Bu saldrlar, srf dini yaymak ve farkl inantaki insanlar slama sokmak gibi haksz bir ama nedenine dayatlsa bile, bunda haksz olan bir davran grmemitir. Aksine, bu hakszlklarn sahte bir hakllk kisvesine sokulmasn doal karlamtr. Bugn dahi Tiirk eriats, o dnemlerdeki Arap baarlarn zevkle ve Trk yenilgilerini ibretle okumaktan ve okutmaktan kanmaz. Hele Arap ftuhatnn olumasn anlatrken, Arap halifelerinin ve Arap yneticilerin adaletini ve Arap ulusunun asaletini dile getirmekten usanmaz. nk, Arap tarihileri bunun byle olduunu yazmlardr. Ve o, btn bunlar hep Arap tarihilerinin kaleminden renmitir. rnein, Halife mer'in Horasan ftuhat srasnda halka nasl "insanca" davrandn, nasl eitlik esaslarn uyguladn ve buna benzer ykleri hep onlardan okumutur. 7 6 Arap tarihinin bu dneme ait sayfalarn Arap tarihilerinden okuyanlar, Arap hayranl ierisinde kalmaktan kendilerini kurtaramazlar ve bu hayranl tek ynl bilgilerle srdrp gtrrler. Bundan dolaydr ki, ne Arap eitimcisi ve ne de Trk eriats, Halife Yezd dnemindeki Horasan Valisi Sc'd'in Trklere kar yenilgilerini aklamazlar; nk bunlar slama zararldr, slam kltc eylerdir diye dnr safa. Fakat buna karlk Arap ordularnn Trklere kar zaferlerini en geni ve en ince ynlerine varncaya dek okutmaktan geri kalmaz ve bunu slama hizmet sayar. Bunlarn, slam tarihi bilgileriyle donatlan Trk kafasn Arap karsnda ne denli aalk duygulara srklediini hesaplayamaz bizim eriat; Arap ise, bunun byle olmasn zellikle ister. rnein, nl Arap tarihisi Yakut, Mu'cam al-Buldn adl yaptnda, Hicret'in 38-45. yllarnda cereyan eden Arap-Tirk atmalaryla ilgili bilgileri, al-Belzir'den naklen veir. Halife Ali dneminde Sid ve Kikan'a alan seferleri anlatrken yle der: "Hicret'in 44. ylnda Mhelleb... Sind'e yeni bir ordu sevk etti. Kikan yaknlarnda 18 Trk atlsna rastlad (atlarn kuyruklar ve yeleleri tra edilmiti) ve bunlar pskrtt. Fakat onlarn bindikleri atlarn, ken76 Bkz. M.A. Shaba, The Abbusul.... s. 16 vd.

I 12

dininkilerden ok daha evik ve atik olduunu grmekle kendi ordusundaki tm atlarn kuyruklarn ve yelelerini ayn ekilde tra ettirdi ve bylece Mslmanlar arasnda bu gelenein yerlemesine nclk yapm oldu. ...bn Hayat'a gre bu uursuz sefer, Hicret'in 47. ylna rastlar ve o tarihte kfirler Kikan' geri aldlar." 77 Bu tarihten az sonra, Hicret'in 51. ylnda Ziyd b. Ebih, Merv'i bir ordugh haline getirmek iin Halife Muaviye'yi ikna etti ve askerlerini Merv, Herat, Tus, Nisabur ve Belh kentlerine yerletirdi. Bu tedbirlerden sonra Horasan Valisi Rebb, Ziyd el-Haris Khistan zerine yryerek Trkleri yendi. Ceyhun nehrine kadar ilerledi. 7 8 Bu olaylar anlatan yazarlarn kaleminde Trkler hep "diinan", "kfir", "yoldan km sapklar", "dinsizler" vs. gibi deyimlerle tanmlanmlardr. Arap milliyetisi ve onun yetitirdii Mslman okuyucu, bu ilk bilgilerle Trk dmanl duygularna ynelir. Trk eriats ve slam tarihini okumakla zevk duyan "Mslman Trk", slamn bu temel yaptlar ve edebiyat ile fikirsel yaantsn oluturur, beyni bunlarla ykanr ve bu ykleri okumakla mutlulua ular. Bylece ruhu ve kafas, islam ncesi TLirke kar kin ve nefret tohumlaryla dolar ve pek doal olaraktr ki, kendi rknn, Mslman olmadan nceki yaantlarn Arabn olumsuz lleriyle ve Mslman kiinin deerlendirmeleriyle renir. 3) Trklere Kar "Vahi", "Barbar" Anlamna Gelecek Deyimleri lk Kullananlar Araplcrdr Trkler iin Batllarn en ok kulland szckler, genellikle, "vahi", "barbar", "ilkel" ya da buna benzer eylerdir. Fakat Bat bu szckleri, fetihler ve talanlar yapmak iin Arap ordularnn giritii savalar nedeniyle ve ou kez Trk Arap ile kartrarak Trk hakknda kullanmtr. Hi kukusuz, Kur'a emri gereince slam dinini yaymakla kendisini grevli bilen Trkn kendi davranlarnn da rol byktr. Ancak unu hatrlamak gerekir ki, bu tr szckler ok
77 Yakut (ihab al-Dhin Ab Abdullah al-Rn al-Hamav), Mt'cam al-Buldan. Beyrut, 1955-1957, s.380; Yakut'un bu satrlar iin bkz. C. Barbier de Meynard, Diaioaire Gographique Historique et literuire de lu Perse. Extrait du M o ' j a m El-Bouldan de Yaqut, Paris, 1861, s.468, 469. 78 Taber, ge. c.2. s.84. 155: Yakub, Tarih, c.2, s.94, 258; b el-Esr. ge, c.2. s.430 vd., s.450 vd.

113

daha nceleri Araplar tarafndan Ttirke uygulanmtr. Belzur'nin Futh al-Buldan'mdan renmekteyiz ki, Hicret'in 44. ylnda Trklere kar savaan el-Mhelleb yle demitir: "Bu barbarlar, manevra giicii bakmndan bizden ne kadar stn..."19 Ne ilgintir ki, Muaviye dneminin Trkleri bu ekilde "ilkel", "barbar"80 diye nitelendiren Arap kumandanlar, manevra tekniine sahip olmak iin Trkleri taklit yoluna gitmilerdir. Nitekim el-Mhelleb, kendi ordusunda kulland atlarn kuyruklarnn balanmas usuln Trkleri takliden benimsemi ve askeri bir gelenek haline getirmitir. 4) eriat Eitiminden Gemi Arap ve Trk, Trk Dmanlnda Birleir eriat eitiminden gemi Arap milliyetisi gibi Trkn eriatsnn da lleri, ahlak ve erdem anlay, slam ncesi Trkn deer llerini ve erdemlerini takdir edecek dzeyde deildir ve olamaz. Onun lleri, slam ncesi Trkn gerek ynlerini (rnein, aklcln ve kadna verdii deeri) ortaya koyan eserlerle deil, Trk "kfir", "dinsiz", "yolundan km" vb. grmeye alm Mslman dnr ve yazarlarn yaptlaryla, kstaslaryla olumaktadr. nk onun elinin altnda, btn yzyllar boyunca slamn yetitirdii en nl kiilerin, rnein Chiz'lerin, Tevhid'lerin, Mes'd'lerin, Balh'lerin, sthr'lerin. Birn'lerin, drisflerin, Hamav'lerin, Gazali'lerin, Marvaz'lerin, Cveyn'lein ve saymakla bitmeyecek kadar ok benzerlerinin yaptlar ve onlarn Trk dmanln krkleyici abalan vardr. Kafasn ve ruhunu bunlarla doyurmaktadr. 8 1 lerideki blmlerde bu rneklerden bazlarna deineceiz.
79 Belzur (Abu'l-Abbas A h m a d b. Yahya), Kitb Ftl cl-Buldn, Ed. M.J. de Geoje, Leide, 1866; A r a p a d a n ngilizceye Philip K. Hitti tarafndan evirisi iin bkz. alBaladhuri, Kitab al-Buldan (The Origins of the Islamic State), C o l u m b i a Univ., New York, 2 cilt. Yakardaki hususlar iin bkz. e.2, s.210 vd. 80 Bir tenkitim " . . . A c a b a inliler nasl Barbar diyebi Id iler sorunu bir yana, Arapada da barbar szc y o k t u r . . . " diyor. (Bkz. ok, agy, s.30.) Sanki Trkleri kltmek maksadyla kullanlan herhangi bir szcn karl barbar o l a m a z m gibi. 81 Yine Yakut'tan naklen anlalmaktadr ki, al-lstahr, al-Meslik va'l Memlik adl kitabnda M s l m a n ordularn T r k l e r e kar saldrlarn ve Kbul'u almalarn y a k a r d a k i tarafgirlik ierisinde anlatmaktadr. Ibid, s.470

114

Sylemeye gerek yoktur ki, bu ruhla yetien Arap milliyetisi (ve tabii bizim eriatmz) slamn daha ilk dnemlerine rastlayan Arap fetihlerini ve bu fetihler srasnda Arabn giritii yama ve talan, din adna yaplyor diye yerinde ve hakl, buna karlk Trkn savunmalarn kt gzle grecektir. Arap ordularnn Trklere kar saldrlarn, Trklerden esir almalarn, Trk lkelerine kar yamalarn, "Tanr byle emretmitir" diyerekten mazur ve meru grecek, fakat Trkn kar koymalarn yerecek ve byle davrand diye bir de kendi atalarn, yukarda belirttiimiz gibi, Belzur'lerin ya da Birn'lerin ve dierlerinin azyla "kfir", "dinsiz", "yoldan km", "imansz" vs. deyimleriyle yerden yere vuracak ve lanetleyecektir. Yine bunun gibi bizim Arap ruhlu eriatmz (tpk Arap milliyetisi gibi) Tebriz ve Niabur kentlerinin Trkler tarafndan geri alnmasn "barbarlk" ve "vahet" gibi eyler olarak gstermeye alan Arap yazarlarla birlikte hayflanacak ve yine kendi ecdadna svp sayacaktr. Baka bir deyimle, Trk kentlerinin Arap ordular tarafndan fethedilmesini, yaklp yklmasn ve talan olunmasn, Trk yavrularnn ve kadnlarnn esir alnmasn "Bunlar slam seferleridir" diyerek alklayacak, buna karn Tebriz kentinin Trkler tarafndan ele geirilmesine Znet el-Mecals kitabnn nl yazar Niizhet ile birlikte alayacak ve kendi ecdadna, vaktiyle Arap saldrlarna kar koymu olmalar nedeniyle kzacak, Trkn savunma niteliindeki saldrlarn, Arap airlerle bir olup "vahet" deyimiyle yerecektir. 8 2 Ya da Horasan'n Trklerden geri alnmasn alklayacak ve muhtemelen Trklerin slam ordularna yenilmesini Reb bin Emir'in azndan zevkle dinleyecek ve Arap ordularnn zaferlerini Esad bin Musamms gibi airlerin msralarnda, onlarn azyla ifade edecktir. Hatrlatalm ki, Yakut bu olaylar vesilesiyle yle devam eder: "Fetih, Hicret'in 18. ylnda vuku buldu. Bu konuda Rebibin Emir yle dedi: 'Tm lkeyi ele geirinceye dek kentleri birbiri
82 Zinel el-Mcclis y a z a n Nzhet, 939 ylnda (Miladi) Tebriz'in Trkler tarafndan alnmasn o l d u k a byk bir mbalaa l e v a s ierisinde izah ederek Trklerin kenti yerle bir ettiklerini syler. Bu mbalaaya Yakut'un eserini eviren Barbier de M e y nard da iaret e d e r . Bkz. ge, s. 132-134, dipnot 1.

115

ardna zabt ederek dman (Trkleri) pskrttk. Mutludur o gzler ki, bizim gibi civanmerd savalarn, Trkistanl ve Kbul'lu atllar dattklarm grd.'" 8 3 Ve ite bizim insanmz Yakut'un azndan Horasan'daki Niabur kentinin yama ve harap edilmesini ve Trklerin yenilmesini ibretle renecektir. Tekrarlamakta yarar vardr ki, btn bu Arap saldrlar ve yama ve talanlar dini yaymak iin deil, din adna varlk salamak urunadr. Daha sonralar, Hicret'in 111. ylnda Ciineyd b. Abdurrahman elMurr'nin Beykend yaknlarnda Trklere kar kazand ilk zaferini ve Trk hakannn olunu esir aln ezberlemekle zevk duyacak 8 4 ya da Esed b. Abdullah'n Hicret'in 118. ylnda Trkleri feci bir malubiyete uratmas olayn ezberleyecektir. Arap milliyetisi, tpk bizim eriatmz gibi, sadece Arabn askeri baarlarn ve Ttirke kar zaferlerini deil, ayn zamanda dala o zamanlar Trke kar Arap nefretlerini ve lanetlemelerini okuyacak ve eittii insanlar da bu duygularla youracaktr. Al-Belzur'den okuyoruz ki, Arabn daha o dnemlerde yapt ey, Trke beddua etmektir; halka vaiz verenlerin azndan "Ey Tanrm, (Trklere) ait ne varsa her eyi yok et, onlarn glerini kert, zerlerine felaket yadr" szleri eksik olmazd ve bu szleri dinleyen cemaate, "hayr temenni et ki Tanr onlarn ayaklarnn altna buzlar yerletirsin ve buz zerine kayp dsnler" eklinde dua ederlerdi. 85 Buna karlk Muaviye dneminde Sind in fethine gnderilen Abdullah b. Sevvr el-Abd'in Trklere kar giritii saldrlar srasnda Trkler tarafndan yenilmesi ve bu nedenle azledilmesi olaylarna Trk ocuu, eriat eitiminden geirilmesi srasnda, iyi bir Mslman olarak hayflanacak ve Arap airlerin bu olaylar vesilesiyle Arabi ycelten, fakat Trk klten iirlerini terennm ederek yetiecektir.
83 Bilindii gibi Halife m e r z a m a n n d a Derbent'in fethine m e m u r edilenler arasnda A b d u r r a h m a n b. Rcb'a el-Bhil ve Selm b. Reb'a gibi tannm kimseler vard. Kenti a l m a k z e r e giritii sava srasnda Selmfln T r k l e r e y e n i l m i ve l m t r . S z konusu air onu vc ve Trkleri ycrici iirleriyle M s l m a n kiileri adeta byler. Bu k o n u d a bkz. Belzu, age. c.2. s.200 vd.; ayrca bkz. Taber. Tril..., c . l , s.2663; bn el-Esr. age. c.3. s.28 vd. 84 Taber. Tarih.... c.2. s. 1529; Belzu, age, c.2, s.198, 200. (429). 85 Esed'i Horasan' nasl fethettii ve halk nasl slama zorlad k o n u s u n d a bkz.

116

te bylece Arap milliyetisi ve onunla birlikte eriat eitiminden geen Trk yavrusu, slamn ve Arabn bu tek yanl tarih olaylar ve ykleriyle beslenecek, pek tabii olarak Trke (ve Trk de kendi z rkna ve ecdadna) kar dmanlk, husumet duygular ve havas ierisinde yorulacaktr. te bu suretle Arap milliyetisi, slam ve slam tarihini kendisine ara sayarak Trk aleyhtarl esini kendi amacna uygun ekilde ileyecek ve te yandan Trk yavrusu da eriatnn "Benim Trklm Mslmanlkla balar, ben Tiirk olmadan nce Miislmamm" uydurmalarna kurban edilecektir, bilmeyecektir ki, Arap milliyetisi, Trk aleyhtarln kendi ulusal birlii iin smrmtr, smrmektedir ve bu smrme yannda, Arapln slamn zerinde grebilmekte ve eriata ye tutabilmekte, her halkrda kendi slam ncesi yaantlar ve tarihiyle vnebilmektedir. Bu hususlar ileride yeri geldike tekrar ele alacaz. Tiirkiin Drstln "Saflk" ve Arcbn Kurnazln "Erdem" Olarak Trk Aleyhtarl ekline Sokan Zihniyet Arabn kltr eitiminde yer alan ve onun Trke kar dmanlk duygularm gelitiren kitaplarn says gerekten pek oktur. Bu aratrmamz srasnda bunlardan nihayet bazlarna yer verebildik. Bunlara ekleyeceklerimizden biri de al-Belzur'nin Kitab Futh alBuldn adl yaptdr. 8 6 ki blmden oluan bu yaptn birinci blmnn drdnc kesiminde Sasani hanedanna mensup hkmdarlarn Trklere kar giritikleri yalan ve kandrma siyaseti hikye edilir. Bu olaylar, Acemlerin Ermenistan' istila ettikleri ve henz slamn buralara yaylmad tarihlere rastlar. Anuirvan' Trk hkmdaryla ilikileri, onunla dostluk kurmak istermi gibi davranlar, bu nedenlerle onun kzyla evlenmesi, fakat trl hile ve dzenlerle Trk hkmdarlarna oyunlar oynamas ve onun hulus ve saffetinden yararlanmas, drstln ve gvenini smrmesi, buna benzer hususlar hep bu olaylarn, bu hikyelerin zn oluturur. 8 7 Bakalarn aldatmak ve bakalarna kar kurnazca davranlarda
86 Belzur. age, c.2, s.2l i vd. (Barbier de Meynard evirisi, s.469.) 87 Belzur. age. e. I. s.397-398.

5)

117

bulunmak Arabn zellikle o alarda balca zellii olduundan, Trkn drstln saflk eklinde gstermeye yarayan bu eit hikyeler, kukusuz ki Arabn iine gelmitir. . Yzyl: bn al-Mukajf'ya Gre Trkler "Vahi Hayvan " Niteliinde yzyl bilginlerinden bn a l - M u k a f f - k i al-Durrat al-Yatim adl yapt ile Un salmtr- 8 8 yaptnda eitli uluslar (ranllar, inlileri, Bizansllar, Hintlileri, Araplar, Trkleri) deer leine vurur ve kyaslar. Ona gre ranllar byk apta bilim adam yetitirmilerdir, fakat her eye ramen onlar uluslarn en aklls saymak yanltr. Zira yaratc deil, daha ziyade taklitidirler. Bizansllar, mimarlk ve geometri alanlarnda baarl olmulardr, fakat bunun dnda ortaya bir ey koymamlardr. inliler sanatkr, fakat fikir ve dnce alannda yetersizdirler. Ciddi ve derin aratrmalarda bulunma yeteneinden yoksundurlar. Hintliler ise genellikle kurnazlkta nde gelirler, hayal mahsul eylerle urarlar. Bylece ranllara, Bizansllara, inlilere ve Hintlilere baz meziyetler tanmakla beraber, bu uluslardan her birini eitli nedenlerle kmseyen ve onlar Araplara oranla aa gren al-Mukaff, Trklere kar ok insafsz bir deerlendirmeye sahiptir. Ona gre Trkler "bakalarna saldrmak iin yaratlm yrtc, vahi hayvanlardr". Bu bakmdan Afrikal zencilere denktirler; u farkla ki, zenciler "tembel ve miskin hayvanlardr". al-Mukaff'nn deerlendirmesinde Araplar, tm uluslar ierisinde "her bakmdan en stn nitelikte" bir ulustur. Her ilmi, her gerei Araplar ortaya koymulardr. yi ve faziletli davranlarn rneklerini ve "haram" ve "yasak" kurallarn onlar ortaya koymulardr. Her ey onlarn fikir ve dncelerinden domutur. "Anlay ve kavray" yeteneine en fazla onlar sahip olmulardr. 8 9
88 bnlmkaff diye de okunabilir. Kalta ve dmna adl evirisi ile tannr. 89 Al-Mukaff'nn yukadaki grlerini 10. yzyl Arap bilginlerinden,al-Tevhidnin Kiab al-Imt ve'I-Mu'unasa adl yaptnda (Kahire, 1939-1944 basm, c . l , s.70-71-73 ve c.2, s.l'da) bulmak mmkndr. Bu kitabn baz blmleri ve zellikle al-Mukaff'nn eitli milletleri deerlendiren grleriyle ilgili pasajlar Marc Berge tarafndan Fraszcaya evrilmitir. Bu hususta bkz. Marc Berg, Mrites Respectifs des Nations Selon le Kitab al-Imt Wa'l-Mu'anasa d'Ab Hayyan al-Tawhidi (m, en 414/1023), Arabica, Juin 1971, c . l 9 , Fasc. 2, s. 11-176; yukadaki hususlar iin bkz. s. 166-168.

6)

118

al-Mukaff'nn yukardaki grleri daha sonraki yzyllarda Arap bilginlerini etkilemitir. zellikle Trklerle ilgili olmak zere belirttii grler, o tarihten sonra srekli bir ekilde geliecek olan Trk aleyhtarl eilimlerine kaynaklk edecektir. Daha ileride de greceimiz gibi, 10. yzyln en nemli bilginleri, rnein al-Tevhid ve al-Marvarid ve dierleri, hep al-Mukaff'dan yararlanmak ve ou kez onun fikirlerini gelitirmek suretiyle Trk hakknda olumsuz grleri ortaya koymaktan kanmayacaklardr. al-Mukaff'nn grleriyle ilgili olarak ksaca unu sylemek gerekir ki, Araplara atfettii meziyet ve nitelikler (rnein, yaratclk ve bakalarn taklit etmemek) ne kadar yanl ve isabetsiz ise, dier uluslara (rnein, ranllara ve inlilere), zellikle Trklere yamad kusurlar ve olumsuz nitelikler de o denli temelsizdir. "Bakalarna saldrma" geleneinin o dnemler itibariyle her ulusa ve asl Araplara zg bir nitelik olduunu ve slam yaymak bahanesiyle Arap ordularnn, yamalarda bulunmak ve ganimetler toplamak zere Orta Asya'lara dek saldrmaktan geri kalmadklarn unutmu grnmektedir. Hele, Araplarn bakalarm taklit etmeden ve bakalarndan hibir ey renmeden her eyi kefettikleri ve yarattklar sav, gerekten tarihle ve bilim drstlyle badamayacak niteliktedir.

B) 9. Yzyl: T r k e Kar Arap Dmanlnn Gelimeye B a l a d Yllar Mtevekkil ve Muntasr Dnemlerinde Tiirk Aleyhtarlnn Gelimesi Trke kar A r a p aleyhtarlnn koyulamaya balad dnem Abbasi halifeleri dnemidir; nedeni de Trk elerin Badat'ta devlet ynetiminde rol o y n a m a y a balamalardr. el-Mu'tasm, Vsk ve zellikle al-Mtevekkil, al-Muntasr ve daha sonra gelen halifeler zamannda, bu aleyhtarl oluturan olaylar (ki Taber, Makdis, Ya'kub, Mes'd gibi nl tarihilerin nakilleri olarak gelmektedir), bunun byle olduunu gstermitir. 1)

119

Bilindii gibi, Me'mn'un 833 ylnda lm zerine, yerine kardei Eb shak Muhammed el-Mu'tasm unvan ile halife olmutur. Halifelie geliinde rol oynayan Trklere kar Mu'tasm byk yaknlk gstermitir. 9 0 Mu'tasm'dan sonra halifelie gelen Vsk, devlet ynetiminde Trklere daha da fazla nem verir olmu ve hatta bir kez saltanat naibi olarak bir Trk atamt. Mtevekkil ile birlikte Trklerin hkmet siyasetini tayin ve tespit yetkileri iyice artmtr. Sz konusu kaynaklarn bildirdiine gre, Mtevekkil, Arap elere gvensizlik sonucu kendisine yardmc setii bu Trk elerin ihanetine kurban gitmitir. Bu andan itibaren de devlet ynetiminin ve hkmet mekanizmasnn en nemli mevkilerini, kilit noktalarn (ister siyasi, ister adli ve ister askeri olmak zere) Trkler ele geirmilerdir. O zamanlar iktidara adeta bal bana sahip bu Trk eler, siyasi dzeni ve asayii salama konusunda fevkalade bir gayret gstermiler ve son derece etkili bir siyaset takip etmilerdir. Orduda grev alan Trk generalleri, Arap Yarmadas'ndaki karklklar ve isyanlar yattrmak amacyla oralara gnderilmilerdir. Asayii salamak ve devlet otoritesine kar gelenleri yola getirmek maksadyla, Trk generallerin bir yandan asi Arap kabilelerine ve dier yandan Ali taraftarlarna kar ok sert ve ok "merhametsizce" davrandklarn yukarda ad geen Arap tarihileri naklederler. yle anlalyor ki, Arabn Tlirke kar nefretlerinin ve husumetlerinin yeni tohumlar zellikle bu olaylar dolaysyla atlmaya balamtr. Trk gaddar, merhametsiz ve hunhar gsterme gayretleri bu kaynaktan beslenmitir. te yandan Trk elerin "ihanet" niteliine sokulan davranlarnn balangc da bu dnemlere gtrlr. Trk yardmclarna kar son derece yaknlk gsterdii sylenen Halife al-Miista'm bi'llal'm (831866) bu Trk eler tarafndan aldatld ve bitakm oyunlara getirildii Arap tarihilerinin iddialarn tekil eder. Bu iddialarda gerek paynn ne olduunu burada tartmaya gerek yoktur. Zira asl gerek olan bir ey vardr ki, o da Arap tarihilerinin bu olaylar Arap halknn hafzasna naketmi olmalardr. Bundan dolaydr ki, Arabn Trke
90 Bu konularda bkz. Yakub, Tarih. c.2; Tabe, Tarih al-Rusul..., c.3; ayrca bkz. T a b e r - B e ' a m . Chronic/tde Tabari Abu Ali Mahammud Bala'. Franszca eviri H. Z o t e n b e g . Paris, 1958. c.4. s.522; Makdis, Kirab al-Bad'vc'l Taril. Franszca evirisi Cl. Huant, Paris, 1899-1919, c.6. si 12.

120

kar dmanl al-Miista'in dneminden itibaren giderek artmaya balamtr; hem de ylesine ki, Arap dnyasnda, Trk dmanln en etkili bir ekilde dile getiren bir Arap edebiyat ve sanat (iir, ark vs.) olumutur. O dnemlerde n salm bir Arap arksnn u msralar, bu konuda bir fikir vermeye yeterlidir: "...Ey al-Burk saraynn sakinleri ve ey iktidar ve kudret sahipleri, Tanr'dan korkun ve bizlere kymayn, nk bizler ne Daylan'z ne de T r k . . . " 9 1 Daha sonralar Trk yneticilerinin Halife al-M'tazz dneminde Arap halifelerini adeta birer kukla haline getirdikleri sylenir, alMes'd'den naklen gelen u satrlar olduka anlamldr: "Trkler ayaklanyor ve devletimizi ykyorlar, ktidarlarmz sadece konuk durumunda, Saltanat ve hkmete Trkler sahip kt ve imdi, Btn dnya susmak ve boyun emek durumuna girdi..." 9 2 Trkn o dnemlerdeki bu atak tutumunu Arap tarihiler, "ihanet" olarak damgalamalardr; bu sulama Arap ataszlerine girecek kadar yaygnlamtr. Arabn Trke kar nefretlerini kamlayan bu ataszlerinin ilk rneklerine al-Suyut'nin cl-La'al al-Masnu'a adl kitabnda ya da Eb Davd'un Kitbu-Snen adl yaptnda bulmak mmkndr. 2) Trkn Fiziki Nitelikleri, Arcbn Kskanlnn Nedenleri Olur Arabn Trke kar husumetinin artmasnda sadece halifelerin Arap yerine Trk elere gven besleyip devletin nemli mevkilerine onlar yerletirmeleri, orduyu Trk elerle glendirmeleri ya da hatta Trk elerinin Arap ahaliye kar sert davranmalar deil, ayn zamanda Trkn farkl ve daha gzel bir rk olarak kabul edilmesi rol
91 Bu hususta bkz. Abu'l Farac (Eblferec), Kilcib al-Aganl Bulak. 1285, c.9, s.86 vd.; ayrca bkz. Goldziher, age. s. 140. 92 Abu'l Farac, cge, s.86 vd. Bu konularda a y r c a bkz. Yakub, Tarih, c.2, s.600 vd; Mes'd (Abu'l Hasan 'Ali b. Husayn-), Murc al-Zhab. yayn ve Fraszcaya evirisi C. Barbier de Meynard, Paris, 1861-1877: yukardaki hususlar iin bkz. c.7, s.320 vd.

121

oynamtr. Harun Reid dneminde Badat'ta saylar pek ok olan Trk kle ocuklarnn gzellikleri dillere destan olmutur. Bin bir gece masallarnda "... beyaz tenli, pembe gzel yzl, kumral sal Trk ocuu" tanm yer almtr. Btn bunlar, hi kukusuz kara tenli Arabn kskand, haset ettii eyler olmutur. Bu nedene dayal kskanln kkeni daha da gerilere, Emeviler dnemine iner. Bilindii gibi Emeviler zamannda Orta Asya'da Trk lkelerini fetheden Araplar, Trklerden kle edinme sistemini kurmulardr. Gen yataki Trk ocuklarn kle edinirler, zel olarak yetitirirler ve sonra orduda ya da ynetimin eitli yerlerinde kullanrlard. Bu ekilde yetitirilen Trk klelere memlk ad verildi. Hatta Abbasi ordusundaki Trklerin dahi kle olarak satn alndklar ve devlet ynetiminde kullanldklar sylenir. Bu hususta bilgi veren kaynaklarda Trklerden hem "Etrk" (Trkler) olarak ve hem de "memlk" (beyaz kle) diye sz edildii grlmektedir. 9 3 Grn itibariyle ve zekca yeterli saylan bu memlklar, dier klelerden daha farkl ilerde kullanlmlardr. Trk kleler, zellikle stn askeri meziyetlere sahip olarak zamanla Arap halifelerine ok yararl olmulardr. O kadar ki, halifeler Araplar yerine onlar tercih etmeye balamlardr. Trk kleler, yava yava devletin en nemli mevkilerine gelmiler ve adeta devleti yneten gler olmulardr. 9 4 Yetki bakmndan glendike bir yandan daha baarl ve dier yandan da daha "mtitehakkim" olmakla Arap elerin husumetini zerlerine ekmilerdir. Baarl olmak iin her eyden nce Arabn kskanln tahrik etmilerdir. Basral Cahiz, Halife Mtevekkilin vezirlerinden al-Feth bin Hakan'a ithaf ettii ve Trklerle ilgili olan kitabnda Trk elerinin devlet hizmetinde Araplardan nasl stn ve baarl olduklarn, onlar her hususta nasl getiklerini anlatr ve yle der: "Bylece Trkler, kan bakmndan da Mevclyle bakmndan Araplarla ve yaknlk kurmulardr. Fakat, iliki ken-

93 Yakub, Kitb ul-Bulcln. ed. M.J. de Goeje, Leide, 1892, s.256. 94 Bernard Lewis, The Arabs in History, L o n d o n , 1966, s. 149 vd.

122

dilerine zg yle bir stnlkle onlar amlardr ki, baka hibir rk, ne kadar mkemmel olursa olsun, onlar geememi, onlarn eritii bu mazhariyete eriememitir... "95 te yandan bu Trk eler fazla yetki ve gvene sahip olmak nedeniyle baz arlklara neden olmu ve zellikle Arap eler ve ahali zerinde iktidar ktye kullanma giriimleri nedeniyle de husumet kayna olmulardr. Arap halifelerin sempatisine, sevgisine fazlasyla sahip olarak devletin kilit noktalarn ele geiren Trk elerin bu imtiyazl durumlar, Araplar iin ne denli kskanlk nedeni olmusa, iktidar ve yetkilerinin zaman zaman arlklar da onlar o denli huzursuz etmi, tm bunlar Trke kar dmanlk duygularn krklemitir. Ota Asya'dan gelen Trk aknlarnn Arap lkelerine yaylmalar ve bu lkeleri ele geirmeleri, rnein Seluklularn 10. ve 11 yzylda Irak'a sahip olmalar, daha sonra Osmanllarn tm Arap lkelerini ve halklarn egemenlikleri altna almalar, slam lkelerin ; n ve bizatihi slamn ancak ve ancak Trkler tarafndan korunabileceinin anlalmas sonucu, Araplarda Trklere kar aalk duygular artmtr. te btn bu kskanlklar, aalk duygular, eziklikler, bask altnda yaamalar, kt ynetime maruz kalmalar... vb. nefret ve husumet eklindeki duygulara dnerek gelimi, yzyllar boyunca bir gibi byyerek nihayet 19. ve 20. yzyllarda Arap milliyetiliini alevlendirmitir. 3) Al-Chiz'in Deerlendirmesinde Trk Arap edebiyatnn ve Mutezile'nin en nllerinden saylan al-Chiz, Mu'tasm ve Mtevekkil dneminde hilafetin ba savunucularndan olmutur. Hilafete bal eitli elerin bar ve anlay ierisinde bulunmalarna almtr. Bu nedenle Fahr el-siidn 'ala'l-bizn ya da bunun kadar nemli k. el-'Arap va'l-Mavali adl yaptlarnda Arap olmayan Mslman (yani "mavl" diye arlan) elerin, Araplar kadar nemli olduu fikrini ilemitir. 96
95 Bkz. al-Chiz ( A b 'Osman' A m r b. Bahr-), Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, eviren R a m a z a n een, Ankara, 1967, s.42 vd. 96 Bundan dolay p e k o k Arap yazar tarafndan saldrya uramtr. r n e i n alBagdad, al-Fark bayn'l-firak adl kitabnda Chiz'e bir hayli atar.

123

O tarihlerde hilafet ordusu saflarnda yer alan Trkler aleyhinde de olumsuz bir hava esmekte olduundan, bu havay yattrmak ve ordunun eitli birlikleri arasnda kaynamay salamak maksadyla FazcVil el-Etk adl kitabnda 9 7 Trklerle ilgili kendi kiisel grleri yannda eski Araplarn Trkler lehindeki sylediklerini belirtmitir. Her ne kadar kendisi, Trkn fazilet ve meziyetlerine yer veriyormu gibi grnr ve Trkleri slam iin yararl gstermeye alrsa da, onun bu fikirleri arasnda Trk yerici izlenimler kolaylkla gze arpar. Nitekim Trklerin "Araplarla ayn nesepten olduklarna" ve "Horasanl halifelerin pek yakn akrabalar olan mevlalar" bulunduklarna, stn ve erefli kimseler olduklarna dair grler yannda, savalklar sorununa arlk verirken bu izlenimini hissettirir. zellikle Humayd b. Abcl el-Hamd'in Trkleri Haricilerle kyaslayan ve onlara stn bulan szlerini byk bir titizlikle naklederken, yapmak istedii budur. Bu tanmlamada Trk, mrnn gnlerini at zerinde geiren, insan avlamazsa vahi hayvan avlayan, gerektii zaman hayvanlarndan birinin kann emen, sadece et yiyen, hem oban, hem seyis, hem cambaz, hem baytar, hem svari olan, daima savaan, savarken geri ekilmeyen ve sava srf ganimet almak iin yapan kimsedir: "Biz, hep, vatan nimet Trklerin memleketlerinde muharebe ederken din, mezhkimiyet," hara, rklk, haremine kskanlk, eref, urunda veya evini maln savunmak iin deil, sadece gaelde etmek maksad ile muharebe ettiklerini g r d k . . . " 9 8

97 Bu kilap Cliz'in Mankb Cnd el-Hilfa ra Faz'il el-Etrk adyla y a y m l a d yaplnn ikinci ksmdr. Mutavakkil (Mtevekkil) d n e m i n d e Fath b. Hkn'a sunulmutur. Fath B. Hfk, Trk hkmdarlar ailesinin olup, Mutavakkil'in hilafeti d n e m i n d e ona vezirlik etmitir. Trke eviri iin bkz. Eb O s m a n 'Anr b. Balr el-Cliz, Hilfet Ordusunun lnkibelei Ye Trklerin Faziletleri, eviren R a m a z a n een, A n k a r a . 1967; ngilizce eviri iin bkz. C.T. Harlev, Jahiz of Basra m al-Fatl (bit Khacjai on the 'E.xploiis of tle Turks and the Arm of the Klalifae in General, Journal of the Royal Asiatic Society, Londo, 1915. s & 1-697. 98 (bid. T r k e eviri s.70; ngilizce eviri s.663. 665.

124

Bunu sylerken Trklerin fikriyatla ve iir sanatyla megul olmadn eklemekten geri k a l m a z . " Yine bunun gibi Yazid b. Mazyad'n 1 0 0 Trkler hakkndaki olumlu grnen szlerini naklederken ve rnein, "Trk... mit edilmeyecek eye kar mit beslemez... yi bilmedii eyin hibir tarafn bilmez. yi bildii hususun tamamn salam yapar. Her iini bizzat kendi yapar. i d gibidir. Hibir sonu kmayacak eyle uramaz" szlerini belirtirken Trkn yamaclna deinen satrlar ihmal etmez: "Trk yama ve gasp ile karnn doyurmay, kolayca hkmdar olmaya tercih eder. Av ve ganimetten baka hibir eyden holanmaz..."101 Yine ayn ekilde Kutayba b. Mslim'in 1 0 - Trkler hakkndaki u dncelerini aktarr: "...onlar sanat, ticaret, geometri, meyvecilik ve aa yetitirmek, bina yapmak, kanallar amak ve mal toplamakla megul olmadlar. Sadece, sava yapmak, avclk etmek, ata binmek, kahramanlarla arpmak, ganimet elde etmek(le)... megul olduklarndan ve yaratllar bu iler iin msait olduundan bunlar iyice salamlatrdlar... Bylece Yunanllarn felsefe ve ilimde, inlilerin sanatta, bedevilerin saydmz hususlarda, Sasanilerin devlet ve siyasette elde ettikleri dereceyi elde ettiler." 10 - 1 Ve ite Chiz, btn bu ve benzeri grleri naklederken ve Trklerin savalklarn, kahramanlklarn vs. iyi birer nitelik eklinde ortaya koyarken, Trkleri Araplara sevdirdii kansndadr: "...biz insanlarn arasn bulan Az'n onlar birbirlerinden uzaklatran ok'tan daha deerli olduu neticesine vardk" der. 1 0 4
99 /bul. s.71. 100 Ermenistan ve Azerbaycan valisi iken Hrn Reid tarafndan el-Vald el-ayban'ye kar gnderilmi, onu ldrp tekrar grevinin bana dnmtr. 101 Chiz, age. s . 7 4 - 7 6 102 Emevleri H o r a s a n valisi olup Trkistan Ftihi olarak tannr. 103 Chiz. ifte. s.78-84.

104 Chiz. t>e. s.93.

Btn bu satrlarda ve bunlara eklenebilecek dierlerinde yatan anlam udur ki, Trkler, her ne kadar cesur, kahraman, mert, azimli, iyi binici vs. gibi meziyetlere sahip olmakla beraber, aslnda sadece talan, ganimet almay ve srf bu maksatla savamay seven, dnmeyen ve din iin sava yapmay akl etmeyen bir millettir. Hemen belirtmek gerekir ki, bu grte olanlar, o dnemlerde sava denilen eyin temelinde esas itibariyle yama ve talan fikrinin yattndan habersiz grnmektedirler. Kafalarnn iinde sanki "Eer sava, din ya da egemenlik vs. gibi nedenlerle yaplrsa kutsaldr" eklinde bir dnce yatmaktadr. Hi kukusuz Chiz'in inand da budur. Muhtemelen kendi dneminde Arap ordularnn fetihlerini, tpk dier yazar ve dnrler gibi, srf din uruna yaplyor kansyla alklamtr. Oysa ki, din adna yapld kabul edilen o dnem savalarnn gerek amacn da yama ve talan fikri oluturmutur. ylesine ki, ele geirilen ganimetlerin nasl taksim edilecei dahi Tanr ve peygamber emirleriyle hkme balanm, Tanr'ya ve peygamberine ve ailesine paylar ayrlmtr. Kur'an ganimet paylalmas konusunda hkmler sevk etmitir. Oysa ki, mcerret ahlak anlaynda, din adna sava yapmak, ganimetler almak ile, srf yama ve talan maksadyla sava yapp ganimet almak arasnda fark yoktur. Her iki davran da ayn ekilde kt ve yerilmesi gereken bir eydir. Ne var ki, eriat ruhu ile yetimi bir kimse olarak al-Chiz ve onun gibiler, din adna yaplan savalar ve alnan yamalar "meru", fakat bunun dnda yaplanlar "gayri meru" grmeye alk olduklarndan, Trkleri de bu deer lsne vururlar. 4) "Bin Bir Gece Masallar"nda Ebedilee Tiirk Aleyhtarl Duygular Arap edebiyatnn aheserlerinden saylan Bin Bir Gece Masallar kadar Bat dnyasn etkileyen az edebiyat rnei vardr. Ve yine Bin Bir Gece Masallar kadar Trk Bat'ya kt, kaba, hain ve barbar nitelikte tantan az kaynak bulunur. 20. yzyln nl mteriklerinden Kramers, 1923 ylnda verdii bir konferansnda Bi Bir Gece Masallar'nda Trkn portresinin ne ekilde izilmi olduunu zetlemitir. Bu masallarda Trk, kaba kuvvet temsilcisi,

126

kstah, Badat sokaklarnda - s a n k i halkn efendisiymi g i b i - kibirle dolaan, Tanr'y, Tanr emirlerini ve kutsal ne varsa her eyi hakir gren bir tiptir. Halk, Trkn merhametsiz davranlarndan ylmtr, fakat her eye ramen onun zek ve idrak yoksunluuyla gizliden gizliye alay etmektedir. Zira Trk, bu masallara gre, kaba kuvvetle zek yoksunluunu nefsinde toplamtr. Bin Bir Gece Mascllar'ndan ortaya kan kan odur ki, Arabn gznde Trk, btn bu yukardaki niteliklere ve hatta daha da ktsne sahip olarak tam anlamyla kt olmaya layk bir kimsedir. 1 0 5 Uzun yllar ierisinde Bat'nn Trk hakkndaki izlenimi ite bu Bin Bir Gece Masalla/v'yla olumutur. Nitekim Kramers, sz konusu konferansnda u sonuca varr: "Filhakika Trkler, tarihin bize 'tatsz baz nefret duygularyla yaklalcbilecek uls' dersini verdii uluslardan biridir. " 1 0 6 Ve devamla: "Hatta Hollanda'da, bugn birisine, Trk gibi kfrediyor dediimiz zaman o dnemlerden kalma anlar canlanm olur hepimizde. Bundan dolaydr ki, Trklerin neden dolay uygarlk nimetlerini paylamadklarm bir nebze olsun anlarz." 1 0 7 Bat bugn dahi hl Trkler hakknda Bin Bir Gece Masallar'nn yaratt anlar ierisindedir ve hl Trk, Arabn o dnemlerde grd gzle grmekte ve deerlendirmektedir. Bin Bir Gece Masallar, -ki Bat'nn hemen her diline evrilmitirArabn Trke kar besler olduu nefret ve husumet duygularnn 9. yzyldan bu yana eitli dnemler ierisindeki ekillenmesini gsterir. Mu'tasm, Vsk, Harn Reid... vb. dnemlerindeki Arap halklarnn Trke kar dmanlk ekline giren kskanlklarnn ya da hrsz, yamac, merhametsiz vb. sulamalarnn yklerini orada bulabilirsiniz. Denilebilir ki, Bin Bir Gece Masallar, Arabn Trk aleyhtarlnn kutsal kitabdr ve Trke kar melanetinin rnekleriyle doludur. Araba zg ne kadar kt huy varsa, bunlar Bin Bir Gece
105 J.H. Kramers, "The Role of tle Turks in the History of Hither Asia", Aatecla Orientalia, Leiden, 1954, c.I, s.33-77. Yukardaki hususlar iin bkz. s.46. 106 bici. s.33. 107 tbid, s.34.

127

Masallarnda Tiirke zgymti gibi gsterilmitir. Saysz ykler arasnda "Aziz ile Azize" yksne gz atmak yeterlidir. Trkn bakn bile "tahripkr", "yamac" vs. nitelie sokan islam edebiyat, ayn rahatlkla onu "Ayan bast yeri harabeye eviren" eklinde terennm etmekten ekinmeyecektir. 1 0 8 Biraz ileride, 14. yzyl ortam ierisinde irazl Hafz'n "...Trkn ganimet tepsileriyle yapt gibi, kalbimin iini yama ederse..." eklindeki szlerine ve "yama tepsisi" geleneine deineceiz. 1 0 9

C) 10. Yzyl: Tevhidi, Mes'd, Balh, sthr vs. Gibi Kalemlerde Trkn Tanm 1) Ab Hayyan al-Tevhidi 10. yzyln nl yazarlarndan biri, Kitb al-imt Ve'l-M'aasa adl yaptn yazar Ab Hayyan al-Tevhid'dir. Bu yaptnda kendi dnemiyle daha nceki dnemlerin Mslman yazarlarnn eitli uluslar hakknda ortaya koyduklar grleri eletirir. 1 1 0 Zamannn vezirlerinden Ibn Sa'dan al-Arid'in (vezirlik sresi 372375 H.; 982-985 M.) Badat'ta etrafna toplad bilim adamlarna, "Hangi ulus daha stndr" konusunda yaptrd aratrmalar anlatr. Vezirin merak ettii husus, Araplarn dier uluslara stn olup olmadklarn renmektir. al-Tevhid ona, eitli Arap dnrlerin bu konudaki grlerini nakleder ve kendi deerlendirmelerini de ekler. al-Tevhid'ye gre, Araplarn dier uluslara her bakmdan stnlkleri sz gtrmez bir gerektir ve bu konuda al-Mukaff'nn
108 Bkz. Tlunt.sund Niglrs and A Nigll, by R.F. Brto, Prled by he Khamashastra Society, 1885. c.2, s.304. 109 Bu konuda bkz. Buton,.^, s.304, dipnot. 3. 1 10 Bu kitabn Arapa basm Ahmed Emin ve A. al-Zay taralndan Kahirc'dc 1939-1944 ve 1953 yllarnda yaymlanmtr. Bu yaptn baz blmlerinin Franszca evirisi iin bkz. Marc Berge. Ue Smrce Pour la Connaissance de la Vie Intellecuelle et Sudak c Bagldad at [Ve/.X Siecle. tez, daktilo basm, Paris, 1969, 750 sayfa: Marc Berge, Merites Respeaifs des Natums Selon le Kitab al-hnti \Va-l'nu'anasa d'Abu Hayyan al-Tawlidi, m. en 414/1023, "Arabica", Jui 1972. c.19. Fasc. 2. s.11-176. A y n c a bkz. Charles Pellat, Le Mile Basrien. Paris. 1953.

128

grlerini en doru ve isabetli grler olarak kabul etmek gerekir. Fakat, ondan da daha gereki ve tarafsz davranyormu gibi grnmek amacyla al-Tevhid, her ulusun ve her kavmin birtakm erdemlere ve buna karlk birtakm kusurlara sahip olduu noktasndan hareket eder. Ona gre, Acemlerin erdemli saylabilecek ynleri siyaset alanlarnda usta olmalar, usul ve adap kurallarna vkf bulunmalardr. Bizansllar "bilgi" ve "hikmet" sahibidirler. Hintliler, fikir ve dnce yaamlarnda baz zelliklere, ll davranlara, sabrlla, becerikli ve mahir "olma niteliklerine sahiptirler; sihirbazlkta rakip kabul etmezler. Trkler, cesur ve yiit insanlar olarak tannrlar. Araplar, enerjik, cevval ve canl bir ulusturlar; cmertlikleri, misafirperverlikleri, vefakrlklar, cesaretleri, milliyet duygusuna ve gzel konuma sanatna ve dncelerini berraklkla aa vurma yeteneine sahip bulunmalaryk tannrlar. al-Tevhid'ye gre, uluslar oluturan ve uluslara zg bu erdemler her ulusun tm kiilerinde mutlaka varsaylamaz. rnein, Acemlerde siyasi erdem ve usul, adap bilincinden yoksun pek ok insan ve snf vardr. Araplar iin de durum byledir; Araplar arasnda da bilgisi ok kt, hafifmerep, cimri ve korkak insanlar oktur. Ayn ekilde dier uluslarda da erdem ve meziyet sahibi insanlar bulunur (Bizansllarda ve ranllarda olduu gibi), elTevhid'nin anlatna gre, birok ulus iin ykselme ve alalma dnemleri olmutur ve ykselme dneminde bulunan bir ulusun dierlerini ok gerilerde brakt grlmtr; rnein Yunanllar. Tarafsz gibi grnen bu izlenimlerden sonra al-Tevhid, Araplarn stnl konusu zerinde durur ve al-Mukaff'nn grlerini srarla yineler. Fakat ona ek olarak Aapann "emsalsizliini" ele alr ve bu adan da Arap ulusunun dier uluslara stn saylmas gerektiini syler. Sadece Arap stnln savunmakla kalmaz, Araplara yneltilmi tenkitleri de rtmeye alr. Dayanak olarak kendisine Kr'cn hkmleri seer. Bu hkmlere gre Tanrnn, kzgn llerde ve kt koullar ve ilkellikler ierisinde yaamakta olan Araplarn yardmna kotuunu, onlar en yksek niteliklere, erdemlere ve uygarla kavuturduunu syler. Arap toplumunun, yoksulluk iinde dahi asil ve cmert bir toplum olduunu, bedevi yaamlarna ramen uygar kertede bulunduklarn, oysa ki ayn ilkel1 koullar ierisinde kalm dier toplumlarn bu tr

129

aamaya mazhar olamadklarn belirttikten sonra tm bu Arap baarlarn Tanr'nn inayetinde bulur. Uluslar ve kiileri zengin yapan eyin maddi varlk deil, akl ve dil zenginlii olduunu, fakat asl nemli sorunun bu verileri deerlendirmek olduunu ve ite Araplarn stnlklerinin bu noktada kendisini gsterdiini syler. 111 2) al-Marvarud'ye ve al-Ansar'ye Gre al-Tevhid'nin hocaln yapm olan Ab Hamid al-Marvarrud (lm H. 362/M. 973), Araplarn stnln savunanlarn banda gelir. Onun bu konudaki grlerini yine al-Tevhidden renmekteyiz. rnein Kitb al-mt ve 'l-Mu'cmasa adl yaptnda, al-Marvarrud'nin Arap-Acem kyaslamas yaparak Araplar ne kerte stn bulduunu anlatr." 2 Tpk al-Marvarrud gibi, 10. yzyln tannm yazarlarndan alAnsar de Araplarn stnlklerini tm gcyle savunur, akl ve zek bakmndan Araplara eit ve denk bir baka ulus olmadn, bu konularda Araplarn Acemlerden ok ileri bulunduklarn belirtir. 1 1 3 3) Ab Sleyman al-Matk al-Sgstan'ye (H. 300-375/M. 912-985) Gre Trkler, Araplardan ok Aa ve Tpk Zenciler Gibi Hayvan Niteliinde Kimselerdir 10. yzylda Badat'ta n yapm dnrlerden Ab Sleymn'n eitli uluslar hakkndaki grlerini ve deerlendirmelerini yine alTevhid'nin ad geen yaptnda bulmak mmkndr. Ab Sleymn'a gre, Yunanlnn balca erdemi, derin aratrmalar yapmak, bulular ortaya karmak, fikir ve dn alanlarnda yaptlar vermektir. Tmdengelim ve dnse! tketim yeteneklerine sahip olma bakmndan byk zellikleri vardr. Hintliler muhayyile gcne, igd yeteneklerine ve "zan" niteliklerine sahip olmakla beraber, hile ve sahtekrlkta beceriklilikle tannrlar. Acemler siyaset ilminde, uygulamasnda, usul ve adap bilmede usta ve gvenilir bir ulustur.
1 11 Yukardaki hususlar iin bkz. al-Tevhid'nin A. E m i n ve A. al-Zayn tarafndan Kahire'de y a y m l a n a n Kikb al-mt Ve'l-Mu'umasa, e.2, s.89. ingilizce eviri iin bkz. Marc Berge, Mrites Respectifs.... s. 172. 112 Bkz. al-Tevhid, ge. c . l , s.92. 113 al-Tevhid, ge, c . l , s.93.

130

Zenciler aa snf yaratklardr; zavall hayvanlara benzetilmelidirler. Trklere gelince, onlar da aynen zenciler gibi hayvan niteliinde eylerdir; u farkla ki, zenciler zayf ve zavall yaratklar kategorisine sokulabilirken, Trkler, gl vahi hayvanlara benzetilmelidir. 1 1 4 Ab Sleyman, esas itibariyle Trkleri Araplarla kyaslayarak deerlendirir ve Araplara oranla Trklerin ok aa bir ulus olduklar sonucuna varr. Ona gre Araplar, her eyden nce salam bir muhakeme gcne sahiptirler. Ve Araplar bu yetenekte klan ey, ok zengin bir dile sahip olmalar ve gramer ilminde nde gelmeleridir. T m bu alanlarda Araplarn stnl asldr. Sadece bu alanlarda deil, dier alanlarda ve hatta Trklere zg saylan hususlarda da Araplar Trklere stndrler; rnein, Trkler cesaretlilikleriyle n salmlardr. Fakat Araplar, Trklerden daha salam bir cesaret rneidirler. Trkler, bilim ve kltre ok dar lde sahip olabilmilerdir; oysa ki, Araplar mantk bilimlerinde ok ileri gitmilerdir ve bu alanlardaki stnlkleri sayesinde Trkleri ok gerilerde brakmlardr. Siyaset biliminde ve ynetimde Araplar fazla bir gelime gstermi saylamazlarsa da, yine de Trklere oranla ok ileri saylmaldrlar. 1 1 5 4) Mes'd'ye(Abu'l-Hasa 'Ali b. Husayn-) Gre Tiirk, Mthammed'in Tanmna Uygun Olarak "Yayvan Suratl", "Kiiiik Gzlii" vs. Mes'd'nin kaleminde Trk, fiziki yaps itibariyle "tknaz, bol etli, yayvan suratl, kk gzl", yani Muhammed'in sylediklerine uygun olarak ekillendirilmitir. Karakter ve manevi deerler asndan da olduka olumsuz niteliklere sokulmu, "aptal", "kaba", "hain" vs. gibi szcklerle anlatlmtr. Btn bunlar, daha nceki yzyllar boyunca Mslman yazarlarca tekrar edilegelen eylerden pek farkl deildir. Mtevekkil ve Muntasr dnemlerinde zenginletirilen bu tanmlamalar, slam edebiyatnn yaratr olduu Trk aleyhtarl temasna daha sonraki dnemler bakmndan malzeme ve kaynak iini grecektir. Her ne
114 Zenciler iin A r a p a deyim olarak. "Bala'im z'ifa" deyimini kullanrken, Trkler iin "al-Siba'al-Kavryya" szcn kullanr. 115 Ab Sleyman'n btn bu grleri iin bkz. al-Tevhid, ge, c . l , s.212; M a c Berge, ge, s. 175.

131

kadar M utile al-Zahab adl yaptnda Trklere ilikin baz grlerini aklarsa da, asl Kitb al-Tanbil va'l-rf adl yaptnda Trkleri eitli uluslarla ksaylayarak eletirir ve deerlendirir; bu deerlendirme hi de i ac bir zellik tamaz. Aksine, nyarglara dayanan bir tanmlama erevesinde kalr. Trkleri, her eyden nce Kuzey lkelerinde yaayanlar kategorisine sokarak tantr. Kuzey blgeleri insanlarnn ve halklarnn, souk ve sert bir iklim nedeniyle kaba yapl, kaba davranl, sert ve hain karakterli, kt anlayl niteliklere sahip olduklarn belirtir. Fiziki yap itibariyle beyaz tenli, mavi gzl ve kzl sal, iman yapl bu insanlarn din ve bilim bakmndan gevek ve geri kalmalarnn nedeni, scak iklimden uzakta bulunulardr. Kuzey blgelerinde yaayan bu halklar genellikle Franklar, slavlar ve onlara komu olan uluslardr. Fakat onlarn yaadklar blgelerin daha souk iklime sahip olmas nedeniyle daha kaba, daha sert ve daha az aklldrlar. Kuzeye doru kldka karakterdeki bu olumsuz nitelikler daha ok sivrilmeler gsterir. Ve alMes'd rnek olarak Trkleri gsterir: "... (Bu uluslar arasnda) Kuzeyin daha yukarlarnda yaayanlar daha aptal, daha kaba ve daha vahi (daha insaniyetsiz) olurlar. Kuzeye doru gidildike (bu nitelikler) daha da sivrilme gsterir (arlar). rnein, Kuzeyde yaayan Trkler bylediier. Gnein batna ve kna oranla uzakta yaadklarndan, bulunduklar blgelerde ok kar vardr ve oralarda ok souk yapar; bu nedenle iman ve gevek vcutludurlar ve (kemikleri) ylesine elastikidir ki, kaarken arkalarna dnerek ok atabilirler; ok etli vcuda sahip olduklarndan oynak yerleri oyuk oyuktur; yzleri yuvarlak ve gzleri kktr..." 1 1 6 Bu tanmlama, evvelce de belirttiimiz gibi, Muhammed tarafndan yaplmtr. Tpk dier slam yazarlar gibi, M e s u d de ondan esinlenerek Trkn fiziki yapsn olumsuz bir tema ierisinde ileyecek ve buna bir de olumsuz bir "kafa yaps" ekleyerek ortaya
116 Kitb tl-Tebilt ya'l-If, ed. M.J. de Goejc, Leiden. 1894: ngilizce evirisi iin bkz. Bernard Lewis. Islam From The Prophet Muhammed to the Capture of Constantinople. Edited and Translated by B. Lewis, Harper-Row. 1973. c.2. s. 122.

132

pek imrenilmeyecek bir insan tipi karm olacaktr. Gerekten de Mes'd'ye gre Tanr'nn stn bir rk olmak zere yaratt Sami rkndan Araplar kmtr; Trkler ise, farkl bir aileden, Yafs'ten gelmedirler. Zenciler ise Nuh'un Hem adl olundan neet etmilerdir. Sami, Nuh'un en sevgili oludur; bu nedenle Tanr'dan dilei, o olmutur ki, bu olundan kma uluslar stn nitelikte olsun. Nuh'un b u . d u a s n kabul eden Tanr, tm peygamberleri Sami rkndan kard ve kitaplarm da onlar araclyla y o l l a d . " 7 Tanr'ya keyfilik atfeden bu tr masallara inanmak iin akl nimetlerinden yoksun olmak gerektiini ancak akl ana erienler anlayabilir. '5) Ab Zeyil Almel b. Sahi al-Balh'nin Kaleminde Trk "Yayvan Suratl, Bask Burunlu, Felaket Getirici, vs..." Daha nce deindiimiz gibi al-Balh (Belh), Muhammed'in Trkler hakknda sylediklerini Kitcb al-Bad'va'I-tarih adl yaptnda eletirirken zellikle Trklerin fiziki ve ahlaki nitelikleri zerinde durur. Araplarn Trkleri, Muhammed'in tanmlamalarna uygun olarak eskiden beri "yayvan ve geni suratl, bask burunlu, kk gzl, Araplara felaket getirici, gaddar vs..." olarak tanmladklarn anlatr. Yine onun bildirdiine gre Arap inanlar odur ki, huzur, bolluk ve refah, Trklerin yok olmasyla salanacaktr." 8 Yine al-Balh'nin bildirdiine gre, Kur'an'da sz edilen Ye'ccMe'cclarn Trklerden baka bir millet olmad ve bu milletin Araplar karsnda baarszla urayaca, fakat daha sonra Habeilerin her eyi yeniden ykp yakacaklar, Mekke'yi ve Kabe'yi yerle bir edecekleri ve en sonunda Mslmanlarn onlara kar baar salayacaklar konusunda bilginler hemfikirdirler." 9

117 Mes'd'nin bu k o n u y l a ilgili satrlarnn Franszca evirisi iin bkz. Carra de Vaux. L'Abrg de Merveilles. Paris. 1898. Chapitre 1. Partie 1. 118 al-Balh. ge (eviri), e.6. s.58: Trklerin gaddarl ve hainlii k o n u s u n d a bkz. c.4, s.93: Trklerin yok olmas gerei konusunda bkz. c.2. s. 179-180; Muhammed'in T r k l e r hakknda syledikleri iin bkz. c.2. s. 147-148, 154. 119 al-Bal. uge (eviri), c.2. s. 179-1*80.

133

Ye'cc-Me'cc'lann Trkler olduu hususundaki bu grler daha sonra al-Demr'nin 1 2 0 Hayt al-Hayavn adl yaptnda gelitirilecektir. al-Demr'ye gre, Trklerden baka bir millet olmayan Ye'cc-Me'cc'larla savalarn olaca hususu M u h a m m e d tarafndan bildirilmitir. Bu vesileyle unu yinelemekte yarar vardr ki, eriat eitimine tabi klnan Trke kendisiyle ilgili bilgiler ite bu yntemlerle verilmektedir. mam al-Balh'nin Trklerle ilgili olarak okuyucuya sunduu bu olumsuz ve muhakkak ki uydurma bilgilerle dolu yukardaki kitap, stanbul'da Damat brahim Paa Kitapl'nda, Trk okuyucusunun dnce gdas olarak kullanlmaktadr. Tiirk, kendi niteliklerini, Kur'an ve Muhammed idindeki yerini Arap yazarlarn azndan bu biimde renmektedir. Arap uydurmas olarak yaratlan yklere (rnein, Trklerin slama zararl olacaklar) ve Arabn nyarglarna bu ve bunun gibi binlerce kitap yoluyla vkf olmaktadr. Bunun sonucu olmak zere de, kendi z tarihine, kendi zgemiinin insanlarna (yani, slam ncesi ya da slam d Trke) kar bilinalt dmanlklara saplanmaktadr. Bin yl boyunca olduu gibi bugn dahi Trk, din eitimi yoluyla ve camilerde benzeri bilgilerle beslenmektedir. lerideki blmlerde Trkn beyninin daha ne gibi sahte ve karanlk bilgilerle yorulduunu greceiz. 6) Al-srhr'ye (Ab shak brahim B. Muhammed al-Fars) Gre Halifelerin Tiirk Kle Kullanmalar Trkn "Sadk, Cesur ve Disiplinli" Oluundandr 10. yzyln nl corafyacs al-stahfnin kendine zg ekilde Trk kltme alkanl vardr ki, vg perdesi altnda i grr. Horasan'a yapt geziler srasnda grdklerini ve Trklerle ilgili izlenimlerini Kitb al-Maslik va'l mamlk adl kitabnda yaymlamtr. Arap halifelerin kendi ilerinde kullanmak zere neden Trkleri ye tuttuklarn anlatr. Bu tercihin nedeni, Trklerin kendi hkmdarlarna son derece bal ve sadk olmalar, Trk askerinin cengaver niteliidir:
120 M u h a m m e d B. Musa B. s Hakamal al-Demr'nin (ya da al-Dam) Hayal alHayavn adl kitabnn ngilizce evirisi iin bkz. A. ZoologicoI Lexicon, eviren A.S.G. Jayakar, London 1906; yukardaki hususlar iin bkz. c.2, s.348.

134

"...Kendi hkmdarlarna Trkler kadar bal bir baka ulus gsterilemez... ve btn dnemler boyunca Trk askerleri dier rklara stnlk tamlardr; saladklar iyi hizmetler ve itaatkrlklar, cesaretleri ve sadakatte kusursuz olmalar nedeniyle halifeler, onlar kendi hizmetleri iin ye tutarlar." 121 "taatkrln" ve yersiz "sadakat"in yle pek fazla vnlecek bir deeri olmadn Arap yazarlar bilirlerdi. Onlar iin vnlmesi gereken ey, belagat, talakat (gzel konuma), bilimde (din bilgilerinde) ykselme... vb. niteliklerdi. Araplar dier uluslara stn sayarlarken deerleme kstas olarak bunlara bakarlard. Bu nedenle diyebiliriz ki, Trkn cesur, sadtk ve itaatkr oluuna deinen ve halifelerin emrinde iyi hizmet grsn diye ye tutulduunu syleyen alsthr'nin satrlarn Arabn Trke kar olan olumsuz davrannda bir deime, bir farkllk olarak kabul etmek yersizdir. 7) b Miskeveyh 'e Gre Trk elerine Salanan Mali ve Ekonomik mtiyazlar Arap Kskanlklarn ve Dmanlklarn Artrd slamn siyasi ve idari yaamlar ierisinde Arap, genellikle kendinden olmayan elerin etkisi, basks ve egemenlii altna girmitir ve zellikle askeri konularda baarlara, Arap olmayan eler sayesinde kavumutur. Abbasiler dneminin balangcnda gerekletirilen askeri zaferler, Ab Mslim'in Horasanllardan kurduu ordular sayesinde elde edilmitir. Fakat, Horasanllara bylesine nem ve deer veren Abbasi halifeleri ksa zamanda bu elerin kuklas haline gelmiler, onlarn dilek ve kararlarna gre davranr olmulardr. Yukarda belirttiimiz gibi, Halife Mu'tasm bu duruma bir son vermek ve Horasanllarn etki ve basksn yok etmek amacyla ordusuna Trk kleler almaya ve kullanmaya balamtr. Trklerin ok iyi ve stn asker olmalar nedeniyle Abbasi halifeleri iin Trk esi, ordunun vazgeilmez bir esi olarak grlmtr. Trk askerinden kurulu ordu
121 Bkz. al-sthr, Kitb al-Maslik va'l-Mamlik. Ed. M.J. Goeje, Leiden, 1927. Istahr'nin bu yaptn bn Havkal yeni batan y a z a r a k 977 ylnda yaymlanmtr. al-stahr'ni yukardaki anlarnn ngilizce evirisi iin b k z . The Oriental Geography of Ebn Haukal, an Arabian Traveller ofthe Teth-Century, W. Quseley evirisi, Loidon, 1800, s.236.

135

olmadan devletin ve dolaysyla slam yaayamayaca inanc bu biimde doar olmutur. Bu inan, slam lkeleri yneticilerinde ylesine yer etmitir ki, al-Mu'tasm'dan sonraki dnemler boyunca (hatta 20. yzyla gelinceye dek) tm slam devletlerinde Trklerden oluan ordular bulunmutur. Hibir Mslman devleti iin Trk esinden kurulu bir orduya sahip olmadan ayakta durabilme ve varln srdrebilme olana kalmamtr. 1 - 2 Orduda ve ynetimde Trk elere n planda yer verme gelenei Abbasi halifelerinin hareket serbestisini ksa srede yok etti; nk bu halifeler, Trk elerin etki ve basks altna girdiler. Arap halifelerinin kendilerine muhta duruma girdiini gren bu Trk eler, bu durumdan yararlanmann ve halifeleri kendilerine oyuncak yapmann yolunu buldular. Bunun sonucu olarak halifelerden byk imtiyazlar, maddi ve manevi karlar kopardlar. 10. ve 11. yzyl tarihilerinden Miskeveyh, Taccrib al-Umam adl yaptnda bu hususlardan sz eder ve Trkler lehine salanan bu maddi ve manevi ayrcalklarn bir yandan Arap halklar arasnda kskanlk ve dmanlklara neden olduunu, dier yandan da lkenin iktisadi bakmdan kntye ynelmesi sonularn dourduunu belirtir. 12 - 1 S) 10. Yzyln nl Yapl: "Hducl al-Alan"da Trkn Tanmlanmas: Yabani Grnl, Ka Tanmaz, Sava 10. yzylda Arap dnyasnn nl eserlerinden olan Hudud alAlam'Avn renmek mmkndr ki, Arap daha o dnemlerde Trk ok kt ynleriyle tanmaktadr. Aabn deerlendirmesine gre Trk, yabani grnldr, yasa saygsndan yoksun ve savadr... 982 ylnda (H. 382) hazrlanan ve Arhr Abu I-Harir Muhammed bin Ahmed'e sunulan, yazar belli olmayan bu kitapta Krgz Trkleri hakknda u satrlar bulunmaktadr:
122 Bu konutla bkz. Cl. Cahen'in Encyclopdie de /'slam'n 2. b a s n m d a y a y m l a d " D j a y s h " balkl yaz. 123 Bu k o n u d a bkz. M o h a m m e d Arkou. Contribution l'Elude de l'Humanisme Arabe au IV/Xe Sicle: M i s k a w a y h . Philosophe et Historien, Librairie Philosophique J. Vrin. Paris. 1970. Miskaw ayh'n y a k a r d a k i hususlarla ilgili grlerinin A r a p a d a n Franszcaya evirisi iin bkz. s.167-169. 179. 347.

136

"Onlarn hkmdar Krgz Han diye anlr. Bu ulus vahi yaratk tabiatndadr ve insanlarn hain, sert yzleri vardr ve salar seyrektir... Yasa nedir tanmazlar, merhamet nedir bilmezler, fakat iyi dvrler... ve savadrlar... evrelerinde bulunan tm lke halklaryla husumet ve sava halindedirler... Atee taparlar... ve llerini yakarlar..." 1 2 4

D) 11. Yzyl nllerinin (al-Andalus, al -Utb, b Sina, al-Kirman, al-Brn vs.) Kaleminde Trk Aleyhtarlnn Gelimesi II. yzylda Trk hakknda yazlanlar daha nceki dnemlerden gelme bilgileri tanmlar niteliktedir. Trkn kabal, hainlii, bilimle ilgisizlii, yayvan suratl ve bask burunlu, kle niteliinde yaratlml hep ele alnan ve ilenen temalardr. 1) Sid al-Andalus'ye Gre Trk, limle Uraan Uluslar Kategorisine Sokulamaz Toledo kads Sid bn Ahmet al-Andalus, 1068 ylnda, yani Hal Sefeieri'nde 30 yl nce yaymlam olduu Kitab Tabakat al-Uma adl kitabnda, yeryzndeki uluslarn, bilimle uraan ve uramayanlar kstasna gre, nemini tartr ve Trkleri bu ikinci kategoriye sokar. Bylece yazar, kendi dneminin slam bilginlerince benimsenmi olan gr izlemi olmaktadr. Yazara gre, bilimle uraan uluslar arasnda, bata Araplar ve Msrllar olmak zere Hintliler, Acemler, Suriyeliler, Yahudiler, Yunanllar ve Romallar vardr. Geriye kalanlar bilimle uramayan, bir kltr yaants olmayan uluslardr ki, bunlar arasnda da bata Trkler olmak zere Habeliler, Sudanllar, Bulgarlar, Berberler, Ruslar, inliler ve daha

124 Hudtl l-Alam. The Regions of the World. A Persian Geography, 372. A.H./982. A.B.. Translation by V. Minorksky. London, 1937, s.96.

bakalar bulunur. Trkler, sava, fakat bilimle uramayan dier uluslar gibi insandan ok hayvana yaklak niteliktedirler. 1 2 5 Yazarn anlatna gre, bilimle uraan, kltr gelimi uluslar Tann'nn yaratt varlklar ierisinde en sekin ve en nemli elerdir. Bu uluslar, insan insan yapan ve onun tabiatn gzelletiren gayretlere, yani usu (akl) egemen klc erdemlere ynelmilerdir. Ve bu uluslar, Trklerin meziyet, kahramanlk ve erdem diye grdkleri eyleri, rnein saval uygarla yaktrmazlar. Bu itibarla bilimle uraan uluslar, kaba kuvveti vnme arac yapan ve sava ruhu kahramanlk vesilesi addeden uluslar ve rnein Trkleri kk grrler, hakir grrler; nk, unu takdir etmilerdir ki, kaba kuvvet temsilcisi olmak, sava ruha sahip olmak bir erclem deildir ve bu tr duygular hayvanlarda da vardr, hatta hayvanlar bu nitelikler itibariyle insanlar da geerler; zira, kavgaclk bakmndan rnein aslan ve kaplan gibi hayvanlar anmsatan uluslar (ve burada yine Trkleri rnek verir) bu yaratklarn cret ve cesaretine sahip deillerdir. Yine ayn ekilde hayvanlar dzeyinde bulunan ve bilimle uramayan uluslar, bilind baz davranlar asndan da (cmertlik ve hasislik, gibi) hayvandan daha aadadrlar; zira hayvanlarda buna benzer davranlar yoktur. Bundan dolay deil midir ki Araplar, "horozdan daha kibirli" ya da "aslandan daha atlgan" veya "akaldan daha kurnaz, aldatc" biimde darb- meseleler uydurmulardr bu uluslar iin. Sid bn Ahmet, sonu olarak u grtedir ki, insan denilen varln en asil, en ulvi amalar insana zg olmas gereken kalitelere heves etmek, beeri meziyetler peinde gitmek, kaba kuvvet davranlaryla hayvana benzemekten kanmak ve vahi yaratklar taklit yollarna bavurmamaktr. Bu bakmdan uygar ve kltrl (bilimle uraan) uluslar stndrler ve karanlklara k tutarlar. Bundan dolaydr ki, bilgin uluslar zifiri karanlklarda meale tutanlardr, doru yolu gsterenlerdir, insanlarn efendisi ve uluslarn sekinidirler. 126

125 Bkz. Bernard Lewis, The Mslim Discovery of Europe, Bulletin of tle School of Oriental and African Sludies, University of London, 1957, c.20, s.409-416. Yukardaki hususlar iin bkz. s.409. Sid al-Andalus, Kitab Tabagat c-Uman, Franszca eviri R. Blachre, Paris, 1935. Bu kitap Livres des Catgories des Nations ad altnda evrilmitir. 126 Ibid, s.30-41.

138

Tm bu yukardaki dnceleri savunarak, sava ruh ve kaba kuvvet kstasna gre uluslar kategorilere ayran ve Trk srf bu nedenle vahi yaratk, hayvan seviyesinde gren Said bn Ahmet, eriatn, hem de din iin insanlara ldrme ve cihad ama emirlerini veren, farkl inan ve dinde olanlara kar savalar yapmay ngren hkmlerini bilmezlikten gelir ve slam yayma gayesiyle farkl dindeki uluslara savalar aan, insanlar kesen Araplar stn ve bilimle uraan uluslar kategorisine sokar, fakat Trk ve dier uluslar savadr diye hakir grr. 2) Al-Utb'ye (Ab Nasr Muhamned B. Muhammed al-) Gre Trk "Yayvan Suratl, Kk Gzl... yi Kl Kullanan..." Bir Ulus 1 i. yzyln nl Trk hkmdar Mahmud Gaznev'nin himayesinde yaayan al-Utb (ki al-Manini olarak da tannr), Kitb alYamn'nin yazardr. Bu kitabnda Sultan Subuktegin ve Sultan Mahmud dneminin tarihi olaylarn ele alr. Trk, Muhammed'in olumsuz tanmlamasna uygun olarak "...Geni ve yayvan suratl, kk gzl, yass burunlu, seyrek sakall ve seyrek sal, keskin kl kullanan, siyah giysiler giyen...", fizik ve ruh yaps itibariyle gelimemi yaratk olarak inceler. 1 2 7 3) bn Sina'ya Gre Tanr nsanlar "Kle" ve "Efendi" eklinde Yaratmtr; Trkler "Kle" Olarak Yaratlan Milletlerdendir bn Sina (M. 980-1037), slam dnyasna dahil uluslarn paylaamadklar bir nl bilim adamdr ki, biz Trkler onu kendimize mal ederken, Acemler ve Araplar ona sahip kmak isterler, alFarab gibi bn Sina'nn da Trk asll olduunu kabul ederek bu adlarla gururlanrz. Byk kentlerimizin ounda sokaklarmza Farab ya da bn Sina adlarn vermiizdir. bn Sina, bilindii gibi al-ifa adl yaptyla n salmtr. al-ifa kitabnda, sadece tpla ilgili deil, sosyal bilimlerle ilgili bilgiler de vardr. Kitabnn son blmnde, kendi hayalinde yaatt
127 Kitabn ngilizce evirisi iin bkz. Ulb (al-Manini). A Hisoy of Sultan Mahnul of Glaznah, Kahire, 1870, 2 cilt; yukardaki hususlar iin bkz. c.2, s.83 vd.

139

ideal Mslman devletinin esaslarn belirtir ve genel grntsn izer. B ideal devlet, onun kendi dncelerine ve fikir llerine yatkn den bir devlettir. Ne var ki, ideal diye dledii aama safhasndaki devlete dahi bn Sina, insanlk sevgisine sahip bir kimseden beklenmeyecek bir grle, klelik kuruluunu doal bir kurulu olarak ngrr. Ona gre bu ideal devlette kleler snf vardr ve kleler snf yannda "efendi" snfn oluturanlar vardr. Bu ayrl yapan dorudan doruya Tanr'dr. Daha dorusu bn Sina, Tanr'nm insanlar belli amalarla'/c'/e ve efendi olmak zere farkl snflar halinde yarattna inanr. nk, ideal devlet safhasnda da kol gcyle yaplmas gereken ar ve pis iler vardr ki, bu ileri, bn Sina'ya gre, stn alma yeteneine sahip klnmam kimseler yapmaldr. Baka bir deyimle, T a n r n n , insanlar kle ve efendi eklinde birbirlerine eit ve denk olamayacak ekilde iki ayr ve farkl snf halinde var etmi olmas da bundandr. Kle snfn yaratrken Tanr, yine bn Sina'nn anlatna gre, yeryznn ok souk ve ok sicak blgelerini semi, kleleri bu blgelere yerletirmitir. Bu blgelerden birisi kuzey blgesidir, yani yeryznn en souk blgelerinden birisidir. Bu blgeler iin Tanr, Trkleri ve Trklere komu olarak yaayan uluslar yaratmtr. Buna karlk Afrika gibi yeryznn en scak lkelerinde de siyahileri (zencileri) yaratmtr. Gerek Trkler ve gerek siyahiler, farkl iklimlerde ve farkl niteliklerle yetien klelerdir. te efendi uluslar iin bu iki blgenin insanlarndan, yani kuzeyde Trklerden ve gneyde (Afrika'da), zencilerden kle edinmek gerekir; meru olan ve Tanr'nm dilek ve emrine uygun bulunan ey budur. bn Sina'nn klelii doal bir kurulu olarak kabul etmesi, hi kukusuz kendisinden beklenmeyecek bir fikirsel davrantr. Ne var ki, gerek slamn temel esaslarnda ve gerek o ok yararland Eski Yunan kaynaklarnda bu inan geerli bir inantr. zellikle Kafan da klelerin Tanr tarafndan yaratldklarna ve "kle olmayanlarla" bir tutulamayacana dair hkmler vard. rnein K. 16 Nall Suresi'nin 75. ayetinde aynen yle denmitir:

140

"Allah, hibir eye gc yetmeyen ve bakasnn mal olan bir kle ile, kendisine verdiimiz gzel nimetlerden gizlice ve aka sarfeden kimseyi misal gsterir: hi bunlar eit olur m u ? " 1 2 8 Bu itibarla slam dnrlerinin klelii bylesine gerekli grmelerine amamak icap eder. Trk bu kategoriye sokmalar, Muhammed'in Trk dmanlnn sonularndandr. 1 2 9 4) Hamd al-Dn B. Abd Allch al-KimaVye (lm 1021 M.) Gre Trkler ve Zenciler Kle Yaratlta; Fikren Yetersiz bn Sina'nn yaad dnemin dier nl bir simas Hamd al-Dn al-Kirman'dir. Fatim halifelerine danmanlk eden bu yazar, Rhatu-l Akl adl vapatnda Trkleri, tpk bn Sina'nn yapt gibi, dou itibariyle kle yaratklar olarak sayar ve zencilerle Afrika Berberlet kategorisine sokar. Yaratllar ve tabiatlar gereince bu milletler fikren yetersizdirler ve bu bakmdan bilimle urama olanana sahip deillerdir. Ayn nedenle dinin ortaya koyduu gerekleri anlayamaz ve kavrayamazlar. Yapabilecekleri tek ey kle olarak efendilerine hizmet etmek ve onlarn emrini yerine getirmektir. 1 - 10 5) Abu'l-Rayhan Muhammad B. Alnad al-Brn al-Harezmi'nin Deerlendirmesinde Trk al-Brn (M. 973-1048) sadece slam dnyasnn deil, ortaan da en byk ilim adamlarndan saylr. Her ne kadar Trkler konusunda olumlu grler belirttii sylenir ve rnek olarak Taluld nihcyt al-amki adl yapt ne siirlrse de, eer dikkatle okunacak olursa grlr ki, Brn, Trklerin z tarihi ve Trke zg nitelikleri konusunda olumlu bir ey sylememitir. Sadece slamn "ok geni ' alanlara yaylmasna neden olduklarn" belirtmi ve bunu vgye layk bulmutur.
128 Bu konuda bkz. lhan Arsel, Teokratik Derici Anlaykm Demokratik Derici Anlayna. A n k a r a niv. Huk. Fak. Yaynlar, 1975. s.284 vd. 129 Ib Sina'nn kle konusundaki grleri iin al-ij adl kitabna baknz. Ayrca bkz.. E.I.J. Rosenthal, l'oliicul Thought in Medieval Islam. C a m b r i d g e . 1958. s.154-155; Berard Lewis. Race and Color in Islam.New York, 1953. s.29. 130 Rhatu-l Akl adl yaptnn M . K . H u s e y n / M . M u s t a f a Hilmi basm. Kahire/Leiden. 1953. s.241

141

Buna karlk Karahanllar, Smnlerin lkesini igal ettiler diye barbarlkla, canavarlkla damgalamtr. nk gnl Smnlededir. Kendisine yabanc bulduu milletlere kar Trklerin saldrmasna bir ey dememitir. rnein Hindistan'a kar Trk saldrlarn alklamtr. Zira bunlar "uygarlk" adna byk bir kazan ve vgye layk bir davran olarak tanmlamtr. nk onun gznde Hintliler her trl saldrya layk yabanc yaratklardr. te yandan batl itikatlara sapl halklar da kmsemekten geri kalmamtr. Bundan dolaydr ki, al-ar al-bkiya adl yaptnda Trklerin batl itikatlara inanan bir millet olduklarn, rnein koyun grdkleri zaman balarn ynle sardklarn, nkii koyunlarn getii da talarna arpmaktan kendilerini byle koruduklarn ve eer bu talara dokunacak olurlarsa derhal yamur sellerinin basaca kansna saplandklarn, yanlarnda talar tadklarn, nk dmandan gelecek ktlkleri bu talardaki tlsmla nleyeceklerine inandklarn belirtir. 1 3 1 Ne ilgintir ki, Trklerin bu ekilde inanlarn "batl itikatlar" ya da "kocakar inanlar" eklinde kabul eden al-Brn, asl batl itikat saylmas gereken eriat uygulamalarna ses karmaz. Kbe'yi hac iin ziyaret edenlerin kara ta etrafnda yedi kez dnmelerini, eytanlar talamalarn ve buna benzer nice geleneklerini ve ilgili eriat kurallarn batl itikat eklinde grmez. Her eriat gibi o da, btn "byklne" ve "bilgililiine" ramen, sadece hogrsz deil, ayn zamanda elimeli bir dn gcne sahiptir.

E) 12. Yzyl nllerinin (dris, Yakut al-Hamav, Gazali, Marvaz vb.) Trk Hakkndaki Olumsuz Grleri 12. yzyln nl yazarlar arasnda al-dris (M. 1100-1116), Yakut al-Hamav (d. 1178) ve Gazali (1058-1111) nemli bir yer igal ederler. Konumuzla ilgili olarak bu bilginlerin Trk aleyhtar grlerini ve daha sonraki yllar itibariyle Arap milliyetiliini etkileyecek olan ve gnmze dek gelen etkilerini zetlemekte yarar vardr.
131 B k o n u d a ayrca bkz. al-Brn, The Clronology of Ancient Nations, Arabic lext on the "Athar-ul Bakiya" of al-Biruni, tansl. by C.E. Saclau, L o n d o n , 1879, s.235.

142

1) Abu Abd Allah B. dris al-MahmudVye (1100-1166) Gre Trk: Zalim, Hain, Kaba G Temsilcisi, ntikamc, Bencil dris, 12. yzyln byk corafyaclarndan saylr. dris Corafyas adl yaptyla tannr. 1 3 2 Her ne kadar Kitb Nuzhat alMtk Fi ihtirk al-fak adl kitabnda Trklerin beyaz rktan "az kll" insanlar olduuna deinirse de, Trklerle ilgili asl grlerini drs Corafyas Yda belirtir. dris'ye gre Trkn cesaret, disiplin ve bazen de dikhaklk gibi baz snrl nitelikleri dnda meziyet saylabilecek hibir ynleri yoktur. slam ncesi ve sonras tarih yaamlar bakmndan Trkler, daima vahi, daima cahil ve daima intikamc kalmlardr ve her halkrda olumsuz ynleri daima ar basan bir ulus olmulardr. Fergana ve Turan Trklerinden sz ederken bunlarn hkmdarlarnn genellikle kavgac, fakat tedbirli, kararl, adil kimseler olduuna iaret eder. Fakat Trk kollarndan sz ederken ve Trkn karakterini izerken olduka karanlk bir grnm yaratr: Yazarn kaleminde Trkler; "Putperesttirler ve atee taparlar. Onlarn karakterine hkim olan zellik, hunharlk ve gaddarlk, kstahlk ve haddini bilmezliktir. Bununla beraber hkmdarlarna kar itaatkrdrlar, fevkalade cesurdurlar, gururludurlar (zellikle hakarete uradklarnda intikam alrlar) ve bir lkeden har koparmak gerektiinde son derece gayretlidirler." 1 2) Ykut al-Hamav'ye Gre Trkler slama Ktlk Yapan "Uygarlk Dman " nsanlardr Trkn adn ktye karan ve uygarlk dman olarak tantan Arap yazar ve dnrleri, 21. yzylda kendilerine kaynak olarak dris'den gayr bir de Yakut'u dayanak edinmitir. nk Ykut, pek tarafl bir grle Trk yermeyi sanat edinmitir. slam yaymak zere saldrlara geen Arap ordularna kar Trklerin direnmeleri ve kaybettikleri topraklan geri almak istemeleri Yakut'u hiddete getiren eylerdir. Nitekim Niabur kentine aknlar
132 Franszca evirisi ii bkz. Gographie d'Edrisi, Trad. par. P.A. Jaubet, Paris, ! 886. 133 dris, age, s.498.

143

yapan ve kenti ele geiren Trklerle ilgili olarak Mu'cn al-Bukln adl yaptnda Trkler iin kana susam, yamac ve talanc szcklerini bir hayli kullanr: "Kana susam yamac Trkler kentin eitli semtlerine saldrdlar; rastladklar her insan, ya ve cinsiyet fark gzetmeksizin kestiler, daha sonra kenti yakp hak ve yeksan eylediler. En salam kaynaklardan rendiime gre salam bir tek duvar brakmadlar. .. Bizler Tanr'ya balyz ve O'na dneceiz. Tanr bizi buna benzer felaketlerden korusun, nk bu imdiye dek slama kar giriilmi en korkun davrantr. 3 4 Sz konusu yer neresidir bilir misiniz? Arap ordularnn en hunhar usullerle saldrp ele geirdikleri Niabr kenti. Baka bir deyimle, Arap ordularnn savalar, yamalar ve talanlar sonucu bu kenti fethetmesi Yakut'a gre doaldr, uygar bir davrantr; ama ayn kentin Trkler tarafndan geri alnmas vahettir, uygarlk dmanldr, slama indirilen en byk darbedir. Ve ite bundan dolay Trklere lanet etmek gerekir. Ykut'un yapt da buclur. Trk ktlemeye el-Murad adndaki bir Arap airinin msralaryla devam eder:
134 Msr, 1323 basm. Kitap, 1861 yllarda C. Babier Meynard tarafndan Fanszcaya evrilmitir. Barbier de Meynard, Dictionnaire Geogretf)liqte el Literaire de la Perse: Exdil d Mo'djem El-Bolda de Yatn, Paris. 1861. Kitabn giri blmlerinin ngilizce evirisi iin bkz. Tle ltrodcory Chaptes of Yaut's m'jam al-Buldan. transl. by. W. J w a i d e h , Leiden. 1959. Ykut'un inkr edemedii bir gerek vardr ki. o da Trklerin bamsz olarak ve b a k a milletlerin boyundunu kabul elmeyerek y a a m a y a alkn bulunduklardr. Kitabnn, "lkelerle ilgili baz hususlar" balkl beinci b l m n d e in m p a r a l o r l u u ' n a bitiik olarak D o k u z Ouzlar'n yaadklarn, bunlarn h k m d a r n a "Atlar ve H a y v a n l a r Kral" adnn verildiini, nk bu kral kadar ok sayda ata sahip ve bu kral kadar cesur ve kan d k m e d e becerikli bir b a k a kral bulunmadn ve lkesinin in'le Horasan arasndaki bozkrlar kapsadn syler ve Trklerin birok rklardan olutuunu, byk gce sahip olduklarn ve hibir yabanc h k m d a r n b o y u n d u r u u altna girmediklerini anlatr. Bu hususlar iin bkz. Tle Introhctoy Claptes of Yatptl's M'jam al-Bulda. s.77. Ayn k o n u d a dier bir kaynak olarak bkz. al-Mad'ud, Murj adh-Dhalab, Editio C Barbier de M e y n a r d . Paris. 1861-1877 9 cilt. Yukardaki.husus iin bkz. c . l , s.358.

"Ey yabanc, ayet Niabur'a gitmekten iikii o kentte artk scyg denen ey yok

Hkmdar (Sultan) ile iliiin yok ise, vazge, ne erdem ve ne de asalet kald, Ve insana artk orada...

3) Gazali'ye (058-1111) Gre Tiirk "Tm Yaamyla Dalalet iinde" Bir rk Abu Hamd Muhanmed b. Muhammed al-Gazzali 1 - 10 sofla evrelere gre slam dnyasnn Peygamberden sonra yetitirdii en nemli kiisidir; ylesine nemli ve nldr ki Hccetii'l-slcm unvanyla bilinir. Acem asll olmakla beraber, Trke kar olumsuz tutum ve davranlaryla Arap milliyetisinin en etkili yardmcs olmutur. Ilyu Ulmi'd-din adl yaptnda 1 - 17 Trkn Arap bedevisinden ve Kiirtten farksz ve onlar kadar deersiz ve aalk olduunu syler; ona gre zek yetersizlii bakmndan bu toplumun insanlar arasnda fark yoktur; hepsi de hayvana yaklak yaratklardr: "... vah hayvanlara benzer tm ynlerine karn Trkler, Krtler ve Bedeviler, doal bir igd ile yallara sayg gsterirler. nk tecrbeye dayal olarak (yallarn) keskinleen zeklar nedeniyle stn olduklar kansndadrlar." 118 Gazali'ye gre Trk, zek ve dn yeteneksizlii, sapklk ve dalalet ierisindedir ve Tanr ve Peygamber szlerine uygun olarak cehenneme gidecektir. Kur'an'n eitli surelerinde yer alan "nur", "zulmet" szckleriyle ilgili ayetleri ve ayrca Muhammed'in brakt hadisleri eletirirken, "nur" denilen eyin Tanr'dan olutuunu ve

135 Bkz. C. Barbier de Meynard, age, s.581-582. El-Murad'nin Yakut taralndan nakledilen msralarn Abu M a n s u r Abdtil Melik T a l e b i n i n Yeiet El Dctr adl kitabnda b u l m a k m m k n d r . Bu kitabn ngilizceye evirisi C. Babier'de M e y nard t a r a l n d a n yaplmtr. Bkz. Tubleux lileraire tl Klimas/n el tlc ti Tasmcate at /Ve Siecle ile THegire. ("Journal Aaitlic/ue". 1853. 5. seri. Tone 1. s. 169-239. Y u k a r d a k < i i r iin bkz. s. 191). 136 Gazali olarak da yazlr. 137 eviri Ahmed Serdarolu. Bedir Yaynevi, 1975. 4 cilt. 138 /bici. s.83.

145

ondan bakasna "nur" denilmesinin mecazi anlam tadn belirtir 1 3 9 ve "Peygamberin beyanlarna" gre insanlarn grupta toplandn syler: "Allah'n nur ve zulmetten yetmi perdesi (baz rivayete gre yetmi bin) vardr. Onlar asa, yznn nur ve azameti, O'nu gren herkesi yakar... Ben derim ki, Allah Tel zatnda, zat ile, zat iin tecelli eder. Bundan dolay hicap (perde) mahcuba (perdelenmie) gredir. Halk arasnda mahup olanlar da ksmdr... a) Birinci snf srf karanlklarla perdelenmi olanlar; b) bir ksm srf nurlarla perdelenmi; c) bir ksm da karanlkla birlikte bulunan bir nurla perdelenir." 1 4 0 Gazali'ye gre, Trkler zulmetle perdelenmi olanlar arasnda yer alr; perdelenmi olarak kabul ettii insan topluluklar ierisinde, sadece Trkistan ve Tiirk gibi deyimleri aklar. Ona gre Trkler bylece duygu yoluyla perdelenmilerdir ve mcerret gzele hayran olduklar, taptklar iin zulmet ierisind'edirler. Bundan baka aklc olanlar da Gazali'ye gre perdelenmiler arasnda saylmaldr. Akla deer veren, akln stnlne ynelen kiiler ve rnein Mut'ezile snf bu kategoriye dahildir. Bunlar hakknda yle der: "...zulmetlerinin kayna bozuk akl karlatrmalardan gelir... Karanlk, bozuk akl karlatrmalarla birlikte bulunan ilhi nurlarla perdelenmi olanlardr." 1 4 1 Bu vesile ile unu belirtmekte yarar vardr ki, Gazali, slam lleri dnda deer nedir bilmeyen bir kimsedir. Bu nedenle aklcla ve mspet akln deer olarak tand her eye dmandr. Bu dmanlnn asl kkeni eriatn aklc felsefe karsnda tutunamayacan bilmesindendir. Tpk kendi benzerleri gibi o da aklclkla eriatln ayn ipte oynamayacan ve aklc dnn var olduu yerde eriatn silinip yok olacan dnrd. Bata Aristo
139 Gazali, Miskut-ul-Envar (Nurlar Feneri), Bedir Yaynevi, eviren S. Ale, stanbul, 1966. Bu eserin ngilizce evirisi iin bkz. Ghazali, Mishkat al-Anwar, trans by. W . H . Gairdner, Londan, 1924 under the title "The Nichefor Lights". 140 Gazali, age, s.60. ngilizce evirisinde s.80. 141 Gazali, age. s.62, 66, 69.

146

olmak zere kadim Yunan dnrlerine ve onlarn yaptlarndan yararlanarak ilim yapm olan Mslman bilginlere (rnein Farab, bn Sina vs.) dman kesilmesi ve onlar bilgisizlik ve dinsizlikle sulamas bundandr. "Gereklere akl yolu ile gidilmez, eriat yolu ile gidilir" eklindeki slami formle sapl bulunduu iin Eski Yunan kaynaklarndan yararlanan her dnr, Kur'an dnda ilim yapmaya alyor diye slamn dman saymt. Hatrlatmak yerinde olacaktr ki, insanla byk hizmeti dokunmu olan Aristo gibi dnrleri ve yine ondan feyiz almak suretiyle slam uygarlnn mimarln yapm olan Farab ya da bn Sina ve daha nicelerini bilgisizlikle ve dinsizlikle sulayan Gazali, akla ve ahlaka aykr ne varsa her eyi savunur olmutur. Urat iler arasnda "yiyecein ya da iecein iine sinek dt zaman, sinein darda kalan kanadn iyice batrn sonra atn, nk sinein bir kanadnda gnah ve dier kanadnda sevap vardr ve sinek idrak sahibi olduu iin... vs." gibi ya da "l ve hayvanla cinsi mnasebette bulunan kiinin kaza orucu tutmas, tuz ile orucu bozulann ise hem kaza hem de kefaret orucu tutmas gerekir" eklindeki (ve buna benzer daha nice) hadisleri kutsal saymak ve aklamak ya da istinca'nn nasl yaplacan anlatrken " kerpi paras, yahut dzeltilmi , ta byk abdestten nce alr. Kaz-y hacet bitince, sol eliyle... necaset olmayan yerden balayp necset bulunan yere srer ve orada dndrr ve necaseti bulatrmadan kaldrr. Bylece ta kullanr. Eer temizlenmezse iki ta daha alr. Bylece (ta saysnn) tek olmasna dikkat eder. Sonra dz bir ta sa eline alr, zekerini sol eliyle tutar, o ta zerine defa srer, yahut da duvarda ayr yere srer... Bunun gibi istibada da elini defa zekerin altna koyup sallar ve adm yrr, defa ksrr. Bundan daha fazla kendine eziyet vermemelidir, yoksa... vesveseye der... istincay mteakip zerinde bir yalk olduunu zannederse, donuna su serpsin ve yalk bu sudandr desin. Peygamber efendimiz... vesvese edenler iin byle buyurmutur" 1 4 2 diyerek temizlenirken tek sayda ta kullanmann ya da tek saylara gre i grmenin "Tanr'nn tek olduu" inancndan doduunu sylemek gibi insan aknla ve daha dorusu dehete dren eyler vardr.
142 Bu satrlar, Gazali'nin Kimy' ahadet (Bedir Yaynevi, stanbul, 1979, s.92) adl kitabndan a y n e n alnmtr.

147

nsan beynini bunlarla yourmaya ve Mslman kiiyi bu tr "bilgilerle" eitmeye alan ve hatta akl iler hale getirir korkusuyla matematik bilgilerini dahi az verme gereine inanan bu ayn Gazali, insan varlnn kutsall fikrine de yabancdr. eriatn "mrikleri nerede grrseniz ldrn" eklindeki emirlerini ya da farkl din ve inanta olanlara kar sava, talan ve yamalar, yani cihat ngren hkmlerini kutsal sayar. Klelii doal bir kurulu eklinde kabul eden slami emirleri bana ta yapar. Kadn, tpk Muhammed'in tanmna uyarak "cklen ve dinen dn, erkein klesi ve ehvet gidericisi" ya da kapatlmas, dayak atlmas gereken bir yaratk eklinde grmeyi marifet sayar. 1 4 3 Bu listeyi bir kitap haline sokmak kolay. Fakat anlatmak istediimiz udur ki, byle bir kimseden (ve benzerlerinden) Trk gibi aklcl yaam kural yapm olan ve kadn devlet bakan yapacak kadar deer klan bir milleti takdir etmesini ve "nurlarla perdelenmiler" arasna ithal etmesini beklemek abes olur. Gerekten de Gazali'nin "zulmet perdesi" iinde sayd bu Trkler, Araplara nazaran imrenilecek meziyetlere sahiptirler ve bu meziyetlerin banda da akilcilik, kadn bir deer bilip erkee eit durumda tutma gelenei vardr. Kadn aalk bir yaratk eklinde grmeye alm Gazali efendinin idrak edemeyecei, kavrayamayaca derecede asil duygulara sahiptirler ve taptklar ey de, yine Gazali efendinin kavrayamayaca ya da muhtemelen zlem duyup da ortaya koyamad bir deer, yani mcerret anlamyla gzelliktir. Evet, ne gariptir ki. Gazali'nin Trk dalalet, yanlg ierisinde grmesinin bir nedeni de budur; mcerret nitelii itibariyle gzele tapmak. Oysa ki. bu konuda Gazali efendiye sorulmas gereken bir soru vardr ki, o da udur: Gzelin her eyine ve her eydeki gzele tapmaktan daha gzel ne. vardr? Esasen bu tr bir ibadet, Gazali'nin dahi ynelir olduu ve cesaret edip de telaffuz edemedii bir tr panteizm, yani Tann'y tm varlklarda ve doada bulup bunlara tapmak deil midir? Bugn tm uygarlk doaya, hem de taparcasna k deil midir? Her ne kadar kendisi bir yandan; "Mademki yaratklar iin beslenen sevgi, ruhu hem kletir hem de sar klar... Gerek imandan
143 Bkz. Gazali. lyti 'Biii'd-tlm. Bedir Yaynevi. stanbul. 1975. c.2. s.67-156.

148

ve gereklerin bilincinden ve Kur'an'n nurlu klarndan perdelenmi imanszlar meydana getirir... Pekl bu dalgalanmalar zulmeti temsil etmi olmaz m?" demek suretiyle Tanr'dan gayr eylere balanmay, Tanr'dan bakasn sevmeyi, kendi anlayna gre Tanr'dan uzaklamak gibi grekteyse de, dier yandan el-Hcllc'n, yani panteizm'e en derin bir ekilde balanm olan slam mutasavvfnn, "Ben sevdiim O'yum ve O sevdiim Ben 'dir; Biz ikimiz tek bir viicut ierisinde kaynam iki ruh gibiyiz" szlerini de zikretmek suretiyle el-Hallc'a ve onun dncelerine hayranlk beslediini ifade etmemi midir? Gazali bununla da yetinmemi, el-Hallc'n, yani eriatnn dinsiz diyerekten zulmettii ozann, "Kadeh incedir, arap effaf iki ey birbirinin ayn, madde mtereddit, Ve sanki ortada arap var, arap kadehi yok Veya sanki arap kadehi var, arap yok" eklindeki szlerine taparcasna sarlp, biraz kapal deyimlerle de (nk, cesareti buna elvermez) kendisini, Tanr-kinat ayniyetinde aramaya almtr. Bu dnceleriyle Gazali, hi kukusuz ki Trkten, yani o dalalet ierisine sokmaya urat Trkten ve baka bir deyimle mcerret gzellik kavramnda kii-Tanr ayniyetini bulan ve yaratan Trkten farkl bir gzellik anlaynda olmamtr. Baka bir deyimle, kendisine el-Hallc' ideal edinirken ve onun yukardaki szlerini tekrarlarken, biraz farkl ekil ve yoldan da olsa, "panteiznV'in temsilciliini yapm ve u durumda eer "panteizm"e balanmak su ve dinsizlikse bu suu ve dinsizlii herkesten nce kendisi kabullenmitir. 144 Yukarda grld zere Trke kar saldrlar, haksz ve yersiz itiraflaryla Gazali en koyu Trk dmanlarndan saylabilir. Fakat Trkn eriats iin bu nemli deildir ve Gazali her eye ramen taplacak bir kimsedir. Osmanl devleti zamanlarna inmeye gerek yok, fakat bugn dahi din adamlarmz, siyaset adamlarmz ve yazarlarmz, Gazali'yi Trkn eitiminde, yaantsnda ve her eyinde rehber edilecek en
144 Pek ak ifadelerle olmasa da Ga/.ali, panteizmin eitli yreleri ve g r n m altnda sakldr. G a z a l i ' n i n p panteist ynleri iin bkz. NV.H.T. Gairde'in Mishkul-Amvur (The Nicle for lights) evirisine ekledii nsz. s.34 vd.

149

byk ahsiyet olarak grrler ve ona laf edeni kfr ve hakarete layk sayarlar. eriat partilerimizden birinin lideri; "Okullarmzda Durkheim deil, Gazali okutulacakr" biiminde demeler verirken, din adamlarmz camilerde ve din okullarnda onun kiiliini dile getirmekte ve nihayet yazarlarmz da; "... Her kim mam- Gazali'nin gsterdii kaynaklar ve dayand hadisleri rtmeye alrsa nazarmda merkepten... de adidir ve mam- Gazali apnda bir idrak ilekeinin vasflarn sizin gibilere anlatabilmek olanakszdr" 1 4 5 diyecek kadar kendilerinden geebilmektedirler. eriat ruha sahip olanlar, aklclktan ve kltrden, okumuluktan bylesine uzak kalrsa kendi savurduklar kfrlere kendilerini layk klacak durumlara dmekle kalmaz, Trk toplumunu da kendi seviyelerine indirmi olurlar. 4) iir ve Edebiyatla Uramyor Diye Tiirkii Yeren Arap Ozan: al-Muhaddab ve Megul Olduu eyler: insan Kiri nsanlar Aras Sevgi Yaratr; l Insa ve Hayvanla Cinsel likide Bulunann Orucu Bozulur vs... Arabn Trke ynelttii sulamalar ve eletiriler pek oktur. Bunlardan bazlarna eitli vesilelerle deindik ve daha da deineceiz. Bu eletirilerden birisi de, Trkn kltrszl ve zellikle edebiyat ve iire kar ilgisizlii ynnde kendisini gsterir. Btiin dnemler boyunca Arap yazar ve dnrlerin, kapal ya da ak ekilde iledikleri dnce, Trkn ince ruhlu olmad, nk edebiyat ve iirle megul bulunmad konularnda olmutur. Daha ok gerilere inen rnekler olmakla birlikte, 12. yzyln nl fakihlerinden biri saylan Abu'l Fara Abd'allah bn Esad' (ki, alMuhaddab diye anlrd) vermek mmkndr. al-Muhaddab, hem ok geni hukuk bilgilerine sahip bir "fakih", hem de byk bir ozandr. Musul'da domu olup, yoksul bir ailenin ocuudur. Yoksulluk onu uzun yllar takip etmiti. Gnn birinde Msr'a gitmeye ve bn Ruzzik'in huzuruna karak kendisini tantmaya karar verir. Msr'da byk gc olan as-Salih bn Ruzzik, 1154 yllarnda Halife al-Faiz'in vezirlerindendir. Msr'da adeta bir sultandr.
145 Bu satrlar yazan yazar. Milli Gazete adndaki bir gnlk gazetenin devaml yazarlarndandr. B k z . Milli Gazete, 3 Haziran 1973, ereve siitunu.

150

Edebiyata ve zellikle iire pek dkndr. al-Muhaddab' tanmakla memnunluk duyar ve ona maddi olanak salar. Buna karlk alMuhaddab, saray toplantlarna katlarak bn Ruzzik'e iirler okur. Ve bu okuduu iirler arasnda konumuzla ilgili olanlar vardr. Trklerin iir ve edebiyat ihmal ettiklerine dair yazm olduu bir iirinde yle der: yiliklerinden umut bekleyerek Trkleri neden vecek iniim? Trklerin iir sanatn ihml etmelerinin nedeni acep nedir ki? Onun deer ls budur; iirle uramayan, onun indinde sfrdr ve hatta insan olmaya bile layk deildir.' 4 6 Biz imdi burada Trkn iir ve edebiyatla urap uramadn ele alp eletirecek deiliz. Sadece unu belirtmekle yetineceiz ki, iirle ve edebiyatla fazla ilikisi yoktur diye Trk deersiz gren alMuhaddab efendinin urat ve kendisine ba tac ettii konular arasnda; "nzal vaki olmakszn pmek" ya da "Burnundan akan aknty ve balgam yutmak" gibi durumlarda orucun bozulmayacan, fakat "Arada bir zr yokken kadnn herhangi bir yerine dokunarak meninin gelmesi ya da elle istimna" ya da "Dilerden kan kann tkrkten ok olmas ve boaza giderek tadnn hissedilmesi" gibi durumlarda ise orucun bozulaca ve kazay gerektirip kefareti gerektirmeyecei gibi 1 4 7 ve buna benzer daha nice akl almaz eyler vard. Sadece o deil, kendisinden nce ve sonra gelmi tm dnr ve yazarlarn, daha dorusu eriat bilgileriyle eitilen tm insanlarn uratklar eyler bunlardr. te yandan Muhammed'in airlere ve iire kar dmanlk besledii gz nnde tutulacak olursa, iirle uramyor diye Trkleri yermenin ne kerte doru olduu da ayr bir konudur.
146 a l - M u h a d d a b ve bn Ruzzik hakkndaki gerekli bilgileri bn Hallikan'dan almak gerekir. Bkz. Khallikan, Biograplical Dictionary, Slane'in evirisi, Paris, 1843; alM u h a d d a b h a k k n d a c.2, s.36-37 ve bn Ruzzik hakknda c . I , s.657-661'e baknz. 147 Bunlar, yzlerce hadislerden sadece birka rnektir ki, o z a m a n l a r olduu gibi bugn dahi eriatnn kutsal olarak kabul ettii hkmlerdir. Celleddin alSuyut'nin Fetl-l Kebr'inden alnma bu hadisler, Trkiye Cumhuriyeti Diyanet leri Bakanl t a r a f n d a n Resmi Yayn eklinde y a y m l a n a r a k b u g n dahi T r k yurttalarnn b a l c a fikir ve ahlak eitiminde malzeme olarak kullanlr. Bunlar iin bkz. Diyanet Dergisi, Kasm-Aralk 1972, c . l l , say 6, s.338-342; Diyanet Gazetesi, 1 K a s m 1970, say 3, s. 14.

151

Zira bilindii gibi, Muhammed, airlere dmanl ile tannrd. Kureyliler tarafndan "air" olarak arlmaktan nefret eder ve airlerin hayal leminde yaayan, kafadan uyduran kimseler olduklarn ve eer bu ekilde tannacak olursa ciddiye alnmayacan sanrd. 1 4 8 Bundan dolaydr ki, Kur'an'a airleri yerici ve kltc hkmler koymutur. Nitekim Ysn Suresinde "Biz Muhammed'e iir retmedik" (K. 36 Ys Suresi, ayet 69) ya da ua Suresinde "airlere ancak azgnlar uyar, onlarn her vadide akn akn dolatklarn ve yapmadklarn 'yaptk' dediklerini grmez inisin?" (K. 26 uar Suresi, ayet 224-227) ya da Hkka Suresinde "...Kuran... air szii deildir" (K. 69 Hkka Suresi, ayet 40-41) eklinde ve daha benzeri nice ayetler vardr ki, Tanrnn ve Peygamberinin iirle uraanlara kar nefretlerini dile getirir. u durumda iirle uraanlar yermenin ne derece doru olduu tartlabilir. 5) eref al-Zama Thir Mcrvaz'ye Gre Trk: "Kaba", "Gaddar" II.-12. yzyln bu stat hekim ve corafyacs Merv'de domutur. Sultan Melik ah'n doktorluunu yapm ve onun filini iyiletirmekle hkmdarn gzne girmitir. Eski Yunan bilimlerine hayranlk besler ve kitaplarnda bu hayranln aklard. Tabi alHaycvan adl yapt tp biliminde ok nemli bir yer tutar. 1 4 9 Trkler hakknda naklettii bilgiler hem kendi yaad dnemin zihniyetini belirtmesi ve hem de ok eski kaynaklara inen bilgileri kapsamas bakmndan nemlidir. nk, Eski Yunan bilginlerinden Hippokrat'n ve Galen'in Trkler hakknda yazdklarn ele alr ve gelitirir, kendi llerine, deerlemelerine gre bu bilgileri Trkn tanmlanmas eklinde oluturur. Marvaz'nin inliler, Trkler ve Hitliler hakknda yazm olduu satrlar olduka ilgintir. 1 5 0 Eski Yunan bilginlerinden Hippokrat (doumu M 460), Trkler hakknda yle derdi: "Trkler birbirlerine benzerler ve bakaca hibir
I4S Taber. Milletler ve Hkmdarlar Tarihi. M. Eitim Bakanl Y a y n l a n , stanbul, 1966. c.2. s.96-97. 149 eref al-Zanan T h i r Marvaz, Tab'i al-Hayavm. Delhi. 1949. Arapa, s.27 vd. Kitabn ngilizce evirisi iin bkz. Sharaf al-Saman al-Marvazi, On Clina. The Trks and itdia (Taba'i al-Hayavan), transl. by V. Minorsky. London, 1942, s.37 vd. 150 fbid, Arapa, s.27 vd. ngilizce, s.37 vd.

152

ulusa benzemezler." Bu szleriyle Trklerin kendi kiiliklerine ve bamszlklarna ne derece dkn olduklarn anlatmak isterdi. Hippokrat'n bu grlerini nakleden Marvaz, yine Hippokrat'tan naklen, Orta Asya'da yaayan Trklerin yabanc boyunduruu altna girmediklerini ve bamszlklarn koruduklarn, kle ulus olmaktan daima kandklarn, kendi balarna buyruk ve kendi kendilerine ynetir olduklarn, her yaptklar eyi kendileri iin yaptklarn, son derece azimli, cesur ve sava bir ulus niteliinde bulunduklarn syler. Btn bu nitelikler, Yunan bilgini Hippokrat'n Trklerde var olduunu kabul ettii eylerdir. Marvaz, bunlar okuyucusuna naklederken sanki kendi konuuyormu ve sanki btn bu niteliklerin varlna tank olmu gibi grnr. Yine Hippokrat kadar nl dier bir tp bilgini olan Galen'in de Trkler hakkndaki izlenimleri vardr. Galen'e gre Trkler, genellikle verimli ve retici nitelikteki mesleklere yneleyen, tombul yapl, fakat sava bir ulustur. Souk ve rutubetli bir iklimde yaarlar, iklimin bu nitelikleri Trkn karakteri zerinde de Trklere zg etkiler yaratmtr. Bol etlidirler (imancadrlar) ve bu nedenle vcutlarnda knt kemikler grlmez; tyszdrler. Yine Galen'e gre, Trkn erkei gibi kadn da son derece cesur ve savadr; ylesine ki, kollarn glendirmek ve bylece iyi ata binebilmek ve ok atabilmek amacyla gs memelerinden birini keserler. Dierini kesmemelerinin nedeni, ocuklarn emzirebilmek ve bytebilmek, bylece nfusun artmasn ve kuaklarn srmesini salayabilmek amacyladr. Hippokrat'n ve Galen'in Trkler hakkndaki grleri yzyllar ierisinde kuaktan kuaa nakledilerek Yunan uygarlnn yayld her yerde izlerini brakmtr. Bu bilgilerin Muhammed'e nasl eritiini burada tartmaya gerek yoktur. Fakat t muhakkak ki, Trklerle ilgili olmak zere yerletirdii hadislerin yukardaki verilerle ok yakn ilgisi var grnmektedir. Marvaz'nin de yapt ey, tpk kendinden nceki tm slam yazarlar gibi, Mhammed'i aynen tekrarlamak olmutur. Bundan dolaydr ki. Marvaz'nin Trkler hakkndaki grlerinin dier Arap dnrlerinden farkl olacan beklemek hata olur. Kendisinden ncekiler Trkler hakknda neler

153

sylemise ve kendisinden sonrakiler de neler syleyeceklerse, o da ayn eyleri sylemek suretiyle slam dnyasnn insanlarn Trke kar olumsuz duygularla yetitirmeye alr; Trkn bedensel ve ruhsal ynlerini, kendi kulana geldii biimiyle izerek, gittike yerleen ve kkleen Trk dmanl ortamn glendirir. inlileri, Hintlileri ve Trkleri eletiren, kyaslayan grleri yannda Trkleri Habe ulusuyla kyaslayan deerlemelerini belirtirken, Habeleri bile daha elverili bir dereceye yerletirir. nceki blmlerde Marvaz'nin yazdklar dorultusundaki grlere dikkat edilecek olursa kolaylkla anlalr ki, M u h a m m e d i e balayan Trk aleyhtar deerlendirmeler her yzyl ierisinde mecrasn kolaylkla bulabilmitir. Bu deerlendirme sadece Arabn deil, yava yava Trkn kendi deerlendirmeleri eklini alacaktr.

F) 13. Yzyl nllerinin (Nair al-Din Tusi, Sirazli Saad, Cuveyn, bn al-Asir) Kaleminde Trkn Olumsuz Tanm 13. yzylda Trk aleyhtarln yayan nller arasnda Tusi, Saad ve Cuvayni gibi adlar yer alr. 1) slam Ahlakiyats Nair al-Din Tusi'nir Trk Hakkndaki Kans: Kaba, Hain, Gaddar, Hain vs. 13. yzyl slam dnyasnn en nl ahlakiyats saylan ve Ahlki Nairi'nin yazar olan Tusi (M. 1201-1274), eitli milletlerin karakterini eletirirken, tpk dier Mslman yazarlar gibi, Arabn stnln Arap zeksnn inceliine balar. 1 5 1 Ona gre Arap, gzel konuma yeteneine sahiptir; belagat ve talakat ve hazrcevaphlk onun meziyetlerini oluturur. Fakat buna karlk hain tabiatldr, midesine dkndr, oburdur, ok oburdur ve ok yemek yer. Acemler zeklaryla, atik olularyla ve temizlikleiyle, sebatkr tabiatlaryla temayz ederler; buna mukabil hilekr ve temahkr olmakla n salmlardr. Bizansllar sadakatlaryla,
151 Tusi'in Ahlkiydi Kitab'nn ngilizce evirisi vardr. Bkz. Nair ad-Din Tusi, The Nasirean Ethics. ngilizce eviren G.M. Wickens, G e o g e Ailen and Unvvin, 1964.

154

gvenilir kii olmalaryla, efkatleriyle ve yetenekleriyle tannmlardr, fakat hiddet ve fkeye kolay kaplmalar ve aksilikleri onlarn zayf ynleridir. Trke gelince; Trkler, cesaretleriyle ve iyi hizmet grmeleriyle, zarif grnleriyle temayz ederler, fakat ta yrekli, kat kalpli, incelikten yoksun olu gibi niteliklere sahiptirler. 152 l gebesi bedevi Araplar gibi Trklerin de ehvet dkn ve kadna doymaz niteliklere sahip olduunu belirten yazar, kadnn erkekler zerinde adeta egemenlii bulunduunu ve buna ramen kadn yznden Trklerin ok cinayet ilediklerini ve dmanlklar yarattklarn belirtir. 1 5 3 hanetin pek ok eitleri olduunu, fakat her ne ekil altnda olursa olsun ancak insanlk duygusundan nasipsiz kiilerce ho grlebileceini syleyen Nasireddin Tusi bu niteliin, tm uluslar ierisinde en ok Trke zg olduunu belirtir. hanetin kart olan sadakat ve balln ise Bizansllara, Habelere zg hasletler olduunu ilave eder. 2) irazh Saad'nin Kaleminde Trk: "Dehet Saan Irk ', "Kana Susam Millet", "Kurt Niteliindeki Yaratk" vs. islam dnyasnn nl ozanlarndan Saad (184 Hicri-1292 Miladi), bilindii gibi Glistan adl yaptn yazardr. Glistan'n ilk Giri ksmnda Trklerle ilgili grlerini belirtir; Tiirk, dehet saan bir rktr ve her ne kadar d grn itibariyle insan biimindeyse de, aslnda bir hayvandan farkszdr; vahi bir kurttur. Hibir kut, Trk, kan dkmede, vahette, hiddet ve fkede, buna benzer niteliklerde geemez. Yrtc bir hayvan, yrtc bir ku, eline geirdii avn o korkun trnaklaryla ve penesiyle nasl paralarsa, Trk bu ii ondan daha vahice yapar. Saad'ye gre, bundan dolaydr ki, Trkn igal ve istilasndan, kovalamasndan kaarak yabanc lkelere snmak gerekir. Ve Saad, Trkten ylm olduunu sylerken Trk igalleri ne-

152 Ibid, s. 184; kat kalplilik ve kabalk karl olarak Naseddin Tusi'in kulland deyim; "Kasavat-u bi-hifaz"dir. 153 M l . s.225.

155

deniyle dnyann belli blgelerinin (ki b blgeler, ran ve Arap lkeleridir) harabeye dndn, kartn anlatr ve yle der: "... biliyor nus eclc dolay yabanc ilkelere g ederek kendime snacak bir yer aradm ? Trklerden ve onlarn getirdii dehet havasndan katm gnlerde yeryz tpk bir zenci sa gibi darmadan olmutu. Her ne kadar d grn itibariyle (Trkler) insana benzerlerse de, hibir kurt, kana susamtlkta ve hiddette ya da vahi bir kn yrtclnda onlar geemez..."1:4 Bu satrlar Saad, Mool istilas vesilesiyle yazar ve 1257 ylnda ran'n gney blgelerinde hkmdarlk yapan Atabeklere sunar. Bu iirlerinde Saad, Atabek'i (Ebu Bekir) uzun uzun ver; nk Atabek, onun anlatna gre o blgede huzur ve asayii salamtr. 1 -' 5 Saad'in iirlerinde Trkler kfirdirler ve Trklerde meskn bulunan yerler Trkistan demektir. eriat ortamnn temsilcisi olarak o, slam dnyas dndaki tm insanlar ayn sepete atp kfir damgasyla kltme abasndadr. Gidistan'\n bir yerinde, yukardaki tanmlamay, hayalinde yaratt bir ykyle ortaya koyar: "Ey Arap, korkann ki sen hibir zana Kabe'ye eriemeyeceksin. iinkii senin tuttuun yol, Trkistan 'a, yani Kfirler diyarna giden yoldur...56 Bununla beraber Saad Trkn gzelliini de iirlerine malzeme yapmtr. Daha dorusu Trkn gzelliini sevgiliyi strap ierisinde kvrandrc gaddarlk niteliiyle birletirmitir. "irazl Trk" ya da "Katayl Trk" eklinde kulland deyimler daha sonraki yzyllarda ou air (ve zellikle irazl Hafz) tarafndan da benimsenmitir. Bir iirinde in tataryasnda gzellii dillere destan
154 Saad'in bu satrlar iin bkz. A.J. Arberry, Classical Persian Literatre, London. 1967, 2d. Edition, s.194-195. Giilisa'n Farsadan ngilizceye evirisi iin ayrca bkz. J a m e s Ross. The Glistn ar Fltmer Grden ofStuikh Sadi oj Sliraz. London. 1823, s.95. 155 Bu k o n u d a bkz. A.J. Arberry, age. s.195. 156 Glistan evirisinden bkz. J. Ross. aya, s.95: A..I. Arberry. uge. s. 195.

156

olan Karay ve yine gzelliiyle n salm iaz' ustalkla kullanr. Katayl Trk gzelliinin gaddarln, irazl Trk gzelinin gaddarlyla yartrr ve; "Katayl Tiirkiin Trkn . elinde ekmemitir" der. elinde gaddarla uraan hi kimse. benim uradm straba benzer
7

irazl aclar

Trkn gzellii uruna beldeler ve lkeler feda etme stilini de Saad'in icat ettii sylenir: "Senin Tiirkgzlerine... malik olduklar zaman. Tm Hint beldelerini ve Trk blgelerini feda ederler. 3) 13. Yzyl: Alc al-Di Alc Malik B. Mhammed Cuvciyn'ye (Ciiveyn) Gre "Trk, Aycn. Bast Yeri Kurutur; lsaf ve Acma Nedir Bilmez" Cuvayn (MS 1226-1282) lhanllarn tannm ynetim adamlarndan ve zamannn nl tarihilerindendir. Taril-i Cihn-Giiy adl kitabn yazardr. 1 3 9 lhanllar devleti gibi bir Trk devletinde nemli grevler alm olmasna ramen Trkler hakkndaki kanlar Arap yazarlarndan daha insafl, daha tarafsz ve ll olmamtr. Kkeninin 13 batsnda Abbaslerin nl lacibi Eazl al-Rabia'sna indiini sylemekle vnr ve Arapla zenir bulunduundan sz konusu tutumunu yadrgamamak gerekir. Kitabnn eitli blmlerinde eitli Trk kollarndan ve rnein Uygur Trklerinin meeinde ve inanlarndan ve puta tapmalarndan bahseder. 1 6 0 Cuvayn'ye gre Trkn yreinde rikkat, sevgi ve acma gibi duygular yer almamtr ve Trk, ayan bast yeri kurutur, ele geirdii her lkeyi harabeye evirir, her getii yer halkn panie uratr, habis ruhludur, gaddardr, kabadr.
157 A.J. Arberry. cge. s.355. 158 bil. s.355. Bu h u s u s t a ayrca ileride ozan H a f z l a ilgili kesime baknz. 159 Bu kitap Mirza. Mhammed Kazvin tarafndan neredilmi ve The Hiatory ofhe \\'orl<l Contfueror bal altnda gilizceye evrilmii ir. Bkz. Sal'ad-Di AtaMalik Juvaini. The Hisov of rhe \\'orld-Cotenr. Maslesier Universitv Fess. 1958. 2 cilt. 160/'/)/<,'. c.2. s.48. 5 3 . 109.

Trk hakkndaki olumsuz grlerini glendirmek maksadyla Trkn "dinsizliine" deinir ve airden ald "Bir ulus ki be vakit namaz gereksiz ve kutsal yerlerdeki insanlarn kanma girmeyi marifet bilir..." eklindeki satrlarla Trk kk gstermek ister. 1 6 1 Ne var ki, onun bu abalarnn ciddi ve samimi grlere dayandn kabul etmek kolay deildir. nk bir kere slama yabancdr diye Trke saldrrken, Trke atfettii ktlklerin, kan dkmelerin ve tahriplerin lsn yapan Cengiz Han hakknda hibir ey sylemez; bilakis onu ba tac eder ve erdem rnei gibi gstermeye gayret eder. nk Cengiz Han'dan paye ve paralar almtr. te yandan be vakit namaz fazilet ve uygarlk simgesi yapmann isabeti de tartmaya msaittir. 4) zz al-Dn Abu'l-Hasan Ali B. Muhammad bn al-Asir (bniiTEsr), (1160-1230): Douya en Trklerin insanla Byk Ktlkte Bulunduklarn Savunur Musul'da egemen Atabekler zamannda nemli mevkilere gelmi bulunan bn al-Asir, ayn ad ile tannm kardeten biridir 1 6 2 ve al-Kmil fi'l-tril adl kitabyla n salmtr. slam tarihinin gelimesini bu yaptnda ele almtr. 1220 ylna ait olaylar ve tarihsel gelimeyi anlatrken Trklerin ve Moollarn slam uygarlna amansz bir darbe vurduklarn ve bu darbe sonucu olarak slam uygarlnn kp gittiini anlatr. 1 6 3 lerde de greceiz ki, daha sonraki yzyllarda, zellikle 20. yzylda Arap milliyetisinin en fazla itibar ettii bu tema banaz bir zihniyetin ifadesidir. nk slam uygarln kerten Trkler deil, slam dnr ve bilginlerinin bir trl aklcla dorulamaylar ve akl an yaratamamalardr.
161 bid, c.2, s.465. 162 Dier kardelerden Macd al-Di, Kur'a ve Arap nahvi ile hadis renimiyle ve Ziya al-Dn ise inaya dair yaptlaryla tannr. 163 al-Kamil ve al-Balir adl yaptlar iin bkz. M. Hilny M. Ahmad, Some Notes on Arabic Historiography During the Zengid and Ayyubid Periods, 521/1127-648/ 1250, in Historians of the Middle East..., Ed. by. B. Lewis; P.M. Holt, London, 1962, s.79-97; Francesei Gabrielli, The Arabic Historiography of the Crusades, in Historians of the Middle East..., s.98-107; Carl Brockelmann, Histoiy of the Islamic Peoples, N e w York, 1947, s.240.

158

G) Arabn Kltmelerine Karn Trkn 9.-13. Yzyllarndaki Hogrrll ve Sanata Merak Btn bu yukarya aldmz rneklere Arabn Trk hakkndaki kltmelerine ve "uygarlk dman", "kaba", "fikir ve zekdan yoksun", "dinsiz" vs. eklinde bavurduu sulamalara ve iftiralara ramen Trk, daha henz slama girmedii veya girse de eriat zihniyeti ve ruhu ierisinde henz erimedii ve kendi z niteliklerini yitirmedii dnemlerde son derece geni bir hogrye, son derece ince bir sanat ruhuna sahipti. Bunun byle olduunu dahi yine Arap kaynaklardan karmak mmkndr. nk Trkn bu ynleri Arabn Trke kar bilinalt kskanlklarn kabartm ve dolaysyla d m a n l k l a r n kkrtmtr. 1) al-Kayr Manastr'tc Kendisi in zel Oda Yaptran Tiirk Prensi Ahned bn Tulun'n Olu Abu'l Cei Hunerveyh Yabanc dinlere kar Trkn hogrrlne verilecek rnekler pek oktur. Bu hogr gelenei bilindii gibi, ok gerilere gider. Seluklulardan da nce, slam kabul etmi olmasna ramen Msr'daki Tulu iktidar dneminde (9. yzyl) Trk prenslerin farkl dinlere kar takndklar fevkalade insani tutum gerekten gurur vericidir. Bilindii zere, Msr ve Suriye o dnemlerde zahiren Abbasi halifelerinin egemenlii altndayd, fakat Trk prensleri ve hkmdarlar tarafndan ynetilmekteydi. Msr'da gerek iktidar, Tulun hanedanna aitti. Ahmed bn Tulun'un olu Humerveyh, bu hanedann ikinci hkmdaryd ve 884 ylndan 895 ylna dek Msr ve Suriye'de iktidara sahip olmutur. Kltr, edebiyat ve sanata olan ballyla n yapmtr. eitli Arap tarihilerinin ifadelerinden anlalmaktadr ki, Humerveyh, iinde deerli sanat eserleri ve tablolar bulunan kiliselerde kendisi iin zel odalar yaptrtm ve bu eserlere hayranlkla bal kalmtr. Filhakika, Abu Salih ve alMakriz gibi tarihilerden okuyoruz ki, Humerveyh, al : Kuayr'daki bir manastrn duvarlarnda yer alan ve Hristiyanla ait olaylarla, rnein sa ve annesi Meryem'le ilgili resimlere hayranlk duyarm. O kadar ki, bu manastra kendisi iin zel bir oda ina ettirmitir. Ayn manastr 1010 ylnda Arap halife al-Hekim yktrmtr. 1 6 4

159

2) 10. Yzylda Trkn Hogrs: Arap Halifesi'nin Banazlndan Kaan Mani Dini Mensuplar, Trklere Snarak Mezalimden Kurtulur Ibn ai-Nedm'in Kitb al-Fihrist adl yaptnda Arap halifesi Muktedir zamannda (Miladi 908-932) Mani dini mensuplarnn uradklar basklar ve kt davranlar anlatlr. Arap halifesinin zulmnden kurtulmak, kendi din inanlarna gre rahata yaayabilmek iin ya inanlarn gizlemek ya da bulunduklar yerleri terk etmek zorunda kalan bu insanlar ou kez kurtulu aresini Trk Hakannn lkesine kamakta bulmulardr. 1 6 5 Horasan'a snan Mani dini mensuplarna kar bu lke hkmdarnn giritii mezalim zerine Toguzlarn bakan; "Benim lkemde yaayan Mslmanlar senin lkende yaayan dindalarnn saysndan ok fazladr. Sana temin ederim ki, eer sen onlardan birisini ldrecek olursan ben de kendi lkemdeki btn Mslmanlar kltan geirteceim. Camilerini yktracam!.." diye tehditte bulunmutur. Bunun zerine Horasan Valisi, Mani dini mensuplarn ldrtmekten vazgemi ve sadece haraca balamtr. 1 6 6 3) Trkn Banazlktan Uzak Tutumu: Seluk Hkmdar Aleddin'i (1219-1234) Hristiyanlcra Kar nsancl Davran Onu Araplar ndinde slamn Dman Klar Seluk mparatoiuu'nun en parlak dneminin I. Aleddin (Al alDin Keykubd ) dnemi olduu kabul edilir. Ak dnceli ve geni grl bu hkmdar, uzun yllarn Hristiyan leminde geirmi ve Hristiyanlar yakndan tanm, farkl dinlere kar nyarglardan ve dmanlklardan kendisini kurtarabilmi bir kimseydi. Ve ite onun bu geni grll, insanla ve hogrye dayal siyaseti nedeniyledir
164 Bkz. Abu Salih. The Churches and Monasteries of Egypt and Some Neighboring Countries. ngilizce eviri B T. Evells, O x f o r d , 1895, s.146-150. Arap tarihisi alM a k r i z ( d o u m u 1441) al-Hitat adl eserinde b bilgileri ayrca vermektedir. Ayrca bkz. M . W . D . Siinovv. Les Weis dits "Setdjouk" et le Christianism Titre, Actes du XI e.Congres International des Oientalistes. Paris, 1897. s.143-157. 165 G. V a j d a , Les Zindic/s en Pays d'Islan a Debin de la Periode Abbasile. Rivista Dcgli Studi Orientali. 1937, c. 17. Fase. II. Ill, s.173-229. Yukadaki husus iin bkz. s. 178-179: Ibn a l - N a d i m . Fihrist. Edition Flgel-Roedier. c . l . s.337; c.2, s. 12. 166 b a l - N a d m . age. e. I. s.337.

160

ki, Arap halklar ve zellikle Halepliler, I. Aleddin'i slam hasm olarak grmlerdir. 1 6 7 Oysa ki I. Aleddi. Mslmanlar Hristiyanlarla birlikte, i ie yaatmak istemitir. 1 6 S Nitekim, Konya civarnda bulunan Akmanastr'n kapsndaki yazlardan anlalmaktadr ki, Seluk hkmdar zamannda Konya'da Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki ilikiler son derece dostaneydi. Mevlevilik dahi I. Aleddin dneminde kurulmutur. ktidar zamannda Konya'ya 1233 ylnda Buhra'dan Celleddin ve 1246 ylnda Tebrizli emseddin gelmi, Mevlevi tarikatn (dervi dzenini) kurmulardr. Mevlevilik, sadece Hristiyanla kar hogrye sahip olmakla kalmam, ayn zamanda tm dinleri ayn felsefi temelde birleir kabul etmitir. Anadolu'da hkm sren Daimendler (ki Seluk slalesinden bir aile olduu sylenir) zerinde Arapa ve Rumca yaz (hkmdarn ad) bulunan para bastrrlard. O dnemler itibariyle iki dilde para bastrlmasnn bal bana bir zellik olmasndan baka, Mslman bir hkmdarn, banazca duygulardan uzak kalrcasna Arapadan ya da kendi dilinden baka bir dilde para kartmas olduka anlamldr. Para bastrma ileminin Dou hkmdarlar bakmndan fevkalade nem tayan bir husus olduunu belirten bir yazar; "... Mslman bir hkmdarn, kendi adnn yabanc bir dilde ve zellikle kfir din yazs saylan Rum diliyle para zerine baslmasna izin vererek gerek iman sahibi olma niteliini tehlikeye drmesi k u k u l u d u r . . . " 1 6 9 der. Bununla Seluk slalesine mensup baz ailelerin eriata ne derece az bal olduklarn belirtmek ister. Seluk hanedanna mensup olanlarn slama zg adlara fazla itibar gstermeyip Ahd- Atyk ya da Ald- Cedd'de geen adlara itibar etmi olmalar bu konuda verilebilecek nice rneklerdendir. Bilindii gibi srail Bey ya da Mikail Bey ya da buna benzer adlar Seluk hanedanna mensup kimseler arasnda olduka yaygndr. Her ne kadar bu ve bunlara benzer adlarn Kur'an'da getii ve Mslman ad olduu ileri siirlrse de,
167 F.W. Hasluck. Christianity ami IsU Utulur the Sultans. O x f o r d . 1929. 2 cilt. Ytkardaki hususlar iin b k / . e.2. s.382. 168 bid. c.2. s . 3 7 6 - 3 7 8 . 169 M . W . D . S m i r n o w . Lcs Vers dits "Seldjnk" et le ClristianisM Te. in "Actes du Xlc C o g n r i s International des Orientalistes". Paris. 1897, s. 151

161

aslnda Yahudilere ve Hristiyanlara zg adlardr. Mslmanlar tarafndan kullanlr olmasnn nedeni, Yahudi peygamberlerinin (rnein brahim, shak, smail, Musa, Sleyman, Ya'kub vs.) Muhammed tarafndan Mslman olarak tanmlanm olmalarndandr. Sylemeye gerek yoktur ki, Muhammed'in "Mslmandr" demesiyle bu peygamberleri Mslman ve bu adlar da Mslman ad olarak kabul etmek pek inandrc olmamaktadr. Nitekim Muhammed kendisi bile, Mslmanlar iin bu tr adlardan ziyade din ile biten adlar (rnein Aziz ad-dn, Ceml' ad-dn, ihab' ad-dn, Sadr ad-Dm vs.) ya da Tanr szcn u veya bu ekilde ieren ve asl Arapa olan adlar (rnein Muvaffak vs.) iitlemitir. te yandan Trkn farkl dinlere kar olumlu tutumunu o dnemin yabanc kalemlerinden de renebiliriz. 1432 ylnda stanbul'a gelen bir Fransz yazar, Bertrandpn de la Brocquire, anlar arasnda Karaman Beylerinden bazlarnn (rnein Murad Bey'in ve olunun) Yunan Kilisesine kar ne kerte hogrl olduklarn belirtir. 1 7 0

H) 14. Yzyln (irazl Hafz, Ibn Teymiyye, Ibn ara vb.) Baz nl Kiilerinin Deerlemesinde Trk I) irazl Hafz'm Giii Kaleminde Trk: "Gzel", "Kibirli", "Kadna Dkn", "Kana Susam", "Yama ve Talan Sever", "Gaddar" vs. M u h a m m e d emsettin Hfz, ki irazl Hafz (Hfz-i iraz) diye tannr, 14. yzyln en gl airlerindendir. Her ne kadar Arap deilse de, iinde eridii eriat ortam nedeniyle Trk hakkndaki deerlendirmeleri tm slam dnyasn ve zellikle Araplar son derece etkilemitir. iirlerinde Trk szc, birbirinden ok farkl ve birbiriyle eliir anlamlarda kullanlmtr. Bir kez Trk szcn bedensel ve
170 bicl. s. 151-152; ayrca bkz. Bertrandon de la Brocquire. Mmoires de l'Institut National des Sciences et Ans. Science M o r a l e s el Politiques, Paris An XII, c.5, s.502-503.

162

fiziki gzelliin karl olmak zere ele almtr: "Giizel ve peri yzl Trk" ya da "Uzun endaniyle salma salna ve -.arifane ve sanki kayar gibi yryen Trk" gibi msralar Hfz'n azndan sanki gzelliinin bahar arks gibi dklr: "Tpk peri yzl Trk'm diin akam uzaklara gitti, O' Katay'a kartacak ne su iledim ki acep?"171 Bu msralarda yer alan Katay, in Tataryasnda bir blge anlamnadr ve gzelleriyle n salm bir diyardr. Fakat btn bu gzellik ierisinde Trk kibirlidir, gururludur, souk bakldr ve mesafelidir. Onun tatl bakna hi kimse nail olamamaktadr ve her eye ramen Tanr, onu bu nitelikleriyle kem gzlerden korumaldr. 1 7 2 Trkn gzelliini daha da canl klabilmek iin Hfz'n bavurduu etkili bir yol vardr ki, o da Hintlinin siy ahiliini Trkn beyaz teni ile kyaslamak: "Eer o Sirazh gzel gnlmz alr, bize muhabet gsterirse Hinclu gibi kara benine Semerkcut'la Bhara'y balarn... "I7~1 Ve bunu sylerken Hfz, kendisinden 200 yl nce yaam olan Saad'yi adeta tekrarlamaktadr. nk Saad de; "Sevgili'bir yabanc, Hint beni gibi..." yznn Trkistanlnda parlayan bir

derken ayn kyaslamay, belki de biraz daha mahirane bir slupla oiuiu.'.makta idi. 1 7 4
171 Hfz hakknda bkz. Hasibe Mazolu, Fuzl-Hfz, Ankara. 1956. Yukardaki .iirin Farsada ingilizceye yevmisi iin bkz. Hafz of Siliniz. Seleclions From His Poems, translated from Persian by H. B'C. kncI1 - London. 1875, s.90, Odes LVII.

172 Hafz of Skiniz.... s.92, Odes LIX.

173 Hasibe M a z o l u . uge, s.333. 174 Sylendiine gre, Hfz. "irazl Tiirk" d e y i m i m J . n a i l ' d c n almtr; zira S a a d bu deyimi, " K a l a y l Tiirk" deyimiyle birlikte v e h e r iki*.'"' m s a n a 3 C 1 v e strap ektirten gaddar, giizel karlnda kullanlrd. r n e i n : "Kalayl bir Tiirk'iin elimle gaddarla urayan hi kimse. Dcim o irazl Tiirk'iin elinde uradm acya benzer aclar ekmemiin. " Yine ayn ekilde Tiirkn gzellii iin lkeler ve beldeler feda e t m e e d e b i y a t n da Hl'z, stad Saad'de almtr.

163

Ne var ki, gzellik kavramn soyut ve somut nitelikler ierisinde anlatmak iin Trk deyimini kullanan Hliz, bu ayn deyimi ok daha farkl ve olumsuz olmak zere iirlerine malzeme yapmtr. Bu farkl kullanmalar Trk deyiminin "kana susam kii", "kan cikiicii", "yamac" karl olarak kendisini gstermitir. Bir iirinde yle der: "Ey Tanrn, yaydan frlayan ok gibi, av ele geirdikleri her kez, Nedir bu gen Trklerin kana susamltklar?"^^ Dier bir iirinde de "yamac" karlnda olmak zere Trk deyimini yle kullanr: "Heyhat, hlunyle ket halkm galeyana getiren b cretkr Lulian, Benim kalbimin iindeki her eyi, Trklerin yama tepsileriyle yaptklar gibi, alp gtrmeli... "176 Bu msralardaki Lulian deyimi, H f z i n yaad dnemlerde dans ve ark sanatnda n salm Luli airetine yaplan atftr. Yana tepsisi deyimine gelince; yine o dnemlerde Trkistan'da Yama Bayram adyla anlan bir gelenek olduu ve askerlere cret demesi yaplaca zamanlar, belirli bir yere konmu bulunan pilav anaklaryla dier yernek kaplarnn askerler tarafndan kaplrcasna karldnn, bylece yamacln ve apulculuun kendileri iin yasal bir ura sayldnn hatrlatld sylenir. 1 7 7 Nitekim "Trkistanl erkeklerin yama tepsileri" tmcesi Hfz'n, "Ey irazl gerek sevgili kalbimizi fethet!.." diye balayan iirinde u ekilde yer almtr: "Trkistanl erkekler sabrla tut..."I78 yana tepsilerini kcpsalar bile, gnliinii

Hfz'n dncelerinde Trkn yama tepsileri, insan sabrn tarmaya yeter bir anlam tamaktadr. Bu d e y i m i kullanrken, o ylda bir yenilenen bir Trk geleneini dnmektedir. Ona nak175 H. Bickel, Hafz "Shiaz.... 176 bid, s.20s.138.

177 Bu aklama iin bkz. bid. s.21.

17S iirin ngilizce evirisi iin bkz. Dira- Hafz. ranslaled l'rom Persia by HAV. Clarke. Calcutta. 1 8 9 1 , c , l . s . 4 1 .

164

ledilen bilgilere gre Trkler, her yln belirli gnlerinde toplanrlar ve meydanlara koyduklar bol yemekleri tepsilerle toplayp bakanlarna (kumandanlarna), sanki yama toplam gibi sunarlard. Ona gre yamaclk, Trkn ulusal gelenei ve zelliidir. Hfz'n sanat ve edebiyat gcyle yapt deerlendirmede Trkler, yamaclkta ve yama tepsilerini tamada son derece ustadrlar. te sabr talamalardaki durum, baz kimseler iin byledir. 1 7 9 2) bn Teyniyye'ye Gre Trklere Kar Savc Kutsal Bir Grevdir bn Teymiyye (lm 1327) 13. ve 16. yzyllarn eriat bilginlerinin en nllerindendir. Her nedense Trk eiats onu, tpk Gazali gibi, teden beri ok tutar, adeta bana ta yapar. Oysa ki, bn Teymiyye, geni grl ve msbet bilgiye sahip bir kimse olmak yle dursun, ocuk zekl insanlarn bile uramayaca hususlar mr tketicesine eletirme konusu yapm 1 8 0 ve btn bunlardan gayri bir de Trk dmanl duygularn kurcalamay gelenek haline getirmi bir kimsedir. ii mezhebine dahil tarikat mensuplar aleyhinde hazrlad fetvasnda Trkleri Hristiyan ve Yahudiler, genellikle kfirler, Frenkler ve buna benzerler arasnda sayan bu nl slam bilgini, Trkleri, slam dinine en byk ktl yapm olanlar arasnda kabul eder. Sz konusu fetvasnda esas itibariyle saldrya muhatap olarak ii mezhebi mensuplarn almtr. nk iiler cennet, cehennem ya da
179 "Yama tepsisi" deyiminin ne olduunu bilmediinden sz eden bir tenkiti. Hfz'n "romantik dizelerinden" Trkleri yamaclkla itlam etmek gibi anlamlarn kartlamayacai syledikten ve bu sylediini sanki cch edercesine "...Trk tresinde Beyler belli durum ve zamanlarda adamlarna lenler dzenlerlerdi. Yemein sonunda arllarn yemek tepsisindeki kaa y a m a etmeleri detli ve tepside hibir ey braklmazd" dedikten ve "...Kur'a'da bile ganimetin 4/5'ini. bunu ele geirenin olaca hakknda ayet vardr..." diye de ekledikten sonra btn uluslarn yamac olduklarn ve yama maksadyla sava yaptklarm belirtiyor. Bkz. C. ok. Aranndm Ayrlanlar. Ankara Hukuk Fakltesi Prof. Osman Fazl Berki Araan'ndan ayr basn. s.XXVI. glk ektii hususun tartlmasn okuyucuya brakalm, fakat ganimet ayetini tezine deslek yapmasn yadrgamak gerekir. Yama ve ganimet usullerinin Tanr emirleriyle caiz grlm olabileceini kabul etmenin mspet ahlak ve mspet bilim insanlarna yakmadn belirtmek isteriz. 180 rnein, suya den bir sinein bir kanad su dnda kalrsa nc yaplmas gerekecei. neden dolay syu imek gerekecei vs. gibi.

Kr'an'daki

Anlamakta

165

ibadet (namaz klmak) gibi konularda farkl grlere ve uygulamalara baldrlar, bundan dolaydr ki, bunlar slamn dman olarak kabul etmek gerekir. Bu nedenle onlara kar lm fetvas hazrlama gereini duymutur. Fakat bunu yaparken slama ktlk yaptna inand dier kfirleri ve zellikle Trkleri de saldrsna konu yapmaktan geri kalmamtr. yle diyor bu fetvasnda: "Muhammed dinine kar bunlarn (yani ii mezhebinden olanlar) yaptklar ktlkler, kfirlerin, Trklerin Frenklerin ve benzerlerinin yaptklarndan ok daha fazladr." 1 8 1 Bunu sylerken bn Teymiyye, Badat'n Tatar-Mool ordular tarafndan ele geirilmesinde Trklerin de katks olduunu belirtmekte ve bunu slama yaplm en byk ktlk olarak grmektedir. Ama daha nceki yzyllar esnasnda slam Arap ordularnn slam yayacaz diye Trk lkelerine saldrlarda bulunmas ve Trkleri asp kesmeleri, kle olarak kullanmalar bn Teymiyye'nin banaz kafas ve basit ruhu bakmndan hakszlk olmamaktadr. Badat' igal eden Tatar-Mool ordularnda Trkler vard diye Trklere lanetler yadrmasn bilir, ama ondan ok daha fazla yerilmesi gereken Arap davranlarn susuturmakla ya da hatta alklamakla yetinir. nk din adna yaplan her trl saldr, her trl cinayet onun ahlak anlayna gre alklanmas gereken eylerdir. bn Teymiyye, tpk dier eriat benzerleri gibi, hogr nedir bilmez. Fikir ve dnce ayrl ya da zgrl diye bir ey kabul etmez. slamn emrettii eylere aykr davranlmasn, dnlmesini ve yaanmasn uygun grmez. Farkl inan sahiplerinin, hele bu kimseler kitap ehli de deilse, yok edilmesi gereine inanmtr. Trklere kar sava fikrini bundan dolay kutsal bulmutur. Grleri, ou zaman Gazalinin grleri dorultusunda olmutur.

181

bn Teymiyye'nin bu fetvas iin bkz. Le Fetva d'Ib Taimiyyal sr Les Nosairis, Public et Traduit par M. St. Guyacl, "Journal d'Asiatique", c. 18. Srie VI. Paris. 1871. s.158-198. 185-186.

166

bn ar (655-723/1257-1322): Muhammed'in Trkleri Felaket Getirici Gibi Gsteren ve Trklerin kt lkeleri eytan ve Cadlar Diyar Diye Tanmlayan Hadislerini, Arap Lehine Smriir bn ar (Muhammed bn M u h a m m e d ) 14. yzyln nl vakanvislerindendir. al-Durra cl-Mudia fi'l-Dcvla al-Zaliriya adl yaptn yazardr. 1389 ile 1397 yllar arasnda am'da geen tarihi olaylar anlatrken Araplarn Trk saldrlarndan ektiklerini abartmal ekilde zetler ve Trklerin, Tanr tarafndan mezar sakinleri arasna yerletirildiklerini ve Araplara felaket getiren ete olduklarn syler. Bu konudaki eitli grleri belirtir. Trk aleyhtar ozanlarn msralarn sralar. Trkler yznden A m p e r i n ektii skntlar ve belalar anlatrken Muhammed'in Trkleri, korkutucu ve felaket ge_ tirici eklinde gsteren szlerini vurgular. Moollarn ve daha dorusu Hlagu soyundan gelme lhanllarn 1300 ylnda am'a girmeleriyle ilgili felaketi anlatr ve anlatrken de Muhemmed'in Dou dnyas, yani Asya ile ilgili ve aslnda Trkleri tanmlayan u ha, diini sralar: "(Muhammed yle dedi): Oralardan (yani, Dou'dan, Orta Asya'dan) eytan boynuzlan ykselecek; cadlarn onda dokuzu orada bulunur; dinsizlik (zndklk) ve felaket, ou zaman Dou lkelerinden (Asya'dan) gelir..." 1 8 2

3)

I) 15. ve 16. Yzyl 1) bn Haldun, 75. Yzylda Tiirkiin Lehinde Saylabilecek Grleri Ortaya Koyan Dnr 14.-15. yzyllarda Trkn sanat, kltr ve bilime deer verdiini tanmlayan Arap dnrlerinin banda bn Haldun gelir (lm 1406). bn Haldun, aslnda Arap milliyetisinin kendisine mal ettii ve onunla Bat'ya kar daima gurur duyar olduu Tunuslu bir dnrdr. Mukaddima'mn yazardr. Sosyal adan eitli uluslar deerlendirmi ve bu arada Arabi ve Trk eletirmitir. Onun
182 B tr hadisler iin bkz. Sall-i Bllr Muhtasar..., e.9, s.95 vd. bn a r ' m n yukardaki hususlarla ilgili evirileri iin bkz. /I Chronicle of Damascus, 13891397. eviri W . M . Binner. California Press, Berkeley, 1963, s.7 vd.

167

llerine gre Arap, ilkelliin ve uygarlk yoksunluunun timsalidir. Tm uluslar arasnda sanata en az yeterli olandr. Fakat buna karlk Trkleri, hem sava tekniinde ve hem de genellikle sanat alannda ve bilimde vgye deer bulur. 1 8 3 Arap olmayan Mslman lkelerde sanatla uraanlarn ok olduunu belirten bn Haldun in, Hindistan ve Trk lkelerini ve Hristiyan dnyasn buna rnek gsterir, bilginlerin ve sanatkrlarn buralardan ktn belirtir. 1 8 4 Ad geen yaptn ikinci cildinde Trk yneticilerinin nasl bilim yuvalar atklarn, okullar kurduklarn ve bylece Msr' bilim saan bir lke haline getirdiklerini, nasl dier slam lkelerinden ve rnein Irak'tan ya da Bat lkelerinden, srf bilim ve feyiz almak amacyla Msr'a akn baladn ve bu durumun, kendi yaad tarihten 200 yl ncesinden beri nasl siiregeldiini anlatr. 1 8 5 Trkn dier niteliklerini de tanmlayan bn Haldun, baz uluslarn kle olmaya yatkn karakterde bulunduklarn ve bu ekilde yaratldklarn, bazlarnn ise byle olmadn ve Trklerin bu ikinci kategoriye girdiklerini belirtir. Siyahiler, ki bn Haldun'a gre kle olmak iin yaratlmlardr, aptal hayvanlardan farkszdrlar. Buna karn dier uluslar, rnein Trkler, srf para iin ya da yksek mevkilere erimek ve iktidara gelebilmek amacyla kle olmaktan kanmazlar ve bu tr klelii onur krc nitelikte bulmazlar. Dou blgelerinde yaayan Trkler ve spanya'daki Hristiyanlar ona gre bu kategoriye rnek gsterilebilirler. ktidar sahibi snflar, bu kategoriye dahi, yani iktidara ykselme niteliinde grdkleri bu insanlar kle olarak alrlar ve sonra iktidara ykseltirler. 1 8 6 2) Msr'da Tiirk Ynetiminin yi Davran Devirleri Eskiden olduu gibi bugn de Arap lkelerinin ve bu lke liderlerinin balca iddias tm geriliklerinin ve duraklamalarnn nedenlerini Arab kendisinde ya da slamda deil, Trkte aramak gerektii noktasnda dmlenir.
183 bn Khaldu, Tle Mu/cultlil. lurolcli o Hismry, translatio roni tlc Arabic by Fralz Rosenthal. Palheon Books. 1958. 3 cilt. Yukardaki hususlar iin bkz. c.2, s.353 ve s.74, 81. 184 bil. c.2, s.353. 185 /bil. c.2. s.435. 186 bil. c. 1. s.301 -302.

168

. Baka sayfalarda ve eitli vesilelerle belirttiimiz gibi, bu iddialarn tmn inkr mmkn deildir ve bu konuda Trkn bir hayli sorumluluu olduunu kabul etmek gerekir. Fakat her eyden nce unu sylemek doru olacaktr ki, Trk bu ekilde davranlara srkleyen nedenler, eriattan kma eylerdir ve eer Trk, igal etmi olduu Arap lkelerinde, beer esine fazla deer vermemi, kltr ve ekonominin gerilemesine vesile yaratm ise, bunun nedeni Trk bunlar yapmaya zorlayan eriat kafasdr ve bu ayr bir konudur. Burada imdilik zerinde duracamz husus, Arap halklarna kar Trkn insani denebilecek davranlarda bulunduuna dair baz izleleri aksettirmektir. zellikle Kanuni Sleyman zamannda ve brahim Paa'nn ynetimi altnda Msr'da olduka iyi bir siyaset izlenilinitir. brahim Paa, Kanuni'nin Msr'daki kt ynetimi dzeltmek iin 1524 ylnda Msr'a gnderdii nl kiidir ve 400 yl srecek Trk ynetiminin temellerini atmtr. Hkmdarna iyi bir gelir kayna salamak amacyla brahim Paa'nn Msr'daki gayretleri ve Msr halknn mutluluu, refah iin gsterdii abalar yabanc izlemciler tarafndan da hayranlk ve takdirle anlmtr. Denilebilir ki, Msrl fellah, Tanr ve peygamber emirlerini uygulamakla grevli kendi halifelerinden grmedii ve grmeye alk olmad iyi muameleyi, brahim Paa zamannda Tiirkten grmtr. Bilindii gibi bizim genel olarak fellah diye adlandrdmz Arap bedevisi, Kr'a'da hor grlm ve kltc bir davrana muhatap klnmtr. Daha yukardaki sayfalarda Muhammed'in ehirli ve kentli bedeviler iin kulland szlere ve Kuran'a yerletirdii ayetlere (rnein K. 9 Tevbe Suresi, ayet 97-98) deinmitik. slam yazarlar, hep bu kaynaklardan mlhem olarak fellah ya da bedevi snfn ilkel, gelimez olarak tanmlamlar, yneticiler de bu dorultuda davranmlardr. 1 8 7
187 Bir tenkiti Kr'a'da fellahlarm ktiiillklne dair lkiin yoktur, te yandan Msr, Muhammed'in lmnden 7 yl sonra fethedilmitir diyerek " . . . M u h a m m e d ' i n fellahlara r e \ grd kt muameleyi nereden renmitir'.'" diye s o r u y o r ( o k . ugy. s.XXXIII). Tarih ve din p r o f e s r bu kiiyi hatrlatalm ki Kr'un'n K. 9 T e v b e S u r e s i n i n 97 ve 98. ayetlerinde bedevileri klten h k m l e r y a n n d a M u h a m m e d ' i n "bedev ileri

169

Msr'a atanmasn mteakip brahim Paa'nm ilk ii, yneticilere ve eyhlere emir vererek onlar fellahlara kar iyi davranmaya zorlamak olmutur. Her blgede, harabeye dnm kylerin imar ve arazinin ilenmesi hususunda onlar sorumlu tutmutur. Yine bunun gibi fakir halkn baz eyleri almaya zorlanmamalarn ngren emirnameler kartmtr. Oysa ki, o zamana gelinceye dek zavall halk, Kahire'de imal edilen ekerkam erbetini ve buna benzer dier baz tketim maddelerini satn almak durumundayd. 1 8 8 Bundan baka, o tarihten ncesine dek birok ktln kayna olarak yerlemi bir gelenei, daha dorusu rveti kesin olarak yasaklam ve Arap eyhlerinin Trk paalarna hediye verme geleneini, ar cezalar koymak suretiyle ortadan kaldrmtr: "brahim Paa'nm btn bu takdire ayan ve insan tzkleri ve emirleri sayesinde Msr, uzun srecek bir devre boyunca cidd saylabilecek huzursuzluklardan kurtulmutur." 1 8 9 Ayn yazardan okumaya devam edelim: "Trklerin yakp ykc olduklar ve igal ettikleri topraklan ok ar vergilerle smrdkleri, kanallar harabeye terk ettikleri, adaletsiz bir sistem kurduklar, gzel sanatlar baltaladklar sanlr (ve sylenir). Bu tr beyanlarn gerei aksettirmedii ve hi olmazsa (Msr) fethini izleyen iki kuak boyunca sylenemeyecei aikrdr."' 9 0 "15. yzyln sonlaryla 16. yzyln ilk eyrek devresi srasndaki seyahat anlar eletirilecek olursa grlr ki, Trkn yakp ykcln ve ihmalciliini tantlayan izlenimler mevcut deildir. Aksine, Trkn harabeye evirdii iddia olunan kentler, 1516 ylna gelmeden nceki bir ya da iki kuak boyunca zaten harabeye terk edilmi ya da ciddi
fellahlar" k l t m e k zere, "Kibirlenmek de at ve deve sahipleri ile avas sahibi b e d e v f e l l a h l a r d a d " eklindeki hadisleri vardr. Bkz. Salth-i Bul..., c.9, Hadis No. 1361. 188 Btn bu hususlar ii bkz. G . W . Frederick Stiplig, "The Oltona Turks and the Arabs, 1511-1574". Illinois Stuclies in tle Sncil Science. 1942, c.26, say 4, s.73. 189 Ibil. s.76. 190 M/, s. 102.

170

biimde gerilemeye yz tutmu yerlerdi." Ve yazar, Suriye topraklarnn, Y a f a n n , Gazze'nin, am'n vb. blgelerin Trk igali altnda ktne dair savlarn yersiz olduuna dair grler ne srer ve bunlar tarihsel belgelerle tantlar. 191 zellikle skenderiye'nin eski an ve hretini kaybetmesinin nedenlerini Trk'e atfetmek kadar byk hata olamayacan ve bu konuda Trk tek sorumlu klan grlerin isabetli bulunmadn ve nk Trk istilasndan nce skenderiye'nin zaten harap durumda bulunduunu belirten yazar, bu_grlerini 1487 ylnda ve daha sonra 1504 ylnda bu blgeleri ziyaret etmi olan tannm baz gezginlerin izlenimlerine dayanarak kantlar. 1 9 2 Ve Trklerin, yakp ykmak ve harabeye evirmek yle dursun, aksine okullar, hastaneler, camiler, hanlar, emeler ve benzeri yaptlarla Kahire'yi, Kuds', Mekke'yi, Halep'i ve Badat' mamur etmeye altklarn, su tesisleri ilerini hallettiklerini, kamu hizmetlerini yerine getirdiklerini ayn tarihsel belgelerle aklar. Yine yazarn aratrmalarna gre, Trklerin Arap lkelerini ve Msr' igal ettikleri tarihlerde ekonomik knt zaten oktan balam durumdayd. Bunun da nedeni, o dnemlerdeki corafi bulular ve zellikle Amerika'nn ve mit Burnu'nun kefiydi. Bu bulular, dnyann ticari ve ekonomik grnmn deitirmeye kfi gelmiti. Zira, o zamana dek Bat leminin eitli ihtiyalarn salayan Hindistan, Arap lkelerinden geen yollar sayesinde eriilebilen bir pazard. Bu sayededir ki, Arap lkeleri ticari ve ekonomik zenginlie mazhar olmulardr. Oysa ki, Amerika'nn kefiyle durum deiti. nk, zengin altn kaynaklaryla ve Bat Avrupa'sn besleyecek dier hammadde servetleriyle Amerika, ticaret merkezi olarak Hindistan' nemsiz duruma indirdi ve yepyeni bir zengin pazar olarak onun yerini ald, dolaysyla Akdeniz, Arap lkelerini besleyen ticari yol olmaktan kt. Portekiz, Hollanda, Fransa ve ngiltere gibi Bat lkeleri, ki Hindistan pazar sayesinde fevkalade zenginlemilerdi, denizyoluyla ticaret olanaklar elverili ve ok daha zengin bu yeni Amerika pazarna yneldiler. Dolaysyla Arap lkeleri ticari ve ekonomik ilikiler asndan pek ok kayba uradlar. Zira, karayoluyla yaplan ticaret hibir zaman denizyoluyla yaplan ti191 M, s. 103; ayrca b k z . Lane-Pool, Sroy ofCairo. London. 1902. s.298. 192 ihid. s. 103-104. Y a z a r bu vesile ile 18. yzyl Fransz yazarlarndan Savary'in o l u m s u z g r l e r i n i r t m e y e alr.

171

arede baa kamazd. te Trklerin Arap lkelerini egemenlikleri altna aldklar tarihlerde kendisini gsteren ekonomik gerilemenin nedenleri bunlard. Fakat Trkler haksiz olarak bu gerilemenin tek sorumlusu olarak gsterilmeye allmtr. Yukadaki nedenlerle ortaya kan ekonomik gerileme ve knt, Arap lkelerinde kltr gerilemesini de yaratmtr. Oysa ki, yanl ve haksz olarak bu da Trklere mal edilmitir. Yabanc bir ulusun egemenlii altnda kalm olmakla Araplarn kltr geriliine uramalar mmkndr. Fakat, bunda Trk sorumlu tutabilmek iin Trklerin bilim ve kltr dman olduklarnn kantlanmas gerekir ki, bu kolay deildir. Zira ortaya koymu olduklar eserlerin says ve deeri gstermektedir ki, kendi kltrlerini oluturma yeteneine sahiptirler." 191 Deil sadece bu, igal ettikleri Arap topraklarnda da Trklerin, bilim ve kltr gelimesi iin (hi olmazsa 17. yzyla kadar) ellerinden geleni yaptklar hakknda bir yazar yle der: "Kanun Sleyman zamannda eitime nem verilmi ve retmenlerin maddi refah ve vakf idaresi araclyla maalarn muntazaman almalar salanmtr... Osmanl mparatorluunun ok geni bir arazi zerinde yaylm olmas ve bakentin Msr'a uzak bulunmas nedeniyle Msr'daki ynetim kontrol oldukta gt. Fakat buna ramen Msr halknn zulm ve istibdat ynetimi altnda kalmamas iin merkezi hkmet, en iyi niyetler ve gayretlerle elinden geleni yapmtr. Bu durumun 17. yzyldan sonra deitiini ve ktletiini kabul etmek mmkndr. Fakat bundan fazlasn sylemek ve Trklerin doal olarak Batllardan daha kt, daha az drst olduklarn iddia etmek yalan olur." 1 9 4 3) Ahlk Call'de Trkn Tamn: "Hai, Ta Yrekli, Gvenilmez, nsan Kadri Bilmez, Fakat Cmert ve Cesur" Tiirke hainlik, ta yseklilik vs. gibi olumsuzluklar yaktrmada Nair al-Din Tusi tek ahlakiyat deildir. Onun gibi dier biroklar yannda Ahlk Call yazar Call al-Dn al-Davvn'de vardr, ki aa yukar ayn ifadeler ve ayn grlerde onlarla birleir.
193 llil. s. 104-106. 194 Bkz. G.F. Sprcglig. cge. s. 106-107.

172

Ahlk Call'de Trk, hain, ciddiyetten uzak, gvenilmez bir insan tipi olarak gsterilir; buna karn Rumlar ve Haberler, ciddi, szne ve davranna gvenilir birer ulus olarak vgye layk grlr. ki yazar arasdaki benzerlii kantlamak zere u satrlar nakletmekle yetinelim "hanet, mala ya da mevkilere kar ya da hased edilen baka hususlarda olabilir ve bunun eitlerini oluturur, ki bu da kt huylarn en kts-dr ve birazck akl (ve vicdana) sahip hi kimsenin hafife alaca bir ey deildir. lahi emirlere gre bu karaktere sahip olanlar ikiyzl yaratklar arasnda saylmlardr ve kyamet gnnde bunlar tek bir bayrak altnda toplanacaklardr (dier ikiyzllerle birlikte olarak) ve hainlikleri, bir arada toplanm bulunan tm dnya halkna tehir edilecektir. Bu karakter (bu huy, bu tabiat) genellikle Trklere zg bir karakterdedir; buna karn, ciddiyet (gvenlilik), ki sz konusu doalln tam kart demektir, zellikle Rumlar ve Habeliler arasnda grlr." 19 - 1 eitli uluslarn eitli ynlerini belirtirken yazar, Arap hizmetilerin gzel konuma sanatna vukufunu, tatl dilliliklerini ve problem yaratan, kargaalk karan kimseler olduklarn; Rumlarn drstlk, ibirlikilik, namusluluk ynleriyle ve dakik olmalaryla temayz ettiklerini, fakat cimrilikleri bakmndan ve alak duygular nedeniyle aa grldklerini; Trklere gelince, onlarn da cesaret, cmertlik, yararl olmak ve insan byleyen bir d grne sahip bulunmak gibi ynleri olduu, fakat buna karlk, hainlikleri, ta yreklilikleri ve insan hayatna kar ilgisizlikleri bakmndan yerilmeleri gerektiini syler.' 9 6 Trkler hakknda buna benzer grleri Ibn Arabah dahi, Timur ve fetihleri hakknda yazd Ac'ib cl-mckdr fi nava'ib Timur adl kitabnda aynyla tekrarlar. 197

195 Bu satrlar i i n ' b k z . P\;>::ic;i Plilosoply of tle Muhamnedau People... Beia a Traslalion ofle Ahk'l- Jaky... Fran le Penimi of Fakir Juny M ulumunu! Asaud.... b> Vv.F: T h o m p s o n . 173.9. Lodot. c.2, s.194. 196 Ibil. s . U O - 3 1 I. ngilizce eviri Bvoekelnan. G A L . c.2. s.28.

173

4) 16. Yzyl: Muhammed bn Ali bn TCln, Arcb Trk Dmanln Pekitirir Daha nceki yzyllarda Arap yazarlarn iledikleri Trk aleyhtarl tezini ve zellikle "Trkn getii yer harabeye dner" eklindeki temay bn Tln, 16. yzylda yaatmaya alr. bn Tln, bugn dahi Arap lkelerinin eitli kademedeki eitim kurulularnda okutulan bir Arap tarihisidir. Memlkler ve Osmanllar zamannda Trk yneticilerin Araba kar kt davranlarn sergiler. Btn bu olaylar Arabn kindar duygularn kabartmak iin yazmtr. bn Tln'dan reniyoruz ki, am Valisi Canberd al-Gazzal, Osmanl Padiah Sultan Selim'in lmn mteakip ayaklanmtr. Bu ayaklanmalara kar Kanun Sleyman zamannda Ferhad Paa tarafndan yattrma hareketlerine giriilmi ve bunun sonucu olarak Canberd yenilmi ve Osmanl ordusu am'a girmitir. bn Tln, Osmanl askerlerinin bu savalar ve igaller srasnda son derece hunhar davranta bulunduklarn anlatr. Olaylar daha renkli gstermek ve Trk aleyhtarln tahrik edebilmek iin. tpk dier Mslman tarihilerin ve yazarlarn yaptklar gibi, iinlii airlerin msralarn tekrarlar: "... Felket ylesine korkun idi ki nice kiiler cinnet getirdiler. airin dedii gibi '...halkiyle ve her eyi ile am, cennet gzelliinde bir baheydi. Ve imdi cehennemden bir atee ben,J0 zyor... 198 Ve nihayet Kuran ayetleriyle ssledii bu hikyesini bitirirken ibn Tln, okuyucusunun kolay kolay unutmayaca bir dehet manzaras izer: "Perembe gn Ferhad Paa, (Canberd) al-Gazzal'nin kesik ba ile birlikte, onun askerlerinin kafalarndan kesilme bin kadar kula, Kanun Sleyman'a gnderdi..." 1 9 9 Kukusuz ki bu yukarda anlatlanlar, eer varit ve sabit ise, tiksinti verici eylerdir. Trk ya da vicdanl kiiler olarak hibirimiz bu
198 Bkz. M u h a m m e d bin Tulu. "Histoire des Gouveneurs Turcs de Damas". Franszcaya Henri Laoust tarafndan evrilmi bulunan bu yaz. Les Govemery ete Dmm sos les Mamlmks el les Premiers Ottmums AH 658/AD 1156-AH. 1260/AD. i 714- adl kitapta am'da, 1952 ylnda yaymlanmtr, s. 173-174.

199 bid. s. 174.

174

tr vahet karsnda "iyi olmu" ya da "isabetli davranlm" diyemez ve byle bir dnceyi aklmzdan geiremeyiz. Fakat unu da belirtmekten kendimizi alamayacaz ki, ayn vahetin ok daha dehet verici rneklerini Arap ordular, yzyllar nce ve hem de Muhammed'in ynetimi altnda ve farkl inantaki insanlar (putatapan Araplar) Mslman yapmak zere savarlarken vermilerdir. slamn ilk dnemlerindeki savalarn ve Muhammed'in seferlerini nakleden tarihileri, rnein Taber'yi okuyacak olursak, yeterli bir fikir edinmemiz mmkndr. Bu hususu ilerdeki blmlerde ve Tiirke kar yaplan eitli sulamalar yantlarken tekrar ele alacaz.

III)

YAKIN DNEMLERDE TRK ALEYHTARLII YOLU LE ARAP MLLYETLNN BLNLENMES

Arap milliyetilii demek, bir bakma Arabn Trk egemenliinden ve boyunduruundan kurtulmas, kendi kendisinin efendisi olmaya almas demek olmutur. Bunu salamak amacyla Arap, akla gelebilecek her areye bavurmu, her arac yasal grm ve etik d her sulamay ve iftiray Trke yaktrr olmutur. 19. ve 20. yzyllarda Arap milliyetilii, daha nceki dnemlere oranla ok daha bilinli ve gl bir gelime gstermitir. Bunda Trk dmanl duygularnn rol nemli olmutur. Bu dnemlerde Arap yazarlar, slam Peygamberi Muhammed'den balayarak kendi dnemlerine gelinceye dek, daha nceki dnemlerde Trk hakkndaki olumsuz Arap sulamalarn ve tanmlamalarn ele alarak, bunlar daha da gelitirerek, bunlara yeni dmanlk tohumlan ekleyerek Trk aleyhtarl esini Arap milliyetiliinin kriiii haline getirmilerdir. nceki sayfalarda grdk ki, Arabn Trk tanm ve deerlendirmesi Muhammed'in Trkleri Araplar iin felaket getirici bir ulus olarak grmesi ve yayvan suratl insanlar biiminde tantmasyla balar ve daha sonraki yzyllarda Trk vahi, hrsz, yamac, gaddar, fikren yetersiz... vb. son derece olumsuz deerlendirmeleriyle srp gider. 19. ve 20. yzyllarda tm bu tanmlamalar, sulamalar, ktlemeler Arap yazarlarn kaleminde ya da Arap eyhlerin azlarnda Trke kar birer saldr kayna olacaktr. 19. yzyln balarnda Kral Hseyin,

175

Trkleri yayvan suratl ve Araplara felaket getiren bir ulus olarak tanmlarken Muhammed'in 1 400 yl nce sylemi olduklarndan ne denli esinlenmise. Muhammed Abduh, Emir Seyid Ali, al-Kavakibi ve daha niceleri, 20. yzylda Trk dmanlklarn ve Trk yetersiz grme geleneini yine kendilerinden ncekilere gre srdrmekte ve hatta yeni iddialarla daha da glendirmekteydiler. Trklerin slam anlayacak kafa ve ruh yapsnda olmadklar, slam uygarln, yani kendi deyileriyle, Arabn yaratt byk uygarl Trklerin kerttii, hilafeti ele geirmekle slama ihanet ettikleri, slam dinini en mkemmel bir din olmaktan karp onu geri bir din haline getirdikleri, slamn kabul etmedii kurulular (rnein klelik, sava vb.) slama soktuklar, slam demokratik bir ynetim demek olduu halde, slam lkelerinde kt ynetim sisteminin ve despotizmin yerlemesine vesile olduklar... vb. akla ve insafa smaz iddialar gelitirmilerdir.

A) Vahhablerle Krklenen Trk Dmanl Trklerin slam dinini anlayacak ve kavrayacak yeterlikte olmadklar ve slama yatkn bir kafa ve ruh yapsna sahip bulunmadklar, tm bu nedenlerle slama felaket getirecekleri iddialar daha 10. yzyldan itibaren al-Tevhid, sonra al-Balh, 11. yzylda alBanna, 12. yzylda Yakut, 13. yzylda bn l-Esir, 14. yzylda bn Teymiyye, 16. yzylda bn Tln gibi yazarlar tarafndan ele alnm ve ilenmi olan bir tezdir. 19. yzyldan itibaren bu tez ok daha yaygn ve etkili bir ekilde ele alnr ve gelitirilir. Vahhabler, ilk nclerdendir. Trkn slama yabanc olduu, slama yeterince bal olmad ve olamayaca, slama sonradan girdii ve Arap rkndan olmad, Arap geleneklerine sarlmad, slam znden uzaklatrd, slam uygarlnn ykt ve ksacas slama en byk ktlkleri yapt savlarnn 19. yzyl balarnda en hararetli savunucular Vahhabler olmutur. Vahhabler iin nemli olan ey, slamn o ilk ve z ekline, Muhammet! zamanndaki uygulamasna dnmekti. Bu nedenle, her ne pahasna olursa olsun, Osmanl egemenliinden kurtulmak gerektiine inanmlard. Bu vesileyle u bir iki noktay belirtmekte yarar vardr ki, Vahhablerin Tiirke kar bu tepkiyi

176

gsterdikleri ve Trk yeteri kadaryla slama bal olmamakla suladklar tarihlerde stanbul'da eyhlislm Efendi, eriatn o ilk dnemlerindeki z hkmlerine ve peygamberlerin emir ve davranlarna ve nihayet Kuran in tm hkmlerine en byk titizlikle bal Trk toplumuna bu emirleri grlmemi bir sertlikle uygulayarak, kadnlarn araflarnn kalnln ya da inceliini hesap etmekle meguld. Toplum en koyu biimiyle slama ballk rnei vermekteydi. Fakat eriata bylesine saplanmlk dahi Vahhableri tatmin etmiyordu. Trk, padiahndan, en basit insanna varncaya dek slama yeteri kadaryla bal olmamakla sulamaya devam ediyorlar ve halifeliin Araptan bakasna ait olamayaca tezini, hem Tiirke kar dmanlk ve hem de Arap milliyetiliini gelitirme arac yapyorlard. Arabn Osmanl devletine kar ayaklanmasnda ve .Trk boyunduruundan kurtulmasnda en byk rol oynayan etki, Vahhablerden gelmitir. Vahhab etkisi 19. yzyln balarnda ilk olumlu meyvelerini vermeye balamt. Daha Selim III dneminde, 1805 ylnda Emir Muhammed el-Sud, Mekke'yi fethetmi ve ilk i olarak camilerde hutbelerin Padiah III. Selim adna okutulmasn durdurarak kendi adna okutmaya balamtr. O tarihlerde Badat'ta bulunan Fransz Konsolosu Jean Raymond, bu olay nedeniyle u satrlar yazar: "... geen gn bir Vahhab taraftar, peygamber edasyla bana unlar syledi: Halifelik koltuuna bir Arabn ktn greceimiz gn yaklamaktadr; hilafeti gasp edenlerin (yani Trklerin) boyunduruu altnda yaamaya lzumundan fazla katlandk." 2 0 0 Ne hazindir ki, halifeliin Araptan gayr uluslara ait olamayaca dncesini sadece Araplar ve zellikle Vahhabler deil, Abdlhamid'in ilk tahta k tarihlerinde stanbul'un balca camilerinin baimamlar dahi savunmular ve bu konuda gr ve fikir birliine varmlard. Ve eriat kaynaklarnda halifenin Arap olmas gerektiini belirtir esaslar halka yaym ve okutmulardr. Abdlhamid kendi kiisel karlar nedeniyle 1890 ylnda bu tr yaynlarn ortadan kaldrlmasna karar vermitir. 2 0 1
200 Bkz. J. R a y m o n d .

Memorie sur /'Origins des Wcihliubis. sur la Nissace et sur /'Influence dom ils Juissent Cone Notion. 1806. (Le Sociee de la Geographic d'Egyple, 1925). Y u k a d a k i pasaj iin bkz. Zeine Z. Zeie. The Emergence of Arab
Nationalism. Beirut. 1966, s.34.

201 Bkz. Sir E. Pears.

Life of Abdlhamid.

New York. s. 149.

177

B) M. Abduh'a Gre "Barbar Trk" Msr Mftl yapm bulunan ve Arap dnyasnn ok iyi tanr olduu bu Msrl din adamnn Trke dmanl da tpk dierleri gibi, "slam uygarln gerileten ve yok eden Trklerdir" temasna dayanr. al-slm Ve'l-Nasaniyya'daki yazlarnda slamn ilk dnemlerini, slam uygarlnn en parlak dnemi olarak ele alr. Muhammed dnemini ve halifeler ynetimini rnek gstererek slamn hurafatla urar din olmadn, batl itikatlara yer vermediini, gericilie msait olmadn ve nihayet istibdat ve zulm desteklemediini syler. slam uygarlnn gerilemeye balamas dnemini al-Mu'tasm dnemi olarak gsterir, nk bu halifeyle birlikte, devlet ynetimine Trk eler girmeye balamtr. Trk eler ksa srede halifeden sonra en yksek mevkileri igal eder olmulardr ve onlarla birlikte de askeri despotizm dnemi balamtr. Trkleri barbar olarak nitelendiren Muhammed Abduh, "Bu barbarlarn etkisi altndadr ki, slamn entelektel uygarl solmu ve bozulmutur, nk bu barbarlar, slam sadece giysi gibi srtlarna geirmilerdir, fakat slamn hibir zerresi onlarn ruhuna nfuz edememitir" diyerekten, aslnda tam tersi olmas gereken bir durumu kendi davasna uydurmak istemitir. 2 0 2 Bu ar ithamn sakatln ve yanl temele oturduunu, aslnda Trk gerileten nedenlerin banda eriat dzeni geldiini anlayabilmek iin eriatn gerekten ne olduunu ve zgr dnceye yer vermeyen ynlerinin ne olduunu bilmek gerektir.

C) A-Kavakib'ye Gre Arap Trke stn Suriyeli bu yazar, Arabn Trke stn olduu dncesini ileyen ve ispata alan yazarlardan biridir. Taba i al-stibda (stibdadn Nitelikleri) ve Umm al-Gura adl yaptlaryla bir yandan Arabn Trke stn olduu grn ileri srer ve dier yandan da slamn gelimesine Osmanl devletinin nasl engel tekil ettiini belirtir, al2 0 2 Bu k o n u d a bkz. Sylvia G. Haini (Editr), Haini, Los Angeles. 1962, s.21.

An Amhology Selected aul Ediel by S.G.

178

Kavakib, modern Arap dnrleri ierisinde Panarabizm dncesini en iddetle savunanlardan biridir ve kendisini, Arabn Trke kar dmanlk duygularn tahrike grevli saymtr. 2 0 ''

D) Hilafeti Almakla Trkn slama hanet Ettiini Savunanlar Arabn Trke kar besledii nefretler 19. yzyln ortalarnda gittike artan bir iddetle gelimeye balar. 1853 ile 1858 yllar arasnda Filistin'deki ngiliz Konsolosu James Finn'in anlarndan bu nefretin derecesini anlamak mmkndr: "Araplar, Trklerden tiksiniyor ve nefret ediyorlar. Bu nefretin kkleri ok gerilere, Arabistan'n Trk egemenlii altna girmesi tarihlerine inmekte. Dmanlklarnn ve kskanlklarnn nedeni kendilerinden olmayan bir rkn boyunduruu altnda bulunduklarn hatrlamalardr." 2 0 4 Araba gre, Arap rkndan birisine ait bulunmas gereken halifelik makamnn, Orta Asya'dan inmi bir rka, yani Trklere gemesi tahamml edilebilecek bir ey deildir. Arap, yzyllar boyunca srf zor altnda Trk padiahna halife olarak boyun emi ve milliyetilik bilincinin canlanmas sonucu olarak Trk halifesine kar isyan yollarn aramtr. Trk, hrsz, soyguncu ve hain gibi niteliklerde gsterirken ve Trk padiahna han deyiminden galat olarak hana deyimini yaktrrken (hana deyimi, Arapada ihanet eden, aldatan anlamna gelmektedir), Trk hilafet makamn alan, yama eden rk olarak tanmlamtr. Bundan dolaydr ki, Arabn tek dilei, Trkn yok olmas olmutur. Padiaha sadkm gibi grnrken dahi iin iin homurdandklar ey, hilafet makamn igal eden kiinin "elHain" olduuydu. 2 0 5 Bilindii gibi slam dnrlerinin Ktr'an esaslarna dayal olarak ortak gr u olmutur ki, halifelik Kurey kabilesine mensup olmayan bir kimseye geemez. lerdeki blmlerde ve zellikle Mu2 0 3 Bkz. Syliva G. Haini, age. s.27. Arab Trke stnl k o n u s u n d a al-Kavakib'nin kitabndan a l n m a pasajlar iin bkz. s.78-80. 2 0 4 J a m e s Fin, Strig Times; Or Records from Jerusalem Consular Clranicles uf 1853 m 185K. London. 1878. 2 cilt. Alnan pasajlar iin bkz. c . l . s.215. 2 0 5 bicl. c . l . s . 2 1 5 .

179

hammed'in Arap rkn slamn iistn esi klmak iin yerletirdii hkmleri ve rnein "Halifelik Kueylede kalacaktr" eklindeki hadislerini ele alacaz. 2 0 6 Fakat imdilik unu hatrlamakla yetinelim ki, hilafetin Trkler tarafndan zorla "gasp edildii" dncesi, Arap milliyetisinin 19. yzyldan itibaren ele ald ve Arab Trk dmanl duygularn krklemek iin baar ile kulland bir konudur. Halifeliin Araplarda ait bulunduu srece slamda gelime ve Trklere getii an bozulma olduunu genel bir tema haline getiren Arap milliyetisi, slamn zne dnmekle halifeliin Trklerden Araplara geilebilecei umutlarn yaratmtr. 2 0 7 Bu temay, iktidar hrsyla yanan ve Trk ynetimine kar di bileyen Arap eyhleri desteklemilerdir. nk u bir gerektir ki, hilafetin 1517 ylnda Yavuz Sultan Selim tarafndan alnarak Trklerin eline gemesini ne Arap halklar, ne de Arap eyhleri hazmedememiler ve bunu gizli bir kin halinde srdrmlerdir. Hilafetin "Araplardan bakasna ait olamayacana dair" Muhammed'in brakt vasiyeti, her daim gerekletirmek iin frsat kollamlardr. Bundan dolaydr ki, Arap milliyetisi, Trkn gl bulunduu dnemlerde dahi bu konuda huzursuzluk yaratmaktan geri kalmam ve Trkn zayf dt anlarda ise cret ve cesaretini artrarak Trk arkadan vurmasn bilmitir. 1986 ylnda Kurey eyhi Abdullah'n katlinden sonra iktidara gelen eyh Mbarek (ki Abdullah'n kardeiydi) ngilizlerle dostluk kurarken una inanmaktayd: Hilafet makamnn Trklere deil, Araplara ait olmas gerekir. te bu inanladr ki, ngilizlerin yardmn istemi ve bu yardm alr almaz padiaha kar kafa tutabilmitir. Her ne kadar padiaha sadakat gsterir gibi davramsa da, Trkten halife olamayaca inancn tadndan ngilizlerle antlamalar yapmtr. 2 0 8 20. yzyln banda artk Arap ylesine Tiirkten halife olmayaca ya da olmamas gerektiine inanmtr ki, T B M M kararna ramen kendisini halife sanmakta devam eden Vahdettin, Hicaz Kral
206 Bkz. B l m 3. Kesim 11. 207 Bkz. A. Hourani. Arbic Thoglt in tle Liberal Age 1789-1939. London, 1962, s.268. Yazar bu cereyanlarn 1880lerde olduka gelimekte olduunu belirtirken Blunt'un 1880 ylnda yaymlad The Fre of slam adl kitabn buna delil olduunu syler. 208 Bu konuda bkz. Naseer H. Artn, "Kvvait, A Political Study". in The Muslini WorUI. Ekim 1970. c.60. say 4. s.321-343. Yakardaki hususlar iin bkz. s.322.

180

Hseyin'in davetlisi olarak Hicaz'a gittiinde hi kimsenin kendisini umursamadn ve halife olarak da kabul etmediini grmt. Oysa ki, Hseyin'in daveti zerine 15 Ocak 1923 tarihinde Hicaz'a vardnda, " . . . Mslmanlarn halifesi olarak bu kutsal diyarda gklere karlacan hayal etmiti". 2 0 9 Oysa ki, Arap halklar, Vahdettin'in halifelikten uzaklatrlmasn ve halifelik makamnn T B M M kararyla kaldrlmasn zaten ne zamandan beri bekledikleri bir olay olarak kutlamlard. T B M M halifelii kaldrmam olsayd da Arap milliyetilerinin gayretiyle uyanm olan Arap toplumlar, hele bamszlklarna da kavutuktan sonra, Trk padiahn halife olarak grmeyeceklerdi. Halifeliin kime ait olmas gerektii hususunu tartmak zere 1926 ylnda Msr'da toplanan slam konferansnda, slam dnyasnn eitli uluslar halinde ayrlm olduu gz nnde tutularak karar alnmamtr. 2 1 0

IV) 20. YZYILDA ARAP MLLYETLN BESLEYEN TRK ALEYHTARLII Arabn T r k e kar tutum ve davranlar, 20. yzylda deimi deil, aksine pekimitir. Arap yazarlar, bu konuda gerek olmayan eyleri, gerek kendi halklarna ve gerek Bat'ya "bilimsel gr" kl altnda g n m z e dein sunmaya devam etmilerdir.

A) 20. Yzyl Balarnda Araplar Birletiren Trk D m a n l Unsuru Gemi tarihleri boyunca Araplar, kendi kendileriyle daima husumet halinde bulunan bir ulus olmulardr. Yaratl itibariyle bencil ve bireyci olduklar iin srekli ekimeler, boumalar ve dmanlklar ierisinde yaamlardr. Fakat btn bu dmanlklar
2 0 9 Bill N . imir, "Halifesiz 5 0 Yl", Cumhuriyet gazelesi. 20 Mart 1974, s.4. 210 B k o n u d a bkz. A. Toynbec, Surey of International Affaira. 1925. London, 1927. c . l . Islaic World. William Muir. Tle Caliphate; Ira Riae. Deline and Fail. Beyrut. 1863. s.602. Kitabn ilk basm 1898 tarihlidir. 181

ierisinde birleir olduklar baz hususlar vardr ki. bunlar arasnda "slam dininin Araplar iin indirilmi olduu" inanc, "Arapann Tanr dili oluu" gibi eler yannda, Trk aleyhtarl esi yer alntr. 20. yzyln balarnda bu dmanlk olduka glenmi ve gelitirilmitir. 1905 ylnda Gneydou Anadolu ve HalepBadat blgelerinde yaam olan bir yabanc yazar, Araplar birletiren eyin Trke kar nefret olduunu ve srf bu nefret nedeniyle slam birlii dncesinden uzak kalmak istediklerini ve srf Trklerle ayn birlik ierisinde olmamak istei nedeniyle "Panislamism" eilimlerine kar olduklarn ve hele balarnda Tkten bir halife grmekten tiksindiklerini anlatr. 2 1 1 1) Kral Abdullah Araplar in, Tiirkiin Felaket Getirici Irk Okh Tezine Sarlr Arap milliyetilii davasnn 20. yzylda belli bal temsilcilerinden olan ve 1916 ylnda Trke kar Arap ayaklanmasnda elebalk yapan Kral Abdullah, bilindii gibi, Mekke erifi Hseyin'in oludur. 1882 ylnda Mekke'de domu ve eitiminin nemli ksmn stanbul'da yapmtr. Babas Hseyin, Arap milliyetiliinin en ateli taraftarlar dand ve olunu da daha kk yalardan itibaren kendisi gibi yetitirmiti. Ne kadar ilgintir ki, Arap milliyetilii duygularn Trk dmanl duygular ierisinde srdrrken bile Abdlhamid'in sevgi ve iltifatlarna erimiti ve bundan dolaydr ki, Abdiilhamid'e kar ok byk bir yaknlk ve hayranlk beslerdi. Abdlhamid'in despot ve kt ruhlu bir hkmdar olduu biimindeki grleri yadsr ve onu slam dnyasnn en deerli ve Mslman yneticilerin "...stn yetenekte ve haysiyet duygusuna sahip son kalnts" sayard. 2 1 2 Ve ite tm bu sahtelikler ierisinde Trke kar dmanlklar srdrrd. Araptaki Trk nefreti duygularn kurcalarken Muhammed'in I 400 yl nceleri yapt tanmlamalara ve kkrtmalara yer verirdi. Babas Hseyin'in yapt gibi, o da Trk dinsiz ya da slama yabanc ve az bal, benzeri ni~
21 1 Albert K u d s i - Z a d c h . "A Diary on M e s o p o l a m i a in 1906". Die Well les Islams. Leiden. 1971. c.7. say 1-2. s. 125-128. 2 1 2 Bu k o n u d a Abdullah'n hem Arapa ve he de ngilizce olarak yaymlad ve anlaryla ilgili kitap iin hkz. Memais /J'Kig Abdullah oj Tnmsjordan. Edited by Philip D. Gravers. Igilizccye eviri G. Khri. London. 1950. s.59.

telikler ierisinde gsterir ve bylece Arap indinde kltmeye ve drmeye alrd. Fakat daha baka yollarla da ve rnein Trk hakknda Muhammed'in yerletirdii olumsuz hadislere itibar ederek, bunlar daima canl tutarak daha da etkili bir Trk dmanl siyaseti srdrrd. Nitekim, Arapa ve ngilizce olarak yaymlad anlarnda Arap tarihinin gemiini zetlerken ve bu arada, "... Araplarn dier dmanlar milliyeti heveslere sahip ve Arap rkndan olmayan Mslmanlardr" derken, 1 400 yl nce Muhammed'in sylemi olduu; "Bask burunlu ve yzleri yayvan, kalkanlara benzer Trklere kar savamadan Araplar iin kyamet gn gelmi olmayacaktr!" szleri hatrlatr ve bu szlerin Seluk ve Osmanl Trkleri bakmndan bu ekilde deerlendirilmesi gereinden sz ederdi. 2 1 3 Grlyor ki, yzyllar ncesi Arap ordularnn Orta Asya'ya yrmelerini ve Trklere kar zaferler kazanmalarn diler nitelikteki idami emirler vaktiyle Arabi Trke kar saldrya yneltmede nasl i grdyse, bu ayn szler 20. yzylda da ayn ekilde Arap liderlerinin ve eyhlerinin aznda Arabi Trke kar ayaklandrmak, hem de yabanclarla birlik olup Trk arkadan vurdurtmak bakmndan ayn etkili ii grmtr. "1sicimin Ykcs Trklerdir" Griiiinii Savunanlar Arap milliyetilii akmlarn srdrenler, 19. yzylda olduu gibi 20. yzylda da, "slam uygarln yaratan Aaplardr; bu uygarlk Bat'y etkilemi ve Bat'da Rnesans olumasn krklemitir, fakat slam uygarln yok eden ve Araplarn geri kalmas nedenlerini yapan Trklerdir" tezine sarlmlardr. Her ne kadar bu dncenin ilk oluumu ok gerilere inerse de, asl bilimsel ilenii 19. yzyln ortalarndan itibaren kendini gsterir ve 20. yzylda gelitirilmesi yaplr. 2 1 4 Hatta denilebilir ki, 20. yzylda Arap milliyetisinin Trk dmanln krkleme ve kkrtma biimi daha nceki dnemlere oranla ok daha eitli ve ok daha kandrc olmu, sulamalarn
213 bid. s.56. 214 H. Sarabi'yc g r e Arap milliyetileri, zellikle 1916'dan sonra slam uygarlnn gerilemesi nedenlerini T r k e atfetme siyasetini gtmlerdir. Bkz. Hisha arabi, ' slam and Modernization in the Arab World", in Modernization of the Arab World. Edited by J.H. T h o m s o n &. R.D. Reisehauer. D. Van Nostrand C o m p . Inc., New York. 1966. s.33, dipnot 10.

2)

183

arlk noktas Trkn yetersizlii, uygarlk yaratacak gten yoksunluu, dnce ile ilgili her eye kar dmanl, hogrszl, kaba g ve savaseverlii gibi konulara yneltilmitir. slam uygarlnn kurutuculuu roln Trklere ykleyen Arap yazarlar, bunun balangcnn ne olduu konusunda farkl grlere saptanmlardr. Baz yazarlar, slam kltr ve uygarlnn gerilemesini Malmud Gaznev dnemiyle ve sonra Seluk Trklerinin siyasi gelimesiyle balatrlar. Bazlar ise bunun Osmanl devletinin kurulmasndan sonra olduunu sylerler. B konularda Arap yazarlaryla Batl yazarlar arasnda gr birlii vardr. Arap yazarlarn ou Batl yazarlardan g alrcasna yukardaki tezi ilerler. Gistave Lebo'u zamanmzn al-Bazzaz'nda, O'Leary'yi arab'de hemen lemen aynyla bulmak mmkndr. O'Learyiin; "bn Sina rnei gsteriyor ki, felsefi dncenin destekisi iilerdir, buna karlk Malmud Gaznev ve daha sonra Seluk Tiirkleriyle birlikte gerici akmlar ve dnceye kar olumsuz tutumlar kendisini gstermitir. D o u d a Arap dnce yaamn baltalayan Trkler olmutur" eklindeki deerlendirmesini 21:1 okurken sanki karmzda, adlarn ve yaptlarn birazdan ksaca zetleyeceimiz Arap yazarlar vardr. u farkla ki, Batl yazarlar genellikle Trklerin Snni mezhebine, yani slamn daha kafi saylan kesimine dahil olduklarn ve bu nedenle iileri dman gibi grdklerini ve bu dmanlk yznden fikir engellemeleri siyaseti gttklerini ve bylece slamn skolastik dogmatizm ve mistisizm ynlerinde yol almasna neden olduklarn benimserler. 216 a) "Trklerle liki Kurduktan Sonra Araplar Gerilemeye ve Uygarlklarn Yitirmeye Baladlar" Tezinin Arap Milliyetisi Elinde lenmesi 1935-1946 yllar ierisinde Kahire'de li cilt halinde yaymlad Taril cl-lslm af siys va'l-dim va'l-takafi vc'l-ictima adl yaptnda Hasan brahim Hasan, ki modern Arap yazarlarn en fazla etkileyenlerdendir, slamiyetin yerlemesi, bymesi ve zaferlere

215 O'Leary. Do Laey. Aal>ic Tlm/fll ami s Plat e in Hismrv. Revised Edition. London. 1939. s. 173. 2 1 6 Ml. s. 179: ayn konuda bkz. RAY. S c l o n - W a i s o n . I lie Rise of Nationality in the Balkans. H o w a r d Fert i g. New York. 1966. s.6-7. Kitabn ilk basm 1917.

erimesi, kltr ve bilim uygarl yaratmas olaylarn Arap dehasna. hamleder, btn bu gelimelerin Araplar sayesinde mmkn olduunu syler ve Arap gerilemesi ve slam uygarlnn yok olmas sorumluluunu da Tiirke ykler. Yine bir baka Arap yazar, Liitfi al-Haffaf, am'da yaymlad Muthakkrat adl kitabnda (tarihsiz) olduka cretkr bir davranla, Araplarn Trklerle iliki kurduktan sonra her trl uygar gelimeden yoksun kaldklarn savunur.- 1 ' b) "sla/niyete Trkler Kadar Hibir Milletin Zarcrh Olmad" Tezi Arap dnyasn 20. yzyl balarnda en nl ve etkili milliyeti yazarlarndan saylan Raid Rza, 1923 ylnda Kahire'de Arapa olarak yaymlad el-Hilafl v'al-namt el-Uzma adl kitabnda halifeliin Trklerin eline gemesiyle slamm ve onun "yaratcs" olan Araplarn gerilemeye baladklarn ve Trkler kadar slama zarar veren bir baka ulus olmadn belirtir. Yazara gre, halifeliin Emevilerden sonra Abbasilere (yani kendi deyiiyle, Arap olmayan ellere) gemesiyle de gerileme balamtr. Fakat Trklere getii andan itibaren uuruma srklenii hzlanmtr. Trklerin istibdat rejimini yerletirmeleri ve slam halklarna kar adaletsiz bir ynetim srdrmeleri ve asl Ktirey kabilesine ait olmas gereken hilafet makamn kendilerine hasretmeleri, slama kar giritikleri en byiik ktlklerdendir.- 1 8 c) "Msr' ve Dolaysyla slam Uygarln Gelimekten Alkoyan Trklerdir" Tez.inin Msrl Savunucusu: Ta ha Hseyin 20. yzylda Bat'y Arap (ve Msr) lehine olmak zere Taha Hseyin kadar etkilemi bir baka Mslman yazar bulmak gtr. Tpk dier Arap yazarlar gibi o da slamn geriliklerinin ve Arap (Msr) lkelerinin ilkelliklerinin nedenlerini tek bir noktada, Trkn sorumluluunda toplama eilimindedir. Asl bu grleriyle Taha Hseyin, slam lkelerini olduu kadar Bat dnyasn da Trk aleyhtarl duygularna srklemitir. Fakat, Taha Hseyin'in asl byk etkisi, Msr
217 Bkz. Liitfi a l - H a f f a f , Mnhakkra. c . l . s. 151. A y r c a b k z . H. Sharabi. ge. s.34. 218 Bkz. Mhammeci Rail Rza. al-Hilfal Va ul-lmtmmah l-Uzma. Cairo. 1923. Franszca evirisi H. Laoust tarafndan. Le Cali/at dans la Pncirine de Raid Rida. Beyrul. 1938. Trklerle ilgili pasajlar iin bkz. s.77-78. 209-210. 220.

ihtilali lideri olan Cemal Abdlnasr zerinde olmutur ve denilebilir ki, Nasr, Trk dmanl davranlarna ondan ald esinlemeler ve etkilerle saplanm, dnya kamuoyunu da bu ynde gelitirmitir. Biraz ilerde Nairin Tii ke kar saldrlarna deineceiz. Taha Hseyin'in Trk sulayan dncelerini, onun 1938 ylnda, Arapa olarak yaymlayp 1954 ylnda ngilizceye evrilen The Future of Cuhture in Egypt adl kitabnda bulmak mmkndr. Yazara gre, Akdeniz havzasndaki Mslman lkeleri igal etmekle Trkler, slam dnyasnn Bat'yla ilikilerine ve uygarlk ynndeki gelimelerine son vermilerdir. slam lkelerinin Trkler tarafndan igal edilmesi, yine yazara gre, ortaada Avrupa'nn barbarlar tarafndan igal edilmesinden ok daha zararl ve uygarlk sndrme bakmndan ok daha tehlikeli olmutur. nk, Avrupa her eye ramen Eski Yunan dncesinden yoksun kalmamtr, ama Trk igalleri altnda slam lkeleri, Bat ve Eski Yunan uygarlyla tm ilikilerini yitirmi ve kurumutur. Trk igallerinden son derece zarar grm olmasna ramen, Trkn uygarlk ykc davranlarna kar direnen ve bunda baarl olan, dolaysyla slam uygarl mirasn srdrebilen ve insan zeksn yok olmaktan kurtadan tek iilke, Taha Hseyin'e gre Msr olmutur. 2 1 9 Bat'nn Rnesans dnemine slam uygarl rehberliinde girdiini ve oysa ki, Islami uygarln Trkler elinde eridiini belirten yazar; "... oysa ki, biz (Msrllar) Osmanl Trkleri yznden bu yeni yaama 19. yzyla gelinceye dek giremedik. ayet Tanr, Msr' Osmanl igallerinden uzak klabilseydi, Bat'yla olan ilikilerimize biz kesintisiz olarak devam edebilecek ve onunla birlikte Rnesans'n nimetlerini paylam olabilecektik.Hi kukusuz bu duum bizi imdi iinde bulunduumuzdan ok farkl bir uygarlk oluumuna srklemi olacakt" 2 2 0 der. Fakat her eye ramen Tanr, yazarn sylediine gre, Msr iin yepyeni bir frsat hazrlamtr ve bu frsat da uygarlktan yararlanma frsatdr: "Yazklar olsun bize eer bu frsat da karacak olursak!" diye ekler yazar. 2 2 1
219 Taha Hussein, Tle Future of Culure in Egypt. English Translation by S. Glazer. W a s h i n g t o n . 1954, s.10. 220 f b i d , ' 2 . 221 bid. s. 13.

186

Ksaca hatrlatmak gerekir ki, Taha Hseyin, Msr'n, Arap lkelerinin ve slam uygarlnn gerilemesinde Trk sulayan, sorumlu tutan ne ilk ne de son Mslman yazarlardandr, fakat u muhakkak ki, bu dnceninken etkili yayictlanndandr. Fakat u da muhakkak ki, Trke kar onun yaptklarndan daha yersizini ve sakatn bulmak gtr. Ve hele Msr bakmndan iftiralarn yersizlii aikrdr. nk, Trkn Arap lkelerini ve Msr' igali hareketleri, 11. yzyldan 16. yzyla dek gider. Oysa ki, kltr ve bilimin temel direi saylan zgr dnceye ve serbest aratrmaya, dnce zgrl denilen deerlere kar en ldrc darbe esas itibariyle daha ncedir. eriatn dnceyi cendereye alan basklarna kar Mu'tezile snf ksmen Emeviler dneminde, fakat asl Abbasiler zamannda Halife Me'mun ve Harun Reid dnemlerinde direnme gstermi ve zgr dn geleneini az da olsa yerletirir gibi olmu ise ele, buna kar hortlayan taassup ve eriata geri dnme gayretleri daha A'a'yle birlikte semeresini verir olmutur. Mu'tezile okulunun zgr dnce klar 150-200 yllk bir sreyi kapsar slamn gerilemesi ve uygarlk asndan k, Mu'tezile mensuplarnn zgr dnceye ynelen eilimleri nedeniyle ezilmeleri ve dogmatizmin 'baar salamasyla olur ki, bu da 10. yzyldan ncedir. Trkler Arap lkelerini igale giritikleri dnemlerde slam dnrleri ve bilginleri d tabirleriyle ya da bir bardak suya den sinein, suyu hangi kanadyla kirletmi olabilecei, lyle cinsi mnasebette bulunann aptes yenilemesi gerekip gerekmeyecei ya da buna benzer nice samalklarla meguldler. Bundan baka Taha Hseyin, yukarda grdmz gibi, Trk igalleri dolaysyla Msr'n bana gelenlerden dolay Tanr'y sulamakta; "Eer Tanr bizi Osmanl igallerinden korumu olsayd biz imdi ok uygar olacaktk" eklindeki bir ifadeye yer vermektedir. urasn unutmaktadr ki, aslnda Msr' Osmanl igali altnda brakan Tanr deil, Msrlnn kendi uyuukluu, kendi miskinlii, kendi bilgisizlii ve ksacas kendi kusurudur. Osmanl igalleri altna girmeseydi dahi bir baka kuvvetin basks altna girecekti; nasl ki hemen hemen tm tarihi boyunca (Firavunlar dnemi hari) girdii gibi. Tanrj Msr', Osmanl igallerinden korumu olsayd dah'i Msr yine geliemeyecek ve uygarla eriemeyecekti.

187

nk sapl bulunduu eriat dzeni, tpk dier Mslman lkeler gibi, Msr'n da fikren gelimesine olanak brakmayacakt. ,3) "Islana Kt Kurulular Sokan Trklerdir" Tezini Benimseyenler 20. yzyl Arap yazarlarnn gr birliinde olduklar hususlardan biri de, kt kurulularn Araptan gayr eler ve zellikle Trkler tarafndan slama sokulmu olduudur. 20. yzyln gerek ilk yarsnda ve gerek ikinci yarsnda bu temay ayn dzeyde ileyen yazarlardan bazlarnn grlerini zetleyelim. a) lslanun Aklc Bir Din Olduu ve Aklcl ngrd, Ancak Onu Bu Niteliklerden Trklerin Uzaklatrd ddias 20. yzyl Arap milliyetisinin savunur olduu tez, slam dininin aklc bir din olduu ve aklcl ngrd ve Muhammed'in daima akl ycelttii ve Mslmanlara akl yoluyla davranmalarn iitledii ve akln kullanlmasna ok nem verdii, ne var ki, slamn bu esaslarna daha sonralar riayet edilmedii ve Muhamned ne demise hep tersine hareket edildii iddialar etrafnda oluan bir tezdir. 20. yzyln ilk yars ierisinde bu tezin en ateli savunucularndan biri Ali Seyyid Emir olmutur. lk basmn 1922 ylnda ngilizce olarak yapt The Spiril of islm adl yaptnda yazar, Ernest Rean'n 19. yzyln sonlarna doru bn Riist hakknda yaymlad Averoes et Averoisme adl kitabn ana temasna sarlr ve slamn geriliklerine bir sorumlu bulmaya alr. Bu tema udur: "slama sonradan girmi bulunan Acemlerin, Berberilerin, Moollarn ve Trklerin kendilerine zg gelenekleri ve banazlklar nedeniyle slamda aklclk yok edilmi ve devlet anlay zarar grmtr. nk bir kez Acemler, tm tarihleri boyunca Uhrevilik dncesini hkmdarn kiiliiyle kartrmlar, Moollar, Berberiler ve Trkler ise kendi yneticilerini dorudan doruya Tanrdan gelme olarak grmlerdir. slama girmekle bu geleneklerinden kurtulamamlar ve kendi hkmdarlarna Tanrya tapar gibi t e m a y a devam etmilerdir. Yzyllar boyunca Araplar onlar bu alkanlklardan kuranttaya ve onlarn ruhlarna yerlemi olan fanatizm eytann; yok etmeye almlarsa da bunda baarl olamamlardr."

188

Yine yazara gre, bu uluslarn slama girmeleriyle birlikte slam, aklc din olma niteliini yitirmitir. Ve slam aklclktan uzaklatranlar da, asl Moollar ve Trklerdir. Yazar bu fikre ylesine sapldr ki, dar grl olarak tanmlad Gazali'nin ve dnyevi iktidar sahiplerinin bu konudaki olumsuz etkilerini kabul etmekle beraber, bu etkiler olmam olsayd dahi, "Trklerin ldrc darbeleri altnda slam ayn sonucu mahkm olmaktan kurtulamayacakt" der. 2 2 2 Bu vesileyle hemen unu hatrlatmak gerekir ki, banazl, kadercilii ve akla zerre kadar yer vermeme geleneini slama getirenler yazarn sayd uluslar ve zellikle Trkler deil, bu uluslar (ve zellikle Trkleri) banazc ve kaderci akld davran sahibi yapan slam olmutur. Bu nitelikler esasen Arabn kendi z karakterinde yatan eylerdir ve Arabn dini olmak zere ortaya kan slam, tm bu niteliklere sahip olmutur. "lslamda Klelii Yerletiren ve Srdren Trklerdir" Tezinin 20. Yzyln lk Yarsndaki Savunucusu: Ali Seyicl Emir Arap milliyetisinin 20. yzyl boyunca zerinde srarla durduu iddialardan biri de, insanla ve uygarla ters den kurulular slama sokanlarn Trkler olduu iddiasdr. zellikle klelik kuruluu konusunda gelitirilen bu tezin 20. yzyln ilk yarsndaki temsilcisi Ali Seyid Emir ve ikinci yarsndaki temsilcisi de Arafat'tr. 1922 ylnda ngilizce olarak yaymlad The Spirit of Isln (London, 1935, 2. basm) adl yaptnda Muhammed'in klelii kaldrmak istediini ve bunun sorumluluunun Trklere ait olduunu, eer Araplar Trklerle iliki kurmam olsalard klelik denilen kt gelenein slam lkelerinde kaybolmu olacan belirtir. 2 2 3 Yazara gre slam ncesi dnemde Arabn klelere kar olduka insancl bir davran vard. Muhammed, kendi halknn bu geleneini kuramsal esaslardan karp belirli hkmlerle eylemli ekle getirdi ve klelerin durumunu daha da dzeltti. Sava esnasnda ele geirilmi kleler hari, kle edinme yntemlerini sert kurallara balad. Savata elde edilen klelerin de ya fidye denerek ya da hizmet karl biriktirecekleri paralarla kendi zgrlklerini satn alabileceklerini ngrd. 2 2 4
222 Ali Seyid Aneer. The Spiril of slam. London. 1935, .s.448-451. 223 fhil. s*265-266. 2 2 4 lmi. s.265.

b)

189

Yazarn kans odur ki, Muhammed'in getirmek istedii reformu eriat uygulayclar kavrayamamlardr ve bundan dolaydr ki, kleliin srp gitmesini mmkn klmlardr. Bunda en byk sorumluluk Trklere aittir, nk Mslman halklar, Dou'nun ve Batnn ruh ve dnce bakmndan zayf uluslaryla ve kuzeyde yaayan vahi rklarla karlatka klelik uygulamasndan haberdar olmulardr. Yazara gre, "slamda klelik gibi bir kuruluun srp gitmesine" neden olan vahi Trkleri fslanm temsilcisi saymak doru deildir. nk Trkler, klelii devam ettirebilmek iin Muhammed'in emirlerini ve eriat hkmlerini bilmezlikten gelmiler ve tahrif etmilerdir. 2 "" 1 Bu konuya ilerdeki sayfalarda dnecek ve kleliin Trkler tarafndan getirilmeyip, M u h a m m e d tarafndan doal bir kurulu olarak yerletirildiini ve Kur'an'n bunu bu ekilde benimseyip i 400 yl boyunca srdrdn greceiz.

B) Mslman Arap, Hristiyan Arap ile Yan Yana Trkn Karsnda Yer Alr Tarihsel olaylar ierisinde ve-slamn ortaya kmasndan sonra dahi Mslman Arap, Hristiyan Arapla yan yana yaam ve ortak mcadelede bulunmutur. slamn daha ilk yaylma yllarnda bile Hristiyan Arap, Mslman Arapla bir olup, ortak bir safta olmak zere A c e m e kar savamtr. 2 2 6 Ve tarihsel gelime ierisinde bu ortaklk ayn ekilde sregelmitir. Bir Arap yazar 1971 ylnda yle diyor: "Bu lkelerin (yani Irak, Suriye ve dier Arap lkelerin) Hristiyan ve Mslman halklarnn kendilerine zg farkl ve ayr tarihleri olamaz... Irak, Suriye ve Msr gibi lkelerin bana gelen olaylar, ister felaketli ister bereketli olsun, Hristiyan ve Mslman e farkn gzetmemitir... Bundan unu anlyoruz ki, Arap dnyas
225 bil, s.266. 226 N. Ziadel. Arabi.sn, "Nationalism in Asia and A f r i c a " . Ediled by E. Kedourie. Nell Books. 1971, 8.294-303. Yukardaki hususlar iin bkz. s.295.

190

halklarnn bana gelenler ortak bir tarih oluturmaktadr... Ve ite bu otak tarihtir ki, Araplara ulusal anlar, yurtsever tecrbeler ve tmyle ulusal bir Arap edebiyat... salamtr."- 2 7 Son iki yzyllk dnem ierisinde, Hristiyan Arapla Mslman Arap, Trke kar dmanlkta adeta ruh birlii yapmtr. Bir zamanlar Aceme kar nasl savamlarsa, imdi de Trke kar birbirlerine kenetlenmilerdir. Bu beraberlii Hristiyan Arap ne denli arzulamsa Mslman Arap da o denli istemitir. Arap yazarlardan okuyoruz ki, Arap milliyetilii davasnda Mslman Arapla Hristiyan Arap yan yana olmaktan gurur duymulardr. 1913 tarihlerinde ngilizlerle birleerek Trke kar anlama peinde koan Mekke erifi Hseyin, ngiliz temsilcisi Mc Mahon'la yapt gizli mektuplamalarndan birinde Hristiyan Arapla Mslman Arap arasnda hibir ayrlk, hibir fark olmadn ve farkl bu iki dine mensup Araplarn ayn soydan, ayn ecdattan gelme olduklarn sylemekle gurur duymaktayd. 2 2 8 19. yzyln ikinci yars sonlarna doru Arap milliyetilii davasnda Hristiyan Arabin oynad rol giderek arln duyurmutur. Mslman Arabn Uyanmasnda Hristiyan Arabin Rol Arap dnyasnda milliyetilik duygularnn uyanmasnda Mslman Arap kadar Hristiyan Arabn da rol olmutur. Arap yazarlarn kendi deyileriyle slam esi, Arap milliyetilii akmlarnda "motoru altran yakt" iini grm, fakat Hristiyan aydnn "dnce ve doktrin" malzemesiyle salad katk, bu yakt ateleyen kvlcm olmutur. 2 2 9 lgin olan udur ki, Araplk duygusu, Mslman Arap ile Hristiyan Arap arasndaki ayrl adeta gidermi ve farkl inantaki Arabi ortak ruhta birletirmitir. Bu ortak ruh nedeniyledir ki, Hristiyan Arap aydn, hem Mslman Arabn dnsel gelimesine nclk yapm ve hem de Arap milliyetiliine g kayna salamtr. 2 3 0
227 N. Ziadeh, age, s.302-303. 228 Bkz. Yalya A r m a j a n i , Middle East and Preseni, Prentice Hall Inc. N e w Jersey. 1970, s.293. 229 Bu konularda bk/.. Caesar E. Farah. "The Dilemna of Arab Nationalism", in The World of Islam, 1963. c.8, say 3, s. 152. 2 3 0 Hisham Sharabi, Arab Intellectuals and the West: The Formative Years IH75-I914. T h e John H o p k i n s Press, 1970, s.14.

I)

191

Arap yazarlarn aklamasna gre Hristiyan Arap. Mslman Araba nazaran ok daha kltrl, ok daha rasyonel ve ok daha yaratc dn gcne sahip, geleneksellikten ok daha kolay uzaklaabilen ve asl nemlisi, zgrle ok daha ynelik ve dolaysyla despotizme ve despotizmin her ekline (zellikle dinsel despotizme) kar daha isyankr insan tipini temsil eder.--" Btn bunlardan dolaydr ki. Hristiyan Arap, Mslman Araba oranla daha laik, daha milliyeti olmutur. nk milliyetilik duygularn din as dna karabilmek laik bir anlaya sahip olmakla mmkndr. Din ve devleti ayr klabilen bir zihniyet iin ulusal duygular din birlii kavramndan ayrmak kolaylar. Hristiyan Arap bu laik anlay ierisinde Mslman Arap zerinde nemli etkiler yaratm ve Hristiyan siyasi dncesini - d a h a rasyonel bir temele ina etmi olar a k - Arap milliyetiliine alet etmitir. Bylece vatan lks anlay "iman birlii" kavramnn zerine karlarak siyasi birlik eklinde anlalm ve ayn vatann karde ocuklar olma duygusu ulusal birlik ruhunu gelitirmitir. "Anavatan sevgisi imanmzn esasdr" ya da "vatana ballk bizleri (yani Hristiyan ve Mslman Araplar) birbirimize karde yapmaktadr" szleri milliyetilik davasnda birer slogan haline getirilmitir. 2 3 2 Nitekim b Haldun'un yzyllar ncesi iledii "beraberlik ruhu" kavramn, ilk kez olmak zere yurtseverlik ve milliyetilik duygularna alet etmeyi Hristiyan Arap akl etmitir. 2 3 3 Hristiyan Arabn Mslman Araba telkin ettii dier nemli bir davran da bilim ve dnce alanlarndaki rasyonalizmi ve dnceyi din basksndan kurtarma geleneiyle ilgilidir. Milliyetilik akmlar ve Arap birlii duygusu bu rasyonel tutum sayesinde kuvvet bulmutur. 2 3 4

231 Hislam Shaahi. ge. s. 16. 232 Arap milliyetilerinden Butrus al-Buslan'nin ve Adip Islacj'm bu grleri iin bkz. Hislam Sharab. i!>>. s.64. 233 Hislam Slarahi. gc. s.64. 234 Hislam Sharabi. age. s.72.

192

2) Arap Milliyetilii Davasn Srdrmek Maksadyla Mslman Arap, Hristiyan Arap ile Tiirk Aleyhtarlnda Ayn Safta Arap milliyetilii davasna ara yaplan Trk aleyhtarl esi sadece Mslman Arabn iledii bir konu olmamtr. Hristiyan Arap yazarlar ve dnrler de, tpk Mslman Araplar gibi, Arap milliyetilii abalarnda Trke kar, hatta daha da fazlasyla cephe almlar ve Trk aleyhtarlnda birlemilerdir. Bu ibirlii 20. yzyln balarndan sonra glenmi ve bugne dek ayn hararetle sregelmitir. Birbirinden farkl dinsel inanca sahip bu farkl gruplar, srf ortak dava nedeniyle, inan farklarn bir kenara brakmlar ya da inan farkna ramen her biri kendi dinsel inanlarnn kaynaklarnda Arap milliyetiliini salayacak esaslar aramlardr. Baz durumlarda Hristiyan Arap, srf Arap milliyetilii gelisin diye slamn Arap milliyetiliini destekleyen, hkmlerinden yararlanmay benimsemitir. rnein, Zurayk adnda bir Suriyeli Hristiyan Arap, 1939 ylnda yaymlad al-Va'i al-Kavmi2o adl yaptnda, "Arap milliyetileri, kendi mensup bulunduklar dinlerin (yani, Hristiyan ve Mslman) kklerine inerek orada (milliyetilik bakmndan) ilham ve manevi g (rehberlik) aramaldrlar" der. Kendisi Hristiyan Arap olmakla birlikte, Arap milliyetilii davasna yararl olur dncesiyle slam Peygamberi Muhammed'i bir "Arap kahraman" olarak grr. 2 3 0 Dier bir Hristiyan Arap Edmond Rabbath, yine ayn tarihlerde ve ayn ama uruna slam Arap milliyetiliinin temel esas olarak kabule y a n a m t . 2 3 7 3) Osmanl daresinin Ktlne Kar Hristiyan Arap, Tpk Mslman Arap Gibi Arap Milliyetiliini Savunmutur , Arap milliyetiliini kkrtan nedenlerden biri de Osmanl ynetiminin ktl olmutur. Bu ynetimin bozuk oluu nedeniyle
235 O. Zrayq, l-Wa'i al-Quavnii. Beyrut. 1939. s. 112-113. Bu hususlar iin bkz. Majid Khadduri, Poliical Tends in he Anb World, The John Hopkins Press, 1970, s.198. 236 Nabil A. F a r i s - M . T . Hseyin. The Crescel in Crisis. Universilv of Kansas Press. 1955, s. 150. 237 Bkz. E d m o n d Rabbatl, Unit Syrienne el Devenir Arabe, Paris. 1937. Yukadaki pasajlar M. K h a d d u r i ' d e n naklen alnmtr. Ayrca bkz. Albert Houani, Arabie Thotf-ht in lc Liberal Age. 1789-1932. London, 1962: zellikle bkz. s.260-323.

193

daha 1876 yllarnda Beyrut'ta gizli bir cemiyet kurulmu ve bu cemiyete gen aydn Hristiyan Araplar dahil olmutu. Bunlarn amac, Lbnan' Osmanl boyunduruundan kurtarmakt. Bu cemiyete giren Hristiyan Arap genler, baarya eriebilmek iin her eyden nce Mslman Arap elerle ibirlii yapmak gerektiine inanmlard. Bylece Tiirke kar salam ve ortak bir cephe kurulmu olabilirdi. Hristiyan Arabi Mslman Arapla birletiren e, Araplk esiyd\ (Urubah). 238 B amaladr ki al-Bustan, Negib Azour, Edmond Rabbath, Michel Aflag, Clovis Maqsud, George Hana gibi (ve daha pek ok) yazar ve dnrler, kendileri Hristiyan Arap olduklar halde, "Mslman Arap" ya da "Hristiyan Arap" ayrm yapmakszn Arap milliyetiliini savunmulardr. nemli olarak benimsedikleri tek ey Araplk ruhunun canlanmas ve Arap birliinin olumasyd. 2 3 9 Bat kltrne daha yakn ve zellikle Fransz htilali idealleriyle daha bilinli olan Lbnanl Hristiyan Araplar, Bat'yla olan ticari ilikiler nedeniyle daha faal bir siyasi g meydana getirmilerdi. Mslman Trk egemenlii altnda kendilerini tam anlamyla yabanc grdklerinden, Trk dmanl duygularn ok daha byk bir istekle iler olmular ve itiraf etmek gerekir ki, bu abalarnda Mslman Arabi kendi dncelerine ekmekte hi de zorluk duymamlardr. Abdiilhamid'in despotik tutumu bu Trk dmanl davranlarn iyice kztrm, Hristiyan ve Mslman Arabn ayaklanmasn iyice kolaylatrmtr. ster fikriyat ve ister eylemli davran alannda olsun, Mslman Arapla Hristiyan Arap arasndaki bu beraberlik bugn de ayn gte srp gitmektedir. Irakl Mslman yazar ve dnr Abd-al Rahman al-Bazzaz, Trk aleyhtarl esini Arap milliyetiliine malzeme yapmakta nasl gayret gsteriyorsa, Suriyeli Hristiyan Arap yazar Edouard Saab da ayn inan ve ayn hrsla Trk igallerini Arap tarihinin en zindan gnlerinden biri olarak gstererek Arap slam geriliklerinin sorumluluunu Trkn srtna ykleme yntemlerini Arap milliyetiliinin baar esi yapmaya alr. Bu adlara eklenebilecek daha niceleri vardr.
238 Bkz. Zci. N. Zeine, The Eme/gence ofArab NutionaHm, Beyrut, 1966. s.61. 2 3 9 Spcncer Lavan, "Four Christian Arab Natioalists: A C o n t e m p o r a r y Study", in The Muslini W>rl(l, April 1967. c.57. No. 2, s.l 14-125.

194

4) Mslman Arap, Sadece Hristiyan Arap ile Deil, Ayn Zamanda Arap Olmayan Hristiyan Yazarlarla da Trk Dmanl Konusunda Ayn Saftadr Gemi dnemler ierisinde Arap dnrlerin Trkleri Araplar iin felaket kayna olarak tanmlayan grlerine deinmi ve rnein bn Teymiyye gibi nllerin, daha 14. yzylda Trk dmanlklarn krklediini ve zellikle Badat'n Moollar tarafndan yaklp yklmasnda Trklerin katks bulunduu inancyla bu dmanl Arap kuaklarnn gdas haline getirdiini belirtmitik. Bu tr sulamalar ve olumsuz grler yzndendir ki, Trk dmanl Arap dnyasnn gelenekleri arasna girmitir. Fakat buna benzer grleri 19. ve 20. yzyllarda ve gnmzde bilimsel ieriklerle benimseyen Batl yazarlar da oktur. Onlarn Trk aleyhtarl konusunda saplantklar grleri gnmz Arap yazarlar ayn hrsla paylarlar. Sadece bir iki rnek vermek gerekirse; talyan yazar Francesco Gabrieli'nin 1963 ylnda yaymlad The Arabs, A Compack History (Hawtorn Book, New York, 1963) ve Fransz yazar Jacques Berque'in 1973'te yaymlad Les Arabes ve yine Ren Grousset'nin 1949'da yaymlanm olan l'Empire du Levant balkl kitaplarnda savunulan dncelerin modern Arap yazarlarca da aa yukar ayn temalar halinde ilendiini grmekteyiz. E. Saab ile Abdullah bn Sahb' pek ok rneklerden sadece ikisi olarak belirtmek mmkndr. E. Saab 1968 ylnda yaymlad La Syrie ou la Rvolution dans la Rancueur adl kitabnda dier Arap yazarlarn ve ou Batl dnrlerin paylatklar u dnceyi gelitirir: Arap tarihinin iki karanlk, iki zindan gn vardr ve bunlar, be yz yl arayla olumutur. Birincisi, Ekim 732 ylnda, yani slamiyetin kuruluundan 100 ksur yl sonra, Hal Seferleri srasnda, Arap seferleri srasnda Arap ordularnn Poitiers kaplarnda Charles Martel tarafndan durdurulmas olayn ilgilendirir. Eer bu olay olmam olsayd, Arap fetihleri daha yaygn olabilecekti. kincisi ise, 10 ubat 1258 tarihinde Badat'n Moollar (Hlag) tarafndan alnmas ve Arap lkelerinin Mool igali altna girmesi olaydr. Bunun so-

195

nucunda slam uygarlnn gerileme dnemine girdii sylenir. 2 4 0 Bu grn Trk igalleri bakmndan da geerli olduunu belirtir 241 Abdullah bn Sahb ve dier birok Arap yazar ise, Trk igallerinin Mool igallerinden dahi daha zararl olduu grndedirler. Daha yukarda bu hususa deinmitik.

C) Geriliklerden Kurtulma Arac Olarak Trk Aleyhtarl Siyaseti Kendi geriliklerinin sorumluluunu Trke ykleyen ve slamn Trkler yznden bozuldunu syleyen Arap, u son 150 yl boyunca bu geriliklerden kurtulmann iki yolu olduuna inanmtr: slamn zne dnmek ya da Bat'ya ynelmek. Her iki gr taraftarlarnn ortak olduklar husus, slamn vaktiyle byk bir uygarlk yaratt, ilmin ve fennin gelimesinde rol oynad ve Trkler yznden slamn ihmale urad ve bu yzden Arap uygarlnn ykld dncesidir. slamn zne dnmekle Arap uygarlnn canlanm olaca grnn ilk savunucular geen yzyl esnasnda Vahhabler ve Afgan taraftarlar olmutur. Bat uygarlnn slam sayesinde olutuunu ve Bat'ya ynelmekle slamn zne dnlm olacan ilk savunanlar arasnda Msrl Rif a Rfi (al-Tavab) gelir.

2 4 0 Edouard Saab, La Syie tn /'evolution Dans la Rancuenr, Edition Juliard. Paris, 1968. Bu kitabnda yazar; tpk dier Arap yazarlar gibi, Badat kitaplnn yakld ve ilim diye ne varsa her eyin inkr edildii dnemin bylece balam olduuna inanr. Ayn fikri paylaan dier Arap yazarlarn grlerine deindik ve sras geldike deineceiz. Bat yazarlarndan bu gr paylaa ve gelitirenler oktur. Yukardaki gr geersiz bulan Arap ve Batl yazarlar da vardr. Costantin Zurayk' Arapa olarak 1956 ylnda Beyrut'ta yaymlad ve R.B. Winder tarafndan ngilizceye Tle Meaning of the Disaster adyla evrilen bir kitapta. slam lkelerinin gerilemesi nedenlerini Mool igalleriyle izah etmenin mmkn olmad belirtilmitir (bkz. s.48). Batl yazarlardan Bernard Lewis, 1973 ylnda yaymlad Islam in History (London, 1973) adl kitabnda bu gre yer verir. 241 Bernard Lewis. Islam in History. London, 1973, s.179 vd.

196

/) s lamn zne Dnne zlemi: Vchlablerin ve Cenleddin Afgan'nin Gr Vahhablerle balayan "slamn zne dnmek gerekir" akmlar 19. yzyln sonlarnda Cenleddin Afgan'yle kendisine yeni bir g kayna buldu. Hatrat adl yaptnda A f g a n , 2 4 2 her Mslmann hasta olduunu ve bu hastal gidermenin tek aresinin Kur'an'a balanmak ve ona dnmekte bulunduunu sylyordu. Bu dnceyi gelitiren din adamlarna gre mademki slamn en parlak ve en mkemmel dnemi M u h a m m e d zamandr, o halde slamn, onun yaad zamanlardaki uygulan ekline dnmek suretiyle her trl ktlk ve gerilik giderilebilecektir. Yine onlara gre mademki her bilim ve her ey Kur'an'da vardr, o halde Kr'an' M u h a m m e d zamanndaki niteliiyle benimsemek, ondan hi ayrlmamak, slam lkelerinin siyasal, ahlaksal ve ekonomik alanlarda ilerlemeleri iin balca ve tek yoldur. slamn zne dnmek suretiyle geriliklerden kurtulmak ve yeniden uygarla kavumak gerektii tezini 19. yzyl sonlaryla 20. yzyln ilk yars ierisinde savunanlarn banda M u h a m m e d Abduh ve Raid Riza ve M. Kavakib gibi tannm din adamlar da vardr. Osmanllk davasna sarlm gibi grnerek ve Osmanl devletine slamn zne dnmesi tlerini vererek bu yoldan Arap milliyetiliine hizmet etmenin yolunu bulmulard. 19. yzyln balarnda Vahhabler tarafndan Trke kar kullanlan dinsizlik, slama yabanclk silah 20. yzyl ierisinde daha gl bir ekilde ele alnmtr. 1917 tarihlerinde Msr'da yaymlanan al-Mokattan gazetesinde unlar yazldr: "Biz mminler, onlar (yani, halihazr Trk hkmeti ve Trkler) imandan yoksun bulmaktayz... uras kayda deer ki, Yemen ve Suriye'deki valiler (Trk paalar) ne ibadet ederler, ne oru tutarlar, ne kutsal hac farizesini yerine getirirler ve ne de zekt verirler; onlar sadece kutsal ramazan ay boyunca arap ierler. Tm bunlar dorudan doruya slama aykr eylerdir... eriatn ngrd byk ilkeler konusunda hibir bilgileri yoktur. slamn gerek dinsel ve gerek ahlaksal temel kurallarndan tamamen habersizdirler. Peygamberin ahsiyetine kar saygdan yoksundurlar."
242 Cenleddin A f g a n , Hamal. Beyrut. 1931, s.88: ayrca bkz. H. Sharabi. slam acl Mndernizatian in rle Arab Wtrld. s.33.

197

Arabn Ttirke kar dmanlnn ou kez ne denli mantksz ve yersiz okluunu gstermesi bakmndan nemli husus udur ki, ayn gazete, Osmanl devletinin Almanya'nn mttefiki olarak ngilizlere ve Franszlara kar savaa girmi olmasn yermek dncesiyle unlar yazmtr: "Bu sava dolaysyla (Trklerin) taknm okluklar tutum dahi eriata tamamyla aykrdr ve her halkrda Mslmanlk aleyhinedir. Bunun kant udur ki, slam dnyasnn byk eflerinin ve rnein Mekke erifi'nin ve dier nl kiilerin, ulemann fikrini almakszn kendilerini Almanlarn kollarna atmlardr." 2 4 3 Ne gariptir ki, bu satrlar yazan gazete, o tarihlerde ve daha nceleri Osmanl devletine kar ngilizlerle ibirlii arayan ve yapan bir toplumun yayn organdr. 2) Kurtulu aresini Batya Ynelmekte Gren Arap Milliyetilii, eriatn Engellerini Trk Aleyhtarl Yolu ile Amaya alr Arap milliyetisi Bat'ya ynelmenin, Bat'dan yararlanmann, onun bilimini ve tekniini, her eyini almann zaruretini ve gerilikten kurtulmann baka yolu olmadn son iki yzyldan beri anlamtr. Fakat kendisini her zaman iin Bat'ya ynelmenin gl ve hatta olanakszl karsnda bulmutur, tpk bizim iin de durumun bu olduu gibi. Zira eriat zihniyeti onun da karsna "Bat kfirdir, slamn Bat'dan alaca bir ey yoktur, zira her bilim Kur'a'da ve eriatta vardr" ya da buna benzer iddialarla kmtr. 2 4 4 Ne var ki, Arap milliyetisinin bu engellere kar bulabildii olduka kurnaz bir are vardr ki, o da udur: Bat uygarln yapan ey Arap uygarldr. Bat, Arap bilimini, kltrn ve uygarln taklit etmek
243 Bu yaz "The Atrocities of the Turkish Government and its Unlawful Conduct in this War" {Trk hkmetinin iledii cinayetler ve bu savataki kanunsuz tutumu) bal altnda The Moslem World'da yaymlanmtr, Ocak 1917, c.7, say I, s.80-81. 2 4 4 18. yzyln sonlarnda, 1817'de stanbul'a gelen bir talyan din ve bilim adam, Toderii, be yl o r a d a kalm ve T r k l e r h a k k n d a derin bilgiler edinmitir. 1789 ylnda yaymlad kitabnda Trklerin ilme ve r e n m e y e kar ne derece merakl olduklarn anlatr ve din yobaznn Bat bilimlerine kar d m a n l k l a r ve eriat Bat uygarlna stn g r m e alkanlklar nedeniyle Bat bilimlerinin (ve hatta Bat dillerinin) renilmesine kar nasl engeller yarattklar belirtir. L'Abbe Toderini (Giovanni Baltista), De la LilleaUtre cles Turcs, Paris, 1789, s.4. 8.

198

suretiyle uygarlk yaratmtr. Arap uygarl demek slam uygarl demektir ve bu uygarl yok eden de Trklerdir. O halde yeniden uygarla kavuulmak isteniyorsa, Ttirkten kurtulmak ve Bat uygarln kopya etmek gerekir, zira Bat uygarln kopya demek, Trklerin yok etmi olduu slam uygarlna kavumak demektir. Bu grn ilk ncleri arasnda R i f a Raf (al-Tahtav) vardr. 1830 ylnda yaymlad Manahi ctl-Albab al Msriyya fi Mabahi al-Adab al-Asriyya245 adl yaptnda, Bat'da gelitirilmi olan bilimlerin aslnda Arap bilimi demek olduunu ve u duruma gre, Bat'ya ynelmekle Arabn kendi yaratt bilimlere kavumu olacan savunmutur. Bu tez, 1839'lardan sonra Arap tezi olarak gelitirilmi ve Bat'ya ynelmenin ve Bat'y izlemenin slama dnmek olaca dncesi sayesinde eriatnn engelemelerine ve itirazlarna kar konulabilecei dnlmtr. 2 4 6 Ne gariptir ki, bu tezi daha sonralar Trk yazarlar da benimser olmulardr. R i f a Raf'yi izleyen Hayreddin Paa, I876'da stanbul'da yaymlad Mukaddimat Kitab-kav al-Masalikf Ma'arifat Ahval al-Memalik. adl yaptnda Bat bilimlerini taklit yoluyla almann slam lkeleri iin sadece zorunlu deil, grev olduunu yazmt. 2 4 7 te yandan Bat'mn, bundan drt-be yzyl nce giritii reformasyon hareketlerine zenerek slamda da ayn eyi yaymay dnenler kmtr. Bilindii gibi Luther'den Tolstoy'a gelinceye kadar Hristiyan leminin reformcular, Hristiyanln znn iyi olduunu, fakat zamanla bozulduunu ileri srerek ze dn siyasetini gtmlerdir. te ayn siyaseti kendi alarndan slama uygulamak isteyen baz Arap yazarlar, slamn, Trkler yznden ilk uygulan eklini ve zn yitirdiini ve kt kurululara srklendiini belirterek zm yolu aranmasn salk vermilerdir. Ne var ki, bunu yaparlarken bilim ahlak ve drstl kurallarna aldr etmemilerdir. rnein Seyid Ali Emir, 1922 ylnda yaymlad The Spirit of Islam adl kitabnda slamn insanlar aras kardelik, eitlik vs. dini olduunu ve bu itibarla onu kt ku245 Tiirkeye, amz San 'allarndan Zerk Almada Msrl Kalbinin zledii Yol eklinde evrilebilecek olan bu kitabn 2. basm 1912 ylnda Kahire'de yaplmtr. 246 Bu konuda bkz. H i s h a m Shaabi. "Islam and Modernization in the Arab World", in Modernization of the Arab World. Edited by, J. II. Thomson and D. Reisehauer; D. Van Nostrand Conip. Inc. N e w York, 1966. s.26-36. Yukardaki hususlar iin bkz. s.32. 247 H. Sharabi, age. s.33.

199

rululardan kurtarmak gerektiini savunmu ve rnek olarak kleliin kt bir kurulu olduunu ve M u h a m m e d tarafndan kaldrlmak istendiini, oysa ki Muhammed'den sonraki kt uygulama sonucu devam edip geldiini sylemitir. 2 4 8 Dnce asaleti ve drstl gsterip kleliin Kur'an'da doal bir kurulu olarak yer aldn ve Muhammed'in klelii kaldrmayp, mrnn sonuna kadar kleler edindiini aklamak varken, bu yiitlii gstermekten kanmtr.

D) 20. Yzyln kinci Yarsnda Gelitirilen Trk Aleyhtarl Tezi Arabn gelenek haline soktuu Trk aleyhtarlnn dinsel ve tarihsel kkenleri kurumamtr. Arap siyasetisinin Trkiye'ye kar "kardelik" ve "dostluk" duygulan konusundaki tutumu ne olursa olsun, gerek udur ki, temelleri ok eskiye inen Trk dmanl bugn hl iin iin yaamaktadr. Arabn Trk egemenlii altna girmeden nceki dnemlerde Arap lehine i gren (rnein Arap ordularnn Orta Asya'lara uzanmas nedenlerini hazrlayan) Trk dmanl, yzyllar ierisinde eitli faktrlerle birleerek gibi bym ve gnmze dek gelmitir. Dostluk ve kardelik iirmeleri altnda yatan gerek, bu bitmeyen Trk aleyhtarldr. 20. yzyln ikinci yarsnda Arap yazarlarn hemen hemen oybirlii ile yenileyerek savunduklar ve Trk dnya kamuoyu nnde kltrcesine ortaya koyduklar tez genel olarak yle zetlenebilir: "Tanr, Arap kavmini kendi z kavmi olarak semi, dier kavimlere stn bilmi ve Muhammed'i peygamber olarak gndermitir. Gnderirken de Arapa diliyle Kur'an' indirmitir. M u h a m m e d sayesinde Araplar birletiler, eski geleneklerini srdren bir dine, yani slamiyete kavutular, byk bir imparatorluk kurdular ve 'emsalsiz' bir uygarlk yarattlar. slam uygarl diye bilinen ve 'Bat'ya k tutan' uygarlk, tm olarak Arap dehasnn ve zeksnn oluturduu bir uygarlktr, z be z Arap uygarldr. Ne var ki, bu din ve bu uygarlk Trklerin Arap lkelerini igal etmeleriyle kt ve snd. Araplara,
248 Aneer, Ali Seyd, The Spiril of islam. Lodon, 1955. s.267. Bu kitabn ilk b a s m 1922 tarihinde yaplmtr.

200

slam uygarlna ve slam dinine en byk felaketi getirenler Trklerdir. Eer Trk igalleri olmam olsayd Araplar bugn yeryznn en ileri uluslar arasnda yer alm olurdu. Nitekim Trk boyunduruundan kurtulmakla Arap dnyas, yeniden benliine ve kendi dininin zne, eski stnlne kavutu, yeniden uygarlk yoluna girdi." Birka tmceye sktrarak zetlediimiz bu Arap tezinin savunucularn burada teker teker ele almaya imkn yoktur. Bunlardan sadece bir iki-sini ve daha dorusu gnmzde Bat'y yabanc dildeki yaynlaryla etkileyen yazarlardan bazlarn belirtmekle yetineceiz. Hemen ekleyelim ki, bu tezi ileyenler sadece zel kiiler deil, Arap dnyasnn tannm niversiteleri ve resmi kurululardr. Ve ne hazindir ki, yukardaki Arap tezine kar ne Trk aydn, ne Trk yazar, ne Trk niversiteleri ve ne de Trk makamlar tepki gstermi ya da bundan haberli grnmtr. Arap yazarlarn ou kez yanl ve bilim drstl ile badamaz iddialarna ve Trk sulamalarna kar sesini karan olmamtr. ada Arap Milliyetisi "slam Dinini Gerileten ve slam Uygarln Yok Eden Trkler Olmutur" Tezinin Mirass ve Kararl Temsilcisidir slamn Araplar elinde bulunduu srece olumlu bir din olarak i grd ve Arap "zeks ve dehas" araclyla uygarlk yaratt ve Trklere getii an znden uzaklatrld ve bozulduu gr, 20. yzyln ikinci yarsnda Arap yazarlarn pek ustaca gelitirdikleri bir grtr. Verilebilecek nice rneklerden bazlarn zikretmek gerekirse: 1954 ylnda ngilizce olarak yaymlad The Arcb Genius in Science and Philosophy adl yapatnda mer A. Faruk, slam uygarl, slam bilimi, kltr ve gelimesi diye ne varsa her eyin sadece ve sadece Arap zek ve dehasnn rn olduunu ileri srer. Genel olarak bu gr dier tm Arap yazarlarnn da benimsedikleri, fakat ou zaman Arap olmayanlar gcendirmemek amacyla kapal ekilde ve ekinerek akladklar bir tezdir. mer A. Faruk ise hi ekinmeden ve "Biz (Araplarn) Gerek Dehamz" bal altnda yapt girile, Arap ulusunu bilgi dehasyla donatlm, bilim olgunluuna erimi, dncelerde hogrye sahip ve daima ileriyi gren bir ulus olarak tanmlar. Yazara gre Araplar olmam olsayd
201

J)

Bat uygarl diye bir ey domazd. Arap egemenlii dneminde bilim, fen ve hogr verilerinin tm ekilde var olduunu syleyen yazar, Emevi ve Abbasi halifelerinin, Hristiyanlara, Yahudilere, Haricilere ve dierlerine kar mmkn olan hogry gstermi olduklarn, fikir ve dnce zgrlne saygl olduklarn belirtir. O alarda Bat'daki dnce insanlarnn atelere atldn syleyen yazar; fikir, dnce ve bilim zgrlnn Araplarda olduu kadar hibir ulusta sayg grmediine deinerek; "Araplarn sahip olduklar bu zgrlk anlayna (Eski Yunan) bile sahip olamamtr. Serbest dn geleneini genlie alad diye Sokrat' Yunanllar zehir ierek lme mahkm etmediler mi?" diye sorar. 2 4 9 Bu yukardaki grleri aa yukar ayn tonda olmak zere 1972 ylnda Fransa'da, Franszca olarak yaymlad Dveloppement et Questions d'Orient adl yaptnda (Edition Cujas, Toulouse 1972) gelitiren bir dier Arap yazar, Abdullah Sahb, slam tarihi ierisinde n yapm kim varsa hepsini de Arap diye tantarak slam uygarln Araba mal etmek hrsn biraz daha teye gtrr. Araplkla ilgisi olmayanlar bile Arap olarak gsterir. bn Sina, bn Haldun ya da Gazali gibi nller ve daha niceleri, onun kaleminde Arap asll olarak tanmlanr. Oysa ki, bu saydklarnn byk ounluu Acem ya da Trk aslldr. rnein bn Sina Trktr; Acem asll olduunu idda edenler olmakla beraber Arap asll olmad muhakkaktr. Farab Trktr. bn Haldun Tunusludur. Gazali Acem aslldr vs. Baka bir deyimle, slam uygarln oluturanlar arasnda Arap asll olarak gsterilebileceklerin says gerekten pek azdr. Ne var ki, eskiden olduu gibi bugn de Arap yazarlar gerei tam tersine dntrerek Arap asll olmayan dnrleri ve bilginleri Arapm gibi tantmaktan geri kalmazlar. Bunu yaparlarken de Trk, slam uygarlna katkda bulunmak yle dursun, bu uygarln yok edicisi gibi gsterirler. Nice rneklerden biri olarak Abdurrahman al-Bazzaz' ele alalm. 20. yzyln ikinci yars ierisinde Arap milliyetiliinin en gl nazariyecilerinden ve sylendiine gre Arap dnyasn Cemal Nasr'dan sonra en fazla etkileyebilenlerden biri olan al-Bazzaz, slamn en erefli ve en nemli dneminin Arap egemenlii dnemi olduunu belirtir ve
249 O m a r A. Farrukh. The Ami) Genius in Science anl Philosophy. ngilizcevc eviri John B. Hardie. Washington, 1954. s.7-10. Arapadan

202

Araplar tarafndan yaratlan slam uygarlnn "Barbar Trkler" tarafndan yok edildii ynnde Gustave Lebon adl bir Fransz yazar tarafndan daha nceleri ne srlm olan dnceleri kendisine destek yapar ve onunla ay grte olduunu belirtir. 2 "' 0 Bilinmesi gerektii zere Gustave Lebon, La Civilisation des Arabes ad altnda geen yzyln ikinci yarsnda yaymlam olduu kitabnda Araplarn, Yunan, Roma ve Acem etkisiyle byk bir uygarlk aamas yaptklarn, fakat Arap lkelerini fetheden Trklerin bu uygarl anlayabilecek dnce yeteneinde bulunmadklarn, balangta sadece taklit yoluna bavurduklarn ve uzun yzyllar geince birazck bu uygarla alr olduklarn anlatr. al-Bazzaz, kendisine stat olarak setii Gustave Lebon tarafndan gelitirilen bu dnceleri kendi z dnceleri olarak ilemekten ekinmez. 2 5 1 1975 ylnda ngilizceye evirerek yaymlad On Nationalism adl kitabyla Arap milliyetiliinin gelitirilmesi iin her arac ve her olana kullanmak gereine inandn syler. slam esiyle bal kalnmayp, Arabn slam ncesi tarihini, yaamlarn ve geleneklerini dahi ulusal bilinci olgunlatrmak iin deerlendirmek gerektiini anlatr. 2 5 2 Abu'l Hasan al-Nadv, 1955 ylnda Kahire'de Arapa olarak yaymlad ve slam gerilemesiyle dnyann kaybnn ne olduunu balk yapan yazsnda slamn ilk drt halife dneminden sonra gerilemeye baladn ve asl Trklerle birlikte kmeye yneldiini, Trklerin bilim ve kltr alanlarnda pek uyuuk davrandklarn, bu alanlarda her trl yenilie ve gelimeye kar olduklarn savunmutur. 2 " 1 3 Ayn ekilde Nejl zzettin adndaki bir baka Arap yazar, 1953 ylnda ngilizce olarak yaymlad The Arab World adndaki yaptnda 2 3 4 Trklerin fikriyata, bilim ve kltre nem ve deer vermediklerini, Arap lkelerinin Trk egemenlii altna gir2 5 0 S.G. Haini (Editr). Aral Nationalism; An Anthology Selected and Edited by S.G. Haim, Los Angeles. 1962, s.182. 251 Ibid, s.182. al-Bazzaz'n bu konuda kendisine dayanak yapt dier bir eser de L o t h o p Stoddard' The Ne ir World of slam'lir. 252 Abdul R a h m a n al-Bazzaz, On Arab Nationalism. London. 1965. s.23. 35-37. 38. 2 5 3 B kitabn zeti ve baz paralarnn ngilizce evirisi iin bkz. G.E. Vo G u ebaum, Modern Islam: The Search for Cultural Identx. University of California Press, 1962. s. 181. 184-185. 2 5 4 Nejla Izzcdin. The Arab World. Chicago, 1953. s.61-62.

203

mekle uygarlk gelimesinden yoksun kaldklarn, Trk igalleriyle birlikte slam kltrnn ve bilimin yok olduunu, Trk ynetiminin her eyi baltaladn belirtir. 2 5 5 E. Atiyah adndaki bir baka Arap yazar, 1955'te ngilizce olarak yaymlad The Aiabs adl yaptnda, "Araplar geri braktran Trklerdir, Napolyon'un Msr' ve Arap lkelerini igal etmesi tarihine kadar Anjplar Trkler tarafndan gerilikler uykusuna sokulmulardr ve Napolyon igaliyle birlikte bu uykudan uyanmlardr" grn ele almtr. 2 5 6 Profesr Hitti, History of the Arabs, Fron the Earliest Times to the Present adl yaptnda, 1517 ylndaki Osmanl igalinden II. Dnya Sava'na gelinceye dek Msr ve Arap tarihinde hibir gelime olmadn, Napolyon'un 1798 ylnda Msr'a ayak bast ve dier Arap lkelerini ele geirdii tarihe dek Arap dnyasnn tam bir karanlk ada ve Osmanl boyunduruu altnda inlediini belirtir. Yazar, bu ayn grleri, The Arabs, -4 Short History adl yaptnda d a aklamtr 2 5 7 Profesr arab 1962 ylnda yaymlad Governments and Politics of the Middle East in the XXth Century adl yaptnda, zgr ve serbest dncenin Araplara zg olduunu, bu Arap ve slam geleneini Trklerin, zellikle Osmanllarn ortadan kaldrdklarn belirtir. 2 5 8 Abdullah Laru, 1967 ylnda Paris'te yaymlad L'Idologie Arabe Contemporaine adl kitabnda, slamn esas itibariyle "zgrlk" ve "hogr" dini olduunu ve Trkn elinde bu niteliklerini yitirdiini yle anlatr: "Denilebilir ki, slam dini Arap kaldka zgrlk, hogrl ve baarl olmutur. Trkn eline geince bu niteliklerini yitirmi ve bozulmutur. Trkn elinde slam, Avrupa lkelerinin kaderci ve zgrlkten yoksun dnemi boyunca zaferler salama 255 bid. s.62.
2 5 6 E d w a r d Atiyah, The Arabs. Edinburg, 1955, s.73. 257 bil, s.745. A y r c a bkz. The Arabs A Short Histoy, s.212-213. Ayrca bkz. S.G. Haini (Editr), Arab Nationalism; An Anthology Selected and Edited by S.C. Haim. Los Angeles. 1962, s. 182. 258 H . 8 . Sharabi. Government and Politics of the Middle East in the Twenteilli Cennny. Princeton. N e w Jersey. Van Noslrand, 1962, s. 13.17.

204

esi olmutur. Fakat ne zaman ki Avrupa, reformlar dneminden kurtulu dnemine kmtr, ite o zaman her alanda stnlkler ve baarlar salamtr." 2 5 9 Yazar bu grleri Arap dnyasnn yazarlarnn dncelerini yanstan bir gr olarak belirtir. Onun bu satrlarnda Trk aleyhtarl duygusunun Arap aydnlar arasnda hl nasl bir smr esi olarak kullanld kans yatmaktadr. nk unu unutmamak gerekir ki, Arap aydn, Bat dnyasnn son yzyllk aklc gelimesi karsnda slamn aresiz bir durumda bulunduunun bilincine yava yava eriir olmutur. ada ve uygar bir zihniyetle badamaz olan slami kurulularn mevcudiyeti, onu artk iyice rahatsz etmeye balamtr. zellikle Bat eitiminden gemi snflar slamn siyasal ve sosyal konularda I 4 0 0 yl boyunca benimsedii ou kurulular, sadece toplum bakmndan sakncal deil, mspet akl ve ahlak anlay bakmndan da utan verici bulur olmular ve bu nedenle, bu kurulularn aslnda slama yabanc olup Trkler tarafndan konulduu ya da slamn kaldrmak isteyip de Trkler yznden srdrlegeldii tezini gelitirmilerdir. rnein, kleliin kt bir kurulu olduunu ve slamn bunu ortadan kaldrma amacn gttn, oysa ki Trkler yznden var olup geldiini ya da slamn sava dini olmayp bar dini olduu halde Trklerin bu dini sava dini haline soktuklarn ya da slamn demokratik bir sisteme yer verdii halde Trklerin despotik rejimler getirdiini ya da kadn haklar konusunda Muhammed'in yerletirdii "gzel" esaslarn Trkler yznden yok klndn ya da slam uygarlnn Araplar tarafndan yaratlp Trkler tarafndan kurutulduunu ve buna benzer hususlar Arap lehine olmak zere ilemitir. Arap yazar Abdullah Sahb, 1972 ylnda Franszca olarak yaymlad Developement et Questions d'Orient adl yaptnda, "yar vahi niteliklerde" grd Trkleri, bir yandan Bizans uygarlnn ve dier yandan Arap uygarlnn katili gibi gsterir. Ona gre Trkler, ki Moollarn yeenidirler, kendilerinden nce slam uygarlna en byk darbeyi indiren Moollar kadar slama ktlk yapmlardr. Trklerin darbesi Moollannki kadar ani ve sert etki yaratmamsa da,
259 AbdalUh Laroi. L'/deolngie Arttbe Ctmemporine. Paris, 1967. s.24.

205

daha ykc ve zararl olmutur. nk, yine yazara gre, Seluklularn ve daha sonra Osmanllarn Bizans ve Arap lkelerine yaylmalar sonucunda bu uygarlklarn "gelenekleri" iz brakmamacasna tehlikeye girmitir. gal ettikleri yerleri harabeye evirmi ve Tiirkletirmi olduklarndan, gemi uygarlklarn izlerini de silip sprmlerdir. 2 6 0 Bir baka Arap yazar, Abbu, 1974 ylnda ngilizce olarak yaymlad The Angry Arabs adl yaptnda, gnmz Arap yazarlarnn ve milliyetilerinin Tiirk hakkndaki ortak grlerinin hain Tiirk eklinde zetlenebileceini ve onlara hl Arap uygarln Trklerin yok ettii kansnn egemen olduunu syler. 261 2) Arabm (ve Msrlnn) Geri Kalml Nedenlerini Trkn Srtna Ykleyen ve Tanr'dan Tiirke Lanetler Yadrmasn Dileyen Arap Lider: Cemal Abdiil Nasr Cemal Abdiil Nasr, 20. yzyln ikinci yarsnda Trk dmanl duygularn en etkili ekilde ileyen ve bu duygular gerek Arap dnyasnda ve gerek dnya kamuoyu nnde en gl ekilde formlleyen bir lider olmutur. Daha nce de belirttiimiz gibi, Trke kar Arabi tahrik etmenin pek eitli denemeleri olmutur. Bunlardan biri de Trkn "kt ynetimini" olduundan daha "kt" gsterme abalardr. Trkn Araba kar kt davrandn, Arabi gelimekten alkoyduunu ileri srmek suretiyle Arap milliyetisi bir hayli baarl sonular almtr. Fakat denilebilir ki, bu taktik, son iki yzyldan beri, daha dorusu Msr'n Napolyon tarafndan igalinden beri etkili bir ekilde i gren bir taktik olmutur ve aa yukar Napolyon'un yntemlerine gre uygulanmtr. lerde, bu blmn 2. kesiminde greceimiz gibi Napolyon, Msr seferini kolayca baarya ulatrabilmek iin Msr halkn olmadk kurnazlklarla kandrmasn bilmitir. Msr'a karken beraberinde bask makineleri getirerek Arapa brorler, kitaplar bastrtm, beyannameler yaymlam ve Msr halkn Trklere kar koruyan bir kurtarc klna girmesini bilmiti. Bu beyanname ve yaynlar yoluyla Msr'daki Memlkler ynetiminin ktln belirtmi, eskiden zengin ve mreffeh yaayan
2 6 0 Yazar, b grlerini Rene Groussel'nin L'Empire h Levl (Payot, 1949) adl kitabndan ald pasajlara dayatr. Bkz. Abdallal de Salb. Develppement el Questitms d'Orien. Editio C u j a s Totlouse, 1972. s.295. 261 Bkz. W.F. Abboshi. The Ant>? Arabs. Philadelphia. 1974. s.77. 206

Msr lkesinin Trklerin igalinden sonra smrlmeye balandn ve her trl gelimeden geri brakldn anlatmtr. Kendisine Msr'daki din adamlarn da mttefik yapan Napolyon, bu denemelerinde bir hayli kazan salamtr. Bu arada kendisini Msr halkna, "gerek Mslman" olarak da tanmlamay ihmal etmemitir. Belirtmekte yarar vardr ki, Trk igallerini ve ynetimi sistemini ktlerken Napolyon'un ileri srd hususlar, daha nceki yzyllar esnasnda Arap yazarlarn yukardaki sayfalarda zetlediimiz dncelerine ve savlarna benzemekteydi: "Bir zamanlar, diyordu Napolyon bu beyannamelerinden birinde, bir zamanlar Msr'da byk ve gzel kentler, kanallar, nemli bir ticaret vard, tm bunlar Memlklerin istibdad ve meskeneti yznden yok oldu." 2 6 2 Bir baka konumasnda, "ok uzun srelerden beridir ki, Kafkaslardan kopmu bu Memlkler etesi yeryznn bu en gzel blgelerini mstebit ynetimleri altnda inletmektedirler. Fakat kinatn hkimi... artk unu emrediyor ki, onlarn bu istibdad sona ersin" diyordu. Ve yine yle ekliyor: "Nerede ki bereketli bir toprak paras bulunur, o mutlaka Memlklere aittir... Gzel kleler, evler ve her ey onlarn elindedir. Eer Msr onlarn iftliiyse, Tanr'dan gelme tapularn gstersinler bakalm. Fakat Tanr hayrhahtr ve adildir insanlar iin ve O'nun yardmyla bundan byle hibir Msrl, hibir eyden yoksun klnmayacaktr ve herkes en yksek mevkilere gelebilecektir... Bylece halk mutlulua kavuacaktr." 2 6 3
262 Bu konuda gerekli kaynaklar iin bkz. Nakola al-Turk, Histoire de l'Expdition des Franais en Egxpte. Publie el Traduite par M. Desgranges Aine. Paris. 839, s.25. 2 6 3 Ibid, s.21, 25. ' Napolyon'un, kendi igal siyasetine alet eder olduu bu tez, Arabn lier frsatta smr aleti y a p m a y a alt bir tez olmutur. Emir Faysal da 1919 ylnda, yani I. Dnya Sava s o n u n d a bu taktie bavurarak sadece Arap liderlii k o n u s u n d a deil, sava kazanan devletlerden bir eyler koparabilmek amacyla. Arap lkelerinin geri kalma nedenlerinin sorumluluunu Trkte aramak gerektiini dnya k a m u o y u n a duyurmaktayd. 1 O c a k 1919 tarihinde Paris Bar Konferans'na bu konuda sunduu bildiri iin bkz. J.C. Hurevitz. Diplomacy in the Near anl Middle East; A Documentary Record 1914-1956. Princeton. New Jersey. 1956. c.2, s.39.

207

imdi bu taktii ve bu szleri belleimizde canl tutarak bir dnem sramas yapalm ve Cemal Nasr'n Msr'a bakanlk ettii yllara gelelim. Arabn ve zellikle Msrlnn Trke kar lanet ve nefretlerini Memlkler dnemi anlaryla balatmak Cemal Abdl Nasr'n ikinci bir tabiat olmutur. Msr'n Kurtuluu; htillin Felsefesi adl yaptnda unlar okuyoruz: "Memlklar dneminde halkmz baka istilalara uram, parayla tutulan esirler memleketimizin sahibi olmulardr (para ile tutulan esirler dedii Trklerdir), bask, adaletsizlik ve iflas onlarn uzun sren ynetimi srasnda Msr hkmetinin kanunu haline gelmitir. lke, yem arayan vahi hayvanlarn yata ekline dndrlmtr. Bahsettiim yem bizdik, bizim malmz, bizim topraklarmzd. Zaman zaman tarihimizin bu dnemini tetkik ettiimde derebeyliin kanmz emii, hislerimizi ayaklar altna al, gururumuzu yere vuruu karsnda yreimin burkulmasn n l e y e m e m . . . " 2 6 4 Yukarda geen "vahi hayvanlar" deyimini Nasr, Trkler iin kullanmakdayd ve Arabn bin yl ncesinden beri Trke layk grd bir deyimi yenilemekteydi. 1955 tarihinde ngilizceye evrilmi olarak yaymlanan Msr'n Kurtuluu; htillin Felsefesi adl yaptnda Moollar ve mstebit Kafkasyallar diye tabir ettii Trklerin nasl kle olarak devlet ynetiminde ie balayp, nasl efendilerini ldrp iktidara sahip olduklarn ve bylece Memlkler ynetimini kurduklarm belirttikten sonra; "stibdat, zulm ve tahribat onlarn Msr'da birok karanlk yzyl boyunca sren iktidarlarnn zelliklerini tekil etmitir" 2 6 5 der. Her ne kadar yaptnn pek ok yerinde genellikle Memlkler dneminden sz ediyormu gibi grnrse de, gerek "karanlk dnemler" deyimini kullanmasndan ve gerek Arabn Osmanl'ya kar bedduasndan sz etmesi aka gsterir ki, ima etmek istedii ey tm dnemler boyunca Msrlnn Trk boyunduruu altnda kald dnemlerdir. Yani, tm dnemler boyunca Trktiir. Fakat srail'e kar giritii mcadelelerde Trkleri kendisine
2 6 4 A. Nasr, Felsefem, eviren M. Salihol, tarih yok. s.28-29. evirideki hatalar evirene aittir. 265 Gamal Abdul Nasser. Egyp's Liberalim; The Plilosoply of he Revolulio. W a s hington D.C.. 1955, s.62-63.

208

hasm klmamak ve hi olmazsa Birlemi Milletler Tekilatnda onun oyunu alabilmek kurnazlyla genel olarak Memlklar, Moollar ve Kafkasllar deyimlerini kullanmtr. Trk toplumunun "cehaletine" gvenerek bu deyimlerin nasl olsa Trkler tarafndan anlala-mayacan, Trkleri tedirgin etmi olmayacan, fakat buna mukabil maksadn Bat'ya ve dier uluslara ifade etmi olabileceini dnmtr. 2 6 6 a) Nasr'a Gre, Msrlnn Diledii Tek ey: Tanr Trkn Cezasn Versin Yzyllar boyunca birikip gelen Trk dmanl duygularnn ya fark olmakszn her Msrlnn gnlnde ve aznda yer ettiini Nasr'n u szlerinden anlamak mmkn: "ocukluum sralarnda havada ne zaman bir uak grsem mrldanr olduum bir arknn anlamn bir aralk tahlile altm: Ey byk Tanrm, sen ngilize belasn ver! Zamanla rendim ki, bu msra bize Memlkler dneminden gelmedir. O zamanki dedelerim buna benzer bedduay Trklere kar kullanrlarm: 'Ey Tanrm, sen Trkn belasn ver! (Trk yok et!)" 6 7 Benim mrldandm ark, eski dnemlerden kalma bir formln yeni bir duyguya uygulanm biimi olmaktayd." 2 6 8 ...Nasr'n Trklerle ilgili duygular ylesine olumsuzdur ki, Arabn yaantsndan ve anlarndan Trk tamamyla ve her noktasyla silmek ister: "Binlerce Msrl aile arasndan seilmi bir rneim vardr: Ailede baba kyldr. Annenin asl Trktr... Bu rnek ne denli uygunsuz yaadmz gsterir. Bu nedenle kendi kendime; tm bunlar geecek, sorunlarmz hallolacak... diyorum. Ackl durumumuzun nedenlerinin kkleri bunlar ite..." 2 6 9
2 6 6 Gerekten de d n d gibi o l m u ve Tiirk toplumu genellikle Nasr'n Trkler hakkndaki g e r e k dncelerini ve niyetlerini bilmemitir. Felsefem adl kitab Tiirkeye e v r i l m i ve eviren kii Ttirke hakarel niteliinde grd baz pasajlar a l m a m t r . Ancak, Memlklerle ilgili b l m n Trklerle ilgisi o l d u u n a d o k u n m a k s z n y u k a r d a belirtilen ksmlar almtr. 267 ngilizce m e t i n d e y e r alan A r a p a asl yle verilmitir: "Ya Rabb ya nutajele, Ahlik a l - U t h m a n l . " Bkz. Ganal Abdl Nasser, age. s.65. 268 Gaal Abdl N a s s e r . age. s.65. 269 A. Nasr. Felsefem, eviren M. Saliholu, s.31-32.

209

Grlyor ki Nasr, tpk dier Arap milliyetileri gibi, her eyin sorumluluunu Trkn srtna ykleyip ve Trk ynetiminin yzyllar ierisindeki ktlklerine vesile gsterip Arabn uyanmas, geriliinin nedenlerinin bilincine vasl olmas yollarn Trk dmanl esiyle denemektedir. Hem de en etkili bir ekilde denemektedir. Gelime yoluna girebilmek iin Araba, onun ilkelliinin, fakirliinin ve geriliinin nedenlerinin kendinden gelme olmad kansn vermek, bu yoldan onu tahrik etmek Nasr'a en uygun yol grnmtr. 2 7 0 b) "Araplarn Eitilmesini Engelleyen Trklerdir" Tezini 1964'lercle Savunan Sudlu Bakan 1964 ylnda ngilizce olarak yaymlad Arabia Days adl kitabnda eyh Hafz Vahba, ki Suudi Arabistan'da Eitim Bakanl yapm ve eliliklerde bulunmu bir kimsedir, Arap halklarnn cahil kalmalarnn nedeninin Trkler olduunu ve nk Trklerin eitim kurulular amadklarn ve hatta Arap yneticilerin okul amak iin giritikleri almalara engel olduklarn, Hicaz ve Yemen ya da benzeri yerlerde durumun hep byle olduunu yazar. Arap rknn Trk rkna nazaran ok daha "asil" olduundan sz ederek, 20. yzyln balarndan itibaren Arap saldrlar sonucu yenilgiye uratlan Trklere kar Araplarn ne kadar "asilane" davrandklarn hikye eder. 271 Sylemeye gerek yoktur ki, Osmanl yneticileri, deil sadece Arap ahaliye kar, Trk halkna kar da ayn ihmal ve ilgisizlii gstermilerdir. Halk cahil tutmak iin ayn melun siyaseti gtmlerdir. Ne var ki, bu siyaset eriat zihniyetinin yaratt ve Gazali gibi "hccet-l slamlarn" destekler olduu bir gelenektir. Eitim kurulular alm olsa idi dahi bu kurulularda eriat verileri (rnein Kur'an ya da hadisler vs.) okutulduu srece insanlarn cehaletten kurtulmalar olana olamayacana gre, sz konusu davranlar yermenin anlam yoktur. Yermeleri Tiirke deil, eriat zihniyetine yneltmek gerekir. Yenilgiye uratlan Trk askerlerine ve subaylarna kar Araplarn byk bir "asaletle" davrandklar iddialarna gelince, unu sylemek gerekir ki, bu "asil" davran, Trk askerlerinin ve kumandanlarnn karnlarn demek ve azlarndaki altn dileri skmek gibi iilmeye deer noktalara gtrlmtr.
2 7 0 Ukz. Fayez A. Sayegl. Anl> Unity: Horn nil Fulfilment. N e w York. 1958, S.6.. 271 Bkz. Sheikh H a f z W a h b a , Arabian Days. London. 1964. s.47. 48. 165. 210

V) ARA BN VE SLAMIN GER KALMILIININ SORUMLULUUNU TRKE YKLEYEN DDALARDAK GEERSZLK Araplarn Trkler yznden geri brakldklar ya da slamn Trklerin elinde bozulduu ya da "hogrszlk", "savalk", "saldrganlk", "despotism" vs. gibi kt kurulularn ya da "kadn aalk klma" gibi uygulamalarn Trkler yznden slama sokulduu ya da slam uygarlnn Araplar tarafndan yaratlp Trkler tarafndan ykld ya da buna benzer Arap iddialarn burada enine boyuna eletirmek imkn yoktur. Bu konular, her birisi, bal bana bir kitap olacak nitelikte eylerdir. Fakat bu iddialarn geersizlii hususunda sadece ksa bir fikir edinmi olmak ve esas sorumluluun Trklerden ziyade slamn kendisinde bulunduunu belirtmek zere bir iki noktay burada aklamaktan kendimizi alamayacaz. Bu vesile ile unu hatrlatmak gerekir ki, yukardaki Trk aleyhtar Arap iddialarndan bazlarn Trk eriats da destekler ve rnein Trkn slamdan nce byk devletler kuramayp slam sayesinde bu gelenee kavutuunu ya da hogrden yoksun iken slam sayesinde hogrl olduunu syler. Trk din adamnn ve eriatsnn bu konulardaki tutumuna ilerde ayrca yer vereceimiz iin bu sorunlar orada ele almak zere imdilik sadece bunlar dnda kalan bir iki noktaya parmak basalm.

A) "slam Uygarln Yok Eden Trklerdir" ddialarna Kar slam uygarl konusundaki Arap iddialarna verilecek yant udur ki, bu uygarlk ne slamdan domadr, ne Arabn yaratmasdr ve ne de Trkler yznden batmtr. slama yabanc ve zellikle Kt'cm d kaynaklardan km olan bu uygarln gelimesine bizzat slamiyet darbe vurmutur. yle ki; Miladi 8. yzyldan 11. yzyln balarna kadar sren bir slam uygarl dnemi vardr ki, eskiden olduu gibi bugn dahi Arap yazarlarn kaleminde "Arap uy211

garl" diye tanmlanr. nk onlara gre bu uygarl yapan Araplardr, Arap bilginleri ve dnrleridir; o kadar ki, Arap olmadn bildikleri kimseleri bile (rnein bn Haldun, Farab, bn Sina vs. gibi) Arapm gibi gstermekten ekinmezler. 2 7 2 Oysa ki islam uygarl denen ey ne "Arap uygarldr", ne Arap unsurlarn oluturduu bir uygarlktr ve ne de bu uygarln temelleri bizatihi slama dayaldr. "slam uygarl" ya da "Arap uygarl" denmesinin nedeni, bu uygarl yaratan yaptlarn Arapa yazlm olmas ve bu yaptlardaki esaslarn genellikle slama ve daha dorusu Kur'an'a uygunmu gibi gsterilmi bulunmasdr. Baka bir deyimle, slam uygarl denen ey, slami olmayan kaynaklar (zellikle- Eski Yunan kaynaklar) sayesinde ve Arap olmayan unsurlar (zellikle Acem, Trk, Yahudi, Hristiyan vs.) elinde olumu, fakat aklcla ynelme olana tanmayan slami emirler (rnein Kr'ah) yznden yok olmutur. Baka bir deyimle, bu uygarln olumasnda Arabn rol pek clz olmutur. Nitekim Mukaddima adl yaptnda bn Haldun, Araplardan sz ederken "Yeryznn uygarlktan en uzak kalm insanlar" olarak tanmlar ve unu ekler: , "Ne ilgintir ki, ister din ve ister dier alanlarda olsun, Mslman dnr ve bilginlerin byk ounluu Arap olmayanlar arasnda kmtr. Araplardan pek az kimse gsterilebilir ki... mspet bilimlerde temayz etmi olsun." 2 7 3 Gerekten de akla gelebilecek ne kadar isim varsa, hepsi de ya Acem ya Trk ya Yahudi ya Hristiyan ya da Arap olmayan bir rktandr. bn shak'lar, al-Rz'lar, Farab'ler, bn Sina'lar, bn Haldun'lar, bn Rtler, al-Birn'ler, Abu'l-Farac'lar, al-Belzur'ler, bn Kuteyba'lar, Ab'l Fida'lar, bn Hallikan'lar, bn al-Cevz'ler, bn'l Esir'ler, dris'ler, Taber'ler ve daha saymakla bitmeyecek ne kadar bilim adam ve dnr varsa hepsi Arapa diliyle yazan ve Arap olmayan Mslman unsurlardr. Sadece Arap grameri alannda baz
272 Abdullah De Sahb, Development el Questions d'Orient. T o u l o u s e , 1972, s.2. 273 Mukaddima'nm son b l m n d e bu k o n u d a bilgi vardr. ngilizce eviri iin bkz. bn Khaldm. The Muqaddima; An Introduction to History, trasl. F. Rosenthal, New York, 1958, c.2, s.311.

212

Arap unsurlarn rol oynad kabul edilir. 2 7 4 Bilim evrelerinin belirttiine gre, Arap grameri dahi Arap olmayan (zellikle Acem) yazarlar sayesinde gelimitir. 2 7 5 Kur'an, hadis ve fkh gibi slamn kendisiyle ilgili alanlarda dahi durum bu olmutur. I) islam Uygarl, Eski Yunan Bilim Kaynaklarnn Arapayc evrildii Dnem ile Balar; Balatanlar da Araplar Deildir Arap milliyetisi, "Arap uygarl" diye tanmlad slam uygarlnn slami kaynaklara ve zellikle Kur'an'a dayandn, nk Kur'an'm bizzat "ilim" demek olduunu ve her trl ilmi kapsadn ve te yandan Muhammed'in sz ve davranlarnda (hadis ve snnet) ilmin temellerinin yattn syler. Bilimsel ve tarihsel gerek udur ki, bu iddia bir abartmadan ibarettir, nk slam uygarl denen ey Miladi 7. yzyln balarnda kendisini peygamber ilan eden Muhammed'le ya da Kur'an ile balamaz; Muhammed'in lmnden sonra slam yaymaya devam eden ilk drt halife dnemi ile ya da hatta bu dnemi isleyen Emeviler (MS 661-750) zamannda dahi balamaz. Her ne kadar Emeviler dneminde ebedi bir canlanma grlrse de, bilimsel gelimeden pek sz edilmez. Bilimsel gelime ve slam uygarl Abbasiler dnemi ile balar. Balamasnn nedeni Eski Yunan yaptlarnn bu halifeler dneminde (zellikle Harun Reid, al-Mansur, al-Me'mun gibi) Arapaya evrilmi olmas ve bylece bilim ve sanatn her dalnda Eski Yunan dnr ve bilginleriyle kpr kurulmasdr. Bu zamana gelinceye kadar ilim diye bir ey yaplamamtr, nk Muhammed'in Tanr szleri olmak zere yerletirdii Kur'an ve hadis hkmleri mspet ilim yapmaya elverili bir ey getirmemitir. Her ne kadar M u h a m m e d , Kur'an'm ilim kayna olduunu ve her gerein orada bulunduunu belirtse de, bununla aklc ve deneyci bi2 7 4 Kur'an'm Arapa olmas ve Arapa yazma zorunluluunu dourmas nedeniyle. Arap boyunduruu altna giren lkelerdeki yabanc yazar ve bilginler. Arapay, okuma ve yazma dili olarak en doru bir ekilde renebilmek iin Arap dili kurallarn "gramer" bilimi haline getirmilerdir. Bu konuda bkz. S.K. Bukhsh, The Cmtibulion to he Histry af islam ic Civilization. Calcutta. 1905. s.84. 275 al-Faris'Ier, al-Zaccac'lar vs. hep Acem aslldr.

213

limleri kastetmi deildir. Onun "ilim" dedii ey akl rehberliiyle ve deneylerle kantlanmasna gerek bulunmayan dinsel emirlerin tmdr. Kii, toplum ve devlet yaamlaryla ilgili olarak koyduu hkmlerin mspet bilimlerle badar bir yn yoktur. rnein .salk ve hastalkla ilgili olarak koyduu hkmler arasnda veba, czam, sarlk gibi hastalklarn sari olmadklarna ve hastalk ateinin gnahlar dkmek anlamn tadna, sarln "okutma" yolu ile tedavi olunacana dair olanlar vardr ki, buna benzer hkmlerle tp ilmi yapmaya imkn yoktur. Yine ayn ekilde Kur'an'da, "Mrikleri nerede grrsen ldr" eklinde ya da "Kitap verilenlerden... hak dini (slam) din edinmeyenler, boyunlarn bkp kendi elleriyle cizye verene kadar savan" eklinde ya da buna benzer nitelie nice hkmler vardr ki, bunlarla mspet hukuk (milletleraras hukuk) diye bir ey yapmak mmkn deildir. Bu rnekleri ilmin her dal itibariyle snrsz ekilde oaltmak kolaydr. Bundan dolaydr ki, slamda bilim uygarln oluturanlar ilmi Kur'an 'dan yararlanarak deil, sadece ve sadece Kur'an d kaynaklar sayesinde ve zellikle Eski Yunan kaynaklar sayesinde yapabilmilerdir. .. zellikle "Yunan" diyoruz, nk hemen hepsi, bata Aristo, Eflatun, Sokrat, Galen, Hippokrat, Batlamyoz (Ptolemy) ve daha saymakla bitmeyecek nice akl statlarndan feyiz almlar ve ancak bu suretle kendi alanlarnda yaynlar yapmlardr. Mslman bilginler ve dnrler, bu eski statlar "yanlmaz" birer bilim otoritesi olarak benimsemi ve adeta gz kapal olarak onlar izlemilerdir. Eski Yunan bilim kaynaklarnn slam uygarl bakmndan nemini bizzat slam yazarlar kendi kalemleriyle belirtmekten geri kalmamlardr. slam dnyasnn yetitirdii en byklerden biri olan al-Chiz, Kitab al-Hayavan adl yaptnda u kesin itirafta bulunur: "Eer (Eski Yunan bilim) kaynaklar olmam olsayd ve eer biz onlardan yoksun kalm olarak sadece kendi verilerimizle ba baa kalsaydk, uygarlk diye hibir ey yaratmazdk." Yine ayn ekilde al-Kind, ki Eski Yunan kaynaklarn ilk tantanlardandr, Aristo'ya bavurmadan hibir alanda ilim yaplamayacan sylerdi. Aristo'yu 200 defa okuduunu sylemekle

214

gurur duyduunu aklayan Farab'nin ya da ayn kayna 40 defa okuduunu belirten bn Sina'nn ya da ai-Raz gibi statlarn, b alNafs'in, al-Brn'nin, bn Akl'in, dis'in, bn Riit'n, bn Haldun'un ve tm slam bilginlerinin (ki slam uygarlnn bamimarlardr) syledikleri hep bu merkezde olmutur. Eski Yunan yaptlarna dayal olarak bilim yapmak ylesine nemli saylmtr ki, slam bilginlerini buna gre deerlendirmek gelenei domutur. rnein, hemen her bilim dalnda eriilmez bir deer olarak kabul edilen Aristo, slam dnyasnda "Muallim-i evvel" diye arlrken, Aristo'nun en iyi yorumcularndan saylan Farab "Muallim-i san" lakabn almtr. Ayn ekilde slam dnyasnn Aristo kadar nem verdii Eflatun'u kendisine temel kaynak yapan ve bu nedenle belli etmeden Kur'an'a. ters decek nitelikte grler savunan bn Arab (ki Eflatun sayesinde insanlar aras kardelik fikrine ynelmitir) "bn Eflatun" (yani Eflatun'un olu) olarak arlmakla iftihar duymutur. slamn bu dnr ve bilginleri, bilim verilerini slami kaynaklardan (rnein Kur'a'dan) deil, zellikle Eski Yunan'n akl rehberliiyle ortaya koyduu bilim kaynaklarndan salayabilmilerdir. Eski Yunan (ve Helen) uygarlklar aklc bilimlerin yapt saylr; bilimsel ve ahlaksal gerekleri gkten indii sylenen verilerde deil, akl rehberliinde aramtr. Ve ite bu veriler ve bu bilimsel gerekler, daha sonraki slam ve Bat uygarlklarna temel iini grmtr. Ksa bir fikir edinmek iin sadece bir iki rnekle yetinmek gerekirse, Thales ( 640-548) Gne'in bykln, Gne tutulmas nedenlerini, geometrik hatlar, evren kanunlarn; Physagoras ( 582) Dnyann yuvarlaklm ve Gne etrafnda dner olduunu; Anaxogoras ( 428) Gne'in, Ay'n ve yldzlarn oluumunu; Democritis ( 460) atom teorisini, hastalklarn mikrobik nedenlerini, anatomi ilminin ilk verilerini; Hippokrat ( 460) ve Galen, hastaln Tanr'dan gelme olmayp mikroplardan, pislikten doduunu, hastal tedavi iin ibadet etmek deil, tbbi usullere bavurmak gerektiini; Aristo tm bilimlerin hemen her dalnda temel ilkeleri ve bu arada Tanr-kii ilikilerinde insan varln yceltici ilkeleri ve daha dorusu Tanr-kii ayniyetinde insanlk sevgisini; Eflatun adalet duygusunun mspet akla dayanan tanmn ortaya koymutur.

215

Oysa ki, biitiin bu ve benzeri alanlarda ve tm bilim dallarnda slam, gereklere akl yolu ile deil, eriat yolu ile gidilebilir olduunu, Kut'cin'dan baka bilimsel gerek kayna bulunmadn, Kr'cm dnda bilim yaplamayacan ve Kur'an'a ters den verilerin gerek saylamayacan ngrmtr. ngrrken de, eitli bilimleri sorunlarndan habersizlik yannda, aklc usullerle eriilmi olan verilere ters den esaslar "Tanrsal gerek" olarak ortaya koymutur: rnein, yine saysz rneklerden biri olarak tpla ilgili konularda hastalklarn (taun, veba gibi) insanlarda sari olmadn, develerde sari olduunu, hastalk ateinin gnah dker nitelikte bulunduunu, sarlk hastalnn tedavisinin kiiyi hocaya "okutmakla" salanacan sylemi ve buna benzer nice eyleri Tanr emirleri olarak yerletirmitir. Sylemeye gerek yoktur ki, bu verilerle mspet ilim yapmaya olanak yoktur. Nitekim bundan dolaydr ki, tpla uraan slam bilginleri eitli konular ilerken Kur'cn'a deil, bu Eski Yunan kaynaklarna atflar yapmlardr. rnein bn Sina, alifc adl kitabnn hemen her satrnda "Galen yle dedi, Hippokrat byle dedi" diyerek konumutur. Empirik bilim diye tanmlanan alanlarda (rnein matematik, geometri, corafya, kimya, tp, astronomi vs.) Eski Yunan kaynaklarndan yararlanmak, nceleri pek sakncal grlmedi, nk bu alanlarda Kur'an'da yle fazla bir ey yoktu. Esasen bu konular din sahasna pek girmedii ve Tanr sorunlarna (ya da Tanr-kii ilikilerine) pek deinmedii iin, Eski Yunan bilimlerine bavurulmas pek gze batmad. te yandan bu konularda Eski Yunan bilimlerinden yararlanmann baz halifeler bakmndan salad karlar vard. rnein tp konularnda yeni bilgiler edinmek, salna fazlasyla dkn halifelerin iine gelmiti. Felsefi bilimler alanna gelince; bu alanda da Eski Yunan dnrn ele alnmas nceleri fazla tepki yaratmad. nk Mslman yazar ve dnrler, bu kaynaklar herkesin anlayamayaca ekillerde yorumlamak ve ou kez Kur'an'a uygunmu gibi gstermek ya da eitli dnrlerin (rnein Aristo ve Eflatun'un) zt grlerini telif etmek hususunda olduka baarl davrandlar. rnein Farab ve bn Sina, Eflatun'un grlerini slama yatkn ekilde yorumladlar. Kiinin lmden sonra dirilecei tezine yer verir grnmeleri ya da peygamberlerin geliini akla yatkn ekilde izaha almalar bunun kantdr.

216

Tanr-kii ilikileri konusunda Aristo'nun slama ters den grlerini ortaya koymaktan kandlar. Bilindii gibi Aristo Tann'y soyut bir varlk olarak, daha dorusu sevgi olarak ele alm, Tanr-kii ayniyetini savunmu ve Tann'y sevgi kayna yaparak tm insanlar bu kaynakta, yani Tanr'da birletirmitir. Oysa ki, byle bir dnce slamn zndklkla sulad bir dncedir; Tann'y bir bakma insan eklinde ele alan ve kiiyi kul niteliinde tutan ve slamdan gayr dinsel inantakilere kar dmanl ve "cihat" asl sayan slam gibi bir dinde bu dncenin yeri yoktur. Bundan dolaydr ki, Eski Yunan dnrlerinin Tanr ve kii ilikileri konusuna deinen grlerinin ne olduu anlalmaya balad an i deimi ve eriat zihniyet huzursuzlanmaya balamtr. rnein, Aristo ve dier Yunan dnrlerinin "somut Tanr" fikrine ya da cennet, cehennem hikyelerine yer vermeyen ya da lmden sonra dirilme olmayaca sonucuna erien grleri Kur'an ile aka atr olduundan, bu tr grleri, kapal ekilde de olsa yanstanlar ya da tartanlar, zndk, dinsiz gzyle grlmeye balanmlardr. Felsefe bilimi, aratrma, tartma ve deney, soru vs. gibi bilimsel yollan aar ekilde kendisini hissettirir olduu an, karsnda bu yollar tanmayan, tkayan ve tehlikeli sayan Kuran ve eriatn dier kaynaklarn bulmutur... Hatrlatmak gerekir ki, aklc felsefe slamn her zaman iin en byk dman olarak bildii bir alandr; hele Tanr-kii ilikileri konusunda eitli dn yollarna yneldike ok daha iddetli bir tepki yaratr olmutur. 2 7 6 2) Abbasi Halifelerinin Eski Yunan Kaynaklarn Arapaya evirtmeleri ve Bylece slam Uygarl Dnemini Amalar slama Bal Kalmalanyla Deil, Aksine slamdan Uzck Durmalaryla Miimkiin Olmutur Abbasi halifelerinin Eski Yunan yaptlarn Arapaya evirtmeleri, hi kukusuz slam uygarlnn oluumuna neden olmutur. Fakat onlarn bu davran slama ballktan domu deildir. Aksine, slamn znde yatan "Kur'an dnda bilimsel gerek olmaz" ilkesine aldr etmemelerinden domutur.
2 7 6 Bu konuda bkz. G.F. Houran, Avenoes on le Harmonv of Religion and Philosopln. London, 1961, s.2-3.

217

nk gerek odur ki, al-Mansur, Harun Reit, al-Me'mun gibi Eski Yunan kaynaklarnn Arapaya evrilmesinde en ok rol oynayan halifeler, slam ciddiye almamakla ve hatta Kur'a' dahi "mahluk" saymakla 2 7 7 tannmlard. slamn Arap niteliine kar adeta alerjileri vard. Acem yardmyla iktidara gelmelerinin, Acemlere kar hayranlk beslemelerinin ve bu nedenle devlet ve hkmet ilerinin bana Acem unsurlar, Acem vezirler getirmelerinin bunda rol olmutur. rnein halife Abu'l Abbas'n 762 ylnda Badat' hkmet merkezi olarak kurmasnda etkili olan Acem asll Halid bn Barnak, Acem, Hristiyan ve Yahudi asll ilim adamlarn danman olarak kullanmtr. al-Mansur'un 765 ylnda ar bir hastala yakalanmas zerine saraya Hristiyan ve Yahudi doktorlar arlm ve bu bir balang olmutur. Barmak'lar Merv asll olduklarndan ve bu blgede Eski Yunan'n bilim kalntlar mevcut bulunduundan onlar sayesinde Eski Yunan kaynaklan slam dnyasna tantlr olmutur. zellikle Harun Reid'in veziri olan Cafer bn Barmak, bu gelimede en byk rol oynamtr. Ve ite yine bu Acem etkisi nedeniyledir ki, Abbasi halifeleri slamn katlklarnda uzak kalarak sz konusu evirilere ve bilimsel almalara nayak olabilmilerdir. 786 ylnda halifelie gelen Harun Reid, ki Acem eitimcilerin elinde yetimiti, baa geirdii Barmak vezirlerin tavsiyelerine uyarak/ R o m a mparatorluu'na adamlar gndermi, zellikle tp konularnda Eski Yunan yaptlarndan nshalar getirmitir. Halife Me'mn, ki Acem bir anadan domutu, Acem asll bir kadnla evlenmiti ve tpk Harun Reit gibi Acem eitimciler elinde yetimiti ve Arap aleyhtarl duygularyla doluydu. Aristo'nun yaptlarna ve din konularnn tartlmasna nem verirdi. slamda Aristo dncesinin balamasna neden olan al-Kind'yi desteklemitir. al-Kind'in benimsedii felsefe aklc nitelikte olup,
277 O kadar ki. mam bn Balyan n ve Gazal'nin anlattklarna gre Harfin Reit, saltanat m a k a m n a getii z a m a n , dostlar kendisini ziyaretten kanr olmulardr. Bunlardan biri olan Sufyn al-Tevr'ye bu davrannn nedeni s o r u l d u u n d a , cevaben yeni halifenin yeteri kadar Kur'a o k u m a d m , eriat yasaklarna u y m a d n sylemitir.

218

Mu'tezile snfnn dayand felsefe olmutur. al-Mem'un onu sarayna alm ve al-M'tasm adyla daha sonra halife olacak olan ocuun hocas yapmtr. Ve yine bu ayn al-Me'mun'dur ki, Mu'tezile snfnn benimsedii fikirlere destek olmu ve zellikle Kur'an'n "mahluk" olduu (yani Tann'nn azndan kma szler olmad) tezinin yaygnlamasn salamtr. Miladi 827 ylnda yaymlad bir emirname ile Kur'at' "mahluk" saymayanlarn cezalandrlacaklarn ilan etmitir. slam uygarlnn altn dnemi Harun Reid'in ve ondan sonra gelen on kadar halifenin iktidarlar dnemidir ki, Miladi 8. yzyln ortalarndan 9. yzyln ortalarna kadar srer. Bu halifeler ierisinde Harun Reid, al-Mansur ve al-Me'mun gibi Eski Yunan kaynaklarnn Arapaya evrilmesine nayak olanlar, ksa zamanda Mslman evrelerin dmanln kazanmlardr. O kadar ki, adlar bu yzden "kfir"e km ve "Emir-l Mslimin" olarak deil, "Emr-l Kfrn" diye arlr olmulardr. 847 ylnda halife al-Mtevekkil (847-867), Aristo felsefesiyle urayor diye al-Kind'yi ve Hunayn bn shak gibi dnrlere tahamml gstermez olmutur. Bilindii gibi Eski Yunan yaptlarn Arapaya evirenlerin banda Hunayn bn shak (lm 873) gelir. Halife al-Me'mun onu, bilimsel bir kurulu saylan Dar-iil Hikma'nn bana geirmiti. Onun zamannda bu kurulu, Eski Yunan dnrlerinin (rnein Aristo, Galen, Hippokrat, Euclid, Batlamyoz Ptolemy vs.) yaptlarn Arapaya evirtmi ve bylece slamda bilim uygarl gelimesinin temellerini atmtr. Ne var ki, Kur'an'a ters den verilerle ilim yapmann doru olmadna inanan Mtevekkil, bn shak'n mallarna ve kitaplna el koymutur. 2 7 8 Yine ayn ekilde, devrin nllerinden olan al-Kind'yi cezalandrm ve onun da kitaplarn toplattrm ve yaktrmtr. Her ne kadar Da-iil Hikna'nn en verimli almalar al-Mtevekkil zamannda ortaya km saylrsa da, bu almalar o, Kur'an ile atr nitelikte grmedii srece desteklemitir. 2 7 9 Daha sonra 12. yzylda Halife Mstencid aklcla ve felsefe bilimlerine ve Eski Yunan yaptlar ile bilim yaplmasna kar aka
278 Ib shak'a Hristiyanl terk etmesini teklif ettii ve bu teklifinin reddedilmesi zerine onu itibardan drd sylenir. 279 Bkz. Lacy O'leary. Hmr Greek Science Passed m the Arabs. London. 1949. s. 164-169.

219

sava ilan etmitir. 1150 ylnda onun emriyle, tannm bilim adamlarnn kitaplklarnda bulunan felsefe kitaplar toplattrlm ve yaktrlmtr. Daha sonra, 1192 ylnda nl tp stad al-Riiknettin al-Salam zndk ilan edilmi ve kitapl yaktrlmtr. Eski Yunan'dan yararlanmak suretiyle bilim yapan bn Tfeyl "Allahszlar" arasnda saylm, Sevil'de Melik bn Vahib, aklc bilimlerle megul oldu diye ayn akbete uramtr. Denilebilir ki, slam tarihi boyunca aklc bilimlerle (ve zellikle felsefe ile) uraanlara kar daima dmanlk beslenmitir. Eski Yunan kaynaklar sayesinde bilimsel gelimeyi salayan kim varsa, rnein bata ar-Rz, Farab, bn Sina, ibn Rt, bn Bacca, bn Haldun vs. hep zndk gzyle grlmlerdir. Bu dmanlk sadece banaz halk ynlarndan ya da slam harfiyen uygulamaya hevesli banaz halifelerden deil, slam dnyasnn "bilim adam" olarak ba tac .ettii kiilerden (rnein al-Gazali, bn Teymiyye vs.) gelmitir. al-Gazali ya da bn Teymiyye ya da benzerleri, aklc bilimlerin bamimar saylan Aristo'yu, Galen'i ve dierlerini ve onlarn yorumcular olan ya da onlardan yararlanan slam bilginlerini (rnein ar-Rz, Farab, bn Sina vs. gibi) "cahil", "dinsiz" ve slam iin tehlikeli kiiler olarak tanmlamlard. Zira Kur'an'dan baka bilimsel kaynak olmadn, her eyin, her bilimin Kur'an'da bulunduunu ve Kur'an'a aykr hibir gerek olamayacan savunurlard. rnein bn Teymiyye, Tanr ve Peygamber szlerine gre hastaln Tanr'dan gelme olduunu ve ancak Tanr izni ile bulaabileceini ve veba gibi hastalklarn dahi insanlarda bulac olmayp, sadece develerde bulac olduuna dair slami hkmleri sergilerken, bn Sina'y adeta cahil ve dinsizlikle sulam olurdu. nk bn Sina, al-ifa adl yaptnda, Eski Yunan tp stadlarndan Galen'e dayal olarak hastaln miktoptan geldiini ve bulac olabileceini sylemiti. limle ilgili her alanda durum bu idi. Ve bu olumsuz gelime sadece Marik slamda deil, Trklerin ayak basmad Magrip slamda da byle olmutur. Eer slam uygarlnn kmesine Trkler sebep olmu olsalard, bu takdirde slam gerilemesinin sadece Mark slamda (Dou slamda) kendisini gstermesi ve buna kar Marip slamda (Bat slamda) ilerlemenin devem etmesi beklenirdi. Oysa ki, bu byle olmam ve

220

"Ktr'a'dan baka yollarla ilim yaplamaz" zihniyetinin ve dar kafallnn egemen olmasyla Marip slamda da gerileme balamtr. rnein al-Muvahhid dneminin bn Tufeyl ya da bn Bacca, bn Vahd vs. gibi nlleri, Eski Yunan kaynaklaryla megul olduklar iin slama bal evrelerin saldrlarna uramlar ve eitli tehditler altnda kendilerini tehlikede bulduklar iin aklc felsefeye dnk heveslerinden vazgemilerdir. Bu tehlikenin ne denli yaygn bulunduunu anlamak iin bn Bacca'nn Kil b Tedbir al-Mtavalhid adl yaptn gzden geirmek yeterlidir. Yazar, aklc felsefe ile uraanlar "Buday tarlasnda yetien imenler'e benzeterek, "...onlar kendi lkelerinde yabanc bir dman gibidirler" der. ada Arap yazarlar arasnda dahi bunun byle olduunu ortaya koyanlar vardr. rnein Hourani, bn Rt ile ilgili kitabnda, 12. yzylda Marip slamda felsefi dncelere kar fevkalade youn bir dmanlk bulunduunu ve alMuvahhid dneminde fkhla uraanlarn Kur'an dnda hibir bilgiyi benimseyemediklerini belirtirken bir gerei sergiler. 2 8 0 3) islam Uygarlnn Snmesi, lemim Aklc Gelimeye Olanak Tannmam Olmasndandr slam uygarln var klanlar (rnein al-Rzi'ler, Farab'ler, bn Sina'lar, bn Rt'ler, bn Haldun'lar vs.) Eski Yunanin aklc verilerinden yararlanarak ilim yapabilmilerdir. Fakat yaparken de sanki Kur'an'a uygun davranyorlarm kansn yaratmaya almlardr. Byle davranm olmalarna ramen "dinsizlik" sulamasna uramaktan kurtulamamlardr. Eski Yunan ilimlerine kar ilgi, ilmin Kur'an dnda ve akl yolunda bulunamayacana ve aranmamas gerektiine inanm olan fanatik zihniyetin glenmesiyle son bulmu ve son bulmasyla da slamdaki uygarlk gelimesi durmutur. Bu zihniyet temsilcileri, akl iiriin olan Eski Yunan bilim kaynaklarnn slama yabanc saylmas gerektiini ve bu nedenle bu ilimlerle uramaktan vazgeilmesini ve Kur'an'a dnlmesini istemilerdir. Bu zihniyete gre Kur'an her ilmi kapsamakta olduundan Kur'an dnda aratrma yapmak ve ilmi Kur'an dnda aramak Tanr'ya kar gelmek kabul edil2 8 0 G.F. Hourai. Avveoes on he Hannony of Relit>inn l Plilosoplr. s.3. 9. Lontlon. 1961.

221

initir ve mademki slam en son, en stn, en mkemmel dindir; o halde her eyi, her ilmi, her fazileti, her ahlakilii ve her uygarl orada bulmak mmkndr, Kur'cndan gayr kaynaklara bavurmakta yarar yok saknca vardr, kans stn gelmitir. te bu kendini bilmezlik, bu kendini beenmilik ve bu ilkel duygunun eitli yollardan zorlanmas sonucu olaraktr ki, slam dnrleri ve bilginleri eski aklc kaynaklara eilemez. Kr'an (ve eriat) dnda hibir eye el atamaz ve hibir eyi "bilimsel gerek" olarak kabul edemez olmular ve bu ksrlk ierisinde slam uygarl kuruyup gitmitir. Ne acdr ki, bu tarihi gerek yzyllar ierisinde Mslman yazar ve dnrlere asla ders olmamtr. Bugn dahi bata Araplar olmak zere Mslman yazar ve dnrlerin pek yanl olarak saplandklar dnce odur ki, Kr'an zgr iradeye ve serbest dnceye yer veren esaslarla doludur. Bu iddialarn kantlamak zere verdikleri rnekler arasnda Fussilet Suresi'nin "... ve kim iyi bir i yaparsa faydas kendisiedir ve kim ktlkte bulunursa zarar kendisinedir" (K. 41 Fussilet Suresi, ayet 46) ya da Necm Suresi'nin "Gerekten de insan ancak altn elde eder..." (K. 53 Necm Suresi, ayet 39) ya da K. 17 sr Suresi'nin "Kim doru yolu bulursa ancak kendisi iin bulmutur ve kim yoldan sapmsa kendisini saptmtr ye kimse bir bakasnn ykn yklenmez" eklindeki (ve daha bunlara eklenebilecek) hkmler vardr. 2 8 1 Ancak bunu ileri srerlerken Kr'an in insan iradesini ve zgr dncesini sfra mncer klan ve bilimsel ya da ahlaksal gereklere ancak eriat ile ulalabileceine dair olan saysz ayetleri bilmezlikten gelirler. rnein K. 11 Hd Suresi'nin "...her eyi apak Kitab'da tespit ettik"; K. 81 Tekvr Suresi'nin "ve isteyemezsiniz ...Allah istemedike" ya da K. 87 A'l Suresi'nin "...Allah lp biti ve doru yolu buldurdu..." eklindeki verileri ve daha saymakla bitmeyecek kadar ok buna benzer hkmleri kle almazlar.

281

Bu konuda bkz. lhan Arscl, Teokratik Devlet Anlayndan Demokratik Devlet Anlayna. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlan. 1975. s.231 vd. 376 vd.

222

Oysa ki, btn bu ve benzeri emirler nedeniyle, slamda kii iin kendi aklna gre davranma olana yoktur; her ey Tanr isteine gre, Tanr'nn ve Muhammed'in ortaya koyduklar "gereklere" gre aranmaldr. Bu gerekler en ince teferruatna kadar belirtilmitir bu kaynaklara gre. Bundan dolaydr ki, eriat gerekleri otada iken "zgr" akla gre gerek aramak Tanr'ya ve Muhammed'e kar su ilemek, onlar kk grmek saylmtr. Ve yine bundan dolaydr ki, slam tarihi boyunca eriat ba tac yapan dnrler "kendi aklm hi kullanmadm, eriata gre davrandm" demekle vnmlerdir. Ve ite slamm bu temel esaslarna bal olarak aklcl ve zgr dnceyi baltalayanlar yzndendir ki, slamda akl a yaratlamamtr. imdi durum bu iken, kalkp da slam uygarln Arap zeksnn rn saymak ve bu uygarl "dnce zgrlnden yoksun" Trklerin kuruttuunu iddia etmek insafszlk olmaz m? Yadsnamayacak olan gerek udur ki, slam uygarl denen eyin snmesi Arap yazarlarn yalana dayal olarak ileri srdkleri ekilde Trklerin ilme kar dman olmalarndan deildir. slamn bizzat kendisinin yaratt dar zihniyettendir. Trkler daha slama girmeden nceki dnemlerde slam uygarl kme yrngesine girmitir. Abbasiler zamannda bunun belirtilerine rastlandn yukarda grdk. slam uygarlnn snmesi konusunda Trklere yklenebilecek bir su ve sorumluluk varsa bu, olsa olsa slama fazlasyla balanmak ve slam "zne uygun decek ekilde" uygulam olmaktr. Gerekten de 11. yzyln ortalarndan itibaren Seluk hkmdarlar, slamn nl bilginlerinin etkisiyle slamn zn benimsemiler ve medrese eitimini en yaygn ekliyle yerletirmilerdir. Hemen iaret etmek gerekir ki, Seluk sultanlarnn, slam dnrlerinin tevikiyle, katksz nitelikteki slami verilere sarlmalar ve medrese sistemini meydana getirmeleriyle Abbasi halifelerinin phecilii sindirmek zere ayn davrana bavurmalar arasnda fark yoktur. Trk hkmdarlarnn yaptklar ey slamn iktidar smrsne olanak tanyan ynlerini kendi karlarna ara klmak olmutur.

223

B) "Klelii slama Sokan Trklerdir" ddialarna Kar slamn klelii kaldrmak amacn gtt, fakat bu kuruluun Trkler yznden srp geldii konusunda 20. yzyln ilk yars ierisinde sylenenler ikinci yarsnda da tekrarlanmtr. rnein Seyid Ali Emir'in kaleminde yer alan sulamalar kendisine destek yapan bir yazar, Arafat, 1966 ylnda The Islcuniq Quarterly adl dergide, insan zeksyla adeta alay edercesine konuya eilir. "Cahiliyye" dneminde Araplar arasndaki kleliin koullarn inceler ve bu koullarn insanlkd nitelikler tadn ve slamn bu kuruluu bu ekliyle bulduunu ve eitli nedenlerle derhal ortadan kaldrma yoluna gitmediini belirtir. Bu nedenlerden biri, o dnem itibariyle ok sayda kle bulunmasdr; zira klelerin hepsinin zgrle kavuturulmas halinde zm ok.g sorunlar ortaya kacakt; o zamana dek yasal ve doal saylan bir kuruluu yok etmek, yazara gre, her eyden nce ekonomik bakmdan sakncal olurdu. te yandan, yine yazara gre, sava (cihat) gelenei de kleliin tm olarak ortadan kaldrlmasna elverili deildi. Bu itibarla Tanr, klelii yekten kaldrmak yerine klelerin durumlarnn dzeltilmesini istedi ve bu nedenle Kur'an'a hkmler koydu. 2 8 2 Yazara gre gemi dnemler boyunca Mslman yazarlar ve din adamlar kle ticareti yapanlarla mcadele etmiler ve kle sorununu kii haklar ve zgrlkleri asndan ele almlardr. Btn bu iddialarn yalandan ve hsn kuruntudan teye geer yn yoktur. Bir kere klelik kuruluu slamn, Eski Arap gelenekleri zerine oturtarak koruduu ve devam ettirdii bir kurulutur ki, "islam devletine tabi veya onunla mttefik olmayan memleketlerin kfir halkn, Mslmanlarn kendi istifadeleri iin temellk etmelerine cevaz vermitir; bu sebeptendir ki, Mslman memleketlerinde esir ticareti uzun mddet mhim bir mevki tutmu ve esirler umumi nfusun mhim bir unsurunu tekil etmitir." 2 8 4
282 Arafat'n bu yazs iin bkz. The Animde af Islam IO Slavery, in "The Islamiq Q u arterly", June 1966, c. 10, say ]2-18, s. 12-13.

283 bid, s. 17.

2 8 4 slam Ansiklopedisi. Milli Eitim Bakanl. stanbul, 1946, s.l 10.

224

Ne ilgintir ki, hibir Mslman yazar ve dnr kleliin doal bir kurulu olduunu belirten Kur'an ayetlerine ya da hadis hkmlerine ya da bu kuruluu bu ekilde srdren Muhammed'in tutumuna kar sesini karmam, bu konuda eletiri yapmam ve bu hususlar yermemitir. nk bunu yapmann Tanr ve peygamber emirlerine kar gelmek olaca korkusu ierisinde kalmtr. Bunu yapmak bal bana medeni bir cesaret ii olurdu ki, M u h a m m e d bu tr cesaret davranlarn ve slam yerer nitelikteki tutumlar daha ilk anlardan itibaren en iddetli usullerle nlemitir. Mslman yazar ve dnrlerin (ve genellikle Arap milliyetisinin) yaptklar tek ey kleliin Tanr tarafndan yekten yasaklanmadn, nk yasaklanacak olursa bunun Araplar arasnda iyi bir hava yaratmayacan ve kleliin btn btn kaldrlmasnn sosyal ve ekonomik bakmdan birtakm sakncalar dourabileceini, bu nedenle Tanr 'mn bu kuruluu yava yava kaldrma yolunu tercih ettiini sylemek ve klelii kaldrmayan Trklere kfrler etmek olmutur. Ne var ki, bunu sylerlerken Tanr'y sanki klelik kuruluunu kaldrma iktidarna sahip deilmi durumuna soktuklarn unutmulardr. eitli sahalarda mutlak yasaklar koyabilen ve her eye kadir olan bir Tanr'nn neden dolay klelii kaldrmakta zorluk duyacan aklamamlardr. Ve yine bunun gibi kle satn almn yasaklamak eriatn dilei idiyse, Muhammed'in neden dolay bua kendisinden rnek vermediini ve neden dolay mr boyunca kleler edindiini anlatmamlardr. nk kleliin srdrlmesi sorumluluunu Trkn srtna yklemeyi en kolay are bulmulardr. Klelik Kuruluunun Srdrlmesi Sorumluluunun, Bu Kuruluu Doal Nitelikle Benimseyen Islama Ait Olduu Klelik kuruluunun korunmas ve srdrlmesi suunu Trklerin srtna yklemek mmkndr, fakat insafszlk olur. Zira Trkler, nihayet slamn uygulaycs ve Kur'a'm bekisi olarak bu kuruluu yaatmak zounluunda kalmlardr. unu unutmamak gerekir ki, slam dnyasnda yzyllar boyunca ba tac edilen nice byk dnr ve bilginlerin kar kmadklar bir kuruluu, karakter ve siyaset icab slama son derece bal olmakla artlanm Trk yneticilerinden beklemek gerekilik olmaz. /)

Hi kukusuz Trkn, insan haysiyeti ve kii zgrl adna, slami emirlerin ve rnein Kur'cin'm dna kmas ve klelii tm olarak kaldrmas erefli ve gurur verici bir davran olurdu. Ancak bunu yapmad iin tm suu ona yklemek hakszlktr. Zira asl su, bu kuruluu "doal" nitelikte klan ve ortadan "kaldrlamaz" biime sokan slamn kendisindedir. Zira slam, her ne kadar klelere iyi muamele edilmesi grnmnde ise de (ki bu da srf klenin efendisine daha iyi hizmet edebilmesi olanan salamak iindir), klelii Tanr emri olarak yerletirmi ve hatta kleyi efendisi ile eit saymay Tanr'ya "irk komak" eklinde grmtr. Verilecek nice rneklerden K. 16 Nahl Suresi'nin 75. ayeti, insanlarn Tanr tarafndan "kle" ve "kle olmayanlar" olarak yaratldklar ve eit olmadklar konusunda yle der: "Allah bir rnek vermitir: Bir kle olsa ve hibir eye gc yetmese ve bir de gzel surette rzklandrdmz birisi bulunsa... Bunlar eit ve denk olur mu? Hamd Allah'a eit deildir bunlar." Grlyor ki, slama gre Tanr, insanlar, ne rzk ne de zgrlk bakmndan eit yaratmadn sylemekle gurur duymaktadr. u durumda bu eitsizlii gidermeye almak insanlara den bir i deildir; aksine Tanr'nn dzenini bozmaktr. Nitekim bu dncesini Tanr K. 30 R m Suresi, ayet 28'de yeniler: "(Tanr) size, kendinize ait bir eyde rnek getirmede: Klelerinizden, cariyelerinizden sizi rzklandrdmz eylerde size ortak olanlar var m ve siz, o mallarda onlarla bir olur musunuz?" Grlyor ki, Tanr, insanlar eit ve tek bir vcut sayp onlara mtereken hitap tenezzlnde dahi bulunmuyor. Hitap ettii kimseler kle ve cariye olmayanlardr ve hitap edi nedeni de onlar'lehine yerletirdii eitsizlii hatrlatmaktr. Denecektir ki, sz konusu edilen ey para ile satn alnan kle deil, "cihat" srasnda, yani slam adna alan savalarda alnan klelerdir ve slam bunu ngrm ve bunu kaldrmay hedef bilmitir. Hemen belirtmek gerekir ki, mspet ahlak asndan bu iki klelik arasnda fark yoktur; din adna savaarak kle edinmek ve bu tr klelii doal bilmek ne kadar yerilmek gereken bir ey ise, para ile kle edinmek de ayn eydir. Kald ki, M u h a m m e d para ile kle satn almay da nlemi deildir; bunun byle olduunu, "arr kalrm o kiiye ki maliyle kleler alr da sevap iin onlar azat eder; bu adam ne diye iyilik edip

226

de zgrleri satn almaz? Oysa ki btnn sevab brnden daha da byktr"285 eklindeki hadisten anlamak mmkndr. Kle satn almay yasaklamak yle dursun, kle satn almann meruiyetine bizzat kendinden rnekler vermitir. Nitekim slami kaynaklardan, rnein Cabr'in nakillerinden renmek mmkndr ki, Muhammed, tm yaam boyunca klelere sahip olmakla kalmam, 2 8 6 parayla kle dahi almtr. 2 8 7 Klelik kuruluu ylesine doal, ylesine kkl ve kle sahipleri bakmndan ylesine hayati bir kurulu olarak yerletirilmitir ki, mal ve mlkten yoksun braklmak ne denli ve etkili bir ceza ise, kleden yoksun klnmak da ayn biimde katlanlmas g bir ceza eklinde grlmtr. Nitekim belli bir din emrine riayetsizliin kefareti arasna, tpk kaza orucu tutmak ya da masraf ihtiyar edip yoksul doyurmak gibi, kle azat etme usul konmutur. Bundan dolaydr ki, slam yazar ve dnrleri, gerek slami esaslardan ve gerek M u h a m m e d rneinden esinlenmi olarak kle alveriini adeta bir ilim konusu haline getirmilerdir. Nice rneklerden biri olarak Keykavus bn skender'in 1082 ylnda yazd Kbusne'ye gz atmak yeter. Mal, hayvan ve kle edinme konusunda tlerle dolu bu kitapta kle satn alma iinin ince bir sanat olduu aklandktan sonra kle satn alrken nelere dikkat edilmesi gerektii anlatlr: "Kle olarak alacanz insann, her eyden nce gzlerini, kirpiklerini muayene edin, sonra burnunu, dudaklarm ve dilerini ve salarn... Btn bunlara ek olarak... klenin boyu posu yerinde... vcuta dolgun olmasna dikkat edin." Bunun kadar nemli bir t de, haremde hizmeti olarak kullanlacak klelerin zencilerden seilmesi, evde ve mutfakta kullanlacak olanlarn ise yz ve bedence temiz olmalar konusundadr. Ayn titizliin hayvan alm
285 A. Glpnarl'nn toplad hadislerden, Hadis No. 106/679. 286 Her ne kadar M u h a m m e d baz klelerini azat etmi ise de, mr boyunca hizmetinde bulundurduu kleleri olmutur. Bkz. bn Said, Kib al-Tabukut al-Kebir. ngilizce eviri S.M. Hak, Pakistan Historical Society, Karai, 1967. 287 Muhammed'i p a r a ile satn ald siyahi kleler iin, M u h a m m e d Mansur lahi'nin yaymlad The English Translation ofthe Holy Traditiuns, Lahore, 1932, c . l , s. 173.

227

srasnda da gsterilmesini belirten yazar, "Her ne alrsanz aln, ister kle, ister hayvan ya da mal, o ekilde yapn ki mrnz boyunca keyfini karasnz..." demeyi de ihmal e t m e z . 2 8 8 2) Klelik ylesine slcuni Bir Kurulutur ki, Msr'da Mehned Ali Paa ve Hicaz'da Fuat Paa Btiin D Basklara Ramen, Kleliin Kaldrlmas Yoluna Gidememilerdir 19. yzyln ilk yars ierisinde ngilizler, kleliin ve kle ticaretinin kaldrlmas konusunda Msr'da olduka etkili bir siyaset yrtmeye altlar. Fakat tm bu gayretlerinde Mehmet Ali Paa'nn direnmesiyle karlatlar. M e h m e t Ali Paa, her ne kadar ahsen kle ticaretinin aleyhinde olduunu ve kaldrlmasn arzuladn ngilizlere beyan etmise de, kleliin doal bir messese olarak slamda yerlemi bulunduunu ve kle ticaretinin eriat uygulamasna aykr dmediini ve ayn zamanda Msr'daki varlkl snflarn bunu desteklediini ileri srerek hibir ey yapamayacak durumda olduunu aklamt. 2 8 9 1863 ylnda kleliin Amerika Birleik Devletlei'nde kaldrlmas olay zerine ngilizler Arap lkelerindeki kle ticaretini nlemek iin daha ciddi ve daha azimli bir tutum takndlar. 1877 ylnda ngiliz hkmetiyle Msr hkmeti arasnda skenderiye'de kle ticaretinin nlenmesi konusunda bir antlama imzaland. Bu antlama hkmlerine gre, Msr'a kle getirmek ve Msr'dan kle satmak yasaklanmt. Kle ticareti yapanlar iin ar cezalar konmutu ve elinde kle bulunduranlarn bunlar serbest brakmalar ngrlmt. Ne var ki, tm bu tedbirlere ramen Msr'da kle ticaretine devam edilmitir. 2 9 0 D zorlamalarla da olsa Osmanl devletinin Arap lkelerinde klelii kaldrmak iin uratn ve hatta 1909 ylnda Hicaz Valisi Fuat Paa'nn Arabistan'n o havalisinde kle ticaretini yasaklayan kararlar uygulama yoluna gittiini, fakat buna kar Araplarn ayak288 ngilizce eviri, Kai'kn'us Ibn skandar, A Mirror fur Princes The Qualms Name. Trausl. by Reuben Levy, N e w York, 1951, s.99-116. Franszca eviri iin bkz. Le Cubans Name. Ou Le Live de Cabous. Trad, par A. Querry, Paris, 1886, s. 194, 215. 289 Bu k o n u d a bkz. Gabriel Baer, Slavery in Nineteenth Century Egypt, in T h e Journal of African History, 1967. c.8, s.417-441. Yukardaki husus iin bkz. s.430.

290 ibid, s.433, 435.

228

landklarm ve onu bu karardan vazgeirmek iin eitli tehdit yollarna giritiklerini hatrlatmak gerekir. Klelii slamn en kutsal ve Tanr emriyle yerlemi kuruluu eklinde g r m e y e alm Araplara o zamanlar devlet bile uygar bir anlay getirmek olanan bulamamtr. slamn doal kurulu olarak kabul ettii ve Mslman kafalara inan eklinde ylece yerletirdii klelii kaldrmak, Osmanl devleti iin dine aykr hareket etmek olurdu. Nitekim 1909 ylnda Fuat Paa'nn kararna kar Arap eyhlerinin ve halklarnn ayaklanmas da bu nedenle olmutu. Osmanl devletinin uygar nitelikteki tm davranlarn (Tanzimat fermanlar vb.) Araplar hep slama aykr davran olarak nitelendirmiler ve ayaklanmak iin vesile yapmlardr. 3) Klelik Bugn Dahi el-Ezher'cle, Kur'an'da kma Bir Kurulu Olarak Savunulur Braknz gemi dnemleri, iinde bulunduumuz bu uygarlk anda bile klelii hl benimseyen ve savunan evreler vardr. eriat kafas ylesine dar, ylesine bilgisiz ve ylesine beeri olmaktan uzak ve "insanilik" duygusundan ylesine yoksundur ki, iinde bocalad elimelerin farknda bile deildir. Bir yandan, "slam klelii kabul etmemitir, klelik messesesini slam lkelerine getiren ve srdren Trklerdir" der, te yandan kleliin yasal ve makbul bir messese olduunu benimser. el-Ezher, ki slam dnyasnn gya bilim otoritesidir, bilimin temsilciliini yapar grnr, kleliin Kur'a'dan kma olduu konusunda fetvalar yaymlamaktadr. el-Ezher'in resmi yayn organ olan Macalla'mn 1962 Temmuz nshasnda sava srasnda esir alnanlarn kle olarak kullanlmalarnn caiz olduuna dair fetvalar vardr. 2 9 1 Bu byleyken ayn niversitenin bir mensubu, Muhammed alDasuk, yine ayn Macalla dergisinin Aralk 1967 nshasnda "Oru ve Cihad" balkl yazsnda slamn kurtarc ve insanlar bamszla kavuturucu ynlerinden sz ederek ve sanki eriat,
291 Macalla, e l - E z h e r niyersitesi'nin yaymlad aylk dergidir. el-Ezher ulemasnn fetvalar iin b k z . Sefer. 1382/Temnuz 1962 says, s.249-250.

229

klelii mahkm ediyormu gibi tavr taknarak, "eriat nereye gittiyse orada kiiyi ve halklar zgrle kavuturmutur" dncesini ilemeye alr. 2 9 2 Sadece el-Ezher'de deil, tm Arap lkelerinde bilim adamlarnn klelik hakkndaki grleri yukadakinin ayndr. 1962 ylnda, Kral Faysal'n, d basklar sonucu olarak klelii ilga ettii tarihte Y e m e n d e ulema, kleliin Kur'an'dan kma doal bir messese olduunu resmen kabul etmekte ve gerek Kur'an hkmlerine, gerek Peygamber emirlerine gre kleliin kaldrlamayacan beyan etmekteydiler. 2 9 3 Ancak hatrlatlmas gereken udur ki, klelik messesesinin varl ve devam konusunda Arap din adamlar ya da dnrleri tm sorumluluu Trkn srtna yklerken bir tek Trk din adam ya da aydn kp da imdiye dek bu iftiralar cevaplandrmak, tartmak ihtiyacn ya da cesaretini gsterememitir.

C) "slama Irkl Sokan Trklerdir" ddialarna Kar Arap yazarlarn iddialarna gre; Arap lkelerinin Trkler tarafndan igal edilmesinden sonra slama, klelik yannda, bir de rklk hastal girmitir ve bunun da tek sorumlusu Trklerdir. Abdullah Sahb adndaki bir Arap yazar, 1972 ylnda yaymlad kitabnda bu dnceyi belirtirken, Trk elerin slama girmeye balamasyla birlikte Trkteki rklk duygularnn ar basmaya baladn ve bunun sonucu olarak da slamdaki "din kardelii" duygularnn krlendiini ve slamn temel ilkesi olan "ahlaki ve manevi birlik" esasnn yok olduunu syler. 2 9 4
2 9 2 Bkz. Mavalla, R a m a z a n 1387/Arahk 1967, s.576. Bu k o n u d a ayrca bkz. Hava Kazanz, Contemporary Religious Thought Among the Ulema of al-Azhar, Asian and African Studies, 1971, c.7, s.211-235, s.249-250. 2 9 3 Bkz. G e o r g e Rentz, "Saudi Arabia; The Islamic Island", in Modernization of the Arab World, Edited by J.H. T h o m p s o n and D. Reischauer; D. Van Nostrand C o m p . N e w York, 1966, s.115-125. Bkz. s.213. 2 9 4 A b d a l l a h de S a h b adndaki yazarn Franszca olarak yaymlad bu kitap iin bkz. Abdallah de Sahb, Dveloppement er Questions d'Orient, Edition Cujas, Toulouse, 1972, s . 2 9 5 vd.

230

Bu Arap iddiasn rtmek kolaydr. nk, eer slamda rklk diye bir ey var olduysa, oluturanlar Araplardr. Arap rkn dier rklarn stnde gren herkesten nce Muhammed'in kendisidir. Muhammed, rkl din haline getirmitir. Arabi, Mslman grn altnda gerek anlamda rk yapanlar da hep Muhammed'den esinlenenler olmutur. Yzyllar boyunca Arap, hep bu inanla yetimitir. Halifeliin Trkler tarafndan ele geirilmesinden sonra da Araplar, Trk padiahlarn halife kl altnda grmekten rahatsz olmulardr; olmalarnn nedeni de, Arap rkndan olmayan bir kimsenin halife olarak i grmesidir. Hilafetin Arap rkndan baka bir rka, zellikle Trklere gemesinden dolay ne kadar honutsuz olduklarna deinmi ve 1896 ylnda Kveyt eyhi Abdullah'n ldrlmesinden sonra iktidara getirilen eyh Mbarek'in, ngilizlerle dostluk kurarken, Hilafet makamnn Trklerde deil, Araplarda olmas gereine inandn belgeleriyle ortaya koymutuk. Btn bunlar ortadayken rkl Trklerin getirdiini sylemenin gereklere ne denli aykr dt ortadadr.

D) "slam Sava ve Saldrganlk Dini Haline Getiren Trklerdir" ddialarna Kar slamn hogr dini olduu ve Trkler elinde bu niteliini yitirdii iddialar sadece Arap milliyetisinin deil, Trk eriatsnn da benimser olduu bir grtr, ki ilerde, kitabmzn son blmnde ele alnacaktr. Grlecektir ki "... Allah katnda din, phesiz slamiyettir" (K. 3 li mrn Suresi, ayet 19) diyerek slamdan gayr bir dine ynelmeyi sapklk bilen, (K. 3 li mrn Suresi, ayet 85) ya da "Ey inananlar, babalarnz, kardelerinizi -kfrii imana tercih ediyorlarsa- dost edinmeyin" (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 23) ya da "mrikleri nerede grrseniz ldrn" (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 5) ya da "... Kitb verilenlerden (yani Yahudiler ve Hristiyanlar)... hak dni (yani slam) din edinneyenlerle, boyunlarn bkp kendi elleriyle cizye verene kadar savan" (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 29) ya da "...Ey 231

inananlar Yahud ve Hristiyanlar dost olarak benimsemeyin, onlar birbirinin dostudur..." (K. 5 Mide Suresi, ayet 51) eklinde ve buna benzer daha nice emirleri Tanr ve Peygamber emri diye kabul eden slam dininin hogrye yer verdiini kabul etmek iin "hogr" mefhumundan habersiz olmak gerekir. Ve yine greceiz ki, slam ncesi dnemde farkl inantakilere kar son derece saygl ve hatta eitli dinleri deneyecek kadar ak kafal olan Trk, bu gzel niteliini slama girdikten sonra yitirmitir. Fakat burada imdilik slamn sava dini olmayp, onu sava dini haline Trklerin soktuuna dair Arap milliyetisinin iddialarn karlamakla yetineceiz. New York'taki slam Kiiltiir Merkezi bakan olan bir Arap yazar, ok yakn denecek bir tarihte Amerikan kamuoyuna, Arap milliyetisinin savunur olduu u fikri alamaya almtr: "... slam szc ile sava szc birbirlerinin kart olan szcklerdir ve bu farkllk saldran ile saldrya urayan farklln yapmamz gereini ortaya koyar. Hep birlikte K u r a n sayfalarn aalm ve Mslmanlarn saldrya kar korunmalar ihtarn yapan ayetlerin saysn saptayalm. slam, hem tarihsel ve hem de kuramsal bakmdan dnya bar iin en byk e olmutur ve onun salikleri, ou kez, tpk bugn olduu gibi saldrya muhatap olmulardr. slam, bizatihi mahiyeti itibariyle sava dini deildir." 2 9 5 Bu satrlar 1971 ylnda yazlmtr, hem de Amerika'nn en tannm bir gazetesi olan The New York Times'ta. Ve yazar "slam sava dii deildir" derken, hi kukusuz "slan sava dini haline getirenler Trklerdir" tezini savunanlara yeni bir g katmtr. Hatrlatmak yerinde olacaktr ki, bu grn asl etkili temsilcisi, Msrl nl yazar M u h a m m e d H. Haykal'dr. Hayat Mhammed adyla yaymlad kitapta 2 9 6 slamn kurucusu Muhammed'in, tm yaam boyunca inan zgrln savunduunu ve yapt savalar hep savunma amacyla yaptn, hele ganimet almak ya da imana zorlamak iin hi savamadn, bizatihi sava fikrine kar nefret
295 The New York Times. 11 u b a t i 9 7 1 . s.44. 2 9 6 Kitabn iik basm Kahire 1935, 9. basm 1965 tarihini tar.

232

tadn belirttikten sonra, slamm sadece "savunma" amacyla savaa yer verdiini yazar ve "Dinde zorlama olmaz" ya da "Hakszla uratlarak kendilerine sava alan kimselere kar koymaya izin verilmitir" 2 9 7 eklindeki ayetlerden rnekler sayar. Ancak unu da belirtmek gerekir ki, bu dncenin ilk tohumlan ok eski dnemlerde atlmtr. Trk "sava kurdu" gibi gstermeye alan eski Arap tarihilerinin grleri 19. ve 15. yzylda Batl yazarlar, hatta Afrikal siyahi bilginler arasnda da destek bulmutur. rnein Liberyal bir v yazar, Edward W. Blyden, Christianity, slam and the Negro Race adl kitabnda, rklk kuramn esas alarak, Trklerin slam dinini sava kla soktuklar tezini iler. 19. yzyln Gobineau ve Arnold gibi nl bilim adamlarnn rk grlerine sarlarak, slamn eitli ekillerde uygulanmasnn inan farkndan deil, rki ayrlklardan doduunu ve aslnda sava dini olmad halde sava bir rk olan Trklerin eline gemekle bar niteliini yitirdiini syler. 2 9 8 Trkn, savai bir karaktere sahip olduu ve bunun henz slama girmeden nce de byle olduu bir gerektir. Fakat u da bir gerektir ki, Trk gerek anlamyla sava ruha srkleyen ve din adna savalar yapmaya zorlayan slam olmutur ve ancak bu suretledir ki, slam dini bugne dek yaayagelmitir. Milliyet fark gzetilmeksizin imdiye dek tm yazarlarn, dnrlerin ittifak ettikleri husus u olmutur ve tarih de bunu byle gstermektedir ki, "kl giicii" olmasayd slam yaayamazd ve Mslman uluslararasnda askeri erdemlere en ok sahip olan Trkler sayesindedir ki, slam yaylabilmi ve yzyllar ierisinde varln srdrebilmitir. 1970 ylnda ngilizce olarak yaymlad Middle East, Past and Preseni adl yaptnda bir ranl yazar yle diyor: "slam, bu askerlere (yani Trklere) ok ey borludur ve eer Trkler tarih sahnesinde griinmemi olsalard Mslmanln bana eler gelmi olabileceini tahmin gtr. Seluk Trkleri,
297 K. 22 Hac Suresi, ayet 39 ve K. 2 Bakara Suresi, ayet 256. 298 Kitabn ilk basm 1887 tarihini tar. Yeni hasm Edinburg. 1962'dir. Yukardaki hususlar iin b k z . s.257.

233

Abbasi ynetimini bir yandan ii Fatmlere ve dier yandan Hallara kar korumulardr. Kk Asya'da slam ilk yerletirenler onlardr ve slam sancan Viyana kaplarna dek ileri gtren yine onlardr." 2 9 9 Trklerden nce de slam, savalar yoluyla bir yandan Afrika'da, dier yandan Arabistan Yarmadas'nda ve nihayet Asya'da yaylabilmitir. slamn sava dini olmadn ve Trkler yznden sava dini halini aldn sylemek, sava (cihat) slamn temel art yapan Muhammed'i inkr olur. nk slam sava din olarak yerletiren odur. 1) slam Sava Dini Haline Getiren Trkler Deil Muhammed'dir Muhammed'in sadece savunma amacyla savalar yapmak zorunda kaldn sylemek ya da slam, sadece saldrlara kar koymak zere savaa izin verdiini iddia etmek dinsel ve tarihsel gereklere aykr der. Bilinmesi gereken asl byk gerek odur ki, M u h a m m e d , sava denilen kuruluu, bir yandan Araplar ve dier yandan Arap olmayanlar (rnein Yahudileri, Hristiyanlar vs.) slama zorlamak ve bu arada ganimetler almak maksadyla kutsal nitelikte klm ve cennete girmenin art haline sokmutur. Nitekim gerek slam kl yolu ile kabul ettirmek iin giritii savalar hikye eden bn shak, bn Hiam, Taban ve daha nice Arap kaynaklar ve gerek Kur'an'ak "...yalnz Allah'n dini (slam) kalana kadar onlarla savan..." (K. 8 Enfl Suresi, ayet 39) ya da "Kitb verilenlerden... hak dinini dit edinmeyenlerla boyunlarn bkp kendi elleriyle cizye verene kadar savan" (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 29) eklindeki (ve daha nice) ayetler ya da Muhammed'in lrken "slamdan baka din kalmaytcaya kadar savan" eklindeki son vasiyeti bunu kantlamaya yeter rneklerden sadece birkadr. Her ne kadar Kur'an'da bar nitelikte ya da savunma maksadyla savaa izin veren hkmler varsa da bunlar Muhammed'in daha henz glenmedii, yani Kureylilere bile szn geiremez durumdayken izledii siyasetin rnleridir.
2 9 9 Y a h y a A r m a j a n i , Middle East. Pas and Preseni. Prentice Hall Inc. New Jersey, 1970, s. 157.

234

Bilindii gibi hemen her dnemde ve her dinde (Budizm hari), o dinin ncleri ve kurucular balangta hogrye sahipmi gibi grnmler ve glendikleri andan itibaren zora bavurmulardr. Baka bir deyimle, hogrden, hogr yoksunluuna gei olaynn bu dinler bakmndan mterek olan yn udur ki, daha henz gsz ve dolaysyla iktidar ve iddet kullanma olanana sahip deil iken bar, tavizci, yumuak bir siyaset izlemiler, fakat glendikleri ve zor kullanma olaslna kavutuklar anda iddet siyasetine gemilerdir. Hristiyanlk ve Hristiyanln eitli mezhepleri iin sz konusu olan bu durum slamda da kendisini aynyla gstermitir. Hristiyanlk, daha ilk balang dneminde gsz ve desteksiz olduu zamanlar hogr temeline oturmu iken ve hogr siyasetini srdrrken, daha sonra, zellikle, 4. yzyldan itibaren, yani devletin desteine ve devlet gcne sahip olduu an hogry terk etmi ve zulm makinesi niteliine brnmtr. Glendike despotluu ve zulm artmtr. slamda da ayn ey olmutur. slamn kurucusu Muhammed, daha ilk balangta Mekke'de (ve Medine'ye yeni getii ilk anlarda) kendisine az taraftar bulduu ve henz glenmedii dnemde bar grnen bir davran ierisindeyken, Medine'de yava yava glenmeye balad andan itibaren bar ve hogr siyasetini bir kenara atp slam, gerek Araplara ve gerek Arap olmayanlara kabul ettirmek iin zorlamalara, savalara, ganimet almalara ve ldrmelere girimitir. rnein gsz bulunduu dnem boyunca yerletirdii ayetlerde farkl din ve inanta olanlara kar ldrme ya da sava emirleri yer almamtr. Aksine uyarc, t verici, sabr dileyici nitelikte hkmler yer almtr: "Ey Muhammed sen t ver, esasen sen sadece bir t vericisin. Sen onlara zor kullanacak deilsin..." (K. 88 Gaiye Suresi, ayet 21-22); "Ey Muhammed... Senin milletin Kur'n' yalanlad: 'cezanz ben verecek deilim' de." (K. 6 En'm Suresi, ayet 66); "Kur'n ile t- ver" (K. 6 En'm Suresi, ayet 69^ "onlar kiymet gn ile uyar" (K. 40 M'min Suresi, ayet 18). Bylece bir yandan bu ve buna benzer nice hkmlerle putperest Araplar ikna etmeye alrken, dier yandan da Tann'nn her mmete kendi iinden peygamberler ve kendi dillerinden kitaplar gnderdiini belirterek farkl dinde bulunanlara, rnein Yahudilere ve Hristiyanlara kar da benzeri bir yumuaklk ierisinde davranrd.

235

Ne var ki, Medine'ye geip Mekkelilerin kervanlarna saldrmaya ve ganimetler almaya balayp da taraftarlarnn saysn artrdka ve bylece glendike bu hogr siyasetini yava yava terk ederek kl yolu ile zorlama ve savalar ama taktiine bavurmakta gecikmeyecektir. Bu dnemde Kur'a' yerletirdii hkmler hep bu tr dehet sac eylerdir: "... mrikleri nerede bulursanz ldiiriin, yakalayn, kuatn, hapsedin onlar, gelip geecekleri btn yollar tutun... (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 5); Ey Muhammed, inkarclarla, iki yzllerle sava..." (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 73); "... artk onlarn boyunlarn vurun, parmaklarn dorayn..." (K. 8 Enfl Suresi, ayet 12.) Bunlar Muhammed'in Medine'ye hicret edip de Mekkelilere kar saldrya getii ve baarlar kazanmaya balad andan itibaren (zellikle Bedir Sava'ndan sonra) Kur'an'a yerletirdii ayetlerden sadece birkadr. te yandan farkl dinde olanlara, rnein Yahudilere ve Hristiyanlara kar da, onlarn slama girmekten kanmalar zerine, saldr maksadyla sava emirleri vermekte gecikmemitir. zellikle Bedir Sava'nda Mekkelilere galebe aldktan sonra Yahudileri Beni Kaynuka pazarnda toplam ve slamiyeti kabul etmeye arm, Bedirde Mekkelilerin bana gelenleri onlara hatrlatm ve eer Kureylilerin uradklar akbete uramak istemiyorlarsa slama girmelerini ihtar etmitir. Kur'an'a bununla ilgili olarak u ayeti koymutur: "Ey Muhammed, inkar edenlere 'yenileceksiniz, cehennemde toplanacaksnz. 'de" (K. 3 l-i mn Suresi, ayet 12).-,0 Bilindii gibi bu talebi geri evrilmi ve Yahudiler onu peygamber olarak kabul etmek istememilerdir. Onlarn bu tr direnmeleri karsnda Muhammed slamdan baka bir dine rabet edenlerin sapk olduklarn syleyerek iddet, saldr ve sava yollarna bavurmu, Kur'an'a; "Ey Peygamber sava kfirlerle ve mnafklarla, sert davran onlara..." (K. 66 Tahrm Suresi, ayet 9); "Kitb verilenlerden... Allah'n ve Peygamberlerinin haram kldm haram saymayan, hak dni din kabul etmeyenlerle, boyunlarn bkp kendi elleriyle cizye verene kadar savan" (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 29); "...yalnz Allah'n dini kalana kadar onlarla savan..." (K. 8 Enfl Suresi, ayet 39)
3 0 0 B hususlarda bkz. b shak. tge. s.260.

236

eklindeki hkmler yannda, Haybar'a saldrdnda bayraktarlk eden Ali'ye "...Mhammecl'in Tcmr elisi olduuna inandmncaya kadar onlarla sava..."diye emirler vermitir. 3 0 1 Sava, sadece insanlar dine zorlamak iin deil, ayn zamanda ganimet almak, varlk salamak bakmndan da ok gerekli saymtr. Bu ekilde elde ettii ganimetler sayesinde sadece varlk edinmekle kalmam, taraftarlarnn saysn da oaltma yolunu tutmutur. Zira fakirlikten nefesi kokan zavall nice insan, ganimetlere konmak hevesiyle Mslman olmay yararl grmlerdir. Bundan dolaydr ki, Muhammed, Medine'ye Hicret ediinin 6. aynda Mekkelilerin kervanlarna saldrmaya ve ganimetler almaya balamtr. lk 6 ay boyunca bu ii yapmam olmas, istemediinden deil, kervan mevsiminin henz balamam olmasndandr. Nahla seferi srasnda elde edilen ganimetin paylalmas zerine Muhammed'in safnda olarak Bedir Sava'na katlanlarn oald, Abdullah b. Cah gibi Arap kaynaklarnn ortaya koyduu bir gerektir. Yine bu kaynaklarn ortaya koyduu bir dier gerekte udur ki, Muhammed, kl yolu ile slam kabul ettirmek zere yaamnn son 8-9 yl ierisinde, yani Medine'ye Hicret ediinden lmne kadar 28 ya da 29 sava yapm, bu savalara bizzat katlm ve farkl inantan kiileri bizzat ldrm, te yandan yine bu sre boyunca eitli maksatlarla ve zellikle ganimet toplamak iin 35 kadar ete ve blk gndermitir. 3 0 2 9 yl ierisinde 29 sava ve 35 ete saldrs... Az saylmaz. Ne ilgintir ki, savalar yapmak ve ganimetler almak iin nceleri "kfirlerden gelebilecek tehlikeleri" ya da "saldrlan" bahane klarken, daha sonralar byle bir bahaneye dahi gerek grmez olmutur. zellikle son yllarna doru "cihat", farkl inantan olanlar slama zorlamak iin ar;w^;vmtr. Nitekim Msr Hkmdar Mukavkis'e, Habe Kral Negus'e ve ran Hkmdar Hsrev'e yollad mesajlarda, onlar kendi din301 bn Sa'd, age. c.2. 302 Taber. Mil/eller ve.... c.2. s.821 vtl: bn slak, uge. s.660.

237

lerinden kp slam kabul etmeye armtr. Eer mr yetmi olsa ve daha da glenmi bulunsayd, hi kukusuz onlara kar saldrrd. 3 0 3 Gzlerini hayata kaparken "slamdan baka din kalmayncaya kadar savan" eklinde brakt vasiyet, kendisinden sonra slamn bana geenlere Tanr emri olarak bu maksatla i grmtr. Arap ordular tm Orta Asyalara, Acem topraklarna ve drt bir yana hep onun bu vasiyeti ve Tanrdan geldiini syledii cihat emirleri gereince saldrmlardr. Btn bunlar slamn esas itibariyle saldr ve sava dini olduunu kantlamaya yeter. Ne var ki, btn bunlara ramen ve slam yaymak iin giriilmi savalarla dolu bir Arap tarihi ortada olduu halde Arap milliyetisi, slamn saldrgan niteliinden doma bir utanla ve dnya kamuoyu karsnda temize kmak amacyla bir "amar olan" aram ve her konuda olduu gibi bu konuda da sorumluluu Tiirkiin srtna atmtr.

E) "Vahet ve Gaddarlk Davranlarn slama Sokan Trklerdir" ddialarna Kar Yukardaki blmlerde grdmz gibi Arabn Trke kar giritii kfrler ve hakaretler arasnda "yabani", "yrtc", "vahi hayvan", "sava", "gaddar", "ldrc" gibi szcklerin zel bir yeri vardr. M u h a m m e d bile Trk, bylesine korkutucu ve ktleyici deyimlerle tantmtr. Yzyllar ierisinde Arap yazarlar, sanki Muh a m m e d i taklit edercesine, bu tanm daha da tiksinti verecek ekle sokmak iin birbirleriyle adeta yarmlardr. rnein 8. yzylda b Mukaffa'nn Trkler hakknda kulland "vahi hayvan" eklindeki szler, 10. yzylda Tevhidi ya da Marvarid ve Scstan gibi hretlerin kaleminden daha cazip kla girmi, Mes'd ve Belh'de ve al-Demir'de "Ye'cc ve Me'cc" hatrlatmasna brnm, 12. yzylda "zalim", "hain", "intikamc" ekilleriyle tekrar belirmi, 13. yzylda Tusi gibi kalemlerde "kaba", "hain", "gaddar", Cveyni'ye gre "acma nedir bilmez", 15-16. yzyllarda
303 b Sa'd, age, c.2.

238

bn Tulun gibi dnrlerin dilinde "kesik insan balar ve kulaklar ile elenmesini seven millet" edebiyatn zenginletirmi ve bylece srp gitmitir. Sylemeye gerek yoktur ki, slam tarihi ierisinde Trkn, teessfe ayan pek ok davranlar olmutur. rnein bn Tulun'un naklettikleri ya da benzerleri muhtemelen oktur. Ne var ki, insanlk tarihi vahet rnekleriyle doludur ve bu rneklerin en dehet vericilerini Araplarda bulmak mmkndr. slamn ilk dnemlerinde, Muhammed'in giritii savalarla ilgili olarak bn shak'n ya da bn Hiam'n ya da Vakid'nin ya da Taber'nin (ve dierlerinin) yazdklarn okuyacak olsak bu tr olaylar vesilesiyle tylerimiz diken diken olur. Muhammed'in Mekkelilere kar giritii savalar srasnda Araplarn birbirlerinin barsaklarn, cierlerini, dalaklarn karrcasna ya da gzlerini oyarcasna, kafa taslarndan tepeler yaparcasna kavgalamalar rt vericidir. Ksa bir fikir edinmek iin nice saysz rneklerden biri olmak zere, Uhud Sava srasnda olan bitenlerden u bir iki rnei bilmem rahatlkla okuyabilecek misiniz? Bilindii gibi Bedir Sava'nda urad yenilginin intikamn almak zere Kurey, Hicret'in 3. ylnda Muhammed'e kar yrr ve Uhud mevkiinde Mslmanlara saldrr. Yaynn "iki banda eri yeri yarlncaya kadar ok atmak" ve kl kullanmak suretiyle Muhammed onlara kar bizzat savar. "Kfirlerin boyunlarn vurur." Kendisi gibi savaanlar arasnda kadnlar dahi vardr. Hem de dmann kafasn ele geirmek imknn bulduu an "kafatasyla rak imek nezrim olsun" eklinde konuarak saldrya gemek suretiyle. Sonunda Ebu Sufyan' bozguna uratr. Bununla beraber, gya taraftarlarnn ganimet alma hrsna kaplmalar sonucu Uhud Sava'n kaybeder. Fakat sava srasnda her iki tarafn giritii vahet grlmemi bir eydir. bn shak'n, Salih bin Keysan'dan rivayetini Taber yle anlatr: "... Utbe'nin kz Hind yannda kadn arkadalar bulunduu halde Tanr elisinin ...sahabelerinden olan ehidlerin naalar yannda durarak onlarn azalarn yoluyor, kulak ve burunlarn kesiyorlard. O kadar ok kestiler ki, Hid kesilen bu kulak ve boumlardan gerdanlk ve bilezikler yapt ve (bunlar) Cuberyr bin Mut'imin klesi Vahi'ye armaan etti. Hamza'nn karnn yararak

239

cierini kard, azna alarak adamakll inedi ise de yutamad iin yere att. Bundan sonra bir kayann stne karak iirlerini o k u d u . . . Tanr elisi Hamza'hn azalar yolunmu, kesilmi, karn yarlm olduunu grdnde... 'Tanr beni savalardan birinde Kurey'e galebe aldrrsa onlardan otuz tanesinin elbette azalarn yolar, oyar ve keserim' dedi..." Ve bunu duyan Mslmanlar Kurey'e galebe aldklar takdirde "... Arap kavminden kimsenin yapmad ekilde onlarn azalarn yolacaklarn ve oyup keseceklerini teyid ettiler..." Taraftarlarnn Kureylilere kar bu ekilde konutuklarn grnce Muhammed, "Siz cezaya arptrrsanz, sizi ne ekilde cezalandrmlarsa siz de ayn ekilde cezalaynz" demekle beraber, kendi z kavmi olan Kureylilere kar zaaf olduundan szlerine unlar ekler: "Sabrederseniz Yiice Tanr sabredenleri sever." Daha sonra da Kurey'in suunu affettiinde Mslmanlar, dmanlarnn azalarn yolmak, oymak ve kesmek suretiyle cezalandrmaktan men eder. 3 0 4 Fakat bu tutumu, gaddarca davranlar yok etme anlamna gelmez. Nitekim daha sonraki tarihler itibariyle insan vicdann szlatc nice olaylara bizzat kendisi rnekler yaratmtr. Bir sava sonucu ele geirdii esirlerin kafalarn kestirmesi konusunda Taber'nin kaleminden km u satrlar, kyas yapmak isteyenlerimize yararl olacaktr: "... Tanr elisi zilkade aynn sona ermesine birka gn kala Beni Kurayza zerine yrd. Tanr elisi onlar esir ettikten sonra, iinde ldrmek iin ukurlar kazlmasn emretti. Kendisi bir yerde oturdu ve Ali ile Zbery'e, kendi nnde balarn kesmelerini emretti... Bu olay Muhammed'in Beni Kurayza'Iar yurdunu igal ettii tarihlerde, yani Hicret'in 5. ylnda vuku bulur. Dnnz ki, kendisini Tanr elisi diye kabul ettiren Muhammed, sanki alnan esirlerin kafalarn mutlaka kestirmek gerekmi gibi, bylesine gaddar bir davran doal bulmaktadr.
3 0 4 Taber. Milletler ve Hkmdarlar.... s . 4 l I vd. 305 Taber. Milletler ve Hkmdarlar.... c.2, s.508.

240

u alntda Ebu S f y a n i ldrmek zere M u h a m m e d tarafndan grevlendirilen Amr bin meyye Zamr'nin, bu grevi yapmak zere giritii ilerin kendi azndan km ekli bn shak ve Taber gibi nllerin kitabnda yer almtr: "... Maarann iinde bulunduum vakit... gebe Arap ok gemeden uykuya dald, horlamaya balad. Bundan sonra ben yerimden kalkarak yanna geldim, onu hi kimsenin ldrmesine benzemeyen kt bir ekilde ldrdm. Onu ldrrken yaymn bandaki eri yerini sa olan gzne dayadktan sonra yaymn zerine yklendim ve demiri kafasnn br tarafndan kardm. Bundan sonra bir yrtc gibi maaradan karak kerkenez kuu sratle byk yolu takip ettim..." Ve daha sonra Zamr, esir ald birisini beraberinde getirerek Muhammed'in yanna kar ve olanlar anlatr; kahramanmz kendi azndan dinleyelim; "...ben aldm esirin baparman (keserek) yaymn kiriiyle balamtm. Tanr elisi esirime baktnda o derece gld ki az dileri bile g z k t . . . " 3 0 6 te yandan Kur'a, Mslmanlar, Mslman olmayanlara kar en dehet verici, en gaddar usullerle dvmeye, ldrmeye, asp kesmeye tevik edici ayetlerle doludur: Tevbe Suresi'nde, "... mrikleri bulduunuz yerde ldrn..." (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 5); Enfl Suresi'nde, "...artk onlarn (yani inkr edenlerin) boyunlarn vurun, parmaklarn dorayn..." (K. 8 Enfl Suresi, ayet 12) diye yazl. Bu itibarla btn bu malzeme ve rneklerle yetitirilen kuaklardan daha farkl bir davran beklemek elbette ki abes olur. Bundan dolaydr ki, slam tarihi boyunca Arap halifeleri gibi Trk halifeleri de gaddarlk, acmaszlk ve insafszlk rnei olmakta birbirleriyle yarmlardr. phesiz ki, baka rnekleri ne srp Trkn gaddarlklarn mazur gstermek gibi bir tutum taknma dnne yer vermi deiliz. Fakat sylemek istediimiz udur ki, Arap yazarlar, slamn bu ynn ve Muhammed'in bu tr davranlarn eletirecek yerde,

3 0 6 bid. c.2, 4 3 4 - 4 3 5 .

241

kendi tarih yaantlar ierisinde Trklerle olan her olay Araplk davasna kullanmlar ve Arap rknn Trk dmanl duygularn kabartmlardr. Oysa ki, bizim insanlarmz ve bizim eriatmz kendi niteliklerini Arabn azndan ve Arabn iine gelir biime sokulan olaylara gre renmi ve renmektedir. Din adamlarmz, tpk birer Arap retmeni gibi, Islamn tarihsel olaylarn, tek ynl olarak ve sanki Arabn davasna hizmet eder bir ruhla Trk insanna anlatmaya ve okutmaya alm ve almaktadr.

F) "slamda Kadn Hak ve zgrlkten Yoksun Klan Trklerdir" ddialarna Kar 20. yzyln ilk yars boyunca olduu gibi ikinci yars ierisinde de Arap ve Msrl yazarlar, ou kez Bat dilleriyle yaymladklar yaptlarnda slam dininin kadn ycelttiini, kadn haklarna snrsz bir gelime verdiini ve slam anlamaktan aciz Trklerin bu alanda da slama ktlk yaptklarn ve kadm hak ve zgrlkten yoksun braktklarn savunmular ve Bat'y da buna inandrmlardr. Tahrir al-Mar'ah yazar Kasm Amin'in ve Tafsir al-Fatiha ile Rislat alTavhid yazar M u h a m m e d Abduh'un vaktiyle yaptklar budur: Kur'an'da kadnlara tannan hak ve zgrlklerin Trkler tarafndan kstlandrldn belirtirken, kadn haklar savamna girimek gerektiini ve giriirken de Trklerin gasp ettikleri haklarn kadnlara iadesini ngrrler. ada Arap yazarlarn hemen hepsinin iddias da bu merkezdedir. Bunlar arasnda kadn yazarlar da vardr. Ali brahim Leyl adndaki bir Msrl kadn yazar, 1976 ylnda Kahire'de yaymlad Status of the Egyptian Women Trough the Ages adl kitabnda ayn temay iler. 1985 ylnda Suudlu bir ikadnnn The New York Times gazetesi muhabirine verdii deme yledir: "slamda kadn kapama deti diye bir det yoktur; bu gelenei slama sokan Trklerdir." 3 0 7
307 Bkz. "Saudi W o m e n Start to Peek F r o m Behind the Veil", The New York Times gazetesi, 13 Nisan 1985.

242

Bu rnekleri oaltmak kolaydr. Fakat hemen belirtmek gerekir ki, Arabn Trke yapt iftiralar arasnda bu alandakiler kadar insan isyan ettireni azdr. iink tarihi gerek odur ki, Trkler, slama girmeden nceki dnemlerde kadn bir deer olarak kabul ederlerken ve onu erkee eit bilir ve devletin bana hkmdar yapacak kadar yceltirlerken, slama girdikleri andan itibaren bu gzel geleneklerini terk etmiler ve onu, slamn gereklerine uyarak, ikinci plana indirmilerdir. Gerekten de 7. ve 8. yzyllarda Arap ordularnn Buhara'y igal etmeleriyle ilgili tarihi olaylar nakleden Arap kaynaklarndan renmekteyiz ki, Orta Asya'daki birok Trk devletinde kadn, devlet bakanl ve hkmet ileri sorumluluu ile grevlendirilmitir. Nitekim Buhara, o tarihlerde Toksan adndaki bir Hatun Sultan tarafndan ynetilmekteydi. te yandan 7. yzylda Gltekin ve Bilge Han adlarna dikilen Tonyukuk ve Orhun kitabelerinden anlalmaktadr ki, esjci Trklerde kadn, siyasal, sosyal ve ekonomik alanlarda zgrle sahipti. Gltekin Hanin devlet iktidarn, ei Kutlulu Sultan ile birlikte kulland yine bu kaynaklarn ortaya koyduu gereklerdendir. 10, yzyln nl corafyacs al-Balh'nin Kitb al-bad va'l-tarih adl yaptndan renmekteyiz ki, o dnem itibariyle Trk lkelerinde kadn, erkee eit, toplum yaamlarnn her noktas itibariyle erkekle yan yana ve hatta erkeine evlenme teklif edebilecek kadar zgr bir varlktr. 12. yzyln nl tarihisi bn Cbeyr, Trk lkelerinde kadna gsterilen saygy baka hibir yerde grmediini syler. Ayn dnemde buralar gezen Marco Polo'nun izlenimi de ayndr. 14. yzylda bn Batuta, Seyahatname adl kitabnda Orta Asya'daki Trk lkelerinde kadna tannan zgrl sitayile anlatrken, kadnlarn kapanmadn, pee, araf diye bir ey tanmadklarn, erkeklerle beraber dolatklarn belirtir. Yine tarihi kaynaklarn kantladna gre eski Trklerde, zellikle amani dneminde, kadnlarn erkeklerle birlikte toplantlar tertipleyip ayn mahalde ve hep birlikte ayinler dzenledikleri anlalmaktadr. Yakut'larda da Is-ah denilen bir ayin srasnda kadn-erkek kiilerin bir yerde toplandklar, birbirlerinin ellerini tu-

243

tarak daire meydana getirdikleri ve raks ettikleri, hep birlikte kmz itikleri ve dinsel merasime giritikleri ve bu Trk merasimlerin Mslmanl kabulden sonra dahi srdrld bir gerektir, 3 0 8 Ne var ki, slam kabul eden Trk lkelerinin ounda bu gzel gelenekler deitirilmi ve kadn geri plana itilmi ve erkein klesi kertesine indirilmitir. nk slam, kadn Tanr tarafndan "aklen ve dinen dn (aa)" yaratlm olarak kabul etmi, ktlk ve fitne kayna ve bu nedenle cehennemlere layk bilmi, yeryz yaamlar boyunca erkein "klesi" telakki etmi, kocasnn hizmetini iyi grmek artyla cennetlere girebileceini sylerken dahi onu orada, kocasn gzel hurilerle sarma dola yaar grmeye mahkm etmitir. Her ne kadar kadnlarn kocalar zerinde haklar olduuna dair hkmler sevk etmekle beraber bunlar, kadnlar aleyhine yerletirdii hakszlk ve eitsizlik dzenini srdrmeye matuf kandrma siyasetinin forml olarak ngrmtr. Gerekten de Muhammed'i bildirdiine gre, Tanr kadnlar aklen "dn" yaratmtr ve bunun byle olduu da Kur'an'da K. 2 Bakara Suresi'nin "iki kadnn tankl, bir erkein tanklna bedeldir" eklindeki 282. ayeti ile belirtilmitir. Ve yine Muhammed'e gre Tanr kadnlar, sadece aklen deil, dinen de eksik yaratmtr; bunun byle olduunu da onlar hayz grdkleri zaman namaz klmaktan ve oru tutmaktan yasaklamakla kantlamak istemitir. 3 0 9 Karakter bakmndan kadnlarn genellikle "kt", "fitneci", "dzenbaz", "nankr" ve "eytan" olduklarn sylerken; "Dnyadan ve kadnlardan saknnz, zira Beni srail'de ilk fitne kadn yznden kt" ya da "Bana cehennem gsterildi, ounluunu kadnlar tekil etmekteydi" eklinde konumutur." 1 1 0 Kadnlar arasnda faziletli olanlarn son derece az olduuna inand iin, "Kadnlar arasnda saliha kadn, yz tane siyah karga
308 Bu k o n u d a bkz. Aled Yaar Ocak, nam: Motifleri. stanbul, 1983, s. 125 vd. s.223. 3 1 0 R i y z ' s . . . . 1972, c . l . s . 1 0 5 Bekta Menkbmeleincle islm ncesi

309 Buhar'ni naklettii bu hadis iin bkz. Salil-i Biliniri Muhtasar.... 3. basm, c.l,

244

arasnda alaca bir karga gibidir" 3 1 1 diye konumu, kadnlarn yararl olanlarn da koyunlara benzetmi 3 1 2 ve dvlmeye layk grmtr. 3 1 3 te yandan kadnlarn sz ile hareket etmenin caiz olmadn, nk kadnn sz ile hareket edilecek olunursa yeryznn altnn, stnden daha hayrl olacan bildirmitir. 3 1 4 Bundan dolaydr ki, yerletirdii Kur'an ve hadis hkmlerine gre slamda kadn siyasal yetkilere sahip olamaz, seemez, seilemez, rnein halife olarak devletin bana getirilemez ya da hkmet ilerini gremez, ynetici olamaz, imam, yarg (kad), mezzin, mft vs. olamaz. Medeni hukuk ilikilerinde kadn, kendi isteiyle evlilik yapamaz, kocasn seemez, boayamaz, kocasnn iznini almadan sokaa kamaz, i yapamaz, cuma namaz klamaz, mirasta erkekle e tutulamaz (erkein paynn yarsn alr) vs. Kadn arafa tkmak, kapamak ve toplumdan uzaklatrmak konusuna gelince; unu belirtmek gerekir ki, bu gelenek slama ne Trklerden, ne ranllardan ve ne de Hintten gelmedir; dorudan doruya Muhammed'in yerletirdii hkmlerle kklemitir. Aye'nin sylediklerinden anlalmaktadr ki, Muhammed, Medine'ye Hicret ettii tarihe gelinceye kadar, yani peygamberliini ilan ettii tarihten 13 yl sonrasna kadar, kadnlarn rtnmesi hususunda bir ey emretmemitir. 3 1 5 Muhtemelen Hatice'nin lmnden sonra gen ve gzel kadnlarla evlenmeye balaynca ve zellikle kskanlk duygularn kabartacak durumlarn domas zerine (rnein Zeyd'in kars
311 312 313 314 Bu hadis iin bkz. Gazali, tln'.... 1975, c.2, s.l 17-118. Gazali, Ihv'..., 1975, c.2, s.165-166. bid. s. 147. Bu konuda al-Kteybe, Kirb UyCm al-Ahbur adl yaptnn " H k m e t " b a l n tayan b l m n d e , M u h a m m e d ' i n "Hkmet ve devlet ilerini kadnlar tevdi eden hibir millet felh bulmaz" eklindeki hadisini nakleder. Buna benzer olarak bn Haldun, Muktddina adl kitabnda bilai verir. Ayrca bkz. Gazali. hy'.... 1975, c.2, s.59-170.

315 Bu hususlar bn shak' yaptlarnda ve zellikle bn Hifm tarafndan kaleme alnan Kitb sinil RcsV AHh adl kitabnda mevcuttur. ngilizce eviri iin bkz. The Life of Muhammcd, a translation of bn Ishaq's Sirat Rasul Allah by A. Guillaume, Oxford University Press. 6. basm, 1980. s.280-281.

245

Zeyneb'e k olup, onunla evlenmesi gibi olaylar sonucu) 3 1 6 Kur'an'a, kadnlarn rtnmesiyle ilgili hkmleri (rnein, K. 33 Ahzb Suresi, ayet 33, 59; K. 24 Nr Suresi, ayet 31 gibi) koymutur. Btn bunlardan gayr Muhammed, yeryz yaamlar boyunca kadn erkein geici olarak ei durumunda saym ve erkekler iin asl elerin cennetlerdeki gzel huriler olduunu bildirmi 3 1 7 ve cennete gittiklerinde "memeleri yeni sertlemi bakire kzlarla, kara gzl, cilveli, irin szl hurilerle" mr sreceklerini eklemitir. (Bkz. K. 78 Nebe 1 Suresi, ayet 32-34; K. 56 Vka Suresi, ayet 15-37; K. 76 (nsan) al-Dahr Suresi, ayet 12-21.) Baka bir deyimle, yeryz yaamlar boyunca kocasna iyi hizmet karl olarak cennete girecek olan kadnlara, orada kocalarm cennet hurileriyle sarma dola seviir halde grmelerini mkfat saymtr. Cennete girebilmelerini de kocalarnn iznine balamtr. Sylemeye, gerek yoktur ki, byle bir izni vermek iin koca, ondan iyi bir hizmet bekleyecek ve bu hizmeti elde edemedii takdirde vermeyecektir. Bu hizmete kocann ehvetini giderme ii de dahildir. Zira Muhammed'in belirttiine gre, "iyi ve saliha bir kadn, kocasnn ehvet gailesini gideren kadndr". Kadndan bu ekilde yararlanmak da erkein hakkdr. Bunun byle olduunu Muhammed, son nefesini vermeden nce syledii u szlerle kantlamtr: "Kadnlar sizin kleleririzdir. Tanr emriyle onlardan yararlanmak ve cinsi mnasebette bulunarak gnlnz elendirmek size helal klnmtr. "318 . Yine Muhammed'in bildirdiine gre kadn, kocasnn hizmetini grmek ve ehvetini gidermek yannda bir de onu elendirmek ve ona secde etmekle grevlidir. 3 1 9
316 Bilindii gibi M u h a m m e d , Hatice'nin lmnden sonra birbirinden gzel iki dzineye yakn kadn h a r e m i n e aln, oulluu Zeyd'i kars Zeyneb'e k olup onunla evlenmi, karlarna kimsenin gz dikmemesi iin eitli hkmler ve bu arada r t n m e zorunluluunu koymutur. 317 M u z b. Cebel'in rivayetine gre M u h a m m e d , d n y a yaamlar srasnda kocasna eziyet eden bir kadna " . . . o erkein hurilerden olan z e v c e s i . . . hitap ederek: 'Allah cann alsn, bu a d a m a eziyet etme. O d n y a d a senin y a n n d a bir misafirdir: y a k n d a senden ayrlp bize kavuacak' diyerek muaheze eder." Bkz. Gazali, lln'u.... c.2, s.155. 318 /bici, s.76. 319 Ibil. s. 155.

246

Btn bunlara karlk olarak kocann da kadna iyi muamele etmesini, onu "gzellikle tutup, gzellikle brakmasn (boamasn)" ngrmtr. Fakat bu davran dahi kadnlar kltc duruma sokacak bir manta balamtr ki, o da udur: "...(kadnlarla) iyi geinmek, onlara iyi muamele etmek, akllarnn noksan olduunu dnp, onlara acyarak eziyetlerine katlanmak (gerekir)." slamn kadn ikinci plana atan ve aalatan esaslarn burada tmyle ele almaya yer ve zaman yoktur. Bir fikir olmak zere yukarda zetlediimiz hususlar gstermeye yeter olmaldr ki, bu konuda Arabn Trke yamad sulamalar iftira ve yalandan baka bir ey deildir. 3 2 1

G) "slam Demokrasiyi ngrd Halde, Trkler Despotik Sistemler Getirmitir" ddialarna Kar 20. yzyln ikinci yarsnda Arap milliyetisinin srdrd iddia, slamn demokratik bir sistem getirdii ve bu sistemin Trkler elinde despotizm ekline dntrlddr. Temel dn Trklerin Ye'cc Me'cc rkndan gelme olup, bu rka zg olumsuzluklar devlet ve iktidar konusunda da uygulama alanna soktuklardr. Tannm yazarlardan Bustn, Trklerin Turan asll olduklarn ve bu nedenle despot ruhlu bulunduklarn, vaktiyle baz Yunan dnrlerinin Turan szcnden, arz ettii benzerlik nedeniyle, Tiran (Tyran) yani despot anlamn kardklarn, Trklerin tm tarihleri boyunca bask ve istibdat rejimlerine bal olarak yaadklarn belirtir. Onun bu grlerini tm olarak paylaan dier bir Arap yazar, Hled M. Hled, 1951 ylnda yaymlad bir kitabnda; "Bu nitelikler Trklere tpatp uymaktadr ve bunun byle olduuna bizler tank olmuuzdur. Trklerin varl yurdumuzu harabeye evirmi, lkemizde dehet, korku ve alk dnemleri yaratmtr" der.
320 Ibid, s.71. 321 Arap kadnnn sladan nceki d n e m d e erkeine eit d u r u m d a iken, Islamiyetle birlikte erkein klesi haline girdii hususunda bir Hintli yazarn grleri ii bkz. S. Khuda Buklsh, /I History oftle Islamic Pcoples, Calcutta, 1914, s. 19 vd.

247

Bir baka Arap yazar, Abdullah Laru, 1967 ylnda Franszca olarak yaymlad bir kitabnda; "Tanr'nn yeryzndeki glgesi saylan halife (padiah) kendi kullarnn ne yaamlarna ve ne de mallarna sayg gstermitir... istipdad eski Asya lkelerindeki benzerlerini hatrlatmtr" 3 2 2 der. Anlatmak istedii ey, tpk dierleri gibi demokrasinin slam lkelerinde yaatlmamas sorumluluunun Trklerde olduudur. Sylemeye gerek yoktur ki, yzyllar boyunca istibdat ynetimine dayal devlet sistemini srdrmek ve demokratik yaamlara ynelmemek bakmndan Trke yklenecek su byktr. Ancak unu unutmamak gerekir ki, demokrasi d yaam tarzn slama getiren Trk deil, Trk byle yapan slamdr. nk tarihi gerek udur ki, Muhammed'in aklndan seime dayal ve millet iradesinin egemen olaca bir devlet fikri gemi deildir. Dnd ey irsiyet esasna dayal bir devlet kurmakt. Nitekim cariyesi Mariya'dan brahim adnda bir olu olduunda, hayalindeki bu devletin gerekletiini dnmt. brahim'in lm zerine "Eer yaam olsayd (kurduum devletin) bana hkmdar olmu olacakt" demek suretiyle bu dncesini aa vurmutur. Baka erkek ocuu olmad ve kendi sulbnden birinin iktidara gelemeyeceini anlad iindir ki, kendisine en yakn bildii ve gvendii Eb Bekir'in (ki sevgili kars Aye'nin babasdr) kendisinden sonra devletin bana geirilmesini vasiyet etmi ve bu vasiyeti gereince Eb Bekir Muhammed'den sonra ilk halife olarak i grmtr.323 Eb Bekir'den sonra mer, Ali ve Osman'n halifelie gelmeleri de hep birbirlerinin vasiyetine dayaldr. O tarihten bu yana slam tarihi boyunca seim usulnn uyguland bir devlet ve hkmet ekline rastlanmamtr. Sadece devlet bakanl konusunda deil, devlet organlarndan hibirisi iin seim diye bir ey ngrlmemitir. Zira Kur'cn'a "...Biz bu Kitapta, hi bir eyi eksik brakmadk" (K. 6 En'm Suresi, ayet 38) hkm gereince insan aklnn ortaya koyaca bir ey bulunmadndan, yasama organ diye bir eye gerek duyulmamtr.
3 2 2 Abdallah Laroui, Tkleologie Arabe Cnntemporaine, Paris, 1967, s.23. 323 1. Arsel. Teokratik Derlet.... s. 180 vd.

248

nk eriatnn deer llerine gre "akl yaps kanunlar'in hkm yoktur. te yandan Muhammed'in kurduu ilk Mslman Arap devleti de dahil olmak zere. 1 400 yl boyunca slamn uyguland hibir lkede "demokratik" devlet ve hkmet sistemi diye bir ey var olmamtr. 20. yzyln ilk yars ierisinde Atatrk'n kurduu laik Trkiye Cumhuriyeti hari, bir tek slam devleti grlmemitir ki, despotik bir idare sisteminden gayr bir rejimle ynetilmi olsun. Bir tek slam devleti gsterilemez ki, halk iradesini ya da kii deerini n plana alm olsun ya da doal zgrlk kavramna dayansn ya da iktidarn bu zgrlklerle snrlasn ya da inan, din, cinsiyet vs. farklarn gzetmeden eitlik ilkesine saygl bulunsun, millet iradesini kanun saysn,, insan yaps kanun fikrini Tanr yaps kanun fikrine stn klsn ve ksacas demokrasi anlayna balansn. Var olan ve olmu olan tek ey, "demokrasi" grnts altnda otoriter ve totaliter nitelikteki sistemlerdir. Kiinin ve toplumun tm yaamlar millet ya da halk iradesine deil, gkten indii kabul edilen hkmler esasna dayatlmtr. 20. yzyln bitmek zere bulunduu u dnemde dahi slam lkeleri arasnda ("laiklii" benimsemi olan Trkiye hari) "demokrasi" ile ynetilen bir tek lke yoktur. Hepsi de otoriter, hepsi de totaliter ve ou kez ailevi irket niteliinde devletlerdir. Suudi Arabistan, ki Arap lkelerinin en zenginidir ve bu zenginliini toprak alt petrole ve bu petrol karan yabancnn aklna borludur, Kr'at' Anayasa olarak kabul etmitir. En yeni kaynaklarn ortaya koyduu veriler udur ki, 11 milyon nfusu olan bu devlet, Sud ailesi tarafndan idare edilir. Bu ailenin mensuplarnn sekiz bin olduu tahmin edilmektedir. Siyasal, sosyal ve ekonomik tm iktidar bu aileye aittir. Parlamento diye bir ey yoktur. Kral, babakan, bakanlar, mstearlar ve yetkili btn memurlar bu ailenin insanlardr. Aslnda devlet deil, bir aile irketinden baka bir ey deildir. Neden bu byledir ve byle olmutur? Bu soruya verilecek tek cevap, slamiyet ile demokrasinin bir arada olamayacadr. Zira nk bir kere slamiyet, din ve devlet ayrm diye bir ey tanmaz; din ve devlet i iedir; siyasal, sosyal ve ekonomik yap Tanr ve Peygamber

249

iradesi olarak konmu emirlere dayal olarak oluur. ktidarn kayna dnyevi (halktan/milletten gelme) deil uhrevidir, gkten gelmedir. ktidarn millete kar sorumluluu yoktur, sadece Tanr'ya kar vardr, o da Tanr ve Peygamber emirlerini uygulamak asndan. slam devletinde asl' olan akl kanunlar deil, hibir ekilde deitirilmesi mmkn olmayan Tanr yaps kanunlardr. Her ne kadar beer yaps kanunlar bulunursa da, bunlar Kur'an'a aykr olamaz. rnein slam devletinde ne halk, ne millet ve ne de onlarn temsilcileri "miras, kz erkek ocuklar arasnda eit olarak paylalr" eklinde bir kanun geiremez, nk Kur.'an'da kz ocuun, erkek ocua nazaran yar pay alaca yazldr. Kur'an'in bu hkmn deitirip bir yenisini-koyamaz. Yine bunun gibi Kur'an ve hadis hkmleri arasnda kadnlarn aklen ve dinen dn olduklar ve bu nedenle iki kadnn tanklnn bir erkein tanklna bedel olduu ya da benzeri hkmler bulunduundan, slarn uygulayan bir devlette kadn ve erkein tanklklarnn e - d e e r d e olduuna dair kanun geirilemez. Yine bunun gibi Kur'an ve hadis hkmleri arasnda slarndan baka bir dine bal olanlarn sapk olduklar, cehenneme gidecekleri yannda, "Kitb ehli" saylanlara, yani Yahudilerle Hristiyanlara kar sava almak ve slam kabul .etmedikleri takdirde onlar "cizye" (hara) vermeye zorlamak, vermeyecek olurlarsa "mrik" sayp ldrmek gerektiine dair emirler vardr. slam devletinde bunlar insan yaps kanunlarla deitirmek mmkn deildir. Bu rnekleri kii ve devlet yaamlarnn her noktasna varncaya kadar oaltmak kolaydr. te yandan slam, otoriter olduu kadar totaliter niteliktedir de. Kiinin tm yaantsn, dncesini, inanlarn ve her eyini ayarlar. slami devlette kii, devletin kendisini yourmak istedii kalp iinde var olma durumundadr. Sabah yataktan kalkarken hangi aya ile terlik giyeceinden, helada ka adet ta ile taretleneceine, ka yudumda su ieceine, hangi parma ile yemek yiyeceine, yemeine sinek dtnde sinein hangi kanadn yiyecein ya da iecein iine iteceine, ne renkte ve uzunlukta elbise giyeceine, orulu bulunduu srada l ya da hay-

250

van ile cinsi manasebette bulunduu takdirde ne yapmas gerektiine, fikir ve dncelerini ne ekilde Tanr'ya yneltmesine ve nihayet akam yatana girdiinde karlar ve cariyeleriyle ne ekilde sevieceine ve ksacas gnlk yaantlarnn her noktasna varncaya kadar her eyini bu emirlerle dzenlemek zorunluundadr. Kiinin zgr olan hibir yn yoktur. Bu dinsel zorunluklara sadece cehenneme atlma korkusundan deil, toplum ve devlet basksyla uyar. Baka bir deyimle, slamda kii ve toplum bakmndan zgr bir yaam sz konusu deildir. 3 2 4 Bu itibarla Trkn demokratik bir devlet kuramam olmas nedenini slama girmi olmasnda aramak doru olur. Zira tarihi verilerin kantlad odur ki, slama girmeden nce Trkn demokratik ve aklc nitelikte yaamlar olmutur. Tonyuyuk Kitabeleri'nin ortaya koyduu gerek budur. 3 2 5 Nasl ki Arap ynetimi, slami klk altnda despotik oklu ise, 3 2 6 Trkn despotik ynetime ynelmesi de asl slama girdikten sonra kendisini gstermitir. 3 2 7

H) Arap lkelerinin Ekonomik Geriliklerinin Sorumluluunun Trklere Yklenemeyecei Konusunda Her alanda olduu gibi iktisadi ve ticari yaamlar konusunda da Arap milliyetisi, Arap geriliklerinin sorumluluunu Trkn stna ykler ve rnek olarak 16. yzylda, yani Trk igalleriyle birlikte Arap dnyasnn ekonomik ykntya srklendii, ktye gittiini belirtir.
3 2 4 Bu konuda bkz. . Arsel . Teokratik Devlet... Ayrca bkz. 1. Arsel, Toplumsal Geriliklerimizin Sorumlular: Di Adamlar ve Aydnlar, Ankara, 1977. 325 Bkz. 1. Arsel, Teokratik Devlet'ten....$.95 vd." 3 2 6 slamn despotik devlet ve h k m e t sistemlerine olanak yaratt k o n u s u n d a bkz. . Arsel. Teokratik Devlet..., s. 178-250. 327 A r a p lkelerindeki Trk ynetiminin despotik olduunu belirten bir yabanc yazar, Issawi, bt tarz ynetimin slam lkelerinde sadece Trke zg olmayp Arap ynetimi eklinde de kendisini gstermi olduunu ve Arabn ilkel ve geri kalmasnn nedenlerini bu y n e t i m sisteminde aramak gerektiini syler. Bkz. Charles Issawi, Egypt in Revolution: an Economic Analysis, Oxford University Press. L o n don, 1963, s. 15.

251

6. yzyln ilk yars ierisinde, yani Yavuz Sultan Selim'in 1517 ylnda Msr' igal etmesi ve Arap topraklarn ele geirmesi tarihinden itibaren Arap dnyasnn iktisadi bakmdan kriz dnemine girdii dorudur. Fakat bu durum, Trk igallerinden domu deildir: Trk igallerinin olutuu sralarda esasen ekonomik gerileme balam idi. O kadar ki, Memlk iktidarnn hazinesinde askeri besleyecek para bile kalmamt. 3 2 8 Oysa ki, daha nceleri, yani 16. yzyln balarna gelinceye kadar Arap lkeleri, corafi bakmdan ticari zenginlie sahip olma durumunda idiler. nk Hindistan ile Avrupa arasndaki ticaret yolu zerinde bulunmaktaydlar. Bu itibarla Msr, Suriye, Hicaz vs. gibi Arap lkeleri bylesine verimli bir noktada bulunmann avantajlarndan yararlanmaktaydlar. Baka bir deyimle, Arap lkelerinin bu dnemde ekonomik bakmdan iyi durumda olmalar, kendilerine atfolunabilecek meziyetlerden dolay deil, fakat Hindistan ile Avrupa gibi iki ticaret merkezi arasndaki yol zerinde bulunup ve bir nevi gmrk geliri edinmektendi. Ne var ki 16. yzyln balarndan itibaren Avrupa ile Hindistan arasndaki bu ticaret yolu yer deitirdi ve Portekiz araclyla mit Burnu'ndan dolar oldu; bu nedenle Arap lkeleri o zamana kadar yararlanr olduklar ticari nimetlerden yoksun kaldlar. Bylece Portekiz daha nce Arap lkelerinin sahip bulunduklar avantajlar elde etti. Baka bir deyimle, Arap lkelerinin ekonomik bakmdan "iyi" ya da "kt" durumda olmalarnn Trk igalleriyle ilgisi azdr. nk Memlkler dneminde (ki Trk ynetimi saylr aslnda) iyi bir ekonomik, duruma sahip olmulardr ve bunun nedeni ne Araplarn ve ne de efendilerinin (yani Memlklerin) almalar ve aklllklardr; sadece ticaret yolu zerinde bulunmu olma talihliliidir. te yandan Osmanllar zamannda ekonomik bakmdan kt duruma girmilerdir, bunun da asl nedeni Trk igalleri deil, ticaret yokmun deimi olmasdr.
328 M e m l k l e r d n e m i n d e Msr'daki mali d u r u m k o n u s u n d a 12. yzyln en nl yazarlarndan b lyas'n ( M u l a m m e d B. Ahed) Bal'i al-zuhurf vak'i al-duhr adl yapl gzel bir kaynaktr. ngilizce eviri iin bkz. b Ilyas, An Aann of the Omunun Conquesl of Egypl in le yecr A.H. 922 (A.D. 1516), translatcd fron tle 3rd v o l u m e of the Arabic Chronicle of Mulammed bn Ahed b lyas by W . H . Salmon, Londo. 1921. s.2-3.

252

Arap lkelerinin ekonomik geriliini Trk igallerinde deil, asl dnya yaamlarn kmseyen ve rzk, kiinin kendi almasndan ziyade Tann'nn keyfiliine terk eden ve yoksulluu fazilet bilen ve fakirlerin zenginlerden 500 yl nce cehennemlere gideceini ngren ya da buna benzer hkmlerle kiiyi miskin ve verimsiz hale getiren slamn kendisinde aramak gerekir. Nitekim konuyu olduka "objektif" llere gre inceleme olanana sahip baz yabanc kalemler bunun byle olduunu ortaya koymulardr. Saylabilecek nice adlar arasnda Colombia niversitesi profesrlerinden Issawi ile Arap lkelerinin 1511 ile 1594 yllar arasnda Trk egemenlii altndaki durumunu inceleyen Springling'in yaptlarna gz atmak yeterlidir. 1963 ylnda Msr ihtilali ve iktisadiyat konusunda yaymlad bir kitabnda Profesr Issavvi, her ne kadar Msr'n ekonomik bakmdan geri kalmasnda Memlklerin ve Osmanl igallerinin pay olduunu kabul etmekle beraber, bu gerilii douran asl nedenlerin slam'dan gelme olduunu itiraftan geri kalmaz. yle der: "Tanr iradesine tevekkl ile boyun emilik... (Mslman kiiyi) bu dnyadaki kaderine kr krne, atalet ve betaet ierisinde rza gstermeye zorlad... Bundan baka (...) slamn benimsedii din ve devlet ayniyeti nedeniyle siami hukuk, Hristiyanlkta papaln en gl bulunduu dnemlerde bile grlmeyen bir iddetle din meyyidelerine balanm oldu. Bu ise, pek doaldr ki, sosyal katlklar yaratt, u bakmdan ki, kar reformcular, deil sadece kiideki, sosyal gelimeye kar doal olarak var olan direnmeleri, dinde yenilik dncesine kar olan davranlar dahi bertaraf zorunluundaydlar." 3 2 9 Bundan baka dier nedenleri de sralayan yazar, devlete kar direnebilecek glerin olmayn ve slamn esas itibariyle Arap karakterine yatkn bir din olarak dnlm olmasn da zikreder. Springng ise Arabn ekonomik geriliklerinin sorumluluunu Trklerde deil, ekonomik artlan oluturan olaylarda bulur. 3 - 10
329 Charles lssa\vi, tge, s. 15 vd. 330 G . W . Frederick Springling, "The Ottoon Turks and the Arabs, 1511-1515". in IIlions Stclies in Sacial Sciences. The Univesitv of Illinois Press, Urbana. 1942. c.26, say 4.

253

Gerek odur ki, Mslman lkelerin istisnasz tmnde grlen ekonomik miskinlik ve gerilik, dorudan doruya slamn kendisinden gelmedir. nk ekonomik gelime ekonomik canllkla olur. Bu canll oluturacak "inan" koullar salanmadan ne sanayi toplumunu var klmak, ne ticaret ve i dzenini kurmak ve ne de tek deyimle, ekonomik ilerlemelere sramak mmkndr. Ekonomik canllk ise yeryz yaamlarna deer ve ncelik vermekle ve zlem beslemekle ve asl nemlisi, kiilere insanca ve mutlu ekilde yaama evkini alamakla salanabilir. slamn "Bir hrka, bir lokma" felsefesiyle ve "Yoksulluk Tanr'dandr, bu nedenle fazilettir" eklindeki inanlaryla, yeryznn "misafirhane" olduu masallaryla beslenen ve rzl; denen eyi kendi gcnden ziyade Tanr iyiliinde arayan ve stelik kendisini zavall bir kul kertesinde gren insanlar topluluunda ekonomik kalknma ve aama diye bir ey beklenemez. Nitekim 1 400 yl boyunca Mslman lkeler bu inanlara ve bu zihniyete saplanm olarak ilkel yaamlardan kurtulamamlardr. nk eriat onlara yoksulluun ve rzk azlnn ve yeryz mutsuzluklarnn Tanr dileince olduunu, bunun bir deneme, bir snav niteliini tadn, ilerde cennetlere ancak bu safhadan gemek suretiyle eriilebileceini, fakirlerin cennetlere zenginlerden 500 yl nce gideceklerini inan olarak kabul ettirmitir. Saysz nice rneklerden bir ikisini zikretmek gerekirse, Kur'an'da, "...bol nimet Allah'n elindedir, onu dilediine verir" (K. 3 Ali mrn Suresi, ayet 73): "Tanr dilediini hesapsz ekilde nzklandrr" (K. 14 brahim Suresi, ayet 11); "Sizi birazck korkuyla, alkla, mal, can ve meyve noksanyle snayacaz, mjdele sabredenleri" (K. 2 Bakara Suresi, ayet 153); "...ve biz Allah'n aramzdan seip ltfettii bunlar m demeleri iin halkn bir ksmn, bir ksmiyle snarz" (K. 6 En'm Suresi, ayet 53), eklindeki hkmler rzk edinmenin Tanr'ya bal olduunu ortaya koyar. Tanr sadece rzk veren deil, ayn zamanda sermaye verendir de: "Zengin eden ve sermaye veren de O'dr" (K. 53 Necm Suresi, ayet 48). te yandan hibir ey kiinin kendi emeinin rn olarak ortaya kmaz; rnein iftilik ve ziraatle megul olmak, ekin yetitirmek ve bu yoldan rn elde etmek, kiinin kendi emei ve almas

254

karl bir ey deildir. Kii ne kadar zenirse zensin, ne gibi tedbirler alrsa alsn sonu onun elinde deil, Tanr'nn dilek ve isteindedir. "Grmez misiniz ektiiniz tohumu... siz mi bitiriyorsunuz onu, yoksa Biz mi bitirmekteyiz,?.." (K. 56 Vka Suresi, ayet 63-67.) Her ne kadar yine Kur'an da "insan ancak altn elde eder" (K. 53 Necm Suresi, ayet 39-40) ya da "Rabbmzdan rzk fazlal isteyerek ticarette bulunmanzda beis yoktur" (K. 2 Bakara Suresi, ayet 197) eklinde hkmler varsa da, bunlar Tanr'nn keyfilii fikrini ve kadercilii temel inan haline getiren bir dzeni olumlu klmaya yetmez, yetmemitir. Oysa, Bat dnyas buna benzer dinsel hkmlerden kendisini kurtarabildii iindir ki, ekonomik bakmdan gelimitir. 3 3 '

VI) SLAM TARHNN DEMEZ KURALI: ERATTAN UZAK KALINDIKA UYGARLIK

OLUUR

slamn 1 4 0 0 yllk tarihi incelendike gze arpan udur ki, uygarlk ya da her trl gelime ancak slami etkiden uzak kalnabildii dnemlerde kendisini gstermi ve slama saplanld an gerileme belirmitir. dnyasnn 8. yzyln ortalarnda uygarlk gelimesine / slam ynelebilmesi slama st evirebilen halifeler sayesinde olmutur: 200 yl kadar sren bu uygarlk slamn zn geerli klmaya hevesli evrelerin ve bu evreleri destekleyen halifelerin iktidara gelmeleriyle son bulmutur. 19. yzyln balarna kadar slam lkeleri, slamn zne sapl olarak gerilikler ve ilkellikler ierisinde yaamlardr. Bat'nn akl a sayesinde ahlanmas sonucu yaratt uygarln tokatn yiye yiye slam lkelerinden bazlar, rnein Msr, Trkiye vs,, Bat'ya ynelme abalarna sarlmlar, fakat kendilerini eriat has331 Bu konuda bkz. . Arsel, Teokratik Devlet..., s.300-334: . Arsel, Toplumsal Geriliklerimizin.... s. 176 vd.

255

talnclan kurtaramadklar iin salkl bir aama yoluna. saparnam iardr. Sadece Trkiye, Atatrk sayesinde laiklik esasn benimseyebilmi, eriat arka plana atabilmi ve bu sayede 20-30 yl gibi ok ksa bir zaman ierisinde slam lkelerinin en modern, en demokratik, en uygar bir lkesi olabilmitir. Ne hazindir ki, bylesine parlak bir baarya erien bu lke dahi, Atatrk'n lmnden sonra tekrar eriat bataklna ynelmi ve yeniden gerileme dnemine girmitir. Arabn geri kalmlnn asl nedeninin eriat olduunu gsteren dier bir kant da udur ki, eer bu geriliklerin balca nedeni Trk ynetimi ve egemenlii altnda yaamlk olsayd, bamszla kavumakla Arap lkelerinin gelime yoluna girmeleri gerekirdi. Oysa ki, Trk egemenliinden kurtulduklar u kadar yl boyunca Arap lkeleri iin geriliklerden kurtulma diye bir ey sz konusu olmamtr. te yandan Trk egemenlii altnda yzyllar boyunca yaayan ve eriat sistemine bal olmayan dier eler, rnein Yugoslavlar, Romanyallar, Yunanllar, Macarlar, Bulgarlar ve Arnavutlar... vb. Osmanl boyunduruundan kurtulup da bamszlklarna kavutuklar andan itibaren her bakmdan gelime gstermilerdir. Eer Araplar geri braktran ecle Trklerle iliki kurmak ve Trk ynetimi altna girmek olsayd, Trk ynetiminden kmakla byiik gelimeler ve aamalar yapan Hristiyan eler gibi onlarn da bu yola girmeleri gerekirdi. u muhakkak ki, Araplar, tpk Trkler iin olduu gibi, ilkellikler ierisinde tutan ey eriat dzeni ve nedeni olmutur. Eer Trkler u son 75 yl boyunca dier slam lkelerinden farkl ve ok nemli ilerlemeler gsterebilmiseler, hi kukusuz bu, Atatrk sayesinde eriatn penesinden kendilerini az da olsa kurtarabilmi olmalarndandr. Tm sorun, eriata saplanmlk ya da ondan koparlmlktr. Hangi lke ki kendisini eriat denilen musibetten kurtarr, o lke mutlaka gelime olanana sahip demektir. Her vesileyle tekrarladmz gibi, Trk egemenlii altna girmekle Arabn, baz kazanlar yannda, muhakkak ki kaybettii ok eyler olmutur. Fakat unu kabul etmek gerekir ki, Arapla birlikte Trk de ayn ekilde eriat ierisinde erimi, gzel niteliklerini yitirmitir.

256

A) Arabn ve slamm Geri Kalmlnda Arap Sorumluluuna da Yer Veren Arap Yazarlar 1955 ylnda ngilizce olarak yaymladklar The Crescent in Crisis adl kitapta iki Arap yazar, N.A. Faris ve M.T. Hseyin, Arap dnyasnn ve Arap uygarlnn, Abbasi mparatorluu'nun sona ermesiyle gerileme dnemine girdiini, Trklerin egemenlii altnda karanlk an srdn sylerler. 18. yzyln sonlarna ve daha dorusu Napolyon'un Msr'a ayak basp, Arap lkelerini istila etmesi tarihine dek Arap toplumlarnn Trk egemenlii altnda, atalet ve bilgisizlik uykusuna yattn, ancak Napolyon igallerinden sonra kendine gelme, uyanma ve eski uygarlk kertesine yeniden erime hevesine yneldiini ekler. 3 3 2 Her iki yazara gre Osmanllar, kendi egemenlikleri altnda yaayan toplumlar birletirici ve tek yapml bir devlet halinde yaamaya srkleyici bir gayret gstermemilerdir. Toplumun eitli elerini kendi balarna brakmlar, din ayrlklarn ve ulusal farkllklarn gidermemilerdir; bilakis eitli rktan ve farkl dinden olanlar birbirlerine kar dman klp onlarn atmasndan yararlanmlar ve "bl ve hkmet" forml gereince egemenliklerini srdrmlerdir. Padiahlar, geni imparatorluk snrlar ierisinde saltanatlarn ancak bu ekilde pekitirmilerdir. Bu amaladr ki, Mslman eleri Hristiyan eler aleyhinde kkrtmlar, Snni Msliiman ii Mslmana kar dvtrmler, Krd Ermeniye, Protestan Katolie vs. kar dmanca davrana zorlamlar ve tm halklar arasnda dmanlk duygularn canl tutmaya uramlardr. 3 3 3 Fakat her eye ramen yazarlar, Arap dnyasndaki geriliklerin nedenlerini Araplarn sadece yabanc egemenlii (Trk boyunduruu) altndaki yaamlarnda deil, dorudan doruya Arap tarihinde aramak gerektiini de belirtirler. Bu nedenlerden biri de Arap topluluunun kadn a gerekli deeri vermemi ve onu ilkellik iinde ve
332 Nabil Amn Faris and M o h a m m e d Tewfik Husayn, T'ne Crescent l Crisis; Interprelive Studv ofthe Modern Arab Wold. Uiversity of Kansas Press. 1955. s.46-47. 3 3 3 bid. s. 106.

257

aa durumda tutmu olmasdr. Kadn bu denli kk ve fakir gren bir toplumun geriliklerden kmasna olanak olmamtr ve olamayacaktr grn savunmulardr. 3 3 4

B) Arabn Geri Kalmlnn S o r u m l u l u u n u slamda Arayanlar Arap geriliklerinin nedenlerini Trkn srtna yklemek genel olarak Arap yazarlarn oybirliiyle giritikleri bir itir. Fakat pek nadiren de olsa bunun aksini yapanlar olmutur. Bunlar arasnda daha ok Hristiyan Arap yazarlar yer alr. Fakat Mslman Arap yazarlardan da rnek vermek mmkndr. el-Ezher hocalarndan Ali Abd al-Rzk'in Kahire'de 1925 ylnda yaymlad al-slm vct'usul al-Hukm adl kitap, 3 3 5 Msr Ulema Kurulu'nca toplattrlm ve yazar, sorumluluu ariata ykledi diye dinsizlikle sulanarak el-Ezher'den atlmtr. Ayn dorultuda olmak zere Halid M. Halid ile AbdAllah al-Kasm'yi belirtmek mmkndr. Hasan brahim Hasan'n 1967 ylnda Badat'ta ngilizce olarak yaymlad Islam,' A Religions, Political, Social and Economie Study adl kitapda Arap geriliklerinin nedenlerini, slama bal olmak ya da olmamaktan ziyade Bat smrclnde ve Batl misyonerlerin faaliyetlerinde aramak gerektii aklanr. 3 3 6 Fakat bu konuda asl anlmas gereken yazar, Costi Zurayk adndaki Hristiyan Arap yazardr. 1948 ylnda The Meaning ofDisaster adl kitabnda Zurayk yle der: " . . . o u m u z hl sanrz ki, Abbasi halifeliini ve genel olarak Arap gcn yok eden ey, Mool ve Trk saldrlardr. Fakat gerek olan udur ki, Araplar, Moollar (ve Trkler) nndeki yenilgilerinden nce kendi ilerinde yenilgiye uramlardr. Eer Mool (Trk) saldrlar Araplarn en ok gelimi ve uy334 IbUl, s. 127.
335 Franszca evirisi iin bkz. "Revue des Eludes Islamiques", eviri L. Bcrcher, Paris. 1933. C a h i e r III, s.353-390. 336 s.532 vd.

258

arlk kurmu okluklar bir dnemde olmu olsayd baarya erimi olamazd. Aksine hu saldrlar Araplar (belki ile) canlanmaya ve daha da ileri hamleler yapmaya zorlard." 1 , 7 Dier tannm bir Arap yazar. Halid Muhammed Halid. Arapadan ngilizceye evirerek 1953 ylnda Fro Here U'e iar ad allnda yaymlad kitabmla (Washington DO Arabn geriliklerinin tii sorumluluunu insan beynini ilemez duruma getiren dn adamlarnda bulur. 3 ' 5 Fakat konumuzla ilgili olarak asl zerinde durulmas gereken yazar. brahim Clas adndaki Suriyeli bir subaydr. Bayazarln yapt Halkn Onlusu adl derginin 25 Nisan 1967 tarihli nshasnda brahim Glas, I 400 yllk slam tarihi ierisinde ilk defa olmak zere Arap halklarn dinsel inanlar terk ile slama ve Tanr anlayna lavr demeye ve bu suretle geriliklerden ve felaketlerden kurtulma yolunu aramaya armtr. Arabi, ilkel geleneklerin klesi olarak tanmlayan bu yazsnda yle der: "Arap ulusunun kendi kendisine sorduu birok soru var ki. bunlardan birisi uygarlk kervanna katlabilmek iin gerekli nelod bulmakla ilgilidir. Bugne kadar Arap ulusu T a n r y a ynelmi, eski deerlerini slamda ya da Hristiyanlkta aram, feodalizme, kapitalizme ve yaad dnemlerin dier sistemlerine dayanmtr. Fakat bu abalarn hepsi boa kmtr, nk btn bu deerler Arabi 'Tan'da baka kurtarc ve g yoktur' dualarn tekrarlayarak talihine boyun een. sefil, mtevekkil, kaderci bir insan yapmtr." Bu tanm yaptktan sonra yazar Arap bakmndan yeni bir insan portresi izer. Bu yeni insan, kendi kaderini kendi gcnde ve almalarnda ve insanlkla olan balarnda arayan, kendine gven duyan, baka hibir yerden (ve gten) medet ummayan, cennet ya da cehennem masallarna inanmayan bir tiptir. le b lip bir insan yegne makbul varlk sayan yazar yazsn yle bitirir:

337 Cosli Zravk. I'le Meing uf lr Distser. ntili/cc eviri K.li. NVidcr. Hevrl. I l )5(. s.-IS. 33S I lalil Mlanncd Halid. Tm lere II'e Snl. NVnsliulo I).(.'.. 1953. s.3-1-37.

259

"Bizim artk gece gndz dualar eden, diz ken ve ban haysiyetsizce eerek (yere kapanan ve) Tanr'ya yalvaran ya da kendini andran insana ihtiyacmz yoktur... Bizim ihtiyacn duyduumuz yeni insan, 'layr' demesini bilen insandr... (nk) Hayr, Albert Camus'n dedii gibi 'evet'e gtren yolun ta kendisidir..." 3 - 1 9 Bu yaz, tahmin edilecei gibi yobaz evreleri ayaklandrmaya ve yazarn hapse atlmasna ve derginin toplatlmasna yetmitir. Buna benzer bir olay 1970 ylnda Sadk Cell al-Azm adndaki Lbnanl bir yazarn da bana gelmitir. Trkesi Dinsel Dnce'yi Eletiri balkl kitabnda Kur'an'm mspet bilimle badaamayacan sylemek suretiyle Arabn l 400 yllk geriliklerinin ve ilkelliklerinin nedenini ortaya koymutur... Yazar, "Din duygularn yerici, slam kltc ve yerici" dnceler sarf etti diye sulandrlmsa da, yetkili mahkeme, kitabn bilimsel niteliini gz nnde tutarak yazar susuz bulmutur. Tm bu yukardaki rnekler ve muhtemelen bunlara eklenebilecek bakalar gstermeye yeterlidir ki, 20. yzyl Arap yazarlar arasnda dahi Arap geriliklerinin gerek nedenlerini Trkten ok Arabn kendisinde ve daha dorusu slamda arama eiliminde olanlar vardr ve bunlar, iist kapal deyimlerle ve anlatlarla da olsa Arap iin kurtulu yolunun eriattan uzaklama ve Bat'ya ynelme dncesini savunmaktadrlar.

C) Arap Geriliklerini Trke Ykleyen Grler Karsnda Trk A y d n n n S u s m u l u u Arabn geri kalmlnn sorumluluunu Trke ykleyen sulamalar karsnda Trk aydn, alacak bir aldrmazlk ve susmuluk siyaseti izlemitir. Bunun nedeni, sz konusu sulamalardan habersiz bulunmas ya da pek muhtemelen din sorunlarnn tartmasna
339 Bu alnt iin b k z . Lc. Monde, 9 Mays 1967.

260

girimekten kanm olmasdr. Zira "Araplar geri braktran Trklerdir" eklindeki bir iddiay rtebilmek iin gerilik nedenlerinin, daha yukarda belirttiimiz gibi, slamn kendisinde bulunduunu ortaya koymak gerekir. Bunu yapabilmek demek, slamn iyzn bilmek ve bunu ortaya sermek demektir ki, bir cesaret meselesidir. Bu bilgi ve cesarete sahip olanlarmz pek kmamtr. Ne hazindir ki, Trk, bu adan deilse bile baka ekillerde savunanlar, Trkten baka eler olmutur. Zeine Z. Zeine adnda bir yazar bu konuda yle der: "Tarihsel bir kant gsterilemez ki, 20. yzylda hl egemen olan ve Arabn 4Q0 yllk geriliklerinin ve kltr yoksunluunun sorumluluunu Trkte bulan gr destekleyebilecek nitelikte olsun." 3 4 0 Ayn ekilde H.A.R Gibb ve H. Bowen'in 1950 ylnda ibirlikte yaymladklar Islamic Society and the West adl yaptta, Arabn Trk egemenlii altnda hibir ey kaybetmeyip, bilakis ok ey kazand belirtilir ve Suriye rnei verilir: "Suriye, Osmanl mparatorluu'na katlmakla dier Asya blgelerinin hepsinden fazla maddi kazanlara sahip olmutur, nk bu katlmann sonucu olarak ortaya kan ekonomik ilikiler sayesinde sosyal ve ekonomik hayat fevkalade gelimitir." 341 Yine yabanc eletirmenlerin grne gre Araplar, Abdlhamid dnemine dek Trk ynetiminin kendi ilerine fazla mdahalesinden deil, yeterince mdahale etmemesinden dolay zarar grmlerdir ve; "...drst olmak iin unu sylemek gerekir ki, ttihat ve Terakki Frkasnn iktidara geldii tarihe dek Trkler hibir zaman Araplar kendilerine masetmek istememilerdir." 3 4 2
340 Zeine Z. Zeine, Ant? Turkish Relations and the Emergence of Arab Nationalism. Beyrut, i 958, s. 16. 341 H.A.R. Gibb ve H. Bowen, Islamic Society and the West, L o n d o n , 1950, c . l . s.160. 342 Zeine Z. Zeine, age, s.16.

261

VII)

GER

KALMILIININ SORUMLULUUNU TRL REFORMU

TRKTE BULAN ARAP, HER SLAMA A YKIR1 S A YM ITIR

Arap lkelerindeki Trk ynetiminin, tpk Trk egemenlii altnda bulunan dier yerlerde olduu gibi, ktli olduunu inkr mmkn deildir. Fakat bunun izahn yapmak kolaydr. nk daha nce de belirttiimiz gibi, bir kere eriat sistemine ballk bu ktln temel kayna olmutur. Zira eriat ile yorulmu hibir devlet, kendi ynetimi altndaki halklara kar iyi ve uygar bir davranta bulunmamtr. Fakat Trk ynetimin Arap lkelerinde daha da kt olmasnn bir nedeni vardr ki, o da, bir yandan Trk ynetiminin uygulanmasnda Arap unsurlarn rol oynamas ve dier yandan Arap eyhlerinin ya da liderlerin, her trl reform abasna kar km olmalardr. Bu ynetimde Arap memurlarn yer aln bulunmalardr.

A) Trk Ynetiminin Ktlnde Arap Memurlarn Rol Hatrlatmak yerinde olacaktr ki, Arap lkelerindeki Trk ynetimi, genellikle alt kademedeki memurlarn byk ounluunu oluturan Araplar tarafndan uygulanmakta idi. rnein ou yerlerde halkn vergi yiikm altnda inlemesi, vergi ilerinin Arap memurlar marifetiyle yiirtlmesindendi. Arap lkelerindeki Trk ynetiminin ktlnden sz eden nice yabanc yazarlar, buralar bizzat ziyaret edip de gerein ne olduunu grdkten sonra fikir deitirmilerdir. rnein Audrey Hebert adnda bir yabanc izlemci, Arap lkelerindeki Trk ynetiminin Arap memurlar yznden ktii olduunu yle anlatr: "Trk ynetiminin Yemen'deki mezaliminden ok sz edilmektedir. Oysa unu unutmamak gerekir ki, b ynetimde i gren memurlarn byk ounluu Araplardr ve Arap ahaliye vergi salan ve bu vergileri tahsil edenlerde bu Arap memurlardr." 1 4 ,
343 A u d r e y Hcbcrl. Ucu kendini; Rccord of lusc u Trtvel, Londo. 1924. s.72. 74.

262

B) Trkn Girimek stedii Her R e f o r m a Kar Arap Direnmesi Trkn girimek istedii her trl reforma kar bir yandan Arap liderler ve dier yandan Arap ahali daima direnme gstermitir. Kral Hseyin'in, vaktiyle ttihad ve Terakki Frkas'nca giriilen reform davranlarn slama ve Arap karlarna aykr davran olarak nitelendirmesi bunun tipik bir rneidir. Kadnn durumunu dzeltmek ve kadn-erkek eitliini kurmak ya da ramazan aynda orduda askerin oru tutmasn yasaklamak ya da anayasayla padiahn yetkilerini dzenlemeye kalkmak, bu ve buna benzer her trl yenilik onun anlatna gre dinsizlikti. slama aykr giriimlerdi.- 144 Yine Kral Hseyin ve Kral Abdullah'a gre bu reformlara boyun een Osmanl padiahlarna Araplarn itaat etmeleri caiz deildi; nk, bunu yapmakla halife olarak slama aykr davranm oluyorlard. 34 -" 1 Osmanl Devletinde Tanzimat Reformlarna Yneli Arabn Trk Nefretlerini Krklemitir Trkn az da olsa her trl reform abas, her trl uygarla yneli istei Araplar Tke dman klmaya ve var olan dmanl biraz daha kztrmaya yeterli olmutur. Tanzimat gelimesi ve Tanzimat fermanlar buna verilecek rneklerden biridir. 1839 Glhane Hatt- Hmayun'uyla balayan Tanzimat davranlarn Araplar dinsizlie yneli eklinde grmler ve Trkleri slama ihanet etmekle sulamlardr. Gerek Arap kaynaklardan ve gerek Trk tarihilerinin (rnein, Cevdet Paa, Tezckir II, s. 109-111) yazdklarndan anlamak mmkndr ki, Tanzimat hareketlerine yer vermekle Osmanl devleti Arap ahali nazarnda slamdan ayrlan bir devlet niteliine girmitir. Tm Arap halklar (hatta Arap olmayan Mslmanlar dahi) Tanzimat fermanlarnda yer alan esaslar ve zellikle Hristiyan ahaliye eit ve kanun dairesinde muamele edilecei konusundaki hkmleri, tpk Trk Mslman halklar gibi yadrgamlardr. Fakat yadrgamakla kal344 Bkz. Reme h Mmle Musulman. 345 h'd. 1922. c . 5 0 . s.94. 1921. c.46. s.20.

1)

263

mamlar, bunu Osmanl egemenliinden kurtulmak iin ara eklinde smr haline getirmilerdir. Tanzimat fermanlarnda Hristiyanlarla ilgili olarak yer alan esaslar Arap milliyetileri, kfirlere imtiyaz eklinde yorumlamlar ve Hristiyan ahaliye bu ekilde hak tanyan Osmanl devletini ve halifeyi eriata, yani kutsal yasalara aykr, i grmekle sulamlardr. Buna dayanarak Arap lkelerinin Osmanl padiahna sadakat greviyle ykml olmaktan ktklarn ilan etmilerdir. Osmanl padiahna ve devletine balln, padiahn ve devlet yneticilerinin eriat uyguladklar srece olabilecei fikrini gelitirmiler ve bylece Arap halklarn ve Arap lkelerindeki yksek dereceli memurlar bile padiaha kar ayaklanma yolunda kkrtmlardr. Tanzimat Reformlar Nedeniyle 1856'da Nablus'ta ve lS60'ta am'da Arap Ayaklanmas Biraz nce belirtmi olduumuz nedenledir ki, 1856 ylnn Nisan aynda Nablus'ta Arap ahali ayaklanm ve Osmanl bayran sokaklarda yakmtr. 3 4 6 Sylemeye gerek yoktur ki, bu ayaklanmalar Arap milliyetisinin Arap halklarndaki din banazln kendi amalarna ara yapmalar sonucu olmutur. Osmanl devletini ve padiahn Hristiyanlara eit haklar tanmakla ve bylece Kr'an hkmlerinden, peygamber szlerinden ayrlmakla sulayp Arap halklarn ayaklanmaya kkrtmalar Arap milliyetilii siyasetini gerekletirmede en etkili bir taktik saylr. 19. yzyl iinde Trk ynetimine kar ilk Arap ayaklanmas bu taktiin bir sonucu olarak ortaya kmtr. Bunu daha sonra 1860 ylnda am'daki ayaklanma izlemitir. Bu ayaklanma srasnda am'daki Hristiyan ahaliyi kltan geirmiler ve tam bir "katliama" girimilerdir. Trk yneticilerinin bu katliam nleyemedii ileri srlr; dorudur, fakat bunun nedeni, o tarihlerde am'daki Trk kuvvetlerinin zayf durumda bulunmasdr. Ne var ki, bu ayaklarfma olayndan hemen sonra Suriye'de olaanst durum ilan edilmi ve Fuat Paa kumandasnda am'a gnderilen askeri birlikler asayii derhal salamlar ve ayaklanmada nayak olanlar ve dier sulular teker teker ele geirerek cezalandrmlardr. Trk ynetimi, bir yandan silah
346 M o s h e M a ' o z . Otlumun Reforn in Syria ant Paletline, 1840-1861; The Impact of le Tanzimat on Politics and Society, Oxford Clarendon Press, 1968, s.244.

2)

264

tama yasaklarn uygularken, dier yandan Mslman ahaliye, daha dorusu Hristiyan olmayanlara, zel bir vergi ykm yklemitir; bylece toplanan vergiler Arap ayaklanmas srasnda zarar gren Hristiyan ahalinin zararlarnn tazminine harcanmtr. 4 7 Trkn uygarla ve Batya yneli gayretlerini Arap milliyetisi bu tarihten sonra da, hem de ok daha etkili bir ekilde, slama, Kur'an ve Peygamber emirlerine aykrlkla sulama, bu yolda Araptaki din banazln Trk aleyhtarl ekline sokma taktiini srdrecektir. 1856da ve 1860'ta Tanzimat fermanlar vesilesiyle Trke dinsizlik damgas vurarak Arap halklarn Osmanl devletine kar ayaklanmaya kkrtan Arap milliyetisinin bavurduu yntemleri hemen hemen ayn ekiller altnda 1909 ylnda Hicazdaki Arap eyhleri ve daha sonra 1916da Mekke erifi Hseyin ve olu Abdullah ve daha niceleri uygulamaktan geri kalmayacaklardr. Verilecek rnekler kukusuz ki pek oktur. Fakat sadece bir iki rnekle yetinelim. Bunlardan biri, 1909 ylnda Hicaz'da klelii kaldrmak isteyen Fuat Paa'nn bana gelenlerle, 1916 ylnda Suriye Valisi Cemal Paa'nn kadn zgrlne deer verir davran nedeniyle Mekke erifi Hseyin (rdn Kral) tarafndan dinsiz ilan edilmesi ve onun kiiliinde Osmanl devletinin Araplar zerinde egemenlik hakkna sahip devlet saylmaktan km saylmasyla ilgili olaydr. 3) Hicaz Valisi Fuat Paa'nn 1909 Ylnda Hicaz'da Klelii Kaldrmak stemesi zerine Arap Ahalinin Ayaklanmas 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl devleti d basklarla da olsa klelii kaldrmaya alr. O zamana dek kaldramaynn nedeni, eriat ilkelerine ve Kur'a'n hkmlerine bal kalma zo unluunda olmasdr. nk, eriat devleti olarak eriat hkmlerine yatkn siyaset gtt srece Mslman halkn ve zellikle Arap halklarnn itaatini salayabilir, aksi takdirde bu halklarn ayaklanmas tehlikesiyle kar karya kalabilirdi. Nitekim 19. ve 20. yzyl Arap milliyetilii bu hususu tam bir smr konusu yapm
347 hil, s.240: b k o n u d a ayrca Cevdet Paa Tarihi'nden bilgi edinilebilir. Bkz. C e v det Paa. Ti'zakir. e.2. s. 10-11.

265

ve Osmanl devletini, genellikle Trkleri (Trk yneticileri) slama bal olmamakla, eriat tam uygulamamakla, eriattan ayrlmakla sulam ve bu suretle Arap halklarn Osmanl devletine kar ayaklanmas zeminini hazrlamlardr. Kleliin kaldrlmas konusunda da durum bu olmutur. Klelik. slamn doal bir kurulu olarak ngrd, kutsal bir kurulu olarak ycelttii dzendir; bu nedenle bunun kaldrlmas, devletin bavuramayaca bir i olmutur D zorlamalarla ancak bu yola gidilebilmi, fakat yine de eriat halklarnn direnmesiyle karlalmtr. Nitekim, 1909 tarihinde Hicaz'da vali bulunan Fuat Paa, hkmete kleliin kaldrlmas konusunda alnan emirleri Hicaz'da uygulamaya kalkt zaman Arap airetleri, eyhleri ve halklar bu uygulamaya kar ayaklanmlar ve Fuat Paa'y dinsizlikle sulamlardr. Arap eyhlerinin Fuat Paa'ya iletilen bildirilerinde, eer kleliin kaldrlmas yoluna gidilecek olursa Arap halklarnn Mekke-Cidde yolunu kapatacaklar ilan edilmitir. Bu tr direnme ve tehditlerle Fuat Paa'v karar uygulamaktan alkoymaya almlardr. 3 4 8 4) Trk Ynetiminin Arap Halklarna Yardmc Olmasna Bizzat A raplar Engel Olmutur 1912'lercie Ceml Paa Arap eyhlerini valilik konana davet eder ve onlara Arap halklarnn kalknmas ve Arap topraklarnn zenginlemesi konusunda girimek istedii iler ve yenilikler hakknda bilgi verir. Ceml Paa'nn kafasnda orak arazilerin sulandrlmas ve bylece verimli hale getirilmesi fikri yatmaktadr. Sir William Wilcox'a hazrlatt projeyi uygulamak dncesindedir. Ve bu ileri yapmak iin halktan vergi almay da dnmez. Bilindii gibi Arap halklar, Osmanl devletinin tebas olmakla beraber, esasen ne vergi ve ne de baka herhangi bir mkellefiyet altna sokulmamtr. Bu ie giriebilmek iin Arap eyhlerinden kendisine yardmc olmalarn ister ve isterken de onlara "Hi korkunuz ve endieniz olmasn; size bal Arap halklarna herhangi bir mkellefiyet ykleyecek deilim. Onlar
348 Bu k o n u d a bkz. C. Ernest D a w n . From Ottnanisn ta Arabis-Essay u lt: Origins of Arab Nationalism. University of Illinois Press. 197?. s.9.

266

vergi ykm altna da sokacak deilim. Benim tek dncem Arap halklarn refah ve mutlulua eritirmektir. Sizlerden renmek istediim ey ldeki Arap airetlerinin saysdr" der. Ceml P a a n n bu szlerini dinleyen Arap eyhleri, hibir ey sylemeden ve balarn ne eerek teker teker salonu terk edip giderler. Bu sinsi tutumlarnn altnda ne melanet yattn daha sonraki olaylar ortaya koyacaktr. Nitekim Ceml Paa'nn, gerekli bilgileri toplamak zere am'a gnderdii haberciler yola kp lii gemeye baladklar srada ldeki Araplar tarafndan ldrlm ve vcutlar parampara edilmitir. Arap eyhlerinin Ceml P a a y a verdikleri cevap budur. zah g bu Arap davran karsnda Ceml Paa, girimek istedii projeden vazgeer. ' Bu yukardaki olay gsteriyor ki, Araplar, kendilerini uygarlk yoluna sokabilecek davranlar, eriata kr krne saplanmlk nedeniyle bizzat kendileri baltalamlar, fakat buna ramen Trk, kendilerine "uygarlk getirmedi" sulamasyla damgalamalardr. 1916 ylnda Mekke erifi (Kral) Hseyin'in Trkleri dinsizlikle sulayan ve bu nedenle A r a p halklarn Osmanl devletine kar ayaklanmaya kkrtan bildirisi dier bir gzel rnek olarak verilebilir. Bu bildiride Hseyin, Suriye Valisi Ceml Paa'nn dzenledii bir kongrede kadnlar bulundu ve toplantya katld, sz ald diye Osmanl devleti yneticilerini dinsizlikle sulam ve byle bir davran Kur'anin Ahzb Suresi'nin 59. ayetine aykr bulmu ve bu nedenle Arap halklarnn eriata aykr hareket eden Osmanl devletine kar ayaklanmaya hakk ve grevi bulunduunu aklamtr. 3 5 0

349 Yukardaki olaylar iin bkz. M a u r i c e Pernot, La Question Turque. Paris, 1923. s.249 vd.: ayrca bkz. A n d r e w M a n g o . "Turkey and the Arabs", in Arab Nationalism and a Wider World: Middle East Area Studs. American A c a d e m i c Association. New York, 1971. s.35-52. 3 5 0 rdii Kral Hseyin'in ( M e k k e eyli Hseyin) bu bildirisinin Franszca evirisi iin bkz. Testes Historiques sur le Reveil Arabe au Hedjaz. Proclamalione No. II. et III. Revue du M o n d e M u s u l m a n . Paris, 1921. c.47. s. 11.

267

5) Mekke erifi Hseyin'in 1916 Tarihlerinde Tiirk Dmanl Siyaseti: Trkn Uygar Davranlarn slama Aykr Gibi Gsterip Arap Ayaklanmalarn Salama Taktii Daha nceki sayfalarda da belirtiimiz gibi, Araptaki Trk nefretlerini canlandrmak ve Trk dmanlklarn krklemek amacyla Arap milliyetisinin bavurmad are, dnmedii kurnazlk ve tenezzl etmedii yntem kalmamtr. Bu yntemlerden biri de, Trk slama ehil grmemektir; slama sonradan girmi olmas nedeniyle Trk, ona gre, slama tm kalbiyle ve akyla bal saylamaz, slama yar yabanc niteliktedir. Bu iddiay Arap biraz daha ileri gtrerek Trk dinsizlikle sulama yollarn dahi aramtr. Arabm deerlendirmesine gre Trk, slamn ekil ve temel esaslarn Araplar kadar benimseyemez, nk benimseyecek kltr ve ehliyete sahip deildir. Bundan dolaydr ki, Trkn uygar nitelikteki geleneklerini (rnein kadna deer vermesini) slama yabanclktan doma eyler olarak bilmi ve yermitir. rnein, rdn Kral Hseyin'in, 1916 ylnda yaymlad bir Bildiri vardr ki, Arap milliyetiliini Trke kar ahlanmaya davet eder niteliktedir ve gereke olarak dayana da Trk yneticilerinin kadna uygarca davranm olmalar olaydr. Trk kadnnn serbest ve erkee eit yaam ierisinde gelimesini ve toplumun deerli bir paras gibi erkeinden iyi davran beklemeye alk olmasn Arap hibir zaman hazmedememi ve bu gibi konularda Ttirke saldrmay ve onu zndklkla, slama aykr davranmakla sulamay bir gelenek haline getirmitir. Suriye Valisi Ceml Paa'nn, vaktiyle bir kongre dolaysyla kadn ve erkekleri ayn salonda bir arada toplamas, bu toplantda kadnlarn sz almalar Araplar ayaklandrmaya yeterli bir olay olmutur. rdn Kral Hseyin iin bu olay Trklere dinsizlik sulamasn yapmak iin yeterli bir neden grlmtr. Bilindii gibi Trklerin slam ncesi yaamlarnn zellikleri arasnda kadna deer vermek, kadn el stnde tutmak, onu erkekten ayrmamak, karmamak, onu devletin bana hkmran olarak geirmek gibi emsalsiz nitelikler vard. Her ne kadar bu gzel geleneklerini Trkler, slama girdikten sonra eriatn kadn kk

268

dren, deersiz ve erkee oranla eitsiz klan, erkekten karan ve kafese kapayan hkmleri nedeniyle bir hayli kaybetmilerse de bu konularda yine de Araptan ok farkl kalabilmiler ve kadn arafa, kafese tkamak ve ezmek gibi ilkel davranlara pek fazla iltifat etmemilerdir. zellikle ordu mensuplar ve subaylar bu konuda Trke zg ve yarar yaam srdrebilmiler ve kadna, Arabn hibir zaman aklndan geiremeyecei sayg ve sevgiyle muamele etmesini bilmilerdir. Arap lkelerine grevli olarak gnderilen Trk subaylar ve paalar, o lkelerin Arap toplumuna ve Arap aydnlarna, eleriyle birlikte uygar yaantnn rnei grnmlerdir. Arap kadn, kendisini geri ve ezik brakan eriat dzeni iindeki yerini, Trk subaynn elerine ya da akrabalarna bakarak ve onlarn serbest, uygar yaamlarn izleyerek, yadrgamaktan geri kalmamtr. Trk subay elerinin ve genellikle Trk hanmlarnn Arap toplumuna ne kerte uygarlk rnei olduunu, hatta kadn haysiyeti ve haklan savunmasna girien Arap kadnlarna nasl ilham kayna oluturduunu dorudan doruya Arap yazarlardan ve Arap kaynaklarndan renmek mmkndr. Ne var ki, Trk subaynn kadna bylesine uygar bir davran iinde yaamak istemesini yadrgayan ve bunu kem gzlerle izleyen Arap, Trk dinsizlikle, eriata aykr davranmakla sulamtr. 3 5 1 Bunu yapanlarn banda da Mekke erifi Hseyin vardr. Arap milliyetiliinin gelimesinde ve baarlarnda, Araplarn Trke kar ayaklanmasnda nemli bir rol oynam olan Hseyin, 9 Eyll 1916 tarihinde yaymlad bir bildiride 3 5 2 Arap ayaklanmasnn nedenlerinden biri olarak Suriye Valisi Ceml Paa'nn kadnlar iin kongre tertip ettirdiini ve bu kongrede hanmlarn erkeklerle birlikte avn salonda oturduklarn ve asl kts, baz kadnlarn ve kzlarn, erkekler nnde iirler okuyup demeler verdiklerini, toplantda eref mevkilerine oturtulduklarn, oysa ki bu tr bir davrann slam dinine tamamen aykr dtn ve Kur'an'n zellikle 33 Alzb Suresinin
351 T r k s u b a y elerinin p e e ve araf giyeyip uygar ekilde dolamalarnn Arap evrelerde ne kerte tepki yaratt k o n u s u n d a A r a p kaynaklardan bilgi e d i n m e k m m k n d r . B k z . H.I. Katibah, The New Spiril in Arab Lands, N e w York. 1940. s.209. 3 5 2 Hseyin'in Suriye, Lbnan, lak ve dier Arap lkelerini T r k e kar a y a k l a n m a y a kkrtmas k o n u s u n d a bkz. Keml Huseyu Salibi. The Madem History uf Lebanon, N e w York. 1966, s. 159.

269

59. ayetinde kadnlarn rtnmesi ve erkekten uzak tutulmasyla ilgili hkm bulunduunu -0 "'' belirtmi ve bunun aksinin dinsizlik olduunu sylemitir. Yukarda ad geen bildiride Hseyin, Trk yneticilerinin (zellikle Ceml Paa'nn) slam yasalarn ve Arcp geleneklerini ihlal ettiklerini, kutsal saylmas gereken Tanr emirlerine aykr davrandklarn bylece ele alarak slamn esaslarna ve Tanr emirlerine uygi davranmayan Trk yneticilerine ve devletine, ne Araplarn ve ne de Trklerin ilaat gsterine zoruluunda olmadklarn ve bilakis isyan etmek grevinde bulunduklarn belirtmitir.- 1-14 Burada u noktay belirtmeden gememek gerekir ki, kadn insandan sayp ona eitlik salayan Ceml Paa'nn bu uygar davrann slama aykr gibi gsterip Arap halklarn "dinsiz Trklere" kar ayaklandran bu Arap eyhi, ngilizlerle dostluk krup Tiike kar savalara kalkmay slama aykr grmeyecektir.

C) Batllamay Selamet Bilen Arap, Trkn Bat'ya Ynelik Davranlarn Engeller Evvelce olduu gibi bugn dahi Arap, Trkn ulusa Batllamasn, yani ada uygarla ve aklcla kavumasn kskanr. Atatrk Devrimleri'den ok nce, daha 19. yzylda Arap milliyetisi Trkn Bat'ya ynelmesini engellemeye almtr. Bilindii zere Abdiilhamid, Tiike kar gvensizlii nedeniyle etrafna genellikle Araplar toplam ve devlet ilerini grrken onlardan ald neri ve telkinlere gre hareket etmeyi gelenek haline getirmiti. Balca danmanlar arasnda bilgisi ve karakteri itibariyle olduka kukulu Araplar vard: eyh Eb'l Huda'lar, Emin
3 5 3 Kurun h k m n bildiride aynen tekrarlamn - : h k m yledir: "Ey P e y g a m b e r , elerine ve kzlarna ve inananlarn kadnlarna s y l e : dar kacaklar z a m a n darya nuhss elbiselerini giysinler: bu onlarn tannp incinmemelerini daha ivi salar!.." 3 5 4 Unliin Kral Hseyin'in bu bildirisi iin hk/. iexux Hisirit/es sur le Reveil Arbe m Hclj:.. I'roclanalione No. II. el III. Keve l Muinle Mslui, l'aris. 1921. c . 4 / . s . I I . Kral Hseyin. O s m a n l ) zndk ve dinsiz nitelii ierisinde gsterirken Kur'un hkmleri dnda hadislere lc dayanr, lt konuda da ayrca bildiriler yaymlamtr. Bunlardan bazlarnn Kasm 1910 kirilimde yaymlad ve "III Numaral Bildiri" adn tayan bildirisinde bulmak m m k n d r . B k / . Ihii. s. 14-23.

270

Efendi'ler, zzet'ler... tzzet ve Ebu'l Huda efendiler, Abdiilhamid'in Bat dmanlna saplanmasnda balca sorumla olanlardand. 3 - 0 Abdlhamid'i Trk yararna olabilecek ileri yapmaktan alkoyanlar ve rnein slama aykrdr diyerek Bat'yla temastan geri brakanlar yine bu Arap danmanlard. Abdlhamid'in gven besler olduu bu Arap yardmclardan baka, yine Arap asll Muhammed Zafr'ler, eyh Esad'lar, yukarda ad geenlerle birlikte Abdlhamide daima unu anlatrlard ki, kendisinden nce saltanat makamna gelmi olanlar Hristiyan Avrupa lkeleriyle dostluk kurmu olmakla hata ve gnah ilemilerdir, yaplacak en doru hareket, Bat'ya ynelmilii terk edip Hristiyanla kar slam birliini kurmak ve saldrya gemektir. 3 " 16 Atatrk'le balayan Batllama hareketlerine ve Trk devrimlerine kar en byk saldrlarn yine Araptan geldiini unutmamak gerekir. Arap dnrler, rnein Suriyeli Raicl Riz, Atatrk'e, getirmi olduu yenilikler ve zellikle laiklik ilkesi vesilesiyle ve kadna verdii deer nedeniyle atmtr. 3 5 7 Hatrlatalm ki, bu gibi saldrlarda Araba Trk eriats da yardmc olmutur. Oysa ki, slam toplumlar arasnda "laiklik" gibi mspet bir tutuma ve laik devlet anlayna sadece Trklerin sahip bulunmalar, 3 3 8 her ne kadar Arap yazarlarn kskanln kabartmsa da Trk iin iftihar vesilesi olmaldr. unu belirtmek gerekir ki, Trkn Bat'ya ynelmesini ve Bat uygarlna temel olan kurulular benimsemesini slama aykrlk gibi gsteren ve bu nedenle Trke her trl iftira ve sulamay caiz gren Arap liderleri ya da milliyetileri, ne gariptir ki, genellikle Bat'da eitim grm ve Bat kltr ile yetimenin nimetlerine erimi kimselerdir. Ne var ki, halk ynlarn cehalet iinde tutmak iin, Bat'ya kt gstermeyi ve Bat'ya dnk Trk dinsiz ilan etmeyi kendilerine iar edinmilerdir. Bunun byle olduunu, tannm bir yabanc yazar, Grunebaum yle belirtir:
355 A. Vaberry, Personel Recollechons of AbduUumicl II. anl His Coul. The XIX. tl Centuy and After, 1909, e.65. s.993. 3 5 6 Bu konuda bkz. Great Britain Handhook. No. 96 a ve b. T h e Rise of slam and tlc aliphate. T h e Pa Islamie M o v e m e n t , s.54-55. 357 La Calilpla dans la Docine de Raid Rida: Ervvin J. Rosenthal, slam in tle M o dern National Stale. Cambridge University Press. 1965, s.73-75. 35S \V.C. Snitl. slam in Modem History. Prineeton. 1957, s.109. 271

"Yakndou'nun Mslman lkeleri arasnda Avrupa uygarlna tam olarak katlmay ama edinen sadece Trkler olmutur... Arap dnyas bunu, Trklerin slamdaki zayf durumlar asndan izaha almtr." 3 5 9 Bat 'ya Ynelirken Bile Atatrk Dmanl Srdrlmtr Trkn Batllama gayretlerinde olduka geni grl davranmasn ve bu sahada Atatrk sayesinde olduka mesafe alabilmesini Trkn eriata fazla bal olmamas nedeniyle izaha alan Arap liderleri, her eye ramen u inanta birlemektedirler ki, Arap kendini ancak Bat kltr aldktan sonra tanmaya balamtr ve ancak Bat'ya ynelmek suretiyle tm gelimelerine (az da olsa) sahip olabilmitir. Bir Arap yazar olan, H. arab, 1957'de unlar yazmaktayd: "... hatta bugn bile u inkr edilemez ki, Arap aydn kendisini ve durumunu, Kahie'de ya da am'da veya Beyrut'ta Arapa konuarak ya da okuyarak deil, daha ok Paris'te, Londra'da ya da New York'ta Franszca veya ngilizce okuyarak anlamaktadr." 3 6 0 Araptaki Atatrk dmanl, Atatrk'n "ulus egemenlii" ve "laik cumhuriyet" amalarna ynelik davranlarn olumaya balamasyla kendisini duyurmutur. Arap, Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu tarihinden bugne dek bu dmanl srdrmekte zel bir itina gstermitir. 1975 ylnn Nisan aynda nl Amerikan dergisi Times'a bir deme veren Suudi Arabistan Babakan Prens Fahd; "Bizim uygulayacamz yntem, Atatrk'n uygulad yntemlerin tamamen tersidir" derken, Arap dnyasnn liderlerine egemen olan Atatrk dmanl eilimlerinin yeni bir aklamasn yapmaktayd. Araplardaki Atatrk dmanlnn nedenlerini anlamak kukusuz ki kolaydr. 1 400 yl boyunca eriat ile uyutulan halklarn zgr dnce ve "zgr akl" yoluna girmeleri halinde eriat karclarnn neler kaybedecei ortadadr. Halk kul ve kle gibi, Tann'dan geldii iddia olu359 G.E. Von G r u n e b a u m , Madeni lalan; The Search far Cultural Identity, B e r k e l e y , 1962, s. 138 3 6 0 Bkz. H i s h a m Sharabi, "The Crisi- of ihe Intellegentsia in the Middle E a s t ' . The Muslim World, 1957. c.47. s.193.

1)

272

nan hkmlerle ynetmeye alm ve yeryzn halka cehennem (ya da yoksulluk ve sabr yeri), fakat kendilerine cennet yapan Mslman yneticilerin en byk huzursuzluu elbette ki tm bu yalanlara, "Hayr!" diyebilecek kafa yapsnn oluabilmesidir. Gkten inmi gsterilen emirleri ve hkmleri kafas aydnlanm ve cehalet uykusundan uyandrlm insanlara kabul ettirmenin olana yoktur. Sosyal dzenin salanmas ve devlet yaamlarnn srdrlmesi bahaneleriyle daarcnda yalandan baka bir eyleri bulunmayanlar iin halk ynlarn cehalet ierisinde oyalamak en salam, en gvenilir yoldur. Mspet eitim grm ve akl rehberlii yoluyla yaamlarn dzenlemesini renmi halklar Tanr korkusu, peygamber umaclyla deil, akla yatkn ve belli bir zmrenin karlarna deil, toplum karlarna uygun yntemlerle ynetmek mmkndr. te, Atatrk'n getirdii ey, akl rehberlii yoludur; o, bu yoldan kiilere ve topluma, mspet eitim yoluyla gelimi akl sayesinde yeryz mutluluklarn salama formln vermitir. Bu forml ise, petrol kaynaklarndan gelen snrsz zenginlikleri bir aile irketi gibi paylap halk ilkellikler, cehaletler, gerilikler ve yoksulluklar ierisinde ynetmeyi srf din smrs sayesinde becerebilen Arap liderlerine elbette ki cazip bir forml grnemezdi. Atatrk'e dmanlk beslemeleri bu bakmdan onlarn kendi ahlak dorultularnda olan bir eydi. Bizim eriatmzn da Atatrk dmanl davranlarnn altnda ayn nedenler yatar. Ve esasen bizim gericilerimiz, Arap evrelerin de etkisi, itii ve maddi yardmlaryla kendi z lkelerinde adeta Arap eyhlerinin birer ajan gibi hareketle Atatrk sevgisini bu lkeden yok etmenin abas ierisindedirler. Trkn B a t y a ynelmesini ve Bat eitimini medrese eitimine tercih etmesini bir nevi dinsizlik sayan Arap, 150 yl vardr ki, Trk eriatsn kkrtr ve Trkiye'de Bat dmanl yaratmann, ada Bat eitimi yerine eriat eitimini gelitirmenin zeminini hazrlar. Abdiilhamid'i Bat eitimine kar dman klanlarn banda, etrafna toplad Arap danmanlar gelirdi. Fakat Arap tm bunlar yaparken, kendisi Bat'ya ynelmenin kurnazln aramaktan geri kalmamtr. M e h m e d Ali Paa'nn (1813-1848) Msr'da, srf Batllama gayretleriyle ordusunu gelitirdiini ve Osmanl dev-

273

letine kar byk bir tehlike olarak glendiini sylemitik. Daha o tarihlerde ngiltere'ye ve Fransa'ya vb. Bat lkelerine yzlerce renci gnderdii bir gerektir. 3 6 1 Arap lkeleri ve zellikle Msr, bu siyaseti her yl biraz daha artan bir abayla bugne dek srdrmtr. Ve bugiin sadece B a t y a renci gndermek eklinde deil, kendi lkelerine Bat okullar atrmak ve bu okullara Arap renciler yerletirmek suretiyle b konuya ne derece nem verdiklerini gsterirler. Gnmz Arap Yazarlarndan Bazlar Bat'ya Ynelmeyi Dorudan Doruya eriat ve Arap Baarszlklar Nedenine Dayatma Eilimindedirler G n m z Arap yazarlar arasnda Bat'ya yneli ve Batllama yoluyla Arabi gelitirmek isteyenlerden bazlar, yukardaki yntemlere bavurma gereini ngrmezler. Hedefe dolayl yollardan deil, dorudan doruya gitmeyi uygun grrler. 20. yzyl koullar ierisinde geriliklerden kurtulmann ok eitli yollar bulunduunu kabul etmekle birlikte, bunu en aklc yoldan yapmak gereine inanmlardr. 3 6 2 nandklar iin de kendi evrelerince zndk gzyle grlrler. rnein, Ahmet Emin, Ali Abdlrazk ve Halid Muhammed Halid gibi yazarlar, bir yandan bilim ve dini (slam) birbirinden ayr olarak ele almak ve aklc yollardan, enerjik bir ekilde bilimin gelimesine varmak ve dier yandan da slam Bat uygarlnn gelime amalar, teknii ve felsefesi asndan zgr yorumlara sokma yntemlerini aratrrlar. 3 6 3 Bunu yaptklar iindir ki, her ikisi de kendi lkelerinde "zndk, kcfir" gzyle grlr. Abdullah al-Kasm gibi dier yazarlara ve dnrlere gre, Bat eitimi sistemine ynelmedike, Arap iin fikir, dnce ve teknik geriliklerden kurtulmann yolu yoktur. 1946 ylnda Kahire'de yaymlad ve Trkeye Zincirler Bunlardr eklinde evrilebilecek olan kitabnda al-Kasm, Bat'yla ilikisi en az olan slam lkelerinin
361 Bat'ya 339 renci gnderdii yazldr. Bkz. Raoul Makarius, La Jeuness Intellecluelle d'Egypte m Ledemaie de la Deuxieme Gere Mtmdiale, Mouton and Co., I960, s.82. 362 Bkz. R. Makarius. <<. s . 8 l . 363 Bkz. R. Pa'tai. The Aral Mind. New York. 1973. s.252 vd.

2)

274

(rnein. Yemen gibi) en geri ve en ilkel nitelikte lkeler olduunu ve buna karlk Bat'ya ynelen. Bat'yla iliki kuran Arap lkelerinin geliir nitelikte olduklarn syler. Yazara gre, tm slam lkelerinin gerilikler ve bilgisizlikler ierisinde yaadklar ac bir gerektir ve bu geriliklerden kurtulmak iin kiiyi yaratc zek gcnden klmaktan baka are yoktur ve bu nedenledir ki, Bat eitimi sistemine bavurmak en nemli kouldur.- 164 Dier baz A r a p yazarlar ise, srail karsnda uranlan ar ve yz kzartc yenilgilerden ders almak gereine inanmlardr. Bu inanladr ki, din ve dnya ilerinin ayrlmas, Bat tekniine sarlnmas, Bat eitim sisteminin kabul gibi areleri ngrrler. 3 6 5

3 6 4 bil. s.252-253. 365 bid. s.258-267. 2 8 2 .

275

KNC KESM ARABIN TRKE KARI GRT EYLEMLER VE SONULARI

Arabn Trke kar dmanlklar yukarda grld ekilde sadece sz ve kalemde kalmamtr. Tarihimizin zellikle yakn dnemlerinde bu dmanlklarn ayaklanma ve saldr, Osmanl devletini "maynlama" biiminde olutuu grlmtr. Trk dnya kamuoyuna sadece babar ya da slam uygarln yok eden, slam kt ekle sokan, fikren yetersiz. gibi nitelikler ve sulamalar altnda tantmakla kalmam, eylemli ekilde Trke kar savam ve Trk "imha" planlan hazrlamtr. Mslman karde kl altnda grnp Trkn dmanlaryla bir olup Trke saldrmtr. Saldrrken de bahane ve mazeret olarak, yukardaki ikyetlerden baka, Trkn kt ynetimini ileri srmtr. Hemen belirtmek gerekir ki, bu sularn ve iddialarn gerek olan ynleri vardr. Trk ynetimi ve egemenlii altnda yaayan Araplarn, zellikle Memlkler ve Osmanllar dneminde istibdat grdkleri, cahil ve sefil brakldklar dorudur. Fakat hemen ekleyelim ki, bunun nedeni Trkten ziyade Trk bu tr ynetime ynelten eriatn kendisidir. Daha dorusu "asayi" bahanesiyle her trl zgrl kstlayan, despotik iktidar n gren ve halkn aklc yoldan uyanmasn, kalknmasn engellemek iin "akl d kurallar" (daha dorusu gkten indiini syleyen emirler) yolu ile yaam dzenleyen eriat sitemidir. 1 400 yl boyunca bu sistemi uygulayan her lke, halk istibdat ve cehalet iinde tutma siyasetinden bakasna ynelememitir. Nitekim Tiirk egemenlii altna girmeden nce de Araplar despotik rejimlerle ynetilmiler ve cehalet denizinde yzdrlmlerdi. Kur'an ve hadis hkmlerine dayanlarak halkn kle kertesinde tutulmasna, kltr ve

276

bilgiden yoksun braklmasna alan nice "bilgin" ve "dnr" kmtr. nl Gazali, fazla eitim verilecek olursa halk uyanr ve din hkmlerine kar iman azalr korkusu ile matematik bilgisinin derinlemesine retilmemesini salk verirdi. Ata Malik Cveyn, eriat hkmlerine dayanarak "...Arslan a kalmadka avlanmaz ve hibir hayvana saldrmaz... Kpeini, yani halk a tut ki seni takip etsin" diyerek yneticileri eriat esaslarna altrrd. Nizam-l Mlk "Reyamz bizim srmiizdr, vergimiz bizim gvenliimiz" der. mm Gazali ise, "Biz obanz, halk bizim srmzdr" diyerek yneticilere slamn temel kurallarn retirdi. 1 Bu listeyi uzatmak kolaydr. Bu byle olunca, eriat en kat nitelikleriyle uygulayan Trkten daha olumlu bir sonu beklemek elbette ki kolay deildi. Bu itibarla Arabn Trke kar saldrlarn bu adan teraziye koymak ve "Acaba asl dman Tiirk deil eriat olmal deil miydi?" diye sormak yerinde olacaktr. lerdeki sayfalar okurken bu soruyu gz nnde tutmann yerinde olaca kansndayz. Fakat unu da eklemek dikhaklk olacaktr ki, bu ynetim, tm ktlne ramen yine de sanld ve iddia edildii kadar Arap ihanetlerini meru klacak kertede olmamtr.

I) 7. YZYILDAN 20. YZYILA KADAR, RABIN TRKE KARI EYLEML SALDIRI

SYASET

Muhammed'in Arap karlar uruna yerletirdii Trk dmanl siyaseti, Arabn Trke kar eylemli saldrlarnn balangc ve illeti olmutur. Gerekten de Trke kar Arap saldrlan daha 7. yzylda, Muhammed'in tevikleriyle ve rnein, "...Trklere kar zaferler kazanmadka hkm gn gelmi olmayacaktr" eklindeki tahrikleriyle balar ve eylemli saldrlar 20. yzyla dek uzar. Dou'dan, Ota Asyalardan ve daha dorusu Ye'cc ve Me'cc'dan (Trkten) gelecek felaketi nlemek ve Trke kar savamak, Arap iin kutsal bir grev, ayn zamanda cennetlere erimenin yolu saylmtr. Bu hrs ve inanladr ki, Arap ordular, nceki blmlerde grdmz gibi, Horasanlara kader
1 Bu konuda bkz. t.'Arsel, Teokratik Derlet.... s.493 vd.

277

uzanabilmi, fetihler yapm, ganimetler almtr. Fakat daha sonraki yzyllarda Trk egemenlii altna girmekle Arap siner; nk glye kar yapabilecei bir ey yoktur. Ancak Trke kar kin ve dmanl iten ie, bu kez daha da krklenmi olarak srer. 1258'de Badat'n Moollar tarafndan alnmas ve halifeliin yok edilmesi olayn ve Memlkler dnemini Osmanl a izler: Yavuz Selim'in 1517'de Msr' fethedip halifelii ele geirmesiyle Arap, Tiirkten gelen felaketlere bir yenisinin eklendiine inanr. Yabanc boyunduruu altnda yaamak hi kukusuz her ulus iin ykc sonular dourur ve hi kukusuz Arap iin de durum bu olmutur. Ancak Trk egemenlii altnda Arap sanld ve iddia olunduu gibi kt bir ynetim grmemi, aksine "Kavm-i Necip" muamelesine muhatap olmu, muhakkak ki, Tiirkten daha imtiyazl kedete tutulmutur. stelik slam dinine sahip kalma olanan bulmutur. Bilindii gibi Hal Seferleri'ni durduran ve slam Hallar elinde yok olmaktan kurtaran Trklerdir. 2 Ne var ki, Hal ordularna kar savaan ve Arabi koruyan Trk, bu hizmetlerinin karln Arap ihanetine uramakla demitir; daha o zamanlar Arap, Hal ordularna yardmc ve destek olmak suretiyle Trk arkadan vurmann yollarn bulmutur.

A) Fatimilerin ve Arap Emirlerinin Ell-i Salib'c Destek Olmak Suretiyle Trke haneti Arap tarihisi bnl Esr 3 cil-Knil fi'l-trih adl yaptnda Hicret'in 491 (Miladi 1098 ve 1099) yl olaylarn ve Hal Savalarn anlatrken Ehl-i Salb ordularnn Suriye'ye giriine, Msr Halifesinin ve daha sonra Arap emaretlerinin Hallara yardmc olmalarna, Hal ordularn Trklere saklatmalarna deinir.
2 Seluk sultanlarna yaranmak iin al-Ravandi'nin, Ruhen tl-udur adl kitapta tslamm Trkler sayesinde yaayacann Tar'dan bildirildiini yaza. Bkz. al-Ravvandi ( M u h a m m a d ibn AI-). Rclat l-udur. Edition Mulammad Iqbal. Lodon, 1921, s. 17-18. 3 D e i n m e l e r i m i z ii Msr I32 basmnn 10. cildine baknz. Kitabn F r a n s z c a evirisi iin bkz. Recueil des Historiens des Croisades. Publi par les soins de l'Acadmie des Inscriptions et Belles-Leilres. Paris Imprimerie National. 1872. c l. s. 187-744 ve Paris. 1876, c.2. s. 1-180.

278

Seluklularn Suriye blgelerini ele geirmelerinden ve Gazze'ye kadar inmelerinden, Adsz'n Kahire'yi kuatmasndan korkan ve telaa den Msr'daki Alevi yneticilerin ve halifenin, Ehl-i Salb'e (Freklere) eliler gndererek onlar Trklere kar saldrttklarn, Suriye'ye girip oralar altrtmaya tevik ettiklerini, bylece onlar Trklerle kendileri arasnda tampon yapmaya altklarn anlatan bnl Esr, Hal ordularnn bu vesile ile Mslman Trklere kar giritikleri vaheti hikye eder. 4 Sadece iilerden gelme bir ihanet deildir bu; Suriye'deki Snni Arap emaretleri de ayn eyi yapmlar ve 1099 ylnda Kuds'e doru ilerleyen Hal ordusuna destek olmular, hatta onlarla birlemiler, Ehl-i Salb ordusunun her trl levazm, nakliye ve yiyecek ihtiyalarn salamlardr. slam yok etmek iin slam lkelerine saldran Hristiyan ordularnn ilerlemesini nlemeye alan Trklere kar Araplarn Hristiyanlarla birlik olmalarna deinen yazarmz smail Hami Dannend, ki aslnda eriat savunucusu olmakla tannmtr, unlar yazar: "...Araplarn Trklere kar besledikleri milli ve rki kin ve garaz nihayet slamiyeti imha iin ortaya atlan Ehl-i Salb'in en byk baarlarn salayarak Antakya Hal Prenslii ve Kuds Krall'nn ve sonu olarak Suriye ile Filistin'deki Latin egemenliinin olumasnda balca neden olmutur. Fatimilerin bu ateli kini iiliin Snnilie kar bir mezhep dmanl deil, Arapln Trkle kar... gtt rki bir garazdr." 5 Bu snmez kinin sadece ii ve Fatimi Araplara zg olmadn ve Fatimi hanedannn iiliine karn Msr halknn ounlukla Snni olduunu, zaten Antakya'nn bir Arap ihaneti yznden elden gittiini, Ehl-i Salb'in eline getiini, getikten sonra Hristiyan ordularn 1099 ylnda Kuds'e doru ilerledii srada Suriye'deki Snni Arap emaretlerinin onlarla birletiini, Ehl-i Salb ordusunun her trl levazm, nakliye ve yiyecek ihtiyalarn saladn bnl Esr'den naklen belirten yazar yle devam eder:
4 Bkz. Trih-iil KSmil'in Msr. 1303 hasm, c.10, s . 9 4 v e Franszca evirisi. c : I . s.192, 197-203: D a i m e n d . age. s. 100. 5 D a i m e n d . tiie. s. 101.

279

"te bundan dolaydr ki, Hallar iin yegne dman topra Trk lkesinden ibaret olduu halde, Snni ve ii Arap lkeleri onlarn (yani Hallarn) kendi vatanlar gibidir." 6 bniil Esr'in bu konularla ilgili olarak yazdklarn gzden geirenlerimiz, I. Dnya Sava sonlarnda ngilizlerle ve Franszlarla birleip Trke saldran Arap davranlarn, rnein Ceml P a a n n yazdklarn anmsayacak olursa, bin yl ara ile Arabn oynad oyunlar, ve ihanet karsnda, "Tarih bir tekrarm" demekten kendini alamayacaklardr.

B) T r k e Kar Hal Ordularnn Giritii Vahet Arabi Sevindirir bniil Esr'in Tarih-iil Kmil adl yaptnda Hal ordularnn Trklere kar giritii vahet davranlarn naklederek bir yazar yle der: "Bu mthi kin ve gayz'n tezahrleri yalnz Arap Ehl-i Salp ibirliine mnhasr kalmam, Hallarn Antakya nlerindeki nl yamyamlklar Araplar sevindirmitir. Alktan muztarip olan Hallarn Trk ehitlerini mezarlarndan karp kebap gibi yedikleri, tarihin daima hayet ve lanetle anaca bir vahet hatrasdr. Bir gn 1 500 ehit cesedi birden karlm ve bunlardan 300'nn mbarek balan kesilerek Msr'daki Halife- slamn Ehl-i Salp ordughnda Trklere kar ittifak akdine gelen elilerine gsterilmitir... (Arap elileri) Msr halifesinin elileri bu manzaray grnce (Trklerin bu ekilde) ldrlm olmalarndan dolay sevindiler... Arap eliliklerinin atlarna bile Trk ehitlerinin balar yklendi. te btn bunlarla sabittir ki, Snni ve ii Araplar arasnda ortak olan ulusal ve tarihi Trk dmanl Ehl-i Salb'in Mslman Trke kar gsterdii dini
6 Daimed, age. s.102. Bu olaylarn tm ve asl iin bkz. bnl'Esir, tge, c.10, s.94 vd.: ayrca Tarih-iil Kmil'in Franszca evirisi, c . l , s.191 vd.

280

kin ve garazdan... hi de aa deildir. Zaten Snni Araplar arasnda Ehl-i Salp ordularna cretle asker yazlanlar bile vardr ve hatta bunlar nemli yeknlar tutmaktadr." 7

C) A r a b m T r k e Kar Saldr ve haneti 19. Yzyldan Sonra Canlanr Arabm Trke kar giritii saldr ve ihanet siyaseti Trk egemenliinin Arap lkerine yaylmasyla, zellikle Yavuz Selim'in 1517 ylnda Msr' igal edip halifelii almasyla etkisiz hale girer; fakat snm deildir. lk frsatta hortlayarak niteliini korur. Nitekim Napolyon'un Msr' igal ederek Arabn Trk dmanl duygularn uyandrmas bu frsat yaratmaya yetecektir. Arap milliyetisi (zellikle din adamlar) iin en byk zevk, Napolyon'un Trke kar baarlarn alklamak ve desteklemek olmutur; o kadar ki, bu baarlar Kur'an hkmleriyle aklamaya uramlar ve Napolyon ordular karsnda Trkn yenilgiye uramasn Tanr'nn dilei olarak gstermilerdir. Bu vesile ile halka hitaben yaymladklar bildirilerde Trk lanetle anmlar ve Fransz baarlarn yceltmilerdir. Yine ayn dnem itibariyle Vahhablerin Trk slamn dman gibi gsterip arkadan hanerleme uralar bu konuda verilebilecek rneklerdendir. ]) 1880'lercle Beyrut ve am Gibi Arap Kentlerinde "Soysuz Trk" Sloganlaryla Trke Kar Kurtulu Sava Verilmek stenir 19. yzyln ikinci yars ortalarnda Arap kentlerindeki Trk dmanl duygular olmadk usullerle kkrtlmaya allr. Arap milliyetisinin bu uralar ahlak kurallarn ineyecek niteliktedir. Beyrut, am, Sidon, Tripoli gibi biiyk Arap kentlerinin sokak duvarlarnda Trke hakaretler yadran ilanlar, afiler yer almt. Bu ilanlarda Arabn "namusuna ve karlarna kar ktlk eden Trke kar" sava gerei ngrlmekte, "soysuz Trkn kleliinden kurtulup" Araplk "haysiyeti" ierisinde yaama zlemi
7 D a n i m e n d . age. s.104-105; bnl Esir. age. c.10. s.94 vd.. bnl Esir evirisi, c . l , s. 192, 194. 197-203.

281

belirtilmekteydi. 8 Buna benzer dier sokak afilerinde Trkn cehaleti, rml, yeteneksizlii, beyinsizlii dile getirilmekte, slamiyeti gerilettii, Araplar gelimeden alkoyduu ve Arap felaketlerinin sorumlusu olduu dile getirilmekteydi. 9 Bu ilanlarda izlenen ama Arap kurtuluunu salamak, Arap milliyetiliini glendirmek ve Trk "istibdadna" son vermekti. Bunlar hazrlayanlarn, sokaklarda datan ve duvarlara yaptranlarn Mslman Araplar olduu, onlara Hristiyan Araplarn yardmc olduklar Osmanl yneticilerinin aratrmasyla anlalmtr. 1 0 Tirke iltifat eder grnen Arap, kendisini serbest hissettii ilk frsatta, ruhunun derinliklerinde yatan Trk dmanln aa vurmaktan ekinmez. 1987'Ierde Abdlhanid'e; "Senin klcn sayesinde adalet var ve her eyde egemen olur. Ve klcn salladn her yerde Tanr dini muzaffer olur" diye dalkavukluk eden, bu szleriyle Yunanlya kar baarlarn ver grnen Arap airi Ahmet evki, daha sonra Arap milliyetiliinin glenmesi ve Trkn zayf dmesi zerine az deitirecek, 1917'lerde Hicaz'dan Trkn suratna tkren bir ses gibi kkreyecektir."
8 Bu ilanlarda yazlanlardan bir iki nck verelim: "Ey Suriye halk, hak denilen ey ve amalar ancak kl ile elde edilir, baar salamak iin ayaklan ve senin n a m u s u n a ve karlarna aldr e t m e y e n yneticine (Trklere) kar uyan ve sava." "Biz (yazarlar ve dnrler) gecelerimizi dnerek ve gnlerimizi dc olaylar ve haberleri tayakkuzla eletirerek geirmekteyiz. Fakat u lml koullarmz ierisinde bizler soysuz Trkn kleleri o l m a y a c a z . . . (Ey ahali) nerede senin Araplk gururun? Nerede senin Suriyeli hamiyet duygularn? Frsat varken kalk uyan ve kendi muhteem gemiine dn. Seni boyunduruk altnda tutanlarn keyfilii karsnda umutsuz olma." Bkz. A.L. Tibawi, Arabic, And Islanic Thees, L o n d o n , 1976, s. 118. 9 Yukadakine benzer dier sokak ilanlarnda yle yazl idi: "liklerine kadar cahil olmasna ve ifsad edilmiliine ve kar tabiatllna, o iki milyonu amayan saylarna ramen Trkler, otuz be milyondan fazla (biz) Tanr hizmetkr (Araplar) boyunduruklar altnda tutabil inilerdir bugne dein... Ey bu baba yurdunun ahalisi Tiirki'm hakszlklarn ve zulmn biliyorsunuz. Onlar sizin kutsal' kanunlarnz (eriat) yok ettiler ve kutsal kitaplarnzla (Kur'a ile) alay ettiler. Halta asil ve gzel dilinizi unutturmak iin tzkler gelirdiler. Size geliine kaplarn kapattlar... Sizi kle yaptlar... Oysa ki siz gemi dnemlerde egemen bir millet idiniz. Sizin aranzdan bilini adamlar ve faziletli insanlar yetimiti. slam diyar sizin sayenizde gelimi, refaha kavumutu ve yine sizin sayenizdedir ki, slam fetihleri salanabilmiti. Sizin dilinizde halifeliin ilkeleri yatmakta iken. Trkler onu da sizden aldlar." Bkz. A.L. Tibawi, age. s. 118. 10 Genellikle bunlar Camiyyat al-Maksd al-Hayiyya adndaki bir kuruluun hazrlad anlalmtr. Bu konuda bkz. A.L. Tibavvi. age. s.121. 11 A.L. Tibavvi. age. s. 147.

282

II)

HIRSTYAN YNETMN OSMANL YNETMNE TERCH EDERCESNE GELEN TRK ALEYHTARLII

Daha nce de grmii olduumuz zere Arap, daha 11. yzylda Trkn kt ynetiminden ve davranlarndan ylm olarak Hristiyan ynetimi altnda yaamann Trk egemenlii altnda yaamaktan ok daha iyi olabilecei duygularn izhar ederdi. bn-al-Banna'nn 11. yzyl anlar vesilesiyle bu noktaya daha nceki sayfalarda deinmitik. uras muhakkak ki, Mslman Arap, o tarihlerden bu yana her zaman iin Hristiyan ynetim zlemini, Trk ynetimine ye tutacasna duymu ve bunu izhar etmitir. Arabi bu durumlara sokan ey zellikle Osmanl ynetim sisteminin kt oluudur. Bu ynetim geen yzyl ierisinde gittike bozulmu, tam anlamyla smr halini aln ve hibir ekilde iyiye ynelmemitir. Padiahn temsilcisi olarak mahalli ynetimi yrtmekle grevli Osmanl paalarnn keyfi, sorumsuz ve despotik davranlar ora halklarn sindirmi, ezmi ve bu yzden Osmanl egemenlii dnda her trl yabanc ynetimini hasretle bekler duruma getirmitir. Geen yzyln ortalarnda Arabistan Yarmadas'nda ve Filistin'de yaam yabanc bir izlemci bu ktii ynetimin gerekten ne olduunu en ak bir ekilde anlatr. 12 Trk ynetim sisteminin bozukluunu ve ktln yakinen grm bir kimse olarak yazar, kadim dnemlerin Roma mparatoiuu'yla bir kyaslama yaparak; "...Romallar, ayak bastklar yeri imar etmilerdir, yollar, kprler, limanlar ina etmilerdir; oysa ki Trk, kendi ynettii yerlerden sadece vergi toplamtr, fakat buna karn, bu yerlerin refahn ve kaynaklarn gelitirici hibir ey yapmam, her eyi ihmal etmi, aldklarna karlk hibir ey vermemitir" 1 3 der. Bu kt ynetim nedeniyle Filistinli Araplarn genellikle Osmanl yneticilerine, paalarna kar ortak bir nefrette birlemi olduklarn belirten yazar, oralarda sehayat etmi bulunan dier yazarlarn ve seyyahlarn Filistinli Araplardan iittiklerini de nakleder.
12 Jacs Finn, Sitirrig Times; Or Records From Jerusalem Consular Chronicles of IH?3 to l$5ti. L o n d o n . 1878. 2 eilt. J a m e s Finn o tarihlerde Filistin'de ngiliz Konsolosuydu. 13 J a m e s Finn. age. c.2. s. 191. O tarihlerde Osmanl idaresinin ktliiiiyle ilgili olarak . dier mahadeleri iin bkz. c . l . s.219. 267-300, 3 9 0 vd.. 4 0 5 vd.

283

Genellikle u anlalmaktadr ki, o tarihlerde tm Araplar, Hristiyan ynetimi altnda yaamay Osmanl ynetimine her zaman iin ye tutmu ve temenni etmilerdir. 1 4 20. yzyln balarnda Trk ynetimi altnda yaayan Araplarn tm olarak bu ynetimden nefret ettiklerini ve yldklarm, Trk ynetimi dnda hangi ynetim olursa olsun onu kabule hazr olduklarn, gerek Arap ve gerek yabanc izlenimcilerden renmek mmkndr. O tarihlerde Arabn dnd udur: ngilizleri kkrtp Osmanl topraklarna onlar saldrtmak ve bylelikle ngiliz ynetimi altna gemek. 1906 ylnda Suriye ve Mezopotamya'da dolaan ve anlarn nakleden Y.W.A. Young adndaki bir yazar yle demektedir: "Genellikle u anlalmaktadr ki, Araplar, Trklerden hak ve adalet davran gremeyeceklerine inanm olarak, eer bir ngiliz gemisine ate aacak olurlarsa ngiltere hkmetinin derhal mdahale edeceini ve belki de Mezopotamya'nn aa blgelerine asker karacan umut etmektedirler. stedikleri de budur. Trk ynetimi dnda her trl ynetime razdrlar." 1 5

III)

OSMANL MPARATORLUUNU NDEN VURANLAR

Osmanl mparatoiuu'nun i birliine iten gelen ilk darbeyi Arap hazrlamtr. Hilafetin Trklere ait olamayaca bahanesiyle Vahhabler, Osmanl devletine kar ilk ayaklanmay oluturanlardr. 1806'da Mekke'yi ve kutsal mahalleleri igalle gelien bu ayaklanma, "Osmanl hilafet ve saltanatna kar modern zamanlarn ilk Arap ayaklanmas" olmutur. 1 6 Bundan sonra Arnavut asll Mehmet Ali Paa'nn Arabn gnlnde yatan Trk nefretlerini smrmesi olay
14 J a m e s Finn, age, c.2, s. 179; ayrca "Chapter XII"e baknz. 15 Bkz. Al. Albert Kudsi-Zadeh, "A Diary On M e s o p o t a m i a in 1906", Die Well des slenin, Leiden, 1971, c.8, say 1-2, s. 125-128, 127. 16 A.H. Sharabi, Gaveraient and Politics of the Middle East in the XXtli Century, Princeton N.J.. 1962, s.22-23. A y r c a bkz. Jean R a y m o n d , Mmoire sur l'Origine des Wahhabis. sur lu Naissance et sur l'Influence Dont Ils Jouissent Comme Une Nation. I860, Cairo, 1925, s.34.

284

gelir. 19. yzyln ilk yars ierisinde Msrlnn Tiirke ve Trkn her ubesine (Memlkler, Osmanllar) kar besledii dmanl kendi siyasetine temel yapan Mehmet Ali, Memlkleri Osmanl'ya ve Osmanl'y M e m l k l e r e kar kkrtmak ve Msr hakkndaki Trk aleyhtarl duygularn bu kkrtmaya malzeme yapmak suretiyle Msr'a kolaylkla hkim olabilmitir. 1 7 Bir yandan Trke dost grnrken, * dier yandan Trkn dmanlaryla ibirlii yapan Arabn Trk hakkndaki kt niyetlerinin ne olduunu anlamak iin her eyden nce Cemal Paa'nn anlarn okumak gerek. Ceml Paa, bu konuda bizi aydnlatabilecek en yetkili kiilerden biridir, nk Arabn iyzn ve Trke kar tutumunu herkesten daha iyi bilecek yaantlar ve grevleri olmutur. Suriye'de 4. Ordu Kumandan bulunduu sralarda Arabn Trke kar ihanetinin ne nitelikte olduunu kendi gzleriyle bizzat grmtr. Mekke erifi Hseyin'in (ki daha sonra Hicaz Kral olmutur) 1915 ve 1916 yllarnda ngilizlerle anlamasn anlatrken yle der: "Temmuz 1915'te erif, Mersin ve Adana'nn kuzeyinden ran snrlarna dek olan havali de dahil olmak zere Arabistan'n bamszlnn salanmas vaadine karlk Britanya hkmetine askeri yardm nerisinde bulundu." 1 8 Kral Hseyin'in gz koyduu yerler arasnda Adana, Mersin, Birecik, Urfa, Mardin gibi yerler de vard. 1 9 Abbus adndaki bu Arap yazara gre Hseyin, ngilizlerden ok daha fazla eyler istemekteydi; fakat bamsz bir Arap devleti kurmak konusunda onlardan ald szle yetinmek zorunda kald. Ve bu sze karlk da Trklere kar "cihat" yoluna gitti. Arabn ihanetini ve arkadan vurmalarn teker teker belirten Ceml P a a yle der: "Eer ngiltere bu neriyi kabul etmi olsayd, erif slam halifesinin saltanatna kar ayaklanma yoluna gidecekti... Her ne
17 Bu k o n u d a bkz. A h m e d , Jamal M u h a m m e d , The Inlellecrual Origins o] Egyptian Nationalism, O x f o r d University Press. 1860, s.6. 18 Djemal Pasha. Memories of a Turkish Statesman, 1913-1919, London. 1922, s.209. T r k e metin iin bkz. C e m a l Paa, Hatrat. 1913-1922, stanbul, 1922. 19 Bu konuda bkz. W.F. Abboushi. The Angy Arabs. Philadelphia, 1974, s. 103.

285

kadar Mekke erifi'nin drstlne hibir zaman inanmam idiysem de, asla tasavvur edemezdim ki halifeliin kaderini saptayabilecek bir savata, tm slam dnyasn boyunduruk altna almaya kararl devletlerle ibirlii yapabilsin ve srf kendi kiisel ihtiraslar uruna tm lkede nifak tohumlar ekebilsin. eref Hseyin beni, hkmeti ve ...halifeyi ikiyzl adi bir insana yakr biimde aldatt. Osmanl mparatorluu'nun dmanlaryla ittifak etmekten kanmad ve Mslmanlar arasnda nifak ve dmanlk tohumlar ekti." 2 0 Fakat tm bunlardan daha vahim olmak zere Arabn I. Dnya Sava'nn sonlarna doru Tiirke kar muhasm bir tutumu vardr ki, dman kuvvetlerin Osmanl mparatorluuna kar hcuma gemeleri yolunu amtr. 2 1 Ksaca belirtmekte yarar vardr ki, 1913 ile 1919 yllar arasnda Trkn en biiyk dmanlar Loyd Georges'lar (ngilizler) ya da Wilson'lar (Amerikallar) ve Clemenceau'lar (Franszlar)... vb. deil, Araplard: bn Suud'lar, Mekke erifi Hseyin'ler ve Emir Faysallar... vb. Daha nceki sayfalarda ve bundan sonrakilerde bu Arap eyhlerinin adlarn, yaptklarn sk sk grdk ve greceiz. 1974-1975 Trkiye'sinde Trk siyaset adamlarndan bazlarnn kendilerine ba tac eder olduklar ve Trk halknn yakn dostu diye gstermeye altklar ve hatta Trkiye'nin haysiyetini incitircesine yaranmaya uratklar Arap eyhleri ite bu szn ettiimiz Suud'larn, Faysal'larn evlatlar ve torunlardr. Hemen hatrlatalm ki; Balkan Sava srasnda, 1913 ylnda Arap milliyetileri Paris'te gizli bir kongre tertipleyerek Osmanl devletine kar takip edilecek siyaseti ve Osmanl boyunduruundan kurtulma arelerini tartmlard. Arap liderleri arasnda iki ahs vard ki, Tiirke vurulacak darbenin stratejisini izerek Osmanl devletine kar ayaklanma hareketlerinde zellikle etkili olmulard: bn Suud ve Mekke erifi Hseyin. Arap Yarmadas'nn dou blgelerinden ran K r f e z i n e dek olan alanda hkim durumda bulunan bn Sud, ki
20 Djenal Pasha. age. s.211-212. 21 Bu konutla hkz. Henry Elisha Allen, Tle Turkish Transformation; /t Study in Social and Religious Development. New York. G r e e n v e o d Press, 1968, s.40-41. Kitabn ilk basm University of Chicago. 1935. A v n c a bkz. Djcmal Pasha, age. s.2l I.

286

Tiirke kar dmanlklaryla n yapan Vahhablerin lideriydi, Trk arkadan vurmann yollarn kefetmekle meguld. Arap Yarmadasnn dou blgesini -Kzl Denize dek olan ksmn- ynetimi altnda bulunduran Mekke erifi Hseyin, ki Muhammed'in mensup olduu Hai airetinden gelmeydi, ngilizlerle anlap Trklere kar sava amann yollarn bulmutu. 1915 ylnda ngiliz temsilcisi McMahon'la teati ettii mektuplarda Hseyin, Trklere kar ngilizlerin yannda savaa girmeyi nermiti; hem de Trk topraklarna gz koymu olarak. 14 Temmuz 1915 tarihli mektubunda, Mersin-Adana, Birecik-UrlMardin dahil ran snrna dek olan yerlerin Arap lkesi olarak bamszlnn teminatn istemi ve buna karlk olarak, Trklere kar ngilizlerle yan yana savaacan beyan etmiti. 2 2 Ayn ekilde Emir Faysal, 1 Ocak 1919 tarihinde Paris Bar Konferans Yksek Konseyi'ne yollad mektupta, Trk lanetlercesine ve yalan yanl ithamlarla Trk dman grnerek, Arap milliyetilii davasn savunmutur.

A) Arap Ayaklanmasn Yabanc Desteiyle Salama Siyaseti ngiliz boyunduruu altnda yaayan Arap lkelerinin Osmanl devletine ballk beslememelerini salamak ya da byle bir ba varsa bunu zayflatmak ve kopartmak amacyla ngilizler 1917 tarihlerinde Kral Hseyin (Mekke erifi) ile antlama yaparlar. Bylece ayn zamanda Trk-Alna ordularnn gneye ve Svey K a n a l n a inmesini nleyebileceklerini hesaplarlar. Bu antlama Araplarn Trklere kar ayaklanmas olanan salayacaktr. 2 3 Kral Hseyin'in ngiliz hkmetiyle olan yazmalarndan anlalmtr ki, bu Trk dman Arap eyhi, sadece kendi adna ya da sadece baz Arap kabilelerini temsilen deil, fakat genel olarak Arap milliyetilii davranlarn temsilen, Suriye ve Irak'taki Arap yurtseverleri
22 Y.C. Hurevvitz. DipUmmcy in the Near anl Midilli' Esr; .-1 Documenttuf Reand 1914-1956, I'rinceto, N.J., 1956. c.2, s. 13-14. 23 H s e y i n . ngilizlerden ald s z zerine Trklere "cihat" amtr. Bkz. W.F. Abboushi. The Angry Arbs. Philadelphia. 1974. s. 103.

287

adna Araplarn Trkiye aleyhine ayaklanmalarn salamak istemi ve bunda baarl olmutur. Bir baka blmde de belirttiimiz gibi, Arap ayaklanmasna nayak olanlar arasnda zellikle Trk askeri okullarnda okuyan ve eitim gren Araplarn byk rol olmutur. Osmanl devleti hizmetindeyken bile Arap subaylarn ve memurlarn hemen tm Trkiye aleyhine gizliden gizliye almaktaydlar. ngilizlerle birlik olup Trke kar cephe alrlarken Arap milliyetilii adna en yararl ve en etkili davranta bulunduklarna inanmaktaydlar. ngilizlerle ve Franszlarla dostluk kurup ittifaklar imzalayan Kral Hseyin, oullan ve Kral Faysal, Arap milliyetiliinin amalarna yabanc desteiyle kavuacaklarn dnmlerdir. I. Dnya Sava'nn ngilizler ve Franszlar lehine bitmesi halinde Arap lkeleri snrlarnn Trkiye aleyhine genileyeceini hesaplamlardr. Bu snrlar al-Fata ve al-Ahd kurulularnca iyice belirtilmiti; Kral Faysal bu plan ngilizlere kabul ettirmek istemiti. Ne var ki, bir yandan Arap-ngiliz grmeleri uzayp giderken, dier yandan da ngiliz-Fransz-Rus diplomatlar Araplar arkadan hanerleyecek grmelere dalmlard. Sykes Picon Treaty ad altnda bu diplomatlar tarafndan imzalanan antlamada Arap lkelerinin, bu lkenin etki alanna gre paralanmas ngrlmekteydi. Bolevikler 1917 ylnda iktidara geldikleri zaman bu antlamann esaslarn aa koymulardr. Sz konusu antlamann varlndan haberdar olur olmaz Trkler bu durumu erif Hseyin'e bildirmilerdir. Fakat, Trkten ok Trk olmayana ve zellikle "ngilizce konuulan lkelere" Hseyin'in gveni ylesine mutlakt ki, bu kendisine bildirilen eylere kulak asmad ve inanmad. Hatta Trklerin bu davrann, kendisinden ngilizlerle kurmak istedii dostluu bozmak iin Trkler tarafndan dnlm bir oyun olarak kabul etti. "Fakat, zaman unu kantlad ki, Trkn szii ve tutumu ngilizinkinden daha salam (daha inanlr) niteliktedir." 24 Gerekten de Sykes-Picot Antlamas'nm mrekkebi daha kurumadan ngilizler Siyonist liderlerle grmelere giritiler ve Musevilerin Filistin'e yerlemesi olanan hazrladlar. Balfour demecini hazrlayacak olan giriimdir bu...

24 Bu hususta bkz. H.. Kalibah, The New Spiril in Arab Lands. New York. 1040. s.62 vd.

288

I) Osmanl Ynetimine Kar Ayaklanan ve Tiirkii Arap Snrlar Dna Atmak steyen Scl Hanedan Arap kaynakl demelerden anlamak mmkndr ki, Osmanl devletine kar ilk ayaklanan ve Trk Arap snrlar dna atmak iin yabanc ile anlaan ilk Arap hanedan Suud ailesidir. Suudi Arabistan'da eitim bakanl yapm olan ve lkesini yabanc bakentlerde yllarca temsil etmi bulunan eyh Hafz Vahba, 1964 ylnda ngilizce olarak yaymlad Arabian Days adl kitapta2-1 bu gerei ortaya koyarken baz artc iddialarda bulunur. Ona gre Osmanl devleti Suudi Arabistan'a kar hibir zaman dosta davranmamtr; dosta davranmak yle dursun, Suud ailesini slam dnyasna dman gibi tantm ve bu aileye iftiralarda bulunmutur; rnein Suud ailesini slama yenilikler getirmek, te yandan Msr ile Trkiye'nin arasn amakla sulamtr. Baka bir deyimle, Osmanl hkmeti, yine yazarn anlatna gre, Suud ailesini gzden drmek ve etkisiz klmak iin elinden geleni yapmtr; Abdlaziz'in Araplar Trklere kar isyana srklemekte rol oynamas bundandr. 2 6 Arap yazarlar gibi bizim kendi yazarlarmz da Arap eyhlerinin Tiirke kar ayaklanmas nedenlerini Arabi zrl klacak ekle sokarlar; rnein, "Arap dnyasn, peygamber torunlar olan eflerin ynetiminde Trklere kar kkrtan" ngilizleri bu konuda knanacak kaynak olarak bulurlar. Oysa ki, Arap eyhlerinin Trklere kar ayaklanmasnda, yabanc ile birlik olup onu arkadan vurmasnda ne Osmanl devletinin kt ynetimi ve yukarda sylendii ekilde davran, ne de ngiliz casusu Lavvrence'in eyh klna girerek rol oynamas neden olmutur. Osmanl devletinin deil Suudi Arabistan'a ve Suud ailesine, fakat en ateli Arap milliyetisi olup da Trkn dmanlaryla ibirlii yapacak kadar ileri giden Arap eyhlerine, Hseyin'in olu Kral Abdullah'a bile yaknlk gsterdii, rnein Abdlhamid'in bunlar zel bir sayg ve sevgi ile barna bast bir gerektir. Arap eyhlerinin Trke kar kkrtlmas iin ngilizlerin, rnein Lavvrence'in fazla aba harcamasna dahi gerek yoktu. Arap eyhleri bu kkrtmay eriatn temellerinden gelen itite bulmulardr.
25 Sheikh H a f z \ V a h b a .Arabian Da\s, Lodon, 1964. s. 197. 26 Ibul. s. 165.

289

1 Ocak 1919 tarihinde Paris Bar Konferans Yksek Konseyi'ne yollad Memorandum'Adi Emir Faysal, Arap birliinin olumas konusunda grlerini bildirmi ve Araplarn Trk boyunduruu altnda yaadklar srece Trkler tarafndan nasl yenildiklerini, fakat buna kar nasl direndiklerini aklam ve yine Araplarn geri ve ilkel kalmalar nedenlerini Trkn sorumluluunda aramak gerektiini belirtmitir. Bu Memorandum da Faysal yle diyordu: "...Biz una inanmaktayz ki, A s y a d a Arap birliini gerekletirme idealimiz her trl gerekenin stnde bir meruiyet tamaktadr. Fakat eer gereke gstermek gerekirse, bu takdirde anl tarihimizi ve alt yzyl boyunca bizi haritadan silmek (kendilerine massetmek) isteyen Trklerin bu tr giriimlerine kar rkmzn srarl direnmelerini rnek verebiliriz.. ." 2 7 Ve yine ayn Memorandum'da. Emir Faysal, Arap halklarnn geri ve cahil kalmalarnn sorumluluunu Trklerde aramak gerektiini belirtmitir. Tekrarlamakta gerek vardr ki, Trk egemenlii altnda Arabn cahil ve sefil kalm olduu dorudur. Ne var ki, bunun asl nedeni Trk ynetiminden ziyade aklclk yerine gkten inme hkmlere yer veren ve bu nedenle halkn uyanmasna, gelimesine olanarak tanmayan eriattr. Trkn suu eriattan ayrlmayp onu harfiyen uygulamaya almasdr. Bu itibarla yukardaki beyann yalana dayal olduunu sylemek yanl olmaz. Emir Faysal'n konumasnda srtan bir yalan daha vardr ki, o da Trk ynetiminin Araplar haritadan silmek, yani kendilerini massetmek, Trkletirmek istedikleri ve buna karlk Araplarn da yzyllar boyunca srarl olarak direndikleri ve bunda baarl olduklar iddiasdr. nk inkr edilemeyecek tarihsel gerein otaya koyduu ey udur ki, Trk hibir zaman Araplar (ve ne de egemenlii altnda tuttuu dier aznlklar) Trkletirmek, massetmek istememitir. Aksine, Arabi kendi yaantlarna ve hatta kendi ynetimine terk etmi, onlar kendi kendileriyle ba baa brakmtr. Trkn egemenlii altnda Arap, her
27 Bu Memorandan'vm asl iin bkz. J.C. Hurewitz, Diplomcy in the Near and Middle East; A Documantan Record 1914-1956. Princeton. N.J., 1956, 2 cilt. Yukardaki husus iin bkz. c.2, s.38-39.

290

ne kadar mkemmel, rahat .ve zlenilecek bir yaama sahip olamam ise de, yine de kendi z rkndan gelme bir ynetimden daha iyisine sahip olabilmitir. Bunun byle olduunu belirten nice tarihsel belgeler vardr. Yahya Armanaji adnda bir yabanc yazar, Trk ynetiminin Araplara kar sanld ve sylendii gibi ok kt olmadn ve hatta Anadolu Trklerine ve halklarna gsterdii davrantan ok daha iyisini Araplara kar gstermi olduunu syleyerek, "... Trkler smrgeci deillerdi ve u muhakkak ki, Suriye ve Msr' smrge haline getirmeyi denemediler... Osmanl ynetimi 400 yl boyunca Suriye'ye, bu lkenin Emevi mparatorluu dneminden bu yana grmedii bir huzuru salamtr." Gerekten de Osmanl devleti, "Eek Trk!" diye adlandrd Anadolu Trklerine gsterdii muameleden ok daha iyisini Araplara gstermitir! Modern Arap yazarlarna, genellikle yaratr olduklar efsaneyi, yani Arap gelimelerinin 400 yllk Osmanl ynetimi altnda sndrld konusundaki yalanlan, kantlarla savunmak mmkn deildir. Trkler, Araplann dinlerine, dillerine ve geleneklerine (yasalarna) sayg gsterdiler. Hi kuku edilemez ki, bu ve dier alanlarda Araplar, Trk elerden ok geni bir serbestiye (zgrle) sahiptiler ve Arapa konuan halkn gelime gsterememi olmalar sorumluluunu Osmanllara yklememek gerekir. 28 Gerek bu iken Kral Hseyin ile olu Abdullah 1916 ve 1917 tarihlerinde Osmanl devletine balym gibi grnerek Arap milliyetilii akmlarn gelitirdiler. Kasm 1916 tarihli demecinde Kral Hseyin, "Mekke erifi ve Arap lkeleri liral" unvanyla konumutur; konuurken de Osmanl devletine kar ayaklanmann Araplar iin ulusal, dinsel ve vatani bir grev olduunu aklamtr. Bu demelerinde hep, Osmanl devletinin slama aykr davrandn, slami esaslara uymadn ve slama srt evirmekle Araplara kar su ilediini tekrarlamtr. 2 9
28 Yalya A n n a j a n i , Middle East, Past and Present. Prentice Hall Inc. N e w Jersey. 1970, s. 156. 29 Bu demeler iin bkz. Revue du Monde Musalman, 1921, c?4, s.21, 24. Kral Abdullah'n Anlann adl kitabnn ngilizce evirisinde bu hususlar iin bkz. Memoires of King, Abdullah af Transjordan, eviri G. Khuri. Edited by Philip D. Graves, London, 1950, s.8, 9, 15; A r a p a metinde s.4-5, 9.

291

2) Tiirkren Gelecek Yani uni ve Hizmeti Bile Nefretle Geri eviren Arap 1912'lerde Cemal Paa'nn daveti zerine Badat'a giden Fransz yazarlarndan Maurice Pernot, La Question Turque adl kitabnda,' 0 Trk ynetiminin Arap halkna ne kerte yardmc olmak istediini, fakat Arap halklarnn buna ne kerte olanak brakmadn anlatr. Cemal Paa bilindii gibi, sert fakat drst ve alkan bir yneticidir. Badat'taki grevi srasnda Arap ahaliye kar yardmc olmak ve toplumun yaam dzeyini ykseltmek iin elinden geleni yapmtr. Yabanc uzmanlara en modern usullere gre hazrlatt imar ve sulama planlarn, araziyi verimli hale getirme amacyla giritii byk ileri hatrlamak yeterlidir. 31 Ne var ki, en iyi niyetlerle sonulandrmaya arat bu iler Arap eyhlerinin ihaneti ve Tiirkten gelecek iyilii bile nefretle karlamalar nedeniyle baarsz kalmtr. -1-

B) II. Merutiyet Dnemi Parlamentosundaki Arap Mebuslarn Trke Kar hanetleri 1909-1911 yllarnda Arap milliyetileri, Mekke erifi Hseyin'i Osmanl devletine kar kullanma yolunu semilerdi. Arap milliyetilik
30 13kz. Maurice Penot, U Question Turque. F a r k 1923. . 0 4 9 - 2 5 0 . 31 Ceml Paa. orak arazinin en moden usullere gre sulanmas iin Sil- W. Wilcox adnda bir u z m a n a gerekli ettleri yaptr!m ve bu planlar uygulamaya almt... 32 Arazinin verimli hale getirilmesi ve dier slahat yollarna gidilebilmesi amacyla Ceml Paa Arap eyhlerini toplar, onlara yle hitap eder: "Eminizdeki airetlerin nfus saym konusunda yetkililere grev verdim, onlara sizlerin yardmc olmanz dilerim, endie edilecek hibir ey yoktur; benim niyetim lalknzca imdiye kadar hibir zaman katlanmadklar askerlik hizmetlerini tahmil etmek ya da yine imdiye kadar hibir zaman kendilerine yklenmeyen vergi ykniin getirmek deildir. Benim tek d n c e m sizlerin refahn salamaktr. Bunun iindir ki, lde yaayan halkn nfusunu, nemini ve sahip olduklar hayvanlarn saysn bilmeni gerekmektedir." Arap eyhleri bu szleri dinledikten sonra ekilir ve yerlerine dnerler. Ceml Paa'nn kararn ve enirini am'a gtrmek iin Badat'tan am'a harekel eden sekiz haberci, l geerken Araplar tarafndan pusuya getirilerek ldrlr. Bir hafta zarfnda bu sekiz habercinin delik deik edilmi olan vcutlar bulunur. Ceml Paa'nn Arap ahaliye yardmc olmak, onlarn yaamlarn refaha kavuturmak iin girilii abalara kars Arap milliyetisinin yant bu olmutur. Bu olay anlatan M. Penot. yle der: "sle Emir Faysal'n ve onun koruyucusu ngilizlerin gvendikleri, seim yolu ile parlamento setirmek, vergi koydurmak ve kanunlara ilaal ettirmek isledikleri (Arap) halk bu halktr." Bkz. NCPerot. age. . 0 5 0 .

292

akmlarnn en azllar, o tarihlerde Osmanl parlamentosunda (Meclis-i Umum) Arap temsilcileri olarak bulunmaktaydlar. Her birisi devletin sinesine gmlm birer casus gibi i grmekteydiler. 12 ubat 1911 tarihinde bu Arap milletvekillerinin Mekke erifine yolladklar mektup ok ilgintir. Bu mektupta eriften (o zamanki adyla al-Hsevin bn Ali), Mekke'nin ynetimini derhal .ile geirmesini ve Araplarn Osmanl devletine kar ayaklanmalauna nclk yapmasn istemilerdir.

C) Arap Milliyetiliinin Corafi Amac Arap milliyetilii davasna sarlanlarn gttkleri ve hem de aka savunduklar ama, Araplar iine alacak corafi snrlar konusunda olduka cretkr nitelik tamtr ve halen de tar. Bu ama. Arap anavatann, bir yandan Atlantik Okyanusundan ran Krfezine ve dier yandan Nil kylarndan Toros Dalar'na, skenderiye'den Hint Okyanusuna dek olan tm sahalar ve topraklar iine alacak ekilde geni tutulmutur. Arap birlii ite bu kadar geni ve muazzam lke zerine yerleecek ve geliecekti. Biraz yukarda Hseyin'in, Mersin, Adana, Ufa ve Mardin gibi Trk topraklarna gz dikmi olduunu ve ngilizlerle anlama yaparken bu niyetlerini ortaya koyduunu belirtmitik. Biraz ;.ince deindiimiz gibi I. Dnya Sava'nn bittii tarihte, !?19 ylnda, Dou Anadolu'ya gz koyan Emir Faysal'n Bar Konferansna sunduu bir Memorandum vardr ki, bizim eriat gzlemcilerinin ve Arap kardelii kandrmalarna ynelenlerin dikkatle okumalar gerekir. Emir Faysal bu Memorandum'da, skenderiye'den itibaren Diyarbakr hattnn gneyinden Hint Okyanusuna dek Asya'daki Arapa konudan tm toplumlar iine alacak olan blgeleri, Birlemi Milletlerin teminat altnda bamsz bir ulus olarak tannmas isteinde olduunu belirtmitir. te yandan yukadaki amac gerekletirmek ii, daha sonralar Msr Bakan Abdiilcemal Nasr'a den bir i gibi grnr olmutur. Nasr, bizzat kendisi, htillin Felsefesi adl yaptnda;
33 Bu hususla bkz. K.T. Khairaliah, Les Religions Arabes I.ibees. Paris. 1919. s.32-33. C. Ernest Daw n. From Othnuism lo Arabis-Essay on the Arab Nationalism. University of Illinois Press. 1973. s.l I.

293

"...yine tarih sayfalar, oyuncusunu bulamam byk rollerle doludur; nedendir bilmem, bana yle geliyor ki, iinde bulunduumuz blgede oyuncusunu bekleyen nemli bir rol var... Nedendir bilmem, bana yle geliyor ki, bizi evreleyen geni blgedeki bu rol cesur kiiye arda bulunuyor" 3 4 diye bu byk ii kendisine braklm grr. Arap dnyas da onu role yarar saymtr. Fakat daha sonra, zellikle 1958'den sonra bu byk rolde Irakl Ksm'n daha baarl olabilecei gr hkim oldu. 3 -'

D) Arap Milliyetiliini Eylemli ekilde Srdren Arap Din Adamlar Arap milliyetilii davasn, hem de slamn olanak vermedii yntem ve ekillerde srdrenler arasnda pek ok Arap din adam bulunmutur. Filistin'de, Osmanl devletinden ayr ve bamsz bir Arap devleti kurulmasna alanlarn banda Hac M u h a m m e d Amin al-Husavni gelir. Filistin'de byk mft grevindeyken Filistinli Arap milliyetilerinin lideri olarak baarl iler grmtr. Suriye'de eyh Abdul-Hamid al-Zihrav, Arap milliyetilerine liderlik eden dier nemli bir din adamyd. Paris'te toplanan Arap Birlii Konferans'na bakanlk etmitir. am'da eyh Salim al-Buhar, Arap milliyetiliinin en ateli savunucularndan olan bir dier Arap din adamyd. Arap milliyetilii akmlarnn en etkili simalarndan biri olan Sait Zaglul Paa, el-Ezher'den mezun olmutur. , 6

E) Arapll Osmanlla Tercih Osmanll srf Arap karlar salansn diye benimseyenler yannda, Arapll, her ne olursa olsun Osmanlla ye tutanlar ve bunu aka savunanlar vard. M u h a m m e d Abdul ve Raid Rida gibi
34 Bkz. A. Nasr, Felsefem. Tiike evirisi M. Saliholu, tarih yok, s.53. 35 Bkz. Caesar E. Faral. "The D i l e m m a of Arab Nationalism", The World of Islam, Leiden. 1963, c.8, say 3. s.156. 36 Bkz. H.I. Katibah, The New Spirit in Arab Lands. New York. 1940, s.181.

294

nl yazarlar, Osmanllk dncesine nem veriyormu gibi grnrlerken, Osmanll Arap karlarn salamak ve Arap milliyetiliini daha etkili biimde gelitirmek amacyla savunurlard. Oysa ki, baz Arap milliyetileri, aksine, Arapll hibir kukuya yer brakmamacasna Osmanlln nne geirmekteydiler. Aka Arapllk davasn Osmanllk eilimlerinin karsna karmlard. II. Merutiyet dneminde ( 1 9 0 8 d e ) bu tr davranlar daha da glenmeye balad. lgin olan husus udur ki, Osmanll n plana alr grnen Arap milliyetileri, imparatorluun eitli ve dank blgelerinde faaliyette bulunurlarken Arapll Osmanlla tercih edenler imparatorluun bakentinde, stanbulda ve hem de herkesin gzleri nnde i grmekteydiler. Gerekten de 1908 ylnda stanbulda kurulan Osmanl-Arcp Kardelii Kuruluu bu amalarla faaliyetlerine balamt. 1909 ylnda bu kuruluun kapatlmas zerine, yine stanbulda, stanbul Arap Kuruluu diye bir kurulu ortaya kmtr. Osmanl parlamentosundaki Arap milletvekilleri ki, Trklk akmlarnn en byk dman kesilmilerdi, aktan aa Arap milliyetilii davasn srdrmekteydiler. 1912-1913 yllarnda Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde Arap milliyetiliinin savunmasn yapan gler iyice gelimeye balamt. Beyrut ve Basra gibi byk Arap kentlerinde kurulan dernekler ve eitli Arap lkelerinde karlan gazeteler, hep bu glerin destekisiydiler. Bu kurulularn bir ksm Bat devletleriyle ibirlii yapp Arap lkelerinin Osmanl devletinden ayr ve bamsz bir varla sahip olmalar yolunu aramaktaydlar. al-Ahad ve al-Fatal kurulular bunlarn banda gelmekteydi. S u r i y e d e seimlerle kurulan Suriye Genel Kongresi, 1920 ylnda Bamszlk Demeci'ni yaymlad. Bu demete Arap milliyetilii duygular aksettirilmekte ve zellikle Suriye ve Irak halklarnn dil, tarih, ekonomik balarla bal ve ayn kandan, ayn rktan gelme iki karde lke olduklar belirtiliyordu. Bu gelimeler tm Arap lkelerindeki Arapllk gelimelerinin yaygnlamakta olduunun kantyd. Arapll Osmanlla ye tutan zihniyetin eyleme sokulmu biimiydi. 3 7
37 Bkz. C.E. Davvn, From Ottomanism lo Arabi.sn, Illinois, 1973, s. 148 vd.

295

F) "Osmanllk" Kavramn "Arapllk" eklinde Anlayanlar Osmanllk davasna sarlan herkes, ister Arap olsun ister Trk, bilerek ya da bilmeyerek Arapllk duygularn glendirme ve Arap milliyetilii eilimlerini gelitirme yolundayd. nk, hepsi iin ortak olan hususlar vardr ki, Arapllk davasna yararl olmaya yeterliydi. Bu hususlar yle zetlemek mmkndr: "Osmanl devleti, bir eriat devletidir, bir slam devletidir. slam, esas z itibariyle her eye stndr, her eyin en mkemmeli demektir. Hristiyanla stndr ve Bat slardan yararlanmak suretiyle geliebilmitir. Her bilim, her fen, her teknik slamda vardr. Byle olduu iindir ki, slarn zne bal kald ve onu bu ekilde uygulad srece bir devlet, ister Arap devleti ister Trk devleti olsun, byr, geliir ve baarlara eriir. Fakat, slam ihmal ettii, inkr ettii, eriattan uzaklat an slam devleti olmaktan kar ve ker. O halde yaplacak ey, slamn zne sarlmaktr, ona dnmektir ve Batnn slamdan kopya ederek baarya ulat kurulular aynen almaktr. Gerek slam uygarla engel deil, yatkndr, slamn znde bu uygarlk vardr." slamn en stn bir kurulu olduu ve slama dayal eriat devletinin ileri, uygar ve gl bir devlet olaca dncesine saplanmayan yoktu. 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl devletinde bu dnceye inanmlar oktu. 1867 ylnda Mslim Rahmetullah al-Hind adndaki bir Hintlj Mslman yazarn fzlar el-Hak adyla Arapa olarak yaymlad kitap Trkeye evrilerek yaymlandnda, Osmanl aydnlar tarafndan kaplmt; iledii tema buydu. Ahmed Faris al-dyak adnda birinin stanbul'da 1860 ylnda yaymlad gazete, daha nceleri bu grleri savunurdu; aydn diye geinen kim varsa bu tr grlere deer verirdi; slamn zne dnmek ve slama aykr davranmamak, byk zaferlere, baarlara kavumak. Araplarn ortaya attklar ve gelitirdikleri bu dnceler, ki kendi karlar bakmndan kukusuz geerli dncelerdi, Osmanl toplumunun okumularnn da can gnlden benimsedikleri dnceler olmutu. Zaten Osmanl devletinin okumular snf, her eyi Araplardan renme hastalndayd. 19. yzyln balarnda Rifa'a Rafi al-Tahtav'nin 1834'te yaymlad bir kitapta bu yukarda belirttiimiz tez ele alnmt; bu kitap 1840 ylnda Trkeye evrilmiti.

296

19. yzyln ikinci yarsnda slamn zne dnme zlemi fevkalade gl bir akm olarak geliti. Osmanllk perdesi ve kisvesi altnda gelitirildi. Afgan asll Celeddin Afgan, bu dncenin en etkili yayclanndan oldu. Muhammed Abduh'Iar, Raid Riza'lar... vb. hep yukardaki dnceyi gelitiren kiilerdir ve bizim zavall okumular snfmz ite onlarn bu zavall dnceleriyle beslenirdi. Ne hazindir ki, tm bu saydmz kiiler, slamclk perdesi altnda ya Arapllk ya da Msrllk akmlarn alevlendiren kimselerdi. Osmanllk davasna sarlm ve Osmanl devletini savunur grnerek Arapllk (ya da Msrllk) duygularn glendirmekle megul idiler. nk bunlar, yukardaki tezi Osmanl devletine uygulamak suretiyle amalarna k yolu bulmulard: Osmanl devleti, onlarn deyiine gre, slama bal kald srece bym, gelimi ve muazzam bir devlet olmutu; slamdan uzaklatka da zayflam ve kmtr. O halele Osmanl devletinin slama dn yapmas ve slam zne en yakn biimiyle uygulamas gerekirdi. Bunu sylerken bu yazarlar ok iyi bilmekteydiler ki, Osmanl devletinin slam en koyu, en katksz ekilde uygulamas halinde, bundan Araplk ve Arapllk davas kazanl kacaktr. nk slam demek, onlara gre, Arabn kendi yaamlar, kendi gelenekleri, kendi bilinlilii, kendi dilinin gelimesi ve itibar... vb. demektir. te Osmanl devletine ballk gsteren Arap ve Msrl yazarlarn yanak ve yarkapal biimde yneldikleri ama bu olmutur. Arapll yaatmak, canlandrmak ve glendirmek iin onlarn bu ekilde ortaya attklar dnceleri Trk yazar ve dnrleri de paylar olmulard. Osmanllk pohpohlamas ierisinde Arapllk davasnn savunucular kesilmilerdi, hem de Trk hakir ve kk grrcesine, Trkn karlarn feda edercesine, Trke yerine Arapay, Trk tarihi yerine Arap tarihini, Trk gelenekleri yerine Arap geleneklerini yceltircesine ve Trk toplumuna kabul ettirircesine. Ayn davrann bugn dahi ayn kurnazlklar ya da budalalklarla srdrlmekte olduunu grmekteyiz. Gerici gazetelerin hemen hepsinde okunan eyler hep Araplarla, Arap tarihi, Arap kahramanlar ve gelenekleriyle ilgili eylerdir.

297

G) Osmanll Savunur Grnp Arapllk Davasn Y r t e n Arap "Osmanllk" savunucusu grnerek Arapllk davasn yrtenlerin banda Muhammed Abduh gelir. Rissalata al-Tevhid ad altnda yaymlad kitabnda, slama ballk sayesinde vaktiyle byk bir Arap devletinin kurulduunu ve emsalsiz bir slam uygarlnn yaratldn, slamdan uzaklama sonucu tm bu baarlardan yoksun kalndn uzun uzun anlatr. Bu dnceleri bylece gelitirdikten sonra Muhammed Abduh iin artk Osmanllk savunmasn yapmakta saknca yoktur. Zira, Arapllkla badamayacak hibir ey kalmamtr artk. Ona gre, Osmanl devletinin devamll ve glenmesi balca koul olmaldr. Halifeye sevgi ve sayg Mslmanlarn en birinci grevleri saylmaldr. Osmanllk demek, slamn zne dnmek dernek olduundan, Araplar iin Osmanll savunmak kadar kendi karlarna uygun baka bir davran yoktur. 3 8 slam z itibariyle benimsemek ve uygulamak demek, Kur'an'a sarlmak, Arapay bilmek ve anadili saymak, Arap tarihini renmek, Arap gelenekleri gereince yaamak, Arap kltrn ve edebiyatn, her eyini sevmek ve bilmek demektir. Tm bu dnce yapsnn altnda neler yatt aka grlmektedir. Muhammed Abduh'un okuyucuyu srkledii sonu, Arapll Osmanllk kisvesi altnda gelitirmek, glendirmek, yaatmak iin her eyi yapmaktr. Bunu yaparken sadece Araptaki Arapllk duygusunu demi ve kkletirmi olmakla kalmyor, ayn zamanda Trk de Osmanllk ve slamclk kandrmas ierisinde Arapla yneltiyor ve stelik Trkn ruhunda Araba kar da aalk duygular yaratyordu. M u h a m m e d Abduh'un bu grlerini M. Raid Riza da ele alm ve Tarih al-stad al-man al-eyh Muhammed Abduh adyla 1925'lerde yaymlad kitabnda (Kahire, al-Manar, 1925-1926, c.2, s.506) stadnn dncelerini eletirmi ve benimsemitir. Msrl
38 Bu kitabn F r a n s z c a evirisi M u s t a f a A b d u l Razk ve B. Michel tarafndan y a p l m t r . M o h a m m e d A b d o u , Rissalat al-Tawhid. Expos de le Religion Musulmane, Trad. M o u s f a p h a Abdel Razk-B. Michel, Paris, 1925. Y u k a d a k i hususlar iin bkz. s. 123-130.

298

mam M u h a m m e d Abduh'un rencilerinden olan ve tm yaam boyunca ona hayranlk beslemi bulunan Raid Riza, Suriyeli bir din adamdr. slam dnyasnda fevkalade etkili bir yayn organ olan clMaar'i karmtr. Tpk M u a m m e d Abduh gibi, Raid Riza'ya gre de slamn zne dnmekten baka are yoktur. slamn zne dnmek aslnda Araplla kavumak, Araplla brnmektir. nk, slam dini Arap iin, Arap niteliklerine ve geleneklerine gre biilmi kaftandr. Araplarn kendi dinidir. slam baarlarn ve uygarln salayan Aaplardr. 3 9 Yukardaki grleri paylaan dier bir din adam da Abdurrahman al-Kavakib'dir. O da Suriyelidir. Aynen dierleri gibi o da Osmanllk savunucusu gibi grnp Arap milliyetilii davasna hizmet amacndadr. El-Ezher'ce bastrlan ve 1931'de yaymlanan Unun alKra adl kitabnda slam lkelerindeki gerilemelerin nedenlerini aratrr ve bunu slamn ihmal edilmesinde ve kt uygulanmasnda bulur. Hemen hatrlatalm ki, tpk Muhammed Abduh ve Raid Riza gibi Abdurrahman al-Kavakib de aslnda Trk dmandr ve slandaki tm gerilemelerin sorumluluunu, onlar gibi o da Trklerde bulur. nk Trkler, al-Kavakib'ye gre vahi niteliktedirler, ilkeldirler ve asl "fikren yetersizdir"ler. Eer slam, Trklerin eline dmemi olsayd ya da Trkler bylesine ilkel olmasayd slam lkelerindeki geriliklere rastlanmayacakt. Tpk, Muhammed Abduh ve Raid Riza gibi al-Kavakib de Arabn slamdaki stn ve ayrcal durumuna nem verir. slamn gelimesi ve uygarlk nedeni olmas Araplar sayesinde olmutur, der. Gerek anlamda slama dnmek ve bylece slam yeniden canlandrmak demek, Arabn kendi kendine dnmesi ve Arap yaamlarna biiriinmesiyle mmkndr diye dnr. Araplar bylesine ycelten al-Kavakib, bu arada Osmanl devletini ve saltanatn da vgden uzak tutmaz. Osmanl padiahlarm saygya ve sevgiye layk kimseler olarak grr, nk onlar slam dinini yaymaya ve yceltmeye almlardr. Baka bir deyimle Osmanl
39 M. Rait Riza'n al-Mnar'da y a y m l a d bu grler iin bkz. l-Mr /. Aralk 1898. say 40, s . 7 9 9 - 8 0 1 . 885. Ayrca bkz. C.E. D a w n , From Ollamanism to Arbiam. University of Illinois Press. 1973, s. 132.

299

hkmdarlar, ona gre, Trkn karlarna deil, slamn, yani Arabn karlarna hizmet nedeniyle deer tamaktadrlar. Abdurrahman alKavakib'nin Osmanll, dierlerinden biraz farkldr. Osmanll deerlendirme konusunda o farkl bir deerleme yrtr. Osmanl mparatorluu ierisindeki uluslar, ynetim bakmndan zerk olmal ve hatta Mekke'de Araplarn kendi halifeleri bulunmaldr. Bu halifenin varl sayesinde Panislamizmin kurulmas kolaylam olacaktr. 4 0 Grlyor ki, Arap, bu yazarlar sayesinde Osmanllk kl ierisinde en gl bir ekilde Arapllk amalarna ynelebilmitir. rdn Kral Abdullah'a Gre, slama Bal Olmayan ve Arap karlarna Uygun Davranmayan Devlete taat Gerekmez Daha nceleri de belirttiimiz ve zaman zaman deineceimiz gibi, Arap iin Arapllk, slamn kendi zne uygun ekilde uygulanmasyla ve zellikle Kuran ve snnet kurallarnn eyleme sokulmasyla oluan bir eydir. rdn Kral Abdullah, hemen tm Arap yazar ve dnrlerin birletikleri bu gr 1945 ylnda yaymlad Anlarm adl yaptnda kesin ve ak bir ekilde belirtmitir. Bu kez, Osmanl devletine kar Araplar kkrtmann en etkili silah olarak kullanlmtr. Kral Abdullah'a ve onun gibi dnenlere gre slam t a m . olarak uyguladklar srece Trklerin kurduu Osmanl devletine ballk ve sadakat Araplarn iine gelmitir, l'akat slam iyi bir ekilde uygulamakta kusur etlikleri ve rnein Tanzimat hareketlerine giritikleri anda (yani, slamn temel kurallar yerine reformlar, Bat gelimeleri, Bat yasalar) Araplar iin bamsz devlet halinde yaama gerei domutur. Eer Trkler, slam harfi harfine uygulam olsalard ve eer Bat'y takliden birtakm yeniliklere sapmam bulunsalard (ve Abdullah bununla Mahuud linin yenilik gayretlerini rnek verir) Araplar iin Osmanl devletinden ayrlmak gerei olmayacakt 41 Bu vesileyle tekrar belirtmekte yarar vardr ki, Abdullah'n bu grleri, slamn (dolaysyla Arabn) gzetlii karlarla Trkn kendi z karlar arasnda ne byk uurumlar olduunu aka gstermektedir. Trk iin eitli alanlarda (rnein, mali, ticari, sosyal
40 al-Kavkib'nin grleri iin bkz. C. Eresl Dawn. From Ortomanism in Arab'sn, University of Illinois Press.' 1973. s. 138-140. 4 1 Mcmoires of King Abdullah... s.245.

I)

300

vb.) reformlar yapmak ya da kendi z geleneklerini ve niteliklerini gelitirmek (rnein, kadna deer vermek, kadn-erkek eitliini gzetmek, aklcla ynelmek gibi) ne kadar nemli, hayati ve Trk karlar bakmndan gerekliyse, Arabi Tkten soutmak ve uzaklatrmak bakmndan da o denli etkilidir. nk Trk, bunlar yaptka Arap, onu slama aykr davranlar iinde bulunmakla sulayacaktr ve sulamtr da. Kral Abdullah'n 1945 ylnda yaymlanan Anlann adl yaptnda, Osmanl devleti zamannda II. Mahmut'la giriilen reformlarn ve Tanzimat fermanlarnn Trkleri slamdan uzaklatrdnn iddia edilmi olduunu grdk. Abdullah'tan nce Msr Valisi Mehmet Ali'nin ve ondan sonra Mekke Emri Abdulmuttalib'in dayanaklar da bu tr iddialar olmutu. Mehmet Ali ve Abdulmuttalib'in kendi dnemlerinde, Osmanl mparatorluu'ndan koparak bamsz devlet kurmak istemeleri ve Arapllk akmlarn glendirmeye almalar hep Osmanl devletinin slam uygulamakta kusur ettii iddialarna dayatlmt. slam dinini uygulamakta gevek davranlmas. Araplk aleyhinde sonu yaratr diye dnlmt. Kral Abdullah, Trklerin 1876 tarihinde Bat rneine dayal bir (Kanun-u Esasi) kaoul etmelerini ve 1908 ylnda II. Merutiyet'i yeniden yrrle koymalarn slama aykr gelimeler olarak grmtr. 4 2

H) Osmanl Ordusundaki Arap Subaylarn haneti Arabn Trke kar ihanetinin derecesini anlamak iin Osmanl ordusunda subay olarak grev alan Arap subaylarn Trk arkadan ve ilen vurmak amacyla kurduklar rgtler hakknda bilgimiz olmas gerekir. T.E. Lawrence, Seven Pillars of Wisdom; A. Triumph adl yaptnda "Akhua" adndaki ana Arap cemiyetinin resmen lav edilmesinden sonra Mezopotamya'da Ahad adn tayan gizli bir cemiyetin kuruluunu hikye eder. Bu cemiyet, ki Lawrence'in ifadesine gre son derece tehlikeli bir tekilat niteliindeydi, Osmanl ordusunda grev yapan Arap subaylardan kurulmutu. Bu subaylar, cemiyete ye olurlarken bir yemin edasyla mkelleftiler: Osmanl ordusundaki grevleri srasnda askeri her trl srlar elde etmek, bu srlar cemiyete bildirmek ve Arap halklarnn Osmanl ynetimine kar ayaklanacaklar
42 Abdullah'n Memoirs... ( A n l a n n ) adl kitabnn ngilizce evirisi, bkz. s.245-246.

an bu srlar Trke kar silah olarak kullanmak yemini. Ahctd rgt olduka yaygn ve olduka iyi iler bir rgtt ve ana merkezi Gney Irak'ta emin bir blgedeydi. rgtn banda Arap ayaklanmasn hazrlamaya memur Sa'yid Taleb adnda gen bir ihtilalci yer almt. Sa'yid Taleb, rgtn tm iplerini, "ilke nedir bilmeyen" ahlak anlayyla uhdesinde toplamt. Mezopotamya doumlu her on subaydan yedisi bu rgte dahildi. rgt yneten heyet ylesine baarl i grmekteydi ki, bu heyetin yeleri Osmanl ordusunda ve ynetim tekilatnda ok yksek mevkileri igal etmekteydiler. 4 3 ylesine etmekteydiler ki, bozgun balad ve Trkiye yenilgiye urad tarihte Ahad Cemiyeti'nin bakan yardmclarndan biri, Filistin'de geri ekilmekte olan Osmanl ordusunun paralanm blklerine kumanda etmekte ve bir dier bakan yardmcs da A m m a n blgesinde rdn' aacak olan Trk kuvvetlerinin sevk ve iradesiyle grevliydi. Akln alamayaca ey udur ki, mtareke imzasndan sonra bile Osmanl ordusunun st mevkilerini, "Arap liderlerinden alacaklar bir iaret zerine Trke kar cephe almaya hazr" bu Arap subaylar igal etmekteydiler. Bu subaylarn gnlnde ve ruhunda sadece ve sadece Arap davasna hizmet hrs yatmaktayd. Bundan dolaydr ki, hi sr vermeden bu mevkilerinde rahatlkla kalabilmilerdi. Fakat Ahcd rgtnden de daha byk ve daha nemli bir dier rgt vard ki, Suriye'de kurulmutu; Suriye'nin zgrlk ve kurtuluunun salanmas amacna ynelmiti. Suriye'deki aydn saylabilecek her snf insan; yazar olsun, doktor olsun, arazi sahibi ya da devlet hizmeti gren st seviye memurlar olsun, bu cemiyete ye olmulard. Ve onlar birbirlerine kenetleyen bir tek ama, bir tek umut vard: Trk devletini batrmak. Bu amalarn gerekletirmek hususunda yardm greceklerini zannettikleri her yere bavurmaktan geri kalmamlard: Mekke erifi'nden tutunuz da Msr'la, Ahad rgtyle ve ngiltere'yle, her yerde iliki kurmulard. 4 4 Bir yandan "din kardelii" aldatmalarna giriirken, dier yandan Trke kar di bileyen Arabn ihanetini biraz daha iyi anlamak iin, I. Dnya Sava'nn bitiminde, 1919 yl Bar Konferans srasnda, Dou Anadolu'ya gz koyan Emir Faysal'n konferansa sunduu Memorandan'u bilmek gerek.
43 T.E. Lawrence. Seven Pillars of Wisdom; A Triumph, New York, 1936, s.46. 44 T.E. L a w r e n c e , age. s.46-47.

302

Biraz yukarda deindiimiz gibi. Memorandum'da. Emir Faysal, skenderiye'den balamak zere ran'n gneyinden geerek Hint Okyanusu'na dek olan alanlarda Araplarn yaamakta olduu ve milliyeti Arap hareketlerinin amacnda tm Araplar bir tek lke halinde birletirmek bulunduunu belirttikten sonra yle demitir: "ngiltere'nin ve Fransa'nn istei zerine Trklere kar Arap ayaklanmasn salayan Babam'n temsilcisi olarak istediim udur: skenderiye'den itibaren Diyarbakr hattnn gneyinden Hint Okyanusu'na dek Asya'daki Arapa konuan tm uluslar iine alacak olan havali, Birlemi Milletler'in teminat altnda bamsz bir toplum olarak tannsn." 4 5 Bundan baka, Kral dris'in talyanlarla birlik olup Trklere kar nasl savatn ve Kzldeniz evresindeki Osmanl topraklarnn talyanlarca igal edilmesine yardm ettiklerini, daha sonra ngilizlerle biiik olup, yine Trklere kar nasl dvtn ve yine Kral Hseyin'in olu Faysal'n ngiliz casusu Lawrence ile el ele verip Trke kar ne cinayetler ilediini iyice bilmek gerek. 4 6

I) Trke Dost Grnp Trk Arkadan Vuran Arap 19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda Osmanlrdevletinin btnlne kart olan davranlar ierisinde hibirisi Araplardan geleni kadar sinsi, hain ve arkadan vurucu olmamtr. nk Araplar, slam dininin kendisine salad itibar ve ayrcalklar nedeniyle Trk devlet ve siyaset adamlarnn, Trk yneticilerinin ve Trk ulemasnn gvenine sahip olarak devletin en nemli mevkilerinde ve hatta orduda subay olarak yer almlard. Devletin tm siyasetine ve srlarna vkf olabilecek grevlere getirilmilerdi. Abdlhamid'in en yakn danmanlar Araplard: Abdlhamid, Trkten ok Araplara gvenirdi.
45 E m i r Faysal'n bu Memorandum'^ ve bununla ilgili d o k m a n l a r iin bkz. D.H. Miller, Diary al the Peace Conference of Paris 1918-1919. N e w York, 1924. c.4, Document No. 2 5 0 . s.297-300. Ayrca bkz. Zeine, Z. Zeine, The Emergence of Arab Nationalism, Beyrut, 1966. 46 Bu konularda b k z . J a m e s A. M o n t g o m e r y , Arabia Today. Journal of the American Oriental Society dergisinde, 1927, c.47. s.97-131.

303

Osmanl parlamentosunda Arap temsilciler vard. Trk yneticilerin kendilerine gsterdii gven tamd. Fakat, Trkn Araba kar gsterdii bu gven ve yaknlk Arabi Araplk bilincinden uzaklatrmannt. O, Trke dost grnrken dahi Arap milliyetilii ateiyle kavrulmakta ve Tiirkten adeta alma zlemleri iindeydi. Uzun yllar boyunca etiimini Trkiye'de gren, yetien ve Osmanl ynetimi zamannda kaymakamlk yapm Darl Muallim'in mdrlklerine getirilmi ve Trk eitim sistemine yn vermi, hatta "Trk pedagojisinin babas" unvann alm bulunan Sat al-Husri, 4 7 daha sonralar Arap milliyetilii davasna en ok hizmeti dokunan bir kimse olarak, "Be iliklerime kadar Arap'm!" diye vnr ve "Ben Arapllk davasnn mcahidiyim!" diye bu duygularn aa vurmaktan kvan duyard. 4 8 Buna benzer nice rnekler gstermektedir ki, Arap, Trkn kendisine gsterdii gveni Trk arkadan hanerlemek suretiyle deerlendirmitir. Arap milliyetiliinin bayraktarln yapan kurulular, ki bunlarn bir ksm gizli, bir ksm ak kurululard, Osmanl devletinde hizmet gren bu tr Arap elerden her destei ve yardm salamaktaydlar. 4 9 stanbul'da kurulan al-Muntada al-Edeb (Edebiyat Kulb), Kahire'de i gren Hizb id Merkez.ziyye al-dariyyah al-Osman (Yerinde Ynetim Osmanl Partisi) ve Paris'te gizli bir parti olarak faaliyet gsteren al-Ald (ki, stanbul'da grevli Arap subaylardan olumutu) ve yine al-Fatah (ki, bu da Paris'te kurulmu genlik partisiydi), birer rnek olarak verilebilir.
47 Bu k o n u d a bkz. H.Z. lken. Trkiye'de ada Dnce Taili. Yaynlar, c. I. s.270. Ayrca Sat al-Husr'ni hayat ve eserleri so eser olarak: William. L. Cleveland. The Makini; of An lotanisn and Arabisn in tle Life and Tloughl of San al-Hsr, Press, 1971. s.28. 2 cilt, Konya Seluk hakknda yazlm en Aral Nalionalisl; OlPrinceton University

4S Bu szleri Sati al-Husriin 1937'lede yaymlanan u yaptnda buluruz. Sali al-Husri. "al-Tarbiyah ve al-Talin", a l-Risalal dergisi. 1937, say 5. No. 187. 49 rnein, stanbul'da kurulan al-Mnlada at-Adabi (Edebiyat Kulb). Kahire'de i gren Hizb al-Umarka;.iyyah al-Uthmmi (Yerinde Ynetim Osmanl Partisi) ve gizli parti olarak Paris'te faaliyet gsteren al-Ald (ki stanbul'da grevli Arap subaylardan kuruluydu) ve yine al-Faial (Genlik Partisi ki bu da Paris'te kurulmutu). Bkz. W.L. Clcvehnd, agt, s.27.

1) 1924'lerde Rusya'nn Casusu Olarak Tiirkii Arkadan Vurmaya alan Arap Trk boyunduruundan kurtulup bamszlna kavutuktan sonra dahi Trk arkadan vurma geleneini brakmamtr. 1924'lerde Afganistan. Irak ve Suriye'de geziler yapan ve Mersin'den geen bir Fransz yazar, Maurice Penot, anlarnda yle der: "Mersin hl Trkiye'ye husumet besleyen Arap elemanlarla dolu. Rus ajanlar bu Araplar Arap Ocaklar' ad altnda ve bir kurulu halinde toplamaya altlar. Ne var ki, bu uralarnda baarszla uradlar, nk 'stiklal Mahkemeleri' ad altnda i gren nl yarg organ ani olarak bunlarn tepesine indi, ounu idama ya da hapse ve sndi cezalarna arpt." 3 0 2) 1955'lerde rdn'de Trk Aleyhtarln Kkrtan Suudi Araplar rdn'de 1955 ylnda (Aralk aynda) Trk Konsolosluuna kar giriilen Arap saldrlarn dzenleyen ve Trk aleyhtarln kkrtan iki devlet vardr: Msr ve Suudi Arabistan. Trkiye'nin Badat Paktna dahil olmasn ho karlamayan bu devletler, rdn' srail saldrsna kar koyabilecek nitelikteki bu pakt husumet konusu yapmlar ve rdn halkn buna inandrmlard. Oysa ki Badat Pakt, srail saldrsna kar rdn' koruyabilecek nitelikte bir pakt idi. Suudi Arabistan ve Msr kkrtmas sonucu rdn halk, kendi karlarna yatkn bu pakt dman gzyle grm ve Trkiye'yi dman bilerek aleyhte gsteriler yapmtr. Trk Konsolosluuna kar giriilen halk saldrlarn nlemek iin rdn hkmeti hibir tedbir almak istememitir. 3 ' 3) Tiirke Kar Arap Ayaklanmasn Yabanc Diyarlardan Alklayan Arap Aydnlar Trk dmanl duygularn Arap ayaklanmasna ara yapanlar arasnda sadece Arap lkelerinde yaayan Arap aydnlar deil, ya50 Maurice Pernol. L'Inquietude de 'Orient. En Asie Mslane. Haclelte, Paris. 1927. s. 170. 51 Bu k o n u d a Suudi Arabistan'da Eitim Bakanl y a p m olan evli Hafz Vahba'm ngilizce olarak y a y m l a d u kitabna baknz: Sleikh H a f z Wallba, Arabian Days. L o n d o n . 1964. s. 170 vd. Ayrca bkz. J.B. Gluhh. ,4 Soldier Willi the Arabs. L o n d o n . 1957. s . 3 9 8 - 4 0 0 .

305

banc diyarlarda, zellikle Bat'da yerlemi olan Araplar da vard. Geen yzyln sonlarna doru Rait Eyyb adndaki bir Arap airinin Trk ktleyen ve Trklere kar sava ngren iirleri Ame ika'daki Araplarn azlarnda dolard.-"' 2 Bu tr ktlemeleri "Arap ve slam sorunlar" olarak bugn dahi rencilerine ders malzemesi yapan ya da Arap geriliklerinin sorumluluunun Trkte aranmas gerektii tezini bilimsel konu haline sokan nice Arap asll profesrler vardr ki, yabanc lkelerde ve zellikle Amerika'nn tannm niversitelerinde ders okuturlar. 5 3 4) Arap eyhlerinin Tiirke Kar Ayaklanmalar Arap Halklarnn karlar Uruna Deil, Kendi karlar Adna Arap eyhlerinin yabanc (ve zellikle ngiliz) desteine bavurarak "bamszlk" mcadelesine girimeleri, zgrlk hevesinden ya da Arap halklarn daha iyi ve daha mutlu yaamlara ulatrmak maksadyla olmamtr. zgrln ne olduundan habersiz bu eyhlerin kendi z karlar iin olmutur. Nitekim aradan neredeyse bir a gemi olmasna ramen Arap halklar, eski Trk dneminden farkl bir gelimeye ya da refaha kavumu deillerdir. eyhlerin klesi durumunda, en ilkel artlar ierisinde yaamaktadrlar. Bu halklar itaatkr bir ekilde ynetebilmek iin eriat ninnileriyle uyutan Arap eyhleri, yabancnn kard petrolden elde ettikleri milyarlar, kendi halklarnn fikren gelimesi iin deil, yabanc bankalara yarak, yabanc lkelerde keaneler alarak kendileri ve aileleri iin harcamakla meguldrler.

IV) ARA BN TRK DMANLII DUYGULARINI KEND IKARLARINA ARA YAPAN YABANC GLER: NAPOLYON RNE Napolyon'un 1798 ylnda Msr' igal etmesi olay iki bakmdan konumuzu ilgilendirir. Bir kere, yzlerce yl boyunca Arabn ruhuna sindirilmi olan Trk dmanl duygularn pekitirmek ve smrmek
52 Rait Eyyiib'n iirleri iin bkz. T i b a w i , a g t , s. 141. 53 B u n l a r arasnda Abbosli Shaabi. Hitti. Tiba\vi gibi t a n n m profesrler vardr.

306

suretiyle Napolyon, Msr'daki yllk egemenliini kolaylkla srdrebilmitir. Bu yntemi nasl yrtm olduunu bilmek Trk okuyucusu bakmndan ilgin olmaldr. te yandan Napolyon igalleriyle birlikte Msr ve Arap dnyas, gerilikler uykusundan yle bir uyanr gibi olmu ve Trkten kopma gereine inanmtr.

A) Arabn Trk Dmanln Smrmesi Asndan Napolyon gallerinin nemi 1798 ylnn T e m m u z aynda Napolyon Bonapart Msr' igal eder. Bu igal olay zerine Osmanl devleti Aralk 1798 tarihinde Rusya'yla ve Ocak 1799'da ngiltere'yle "ittifak" imzalar. Daha nce Austos 1798'de ngiliz filosu Akdeniz'de Fransz filosunu malup etmitir. Bu yenilginin sonucu olarak Msr'daki Fransz igal kuvvetleriyle anavatan arasndaki irtibat kesilmitir. Fakat buna ramen Napolyon yl boyunca Msr' Fransz igali altnda tutabilmitir. Msr halknn bu igallere boyun emesi keyfiyeti Napolyo'un kulland pek ustaca bir taktiin sonucu olmutur: Arabn Tiirk aleyhtarl duygularn tahrik etnek ve slam dinini bir smr esi olarak uygulamak... Ve btn bunlar en etkili silah kabul ettii ve hatta top ve tfekten de daha nemli bulduu propaganda silahyla baarmtr. Filhakika Napolyon Bonapart, Msr seferine, beraberinde matbaa ve bask makineleriyle km, Msr'da kald sre boyunca A r a p a brorler, kitaplar ve beyannameler bastrm, halkn anlayaca dilde yaynlar yaparak amacn gerekletirmitir. Msr halkn bir yandan Trk ynetimine kar kkrtp, Fransz ynetimini ehveni er olarak gsterirken, dier yandan din smrsn en etkili biimde sonulandrabilmek iin her eyden nce kendi askerlerine bu taktiin srrn vermitir. Msr halkn aldatmann yolunu onlara yle anlatr: "(gal sonucu olarak) aralarna karacamz halk Miislmandr. Onlarn imanlarnn ilk esas udur: Tanr'dan baka Tanr yoktur

307

ve Muhammed onun Peygamberidir... Onlarn bu inancna kar kmayn... mamlarna ve mftlerine kar saygl grnn. Burada rastlayacanz gelenekler Avrupa'dakilerden .ok farkldr. Fakat bunlar yadrgamayn." 3 4 Askerlerine yapt bu konumasnda zellikle Mslmanlarn kadn anlayn ele alr, Avrupal zihniyete ters den bu anlay dolaysyla onlar ikaz eder. Mslmanlarn kskanlnn ne demek olduunu belirtir. 55 Mslman psikolojisini ve zellikle kadn konusunda Mslmann zayf ynlerini ok iyi tanyan Napolyon, byk umutlarla giritii Msr seferini en iyi ekilde sonulandrmak iin bylece ilk tedbirini a l m t r ? 6 imdi sra Mslman halkn cehaletini ve saf ynlerini smrmeye gelmitir. Zira unu iyi bilir ki, din duygularn okamak ve bu duygulara yatkn bir siyaset izlemek suretiyle bu saf halka her eyi kabul ettirmek ve yaptrmak mmkndr.

B) Msr Seferine Giriirken (Napolyon) Trk D m a n ve Kendisini slamn Dostu Gsterir Napolyon, Araba, bir Arap kurnazlyla hitap etmesini bilir. Msr seferine balarken ilk yapt i, Msr'daki Trk ynetiminin gerek slam dini uygulamas ve gerek Msr halk iin felaket getirici olduunu otaya koymak ve "Trk smrsne" son verilmesi gereine halk inandrmak olmutur. Memlkleri, "Kafkasy al ardan kopup gelen" ve yeryznn "bu en gzel topraklar zerinde istibdat eden", Msr halkn smren, adaletsizlikler ve asl eitsizlikler saan bir ete gibi gstererek,
54 Stanford J. S h a w . Ottnman Egypt in tle Age of litt Frendi Revloutio. Harward University Press. 1964. s.22-23. Bu konuda ayrca bkz. V. Chauvin, La Legende Egyptienne dt Bonapane. M n s . . 1902. s. 11-13. 55 Stanford J. Sliavv, age, s.23. 56 N a p o l y o n ' u n Msr' f e t h e t m e k isteyiinin nedenleri udur: Bir kez her eyden n c e kendi kiisel prestijini, kendi an ve erefini y c e l t m e k istemitir. Bundan baka, Msr' igal suretiyle O r t a d o u ' d a Fransa'nn d u r u m u n u t a h k i m etmi olacak. Rus ve A v u s t u r y a saldrlarna kar gven salayacak ve ngiltere'nin bu blgeye szmasn nleyecekti. Ve nihayet bir de Fransa'nn U z a k d o u ' y a ve Hindistan'a yaylmas yolunu a m olacakt. Bkz. S..I. S h a w . age. s.13.

308

... bundan byle hibir Msrl (nimetlerden) istisna klnmayacak ve en erefli mevkilere ykselebilecektir... Bylece halk mutlulua kavuacaktr" diye avutur. 37 Birazdan da belirteceimiz gibi, insanlar aras eitlie asla inanmayan Napolyon'un Msrl fellaha eitlikler vaat etmesi yadrganmamaldr. Buna benzer daha nice yalanlar ve kukusuz hi inanmad szleri tekrarlayacaktr. gal siyasetini gerekletirmek amacyla her areye bavuracaktr. Bu arada slam dinini yok etmek iin deil, aksine korumak iin geldiini, slama Memlkleden ok daha samimi ekilde bal olduunu, "Muhammed'e ve Ktr'cm'a" sayg beslediini sylemekten geri kalmayacaktr. 38 Din smrs sanatnda emsalsiz bir zekya sahiptir. Peygamberin doum gn erefine enlikler ve elenceler tertip ettirir. Bu tr enliklere eyh Halil al-Bekr ailesinin keanesinden kendisi de katlr. 59 Din adamlarn ylesine elde etmitir ki, onlar araclyla bir yandan Trklere kar askeri baarlarn Tanr dileiyle olmu gibi gsterirken ve onlara, "Tanr adna bu cihan fatihine (yani, Napolyon'a) zaferler bol olsun... Bu adalet prensine vgler olsun. Onun snrsz bir gc var... kant u ki, Ulu Tanr... Hayfa'nn dmesi ve Suriye'nin Franszlar eline gemesi olanan ona salad" eklinde demeler verdirtirken, dier yandan da kendisini, Kr'an okr ve cami yaptrr gibi tanttrr. 60 Napolyon'un K 'an Okuduu, Islam Hristiyanla Tercih Ettii Yalanlarna Halk Altran eriat Din adamnn, kendi mensup bulunduu halklar aldatmak iin ne derece kiilebileceini ve melanetini ne noktaya dek gtrebileceini
57 Nakoula al-Turk. Histoire de l'Expdition Fronais en Egypte, Publie et Traduit Par M. Desgranges A i n e . Paris, 1839, s . 2 l . Resini arivlere dayanarak bu kitab yazan Nakoula al-Turk adndaki bu yazar (ki, asl ad Nikula tb Yusuf al-Turk'dir) istanbul aslldr ve Dz eflerinden E m i r Besir'i h i z m e t i n d e b u l u n m u t u r . Suriyeli bir R u m olduu sylenir. 58 Napolyon'un Msr seferiyle ilgili geni bilgiler, kendisini ve tm Franszlar! Mslmanm gibi gsterip Msr halkn aldatmalanyla ilgili bilgileri al-Ceberti'de bulmak mmkndr. Franszca eviri iin bkz. Cheikh Ab al-Rahnan al-Tjabarti. Merveilles Biographiques et Historiques. Ou Chroniques. (Traduit de l'Arabe par Chefik Mansur, Abdlaziz Halil. skender A m m u n . Caire, 1888, c. I. s. 16; c.9. s.67 vd). 59 Memlklerle birlikte Suriye'ye kaan Seyid mer'in yerine eyh Halil el-Bekr: Napolyo tarafndan "Nakib el-Eraf" olarak getirilecektir. bid. s.51. 60 Nakoula al-Turk. ge. s. 151.

309

anlamak iin Napolyon'un Msr' igal olaylarna gz atmak yeterlidir Hem de Hanefi mezhebine mensup bu din adamlar Napolyon'un egemenliini yasal klmak ve halk bu egemenlie boyun edirmek iin eytann bile dnemeyecei kurnazlklara bavurmulardr. Arka arkaya yaymladklar beyannamelerle halka, din adamlar unu anlatmlardr ki, Napolyon'un Msr' igal etmesi Tanr emrine uygundur ve esasen Napolyon'u bunda baarl klan da Tanr'dr; tm bunlarn olaca Kur'an'da yazlmtr. Napolyon, Mslman olacaktr ve hatta olmutur, srekli biimde Kur'an okumakla meguldr. 1213 (Hicri) ylnn aban aynda Kahire'de divan mensubu ulema, Msr halkna Napolyon Bonapat hakknda unlar yaynlar: "Size unu da belirtmek isteriz ki, Byk Kumandan'n (Napolyon) gnl sizler iin hayr ve efkatle doludur... Onu bu lkeye balayan Byk Tanr'dr ve Memlkleri kovmasn salayan da odur." 6 1 Napolyon aleyhinde karlan dedikodular nlemek iin din hocalarnn bavurduklar are, onu slamn byk dostu ve savunucusu olarak tantmakt. Bu maksatla Kahire'de yaymladklar bildirilerde yle yazlyd: "...Sizlere unu ilan ederiz ki byk kumandan, ekselans Bonapart... mmed-i Muhammed'in dostudur ve bu nedenle ordusunun bana geerek Kahire'ye gelmitir... (Araplar ya da Memlkler arasnda) O'nun hakknda yalan yanl laf edenler en baya inanlardr..." 6 2 Ve Napolyon 'un Mslman Olaca Mjdesi

Cami yaptrtma ve Mslman olma vaadinde bulunduunu syleyerek Bonapart' Msr halkna sevdirtmek en kolay bir yoldu. Binaenaleyh bunu da denemek gerekirdi. Ulemann yaymlad bir beyannamede yle deniyordu: "Peygamberimize kar besledii sevgi
61 bid, s.90, 91. 99-100, 124-125, 130, 151. 62 N. al-Turk, age. s. 124-125.

310

dolaysyla inananlarn en asil rnei olan kiinin (Napolyon'un) sizlere inayet eyledii ayrcalklar ve ihsanlar bir dnnz. Byk Kumandan, bizlere son derece nemli iki byk ey vaat etti. Bunlardan biri Kahire'de, eine emsaline hi rastlanmayacak bir cami ina ettirmek. .. kincisi de tm dnyann duyaca ve bilecei biimde slam dinine gireceini ilan etmek." Bu yukardaki bildiriyi imzalayanlar arasnda Kahire ulemas Ayan' ve yenieri aalar yer almtr. Bu yalanlar uyduran din adamlar Napolyon'un kandrmalarna gerekten inanr olmulard. 1214 ylnn Rebilevel'inde, Napolyon, din adamlarna ve halka hitaben yle konuur: "Sizlere Mslman olduumu ve Muhammed Peygambere inanmakla eref duyduumu ve Mslmanlar sevdiimi her zaman sylemi, tekrarlammdr; ...u muhakkak ki, Hristiyanlardan nefret ediyorum; onlarn dinlerini yok ettim, ibadet yerlerini yktm, rahiplerini ldrdm, putlarn yaktm ve imanlarn reddettim." 63 Mslman halk ve din adamlarn kendisine balamak amacyla yukardaki szleri sylerken Napolyon'a ve onun bu olmayacak yalanlarna kendi askerleri bile glmekteydi. Bu szlere glmeyen ve inananlar sadece Mslman halk ve eriat hocalar idi. Yukardaki szleri koyun misali dinleyen ulema, aknlk ve muhtemelen memnunluk ierisinde evlerine ekilmiler ve syleyecek bir ey bulamamlard.64 ... Ve Halk, Napolyon'a Mehdi Gzyle Bakmaya Hazr Propaganda yoluyla halkn beynini ykamaktan ylmayan Napolyon tekrar tekrar unu anlatmaktayd ki, kendisi, kutsal kitaplarn yeryzne Tanr tarafndan gnderileceini nceden bildirdii kiidir ve kendisinden sonra artk baka kimse inmeyecektir, yeryznde hak ve adaleti yerletirecek olan odur. Bu dncelere Msr halkn adeta inandrmt. Bundan dolaydr ki, halk Napolyon'a mehdi gzyle bakmaktayd.
63 64

Ibitl. lifte,
te,

s. 145-146. s. 146.

311

"Onun szlerini peygamber sz eklinde kabule engel tek ey, giyiiiyle Avrupal oluuydu." 6 5 Yani biraz daha kurnaz davranp kyafetini deitirmi ve rnein Lawrence klnda dolam olsayd, Napolyo, halkn tapaca bir kiilie brnm olacakt. te yandan Napolyon, Msr halknn, okumuu ve okumamyla korkun bir cehalet ierisinde olduunu ok iyi sezen bir insan olarak yalanlar oyununu olduka ileriye gtrmt. Franszlarn Mslman olduklarn Msrl din adamlarna ilan ettirmekle kalmam, fakat sa'nn da en byk dman olduu fikrini yaymt: Bu din adamlarnn yaymlad beyannamede unlar anlatlmaktayd: "Size unu beyan ederiz ki, tm Avrupa uluslar ierisinde Franszlar, Mslmanlara kar zel bir dostluk besleyen bir ulustur; slam gerekten severler ve Tanrya irk koanlardan ve onlarn dinlerinden nefret ederler. (Halifenin dmanlarndan, yani Ruslardan da nefret ederler.) Bundan dolaydr ki, onlarla Ruslar arasnda byk bir dmanlk vardr. Ruslarn stanbul'da gz olduundan Franszlar habersiz deillerdir... ve (biliyorlar ki) Mslman lkelerini ele geirmek iin (Ruslar) her trl hile ve desiseye bavururlar; fakat Franszlar, Babli'ye kar olan ballklar nedeniyle onlarn bu planlarn-engelleyeceklerdir. Ruslar, Ayasofya ve dier camileri ele geirip slamn bu gibi ibadet yerlerini tiksinti veren dinlerin kiliseleri haline getirmek azmindedirler; fakat Tanr'nn inayetiyle Franszlar, ulu padiahmza yardm ederek Rusya'ya kar galebe alnmasn ve Ruslarn yok edilmesini salayacaktr. Msr halk, sizlerden karklk karmamanz ve aldatmalara kendinizi kaptrmamanz bekliyoruz. Fransz igal kuvvetlerine kar en ufak bir zarar vermekten kannz!.." Bu bildiriyi imzalayanlar arasnda Seyid'ler, erifler vs. vardr. 6 6

65 bili, s. 132. 66 Nakola al-Turk. age, s.44-45. Ayrca bkz. al-Jabati. Abel al-Ralman. Aaib lAllr Fi'l-Taracin Va'l-Akber, Caio, 1322. 4 cill. A. Mourani. Arubi: Tlagll i le Liberal. 1789-1939. Londra. 1962.

312

C) Kendini "Mslman" Olarak Tantan Napolyon Hibir Dine nanmaz Napolyon'u kurnazlnn ve cahil, saf halklar kandrma gcnn snr yoktur. Msr'da iyice saltanat srebilmek iin her eyin yaplmas gereine inanmtr. Bu itibarla sadece Mslman grnmek ve Mslmanln savunucusu roln yerine getirmek yeterli deildir. slamn dmanlarna kar da cephe almak gerektir. Papa'y ve Bat'daki Hristiyanlar yok etmi olmakla bu ii ksmen grmtr. Fakat ortada bir de Rusya vardr. Hem slamn en byk dmanlarndan biridir, hem de stanbul'a gz koymutur. Binaenaleyh Rus tehlikesini de koz olarak oynamak gerektir. Biraz yukarda tm bu planlarn Msrl din adamlarna nasl gerekletirdiini grdk. Bu tr oyunlara gelmek, Mslman lkelerin din adamlar iin ok az grlen bir ey deildir. Buna benzer nice rnekler vardr. 1919'dan sonra Trk ulusunun istiklal mcadelesine giritii tarihlerde dman igal kuvvetleriyle bir olup stiklal Sava'n baarya Ulatrmak isteyenlere (Atatrk'e) kar din adamnn padiahla ve dmanlarla birlik olup ulusa kar byk hainlikler yapt tarih sayfalarna gemitir. Napolyon'un Msr'daki hkimiyetini yl boyunca, hibir engele uramaksizn srdrebilmesi kukusuz ki halkn ve ulema snfnn, din adamlarnn ve "aydn" diye geinen zmrelerin korkun cehaleti ve safl sayesinde mmkn olabilmitir. Napolyon'un bavurmu olduu ve zetini yukardaki sayfalara geirdiimiz yntemler, davran ve tutum, ocuk zekl insanlarn bile "sahtelikle, "yalan"la mahkm edebilecekleri bir eydi. Bu sahtelii ve bu yalanlan anlamak iin Napolyon'u, onun gerek dncelerini tanmak bile gerekmezdi. Sadece onun bir diktatr, lkeler fetheden asker ve siyaseti olduunu bilmek yeterliydi. Fakat, Msr ulemas ve yneticileri biraz merak edip Napolyon'un din konularndaki gerek dncelerinin ne olduunu aratrm olsalard, asl o zaman nasl budalaca aldatlm olduklarn kefedebilirlerdi... Ve o zaman greceklerdi ki, "Ben bir Msltimanm!" diye karlarna kan ve kendilerinin de saysz bildirilerle Msr halkna, "slamn savunucusu", "Herdaim Kuran okuyan", "Tanr'nn emriyle Msr' igal eden..." vb. kimse olarak tanttklar Napolyon Boapart, di diye hibir eye inanmaz. imdi Napolyon'u kendi azndan dinleyelim:

313

"...Bana Papalk taraftar okluumu syleyeceklerdir; hayr ben hibir (dine inanmam). Msr'dayken Mslmandm, burada Katolik olabilirim, -srf halkn yararna olmak zere-, ben dinlere inanmyorumZ"67 Evet, Napolyon'un inand ey din deildir. O, sadece dinin bir smr arac olabileceine inanmtr. Bunu da hi ekinmeden aka beyan eder: "... Devlete en emin ve srekli destek grevini gren ey sadece ////dir. Hibir toplum servet eitsizlii olmadan varln srdremez ve servet eitsizlii de din olmadan srdrlemez. Bolluk ierisinde yzen bir kimsenin yannda alktan lebilecek derecede fakir bir kiiye, eer otada: Tanr bunu byle arzuluyor; bu yeryz dnyasnda hem zenginlerin ve hem de fakirlerin olmas gerektir; fakat ilerde ve ebediyetler dnyasnda servet dalm daha baka ekilde olacaktr! diye syleyebilecek bir otorite olmayacak olursa, onun bu eitsizlie boyun emesi mmkn olmaz." 0 8 Evet, bu szler Msr halkna ve ulemasna kendini Mslman diye gsteren Napolyon tarafndan bir baka zaman ve bir baka lkede sarf edilmitir. mparatorluunun karlar uruna Papalkla "Concardo" imzalarken de dndkleri buydu. Mslman halklar Napolyon'un yukardaki taktiiyle kandrmann ne kadar kolay ve bereketli olduunu anlamak iin Ortadou'nun son iki yzyllk tarihini incelemek yeterlidir. Nice rneklerden biri olarak Mussolini'yi verelim. Msr' igal ederken Napolyon nasl kendini Mslman dostu ve slam dininin hamisi ve savunucusu, hatta Mslman gstermise, ayn ekilde Mussolini de Afrika'nn kuzeyindeki Mslman lkeleri istila ve igal edebilmek iin kendisini slam dininin ve Mslman toplumlarn savunucusu, koruyucu olarak gstermesini bilmiti. Kendi lkesinde Hristiyanln hamisi ve yaycs durumundayken, srf faist rejim yerlesin ve ttnsn diye Hristiyanl herkese yayma hevesinde grnrken ve Papala kar en byk yaknl,
67 A. Bayet, Histoire ile la Libre-Pense, Paris, 1959, s.92. 68 A. Bayet, age, s.92.

314

mzahereti gsterirken ve yine Habeistan da benzeri bir tutum ierisindeyken, Mslman lkelere kar giritii fetihler srasnda tamamyla farkl bir davran izlemiti: "Mslmanlar Hristiyan yapmaya ynelik hibir tasarrufa, talyan hkmeti msaade etmeyecektir!" derdi. 6 9

D) Araplar T r k t e n K o p m a Bilincine Eritirme Asndan Napolyon gallerinin nemi Napolyon igallerine gelinceye dek Arap, slam dnda baka gerek bir dzen olmayacana ve iinde bulunduu yaam koullar ne kadar kt olursa olsun bu koullara tahamml gereine inanmt. Napolyon'un Msr'a kmas ve byk baarlarla bu lkeyi (ve dier Arap lkelerini) egemenlii altna almas Arap aydm bakmndan geri braklmln nedenlerini arama ve renme yolunu at. k o, tm gerilik nedenlerinin, vaktiyle Bat'ya uygarlk dersi verdiine inandrld slam ihmal etmekten doduu dncesine altrlmt. Ve ite imdi kendisini yenen Bat'dan bir eyler renme durumu ile kar karya idi. te yandan Napolyon igalleriyle birlikte Bat'y ilk kez tanr olan Arap, Bat'nn slam uygarlndan yararlandn, bu uygarln Arap yapt olduunu ve Trkler yznden yok klndn ve u halde Trkten kopup Bat'ya ynelmekle ve Bat'ya evvelce kazandrm olduklarm geri almakla kendi z uygarlna kavumu olacan dnyordu. Bundan dolaydr ki, 1798 olaylarndan sonra Bat'dan yararlanma dnceleri yeermeye balad. Nitekim Napolyon igallerinden yedi yl sonra Msr Valisi Mehmet Ali Paa, Fransa'ya renci gndermeye balayacaktr. 70 Ve yine bu tarihlerden sonradr ki Araplar, Trk asll bir halifeyi balarnda bir bela gibi grmeye balayacaklar ve ondan kurtulmann arelerini arayacaklardr.
69 M. Scarle Bates, Religious Liberty, New York, 1946. s. 10. 70 B hususlar iin zellikle P. Patai'ni The Arab Mids ( N e w York. 1973) adl kitabna baknz, s . 2 7 0 - 2 7 i . Ayrca bkz. S y d n e y U. Fisher, The Middle East: /t History, 2. basm, N e w York. 1969. s.294-295. uu da belirtmek gerekir ki, M e h m e t Ali Paa. sadece renci g n d e r m e k l e yetinmemitir. Bat'dan sanayi ( f a b r i k a . . . vb), eitimci, u z m a n ve teknik getirmitir. O tarihlerde ise bizim yneticilerimiz, din adamnn klesi olarak, her trl yenilii ve Bat'dan bir eyler r e n m e y i . Bat'yla iliki k u r m a y dinsizlik saymaktaydlar.

315

E) Napolyon'un Araba Oynad Oyunu, Arap Trke Oynar Napolyon'un vaktiyle Araba oynad "din" oyununu bugn Arap, Trk eriatsn da kendisine ara edinerek, aynyla Trk toplumuna oynamakla meguldr; din kardei postuna brnm ve Trkn haremine girmi olarak. Arap akll deildir, ama kurnazdr. Tarihten ders alabilecek ya da kendi geriliklerinin, ilkelliklerinin, sefaletlerinin nedenlerini kefedebilecek yeterlie sahip deildir, ama Trke kar yzlerce yllk nefretlerini, dmanlklarn gizleyerek bizim gericimizi, siyaset adamlarmz ve i evrelerimizi u ya da bu yolla, hep din araclyla kandrmasn, uyutmasn ve kendi davasna kullanmasn bilir. Son 1 400 yllk yaantlarn eletirmek yle dursun, u geride braktmz 40-50 yllk dnem ierisinde srail karsndaki yenilgilerinin nedenlerini bile aratracak basireti gsteremez, ama Trkn yneticilerini kendisine boyun edirtmeyi becerir. Trk yavrusunun krpe beynini Atatrk dmanlyla biimlendirenlerimizin iplerini oynatmasn, Trke yerine Arapay temel dil haline getirmek isteyenlerimizin keselerini doldurmasn bilir. Bu bizim eriatlarmzn ounun arkasnda Arap destei yatmaktadr. Basnmzn srm bol pek ok gazete ve dergisi, ayn destee mazhar olarak, Tk-Arap ilikilerini vc yaynlarn yarmas ierisindedir. Arap aleyhinde yazlacak bir yazy kabul etmezler; etmemekten baka Arabn Trk kltc, iftiralara boucu davranlarna kar Trk savunan yazarlarmza cephe almasn baarrlar. Baz merciler de, ou kez farknda olmayarak, belki de istemeyerek bu tutuma yardmcdrlar. Lawrence ofArabic filmi, ki Arabn Trke kar dmanlklarnn ve arkada vurmalarnn yksnden baka bir ey deildir, Trk sinemalarnda gsterilemez, nk yasaklanmtr. Ama buna karn Arap lkeleri ayn filmi kendi halklarna iftiharla seyrettirirler. Zira, orada Arap fellahnm, silahlardan arnm, yani kendini savunabilecek olanaklardan yoksun braklm Trk askerlerine ve subaylarna nasl "kahramanca" (!) saldrya getii ve onlar kesip bitii en vahiyane biimiyle gsterilmektedir. Sansr organlarmz Trk, kendi gerek nitelikleri ierisinde vc, fakat eriat sistemini ye-

316

rici yaptlarn ve rnein A. Mulier'in, "iyi eitilmi bir Trkle konumak ve tartmak kadar zevk verici baka bir ey yoktur!" diye sitayikr tmceler kulland The Loom the History adl yaptnn Trkiye'ye sokulmasn ve okunmasn yasaklamlardr, nk orada slam eletirme niteliinde satrlar bulmulardr; ama buna karn Arap dnyasnn nl yazar ve dnrlerinin ya da siyaset adamlarnn Trk gerekten kltc, alaltc, zek ve kltr yeteneinden yoksun gsterici eserlerinin sadece ithaline izin vermek yle dursun, Tiirkeye evrilmesine ve rnein din okullarnda okutulmasna dahi gz yummulardr. te yanuan Arap lkeleri, gerek Kbrs ve gerek Filistin olaylar vesilesiyle, "Mslman karde" postuna brnm olarak Trkiye'yi kendi karlarna ara yapmak hususunda bir hayli baarl olmular ve Napolyon taktiinin miraslar olduklarn kantlamlardr. Ksaca hatrlatmak gerekirse: 1965 yl Nisan aynda Cidde'de toplanan 6. slam Kongresi (Birlemi Milletler'e dahil 36 Mslman lke katlmtr), Trk heyetinin Kbrs konusunda sunduu karar tasarsn oybirliiyle kabul ederek Trkiye'nin Araplara dnk davranlarn mkfatlandrr gibi grnrken, 7 1 bu tarihten sekiz ay sonra Birlemi Milletler Genel Kurulundaki Kbrs oylamasnda ran ve Pakistan hari kongreye dahil hibir Mslman lke Trkiye lehinde oy vermemitir. Tm bunlara ramen Trkiye, Arap lkelerine yaknlama ynndeki eilimlerini srdrm, 1967 Arapsrail savanda Araplar tutmu, 1969'dan bu yana eilimlerini srdrm, 1969'dan bu yana hi yeri ve gerei yokken slam Zirve Konfeanslar'na katlm, bu tarihten sonra da eitli Arap lkeleriyle kltrel ve ekonomik ilikilerini artrmtr. 1975 yl T e m m u z aynda Cidde'de (Suudi Arabistan) toplanan ve 40 Mslman lkenin katld konferansta, Filistin sorunu ele alnarak srail'in Birlemi Milletlerden karlmasna karar alnm
71 Kongrece kabul edilen kararda ayr bir slam camias olarak kabul edilen Kbrsl Trklere Hristiyanlarn giritikleri "canivane" davranlar yeriliyor ve "bu sorunun Birlemi Milletler'de s a v u n u l m a s n d a Kbrsl M s l m a n kardelerin hak ve hukukunun teslimine yardmn, dini ve insani bir vecibe kabul edildii" belirtiliyordu. Bu hususlar iin b k z . .E. Kiirkolu. age. s. 163; Dileri Bakanl Belleteni. Nisan 1965. say 7. s.88.

317

ve bu karar Trkiye tarafndan da benimsenmitir. Bu ayn konferansa katlan Mslman lkeler ve zellikle Arap lkeleri Dileri Bakanlar, bir yandan Filipinler'de yaayan Mslmanlarla ilgili dilekleri ve dier yandan Habeistan'daki Eritre blgesinde bulunan Mslmanlarn bamszlk isteklerini olumlu karlamtr. Fakat bunun yannda, Trkiye'nin Kbrs'la ilgili dileklerini konferansa katlan Arap lkeleri delegeleri hasr alt etmilerdir. Bunun da nedeni, Arap lkelerinin Bapiskopos Makarios'la iyi ilikileri bozmaktan kanmalar olmutur. 7 2 Ayn durumun 1976 ylnda yeniden kendisini gsterdiini grmekteyiz. Bu yln ortalarnda stanbul'da toplanan slam lkeleri Koferans'nda Arap delegeler, Trkiye'nin Kbrs davasnn yannda olduklarn sylemekle birbirleriyle yar etmilerdir. Bu tarihten az sonra, 1976 Kasm tarihinde, Birlemi Milletler'de Trkiye'nin Kbrs' terk etmesi hususu karara balanm ve bu karara hibir Arap lkesi kar koymamtr; aksine ekimser kalmakla karar adeta destekler grnmlerdir. Tm bu geliimleri, iktidara gelen ve hkmet kuran tutucu partilerimizin sadece Kbrs davasnda "taraftar" bulmak arzu ve umuduna dayatmak yanl olur; asl neden, eriat zlemi ierisinde gelien bir toplumun slam lkelerine yaknlaan bir hkmet siyasetini oylaryla destekleyecekleri kansnn varldr. Buna inanm siyasi partiler, aktan aa propagandasn yapamadklar bir konuyu (Mslman kardelii, slam lkeleri arasnda d a y a n m a . . . vb.) eitli oy yatrmlar biiminde ilemekten (Kbrs davasnda Araplarn oyunu ve desteini almak, srail'in bymesini nlemek vb.) kanmamlardr. Trkiye'nin d politikasn biimlendirenler ve genellikle Trk siyaset adamlar ve kara aydn evreler, Arap-Tiirk ilikileri konusunda olduka yetersiz bilgilere sahiptirler ve bu nedenle Ortadou sorunlar konusunda ksr bir siyaset takibinden ileriye gidememektedirler. Onlar iin Arap lkelerinin Trkiye iin kaybedilmi olmas byk bir felaket

72 Bkz. The New York Times. 16 T e m m u z 1975.

318

'

gibi grnr (ya da bunu kendi karlarna vesile yaparlar)^ bu kaybn nedenlerini Trkiye'nin kusurlu davranlarnda ararlar. Sanrlar ki, Arap lkelerinin Trkiye'ye kar kskn ve dman davranlarnn nedeni, her eyden nce, II. Merutiyet dnemiyle balayan (1908) Trklk akmlardr, yani slamclk dncesi yerine Trklk dncesinin n plana alnmasdr: "Bu durum, (yani Trk milliyetilik akm) Araplar zerinde de etkisiz kalamazd" der bir eletiricimiz. Ve devamla: "Panislamizm dncesinin bir kenara atldn ve adeta gzden karldklarn anlayan Araplarn Osmanl devletinden manen kopmalar doald." 7 3 Ve yine sanlr ki, srf bu nedenle Arap lkeleri I. Dnya Sava srasnda Osmanl devletine kar harekete gemilerdir; sanki Trk milliyetilik akmlar olmam olsayd Araplar Trk barlarna basacaklarm gibi... Ve yine sanki bu tarihlerden ok daha nceleri, rnein Vahhabler, halifeliin Arap rkndan baka bir hanedana, bir Trke ait olmas nedeniyle, Osmanl devletine kar harekete gememiler gibi... Ve sanki Mekke erifi Hseyin 1915-1916 yllarnda ngilizlerle birlik olup Osmanl devletini arkadan hanerlerken . tm bunlar Trklk akmlarndan dolay, Osmanl toplumundan manen kopmu da ondan yapm gibi... Ve yine sanki Arabn bin yl gerilere giden Trk dmanl, ki bugn dahi ayn iddetle canlln korur, srf bu nedenlerle domu gibi. te yandan Trk milliyetilik akmlarnn Araba zararl olabilecek bir yn olmadn da Cemal Paa'nn anlarndan karmak mmkndr. Arap lkelerinin Trkiye'ye kar kzgnlklarnn bir dier nedeni olarak, Trkn Batllama, Bat'ya ynelme ve zellikle laiklii benimseme davranlar gsterilir. "Atatrk devrimlerinin Bat'ya dnk bir nitelik tamas, bu sralarda Bat'ya kar bamszlk mcadelesi yrtmekte olan Araplarn Trklerle yollarn bir kez daha ayryordu." 7 4
73 m e r E. K r k o l u , Trkiye'nin Arap Sevin Matbaas, Ankara. 1972, s.5. 74 Ibid, s.6. Ortadousu'na Kar Politikas. 1945-1970,

319

Bu tehis de yanltr. Arabn Trk aleyhtarlnn tarihesi gzden geirilecek olursa Trkn slama yabanc kald, slamiyeti anlamaktan yoksun bulunduu ve onu hazmedemedii, hatta slam gerilettii ve znden uzaklatrd... vb. Arap iddialarnn yzyllar gerisine gittii, her halkrda Atatrk'n byk reformlaryla ve Trkiye'nin laiklie ynelmesiyle fazla ilgili bulunmad grlecektir. te yandan Bat'ya yneli nedeniyle deil midir ki, Mehmet Ali Paa, yeni silahlar ve Bat yardmyla yetitirilmi elemanlardan kurulu ordusunu ta stanbul'un snrlarna dek yrtm ve koskoca, fakat gerilikler ierisinde kvranan Osmanl devleti, Rusya'nn mdahalesi sayesinde kurtulabilmiti. Trklerin Bat'ya ynelmiliklerinin Arap lkelerinde olumsuz etkiler dourmu olmas, Arabn bir bakma mantkszlnn ve kskanlklarnn vesile kabul ettii bir olaydr. Eer Bat'ya ynelmiliin iki slam lkesi arasnda soukluk ve krgnlk yaratacak bir arlk tamas gerekiyorsa, bu takdirde ayn olumsuz davran her eyden nce Trkiye'nin gstermesi beklenirdi. Her ne olursa olsun tm bu yukarda sz geen hususlar, Arabn Trke kar igdlerinin altnda beslemekte olduu dmanlklarna birer bahane iini grmtr. Ve halen de grmektedir. Arabn kandrmalar ve Trk yneticilerinin bu kandrmalara aldanmalar eskiye zg bir ey deil; bugn de durum byledir ve muhtemelen bundan sonra da byle olacaktr.

F) Trk Siyasetisi ve Din Adam, Ayn Oyunu Kendi Toplumlarna Oynamakla Meguldr Yakn gemiin b olaylarn okurken insan derin derin dnyor. eriat halklarnn saflna, cehaletine ve din adna nelere kanabileceine ya da kandriabileceine akl erdiremiyor. Dini bylesine smr arac yaparak eriat halklarnn kaderine rahatlkla ve kolaylkla yn verebilenlerin kurnazlna ve melanetine aryor ve isyan ediyor... Ve asl ackls udur ki, bu smrnn ve bu al-

320

datmalarn sonu gelmiyor; nk, slam halklar deimiyor ve fikren gelimiyor. Hep ayn cehalet ve saflk ierisinde srnp gidiyor. Fakat asl ackl olan ey, Napolyon ya da Mussolini yntemlerinin, her bir eriat lkesinde, o lkenin iktidarlar tarafndan kendi halklarna oynanagelmekte oluudur. 1798'den bu yana ok dnemler geti ve ok gelime oldu. Bat halklar (ki daha ortaalarda fikir gelimesi yoluna ynelmi saylr) u son iki yzyl boyunca kltr, bilgi ve siyasal olgunluk aamas yapmtr. Bu halklar ynetebilmek, iin kurnaz ve dzenbaz olmak deil, akdl ve bilgili olmak gerek. Belli ahlak llerini tutturmu olmak gerek. Yalanlar ve dolanlarla halk aldatmann ve oy toplamann olana yoktur oralarda. Montesquieu'niin temsil nazariyesi (egemenlik hakknn ulus adna, fakat sadece temsilciler tarafndan kullanlmas hususuyla ilgili nazariye) bu son iki yzyllk dnem srasndaki halk gelimesi sonucu olarak yerine Duguit'nin "yar dorudan" ya da "dorudan" temsil sistemine (yani, toplum iradesinin temsilci iradesinden nde gelmesi) terk etmitir. Tm bu gelimeleri ibretle seyrederken nazarlarmz kendi lkemize eviriyor ve irkiliyoruz. Siyaset sahnesinde cereyan ettiine tank olduumuz 037//;Iar hi deimeden irkef bir senaryonun felaket habercisi gibi karmza kyor ve bizi rktyor. ki yz yl nce Napolyon'un Msr halk karsndaki davranlar sanki aynyla, fakat bu kez yerli ve modern "Napolyonlarmz" tarafndan yenilenmekte. Bat eitimi grm ve Atatrk kuandan km, yani laiklik bilincine sahip olmas gereken siyasetilerimiz arasnda kendi semenlerine, cami yaplmas iin arsa hediye edenler ya da sz krssnde abdest alanlar, ayet okuyanlar ounlukta. Seimlere yaklatka bu gayretkeliklerin artt grlmekte. Cami bolluundan geilmeyen ve msbet eitim verecek okulu bulunmayan blgeler, siyaset adamnn bu tr balar ve cmertiikleriyle smrlmekte. Bu kiileri dini tam ya da hatta Napolyon kadar bile Mslman sanmak saflk olur. Hi olmazsa Napolyon, kendi mensup bulunduu toplumun karlar uruna ve ulusal amalarn gerekletirmek amacyla bu irkin siyasete ynelmiti. Bizim yerli Napolyonlarmz ise, ne toplum karlarn ve ne de ulusal abalar dnrler; tek dndkleri ey, kendi gnlk yaantlar ve mutluluklardr.

321

KNC B L M ARAP MLLYETL DAVASINDA DL U N S U R U

A R A P MLLYETL DAVASINDA DL UNSURU ARAP MLLYETLNN G KAYNAI OLARAK DL: ARAPA

Arap, kendi yaantlar ierisinde kendisine zg bir miras olmak zere iki eyi kutsal grr ki, bunlardan biri dil, yani Arapadr; dieri ise dindir, yani slamdr. Her iki eyi de Tanr vergisi sayar ve Tanr'nn bir cemile olmak zere Araplara saladn ileri srer. Her iki eyi de kendi karlarna, kendi benliinin korunmasna ve kendi gelimelerinin oluumuna ara yapmaya alr. Arapay Tanr dili olarak gstermekle ve Kur'a'n bu dilde indiini ileri srmekle, slamn Arap dini olarak indiini ya da Arap tarihi ve gelenekleri demek olduunu sylemekle ulusal benliini ve Araplk duygularn korur ve glendirir. Gemi yzyllarda olduu gibi bugn dahi Arapann Tanr'nn tercih ettii bir dil olduunu ve Kur'an' da bu dilde indirdiini, slamn bu dilde yerletiini iddia ederken, bir yandan Arapln tanmn dil esine dayal olarak yapar ve rnein "dil ile milliyet etir" formlnden hareketle "Arapa konuan Araptr" ya da "belli bir yerde oturan halkn dili Arapa, ise o yer Arap mlk (lkesi) saylr" eklinde mantk yrtr 1 ve dier yandan da Arabn Arap olmayana stnln ve dolaysyla Arap gurur ve prestijini J salama amacn srdrr.
I a d a Arap yazarlar ierisinde en koyu Arap milliyetilerinden biri olan Necla zzettin, ngilizce olarak yaymlad bir kitabnda yukardaki grleri gelitirir. Bkz. N e j l a zzettin, The Arab World. University of C h i c a g o Press, 1953, s. 1. Arap Sosyalist K a l k n m a Partisi'nin kurulu tznn 10. maddesinde Arab tanm yle yaplmtr: "Ana dili Arapa olan, Arap topraklar zerinde yaayan ya da yaamay tasarlayan, Arap toplumunun bir yesi olduuna inanan kii Arap'tr." Bu hususta bkz. J.A. Fishman, Language and Nationalism; Two Integrative Essays, Massachusets, U S A . 1973, s.44.

325 1

Hatrlatalm ki Muhammed, "...Ben bir Arabm, Arabi kltmek demek Ikm kltmek demektir" derken ve bylece Arabi dil ve din nitelikleriyle tanmlarken, kendisinden sonraki dnemler boyunca Araplk benlii, Araplk gururu ve prestiji ve Arap milliyetilii dncelerinin temellerini atmtr. 1 400 yl boyunca slama dahil Arap eler kadar Arap olmayan eler dahi, Araba zg bu iki e (Arapa ve slam) araclyla bilerek ya da bilmeyerek, isteyerek ya da istemeyerek Arabn hizmetinde ve Arap karlar yrngesinde i grmlerdir. lerdeki sayfalar, bunun byle olduunu gsteren malzeme ve bilgilerin zetinden olumaktadr.

326

BRNC KESM A R A P VE A R A P A

I) ARAPA Y KUTSAL NTELKTE KILMAKLA MU HA M MED 'N ARAP MLLYETLNE HZMET Arapay kutsal nitelikte bir dil olarak gstermek ve slamn temeli yapmak suretiyle Muhammed, kendi iinden kt ve kendi z evlatlar olarak grd Araplara hizmette bulunmutur. Bu sayededir ki, Araplar, a) zengin bir dile sahip olmular; b) kendi yaratmadklar bir uygarln (slam uygarlnn) yaratcs gibi grnmler; c) dier uluslara ve zellikle slama dahil dier toplumlar karsnda prestij ve stnlk iddiasnda bulunabilmiler; d) yabanc egemenlii altnda kaldklar dnemlerde bile kendi benliklerini, kltrlerini; e) ve nihayet milliyetiliklerini yrtebilmilerdir. lerdeki sayfalarda Arapann, Arap milliyetilii gayretlerinde din (slam) esinin de stnde bir deer ve nem tadn, Arap milliyetisinin Arapaya ballk duygularn slama ballk duygularnn dahi zerine karabildiini greceiz. Ve ok ac bir gerek olmak zere yine unu izleyeceiz ki, Trk eriats, kendi z dili olan Trkeyi Arapaya feda etmekle bir yandan Trk kltr ve uygarlnn gelimesini daha ilk anlardan itibaren engellemi ve Trk Arap kltr ve uygarl iinde yourmu, dier yandan da Trklk benliinin, Trklk bilincinin yok olmasna ve dolaysyla Trkn milliyetilik akmlarna yabanc kalmasna, kendisini unutup Araplamasna neden olmutur. Arabi n inand odur ki, Arapa Tanr dilidir; bu dili Tanr kendisi yaratm ve yaratrken de onu en stn, en kutsal ve en zengin dil olarak var klmtr. Bu nedenle Arapa, tm dillerin anasdr. Tanr gya bu dili ilk kez Adem'e retmek istemitir. Ve ite o tarihten bu yana

327

Arapa,, "cennete" gideceklerin dili olarak benimsenmitir ve benimsenmesini Muhammed, Kur'cn ve snnet hkmleriyle salamtr. Arapann Tanr dili olduu ve kutsal nitelikte bulunduu inann sadece Arabin deil, slama dahil dier Mslman toplumlarn da inan yapmtr. Biz Trkler bu inana safa saplananlarn banda geliriz. Bylece Arapa slamn resmi dili olarak, Arap olmayan Mslman yazar ve dnrlerin elinde zamanla. slam kltr ve uygarln oluturmu, olutururken de zenginlemitir. -Hi kukusuz slamdan nce de edebiyat dili olarak Arapa zengin bir dildi; fakat dier,alanlardaki zenginlie ancak bu sayede ve bylece eriebilmitir. Bundan dolaydr ki, belli bir kavram anlatmak iin Arapada birbirinden gzel ve saysz denebilecek deyimler bulmak mmkndr. bn Faris, Arap dilinin zenginliini anlatrken baka dillerde tek bir deyimle karlanan bir kavramn Arapada yzlerce deyimle karlandn belirtir ve buna rnek verir: rnein, "kl" hakknda birbirinden ayr ve farkl sekiz yz deyim olduunu, "ylan" hakknda iki yzden fazla deyim bulunduunu ve dier hususlarda ve kavramlar konusunda da bundan aa kalmayan saylarda deyimler olduunu hatrlatarak okuyucusunu Arapann zenginlii dncesiyle yourur.'

A) Arapann Araba Salad Gurur Arapann Araba salad gurur ve prestij Araptaki ulusal benlik duygularnn olumasnda ve gelimesinde byk rol oynamtr. Bilindii gibi, dil denilen e, siyasal ve sosyal toplumlarn ulusal birlik duygularnda har iini grr. Bunu herkesten iyi bildii iindir ki Arap, Arapay hem kendi milliyetiliinin temel ta ve hem de da, kendinden saymad dnyaya kar bir propaganda kayna yapmtr. Kur'an in Tanr szleri olduu ve Arapa olarak vahyedildii iddiasn srf kendi karlar ve kendi gurur ve prestiji adna savunur. Kur'ar'n
i Bu k o n u l a r d a A r a p y a z a n E n v e r Cezne'ni yakn yllarda y a y m l a d u iki kitaba baknz: A n w a r G. C h e j n e , The Achic Language; Its Role in History, University of M i n n e s o t a , 1969, s.10 vd. Ayn yazarn 1971 ylnda The Aral> World; From Nationalism to Revolution (Edited by Abdeen Jahara&J. Tery, Illinois 1971) adl kitapla y a y m l a d . The Role of Language of Arab Natinoalism vardr. Atflarmz dala ok birinci kitaba aittir.

328

Arapadan baka bir dile, zellikle Tiirkeye evrilmeyecei ynndeki kesin grleri besleyen kaynaklar bu inantan beslenmektedir ve yine bu inan nedeniyledir ki, slam leminde Araptan baka toplumlarn Arapaya bal kalmalar ve Arap dilinde yazar ve konuur olmalar ya da Arapay stn ve kutsal saymalar iin Arap yazarlar.her eyi yaparlar. Arap iin dil her ey demektir. Kendilerinden olmayan rk ve uluslarn Arapay bylesine ba tac eder olmalar ve hele Arapayla Tanr'ya yalvarmalar, ibadetlerini bu dilde yapmalar Arabn en byk mutluluunu salar. stelik bir de bunu yapan Trklerse Arabn mutluluunun snr yoktur. Memlklerden bu yana, yani bin yla yaklak bir sreden beri egemenlii altnda kald Trkn, bu egemenlik dnemi sona erdikten sonra dahi Arapaya kar gsterdii ballk, sevgi ve sayg Arabn zevkle ve vnerek izler olduu bir olaydr. Trkn Arapay kendi z diline, yani gzel Trkeye ye tutar olmas Arabn gsn gururla iirir. 2 Ezann Trkiye'deki tm camilerde Arapa olarak okunmas ve Arap yazsnn ve dilinin binlerce okulda (zellikle din okullarnda, Kur'an kurslarnda) geer nitelikte i grmesi bu gururu artran nedenlerdendir. Arap bu gururunu aka beyan etmekten ekinmez; 1958 ylnda Beyrut'ta yaymlad bir kitabnda, Arap yazar yle der: "Araplar, slamdan sonra en deerli bir miras olarak kabul ettikleri... Arap dilinin'Trkler iin manevi (ilahi) bir dil olarak benimsenmi olmasndan dolay gurur duyarlar." 3 Hibir dnemde ve hibir yerde Arap, Trke kar (ulus olarak) egemenlik kuramamtr; hibir zaman onu kendi ynetimi altna alamamtr. Askeri alanlarda ve sava meydanlarnda Trke kar kayda deer baarlar elde edememitir. Fakat buna karn, Trke kendi Arapasm kabul ettirmi ve asl ackls, Trke Trkesini adeta unutturabilmitir. Bu durum, hi sylemeye gerek yoktur ki, Arap iin sava meydanlarnda kazanlm zaferlerden ok daha anlaml ve ok daha nemlidir ve bundan dolay Arabi yermek mmkn deildir. Bu baar onun maharetinden ok, bizim eriat insanmzn ona destek ve onunla
2 Zeine, Z. Zeine, Arab-Turkish Relatitms and the Emergence ofArab Natkmalism. rut. 1958, s. 14. 3 1'bid. s. 14 vd. Bey-

329

ayn safta Trkeye kar sava aar oluundan domutur. Ve yine bundan dolaydr ki, Trk dilinin bamszla kavumasna ve canlanmasna kar Arabn tutum taknmasna amamak gerekir. Evet, tm Arap dnr ve yazarlar, Trkenin gelimesine ve canlanmasna kardrlar. Bu nedenledir ki, Atatrk' balca dman saymlardr: Arapay terk edip Trkeye g verdi diye; Arap harflerini brakp Latin harflerini getirdi diye; camilerde hutbe ve vaizleri Trke yaptrtt ve ezan Trke okuttu diye... Ve yine bundan dolaydr ki, Trkiye'de Arapann genileme alann yitirmesini nlemek ve Trkeye tercih edilmesini salamak iin her eye ve her fedakrla hazrdrlar; bu uurda gizliden gizliye yaptklarndan pek azmzn haberi vardr. Evvelce olduu gibi bugn de Arabn en byk kozu Arapadr. Tm kurnazln bu kozu oynamakta bulur: Bol paralar harcayp kendi davasn savunacak ve srdrecek insanlarmz bulmak, bunun yannda Arapann stnl iddialarn Tanr'ya srt dayayp ( Kur'cm ve hadis kaynaklarndan yararlanp) yrtmek ve kendi davasn Trk din adam araclyla yrttrmek. Budur Arabn istedii ey. te yandan Arapa sayesinde Arap, kendi yaratmad bir uygarln da sahibiyi gibi grnr. nk, Arapann slam uygarl ad verilen bir uygarla kaynak ve ara iini grd inancndadr, bakalarn da buna inandrmtr. Bu da Arap iin ayr bir vnme nedeni olur. Bir Arap yazar yle der: "Eer Mslmanlar, slam uygarlnn varl nedeniyle kendileri iin bir zafer (baar) duygusu ierisinde iseler, Araplar, kendi bakmlarndan bu uygarln oluumunda i gren dehann Arapa sayesinde olutuunu dnerek, ok daha byk gurur duyarlar."

B) "Muhammed'i Sevmek Arapay Sevmektir" Forml Arapay sevdirmek ve Arap olmayan Mslmanlara kabul ettirmek konusunda 1 400 yl boyunca Arap yazar ve dnrlerinin uyguladklar kurnaz usul, bir yandan Arapann Tanr dili olduu hu4 Nabil A. Faris: M.T. Husayn, The Crescent in Crisis. University of Kansas Press, 1955, s. 150. Bu k o n u d a ayrca bkz. A n w a r G. C h e j n c , The Arabic Language.

330

susundaki Kr'an hkmlerini sergilerken dier yandan da "Milammed'i seven Arapay sever" eklindeki hadis hkmlerini tekrarlamak olmutur: Saysz rneklerden bir ikisiyle yetinmek gerekirse, 11. yzyl Arap filolojisti al-Ta'alib, Fkl al-luga ve sr al-arabiyya5 adl yaptnda "Kim ki Peygamberi sever, Araplar sevmi olur ve kim ki Araplar sever Arapay seviyor demektir" eklindeki hadise dayanarak yle der: " . . . o Arapa ki, (kutsal) kitaplarn en mkemmeli o dilde inmitir ve Tanr kiileri o kitapla slama yneltmitir... (Kim ki Arapay sever)... o Muhammed'in, Peygamberlerin en by (ve mkemmeli) olduuna inanm demektir... (ve ayn zamanda) Araplarn en stn ve en mkemmel (kavim).,, ve Arapann en kutsal (mkemmel) dil olduuna inanyor demektir." Grlyor ki, yazarn yapt ey Muhammed'in szlerini tekrarlamaktan ibarettir. al-Ta'alib'nin bundan bin u kadar yl nce yapt bu beyin ykama iini, ayn yzyln dier nl bilim adam al-Brn, hem de kendi z dilini (Faris) kmseyerek yle yrtrd: "Yeryznn her ynndeki bilimler, eviri yolu ile Arapa sayesinde devredilegelmitir... Derinlemesine bildiim ve kullandm iki dili, Arapay ve Acemceyi birbirleriyle kyasladka, itiraf edeyim ki, Arapa kfr etmeyi Acemce meye ye tutarm. Bu grmn doruluunu, bilimsel bir kitabn Acemceye evrilmi ekline gz atmakla anlayabilirsiniz. (Bu eviri sonucu kitap) tm berrakln ve anlamn yitirir, zellikleri anlalmaz olur ve yararll azalr." 6 Dier nl bir yazar, al-A'r, Kur'an ayetlerine sarlarak Tanr'ya Arap dili ile ibadet etmeyen kiilerin Mslman saylmayacaklarn kantlamaya alrd. Kendisine "man sahibi olmak ne demektir?" diye soranlara brahim ve uar surelerinden ayetler rnek vererek; "man, Tanr'nn Kur'an' indirdii dilde inanmaktr" diye yant verirdi. Bilindii gibi brahim Suresi'nin 4. ayetinde; "Onlara iyice a5 Bu iki kitabn Kahire 1938 tarihli nshalarna baknz. 6 Gerek al-Ta'alib'nin ve gerek al-Brn'nin yukardaki satrlarnn ngilizce evirisi iin bkz. Wilson B. Bishai, Hununiy in the Arbic-Islmic World, Iowa, 1973. s.55-57.

331

latabilmesi iin, kendi kavminin dilinden baka bir dille hibir peygamber gndermedik" diye yazldr. r Sresi'nin 95! ayetinde ise ".. .Apak Arapayla..." diye yazldr. 7 Kitcb al-Luma adl yaptnda Tanr'ya Arap dili ile dua etmenin, inanmann Mslmanln bir koulu olduu, baka bir dilde ibadet edenlerin Mslman saylmayacaklarn belirtirdi; 8 Muhammed'i sevmek slamn balca koullarndan biri olduu iin, bu formlden hareketle kiileri Arapaya ve Araplara balamak, kendi dilinden ve benliinden uzaklatrmak kolayl yaratlmtr. Arap milliyetisinin Arapllk duygularm ve bilincini uyandrmak, canl tutmak amacyla her dnem itibariyle bavurduu kurnaz are yukadaki forml uygulamak olmutur. 10. v e . 11. yzylda al-Ta'alib'nin yerletirdii ya da gelitirdii bu taktik, 20. yzyl Arap milliyetisinin de benimsedii taktikdir. Bugn dahi hl bu yntemlerin geerliliine tank olmaktayz. 1960 ylnda yaymlad Arap Milliyetiliinin Tarihsel Kkleri balkl yaptnda bir Arap yazar, A.A. al-Dur, Muhammed'i sevmenin bir bakma slamm gereini yerine getirmek sayldn ve bundan yararlanarak Arapann ve Arabn stnln tm Mslmanlara kabul ettirmenin ve onlar Arapllk ruhu iinde eritmenin kolayln ve bylece Arap milliyetilii davasn yrtmenin olasln anlatr. slamdan nce Arapann sadece Arap Yarmadas'nda konuulan bir dil olduunu, oysa ki slamn yerlemesi ve yaylmasyla birlikte Arapann son derece geni snrlar ierisinde (spanya'dan Orta Asyalara dek) etkili bir dil haline girdiini ve Arap olmayan uluslarn dillerini kendi egemenlii altna aldn (zellikle Trke bakmndan bunun byle olduunu) ve ite tm bunlarn balca nedeninin Mslmanlar Muhammed sevgisinde birletirmek olduunu ve slamlamann "Araplamak" eklindeki oluumunda yukardaki formln fevkalade gl bir rol oynadn belirtir. 9
7 Bu surenin 193-199 ayetleri hep birden gzden geirilmelidir. 8 Yaptn ngilizce evirisi iin bkz. Richard J. Mc Carthv, The Theology of al-Ash'ari, Beyrut. 1953, s. 104. 9 A . A . al-Dur'nin bu kitab Beyrut'ta, I 9 6 0 ylnda yaymlanmtr. Yukardaki hususlar iin bkz. s.46. Bu kitaptan baz paralar Bernard L e w i s tarafndan ngilizceye evrilmitir. Bkz. Bernard Lewis, The Middle East and West. Indiana University, 1965, s.86. Ayrca bkz. R. Patai. The Arab Mind. N e w York, 1973, s.44.

332

Arap

Olmayan Toplumlar Araplatrmak Bakmndan Arapanm Rol

slama dahil olan halklar. Araplatrmak ve Arap ruhu ierisinde, yourmak bakmndan Arap dilinin rol fevkalade nemli olmutur. Bu rol mucize niteliinde gren bir yazar yle diyor: "Arap dili, Arap ordularnn, ftuhat kadar byk mucize yaratmtr. Filhakika slamn yayld her yerde Arapa, o mahallin ulusal dilinin yerini almtr." Hem de ylesine almtr ki, bugne dek yabanclar, SuT riye'de,- Mezopotamya'da, Msr'da ve Afrika'nn kuzeyinde yaayan insanlar Arap diye armlard. 1 0 Arap diye arlmayan Mslman lkelerde.ise ulusal dil yine ayn talihsizlie, yani ihmale uram ve Arapann hkimiyeti altna girmitir. Trkler iin bu talihsizlik ok daha tahripkr sonular yaratmtr; zira, fevkalade gzel ve Max Muller'in "nsan zeksnn en gzel bir rn" olarak nitelendirdii Trke, Trk din a'lamnn ve iktidar sahiplerinin melaneti nedeniyle adeta terk edilmitir; bylece eitli uluslar ve tabii bu arada Arap lkelerini hkimiyeti altna alan ve byk bir devlet kuran Trk, Arabm dilinin etkisi altnda kalarak Trklk benliini yitirmitir.

C) Arabn Kltr ve Dn Birliini Yapan Dil esi Arap, dil esini bir ulusu kltr ve dnce hayat bakmndan biimlendiren en nemli bir e olarak grr ve Araplk duygusunun glln Arapada bulur. Arap nazarnda dil, sadece szckler ve deyimler koleksiyonundan ibaret bir ey deildir; bilakis dil, uygarlk ve kltr demektir. 1971 ylnda yaymlad Arabism adl yaptnda bir Arap yazar; "Dil, diyor, bir uygarlk ve kltrdr, dil birlii demek, dnce birlii demektir, ite bir ulusu duygusal ve entelektel bakmdan biimlendiren ey de budur." 11
10 C. Snouek Hurgroje, L'Islam er le Problme des Races, Revue du M o n d e Musulman, 1922. c.50, s. 14.

11 N. Ziadeh, Arabism "in Nationalism in Asia lind Africa", Edited by E. Kedourie, Nell
Books, 1971, s.294-303; pasaj iin bkz. s.303.

333

Arapllk ve Arap birlii davasnn nl ampiyonu saylan alBazzaz' gre, Arap birliini ve milliyetiliini yapan, yaatan ve koruyan balca e dilin, yani Arapadr. Dil esini yitiren ve koruyamayan toplumlar kaybolmaya, yok olmaya mahkmdurlar. 1965 ylnda yaymlad On Arcb Nationalism adl yaptnda yle der: "Dil, bizim ulusal imanmzn temeli demektir. O, (yani dil) biz Araplarn ruhu ve hayat tezahrnn ifadesidir. Bir ulus ki, dilini yitirir, o ulus mutlaka yok olmaya mahkmdur. Arabn en byk talihlilii odur ki, kendi z dili slamn dili olarak i grmtr ve bu nedenle Arapay korumak (savunmak) sadece ulusal bir grev deil, ayn zamanda dinsel bir grevdir. slamn dil (Arapa) zerindeki etkisi ve Arapann yaylmasnda, varln korumasnda oynad rol son derece ak ve seiktir." 1 2 lerdeki sayfalarda Sati al-Husr gibi dier gl Arap milliyetilerinin de dil konusunda byle dndklerini greceiz. Grlyor ki, Trke ibadeti Arapa yaptrtmay ama edinen ve Kur'ani Trkeye evirtmeyen, Trk dilinin Arapa karsnda zavall durumlara dmesini zevkle izleyen Arap, "Bir ulus ki, dilini yitirir, o ulus mutlaka yok olmaya mahkmdur!" gereini en iyi bilen ve bu nedenle kendi z. diline sarlan kimsedir. Bizim eriat ruhlularmzn ve Trkeye kyan din adamlarmzn ve dier aydn zannettiklerimizin Araptan biraz olsun bu konularda ders almalar gerekmektedir. Biraz ilerde greceiz ki, Trk din adam ve eriats, Arabn, "dilini ihmal eden ulus yok olmaya mahkmdur!" formln ve inann Trk iin deil, sadece Arapay feda etmemek ve Arap karlarna hizmet etmek iin kullanr.

11)

ARAPLILIK DUYGULARININ DL ES LE GLENMES

Arapilk duygularnn glenmesinde ve Arap ulusal benliinin yeermesinde Arapann, tm Araplar bakmnda ortak ve kutsal bir dil olmas, yabanc dillerin istilasna uramamas nem tar. Arap yazar
12 Abd al-Rahban al-Bazzaz. On Artb Nationalism, Lodon, 1965, s.42.

334

ve dnrlerin gr odur ki, Arap milliyetiliinin oluumunda Arapa en etkin e olmutur ve eer Arapa bylesine ilgi ve ballk gren bir dil olmam olsayd Arapllk kavram (Urubah) ve dolaysyla Arap milliyetilii diye bir ey sz konusu olamayacakt. 19. ve 20. yzyllar ierisinde Araplarn, Osmanl mparatorluuna dahil toplum bilincinden kendilerini kurtarp "Arap ulusall" halinde kendi benliklerini gelitirmek ve bamszla kavumak istemeleri, Arapann Araba zg kutsal ve stn bir dil olduu inanc sayesinde mmkn olabilmitir. J lerde de greceimiz gibi, Arap milliyetileri iin Arapaya ballk, slama balln da stnde bir nem ve deer tamtr. slama ballk sayesinde Arap milliyetiliinin salanabileceine fazla yer veremeyenler Arapaya ballk yoluyla amalarna ulaabileceklerini hesap etmilerdir.

A) Arapaya Ballk Sayesinde Bamszlk Sava Araptaki ulusallk bilincini ve benliini yapan elerin banda dil geldiini kabul etmeyen yoktur. Kendi konutuu dili Tanr'nn konutuu dil sanan ve Arapann en zengin, en kutsal dil olarak Tanr tarafndan yaratlm olduuna inanan Araplarn, dil esi sayesinde maddesel ve dinsel gce sahip olduklar sylenir. Kendisini bylesine stn bir dile Tanr tarafndan sahip klnm grme alkanl Araptaki "kendine gven" ve kendinden olmayana stnlk duygularn glendirmitir. Dil esinin yaratt bu duygu din esinin (yani, slamn esas itibariyle Arap dini olduu) yaratt duyguyla birletike Arabi byk iler baarabilecek bir ulus dorultusunda etki lendirmitir. Dil sayesinde kendisini, gemite nasl byk uygarlklar kurabilmi ve kltr aamas yapm gryorsa, gelecekte de ayn eyi yapabilir durumda grmtr. Bundan dolaydr ki, gnmzde Arap lkelerinde hkmetler Arapay y a y m a y a almlardr. 1 4 Arapann canl ve yaayan bir dil olarak tutulmas demek, Araplar iin, bir yandan yabanc boyunduruu altnda dahi ulusal benlii korumak, dier yandan da ya13 A m v a r G . Cleje ( E n v e r G . ezne). uge, s.15. Ubid, s. 18-19.

335

banc egemenlie kar direnme ve bamszla kavuma yolu demek olmutur. Bamszlk savana girien Cezayir'in ilk yapt i, Arapann resmi dil olarak kullanlmasn istemek olmutu. Cezayir'deki ulusal okullarda her gn derslere, "slam benim kendi dinimdir, Arapa benim kendi dilimdir, Cezayir benim kendi lkemdir" eklinde dualarla balad anlatlr.

B) Arapaya Balln Azald Yerde slama Ballk Azalr Baka lkelerde dil birlii esi ulusal bilincin ve beraberliin oluumu konusunda eski nemini kaybettii halde Arap lkelerinde kaybetmemitir. nk, Arabn en ok dikkatli olmak gereini duyduu husus bu dil sorunu olmutur. Arapay devlet ve ulus dili olarak canl tutmak iin her eyi yapm, her areye bavurmutur. Ve bu konuda zellikle din adamlar byk rol oynamlardr. nk Arapaya balln aslnda slama ballk olduu dnlmtr. Arap yazarlarn izlenimlerine gre Arapaya balln azald yerde slama balln da ayn oranda azald grlmektedir. Onlara gre, Arap lkelerinde slama ball glendirmek iin Arapay glendirmek gerekmitir. 1 5

C) slam Birliini Benimseyenler Dahi Arapann Ortak Dil Olmas Grndedirler slam birliinin, Arap olmayan Mslman lkeleri de kapsayacak ekilde gerekletirilmesinin, Araplar tarafndan can gnlden istenmediini ve Araplarn srf baz politik karlar nedeniyle byle bir amaca ynelmeyi uygun grdklerini biliyoruz. slam birlii yerine "slam lig'i" kurulmas eilimleri bu amac salamann bir aresi gibi grnmtr. Fakat byle bir durumda dah Arabn dilei ve gayreti Arap dilini bu %e katlanlar- bakmndan ortak klmaktr. Kahire niversitesi retim yelerinden (ve el-Ezher mezunu) Muhammmecl
15 bici, s. 17.

336

Abu Zahrah, yakn zamanlarda, bu tezin savunucularndan olmutur. Abu Zahrah, tm slam lkelerinin tek bir slam devleti halinde birlemelerinin mmkn ve gerekli olmadn, nk Arap lkelerinin snrlarn aan byklkteki bir slam devletinin yaama olanana sahip olmayacan, fakat buna karlk tm slam lkelerinin "slam ligi" (birlii) meydana getirmelerinin gerekli olduunu sylerken u koulu ne srmekten kanmamaktayd: , "...(Bu lig-biiik) Kur'an dili esasna dayanan dil birlii esini ngrmelidir ki, bu da slam dnyasnn kltr ayniyatn, tecansni (birliini) salayacaktr." 1 6 Arapann Arap olmayan slam toplumlarna yaylmas dncesi Arabn hibir zaman terk etmedii ve her ne pahasna olursa olsun gerekletirmeye alt bir dtr. Bunu her vesileyle ve her frsatta aa vurur. 1973 ylnn Aralk aynda Riyad'da toplanan Uluslararas slam Genlik Semineri'nin ald kararlar arasnda, Arapay Arap olmayan Mslman toplumlara yayma amacnda olan tm kurululara maddi ve manevi yardm esas kabul edilmitir. 1 7

Ill) KUR'AN'IN ARAPA NM OLDUU NANCININ SONULARI Arapay Arap olmayan Mslman toplumlara kutsal ve dolaysyla vazgeilmez bir dil olarak kabul ettirmek konusunda en etkili yol, her eyden nce Kur'an in Tanr szlerinden ibaret bulunduunu ve Arapa (hem de Araplara hitaben) indirilmi olduunu ileri srmek ve ileri srerken de bunu kantlama amacyla Kur'an ve hadis hkmlerine sarlmaktr. Arabn yapt da bu olmutur ve bundan dolaydr ki, Arap yazar ve dnrler bu iki kaynaktan kardklar hkmleri ne srerek cahil halk ynlarna Kur'an'n bu ekilde hazrlanm olduu
16 Eb Zahran'n, bu grleri iin onun al-Mslinu adl dergideki yazlarna baknz. c.3, say 2, s. 124. Yukardaki pasaj iin bkz. Z a f a r Ishaq Ansar. "Contemporary Islam and Nationalisation, A Case Study of Egypt", The Workl of Islm-Die Well des 1slams, Leiden, 1961, c.7. s.3-38, 14. 17 al-lltiliad dergisi. "The Muslim Students Association", Indiana, USA, Winter 1974. c.l I. say 2. s.23.

337

fikrini kabul ettirmilerdir. rnein K. 19 Meryem Suresi'nin 97. ayetinde; "Ey Muhcmmed, biz Kur'an' Allah'a kar gelmekten saknanlar ve 'inat ulusu' uyarman iin senin dilinde indirerek kolaylatrdk" hkm vardr. Bilindii zere, Meryem Suresi Mekke dneminde, yani Muhammed'in henz slam kendi iinde yaad Arap kabilesine kabul ettirmeye alt, fakat onlardan direnme grd dnemde inmitir. Yukardaki surede geen "inat ulus" deyimi ite slama henz girmeyen bu Araplar iin kullanlm bir deyimdir. Yine ayn ayetteki, "... senin dilinde indirerek kolaylatrdk" deyimi de hi kukusuz Arapa anlamnadr. Araba gre Kur'an'm esas itibariyle Araplar iin ve Arapa olarak indirildii aka Tanr tarafndan belirtilmektedir. Kur'an'm Arap diliyle indirildii konusunda dier bir Kur'an hkm de K. 46 Ahkaf Suresi'nde belirtilmitir. Bu surenin 12. ayeti yledir: "Bu Kur'an, zulmedenleri uyarmak ve iyi davrananlara mjde olmak iizere 'Arap diliyle' indirilmi, kendinden ncekileri dorulayan bir kitaptr." K. 13 Ra'd Suresi'nin 37. ayetinde ise; "Biz Kur'an' Arapa bir yasa olarak indirdik..." hkm vardr. Ayn surenin daha nceki bir ayetinde (ayet 30); "Ey Muhammed, sana vahyettiimizi okuman iin seni de onlardan nce nice mmetlerin gelip getii bir mmete gnderdik -ki o nmet, Allah' inkr eder- ..." eklinde bir hkm bulunur. Burada geen, "...seni de ...bir mmete gnderdik -ki o mmet, Allah' inkr eder-" szleri dorudan doruya Araplar tanmlar. Bilindii gibi, K. 13 Ra'd Suresi de, tpk K. 19 Meryem Suresi gibi, Muhammed'in daha Mekke'deyken, yani Mekkelilerin kendisini peygamber olarak tanmadklar, kendisiyle alay ettikleri bir dnemde inmitir. Ayet tamamyla Arabn niteliini kapsar bulunmaktadr. Arap milliyetisi bakmndan K. 12 Yusuf Suresi'nin 2. ayeti olan, "... onu akl edesiniz diye Arapa olarak Kr'cn'da indirdik..." hkmnden balayp, K. 39 Zmer Suresi'nin 28. ayetiyle; "...ekinsinler diye Arapa, erisibriis olmayan, dosdoru Kur'cn bu..." ve sonra K. 41 Fussilet Suresi'nin 3. ayeti olan, "... bir kitaptr ki, tamamyla aklanmtr. Arapa Kur'n'dr bilen toplulua..." ve yine ayn surenin 44. ayeti olan;

338

"Biz bu Kr'cn ' yabanc bir dille ortaya koy saydk, ayetleri uzun uzun aklanmal deil miydi? Bir Araba yabanc bir dille sylenir mi? derlerdi..." Ayrca K. 42 r Suresinin; "... ve ite sana, bylece Arapa Kr'a' vahyettik, kentlerin csl ve temeli olan Mekke'yi ve evresindeki tiim bentleri korkutman, geleceinden phe olmayan topluluk gnn haber verecek o giiniin deletiyle korkutman iin..." hkmyle srp gider, eer uzatmamak gerekiyorsa, K. 43 Zuhruf Suresi'nin 3. ayeti olan, "Kuku yok ki biz, akl edesiniz, anlayasnz diye Kr'a' Arap diliyle meydana getirdik" hkmyle bitirip, gereken zemini hazrlamak en salam bir yntem olmutur. Kukusuz ki, bu seriye eklenecek daha bakalar oktur. rnein, K. 44 Duhn Suresi'nin 58. ayeti; "Gerekten de iit alsnlar diye Kur'cn' senin dilinde indirdik, okuyuunu da kolaylatrdk" diyerekten Arabi daha da evke getirmek iin olduka yeterlidir, zira Tanr gya Araba dorudan doruya hitap etmektedir. Bunun yannda K. 16 brahim Suresi'nin 4. ayetindeki, "Onlara iyice anlatabilmesi iin kendi kavminin dilinden baka bir dilde hibir peygamber gndermedik" eklindeki hkm vardr ki, Kr'an'm Arap kavmi iin ve Arapa indirildiinin bir baka kant olarak ileri srlr. Bu arada K. 43 Zuhruf Suresi'nin 5. yetinde, yer alan ve Kr'an'm dorudan doruya Arap iin indirildiini daha da kuvvetli ekilde ifade eder nitelikteki, "Haddi am bir topluluk olduunuzdan dolay size Kur'an' bildirmekten vaz m geelim?" hkmn de gz nnde tutacak olursak, Arapann Arap bakmndan nasl yklmaz ve terk edilmez bir temele oturtulduunu ve nasl Araplar birletirici ve Arap olmayan Mslman eleri de Araba balayc ve Araplatrc bir g kazandn kolaylkla anlarz. Arapay renmenin dinsel grev olduunu belirten din kurallar da oktur. "Huccet-iil slm" lakabna layk grlm bulunan alGazali, baz hadisleri bu dini grevin temeli olmak zere rnek verir. Bunlardan biri udur: "Benim mmetimin yapaca en mkemmel i, Kur'an' ezbere tekrarlamaktr. inizde en hayrl olanlar Kur'an' renen ve retendir. Tanr'mn insanlar ve onun sevdikleri hep Kur'an okuyanlardr." Bu hadisi al-Gazali, Mslman her kiinin Arapa renmesi zorunluluuna karlk olarak ne srer ve Ihy Ulum cl-Din adl yaptnda buna benzer grlerini belirtir. 1 8
18 Kahire, 1933 b a s m , c . l , s.245.

339

Halife mer'in valilere verdii bir emirde Arapa reniminin salanmas istenmitir. Arapa renmenin kiinin akli melekelerini artraca ve kiiyi erdem sahibi klaca anlatlmtr. Sadece bu bakmdan deil, Kr'an'n Arapa olarak okunmas gerei nedeniyle de Arapa bilmenin gerei ngrlmtr. Suyut, al-tk ft'ulm alKr'n[C) adl kitabnda Kur'an'n Arapa okunmasnn fazilet olduunu gsterir hadisleri sralamtr. Ab Hreyre, Kur'an okumann en yararl bir i olduunu belirtirken ie melekleri kartrr; rnek verdii hadislere gre, evinde Kur'an okunan kiinin evine melekler gelecektir, o evde bolluk olacaktr. Ve kimin evinde Kur'an okunmazsa orada yoksulluk hkm srecektir. bn Mes'd, biraz daha cazip bir sunula Arapa Kur'an okuyan her kiiye okuduu her harf iin on dl verileceine dair hadisleri gsterir. Ab A m r bn li ise Arapa bilmeyi din bilgisi olarak zorunlu klan hkmleri iler. 2 0 slamn bu verileriyle beyni ykanan Trk yavrusuna ve Trk insanna Arapa yerine Tiirkeyi sevdirmek ya da Kur'an' Arapa yerine Trke okutmak mmkn mdr? Mmkn olabilmi midir? Eer Atatrk kp da eriat bataklndan bu milleti kurtarmasayd Trke diye bir ey muhtemelen kalmam demekti.

A) Kur'an'n Arapadan Baka Bir Dile evrilemeyecei nancnn A r a p karlarna Destek Yaplmas Kur'an'n Tanr szlerinden meydana geldii ve Arapa olarak her eyden nce Araba hitaben indirildii iddialarn, bu ekilde Kur'an'dan alnma ayetlere dayattktan sonra artk bir adm daha atmak ve Kur'an' Arapadan baka bir dile evirmenin dinsizlik ve kfirlik olacan ileri srmek kolaylar. Bundan 50 yl kadar nce, o zamanlar el-Ezher Camii imamln yapm bulunan M u h a m m e d akir adnda bir Msrl din adam, "Kutsal Kur'an' yabanc dillere evirmek isteyenleri amzn dinsizler grubu olarak nitelendirmekte
19 Kalkiita, 1857 (Bibliotheca Indica ed.), s.266. 20 Bu hadisler iin bkz. A n w a r G. C h e n j n e , tgc. s. 12.

340

neden tereddt edecekmiiz?" diye haykrmaktayd. 2 1 Bu szleri sarf ederken yazar, Kur'an'n Trkeye evrilmesi ynnde Trkiye'deki gayretleri dnmekteydi zellikle. Kendisi esasen Trk devrimlerinin en byk dmanlarndan biri olmu ve halifeliin kaldrlmas dolaysyla Trke di bilemi, kin beslemitir. Yazar, yukardaki kfr ve itham yapmakla kalmam, tpk Hristiyanln ortaada ncil'in Latinceden baka bir dile evrilemeyeceini ileri sren kara zihniyetiyle, Kur'an'n hibir szcnn ve deyiminin baka bir dile evrilemeyeceini, deitirilemeyeceini ve evirmenin, deitirmenin byk gnah olduunu savunmutu: "slam dnrlerinin, Muhammed'den itibaren zamanmzn yenilikler ve deiiklikler dnyasna gelinceye dek grlerini izleyecek olursak grrz ki, Kur'an'n baka bir dile evrilemeyeceini tasvip ve aksine bir davran yermek konusunda kuku vaki olmamtr. Hibir yazar, Arapa bakmndan ne derece stat olursa olsun, Kur'an'n bir tek szcn bir baka szckle deitiremez, velev ki bu szck dierinin mutlak surette bir benzeri bulunmu olsun" 2 2 dedikten sonra: "uras muhakkak ki" diye devam eder gururla, "Kur'an'n evirisini yapmak caiz deildir, nasl ki onun kapsad bir tek szc deitirmek ya da yerine Arapa bir baka deyim kullanmak ya da bir ayeti veya szc bulunduu yerden baka bir blme ya da sureye aktarmak ayn ekilde gnahtr... slam dinini en uygun ekilde yaymann yolu, kitab indirildii ekilde uygulamaktr." 2 3 Yazara gre, Kur'cm'm Tanr tarafndan indirilmi bulunan dier tm kutsal kitaplardan fark, onun Arapa nitelikte oluu ve kendine zg bir srayla hazrlanm, bulunuudur: "...Bundan dolaydr ki, Tanr, ayet cinler ve insanlar, Kur'an'a benzer bir kitap hazrlamak iin abalarn bir araya getirseler ve alsalar, yine de bunda baarl olamazlard. ayet Ku'an, Tanr'dan baka bir kaynaktan km olsayd, onda nice elimeler bulunurdu demitir" 2 4 diye ekler.
21 M u h a m m e d akir'in bu yazs Sir T . W . Arnold tarafndan ngilizceye evrilerek "On tle Translation of he Koran Into Foreign L o n g u a g e " bal a l t n d a The Mslim World dergisinin 1926 tarihli 16. cildinde (s. 161-165) yaymlanmtr. 22 bid. s. 164. 23 bid. s. 162. 24 bid, s. 164.

341

Yazarn dnce tarzndaki isabetsizlik kendisini kolaylkla gstermekte. Zira Kur'an'da "elime" olmad iddiasn Kur'an'm Tann'dan gelme olduunun kant olarak ileri srmektedir. u durumda, elime olduunun ispat halinde bu iddia kecek demektir. Kur'an'da pek ok elime olduu ise saysz defa kantlanm bulunmaktadr. "Dinde zorlama olmaz!" eklindeki Kur'an hkmyle, "din iin cihat!" emirlerini tekrarlayan hkmler arasndaki elime, yle geliigzel ortaya atlabilecek rneklerden biridir. te yandan Kur'an 'daki dilden ok daha mkemmel ve gzel dilde Arapa yaptlar olduunu yine Arap yazarlar syleyebilmilerdir. Kur'an'm Arapacla Baka Dillere evrilemeyecei ddialarnn Gemi Yzyllara inen Kaynaklar Muhammed akir'in yukarya aldmz satrlar 20. yzyln ilk yars ierisinde yazlmtr. Fakat ayn tez, o tarihden bu yana ayn evk ve hrsla ilenmeye devam etmitir. Asl kklerini ve gcn yzyllar gerisinden, daha dorusu slamn douu anndan alr bu tez. Kur'an'n Arapadan baka bir dile evrilemeyecei grn amaz bir inat ve katlkla benimseyen softa hukukular, bu inanlarn desteini dorudan doruya Kur'an hkmlerinde ve hadis kaynanda ararlar. Onlara gre Kur'an'm Arapa olarak indirilmi olmasnn nedeni, Arapanm zengin ve emsalsiz bir dil olmasndandr; zira, Arapa ylesine mkemmel ve stn bir dildir ki, bu dilde yazlm yazlar, ayn dakik, anlaml, nansl deyimler ve tmcelerle bir baka dile evirmeye olanak yoktur. Ve hele bu szler, Tanr'mn azndan kma bir Arapayla sylenmi olduundan, bunlar evirmek ok daha olanakszdr. al-Taberi'nin Tafsir adl yaptnn birinci cildinde bu konu enine boyuna ilenmitir. Hanefi mezhebi hari dier tm mezhepler yukardaki tezi slamn daha ilk anlarndan itibaren benimsemi ve gelitirmilerdir. Bu tezin ampiyonluunu al-af (doum: 150 Hicri) yapmtr. Muhammed'in uzaktan arkabas olan al-af, daha o dnemlerde Arapann stnl dncesinin en ateli savunucularndan olmutur: "Hibir beeri varlk, meer ki bir peygamber olmu olsun, Arapaya tam anlamyla tasarruf etme gcne sahip deildir" derdi. Ona gre her Msliimann 1)

342

birinci grevi, Arapay en iyi ekilde renmektir; ancak bu takdirdedir ki, Mslman bir kii Tanr'dan baka Tanr olmad ve Muhammed'in de onun elisi bulunduu gereini takdir edebilir ve Tanr'nn kitabn ezberleyebilir, okuyup tekrarlayabilir ve tekbir getirebilir: "Kim ki (Arapay) renir, onun fazladan kazanlar olacaktr. O Arapa ki, en son gelen Peygamberin dilidir ve Tanrnn indirdii kitap hkmlerinin Peygamber tarafndan aklanmas iin Tanr tarafndan yaratlmtr" derdi. Ayn ekilde ve yine yukardaki nedenlere dayanarak al-Chiz, al-Hayavan adl kitabnda Arapay mucizevi bir dil olarak tanmlamak zere "Hikmet al-Arap" deyimini kullanrd. Kullanrken de Arapa bir yaznn ve zellikle Kuran'n Arapadan baka bir dile evrilemeyeceini ve evrildii takdirde bu mucizevi niteliini yitireceini anlatmaya alrd. 2 3 Acem asll olmasna ramen bn Kuteyba (doum: 213 Hicri) dahi Arapann stn ve tm dier dillerden mkemmel bir dil olduunu ve bu itibarla Kur'an'm Arapadan baka bir dile evrilemeyecei grn savunmutur. 2 6 Kur'an'm baka dillere evrilemeyecei grnn en hararetli ve kararl savunucularndan biri de mam Gazali'dir. lzam al-Avam adl yaptnda 2 7 Kur'an'm hibir kimse tarafndan, velevki bu kii Mslman olmu olsun, baka bir dile evrilemeyeceini syler ve Tanr szlerinin byle bir eviri vesilesiyle farkl anlamlara getirilmesi olaslklarnn ok byk tehlikeler yaratacan ve bundan dolaydr ki, her trl areye bavurmak suretiyle bu tehlikenin nne gemek gerektiini belirtir. 2 8 2) Arapann "Emsalsiz", "En Zengin" ve Baka Dile "Sadakatle evrilemez" Bir Dil Olduu ddilar. Bu Nedenle Kur'an'm Arapadan Baka Dile evrilemeyecei Muhammed'den bu yana Arapann en mkemmel, en gzel, eine asla rastlanlamaz zenginlikte bir dil olduu konusunu ileyen slam
25 Bkz. al-Chiz. Kirub al-Hayavan. Kahire, 1325/1907, c . l , s.38. 26 Bkz. bn Kuteybe, Kihb nukil al-Kur'n (yazna Leide: slanbul Kpriilii Ktphanesi defleri, No.211). 27 Tanr'nn Nielikieri balkl bu yapln Kahire. 1932 b a s m n a baknz. 28 Bu konuda bkz. A.L. Tibavvi. "Is thc Qur'an Transletable?", in tle .Muslini World, Ocak 1962. c.52, say I, s.6. 12, 13.

343

yazarlar sayszdr. Bu iddia bugn dahi srdrlmek istenir. Arapann bu stnln savunanlar ierisinde b Fris'ler, bn Durayd'lar (bn Dreyd), bn al-Anbr'ler (bnl' Enbn), alZemhr'ler, ahrastan'ler ve daha niceleri vardr. bn Fris, al-ahibi fi fkl al-luga adl yaptnda 2 9 fikir ve dncenin Arapada olduu kadar baka hibir dilde "isabetli" ve "doru" bir ekilde izhar edilemeyeceini belirtir. Ona gre, baka dillerde fikir teatisi olduka zavall bir seviyededir, nkii yaplan ey, sadece dnceyi bakasna nakletmektir. Bu bakmdan Arapann, tm gzelliini ve anlamm muhafaza ederek baka dillere evrilmesine olanak yoktur. Yine ona gre, Tann'nn baka dillerde indirdii kitaplar Arapaya evrilebilir, fakat Arapa ve Kur'an baka dillere evrilemez. rnein, ncil'in Suryanice ya da Habeeye, Yunancaya ya da Tevrat'n ve dier Tanr buyruu kitaplarn Arapaya evrilmesi mmkndr, ama Arapann baka dillere evrilmesi mmkn deildir. Zira bn Fris'e gre; "Mecazi anlatmlarn kullanlnda Arap olmayanlar bizimle asla yanamazlar." 3 0 ahrastan Kitab Niyatu'l-kdcm Fi'ilmi'TKalam adl eserinde Arapann gzellii ve esizlii konusunda hayranlklarn dile getirir. Ona gre Arapa gzeldir, fakat Kur'cu dili olarak daha da gzeldir ve daha da esizdir: "Arapayla yazlm en zarif bir tmceyi Kur'an'n herhangi bir sresiyle kyaslaynz, (greceksiniz ki) bunlar arasndaki farkllk Arapayla dier diller arasndaki farkllktan daha da byktr." 3 1 Ayn ekilde "Muhammed'in gnlk konumalaryla onun azndan vahiy yoluyla kan szler arasnda fark vardr ve bunlar ayrmak kolaydr. Tann'nn Muhammed marifetiyle sylettii szlerde mucizevi bir gzellik ve stnlk vardr. Bundan dolaydr ki, o hibir ozann ve yazarn Kur'an'daki szlere benzer gzellikte eser veremeyeceklerini iddia etmitir ve drt yzyl boyunca (yani Mu29 b Fris (Abu'l-Husayn Almed...). al-ahibi fi fkl al-luga va Sunan al-Arab J? kalmihna. Kahire, 1910 basm. 30 Yukardaki pasaj Igaz Goldziher tarafndan al-Suyt'in Muzhir adl eserinin I. b l m n n 153.-157. sayfalarnda alnmtr. Bkz. I. Goldziher, Muslim Studies. Egl. Trail si, Chicago, 1967. s.196. 31 al-ahrastan'in bu kitabnn ngilizce evirisi N e w York Public Library'de; alShahrastani, Kitab Niluyati'l-kdan Fi'Umi'l Kakm, London, 1934, s.142.

344

hammed'den ahrastan'nin dnemine kadar) hibir insan hibir dnemde, tm sahip olduu dehaya ramen, Kur'cn dilini taklit edememitir. Bu taklit edilemezlik Kur'cm'n mucizevi bir eser olduunun kantdr." 3 2 Esasen Tanr dahi bunun byle olduunu sylememi midir? Tanr dahi Kur'cn'daki dille kendi kendisine vnmemi midir? "te Kur'an'n 5. suresinin 110. ayeti; bu ayet bunun bir kant olarak karmzdadr" diyor ahrastan. Zira bu ayette anlatlmtr ki, Kur'cn in harikulade gzelliini kefeden hatipler, "Bu byden baka bir ey olamaz!" diye haykrmlardr. 3 3 Buna atfendir ki, Muhammed, Kur'an'm 28. sresindeki 49 ayete istinaden ozanlar ve hatipleri A'/ '/; 'daki dile benzer bir yarmaya davet ederek Kur'an in mucizevi kudretini tantlamaya almtr. 3) el-Ezher Bugn Dahi Kur'an'n Arapaclan Baka Dillere. evrilmesine Kardr Bir iki hoca hari, el-Ezher'in tm mensuplar Kur'cn in Arapadan baka dillere evrilemeyecei grn oybirliiyle savunurlar. 3 4 Onlar bu olumsuz tutuma srkleyen ey, Arapay kutsal bir dil eklinde yaatma dileidir. Eer Kur'an baka dillere evrilecek olursa ve eer Arap olmayan Mslman toplumlar slam kendi dillerine gre uygulayacak olurlarsa, bu takdirde Arapann slamdaki stn ve zel deerinin kaybolmu olacan dnrler. Bu dnce nedeniyledir ki, "Kur'an' Arapadan baka dile evirmek gnahtr" fetvasn verirler. eviriyi yasaklarlar, fakat, gya taviz veriyor gibi grnmek iin, Kur'an'n sadece "mealen" (anlam itibariyle) baka dillere aktarlmasna izin verirler.
32 M, s. 143. 33 bid, s. 143 vd. 34 el-Ezher tarafndan yaymlanan Macalla (Mecelle) adl derginin ubat 1959 saysnda eyh Salut'un y a z s n a baknz. Kur'cn Arapadan baka dillere evrilebilecei grn b e n i m s e y e n hocalar arasnda Ferit Mecd, Mustafa el-Sabri gibi adlar vardr. Bu konuda bkz. H. Lazarus-Yafeh, Co/emporay Religious Tlouglt Among tle Ulema of al-Azhar, Asia and Africa Studies, 1971, c.7, s.21 1-236, 223. Kr'an' liberal evirisine olanak bulunduunu syleyenler bu grlerine tank olmak zere M u h a m m e d ' i n bu t r evirilere ses karmadn ve hatta yabanc devlet bakanlarna Kur'an'dan baz nakiller, pasajlar yollam olduunu rnek verirler. Bu konuda bkz. Muhamed al-Ghamra\v, "Problems of Traslatio of tle Holy Qur'an". Maca/la. Mays 1967, s. 185-189.

345

B) Kur'an'm Baka Dile evrilemeyecei ddialarnn Altnda Yatan Dier Gizli Amalar slan kendilerine smr arac yapanlarn dayandklar iddia odur ki; Kur'an yle herkes tarafndan anlalabilecek bir kitap deildir, bu kitab ancak mstesna zek ve bilgiye sahip olanlar anlayabilir ve ancak onlar en anlalr ekliyle onu halka anlatabilirler. Bu kurnaz taktik olduka geerli olmu ve din adamlarnn saltanatn yaratmtr. Bylece bir yandan halk cahil brakmak, dier yandan Kur'an in ne anlam tadn aklama yetkisini kendilerinde tutmak suretiyle halk zerinde maddi ve manevi egemenliklerini kurabilmilerdir. Kur'an'm gerek dil bakmndan ve gerek kapsad anlam itibariyle pek anlalr olmad, "ak ve seik" bulunmad aikrdr. Ne var ki, bu "mulaklk" ilahi bir dnce gerei olarak deil, fakat beeri nitelikteki nedenlerden domutur. Bir kere Kur'an dilinin l Araplarna zg lehe ile hazrland ve bu dile iyice vkf olmayanlar iin "gizlilikler", "anlalmazlklar", "kapallklar" arz ettii kabul edilir. te yandan yabanc kaynakl szcklerin ve deyimlerin Kr'an'&d yer alm olduu ve bunlarn anlamlarnn kolaylkla ortaya koyulamad eklenir. Bu nedenle Arap olmayan Mslman toplumlar iin Kur'an i anlamak fevkalade g bir ey saylr. Hatrlatmak gerekir ki, Muhammed her ne kadar l Araplarna fazla deer vermese de, onlar kazanmak ve kendi amalarna uydurmak iin onlara, onlarn en iyi anlayabilecekleri bir dilde hitap etmeyi uygun grmtr. Ve ylesine bu leheyi kullanmtr 'ka, okumu kiilerin ve hatta dil bilginlerinin dahi bazen anlatmakta glk ektikleri bir yapt yaratmtr. Nitekim nice nl Arap bilginleri, bunun byle olduunu dorulamlardr. rnein al-Asma', 3 5 ki 8. yzylda Arapann tm inceliklerine ve Arap gramerine en fazla vkf kii saylr ve Kitab al-faras'm yazardr gerek Kur'an ayetleri ve gerek hadisler arasnda mulak grdklerinin aklamasn yapmaktan kanrd. Kendisine neden byle yapt sorulduka u yant verirdi:

3 5 Miladi 7 4 0 - 8 2 8 arasnda y a a m t r

346

"l Araplar falanca deyimin falanca ya da filanca anlam tadn sylemektedirler. Fakat onlarn bu demelerine gre bu deyimlerin Kur'an'da... ne anlama geldiini bilemem." 3 6

C) Kur'an'm A r a p a d a n Baka Deyim Kapsamad ddias Yukardaki tezi savunanlar Ku'an'm Arapadan baka dillere evrilemeyecei, nk Tanrnn azndan Arapa olarak inmi olduu iddialarn o derece ileri gtrmlerdir ki, Kur'an'da Arapadan baka pek ok yabanc deyim ve szck bulunduu halde bu gerei inkr edercesine Kur'an'm zbez Arapa olduunu ve katksz karmam bir Arapayla indiini, yabanc hibir deyime, hibir sze yer vermediini ileri srmlerdir. mam Gazali, kendinden ok nceleri savunulagelen bu iddiay benimsemi ve bu konuda daha nceleri Abu Ubayda ve al-f ve dier slam ilahiyatlar tarafndan belirtilen grleri ilemitir. 3 7 Yine ayn ekilde al-Taber, Kur'an'da yer alm bu.unan yabanc asll deyimlerin ve szlerin aslnda Arapa olduunu syleyerek, eer bunlar A c e m c e ya da Habee veya baka dillerdeki deyim ve szlerle benzerlik arz ediyorsa, bunun sadece bir tesadften ibaret bulunduunu ileri srmtr. Hatta bu temelsiz iddialarn biraz daha genileterek yabanc asllym gibi grnen bu baz deyim ve szcklerin eskiden Arapada yerlemi ve bylece Arapalam olduklarn anlatmaya almtr. al-Taber gibi Suyut de, al-Itkan adl yaptnn birinci cildinde bunun byle olduunu belirtmitir.- 18 Tm bu ve buna benzer iddialar 11. yzyldan (Hicri 5. yzyl) bu yana srekli tekrarlanm ve gelitirilmi, zamanmz modern Arap yazarlar arasnda da itibar grmtr. 20. yzyl Arap milliyetilerinden eyh Muhammed akir (ki, dncelerine biraz nce deinmitik) ve asl Muhammed Raid Riza bu konuya en ok eilenler arasndadr.
36 bn Hakan'n Vafayat al-A'ym adl yaptnda "Ab Sad Abd Allah Malik B. Kurayd al-Asma'i" adl b l m e baknz. ngilizce eviri iin bkz. bn Khallikan. Biograplical Dictioay, Slane evirisi, c.2, s. 123-125. 37 A L. Tbavvi. age. s. 13. 38 al-Suyut'ni ul-lkcmfi'lm al-Krtin adl yaptna baknz.

347

Raid Riza, bir yandan Atatrk inklaplarna saldrrken, dier yandan da Kur'art'n Trkeye evrilmesi iin giriilen gayretlerin karsna dikilmi ve bu tr abalan dinsizlikle sulamtr. 39 Ayn temay ileyen bir dier Arap yazar, Muhammed Ferid Vecdi, Nural-slam adl dergide, yukardakiler kadar kesin olmamakla birlikte, Kur'an'n, metin olarak ve harfiyen Arapadan baka bir dile evrilemeyeceini, fakat "meal" eklinde evrilebileceini sylemitir. 4 0 Kur'a'n Arapadan baka yabanc bir dilde szck ya da deyim kapsamad iddialar geree aykrdr. Zira Kur'an'da branice, Habee, Latince, Rumca, Trke ve Aramaik dilinde olmak zere yabanc dillerden alnm pek ok szck ve deyim yer almtr. Bunun da nedeni, Muhammed'in Hristiyan ve Yahudi din adamlaryla temas sonucu onlardan aktarma yapm olmasdr. Din konusunda baz dncelere Arapa karlk bulmad iin bunlarn yabanc kaynaktaki asllarn ya aynen ya da biraz farkl ekle sokarak almtr. rnein Kur'an szc bile Arapa deildir; branicedir ve Yahudilerden alnmtr. Daha dorusu Muhammed'in kulland Kur'an szc branice "Kara" ya da "Mikra" szcklerinin karldr. Bu szckler branicede "okumak", "nakletmek", "hikye etmek", "yol" gibi anlamlara gelir. Ve Yahudiler bu deyimi, kendi kutsal kitaplar iin ve daha dorusu bu kitabn okunmas, tetkiki iin kullanrlar. Arapada da Tanr kitabnn okunmas, nakli vs. gibi anlamlara gelir. . Kur'an'n blmleri iin kullanlan "faraka" szc, branice "farak"tan alnmadr ki, o da "blm", "fasl", "ksm" demektir. Yine bunun gibi Kur'an'daki blmler iin kullanlan sure szcnn asl branice jHraftr ki, o da bir duvar meydana getiren talar demektir, dolaysyla bir kitabn satrlar anlamna gelir 4 1 Yine Kur'an da yer alan "srat" szc Latince "strata'dan alnmadr ve yol demektir. Muhammed dneminde Suriye'deki
39 Bu konuda bkz. Raid Riza, Tafsir al-Manar, Kahire, 1928, c.l 1. s.314; H . A . R . Gibb. Modern Trends in islam. Chicago. 1947. s. 131, not 1; A.L. Tibawi, age. s.8. 40 Bkz. Nur al-lslam dergisi, c.3, s.59. 41 Bu konuda bkz. D o z y , Essai Sur l'Histoire de l'lslamisme Lodon, 1879, s. 111 vd. De lacy o'L'eary. Arabiu Beforc Muhammed. London, 1927. s. 184.

348

Hristiyanlar bu szc genellikle "yol" ve zellikle "cennete giden yol", "din" anlamnda kullanrlard. Kr'an'da da ayn anlama gelmitir. te yandan Kur'an'n.4 Nis Suresi'nde geen "mikat" ve K. 12 Yusuf Suresi'nde geen "seyyid" ve K. 84 nikak Suresi'nde geen "har" szckleri Habeedir. Yine ayn ekilde Kur'an'n eitli surelerinde geen blis szc, Rumca "Diabolos"un hafif deitirilmi eklidir. 4 2 Bu listeyi bylece uzatmak mmkndr. Bir fikir edinilmesi iin yukardakileie yetinmek istedik.

D) Kur'an'n Baka Dillere evrilebilecei Arapann zengin, stn ve kutsal bir dil olduunu sylemekle birlikte Kur'an'n Arapadan baka dillere evrilebileceini kabul eden yazar ve dnrlere (hem de Arap ve dier Mslman yazarlara) rastlamak mmkndr. Bu konudaki grler, tpk bunun tersi olan dier grler gibi, yzyllar gerisine iner ve kaynan slamn ilk balang dnemlerinden alr. Arap ve Acem yazarlardan ve zellikle dil bilginlerinden, bunlarn dayandklar eriat hkmlerinden reniyoruz ki, M u h a m m e d daha hayattayken Kur'an Faris diline evrilmitir ve M u h a m m e d buna ses karmamtr. Hatta bizzat ken-~ disi, zaman zaman Faris ve Habe dilinden deyimler kullanmak suretiyle bu dillere olan eilimlerini ortaya koymutur. rnein, Habee, "sene, sene" (gzel, gzel) ve Farisce "keh, keh" deyimlerini kullanm olduuna dair hadisler vardr. Bunun byle olduunu Diyanet leri Bakanl'nca 1970'de yaymlanan Sahl-i Buhar Muhtasar...'ndan anlamak m m k n d r . 4 3 Ne hazindir ki, Kur'an'n Acemceye evrilebileceine dair Muhammed'in szlerini benimseyen Diyanet leri Bakanl bu ayn Kur'an'n Trkeye evrilebileceine dair yzyllar ncesi Mahmut Kagarl tarafndan ileri srlen hadislere itibar etmez ve din adamnn yzyllar boyunca Trkeyi yok etme pahasna sapland kara zihniyete yeni bir yn vermek istemez. Oysa ki, Muhammed'in Arapadan baka Faris ve
42 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Turan Dursun, Kr'a Ansiklopedisi. Kaynak Y a y n l a n , c.7, s . 2 2 4 vd.: bkz. Solomo D. Goitein, Juifs el Arabes. Paris, 1957, s.49. 43 Ankara, 1970, c.8, s.424-425, Hadis No. 1281.

349

Habe dillerine yaknlk gstermi olduuna kant saylan yukardaki hadis, Kur'an' Acemceye evirmek isteyenler elinde nice zamandr i grmtr. Sadece sz konusu hadis deil, bunun dnda da baka hadisler bulmak suretiyle ranl yazarlar ve bilim adamlar Kur'an' kendi zdillerinde renmenin arelerini ok eskiden beri aram ve bulmulardr. eyh M a h m u d Abu Dakikah'n Nur al-slam dergisinde kan (c.3, s.33-34) "kelime Fi Tarcamat al-Kur'n al'Karim" balkl bir yazda ran halknn vaktiyle Salman al-Faris'ye mraatta bulunarak K. 1 Fatiha Suresi'nin kendilerine Acem dilinde yazlmasn talep ettikleri ve Salmann bu talebi yerine getirdii, bylece Kur'an'n Acem diliyle dualara temel yapld ve Salman'm bu durumu Muhammed'e sunduu, Peysamber'in de bu tutumu yermedii, yani onaylad belirtilir. 44 Ad geen hadis hkmn ve yukardaki olay reddedenler ve Peygamberin buna benzer bir davranta bulunmadn iddia edenler yok deildir. Fakat her ne olursa olsun, nemli olan cihet, tm her eye ramen ranlnn bunu kendisine tarihsel bir temel kaynak yapm olmas ve byle bir hadisi kendi iine yarar gte bir kant haline getirmi bulunmasdr. Daha ilerde de greceimiz zere, bizim kendi din adamlarmz ve ulema snfmz, braknz mensup bulunduklar Hanef mezhebi kurucusu Ab Hanife'nin bu dorultudaki tutumunu ve Arap kaynaklarnn Kur'an evirisine olanak salayan ynlerini, fakat Kagarl Mahmud'un ortaya kard hadisleri bile deersiz bulmular ve bunlar "sahtedir" diye kenara atarak, Kur'an'm Trkeye evrilemeyecei hususunda insafsz ve vicdansz bir davran ye tutmulardr. Bylesine Trke ve Trkeye dmanlk gstermilerdir. imdi yukardaki konuya devam edecek olursak; yine Arap kaynaklarndan renmekteyiz ki, Muhammed, Kur'an'm sadece Faris dilindeki evirisine ses karmamakla kalmam, eitli lehelerde okunmasna ve hatta benzeri baz deyimlerle deiiklikler yaplmasna izin vermitir. rnein, bn Hacar, Kur'an'n sadece yedi leheyle farkl biimlerde okunmasna deil, ayn zamanda birbirine benzer deyimlerin
44 Bkz. eyh M a h m u d Dakikah, "Kalimal Fi T a r j a m a t al-Kur'an al-Kerim", Nur ullsln dergisi, .3. s.33-34. Bu yaz k o n u s u n d a ayrca bkz. A.L. Tibawi, age, s.5.

350

yer deitirilmesi biimindeki okunmasna dahi Muhammed'in izin verdiini ve u duruma gre Kr'an'n Arapadan baka dillere pekl evrilebileceini ve evrilmi nshalarn resmen kullanlabileceini ve okunabileceini beyan etmitir. 4 "' Ku'a'n yedi farkl leheyle okunabileceine dair ve Muhammed'in, "Hangisi kolaynza gelirse o leheyle okuyun!" sznii kapsayan hadisleri Taber'de ve Buhar'de bulmak mmkndr. 4 6 Yine bn Hacar'n ifadesine gre, daha sonraki arihler, Kur'anin benzer deyimlerle (sinonimlerle) okunmasna imkn olduunu sylemiler ve nitekim Peygamber'in yakn arkadalarnn Kur'an' kraat srasnda, bazen hatrlamakta zorluk ektikleri deyimler yerine, baka benzer deyimler kullanm olduklarn nakletmilerdir. 4 7 Hatta Muhammed'in en yakn arkadalarndan biri olan bn Mas'ud'un sylediklerine baklrsa, Kur'an'm anlam itibariyle dahi okunmas mmkndr. Kur'an'm Arapadan baka dillere ve zellikle Faris diline evrilebilmesi konusunda asl nemli adm, Hanef mezhebi kurucusu Abu Hanife tarafndan atlmtr. Bilindii zere, Hanef mezhebi Trklerin de byk ounlukla mensup olduklar mezheptir 48 Abu Hanife'ye gre Kur'an'm Faris dilinde kraati mmkndr ve onu bu dilde dua kitab olarak kullanmak kabildir. Bir kimse Arapaya vkf olmu bulunsa dahi, dilerse Kur'an i pekl Acemce evirisinden okuyabilir. Nitekim al-Hasan al-Basr'nin (doumu: Hicri 21) arkada ve meslekta olan al-Habib al-Acam, Kur'an i Acem dilinde okur ve okuturdu. Arap yazarlardan Abdul Halim al-Jind, 1945 ylnda yaymlad bir kitabnda 4 9 Abu Hanife'nin geni grlln belirtir ve
45 Bkz. bn Hacer. Fall ul-Bari, Kahire, 1438, c.9, s.21-22; A.L. Tibawi, age, s.5. 46 Bkz. ai-Taber. Tefsir al-Cami al-Beyan, Bulaq, 1323, c . l , s.10; al-Buha, as-sahih. Bulaq. 1296, c.6, s.97. 47 bn Hacer, age, c.9, s.21-22; A.L. Tibawi, age, s.6. 48 A b H a n i f a A c e m aslldr ve 7 0 0 ylnda (Hicri 81) d n y a y a g e l m i ve 767 ylnda lmtr. 49 Bkz. Abdal Halim al-Jinde, Abu Hanifah, BataI al-Huriyal V'el Tasamuh Fi'l-lstam, Kahire, 1945. Bu kitabn nemli pasajlar Charles C. A d a n s tarafndan ngilizceye evrilmitir. B u n l a r iin bkz. Charles C. A d a m s , "Abu Hanifah. C h a m p i o n of Liberalism", in The Muslim World, 1946. c.36, s.217-227.

351

Kur'an in yabanc dilde okunabileceine izin veren tek nl imam olduunu syler, fakat sonralar bu grten vazgetiine dair sylentiler olduunu ekler. 3 0 Ab Hanife'nin daha sonra gr deitirmi olmas konumuz bakmndan fazla nem arz etmez, 5 1 zira nemli olan husus udur ki, Hanefi Okulu taraftarlar, daha sonralar, Kur'an in Arapadan Faris diline evrilebilecei tezini onun otoritesine oturtmakla kalmam, bu tezi daha da genileterek Kur'an'm baka dillere ve rnein Trkeye, Hinteye, braniceye ve Sryanice, yani farkl dillere evrilebileceini kabul etmilerdi. Ve yine Arap kaynaklarndan anlalan odur ki, slamn Muhammed tarafndan yaylmaya balanmasndan itibaren ve Ab Hanife'ye gelinceye dek Kur'an'm Arapa olarak ya da baka bir dilde yorumlanmas yntemine izin verilmitir ve bu yntem olduka geni bir ekilde uygulanmtr. Bu yola gidilebilmesinin nedenleri arasnda Kur'an'm eitli hkmlerinin buna msait bulunmas 3 2 ve bir de slam kabul eden, Arap olmayan uluslarn buna ihtiya duymalar gsterilir. 53 Ab Hanife'nin rencilerinden Ab Yusuf ve al-aybn, her ne kadar statlarnn gr snrlar ierisinde hareket edememilerse de Arapaya vakf olmak olana bulunmad durumlarda Kur'an'm baka dillerde okunabileceine cevaz vermilerdir. Gerek Abu Y u s u f u n ve gerek al-aybn'nin grlerini Kitab alMabst adl yaptnda aklayan al-Sarahs (Serahs'de okunur) (ki olduka softa zihniyette saylrd), Tanrin eitli dillerde konumu
50 Bkz. Abdal Halim al-Jindi, age. s.72; Adams'n evirisi iin bkz. The Muslim World. 1946, c.36, s.223. 51 Ab Hanife'nin bu konudaki grlerinin kaynana inilmek istenirse Hatb alBadad'ni 14 ciltlik Tarih Bagdad (Kahire, 1931) adl iil yapt yartrlabilir. Yukardaki hususlar iin bkz. c.13, s.323-324. Ab Hanife'nin bu grleri iin ayrca Hafz al-Abu'l Barakat 'Abd Allah b. Ahmad B. Mahmut al-Nasaf'nin (Nesel de okunur) Kanz. al-Dak'ik (Delhi 1390. I, 53) adl yaptna baknz. 52 rnein M i d e Suresi'nin, " . . . E y P e y g a m b e r , Rabbinden sana indirileni tebli e t . . . " (K. 5 M i d e Suresi, ayet 67) ya da Nall Suresi'nin "Ey M u h a m m e d , dorusu senden nce de kendilerine kitaplar ve belgeler valyetliimiz birtakm a d a m l a r gnderdik. Bilmiyorsanz, kitapllara s o r u n . . . " (K. 16 Nall Suresi, ayet 43-44) eklindeki ayetler rnek verilir. 53 al-Sarahsi, Kiab al-Mansl. 1, 37; bu k o n u d a ayrca bkz. T i b a w i . age. s.8.

352

bulunduunu ve nitekim evvelce indirilmi kutsal kitaplarla Arapadan baka dillerde emirler indirdiini ve bu itibarla Kur'a'n mutlaka Arapa okunmasnn gerekmeyeceini savunmutur. 5 4 Hanef Okulu mensuplar, daha sonraki yzyllar srasnda Kur'cin'n Arapadan baka dillere evrilebilecei.tezini gelitirmi ve bu iddialarn Kur'a'dan alnma ayetlerle ispata almlardr. Tekrar etmekte yarar vardr ki, Kur'an'm baka dillere evrilebilecei ve bylece okunabilecei hususlarnda fikir belirten ve bunu savunan tek okul, Hanef Okuludur; dier mezhepler buna asla rza gstermezler. Bu zerinde durduumuz gr, ayn zamanda Kur'cn1 n dorudan doruya Tanr sz olduuna dair tezi rtmeye ynelik bir nitelik tamaktayd. Kur'cn'n mutlak ekilde Tanr sz olarak deil de Tanr nn grlerinin ve fikirlerinin ifadesi anlamna gelecek nitelikte kabul edilmesi gerektii yolunu amaktayd. Hanef Okulu mensuplarnn bu konuyla ilgili olarak Kur'cn kaynandan kardklar dayanak, her eyden nce K. 26 uar Suresi'nin 196. ayetidir: "O, dalc ncekilerin kitabnda da zikredilmitir." Bu ayetin yorumunu yapan ai-Beyzv Kuran'n "meali"nin eski kutsal kitaplarda bulunduunu syler. - " 0 Hanef Okul'nun tezini destekler nitelikte olmak zere bavurulan dier bir Kur'a hkm K. 87 A'l Suresi'nin 18.-19. ayetlerinde yer alan hkmdr: "Dorusu bu hkmler ilk sayfalarda, ibrahim ve Musa'nn sayfalarnda da vardr." Zemaher'ye gre bu hkm, Kur'a'm daha nce baka dillerde inmi olduunun bir kantdr. 5 6 Btn bunlar Trk din adam ve eriats bakmndan Kur'cn ' Trkeye evirmek iin birer dayanak olmas gerekirken olmamtr. nk, Trklnden syrlp Araplam olan bu kiiler, dil esinin bir ulus yaamndaki nemini bilir grnmekle birlikte, Arapay asl dil bilip Trkeyi yaatmak istememiler ve yaatmak isteyenlerin de karsna sanki birer Arap militan gibi dikilmiler, onlar yok etmeye uramlardr. Bir zamanlar Kur'a' Trkeye evirmek ve ibadeti Trke yaptrtmak iin akli ve dinsel verileri ortaya koyan Kagarl Mahmud'a kafa tutan gerici zihniyet, bugn de ayn canlln ve melanetini srdrmektedir.
54 al-Sarahs, uj>e. s.37. 55"ai-Beyzv (Bayzv), Anvr al-tunzil re asrctr al-ra'vil. Leipzig basm, e.2. s.60. 56 Tibawi. ge. s.8.

353

IV)

"AKILCI MLLET" OLMAK YERNE, "GZEL KONUAN MLLET" OLMA

MERAK

Nasl ki 7. yzylda Muhammed, ilk Arap milliyetisi olarak Araplar, sebatkrlk, kurnazlk ve buna benzer nitelikler yannda "belagat" ve "talakat" sanat hakknda bilgisi sayesinde etkileyebilmi ise, Muhammed'den 1 200 yl sonra da Arap milliyetisi ayn gl silah sayesinde Arap ynlarn galeyana getirmek ve milliyetilik ruhunda canlandrmak olanana sahip kabilmitir. 19. yzyln ilk yars ierisinde Arap milliyetiliinin uyanmasnda nemli rol oynayan eyh Hasan bn Muhammed al-Atlar (1766-1835), dil esi sayesinde Araplk ruhunun canlandrlabileceini na alAttar adl kitabnda savunmutu. Onun bu konuda ektii milliyetilik tohumlar yava yava meyvelerini vermi ve gen milliyeti elemanlarn yetimesine vesile olmutur. lk yetien rnek Rifa'ah Rafi al-Tahtav'dir ki, o da al-Attar gibi Arapann gcn milliyetilik eilimlerine ara yapmak istemitir. 57 al-Tahtav'yi daha sonralar Muhammed Abduh'lar, al-Marafi'ler, Taha Hseyin'ler, Ahmed Ltitfi alSayyid'lcr ve daha niceleri takip edecektir.-"'8

A) Arabn Dil Unsuruna Ballk Nedeniyle Aklcla Deer Vermeyen Y n Arap gzel konumaya ktr; sylenen ey ne anlamda ya da anlamszlkta olursa olsun ve ne kadar tekrarlanrsa tekrarlansn, nemli deildir, yeter ki ahenkli ve gzel bir Arapa ile sylenmi olsun. "Belagat" ve "talakat" onun deer llerine gre her trl meziyet ve faziletin stnde yer etmitir. rnein, "akll" bir ulus olmak ya da "mantki" bir toplum saylmak yerine, "gzel bir dile" sahip ve "gzel konuur" bir ulus olmay her zaman iin tercih etmitir. Nitekim Arabn vgsn yapmaya alan nice yazar ve dnrler eitli milletleri
57 Bu hususlarda A h m e d Cemal Muhammed'iri ngilizce olarak yaymlad u kitaba baknz: Ahad, Janal M o h a m m a d , The Intellectual Origis of Egypnm Nalioulist. Oxfod Uiversity Press. 1960. s.5. 11. 58 tbil. s.35, 103.

354

kiyasianaih.cn ve rnein Romallarn meziyetini "akll" olmakta, Yunanllarn zelliini "ruhlu'lukta ve Hintlilerin zelliini "fantazilikte" bulurlarken Araplarn dirayetini de "dil" asndan ele almlardr. 59 Yani gzel konumay akll olmann nne geirmilerdir. Arabn Arapa ile ilgili bu deerlemesi slam ncesi dnemlere iner. M u h a m m e d bizzat kendisi "Ben Araplar iinde en gzel konuan kiiyim" der ve bunu en byk fazilet bilirdi. te yandan Mslman yazarlar gerek Kur'an dilinin ve gerek Muhammed'in szlerinin en gzel bir dil rnei olduunu belirtmekte"birbirleriyle yar etmilerdir. rnein Mes'd, Mrc al-zahab ye ma'adin al-cavhir adl yaptnda, Muhammed'in gzel ve fasih konuma yeteneini Tanr'dan alm olduunu syler ve "belagat ve taIakat"inin sihirli bir gte olduunu eklerdi. ahrastan ise Kuran in K. 16 Nahl Suresinin eitli ayetlerine dayanarak Muhammed'in vgsn yapar ve bu konuda onun kendi kendisine vnmesini rnek verirdi. 60 Sylemeye gerek yoktur ki, bu deerleme, nl yazarlarca bylece devam ettirilecektir. 1970'lerde yazan ada bir yazar yle der: "Tarihle pek az ulus gsterilebilir ki, Araplar kadar konuma dilinin (ister szl ister yazl olsun) etkisi altnda kalmaya mheyya olsun." 6 1 Bundan dolaydr ki, kendi uzun tarihi boyunca Arap, aklcla hemen hemen hi ynelmemitir. Kadim Yunanin akl rehber edinen felsefesine benzer bir rnei Arabn tarihinde bulmak mmkn deildir. Kadim Yunan kaynaklarna ve yaptlarna gre ve rnein Aristo ve benzerlerinin etkisiyle hareket olunduu 8.-10. yzyllarda bile slam dnyasnda "hr" dnce ya da akln egemenlii var olamamtr ve olamaynn nedeni Arabn akla dman niteliklerine gre ayarlanm eriattr. slam ncesi yaamlar itibariyle de bu byle olmutur. slama girmeden nce Trk, kendi z yaantlar ierisinde ne kadar aklc idiyse, Arap aksine, o kadar akla yer vermezdi. slam sonras dnem bu alkanlnn uzantsdr. O kadar ki, "Hikmet eyde yatar: Batlnn
59 Sddki'ni grleri iin bkz. Goldzier. Muslim Studies. English trans]., Chicago, 1967. s. 157, dipnot.2. 60 Bkz. Mes'd'nin yukardaki kitabnn Franszca evirisi iin: Les Prairies d'Or. eviren M e y n a r d , Paris, 1875. s. 165; ehrast. age. s. 142. 61 Philip K. Hitti, A Way of Life. University of Minnesota Press. 197. s.25-26.

355

aklclnda... inlinin sanatnda... ve Arabn belagatnda..." ya da "kadnn gzellii yznde, erkein gzellii ise dilindedir" eklindeki szler Arap ataszleri arasna girmitir. Aklcla ynelememi olmak, Aab fikren ve m u h a k e m e gc bakmndan son derece ilkel ve basit klmtr. lmin ve tecrbenin ortaya koyduu gerek odur ki, kiileri ve toplumlar gelitiren ve olgunlatran ey akl rehber edinmek ve bu sayede serbest dnme alkanlna ynelmektir. Bat'nn bugnk stnl, kltr ve uygarlk zenginlii, "Rnesans" aamas ile birlikte "akl a" denemesine girimesi ve "gereklere din kitaplaryla deil akl rehbeiiiyle gidilir" formln benimsemesi sayesindedir.

B) slam Arabi Dil Yn ile Etkiler Biraz evvel belirttiimiz gibi, akl rehberlii ile Arabi ikna etmek, u veya bu ynde srklemek imkn yoktur. Fakat dil unsuru ile, talgat ve belgat sanat ile ona her eyi yaptrmak mmkndr. Bu bakmdan 1 400 yl nce ne idiyse bugn de odur. "Zamanmzn Kahire, am ya da Badat gibi kentlerinin halklarn, sadece iir okumak ve hatta onlara, klasik Arapa ile anlamakta glk ekecekleri nutuklar ekmek suretiyle galeyana getirmek mmkndr. " 6 Arap yazarlarn dahi ifade ettikleri udur ki, Arap dili, Arabi anlam itibariyle deil, melodi ynyle kendinden geirir. Arap kendisini, sylenen szlerin anlamna deil mzik kalitesine terk ve teslim eder. Ezan bunun en gzel rneklerinden biridir. Arabn psikolojik bu ynn Mbammed en iyi ekilde ilemesini bilmitir. Hi kukusuz dier dinler bakmndan da benzeri durumlar yok deildir. rnein Hristiyanlkta Latincenin de bu ekilde etkili olduu kabul edilir. Fakat konuya eilenlerin belirttiklerine gre; slamdan baka dinlerde baz farkllklar vardr ve bu farkllk kiinin sadece "dil" esi ile deil, "idealler'le de etkilenmesidir.
62 biri. s.26 vd.

356

rnein Hristiyanlkla bir sa ideali yaratlmtr. sa'nn hayat, ktle ve kaba kuvvete iyilikle karlk veren yaantlar, "tokat atarlarsa dier yanan evir" tleri ya da "ldrmeyeceksin" rneini oluturan tutumlar ve buna benzer insancl ynleri n planda gelir ve kii bu ideal ile beslenir. Keza Budizmde de Nirvana'ya erimek gayedir ve bu itibarla daha da gzel bir idealizm yaratlmak istenmitir. Gerek Buda ve gerek sa, sava yasaklayan ve intikam almay (ksas') su sayan bir dzen getirmilerdir. Her ne kadar Hristiyanlk tarihi, savalar ve zorbalklar tarihi olmu ise de, bunu oluturan ey sa'nn emirleri deil, dorudan doruya kilise ve kilisenin emrinde i gren dnyevi iktidar olmutur. slamda ise farkl inantakilere ya da "mriklere" kar savamay ngren bizzat Kur'an'dr. (rnein K. 9 Tevbe Suresi'nin 5. ve 29. ayetleri.) Ve Kur'an bu ii, "efsunkr" bir dil ile Arabi (ya da Mslman kiiyi) coturarak yaptrtmasn baarmtr. Baka bir deyimle, slamda btn gayretler Tanr kitab saylan Kur'an araclyla gerekletirilir. Kii, ou zaman anlamad ve masal dinler ekilde kabullendii satrlar arasnda kaybolur. Her ne kadar slamda da Arabi ve Mslman kiiyi etkileyen bir M u h a m m e d ideali var ise de, bu "ideal" igdleri "ideal" aamalara srkleyici nitelikte olmad gibi, dil esine tekaddm edici gte de deildir. Asln aramak gerekirse, Araba ait. ve Arapla ilgili ne varsa her ey (rnein, dil, iklim, gda vs...) kiiyi en duygusal ynleriyle yourmaya ve beynini ilemez hale getirmeye, duygusall da her eyin stnde tutmaya ve kiinin tm davranlarn aklc ynden deil, duygusal ynden ayarlamaya zorlar. 6 3 Arapay bylesine etkili bir silah haline getiren ey sadece Arapann mzikal yn deil, ayn zamanda Tanr dili olarak kabul edilmi olmasdr. Bundan dolaydr ki, Arap dili Arap dnyasnn siyasi yaantlarnda fevkalade nemli rol oynar. Btn bunlardan baka, Arapann gizli anlamlara ve kapal maksatlara ok msait bir yn vardr ki, ite asl nutuk ekmeye pek yatkn bu yn ile Arap halklar zerinde etkisini yrtr.
63 Hitti, age, s.26 vd.

357

C) Gizli ve eitli Anlamlara Yatkn Dil Olarak Arapa Kur'an dili olarak Arapann yar dini bir tonda btn ortaa Mslman toplumlarnn yaamlaryla dolu olduunu belirten bir Arap yazar yle der: "Siyasi hayatn oluumunda Arapa en gvenilir bir etki ve ikna aracdr. Bununla beraber, yabanc bir dile tercme edildiinde byleyici ynlerinin ounu kaybeder. Her ne kadar (tercme sonucu olarak) anlamlar sadkane bir ekilde aktarlabili se de, kapal nitelikteki istidlaller ve psikolojik balantlar genellikle silinir.. ," 6 4 Denir ki, Arapa tpk Arabn kendisidir ve Arabn karakterine uygun nitelik tar: Maksatlar, amalar gizlemeye, "mertlik" yerine diplomasiye ve aldatmalara yer veren bir dildir. Genellikle halk ynlarn uyutmaya ve yanltmaya ve sr misali belli bir ynde kolayca srklemeye yatkndr. Ses ahengini makamlarla ayarlayarak ve ayn eyi bu farkl makamlarla tekrarlayarak zihinleri ttslemek, kiileri bylemek ve istenilen her eyi halk topluluklarna ve hatta aydn geinenlere benimsetmek mmkndr. Nutuk dili olarak Arapa bu bakmdan "ideal" bir dildir; nk nutuk dilinde "anlamlar" deil, szlerin ve deyimlerin azdan k ekli, ses tonu ve bunu ahenkletiren makam vurular nemlidir. Muhatapta hedef edinilen ey akl deil duygusal ynlerdir. Arapa nutuk veren bir kimse dinleyicileri byleyebilmek iin kendi fikirlerini dorudan doruya veya somut olarak pek nadiren ortaya koyar. Anlatmak istedii hususlar ak ve seik olarak deil, dolambal ve st kapal szlerle ve ou zaman muhatabn rasyonel davrann deil, duygusal davrann salayc terminolojik kalplar ierisinde ortaya koyar. 6 3 Sylendiine gre, Makyavelik amalar en etkili ve en mkemmel bir ekilde bakalarna kabul ettirmek iin Arapadan daha msait, daha uygun bir dil bulmak gtr. Sadece maksak ve niyetleri sz kalplar arasnda gizlemeye deil, ift anlama gelen fikirleri ve kavramlar da benimsetmek Arapa ile ok kolaydr. Bundan dolaydr ki, Arapa, diplomasi dili olarak fevkalade baarl bir dildir.
64 Hislan Slarabi. Nationalism and Revolution in rle Aral> World. C o m p . Inc., N e w York, 1966. s.93. 65 H. Slarabi. age. s.93. D. Van Nostrand

358

"Nezaket ve ekilcilik formlleri altnda maksatlar kolaylkla gizlenebilir ve sylenmek istenilen eyler sadece dolambal ekliyle ortaya koyulur. Yine ayn dzeyde olmak zere (Arapa) kesinlik, aklk ifade etmeye muktedir deildir ve... yanl anlamlara yer verir. Belki de bundan dolaydr ki, Arap dnyasnda siyasi tartmalar genellikle ok uzun srer ve olduka susturucu nitelik tar." 6 6

D) Ku 'a Dilinin Nitelii Biraz nce de belirttiimiz gibi, Kur'at dilinin genellikle l Arabmn lehesi ile hazrland ve bu nedenle onu anlamakta glk ekildii sylenir. Bu lehe hi phesiz ki, 1 400 yl ncelerinin klasik Arapas ile kark ekilde olmak zere kullanlmtr. Klasik Arapa ya da yaz dili olan Arapa, cahil Arap halklarnn (ki okuma yazma bilmeyenler oran her zaman ok yksek kalmtr) anlayabildikleri bir dil olmamtr. Klasik Arapa, hele biraz yukarda belirtmi olduumuz zellii'ierisinde, ok dar ve snrl bir aydn snfnn tekelinde kalmtr. Halk ynlarnn anlamayaca nitelikte bir dil oluu, cahil din adamlarnn gcn salamtr. Arap halklar zerinde Arapan sihirli, byleyici ve dolaysyla aldatc ve her eyi kabul ettirici ve nihayet itaat ettirici bir nitelik tamas nedenlerinden biri, yukarda belirttiimiz zelliktir; yani Arapann son derece mzikal bir dil oluudur. Fakat bunun yannda bir de Kur'an dil olarak kutsallatrlmas ve nihayet halk ylnlarnca sanki anlaamamasnda "hikmet" varm gibi grnmesidir. Baka bir deyimle Kur'at, l bedevisinin lehesine yer veren yn ile sanki halk ynlarnn anlayina sunulmu gibi grnr ve bu nedenle bu leheye yabanc snflarca anlalmaz gibi bir kan yaratr; fakat klasik Arapaya yer veren yn ile cahil ynlar tarafndan anlalmaz nitelik tar ve bylece okumular snfnn ve zellikle ynetici snfn imtiyazlarm yaratr. Ve ite btn bu ynleriyle "hikmetinden soru olmaz" ortamnn yaratlmasn salar ve bu ortamdan yararlanmasn bilen karc evrelerin ve zellikle din adam (ve ulema) simlinin saltanatn oluturur.
66 H. Sharabi, age, s.94.

359

V)

AKL REHBER YETERSZLNE

EDNMEYEN ARAB1N ZHN YATKIN SSTEM OLARAK ERAT

Arap milliyetisinin iddias odur ki, slam Arabn kendi z yaantlarnn ve slam ncesi geleneklerinin yaratt bir dindir. slam dini hakknda derinlemesine inceleme yapm bulunan Batl yazarlar arasnda da slam Arabn niteliklerine uygun bir din olarak inmi grenler oktur. Fakat bu yazarlara gre, slamn Arap karakterine uygunluu daha ziyade sadelii ve basitlii bakmndandr. slam, bu yazarlara gre, Arabn kafa yapsna ve muhakeme gcnden yoksun niteliklerine gre ayarlanmtr. 6 7 Yine onlara gre Muhammed'in en ziyade dikkat ve itina ettii ey, Arabn kafasn ve zihnini yormamak ve onun basit idrakine ve zeksna uyabilecek yaant kurallarn getirmek olmutur. Buna mukabil bedeni ynden olduka ar grevler yklemitir: rnein, gnde be kez namaz klmak, ylda bir ay boyunca oru tutmak, savaa katlmak vb... Beden gc ile fikir gc arasnda ters ynl bir orant bulunduu bilinen bir gerektir. Kii, bedenen ne kadar ar alma artlarna altrlm ise, fikren o kadar az yeteneklere sahiptir. Bunun gibi, fikir yn itibariyle gl kiilerin bedeni almaya tahammlleri azdr. Batl yazarlarn Arabn bu ynleri hakkndaki fikirlerini b Haldun ok yzyllar nce ortaya koymutur. bn Haldun gibi dier Arap yazarlarn dahi belirttii gibi, Arabn zihin yetenekleri pek snrl bulunduundan ona zek yn itibariyle somut ve fikir zorluu yaratan bir sistem getirmek olamazd. Bundan dolaydr ki, M u h a m m e d , bedeni faaliyetler itibariyle olduka g grevler yklemi, fakat fikir bakmndan Arabi hi yormayacak usuller semitir. Nitekim bu taktiinin dayanan Kur'at'n K. 2 Bakara Suresi'nin son ayetlerinde Tanr'ya yle syletir: "Tanr hi kimseye kendi yeteneinden daha gl bir ey yklemez... Ey Tanrm bize muktedir olmayacamz yk ykleme."

6 7 GOL'II.

Sldics i Islnnic Hisioy and lstitutitms. Lcicten,

1 9 6 6 .

s.83-87.

360

ibadetin Basit ve Sade Dualarla ve Tekrarlanan Cmlelerle Yaplmas Sistemi Muhammed'in setii usuller basit, sade ve zihni hi altrmayacak dua usulleridir. rnein, dua ederken Arabn kulland szler son derece ksa ve basit szlerdir, fatiha tekrarlardr. Bir yabanc yazar, Goitein, slamdaki dua sistemiyle dier dinlerdeki, faraza Hristiyanlkla, Musevilikteki dua sistemini karlatrr ve slamdaki dua sadeliini, monotonluunu ve basitliini ortaya vurur. Ona gre: "Mslmanlarn duas... son derece ksa, sade ve tekrardan ibarettir. Ayn dua sabah ve akam ibadetinde tekrarlanr. Muhammed'in dua formllerini bylesine ksa ve sade klmasnn ve kendi toplumuna bu ekilde tek dua sistemiyle hazrlam olmasnn nedenlerini anlamaya altk. Gdlen ama, (din saliklerinin) genellikle snrl (zihin) yeteneine sahip olmalarndan doan mlahazalar karlamak olmutur..." 6 8 Yazar, rnein "Tann'ya kr" duasnn fevkalade basit ve ksa oluuna temasla; "Gnlk dualarn herkes tarafndan icra edilebilmesinin salanmas bunlarn ancak ksa ve sade olmasyla mmknd" der. Yani gaye zihni fazla yormamak ve Aabn zihin kapasitesine yatknlk salamak ve bylece onu yldrmamaktadr. Halbuki dier dinlerde dua fasl, yine ayn yazara gre, olduka zengin ve deiik formller halinde bulunmaktadr. rnein, Hristiyanlkta Katoliklerin (ister Dou ister Bat Katoliklerin) toplulukla dua usulleri veya Protestanlarn dua kitaplar son derece kabark kreasyonlarla doludur. Ve yine Musevilerin dua kitaplar 6 cilt halinde toplanmtr ve bunlardan birisi gnlk dualarda dier 5 cildi ise bayram ayinlerinde kullanlr. Halbuki Muhammed'in getirdii dua sisteminin ayin denebilecek bir nitelii yoktur. 69 Yazarn vard sonu odur ki, Arabn beyin yaps zengin ve ykl dualar sistemine muhatap olamayacak kadar zayftr. Arabn beyin yapsna en yatkn den ey Arapann Arap zevkine uygun niteliidir; yani "mzikallii" ve "anlalr gibi grnp anlalmazldr" ve Arap milliyetisi bu eyi 68 bici -s.87. 69 ,4y/u verile.

361

bu adan ilemesini bilmitir. Trkn aklc niteliklerden yoksun kalmas nedenlerini de acaba bunda aramak gerekmez mi? Gerei sylemek gerekirse, Goiteim'in yukardaki kyaslamasnn dier dinler lehine sonu veren bir yn pek yoktur. Zira "kutsal" diye bilinen kitaplara dayal dua sistemleri, ister "ksa ve basit" ya da ister "zengin ve kreasyonlarla dolu" olsun, insan akl ve zeks bakmndan genellikle durgunluk yaratacak nitelikte eylerdir. nsanla byk hizmeti dokunan kiiler ekilci din anlayndan ve dualardan uzak kalm kimselerdir. nsanln yetitirdii en byk bilginler ve dnrler (rnein 500 ylnda yaayan Aristo'dan S 20. yzylda yaayan Bertand Rusell'a gelinceye kadar nice saysz dehalar) dua usulleriyle deil, Tanr'y "akl" ve akl "Tanr" kertesinde bilmek suretiyle verimli olabilmilerdir.

VI) ARA PANIN VE KURAN DLNN "MUCZEV" NTELKTE SA YILAMA YA CAINI S/i VUNANLAR Arapann en mkemmel bir dil olmadn, onun kadar ve hatta ondan daha da zengin olmak zere baka diller bulunduunu (rnein Yunanca ve Farsa gibi), Kur'an dilinin taklit edilemeyecek kadar esiz olmadn, yzyllarca nce Mslman yazarlar iddia eder olmulard. al-ahrastni Kitab Nihayatu'l-Ikdam Fi'lmi'l-Kalam adl kitabnda Mu'tezile snfna mensup dnrlerin zellikle Kur'an diline kar byk bir hayranlk beslemediklerini ve bu dilin taklit edilemeyecek kadar emsalsiz olduuna inanmadklarn belirtir.

A) Arapann stnln rten ranl Dnrler Arapann en mkemmel dil olduu iddalarn yeren ve gzel konuma sanatnda Araplarn stnl fikrini reddeden Mslman dnrler daha ziyade Arap olmayanlar arasndan kmtr. Arapann stn bir dil olduu iddialarna kar ilk vaziyet alanlar arasnda u'ubiya mensuplar grlr. Bunlarla birlikte Acem asll dnrler de Arap olmayan uluslarn ve rnein zellikle Yunanllarn
362

ve Acemlerin gzel bir dile sahip olmak bakmndan Araplardan geri kalmadklarn ve hatta Araplar gemi bulunduklarn, Yunancann ve Acemcenin, gerek gzellik ve gerek zenginlik itibariyle Aapadan stn olduunu, iir ve nazm sahasnda emsalsiz rneklerle dolu olduunu savunmulardr. u'ubiya mensuplarna gre hitabet ve belagat sanat, Tanr ihsan olmak zere pek ok ulusta mterektir. Barbar saylan nice uluslar vardr ki, gzel konuma sanatnda baarl olmulardr. Bu uluslar, her ne kadar hain ve kltrsz ve hatalarla dolu konuma diline sahip griinrlerse de, belagat ve talakatta ok ileri gitmilerdir. Kaba ve kltrsz olmakla tannan ingenelerin bile fevkalade ehevi ve duygulu bir dil ile konutuklar sylenir. Fariscenin zellikle zengin ve gzel bir dil olduunu ispat iin Acem yazarlar birtakm hadisler bulmulardr. rnein al-Daylami bu konuda yle bir hadis nakleder: "efkat ve rikkat gerektiren hallerde Tanr bunlar Meleklere Dari Farsas ile indirir; kesinlik gerektiren hususlarda Arapa kullanr." 7 0 Bununla beraber u'ubiya mensuplarnn Fasay korumak maksadyla giritikleri bu gayretlere kar kan ran asll yazarlar da olmam deildir. al-Zemaher (lm: 538 Hicri) bunlardan biridir ve al-Mufasscl adl eserinde u'ubiya okulunun bu grlerini reddederek Arapay stn grdn ifade eder.

B) Arap Yazsnn Yetersizlii Hakknda Gnmz A r a p yazarlar arasnda Arap yazsnn Arapaya yatkn olmadn ve Arap dilinin ilim ve fen dili ve aratrma dili olarak yetersiz bulunduunu kabul edenler vardr. zellikle Arap yazsnn ve Arap alfabesinin modern ilim ve kltr gelimesine yatkn ve yeterli olmad ve Arap dilindeki teknik ve yapmsal noksanlk nedeniyle Arapa ile ilim yapmann mmkn olmayaca, bizzat Arap dnrler tarafndan ne srlmtr. Arapann ve Arap yazsnn gelitirilmesi ve modern ilim ve fikir verilerini karlayabilecek ni70 Goklziher. Mslim Sclies. Engl. transl.. Chicago. 1967. s.157. 208.

.telie kavuturulmas amacyla 1938 ylndan 1968 ylna gelinceye kadar yzlerce tasar hazrland anlalmaktadr. ada Arap yazarlar Arapann slah konusunda pek eitli arelere bavurmay dnmlerdir: Latin harflerin ya da baka bir alfabe sisteminin kabulnden balayp Arapadaki sesli harfleri basitletirmek ve harflerin saysn azaltmak usullerine varncaya kadar eitli yollar ve areler aramlardr, hl da aramaktadrlar. 7 ' 1953'te Pinceton'cla Toplanan Adamlarnn Arapann Yetersizlii Mslman lkeler lim Konusundaki Grleri

1953 ylnda Princeton'da eitli Mslman lkelere mensup ilim adamlar bir araya gelerek bir Kollokyum tertiplemilerdir. B Kollokyum'da Arap yazsnn ve alfabesinin modern ilim ve kltr asndan yetersizlii tartlm ve gerekli areler aranmtr. skenderiye niversitesi Edebiyat Fakltesi Dekan Profesr Muhammed Halafallah bu konudaki dncelerini yle zetlemitir: "Seslendirilmemi nitelikteki bir Arap yazs kesin anlam yerine genellik ortaya koyar. Bu ise klasik Arapaya hitabet, komposizyon ve telaffuz bakmndan, yeterli ekliyle stn olabilmek hususunda en byk engeli yaratmaktadr. Bu eksiklii giderme konusunda teklif edilebilecek reform ksa sesli harflerin mecazi kelimelere bir btn olarak ithal edilmesidir." 7 2 Kollokyum'un 9 Eyll tarihli toplantsnda Arap yazsnn yetersizlii tekrar ele alnarak deitirilmesi ve gelitirilmesi tartlmtr. Tartmalar srasnda Arap yazsnn ihtiva ettii noksanlar ve yetersizlikler uzun uzun ele alnm ve zellikle Sami dilleri grubuna giren bu dilde sessiz harflerin egemenlii belirtilmi ve bunun gibi imla ve graj n e r eksiklikleri zerinde durulmutur...

71 B konudaki almalar iin bkz. Roland Meynet, l'Ecriture Arabe en Question. Beyrut. 1971.. 72 CoUoqium On Islamic Culture, In lis Relation to the Contemporary World, Princeton. Eyliil 1953. N e w Jersey, s.18.

364

C) Arap Aydn Atatrk'n Dil Reformuna zlem Duyar 1963 ylnda cereyan eden bu toplantlarda Arap yazsnn ve dilinin modern ilim ve kltr gelimesinde yetersiz kald ilmen ispat edilmi olmakla beraber, Arapann Kr'an dili olmas nedeniyle herhangi bir deiiklie gidilemeyecei hususunda da kanaat birliine varlmtr. Her ne kadar birok vesileyle Atatrk'n dil reformuna (ve Arapa harfler yerine Latince harfleri ve alfabeyi getiren teebbslerine) zlem duyulduu belirtilmise de, 7 3 Arapann btn mahzurlarna ve noksanlklarna ramen Arap lkelerinin Trkiye'de olduu ekilde harf inklabna bavurma yoluna gidemeyecekleri gerei de ngrlmtr. Arap dilinin kutsal nitelii her trl reform davranlarna kar bir engel olarak ne srlmtr. Bu vesile ile u hususu tekrar etmekten kendimizi alamamaktayz: Arap aydn ve Arap ilim adam kendi z dilinin ve yazsnn modern ilim ve kltr gelimesi karsndaki yetersizliini ilmi ekilde ortaya koyarken ve mmkn olsa Arap alfabesini Latin alfabesiy'e deitirmeyi dnrken ve Atatrk'n o byk cesaretle baard reformlara zlem duyarken, bizim gerici din adammz o bin bir fedakrlkla baarlm devrimleri yok etmek iin elinden geleni yapmaktadr. Bilgisiz eriatmz Arap yazs ve alfabesi konusunda Arap ilim adamlarnn ortaya koymu olduklar yetersizliklerden, noksanlardan, mahzurlardan habersizdir ve sadece Arap alfabesine dnmenin tela ierisindedir. Kr'an'i Tanr sz eklinde okullara soktuktan sonra Arap harflerine dnme zamannn gelmesini beklemektedir. Hem de ylesine azmetmitir ki, bunu gerekletirmeye Trkiye snrlar yetmiyormu gibi bir de Almanya'lara, Belika'lara ve daha dorusu Trk iisi nerede ise oralara giderek onun yavrusunu Arapa ile har neir etmeye gayret eder. Bin yl boyunca olduu gibi bugn de Trkenin tek ve en byk dmandr.
73 Sz konusu bu K o l l o k y u m ' d a tartlan konularn deerlendirilmesini bir A a p yazar 1956 ylnda y a y m l a d kitabnda yapmtr. Bkz. H a z e n Z e k i Nuseibel, The Ideas uf Arab Nationalism, Cornell University Press, 1956, s.72-73. Arap alfabesinde r e f o r m gerektii k o n u s u n d a u kitaplara baklabilir: Salih J. al-Toma, "The Arabici W r i t i n g System and Proposals for Its Reform", in The Middle East Journal 1961, e. 15, say 4. s.403-414; M a h m o u t T a y m o u r , "A N e w Script lo Facilitate the Use of the Diacritial Points Essential for Correct Speech and Writing", in The Islamic Review, Ekim 1951, c.39: Ais Frayha, Huruf al Hiya al-Arabiyya. alAbath. 5:25. 1952; Ais Frayha, Nalna "Arabiyyt Muyassara". Beyrut. 1955. Bu kitapla yazar. A r a p harfleri yerine Latin harflerinin kabul gereinden sz eder.

365

KNC KESM MLLYETLN DL U N S U R U LE PEKTREN A R A P VE KEND Z DLN YOK E D E N TRK

eriatlk Trk, her eyinden olduu gibi bir de z ve gzel dilinden yoksun etmitir. Kur'an in Arapa oluu ve Arapanm ilim, edebiyat ve siyaset dili eklinde kullanl yznden Trke, yava yava yerini Arapaya ve farkl baz nedenlerle de Acerceye brakmtr. Bilindii gibi Trkenin gerilemesi, Seluklularla ve daha dorusu Seluklularn slam kabul etmeleriyle balar. Fakat denebilir ki, eer din adam Arapaya sarlp Trkeye ihanet etmemi olsayd Trke zavall durumlara dmeyebilir ve bugn yeryznn zengin dilleri arasna girebilirdi. Eer daha ilk anlardan itibaren Kr'ani Trkeye evirtmi ve ibadeti Trke yaptrtm olsayd, Tiirkenin bamszl ve gelimesi sorunu halledilmi demekti. Fakat ne o zamanlar ve ne de daha sonraki devirler itibariyle bunu yapmay aklndan bile geilmemitir. O zaman deil bugn dahi geirmez. 19. yzyln ortalarnda, tannm yabanc bilim adamlar Trkenin mkemmeliyetini ilmen ortaya koyduklar zamanlarda bile merak sebebiyle olsun bu konular zerine eilmek istememitir.

1)

TRK ERATISININ HMAL GELENE

TRKEY

Bat'mn hemen her lkesi, daha ortaalarda kutsal bilinen din kitaplarn (Ahd- Atyk ve Ahd-i Cedd) kendi z dillerine evirtmi ve bu yoldan eitli kazanlar elde etmitir. Bu kazanlardan biri de ulusal dilin zenginlemesi ve gelimesi bakmndan kendisini gstermitir.

366

Bizim eriatmz ise 20. yzyln ikinci yars ierisinde bile hl Kur'an i Trkeye evirtmenin kfirlik olaca kansndan kurtulamamtr. Bu kr inanca sapl nice "milli air" ve "yurtsever insan" diye barmza bastmz ve adlarna heykeller dikip okullar atmz kimseler, Trkenin ve dolaysyla Trklk benliinin kundaks olmulardr.

A) Trkenin Devlet Dili Olmaktan karl Trkenin hem yaz ve hem de konuma dili olarak ihmale uramas ve ikinci plana atlmas olay, slamn Asya'ya yaylmas ve Trkler tarafndan resmi din olarak benimsenmesi sonucu ortaya kmtr. Arapa, Kur'an dili olmas nedeniyle, Farsa ise Acemin zengin edebiyatnn dili olmas yznden Trkeye stn gelmi ve bir yandan siyaset adamnn eitli karlara dayanan zorlamas ve dier yandan din adamnn Trkeyi "gvur dili ve gvur yazs" eklinde, grmesi nedeniyle her iki dil Trkn yaantlar itibariyle n planda yer almtr. Arapanm arl daha ziyade dinin icras ve devlet ilerinin grlmesi ynnden kendini gstermi, Farsa ise okumular snfnn edebi zevklerini ve kaprislerini okar olmutur. zellikle Seluklular ve daha sonra Osmanllar zamannda Trke, gittike gelien ve byyen devlet mekanizmasnn, sosyal ve kltrel ihtiyalarn yeterli karlaycs olarak grlmemi ve bundan dolaydr ki, Arapa ve Farsa hzn gittike artran bir gle yerlemitir. Trklerin Uygur alfabesini terk edip Arap yazsn kabul etmeleri ve Ttirkeden ziyade Arapaya nem vermeleri gelenei Araplarla temasn artmasna bal olarak kklemitir. Bu temaslarn nisbeten az bulunduu Dou Asya Trkleri, Uygur yazsna ve diline ball daha byk bir srarla srdrebilmilerdir. Fakat Bat Trkleri, bir yandan eriata daha koyu bir ekilde saplanrlarken, dier yandan da Arap harflerini ve Arapay daha byk bir rahatlk ve kolaylkla benimser olmulardr. 1
! B konuda bkz. C.E. Bosvvorth, "Languagc Reform and Nationalism In Modern Turkey", in The Muslini \VorlL Ocak 1965, c.55, say 1. s.58-65. Yukardaki hususlar iin bkz.

367

Bat'daki Trk devletlerinde Arapa 13. yzyla gelmeden devlet resmi dili haline gelmitir; halbuki Acemlerle temas durumundaki Trk devletlerinde ve rnein ran'daki Seluklularda ve Trkistan'da bulunan Trk devletlerinde, rnein Karahanllarda, Farsa devlet ilerinde ve bu arala Acem edebiyatna merakl okumular zmresince benimsenmi ve Arapamn yerini almtr. 2 unu hatrlatmakta yarar vardr ki, Trk hkmdarlar, Tiirkeye ballk gstermek hususunda uzun bir sre olumlu davranmlardr. Osmanl padiahlar bile 15. yzyln ikinci yarsna gelinceye kadar Tiirkeye nem verir grnmler ve resmi evkann Uygur yazsyla ve Trke olarak yazlmasnda rol oynamlardr. Fatih Sultan Mehmed, 1473 ylnda Akkoyunlulara ve Uzun H a s a n a kar kazand zaferlerini Dou Anadolu'daki beylere bildirirken btn mektuplarm Uygur yazsyla hazrlamt. Ne var ki, din adam Tirkeyi kullandrmamak iin elinden gelen her eyi yapmtr. slama hizmetle bulunacam ve slam Arap yazs ve dili ile uygulayacam diye Arapaya sarlm ve Tirkeyi ve Uygur yaz dilini "gvur dili, gvur yazs"dr diye lme terk etmitir. 3 Din adamnn bu melanetine, eitli nedenlerle, devlet adamlarnn ve hatta hkmdarlarn dahi katld grlmemi deildir. 15. yzylda Semerkant'ta Ulu Bey Trk kltrne babasndan ok daha fazla sahip olmakla beraber Farsay kendisine temel dil olarak kabul etmiti; btn yazmalarn Faris dilinde yapard. Semerkant eyhlislamna ve dier din bilginlerine hep bu dilde hitap eder, onlardan da ayn ekilde cevap alrd. Trklk duygusundan yoksun olmamakla beraber, Acem kltrne saplanmlkta bykbabas Timur'u bile geride brakmt. Her bakmdan geni bir kltr var saylrd ve zellikle astronomi ilminde bilgin denecek seviyede idi. 4 Arapaya fazla deer vermeyiinin nedeni kendisini eriat ile yle pek fazla bal bulmayndand. Gerekten gerek Ulu Bey ve gerek eyhlislam, her ikisi de eriat hkmlerine aykr hareketlerden ve slamn yasak kld zevkleri tatmaktan geri kalmazlard. eyhlislam
2 W. Barthokl, Histoire des Turcs d'Asi? Ceninde, Paris, 3 B o s w o t h , age. s.60, dipnot. 9. 4 W. Bathld, ge, s. 182. 1954. s. 144.

368

zaman zaman arkl ve algl davetler tertip eder ve bu yzden o devrin geri kafallarnca tenkide urard. Ulu Bey'in yaantlar da bu yndeydi. 5 Ulu Bey'den bu yana, yzyllar ierisinde Trk idarecilerinin ve devlet adamlarnn Tkeye kar ilgisizlikleri (baz istisnalar hari) gittike artm ve nerede ise Trkeyi yok etme kertesine ulamtr. 16. ve 17. yzylda en nl Trk yazarlar Trke yerine Arapay tercih etmilerdir. 1560 ylnda len Takprzade ve 1657 ylnda len Hac Halife, verilecek iki nl rnektir. Abdiilhamid'in 1878 ylndaki hain tutumu bunun en ac bir dier rneidir. Abdiilhamidin Tiirke Yerine Arapay Devletin Dili Yapmaya almas Trkeyi yok etmek ve onun yerine Arapay devletin resmi dili haline getirmek Abdlhamid'in balca dncesi olmutur. Kk Sait Paa'nn anlarn okuyanlar bunun byle olduunu grrler. Abdlhamid'i bu melanetten ve Tiirkeye kar bu cinayetten alkoyan Kk Sait Paa'dr. Her ne kadar Sait Paa Trk deil slamc eilimlere saplanmsa da, onun slamll, Trkl unutup Araplk duygularna ynelen bir slamclk deildi. Bilakis Trklk esine yer veren bir slamclkt. Bundan dolaydr ki, 1878 ylnda Abdlhamid'i Trke yerine Arapay kabul etme siyasetinden vazgeirebilmiti. nk onun kansna gre, Arapann Osmanl mparatoiuu'nda resmi dil haline getirilmesi Trkln kuyusunu kazp Trk oraya g m m e k olacakt. 6 unu sylemek mmkndr ki, eriata ballk derecesi arttka, Trk devletlerinde, Arapann Tiirkeye egemenlii mutlak olmutur. Zira Arapann Kr'an dili oluu ve Tanr'nn azndan km szlere vasta saylmas, Trke ile Arapa arasndaki kuvvet dengesini, ikincisi lehine olmak zere ykmtr. Eer Arapann bu nitelii n plana alnmasayd ve eer din adammz onu bu nitelik
5 W. B a n h o l d . age, s. 183. 6 Bu hususlar iin b k z . E.Z. Kara!. Osmanl Tarihi, c.8, s.403; ayrca bkz. Sail Paa'nn Hatran. stanbul, (Hicri 1328), s.423 vd.: Kiik Sair Paa (1840-1914), As a Turkish Modernist, Intern. Jour. of Middle East Studies, Cambridge Univ. Press, Nisan 1970. c. I, say 2. s. 124-132. Yukardaki hususlar iin bkz. s. 126.

369

ierisinde kendi karlarna (ve klesi bulunduu hkmdarn karlarna) yatkn hale getirmesiydi ve rnein Bat'da olduu gibi (Luther-Almanya'da; Wyclif-ngiltere'de) halkn gelimesine olanak verecek ekilde ayaiasayd, Trke kolay kolay yenilgiye uramazd. Nitekim Ota Asya'da Trkenin bu gll kendisini gstermi ve baka dillerle yan yana geldii her kez Trkenin daha stn duruma getii izlenmitir. Bathold 1926 ylnda stanbul'da verdii konferanslarndan birinde unlar sylemitir: "...Araplarla birlikte pek byk sayda ranl Trkistan'a gitmi ve orada yerlemilerdir... Bu blgelerde Farsann en byk rakibi Trke olmutur ve Faris dilinin Trke ile giritii mcadele ou zaman Farsann aleyhine sonu vermitir... Bu vesile ile unu belirtmek gerekir ki, ran'da bile Trkenin gittike yaylmakta ve gelimekte olduu grlmtr. rnein Trklerin ve Acemlerin beraberce yaamakta olduklar kylerde Trkenin zamanla mterek ve tek lisan haline geldii izlenmitir." 7 Faris dilinin Trkeye kafa tutmas ve onun yerini almas ancak yukardan gelme zorlama ile, yani siyaset adamnn ve ulemann etkisiyle olabilmitir. Yoksa Trke, birazdan da en salam delilleriyle greceimiz zere ilim ve edebiyat dili olarak pekl n planda rol oynayabilirdi. Hem de Trkn aklc ynde gelimesini salayacak ekilde i grebilirdi.

B) Trk Dilini Yaatmaya Azimli Bilim Adam ve Onu Yok Etmeye Kararl Din Adam Daha yukardaki sayfalarda Arap milliyetisinin bir yandan Trk aleyhtarl esini ilerken dier yandan "dil" esi araclyla milliyetilik ruhunu Araplara alamak iin nasl gayret gsterdiini belirttik ve rnein eyh Hasan bn Muhammed al-Attar ile Rifa'ah Rafi al-Tahtav adlar zerinde durduk. Ne yazk ki, bizde buna benzer rnekler yok gibidir.
7 W. B a t h o l d . cifte. s.35.

370

Eer Trkn din adam biraz yurtsever, biraz milliyetperver ve biraz Tiiksever olmu olsayd her eyden evvel Trkn z ve gzel dilini, her ne bahane ile olursa olsun, Arapaya ve Acemceye feda etmez, onu yaatmaya ve gelitirmeye yardmc olurdu. Olmak iin elinde yeteri kadar malzeme ve kaynak mevcuttu. 1) Kagarl Mahmud'un Ortaya Koyduu Trk Dili ve Trklerle lgili Hadisler ve Aklc Yol Kagarl Mahnud, 1072-1073 ylnda yazm olduu Divan-ii Lgat-it-Tiirk adl nl eserinde 8 Trk dilini renmenin ok gerekli olduu hususunu iki temel kaynaa dayanarak savunmutur: Bu yollardan birisi dindir, dieri ise akldr. Trkeyi canl klmak konusunda din kaynandan bulduu delil Muhammed'e affolunan bir hadistir. yle diyor Kagarl: "And ierek sylyorum, ben Buhara'nn - s z n e gvenilir imamlarnn birinden ve bakaca Nisaburlu bir imamdan iittim, ikisi de senetleriyle bildiriyorlar ki Yalavacmz kyamet belgelerini, ahir zaman karlklarn ve Ouz Trklerinin ortaya kacaklarn syledii: T r k dilini reniniz, nk onlar iin uzun srecek egemenlik vardr', buyurmutur." 9 Kagarl Mahmud'a gre yukardaki hadis gereince Trk dilini renmek gerektir; fakat bir an iin bu hadisin doru olmad iddia edilecek olursa, bu takdirde ayn sonuca erimek iin bir baka yol vardr ki, o da akl yoludur. Demek istedii udur; mademki bir toplumun milli benliine sahip olmas, ilim ve kltr kademelerinde gelimesi iin dil temel bir edir ve mademki dilme nem vermeyen ve bundan yoksun kalan toplumlar yok olmaya veya hi olmazsa geri kalmaya mahkmdurlar, o halde akln bu verileri karsnda Trkn Tiirkeyi renmesi kadar nemli bir ey olamaz. yle eliyor Mahmud yukardaki hadis konusunda ve akl yolu ile ayn sonuca varmak hususunda: "Bu sz (yani yukardaki hadis) doru ise sorgusu kendilerinin zerine olsun, Trk dilini renmek ok gerekli (vacib) bir i olur; bu sz doru deilse akl da bunu byle emreder." 1 0
S T r k Dil K u r u m u ' n c a y a y m l a n m ve Besini Alalay tarafndan evrilmi basm. 9 bid. s.4. 10 Ayn yerde.

371

Tiirk deyiminin Trke olmadn ve bu adn Trklere inlilerden gelme olduunu iddia ve hatta ispat edenler vardr. Trkn tarihinde Kagarl Mahmud'dan bir bakas kp da Trk adnn Tirke zg olduunu ve bunun dorudan doruya Tanr tarafndan Trke verilmi bulunduunu sylememitir. Oysa ki, Kagarl Mahmd bu konuda da Muhammed'e ait bir hadis bulmutur. "Biz Ad olarak Trk adn Ulu Tanr vermitir' dedik. nk bize Kagrl Halef olu mam eyh Hseyin, Ona'da... denilen kimse... denmekle tannan ...'n'n ahir zaman zerine yazm olduu kitabna Ulu Yalava'a (Peygamber) tankla varan bir hadisi yazm. Hadis yledir: '... Yce Tanr 'Benim bir Ordum vardr, ona Trk ad verdim. Onlar Dou'da yerletirdim. Bir ulusa kzarsam Trkleri o ulus zerine musallat klarm' diyor. te bu, Trkler iin btn insanlara kar bir stnlktr. nk Tanr onlara ad vermeyi kendi zerine almtr; onlar yeryznn en yksek yerinde, havas en temiz lkelerinde yerletirmitir ve onlara 'Kendi Ordum' demitir." 11 Kagarl Mahmucl bir milliyetidir; 11. yzyln yetitirdii, fakat medeni ve insani niteliklere sahip bir milliyeti; insanlk idealine, insanlar aras kardelik duygularna yer veren bir milliyeti. Her ne kadar Tanr'ya sylettii ve Trk "Kendi Ordum" diye tantt yn ile sanki oven bir tutumun takipisi gibi grnmekteyse de, Trkn nitelikleri arasna sokmu bulunduu iinmemek meziyeti bunun byle olmadnn delili gibi grnmektedir. Gerekte Kagarl Mahmd Trkn niteliklerini yle sralamtr: "Bununla beraber Trklerde gzellik, sevimlilik, tatllk, edep, bykleri arlamak, szn yerine getirmek, sadelik, linmemek, yiitlik, mertlik gibi lmeye deer saysz iyilikler grlmektedir." 12

1 1 Kagarl Mahmd. Divan-ii Lgat-'t Trk, Trk Dil Kurumun, eviren Besim Atalay, s.35. 12 lmi, s.352.

372

2) Kagarl ve Benzeri ilim Adamlarnn Gsterdikleri Yoldan Trkenin Bamszl ve Muhtemelen Rasyonel Bir Din Anlay Geliebilirdi Eer Kagarl'nn gayretleri din adamlarnca ve yneticilerle desteklenmi olsayd ve rnein Kur'an Trkeye evrilip ibadet Trke yaplabilir hale getirilseydi, Trkn kazanc birok bakmdan byk olurdu. Zira temsil ettii nitelik nedeniyle Trke, snrsz bir gelime olanana sahip olarak Trkn fikir, zek ve kltr geliimini salayabilirdi. nk yetkili otoritelerce izah ve ispat olunduu zere (rnein Max Muller'ii yapt ekilde) aklc, sade, bilimsel ve asl nemlisi duygusalla yer vermez bir dil olduu iin zek ve dn melekelerini uyutucu deil, zinde kalc bir rol oynayabilir ve bylece kiilerin ve toplumun "muhakeme gcn" oluturabilirdi. te yandan dinsel anlay ve yaantlar asndan da farkl sonular douracakt. nk dil denilen ey, "mzikal", "tehir edici" , ve "duygusal" ve dolaysyla, akl ve dnme alkanln krletici nitelikte olduu oranda din, akl szgecinden geme olaslndan uzaklar. Trke, din ve ibadet dili haline getirilseydi, Bat lkelerinde ve rnein reformasyon ile birlikte Almanya'da ya da ngiltere'de halkn fikirsel gelimesinde nasl bir farkllk grld ise, Tiirk. toplumunda da ayn gelime kendisini gsterebilirdi. Unutmamak gerekir ki di\er, kii ve toplum zerindeki etkilerini dil aracl ile bilinli ya da bilinsiz olmak zere iki yoldan srdrr. Hristiyanlk bakmndan Latince buna rnektir. Latincenin sihirli denecek kadar kula tehir eden miizikalitesi yzndendir ki, Hristiyanlk etki sahasn fevkalade geni tutabilmitir. Fakat Latincenin yine bu byleyici yndr ki, zihinleri ve zeklar ttslemi ve kiileri dnmeyen, eletirmeyen ve her eyi Tanr emridir diye gz kapal kabul eden varlklar haline getirmitir. Ve ite Hristiyanlk bakmndan Latince ne derece olumsuz bulunmu ise, Arapa da slam lkeleri halklarn uyutmak, dnemez hale getirmek bakmndan ayn ii grmtr. Arapann mzikal kudreti yznden milyonlarca cahil ynlar adeta hipnotize olmuasna eriata balanmlar ve dinin muhtevasnn ne olduundan habersiz sr misali idare edilmilerdir.

373

3) Eer Di Adan Kendisinden Beklenen Gayreti Gsterseydi... Bat lkelerinde din adamlar, kendi din kitaplarn kendi halklarnn diline ve hem de onlarn anlayaca ekilde evirmiler ve bylece halk dilini "kutsal" nitelikte gstermilerdir. rnein Almanya'da Luther ya da ngiltere'de Wyclif, Ald-i Atik ile Ahd- Cedid'i, kendi insanlarnn anlayaca dile evirmilerdir. Luther Tanr'y. Almanca konuturmutur. 1 3 Bu eviriler sayesindedir ki. bir yandan din kitaplar rasyonel eletiriye sokulurken, dier yandan da dil, bilimsel zenginlie ve zengin bir edebiyata vesile olmutur. 1 4 te yandan Hristiyanlk, kadim Yunan'n aklc zeksna Rnesans ve refonnasyon yoluyla kavumakla, (ki bu da Bat lkeleri iin Laticeyi terk edip kendi z dillerini ibadet dili haline getirmekle mmkn olmutur), gelime ana girmi ve kendisine yneltilen tenkitleri karlayarak taraftar kazanma frsatna kavumutur. Ancak bu sayededir ki, ileri ve uygar lkelerde tutunabilmitir. Zira kiinin anlayabilecei ve hem de rasyonel yn ile i gren bir dilde uygulanr olunca bilinsiz bir din anlay ve sevgisi yerine, bilinli bir din anlay hkim olmutur. Bir din ki, akl szgecinden gememitir, mutlaka ilkel kalmaya mahkmdur. Ve ite eer Kagarl'nn oluturmaya alt ortamn gereklemesine din adam yardmc olsayd, Trkn fikir yaants bakmndan Bat'nn reformasyon devirlerine benzer bir dnem, daha o zamanlar balam olurdu.

C) Atatrk'e Gelinceye Kadar Din Adam Kur'an' Trkeye evirtmez Trkn din adam bin yl boyunca, yani Trklerin slatn kabul edileri tarihinden Atatrk'e gelinceye kadar Kur'an' Trkeye evirtmemi, ibadetin Trke yaplmasna rza gstermemi ve bu eit denemelere btn gcyle kar koymutur. Her ne kadar tek liik ve yarm yamalak baz giriimler var ise de, bunlar Kur'an' Trke olarak
13 Henich v o n Teitschke, Germany. Frutce, Rtssia ad islam. L o n d o n , 1915, s.244. 14 J. Fiske. The Beginning <>fNew Egland, Boston. C a m b r i d g e , 1889. s.43, 52.

374

ibadet malzemesi haline ynelmi matuf eviriler eklinde ka&ule imkn yoktur. Bu maksada ynelik olmak zere, Kur'an'm tm itibariyle ve resmi olarak Trkeye evrilmesi fikrine yanalmamtr. Bu itibarla "Kur'an ok eskiden beri Trkeye evrilmitir" gibi iddialarn yalandan teye geer bir deeri yoktur. 1.9. yzyln sonlarna doru ilk defa olmak zere Cevdet Paa Kur'an in baz hkmlerini Osmanlcaya evirtmiti. Merutiyet dnemlerinde slamclk akm taraftarlar Kur'an dan baz pasajlarn mealen evirisine girimilerdi. II. Merutiyet devrinde Kur'an'm evirisi yaplm, fakat bu eviri eyhlislam'n emriyle derhal toplattrlmtr. 1 5 1923 ylnda, hem de Atatrk zamannda yaymlanan bir Ktr'an evirisi Diyanet leri Bakanl'nn onayna mazhar olmamtr. Kur'an'm Trke evrilmesi hususunda ilk olumlu adm Atatrk tarafndan atlmtr. nk Atatrk ibadetin Trke yaplmasn, ezann ve hutbelerin Trke okunmas ve okutulmasn ve Kur'an'm Trkeye evrilmesini rasyonalizme ynelme bakmndan nemli grmtr. 1 6 Fakat o dahi bu teebbslerinde byk glkler ve engellerle karlamt. Bu direnmelerden bir rnek olarak air Mehmet kif in tutumunu ayrca belirteceiz. Fakat her eye ramen Atatrk, byk bir azimle bu ii sonulandrmak istemitir. 1931 ylnda ezann Trke okunmas ve hutbelerin Trke yaplmas gereklemitir. Fakat ne yazk ki, btn bu gayretler, serbest seim sisteminin 1950'den itibaren yerletirdii demokratik gelimeler srasnda siyaset adamnn oy avcl hrslar ierisinde eriyip gitmiti. Bugn ezan yine Arapa okunmaktadr. Ku 'an yine Arapa kraat edilmektedir ve her ey yine eskiye dnmektedir. Her ne kadar Kur'an'm Trke evirisi mevcut ise de, bunlar "eviri" anlamnda deil, "meal" niteliinde takdim edilmektedir. Zira eriatmzn sapland zihniyet odur ki, Kuran "Tanr'nn Arapa dili ile konutuu kutsal bir kitaptr" ve Trkeye evrilemez. Oysa ki, bir dilin gelimesini salayan ve rasyonel dnceyi oluturan unsur "kutsal" kitabn varl ya da kitabm kutsall deil, dilin zenginlii, glldr. 17
15 Niyazi Bekes, The Developmenr ofSecularism in Turkey, Montreal, McGill University Press, 1964. s.486-487. Yazara gre Kur'an'm nispeten baarl denebilecek ekilde tm olarak ilk kez evirisi 1924 taihide Hseyin Kzm tarafndan yaplmtr.

16 fbid, s.486.
17 Goitein, age, s.7.

375

Ve eer bizim eriatmz, Tiirkeyi ihmal etmeyip ibadet ve devlet dili eklinde kullandrm olsayd, Trke bugn en zengin diller arasnda yer alm ve belki de din anlaymz biraz hmanist dorultuya girmi olurdu.

D) Trk ve Trk Dili Konusunda Kagarl'nn abalarn rtmeye alan eriat Bizim eriatmz bu konuda ylesine dar grl olmutur ki, braknz Trk milliyetilii davasna hizmet etmeyi ve Trkn lehine olmak zere kendi hizmetine sunulmu bilimsel malzemeyi dahi, Trkn aleyhine olacak ekilde rtmenin yollarn aramtr. rnein Mahmud Kagarl'nn ngrd kaynaklar kullanmamaktan baka, bu kaynaklar rtmeye almtr. rnein Kagarl'nn, hem de salam bir manta dayatarak sunduu hadisleri benimsememi ve stelik bu hadislerin doru olmayacan ispata ynelmitir. Bir yandan yobaz din adam ve aydn saydmz snf (ki ilerinde niversite profesr olan vardr) ve dier yandan da bizzat devlet kurulular el ele verip Kagarl Mahmud'un Trklk abalarn, aadaa 1 000 yl getii halde, hl bugn, sanki bu abalar taraftar toplar ve Trklk duygular geliir tehlikesi varmasna, iflas ettirmek iin btn glerini kullanmlardr. Bu konuda Trk Dil Kurumu'nun gayretkeliine deinmeden gemek mmkn deildir. Kagarl Mahmud'un bahis konusu olan kitabna nsz koyan Trk Dil Kurumu Genel Sekreteri bir zat, 1 8 Tiirkenin kutsal bir dil ve Trkn Tanr deerlendirmesine mazhar olduuna dair Kagarl Mahmud'un ortaya koyduu hadislerin "uydmna"' nitelikte olduunu ispata alarak yle diyor: "Bu hadislerin her ikisi de salam hadislerden deildir; binlerce hadis uydurulduu iin slam bilginleri hadis iinde ok titiz davranmlardr... bu iki hadis Peygamberimize dein varamayan yapma hadislerdendir. phesiz ki, bunlar Kagarl kendisi uydurmuyor; o da bakalarndan aldn sylyor. Divandaki hadisler konusunda sz stanbul niversitesi ordinarys profesrlerinden Sayn Hocamz Bay erefiiddn'e brakyorum!"
18 Kitabn yaymland tarihte T r k Dil K u r u m u Genel Sekleri .N. Dilmen'dir.

376

Grlyor ki, Trk Dil Kurumu Kagarl'nn ortaya koyduu hadislerin "salam" olmadn ispat maksadyla kendine niversite ortamndan fetvaclar bulmaktadr. stanbul niversitesi ordinarys profesrlerinden Ba erefttin, itiraz kabul etmez bir otorite olarak, bu hadislerin uydurma olduu kansndadr. Tiirk Dil Kurumu Genel Sekreteri'nin bu nl profesrden naklettii beyan yledir: "...Hadis kitaplarnda byle bir sz mevcut deildir. Mahmut Kagari bunu Buhara imamlarndan itimada ayan bir zattan ve Nisaburlu dier bir imamdan iittiini sylyorsa da bunlardan hibirinin adn bildirmiyor ve ayn zamanda, 'Eer bu hadis sahih ise ki bu bapta mesuliyet o iki zata'aittir' demesi ile kendisinin de bu hadisin doruluuna kail olmadn... ak bir surette gstermektedir. Ordinarys Profesrmz dier hadis konusunda d a , " . . .Bu hadisi de itimada ayan deildir..." diyerek iin iinden kmaktadr. 1 9 Bu beyan ve Trke kart bu olumsuz tutum konusunda bir an durmak gerek. Zira Atatrk Trkiye'sinin aydn denebilecek kiileri arasnda akla ve manta ve biraz da Trklk duygusuna kar bylesine bir direni, bu konu zerinde bir iki hususu aklama zorunluluu dourmaktadr. Mahmud Kagarl'nn yukarda Trke ve Trkn nitelikleri konusunda otaya koyduu hadislerin "uydurma" olduunu beyan eden aydnlarmzn affedilmeyecek iki byk hatas, ilimle badamayacak ve ciddiyetten uzak davranlar ve hele Trklk duygularn yersiz olarak rencide eden tutumlar var. yle ki: Bir kere bu sorunu sadece din asndan ele almalar ve 1 000 yl nce Kagarl'nn bile kendisine rehber yapmaya alt akl, 20. yzyln aklc anda bile yok farz etmeleri aknlk yaratc bir davrantr. Meseleyi sadece din asndan ele almalarnn uygun bulunacan bir an iin kabul etsek dahi, Trkn, aleyhine olacak ekilde takndklar tutumun yine de anormal olan bir yn vardr. ddia ederler ki, Kagarl'nn ortaya koyduu hadisler uydurmadr; nk, onlara gre, hadis kitaplarnda buna benzer hadis yoktur ve Kagarl Mahmud, Buharal ve Niaburlu imamlardan, yani hadisleri kendisine nakleden kiilerden sz ederken bunlarn isimlerini vermemektedir. Pek iyi, ama acaba imamlarn adlarn vermi olsayd, bu nl aydnlarmz ve aklcl reddeden profesrlerimiz bu hadisleri sahih kabul edecekler miydi?
19 hid. s.XVIIl.

377
/

Buhar ve Mslim gibi en salam kaynaklarda var olan tm hadisleri kabul etmekte midirler? Kendilerine bu kaynaklardan alnma baz hadisleri versek, acaba bunlar da gerein kendisi olarak kabul edecekler midir? rnein Ebu Hreyre'nin rivayet ettii ve Muhamed'i azndan ktn syledii; "Sizden birinizin iecei (ve yiyecei) iine sinek dt zaman, o kii o(nn her tarafn) batrsn... nk sinein iki kanadndan birisinde hastalk, dierinde de ifa vardr" eklindeki hadisi, bu hadis Buhar'nin kitabnda vardr diye benimseyecekler midir? (Bu hadis Diyanet leri Bakanl'nca yaymlanan Sahil-i Buhri Muhtasar'nn 1971 'de yaymlanan 9. cildinin 71. sayfasndadr.) Hastaln bulamayacana, veba ile lmn Mslmanlar iin Tanr yolunda lm olduuna (cihatta lenler gibi), sarlk hastalnn mikroptan deil nazardan geldiine dair ve daha buna benzer verilebilecek nice hadisleri, bunlar Buha'de belirtilmitir diye, uyulmas gereken hkmler olarak kabul edecekler midir? 2 0 Yine bunun gibi Cilleddin as Suyut'in Feth-iil Kebiri'nde yer almtr diye "l ve hayvanla yaplan (cinsi) mnasebette inzalin vaki olmas" ya da "Dbre, burna ve kulaa konan ilacn ieriye ulamas" ya da "Arada bir zr yok iken kadnn herhangi bir yerine dokunarak meninin gelmesi veya el ile istimna yapmak", "inzal vaki olmakszn pmek" gibi hallerde orucun bozulmu ya da bozulmam saylacana dair hadisleri 21 din hkm eklinde benimseyecekler midir? Eer akl ve mant bir kenara atp, srf salam kaynaktan kmadr diye bu tr hadisleri kabul eilimindeyseler, bu takdirde uyguladklar dinin elbette ki ilkel kalmasna sebep olmu olmayacaklar mdr? Yok eer mspet akla ve mspet ahlaka deer veriyor iseler, bu takdirde de aklclkla badamayan hkmleri (ve rnein yukardaki hadisleri) reddetmeleri gerekecektir. Sylemeye gerek yoktur ki, akl a insannn yapaca ey din hkmlerinin (ister hadis hkmleri, ister Kr'a ayetleri olsun).akla uygun olup olmadklarn aratrmaktr. Fakat korkarz ki, bu gayreti bizim eriatlarmzdan beklemek biraz
20 B ve bua b e n z e r hadisler Diyanet leri Bakanl'nn yaymlad Salth-i Buhar Muhtasar Tecrid-i Sanl Tercenesi, Ankara. 1973. c.12, s.61, 63. 84, 89; 1970. e.8, s.292. 21 Bu ve buia b e n z e r ice akld h k m l e r i Diyanet leri Bakanl cahil halkmza, din h k m l e r i d i r diye retmekle meguldr. Yukardaki hadjsler ve benzerleri iin bkz. Diyanet Gazetesi, 1 Kasn 1970. say 3. s. 14.

378

hayal gibi bir eydir. unu syleyebiliriz ki, Kagarl'nn ne srd hadislerin salaml saptanm olsayd bile bunlar, bizim ordinarys profesrlerimiz iin yine de geerli saylmayacakt. Bizim eriatmz, Kagarl'nn sergiledii hadislere inanmaz, ama sinein bir kanadnda gnah ve dier kanadnda ifa bulunduunu ya da l ve hayvanla cinsi mnasebette bulunann'orululuk durumunu belirleyen akld hkmlere ya da Trk insanlk dman eklinde klten ve Arabi ycelten hadislere ya da buna benzer nice emirlere "mutlak gerektir" diye sarlmaktan kanmaz. Acemceyi, Habeeyi adeta Arapadan sonra en imtiyazl dil eklinde' kabul eden hadislere bu. bizim bilginlerimiz ses karmamlardr; bunlar hi tartmamlardr. A m a kendi z dilleri olan Trke ile ilgili bir hadis ne srldke bunun sahteliini ispat konusunda birbirleriyle yar etmilerdir. Acem yazar ve dnrler, srf Kur'cm'm kendi dillerine evrilebilmesi iin din kaynaklarn kendi lehlerine olacak ekilde didik didik ederlerken, bizim bilgin geinenlerimiz nlerine serilmi olan kaynaklar yok etmenin arelerini aramlardr. Kagai nakletti diye eriatmz Trkn karlarna uygun hadislere inanmam, "Bu hadislerin nakledenleri belli deil, bunlar salam kaynaktan kma deildir" diyeekten bu hadisleri kabul etmemitir, ama kayna salam ve nakledenleri belli diye gsterilen hadislerin gerekle ilgisinin ne olabileceini kendi kendisine sormamtr. Dnmemitir ki, kayna salam diye iddia edilen nice hadisler vardr ki, birbirleriyle atmaktadr ve bundan dolay hadisleri "salam" ya da "zayf" nitelikte klan ey onu nakledenlerin adlar, kimlikleri ve kiilikleri deildir. nk eer bu byle olmu olsayd, bu takdirde eriatn temel esaslar ile ilgili ve birbirlerini rten saysz hadislerin mevcudiyeti slanun yok olmas sonucunu dourmalyd. Nitekim Kuran'n hazrlan ve tek kitap haline getirilii ile ilgili birbirinden farkl, birbirini rten, fakat hepsi de ayn gte pek ok hadis vardr. 22 Bu hadisler, ayn deerdeki kaynaklardan km olmak bakmndan ayn ekilde benimsenmek durumundadrlar. Fakat birbirleriyle atr nitelikte bu ayn deerdeki hadislerin hangilerinin geree uygun olduunu tayin etmek
22 Bu elimeli hadisler iin bkz. I. Arsel, Geri Kalmlmzn Sorumlular, kitap A n k a r a , 1977. I,

379

mmkn deildir. Eer hadislerin doru oluu onu nakledenlere ve meydana getiren kaynaklara gre belli oluyor veya olacak ise, bu takdirde Kir'an'n ortaya k ile ilgili ayn salamlktaki hadislerin clzl nedeniyle Kur'an in shhati tehlikeye girmi olmayacak mdr? Biraz nce de belirttiimiz gibi, bundan kan sonu u olmaldr ki, hadisleri kabule ayan yapan veya yapmak icap eden ey, bu hadislarn akledili ekilleri veya onu nakledenlerin adlar ve hatta kimlikleri ve kiilikleri deil, bunlarn akla ve manta yatkn olup olmamalardr. Ve ancak bu suretledir ki, hadisler ie yarar hale getirilebilir, Mahmud'un naklettii hadislerin mutlaka doru olduunu sylemek hi phesiz ki kimsenin aklndan geemez. Esasen Kagarl da bu hadislerin salam olup olmad konusunda fazla bir iddiada bulunmuyor. Fakat Kagarl'nn yapt bir ey var ki, o da eriat esaslarn akl szgecinden geirip onu kendi mensup olduu topluma yararl ekle sokmaktr. Aslnda akl, o eriatn da stne karan bir eilim ierisindedir ki, asl bykl ve geni grll bu noktada kendisini gstermektedir. Eer bu tutum biraz olsun bizim din adamlarmz ve ilim iistadlarmzca benimsenmi olsayd ve aydnlarmz bu olumlu ve imrenilecek usul o tarihten bu yana takip etmi olsalard, Trkn kaderi bugnknden muhakkak ki ok farkl olurdu. Ne var ki, durum bunun tamamyla tersi olmutur ve bugn dahi onun bu mspet ve adeta ada zihniyete rnek davranna aykr bir ortam mevcuttur. Ne hazindir ki, bin yl nce Kagarl Mahmud, hani o Trkl ve Trkn gemii ile iftihar eden ve bu iftihar nedeniyle Tiirkeye ve Trkn eriat ncesi niteliklerine ballkta hassasiyet gsteren dnr, akl her eyin stnde bir g haline getirebildii halde de, 20. yzylda Trk toplumunda niversite profesr payesine erimi aydnlarmz ve tabii tm din adamlarmz, akl sfra mncer klacak ya da yok sayacak bir tutum ierisinde, bir yandan Tiirkeyi kurtarc, gelitirici ve bamszlna kavuturucu, dier yandan Trklk benliini insancl bir ama ile koruyucu gayretlere kar sava amlardr. Bin yl nce yaam Kagarl gibi bir dnrmz akl rehberliine, yani Bat uygarln bugnk kerteye getiren,usullere deer verebildii halde, 20. yzyln u dneminde Trk bilim ve din adamlar Trke dmancasna ona srt evirmilerdir. Bizim eriat ruhlularmz, Kur'an'm Trkeve evrilemeyeceini, ezann Trke okunamayacan, Tkiin slam
380

erevesi ierisinde Araba eit dahi tutulamayacan (Arabin Dn'unda bulunduunu) ngren din hkmlerini benimsemi ve hatta btn bunlarn aksini ispata alan kiilere kar kin beslemilerdir. Ama buna mukabil slam Araplk ile ayniyet haline sokan ya da slamiyeti Arap geleneklerinin dini halinde tutan ya da Mslman olmay Tanr'nn keyfi iradesi yapan ve daha benzeri nice eriat hkmlerine kar ses karmam, susmulardr. Kalkp da "Byle ey olmaz, Tanr bu eit ayrcalklar yaratmaz, Arabi Trke stn saymaz, Trke Arapa hkm yollamaz, iinkii bu Tanr'nn yceliiyle badamaz vs..." dememilerdir. Sadece Kagarl gibi Trkl, Trkenin gzellii ile iftihar eden ve Trklk benliini srdrme mcadelesine girienlere kar "Byle hadis olmaz, bunlar uydurmadr" diye. bilgilik etmilerdir. Bylesine bilgisiz aydnlarla bu ulusun yaam olmas ve yaamakta bulunmasbir mucizedir. Din Adan Engellemese ya da Biraz Olstn zgr Diinebilseydi Trkenin Bamszl Salanabilirdi Trklerin slama yerlemeleri ve Mslman lkeleri ele geirmeleri sonucu olarak Araplar, ilk balarda Trkn her eyini benimser ve her alanda stnln kabul eder olmulardr. O kadar ki, ilk zamanlarda resmi dil olarak Arapa yerine Trkeyi bile kabullenmilerdir. Konu hakknda otorite saylan Bernard Lewis'i birlikte okuyalm: "Irak, Suriye ve Msr lkelerinde... bin yl boyunca Arapa konuan halklar, kendi kendilerini ynetir olmaktan kmlardr. Trklerden baka hibir ulusun ynetme yeteneiyle mcehhez olmadna dair inan ylesine kkl bir ekilde yerlemitir ki ; 16. yzylda Suriyeli bir Memlk ktibin Araplara kendi ana dilleri (yani Arapa) yerine Trke hitap ettiine tank olmaktayz; nk boyunduruk altnda bulunan halklarn hor grlen dili ile konuacak olursa azametinden ok ey kaybedeceini bilmektedir... Kaybolan Arap iktidar ile birlikte saltanat da yok olup gitmitir." 2 3
23 Bernard Lewis. The,Arabs in History. London. 1966. s. 158-159.

381

Trk din adam ve eriats bu gzel frsat deerlendirmek yle dursun, yitirmek iin uramtr; Kr'an'm Tanr dili olduunu sanarak. te yandan, eer Trk din adam ve eriats biraz olsun geni grl ve bilgili olmu olsayd ve rnein Mu'tezile grlerinden haberdar bulunsayd, sadece Trkeyi deil, muhtemelen Trkn dn sistemini de ilkelliklerden kurtarabilirdi. Bilindii gibi Kr'an'm Tanr szleri olduu ve Tanr tarafndan vahiy yolu ile M u h a m m e d ' e indirildii ve mucizevi nitelikte bir kitap olduu ve bir benzerinin meydana getirilemeyecei bizzat Kr'an'da aklanmtr. Nice rneklerden bir ikisini zikretmek gerekirse, En'm Suresi'nde, "Bu indirdiimiz kutsal Kitab'dr..." (K. 6 En'm Suresi, ayet 155-157), Ahkaf Suresi'nde, "Bu Kitab' indirilmesi... Allah kalndadr" (K. 46 Ahkaf Suresi, ayet 2); Bakara Suresi'nde, "De ki... O Kur'ni... inananlara mjdeci olarak senin kalbine indirdi" (K. 2 Bakara Suresi, ayet 97); ar Suresi'nde, "Ey Muhammed, apak Arap diliyle uyaranlardan olman iin onu Cebrail senin kalbine indirmitir" (K. 26 uar Suresi, ayet 193-195) ve sr Suresi'nde de, "De ki, insanlar ve cinler, bu Kur'n'm bir "benzerini meydana getirmek iin bir araya gelseler bir benzerini meydana koyamazlar, hctta bir ksm bir ksmna yardm etse bile." (K. 17 sr Suresi, ayet 88.) Kr'an'm yerletirdii bu inanca kar ilk direnenler Kaderiye ve Mutezile mensuplarndan bazlar ve zellikle al-Nazzam olmutur. Tanr'nn ycelii ve adaleti konusunda savunduklar grlere dayanarak Kr'an'm T a n n ' d a n gelmediine inanmlardr. ddialar u olmutur ki, Kr'an Tanr'nn azndan km szler ya da vahiy yolu ile inmi bir kitap deildir; insan yaps bir eydir. Kr'andaki szlerin ve Kr'an dilindeki gzelliin mucizevi bir yn yoktur ve bunlar vahiy eklinde Tann'dan iittiini syleyen Muhammed'in, srf bu nedenle mucizevi nitelie sahip saylmas gerekmez. Baka bir deyimle, Kur'cnin varl, onu Tann'dan inmi gibi gsteren Muhammed'in peygamberliinin kant olmaz. Kr'an ne muhtevas ve ne de dili itibariyle mucizevi stnlkte ve gzellikte ya da em3S2

salsizlikte bir yapttr. Ayn gzellikte ve emsalsizlikte kitaplar hazrlamak mmkndr. Araplardan baka milletlerin dahi, kendi dillerinde olmak zere, Kur'an ayarnda yaptlar meydana getirmemeleri iin sebep yoktur. Trkler, Habeler ve Hazarlar dahi Kur'an niteliinde ve hatta Kur'an d a n daha gzel yaptlar yaratabilirlerdi. Eer bu deerde bir kitaba sahip olmamlarsa, bu onlarn byle bir yetenekten ve gten yoksun braklm olmalarndan deil, Kur'an ayarnda bir kitab hazrlamak iin gerekli malzemeyi (rnein iir edebiyatn) oluturmay bilememi olmalarndandr. Fakat eer istemi olsalar, onlar dahi Kur'an'a benzer ve belki de daha gzel ierikte ve dilde kitaba pekl sahip olabilirlerdi..

E) Trkenin Gzellii ve Bilimsellii Konusunda Batl D n r l e r i n Grleri Hakknda Batl dnrler, Trkn "cesaret", "savalk" vb. nitelikleri konusunda gr birliine sahiptirler. Bunun dnda Trk vc ve Trke deer verici bir tutuma pek ynelmezler. Aksine Trkn fikirsel ve dnsel ynleri ve kltrel gayretleri konusunda olduka olumsuz grlere sahiptirler ve hemen her frsatta bu grleri dile getirirler. Sadece Batl yazarlar deil, Arap yazarlar da bu tr davranlarn ncln yapmlar ve denilebilir ki, B a t y a bu konuda rnek olmulardr. Bununla beraber, Trkn fikir yeteneklerinin vgsne girien baz Batl dnrler kmam deildir. F. Max Muller, bunlardan biridir. 19. yzyln ortalarnda eitli dillerle ilgili yaynlar arasnda Trkeye ve Trkeyi yaratan fikir gcne hayranln ifade etmitir. Hatrlamakta yarar vardr ki, F. Max Muller 19. yzyln en nl hocalarndan biridir. ngiltere'de Oxford niversitesi'nde uzun sre profesrlk yapmtr. Kitabn yazd tarihte de niversitede retim yelii yapmaktayd. Kendisi ayn zamanda Munich Kraliyet Akademisi yelerinden olmutur.

383

I) F. Max M uller'e Gre Tiirkenin Emsalsiz Gzellikte ve Isa Zeksnn En Gzel Eserlerinden Biri Olup, Pek Aj Dilin Bu Kadar lni, Sade ve Giizel Olabilecei 1854 ylnda yaymlad Suggestion for the Assistance of Officers in Learning the Languages of the Seat of War in the East~4 adl kitabnda F. Max Mulier Tiirkeye, Trkenin gzelliine ve ililiine ve bu dili yaratan insan zeksna sonsuz hayranln gizleyemez ve yle der: "Yabanc unsurlardan arnd takdirde Trke kadar kolay, Trke kadar rahat anlalan ve diyebilirim ki, zevk verici pek az dil vardr. Trke grameri renmek (onu kullanmak ihtiyac olmasa dahi) gerekten byk bir bahtiyarlktr. Snrsz denebilecek saydaki gramatikal formlarn fevkalade ustaca bir ekilde belirii, fiil ekimleri ve birleimi sistemine hkim muntazamlk ve kyasilik ve yapmlarn temsil ettii berraklk ve anlarlk gibi hususlar bu dilin yaratlnda rol oynayan insan zeksnn fevkalade stn kudretini sezebilecek olanlar muhakkak ki hayranla srkler. Olaan nitelikteki mterek beeri arzularn ifadesine sanki yetersizmi gibi grnen grafik ve gsterii kklerin bylesine az sayda oluu ve dncelerin en ince nanslarn aksettirecek bylesine bir aracn meydana getirilii; belirsiz bir mastar veya sert emir kipi sisteminin varl ve btn bunlardan iltizam veya inai sigalar niteliinde ruh hallerinin douu, tutarsz grnen szlerin belli bir sistem dairesinde esesli ve muntazam bir tarzda ahenklendirilmesi; evet ite btn bunlarda biz insan aklnn ve zeksnn verileri olan almalarn ///deki yansmalarn grmekteyiz. Fakat pek ok dilde ilk oluumun bu izleri belirli bir ekilde kalmaz ve ou zaman bunlara tabiatn yaratt eser mi yoksa sanat eseri mi demekte glk ekeriz. Btn bunlar gzlerimizin nnde tpk bir kaya paras gibi durur ve ancak filologlarn pertavszlardr ki, onlardaki organik canlln kalntlarn ortaya koyar." 2 - 1
24 F. Max Mulier, Suggestions for tle Asistace i Learning the Languages of the Seal of War in the East; Willi Survey of the Three Famillies of Language, Semitic, Arum anil Turanian, L o n g m a n & L o n g n i a n s . London, 1854. 25 Max Mulier. age. s.96.

384

Max Muller, Trkenin gzellii, incelii ve berrakl konusunda gizleyemedii hayranln Trkenin ilmilii konusunda da devam ettirir ve bunu Trk zeksnn yaratc gcne balar. "Trk Grameri" bal altnda inceledii blmde, Trke gramerin fevkalade ak ve berrak bir yapda olduunu, bu gramerin i ileyiinin iyice tetkik edilmesi halinde sistemin tpk kristalden yaplm bir ar kovannn hcrelerinin inas izleniyormu kansna saplanlacam syler ve bunlar bylece belirttikten sonra, dier nl bir oryantalist olan Jea Deny'nin, Trke hakkndaki u vc satrlarn nakleder: "Trk dilini biz, nl bilginlerden olumu bir heyetin ortak almalarnn yapt gibi tasavvur edebiliriz." Bu satrlara ek olarak yazar; "Fakat byle bir heyet (bilimsel kurulu) tatar bozkrlarnda kendi bana kalm olarak ve kendi doal kanunlarnn rehberliiyle ya da kendi igdlerinin itiiyle, tabiat leminin snrlar iinde insan beyninin yaratt bu (sonucu) salayamazd" der. Ve grlerini ispat maksadyla, Tkedeki sevmek fiilini ele alarak onu eker, eitli ekiller altndaki grnn eletirir ve Trkenin gzelliini, ilmiliini ve aklcln anlatr. 26 Eletiri ve izlemlerini ayn ilmi arlkta srdren yazar, Trkenin hnerli ve g temsil eden ynlerini yle belirtir: "Trkenin en hnerli yn muhakkak ki fiilleridir. Tpk Rumcada ve Sanskrit dilinde olduu gibi Trkede de pek eitli 'zamanlar ve 'eilimler vardr, ylesine ki, bunlar sayesinde phe veya sanlar ve umutlar ve tahmin gibi haller en zarif nanslarla ifade edilmi olur. Btn bu ekiller altnda kk hi bozulmadan kalr ve kiilerin veya birimlerin, ruh halinin veya zamann deimesi nedeniyle beliren eitli modlasyonlarda sanki temel nota gibi ses verir." 27 Max Midler, son derece ilmi ve bilgili olan bu incelemesinde Trkenin bir de u zellii zerinde durur: "Trke fiillere has. ylesine bir zellik vardr ki, bunun bir benzerine Arian dillerinden hibirinde rastlanmaz; bu zellik udur ki, belli baz harflerin eklenmesiyle yeni kkler meydana getirme gc oluur ve bu da her
26 M a x M a i l e r , age, s.96-97. 27 /bid, s.99-100.

385

fiile olumsuz veya ilmi veya aksettirici ya da karlk verici bir anlam getirmektedir." Ve bu grn ispat iin yine sevmek fiilini alr ve ondan varyasyonlar karr: Sevdirilmek, sevitirilmek vb. 2) Bosworth'a Gre Trke Mzikal Deil, Zengin ve Niiansl Bir Dil F. Max Muller'in yukarda bahis konusu ettiimiz kitabnn eletirisini yapan Batl dil uzman, C.E. Bosvvorth, bu kitaptan ald pasajlar kendi grlerine destek yapar ve Tirkenin nitelikleri zerinde ilgin grler belirir. Ona gre Trke fevkalade zengin ve nansl bir dildir ve bu eler ona zellik ve dier dillere (ve rnein "Indo-European" dillere) nazaran stnlk verir: "Trke fiilerdeki sygalar ve deiik eilimler fevkalade bir ekilde gelitirilmitir ve anlamlardaki nans incelikleri, yaayan 'Indo-European' dillerdeki lafzi sistemlerden (daha iyi bir ekilde) ifade edilebilir." 28 Fakat buna karlk Trkeyi fazla mzikal ve kulaa pek yatkn bulmayan yazar yle der: "Konuma dili olarak Tirkenin mzikal kalitesi olduu ileri srlr; fakat (unu belirtmek gerekir ki) sesli harf harmonisi, kuvvetli aksan vuru noksanl ve sessiz harf telaffuzundaki l ihmali, zellikle Arapadan alnma kelimelerde, konuulan modern Trkeyi dinlemesi fazla ilgin olmayan... dil haline getirmektedir." 2 9 3) Dier Grler: Arapaya Nazaran Trkenin Tatll Horald Armstrong 1930'da yaymlad Turkey and Syria Reborn adl kitabnda 3 0 Arap lkelerinde yapt seyahatleri ve Trkiye anlarn anlatr. Arapa konuulan lkede bir sre kalp da Arapann kula turmalayan hrts yannda Trkiye'de duyduu tatl Trke ile ilgili olarak unlar yazar:
28 C.E. B o s w o r t h , "Language R e f o r m and Nationalism in Modern Turkey", The Muslini World dergisi, Ocak 1965 says, c.55, say I, s.58-65 ve say 2, s.117-124. Yukardaki p a s a j iin bkz. s.59. 29 Ibid, s.59. 30 Harold A r m s t r o n g , Turkey and Syria Reborn, London, 1930. 386

"Bir Arabi konuurken dinleyenler, sanki konuann arka dilerine kemik paras skm da onu dilinin taban ile mtemadiyen karmaya urayormu ve bu yzden ryormu intibahna kaplr. Ne alacak eydir ki, byle bir dil Kur'an'n dolgun sesli tmcelerini yaratabilmiti." 31 Arap snrn ap da Trkiye'ye girdiinde Trkenin gzellii karsnda mest olur: "Karaya ayak basp da tatl Trkeyi iittiinde -o Trke ki Arapann hainliinin bertaraf edildii, Acemcein tatllnn korunulduu ve orijinal Tatarcann kesinliinin (aklnn) devam ettirildii bir dildir- bana sanki melodi dinliyormuum gibi geldi. Asl alacak olan ey udur ki, (Trkenin bu gzelliine ramen) Trkler kayda ayan bir edebiyat yaratmamlardr." 3 2 Dier bir yazar, Halil Ganem, Les Sultans Ottomans adl kitabnda Trke iin yle der: "Grlyor ki kesik ve paralanm ekiller ierisinde Trke gerek anlamyla bir gzellik rneidir. Sadedir, tatldr ve ahenklidir, ylesine ki, sessiz harfler, yldz kmesi eklinde kendilerini evreleyen konvansiyonel nitelikteki sesli harfler grubu ile yumuatlmlardr. Denir ki, inkiraz halinde bulunan uluslarn gadre uram ve iek'enmi, fakat przl ve deerli bir dili olur. Durum Trkler iin ayn grnmemektedir, zira Trkler, bitkisel nitelikte bir hayata girmi olmalarna ramen, canl ve atik ve ok iyi bir refakati niteliinde ve aristokratik bir salondan hibir zaman kovulamayacak bir dil yaratmaya ve bu dili eref mevkiinde tutmaya azimli grnmlerdir. Bugn halen eski z Trkeye dnmek isteyen (eski Trk idiomlarn benimsemek isteyen) ve bu maksatla Arapa ve Acemce deyimleri (ki bunlar nihayet bu giizel yelenin en gzel mcevherlerini oluturmaktadr) atmaya alanlara kar, sanki inat olsun diye Osmanl'nn yabanc deyimlerini (bu gzel) dile kartrmalar byk hatadr." 3 3 31 Ibid, s. 119.
32 Ibid. s.210.
33 Klalil Ganen, Les Sultans Ottomans. Paris, 1901, c . l , s.296.

387

Dier bir dil bilgini S.W. Koelle'e gre etimolojik bakmdan Trke son derece berrak bir dil olup, adlarn pek ounun kklerine rahatlkla inmek ve bunlarn z anlamlarn bulmak olanan vermektedir. 3 4

F) Tiirkenin, Zek Gelimesi Bakmndan Yararl Ynleri Arapanm avantajl gibi grnen yn mzikalitesidir; ahenkli gibi grnen bir dil oluudur. Veya hi olmazsa bunun byle olduu sylenir. Biraz evvel konuma dili olarak Trkenin sesli harf telaffuzundaki llerden yoksun olmas nedeniyle iitilmesi kulaa fazla ilgin gelmeyen dil olduu konusunda ileri srlen bir gr naklettik. 3 5 Buna karlk Arap lkelerinde ve T r k i y e d e yaam bir baka yazarn, Harokl Armstrong'un Trke hakkndaki grlerini ve Arapaya nazaran Trkenin ok daha latif ve ho bir dil olduuna dair fikirlerini belirttik. 3 6 Grlyor ki, Trkenin kulaa ho gelen ve ahenkli bir dil olduunu syleyenler yannda, mzikal nitelikte olmadn belirtenler de vardr. Trkenin mzikal, ahenkli bir dil olup olmad hususu muhakkak ki zerinde ayrca durulacak ve tartlabilecek bir konudur. Esasen herhangi bir dilin kulaa ho gelip gelmedii ve mzikalitesi hususunda deerlendirme yaplabilecek olanlar, o dili bizzat konuanlar deil yabanclardr. Zira her dil onu konuanlarn veya o dile sahip bulunanlarn kulana ahenkli ve mzikal gelebilir. Bu itibarla yabancnn, kulak lsn kstas alp Trkenin mzikal olmad sonucuna raz olmamz hata saylmamaldr. Ne var ki, Trkenin mzikal nitelikte bir dil olmayn Trke iin bir nakise, bir kusur eklinde kabul etmek de doru olmaz. nk mzikal bir dil mutlaka en arzu edilen ve en iyi sonu veren bir dil demek deildir.
34 Bu k o n u d a bkz. S . W . Koellc. "On Tartar and Trk", Journal tfthe Royal Asiaic Society, 1882, c 14. s.125. 35 C.E. Bosvvonl, age. s.59. 36 Ha olcl Arnstrog. Turkey and Syria Rehor, London, 193. s. 120.

388

Arapa iin meziyet gibi grnen "ahenklilik" aslnda yarar deil, saknca yaratmtr. Zira bylesine mzikal bir dil, insan davranlarn akl ve mantk desteinden yoksun temele srklemitir. Toplumlarn ve zellikle Bat toplumlarnn kltr ve fikir gelimelerine ve sosyal olgunlua kavumalarna hizmet niteliine sahip diller genellikle mzikal nitelikte diller olmam, bilakis kiiyi "duygu" ynnden ziyade "akl", "mantk" ynyle etkileyen diller olmutur. Bir dil ne kadar mzikal ise, onu konuan toplumlara o derece az dnme ve aklc tutumdan o derece uzak kalma yollarn amtr. rnein Bat'nn ortaa, yani Latincenin hkim olduu dnemler. Hristiyanln gelime tarihini tetkik edenlerin ve zellikle Batl yazarlarn izlerni u olmutur ki, Latincenin mzikal nitelii ierisinde Hristiyan dini, toplumlara ve kiilere, "Kaval dinleyen koyun srs" misali, kilisenin peinden kr krne gitme alkanln ve "muhakeme gcne ve aklcla" deer ve yer vermeme olasln alam ve bylece ortaa karanlklarna girme yolunu amtr. Durum Araplar ve slam dini iin de ayn olmutur ve hem de ok daha kuvvetli ekliyle. Arapann mzikal nitelii, dier pek ok nedenler yannda, "akl" esini bertaraf etmi ve cahil Mslman halklarn yeryznde en ilkel, en az "kafas iler", mantk ve muhakeme gcnden en yoksun toplum olmalar talihsizliini yaratmtr. Bu nitelii nedeniyle Arapann insan beynini ne hale getirdiini, gen ve krpe yalardaki kiilerin dnme ve zek yeteneklerini nasl trplediini Taha Hseyin'den dinlemek gerekir. 3 7

II)

TRK DLN VE BU YOLDAN TRKLK BENLN GELTRME ABALARINA KARI DRENMELERDEN RNEKLER

Trkeye g kazandrma ve bu yoldan Trklk benliini uyandrma ynndeki eilimlerin ve abalarn en samimisi, en bilimlisi, biraz nce de grm olduumuz zere Kagarl Mahmud ile gelitirilmi, fakat
37 Taha Hseyin. Tle Sreem of Dys. A Stden at tle Azlctr. VVayment, L o g m a n s Green Co.. 1948. s.46 vd. ngilizce eviri Hilary

389

iktidarlarn' din adam ile ittifak halindeki husumeti ile baarszla uramtr. 19. yzyln sonlarna kadar bu konuda ciddi denebilecek bir baka teebbse rastlamyoruz. Merutiyet dneminde gen Trklerin giritikleri baz gayretler zerinde durulabilir. eriat bertaraf niteliinde olmayan ve bu nedenle baar ansndan yoksun kalan bu gayretlere kar dahi eriatnn hyanetinin ne olduu hakknda ksaca bir fikir vermeye almtk. Trkeyi canlandrma ve onu Trklk benliinin esi yapma teebbslerinin en olumlusu Atatrk ile balar. Fakat Atatrk'ten bu yana bu eit teebbslere kar yine ayn gerici gler, hep ayn metodlaia, ykc direnmelerini devam ettirmilerdir.

A) Kur'an'n Arapadan Baka Dile evrilemeyecei Tezine Saplanan Trk eriats Kur'an'n baka dillere evrilip evrilemeyecei ve bu dillerde okunup okunaayaca konusundaki tartmalar 11. yzyldan bu yana, yukarda zetlediimiz ana esaslar zerinde cereyan etmitir. Arapadan baka hibir dile evrilemeyecei konusunda srar edenler genellikle Hanef okulunun iddia ve grlerine kar her eyden nce Kur'an'n K. 41 Fussilet Suresi'nin 44. ayetini ve bunun yannda. K. 14 brahim Suresi'nin 4. ayetini gsterirler ve ayrca daha yukarda belirtmi olduumuz fikirlere sarlrlar. 3 8 Onlarn zerinde durduklar basit gr udur ki, Kur'an Tanr szlerinden ibarettir ve Arapa olarak inmitir. Arap dili, Tanr beyanlarn en iyi, en mkemmel ekilde ifade edebilecek bir dildir. Bu nedenle Kur'ar' Arapadan baka dillere evirmek ne mmkn ve ne de doru bir i olur; evrilmesini istemek ve buna ynelmek "kfirliktir", "dinsizliktir". Bu tutum yzyllar boyunca gittike sertlemi ve glenmitir.

38 K. brahim Suresi'nin 4. ayeti: "Apak anlatabilmesi iin her peygamberi kentli milletinin diliyle gnderdik"; K. 41 Fussilet Suresi'nin 44. ayeti: "Biz bu Kur'an' yabanc bir dille ortaya k o y s a y d k : ayetleri uzun uzun aklamal deil m i y d i ? Bir A a p ' a yabanc bir dille sylenir mi d e r l e r d i . . . "

390

920 ylnda Msr ve Suriye'de ulema snf, Kur'an'n Arapadan baka dillere ve rnein ngilizceye veya Trkeye evrilmesi eilimlerine kar km, byk bir tepki gstermi ve evrilen nshalarn toplatlmasna ve yaklmasna karar vermitir. Bu tepki daha sonra gittike iddetlenmi ve Kur'an' Trkeye evirme teebbsne girien Trkler Arap indinde dinsizlikle ve kfirlikle sulandrlmlardr. 3 9 Arabn bu tepkisini hayretle karlamamak gerekir. nk daha yukarda da belirttiimiz gibi, Arabn bu davranlarnda eitli nedenler yatar ve bu nedenler duygusal olduu kadar karc nitelikler arz eder. Fakat anlalmas gerekten g olan ey bizim kendi din adamlarmzn ve aydn sandklarmzn bu konudaki akl almaz tutumlar ve Kur'an' Arapadan baka bir dile ve zellikle Trkeye evirmemek hususunda Arabn gericisini dahi geride brakan cahil ve melun inatlardr. Ortada tarihi nice temel esaslar ve destekler var iken bizim eriatmz, braknz kendi kafasndan bir eyler yaratmay ve rnein Kur'an'n Trkeye evrilmesi hususunda kaynaklar aratrmay ya da mevcut kaynaklar bu ynde ilemeyi, fakat Arap ve Acem otoritelerin tezlerini ve rnein kendi mensup bulunduu mezhebin kurucusu Ab Hanife'nin ya da Ab Y u s u f u n yorumlarn ya da Kagarl'nn eletirilerini dahi Trkn yararna olacak ekilde kullanmak istemez. Acem yazar ve dnrleri ve din adamlar, daha ilk anlardan itibaren Kur'an' kendi dillerine evirip kendi toplumlarna hizmette bulunmu olmann ihtiyacn giderirlerken, bizimkiler mevcut kaynaklar kendilerine mal edip Trk toplumunun lehine olabilecek yolu sememilerdir. Kur'an' Trke okutup anlatmaya gayret edecek yerde, aksine bunu yapmak isteyenlerin karsna dikilmi ve Arabn bu konudaki olumsuz tezini savunanlarla birlik olup Trk karlarna
39 El-Ezher niversitesi hocalarndan M u h a m m e d akir. 1920-1926 yllarnda Kur'an' T r k e y e evirmenin dpedz dinsizlik, kfirlik olduunu savunur ve rencilerini bu inan ierisinde tutard. O tarihlerde Kr'an' T r k e y e evirmek iin T r k i y e ' d e giriilen davranlar hep zndklk ve kfirlik olarak t a n m l a m t r . Bu grleri d n y a a p n d a bir yayn olan Tlie Moslem World dergisinde y a b a n c dilde yaymlamtr. The Moslem World, ngilizce eviri T . W . Arnold, 19*26, c. 16. s. 161-165.

391

kar cephe almlardr. Trkn iine gelebilecek kaynaklara iltifat etmemiler, Arabn srf Arap karlar adna uygun grd ve benimsedii malzemeye sarlmlardr. Yaku tarihimiz ierisinde bunun rnekleri oktur. Mehmet Akif rnei ile Bilmen Efendi rnekleri zerinde ksaca durmak gerekir. Atatrk, ibadetin Trke yaplmas ve Trkn anlayaca ekle sokulmas, Kur'an'm Trkeye evrilmesi vb. konularda bir hayli dnm ve Milli Mcadelenin daha ilk yllarnda bunu gerekletirmek maksadyla zamannn aydn saylan simalaryla ve din sahasnda bilgisi olduuna inand kimselerle ve bu arada air Mehmet Akif ile temaslara gemiti. Arapaya ve Trkeye en iyi nfuz edebilen bir kimse olarak Mehmet Akif i grd iin, ondan Kur'an i Trkeye evirmesi dileinde bulunmutur. Mehmet Akif bir aralk bu fikre yatar gibi grnm ise de, giriecei iin slama uygun olup olmadndan emin olmak gayesiyle, o dnemin Arap dnrlerinin en nls saylan .Muhammed Raid Riza ile fikir teatisinde bulunmak zere soluu Msr'da almt. Raid Riza, ki Arap milliyetilik akmlarnn fikriyatn yaratan eitli eserleriyle isim yapmt, 1921-1922 yllarnda Kahire'de yaymlanan Tercemat el-Kur'a adn tayan bir kitabn yazaryd. Bu kitabnda zellikle ve srarla iki belli fikir zerinde durmutur ki, ikisi de Trklerle ilgilidir. Bunlardan biri, Trkn mutlaka Arapa renmesi gereiyle ilenmitir. Ona gre .Trk; Mslman olduunu ispat edebilmek iin her eyden nce Arapay renmeli, bilmeli ve benimsemeliydi. Dier fikre gelince, bu da Kur'an evirisi ile ilgiliydi. Raid Riza'ya gre Kur'an Arapadari baka hibir dile evrilemezdi ve tabii Trkeye de evrilmemeliydi. Bu itibarla Trk resmi mercilerinin Kur'an i Trkeye tercme ynndeki gayretleri ve eilimleri slama aykr bir davrant. Eer Trk hkmeti, Trklerin Mslman kalmaya niyetleri olduunu ispat etmek istiyorsa, Kur'an i Trkeye evirtecek ve ibadeti Trke yaptrtacak yerde, Arapay resmi dil olarak almal ve Trk halkna bunu mecburi bir dil olarak kabul ettirmeliydi. 40 Bu iddiasn kuvvetlendirmek iin Raid Riza bilhassa

40 M u h a m m e d Raid Rida, Tercumut al-Kr'cn. Kahire, 1921-1922. Ayrca bkz. Niyazi Berkcs, The Development of Seculaism in Tukey. McGill University Press, Montreal. 1964. s.488, dipnot 6.

392

unu srarla ileri srmtr ki; Hanefi mezhebi kurucusu Abu Hanife ve daha sonraki btn Hanefi okulu mensuplar, nice yzyllar ncesinden beri bu gre itibar etmilerdir ve Kur'arin hibir suretle ve hibir ekilde Arapadan baka bir dile evrilemeyeceini ngrmlerdir ve byle bir davran kati olarak yasaklamlardr. Fikir silsilemizi kaybetmemek artyla buraya unutmadan ufak bir not dmekte fayda vardr ki, Raid Riza bu iddialarn tamamen yalan zerine ina etmitir. nk Kr'an'n Arapadan baka bir dile, zellikle Farsaya evrilebileceine izin veren ve bunun eriat bakmndan mmkn olabileceini savunan ve bu savunmay Kr'cn ve hadis kaynaklarndan kma delillerle ispat eden bir tek imam varsa, o da Ab Hanife olmutur. Her ne kadar daha sonralar Ab Hanife'nin bu grten vazgetii rivayet edilirse de, nemli olan husus udur ki, onun kurduu ilahiyat okulu mensuplar, daha sonralar Ku.r'an'n Arapadan baka dillere ve zellikle Farsaya, Trkeye ve Hinteye ve hatta braniceye evrilebilecei tezini ilemiler ve bu tez bugne kadar bu ynde geliebilmitir. 4 1 Nitekim iki kafadarn kar karya gelmeleri annda eyh Muhammed Riza, hi szn esirgemeden bizim airimize unu anlatmtr ki, Trklerin Kur'an' Trkeye evirme teebbsleri tam anlamyla kfirliktir ve Kemalist Trkiye dinsizlik davran ierisindedir. eyh Riza'ya gre bu eit teebbs ve davranlar Trk milliyetiliinin oluma eklinden baka bir ey deildir ve milliyetilik heveslerine kaplmak Trkleri kfirlik ve dinsizlik ynnde srkleyen dier bir nedendir. Bu grlerini ispat iin Raid Riza, Kuran'm eitli surelerinden 12 zel ayet karm ve bu hkmleri Mehmet Akif e gstermi ve Kur'an'n Arapadan baka bir dile ve hele Trkeye evrilemeyecei hususunda gerekli yorumlar yapm ve btn bu yalanlarla bizim nl Akifimizi bu masallara inandrmt. Ne var ki, ortaya koyduu ayetlerin pek ou Kur'an'm tercme edilemeyecei iddialarn desteksiz brakrken, bazlar tam aksine bu
41 Bu k o n u d a geni izahat iin bkz. el-Bagdadi. Badn Tarihi, A r a p a basn, c.13, s.323-423. Ayrca Abdl Halim al-Jind'nin 1945 ylnda y a y m l a n m olan Abu Hani/al, Banl cl-Huriyah ve el Tesanuh Fi'l islm adl kitabnn 72 vd. sayfalarna ve ayrca bkz. A . L . Tibawi'nin "Is the Qur'an Translatable?" bal a l t n d a k i yazs iin bkz. The Muslim World dergisi. Ocak 1962. c.52, say !,'s.7 vd.

393

iddialar rtr nitelikte idi. (rnein 41. surenin 44. ayeti ve bu, Kur'an tefsircilerinin ortaya koyduklar bir gerektir.) Ne var ki, bizim nl insanmz, her ne kadar kudretli bir air idiyse de, hi de kuvvetli bir dnr deildi; ne akilci ne de aratrc yeteneklere sahipti. Lisana ve zellikle Arapaya ne kadar hkimse, fikir zgrlne ve serbest dnceye ve bir de maalesef Trklk benliine o nisbette yabanc idi. Onun sapland benlik slamclk benlii idi ve bu benlik ierisinde o, Trk slama her zaman iin feda edebilirdi. Eer kendisine talkm veren eyh Riza'nn szlerine ve iddialarna kr krne kanacak yerde, kendi aklna ve aratrna gcne gven beslese ve birazck da Trklk duygusuna yer vermi olsayd, muhakkak ki nasl byk bir gaflet ve dalalet ierisinde braklm olduunu anlayacakt. Eer eyh Riza Efendi'nin Trke adeta kfrler yadran ve batan aa yalan ve yanl malzeme ile dolu kitaplarn ve makalelerini okumakla ie balasa ve bu arada onun Arap milliyetilii konusundaki tutumunu takip edebilmi olsayd mesele kalmayacakt. 4 2 Zira gerek o idi ki, kendisine Kur'anin Trkeye evrilmesini kfirlik ve dinsizlik gibi gsteren ve bu davran slamn kfr sayd milliyetilik eilimlerine teebbs eklinde nitelendiren ve bunun da ayrca ve bal bana cehennemlik olduunu syleyen Raid Riza, I. Dnya Sava'n takip eden yllarda Arap milliyetilik akmlarnn en hararetli, en ateli krkleyicilerinden ve nazariyecilerinden ve militanlarmdand. ngiltere'nin yardm ile Arap lkelerinin Trke kar ayaklanp bamszla kavumalar tezini destekleyenlerin banda gelmekteydi. Ve yine gerek o idi ki, bu ayn Raid Riza Efendi, yani Kur'an in Arapadan baka hibir dile ve tabii Trkeye evrilemeyeceini Kur'an'dan kma hkmlerle ve hadislerle ve nihayet Abu Hanife'nin yorumlaryla ispata alan ve evirmenin dinsizlik olacan alenen haykran bu Arap eyhi, yukarda ad geen kitabn yaymladktan drt yl sonra, Kur'an in bir ngiliz tarafndan ngilizceye evrilmesine ses karmak yle dursun, buna btn gcyle destek olmutu. Kur'an i Arapadan ngilizceye eviren Picktall adnda
42 Raid Riza bu yazsnda, "...Tiikier sava bir millettir, fakat Arapto (bu sahada da) daha deerli deillerdir" der. Bkz. al-Manar, Mays 1900, c.3, s. 173. "Unmed" deyimi, Kur'an'da eitli ekillerde kullanlm olmasna karn, Raid Riza bunu dahi Aabn milliyetilik akmlarna alet eder ekilde kullanmtr. Sylvia, G. Haini, "Islam and the Theory of Arab Nationalism", The World of Islam. Leiden. 1956. c.4, s. 138.

394

bir ngiliz, bu konuda Msr ulemasnn izin ve onayn almak zere Msr'a gittiinde kendisine orada en byk yardmc olarak Raid Riza'y bulmutu. Ve asl akln alamayaca cihet udur ki, eyh Riza, ad geen ngilizi bu konuda aydnlatrken ve Kur'an'm baka dillere evrilebileceine dair eriat hkmlerinden deliller getirirken, esas olarak Hanefi kaynaklarna inmi ve mam Hanife'nin buna izin vermi olduunu sylemitir. Yani bizim airimize Ab Hanife'nin yasaklamalarndan bahseden ayn az, ngiliz Picktall'e bunun tam aksini sylemekte saknca grmemitir. 4 3 air Mehmet Akifin btn bunlardan haberi var m idi? Bilinmez. Fakat mantken olmas gerektii dnlmelidir. Ve her halkrda kendisinden u beklenirdi ki, Raid Riza'ya danmakla yetinmesin ve Kur'an'm baka dillere ve zellikle Trkeye evrilip evrilemeyecei hususunda gemi yzyllar boyunca yaplm-tartmalar eletirsin ve evrilebilecei konusunda kuvvetli grler savunmu slam dnrlerini - k i aralarnda nice Arap yazarlar da vardr- eserlerini gzden geirsin. Fazla zahmet etmesine gerek yoktu; sadece bn Hacar'n Kahire'de' 1438 ylnda yaymlanm olan Feth al-Bari adl kitabn veya al-Tabe'nin Tefsir al-Cami el-Beyan adl eserini gzden geirmi olsa ve Buhar'nin Sahih'ini kartrm bulunsa ve nihayet Kagarl Mahmud'un Kur'an'm Trkeye evrilebileceini ispatlayan gayretlerini ele alm olsayd, Arap milliyetisi Raid Riza tarafndan ne ekilde aldatlm olduunu anlayabilirdi. lave etmeye gerek yoktur ki, btn bu teolojik kaynaklar ve destekler bir yana, sadece akd yolu ile de bu sonuca varabilirdi, ama bunu ondan beklemek muhtemelen biraz daha insafszlk olurdu. Hayr, o bunlarn hibirini yapmamtr. Oturup Kur'an i Trkeye evirecek ve bylece mensup bulunduu topluma, u veya bu ekilde hizmeti dokunacak yerde, 1923 ylnda kalkm Msr paalarnn kanelerinde ve onlarn konuu olarak yan gelip yatm, 1925 ylnda Abbas Halim Paa'nm davetlisi olarak onun gzel konanda gnlerini geirmi ve 1926 ylnda da Kur'a' Trkeye tercme edemeyeceini
43 Bu konuda c s a l a m kaynak iin bkz. A n n e Femantle, The Loytl Enemy. Lodon. 1938. s.414. A y r c a bkz. Niyazi Berkes, age, s.488-489.

395

Atatrk'e resmen bildirmitir. Byk Atatrk, her eye ramen bu konudaki ricalarn tekrarlamaktan geri kalmam ve 1936 ylna gelinceye kadar Mehmet Akif ten Kur'an evirisi iin gayret beklemitir. Btn bu bekleyi boa kmtr. Trkn kendi z diline, kendi z benliine sahip kamamasna ve eitli nedenlerden biri olmak zere, bu yzden milli gelime ansna eriememesine vesile olan aydnlar ve aydn sandmz insanlar saysz. Mehmet Akif bunlardan sadece biri; bizlere bundan 60-70 yl ncesini hatrlatan biri. Bugn de ayn kara zihniyette ve ayn yolda olan ve Trk bu veya buna benzer direnilere, gerilere iten, bilerek veya bilmeyerek felaket uurumlarna srkleyen nice A k i f l e r var. Ayn bilgisizlik, ayn duygusuzluk ierisinde birbirleriyle adeta yarrcasna abalarm srdrmekteler. Arapay hkim klmak, Arap harflerine dnmek, slamc ly Arabn yararna olacak ekilde Trklk duygusunun ok zerlerine karp Trklk benliini eritmek ve tpk 1 000 yldan beri yaplanlar devam ettirmek; yaptklar tek ey budur.

B) Cumhuriyet'in 50. Yldnmnde Din Adamnn Trkeye Kar Olumsuz T u t u m u Trkeye kar dmanlkta Trk din adamnn tutumu bin yldan beri deimemitir. Bugn de ayn iddet ve inatla devam etmektedir. Kur'an' Trkeletirmek ve din esaslarn Trkn niteliklerine gre ayarlamak konusundaki her trl eilimlere kar kmak hususunda evvelce olduu gibi bugn de kararldr. 1960 htilali'ni takip eden gnlerde Devlet Bakan General Grsel, slam enstitlerinden birini ziyaretle din konusunda nemli bir konuma yapmt. zet olarak, slanm Trke yatkn niteliklerle uygulanmas ve Trk esprisine uydurulmas gereini anlatm, Kur'an'n Trkeye evrilerek okunmas ve okutulmasn, ibadetin Trkn anlayaca bir ekilde yaplmasn, ezann Trkeletirilmesini istemi, Trkn slarn Araplaarak deil, Trkln koruyarak icra edebilmesi ynnde grler belirtmi ve bu yolda almalar ve gayretler sarf edilmesi hususunda din adam-

396

larn uyarmt. Bu szler, kendisini Trk kabul eden kiilerin phesiz ki duymakla memnun kalacaklar szlerdi ve bylesine samimi maksatlarla tekrarlanm dilekler, elbette ki etki yaratmaktan geri kalamazd ve nitekim kalmamtr; baz tutucu evrelerde ve baz camilerde dahi bu temenniler ynnde hafif eilimler grlmt. Ne var ki, zamann yetkili bir din adam, Diyanet leri Bakan Bilmen Efendi, byle bir tutumun karsna dikilmekte gecikmemi ve Grsel'e adeta meydan okurcasna, bunun mmkn olamayacan, slamn 1 400 yldan beri Arap niteliiyle uygulandn ve bunun deitirilemeyeceini, ibadetin Trke yaplamayacan, Kur'an'n Trkeye evrilemeyeceini, ancak ve ancak Arapa okutulabileceini, ezann ise asla Trke okunmayacan beyan etmiti. Bu beyanyla Bilmen Efendi, ayn konuda daha nce benzeri grler sarf eden dier yetkili bir din adamnn yannda Trkeye ve Trke kar mterek cephe aldn anlatmaktayd. Bu mterek cephe bilindii zere bin yldan beri kurulu bir cephedir ve bir ara Atatrk sayesinde yklr gibi olmu, fakat onun hayata gzlerini yummasyla yeniden canlanmtr. O gnden bu yana, yine eski tahribatyla gittike glenmi ve gzelim Ttirkemizi (ve onunla birlikte nice varlmz) yok etme gayretleri eklinde eitli evrelerce desteklenmitir. Hemen her gn gazetelerde bu kara kuvvetin yeni bir melanetine ahit oluumuz bundandr. Laik Trk Cumhuriyeti'nin parlamentosunda zaman zaman ezann Trke okutulmas isteklerine kar gcenik tepkiler kendisini gsterir. Bilmen Efendi bu tepkilerin karakteristik bir temsilcisidir. eriat eitimi ve zihniyetiyle donanm Bilmen Efendiden, laiklik esaslarna uygun bir cevap beklemek saflk olurdu. slama bal koyu inanc ierisinde onun, tpk dier benzerleri gibi, her frsatta Trkn yararna olabilecek her eyin karsna kmas elbette ki olaand. Bin yl boyunca byle gelmi ve byle gitmi bu olumsuz tutum, elbette ki byle devam edecekti. Ancak bu olumsuz dncelerini ortaya koyarken Bilmen Efendi ve onun gibiler undan habersizdirler ki, dinin ve ibadetin Trkn nitelikleriyle badar hale getirilmesi mmkndr ve buna imkn ve izin veren malzemeyi hem akl kaynandan ve hem de - a k l a fazla deer vermeyenlerimizin bavuracaklar bir yol olarak- eriat kaynandan

karmak kolaydr. Bunlar genel olarak daha yukarda grdk, Trk ve Trke dmanlarna ne derece yanlmakta olduklarn ve ezan Trke okutmann ve Kur'a' Tiirkeye evirmenin ne derece mmkn olduunu izledik.

C) Kendi Diline Yabanc ve lgisiz Trk Toplumu 1965 ylnda Trkiye kylerinde yaplan bilimsel aratrmalarn sonucu gstermitir ki, Trk toplumu, din adamnn telkin ve zorlamasyla, Arapa yazy genellikle vazgeilmez bir ihtiya olarak grmektedir. nk Arapa Kur'an yazsdr ve Kar'an'\ okumak iin Arapay (anlamn bilmese de) ve Arap yazlarm bilmek gerekir. Halka hkim olan zihniyet odur ki, Kur'a' anlamak art deildir, fakat okumak yeterlidir. Kur'an'm Latince harflerle baslmasna ve okunmasna gerek yoktur: "Mademki (Kur'an) Arapa olarak yazlm, o halde imann Arapa yazy (ve Arapay) retmesi zorunluluk dourmaktadr" diyor Trk kyls. Ve stelik din eitiminin mspet eitim yapan okullarda deil, bunun dnda, mesela camilerde veya Kur'an kurslarnda ve din okullarnda verilmesini lzumlu grmektedir. zellikle din adam ocuklarn din eitiminin okullarda deil, camide veya evde verilmesini keyfiyetinin dince sevap olaca inanndadr. 44

D) Arabn nan: "Dilini Unutan Millet Yok Olur"; Ayn nantaki Trk Din Adamnn Trkeyi Brakp Arapaya Sarlmas Arap una inanmtr ki, dilini unutan ya da ihmal eden kii kendi toplumundan kopar ve dilini ihmal eden ulus ise yok olup gider. Arabn Mslman da, Hristiyan da bu ekilde dnr ve her ikisi de Arapann en byk koruyucusu olarak birlikte i grr. Irakl alHusr ya da Lbnanl Hanna ya da Suriyeli Osman, Arapann kut44 Richard B. Scott, "Turkish Village Attitudes Toward Religious Education", in The Muslim World. T e m m u z 1965, c.55. say 3, s.222-229. Yukardaki husus iin bkz. s.225.

398

sall ve stnl ve korunmas hakknda ne dnmseier, Hristiyan bir Arap olan Zurayk (Suriyelidir) ya da Lbnanl ararah ya da Msrl Amin, hep ayn fikirde birlemilerdir. Kendisi iin bunlar dnen Arap, slama dahil bulunan Araptan baka toplumlarn kendi z dillerine bal kalmalarna gz yummaz, tahamml gstermez. rnein Trkiye'de Tiirkenin bamszlna kar kar ve bunu nlemek iin elinden geleni yapar. Arapaya ilgi azalrsa slama balln da azalacan syletir. Trk din adam ve eriats, her konuda olduu gibi bu konuda da Arabn taklitisi olarak ve tpk bir papaan gibi onun sylediklerini aynyla tekrarlamaktan kanmaz; dil esinin nemini Arabn gerekesiyle aklar ve dilini ihmal eden uluslarn ulus olmaktan kacaklarn syler durur. Eskiden bu byle olduu gibi bugn de ayndr. Laik Trkiye Cumhuriyeti'nin Diyanet leri Bakanl'nn 1973 ylnda yaymlad Hutbeler adl kitapta, "Bir Ulus... dil(ine) ball ile uluslar topluluu iinde yaama hakk elde eder... Dili... olmayan ve (buna) sahip kmayan milletler ve toplumlar yok olmaya mahkmdur. Byle toplumlar aalk duygusuna kaplr, taklitilikten kurtulamaz... Bylesi toplumlarn yce idealleri... byk ulus olma kayglar yoktur" 4 5 diye yazlr. Ne var ki, eriatmz "Diline sahip bulunmayan uluslar yok olur" derken Trkenin kaderi zerinde yzyllar boyunca ne olumsuz bir rol oynadn, bu millete kendi z ve gzel Trkesini nasl kaybettirdiini ve Tiirkey nasl Arapaya. feda ettirdiini dnmez. Bat'da eitli Hristiyan lkelerin, din kitaplarn kendi z dillerine daha yzlerce yl nce evirtmi olduklarn ve bylece her ulusun Hristiyan dinini kendi dili ile uyguladn incelemez. nk iine ve karlarna gelmez. Bu adan ele alndnda, bizim eriatmz, Bat'nn karanlk a dnemlerinin zihniyetini henz aamamamtr. Bilindii gibi Bat'da da, Tanr szleri diye kutsal bilinen kitaplar (Ahd-i Atyk ve Ahd- Cedd) yzyllar boyunca ulusal dillere evrilmemi, "Tanr dilinde"
45 Bu satrlar D i y a n e t leri Bakanl'nn 1973 ylnda ve h e m de C u m h u r i y e t i n 50. y l d n m v e s i l e s i y l e yaymlad Hutbeler kitabnda ( A y y l d z M a t b a a s ) aynen b u ekilde y a y m l a n m t r .

399

yazld iddiasyla "evrilemez" ilan edilmiti. Orada da Hristiyan ve farkl dile ve benlie sahip uluslar, bu yalanlara inanm olarak ibadeti kendilerine yabanc bir dilde yaparlard. Hi kimsenin bu kitaplar anlamasna olanak yoktu. Hi kukusuz bu durum, din adamlarnn ve onlar sayesinde iktidar ve imtiyaz sahibi aznln saltanatn ve mutluluunu yaratmt. Ne var ki, saylar az da olsa gerek anlamda aydn kiilerin gayretleriyle bu sama inanlar sona erdirildi.

E) Trk eriatsnn Arapaya Bal Olarak Kur'an' Trkeye evirtmemesini!! Nedeni Arap kendi dilini, yani Arapay, sadece slamn z dili olduu veya Araptan baka Mslman toplumlarca kutsal dil saylyor diye gurur duymak iin deil, asl kendi milliliini salyor olduu iin korur ve yceltir. O kendi dilinde, kendi milliyetilik bilincini yaratan unsurlar bulur. nk bilir ki, Arabn tanm bile, daha M u h a m m e d dneminde Arap dilini konuur olma kstasna dayatlmtr. Ayn kstas bugn iin de geerlidir. Ktr'anin Arapadan baka dillere evrilmesine kar Arabn direnmesi hem duygusal, hem de karc nedenlere dayanr; dil onun iin bir gurur, bir vg ve bir prestij kayna olduu kadar, milli karlarnn gereklemesi iin de tkenmez bir hazinedir. 1 400 yllk slam tarihi boyunca Arap ne kendi ahsi meziyetleriyle, ne kahramanlklaryla, ne askeri ve idari yetenekleriyle ve ne de ilmi ve ahlaki yeterlikleriyle gururlanabilmi, nebilmi ve prestij salayabilmitir. Bu alanlardaki btn baarlara kendinden olmayan eler (zellikle Trk ve Acem eler sayesinde) ve kaynaklar (Yunan uygarl ve ilmi, Hint, ran etkisi vb.) marifetiyle eriebilmitir. Kendisine asl gurur ve prestij salayan ve kendinden olan tek ey dildir; Arapadr. Onun slamdan nce de zengin bir edebiyat dili vardr. Sadece dil sayesindedir ki, aevi fetihler yapabilmitir. Sadece Arapa sayesindedir ki. baka uluslar tarafndan sevilmi ve saylmtr. Ve yine sadece bu sayededir ki, slam dininin, fethedilmi lkelerde yaylmas ve kklemesi zeminini yaratabilmitir.

400

Bu sayededir ki, slam uygarl ad altnda ortaya kan, fakat esas itibariyle ya Acem ya Trk ya da Hristiyan ve Yahudi asll dnrlerin zellikle kadim Yunandan yararlanarak yarattklar bir uygarl Arap uygarl eklinde gsterebilmitir. iinkii Arap asll olmayan btn bu yazarlar ve dnrler, eserlerini Arapa olarak yaymlamlardr. Bu bakmdan Araplar iin Kur'at'n Arapadan baka bir dile evrilmemesi hayati bir nem tar. nk unu anlamlardr ki, Arapa, Arap olmayan Miislmam Araplk ruhuna sokmakta ve manen Araba bal klmaktadr. te bizim eriatmzn kendi z dilini ve benliini unuturcasna Araplk ruhu ierisinde yaamas bundandr. Kur'an'n Trkeye evrilmesine kar direnmesinin nedenleri budur. nk karlar da bunu emretmektedir. Cahil halk ynlarna, onlarn anlamadklar bir dilde hitap etmenin nimetlerinden ancak bu surette yararlanabilmesi mmkndr. Ve yine ancak bu suretledir ki, eriat emirlerini, onlarn kavrayamayacaklar bir kurnazlkla uygulayabileceklerinden emindirler. Kiileri ve toplumlar, hibir glk ekmeden, hibir sorguya muhatap edilmeden uyutmann ve soymann yolunu bunda bulmulardr. Kendi bilgisizliklerini bilgi eklinde sokuturmann en kolay usulnn bu olduunu bilmektedirler.

401

NC BLM ARAP MLLYETL DAVASINDA DN UNSURU

ARAP MLLYETL DAVASINDA DN U N S U R U

Arap milliyetilii davasnda din unsuru, yani slam, tpk dier unsurlar (rnein "Trk aleyhtarl" ya da "dil") gibi nemli bir yer igal eder. Arap milliyetisi bu konuda da olduka kurnaz ve baarl bir siyaset izlemitir. Bu siyaset, bir yandan slamc klk ierisinde slamiyeti "evrensel" bir din gibi gsterirken, dier yandan Araba zg ve dolaysyla Arap milliyetiliine yararl bir unsur olarak kullanmak eklinde kendini belli etmitir. lerdeki sayfalarda "slamclk" grne bal Arap ile "Arap milliyetilii"ne bal Arabn birbirlerine ne derece yakn olduklarn ve her ne kadar baz hususlarda birbirlerinden ayrlsalar da, temel gayede nasl birletiklerini izleyeceiz ve greceiz ki, slam dini, her eyden nce Arabn kendi z karlarnn var kld bir dindir; Araba Arapllk benliini ve bilincini veren ve Arabi Arap olmayan elere nazaran stn klan ve bu stnl eitli kurnazlklarla yerletiren ve srdren bir kurulu olarak i grmtr. Yine greceiz ki Kur'a, Arap yazar ve dnrlerinin de aka kabul ettikleri gibi, her eyden nce Araba hitaben ve onun kendi z dilinde, yani Arapa olarak inmitir. slamn kurucusu olan Muhammed, her ne kadar Araplarla Arap olmayanlar arasnda eitlik bulunduu grn savunur gibi davranm ise de, bu davran altnda Arabn karlarn n plana almaktan, Arabi Arap olmayan elere nazaran yceltmekten, Arabn her vesileyle gururunu okayc areleri dnmekten geri kalmamtr. ylesine ki, "Ben bir Arabm, beni seven Arabi sever, Arabi seven beni sevmi olur, Araptan nefret eden benden nefret etmi olur" demekten veya Araplardan

405

nefret edenleri "Mnafklar kategorisine sokmaktan 1 ve Aabn slam ncesi geleneklerini ya aynen ya da baz deiiklerle slamn temel koullan ve hkmleri ve gelenekleri haline getirmekten ve Kur'an'daki inananlar deyimini dahi esas itibariyle Araplar iin kullanmaktan, slam devletinin Arap devleti olarak kurulmasna ve o ekilde srmesine almaktan ve rnein halifeliin Araplardan (ve zellikle Kurey kabilesinden) seilmesini koul olarak ne srmekten ve srf Arap karlarn salamak amacyla buna benzer nice hkm yerletirmekten kanmamtr. Bununla beraber 20. yzyl Arap yazarlarnn birou, din esini, Arap milliyetiliinin mutlak art klmaktan uzaklar grnmler ve srf M s l m a n Arap ile gayrimslim Arabi kaynatrmak maksadyla "dil birlii", "tarih birlii", "dnce birlii" vs. gibi elere yanamlardr. Ancak bu dncelerinin altnda slama ballk yoluyla Arap milliyetiliine hizmet amac yatmtr. 2 Baka bir deyimle Arap milliyetisi, hem slam esini ve hem de slamdan gayr eleri, iine geldii gibi kullanmasn bilmitir. Fakat u da bir gerektir ki, Arap milliyetisinin slama borlu olduu ok ey vardr. slam dini olmam olsayd Arap milliyetilii diye bir ey olmazd. Arap yazarlarn oybirliine varan gr odur ki, slama ballk ile Araplk birbirini besleyen iki kaynak olmutur. 3 Araplk ve slamclk eilimleri, zaman zaman birbirlerinin alanna girmi ve baz tamalarla birbirleriyle rekabet eder olmu ve hibir zaman atr durumda kalmamlardr. Hibir zaman Arapl n plana almak isteyenler slamclk eilimini savunanlar indinde din dman saylmamlardr. Oysa ki, Arap olmayan Mslman toplumlarnda (rnein Trklerde) durum bu olmam ve milliyetilik davranlaryla slama ballk, birbiriyle badamayan davranlar olarak damgalanmtr. Trk toplumunda Trk milliyetiliini ve ulusal duygular
1 " M n a f k " deyimi, Kt'a'da en ar bir su karl kullanlan bir deyimdir. Bu hadisi A h m e d b Hanbal'n Musnad adl yaplnn (Kahire, 1313 Hicri) c . l , s . 8 l ' d e bulm a k m m k n d r . lerdeki sayfalarda bu ve dier hususlarla ilgili Kur'a ve hadis hkmleri k a y n a k l a r y l a birlikte verilecektir. 2 Bkz. Favez. A. Sayegh, Arap Unity; Hope and Fulfillment. N e w York. 1959, s.91. 3 C c a s e r E. Farah, "The D i l c m n a of Arap Nationalism", The World of Islam. Leiden, 1963. c.6-2, say 3, s.163.

406

oluturmak isteyenler, eriatnn deerlendirmesinde islam dman ve zndk olarak sulandrlmlardr. Her ne kadar eriatnn aznda "milliyetilik" szc eksik olmasa da, bu milliyetilik Trkn gerek niteliklerini (rnein aklcln, Trkeciliini, kadna deer vermiliini vs.) kapsar bir milliyetilik deil, fakat bunlar feda eden ve Araplar (Arap niteliklerini) iine alacak ekilde, din birlii esasna dayal bir mukaddesatlktr.

407

BRNC K E S M SLAM VE MLLYETLK K A V R A M I

I)

SLAMIN MLLYETLKLE BADAMADII GR: SLAMCI GR

slamn milliyetilikle badamadn savunanlar Tanr'nn milliyetilik duygularn yok ettiini sylerler, "slama dahil insanlar arasnda rk ve soy ayrm diye bir ey yoktur" derler, "btn Mslmanlar kardetir" diye eklerler. ddialarna kant olarak Muhammed'in szlerini verirler: "Tanr sizleri, cahiliyye dneminde sahip olduunuz kibirlilikten ve soy sopla vnme geleneinden uzak kld. nsanlar dem'den gelmedir ve dem de tozdan yaratlmtr." 1 Bu gr taraftarlarnn ou milliyetiliin "ilkellik" ve "dar grllk" olduunu ileri srerler ve "Kii yaamlarnda bencillik ne ise sosyal yaamlarda da milliyetilik odur" derler. 2 Ve bylece insanlk idealine ve dnya kardeliine slami duygularla eriilebileceini belirtirler. 3 slamclara gre Mslmanlar arasnda ayr ve farkl vatan
1 M s l m a n yazarlarn bu konudaki grleri iin bkz. Detlev Klalid, "Modern Interpretation of Muslini Universalim", in Mslin Sldies, Jounl of the Islanic Researd Insirule, Pakistan, March 1969. c.8, say 1, s.47-96. Bu grlerin balca t a n n m s a v u n u c u l a r n d a n olan A l m e d Amin'i, Kahire, 1952 tarihli Yavm al-slam ve yine Kahire, 1938 tarihli Fayd aI Khatr ve Kahire, 1955 tarihli al ark va al-Garb adl kitaplarna baknz. A y r c a M u h a m m e d kbal'in grleri iin Speeches and Statements of fc/bal, L a h o e , 1945, s.222; ayrca bkz. Abdul Vahid, Thoughts and Reflecons of qbal Lahore. 1964, s.379-al, 1953 tarihli. 2 Pakistan'da Cemat'iil slm akmlarnn lideri olan Abu'! Al Mavdud'nin bu grleri iin bkz. Detlev Klalid. age. s.62. 3 Al 1 al al-Fas, al-Nakd al-Zlari adl kitabndaki b grleri iin bkz. Detlev Klalid. age, s.64. 408

anlay diye bir ey yoktur. Dcr-iil slam vardr, yani btn Mslmanlarn beraberce yaadklar "slann Evi" vardr. Mslman olmayanlar ise bunun dnda, yani "Dar-iil Harb"de (yani sava yerinde) yaayanlardr. slamc gre gre, Dar-iil slam, her ne kadar eitli blgelerden ve toplumlardan meydana gelmi olmasa da, aslnda ayn evde yaayan bir tek vcuttur. Bir ailenin eitli fertleri gibi, Dar-iil slam'da da eitli zelliklere, sahip toplumlar ve blgeler tek bir ulus, yani Mslmanlar birliini oluturur. Bu birlik iin snrlar belli bir toprak paras, yani vatan, yurt diye bir ey nemli ve hatta mmkn deildir. nemli deildir, nk Dar-iil slam'da yaayanlar iin vatan yok iman vardr. Bunun byle olduunu Muhammed "Vatan sevgisi iman'dr" d e m e k suretiyle belirtmitir. 4 Mmkn deildir, nk Dar-iil islam devaml ekilde Dar-iil Harb't kar sava halindedir ve bu nedenle snrlarn geniletmek ve yeryz haline getirmek grevindedir. Zira Tanr cihat emri vermitir ve bu nedenle cihat sonucu olarak ele geirilen topraklar halkna slam kabul etmeleri ya da hara vermeleri teklif edilecek ve eer slam kabul ederlerse veya etmeyip bunun yerine hara derlerse canlarna dokunulmayacak, fakat ne slam kabul eder ve ne de hara deyemeyecek olurlarsa ldrleceklerdir. Din adna bu ekilde kfirlere kar sava, kiiler bakmndan balca dini bir grev, devlet bakmndan da siyasi bir ykmdr. iink btn yeryzn Dar-l slam ekline getirmek slamn nihai olarak eriecei bir amatr. Ancak bu suretle btn insanlar iin iman birlii salanm ve Tanr'nn egemenlii yeryzne yaylm olacaktr. Bundan dolaydr ki, yeryznn Dar-iil Harb blm yok oluncaya kadar Mslmanlar iin cihat grevi en kutsal bir grev olarak kalacaktr. Yine bundan dolaydr ki, Dar-l slam'da
4 al-Kudat al-Hamada, akv'l Carih... adl kitabnda: "Peygamber 'Vatan sevgisi imandr' diye e m i r buyurmad m ? Hi kimsenin mehul deildir ki. vatan sevgisi insann tabiatnda yourulmutur" derdi. Bu kitabn M u h a m m e d B. Abd'al Celil tarafndan yaplan Franszca evirisi ici bkz. Jonal Asiari/e, 1930. tone CCVI. s.200.

409

yaayanlarla Dar-l Harb'de yaayanlar arasnda bar hali diye bir ey bahis konusu olamaz. Tanr, Kr'cn ve Muhammed buna izin vermemitir. Devaml bar diye bir ey dnlemez. Olsa olsa geici anlamda "bar",."antlama" dnlebilir. 5

A) slamclara Gre "Milliyetilik", Hatta "Yurtseverlik", slama Ballk Duygularn Sarsabilir slamclar, milliyetilik bir yana, vatanperverliin ve yurtseverliin dahi slama ballk duygular iin tehlike yaratabileceini dnrler ve ulusal benlik ya da blgecilik ya da dilcilik vs. gibi zlemlerin geri plana atlmasn ve Mslman benliinin ne alnmasn gerekli grrler. Bu grn balca savunucularndan biri olan Ahmed Amin, mensup bulunduu Msr toplumunun, her eyden nce Mslman olduuna deinirken "nce Mslman sonra Msrlym" derdi. Dier Mslman toplumlar iin de ayn durumun sz konusu olduunu ve bu nedenle Suriyelinin, Hintlinin, Trkn vs. jep ayn kskanlkla ulusal benliklerini Mslmanlk benliinin gerisine atmalarn isterdi. 6 Pakistanl M u h a m m e d kbal, bu tezi ayn hararetle savunanlardan dier bir nl rnektir. Islamda rk, renk vs. ayrlklar olmadn, Arabn, Trkn, Afganlnn, Msrlnn, Hintlinin vs. her eyden nce slam ailesinin mensuplar bulunduunu sylerdi. 7 Bu konuda biraz elastiki davranmak isteyenlerden Sid Ramadan'a gre, slam lkelerinde "yurt sevgisi" diye bir ey olmal, fakat bu sevgi "snrsz" bir nitelik tamamaldr. Yurtseverlik ar noktalara eritii takdirde milliyetilik kadar tehlikeli olabilecek ve slama ball zayflatabilecektir. Esasen yurtseverliin arl demek bir tr milliyetilik demektir. Byle bir
5 Bu k o n u l a r d a bkz. M a d j i d Khaddu i, The Islamic Law of Nations, Shaybani's iyar. T h e John H o p k i n s Press, s.l 1-19. M u h a m m a d H a m i d u l l a h . Muslim Conduct of State, Lahore, 1953, s.292. 6 Dctlev Khalid. age, s.58; Abdl Vahid, age. 379. 7 Abiil Vahid, age, s.3-9 vd.; ayrca M u h a m m e d kbal'in ngilizce olarak yaymlad Message of the East adl y a p l n a baknz.

410

durumda yurtseverliin ve milliyetiliin, btn deer llerini din duygularnn stne karmas ve slama ncelik salamas olaandr ve bu olaan da slam iin balca tehlikedir. 8 Oysa ki, slama ballk her eyin stnde, milliyetiliin de yurt sevgisinin de ok stnde olmas gereken bir eydir. 9 "Milliyetilii" "Yurts ev erlik"t en Ayrp, Birinciyi slama Aykr ve kinciyi Uygun Bulma Kurnazl Arap olmayan Mslman toplumlar slama bal ve dolaysyla Arap etkisi altnda tutmann arelerinden biri de milliyetilik eilimlerini nleyip bunun yerine yurtseverlik duygularna ses karmamak olmutur. Milliyetilie kar vaziyet alp yurtseverlii serbest brakmak Panarabizn veya Panislamizm gelimesini kolaylatrmak bakmndan nemliydi. nk Arap olmayan Mslman toplumlarda milliyetilik eilimlerinin gelimesi demek, milli gelenek ve duyguiarn egemen olmas ve bu toplumlarn deil sadece Araptan ve Arabm stnl fikrinden, belki de slamdan uzaklamas demek olabilirdi. Nitekim Bat lkelerinde de ortaalarda, milli devlet duygularnn gelimesi eitli uluslar Hristiyanln ve papaln egemenliinden uzaklatrmtr. Bu nedenledir ki, Arap yazar ve dnrler, milliyetilik eilimleri bakmndan sadece Trk deil, Msrly da engellemek istemilerdir. Msrlnn, kendi slamncesi uygarlyla vnmesini ve kendisini Arap dnyasndan saymayacak kadar Bat'ya ynelmesini kendileri bakmndan byk tehlike olarak grmlerdir. Sadece Arap yazarlar deil, slamc gre sapl Msrl yazarlar bile, ayn endieye kaplarak Msr'daki milliyetilik gelimelerini frenleme yolunu aramlardr. kvan'm bu konudaki direnmesi bilinen bir gerektir. Fakat kvan bile, her ne kadar Firavunlar dnemine zlem fikrine yanamazsa da, hi olmazsa Msr/lkla ve Msr'n slam ncesi tarihiyle gurur duymaktan geri kalmamtr. 1 0 Oysa ki, Trk eriats, slam ncesi Trk yaamlarn sanki yokmu ya da bu yaamlara sanki
8 Su'id R a m a d a n ' m hu k o n u d a yazd "al-Valan ii Allah" balkl yazs iin alMuslimin adl dergisinin c.2, say 759'a baknz. 9 Z.l. A n s a n , age, s.25. 10 Z a f a r lshaq Ansar. age. s.24.

1)

411

dmanm gibi grnmtr. Trk eriats (rnein Mehmet Akit), yurtseverlik duygularn iler gibi davranm, fakat bunu yaparken Trk milliyetilii heveslerinin kabarmayacan ve yurtseverliin slam iin tehlike yaratmayacan dnmtr. 2) slamn Milliyetilik Eilimlerine Yer Vermedii Griiii slam dininin "insanlar aras bar" ve "Mslmanlar aras kardelii" salamak zere milliyetilik duygularna olanak tanmad gr, Araplardan ziyade Arap olmayan Mslman toplumlarda ve zellikle Trklerde taraftar bulmutur. Bu gre bal olan Arap yazarlar bulunmakla beraber, onlar bunu srf Araplk davasna dolambal yollarla hizmet dncesiyle yaparlar. Nitekim son iki yz yl boyunca ou Arap yazarlar, bir yandan slamcla gz kaparlarken, dier yandan slam Arap milliyetiliinin arac yapmaktan geri kalmamlardr. Bunun byle olduunu birazdan greceiz. Fakat daha nce u hususu belirtmekte yarar vardr ki, Arap olmayan Mslman yazarlarn, slamiyeti insanlar aras bar ve kardelik dini saymalar, hem saf bir manta dayanr ve hem de kendilerine malzeme edindikleri eriat hkmleriyle atr.

B) Milliyetilik Duygularn Silmeye Ynelmi slamcln Araplara Uygulanamayaca Mslman toplumlarn milliyetilik eilimlerine kaplmamalar ve bylece slama ballklarnn azalmamas iin slamc grleri destekleyen Arap milliyetisi, Araplar bakmndan zel bir durum olduunu sylemekten geri kalmaz: "Biz Araplar, Arapamzla... tarihimizin zenginlikleriyle gurur duyarz. Ortak bir dil, ortak bir yurt ve ortak karlarla birlemi bir ulus olarak beraberliimizle nrz. Bu... ekliyle milliyetiliimiz bir g e r e k t i r . 1 te yandan slamn "rklk" duygularn bertaraf edip iman birlii esini getirdiini syleyen Arap milliyetisi, rklk bilincinden de bir an olsun uzaklamam, Arap olmayan Mslman kendine yakn bul11 Zfar lslaq Ansar, cge. s.33.

412

mam ve kendini daima "kavm-i necip" eklinde iistn bulmu ve bu slogan ou zaman bakalarn smrmek iin kullanmtr: "Bir baka millet gsterilemez ki", diyor Pakistanl bir yazar, "Araplar kadar aristokrat duygulara (snf ayrl bilincine) saplanm olarak kendilerini, Arap olmayanlardan stn niteliklerle donatlm saymasn. Arap cengaverleri ve onlarn ahfad, sonradan slama giren yabanclarn kendileriyle eit olacaklarna asla inanmamlardr. Arap, kendisini, Tanr tarafndan bakalarn idare iin yaratlm, stn bir ulus saymtr. Muhammed, btn Mslmanlarn eit olduklarn ve putperestlik dnemi ayrcalklarnn kaldrldn syledii zaman slamn bir gn Araptan baka uluslar kapsayacan hayalinden geilmemiti..." 1 2 Nitekim slamn ilk dnemlerinde sava yoluyla kazanlan yerlerde snf ayrl uygulanmtr: Araplar ve Arap kanndan gelme insanlar en stn snf saylm; onu (fethedilen topraklarda) slam kabul eden halklar izlemi ve daha aa tabakada Mslman olmayan halklar yer almtr. man birlii fikri, Araplar iin kendi rki hasletlerini terk anlamna gelmemitir. iink slam dinini onlar, kendi geleneklerinin yaratt bir g bilmiler ve ylece uygulamlardr. Fakat Trkler iin durum bunun tersi olmutur. Trk insan rki hasletlerini unutarak slam ierisinde erimi gitmitir; iktidara sahip, fakat rk ve kan birlii duygusundan yoksun ynetici snf, halktan tamamyla kopmu ve hatta ona yabanc olarak ve onu kk grerek, emsaline az rastlanr bir devlet yaants kurmutur. 1 3 slamdan nceki dnemde Trkn kendi bana devlet kurduuna ve slama girdikten sonra ise Trk olmayan elerle kendini ynettiine iaretle bir yazar yle der: "Garip bir elimedir ki, tarihin derinliklerine inen dnemlerden itibaren byk devlet rgt kurmakla ve fetihler yapmakla stnlk kuran Trkler (slama girdikten sonra) Trk asll olmayan elerden ordu ve ynetici snf yaratmlardr ve bu eler kendilerini Trk halkna daima stn saymlardr. Bunlar, halk Trk diye aa gren Osmanl hanedanna bal kimseler olarak ve Osmanl adyla arlmlardr." 14
12 S.K. Buklsh, The Contribution to the History of Islam. s . 7 I . Ayrca bkz. Ibn Haldun. Poleg (Mukaddima). s.300, 301. 13 Bu konuda bkz. Julius Germaus, "The Role of the Turks in Islam", in Islamic Culture. The H e v e d e r d e a d Quarterly Review, c.7. s.519-533. 14 /bid. s.519-533.

413

Gerekten de Osmanl devletinde, bata padiah olmak zere, tm yneticilerin kkeni aranacak olursa ve Kanunye gelinceye kadar yenieri tekilatna Trk (ve hatta Mslman anadan domu ya da Trk Mslman sulhundan gelmi) bir tek insann sokulmad gz nnde tutulacak olursa gerein ne olduu anlalr. Oysa ki, kan ve rk farknn gzetilmesine engel yaratan ve buna karlk iman birliini n plana alan eriat hkmleri Arabn kendi ierisinde rk ve kan birlii duygularn zedelememi ve milli benlik bilincini yok etmemitir.

II)

ARAP MLLYETLNN TEMEL ARACI OLARAK "SLAM" VE "ARAPL1LIK"

Msr Valisi M e h m e t Ali Paa'nn Osmanl devletine kar ayaklanmas ve daha sonra V a h h a b akmlarnn balamas zerine Arap milliyetilii eylemli nitelikte yeni bir dneme girmi ve 19. yzyl boyunca Araplarn Osmanl boyunduruundan kurtulup bamsz bir devlet kurmalar ynnde gelimitir. Bunu salamak zere Arap yazarlar, Araplk bilincini tazelemenin arelerini aramlardr. nk yzyllarca kendinden olmayan unsurlarn (zellikle Trklerin) egemenlii altnda yaayan Arabn Araplk bilincinin krlendiini ve bunu canlandrmann gerektiini anlamlardr. Bundan dolaydr ki, milliyetilik ile slamn badamaz olduu iddialarn, kendi bakmlarndan, g i d e r m e y e almlardr. alrken de kendi kendilerine sorduklar soru u olmutur: "Biz Araplar iin, hem slama samimi olarak bal kalmak ve hem de ayn zamanda milliyetilik (ve Arapllk) duygularna sahip olmak olana var mdr? Arap milliyetilii ile... gerek Mslmanlk arasnda temelden badamazlk diye bir ey olabilir mi? Ve acaba bunlardan birine ynelmek demek, dierini inkr ya da ihmal etmek saylr m?" Bu soruyu Arap milliyetisi kendi karlar dorultusunda yantlamtr ve yantlarken de slamn Arapla ilgili ne varsa her eyi (slamncesi ve sonras Arap tarihi, gelenekleri, edebiyat, dili vs.) kapsadn hatrlatmtr. 1 5
15 Ibicl, s.33.

414

A) slamn Araptan Baka Toplumlar in Milliyetilik Kayna Olamayaca slam dinini Arap milliyetiliine dayanak yapmaya ynelmi Arap tezini birazdan greceiz. Fakat daha nce belirtmekte yarar vardr ki, Arap milliyetiliine gre din unsuru, ne Bat uluslar ve ne de Arap olmayan Mslman toplumlar (rnein Trkler) bakmndan milliyetilik kayna olamaz. Bu gr desteklemek zere Arap yazarlar Bat'dan rnekler yadrrlar. Syledikleri udur ki, talyan ya da Alman birlii din birlii esiyle kurulmamtr: Dil birlii, tarih birlii, kltr ve edebiyat birlii ve nihayet ortak karlar ve ruh birlii yoluyla kurulmutur. Hristiyanln Alman ya da talyan (Fransz vs.) uluslarnn sa'dan nceki yaantlaryla, gemii ya da gelenekleriyle balants ve devamll sz konusu deildir. sa, bu toplumlarn herhangi birinin insan olarak ortaya kmamtr. sa, Yahudi aslldr ve R o m a mparatorluu'na tabi bir topluluun mensubudur. inden kt toplumun siyasal yaamnda aktif bir rol oynam deildir. Hristiyanlk Bat uluslarna yabanc kaynaktan, dardan gelme bir kurulutur ve tpk "hazr elbise" misali, onlarn yaantsna oturtulmutur. 1 6 Bundan dolaydr ki, Bat'da Hristiyanlk, din olarak, milliyetilik esi olamamtr. Bu tezi savunan yazarlara gre durum, Arap olmayan Mslman toplumlar ve zellikle Trkler iin de byledir. Arap Yazarlara Gre "Turan Asdl Trkler in slamiyet, Milliyetilik Kayna Olamaz" Suriyeli yazarlardan eyh Mustafa as-Siba'i'nin, din ve milliyetilik ilikilerine deinen baz grleri vardr ki, Arap evrelerince paylalr. al-Manar adl gazetenin yaymlad bu grlere gre slama sonradan katlm bulunan Trkler iin slam dini milliyetilik esi olamaz. yle der: "Nazi Almanya's iin Hristiyanlk, Alman milliyetiliine yabanc kalmtr. Turan asll Trkler iin de slam, onlarn milliyetilik gelimeleri bakmndan
16 bicl, s.32. Ayrca b k z . F a y c z A. Sayegl (Ph. D.). Anp Unit\. Hope and Fulfillment. N e w York, 1958. s . 4 .

415

bylesine uyumsuz olmutur. Fakat Arap milliyetilii bakmndan slamn yabanc grnen hibir yn yoktur. Arap milliyetilii, Araplarn slama sarlmalar orannda o l u u r . . . " 1 7 Baka bir deyimle slam dini, bu Arap grne gre, Trkn slam ncesi tarihinden ve geleneklerinden kma bir ey olmad iin Trkn niteliklerine ve milliyetilik heveslerine ters ve aykr den br dindir. Bundan dolaydr ki, slamiyet ile Trk milliyetilii birlikte yrmez. slama dayanmak suretiyle Trkler milliyetilik duygularn, milliyetilik bilincini oluturamazlar. Oysa ki, Araplar iin bu mmkndr, nk slam dini, Arabn kendi geleneklerinin, zihniyetinin ve slam ncesi tarihinin rn olmak zere domutur. slamn zne ynelmekle Arap kendi milliyetiliine kavumu olur. Fakat Trk slama gmlmekle Arap yaamna, niteliklerine ve geleneklerine sarlm olacandan Trklemek yerine Araplamak d u r u m u y l a karlam olacaktr. te yandan, yine Arap iddiasna gre, slam dini, Trkn kendi z tarihinden, yaantsndan ve geleneklerinden domad ve hatta onun niteliklerine ve geleneklerine yabanc ve aykr olduu gibi, bir de Trkn fikri niteliklerine uymayan ve Trkn ancak uzun bir gelime devresinden sonra anlayabilir olduu bir dindir. Bu konuda Lorthrop Stoddardin The New World of Islam adl eserini ve Gustave Lebon'un The Civilization of the Arabs adl kitabn kendisine kaynak ve destek yapan bir Arap milliyetisi, Abd alRahman al-Bazzaz, Lebon'dan u pasaj naklederek Tiirke adeta tokat atarcasna u satrlar okuyucusuna sunar; "... Yksek kltr ve zek seviyesine erimi uluslarla, tpk Arap ulusu gibi, ortaadaki gelimemi barbar uluslar... arasndaki fark mahade edebilmekteyiz..." ve barbar uluslar deyimiyle R o m a mparatorluu'nu deviren Bat uluslarn (Cermenler rnei) Muhammed'in kurduu devleti ykan Moollar ve "Kaba Trkleri" kast ettiini aka belirtir. Ve yle devam eder: "Araplar - Y u n a n , R o m a ve Acem uygarlklarnn y a r d m y l a - yeni bir uygarlk yaratmlardr. Fakat zek ve kltr seviyesi itibariyle dk seviyede bulunan bu barbarlar
i 7 M u s t a f a as-Siba''ni yazlan R.B. W i n d e r tarafndan Islam us the State Religion ad altnda ngilizecve evrilmitir. Bkz. The Muslim World, 1954, s.223.

416

(yani Moollar ve Trkler demek ister) fethettikleri bu uygarl (yani Arap uygarln) anlamaktan yoksundular ve onu ancak ters ekliyle kavrayabildiler. Ancak uzun bir sre sonra zek kudretleri biraz gelitikten sonradr ki, onun gerek anlamna vakf oldular ve ancak o zaman yeni baz ilerlemeler kaydedebildiler..." 1 8 Yukardaki iddialar arasnda, Trkn slama gmlmekle Arap yaamna ve geleneklerine sarlm olacana ve Araplaacana dair olan dorudur. Fakat slam anlayacak ve kavrayacak fikir yeteneine sahip bulunmadna dair olan konusunda tartmak yersiz olur. Sadece unu belirtmek-yeterlidir ki, eriat benimsemek ve uygulamak iin yksek kertede bir zekya ya da kltre gerek yoktur. Arabn niteliklerine yatkn olmasnn nedeni de esasen budur. Trkn slam semi olmas, sava igdlere yatkn olmasndandr. Hi kuku edilmemelidir ki, l Arabnm ilkel geleneklerine uygun olarak hazrlanm slam, Trkn hayat anlayna ve gzel geleneklerine aykr dm ve onu aklclk ya da kadna deer verme gibi ve daha nice gzel alkanlklarndan yoksun etmitir.

B) slamn A r a b a zg ve Arap karlarn ve stnln Salamaya Ynelmi Din Olduu Her ne kadar btn insanlara hitap edermi gibi grnen ynleri varsa da slam, esas itibariyle Araba zg ve Arap karlarn ve stnln salamaya ynelmi bir dindir. Bunun byle olduunu Muhammed'in Kur'an'a yerletirdii hkmlerden ve bunlar kadar temel nitelikte bulunan hadislerden ve tutum, davranlarndan (snnet) anlamak kolaydr. slam tarihi boyunca bu kaynaklar Arabm milli benliini, milliyetilik duygularn ve Araplk bilincini canl klmak amacyla ilenmi ve gelitirilmi ve zellikle son iki yzyl boyunca Arap milliyetisinin elinde u formle balanmtr: Muhammed Arabn ulusal peygamberidir ve slamiyet Arabn ulusa! dinidir.
18 al-Bazzaz. On Arab Naitonalism, London, 1965, s.42.

417

1) Araplarn "Ulusal" Peygamberi Olarak Muhammed Mhammed'in, rk ve cins fark gzetilmeden btn insanlar iin gnderilmi bir peygamber olduu kans Mslmanlar aras bir inan niteliindedir. Bu inan, daha nce de belirttiimiz gibi, Kur'an'n eitli surelerinde; "...Ey insanlar, dorusu ben... Allah'n hepinii iin gnderdii peygamberiyim..." (K. 7 A'rf Suresi, ayet 158) eklinde yer alan ayetler yannda Buhar ve Mslim gibi salam kaynaklardan kma ve Ab Hreyre gibi gvenilir kiilerin rivayetleriyle beslenen hadislere (rnein "Kur'n bana verildi ve ben biitn uluslara gnderildim" ya da "ster krmz ya da siyah olsun, ben biitiin rklar iin gnderildim") dayal olarak kklemitir. Fakat daha ziyade Arap olmayan Mslman toplumlarda kklemitir. Her ne kadar Araplar arasnda da bu inanca sapl olanlar varsa da bunlar biraz daha beeri grnmek ve daha dorusu d lemde husumet yaratmamak ve Arap olmayan Mslmanlar darltmamak maksadyla bu tutum ierisindedirler. unu ok - iyi bilirler ki, Muhammed, bu tr hkmleri, baz toplumlar (rnein Yahudileri, Hristiyanlar vs.) kandrmak ve kendisine balamak maksadyla koymutur. Fakat koyarken de hibir zaman Arapln ve Arap karlarn unutmamtr. Bunun byle olduunu asl Arap milliyetisi savunur. nk onun gznde Muhammed, Arap birliinin ilk mimar olan ve Arap milliyetiliinin temellerini atan ilk ulusal kahraman saylr. Araplar ilk kez bir araya getiren, devlet rgt iinde birletiren ve ftuhat yoluyla byk bir imparatorluk kurulmas ynnde ilk adm atan kimse diye bilinir. Arap yazarlarn inandklar odur ki, slamdan nce dank ekilde yaayan ve millet olma bilincine sahip bulunmayan Arap airetleri ancak onun sayesinde rgtlenmi ve millet olma bilincine erimilerdir. 19 Muhammed bu ii, Araplarda mterek olan unsurlar ilemek suretiyle,
19 slam ile Arap milliyetilii arasnda badamazlk olmad hususunda bkz. Abd alRahma al-Bazzaz, al-tslm ve al-Kmiyya, al-Arabiyyu; I952'de verdii bu konferanslarn 1962'de ngilizce olarak Arub Nationalism (Bekeley, 1962) adyla yaymlad. 1962'de yaymlad Bun tr fi al-Kcvmiyyc al-arabiyya kitabnn bu konuyla ilgili olan tasmlan iin bkz. Kemal Karpal (Ed.), Politiccl and Social Thought in tle Contemporary Middlc East, Londo, 1968, s.52 vd. Ayrca bkz. Tala Husayn, Mt'tamar at-Udabu cl-Arab, Kahire, 1957, s.60. Kamhavi Velid, al-Nakbah Ve'l-bina, Beiut, 1956, s.207. al-Nadvi Hasan, Meld Kasira al-Alan B'lntila al-Mslimin, Kahire, 1959, s.262. al-Arsuzi Zaki, al-Vnunah ul-Arabiyyah. Damascus, 1958, s.98.

418

daha dorusu Arapay ve Arap geleneklerini slamn temel direkleri haline getirmekle ve asl, Araplk duygusunu her eyin stnde bir deer klmakla baarmtr. Ve yine Muhammed sayesindedir ki , Arapllk ile Mslmanlk birbirini tamamlayan ve destekleyen iki g olmutur. Zira Arap milliyetiliinin ilk harcn atan Muhammed "Ben bir Mslmanm" derken ayn zamanda "Ben bir Arabm" demeyi ihmal etmemi ve Mslmanlk ile Arapl ayniyat haline getirmek istemitir. Bunun iin slamn temel ilkeleri arasna "nsanln en mkemmel (stn) snf Araplardr... Araplar sevmek u nedenle arttr: nk ben bir Arabm, nk Kur'an Arapa inmitir, nk cennet sakinleri Arapa konuur... Araplar sevmek demek iman sahibi (yani Mslman) olmak demektir, onlar sevmemek imanszlk demektir... Araplar seven beni sevmi olur, sevmeyen beni sevmiyor demektir" eklinde hkmler koymutur. Btn bunlar, slami eitimin malzemesi olup Buhar'nin Salh'mde, Suyti'nin al-Ccmi al-Kbir'inde ya da alMttak'nin Karz-al-Ummal fi sunan al-akval adl yaptlarnda ve bunlar kadar temel tm slam kaynaklarnda yer almtr. 2) Arabt Ulusal Dini Olarak slamiyet 20. yzyln ikinci yarsnda Arap milliyetiliinin en gl otoritesi saylan al-Bazzaz yle der: "Her ne kadar slam dini, tm milletlere yatkn ve evrensel bir din niteliindeyse de, hi kuku edilmemelidir ki, esas itibariyle Araplar iin indirilmitir; bu adan alndnda Arabn kendi z dinidir. Peygamber Araplardan seilmitir, Kur'an onlarn diliyle indirilmitir, slamiyet Araplarn slam ncesi geleneklerini srdrmtr..." 2 0 Bu inanca sapl olarak Arap milliyetisinin dnd ve savunduu udur ki, iliklerine kadar Arap olan ve Arapl ile daima vnen M u h a m m e d , slam dinini Arabm ulusal dini olarak yerletirmitir. Yerletirebilmek iin de Arabn zihniyetini, geleneklerini, zevklerini, ahlakiliini, dilini ve her eyini slamn birer paras yapmtr.
20 al-Bazzaz, On Ar ab Nalionalism, Londo, 1965. s.42.

419

Baz gelenekleri deitirirken dahi Arabn duygularn, karlarn gz nnde tutmutur. Baka bir deyimle, slam Arabn nitelikleriyle yourmutur. Arabn ve Araplln tanmn da buna uydurmutur: "Muhammed'e gre Araplk, dil ve din (Arapa ve slam) eleriyle oluur." 2 1 Kur'an'm r Suresi'ndeki "Ey Muhammed, bylece kentlerin anas olan Mekke'de ve evresinde bulunanlar uyarman... iin sana Arapa... bir Kitb vahyettik" (ayet 7) eklindeki hkmne, ayn surenin 193-195 ayetlerini ve K. 43 Zuhruf Suresi'nin 2-3 ayetlerini ekleyip Cahiliye dnemindeki Araplar hedef edinen K. 2 Bakara Suresi'nin 62., K. 5 Mide Suresi'nin 69., K. 22 Hac Suresi'nin 17. hkmlerine yle bir gz atmak ve yine Araplarn gelenekleriyle ve yaantlaryla ve konutuklar Arapayla ilgili hkmleri ele almak suretiyle slamn esas itibariyle Araba zg bir din olduunu anlamak kolaydr. Ve ite Arap milliyetilii gayretlerinde bu iki enin bazen birlikte ve bazen de ayr ayr olmak zere arlk tekil etmesi, Muh a m m e d i n byle bir tanma yer vermesindendir. Arabn z karlarn gz nnde tutarak Arap milliyetisinin, baz hallerde sadece dil esini n plana geirdii dahi grlmtr. rnein Sati alHusr, al-Kavmiyya al-Arabiyya adl kitabnda "Arapa konuan herkes Araptr" demek suretiyle dil esine arlk verir. 2 2 Ona gre nemli olan ey ne rk, ne din ve ne de baka bir eydir; sadece Araplktr. Fakat dil esine arlk verenler dahi slamn Arap niteliini n plana almlardr. Bundan dolaydr ki, slamn en koyu bir ekilde geliir olduu dnemlerde Araplk bilinci nde gelmi ve bu bilin Mslman Arap ile Mslman olmayan Arap arasnda devaml bir kaynama havas yaratmtr: "Mslman Araplar, Mslman olmayan Araplara (hatta Hristiyan Araplara) kar Arap olmayanlardan ok farkl dav21 A b d a l - R a h m a n al-Bazzaz, F-Ruh al-lslm, Badat, 1959, s. 180-181. E. Salem, "Nationalism and Islam", in The Muslim World, E k i m 1962, c.52. say 4, s.283. 22 Beyrut, 1961, s.85-87. B u n d a n baka ayn yazarn, Ma'hiya al-Kavmiya? adl ve yine Beyrut'ta. 1963 ylnda (ilk basm 1959) y a y m l a d ve Arab tanmn Islandan ayran konulardaki kitabna baknz, s.252. 23 Bkz. H a z e n Zaki Nuseibeh, The Ideas of Arab Nationalism. Cornell University Press. 2nd Edition, 1959, s.68 vd.

420

ranmlardr. D a h a ilk anlarda Hristiyan Araplar Mslman Araplarla ayn safta olmak zere savalara katlmlardr." 2 - Arap olmayan rklarla ilikiler kurulmaya balandka bu Araplk bilinci giderek glenmi ve Arap aleyhtarl (yani u'ubiye akmlar) arttka bu bilin de artar olmutur. Ve nihayet Araplarn Acemlerle ve daha sonra Trklerle ba baa kalmalar ve onlardan gelen saldrlara kar cephe almalar sonucu Mslman Arap ile Hristiyan Arap ball artm ve Araplk bilinci koyulamtr. Baka bir deyimle slam ncesi Arap yaam, Araplk bilincinin kkeni olmu ve slamiyet bu bilinci "kutsal" balarla perinlemitir. 2 4 3) Muhanmed, Sadece Araplarn Peygamberi Olarak ve Onlar Din Birliinde Toplama Dncesinden Hareket Etmitir Peygamberliini ilan ettii tarihlerde Muhammed'in aklndan "evrensel" bir din yerletirmek ve btn "mmetlerin" ve insanlarn peygamberi olmak dncesi gememitir. Sadece Arap mmetinin peygamberi olarak ve Araplar "Tek Tanr" inannda toplamak zere i grmek istemitir. Bundan dolaydr ki, kendini "Mslmanlarn ilki" olarak tantm ve Kur'an'a, "...'Dorusu ben ilk Mslman olmakla emrolundum' de..." (K. 6 En'm Suresi, ayet 14) ayetini koymutur. Baka bir deyimle bu ilk balang dneminde slam dinini, Araplara ulusal nitelikte bir din olarak sunmutur. Bylece nasl ki dier mmetlerin kendi dinleri varsa, Araplarn da kendilerine zg bir dinleri olduunu kantlamak istemitir. Bunu yaparken dier dinlerin (rnein Yahudiliin ve Hristiyanln) varln inkr etmemi ve hatta her mmetin kendi iinden kma peygamberleri ve kendi dillerinde yazlm kitaplar olduu grne bal olarak bu dinlere kar hogr siyaseti izlemitir. Fakat daha sonralar glenmeye balayp da Arap olmayanlar da egemenlii altna alma dncesine yneldike, peygamberlik alann geniletmi ve tm insanlara hitap eder duruma girmitir. Bu andan itibaren slamdan baka din olmadn, daha nce gelen (ve rnein
2 4 II. Z. Nuseibeh, age, s.23, 68: Sati Husar, Arava Ahaditf al-Valaniye ve d-Kavmiya (Milliyetilik ve Yululuk zerine Grler ve Fikirler), Arapa, Kahire, 1944, s.20. Ayrca bkz. H . Z . Nseibeh. age, s.68 vd.

421

brahim'den sa'ya kadar) btn peygamberlerin hep Mslman olarak gnderildiklerini (K. 2 Bakara Suresi, ayet 140 vs...) ve evvelce vahyedilmi olan kitaplarn (Tevrat, cil gibi) Mslmanln esaslarn kapsadm (K. 4 Nisa Suresi, ayet 163 vs.) belirtmitir. Fakat btn bu abalarna ramen Yahudileri ve Hristiyanlar! kendisine balayamayacam anlad andan itibaren onlara dman kesilmi ve Mslman dnyasn Dar-iil slam tanm ile Mslman olmayanlara, yani Dar-iil Harb'a kar d m a n yapm, slamdan baka bir din tanmamtr. Ksaca zetini verdiimiz bu geliimi imdi Kur'an hkmleri ve Muhammed'in sz ve davranlar nda ele alalm ve slamn Arap dini olarak yerlemesinin ve srf Muhammed'in kiisel dncelerine dayal olarak sonradan evrensel din klna sokulmasnn yksne geelim.

C) slamn Arap Dini Olarak Yerlemesinin Ksa Hikyesi Bilindii gibi Muhammed, genliinde Mekke'de obanlk yaparken Hatice adnda zengin ve kervan ticaretiyle megul bir dul kadn tarafndan ie alnr ve onun kervanlarn Suriye'ye gtrp getirmeye balar. Daha sonra Hatice'nin kocas olacaktr. Hatice'nin hizmetine girdikten ve i vesilesiyle Suriye gibi Hristiyan ve Yahudilerin bol olduu ticaret merkezlerini ziyarete baladktan sonra, buralarda Hristiyan din adamlaryla tanr. Gerek onlardan ve gerek Hatice'nin Hristiyan olan akrabalarndan ve zellikle onun amcasnn olu olan Vakara bin Navfel'den Hristiyanlk ve Yahudilik hakknda bilgiler alr; ncil'i ve Tevrat' renir. Esasen daha gen yalarnda iken Araplar Yahudilie aran Yahudi din adamlarn da bir hayli dinlemi ve fikir edinmitir. Bylece srailoullarna, kendi ilerinden peygamberler gnderildiini ve anlayacaklar dilde kitaplar verildiini ve ayn ekilde Hristiyanlara da sa'nn yollandn ve Araplarn byle bir "inayete" kavuturulmadklarm grmekle u temay kafasnda oluturur: nsanlar "milletler", "mmetler" halinde yaratan Tanr, israiloullarna brahim, shak, Ya'kb, Musa ve dier peygamberleri

422

ve onlarla birlikte kendi dillerinde yazl Tevrat' ve Hristiyanlara da sa'y ve ncil'i gnderdii gibi Araplara da kendi ilerinden kma Muhammed'i ve onunla birlikte Araplarn anlayaca dilde yazl Kuran' yollamtr. Bu temay ilemek zere Kur'an'a yerletirdii hkmleri zetle gzden geirecek olursak: Bir kere btn insanlarn tek bir mmet olarak deil, farkl ve ayr mmetler halinde yaratlm olduklarn anlatmak zere u hkm koymutur: "Eer Rabbin dileseydi, insanlar 42 ra Suresi, ayet 8.) 2 5 tek bir iinmet klard..." (K.

Muhammed'in sylendiine gre insanlar bylece ayr ve farkl mmetler halinde yaratan Tanr, her mmete ayr bir yol, ayr bir yntem gstermitir: "...Her biriniz iin bir yol, bir yntem kldk; eer Allal dileseydi, sizi bir tek mmet yapard..." (K. 5 Mide Suresi, ayet 48.) Bundan dolaydr ki, Tanr, yine Muhammed'in sylediine baklrsa, her mmete kendi arasndan ve kendi cinsinden peygamberler gndermitir; "...Onlara aralarndan (kendi cinslerinden) geldi..." (K. 16 Nahl Suresi, ayet 113.) "...Her mmetin bir peygamberi vardr." (K. ayet 47.) bir peygamber

10 Yunus Suresi,

Tanr'nn baka mmetlere Araplardan nce peygamberler ve kitaplar gnderdiini ve bylece onlar sapklktan kurtarp uyarmak istediini belirtmek zere de: "Ey Muhammet!, and olsun ki senden nce eitli mmetlere peygamberler gndermitik." (K. 15 Hicr Suresi, ayet 10.) Bu peygamberler her mmeti aydnla karmak, doru yola sokmak ve hkm gnnde o mmet adna ahitlik yapmakla grevlidir.
25 Ayrca bkz. K. 11 Hd Suresi, ayet i 18-119; K. 5 Mide Suresi, ayet 48 vs.

423

...Her mnet'ten bir Kii'yi, (K. 16 Nahl Suresi, ayet 89.)

gn

aleyhlerine ahit

tutarz"

Ve her mmete kendi iinden kma peygamberler gnderen Tanr, her mmetin kendi diliyle yazl kitaplar indirdiini de hatrlatmay ihmal etmemitir: "...Ve grrsn ki her iimmet, diz km kendi kitabna sarlmada..." (K. 45 Csiye Suresi, ayet 28); "... Kendilerine apak anlatabilsin diye her peygamberi kendi milletinin diliyle gnderdik" (K. 14 brahim Suresi, ayet 4.) Bunun byle olduunu ve dier mmetlere daha nce peygamberler ve kitaplar verildiini anlatmak zere Muhammed'in verdii rnekler arasnda Musa'nn Tevrat ile srailoullarna ve sa'nn da ncil ile Hristiyanlara yollandn gsterir u hkmler vardr: "...Musc'y Ayetlerimizle 'Milletini karanlklardan aydnla kar ve Allah'n gnlerini onlara hatrlat' diye gndermitik" (K. 14 brahim Suresi, ayet 5.) Bunu biraz daha akla kavuturmak ve Tevrat'm yol gstericisi olarak Yahudilere indirildiini anlatmak zere de: "Dorusu Biz yol gsterici olarak Tevrat' indirdik... peygamberler Yahudilere onunla hkmederlerdi" (K. 5 Mide Suresi, ayet 44.) eklindeki hkm grmekteyiz. te yandan Tanr'nn Hristiyan mmetine sa'y ve onunla birlikte ncil'i gnderdiini ve Hristiyanlarn bu kitaba gre amel etmeleri gereini belirtmek zere: "...sa... Allah'n peyganberleri(dir)..." (K. 4 Nis Suresi, ayet 171), "...ncil sahipleri Allah'n onda indirdikleri ile hkmetsinler" (K. 5 Mide Suresi, ayet 47) eklindeki hkmler yannda Tanr'nn Hristiyanlardan bu konuda "Sz aldn bildiren hkm yer almtr (K. 5 Mide Suresi, ayet 14). Ve ite kendilerine daha nce peygamber ve kitap verilen bu mmetler korkusuzca hkm gnn bekleyebileceklerdir. Zira Kur'a'da;
424

"... phesiz. Yahudi olanlar, Hristiyanlar ve Sbiilerden Allah'a ve ahiret giitine inanan(larn)... ecirleri Rablerinin katmdadtr. Onlar iin artk korku yoktur. Onlar zlmeyeceklerdir" (K. 2 Bakara Suresi, ayet 62). Grlyor ki, Muhammed, Yahudileri ve Hristiyanlar kendilerine zg dine sahip mmetler olarak tanmlamaktadr bu dnemlerde. Tanmlarken de bu sahip olduklar dinin Mslmanlkla ilgili olduuna dair hibir imada bulunmamaktadr. Baka bir deyimle onlarn peygamberlerinin Mslman olduuna ya da gnderilen kitaplarn (yani Tevrat in ve ncil'in) Kur'an'm tasdik ettii eyler bulunduuna dair bir ey sylememektedir. Sadece bu mmetlerin, Araplardan nce dine sahip klndklarn belirtmektedir. Neden Tanr baka mmetlere daha nce, peygamberler, kitaplar gndermi ve onlar aydnla kavuturmak istemitir de bu ii Araplar iin yapmamtr? Neden srailoullarna shak', Musa'y vs.yi ve Hristiyanlara sa'y yollam ve onlar kurtarmak zere Tevrat' ya da ncil'i indirmitir de Araplar uyarmam, "cahiliye" dneminde "gafil" olarak brakmtr? Hi kukusuz bu ve buna benzer sorular akla ve manta yatkn bir yoldan yantlamaya imkn yoktur; bylesine keyfi bir davran hikmet sahibi Tanr'nn adaletiyle ve ycelii fikriyle badatrmak kolay deildir. Ne var ki Muhammed, Araplara peygamber olma hevesiyle bu forml uygun bulmu ve muhtemelen, farknda olmadan, Tanry, sanki daha nce Araplara peygamber gndermeyi unutmu da bunu imdi akl ediyormu d u r u m u n a drmtr. Bunun byle olduunu, slam dininin kendi araclyla Araplara gnderildiine dair Kur'an'a koyduu hkmlerden karmak kolaydr. Zira bu koyduu hkmlerle Araplara daha nce uyarc gnderilmediini, gafil brakldklarn ve onlar aydnla karmak zere onlarn anlayaca dilde yazl kitapla Tanr tarafndan ilk Mslman olmak zere yollandn aklamtr. Baka bir deyimle, bu ilk balangta, kendisine inandrmak istedii insanlar sadece kendi kavmidir, yani Araplardr. nk bir kere Tanr'nn, hem kendisini ve hem de Arap kavmini ereflendirmek iin Kur'a' gnderdiini syler:

425

"(Ey Muhammedi) Sen hemen o sana vahyolunana tutun! Muhakkak ki sen doru bir yol zerindesin ve muhakkak ki o (Kur'cin) hem senin iin, hem kavmin iin bir ereftir ve ileride ondan mesul olacaksnz" (K. 43 Zuhruf Suresi, ayet 44.) te yandan kendisinin Araplar uyarmak zere Araplar ierisinden seilmi olarak gstermek iin koyduu hkmler arasnda Tevbe Suresi'nin u ayeti var: "... size iinizden, sizden (siz Araplardan)... gelmitir..." (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 128.) bir peygamber

Yine Tevbe Suresi'ne koyduu bir baka ayete gre, Tanr Araplara hitap ederek kendi ilerinden bir peygamber gnderdiini u ekilde belirtmitir: "Hamdolsun, size iinizden, sizden yle bir Peygamber gelmitir ki, bir skntya dmeniz pek ar gelir ona, pek dkndr size..." (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 128.)

Burada geen "size" szc, Muhammed'in kendi mmeti olan Araplardr. O Arapladr ki, yine Muhammed'e gre, daha nce Tanr tarafndan uyarlmam, herhangi bir kitaba sahip klnmam ve gafil braklmamlardr. Bunu biraz daha akla kavuturan Cum'a Suresi'nde; "...Kitapsz kimseler arasndan kendilerine ayetler okuyan, onlar artan, onlara kitb ve hikmeti reten O'dr. Onlar daha nce phesiz apak bir sapklk iinde idiler" (K. 62 Cum'a Suresi, ayet 2.) hkm yannda, kendisinin bu uyarlmayan ve gafil braklan Arap milletine Kr'cn ile birlikte gnderildiini anlatmak iin; "...Senden nce kendilerine uyarc gelmeyen bir milleti uyarman iin, Rabbinclen Rahmet olarak gnderildin..." (K. 28 Kasas Suresi, ayet 46.) hkmn ve ayrca aadaki hkmii kullanmtr:

426

"Bu, babalar uyarlmadmdan gafil kahu bir milleti uyarman iin... Allah'n indirdii Kur''dr" (K. 36 Ysn Suresi, ayet 5-6.) Yukardaki ayetlerde "kitapszlar", "gcfil kalm(lar)", "Kendilerine uyarc gelemeyen millet" eklinde geen deyimler Mekkelileri ve civardaki Araplar tanmlamak zere kullanlmtr. Nitekim K'ur'anin En'm ve r surelerinde yer alan ve tekrarlanan hkmlerle Tanr Mekkelileri ve etrafndaki Araplar uyarmak istediini hi pheye yer vermeyecek ekilde ortaya koymutur: "...Ey Muhamned, bylece ehirlerin anas olan Mekke'de ve evresinde bulunanlar ...toplanma gnii ile uyarman iin, sana Arapa okunan bir kitap vahyettik..." (K. 42 r Suresi, ayet 7.) "...Bu. indirdiimiz Mekke'lileri ve etrafmdakileri uyaran miibcrek Kitb'dr. Ahirete inananlar buna inanrlar, namazlarna da devam ederler" (K. 6 En'm Suresi, ayet 92.) Peygamber olarak Araplar (ve daha dorusu Mekkeliler) ierisinden seilmesinin ve Araplara (Mekke ve civarndakilere) gnderilmesinin nedenleri arasnda p u t a ' tapmaktan kurtarp tpk dier dinlerdeki halklar gibi tek Tanr inancna sokma grevi vardr. Bunu da Enbiy Suresi'nde yle belirtir: "...onlar (yani puta tapan Araplar) sorumlu tutulacaklardr. O'nu brakp tanrlar nu edindiler. De ki 'ite benini ve mmetimin Kitb' ve benden ncekilerin Kitb'..." (K. 21 Enbiy Suresi, ayet 24.) Hatrlatalm ki, o dnemde Araplar, daha dorusu Mekkeliler, eitli putlara tapmakta ve kendilerini bundan vazgeirmek ve tek bir Tanr'ya taptrmak isteyen Muhammed'i peygamber olarak tanmamaktadrlar. Onu sihirbazlkla, yalanclkla, mucize yaratamamakla sulamaktadrlar. Onu peygamber olarak kabul etmek isteyenleri de caydrmaya almakta ve dedikodu karmaktadrlar. te onlarn bu tutumuna kar Muhamned daha nce gnderilmi

427

peygamberlerin dahi kendi halklar (rnein Yahudiler) tarafndan inkr edildiklerini hatrlatr ve bunun byle olduunu renmek istiyorlarsa durumu kitapllara (yani Yahudilere ve Hristiyanlara) sormalarn tler: "Rablerinden kendilerine gelen her yeni ihtar mutlaka gnlleri gaflet iinde elenerek dinlerler. Zulmedenler, gizli toplantlarnda: 'Bu zat (Muhammed) sizin gibi bir insandan baka bir ey midir. Siz gz gre gre Sihre mi uyarsnz?' diye konuurlar. Peygamber 'Benim Rabbim gkte ve yerde syleneni bilir...' dedi. Onlar: 'Hayr bunlar kark Ry'lardr... onu uydurmutur... o irdir... Haydi nceki Peygamberler gibi o da bize bir mucize getirsin' dediler. Onlardan nce yok etmi olduumuz kasabalar halk inanmadlar, bunlar n inanacaklar?.. Ey Muhammed, senden nce de, kendilerine valy ettiimiz adamlar gnderdik. Bilmiyorsanz Kitbllara sorun..." (K. 21 Enbiy Suresi, ayet 2-8.) Baka bir deyimle Muhammed, Yahudileri ve Hristiyanlar tank klmak suretiyle Araplar kendisine inandrmaya alr. te yandan Meryem Suresi'nde de; "...Ey Muhammed, bir Kur'n' Allah'a kar gelmekten saknmalar ve inat ulusu uyarman iin senin dilinde kolaylatrdk" (K. 19 Meryem Suresi, ayet 97) hkm vardr. Bu hkm Mekke dneminde, yani Muhammed'in Araplar kendisine inandrmaya alt, fakat onlardan direni grd dnemde inmi saylr. Yukardaki ayette sz geen inat ulus deyimi Araplar iin kullanlmtr. "Senin dilinde kolaylatrdk" tmcesi ise hi kukusuz Arapa anlamnadr. Yine ayn ekilde Ra'd Suresi'nde; "...Ey Muhammed, sana vahyettiimizi okuman iin seni de, onlardan nce nice mmetlerin gelip getii bir Ummet'e gnderdik ki o mmet... Allah' inkr'eder. De ki 'O benim Rabbim'dir" (K. 13 Ra'd Suresi, ayet 30)

428

eklinde bir hkm vardr. Burada geen "o iimmet" szc dorudan doruya Araplar tanmlamaktadr. Bu hkm tpk K. 19 Meryem Suresi'nin yukardaki ayeti gibi Muhammed'in daha henz Mekke'de bulunduu ve Mekkelilerin kendisini peygamber olarak tanmladklar, kendisiyle alay ettikleri bir dnemde ortaya konmutur. Yine bunun gibi En'm Suresi'nde Tanr'nn; "Senin milletin Kur'n' yalanlad..." (Ki 6 En'm Suresi, ayet 66) eklinde konutuu grlr. Burada sz geen "senin milletin" de,yimi hi kukusuz Muhammed'in kendi milleti olan Araplardr. Bir dier ayetle sz konusu milletin Araplar olduu da u ekilde aklanmtr: "Onlar Allah' brakp diilere taparlar ve 'Elbette senin kullarndan bir takm alp saptracan, develerin kulaklarn yarmalarn emredeceim' diyen eytna taparlar" (K. 4 Nis Suresi, ayet 117-118). Bilindii gibi Mekkeliler, eskiden ellat, ment ve al-Uzza adndaki putlara taparlard; bunlar Tanr'nn kzlar sayarlard. te yandan develerinin kulaklarn yarmak geleneini srdrrlerdi. te bu ve buna benzer geleneklere sahip Arap milletini uyarmak zere Tanr imdi, onlarn dilinde konuan Muhammed'i onlarn anlayabilecei dilde yazl bir kitapla gndermektedir. Bu kitap Araplarn uymalar gereken yazlar kapsad iin; "Biz Kur'n' Arapa bir yasa olarak indirdik..." (K. resi, ayet 37) 13 Ra'd Su-

diye konumaktadr. Fakat daha da belirli olmak zere hem Araplara ve hem de Muhammed'e hitaben bu dncesini bildirmek ister. 2 6 Araplara hitaben Kur'an'm eitli surelerinde yle demektedir:

26 Yukardaki hususlar iin bkz. Kur'an'm K. 12 Yusuf Suresi, ayet 2: K. 13 Ra'd Suresi, ayet 37; K. 14 brahim Suresi, ayet 4: K. 19 M e r y e m Suresi, ayet 97; K. 39 Z m e r Suresi, ayet 28; K. 41 Fussilet Suresi, ayet 3, 44; K. 42 ra Suresi, ayet 7.

429

"...Biz onu, anlaycsnz diye, Arapa okunmak iizere gnderdik" (K. 12 Yusuf Suresi, ayet 2); "...Akledesiniz diye Kur'n' Arapa, okunan bir kitb klmzdr..." (K. 43 Zuhruf Suresi, ayet 2-3.) Bu ayeti aklamak maksadyla al-Bazzaz; "...'akl edesiniz, anlayasnz' diye geen deyimler, pek doaldr ki Kur'an'n anlamn kavrayacak olan Araplardan bakas deildir; nk Arapa onlarn kendi dilidir" diyerek Arap milliyetisinin tezini glendirmeye alr. 2 7 Kur'an'n Arapa olarak gnderilmesine Tanr ylesine nem verir grnmektedir ki, yabanc bir dilde gndermi olsayd Araplarn oyunbozanlk edebileceklerini dahi hesap etmitir. Nitekim bu dncesini Fussilet Suresi'nde yle aa vurur: "...Biz bu Kur'n' yabanc bir dil ile ortaya koysaydk: ... Bir Arab'a yabanc bir dille sylenir mi? derlerdi..." (K. 41 Fussilet Suresi, ayet 44.) te yandan Tanr, Muhammed'e hitap ederek de bu grlerini tekrarlamaktan geri kalmamaktadr: "...Ey Muhanmed, Biz t alrlar diye Kur'n' senin dilinde indirerek kolayca anlalmasn saladk." (K. 44 Duhn Su- resi, ayet 58-59.) Sylemeye gerek yoktur ki, burada geen "senin dilinde" szckleri "Arapa" diline atftr. Fakat bunu muhtemelen daha da akla kavuturmak iin u hkm kullanmtr: "...Ey Mhammed, apak Arap diliyle uyaranlardan olman iin onu (Kur'n') cebril senin kalbine indirmitir..." (K. 26 uar Suresi, ayet 193-195.) te btn bu yukardaki hkmlere ve gelimeye dayanarak Arap yazar ve dnrleri, eskiden olduu gibi bugn dahi, slamn esas itibariyle Araplar iin ngrld tezini ilerler. Yine al-Bazzaz'dan dinleyelim:
27 al-Bazzaz,

slam und Arab NationaUsm..., s. 137-138.

430

"ster Mekke'de ve ister Medine'de nazil olmu olsun bu ve dier nice ayet slamn dnya dini (evrensel din) olmadan nce z itibariyle Arap dini olduunun destekleyiisidir." 28 Hem de ylesine Arap dinidir ki, Arabn anlayabilmesi iin onun anlayaca szckler ve leheyle indirilmitir. 2 9

D) Kur'an'da Geen "nananlar" Szcn M u h a m m e d lk Kez "Araplar" Karl Olarak Kullanr Kur'an'da, Mslmanlar birbirleriyle karde gstermeye ynelik gibi grnen baz deyimler vardr ki, bunlar arasnda en ok tekrarlanan "inananlar" (mminler) deyimidir. Hatta bu deyimin tm insanlara amil olduunu ve bu itibarla slamn insanla inmi bulunduunu iddia edenler de bulunur. rnein Hucurt Suresi'in 10. ayetinde; "...Hi phe yok ki inananlar ancak kardetirler; artk kardelerinizin arasn bulun, uzlatrn onlar..." ve yine 11. ayetinde;-"Ey' inananlar, iinizden bir topluluk baka bir toplulukla alay etmesin... Birbirinizi knamayn, kt lakablarla armayn..." (K. 49 Hucurt Suresi, ayet 10-11) diye yazldr. Arap milliyetisi, bir yandan Arabn slamda mmtaz ve imtiyazl bir yeri olduu tezini savunurken, dier yandan da Arap olmayan Mslman eleri gocundurmamak ve slam evrensel bir dinmi gibi gstermek amacyla bu nitelikteki hkmlere sarlr. Ne var ki, bu hkmler tm insanla deil, Mslmanlara.hitap eden hkmlerdir; fakat Mslmanlara hitap ederken aslnda Araplara hitap etmektedir ve Araplar karl olarak kullanlmtr. yle ki: Peygamberliini ilan edip de kendisine Mekkeli Araplar arasnda taraftar toplamaya balad tarihlerde Muhammed, bu taraftarlarn inananlar deyimiyle tanmlamt. Bylece kendisine inanan Araplar, inanmayan Araplardan ve dier din saliklerinden (rnein Mekke'de yaayan Yahudilerden) ayrt etmek istemiti. Nitekim brahim Suresi'nin 4. ayetindeki,
28 al-Bazzaz. age, 36; Sayeg, age, s.3; Salem. ge, s.284. 29 Enver ezne ( C h e j n e ) , age. s.S vd.

431

"...Apak anlatabilmesi iin her peygamberi kendi liyle gnderdik" (K. 14 brahim Suresi, ayet 4)

ulusunun

di-

eklindeki hkm araclyla Fussilet Suresi'nin 44. ayetindeki, "Biz bu Kur'n' yabanc bir dil ile ortaya koy saydk... - 'Bir Arap'a yabanc bir dille sylenir ni?' derlerdi. Ey Muhanmed de ki: 'Bu inananlara doruluk rehberi ve gnllerine ifdr. nanmayanlarn kulaklarnda arlk vardr..." (K. 41 Fussulet Suresi, ayet 44) hkmler bunu kantlamaya yeter. Grlyor ki, burada inananlar szc mnhasran Araplar karl olarak kullanlmtr. te yandan Muhammed'in Mslman yapmaya alt bu eitli Arap kabileleri ve airetleri, birbirleriyle husumet halinde idiler. Her rk iin olduu gibi, fakat ok daha koyu ve iddetli dozda olmak zere Araplarda, airetler aras dmanlklar, kavgalar ya da ekememezlikler, birbirlerini stn ya da aa grmeler, alay etmeler vs. vard. slam kabul etmelerinden bu yana aradan 1 400 yl gemi olmasna ramen bu dmanlklar bugn dahi hl srp gider. te bu tr dmanlklar gidermek ve Araplarn birbirleriyle karde olduklarn anlatabilmek amacyladr ki Muhanmed, yukardaki hkmleri yerletirmi ve rnein: "... inananlar ancak kardetirler; artk kardelerinizin arasn bulun, uzlatrn onlar... Ey inananlar, iinizden bir topluluk, baka bir toplulukla alay etmesin... Birbirimizi knamayn, kt lakablarla armayn" (K. 49 Hucurt Suresi, ayet 10-11) eklinde konumutur. Baka bir deyimle, bu tr hkmleri btn insanlar tek bir ruhta birletirmek ve tek bir dnya kardelii kurmak maksadyla deil, Araplar aras ekimeleri gidermek maksadyla koymutur. nk bu ekilde konutuu tarihlerde Tanr'nn her mmet iin, o mmetin arasndan peygamberler seip, o mmetin diliyle kitaplar gnderdii kansn tamaktayd. Fakat daha sonralar, yani slamn kl gc ile yaylmas ve Araplardan baka toplumlara kabul ettirilmesi sonucu olarak yukardaki ve

432

benzer hkmler, Arap olmayan Mslmanlar da kapsar hale gelmitir. 3 0 Fakat her ne olursa olsun, Arap milliyetisi, her ne kadar yukardaki hkmlerin ve zellikle Kur'an'daki inananlar szcnn Mslmanlar aras kardelii srdrdn ve hatta dnya insanlna hitap ettiini syleyerek kendinden olmayanlar kandrmaya alsa da, kendi insanlarna, okullarda, camilerde ve tm yaamna hkim abalarnda, Kur'an in Araplar iin vahyedildiini, Arap stnl fikrini dile getirdiini ve inananlar deyimiyle her eyden nce Araplar kast ettiini, beyin ykamas eklinde retmekten geri kalmaz.

E) Kur'an'da Geen "mmet", "Millet" Szcklerinin Araplar Anlamna Alnmas ve Arap Milliyetiliinin Temel Unsuru Yaplmas Kur'an'm eitli ayetlerinde "mmed" ve "millet" deyimleri yer almtr. rnein Meryem Suresi'nin 97. ayetinde: "Ey Muhammed, Biz Kur'n', inat bir milleti uyarman iin senin dilinde indirerek kolaylatrdk" (K. 19 Meryem Suresi, ayet 97) diye yazlmtr. Ali mrn Suresi'nin 110. ayetinde de yle denmitir: "Siz, insanlar iin ortaya karlan... hayrl bir mmetsiniz..." (K. 3 Ali mrn Suresi, ayet 110) ite bu ve buna benzer hkmlerin dorudan doruya Araplara hitaben inmi olduu inancna dayal olarak Arap milliyetisi Kur'an'daki "mmet" ve "ulus" szcklerini Araplk bilincini oluturmak maksadyla ve Arap karlarna yarayacak ekilde kullanmtr. B u g n de yapt budur. 1) Kur'an'daki "mmet" Szcnn zellikle "Araplar" Anlamna Geldii Kur'an'da 64 kez geen "mmet" (umma) szcnn, "halk", "cemaat" ya da "Bir peygambere bal insanlar" vs. gibi farkl ve eitli anlamlarda olmak zere i grd sylenir. rnein K. 16 Nahl Suresi'nin 89 ve K. 13 Ra'd Suresi'nin 34. ayetlerinde yer alan "mmet"
30 Bkz. C. S n o u c k - H u r g o n g e , L'Islam el le Problme des Races. Revue du M o n d e M u sulman, 1922, c.50, s.5-27. Yukardaki husus iin bkz. s.l i.

433

deyimi, dilleri ve gelenekleri, inanlar ve yaam tarzlar itibariyle bir arada bulunan kk byk topluluklar olarak anlalrken, K. 2 Bakara Suresi'nin 128. ve 134. ayetlerinde "hsm" ve "akrabalk" gibi zel balarla bir araya gelen cemaatleri ifade eder. te yandan K. 10 Yunus Suresi'nin 47, 49 ve K. 35 Ftr Suresi'nin 24. ayetlerinde bu deyim, kendilerine peygamber gnderilmi topluluklar" anlamndadr. K. 3 Ali mrn Suresi'nin 110. ve K. 7 A'rf Suresi'nin 164. ayetlerine gre "mmet" szc, "kendilerine peygamber gnderilmi olan topluluk ierisinde ayn imanda bulunan kiiiik cemaatler" karl kullanlmtr. K. 16 Nahl Suresi'nin 120-122. ayetlerinde geen "mmet" deyimi ise "brahim (peygamber)" karl olarak u ekilde kullanlmtr: "Muhakkak ki ibrahim bal bana bir mmet idi; tek bir hanf (btl dinlerden uzaklam bir muvahhid) olarak Allah'a itaat iin kyan etmiti ve hibir zanan mriklerden olmad..." (K. 16 Nahl Suresi, ayet 120-122.) (Bkz. Elmall Haindi Yazr evirisi.) Sylendiine gre bununla anlatlmak istenen ey, baz haller iin "mmet" tanmnn, kiilerin saysnn azlna ya da okluuna bal olmaddr. Bununla beraber, Arabn anlay daima o olmutur ki, "mmet" szc "...genel olarak dil birliine dayal, etnik ya da dinsel bir toplum..." demektir ve bu nitelikteki bir toplum Tanr'nn inayetine eriecektir. 3 1 Bundan dolaydr ki, Arap halklarn en fazla etkileyebilecek yazar ve dnrler ve devlet adamlar, Kur'an'da (ve zellikle K. 3 li mrn Suresi'nde) geen mmet deyiminin, her eyden nce Araplar demek olduunu ve Arap stnln ngrdn savunmular ve Arap halklarn bu inanla yourmulardr. rdn Kral Abdullah'n 1945 ylnda yaymlanan anlarnda, K. 3 li mrn Suresi'nin yukardaki ayetinde siz ve mmet deyimlerinin kesinlikle Araplar karl olarak alnmas gerektii ve Arap yazar ve dnrlerin bunu daima bu ekilde benimsedikleri belirtilmitir. 32
31 S.G. Haim, "Islam and the Theory of Arab Nationalism", in The World of Islam. L e iden, 1956, c.4, s. 134-129. Yukardaki husus iin bkz. s. 13 I. 32 Anlann adl kitabnn Arapa metninde s.22 ve ngilizce evirisinde s.57'ye baknz.

434

2) Millet Deyimi de yle Durum Kur'at'da geen ulus deyimi iin de yle kabul edilmitir. Her ne kadar ulus deyimi daha sonralar ve zellikle Osmanl mparatorluu dneminde "Ayn dine mensup insanlar topluluu" eklinde sanlmsa da, Araplar iin bu deyim genel olarak Arap topluluu eklinde alnmtr. Zira Arabn inanc her zaman iin u olmutur ki, Arap toplumu slamn bel kemiidir ve Tanr, vahiyler yoluyla Araplara hitap etmitir. slamn esas itibariyle Arap iin inmi bir din olduu konusunda eski veya yeni btn Arap milliyetilerinin grleri budur ve bu gr en salam bir ekilde berrakla kavuturan, zamanmzn en nl Arap dnrlerinden ve milliyetilerinden al-Bazzaz olmutur. 3 3 Her ne kadar iimmet deyimi ulus deyiminden daha geni bir anlam tar gibi grnmse de yine de Araplar bakmndan Arap toplumu anlamna gelecek ekilde kullanlmtr. Zira slam tarihini eletirenlerin bilmeleri gerektii zere peygamberlik iine yeni balad yllarda M u h a m m e d , Mekke halkn birbirine sk skya bal bir mmet olarak grmtr. Fakat Mekke'den Medine'ye hicret ettikten sonra hu deyimi biraz daha genileterek kullanmay uygun bulmutu. Zira Medine'de Araplarla beraberce yaayan Musevileri kazanmak, onlara slam benimsetmek gayesindeydi. Bu itibarla iimmet deyimi, orada, Medine halk iin, yani Araplar ve Musevileri kapsayan bir deyim olarak kullanlr oldu. Fakat zamanla mmet deyimi mminler bakmndan anlam tar oldu ve hele Musevilerin slama girmeyeceklerinin anlalmasndan sonra durum aklk kazand. Bu andan itibaren Muhammed mmet deyimini, yeniden ilk ekliyle, yani Arap topluluu olarak kullanr oldu. 3) Muhammed'in lmnden Sonra mnet Deyimi, Arabn karlarna Olacak ekilde ve Baka Halklar slama Katabilmek Maksadyla Arap Olmayanlar da Kapsar ekle Sokuldu mmet deyiminin Arap olmayan toplumlar da kapsar ekilde genilemesi olay, Muhammed'in lmnden sonra kendisini gsteren bir
33 Bkz. Abd al-Rahma al-Bazzaz, On Arab Natiomlism, L o n d o n . 1965. s.31, 33, 3537. al-Bazzaz'n bu dncelerini ayrca eletireceiz.

435

olaydr. Gerekten de, Araplar srf kendi karlarna olacak ekilde, fetihler yapmak, lkeler kazanmak, din adna savalar srdrmek ve Arap olmayanlar (tpk dier Araplar gibi) "slam" ad altnda'toplamak ve slam yaymak bahanesiyle mmet deyimini "ayn dine mensup insanlar" karl olarak kullanmlardr; bylece Arap olmayan Mslmanlar da kapsayacak ekle sokunca, bu Mslmanlar Arap davasna hizmete sokmak ve Arabn giritii savalara Arabn destei olarak katmak mmkn olmutur. 3 4 Zira Kur'an'a. gre Mslman kiinin kutsal grevlerinden biri de dini yaymak iin alan savalara, cihada katlmaktr. 4) Modern a Arap Milliyetisi mmet Deyimini "Arap Topluluu" Karl Olarak Tanmlar ada Arap milliyetisi, Kur'an'da geen mmet deyimini, srf Arap karlarna ara edebilmek maksadyla ele alm ve deerlendirmitir. Daha dorusu Bat'da geen yzyl sonlarna gelinceye kadar (Fransz htilali nden sonra) ulus tarifi nasl "rk ve dil" vs. benzeri objektif kstaslara gre yaplm ve din birlii kavramndan kurtarlmsa, Arap milliyetileri iin de ayn kalba sokulmutur. mrnet deyiminin Kr'an'dak kullanl ekilleri ok eitli olmasna ramen Arap milliyetisi bunu, dini kisveden kurtarp "Arap ulusu", "Arap topluluu", yani Arap rkna mensup, Arapa konuan ve mterek bir Arap tarihiyle birbirine bal (slam ncesi gemiiyle ayn kaynaktan gelen) insanlar toplumu eklinde anlamtr. rnein Raid Riza - k i hayatnn 40 yln Arap birlii davasna hasretmitir-, iimmet deyiminin dinsel bir yn olmad grn s a v u n m u t u r . 3 5 mmet deyimini ylesine din niteliinden ayrmtr ki, onun grne gre Araplar nasl ayr ve kendilerine zg (rk, dil birlii gibi eler nedeniyle) bir mmet iseler, Trkler de ayn ekilde ayr ve farkl bir mmet durumundadrlar. 20. yzyln
34 Arap milliyetilii davasnn nlii savunucularndan Sati al-Husr (1880-1968) ki, Osmanl devletinde olduka yksek mevkilere gelmi ve 1909-1912 yllar arasnda Dal Mualliin'e m d r olmu Arap asll bir yazardr. " m m e t " deyiminin bu geni anlamyla vasat M s l m a n tek safta topldyabildii grlerini ilemitir. ok eit kitaplar vardr. Bu k o n u d a u kitab salk veririz: William L. Clevelad, The Muking of An Arnb Nationulist; Ottomamsm and Arabism in the life and Thought of Sati alHusr, Princeton Univesity Press, 1971, s.99, 122, 138, 182. Sati al-Husr'nin grleri, milliyetilik anlay ve eserleri hakknda a y n c a bilgi verilecektir. 35 Bkz. S.G. Haim, age, s.138.

436

banda "Al-Manar"da yaymlad "At-Trk Va'l-Arap" balkl yazsnda Raid Riza, Trkleri "Umma Harbiyya" eklinde, yani sava bir "mmet" olarak tanmlar ve tanmlarken de, Trke kar dmanlk duygularn izhar edebilmek ve Arabn deerini yceltebilmek iin, "... (Trkler) sava bir ulusturlar (Umma Harbiyya) fakat Araplardan (hibir zaman) daha stn (deerli) olmamlardr", demeyi unutmaz.- 10 Baka bir deyimle 20. yzyln Arap milliyetisi mmet deyimini kavini karl alr ve kavim deyimini de milliyetiliinin temeli yapar. Kavim deyimi, dier her deyimden ziyade Arabi cezbeder. Kavim deyimi Arabi byleyen, cezbeden bir deyimdir, nk Arap bp deyimde kendi milli kaynan ve ulus olarak ortaya k noktasn, kendi ruhunu ve tarihini bulur. Arap yazarlardan reniyoruz ki, Kavmiya deyiminin kk olan Kavim deyimi, birim (tek) demektir. Bedevi Arap kavim deyimini bu anlamda kullanr ve kullanrken de bundan anlad ey "Bir kimsenin ait olduu, zellikle sava halinde sadakat yeminiyle bal olduu" birliktir. Kavim deyiminin Araplar birbirlerine kenetleyen, birbirlerine yaklatran v ayn mterek kaynaa gtren sihirli bir yn olduu sylenir: "Kavmiyya (deyimi) ok derin (etkili) bir intiba uyandrmaktadr. (Bu deyimin kapsamnda) kavmin kendisini meydana getirenlerin tmnden daha byk, daha gzel ve daha kutsal bir anlam yatmaktadr. Bundan dolaydr ki, kii zerinde bu deyimin esrarengiz bir kudreti vardr... Farkll ne olursa olsun her Arap kendisini, dier Araba kar mistik bir birim olarak hisseder... te modern Mslman Arap siyasi dncesi gelimesinde en gl eilim olan Arap milliyetiliinin zellii budur." 3 7 Kavim deyimini Arabn Araplk duygularn okayan, ona kendi kt kaynak bilincini veren bir anlam ierisinde ele alnca mesele bu deyim ile mmet deyimi arasndaki ilikiyi kurmaya kalr, zira bunu yapnca iimmet deyimini Arap milliyetiliinin arac haline ge36 Raid Rida'nn bu satrlar iin bkz. "at-Tiirk Wa'1-Arab", Al-Manar, Mays 1900, c.3, s.172. Bu p a s a j S.G. Haim, age, S.138'den alnmtr. m m e t deyiminin eitli a n l a m l a n iin ayrca bkz. L. Massignon, " L ' U m m a et ses S y n o n y m e s . . . " , Reve des Etudes Islamiques, 1941-1946, s.153. 37 S.G. Haim, age, s. 140-146.

437

tirmek kolaydr. Ve yine bu suretle milliyetilik duygularn hem din ynnden ve hem de dind yollardan kurcalamak mmkndr. Arap milliyetisi u son yarm yzyl boyunca bunlarn hepsini denemitir. Tannm Arap milliyetilerinden Sami evket, daha 1930 yllarnda, ulus anlayn kavim esine oturtmu ve bir ulusun var olabilmesi iin kavim yaantsndan gelinebileceini ve ulus olmadan devlet denilen varln ortaya kamayacan sylemitir. Ona gre "milliyet" demek "kavmiyet" demekti ve kavmiyeti din anlay stnde veya hi olmazsa dnda grmekteydi: "...Dnemimiz dinler dnemi deil fakat milliyetler (kavmiyet) dnemi" diyordu ve yle ilave ediyordu: "Tanr'dan gelme btn dinleri kutsal sayarz... Fakat dnyevi itikatlar ierisinde biz sadece millilik itikadna balyzdr, zira bunsuz ne ulus denilen ey vardr ve ne de devletin temelleri.. 5) mmet Kavram Kavmiyet Duygularnn Yaratt Bir Kavram Olarak Biraz evvel grdk ki, Sami evket, duygusal ynden Araplar birbirlerine balayan kavim deyimini din kisvesinden ayr olarak ele almaktadr ve bu suretle ayn dinden olmayan ve ayn kavim kaynandan gelme Hristiyan Arap ile Mslman Arabn tek bir vcut halinde kaynamalar yolunu amaktadr. Sami evket, kendisi, aslnda Mslman Araptr, fakat onun Mslmanl Mslman olmayan Arabi inkr deil, benimsemek ynnde i grmektedir. Mslman Arabn Mslman olmayan Araba yaknlk duymas ve kendisini onunla birlikte tek bir ulus nitelii ierisinde bulmaya almas ve fikriyatn da buna gre ayarlamas olay sadece Sami evket'le kendisini gstermez; buna daha nice rnek eklemek mmkndr ve mmet deyimi vesilesiyle Hristiyan Arabn ayn gayeye ynelmi eilimlerine rnek bulmak kolaydr. Nicola Ziyada, 1950 ylnda yaymlad kitabnda iimmet deyimini ele alr ve gemi yzyllarda Arap dnr al-Kavakibi'nin bu konudaki grlerine ve onun mmet tarifine dayanarak ve
38 S.G. Haini, age, s.139. Yukardaki pasajn asl iin bkz. Sai evket, Hadhihi Adafua Men Anana Huva Minnet, Badat, 1939, s.59, 13.

438

tamamyla laik bir anlay ierisinde bu deyimin kavim deyimiyle ilikisini kurar. Ona gre kcvmiye deyimi esas itibariyle bir duygudur ve iinmet deyimi de bu duygunun yaratt bir sonutur. "Ne demektir kavmiyet? ne demektir mmet?" diye kendi kendine sorar ve cevabn verir: "Kavmiyya, mahiyet-ve mene itibariyle bir duygudur ve iimmet de bu duygudan ortaya kan eydir... O, kiilerde mmetin var olduuna dair yer etmi duygularn ve inanlarn ortaya kard bir sonutur. Fakat byle bir duygu (yle) geliigzel domaz, meer ki mterek nitelikler var olsun... Bu mterek nitelikler de, bir toplumun belli bir yerde (belli bir arazi paras zerinde) yaamas ve organize olmu bir toplum eklinde bu araziden yararlanmas halinde var olabilir. Bu da beraberinde bir hayat felsefesi getirir; (yle bir hayat felsefesi ki) dayana gemi (mterek) tarihtir, gelenekleidir, denemelerdir, dncelerdir, dil ve edebiyattr; gemiten ve halen yaanmakta olan (mterek) hayatn szgecinden szlmtr ve kiilere gelecekteki amalarn ve dzenleyecekleri yaantlar izer... Denilebilir ki, zamanmzda milliyetilii tarif maksadyla kullanlan deyim kavmiyya deyimidir."- 19 Grlyor ki, Arap milliyetisi Ku'an'da geen mmet ve kavim deyimlerini hem dinsel ynyle hem de slamn dna karak ilemi ve Arap milliyetiliinde ne kadar eitli imknlar varsa onlar ierisinde yararl ekle sokmaya almtr. "mmetilik" Arab Savunur Gibi Grnd Fakat Onu Arapllk Eilimleri i Smrd Bir Kavramdr mmetilik Arabn ister ve savunur gibi grnd bir tutumdur; fakat kendisi mmeti deil milliyetidir, hem de koyu milliyeti. mmeti imi gibi grnr ve grnmek iin de slam kendisine paravana yapar. slamn mmetilik umdesini 20. yzyl boyunca kendi milliyetilik gelimelerine smr vastas yapmtr. "mmeti Muhammed" deyimini Araptan gayr Mslman eleri de kapsar gibi kabul etmesi bir siyaset gereidir; nk bu elerin mmet doktrinine bal olmalar demek Araba bal olmalar demektir. Arabn
39 Bu pasaj, S.G. Hai. age. s.84. 139. Asl iin bkz. Nicola Ziyade. al-Urubufi-Mizm al-Karmiyyu, Beyrut, 1950. s.66-67.

6)

439

davasna yararl olmalar demektir. Zira mmeti siyasetin tuzana den bir Mslman lke iin asl olan ey kendi z ve kendi milli karlar yerine slam karlardr. mmetilie saplanm bir Mslman lke iin milliyetilik duygusuna ynelmek slama, yani "Arap karlarna" aykr bir davrantr. Bundan dolaydr ki, II. Merutiyet dneminde Trklk akmlar eklinde ortaya kan davranlar Arap yazarlar "dinsizlik" ve "slama aykrlk" olarak mahkm etmilerdi. unu hatrlatmak gerekir ki, bin yl boyunca "mmetilik" siyaseti, Trk devletlerini Trk karlarndan ziyade Arap karlar adna harekete zorlamtr. Trk mmetilikten kurtarp millilik rayna oturtan, Atatrk olmutur. Ne var ki, onun lmnden sonra siyaset arenasn bo bulan siyaset ve din adam, ibirlii halinde, milliliine kavumu Tiirk yeniden eriat yrngeye srklemekte gecikmemi ve yine Arap karlarna hizmet ortamna sokmutur. Hem de tek tarafl olarak. Zira Arap lkeler Kbrs davasnda Trkiye aleyhine cephe alrlarken, srail-Arap anlamazlnda Trk, Arabn yannda yer almtr. Trk siyasetisini, din adamn ve kamuoyunu kazanmak iin Arap lkelerinin bavurduklar maddi ve manevi vastalar pek eitli ve pek snrszdr. Fakat ellerindeki en etkili vasta din vas.tasdr. Trkn fatanizmini herkesten iyi bildikleri iin bu vastay tam olarak smr vastas haline getirmilerdir. Gerek eriat basnda ve gerek din evrelerinde ylesine Araba dniik bir ortam yaratmlardr ki, Trkn karlarn Trk kendisi tjile savunamaz hale gelmitir.

F) Eski Arap Geleneklerinin Dini Olarak slam Her ne kadar slam ncesi dnemi v.fc Arap geleneklerini "cahiliyye" deyimiyle ktlemi olsa da, M u h a m m e d , 4 0 bu geleneklerden pek ounu slami kural olarak srdrmekten ve bazlarn da srf kendisine zg nedenlerle ve kendi karlar ynnde deitirmekten geri kalmamtr.
40 rnein K. 5 Maide Suresi, ayet 50'de; "Hl m: caliliyet devrinin h k m n ram a d a l a r ? G e r e i bir surette bilenler y a n n d a h k m , Allah'tan daha gzel olan kimdir?" h k m verilebilir.

440

13. yzyl nllerinden Ab'l-Fid (veya Eblfida), eitli yaptlarnda ve zellikle al.-Muhtasarfi tarih al-Baar adl kitabnda, slam ncesi Arap geleneklerinin slam dini tarafndan nasl dinsel kurallar haline getirildiini inceler. 41 Verdii rnekler arasnda hac farizesini yerine getirmek, ihrama girmek, tavaf etmek, Mina Vadisi'nde eytan talamak, Safa ile Metve denilen tepeler arasnda komak ve her bekleme noktasnda durmak gibi gelenekler vardr ve btn bunlar Kr'at'da yer almtr. 4 2 Ayn eylere al-Hind'nin savunmasnda rastlamak mmkndr. bn shak, erkek ocuklarn snnet edilmeleri geleneinin slamdan nce pek ok toplum ve bu arada Araplar tarafndan benimsendiini ve Araplar arasnda yaygn olan bu uygulamann slama alndn aklamtr. 4 3 slam ncesi Arap gelenekleri konusundaki incelemelerini 1967 ylnda yaymlayan bir Mslman yazar yle der: "u inkr edilemez ki, eski Arap gelenekleri slam hukukunun ayrlmaz bir btnn tekil eder. slam hukuku sisteminin kt kaynak Arabistan'dr ve bu hukuk, Arap hukukular tarafndan gelitirilmitir; bu hukuk sisteminde Arap sosyal tarihinin, Arap zihniyetinin ve karakterinin damgasn bulmamz pek doaldr. te yandan slamm, Arabn rf hukukunu ve Ara41 Ab'l Fida'mn bu kitabnn stanbul, 1870 ve Kahire, 1908 basmlar vardr. Kitabn slamneesi A r a p yaamlaryla ilgili blmleri M. Fleisher tarafndan 1831 ylnda Arapadan L a t i n c e y e evrilmitir: M. Fleisher, Abulfeda Hisioria Ante Islamica, Leipsick, 1831. Bu k o n u l a r d a ayrca bkz. Noel des Vergers, Vie de Mohammed, Paris, 1937. Eb'l F i d a ' m n c o r a f y a kitabndan da ilgin hususlar karmak m m k n d r . J.J. Reinaud tarafndan 1848 ylnda Franszcaya evirisi vardr: Gographie d'Abulfda, T r a d u i t e de l'Arabe en Franais, par J.J. Reinaud, 2 cilt, Paris, 1848. Ayrca bkz. W. St. Clair Tisdall, The Original Sources of de Qur'an, N e w York, 1905. Bu kitapta da Eb'l Fida'mn sz geen tarih kitabndan pasajlar vardr. 42 rnein K. 2 B a k a r a Suresi'nin 157. ayetinde, " . . . p h e s i z 'Saf' ile 'Merve' Allah'n ninelerindendir. Kim Kabe'yi hacceder veya umre yaparsa, bu ikisinde tavaf etm e s i n d e bir beis y o k t u r . . . " diye yazldr. 43 slamdan n c e k i devirlerde Arap kabilelerinde kadnlar snnet e t m e gelenei dahi vad. Bu k o n u d a slamiyet h k m getirmemi, fakat bunu yasaklamamtr da. Afrika sahillerindeki slam lkelerinden Hindistan'a varncaya dek hemen her slam lkesinde bu g e l e n e k bugn dahi hl srp gider. Bir Arap yazarn bu konuda naklettiklerini o k u r k e n insann tyleri diken diken olmaktadr. Bkz. Yousuf al-Msry, Le Drame Sexuel de la Femme, Arabe, Paris, 1966.

441

bislan'da uygulanan bu gelenekleri tamamen lavedip yerine yeni kanunlar getirmi olduunu dnmek doru olmaz... eski Arap geleneklerinden pek ounu olduu gibi ya da baz deiikliklerle slam hukukunda bulmaktayz." 4 3 Bu gelenekler arasnda miras, boanma ve borlar hukukuyla ilgili esaslar yer almtr. Kr'an'daki mirasla ya da borlar hukukuyla ilgili hkmler, Araplarn slam ncesi uygulamalarnn devamndan baka bir ey deildir. zellikle yaknlar ve akrabalar arasndaki miras paylamalar ve sihriyet esaslar buna rnek gsterilir. Yine ayn ekilde "cahiliye'de" geerli olan yasaklar ve haramlar, rnein ana ve kz kardele ya da iki kz kardele ayn zamanda evlenme yasa, Muhammed'in devam ettirdii ve Kur'an'a. soktuu geleneklerdendir. Yine bn shak'tan ve daha sonraki dnem itibariyle Abii'l-Fid'dan renmek mmkndr ki, erkek ocuklarn snnet edilmesi, slamdan nce uygulanagelen bir Arap geleneiydi. Bu gelenei slam aynyla srdrmtr. Her ne kadar Kur'an'da snnet olma konusunda hkm yoksa da ve hatta slam bilginleri arasnda bunun zorunluluk tekil edip etmedii tartmas yaplrsa da, baz mezhepler (rnein af mezhebi) bunu nemli bir din koulu olarak benimsemitir ve hatta snnet olmayanlar cezalandrma yoluna gitmilerdir. Buna karn dier bazlar, rnein Malik mezhebi, bunu mutlak bir koul grmemi, fakat Muhammed'in gya snnetli domu olmasn gz nnde bulundurarak uygulamay gerekli bulmutur. 4 5 slam ncesi dnemde Arap kabilelerinde kadnlar snnet etme gelenei dahi vard. Bu gelenei Mhammed yasaklamamtr. Onun dneminde olduu gibi o tarihten bu yana Afrika sahillerinden Hindistan'a varncaya dek hemen btn slam lkelerinde bu gelenek bugn dahi hl srp gider. 4 6
44 Syed Almad Moinddin Habibi, "Pre-Islamic C u s t o m s of Divorce", 11 Islamic Literatre. Lalore, i 9 6 7 , c.13, say 1, s.55-64. Yukardaki pasaj iin bkz. s.62-63. 45 Taber'den naklen gelen bilgilere gre Halife m e r , mmin olmak iin snnet edilmenin art o l m a d m gstermitir. Nitekim snnet geleneini b e n i m s e m e y e n M s l m a n kabileler vardr: Kzlbalar, yrkler vs. gibi. al-Tabar'de naklen gelen bilgiler iin bkz. R. Levy, The Social Structure of Islam. Cambridge University Press. 1962, s.251. 46 Bkz. Y o u s f a l - M s r y , Le Drame Sexuel de ta Femme Arabe. Paris, 1966.

442

Yine bunun gibi, domuz eti yememek Araplarn, slamdan nceki dnemde Yahudileri takliden benimsedikleri geleneklerdendir ki, Muhammed bunu da slamn kurallar arasna sokmutur. te yandan Muhahmed, slam ncesi dnemdeki Arap yklerini ve masallarn dahi Kr'a ayetleri ve hadis hkmleri ekline dntrmtr. rnein Kr'a in brahim ve Nuh surelerinde yer alan, Nuh, Ad ve Send ykleri Araplar arasnda ok eskiden beri zaten bilinen ve anlatlan eylerdi. Deitirmek suretiyle srdrmeye alt eski Arap geleneklerine gelince, bunlar da bir hayli yekn tutar. rnein Kr'a in Nr Suresi'nde yer alan: "... Bir arada veya yar ayr yemenizde bir sorumluluk yoktur..." (K. 24 Nr Suresi, ayet 6.1) eklindeki ayet, baz Arap airetlerinde tek bana yemek yemenin sakncal olduu konusundaki inanlar deitirmek iin konmutur. 4 7 Ancak hemen belirtmek gerekir ki, geleneklerde deiiklikler yaparken, mutlaka daha iyi bir davrana ynelme amacna deil, fakat daha ziyade kendi gnlk siyasetinin icaplarn ve karlarn dnmtr. rnein Kur'an'du sr Suresi'nde israf nlemeye matuf olmak zere yle bir hkm yer almtr: "...Yaknna, dkne, yolcuya hakkn ver; elindekileri sap s a v u r m a . . . Sap savuranlar, phesiz eytanlarla karde olmu olurlar..." (K. sr Suresi, ayet 26-27.) Beyzevi'nin bu ayetle ilgili aklamalarndan anlalmaktadr ki, eskiden Araplar, srf gsteri olsun diye develerini keserler ve etini gelii gzel ona buna datriarm. te gya bunu nlemek ve datmn fakirlere yaplmasn salamak zere M u h a m m e d yukardaki hkm koymutur. Hi kukusuz ki, israf nlemeye matuf bir kural, olumlu bir kuraldr. Varlksz snf korumaya yararl gibi grnen bir kuraldr. Fakat Mu47 Bunun byle o l d u u Beyzevi'nin yukardaki ayet h k m y l e ilgili y o r u m u n d a n anlalmaktadr. Baz airetlerde geerli olan bu g e l e n e i n Esar'da bazlar tarafndan dahi uyguland kabul edilir.

443

hammed bu kural, yoksullar korumak iin deil, fakat yoksul snflarn kendisine yk ya da tehlike olmalarn nlemek iin koymutur. 48 Yine ayn ekilde slam ncesi dnem itibariyle Araplar arasnda "Evladlklarnz oullarnz gibi tutun" eklindeki kural gereince, kiilerin kendi "oulluklarnn" kanlaryla evlenmelerini yasak klan geleneini deitirmi ve bunu "evlenebilirler" ekline sokmutur. Sokmasnn nedeni, kendisine vaktiyle evlat edindii Zeyd'in ei Zeyneb'e k olmasdr. Bilindii gibi Zeyd, ok sevdii Zeyneb ile mutlu bir yaam srerken Muhammed'in Zeyneb'e k olduunu anlad an Zeyneb'i boam ve bunun zerine M u h a m m e d de Zeyneb'le, yani kendi olunun boad bir kadnla evlenmitir. Fakat evlenebilmek iin, bu tr evlenmeleri haram sayan eski Arap geleneini deitirmek gerekmi ve ite bunu salamak zere de Kur'an'a, "... Evladlklar eleriyle ilgilerini kestiklerinde, onlarla evlenmek. konusunda m'minlere bir sorumluluk olmad bilinsin" 4 9 (K. 33 Ahzb Suresi, ayet 37) ayetini yerletirmitir. Yine ayn ekilde, boanma konusunda da eski Arap geleneklerinin yeni bir uygulamaya sokulduunu grmekteyiz. slam ncesi dnemde boanma kolay esaslara balanmt; bu sistemi M u h a m m e d , kadnn aleyhine olacak ekilde deiikliklere sokarak almtr.' Bu itibarla unu belirtmekte yarar vardr ki, pek ok alanda olduu gibi boanma hukuku konusunda da Muhammed'in yapt deiiklikler Arabn slam ncesi geleneklerini daha iyiye yneltme ynnde olmamtr. rnein slam ncesi dnemde Arap kadnnn durumu, boanma hukuku asndan sanld ya da gsterilmeye alld kadar kt deil, bilakis daha iyiydi. Her ne kadar o dnemde kocann, sebepsiz olarak kadn kolaylkla boamas usul kt bir gelenek olarak
48 Bilindii gibi M u h a m m e d ' e ilk balananlar fakir snf Araplar olmutur. Bu snf, M u h a m m e d ' i n cennet vaatlerine ve savalarda elde edilecek ganimet datm siyasetine kaplarak onun peinden gitmitir. B y l e c e M u h a m m e d , bu yoldan varlk edinenleri varlksz olanlara y a r d m a zorlamakla (zekt vs. yollarla^ taraftarlarnn saysn a r t r m a o l a n a n s a l a m t r . 4 9 ' B u olay iin bkz. Taber, uge, c . l , s.461 vd.

444

ne srlrse de, kadn iin de kocasn boama hakk vad. O dnemde Arap kadn evlenmek istedii erkei seebilir ve diledii zaman onu terk edebilirdi. Bu gelenein en gzel rneklerinden biri Hatice'nin Muhammed'i beenerek onunla evlenme giriiminde bulunmu olmasdr. te yandan, ilk zamanlarda Muhammed'in karlar arasnda onu boayanlar da olmam deildir. 5 0 te kadna bu zgrl ok gren Muhammed, yava yava bu gelenei erkein karlarna yatkn klacak ekle sokmu ve boama hakkn ona tanmtr. Sadece slam ncesi Arap geleneklerini deil, o dnemdeki Yahudi geleneklerinden bazlarn dahi "Mslman geleneidir" diye slama sokmutur. Biraz ilerde belirteceimiz gibi, Yahudileri ve Hristiyanlar Mslman yapmak istedii sralarda onlara gnderilmi peygamberlerin (brahim'den sa'ya kadar) hep Mslman peygamberler olduunu ve indirilen kitaplarn (yani Tevrat ve ncil'in) Mslmanln esaslarn kapsadn sylemitir. Bu byle olunca onlarn geleneklerinin de Mslman gelenei olduunu kabul ederek bunlardan iine geldiklerini almtr. rnein resim yasaklar; bu yasak aslnda eski bir Yahudi geleneinden kmadr; zira Ahd-Atyk'ta. yaayan varlklarn "temsil edilmesi" yasaklanmtr. 5 1 Her ne kadar bu ve buna benzer yasaklar Yahudiler bertaraf etmesini bilmilerse de, slamda bu yasak yerleegelmitir. Kur'an'da resim yasa diye bir kural ve emir bulunmad sylenir. Fakat pek ok hadis resim yasa sonucunu douran hkmleri kapsamaktadr. Buhar'nin Kitab al-Libas'nda ve yine Kitab al-Buyud'unda resim yasaklar ngrlmtr. Bu hadisler arasnda; "Evinde kpek ve resim bulunduranlar melekler ziyaret etmez" eklinde olanlar ya da ressamlarn (resim yapanlarn) hkm gn geldiinde cezalandrlacaklarna dair bulunanlar vardr. 52
50 rnein Hutaym'n kz Leyl, "Aramzdaki akdi boz" diyerek M u l a m m e d ' d e n b o a n m t r . T a b e r , age, c.2, s.847. Ayn ekilde Cabir'in kz G a z i y y e de "Seninle e v l e n m e m h u s u s u n d a b e n i m fikrim s o r u l m a d , seninle e v l e n m e k t e n T a n r ' y a snrm" diyerek o n u boamtr. Taber, age, c.2, s.844. 51 Bkz. T.W. Arnold, Painting in Islam, O x f o r d , Clarendon Press, 1929, s.159. 52 Buhar'nin yaymlad bu hadisler iin bkz. Edition Krehl, IV, Kitab al-Libas, s. 104 ve Kitab al-Buyud, c.2, s.41. Dier hadisler iin bkz. Saluh-i Bulur Muhtasar, Tecrid-i Sarih Terlemesi, D i y a n e t leri Bakanl Yaynlar, 2. b a s m , A n k a r a . 1973, c.12, s.116. Hadis N o . 1963.

445

1) Kabe'nin "Kble" Oluu ve "Hac Farizesi" Eski Arap Geleneklerinin Devam Olarak slama Girer slam dininin Arap nitelii tadn ve eski Arap geleneklerinin devam olduunu savunanlarn verdikleri rneklerden biri de, kblenin Kbe ynnde oluu ve hac f'arizesi ile ilgili hkmlerdir. Gerekten de Kur'a'da Bakara Suresi'nin 144. ayetinde; "... honut olacan kble'ye seni, ey Muhamned, elbette evireceiz. Yzn Mesc'd-i Hcrm semtine evir; bulunduunuz ynde yzlerinizi onn ynne evirin " (K. 2 Bakara Suresi, ayet 144) diye yazldr. Hatrlatmak gerekir ki, M u h a m m e d , ilk balarda Araplarn Mekke ynne dnk olarak ibadet etmelerine ses karmam ve hatta Kur'an'a koyduu bir hkmle kble ynn kiilerin tercihine brakmt: "Dou ve Bat Allah'ndr, nereye dnerseniz, Allah'n ynii orasdr" (K. 2 Bakara Suresi, ayet 115, 142). Bylece Mslmanlar, nereye isterlerse oraya ynelik olarak ibadet etmekte serbest klmt. 5 3 Ne var ki, bunu yaparken dnd ey, kiinin zgrl deil, Kuds ynne dnk olarak ibadet etmekte olan Yahudilerin ve Hristiyanlarn muhalefetini tahrik etmemekti. Hatta onlar slama ekme dncesine kaplnca, kendisi bile Kuds ynne dnerek ibadet etmeye balam ve Mslmanlar da kendisi gibi davranmaya davet etmitir. rnein El Bera, Mslman olduktan sonra, eski Arap geleneince Kbe'ye ynelmek istediinde Muhammed onu caydrm ve kendisi gibi am'a dnk olarak namaz klmaya ikna etmitir. 5 4 Az zaman sonra da Kuds', aka kble yn yapm ve btn Mslmanlarn bu ynde ibadet etmelerini emretmi ve Tann'nn kendisini bir gece Mescid-i Harcm'dan alp Mescid-i Aksa'ya gtrdn belirterek u ayeti yerletirmitir: >
53 Bu konuda bkz. Taber, ge. c.2, s.251 vd.; Ib shak, ge. 54 Taber, uge, c.2. s. 183-184 vd.

446

"...Kl Muhctmmed'i bir gece Mescid-i Harcm'dan, kendisine bir ksm yetlerimizi gstermek iin, evresini mbarek kldmz Mescid-i Aksa'ya gtren Allah'n n ycedir" (K. 17 sr Suresi, ayet 1). Bylece Mslmanlar, Muhammed'in Medine'ye hicretinin ilk 18. ayna kadar, tpk Yahudiler gibi, Kuds ynne dnk olarak ibadet etmilerdir. Fakat Yahudileri kandramayacan ve Mslman yapamayacan anlad an, kble ynn deitirmi ve Mekke'yi Kuds yerine ikame etmitir: Bu suretle hem Yahudilerin kblesini, yani Kuds' terk etmekle gya onlardan cn alm 5 5 ve hem de Mekke'yi kble yapmakla eski Arap geleneini canlandrm ve Araplar memnun klmtr. Nitekim Kur'an'da: "Yiiziin ge evirip durduunu gryoruz. Hontd olacan Kble'ye seni, ey Muhammed, elbette evireceiz. Yiiznii Mescid-i Haran semtine evir; bulunduunuz yerde yzn Mescidi Haran semtine evir... " (K. 2 Bakara Suresi, ayet 144); "...Her nerede yola karsan, yiiznii Mescid-i Haran semtine evir..." (K. 2 Bakara Suresi, ayet 149-150.) eklindeki ayetler bunun byle olduunu ortaya koymaktadr... Bundan baka hac farizesiyle ilgili kurallar, hep eski Arap geleneklerine dayanr. Zira Kbe'nin bulunduu Mekke, eski bir ticaret merkeziydi ve bu niteliini slamdan sonra da korumutur. Islamdan sonra din ve ticaret maksadyla Kabe'yi ziyaret ylesine i ie girmitir ki, hacca giden kiiler iin "Tanr Hac farizeni kbl eylesin, gnhlarn afedilsi ve bereketli iler edinesin" eklinde dua etme gelenei domutur. Bylece hem gemi "gnahlar" gidermek ve hem de "para kazanmak" iin Kabe'ye gidilir olmutur. Muhammed, din kural olarak hac farizesini yerletirirken dahi kendi doduu ve byd Mekke kentinin ve Mekkelilerin karlarn kayrmaktan geri. kalmamtr. Bilinen gerek odur ki, slamn ilk salikleri (zellikle Ensar), genellikle ti55 Bakara Suesi'ndeki u ayet bunu gstermektedir: " . . . S e n . Kitb verilenlere her trl delili getirsen de, yine de Kble'e uymazlar. Sen de onlarn Kble'sine uyacak deilsin..." (K. 2 Bakara Suresi, ayet 145.) Ayrca bkz. Taber, age, c.2, s.183 vd.: Ib tslak. age. s.258 vd.

447

caretle itigal eden kimselerdi. Muhammed'in kendisi bile Hatice'nin kervanlarn iletirdi. Bundan dolaydr ki, Mekke gibi bir ticaret merkezini kble yapmakla hem ticaret ve hem de din karlarna dayal bir amac gerekletirmek istemitir. Bu ama, hi kukusuz Araplarn iine gelen bir dorultudayd. Bunun byle olduuhu da zaman ortaya koymutur. Yzyllar boyunca, eitli Mslman lkelerden hac etmek iin Mekke'ye giden milyonlarca insann bu lkeye kazandrd serveti hesap etmek mmkn deildir. Bugn dahi yeryznn en yoksul slam lkeleri halklarnn balca hevesleri, ne yapp yapp hacca gitmek ve hac olmaktr. Bu uurda bu lkelerin harcad paralarn haddi hesab yoktur. Yabanc dvizi eklinde darya akttklar bu paralarla kendi ihtiyalarn gidermek yoluna gidemezler, nk hac farizesi Kur'an'n ngrd bir din kuraldr ve din kuralna kar gelmek hibir devlet adamnn gze alabilecei bir ey deildir. Hac farizesini bir din kural olarak ortaya koyarken Muhammed bu kuraln fakir Mslman lkelerini mali bakmdan ne g durumlara drebileceini dnmemi ve bununla ilgilenmemitir bile. nk onun tek dnd ey kendi iinden kt Kurey kabilesinin yurdu olan Mekke'yi zengin grmek ve muteber klmakt. Mslman dier lkelerin bu uurda yoksullam olmas nemli deildi. 56 Hatrlatalm ki, hac etmek, Kbe'yi tavaf eylemek gibi eyler Muhammed'in kendi buluu olan kurallardan kmamtr. Zira slamdan nceki dnemde putperest Araplar arasnda bu gelenekler zaten mevcuttu. Gerekten de "cahiliye" diye tanmlanan dnemde putperest Araplar Kbe'yi tavaf ederlerken elbiselerini deitirirler, Kabe'nin etrafnda dnerler, kara ta perler, civardaki tepeleri yedi kez ziyaret ederler, kurban keserler, salarn krpp trnaklarn keserek belli bir yere gmerler, Mina Vadisi'ne.ta atarlar ve buna benzer gelenekleri tekrarlarlarm.
56 Hacca g i t m e d e 12 bin kiiyle 1974 ylnda r e k o r kran Trkiye Cumhuriycti'nin Bat A v r u p a ' d a alan iileri s a y e s i n d e s a l a m olduu y a b a n c dviz, M e k k e ' y e g i d e n T r k haclar tarafndan harcanp gitmitir. Kendi milli 'savunmas iin diini t r n a n a takp birazck yabanc dviz kazanan lkemiz, hac uruna bu s a v u n m a g c n dahi, silah almakta glk ve paraszlk e k m e k nedeniyle tehlikeye drmtr.

\ 448

'

ur'an hkmlerinden de bu sonuca varmak gereine temasla Suyut Tanr'nn Ebu Bekir'i Muhanmed'den sonra halife tayin ettiine dair ayet bulunduundan bahseder. Ktr'a'daki "Tanr gvenliini onun zerine indirdi,.."102 ayetinde "onun" deyiminin Ebu Bekir'e atf niteliinde olduunu ve bu hkmn bu konuda hadisler getirileceine iaret ettiini belirtir. 1 0 3 te yandan al-Nesef'nin (M. 1068-1142) hilafet konusundaki fikirlerini nakleden al-Taftazan'ye gre, imamlarn Kureylilerden kmas gereini ngren hadis her ne kadar "ferdi" nakil eklindeyse de, Ebu Bekir tarafndan Ensar'a nakledilmi bulunduundan ve buna kar hibir itiraz da vuku bulmadndan, bunu "lads-i erif" niteliinde kabul etmek gerekir. 1 0 4 a) Kureyten Olmayanlarn Halifelie Getirilmesi Dala ilk Anlardan tibaren nlenmek istemitir Halifenin Kurey'ten kmas gereine dair daha ilk anlarda yerleen gr, Mu'tezile ve Harici snflar hari, hemen btn evreler tarafndan oybirliiyle benimsenegelmitir. yle ki: Mulammed 632 ylnda Medine'de ld. Fakat olan ocuu olmad iin, ld zaman varis brakmad. Kadnlarn iktidara gelmesini nledii iin kz Fatma kendisine varis olamazd. Eer olan ocuu olmu olsayd ve rnein, cariyesi Mariya'dan doma ocuu brahim yaam olsayd, phesiz otomatikman kendisine varis olarak iktidara getirilmi olacakt. 1 0 5 Kendisi hayattayken mutlaka bir olan ocua sahip olma arzusu bundand. Fakat tek erkek evlad olan brahim kk yatayken lmt. Halifelie kimin ger (irilecei konusu "Ansar" ve "Muhacirun" arasnda grlrken Ebu
102 Suyut'nin kitabnda Kur'an'n diyt Surcsi'ni 9. ayetine atf yaplmaktaysa da, buda bir basm yanl olaca aikrdr. Zira, bu ayetin konumuzla ilgisi grnmemektedir. 103 Ibid, s.48. 104 Sa'd al-Di al-Taftazai, On tle Creed of Nam at Din al-Nasafi. Transl. by E. Elder. s.147. al-Taftazani (Miladi 1322-1389). halifeliin Kurey kabilesinden birine verilmesi yerine seim esasna gre bulunacak birisine gemesi tezini savunan Mu'tezile ve Harici taraftarlarnn zndklndan sz eder. 105 D.S. Magoliouth, The Caliphate Yesterday. To-Day and To-Morrow. in The Moslem World of To-Day. Edited by. J.R. Molt! 1925. s.35.

469

yaantsn slam sonras yaama taryormu kansn bu suretle nleme yolunu bulmutur. Ayn taktii bugn, Arap milliyetisi ayn titizlikle srdrr. 3 9 2) Cuma'm badet Gn Olarak Seilmesi, Eski Bir Arap Geleneinden kmadr Araplarn "Arap gn" diye tanmladklar cumay zel nitelikte bir gn olarak benimseme gelenei, slam ncesi Arap yaamna iner. Kkeni itibariyle kutsal bir nitelii olmayan bu gelenei Muhammed dinsel bir kisveye brm ve Mslmanlarn bir arada toplanmalar gn olarak kabul etmitir. 6 0 Zira Muhammed, dier dinlerin saliklerinin belli gnlerde ibadet ettiklerini ve rnein Yahudilerin cumartesi, Hristiyanlarn ise pazar gnlerinde bu maksatla bir araya geldiklerini grm ve ite onlar takliden Mslmanlar bakmndan da byle belli bir ibadet gn tespitini dnmtr. Fakat onlardan ayr ve farkl olabilmek iin cumay semitir. Arap kaynaklarndan renmekteyiz ki, cumay seerken, 'Yahudiler her yedi gnde bir beraberce ibadet edebilmek iin bir araya gelmektedirler. Hristiyanlar da byle yapmaktadrlar. O halde biz de byle yapalm" demitir. Cumay zellikle semi olmasnn nedeni olarak u sylenir: Cuma gn Yahudilerin pazar kurduklar ve alveri yaptklar bir gn idi. O gn, byk kentler dndaki halk bu pazarlara akn ederdi. Bundan dolaydr ki, slam ncesi dnemde Araplar arasnda "Yevm al Cuma" deyimi kullanlr ve bununla cuma gn kurulan pazarlar kast edilirdi. Ayn ekilde branice "Yon Hak Keisa" deyimi vard. Bu szn ettiimiz pazar yerleri her cuma gn Medine civarnda kurulur ve Yahudiler "Scbbath" iin alverilerini o gn yaparlard. Bilindii gibi Muhammed, bir aralk Yahudileri de kendisine ka59 B k o n u d a ve Arabu bu kandrmalar h u s u s u n d a bkz. M. Abdul Rauf. "A Muslim R e s p o n s e lo the Pie-Islamic Period of Srat al-Nabi", The Muslim World dergisi, c.62, January 1972 saysnn s.42-44, 48. A. Abdul Rauf, A m e r i k a Birleik Devletlei'nde W a s h i n g t o n ' d a bulunan Islamic Celer'in (slam Merkezi) m d r olup, bu yazy, C h a r l e s W e n d e l l ' i n ayn derginin ayn saysnn 12-41. sayfalarnda yaymlad "The Pre-Islamic Period of Srat al-Nabi" balkl y a z s n a c e v a p o l m a k zere y a y m l a m t r . 6 0 a l - B a z z a z , age, s. 178.

450

zandrmay tasarlamt. Bu nedenle Medine ve civar haklarnn pazar dolaysyla bir araya gelmelerini, hep birlikte ibadet yapmak bakmndan en iyi bir frsat kabul etti. klim icab bu pazarlar, havann ok snd ve ok scak saatlerde, yani leden sonraki ilk saatlerde sona ererdi. Bu itibarla ibadet iin en msait, en uygun vakit, le vaktiydi. te bundan dolaydr ki, cuma namaz le saatlerine gre ayarlanmtr. Btn bu belirtmi olduumuz hususlar alaf'nin Kitab al-Umnunda bulmak mmkndr. 6 1 Grlyor ki, cuma gnnn Araplar bakmndan sosyopolitik bir nitelii ve nemi vardr. Bu nitelik Muhammed tarafndan din amac ve arac haline sokulmutur. Cumann dinsel ve kutsal bir anlama sokulmas ve o ekilde benimsenmesi sonradan ortaya km bir eydir. 62 S) Tevbe Suresi'nde Szii Geen "Haram Aylar" Eski Arap inanlarndan Baka Bir ey Deildir Kur'an da Tevbe Suresi nin 36. ayetinde aylarn saysnn 12 olduu ve bunlardan drdnn haram (ya da hrmetli) aylar sayld belirtilmi ve 5. ayetinde de bu haram aylar boyunca sava yaplmamas emredilmitir. 6 3 slamdan nceki Arap yaamlarnda da bu ekilde haram aylar inanc ve haram aylar iinde Arap kabileleri arasnda sava yapmama gelenei vard. te bu gelenei aynyla srdrmek isteyen Muhammed, nceleri haram aylar esnasnda iddet yoluna bavurulmamas ngrm ve ldrmelerin bu aylar ktktan sonra yaplmasn emretmitir: "Hrmetli (haram) aylar knca, mrikleri bulduunuz yerde ldrn; onlar yakalayp hapsedin..." (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 5.) Fakat daha sonra taktik deitirmi ve kendisine inanmayanlar pusuya drmek maksadyla bu aylarda dahi sava caiz grr olmutur:
61 al-afi, Kitab al-Umn (Hicri 1321). 170. Bu hususlar S.D. Goitei'in ad geen kitabnda b u l m a k m m k n d r , s.l 13. 124-125. 62 Bundan d o l a y d r ki, Atatrk'n 1935 ylnda c u m a yerine pazar g n n resmi tatil gn olarak k a b u l ettirmesinin slama aykr bir yn grlmez. 63 Her ne kadar beinci ayette bu h a r a m aylar srasnda mriklere kar sanki sava y a p l m a m a s e m r e d i l m i kansn d o u r a n bir hiikm varsa da, ayn surenin 36. ayetinde b u n u n l a eliir nitelikte bir baka h k m vardr ki. bunda haram aylar srasnda dahi g e r e k t i i n d e mriklerle sava n g r l m e k t e d i r .

c)

Yavuz Sultan Selim'e (1517) Gelinceye Kadar Halifelik Arap Asll ve Genellikle Kurey Kabilesinden kna'Kiilere Ait Olmutur lk drt halife, birbirlerini adeta tayin eden ve Kurey kabilesine mensup bulunan kiiler olarak devletin bana gelmilerdir. Onlardan sonra Emevler ve Abbasler dahi Kurey kabilesinden gelme olarak ve hanedan usulnce iktidara yerlemilerdir. 1517 ylnda Yavuz Sultan Selimin Msr' fethetmesiyle hilafet Trklere gemitir. lk defa olmak zere bu padiahtr ki, kendisini yeryzndeki btn Mslmanlarn halifesi ilan etmitir. 1774 tarihli kk Kaynarca Antlamas ile Rusya bu unvan tanm ve Trk hkmdarnn "halife" sfatyla Mslmanlar zerinde hukuku bulunduunu kabul etmitir. 1 1 0 II. Abdlhamit 1876'da tahta kp da Kanun-u Esas'yi yaymlaynca bu unvan resmen tescil ettirmi ve padiahn ayn zamanda biitn Mslmanlarn da hamisi olduuna dair hkm koydurtmutur. O talihlerde Osmanl devleti, d grn itibariyle byk bir imparatorluk olduu iin imparatorlua dahil bulunmayan Mslman lkeler bu durumu zmmen benimsemilerdir. Fakat I. Dnya Sava'yla birlikte Osmanl devletinin Almanlarla ittifak kurmas ve savaa dahil olmas sonucunda pek ok Mslman lke Osmanl mparatorluu'na, daha dorusu halifelie kar teker teker cephe aldlar-. Hindistan Mslmanlar ve zellikle Arap lkeleri (Suriye, Irak vb.) Osmanl padiahnn hilafeti temsil edemeyecei tezine sarldlar. Arap lkeleri bunu, Osmanl devletine kar isyan vesilesi ve bahanesi haline getirdiler. Arap lkelerinin hilafet konusunda Osman' devletine kar giritii davrann gerek nedeni Osmanl-Alman ibirlii deildir. Bu olaydan ok daha nceleri de halifeliin Osmanl padiah tarafndan temsil edilemeyecei fikri zerinde kmldamalar, huzursuzluklar vard Arap lkelerinde. Zira halifenin mutlaka Arap olmas ve Kurey kabilesinden gelmesi gerektii inanc ok daha evvel yerlemiti. Bu noktalara daha nce dokunmutuk. Bundan baka Yavuz Selim'in hilafeti Mutevekkil'dcn alm olmas da, yine bu Arap tezine gre, hukukd bir davran olarak kabul
i 10 Bu k o n u d a y a b a n c (ngilizce) kaynak olarak bkz. L a w r e n c e E. Brown, Tle Prospecs of slam. L o n d o n , 1944, s.22.

472

3) Mthamned'e Gre Tanr, Araplar Arasndan Kureylileri ve Yabanc Milletler Arasndan da Acemleri Tercih Etmitir Muhammed, her ne kadar l bedevisini hakir grmse de, 8 3 Arap ulusunun bir paras olarak onu da slamn temel direi haline getirmekten geri kalmamtr. Nitekim, "insanln en mkemmel ulusu Arcplardr... Araplar sevin nk Araplarn varl demek islamiyet bakmndan k demektir... Araplar seven beni seviyor demektir..." ' vs. eklindeki szleriyle ister bedevi olsun ister ehirli, tm Araplar stn bir toplum olarak tanmlamtr. Bununla beraber daha ilk anlardan itibaren kendi mensup bulunduu Kurey kabilesini, Araplarn en "asil", en "stn" snf olarak tanmlamaktan geri kalmamtr. Onlar kazanabilmek maksadyla bavurduu kurnazlklardan biri, Kur'a'a "Kurey Suresi" balyla zel bir sure koymak olmutur. Drt ayetten oluan bu sureye gre gya Tanr, k ve yaz yolculuklarnda Kureylileri alktan korumak ve gvenlik iinde tutmak ya da Kureylileri birbirleriyle yahut bakalaryla uzlatrmak istemitir: "Kurey kabilesinin yaz ve k yolculuklarnda uzlamas ve anlamas salanmtr. yleyse kendilerini aken doyuran ve korku iindeyken gven veren bu Kabe'nin Rabbine kulluk edin." (K. 106 Kurey Suresi, ayet 1-4.) Ne var ki, btn bu abalarna ramen Muhammed, Kureyi kazanamamtr. Kazanmak yle dursun, tutum ve davranlaryla onlarn dmanln tahrik etmi ve sonunda Medine'ye g etmek zorunda kalmtr. Medine'ye getikten sonra yllar boyu onlarla savam ve en sonunda Mekke'yi kl gcyle almtr. Fakat ald andan itibaren yine onlara kar zel eylemde bulunmaktan geri kalmam ve rnein esir olarak ele geirdiklerini: "Gidiniz serbestsiniz" diyerek azat etmitir. Oysa Mekke, klla fethedildii iin Kureyliler "tutsak", "kle" durumunda olup, ganimet mal saylyorlard. 84 Yine bunun gibi, o tarihten itibaren ganimet paylamnda Kureylileri n
83 Daha nce de belirttiimiz gibi, Kur'an'a, l bedevisini kltc pek ok h k m koymutur. G e r e k odur ki, bedevilere hi itimat d u y m a z d . Onlarn "inandk" demelerine dahi i n a n m a z ve " . . . i n a n m a d n z , a m a slam olduk deyin; inan henz gnllerinize y e r l e m e d i . . . " derdi. Bununla ilgili olarak Kur'an' a h k m koymutur. B k z . K. 49 Hucurt Suresi. 84 Taber, age, c.2, s.682 vd.

465

Ebu Bekir'den sonra mer'in ve Osman'n halifelie gelileri de yine eski Arap geleneine uygun ekilde olmutur. Bilindii gibi Ebu Bekir'in halifelii devri boyunca mer onun adeta yarresmi yardmcs durumundayd. Devlet idaresinde etkisi olan ve hkmet ilerinin yrtlmesini salayan ve adeta Ebu Bekir'den sonra devlet bakanlna tek aday bir kii olarak kendisini kabul ettirmiti. Nasl ki Muhammed, lmnden nce Ebu Bekir'i devlet bakanlna en ehil kii olarak gsterdiyse, Ebu Bekir de mer'i ayn ekilde kendisinden sonra devletin bana gelebilecek tek kii olarak tanmlamt. Fakat eski Arap geleneinde airet bana geecek olann bir tr seime bal olarak i bana gelmesi usul olduundan, mer de bu ekilde devlet bakanl grevine getirilmitir. Fakat seim derken bununla imdiki anladmz ekilde bir seim deil, dier paragrafta da belirttiimiz gibi pek dar anlamda ve zmni nitelikte bir eim anlamak gerekir. Nitekim mer'in halifelie gelii ekli bir seim yoluyla olmamtr. Osman'n halifeliine gelince burda da bir anlamda atama ve seim sistemi birlikte ilemitir. 6 8 nk mer, lmnden nce, kendisinden sonra halifelie gelecek olan kiiyi semek zere alt kiilik bir heyet atamt. 6 9

G) slamm "Evrensel Din" Klna Sokulduktan Sonra Dahi Arap Milliyetiliine ve karlarna Ara Yaplmas slam dinini srf Araplar iin ve Araplarn geleneklerinin dini olarak yerletiren Muhammed, zamanla Arap olmayanlar da (zellikle Yahudileri ve Hristiyalar) egemenlii altna almak iin evrensellik d e n e m e s i n e girimitir. slamm "evrensellik" klna biiriinmesinin hikyesi udur:

68 /bici. s.21 vd. 69 mer'in halifelikte kal on vl s r m t r . Bilindii iizee mer. g r e v d e y k e n bir cinayete kurban gitmitir.

465

lk balarda ve zellikle Mekke dneminde Muhammed, daha heniiz glenmedii ve fazla taraftar edinemedii iin, kendisini sadece Araplarn peygamberi olarak grmtr. O kadar ki, biraz nce belirttiimiz gibi, ilk Mslman peygamber olmak zere Araplara gnderildiini (K. 6 En'm Suresi, ayet 14, 163), srf Mekkeliler ve etrafndaki Araplar anlayabilsin diye Arapa Kuran ile vahyolunduunu (K. 6 En'm Suresi, ayet 92; vs.) bildirmitir. Bu tarihlerde aklndan Yahudilere ve Hristiyanlara peygamber olmak ya da onlara Arapa yazlm Kur'an' uygulamak fikri gememitir. Bilakis Tanr'nn her mmete kendi iinden peygamberler setiini ve kendi dilinde kitaplar verdiini syleyerek Yahudilerin Tevrat'a gre, Hristiyanlarn da incil'e gre yaamalarn ngrmtr. rnein Kr'ar'a, Hristiyanlar iin; "ncil sahipleri Allah'n onda indirdikleriyle hkmetsinler" (K. 5 Mide Suresi, ayet 47-48) hkmn ve Yahudiler iin de; "... Dorusu biz... Tevrat' indirdik... peygamberler Yahudi olanlara onunla... hkmederlerdi" (K. 5 Mide Suresi, ayet 44) eklinde hkmler koymutur. Daha henz onlar zerinde egemenlik kurma hevesine kaplmad iin doal olarak bilinsiz bir hogr siyaseti izlemitir. Bu siyaset sayesinde onlarn dostluunu bile kazanmtr. Nitekim Kureylilerin saldrlarndan kurtulmak iin Medine'ye hicret ettii tarihlerde Yahudilerden bir hayli misafirperverlik grmtr. Yahudiler ona slam uygulamasna, mescit yaptrmasna ve kendisine inanm olanlarla birlikte ibadet etmesine rza gstermilerdir. Bylece Muhammed, karlkl hogr havas ierisinde karlarn salamay bilmi ve Mekkelilere kar glenmek ve saldr siyasetini gerekletirmek amacyla Yahudilerle ittifak imzalamaktan geri kalm a m t r 7 3 Bu antlamaya gre Yahudiler kendi dinlerinde ve Mslmanlar da kendi dinlerinde kalacaklar, fakat eitli saldrlara kar ortak bir toplum saylacaklard. Medine'ye herhangi bir saldr vaki olduunda, her iki taraf birbirinin yardmna koacak ve sava masraflarn aralarnda paylaacaklard.

73 bn shak, Srl Resul Allah, s.339; eviri, s.23 i.

465

kabilenin slamdaki stn ve ynetici durumunu tahkime yetmitir. te yandan halifeliin Kurey kabilesinde kalmas ve hatta imamlarn dahi Araplardan olmas gerei, Muhammed'in emirlerine ve bir bakma vasiyetine dayal slami bir gerektir.9-"' Zira Muhammed kendi mensup bulunduu Kurey kabilesini her hususta nder ve dier Arap elere nazaran stn saym ve imtiyazlarla donatmak istemitir. 96 Bundan dolaydr ki; "... Kurey 'te iki kii kaldka u hilfet Kurey'ten zil olmaz" eklinde konumu ve buna benzer hadisler brakmtr. 97 Bunlar sadece Buhari ve Mslim'de deil, bn Hanbal, Trmiz, Abf Dvud, al-Tayalis ve Suyut gibi en salam kaynaklarda bulmak mmkndr. 9 8 Tarih al-Hulaf adl kitabnda Suyut, halifelerin Kurey kabilesinden kmalar gereine dair en salam kaynaklara dayal hadisler verir. Muhammed ile birlikte savalara katlan Ab Berzah'tan Ab Davud'un naklettii bir hadiste "imamlar hkmet ettikleri ve adlet dattklar srece Kureyliler arasndan kacaktr" dendiini belirtir. 99 Ab Hureyre'nin naklettii dier bir hadise gre de, "Hilafet Kureylilercle kalacaktr..." dendiini Tilmizi anlatr. 1 0 0 Yine Suyut'in yukarda ad geen kitabndan anlalmaktadr ki, halifelerin iktidara Tanr emri gereince gelecei hususunda hkmler vardr ve M u h a m m e d "Ben yeryznde ikilii yok edecek (yani hkm srecek) ola ilk kiiyim; benden sonra Abu Bekir ve ondan sonra da mer gelecektir..." eklinde kural yerletirmitir. 1 0 1
95 Bkz. Buhar, Kitab-i Manakid, Kitab-i Ahkn. {Sahih. L. Krehl basm, Leiden, 1862. 1868, Bap 2). Muslini, Kitab-i mara, Tirmizi, Kitab-i Filan. 96 Buhar, Kitab-i Anbiya, Bap 46; Kitab-i Nikh, B a p 12; Kitab-i Nafakal, Bap 10, Mus^ lim, Kitab-i Fada'il al-ahaba; Ahmad bn Hanbal, Musnad basm, Kahire, 1313 Hicri, c . I , s . 6 4 , 171, 176, 183. 97 Bkz. Salil-BuhrMuhtasar.... 1971, c.9, s.217-223. 98 Bkz. bn Hanbal, Musnad. Kahire, 1313 Hicri c.5, s.277. Tirmizi, Kitb Filan (Sahih), Kahire, 1292, B a p 49; Ab Davud, Kitb Mehdi. ed. Sunan, Kahire, 1922, Hadis No. 1; al-Tayls, Musnad, Haydarabad, 1321, c . l , 9 2 6 ve 2 1 3 3 sayl hadisler. 99 Bu hususta bkz. al-Suyt, Tarih al-Hulaf, kitabn ngilizce evirisi iin bkz. Jalalddin A's Suyyuti. History ofthe Catiphs, H.J. Jaret tarafndan ngilizceye evrilmitir, Calcutta, 1881, s.8. 100 bid. s.8. Tirmizi, alt nl arilten biridir ve Miladi 892 ylnda lmtr. 101 bid, s.51. Bu konuda dier hadisler iin bkz. s.50-52.

465

Mslmanl adeta ayniyat haline sokma gayretleri btn dnemler boyunca Arabn milli benlik bilincini pekitirmi ve gelitirmitir. Bu hkmleri ve szleri kendilerine temel kaynak bilen yazar ve dnrler, Araplk bilincinin giderek kklemesinde byk rol oynamlar ve Muhammed'den miras aldklar bu dnceyi Arap milliyetiliinin mealesi yapmlardr. 10. yzyln nl airleri ve yazarlar, kendilerinden nce drt yz yl boyunca ilenmi olan bu fikri, kendilerinden sonra gelecek olan kuaklara yeni kalplar ve cazip grnler ierisinde nakledeceklerdir. Ksaca fikir edinmi olmak iin bunlardan sadece birkan belirtmekle yetinelim. 10. Yiizrlda Arabn Irki stnln iirleriyle Terennm Eclen nl air: al-Mutaabbi 915 ylnda (Hicri 300) Kufa'da doan Abu'l-Tayyib Ahmed bn alHusayn al-Mutanabbi (Mfitenebbi olarak da okunur), Arap dnyasnn yetitirdii en byk airlerden biri saylr. Bundan bin yl kadar nce Araplk duygularn galeyana getirecek nitelikteki iirleri, kendisinden sonraki yzyllar boyunca ve zellikle 19. ve 20. yzyllar esnasnda Arap milliyetiliini coturan bir kaynak olmutur. Kendisini Mslman halklarn insan olarak deil, Arap rknn insan olarak benimser ve iirlerinde Arap milletini "benim kendi z toplumum" diyerek terennm ederdi. Her ne kadar kendisini "halk ynlar" diye aa grr olduu bedevilerden ayrr ve hatta onlara yabanc gibi telakki eder ve yine her ne kadar mensup bulunduu toplumun kendisine deil, fakat kendisinin bu topluma eref verdiini sylemekten zevk alr idiyse de, 1 1 7 genellikle airlere zg bu vnme alkanlna ramen, Arap stnl fikrine saplanmt. Gney blgelerindeki Araplar, kuzey blgelerdeki Araplara tercih etmekle beraber, genel olarak Araplar stn bir rkn temsilcileri olarak yceltirdi. O kadar ki, her bakmdan kmsedii yabanc rklar, Araplar iin zararl ve tehlikeli bulur ve onlar yznden
117 Bir iirinde, " B e n kendi halkmda deil, fakat halkm b e n d e gurur (eref) nedeni buldu ve ben v n e c e k eyleri ecdadmdan ziyade kendimde bulurum" eklinde konuur.

a)

465

te Mekke dneminin ortalarna doru ve muhtemelen peygamberliini ilan ediinin beinci ylndan sonra Muhammed'in yava yava uygulamaya balad tez budur. Bunun byle olduunu Muhmmed'in yaamndan ve Kur'an'dan karmak mmkndr. Gerekten de daha nceleri kendisini sadece Araplara gnderilmi peygamber olarak grrken, yukardaki fikri kafasna yerletirdii andan itibaren, "... Ey insanlar, dorusu ben... Allah'n hepiniz iin gnderdii peygamberiyim..." (K. 7 A'rf Suresi, ayet 158) elemeye balamtr. Daha nce her millet iin bir yol, bir yntem izildiini (K. 5 Mide Suresi, ayet 48) ve her millete kendi dilinde peygamberler ve kitaplar verildiini (K. 10 Yunus Suresi, ayet 47 vs.) ve bylece her milletin kendisine zg dini olduunu sylerken, imdi slamdan baka gerek bir din olmadn ve btn insanlarn Mslman olarak yaratldklarn anlatmak iin, "Allah katnda din phesiz slcim'dr..." (K. 3 li mrn Suresi, ayet 19); "...Kendini Allah'n yaratlta verdii dine ver..." (K. 30 Rm Suresi, ayet 30) eklinde hkmler koymutur. Daha nceleri kendisini ilk Mslman peygamber olarak gsterirken ve rnein, "Ben Mslmanlarn'ilki olmakla emrolundum" derken (K. 6 En'ni Suresi, ayet 14, 163; ayrca bkz. K. 39 Zmer Suresi, ayet 12), imdi Yahudilere ve Histiyanlara daha nce gnderilmi olan peygamberlerin hepsinin Mslman olduklarn ve onlarn dinine uyduunu syler olmutur. rnein K. 3 li mrn Suresi'nin 65-67. ayetlerine "...brahim yahudi de deildi, hristiyan da deildi, ama doruya ynelen bir mslimdi" hkmn koymu ve brahim'in dinine yneldiini de En'm Suresi'ne koyduu u hkmle belirtmitir: "...phesiz ki Rabbim beni, doruya ynelen... brahim'in dinine iletmitir" (K. 6 En'm Suresi, ayet 161; ayrca bkz. K. 3 Ali mrn Suresi, ayet 95). Sadece brahim'in deil, brahim'den sonra gelen peygamberleri, rnein shak, smail, Yakup ve torunlar, Elyasa, Musa, Harun, Davud, Sleyman ve nihayet sa'y hep Mslman peygamberler olarak tanmlamtr. (K. 3 li mrn Suresi, ayet 65, 67; K. 2 Bakara Suresi, ayet 140; K. 19 brahim Suresi, ayet 54-58; K. 2'Bakara Suresi, ayet 136 vs.)
465

Yine bunun gibi. daha nceleri her millete kendi dininde ve dilinde kitaplar (Tevrat, ncil gibi) gnderildiini sylerken imdi bu gnderilen kitaplarn slam dininin esaslarn kapsadn ve Kur'cm'n bu kitaplar tasdik ettiini sylemitir: "...Dorusu bu hkmler (yani Kur'an hkmleri)... brahim ve Musa'nn scHifelerinde de vard..." (K. 87 A'l Suresi, ayet 18-19); "...biz indirilene, brahim'e, smail'e, shak'a, Ya'kub'a ve torunlarna indirilene... Musa, sa ve peygamberlere verilene, onlar birbirinden ay/eletmeyerek, incindik de..." (K. 3 li mrn Suresi, ayet 4; K. 2 Bakara Suresi, ayet 136 vs.) Yine bunun gibi li mrn Suresi'nde brahim'in makamnn Mekke'deki Kbe olduu ve Kabe'nin insanlar iin doru yolu gsteren ilk kutsal ev olduunu belirttikten sonra (K. 3 li mrn Suresi, ayet 96-97) brahim'in dinine uyulmasn ve Kbe'nin hac edilmesini emretmitir (K, 3 li mrn Suresi, ayet 97). Yahudilerin ve Hristiyanlarn daha nce Mslman olduklarn da onlarn kendi azlaryla itiraf ettiklerini sylemekten de geri kalmamtr: "...Kur'n onlara okunduu zanan... 'Biz phesiz daha nceden miislman olmu kimseleriz' derler..." (K. 28 Kasas Suresi, ayet 53-54.) Bunu biraz daha perinlemek zere, ncil ve Tevrat'a inananlarn Kur'cm'a inanmalar gerektiine dair hkmler serpitirmitir. rnein Hd Suresi'ne: "...Rabbinin katndan bir belgesi:., olanlar... Musa'nn Kitb' nder... bulunanlardr ki ite inanrlar..." (K. I 1 Hd Suresi, ayet 17) eklinde ve A'rf Suresi'ne de; "...yanlarndaki ncil'de ve Tevrat'da yazl blcluklar(n)... Muhamned'e uyanlara yazacaz. Bu peygambere inanan... onunla gnderilene uyanlar, ite onlcr saadete ererler..." (K. 7 A'rf Suresi, ayet 156-157) eklinde hkmler koymutur.
459

nlerinde de onlar Kr'n'a

d) 11. 20.

Yzylda Al-Taalibi'nin Bu Konuda Yzylda Arap Milliyetisi Alklar

Yazdklarn

11. yzylda al-Taalibi, Araplk benliini u szleriyle canl tutmaya alrd: "Kim Peygamberi sever ise Araplar da sever; Tanrnn slama ynelttii her kii bilir ki, Muhammed peygamberlerin en sekinidir ve yine bilir ki, Arap toplumu btn uluslar iinde en sekin olan toplumdur ve Arap dili dillerin en kutsaldr." 121 Bu ve buna benzer szler yzyllar ierisinde tazeliklerinden hibir ey kaybetmeden 20. yzyla kadar gelmi ve bugn modern Arap aydnlarnn slogan olmutur. 11. yzylda al-Taalibi'nin aznda Arabn ruhunu ve gnln gcklayan szler 20. yzylda modern Arap milliyetilerini de bylemekten geri kalmamtr. Abd al-Aziz al-Dui, 1960 ylnda yaymlad Arap Milliyetiliinin Tarihi Yolu adl kitabnda al-Taalibi'yi tekrarlamakla zevk duyar. 1 2 2 e) Mslman Kardeler Lideri Hasan al-Banna'ya Gre Arabn slamdaki stn Durumu Arabn slamda stn bir durumu olduu konusunda yukarya zet aldmz fikirler sadece yazarlarn mnferit bir ekilde ele alp iledikleri fikirler deildir. Bu fikirleri benimsemi ve kendisine g kayna yapm rgtler de vardr ve bunlar ierisinde- en nemlisi Mslman Kardeler adyla tannan kurulutur. Mslman Kardeler kuruluunun lideri olan Hasan al-Banna - k i son derece kudretli ve etkili bir ahsiyet olarak Arap dnyasna hkim olabilmitir-, yukardaki fikirlerin balca savunurlarndandr ve banda bulunduu kurulu da ayn ynde eilime sahiptir. Her ne kadar mmet esine nem veriyormu gibi grnrse de Hasan al-Banna bu mmet kavram ierisinde Arap\&xm ve Arap ulusunun stn ve imtiyazl bir duruma sahip olduklarn savunmutur. Bu grlerini her vesileyle ortaya koymu ve Da Vatma adl kitabyla da Arap halklarna sunmutur. Bu kitabnda Arap ulusunun slam toplumlar ierisinde en n sray, en yksek mevkii
12) Bu pasaj iin bkz. Eliczer Be'ei, Arr Officers in Arab PoUtics and Society. Praeger, N.Y. 1970, s.283. 122 Abd al-Aziz al-Dui, at-Zuhur at-Tarikhi\\a at-Kavmi\\c cd-Arabi\\a. Beyrut. 1960. s.46.

465

edilmekteydi, zira hilafet vazgeilebilecek bir messese olarak grlmemekteydi. Arap tezine gre halifenin esas grevi siyasi nitelikte olmalyd ve bu itibarla halife olan kiinin uhrevi yetkileri olamazd. Mevcut olmayan bir yetki ya da grev devredilemeyeceine gre, Selim I'in Arap halifesinden (Mtevekkil'den) byle bir yetki alm olmas dnlemezdi. Arap milliyetisinin kurnaz taktii hep bu olmutur. 5) Araplarn "stiin" Yaratldklar Fikrini Muhamned, ocuk Zekl mmetini Kandrmak ve Kendisine taat Ettirmek in ler. Tpk Yahudi Peygamberlerin Kendi Halklarna Yaptklar Gibi Araplarn stn ve sekin bir millet olarak yaratldklar fikrini Muhammed, Yahudi peygamberlerinden Musa'nn kendi mmeti iin syledii benzeri nitelikteki szlere zenerek benimsemitir. Gerekten de Ald-i Atykin Tesniye adn tayan 5. kitabnda Tann'nn Yahudi milletini "...btn kavmlarn arasndan seti(i)", onlardan honut olduu ve bu nedenle Yahudilerin kendi peygamberlerine ve Tanr kitabna (Tevrat'a) itaat etmeleri gerektii yazldr. 111 Belirtmeye gerek yoktur ki, bu szleri syleyen aslnda bizzat Musa'dr; maksad da Yahudileri kendisine ve sunduu kitaba balamaktr. Nitekim ayn 'kitabn dier bir babnda Tanr azyla yle konuur: "...Rcbbin bana emrettii gibi size kanunlar ve hkmler rettim... onlar tutun ve yapn; nkii kavm'larn gznde o sizin hikmetiniz..-dir; onlar biitiin bu kanunlar iitecekler ve 'Gerek bu biiyk (Yahudi) milleti hikmetli ve anlayl bir kavndr' diyecekler. ik... Rab bize yakn olduu gibi, kendisine byle yckn Allah' olan hangi byk millet vard?"112 Yine ayn babn dier bir yerinde Tanrnn sadece Yahudileri kendisine muhatap edindiini, baka hibir kavme buna benzer bir davran gstermediini srarla belirtir. 1 1 3
111 Tesniye, Bab 10:15. 112 M l . B a b 4:4-8. 113 bid, Bab 4:32.

461

Yaam boyunca Arabi yceltmesi ve Arapl slamiyetle ayniyat haline sokmas ve son nefesini verirken slamn bana sadece Araplardan (Kurey kabilesinden) birinin getirilmesini slami kural olarak koymas bunun delillerindendir. 1) Muhammed Arab, Arap Olmayana stnln slann art Yapmtr Her ne kadar bizim saf eriatlarmz slamn insanlararas eitlie yer verdiini ve Muhammed'in de, "Arabn Arap olmayana stnl yoktur" eklinde konutuunu sanrlarsa da, slami gerek bu olmaktan ok uzaktr. Zira slamiyet Arabn Arap olmayana stnl fikri zerine ina olunmutur. Kitabmzn ilk blmlerinde, Trk kltmek ve Arabi yceltmek vesilesiyle Muhammed'in brakt hadisleri nakletmitik. Bunlar arasnda; "insanln en mkemmeli Araplar dr... Araplar sevmek u nedenle zorunluluktur: nk ben bir Arebm, nk Kur'an Arapa inmitir; nk cennet sakinleri Arapa konuur; Araplar sevmek iman sahibi olmak elemektir, onlardan nefret etmek imanszlk demektir; Araplar seven beni seviyor demektir; Araplardan nefret eden benden nefret ediyor demektir; Araplar sevi, nkii Araplarn varl demek slamiyet bakmndan k demektir, onlarn yok olmas elemek slamn karanla dalmas demektir"19 eklindeki szler, Muhammed'in Arap kavmini insanlarn tmne stn klmak hususundaki dncelerinin phe gtrmez kantdr. te yandan Kr'an bu dorultudaki hkmlerle doludur. eitli vesilelerle bunlara daha nce deinmi olmakla beraber hatrlamak babndan tekrarlayalm ki, Bakara Suresi'de, "Bylece sizi (Ey Araplar) insanlara rnek olmanz iin tam ortada bulunan bir iimnet kldk..." (K. 2 Bakara Suresi, ayet 143) demitir. K. 4 Nis Suresi'de de "...Bir topluluk dier topluluktan daha ...stn diye yeminlerinizi bir dzen haline getirmeyin..." gibi hkmler vardr.
79 Bu hususlarda d a h a nce verdiimiz k a y n a k l a r d a n gayr ayrca bkz. b Abd Rabbihi, Al /kel al Farid. Kahire, 1293 Hicri, c.2 s.50. M u s t a f a al-ihab, ul-Kavniyya al-Arabiyya. Kahire, 1959. s.346; al-Tirid, Kilb Manakib. Kahire. 1292 ve Sahili.... Bab 69. bn H a n b a l , Musnud. Kahire, 1313. c . l . s . 8 1 .

462

Arap yazarlarn ve Kr'cm yorumcularnn hemen hepsi yukardaki ve benzeri ayetleri hep Arap mmetinin Tanr tarafndan sekin ve stiin bir millet olarak benimsendiine ve baka mmetlere rehber klndna rnek tutarlar. 8 0 Bu inanc salamlatrmak zere de Arap rknn asil bir kkeni olduu ve brahim Peygamberle liderlik durumuna girdiini hatrlatrlar ve Muhammed'in bu konudaki szlerine ve Kr'cm ayetlerine bavururlar. Bilindii gibi Muhammed, brahim Peygamberi kendi babas olarak kabul etmi 8 1 ve Araplar da yine brahim Peygamberin soyundan gelme ve onun oullar olarak dier inananlardan ayr ve stn bir kavim olarak tanmlamtr. rnein Ali mrn Suresi'ne "Allah... brahm ailesini, lrn ilesini-birbirini soyundan olarak lemler iin tercih etti" (K. 3 li mrn Suresi, ayet 33); "...brahim'e en yakn olanlar... Bu peygamber Muhammed ile inananlardr" (K. 3 li mrn Suresi, ayet 68) hkmlerini koymaktan baka Hac Suresinde brahim'i Araplarn babas olarak gstermitir: "Allah... sizi semi, babanz brahim'in yolu olan dinde sizin iin bir zorluk klnamtr" (K. 22 Hac Suresi, ayet 78). Her ne kadar brahim, Yahudilerin kutsal bildikleri Ahd- Atyk'u gre Yahudi rknn ata babas ve Nuh'un Sem adndaki olundan gelme onuncu kuan temsilcisi ise de, Muhammed onu Mslmanlarn ilki gibi gsterip Araplarn babas yapvermitir. Yaparken de muhtemelen Yahudileri kendisine balayacan hesap etmitir. Fakat bu konuda sylediklerine daha da arlk verebilmek ve Araplara stn olduklarn ve dier kavimlere rehberlik etmekle emrolunduklarn anlatmak iin "Siz insanlar iin ortaya karlan, doruluu emreden, fenalktan alkoyan,... hayrl bir mmetsiniz." (K. li mrn Suresi, ayet 110) szlerini tekrardan bkmamtr. Bunlar sylerken kastettii kavmin Araplar olduunu anlamak iin khin
80 Bkz. al-Bazzaz, On Ar ab Nuonalism. s.27. 81 M u h a m m e d . "Ben babam brahim'in cinasym..." demeyi de

edinmiti.

463

Yusuf, slamda ekonomik adalet konusunu incelemek zere 1971 ylnda ngilizce olarak yaymlad Economic Jstice in Isla adl kitabnda, slamn Araplar lehine ngrd bu kural olaan karlamak gerektiine deinir. Eitlik ilkesini Araplar lehine, bozan esaslar, hkmler ve rnekler saysz denebilecek kadar oktur. Bunlar Arap lehine daha ilk anlardan itibaren imtiyazlar salamtr. Arap kanndan ye rkndan olanlara, slam dnyasnn stn ve imtiyazl kiileri gibi baklmas geleneini yaratmtr. Bundan dolaydr ki Araplar, nereye giderlerse gitsinler, nereyi fethederlerse etsinler, daima bulunduklar lkenin ya da blgenin adeta "aristokrat" snfn oluturmulardr; yerli halktan daima ayr ve farkl yaantlara sahip olmulardr. Egemenlikleri altna aldklar halklar, bu halklar slam kabul etmi olsalar bile, Araplara gre ikinci snf varlk durumunda tutmulardr. Arap geleneklerinin srdrlebilmesinin ve Arapln an ve erefinin korunabilmesinin ancak Arap asll kadndan doma Araplar tarafndan mmkn olabileceine inanmlard. Emeviler zamannda Arap aristokrasisi, Arap olmayan Mslman unsurlar ok aa ve hakir grrd. Daha sonralar, yani fikirsel, kltrel ve sosyal yaamlar bakmndan mevalinin egemenliine ya da etkisine bal kald dnemlerde bile Arap unsuru, kendisini ondan stn bulurdu. Tpk Trk egemenlii altna girdikten sonra yapt gibi. 1 1 6 1)1 400 Yl Boyunca Araplar, slamn stiin ve Sekin Toplumu eklinde Tanmlama abalar Muhammed'in, kendi iinden kt Arap rkn yceltmek ve dier toplumlara stn klmak maksadyla Kur'an'a yerletirmi olduu hkmler (ayetler) ya da syledii szler (hadisler) ve rnein, "nsanln en mkemmel snf Arapkrdr... Araplar sevmek denek iman sahibi olmak elemektir; Araplar seven beni seviyor demektir, Araplar kltmek slam kltmek demektir..." diyerek Arcphk ile
1 l Bkz. S.K. Buklsh, "The Shu'ubiyyah M o v e m e n t in s l a m . . . " , The Jorud oftle indim Sociely, Calcutta, 1908, s.5-6, 15-31.

464

3) Muhammed'e Gre Tanr, Araplar Arasndan Kureylileri ve Yabanc Milletler Arasndan da Acemleri Tercih Etmitir Muhammed, her ne kadar l bedevisini hakir grmse de, 8 3 Arap ulusunun bir paras olarak onu da slamn temel direi haline getirmekten geri kalmamtr. Nitekim, "insanln en mkemmel ulusu Araplardr... Araplar sevin nk Araplarn varl demek slamiyet bakmndan k demektir... Araplar seven beni seviyor demektir..." vs. eklindeki szleriyle ister bedevi olsun ister ehirli, tm Araplar stn bir toplum olarak tanmlamtr. Bununla beraber daha ilk anlardan itibaren kendi mensup bulunduu Kurey kabilesini, Araplarn en "asil", en "stn" snf olarak tanmlamaktan geri kalmamtr. Onlar kazanabilmek maksadyla bavurduu kurnazlklardan biri, Kur'an'a "Kurey Suresi" balyla zel bir sure koymak olmutur. Drt ayetten oluan bu sureye gre gya Tanr, k ve yaz yolculuklarnda Kureylileri alktan korumak ve gvenlik iinde tutmak ya da Kureylileri birbirleriyle yahut bakalaryla uzlatrmak istemitir: "Kurey kabilesinin yaz ve k yolculuklarnda uzlamas ve anlamas salanmtr. yleyse .kendilerini aken doyuran ve korku iindeyken gven veren bu Kabe'nin Rabbine kulluk edin." (K. 106 Kurey Suresi, ayet 1-4.) Ne var ki, btn bu abalarna ramen Muhammed, Kureyi kazanamamtr. Kazanmak yle dursun, tutum ve' davranlaryla onlarn dmanln tahrik etmi ve sonunda Medine'ye g etmek zorunda kalmtr. Medine'ye getikten sonra yllar boyu onlarla savam ve en sonunda Mekke'yi kl gcyle almtr. Fakat ald andan itibaren yine onlara kar zel eylemde bulunmaktan geri kalmam ve rnein esir olarak ele geirdiklerini: "Gidiniz serbestsiniz" diyerek azat etmitir. Oysa Mekke, klla fethedildii iin Kureyliler "tutsak", "kle" durumunda olup, ganimet mal saylyorlard. 84 Yine bunun gibi, o tarihten itibaren ganimet paylamnda Kureylileri n
83 Daha nce de belirttiimiz gibi, Kur'cm'a, l bedevisini kltc pek ok h k m k o y m u t u r . G e r e k odur ki, bedevilere hi itimat d u y m a z d . Onlarn "inandk" demelerine dahi i n a n m a z ve "...inanmadnz, a m a slam olduk deyin; inan henz gnllerinize y e r l e m e d i . . . " derdi. Bununla ilgili olarak Kur'cm' a h k m koymutur. Bkz. K. 49 H u c u r t Suresi. 84 Tabe, age, c.2, s . 6 8 2 vd.

465

plana geirdii grlmtr; o kadar ki, Medine'ye hicret ettikten sonra kendisine her daim yardmc olmu bulunan Ensar' dahi, onlar uruna feda edebilmitir. rnein Hiineyn'de alnan ganimet mallarndan Kureylilerle Arap urularna paylar verdii halde Ensar'a bir ey vermemi ve bu yzden onlarn kalplerini krmtr. 8 5 Ve ite kendisini vaktiyle yalanlayan, hakir klan ve yurtlarndan atah Kureylileri M u h a m m e d 8 0 "...nsanln en mkemmel snf Araplardr. Araplarn en mkemmeli Kureylilerdir"87 diyerek yceltmi ve kendi iinden kt Beni Haim airetini de Kureylilerin en mkemmeli olarak ilan etmitir. 8 8 Bylesine stn grd Kureylileri, her trl tehlikeden ve saldrdan uzak tutmay da ihmal etmemi ve bir hadisinde Kureylilere saldranlarn ya da Kureyli kimseleri ldrenlerin Tanr tarafndan zellikle cezalandrlacaklarn ve ldrleceklerini belirtmitir. 89 Bu arada Kureyli kadnlarn da dier kadnlara stnlne yer vermi ve bylece genel olarak kadnlar kltt halde, kendi kavminin kadnlarn biraz olsun kayrr olmaktan zevk duymutur 9 0 ve btn bunlardan gayr bir de Kureylileri slam dnyasnn lideri haline getirmitir. Bunun byle olduunu grmeden nce unu da hatrlatmak yerinde olacaktr ki, Araplar arasnda Kureylileri en stn kertede klarken Araplar dnda, yani yabanc milletler arasnda da Acemleri tek nemli ulus olarak grmtr.
85 Bu olay iizeine E n s a n "Tanr elisi alk kendi k a v m i n e kavutu (bizi unuttu)" e k l i n d e k o n u m u l a r d r . Bu h u s u s t a bkz. Taber, age, c.2, s.730 vd. Yine bunun gibi, Mekke'yi fethettikten sonra ilk i olarak, kendisine d m a n bildii kiilerden almay m a r i f e t bilmitir. Vaktiyle kendisi h a k k n d a iyi k o n u m a y a n , kendisiyle alay etmi olan alt erkek ile drt kadn ldrtiir. Bu i bittikten sonra aalarn kesilmesini de e m r e d e r . Fakat Kreylilerden biri; "Ey Tanr elisi, der, selvi aalarm b u n d a n istisna kl, nk biz bu a a l a n inaat ilerimizde ve tabut y a p m a k iin k u l l a n m a k t a y z " der. Kurelilerin hatrm k r m a m a k iin M u h a m m e d bu aalarn kesilmesini nler. Buhar'nin naklettii bu hadis iin Krell basm. O. Houdas evirisi, Titre III, Chapitre X X X I X . 2. 86 Bunun byle olduunu M u h a m m e d , kendi azyla belirtir. Bkz. Taber, age, c.2, s.731. 87 al-Muttak'l, age. c.6, s.214-215; Buhar, Sahih (Kitb- Enbiya), Bab 46 vs. 88 M l . 89 Ahrned bn Hanbal, Mu.mad, Kahire, 1313, c . l , s.64, 171. 176, 183. 90 Buhar. Sahih, Kitab Abiya, Bap 46; Kitab Nikh, Bab 12; Kitab Nafakat, Bab 10.

466

Trkler hakknda ne kadar olumsuz szler sarf etmi ve hkmler yerletirmise, Acemler hakknda da o oranda iyi konumutur. Zira Muhammed'e gre Tanr, yabanc uluslar arasnda Acemleri tercih etmitir. Bununla ilgili olarak Zeynel Abidin'in rivayetine dayal bir hadis yledir: "(Muhammed) dedi ki: 'Biit insanlar arasnda... Tanr iki aileyi (lus) tercih etti; Araplar,arasndan Kt rey kabilesini ve yabanc uluslar arasndan da Acemleri (ranllar).'^ Bilindii gibi Zeynel Abidin, Oniki imam'dan biridir. 4) Arab lslamdaki stn Yerini Perinlemek zere Muhammed, Hilafetin Araplara (Kureylilefe) Ait Olmasn Emreder Her ne kadar bizim statlarmz ve "din bilginlerimiz", halifelik ve hilafet konularnda Kur'an hkm olmadn ve bu szckleri ieren hadislerin hep "uydurma" olduunu sylerlerse de 9 2 slamm temel kaynaklar ve temel otoriteleri bu gr destekler nitelikte deildir. slam dnrlerinin bidayetten beri gr o olmutur ki, halifelik Kurey kabilesine mensup olmayan bir kimseye ait olamaz. al-A'ar'den Mverd'ye ve mam Gazali'ye varncaya kadar slam dnyasnn softa ortamn etkileyenler hep bu noktada oybirlii halinde bulunmulardr. , al-A'ar Kitcb Makalat al-slmmiyyun adl yaptnda, 9 3 Mverd'ise Kitb al-ahkm al-sultaiyy adl kitabnda (ve dierlerinde) bu konuyu en yetkili kalemler olarak ilemiler ve Muhammed'in "Halifelik Kureylilerde kalacaktr" eklindeki vasiyetinin ne ekilde uygulandn belirtmilerdir. Gerekten de Kur'an'da Araplar ve zellikle Kureyliler hakknda yer alan ayetler (ki bunlara daha nceki blmlerde deindik) yannda Kureylilerin smail'in ahfad olarak tannmalar, 94 bu
91 Bu hadis h a k k n d a bilgi veren Zeynel Abidin iin bkz. Ib Khallika, Biographicat Dictnmary, Slae'in Arapadan ngilizeeye evirisi, e.2, s.209. 92 Bkz. ok. " A r a m z d a n Ayrlanlar". Ankara Hukuk Fakltesi Dergisi. 1977, s.32. 93 Bu satrlar al-A'ar'nin Kitab Mac/akt al-lslamiyytn Wa'l-Iltlafal-Msallim. (Edited by H. Ritter. 1929-1930) kitabndan alnmtr. H.S. Nyberg'in ngilizeeye evirdii al-Hayat'n Kiral al-ltiar'm n s z n e baknz, s.3. Ayrca bkz. . Asel, eriat Devleli'nde Laik Cumhtriyet'e, Kaynak Yaynlar, stalbul. Eyll 1997. 94 Kur'an' 106. Suresi "Kurey Suresi" baln tar "Kureyliler ve Araplarla ilgili bu ve benzeri dier ayetler konusunda gr belirten tefsicilerin (ve rnein Beyzv'ni) syledikleri o d u r ki, Tanr Kurey kabilesine, Muhammed'in kabilesidir diye. stnlk vermitir. Hilafetin Kureylilere ait olmas hususunda, M u h a m m e d ' i n yerletirdii hkmler de b u n a paralel bir seyir izler.

467

kabilenin slamdaki stn ve ynetici durumunu tahkime yetmitir. te yandan halifeliin Kurey kabilesinde kalmas ve hatta imamlarn dahi Araplardan olmas gerei, Muhammed'in emirlerine ve bir bakma vasiyetine dayal slami bir gerektir. 95 Zira Muhammed kendi mensup bulunduu Kurey kabilesini her hususta nder ve dier Arap elere nazaran stn saym ve imtiyazlarla donatmak istemitir. 96 Bundan dolaydr ki; "...Kurey'te iki kii kaldka u hilfet Kurey'ten zil olmaz" eklinde konumu ve buna benzer hadisler brakmtr 9 7 Bunlar sadece Buhari ve Mslim'de deil, bn Hanbal, Trmiz, Ab Dvud, al-Tayalis ve Suyut gibi en salam kaynaklarda bulmak mmkndr. 9 8 Tarih al-Hulaf adl kitabnda Suyut, halifelerin Kurey kabilesinden kmalar gereine dair en salam kaynaklara dayal hadisler verir. Muhammed ile birlikte savalara katlan Ab Berzah'tan Ab Davud'un naklettii bir hadiste "imamlar hkmet ettikleri ve adalet dattklar srece Kureyliler arasndan kacaktr" dendiini belirtir. 99 Ab Hureyre'nin naklettii dier bir hadise gre de, "Hilafet Kureylilerde kalacaktr..." dendiini Tirmizi anlatr. 1 0 0 Yine Suyut'in yukarda ad geen kitabndan anlalmaktadr ki, halifelerin iktidara Tanr emri gereince gelecei hususunda hkmler vardr ve M u h a m m e d "Ben yeryznde ikilii yok edecek (yani hkm srecek) olan ilk kiiyim; benden sonra Abu Bekir ve ondan sonra da mer gelecektir..." eklinde kural yerletirmitir. 1 0 1
95 Bkz. Buhar, Kikb-i Manakid, Kiab-i Ahkm. (Salil. L. Krehl basm, Leiden, 18621868, Bap 2). Mslim, Kilab-i imara, Tirmizi, Kitab-i Fira. 96 Buhar, Kitab-i Abiya, Bap 46; Kitab-i Nikh, Bap 12; Kitab-i Nafakat, Bap 10, Mslim, Kilab-i Fada'il al-ahaba; Ahmad bn Hanbal, Musnad basm, Kahire, 1313 Hicri, c . l , s . 6 4 , 171, 176, 183. 97 Bkz. Sahih-BuhrMuhtasar.... 1971, c.9, s.217-223. 98 Bkz. bn Hanbal, Musnad, Kahire, 1313 Hicri c.5, s.277. Tirmizi, Kitb Fita (Sahih), Kahire, 1292, B a p 49; Ab Davud, Kitb Meld. ed. Sunan, Kahire, 1922, Hadis No. 1; al-Tayls, Musnad, Haydarabad, 1321, e. 1, 926 ve 2 1 3 3 sayl hadisler. 99 Bu hususta bkz. al-Suyt, Tarih al-Hulaf, kitabn ngilizce evirisi iin bkz. Jalaluddin A's Suyyuti, History of Ile Caliphs, H.J. Jaret tarafndan gilizceye evrilmitir, Calcutta, 1881, s.8. 100 bid, s.8. Tirmizi, alt iinl arihten biridir ve Miladi 892 ylnda lmtr. 101 bid, s.5J. Bu k o n u d a dier hadisler iin bkz. s.50-52.

468

ur'a hkmlerinden de bu sonuca varmak gereine temasla Suyut Tann'nn Ebu Bekir'i Muhammed'den sonra halife tayin ettiine dair ayet bulunduundan bahseder. Kur'an'daki "Tanr gvenliini onun zerine indirdi..."[02 ayetinde "onun" deyiminin Ebu Bekir'e atf niteliinde olduunu ve bu hkmn bu konuda hadisler getirileceine iaret ettiini belirtir. 1 0 3 te yandan al-Nesef'nin (M. 1068-1142) hilafet konusundaki fikirlerini nakleden al-Taftazan'ye gre, imamlarn Kureylilerden kmas gereini ngren hadis her ne kadar "ferdi" nakil eklindeyse de, Ebu Bekir tarafndan Ensar'a nakledilmi bulunduundan ve buna kar hibir itiraz da vuku bulmadndan, bunu "hads-i erif" niteliinde kabul etmek gerekir. 1 0 4 a) Kureyten Olmayanlarn Halifelie Getirilmesi Daha lk Anlardan itibaren nlenmek stemitir Halifenin Kurey'ten kmas gereine dair daha ilk anlarda yerleen gr, Mu'tezile ve Harici snflar hari, hemen btn evreler tarafndan oybirliiyle benimsenegelmitir. yle ki: Muhammed 632 ylnda Medine'de ld. Fakat olan ocuu olmad iin, ld zaman varis brakmad. Kadnlarn iktidara gelmesini nledii iin kz Fatma kendisine varis olamazd. Eer olan ocuu olmu olsayd ve rnein, cariyesi Mariya'dan doma ocuu brahim yaam olsayd, phesiz otomatikman kendisine varis olarak iktidara getirilmi olacakt, 1 0 5 Kendisi hayattayken mutlaka bir olan ocua sahip olma arzusu bundand. Fakat tek erkek evlad olan brahim kk yatayken lmt. Halifelie kimin getirilecei konusu "Ansar" ve "Muhacirun" arasnda grlrken Ebu
102 Suyut'nin kitabnda Kur'an'm Adiyt Suresi'ni 9. ayetine atf yaplmaktaysa da, b u n d a bir b a s m yanl olaca aikrdr. Zira, bu ayetin k o n u m u z l a ilgisi grnmemektedir. 103 bid, s.48. 104 Sa'd al-Din al-Taftazani, On le Creed ufNazm al-Din al-Nasafi. Transl. by E. Elder, s. 147. al-Taftazani (Miladi 1322-1389), halifeliin Kurey kabilesinden birine verilmesi yeie seim esasna gre bulunacak birisine gemesi tezini savunan Mu'tezile ve Harici taraftarlarnn zndklndan sz eder. 105 D.S. Margoliouth, The Caliphate Yesterday. To-Day and To-Morrow. in The Moslem World of To-Day. Edited by. J.R. Mott, 1925. s.35.

469

Bekir, Araplarn sadece Kurey kabilesinden birisini kendilerine bakan grmek isteyeceklerini, zira Kurey kabilesine mensup olanlarn asil kandan gelme olduklarn belirtmitir. 1 0 6 Her ne kadar Ktr'cm'da "Ey M m i n l e r emaneti iinizden en ehil olanlara verin" eklinde bir hkm varsa da ve bu hkme gre iktidara gelecek olan kiilerin bir nevi seim esasna gre belli olmalar nglebilirse de, bu daha ziyade devletin, devlet bakanndan gayr yetkililerinin atanmasyla ilgili bir hkmd. Oysa ki, "Sahib-iil-mlk Tan'dr, Tanr bu miilk dilediine verir" eklinde bir baka hkm daha vard. Ve bu hkm iktidar kullanacak olan kiinin seimden gayr usullere gre belli olacann deliliydi. Kr'an'da bu ekilde bir hkm bulunmas bir de u bakmdan nemli grnmtr ki, halifenin seim yoluyla iktidara gelmesi i huzursuzluklara ve anarik olaylara yer verebilirdi. Hilafetin Kurey'te Kalabilmesi Amacyla Seim Usulne Gidilmemitir Vakid'nin bildirdiine gre, Muhammed 632 ylnn "Rebiilevvel" aynn 12. pazartesi gn lmtr. lm haberi zerine baz "mnafklarn" gizli niyetlerini nlemek maksadyla mer bin Hattab, halka hitaben "Mnafklardan birtakm kiiler Tanr elisinin ldn iddia ediyorlar; (oysa ki) Tanr elisi lmedi... Musa bin mran, kavmi arasndan 40 gn kaybolduktan sonra kavmi yanna dnd gibi, Tanr elisi de yannza dnecek, kendisinin ld haberini yayanlarn ellerini ayaklarn kesecektir" diye konuur. Fakat Medine halk, Ebu Bekir'in, Kur'an'dan okuduu "...Muhammed lrse veya ldiirliirse yz evirip dnecek misiniz? Her kim yilz evirip dnerse Yce Tanr'ya bir zarar vermez. Tcnr kreclenlerin mkafatn verir" (K. 3 Ali mrn Suresi, ayet 144) eklindeki ayeti dinleyince, seim yoluyla halifelie birisini getirmek zere toplanr. 1 0 7 Ebu Ubeyde'yi semek zereyken Ebu Bekir'in mdahalesiyle karlar ve bunun zerine Ebu Ubeyde'den sarfnazar edip Ebu Bekir'i halifelie getirir. Gerekten de Ebu Bekir'in aklamasna gre, Muhammed kendisini halef olarak tayin etmiti ve binaenaleyh halkn bu vasiyeti yerine ge106 bn slak. age, s.686. 107 Tabcr. age. c.2, s.895 vd.

b)

470

[irmekten baka yapacak bir eyi yoktu. ddia edilir ki, Ebu Bekir bu mdahalede bulunurken devlet bakan seiminin baz sakncalar ve rnein daha henz birlik haline gelmeye balayan toplumda ekimeler, anlamazlklar ve iktidar kavgalar douracan, Mslmanlar arasnda ayrlmalar grleceini dnm ve bundan dolay seim esini bertaraf edip kendisini Muhammed'in halefi gibi gsterme yolunu semitir. Bu gr benimsemek ne derece doru olacaktr bilinmez. Ne var ki, halifenin Kurey kabilesinden birisine ait olaca tezi o tarihlerde esasen olduka kuvvetli bir ounluk tarafndan benimsenmiti. Bu fikre muhalefet edenler Hariciler ve M'tezile snf olmutur. te yandan 632 ylnda Muhammed'in lm zerine seim yapmak zere toplanan halk, seilecek kiinin ad zerinde byk anlamazlk halinde de deildi. Ebu Ubeyde'yi semek hususunda hemfikirdi. Bu bakmdan o tarih itibariyle devlet bakannn seiminin toplumu paralayacak ve kertecek kadar gr ayrlklar yaratabileceini dnmek isabetli olmaz. Btn mesele Ebu Bekir'in seiminin salanmasyd. Bu usule her ne kadar mer nceleri itiraz ettiyse de, Ebu Bekir'in onu kendisinden sonra halifelie getirilmesini art komas nedeniyle, sesini karmad. Gerekten de Ebu Bekir bir bakma mer'i halifelie getirmesini salam oldu. Ebu Bekir, kendisinden sonra mer'in halifelie getirilmesi hususunda halk ikna ederken yle diyordu: "Size halife olarak tayin ettiim (adayln sunduum) mer'den memnun musunuz? Benim yaknlarm arasnda hi kimseyi Hattab olu mer kadar bu greve uygun semi olamazdm. Bundan dolaydr ki, ona sadkane itaat edeceksiniz." Ve btn halk tek bir azla; "Evet ona itaat edeceiz" diye cevap verdi. 108 Muhammed'in lmn takip eden eyrek yzyl boyunca bu usule, yani halifelie sadece Muhammed'in mensup bulunduu Kury kabilesinden birisinin getirilmesi usulne, Haricilerden baka itiraz eden kmad. Hariciler bu usuln sakatln ileri srerek halifelie, belli bir kabile mensubunun deil, fakat en ehil olann getirilmesi gereini savunmulardr. Ve bu yzden de Mslman camia ierisinde "zndk" damgasn yemilerdir. 1 0 9
108 Btn bu hususlar iin bkz. Taber, age, s.895 vd.; ayrca bkz. Sir William Muir, The Caliphate; Its Rise. Decline and Fall, New York, 1963, s.84. Eski basm iin bkz. London. 1899. 109 Sa'd al-Din al-Taftazani. On Cereed of Nazn al-Din al-Nasajl Trans), by. E. Elder, s.X.

471

c)

Yavuz Sultan Selin'e (1517) Gelinceye Kadar Halifelik Arap Asll ve Genellikle Kurey Kabilesinden kma Kiilere Ait Olmutur tik drt halife, birbirlerini adeta tayin eden ve Kurey kabilesine mensup bulunan kiiler olarak devletin bana gelmilerdir. Onlardan sonra Emevler ve Abbasler dahi Kurey kabilesinden gelme olarak ve hanedan usulnce iktidara yerlemilerdir. 1517 ylnda Yavuz Sultan Selim'in Msr' fethetmesiyle hilafet Trklere gemitir. lk defa olmak zere bu padiahtr ki, kendisini yeryzndeki btn Mslmanlarn halifesi ilan etmitir. 1774 tarihli kk Kaynarca.Antlamas ile Rusya bu unvan tanm ve Trk hkmdarnn "halife" sfatyla Mslmanlar zerinde hukuku bulunduunu kabul etmitir. 1 1 0 II. Abdtilhamit 1876'da tahta kp da Kanun-u Esas'yi yaymlaynca bu unvan resmen tescil ettirmi ve padiahn ayn zamanda btn Mslmanlarn da hamisi olduuna dair hkm koydurtmutur. O tarihlerde Osmanl devleti, d grn itibariyle byk bir imparatorluk olduu iin imparatorlua dahil bulunmayan Mslman lkeler bu durumu zmmen benimsemilerdir. Fakat I. Dnya Sava'yla birlikte Osmanl devletinin Almanlarla ittifak kurmas ve savaa dahil olmas sonucunda pek ok Mslman lke Osmanl mparatoiuu'na, daha dorusu halifelie kar teker teker cephe aldlar. Hindistan Mslmanlar ve zellikle Arap lkeleri (Suriye, Irak vb.) Osmanl padiahnn hilafeti temsil edemeyecei tezine sarldlar. Arap lkeleri bunu, Osmanl devletine kar isyan vesilesi ve bahanesi haline getirdiler. Arap lkelerinin hilafet konusunda Osmanl devletine kar giritii davrann gerek nedeni Osmanl-Alman ibirlii deildir. Bu olaydan ok daha nceleri de halifeliin Osmanl padiah tarafndan temsil edilemeyecei fikri zerinde kmldamalar, huzursuzluklar vard Arap lkelerinde. Zira halifenin mutlaka Arap olmas ve Kurey kabilesinden gelmesi gerektii inanc ok daha evvel yerlemiti. Bu noktalara daha nce dokunmutuk. Bundan baka Yavuz Selim'in hilafeti MiitevekkU'tn alm olmas da, yine bu A r a p tezine gre, hukukd bir davran olarak kabul
110 Bu k o n u d a yabanc (ngilizce) k a y n a k olarak bkz. L a w r e n c e E. Brown, The Prospects of Islan, L o n d o n , 1944, s.22.

472

edilmekteydi, zira hilafet vazgeilebilecek bir messese olarak grlmemekteydi. Arap tezine gre halifenin esas grevi siyasi nitelikte olmalyd ve bu itibarla halife olan kiinin uhrevi yetkileri olamazd. Mevcut olmayan bir yetki ya da grev devredilemeyeceine gre, Selim I'in Arap halifesinden (Mtevekkil'den) byle bir yetki alm olmas dnlemezdi. Arap milliyetisinin kurnaz taktii hep bu olmutur. 5) Araplarn "stn" Yaratldklar Fikrini Mlammed, ocuk Zekl mmetini Kandrmak ve Kendisine taat Ettirmek in ler. Tpk Yahudi Peygamberlerin Kendi Halklarna Yaptklar Gibi Araplarn stn ve sekin bir millet olarak yaratldklar fikrini Muhammed, Yahudi peygamberlerinden Musa'nn kendi mmeti iin syledii benzeri nitelikteki szlere zenerek benimsemitir. Gerekten de Ahd-i Atyk'm Tesniye adn tayan 5. kitabnda Tanr'nn Yahudi milletini "...btn kavmlarn arasndan seti(i)", onlardan honut olduu ve bu nedenle Yahudilerin kendi peygamberlerine ve Tanr kitabna (Tevrat'a.) itaat etmeleri gerektii yazldr." 1 Bfelirtmeye gerek yoktur ki, bu szleri syleyen aslnda bizzat Musa'dr; maksad da Yahudileri kendisine ve sunduu kitaba balamaktr. Nitekim ayn kitabn dier bir babnda Tanr azyla yle konuur: "...Rabbin bana emrettii gibi size kanunlar ve hkmler rettim... onlar tutun ve yapn; nk kavm'larn gznde o sizin hikmetiniz...dir; onlar btiin bu kanunlar iitecekler ve 'Gerek bu byk (Yahudi) milleti hikmetli ve anlayl bir kavndr' diyecekler. nk... Rab bize yakn olduu gibi, kendisine byle yckn Allah' olan hangi biiyiik millet vard?"112 Yine ayn babn dier bir yerinde Tanr'nn sadece Yahudileri kendisine muhatap edindiini, baka hibir kavme buna benzer bir davran gstermediini srarla belirtir.' 1 3
t i Tesniye, B a b 10:15. 112 /bul. Bab 4 : 4 - 8 . I 13 bil, Bab 4 : 3 2 .

473

Kendisi de bir Yahudi olan nl filozof Spinoza, Tann'nn hibir ulusu bir baka ulusa gre daha stn, daha imtiyazl, dala sekin olmak zere yaratm olamayacan syler. Ona gre Yahudilerin, dier uluslara stn olarak yaratlm olduklarn kabul etmek akln verilerine uygun dmez. Her ne kadar Tevrat'ta. Yahudilerin Tann'nn sevgili ve sekin ulusu olarak yaratlm bir ulus olduklarna dair hkmler varsa da kandrmak ve oyalamak iin sylenmi eylerdir; "unu belirtmek isterim ki, Musa (Peygamber) Yahudileri yceltici deyimleri kullanrken, Yahudilerin ocuk zekl ynlerine hitap ederek onlar kandrmaya ve bylece Tann'ya (ve dolaysyla kendisine) daha mutlak ekiller altnda itaat ettirmeye almtr."114 Grlyor ki, Tevrat'ta Yahudilerin dier uluslara stiin olmak zere Tanr tarafndan yaratlm olduklarna dair var olan din hkmleriyle Araplarn ve Mslmanlarn stn ulus olmak zere yaratlm olduklarna dair Kr'an'da yer alan hkmlerde ayniyat vardr. Tann'dan gelme bir stnlk kuruntusu ierisinde yaayan uluslarn geriliklerden ve ilkelliklerden kurtulamadklarn tarih ortaya koymaktadr. Bu gibi ocuka inanlardan kurtulmu uluslardr ki, uygarlk dzeyinde byk baar salamlardr. Ne znt verici bir eydir ki, slam lkeleri halklarn Spinoza yntemleriyle uykudan uyandracak dnrler slam dnyasnda kmamtr.

I) M u h a m m e d ' i n Yerletirdii "Arap stnl" Fikrinin Daha lk Anlardan tibaren Araplar Lehine Smr Unsuru Yaplmas Her ne kadar "Mslmanlar aras eitlik" ilkesi, slamn dayanr grnd bir ilkeyse de, bu ilke, Muhammed'in dilei gereince, Arabn slam ierisinde stn durumunu bertaraf edici bir nitelik

1 1-1 Bkz. Benedict de Spinoza, The Puliiicul Winks. Edited and transl. b y ' A . G . Werham, O x f o r d University Press, 1958. s.53. 65. 474

tamaz; hibir zaman tamamtr. nk Arabn imtiyazl ve stn durumunu salamak zere Muhammed'i yerletirdii temel esaslar, daha sonra gelenler ve zellikle ilk drt halife, byk bir kskanlkla kkletirmeyi grev bilmilerdir. rnein mer; "Araplara saldrmayacaksnz ve Araplarn izzeti nefsini krmayacaksnz, iinkii Araplar skmn zdrler" diye konumu ve Muhammed'i takliden Arap stnl ilkesinin slami bir koul olduunu hatrlatmtr." 5 Ve bu hatrlatmay, "farazi" bir eitlik anlayn Araplar lehine bozmak iin bahane saymtr. Nitekim sava ganimetlerinin paylalmas iini Arap karlarna gre ayarlam ve Arap kanndan olmayanlarn eitlik dnda ilem greceklerini belirtmitir. Ganimet datm konusunda eitlik esas itibariyle Araplar arasnda ngrlmtr. ncelik tannanlar, slam kabul edi srasna, peygamberle olan hsmlk, yaknlk esasna ve nihayet askeri hizmetler (savaa katlma) lsne gre belirlenir ve bu ganimetlerden yararlanma hakkna sahip olabilirdi. Arap kle bile, A:ap olmayan Mslmana gre bu konuda daha imtiyazl durumda saylrd. Muhammed'in dul karlarna ayrca zel bir durum tannmt. te yandan Araplara ait topraklar bile, Arap olmayan Mslmanlarn topraklarna gre daha farkl bi1 statye tabi tutulmutu. Bilindii gibi din adna giriilen saldrlar (cihat) sonucu ele geirilmi topraklara slamda hara blgeleri ad verilmitir. Bu topraklarn mlkiyeti devlete, tannmtr. Bundan anlalmas gereken ey, bu topraklar zerinde Mslmanlarn mterek haklar olduudur. Ne var ki Muhammed, Araplarn kar ve imtiyazlarn her vesileyle n plana ald iin, Arap Yarmadas yukardaki kuraln dnda tutulmutur. Baka bir deyimle, Arap Yarmadas'na dahil bulunan topraklar' iin ne hara blgesi olmak ve ne de devlet inal saylma durumu sz konusu edilmitir. Bu topraklar Mslmanlarn mterek haklarnn bulunduu yerler deil, sadece Araplarn z mallar olarak bilinmitir. Bu slami tez bugn dahi geerli grlr ve sadece Arap yazarlar bakmndan deil, Arap olmayan Mslman otoriteler tarafndan da benimsenir. rnein Karai niversitesi profesrlerinden S.M.
115 al-Bazzaz. On Aral Naliaalisn. London. 1965, s.40.

475

Yusuf, slamda ekonomik adalet konusunu incelemek zere 1971 ylnda ngilizce olarak yaymlad Economic Justice i slam adl kitabnda, slarin Araplar lehine ngrd bu kural olaan karlamak gerektiine deinir. Eitlik ilkesini Araplar lehine bozan esaslar, hkmler ve rnekler saysz denebilecek kadar oktur. Bunlar Arap lehine daha ilk anlardan itibaren imtiyazlar salamtr. Arap kanndan ve rkndan olanlara, slam dnyasnn stn ve imtiyazl kiileri gibi baklmas geleneini yaratmtr. Bundan dolaydr ki Araplar, nereye giderlerse gitsinler, nereyi fethederlerse etsinler, daima bulunduklar lkenin ya da blgenin adeta "aristokrat" snfn oluturmulardr; yerli halktan daima ayr ve farkl yaantlara sahip olmulardr. Egemenlikleri altna aldklar halklar, bu halklar slam kabul etmi olsalar bile, Araplara gre ikinci snf vaik durumunda tutmulardr. Arap geleneklerinin srdrlebilmesinin ve Arapln an ve erefinin korunabilmesinin ancak Arap asll kadndan doma Araplar tarafndan mmkn olabileceine inanmlard. Emeviler zamannda Arap aristokrasisi, Arap olmayan Mslman unsurlar ok aa ve hakir grrd. Daha sonralar, yani fikirsel, kltrel ve sosyal yaamlar bakmndan mevalinin egemenliine ya da etkisine bal kald dnemlerde bile Arap unsuru, kendisini ondan stn bulurdu. Tpk Trk egemenlii altna girdikten sonra yapt gibi. 1 1 6 1) 1 400 Yl Boyunca Araplar, Islattm stu ve Sekin Toplumu eklinde Tanmlama abalar Muhammed'in, kendi iinden kt Arap rkn yceltmek ve dier toplumlara stn klmak maksadyla Kur'ca'a yerletirmi olduu hkmler (ayetler) ya da syledii szler (hadisler) ve rnein, "nsanln en mkemmel snf Araplcrdr... Araplar sevmek demek iman sahibi olmak demektir; Araplar seven beni seviyor demektir, Araplar kltmek slam kltmek demektir..." diyerek Araplk ile
116 Bkz. S.K. Bukhsl, "The Shu'uhiyyah M o v e m e n t in slam...", The Journal oflle lndian Society. Calcutta, 1908, s.5-6, 15-31.

476

Mslmanl adeta ayniyat haline sokma gayretleri btn dnemler boyunca Arabn milli benlik bilincini pekitirmi ve gelitirmitir. Bu hkmleri ve szleri kendilerine temel kaynak bilen yazar ve dnrler, Araplk bilincinin giderek kklemesinde byk rol oynamlar ve Muhammed'den miras aldklar bu dnceyi Arap milliyetiliinin mealesi yapmlardr. 10. yzyln nl airleri ve yazarlar, kendilerinden nce dt yz yl boyunca ilenmi olan bu fikri, kendilerinden sonra gelecek olan kuaklara yeni kalplar ve cazip grnler ierisinde nakledeceklerdir. Ksaca fikir edinmi olmak iin bunlardan sadece birkan belirtmekle yetinelim. a) 10. Yiiz\lc!a Arabn Irki stnln iirleriyle Terennm Eden nlii air: al-Mutanabbi 915 ylnda (Hicri 300) Kufa'da doan Abu'l-Tayyib Ahmed bn alHusayn al-Mutanabbi (Miitenebbi olarak da okunur), Arap dnyasnn yetitirdii en byk airlerden biri saylr. Bundan bin yl kadar nce Araplk duygularn galeyana getirecek nitelikteki iirleri, kendisinden sonraki yzyllar boyunca ve zellikle 19. ve 20. yzyllar esnasnda Arap milliyetiliini coturan bir . kaynak olmutur. Kendisini Mslman halklarn insan olarak deil, Arap rknn insan olarak benimser ve iirlerinde Arap milletini "benim kendi z toplumum" diyerek terennm ederdi. Her ne kadar kendisini "halk ynlar" diye aa grr olduu bedevilerden ayrr ve hatta onlara yabanc gibi telakki eder ve yine her ne kadar mensup bulunduu toplumun kendisine deil, fakat kendisinin bu topluma eref verdiini sylemekten zevk alr idiyse d e , " 7 genellikle airlere zg bu vnme alkanlna ramen, Arap stnl fikrine saplanmt. Gney blgelerindeki Araplar, kuzey blgelerdeki. Araplara tercih etmekle beraber, genel olarak Araplar stn bir rkn temsilcileri olarak yceltirdi. O kadar ki, her bakmdan kmsedii yabanc rklar, Araplar iin zararl ve tehlikeli bulur ve onlar yznden
117 Bir iirinde, "Ben kendi halkmda deil, fakat halkm bende gurur (eref) nedeni buldu ve ben v n e c e k eyleri ecdadmdan ziyade kendimde b u l u r u m " eklinde konuur. 477

Araplarn kt etkiler altnda bozulacaklarn sylerdi. Bu nedenle Araplarn, yabanc rklara kar saldr ve sava halinde bulunmalarn isterdi. iirleriyle bu temay ilerdi. 1 1 8 b) 10. Yzyln Dier nl Bir Yazar Ab'l Hasan Mthanmecl b. Yusuf al-Amir'ye Gre Arabm Arap Olmayan Mslmanlara stnl Abbasilerin ilk dnemlerinde de durum bu olmu ve Arabm, Arap olmayan dier Mslmanlara her bakmdan stn olduu fikirleri ilenmitir. Ab'i Hasan Muhammed b. Yusuf al-Amir bu tezin 10. yzylda en hararetli savunucularndandr. Amir - k i Acem aslldr, (lm 381 Hicri / 992 Miladi), Al-lcm bi-Mankb al-slcm adl kitabnda, slam'n Araplar iin ve Araplardan kma bir peygamber araclyla inmi olmas nedeniyle Arabm stnlne inanmak gereini ne srmtr. Ona gre slam dininin her ne kadar evrensel nitelii varsa da, bunun yannda kendisine dayanak yapt temel esaslardan doma bir nitelii daha vardr ki, o da Tanr inayetinin zel olarak Muhammed araclyla olumu olmasdr. Bu bakmdan slamda kiilerin kendilerini gurur ierisinde duymalar olay, bu kiilerin Muhammed ile olan ilikilerine ve yaknlklarna gre meruiyet kazanr. Baka bir deyimle, Muhammed ile yakn ilikileri bulunanlar, Muhammed'in kuandan (neslinden) gelme olanlar, Muhammed'in mensup bulunduu rktan gelenler, dier Mslman kiilere gre daha stn durumdadrlar ve bu nedenle onlar iin nme olana vardr; rnein Mslman Araplar ierisinde Haim slalesinden gelenlerin slamda stn ve zel bir durumlar vardr. Bunun gibi Araplar, genellikle, Arap olmayan Mslmanlara gre daha yakndr. 1 1 9 lerideki blmlerde de greceimiz gibi, Arabi slam leminde en stn bir k olarak grme ve "Kavm-i necib" eklinde kabul etme alkanl Osmanl devleti zamannda Trk evrelerinde de egemendi ve bu alkanlk Trkn Trke husumeti sonularn yaratmt.
118 a l - M u t a n a b b i ' n m iirleri iin bavurulacak kaynak oktur. Yukardaki h u s u s l a r iin al-Vhidi'ni art divn ai-Mulanabbi (cd. Dieterici. s.161 vd.) adl yaptna baklabilir. al-Mulanabbi'nin, iirlerinin ngilizce evirisi iin bkz. A.J. Arberry. Poems ofcl-Manabbi. C a m b r i d g e . 1967; yukardaki hususlar iin b k z . s.22 vd.

478

c) ahrastni'ye Gre de yle' Al-ahrastni, Kitab Nihayatu'l-lkdam Filmi'l-Kckm adl yaptnda Kur'an hkmlerine dayanarak Arabn slam halklar ierisinde neden en stn, en imtiyazl durumda olduunu ispata alr. Bir kere insan hayvandan ayran niteliin kelam (dil) yetenei olduunu ve konuma yeteneinin dnceye ara tekil ettiini belirterek "Araplar, dillerinin gzellii, akl ve kolayl nedeniyle dier btn uluslara stndrler" der. Ve iddiasna destek olarak K. 26 uar Suresi'nin 195. ayetini verir: "Ey Muhammed, apak Arap diliyle uyaranlardan olman iin onu Cebrail senin kalbine indirmitir." Bundan baka Tanr yine ahraslani'ye gre Arabi Muhammed'in ahsnda bir melek olarak yaratmtr. Bunu da Kur'cn'n En'fm Suresi'nin 9. ayetinden karr: "Biz onu melek klsaydk, bir erkek eklinde yapardk da, ddkieri pheye onlar yine d r m olurduk." ahrastani'ye gre bu ayet Tann'nn Araplar melek niteliinde grdnn delilidir: "...nasl ki kelimeler (deyimler) duygularn kiilik kazanm ekliyse, Araplk da melekliin kiilik kazanm eklinden baka bir ey deildir. Kur'an bunu (EnTm Suresi, ayet 9) u deyimlerle anlatmaktadr. 'Biz onu melek klsaydk, bir erkek eklinde yapardk' Kur'an'n bu hkmnn bu ekilde anlalmas gerekir." 1 2 0 . ahrastani Acem asll bir dnrdr. ran uygarlnn gemiini ve zenginliini ve Araba ve Arapla ilgili her eye stnln ve slam zerindeki etkilerini bilir. Fakat eriat ierisinde kendi z benliinden ylesine uzaklamtr ki, Kur'an hkmlerini evirip evirip, Arabn stn bir rk olduu sonucunu karmann arelerini bulmutur. Tpk bizim eriatmzn bin yl boyunca yapt gibi...
119 a l - A m i f n i n y u k a r d a sz konusu kitabnn ngilizce evirisi iin bkz. F. Roscnthal, Sicile ad Religion According to Abu'l-Hasan al-Amir, in Islande Quarrely. Nisan 1956. s.42-53. Yukardaki grler iin bkz. s.52. 12.0 al-Shahrastan, Kitap Nihuyatu'l-Ikdum Filni'l Kalan (The Stnma Philosophie of al-Slahrastan). Transi, bv A. Guillaume. Oxford Univesity Press. 1934. s.145.

479

d) 11. Yzylda Al-Taalibi'nin Bu Konuda Yazdk lann 20. Yzylda Arap Milliyetisi Alklar 11. yzylda al-Taalibi, Araplk benliini u szleriyle canl tutmaya alrd: "Kim Peygamber'i sever ise Araplar da sever;. Tanr'nn slama ynelttii her kii bilir ki, Muhammed peygamberlerin en sekinidir ve yine bilir ki, Arap toplumu btn uluslar iinde en sekin olan toplumdur ve Arap dili dillerin en kutsaldr." 121 Bu ve buna benzer szler yzyllar ierisinde tazeliklerinden hibir ey kaybetmeden 20. yzyla kadar gelmi ve bugn modern Arap aydnlarnn slogan olmutur. 11. yzylda al-Taalibi'nin aznda Arabn ruhunu ve gnln gcklayan szler 20. yzylda modern Arap milliyetilerini de bylemekten geri kalmamtr. Abd al-Aziz al-Duri, 1960 ylnda yaymlad Arap Milliyetiliinin Tarihi Yolu adl kitabnda al-Taalibi'yi tekrarlamakla zevk duyar. 1 2 2 e) Mslman Kardeler Lideri Hasan al-Bana'ya Gre Arabn Is lamdaki stn Durumu Arabn slamda stn bir durumu olduu konusunda yukarya zet aldmz fikirler sadece yazarlarn mnferit bir ekilde ele alp iledikleri fikirler deildir. Bu fikirleri benimsemi ve kendisine g kayna yapm rgtler de vardr ve bunlar ierisinde en nemlisi Mslman Kardeler adyla tannan kurulutur. Mslman Kardeler kuruluunun lideri olan Hasan al-Banna - k i son derece kudretli ve etkili bir ahsiyet olarak Arap dnyasna hkim olabilmitir-, yukardaki fikirlerin balca savunurlarndandr ve banda bulunduu kurulu da ayn ynde eilime sahiptir. Her ne kadar mmet esine nem veriyormu gibi grnrse de Hasan al-Banna bu mmet kavram ierisinde Araplarn ve Arap ulusunun stn ve imtiyazl bir duruma sahip olduklarn savunmutur. Bu grlerini her vesileyle ortaya koymu ve Da Vatma adl kitabyla da Arap halklarna sunmutur. Bu kitabnda Arap ulusunun slam toplumlar ierisinde en n su-ay, en yksek mevkii
121 Bu pasaj iin bkz. Eliezer Be'eri, Arv Officers i Arab Politics and Society, Pracger, N . Y . 1970, s.283. 122 Abd al-Aziz al-Duri, al-Zulwr al-Taikhma al-Kavmi\\a al-Anbixva. Beyrut, 1960, s.46.

480

igal ettiini ve btn dier slam uluslarna oranla en bata geldiini, slam ailesi ierisinde en erefli, en mutena bir durumda sayldn ve slamn en sevgili, en fazla tevecche mazhar olan bir ulusu olduunu ve slamn ancak Arap ulusunun uyanmasyla ile kalknabileceini beyan eder.' 2 3 Ayn iddiay Trk lehine yapm ya da yapan ve yapacak olan bir Trk dnrn, yazarn, din adamn tasavvur edebilir misiniz? f) slamn Arap Dini Olduu ve slam Uygulamakta Kusur Eden Devlete Kar Arabn Ayaklanma Hakknn Kur'an'dan kma Bir Hak Bulunduu Arap yazar ve dnrleri, Kur'a'm li mrn Suresinde yer alan "Siz insanlar iin ortaya karlan... Allah'a inanan hayrl bir mmetsiniz..." eklindeki hkmn (K. 3 li mrn Suresi, ayet 110) dorudan doruya Araplara hitap eden bir hkm olarak grmlerdir. Osmanl devletine kar ayaklanan Arap liderleri (ve aydnlar) rdn, Hicaz, Suriye, Irak vb. yerlerde bu ayaklanmalarn merutiyetini belirtirlerken Kur'an'm yukardaki hkmne dayanmaktaydlar. Bu ve buna benzer hkmlerden kardklar anlam oydu ki, Arap ulusu Tanr'nn ltfuna ve sevgisine sahip olarak Tanr tarafndan seilen ve en stn klnan bir ulustur. Tanr kitabn ve emirlerini korumakla ve ona uymayanlar (ve ihanet edenleri) engellemekle grevli bir ulustur. Osmanl devleti (Trkler) slam uygulamakta kusur ettiine gre, ona kar Araplarn ayaklanmalar gerekir; bu bir Tanr grevidir. 1 2 4 Grlyor ki, Aabm slamdaki zel yeri ve deeri ona pek ok olanak salamtr. Bu olanaklarn banda, hibir Mslman toplum halifeye bakaldramazken, Araplarn byle bir davrana (kendi karlar asndan) giriebilmeleri gelmitir. Trklere kar, hem de ngilizlerle ve Franszlarla birlik olup savaabilmeleri bu ekilde meru gsterilebilmitir. 1 2 5
123 Hasan al-Banna, Du'Vrmu. s. 12-13. Bu pasajlar iin bkz. E. Salem, ge, s.283. 124 Kral Abdullah'n bu grleri iin. Anlann adl kitabna baknz. ngilizce eviri iin s.57; A r a p a metin iin s.22. 125 Bu konularda Kral Abdullah'n ve Kral Hseyin'in grleri iin u kaynaklan yararlanlabilir: A m i n Sa'id, al-Tevral al-Aubiya al-Kuhra (Byk Arap syan). Kahire, 1934. 3 cilt. Konumalarla ilgili metinler iin ayrca bkz. Revue h Monde Mumlman. 1921, c.46. s. 10-11, 1-22.

481

) slam, ada Arap Milliyetisinin Elinde, "Arap stnl" Siyasetine Ara Edilir ada Arap milliyetisinin yeni kuaklarda pekitirdii inan odur ki, Tanr, btiin milletler arasndan Araplar semitir; nk, Arap milletini en stn yeteneklere sahip bilmitir. Araplar ylesine beenmitir ki, ona zg olmak zere indirdii slam dinini salim klmak maksadyla Arabistan Y a r m a d a s n d a slamdan baka bir dine msamaha etmedii gibi, halifelii Kureylilere brakmakla Arap rknn dier rklar ynetmesi gereini ngrmtr. Ahmet H. al-Nakuri, Urbah ve Din adl eser inde 1 2 6 Ku 'a hkmleri arasnda yukardaki hususlar ispatlamaya yarar olanlar belirtir. rnein Kur'a'n 3. suresinin (li mrn Suresi) 110. ayeti hkm, ona gre, beer nesli arasnda Araplarn en stn en makbul nitelikte bir toplum olduunu, Tanr'nn tercihlerine mazhar bulunduunu gsteren bir hkmdr. Bir baka Arap yazar, Dr. Sleyman Hazin, 1956'da yaymlad Muhadarat al-Mevsin al-Takaf Fi'l-Kuveyt adl kitabnda 1 2 7 si am indirmek iin Tanr'nn yeryzndeki en mkemmel ikevi, yani Araf) lkesini semi olduunu ve yine yeryzndeki e stn toplumu, yani Araplar tercih etmi bulunduunu ve slam gibi bir dini sadece Araplara layk grdn ve bundan dolaydr ki, Tanr'nn bu ltfnu Araplarn her daim gz nnde tutmalar zorunluluunu ve Arapllk uurunu gelitirmeleri gerektiini syler. Yazara gre Tanr, ee: istemi olsayd. slam dinini baka bir lkede ve baka bir topluma hitaben de indirebilir ve rnein in'de veya Hint'te de yayabilirdi. Fakat bunu yapmamtr. Tanr, sadece Araplar kendisine en uygun bulduu ve onlar tercih ettii iindir ki, slamt Arap topraklarnda ve Araplara zg olmak iizere indirmitir. Bundan dolaydr ki, Araplar btn bunlar gz nnde tutup Tanr'nn hidayet ve ihsann dnmeli ve bylece milli benliklerini ve milliyetiliklerini korumaldrlar. Ve yine baka bir yazar, al-Kavakibi, 1959'da yaymlad Unun al-Kura

126 Kahire, tarihsiz, s.63. 127 Kahire, 1956, , 108.

482

adl kitabnda 1 2 8 Arabn ve Arapann her bakmdan stnln ve slam dininin Araba has bir din olarak inmi bulunduunu Kur'an ve hadislerden rnekler vererek ispata alr. "slanm Arap Dini Olarak Gsterilmesi ve Arap Milliyetiliiyle slanm Badar Bulunmas, Arap Olmayan Miislman Terk Anlamna Gelmez" Gr slam bu derece Araba yonttuktan ve onu Arap milliyetiliinin arac haline getirdikten ve bu arada Tiirke sert bir amar attktan sonra, biraz da Arap olmayan Mslman toplumlar darltmamak iin baz okayc szler sylemek ve tavizler vermek gerekliydi. te Arap milliyetisinin bunu dorulayan davranna bir rnek: "Arap milliyetiliini tevik ve makul bir Arap benlii bilincini yerletirmek hususundaki gayretlerimizin hibir suretle Arap olmayan Mslmanlar red ve cerh anlamna gelmediini sylememize lzum var mdr bilmem." lgin olan yn udur ki, Arap milliyetisi bu iltifat dahi Arap olmayan btiin Mslmanlar iin deil, sadece Arap lkelerinde yaayan Mslmanlar iin yapmaktadr: "Arap lkelerinde yaayan fakat Arap olmayan Mslmanlarla olan ilikilerimize gelince, bu ilikiler kardeler aras ilikilerdir. Bunda bakalarna bir stnlk ya da baka rklara kar bir hakszlk sz konusu deildir." 1 2 9 Dikkat edilecek olursa yazar hep eriat azyla, hep elimeli telifi ve kandrc veya uyutucu formllerle konumakta. Bir yandan "Dinde zorlama yoktur" deyip, dier yandan "cihat" atran bir zihniyetle ve usullerle davasn yrtmektedir. Gerekten de, bir yandan Tanrnn Araplara zel ve stn bir durum tandn sylerken, dier yandan bu stnln Arap olmayanlar bakmndan fark yaratmadn ilave eder: "anl (tarihimizden) ve milliyetiliimizden gurur duyarken, kendi milletimizin (Araplarn) ykselmesini ve dnya uluslar... arasnda hak kazand deerli yeri almasn temenni etmekteyiz... Bunda bakalarna kar bir stnlk duygusu yoktur." 1 3 0
128 Halep, 1959. s . 2 1 8 - 2 2 1 . Biitn bu hususlar iin ayrca b k z . E. Salem, "Nationalism and Islam", in The Muslim World. Ekim 1962. c.52. say 4. s.284. 129 al-Bazzaz. On Aral Nationalism.... s.46.

130 Ibid, s.46.

483

Fakat bunu sylerken hareket noktas Arabn Tanr tarafndan sekin bir ulus olarak benimsenmi olduu noktasdr. Milliyetilik gayretlerinin Mslman olmayan Araplar gocunduracak nitelikte olmadn veya onlarn birer vatanda olarak haklarn haleldar klmadn sylemekten geri kalmayan Arap milliyetisi, "ovenlii" Arap karakteriyle badatrmaz. Hristiyan Arabn da Mslman Arap duygular ierisinde olduunu hatrlamaktan zevk duyar. Suriye niversitesi Dekan Constantine Zurayk'n szleri, Mslman Arap milliyetisinin davasna destek olmaktadr: "...Gerek milliyetilik hibir suretle gerek din ile kart dmez... Bundan dolaydr ki, hangi mezhebe veya toplulua mensup olursa olsun her Arabn en birinci grevi kendi gemii ve kltryle ve bunlarn yeniden canlandrlmasyla ilgilenmektir." 1 3 1 Ama Arap, bu ayn hakk Arap olmayan Mslmanlara, rnein Trke tanmaz.

III)

A DA ARAP MLLYETS KUR AN ARAP MLLYETLNN TEMEL KAYNAI YAPAR

ada Arap dnrleri - h e r ne kadar aralarnda milliyetilii din esinden ayrmak isteyenler olsa da-, genellikle Kur'an', Araplk benliini ve niteliklerini ortaya koyacak olan en salam kaynak olarak kabul ederler. Arap milliyetiliini bu kaynaktan beslemenin gereine inanmlardr. nk ancak bu ekilde Arap birliini ve Arap gelimesini Bat liberalizmi dnda ve "komnist ideallere" saplanmadan salayabilecekleri kansndadrlar. 1 3 Msr'da, am niversitesinde .slam tarihi profesrl yapm olan Ali Husni al-Harbutli, Kur'an' Arap milliyetiliini canl klan
131 Dr. C o n s t a n t i n e Z u a y k Arap milliyetilii davasnn en ateli taraftarlarndandr. Yukardaki szler iin bkz. al-Bazzaz, On Anl) Natumulism..., s.47. 132 M a l c o l m H. Kerr. Islanic Reform; The Political and Legal Theorics of Muhammad Abdal ad Raslid Riza. University of Califonia Press, i 966.

484

bir kaynak olarak grenlerdendir. 1959 ylnda yaymlad eitli kitaplarnda ve zellikle Muhammad va'l-Kavmiyya al-Arabiyya (Muhammed ve Arap Milliyetilii) ve 1960'ta yaymlad al-Kavmiyya al-Arabiyya miri al-fecr il al zuhr (Douundan Oluumuna Kadar Arap Milliyetilii) adl kitaplarnda iledii tema udur: Kur'an Arap milliyetiliinin oluumuna temel olan kaynaktr. Kur'an'n indirilmesindeki ama Araplarn slam yoluyla birlemeleridir. Bunun iindir ki, brahim Suresi'nde Araplarn anlayabilecei dilde indirildii aklanmtr (K. 14 brahim Suresi, ayet 4);.bunun iindir ki Fussilet Suresi'nde "...Arapa Kur'n'dr, bilen toplulua (yani Arapa bilen toplulua) indirilmitir" diye yazlmtr (K. 41 Fussilet Suresi, ayet 3); bunun iindir ki Araplar arasndan seilmi bir peygamber araclyla gnderilmitir. Yine ona gre Kur'an, Arap yaamn yanstan bir kitaptr. Araplar bakmndan en deerli ve nemli olan ey dildir; Kur'an, mkemmellii ve gzel stiliyle her trl farkll kaldrm ve Araplar dil esinde birletirmitir. Dil sayesinde Araplarn dnme geleneini etkilemitir. Dil birlii sayesinde Araplar ortak amalarda ve dncede birletirmitir. Her millet iin fikir ve zek aamasn salayan dil olduu ve her millet fikir ahlanmasn dil yoluyla yapabildii iindir ki, Araplar da Kur'an sayesinde ayn nimetlerden yararlanmlardr. Kur'an, ayn zamanda Araplar kalben birletirmitir. Kur'an'n Araplara zg nitelikleri ve ierdikleri nedeniyledir ki, btn Mslmanlar (yani Arap olmayan Mslmanlar) hangi rka mensup olurlarsa olsunlar, tek bir dilde, yani Arapada birleen, Arapayla ibadet eden, Arap gibi dnen ve bu birleme nedeniyle kedi rki zelliklerini yitiren toplumlar olmulardr. 1 3 3 Ksaca zetlediimiz bu grler, eski bir temann ada kalemlerde beliren eklidir. Bizim eriatmzn "slam dini evrensel bir
133 Bu kitaplar yabanc kitaplklarda u balklarla aramak gerekir: Ali Husni alKharbutl. Muhammad >ra al-Quawmiyya al-arabiyya. Cairo, 1959, s.67-75; yukardaki grlerin ngilizce evirisi iin bkz. Kemal H. Karpat (ed.), Political and Social Thought in le Contemporay Middle East, London, 1968, s.39-41; ayrca bkz. Ali H. Khartiutli. al-Quawmiyya al-arabiyya min alfajr He al-Zuhr (Arab Nationalism from its D o w n to its Fulfillment). Cairo, 1960.

485

dindir" inan ierisinde kendi toplumunu srkledii yn de bu olmutur. Ve bu inan ierisinde dilimizi, geleneklerimizi, tarihimizi, zelliklerimizi, benliimizi terk edip Kur'a'm Arap niteliinde Araplarla birlemiizdir. M u h a m m e d as-arkavi, 1961 'de yaymlad Al-Demokrasiya in al Arab (Araplar Arasnda Demokrasi) adl kitabnda Arapllkla Mslmanlk arasndaki zdelii gzden geirir ve Arap mmetinin egemenliin kayna olduu fikrini iler, iktidara gelecek olanlarn halk tarafndan (halk kavramna kadnlar, kleleri ve subaylar vb. herkesi katar) seilmesi gereini ngrr; dnce, fikir ve ifade hrriyeti esaslarn eriattan k a r m a y a alr. 1 3 4 Dier bir Arap milliyetisi Abdlkerim al-Katib, 1961 ylnda yaymlad As-Siyasa'l Maliyyaf'l-Isln ve Silatuha bi'l-Mu'amalat alMu'asira (slam'da Mali Siyaset ve Bugnk lemlerle liki) adl kitabnda Bat'nn ekonomik ve siyasal koullarn, anayasal gelimesinin esaslarn eletirir ve slamiyetin ve zellikle Ktr'an kaynann btn bu esaslara yer vermi olduunu ve dolaysyla~Araplarriin bu kaynaktan yararlanmak gereini savunur. 1 3 : 1

A) slamn Araplk Davasna Destek O l d u u n u S a v u n a n a d a A r a p Yazarlar u son yllar zarfnda Arap milliyetiliiyle slamn badar okluunu ileri srenler arasnda, Abd al-Rahman al-Bazzaz'da baka, daha pek ok Arap ve Msrl yazar ve dnrler vardr. Bunlardan bir ikisini zikretmekle yerinelim. Abdul Rahim al-Fudah 1961 'de yaymlad Al-slam ve al-Kavmiye al-Arabiyya adl kitabnda slam dininin Arapllk eilimlerini ve Arap milliyetiliini desteklediini ve Arap milliyetiliiyle slam arasnda ok sk bir iliki bulunduunu, slam dininin en son ve en mkemmel din olduunu ve buna mukabil Arap

134 lmi, s.222. 135 bid, S.2I2-2J3.

486

milliyetiliinin de keza en mkemmel bir milliyetilik gelimesi olduunu ve her ne kadar ikisi ayn ey deilse de birbirlerine ok ey verdiklerini izah eder. 1 3 6 Urubal ve Din (Kahire, tarihsiz) adl kitabnda bir baka yazar, Ahmet Hasan al-Bakuri, slamn Arap milliyetiliini tevik eder olduu hususunda al-Fudah tarafndan ileri srlen fikirleri destekler ve hatta biraz daha ileri giderek Arap milliyetiliinin uyanmasndaki nedenleri Vahhabilerin "slamn zne dn" tezinde arar. Yazara gre, slam Araplara mterek bir dnce, mterek yaama arzusu ve mterek bir ama tayin etmitir. Vahhabiler marifetiyle balayan milliyeti eilimler Sanusiyyahlar tarafndan gelitirilmi ve btn bunlar Cemal Nasr'n fikriyatm hazrlamtr. 1 3 7 Yine bu seriden olmak zere Muhammed al-Gazali, Kahire'de yaymlad (tarihsiz) bir kitabnda yukardaki grlere uyar ve slamn Arapllk akmlarna ara iini grdn, slamn esas itibariyle Arap dini olduunu, Tanrnn Arabi tercih ederek semi olmasnda Arabn pek ok nitelie ve yetenee sahip olmas nedeni bulunduunu belirtir. Muhammed al-Gazali, Hakikat al-Kavmiya al-Arabiya da Arap milletinin oluumunda slamn oynad rol eletirir. 138 B) Gnmzde slam Arabn z Dini Gsterip, Arap Milliyetiliine G Kayna Yapanlar slamdan nce d e. Arapllk ve Arap milli bilinci duygularnn Araplar arasnda yaygn olduunu syleyen modern Arap yazarlar, slamn geliiyle birlikte bu millilik duygusunun daha bilinli ve daha gl bir ekilde gelitiini ve adeta ahlandn kabul ederler. Onlara gre Cahiliye dnemi diye tantlmak istenen dnemde, yani putperestlik dneminde, o zamana zg bir Arapllk bilinci varken ve bu bilincin mtereklii putperestlikle kendini gsterirken, slamdan sonra eitli
136 Bu kitap. K a h i e ' d e 1961 ylnda y a y m l a n m t r . A y r c a bkz. L. Binder. The Ideological Revolution in the Middle East. N e w York. 1964. s. 138. 137 Bu konuda zet iin bkz. L. Binder, age, s. 138. 138 bid, S.138.

487

ve farkl inanlara bal olarak yaama gelenei yerine Arap dini saylan slamda birleme kendini gsterdi ve bylece Arap milliyetilii tek ve en salam bir kke dayandrlm oldu. 1 3 9 te bu kk bugn de, tpk gemi yzyllarda olduu gibi, Araplar milliyetilik ve Araplk duygusunda birletiren en etkili kaynaktr. 1 4 0

139 Bu grler iin bkz. A h m e d Found al-Ahvani, "Nationalise et Religion", dans Orient, Paris, 1961, No. 18, s. 181-203. Manif al-Razzaz, The Evolution of the Meaning of Nationalism, Doubleday, New York, 1963. s . U ; George Hanna, Mana alKuvmiyye al-arabiyya. Beyrut. 1959, s.33-64. 140 u son 2 0 - 3 0 yl ierisinde bu tezi ileyen Arap yazarlarnn yaymladklar kitaplarn says bir hayli kabarktr. Bunlardan birkan rnek vermek gerekirse: Abadi A k a m , Milnat al-Kaviyyah (Arap Milliyetiliinin ilesi), Beyrut, 1962; M u h a m m e d Ahmet Basmil. Al-Kavmiyyah fi Nazar al-lsln (slam Asndan Milliyetilik), Beyrut, 1960; Tevfk Ali Berro, Al-Kavmiyyah al-Arabiyyah fi'l Kam alTas' Ashar (19. Yzylda Arap Milliyetilii), am, 1965; Al H a k a n Darvazah, Hamid al-Cabbari, Ma'al-Kavmiyyah ul-Arabbiyuh (Arap Milliyetilii), Kahire, 1958; Ma'nf Davalibi, Al-Kavmiyyah al-Arabiyyah fi Hakakatila (Arap Milliyetilii Konusundaki Gerekler), Kahire, 1959; M u h a m m e d l-Gazzl, Hakikat al-Kavnyyah al-Arabiyyah (Arap Milliyetilii Konusundaki Gerekler), Kahire, 1961-1969; Yasin Halil, Al-ldeolojiyyah al-Arabiyyah (Arap deolojisi), Badat, 1966, Kltr Bakanl Yaynlan'ndan; A h m e t Sait, Al-Kavmiyyat al-Arabiyyah (Arap Milliyetilii), Kahire. 1959; Enis Sayih, Tatavvtr al-Mafhm al-Kavmi inci al-Arap (Arap Milliyetiliinin Araplar Arasndaki Gelimesi), Beyrut, 1961: Ahmet al-aybani, Al-Kavniyyah al-Arabiyyah fi'l-Nazariyyah va'l-Tatbik (Aap Milliyetiliinin Nazariyesi ve Uygulamas), Beyrut, 1966. Biraz nce belirttiimiz gibi, A a p yazar ve dnrlerinin slam dinini Arap milliyetiliinin arac yapan grleri k o n u s u n d a gerek Arapa ve gerek yabanc dillerde (zellikle ngilizce ve Franszca) pek ok yapt vardr. Buna karlk Trk milliyetiliini slam araclyla oluturmann ve gelitirmenin m m k n olduuna dair T r k yazarlar tarafndan yazlm yapt bulmak kolay deildir. nk, bu iki eyi Trk bakmndan badatrmak m m k n deildir.

488

KNC KESM ARAP MLLYETLNN SLAM UNSURU DIINDAK GLER slam dinini Arap milliyetiliine ara yapan Arap lkeleri, millilik bilincini glendirmek maksadyla slam d elerden de yararlanmasn bilmilerdir. slamn modern gelimeye, ada uygarla ve zellikle "milliyetler prensibi" oluumlarna pek yatkn dmediini gren ou Arap yazar (bata al-Husri olmak zere), slamn Araba zg bir din olduu iddialarn aarak, din esinden baka deerlere yer vermeyi gerekli bulmulardr. Bylece kendileri gibi Mslman olan dier toplumlardan (rnein Trklerden) ayr ve farkl bir hviyet ierisinde kendi balarna bamsz ve milli bir toplum olmann kolaylaacan hesaplamlardr. nk unu anlamlardr ki, sadece din esine bal olarak Araplar iin Osmanl devleti dnda kalmak ve Osmanl halifesinden kopmak ve millilik aramak mmkn deildir. Baka bir deyimle, Osmanl'ya kar ayaklanp Trk boyunduruundan kurtulmann ve bamsz bir toplum olmann ancak slam birlii ve "Mslman kardelii" duygularnn dna kmakla kolaylaacan sanmlardr. Bu tezi bugn dahi benimseyen Arap yazarlar oktur ve bunlarn kans odur ki, 1916 yllarna gelinceye kadar din kardelii, slam birlii ve dayanmas masallaryla derin bir uykuya dalan Araplar, bu inanlar dna kmakla uyanmlar ve milli benliklerini kazanmak ve bamszla kavumak ynnde kesin admlarla ilerler olmulardr. 1
I Bu konuda Fevzi M. Naccar'n grleri iin bkz. Fauzi M. Najjar. "Nationalism and Socialism", in The Arab World; From Nationalism to Revolution, edited by A. JabaraJ. Tery, Illinois, 1971, s.7 vd.

489

Bu kesimde Arap milliyetisinin "slam ncesi deerler" (slamdan nceki Arap uygarl, Arap yaamlar, Arap gelenekleri vb.) ve "slam iislii ve d eler" yoluyla milliyetilik akmlarn gelitirici abalarna deineceiz. Arap yazarlarndan Envar ezne, 1969 tarihinde ngilizce olarak yaymlad "The Use of History by Modern Arap Writers" ("Modern Arap Yazarlarca Tarih lminin Kullanlmas") adl bir yazda yle der: "Uzun yzyllar boyunca cahiliye ve barbarlk dnemi diye adlandrlan slam ncesi dnemin yceltilir olmas ve neme kavuturulmas, (bugn artk) dindar kafa yapsndaki Araplarn bile zndklkla (dinsizlikle) sulandrmadklar bir davrantr." 2 n.l yazar Taha Hseyin ise daha 1933 yllarnda Al Hamish alSirah adl kitabnda bu tezi savunur olmutur. Arap yazarlarnn byk ounluu eitim sisteminde esas itibariyle Arabn slam ncesi ve slam sonras 'tarihinin bir btn olarak ele alnmas gereine inanmlardr. Eskiden sadece slam sonras tarihin nemine yer verirlerken ve slam ncesi dnemi Cahiliye dnemi olarak nemsiz sayarlarken, bugn artk bu gr terk etmiler ve slam yaam ierisinde Arap esinin roln n plana alr olmulardr. Arap tarihi reniminde nemli olan dnemler slam ncesi dnem ve slam sonras dnem olarak ayr ayr, fakat ayn arlkta olmak zere ele alnr. Btn bu dnemler boyunca Yakndou blgelerindeki uygarlk gelimelerinin tek yaratcs ve yapcs olarak tarih kitaplarnda sadece Araplar gsterilir. 3 Oysa ki, Trk eriats ve siyasetisi bugn Trkn slam ncesi ve slam d tarihi olmad yalanlaryla yeni kuaklar uyutur.

2 A n w a r G. C h e j n e , "The U s e of History by Modern A r a b Writers", in The Middle East Journal, 1969, c. 14, s;ayi 4. s.382-396. 3 rnein, M u h i b al-Din al-Khatib, Inijah al-Mavjal al-Bashariyyah fi Caziral al-Arab. Kahire, 1926; A l i Nasr al-Din, Hadisat al-Arab, Beyrut, 1946; M.J. B a y h u m , al-Arab Kable al-lsldm Ve'Baduhu fi FUustin. Sidon, 1952.

490

I)

SLAM NCES ARAP TARHN MLL GURUR UN S UR U. YA PAN A RA P MLLYETS

Milli benliini glendirmek bakmndan Arap milliyetisi slamdan nceki Arap tarihini ve yaantsn fevkalade nemli ve zengin bulur ve deerlendirirken bunu iki bakmdan yapar. Bir kere slam ncesi dnemde kendi z kaynan ve hayata k noktalarn bulur ve bunda kendi milli hasletlerini ve meziyetlerini arar ve bununla gurur duymaya alr. kincisi, slam dininin varolu nedenlerini slam ncesi Arap tarihinden karr ki, bu da onun iin dier bir gurur kaynadr. Bylece slam yaratan gcn slam ncesi Arap uygarl olduunu dnerek Arap milliyetiliini slam ile badar ekle sokmaya urar. Araba gre slam, Arabn kendi z dinidir, kendi geleneklerinin ve niteliklerinin var kld dindir ve dolaysyla kendi milli benliinin gelimesinde balca bir faktrdr. Bu bakmdan Arap milliyetisi iin slam ncesi Arap tarihini benimsemek ve bununla milli duygulan gelitirmek slama aykr deil, aksine slamn gereklerine uygun bir eydir. Dier yandan "Cahiliye" dnemi diye adlandrlan dnem, aslnda geri ve ilkel bir dnem deil, aksine fevkalade parlak bir uygarlk dnemidir; z ve z Arabn yaratt bir uygarlk dnemidir. Ve byle olduu iindir ki, slam doabilmitir. Dnd ve savunduu tez budur.

A) "Cahiliye" Diye Gsterilen Dnem Aslnda "Uygarlk" Dnemi Arap milliyetisine gre Arabn slam ncesi tarihi, sanld veya gsterilmek istenildii gibi "Cahiliye" dnemi olmamtr. Aksine, parlak bir uygarlk dnemi olmutur. slamdan nce Arabn vnlecek, gurur duyulacak bir uygarl vardr ve var olduu iindir ki, slam dini doabilmitir. Eer bu dnem gerekten ilkel, geri ve uygarsz bir dnem olmu olsayd slam diye bir ey ortaya kmazd. Fakat eitli nedenlerle slam ncesi Arap yaants ilkel gsterilmek istenmi ve bu dneme "Cahiliye" dnemi denmitir.

491

1) slamdan nceki Arap Tarihinin "Cahiliye" Devri eklinde Gsterilmesine Kar Yazar ve dnrlerin bugn artk "yalan" olarak tanmlar olduklar bir husus vardr ki, o da slamdan nceki Arap tarihinin belli bir gayeye hizmet maksadyla kt ve ilkel gsterilmek istenmesidir. Bu yazarlara gre Muhammed'den nceki Arap yaantsn kt veya Muhammed'in doduu ve peygamberlik grevini yerine getirdii dnemdeki toplum artlarn ilkel artlar eklinde gsterenler gereklere tamamen aykr hareket etmilerdir. Bu dnemi "Cahiliye" dnemi eklinde gsterenler Muhammed'in hayatn ve faaliyetlerini, gerek onun zamannda ve gerek o ldkten sonra nakledenlerdir. Bu yalanlarn btn sorumluluu onlara aittir. Zira Muhammed'in yaptklarn olduundan ok farkl ve cazip gstermek ve Muhammed'i yceltmek gayesiyle Muhammed'in yaad ve iinden kt ortam kt ve karanlk gstermek onlara uygun gelmitir. slam ncesi Arap yaantsn ne kadar geri tanmlarlarsa Muhammed'i ve onun yaptklarn o derece makbul klabileceklerini sanmlardr. Bundan dolaydr ki, "Cahiliye" dnemi diye bir dnem tasvirine girimiler ve bu dnem esnasnda Arabn bilgisiz, ahlaksz, kltrsz ve hatta hayvanlardan da aa bir yaant ierisinde bulunduunu sylemilerdir. Bu gayretlerini ylesine mbalaaya bomulardr ki, Arabn slamdan nceki btn dnemler boyunca ne bir devlet kurabildii ve ne de bir uygarlk yaratabildii kansn uydurmulardr. Onlara gre slam ncesi dnemde Arabn ne bir edebiyat ve ne de bir hayat anlay olmamtr. 4 Arap milliyetisine gre slam ncesi dnemde Arabn stn uygarlklar olmutur ve bunun byle olduu tarihi olaylarla ve delillerle ortaya koyulmutur. Ve bu delillerin banda Kr'an gelmektedir. Muhammed'i olduundan farkl, stn ve baarl gstermek iin "Cahiliye" dnemi diye anlatlmak istenilen dnem aslnda Arabn "Gm" dnemidir. 20. yzyln ikinci yars ierisinde en nl Arap yazarlar ve rnein Abd al-Rahman al-Bazzaz ve M u h a m m e d zzet Darvazah, Kur'an'dan alnma hkmlere dayanarak ve bunun On Ab Ntriontli.m. Lodon. 1965, s.38.

4 Abd al-Ralan al-Bazzaz,

492

yannda dier kaynaklara inerek bunun byle olduunu ispata almlardr. zellikle M u h a m m e d zzet Darvazah 1946 ylnda yaymlad Al-Arab Va'l Urubah adl kitaplarnda Kr'an'dan ayetler vererek Arabn slam ncesi yaantsnn ilkel ve uygarlktan yoksun olmadn ispat etmitir. 3 Arap milliyetisi, Arabn Asurler ve Babilonyallar dnemine inen eski uygarlklarn ele alarak bunlarla gurur duyar; bu uygarlklar rnek vermek suretiyle "Cahiliye dnemi" uydurmalarn rttn ve bylece tarihi bir gerei gn na kavuturduunu sylemekle vnr. 6 al-Bazzaz yle der: "(slam ncesi dnemde) Yemen'de kurulan eski Arap uygarlklaryla... gurur duymaktayz. slam ncesi bu uygarlklarla vnmenin slami duygularla atr bir yn yoktur... Cahiliye dneminin iyi gelenekleri slamdan sonra da var kalmtr..." 7 Zamanmz Arap yazarlarnn ve dnrlerinin kendilerine balca ama edindikleri hususlardan biri de slam ncesi Arap.edebiyatn inceleyip o dnemin kltr zenginliklerini ortaya koymak ve bylece slam ncesi Arap stnln ve yeteneini bugnk kuaklara tantmak ve bununla gurur yaratmaktr. Bu yazar ve dnrler arasnda Arabn slam ncesi yaantsn ve mesela putperestliini kmseyenler ve bu dnemi dinsizlik dnemi olarak ktleyenler oktur. Fakat buna ramen ve srf Arapllk benlii gelisin ve zengin bir gemiten manen yararlanlsn diye her trl gayreti sarf ederek slamdan nce Arap tarihini deerlendirmekten geri kalmazlar. 8

5 M u h a m m e d tzzal Darvazah. Asr al-Nabi, Danascus, 1946; yine ayn yazarn al-Aab Va'l Urtbal. Dimaskl. 1959-1960. Ayrca bkz. Abd al-Rahman al-Bazza. af!e. s.38-39. 6 M. al-Bazzaz. age. s.38. 7 M. al-Bazzaz. age. s.38-39. 8 Bkz. Nabih A. Fares-M.T. Hseyin, The Crescet i Crisis. Universilv of Kansas Press. 1955. s. 150.

493

2)

"Islan ncesi Dnemde Arap Gelimemi ve Medeniyet Yaratmam Olsayd slam ve Onunla Birlikte slam Sonras Baarlar Domazd" Fikri

Zamanmzn Arap yazar ve dnrlerinin birou, st kapal cmleler ve fikirlerle unu anlatmaya alrlar ki, slam sonras gelimeler ve baarlar Tanr'nn eseri olarak cleil, Arabn slamdan nceki uygarlnn ve baarlarnn bir sonucu olarak domutur. slamn ksa bir sre ierisinde gelimesi ve yaylmas ve askeri, siyasi ve sosyal sahalarda aamalar yapmasnn nedenlerini Tanrnn mucizesinde, Tanr'nn bunun byle olmasn istemesinde deil, Arabn slam ncesi kklerinin zenginliinde, uygarlnda aramak gerekir: "Eer temel mayalar salam olmam olsayd ve eer ecdattan gelme yetenekleri (ruh yaplar) salam ve kendine z nitelikte olmasayd, bu kadar ksa bir zaman ierisinde Araplarn, gerek sava alanlarnda, gerek siyaset ve hukuk gelimelerinde, sanatta, edebiyatta ve sosyal dzen ve hayatn dier safhalarnda, bylesine byk iler baarmalar eyann tabiatna aykr olurdu." 9 Arap yazarlara gre eer slam ncesi Arap uygarl olmam olsayd yle bir iki kuakta Araplarn Ebu Bekir veya Ebu Ubeyda, Saad, Halit bn Abbas, Ebu Dur, bn Mes'ut gibi byk dnr ve kahramanlar veya kadnlardan Hatice, Fatma, Aye, Esma ve Hafsa gibi tarihi ve stn ahsiyetleri (sanki bunlarn peygamber eleri veya kz olmaktan ileri giden zellikleri ve deerleri varm gibi) karmalar mmkn olmazd. slamdan nce byk bir uygarla ve uygarl yaratan ahsiyetlere sahip olduklar iindir ki. slam sonrasnda bu byk ahsiyetler zincirini devam ettirebilmilerdir. Tabiat ayrca Araplara yenilikler yaratmak, icatlarda bulunmak ve gelimek iin gereken yetenekleri vermitir. 1 0 Yazara gre Muhammed'i Araplar arasndan km olmas bir tesadf deildir. Peygamberin Araplar arasndan kmasnn nedenini, Arabn bu eski uygarlnn varoluuyla aklamak gerekir.
9 al-Bazzaz, c>e. s.39. 10.4y// yerde.

465

Eer slam ncesi Arap uygarl olmam olsayd, Muhammed gibi bir kimse ortaya kmazd. Arap milliyetisinin gr yine odur ki, bir ulusun uygarlk seviyesini, onun diliyle lmek mmkndr." Zengin bir dil, zengin bir edebiyat yaratan uluslar uygarla sahip uluslar demektir. Uygarln varln tanmlayan ey dil kstasdr. Zengin bir dil zengin bir uygarlk demektir. Araplarn slamdan nce fevkalade zengin bir dili ve edebiyat olmutur. O halde slam ncesi dnemde Arabn ilkel ve geri olduunu iddia etmek uygun olmaz. Bir Arap yazar yle diyor: "Tarihi bir kenara brakacak ve sadece dil ve edebiyat esine gz atacak olursak, unu aka mahede ederiz ki, slamdan nce Arap dili ylesine byk bir ilerleme safhas kaydetmi ve Arap edebiyat ylesine olgun bir seviyeye erimitir ki, bu olay Arap toplumunun o dnemlerdeki ilkel ve sanattan yoksun olduu iddialaryla badatrmak mmkn deildir... Zira dil bir ulusun fikri hayatnn en ak bir iaretidir; o toplumun gelime kstasdr. Arap dilinin bylesine mull ve kompleks bir gelime seviyesine erimi olmas keyfiyeti Arap toplumun fevkalade ileri bir seviyede olduunun delilidir. Ve nitekim Kr'a dahi Araplarn konuma sanatnda, fikirleri izhar ustalnda ve belagata ballklarnda ne derece stn olduklarna tanktr. Bu ise ancak ve ancak fikren ilerlemi toplumlar iin bahis konusu olabilecek bir eydir... Arap, hatta Arabn bedevisi,.eski bir uygarln mahsuldr." 1 2 3) Ahlaki Yaam Bakmndan da "Cahiliye" Dnemi Araplarnn, slama Geiten Sonraki Dneme Oranla Daha Kt Durumda Olmadklar Griiii: Yukarda grld gibi, slamdan nceki dnemin, sanld ve gsterilmek istenildii kadar ilkel ve geri olmadn ve bu dneme "Cahiliye" adnn verilmesinin hata saylacan syleyenler herkesten nce bizzat Arap yazarlardr. Ve bu kyaslama sadece yukarda belirtilen hususlara zg deildir. Yaamn her noktas itibariyle slam ncesi dnemlerdeki Arap geleneklerinin slam sonrasna gre daha kt
11 Ayn yerde. 12 al-Bazzaz, age, s.40.

465

olmad ve hatta baz konularda daha da iyi olduu kabul edilir. rnein kadnn durumu. Abu'l Farac li b. Husayn al-Isfhan'nin nl yapt Kitb al-Agan'den edinilen bilgilerden ve bu bilgileri dorulayan dier kaynaklardan karlan sonu udur d, slam ncesi dnemde Arap kadnnn durumu, slamdan sonrakine gre birok bakmdan daha iyidir. rnein slamdan nceki dnemlerde kadn, evlenecei erkei semek ya da kocasn boamak hakkna sahipti. Bunun byle olduunu bn Hiarn, Selma bin Amr rneini vererek kantlar. Medine'de asil bir ailenin kz olan Selma'nn, kendi diledii bir erkekle evlenmek ve istedii zaman onu boamak hakkna sahip grndn anlatr. Muhammed'in ilk ei olan Hatice rnei de yukardaki hususlarn doruluunu ortaya koyan bir baka rnektir. Sylendiine gre, Muhammed ile evlenme istei Hatice'nin kendisinden gelmitir. Her ne kadar Muhammed ile evlenebilmek iin Hatice'nin, baba muvafakatini almak durumunda bulunduu kabul edilirse de, bu muvafakati babasn sarho hale getirerek elde ettii bir. gerektir. Oysa ki, slamdan sonraki dnemde kad, deil erkeini semek ya da gerektiinde boamak, haysiyet sahibi bir varlk olarak dahi kabul edilmemitir. Gerek Kr'an ve hadis hkmleri arasnda kadn klten, aalatran ve onu "aklen" ve "dinen" yetersiz ve "dn" kertede gsteren niceleri vardr.. 13 Kadnla ilgili slami esaslar, en yetkili kalem olarak belirten mam Gazali, din emirlerini ele alarak; "Siz (yani erkekler) kadnlarnz ne zaman isterseniz boayabildiiniz halde onlar sizi boayamazlar; sizin izniniz olmadan karlarnz dar kmaz, ama siz onlardan izinsiz kabilirsiniz; hasta olduunuz zaman karnz sizin iin paralanacak ve zlecektir, ama o ld zaman siz aldr dahi etmeyeceksiniz; o sizin daima hizmetiniz olacak ama siz ona hizmet etmeyeceksiniz" eklinde konuurken ayn zamanda yine Kr'an ve hadis hkmlerinden derlemi olduu esaslara dayanarak kadnn hakaret edilmesi gereken bir
13 Kadnn aklen ve dinc eksik o l d u u n a dair hadis iin bkz. Scll-i Buhar Muhtasar, Tecrid-i Sarih Teccmesi, D i y a n e t leri Bakanl Yaynlar, 3. b a s m . Ankara, 1970. c. 1, s . 2 2 2 vd. Bu konudaki Kr'an ayetleri, hadisler ve bunlarn y o r u m u h u s u s u n d a bkz. Gazali, lly Ulmi'd-din. eviren Ahmetl Sedarolu, Bedir Yaynevi. stanbul. 1975, c.2, s.59-156.

496

varlk olduunu ortaya koyar. Bu arada, "Bakalarnn arasnda faziletli kadn yzlerce karga arasnda karn beyaz lekeli bir karga gibidir" eklindeki hadisi ne srerek, kadn iin faziletli olmak diye bir eyin dnlemeyeceini syler. Mslim'den kard ve Eb Hreye'den naklen gelen "Namaz klarken nnzden kadn, maymun ve kpek geerse namaznz bozulmu olur" eklindeki hadisi okuyucusuna zevkle sunar. K. 2 Bakara Suresi'nin 282. ayetindeki "ki kadnn tanklnn bir erkein tanklna" denk olduuna ya da K. 4 Nis Suresi'nin 34. ayetindeki "erkein kadna stn yaratldna" dair hkmleri sadece bir iki rnek olmak zere belirtecek olursak, slamdan sonra kadnn ne kerteye indirilmi olduunu anlarz. Bundan dolaydr ki, "Cahiliye devrinde her ey ktyd ve slamla birlikte bu her kt ey dzeltildi" eklindeki iddialar ciddiye almamak gerekir. Arap yazarlarn birounun dnd de budur. te yandan salk ve hastalk konularnda da Cahiliye dnemi Araplarnn bilgili davrandklar anlalmaktadr. rnein Cahiliye dneminde baz hastalklarn sari olabilecei ve sirayet edebilecei kabul edilirken, slam bu inancn yanl olduu kuraln getirmitir. Cahiliye dneminde sari hastalklarn "Tanr etkisi olmadan" ve daha dorusu "temas yoluyla" sirayet edebilecei kabul edilirken, bu eski Arap inann Muhammed "Hastalk sirayet etmez, Tanr isterse eder" eklindeki hadislerle deitirmitir. Muhammed'e gre hastalk denilen ey gnahlarn kefaretidir, suu ve gnahlar rter. Onun rettiklerine gre; "Mslmana fenalk, hastalk, keder, hzn, eza, i sknts arz olmaz; ancak (Tanr) bu musibetlerden birisi sebebiyle o Mslmann sularn ve gnahlarn rter ve bastrr." Muhammed'in yerletirmi olduu hadislere ve slamn temel din kurallarna gre hastalk kiiyi Tanr indinde derece bakmndan yceltir, gnahlar dker; hastalk atei ne kadar yksek olursa gnahlar o kadar ok km olur; hastalk cennete gitmenin en gvenilir bir yoludur, veba hastalna yakalanan Mslmanlar iin bundan daha byk mkfat olamaz, zira veba sonucu len Mslman Tanr yolunda lm saylr (tpk Tanr yolunda cihata kp da lenler gibi). Veba hastal Mslmanlar iin "ahadet" anlamnadr, sarlk hastal miktoptan, pislikten ve

497

bakmszlktan deil, "nazar"dan,.gelir, Tanr'nn ifasndan baka ifa yoktur. Tkrk karm ey en iyi ifadr, hastalk inananlara sirayet etmez, ama develerde eder vb. esaslar hep slamn getirdii esaslardr. 14 Grlyor ki, ilmin ve tbbn "sirayet eder" diye tanmlad hastalklar "sirayet etmez" eklinde gstermeye alan zihniyet slamla birlikte gelmitir. Daha nceki cahiliye dneminde Araplar hastal bir afet gibi bilirlerken ve sirayet edebileceini dnrlerken, slama girdikten sonra bunu benimsemez olmular ve salk tedbirlerini dine aykr eyler olarak grmeye balamlardr. te slam ncesinin bu ve benzeri rneklerine dayanarak Arap milliyetisi, "Cahiliye" dneminin gerekten byle olmayp, aksine vnlecek bir dnem olduu fikrinden hareketle, Araplk duygularn mterek eski tarih anlaryla glendirmek isler. Bizim eriatmz ise, Trkn eski tarihini azna bile almaz.

B) "Arapay" ve "Arap Tarihini" Din Unsurunun stnde Tutma Eilimi Mslman Araplar Mslman olmayan Araplarla (zellikle Hristiyan Araplarla) kaynatrmak ve birletirmek amacn gdenler Arap dilini ve Arap tarihini milliyetilik duygularnn temeli yapmaya almlardr. Sti al-Husr, bu eilimin en gliilerindendir. Arap milliyetiliinin teorik ve ilmi temellerini gelitirmek konusunda Sat alHusri'nin fikirleri arlk arz eder. 20. yzyln ikinci yars ierisinde alBazzaz Arap milliyetilik eilimlerine ne g saladysa, al-Husri de 20. yzyln ilk yars ierisinde ayn nitelikte bir katk salamtr, alHusri'nin zellii, Arap milliyetiliini, slami e dndaki elere ve zellikle dil ve "mterek tarih", yani Arap tarihi elerine dayandrmasdr. O, Arap milliyetiliini Arap ulusunun sosyal ve ekonomik bamszlna ve milli benlik ve milli bilin esaslarna gre
14 1 4 0 0 yl ncesinin bu inanlarn 21. yzyla y a k l a t m z u d n e m d e T r k i y e Curohuriycti'nin D i y a n e t leri Bakanl, T r k yurttalarna anlatmak ve kabul e t tirmekle meguldr. Yukardaki ve buna b e n z e r dier hadisler iin bkz. bu b a k a n l n devlet p a r a s y l a y a y m l a d Salil-i Buhar...'nin, Ankara, 1973, c.12, s.61-66, 84 ve 1971, c.9. s.206-207; 1970, c.8, s.292.

465

oluturmak istemitir. Bu bakmdan al-Husri'nin Arap milliyetiliinin gelimesinde ok nemli ve zel bir etkisi ve arl olmutur. 1 5 Eitimini Trkiye'de (stanbul'da) yapm olmasna, Osmanl bilinciyle yetimi bulunmasna ve Osmanl devletinde nemli grevlere getirilmi olmasna ramen, daha sonralar "Ben iliklerime kadar Arcbm ve biinin kalbinde Araplk imanm yrtrm" diyen bu yazar, 1937'lerde milliyetilik anlayn esas itibariyle dil ve tarih zenginlii elerine dayandrrd; "din birlii" esine nem vermezdi ve ayn dine mensup olanlarn milli bir ruh ierisinde milli bir toplum meydana getirebileceklerine inanmazd. nk bir kere iinde yaad Osmanl toplumunun (Trk ve Arap elerin birbirlerine olan husumetleri bakmndan) ortaya koyduu manzara din birliinin mtecanis bir toplum yaratmayacan aka gstermekteydi. Bundan baka bir de Mslman Arap ile Mslman olmayan Arabi, din ayrlna ramen, milli bir bilin altnda toplayan eler vard ve bu elerin banda mterek dil ve slam ncesine inen mterek bir tarih vard. Ona gre, Arapllk ruhunu canlandran ve Arap birliinin ve milliyetiliinin olumlu sonularna varmasn salayacak ey dil ve mterek tarih eleriydi: "...Bir ulusu yapan ve milliyetilii yaratan temel ey dil birlii ve taril birliidir. nk bu iki e de beraberlik, duygularda ve eilimlerde beraberlik sonucunu dourur... ki bu da topluma tek bir ulusun evlatlar olduklar ve bylece dier uluslardan farkl bulunduklar duygusunu verir..." Dil esine verdii nemi 1928 yllarnda iyice gelitirmeye alr: "...nsanlar birbirlerine balayan en nemli manevi g dildir... unu sylemek mmkndr ki, uluslar birbirinden farkl klan ey dildir ve uluslarn yaantlar her eyden nce di! esine oturmutur...", "...Dil, bir ulusun hayat ve ruhudur; milliyetiliin kalbi ve belkemiidir... ve en nemli zelliidir" 16 der. Arap birliine btn varlyla inandn ve Arapllk davasna
15 Bu k o n u d a H. Derveze'nin u iki kitabna baknz. H. Darwaza, ma'al-Kavmiyya alAabiyya. Kahire, 1957 ve Fi l-Talhkif al-Kavni, 1960. Birinci kilab T r k e bal "Arap Miliiyetiliiyle"dir. Bkz. s.11. 12: ikinci kitap "Milliyetilik Eitimi z e r i n e " baln tar. 16 Sati al-Husri'nin bu szleri iin bkz. William L. Cleveland. The Making tfan Arab Nationalist; Ouomanism and Arabian in the Life and Thought of Sati al-Husri. Princeton University Press. 1971. s.100.

499

almann her Arap iin kutsal bir grev olduunu sylemekten bkmayan ve Arap halklarnn kendi mevcudiyetlerini devam ettirebilmeleri iin Arap birliinin art olduuna inanan St al-Husri 1 7 milli beraberlik ve milli ruh iin din birlii esinin yeri ve nemi olmadn ve din ayrlna ramen Arapa konuan (ve lkesinde oturan) her insann Arap saylacan belirtir. "...Arap lkelerinin insan olmann kstas dildir ve her kim ki Arapa konuur ve bu lkelerden birinde oturur, o kii, dini ve etnik menei veya ailevi gemii ve nfus kdna gre vatandal ne olura olsun A r a p t r . . . " 1 8 Grlyor ki, al-Husri, bizim nl milliyetimiz Ziya Gkalp gibi, fakat bu forml Arabn iine gelecek ekilde daha iyi bir temele oturtarak ilemeye almtr. Ziya Gkalp; "Trkm diyen herkesi Trk saymak gerekir" derken ve bu formln izah zmnnda "hars birlii" esini n plana alrken, Arap milliyetisi al-Husri, esas itibariyle dil esini su yzne karmtr. Ona gre, "...Arapa konuan herkes Araptr". 1 9 Bundan dolaydr ki, al-Husri Arapa konuan btn halklar tek bir ulus olarak tanmlamaktayd. Daha 1950'lerde Kahire'de yle diyordu: "...unu daima iddia etmemiz gerekir ki, Suriyeliler, Irakllar, Lblanllar, rdnller, Hicazllar ve Yemenliler, hep bir ulusun, Arap ulusunun halklardrlar.. ." 2 0 Arapllk Duygusunu slamclk Duygusunun stnde Kabul Eden Eilim Arapll "her eyin dnda ve stnde" bir deer olarak gren alHusri, Arabn slamiyetle olan ilikisini zel bir eletiri konusu haline getirir ve Arapll slamdan ayrarak Arap milliyetiliini ve Arap birliini slamclk ve slam birlii dnda iler. Ma'hiya cl-Kavamiyya
17 Bu szleri 1944 ylnda tekrarlamaktayd. Bkz. W . L . Cleveland, age, s.120. 18 W . L . Cleveland, age, s. I I 8 . 19 Bu pasaj iin bkz. ali al-Husr, Al Qawniyyal al-Arabiyyah, Beyrut, 1961, s.84-87. Ayrca b k z . W . L . Cleveland, ge, s. 127. 20 VV.L. Cleveland, age. s. 138.

1)

500

adl kitabnda 21 al-Kavakibi. Muhammed Abduh ve Rasit Riza gibi Arap dnrlerinin tezlerine dayanarak, fakat fazla teorik tartmaya girimeden Arap milliyetiliini laiklik esaslarna gre srdrmek eilimini aklar. Ona gre Arabn slamdan nce nemli bir uygarl vardr; bu uygarlk btn Arap toplumlarnn mirasdr ve Araplar bu slam ncesi uygarlkla gurur duymaldrlar. Bu uygarln belkemii de Arapadr. 22 Arapllk duygusu slamn dna ve stne karlan Hristiyan Arap ile Mslman Arabn ayn amalarda ve milli birlik ierisinde kaynamalar g deildir. 1951 ylnda yaymlad bir kitabnda, 2 3 Araplar birbirlerine yaknlatran ve kenetleyen gcn dorudan doruya Araplk duygusu olduunu ve Araplln ne gemite ve ne de halde herhangi bir zmreye veya dine zg bir ey olmadn anlatr. Ona gre Mslman Arabi Hristiyan Arapla ayn milli duyguda ve ruhta birletiren ey din deildir; daha dorusu slam deildir. slamn da dnda ve stnde gerekler ve deerlerdir. (rnein Arapllk bilinci, Arabn slam ncesine inen eski tarihi ve uygarl ve mterek dili vb.) Bu grleri savunan phesiz ki, sadece Sti al-Husri olmamtr. Ondan nce ve ondan sonra da bu grleri en ateli ekilde savunanlar oktur. Bundan nceki sayfalarda da grdmz gibi, slamclk (ve Panislamizm) siyasetine sarlm olan Arap dnrler ya da yazarlar ve devlet adamlar bile, gnllerinin derinliklerinde, Arapll, slamcln ok stnde tutmulardr. Daha 1940'larda bir Arap yazar, btn bu duygulara tank olarak yle diyordu: "Bugn, Arap milliyetilii ve (Arapllk) bilinci... slamclktan (yani iinden km olduu kaynaktan) on kez daha koyu ve daha iddetlidir." 2 4
21 Sati al-Husr, Ma'hiya al-Kavmiyya?, 2. basm, 1963, s.252. H e r ne kadar bu kitabn ilk basm 1959 ylnda yaplmsa da ve her e kadar Sati al-Hus'nin 20. yzyln ilk yarsn aan yaynlar varsa da, onun asl temel dnceleri 20. yzyln ilk yars ierisinde belirmitir. Bundan dolaydr ki, al-Husr'yi bu yzyln ilk yarsndaki d n e m i n nemli dnr olarak kabul etmek ve ikinci yarya e g e m e n al-Bazzaz'la ayn arlkta kabul etmek m m k n d r . 22 Sati al-Husr, Ma'hiya al-Kavmiyya? (Milliyetilik Ne D e m e k t i r ? ) , 2. basm, Beyrut, 1963, s.252. Y u k a r d a k i pasaj, W.L. Cleveland'dan alnmtr. Bkz. age. s.122. 23 1951 'de y a y m l a n a n bu kitabn 1961 ylnda 4. basm yaplmtr. Sati al-Husr, alUubah Bayii Du'Atilla ve M'adiha. Arabism Between Its Proponents and Its Anagonist, Beyrut, 1961, s. 124-125; W.L. Cleveland, .age, s. 126. 24 H.I. Katibah, The New Spiril in Arap Lands. New York, 1940, s.38.

501

2)

"Hristiyan

ve Mslman Arabi Birletiren ey

Di Deil, Dil ve Tarihtir" Tezi al-Husri'ye gre, slama dahil bulunan eitli uluslar farkl kltre, geleneklere ve dillere sahiptirler. Fakat din birliine ramen bu uluslar arasndaki birlik, ayn dili konuan ve ayn mterek kaynaktan kma olan M s l m a n Arap ile Hristiyan Arap arasndaki birlikten ok zayf olmutur. Bamszla k a v u m a k maksadyla Hristiyan A r a p ile M s l m a n Arabn mterek mcadeleye girmi olmalar bunun delilidir: "Arap ayaklanmas bize daima hatrlamamz gereken u hususu gsterdi ki, Hristiyan Arap ile M s l m a n Arabi birbirlerinin birer paras yapan mterek bir dil, mterek uzun bir tarih ve i ie girmi bir edebiyat ve kltr vardr ki, bu hibir zaman Balkan uluslar iin bahis konusu olmayacaktr. Arapa, slam h e n z ortaya kmadan nce de vard; Arapaya olan ballk zamanla ve bugn artk Arap ulusuna olan ball kapsar olmutur, yoksa slam ball deil. Byle bir b a l l k Arap olmayan slam toplumlarnda grlemez ve esasen bunu bu toplumlardan beklemek de dnlemez. Bu itibarla slam birlii davasn srdrmek Araplar iin hem sonu olmayan ve hem de kar salamayan bir bo gayrettir. D a h a dorusu slam birlii davasna ynelmek d e m e k Arap birlii davasndan uzaklamak d e m e k olur. Oysa ki, Arabn btn gayretlerinin A r a p birliini salama ynnde olmas gerekir." 2 5 nk ona gre slam birlii fikri Arap birlii fikrinden daha geni ve onu da iine alr nitelikte bir eydir. Bu bakmdan Arap birliini gerekletirmeden slam birliini salamann imkn yoktur. Hatta Arap

25 al-Husr'iin bu konudaki grleri iin, 1951 ylnda Kahire'de y a y m l a d , Muhadardt fi- Nushu'ttl-Fkrah . al-Kuvmiyyuh (Milliyeti Dncelerin Gelimesi zerine Dersler), s . 2 1 7 - 2 1 8 ve yine 1961 ylnda Beyrut'ta yaymlad, Havi alKavmiyyah al-Arabiyyal ( A r a p Milliyetilii, s. 138-139) adl eserleri; W.L. Cleveland, age, s.51.

502

birliine kar olanlar aslnda slam birliine kar gelmektedirler. Btn bu grleri ve abalar ierisinde al-Husri, Arap birliini slam birliine erimenin en nemli ilk safhas olarak tanmlam ve bu suretle slam birlii davasna saplanm olanlar bile her eyden nce Arap birliine yneltmeye almtr. Buna mukabil, Arap birliine inanm olup da bu davay gerekletirmeye gayret edenleri hibir zaman slam birlii mcadelesine tevik etmemitir. nk inanc slam birlii ynnde deil, sadece Arap birlii ynndedir. Bu konuda yle diyordu: "...Ben ahsen slam lkelerinin birleebilecekleri ihtimaline inanmadm, buna mukabil Arap uluslarnn birleebileceklerine inanan (bunu isteyen) kimselerden biriyim..." 2 6 Al-Husr'ye gre hilafetin Atatrk tarafndan ilgas Arap milliyetisine, kendi milli benliini dinden ziyade millilikte arama yolunu amtr. Din denilen ey kii ile Tanr ilikileri demektir; halbuki vatan btn bir toplumn sorunu demektir. Halifeye ballk fikri yerine vatana ballk fikri hkim olunca, milliyetilik gelimesi daha da salam bir zemine oturmutur. 2 7

C) Arap Milliyetiliini slam Birliine (Panislamizme) Gtrecek Yol Olarak Benimseyen Zihniyet Btn slam lkelerinin tek bir Mslman devlet eklinde birlemesinin mmkn olmad ve hatta gerekli de bulunmadn kabul edenler bugn artk ounlukta olmakla beraber, tek bir slam devleti hayalini yaatanlar da yok deildir. Bu birliin sadece Kur'an'm ruhunda ve eriat kanunlarnda birleme eklinde olmasn dileyenler de vardr: Abu Zahrah gibi. 2 8 Bunlar koyu eriat (slamc) diye anlan kiilerdir. Pratik baz nedenlerle Msrllk veya Araplk duygularnn hogr ile karlanmas taraftardrlar. "slamc" Mslmanlar esas itibariyle "milliyetilik" eilimlerine kar tutum taknmlardr. Fakat buna ramen Arap lkelerinin kurtulu ve bamszlklar bahis konusu
26 Bu hususta W . L . Cleveland, age. s. 154. 27 W.L. Cleveland, age, s. 155. 28 Zafar Ishaq A n s a r , age. s. 151.

5C3

olduu srece milliyetilie gz yummann gereine inanmlardr. Arap lkelerinin bamszla kavumasnn bir aresi gibi grnen Arap milliyetiliini (ya da Msr milliyetiliini) nnde sonunda Panislamizme yol aan bir davran olarak hogrr olmulardr. 29 "Arap Birlii" Taraftarlarn "slam Birlii" Taraftarlaryla Birletiren Ortak Unsur: Araplk Benlii ve Bilinci slam birlii taraftar olan Araplar, rk, renk, dil ve lke fark gzetilmeksizin btn Mslman halklarn tek bir vcut ve devlet halinde birlemeleri grndedirler. 3 0 Ne var ki, bu isteklerinin altnda yatan gizli bir gerek vardr; eitli azlarda eitli ekillerde ifadesini bulmutur ve o da Arabn kavn-i necip nitelii ierisinde ve onun rehberlii altnda bu birlii salamasdr. Arap milliyetilii davasn yrtenler ise genellikle Arap birlii taraftardrlar. Bu itibarla slam birlii taraftan olan Araplardan birok bakmdan ayrlrlar. Fakat ilgin olan husus odur ki, her iki eilim taraftarlar temel noktada birleirler ve bu temel .nokta ise Araplk ruhudur. Btn ayrlklara ramen slam birliini savunanlar, Araplk duygusu ierisinde Arap benliini gelitirici, ykseltici ve mterek bir ruha sahip klc gayretlere ynelmilerdir. rnein, her iki eilim taraftarlar Muhammed'in ahsnda birlemilerdir ve onu her ne kadar btn slam leminin Tanr elisi olarak ve son gnderilen peygamber diye grrlerse de, esas itibariyle Arap rkndan kma milli bir kahraman eklinde kabul ederler. 31 Bundan bakrf her iki eilim taraftarlar Kur'an'm Arap niteliinde mterektirler. Kur'an'n Arapa ve her eyden nce Araba hitaben inmi olmas onlar ayn gururda ve ayn dncede birletirir. Arapamn Tanr'nn setii bir dil olmas ve bu nedenle zengin ve stn bir dil niteliine kavumas ve bu dil sayesinde bir uygarlk doduu ve "Arap dehasnn" bu suretle filizlenme imknn bulduu fikri her iki
29 bid, s. 19-20. 30 Haze Zeki Nuseibeh, The Ideas af Arab Nationalism, Cornell University Press, N e w York, 1959, s.91 vd. 31 Nabih, A. F a r i s - M T . Husayn. The Crescent In Crisis, University of Kansas Press, 1955, s.150.

504

tarafn paylat mterek bir fikirdir. Ve yine bunun gibi her iki eilim taraftarlar mterek bir Arap tarihinin var olduuna ve bu tarihi yapanlarn Arap rkndan gelme bulunduuna inanmlardr. slam birlii taraftarlar nl Arap halifelerinin hatrasn yd ederlerken Arap birlii taraftarlar ayn ahsiyetlerin Arap rkndan gelme olmasyla vnrler. rnein Halife mer, bir yandan Arap siyasetinin ve idareciliinin dehasn temsil edn bir kimse olarak, dier yandan da Arap fetihlerini baaran bir slam halifesi, bir slam kumandan olarak her iki taraf ayn sevgide ve hayranlkta birletirmeye kfidir. Sylemeye gerek yoktur ki, Arap milliyetisi ya da slamclk taraftar iin bir Trk hkmdar ve rnein bir Mahmut Gaznevi, bir Alparslan, bir Fatih veya Kanuni hibir ekilde vnme vesilesi deildir. Arap iin nemli olan, Halife Ebu Bekir veya mer veya Mu'tasm vb.dir. Ayn ekilde Trk milliyetisi veya Trkn slamcs iin nemli olan da her eyden nce sz konusu ilk halifelerdir. Bizim eriatmz, Araptan ok daha fazla olmak zere onlarla gurur duyar. Baka bir deyimle, slamclk ve Arapllk akmlar adeta birbirinin iine nfuz etmi, birbirine kenetlenmi gibidir: "Daha ilk anlardan itibaren slamclk ve Arapllk, organik ekilde ylesine birbiri iine duhul etmitir ki, bunlar yekdieriden ayrmann imkn yoktur." 32 Hemen belirtelim ki, Arap milliyetilii taraftarlarn slamclk taraftarlarndan farkl klan husus, daha ziyade din esinin n plana alnp alnmamasnda kendisini hissettirir. Arap milliyetiliini savunanlar Araplarn bal bana bir ulus olduunu ve bu ulusun kendisine has nitelikleri bulunduunu ve bu bakmdan slama dahil dier halklardan farkl olduklarn savunurlar. Onlar iin nemli olan husus, her ne vastayla olursa olsun Arap birliini salamak ve dnyevi ve laik temellere dayanan bir Arap devleti kurmaktr. Bu itibarla din esi onlar iin bu gayenin gereklemesinde byk nem arz etmez. Onlar iin slam tarihi aslnda Arap tarihi olarak ve bu tarihi yapanlar da Arap rkndan gelme ahsiyetler olarak deer ve nem tar. 3 3
32 bid. s. 151. 33 bid. s. 152.

505

II)

"NCE ARAP IKARLARI, SONRA MASLAHAT UYGULAMAS"

Arap dnrlerinin birounun aka kabul ve itiraf ettikleri ey udur ki, her ne kadar "milliyetilik" ve "Mslmanlk" elime yaratr gibi grnyorsa da, bu iki kavram, her eye ramen, Arap dnce hayatnn ve Arap gelimesinin temel elerini tekil etmelidir. Bu elimeyi yok olur ekle sokmak iin, yani Arap milliyetiliini slam ile badar hale getirmek ve slam Arap milliyetiliine alet etmek iin, bata Kur'an olmak zere eriatn tm esaslarn Arabn karlarna uyduracak hale sokmak, buna gre gereken yorumlar yapmak arttr. Bundan dolaydr ki, "nce slam sonra Arap" formln deil, aksine "her eyden nce Arap milliyetilii ve Arabn kendi z karlar ve sonra slam" formln benimseyerek eriat dzeninde buna gre gereken deiiklikler ve gerekirse kaamaklar yapmak dnlmelidir. 3 4 Arap dnr genellikle milliyeti gayeleri gerekletirmek maksadyla slam modern artlara uydurmak ve akl kstasna vurmak lzumunu st kapal ekilde de olsa, ileri srer. 3 5 Fakat asl zerinde durduu husus "Maslahat" doktrinidir. Bundan dolaydr ki, Arap milliyetilerinden bir ksm Kallafn "Maslahat" grne sarlrlar. Bu doktrin Arap milliyetisine, slamn temel snrlar ierisinde kalmakla beraber, baz geleneksel ve dinsel uygulamalardan syrlma imknn vermekte ve ayn zamanda slama yeni baz yabanc eler getirme yolunu amaktadr. 3 6 Bu taktiin meruiyetini salamak maksadyla bu dnrler, "Maslahat" doktrinini destekler nitelikte olmak zere gemiten, slamn ilk dnemlerinden, eitli dnemlerde hkmet etmi halifelerin davranlarndan rnekler getirirler ve slamn karlar uruna slami prensiplerden uzaklalabildiini ve ayn eyin Arap milliyetiliinin zaferi ve gelimesi iin pekl yaplabileceini ispata alrlar. te yandan Arap milliyetilii taraftarlar eitli ve farkl davranlar ierisinde ayn gayeye ynelmilerdir. rnein, sosyalist Arap mil34 Bkz. Elie Salem, "Arab R e f o r m s and the Reinierpreatio of Islam", in The Muslim World, E k i m 1965, c.55, say 4, s . 3 1 I . 35 Ibid, s.212. 36 Ibid, s.316.

506

liyetisi vardr, Marksist Arap milliyetisi vardr vb. Bu davranlar ierisinde bir ksm slam din olarak ikinci planda tutmulardr ve daha ok laiklie balanmlardr; bir ksmysa dine kar tutum taknmlardr. Fakat genellikle u sylenebilir ki, din mlahazalar dna kma zorunluluu eitli nedenlere dayanr. Bir kere modern ve gelimi bir uygarln bugnk ileri artlar ierisinde, yer alacak bir devleti eriat temeline dayandrmann gl gz nnde tutulmutur. Bu gr taraftarlarna gre slam her ne kadar gemite Araplarn byk bir devlet ve uygarlk kurmalarna ve erefli bir "maziye" sahip olmalarna hizmet etmise de, atk ne bugn iin ve ne de ilerisi iin yeni ve modern bir devletin var olmasna yarayacak nitelikte deildir.- l7 Bundan baka bir de Mslman Arapla Mslman olmayan Arabi bir arada ve ayn devlet ats altnda yaatma problemi vardr. Her ne kadar Arap milliyetilii davasnda Mslman ve Hristiyan Arap yan yana ve el ele beraberce almlar ve Trke kar birlikte mcadele etmilerse de, bu ayn beraberlii ve birlii ve mterek ruhu mterek bir devlet yaps ierisinde devam ettirebilmek iin devletin temellerini u veya bu dine oturtmamak gerektii kansndadrlar. rnein, slam dinini devlet dini olarak ngren bir anayasayla kurulacak bir devlette Hritiyan Arap esinin yer almasnn mmkn olmayacan dnmektedirler. Bundan dolaydr ki, Arap milliyetilii taraftarlar iin, modern dnyann bu gelime safhas ierisinde din faktr, devletin temeli yaplmamas gereken bir eydir. imdi siz yukardaki tutumu, bizim eriatnn Trk dman tutumu ile karlatrnz. Mslman olmayan Trk, Trk telakki etmeyen ve "Trk Trk yapan slamdr" diyen zihniyet, slamdan nceki Trk tarihini elbette yok farz edecektir ve nitekim yzyllar boyunca yapt gibi bugn de yok farz etmektedir. Atatrk inklaplarnn ve Atatrk'n Trke Trklk benliini ve slam ncesi talihini belleten gayretlerin oluumundan az bir zaman gemi olmasna ramen bugn hl Trkn slam ncesi yaantsn "kfirlik" eklinde gren ve hatrlanmamas gereken bir kaynak olarak deerlendiren olumsuz bir zihniyet vardr ve bu zihniyet resmi ve gayri resmi organlar eliyle gelitirilmektedir. Devlet dahi buna alet olmaktadr.
37 Fais-Husayn, uge, s. 153.

507

 N C KESM ARAPLIK BLNCN ETM YOLUYLA G L E N D R M E SYASET Arap lkeleri, zellikle u son 50 yl boyunca Araplk bilinci ve milliyetilik duygularn eitim yoluyla glendirmeye almlardr. Arap ocuunu daha ilkokuldan itibaren, Arap halklarm ise her ya itibariyle ve eitli yollardan (cami, televizyon, radyo vs.) ve her kaynaktan (slam ncesi ve sonras Arap tarihi, slam d eler) yararlanarak yourmaya uramlardr. 1 Arap milliyetisine gre milli benlii canl tutmann tek yolu eitimdir. Fakat eitim, hem slam dinini Araba zg ve onun ulusal dini olarak gsterecek ve hem de Arap tarihini (yani slam ncesi ve sonras Arap tarihini) slam tarihi ekline getirecek nitelikte olmaldr.

I) SLAMI ARABA ZG DN NTELNDE TUTARAK ARAPLIK BLNCN GLENDRME USUL Arap milliyetisinin gr odur ki, slam tarihi ierisinde Araplk bilinci, slam dininin Araplara zg bir din olarak Araplarn elinde tutulabildii sre boyunca gl kalabilmitir. Buna karlk Araptan baka eleri slamla kaynatrmaya altka Araplk benlii, yani millilik bilinci gerilemitir. slamn ilk olarak ve Araba zg bir din eklinde yerletii ve Arap ftuhatna ara yapld dnemlerde Arapllk duygular ve Arap milliyetilii gelimi ve Emeviler dneminde en gl noktasna erimitir. Fakat Emeviler dneminin sonlarnda ve Abbasiler dneminde, yani Panislamizm ruhu ve duygular
1 Fais-Husay, age, s. 153.

508

iinde Arapllk bilinci yava yava zayflam ve Arap millilii slam mmetilii ierisinde erimitir.- slam yaamnda Araptan baka elerin arl ve etkisi egemen olmutur. Bununla beraber Arapllk bilincini her eye ramen srdrecek bir ortam var olabilmitir; bu ortam yapan ve yaatan ey, bir yandan slamn Arap niteliinde kal (Arap tarihinin ve geleneklerinin dini olmasyla oluan nitelik) ve dier yandan da Araptan baka elere ve zellikle Trke kar gelitirilen husumet havasnn canll olmutur. Ve ite bu sayededir ki, yzyllar boyunca ve yabanc egemenliine ramen Arapllk bilinci yok olmam ve unutulmamtr. 19. yzylda Arap milliyetiliinin canlanmas slam dininin her eyden nce Araplara zg ve Arap tarihinden ve geleneklerinden kma bir din eklinde gsterilmesi suretiyle olmutur. 19. ve 20. yzyllarda Arap dnr ve yazarlar bir yandan slam dinini Arap dini olarak gstermek ve dier yandan Trk dmanl duygularn alevlendirmek (ve bylece Arabn btn geriliklerinin sorumluluunu Trke ykleyerek Araba "kendi kendine gven besleme alkanln kazandrmak") suretiyle Arap milliyetilii davasn oluturmulardr. Baka bir deyimle, slam dini Arap iin milliyetilik arac olabilmitir; fakat hibir zaman Trk iin bu ii grememitir. Aksine, Trk bakmndan slam, Trklk duygularn ve milliyetiliini sndrmekten baka bir ie yaramamtr. Bundan dolaydr ki, Arap eitimcisi Arap milliyetiliinin en salam temelini kendi insanna slam hakknda geni ve derin bilgiler vermekte ve onu mmkn olduu kadar din iinde yourmakta bulur; nk bilir ki, slam retmek ve sevdirmekle Arapll en iyi ekilde kkletirmi olacaktr. Sadece kendi insan bakmndan deil, fakat A r a p olmayan Mslman elerin de Araplamas ve Araplara dnk eilimlere saplanmas iin din eitiminin dier lkelerde ve zellikle Trkiye'de n plana alnmasnda karlar bulunduunu unutmaz. Din eitiminin ders programlarna alnmasn savunan eriatlarmzn pek ounun arkasnda Arap destei ve paras olduunu bilmek gerekir.

2 Bkz. H.l. Katibah, The Ne ir Spiril in Aral) Lands, N e w York, 1940. s.37 vd.

509

11) SLAM TARHN ARAPLIK TARH EKLNE SOKARAK ARAPLIK BLNCN VE BENLN YOURMAK Araplk duygularn ve bilincini kabartmann eitim yoluyla mmkn olduuna inananlar zellikle slam tarihini Arap tarihi klna sokmak isterler. Bu dncenin babaln 1921'lerde Sat al-Husri yapmtr: "Arap birliini gerekletirmek iin yaplmas gerektiine inandm ey, Arap milliyetilii duygularn kabartmaktr" derdi ve derken de bunun eitimle salanmas gerektiini belirtirdi. Eitimden maksat tarih bilgisiydi. Fakat bu eitimin slam tarihi olarak deil, dorudan doruya Arap tarihi olarak ayarlanmasn isterdi. nk aksi takdirde Arap birlii gayretlerinin farkl ynlere srklenebileceim ve Arap birlii inancn zedeleyebileceini dnrd. Irak'ta eitim bakanl yapt yllarda (yani 1921-1923) okul programlarn buna gre dzenlemiti: "Arap ulusu tarihi (yani slam ncesi ve sonras itibariyle) tarih eitiminin temel kk olmaldr..." derdi.-' Abd al-Rahma alBazzaz, u son 15 yl boyunca aa yukar Sat al-Husri'nin grlerine uygun bir eitim sistemi zerinde durmutur: "Bizim milliyetiliimiz unu ngrr ki, eitimin en nemli ve gerekli amac zellikle Arap tarihi zerine eilerek, Arap milli kahramanlarnn baarlarn belirtmek ve btn dnemler boyunca ilim ve sanat uygarlklarna Arap katklarn btn geniliiyle ortaya koymak ve bylece genliin ilgisini bu konulara ekerek onlara milli duygular (Araplk) alamaktr." 4 1947 ylnda Arap Lig'i toplantlarna katlan Arap lkeleri temsilcilerinin zerinde birletikleri gr o olmutur ki, btn eitim sisteminde genliin Arap benlii bilinci iinde yetitirilmesine nem verilecektir; bunu salamak zere eitim programlarnda mterek standartlar kullanlacak ve zellikle Arap devletlerinin corafi snrlarnn mtereklii, mterek gemi ve mterek tarih, kltr
3 Bu pasajlar iin bkz. W . L . Clevcland, ge, s. 140, 141, 147. 4 M. Abd al-Ralma al-Bazzaz. agc, s.23.

510

balan ve Arapln her eyin stnde olduu esaslar okutulacaktr.- 1 Bundan dolay Arapll din esinin stnde alp eitim konusu yapmann uygun olaca dnlmtr. 6 1973 sonras Trkiye'sine egemen olmak isteyen eriat zihniyetinin amac da budur: "Okullarmzda ve eitim sistemimizde Durkheim yerine Gazali okutulsun." Bir sre nce siyasi partilerden birinin liderinin oy toplamak maksadyla sarld slogan bu olmutur. Aslnda Gazali din okullarnda ve Kur'an kurslarnda zaten okutulmakta. Fakat imdi de ada eitim sistemine gre eitim yapan okullara sokulmak istenir. Evet ite byle yetitirmekteyiz biz imdi yeni kuaklarn ounluunu. Gazali'nin akl yeren ve Tiirke hakaret yadran kitaplar ve sayfalaryla, kiiyi Araplatran telkinleriyle, Trklnden nefret ederek, Arabi stn bilerek ve Trkn eski tarihine ve yaanLlanna di bileyerek. Evet atnz siz mspet eitim ilkelerini, alnz onun yerine Gazali'yi ve onun benzerlerini. Trkn ulus olarak tarihten silinmesi zeminini hazrlayanlarmz Gazali'den ve onun zihniyetindekilerde daha etkilisine muhta deillerdir. Arabn kuklas eriatmz daha nice alanlarda Trk yanltacak, aldatacak ve benliinden yok edecektir. Trk cahil kaldka ve eriatn ne olduunu ve neler kapsadn ve nasl ilkel bir yaant zemini yarattn anlamadka ve bilmedike bu yknt byyecektir.

A) Arap Tarihinin Kitab Olarak Kur'an Kur'an esas itibariyle Arap tarihinin temel kitabdr. Arap toplumunun ve Arap rknn kkenini, gemiini ve Muhammed'in lmne kadar olan yaamn, geleneklerini, zihniyetini, Arap kabileleriyle Yahudiler ve Hristiyanlar arasndaki ilikileri hikye eden bir kitap. Orada Trkn tarihine dair tek szck, Trkn geleneklerine, yaantsna dair deinme diye bir ey yoktur. Sadece Trkn atalar kabul edilen Ye'cc veMe'cc'e lanetler yadran hkmler vardr.
5 Caesar E. Faah, age, s. 161, 163. Bundan baka bkz. The League oj Aral States; First Arab ullaraI Conference. Bayi Miri, Lebaon. Eyll 3: 1. 1947: Kahire, 1948, s.81. 6 Bkz. H. Darveze ( D a n v a z a ) , Fi al-Tafkif al-Kavmi, Kahire. 1960. Velid Kazziha. age. s.47-48. 511

Bunun byle olduunu sadece Arap yazarlar deil, Arap olmayan Mslman yazarlar da bu ekilde ortaya koyar. .Saysz rnekten biri olmak zere Pakistanl bir yazarn, Mezhereddin Sddk'nin 1965 ylnda yaymlad Kur'an'a Gre Tarih Anlay7 kitabna yle bir gz atmak yeterlidir. Yazar Kur'an ayetlerini tasnif ederek Arap yaantsyla ilgili olanlar ve bunun yannda Muhammed dnemi itibariyle Araplarla Yahudiler ve Hristiyanlar arasndaki ilikileri hikye edenleri ayrmtr. Bunlar ksaca zetlemek gerekirse: Fecr Suresi'nde, rem kentinde oturan d kavmiyle ilgili olarak "Grmedin mi Rabbin neler yapt Ad milletine?" (K 89 Fecr Suresi, ayet 6-8) hkm yannda bunu tekrarlayan dier ayetler (K. 53 Necm Suresi, ayet 50 ve K. 41 Fussilet Suresi, ayet 15) ve Semd ile ilgili olanlar (K. 41 Fussilet, ayet 17 vs.) yer almtr. K. 54 Kamer Suresi'nde "Ve phe yok ki o'dur nceden gelip geen Acl' helck eden" ya da K. 32 Secde Suresi'nde "...Ad'a gelince" diyerek Arabn isyankr davranlarna atflar yapld grlr. K. 7 A'rf Suresinin 73. ayetinde "Semd milletine de kardeleri Slil'i gnderdi"', K. 28 Kasas Suresi'nin 22-25. ayetlerinde Medye'lerden ya da K. 34 Sebe' Suresi'nin 1.5-17. ayetlerinde Selelerden sz edilmitir. Araplarn Yahudilerle olan ilikileri konusunda Kr'an'da buna benzer pek ok hikye vardr. Araplarn brahim'in soyundan gelme olduu, brahim'in Yahudi olmayp z be z Mslman olduu (K. 3 li mrn Suresi, ayet 33-34), brahim'den sonra gelen tm peygamberlerin hep Mslman olduklar, Kur'an'm daha nce srailoullarna verildii (K. 27 Nemi Suresi, ayet 76); Tanrnn szlerini Yahudilerin deitirdii (K. 7 A'rf Suresi, ayet 162); oysa ki, brahim'in dinine uyulmas gerektii (K. 16 Nahl Suresi, ayet 123); Ysuf un Tanr mafiretine mazhar olduu (K. 12 Yusuf Suresi, ayet 23, 33) uzun uzun anlatlmtr.

7 Pakistanl bu yazarn Kaai'de bastrd bu kitap iin bkz. Mazleuddin Sddk, The Qur'amc-Ctmcep of History. Kaachi, 1965.

512

Bata K. 2 Bakara olmak zere eitli surelerde, Musa Peygamber'le ve Yahudilerin Msrdan hicret etmeleriyle ilgili olaylar 8 ya da Davud'un ve Sleyman'n hkmdarlklar dnemindeki olaylar aklanmtr9 Bakara Suresi'nin 41. ayetinde; "Elinizde bulunan Tevrat' teyit ederek indirdiim Kur'an'a inann, onu ilk inkr edenler siz olmayn, ayetlerimi deitirmeyin" dedikten ve bylece ellerinde Tevrat bulunduran Yahudilere hitap ettikten sonra Tanr, yine ayn surenin 49. ayetinde yle konuur grnmektedir: "Size ikence eden, kadnlarnz sa brakp oullarnz boazlayan Firavun ailesinden sizi kurtarmtk..." Ayn surenin 50. ayetinde: "Denizi yarp sizi kurtarmtk, gzlerinizin nnde Firavun ailesini batrmtk..." ve 51. ayette7'"AMsfl'yii krk gece vde vermitik..." diye devam eder bu konumalar. Btn bu ayetlerde ve daha nicelerinde hep brahim soyundan gelme insanlarn, yani Yahudilerin ve Araplarn eski gemi tarihleri ilenmektedir. Kur'an'da, Trkn tarihiyle, Trkn eski yaamyla ilgili hibir ayet ve yk bulamazsnz. Yine Kr'an'da ve hadislerde, Yahudi tarihinden baka Hristiyan tarihiyle ilgili bilgiler yer almtr. 1 0 Btn bu bilgiler Araplar asndan ele alnm ve aklanmtr." Baka bir deyimle, K 'an'i Tanr sz diyerekten okuyan ve anlamaya alan Mslman Trk orada sadece kendinden olmayanlarn v daha dorusu Arabn tarihini, yaamn, geleneklerini, zelliklerini ve ksacas Araplk ruhunu bulur. Bylece, bir yandan kendi z ve
8 K. 28 Kasas Suresi, ayet 2-6; K. 7 A'rf Suresi, ayet 127, 103, 123-137: K. 10 Yunus Suresi, ayet 76-79, 82-85, 89; K. 27 Nemi Suresi, ayet 13-14; K. 20 T - H Suresi, ayet 43-44; K. 10 Y u n u s Suresi, ayet 85-93; K. 5 Mide Suresi, ayet 20-26. 9 K. 2 Bakara Suresi: ayet 47-54: 55-61, 63-7 i. 246-247; K. 2 Bakara Suresi, ayet 24-51; K. 2 Bakara Suresi, ayet 251: K. 21 Enbiy Suresi, ayet 78-82; K. 2 Bakara Suresi, ayet 102. 10 K. 3 l-i mrn Suresi, ayet 33-34, 36; K. 2 Bakara Suresi, ayet 124; K. 2 Bakara Suresi. ayet 45, 50; K. 19 M e r y e m Suresi, ayet 27-31; K. 3 l-i mrn Suresi, ayet 55. 143; K. 4 Nis Suresi, ayet 71-172; K. 42 r Suresi, ayet 52; K. 32 Secde Suresi, ayet 9: K. 5 M i d e Suresi, ayet. 17: K. 5 Mide Suresi, ayet 72-75. 116-117. 11 nk, yukardaki blmlerde de belirttiimiz gibi M u h a m m e d . Yahudi dini ya da Hristiyan dini ya da Yahudi peygamberi. Hristiyan peygamberi diye bir ey tanmaz. Bu itibarla ona gre Yahudi tarihi ya da Hristiyan tarihi diye bir ey yoktur. Sadece Mslman tarihi vardr ve bu tarih brahim, slak. smail, Musa. Harun vs. ve nihayet sa gibi peygamberlerin hep Mslman peygamber olarak ve Islani esaslar ihtiva eden Tcvrct ve tcil ile gnderilmeleriyle balar ve devam eder.

513

balang tarihini ve slam ncesi gzel geleneklerini (aklclk, zgrlk, kadna deer vs.) yok farz ederken dier yandan Araba kar aalk duygular ierisinde yuvarlanp gider.

B) slam ncesi Arap Tarihi, Milliyetilik Eitiminin Temel Konusudur Arap lkelerinin kendi milliyetilik abalarna, slam ncesi Arap tarihini ve yaamn g kayna yapmalar, ibretle gz nnde tutulacak bir husustur. Hatrlatmak gerekir ki, Arap milliyetiliinin modern esaslarn ortaya koyan Sat al-Husri'in etkisiyle Irak, Suriye ve Lbnan gibi lkelerde eitim sistemi bu konuya yneltilmi ve daha ilkokuldan itibaren Arap ocuuna Araplk bilinci bu esaslar araclyla alanmak istenmitir. 1939 ylnda Irak Eitim Bakan Sami evket, retmenlere hitaben yapt konumalarnda Arabn slam ncesi tarihinin nemini srarla belirtmeyi grev bilmitir. Bu konumalarndan birinde, eskia hkmdarlarndan Hammurabi'yi Arabn ecdad olarak gstererek yle demitir: "imdiye kadar biz anl tarihimizin en hayati ynlerini ihmal ettik ve tarihimizi Peygamberin faaliyetleriyle balattk ki, bu 14 yzyllk bir dnemden daha ksa bir sreyi iine alr. Halbuki gerekte Arap ulusu olarak nl tarihimiz binlerce yl gerilere iner ve daha dorusu Bat uluslarnn daha henz ormanlarda... maaralarda yaadklar dnemlere gider; Louvre'daki (Mzesi) Hammurabi blmnde, ecdadmza mensup biri, Hammurabi tarafndan yazlm temel kanunu buluyoruz; bu kanunun hkmleri arasnda "gze. gz ve die di" eklinde ceza hukukuyla ilgili hkmler vardr; bu hkm Tevrat'tan, ncil'den ve Ku'an'da ok daha nce yerlemi bir hkmdr." 1 2
12 Bu konularda bkz. Caesar E. Faah, "The Dilemna of Arab Nationalism", in The World ofisln dergisinde. Leiden. 1963. c.S, say 3, s. 150; S.G. Hami, "slam and the Theory of Arab Nationalism", in The World of Islam, Leiden. 1956. c.4. s. 124-125.

514

"Baka hibir ulusun tarihi, Arap ulusunun tarihinden cazip... ekillerde retilmemelidir ve Arap ulusu derken sanl rknn btn gemi tarihini kastetmekteyim" diye eklemekten geri kalmamtr. 1 -'' Baka bir deyimle, Arap eitim sisteminde nemli klnmak istenilen ey, Arabn slam ierisindeki yaam kadar, slam ncesi tarihi nitelikleri ve gelimesidir. Ancak bu suretle Araplk benlii yaratlm olacaktr ve ancak bu suretle Arap, iinden kt kaynakla vnebilecektir. nk bu kaynak ayn zamanda kendisinin daha sonraki tarihinin de, yani slamn da k kaynadr. Bylece slam ncesi Arap tarihinin slam sonras tarihi dourmu olduu inanc ierisinde milliyetilik duygusuna sahip olabilecektir. Irak eitim sisteminde grlen bu eilim Suriye'de ve Lbnan'da da grlmtr. Modern Arap yazarlar bu eilimi btn gleriyle gelitirmeye almlardr. Suriyeli yazar M u h a m m e d Cemil Beyham, ayn tezi Suriye iin daha 1952'lerde savunmaktayd, al-lfa adl bir dergide 1952 ylnda yaymlad yazsnda yazar, Arap milliliinin ve Arap dilinin daha slam ortada olmad dnemlerde bile Suriye'de mevcut olduunu syleyerek slam ncesi Arap tarihi eitimine g vermek gerektiini belirtmekteydi. 1 4 Dier bir yazar, Ali Nasr ad-Din 1946 ylnda Beyrut'ta yaymlad bir kitabnda, Arabn slam d tarihinin nemi zerinde durur ve her ne kadar slamn Arap fetihlerinde ve yaylmasnda roln kabul etse de, bunu nihayet btn bir Arap tarihi ierisinde bir olay olarak ve hem de Arapll yapan bir olay olarak tanmlamak gerektiini belirtir. 15 Fakat daha nce de temas etmi olduumuz zere, btn bu konulardaki grlere kaynak iini gren dnr St al-Husri olmutur. Onun fikirleri sayesindedir ki, Suriye'de ve Irak'ta Arap milliyetilii
13 bid, s.124-125. 14 M u h a m m e d Jamil Baiham, al-Arab Kbl al-lslam Va Ba'dulu Fi Filastu, al-lrfan, Sido. 1952, s.440-441. Yukardaki pasajn ngilizce evirisi iin bkz. S.G. Haim, age, s. 125, 1. dipnot. 15 Ali Nair ad-Din, Kadiyyat al-Arub, Beyrut. 1946, s.30, n.i. 55 n. 2: 57 n. 104. Bu konuda bkz. S.G. H a i m . ge. s. 125, 2. dipnol.

515

eitimi en etkili ekliyle eitim programlarnda yer etmi ve Arapllk duygusu Arabn slam ncesi ya da slam d malzemesiyle gelitirilmeye balanmtr. 1 6

111) ARAP MLLYETLNN FKR MERKEZ EL-EZHER'N ARAP RUHUYLA YETTRD TRK ERATISI Osmanl devletinin idareci ve memur snfn el-Ezher niversitesi yetitirirdi. dareci memur snfysa devletin adeta belkemii saylabilecek bir snfyd. Devlet ynetiminde, merkez ve mahalli tekilatta bu eler kilit noktalarna getirilirlerdi. Toplumun yaants ve kaderi bir bakma bu snfn elindeydi. el-Ezher'de eitim grenler imparatorluun her bucana gnderilirler ve zellikle er'i mahkemelerde yarglk grevi yaparlar ve bu nedenle toplumun sosyal hayatnda son derece nemli ve etkili bir rol oynarlard. 17 Bunlar, bal bana birer hukuk otoritesi saylrlard; onlarla birlikte din adamlar, eriat eitimi yapan hocalar vb. hepsi birden belli bir dnemin okumular snfn meydana getirirler ve her ey bu snfn (ulemann) takdir ve keyfine gre halledilirdi. El-Ezher'de kan ya da el-Ezher ruhu ve el-Ezher eitim sistemiyle yetitirilmi olan bu eler pek tabii olarak Trklk bilinci ve benliiyle deil, daha ziyade Arapllk bilinci ve Arap formasyonuyla yetitirilmi olurlard. Onlara el-Ezher'de Trkn tarihi veya gemi dnemlerdeki uygarl, kltr ve nitelikleri etilmezdi; olsa olsa Arap (veya slam) tarihilerinin Trkler hakkndaki grleri nakledilirdi ki, genellikle bu grlerin objektiflikten uzak ve duygusal nitelikte olduunu daha yukardaki sayfalarda belirtmitik. Fakat esas itibariyle okutulan ve retilen ey Arabn dili ve tarihi, Arap iin indii kabul edilen Kur'an ve hadis kaynaklarna gre retilen slam dininin esaslar, Tanrnn Araplar araSnda seerek tercih ettii sylenen Muhammed'in Arap nitelikleri ve yaants, Arabn "kavm-i necip" olarak stn durumu vb.
16 Sn al-Hus'nin grlerini ayrca belirttik. Yukardaki hususlarla ilgili dncelerini on Sihfalaf Min al-Madi d-Karib adl eserinde bulmak mmkndr. 17 Bayard D o d g e . "al-Azhar. A Milennium of Muslim Learning", The Middle East hislimle. W a s h i n g t o n D.C.. 1967, s.80. Bu kitap. Kahire'deki el-Ezher niversitesi'nin d e s t e i y l e yazlmtr.

516

hususlarla ilgiliydi. Baka bir deyimle, Arabi "Arap milliyetisi" haline getiren ne varsa her ey rencinin kafasna dogmatik bilgiler halinde sokulur ve bylece Arap olmayann Araba kar aalk durumu ve minnettarlk duygusu ilenmi olurdu. Durum bugn de bundan farkl deildir, zira eriat eitiminin temel malzemesi saylan kaynaklar hep ayndr; 1 400 yldan beri deimemi ve deimeyecei kabul edilen eylerdir. Btn bu eitimden ve beyin ykamasndan gemi ve halen de gemekte olan Tirkten, ne Trklk duygusu ve bilinci, ne yurtseverlik ve ne de milliyetilik (insancl ekliyle milliyetilik) eilimi beklenebilir. El-Ezher'de uygulanan eitim sistemi ve bu sisteme temel tekil eden malzeme sadece bu niversiteye inhisar etmez. eriat renimi ve eitimi yapan her yerde, her kuruluta, yukarda grm olduumuz verilerle Arap ruhlu insanlar yetitirilir. Arabi "Arap milliyetisi" yapmaya yarayan malzeme her yerde ayndr; el-Ezher'deki renim program, u veya bu ekilde, her Mslman lkede ve zellikle Trkiye'de ayndr. Bu programn balca konular arasnda Kur'an bulunur ki, daha nce de grm olduumuz gibi, tam anlamyla Arabn kendi z tarihi anlamndadr. Bundan baka Muhammed'in ve yardmclarnn (ki bunlar birer Arap kahraman olarak bilinirler) yaamlarnn ykleri, din hkmlerinin yorumu, Arap edebiyat, Arap ve slam tarihi ve daha ksas, batan aa Arap eitimi... Arap olmayan Mslman kii bununla yetiir. Btn bundan dolaydr ki, el-Ezher'den kanlarn pek ou Arap milliyetiliinin en ateli militanlarndan olmulardr. Sait Zaglul Paa en gzel rneklerden biridir. 1 8 Her ne kadar geni ve ok ynl dnce tarzn belletmekten aciz ve "insanlar aras kardelik ve inan fark olmakszn kardelik" fikirlerini alamaktan uzak bir kurulusa da, fanatik ruhlu Arap milliyetisi yetitirmekte olduka baarl bir kurulu olan el-Ezher'e Msrl aydnlarn taktklar ad pek i ac saylmaz. Zira gerici ve ilkel kafa yapsndaki kimseler iin Msr aydnlarnn kulland bir deyim vardr ki, "dar grll" ve "abesle uramay" tanmlamak iin kullanlr: "El-Ezher kafal adan. "19
! 8 Bkz. H . I . Katibah. The New Spiril in Aral Lands. New York. 1940, s.50. 19 bid. s.IHI. e y h al-Maraghi'nin etkisiyle El-Ezher'deki eitim sisteminin deimekte olduu ve tslamda reform yapabilecek bir kadronun olutuu sylenirse de. bu iyimser grn salam b i r dayanann olmadn belirtmek gerekir. 517

IV)

GNMZ ARAP MLLYETSNN AMACI, ARAP OLMA YAN MSLMAN UNSURLARI (TRK, ACEM VS.) KUR'AN ETMYLE ARAPLATIRMAKTIR

Arapllk akm taraftarlarnn eskiden olduu gibi amzda da slamn ve zellikle Kur'an'n Araba zg niteliklerini Arap milliyetiliine ara etmeye altklarn grdk. Bata al-Bazzaz olmak zere dier modern Arap yazarlarnca Kur'an'm Araba zg ve esas itibariyle Arap iin inmi ve Arabn kendi tarihinin ve geleneklerinin kitab olduu iddialarna ve buna dayanarak Arapllk benliini gelitirme gayretlerine deinmitik. Baz Arap yazarlar, daha da ileri giderek slamn ve zellikle Kur'an'm Arap niteliinin, Arap olmayan Mslman eleri (ve rnein Trkleri, Acemleri, Pakistanllar vb.) Arap ruhu ierisinde eritecei ve birletirecei fikrini aka savunmulardr. Bu yazarlar, Kur'an'm Arap karakterini gz nnde tutarak slam dnyasnn eitli rklara ve uluslara mensup insanlarnn Araba zg Kur'an sayesinde tek ve yekvticut bir "bnye" (varlk) halinde ve Arap benliinde erimi olarak buluacaklarm ne srmlerdir. Sadece birka yazar ad vermekle yetinecek olursak; Ali Hsni al-Harbutl, 1959 tarihinde yaymlad Muhanmed ve alKavmiya al-Arabiya adl kitabnda yle der: "Kur'an'm Arap karakterinde bir kitap olarak kalm olmas olaynn dourduu sonu udur ki, Kzl rktan Zenci rka kadar hangi rktan olurlarsa olsunlar, bttin^Mslmanlar, gerek toplum ve gerek kiiler olarak... tek bir dilde (yani Arapada) ve bir btn halinde birlemi bir vcut (varlk) oluturmaktadr. Bu itibarla (bu toplumlara zg saylabilecek) rki her trl zellikler kendiliinden kaybolmaktadr." 2 0 Bu grn tarafls olanlar oktur. slamn tam manasyla Arap karakterinde olmadn ve bu itibarla milliyetilikle slamn badamayacan bu son zamanlarda savunan tek yazar Abu'l l Maudi'dir; 21 nk Arap deil Pakistanldr.
20 Ali H u s n Kharbulli, Muhammed Vc'l Karmiyyc cl Ambiyya, Kahire. 1959. Bu kitap h a k k n d a bkz. O r i e n s , 1960, c. 15, s. 161 -166. 21 Bu k o n u l a r d a bkz. G.E. G r u n e b a u m . "National is m and Cultual Trends in the Arab Ncar East". in Stdia Islunica. 1961. e. 14. s. 152. 518

DRDNC BLM ERAT L K E L E R N D E N BAZILARININ TRK ERATISINA R N E K OLABLECEK YNLER

ERAT L K E L E R N D E N BAZILARINI TRK ERATISINA R N E K OLABLECEK YNLER slam lkeleri arasnda bazlar vardr ki, kendi milli benliklerini kazanmak, gelitirmek ve korumak iin, tpk Arabn yapt gibi, her trl arac ama haline getirmekten ekinmezler. Baka bir deyimle, slam onlar iin millilii unutmak anlamna gelmemitir. Msr, ran ve Pakistan bu rneklerden birkadr. Fakat Msr rnei, bal bana bir zellik tar. Kendisini hem Arapllk iinde ve hem de dnda sayan ve milli benliini btn bu durumlar itibariyle canlandrmaya alan ve srf Arap birliini kendi liderlii altnda gerekletirebilmek iin slama taviz veren bu lkenin u son 20-30 yllk fikir yaantsn konumuz asndan ksaca gzden geirmek uygun olacaktr. Trk eriatnn gerek Arap milliyetisinden ve gerek Msr milliyetiliinden renecei ok ders olmas gerekir.

521

BRNC KESM MISIR MLLYETL

l)

MISIR

MLLYETLN ETKLEYEN ELMLER

Msr milliyetilii konusunda Msrl yazar ve dnrler, her eyden nce Msr'n Arap lkeleri arasndaki zel ve nemli yerini belirtirler.' Her ne kadar Arap rkndan olanlarn slamn en st ve sekin ulusu olduunu iddia ederlerse de, bu lkeler arasnda liderlik roln oynayacak ve oynamas gereken lkenin Msr olduunu sylerler. 2 Bu arada Msr tarihinin kklerine inip Msr milliyetiliini krklerler. Onlara gre Msr, tarih boyunca Akdeniz, Afrika ve Dou uygarlklaryla etkilenmi, fakat bunlar zerinde etki de yaratmtr. 3 Msr milliyetiliinin Arap milliyetiliinden ayr ve farkl okluunu ve bu eilimlerin firavunlar dnemi -slam ve Akdeniz uygarl- ve Arapllk eilimleri arasnda bocaladn ileri srenler v a r d r 4 Nasl ki, Arap, Arapllk davasn yrtebilmek ve Arapllk benliini alayabilmek iin her trl vastay ama saymsa ve b nedenle hem eriat ncesi Arap tarihini ve geleneklerini, hem eriat sonras dnemi ve bu arada Trk aleyhtarl esini ilemise, Msrl da aynen ve aa yukar ayn metotlarla Msilk bilincini yaratmaya almtr. Msr milliyetiliinin, zellikle bu yzyln ilk yars ierisinde dt safhada gelitii sylenir: 1) slam ncesi Msr tarihi ve uygarl zlemi; 2) slamdan ziyade Akdeniz uygarlna (daha ziyade Yunan uygarlna) mensup olma bilinci; 3) slamclk; 4) Panarabizm eilimleri. 5
1 Yusuf Haykal. Toward Aral Unity, Cairo, 1945 (Arapaclr). 2 Bu k o n u d a bkz. al-Banna. Hasan. Our Movement in a Ner Stage. Cairo, 1952 (Arapaclr). 3 brahim J'mah, Egyptian Nationalism; The Period of Formation. Cairo. 1944 (Arapaclr): Mu'nis. Husayn. Egypt and Its Mission. Cairo. 1954 (Aapadr). 4 Ais Sayegh, Tlte Aral) Idea in Egypt. Beyrut. 1959 (Arapaclr). 5 Leoar Binder. The Ideological Revolution in the Middle East. N e w York. 1964. s.90. 522

1919-1938 yllar arasnda bu safhalarn teker teker idrak olunduu grlmtr ve bugn bile durum btn bu elerin az ok arln hissettirdii, fakat genellikle Arap birlii iin Msrllk eilimlerine (Panarabizm ve Msrllk karm bir siyasete) yol verir bir manzara arz etmektedir. Msrl yazarlar arasnda slam ncesi Msr tarihini ve firavunlar dnemini bir deerler, bir uygarlk dnemi olarak ele alarak bununla Msrllk gururunu gelitirmek isteyenlerin etkileri hl silinmi deildir. Bunlarn zerinde durduu fikir odur ki, slam ncesi dnemde Msrlnn yaratt byk bir uygarlk vardr ki, bu, kendisinden sonra gelen btn uygarlklara ilham kayna olmu ve katkda bulunmutur. Ve bu uygarla Msrl tabiatstii hikmet nazariyesi gereince veya Tanr'nn hediyesi olarak konmamtr. Bilakis kendi gayreti, almas ve asl kendi kafas ve zeksyla bu uygarl yaratmtr. Kendi gcnn eseri olarak onu ortaya karmtr. Herodote'un mahedesi yledir: "Topra Msrllara veren Nil deil, Nil'den topra kazanan Msrllardr. Ve daha dorusu, onu kendi zeklar ve gayretleriyle ekillendirmilerdir. Msr onlarn ilk aheseridir ve mhendislik sanatnda ilk baarlar vermilerdir." 6 Akdeniz uygarlna ballk fikrini ileyen ve gelitiren Taha Hseyin, Msr'n milli benliini bu gururla yourmak istemitir. Cemal Nasr, bu gr benimseyerek eitli nutuklaryla halka mal etmeye almtr. Btn bunlardan baka, slam ierisinde erimek eilimi ve nihayet Panarabizm gelimeleri kendini gstermitir. 7 Fakat anlalan odur ki, slama ballk duygusuyla Msrllk duygusunu uzlatrmak hususunda Msr milliyetisi olduka byk zorluklar ierisinde bocalamtr. 8
6 Daniel Halevv, Essai sur /'Acceleration de THstoire. Librairie Artheme Favard, 1961. s.23. 7 L. Binder, age. s.90. 8 Bu konuda bkz. P.J. Valikiotis, Dilemna of Political Leadership in the Arab Middle East. The Case of the U.A.R.. in American Political Science Review. Mart 1961. c.55, say I, s . l 0 3 .

Bununla beraber dier baz yabanc izlemciler de byle bir elimenin artk bahis konusu olmadn ve Msr milliyetisinin bugn artk slami duygularn dna kabildii ve Msrllk benliini din mlahazalarna yer vermeden koruyabildiini ve salamlatrabildiini belirtirler. Bir Fransz yazara gre Msr'da din ve milliyetilik eilimleri arasndaki mcadele milliyetiliin galebesi ve slamn yenilgisiyle sonulanmtr. 9 Ve bu yenilgi, yle grlyor ki, olduka geni ldedir. Cemal Nasr bizzat kendisi eriatn ilkel bir dzen yarattn ve modern dnemin koullarna uymaz bulunduunu nutuklaryla ifade etmitir. htilalin Felsefesi adl kitabnda zaman zaman bu noktaya temas eder: "lkemizin artlar konusunda dnrken zaman esini gzden uzak tutmayz dediim vakit bununla ayn zamanda mekn esini de grmemezlikten gelemeyiz demek isterim. Daha sade bir deyimle, 10. yzyl gerilerine artk dnemeyiz. O dnemin giysilerini - k i gzlerimize yabanc ve egzotik gelmektedir-, giyinenleyiz artk ve o dnemin dnce ve zihniyeti ierisinde kaybolanlayz, yle bir dnce ve zihniyet ki, bize imdi hibir aydnlk tamayan karanlklarn tabakalar halinde grnmektedir." 1 0 Nasr'n bu szleri yabanc bir yazarn izleiyle de dorulanmaktadr. 1966 ylnda yaymlad The Significance of Muhamnedcn Law in Present Day Egypt adl kitabnda B.J. Brugman, Msr'da artk eriata "uhrevi nitelii olmayan bir kltr hazinesi" gzyle baklmakta olduunu syler. Fakat Nasr ile birlikte Msr milliyetilii Panarabizm esiyle birletirilmi ve Msrllk bilinci, Arap birlii ierisinde Msr'n stnl fikriyle glendirilmeye allmtr. Birazdan da greceimiz zere Nasr, btn bunlar yaparken Taha Hseyin'in gelitirdii "Akdeniz uygarlna, Yunan uygarlna ballk" fikrini de ilemekten geri kalmamtr. htilalin Felsefesi adl kitabnda
9 Bu konuda bkz. W.Z. Laqueur. Communism mi Ntitclism i the Middle East. New York. 1956, s.5-14. Ayrca bkz. L. Binder, age. s. 136. 10 Ganal Abd'ul-Nasser. Egyp's Liberalimi: The Philosophy of the Revolution. W a s hinglo D.C.. 1955. s.61-63.

524

Nasr, "Benim anlaym odur ki, Yunan kltryle bizim kltrmz arasnda var olan i ie girmilik esini bilmemezlikten gelmek mmkn deildir" der.

II)

MISIRLININ MLL BENLK ARA Y1 EKLLER

A) Asyal Olmamakla vnerek Msr Milliyetiliini Yourmaya alanlar 20. yzylda Msr'n yetitirdii en etkili dnr phesiz ki Taha Hseyin'dir. 1938 ylnda Kahire'de yaymlad Mstakbel al-Takafa Fi-Msr adl kitabnda (ki daha sonra ngilizceye evrilmi ve Bat'y etkilemitir)" Msrl iin en byk bahtiyarl, en b \ k ans, "Uzakdoulu kafa yaps" ile Asyal kafa ile fazla iliki kurmam olmakta bulur ve Dou'ya deil, fakat Bat'ya ve zellikle Yunan uygarlna yakn ve dahil olmakla vnr: "Msrlnn dima, Dou Asyal dima ile pek ciddi saylabilecek iliki halinde bulunmamtr" der. Ve devamla: "Msrlnn dima Yakndou ve Yunan ile devaml ekilde ve daima bar ierisinde ve karlkl yararlanma esaslar dairesinde ilikiler kurmutur. Baka bir deyimle, Msrlnn dnce tarz, daha ilk alardan itibaren Akdeniz iklimi ve Akdeniz evresi halklar araclyla etkilenmitir... Kadim dnemlerdeki Msrl kafa (zek) Doulunun kafa yapsnda olmamtr ve Dou derken bundan in, Japonya, Hindistan ve bu lkelere bitiik blgeleri dnmekteyiz. Msrlnn kafa yaps, Msr'n tabii ve beeri koullarnn yaratt bir eser olarak gelimitir. Bu da (Msr'n) bakalarn etkilemesi (yani ilim ve kltr asndan) ve komu olduu dier uluslarca ve zellikle Yunanllarca etkilenmesi oluumu eklinde kendisini gstermitir."
11 Tala Hseyin. The Future of Culture in Egypt, hington, 1954. translation by S. Glazer, Was-

Taha Hseyin'e gre uygarlk, bakmndan Msr, tpk talya ve Fransa gibi, Akdeniz ve Bat dnyasna -yani Helenizm mirasna konan Bat'ya- mensuptur. 1 2 Grlyor ki, Taha Hseyin Msr iin milli benlik salama usul olarak mutlaka slami llere bal kalmak diye bir ey tanmyor. Msr'n kltr ve uygarlk geliimi nedenlerini mutlaka slamiyette aramyor. Bilakis Msr'n kendi zel yaantsnn ve koullarnn yaratt bir Msr kltr ve uygarl zerinde duruyor ve bu uygarl, Asya kafa yapsyla etkilenmemi Msrlnn ortaya kardn kabul ediyor. Ona gre Msr uygarl baka toplumlar etkilemitir, fakat kendi bakmndan Yunanin etkisinde kalmtr. Deerlendirme ls slam deildir; dorudan doruya Msrlnn kendi tarihi ve sosyal gelimesidir: "Byiik skender'e gelinceye kadar Msr uygarl (Msr zeks) Yunan uygarln (zeksn) etkilemi ve onun tarafndan da etkilenmitir ve Y u n a n i n zelliklerinin ounu paylar." 1 3

B) "Msrhlk" Duygusu, "Araplk" ve "Mslmanlk" Duygularnn nnde Msr milliyetilii esas itibariyle "Msnilk" bilinci ierisinde yourulmu ve gelitirilmitir. Msrhlk duygusu ise her eyden nce Msr'n kendi z benlii, kendi z tarihi ve zellikle n plana alnmak suretiyle kuvvetlendirilmitir; Araplk ve Mslmanlk faktrleri ikinci planda gelmitir. Msr milliyetilii Trklere kar ve Araba kar ve hatta slama kar vaziyet alr nitelik tamtr. 1) 19. Yzyln Ortalar ile 20. Yzyln lk Yarsnda Msrl Aydn Kendisini Araplar Ziyade Batlya Mensup Scycr ve Msliiniann Diye Kendisini Araptan Grmez Msr milliyetilii Msrhlk faktrlerini ilemitir. "MslLimanm" diye Msrl kendisini Arap hissetmemi ve kabul etmemitir. Araplk
12 A t f l a r ngilizce eviriden yaplmtr. Yukardaki hususlar iin bkz. s.4. 13 Ibid. s.5. Bu k o n u d a ayrca bkz. E. Be'ei, Army Officers i Arb Politics nnd Society. Praeger, Pall Mall. New York. 1970, s.1376.

526

veya Mslmanlk benlii iinde kr krne erimek istememitir. Deil Arap veya Mslman faktrleri milliyetiliin temeli yapmak, Msr kendisini bir Arap lkesi dahi grmek istememitir. 14 Msr'n egemenliini ve yabanc boyundurua kar bamszln salamaya alanlar iin en nemli husus Msrlda Msrllk benliini yaratabilecek artlar gelitirmek olmutur. Bundan dolaydr ki, kiileri Msrllk ahsiyeti ierisinde ekillendirebilmek maksadyla ne gerekirse onu yapmak istemilerdir. Msr milliyetiliini krklemek amacyla Msrly sadece ngilize veya sadece Trke kar deil, Araba kar da beyin ykama ameliyesi ierisinde tutmaya almlardr." Buyandan ngiliz ve Trk dmanl tahriklerini yrtrlerken, dier yandan Msrlya Araptan farkl bir hviyeti, farkl ve stn bir uygarl ve gelenekleri olduu bilincini vermeye uramlardr. .Msr milliyetiliinin mimarln yapan dnrler ve devlet adamlar, Msrly Arapla mterek gibi klan dil, din ve gelenek gibi faktrleri kmsemekle beraber, bu eleri Msrl ile Arap arasnda milli bir ba kuran eyler olarak ele almamlardr. Msr ve Araplar arasnda gerek anlamyla dayanma olduuna inanmamlardr. 1 5 Genel olarak Msr'n Yunan ulusuna kar besledii yaknln ve sempatinin kkleri bu kadim dnemlere iner. Bundan dolaydr ki, Kbrs davasnda Yunan', Trke kar desteklemitir; kendisi gibi Mslmandr diye Trkiye'yi kayrmamtr. 2) Arapay ve slam Kabul Etmi Olmasna Ramen Kendi Eski Medeniyetine Ballk, Msr' Milli Benliinden Yoksun Klmamtr Arap milliyetiliinin fikriyatn ileyenlerden biri de Taha Hseyin'dir. Fakat o, milliyetilik duygusunu din esinin ve hatta dil esinin dnda, daha ziyade rki ve tarihi gelimede bulur. Ona gre: "Tarih unu gsteriyor ki, din ve dil birlii her zaman ve mutlaka siyasi birlii yapan ve yaratan ey veya devletin mutlaka dayanmas gereken veriler deildir." 1 6
14 Bkz. Eliezer B e ' e r i , Army Officers i Ant Politics and Society, Praeger, New York, 1970, s.375-376.' 15 E. Be'eri, age. s . 3 7 5 - 3 7 6 . 16 Tala Hseyin, age. s.5. Pall Mall,

527

Buna rnek olmak zere Emevi hanedanlnn Irak'taki Abbasi lerle husumet halinde bulunduklar dnemde, din, dil ve rk elerini nemli e olarak grmekten kurtulup devleti genel olarak pratik karlar temeline oturttuklarn verir. 1 7 slamn zuhurundan sonra bu dine kar Msr'n hassasiyet gsterdiini ve o dine girdiini ve Arapay kendi dili olarak kabul ettiini belirten Taha Hseyin, btn bu deiikliklerin Msrly kendi fikir yeteneklerinden ve kiiliinden uzaklatrmadn syleyerek, "Asla" der ve ekler: "Hristiyanlk ki Dou'dan kmtr, Avrupa'y kaplad ve orada mevcut dinleri silip sprd halele Avrupa Doulu olmamtr ve Avrupal kafa niteliini deitirmemitir." 1 8 Bat uluslaryla Hristiyanlk arasndaki iliki kstasn esas alarak Msr'n da slam kabul etmi olmasnn onda farkl bir deiiklik yaratmadn belirten Taha Hseyin, Msrlnn Bat zihniyetinden uzaklamadn ve Yunan uygarl ve kltr dnda kalmadm, slamn onu bu bakmdan deitiremediini aklar: Baka bir deyimle, ona gre Akdeniz uygarl etkisinden uzak kalm uluslar (rnein Trkleri) slam etkilemi ve bu uluslarn zihniyetini ve zek yeteneini deitirmitir, ama Yunan uygarl kltryle kaynam Msrlnn kafa yapsn deitirememitir. Yazara gre Msrl iin gurur kayna olan ey, Asyal veya Doulu olmak deil, Avrupal olmaktr: "Biz Msrllar, der, Avrupallarla bizim aramzda az veya ok entelektel farklar bulunduunu dnmemeliyiz; hatta Kippling'in dedii ekilde - D o u , Dou'dur Bat ise Bat'dr ve bu iki yarm hibir zaman k a y n a a m a z - formlnn bize uygulanacan kabul etmemeliyiz... Bizim lkemiz her zaman iin entelektel ve kltrel hayatn btn dallar ve formlar itibariyle Avrupa'nn bir paras olmutur." 1 9
17 Ayn yerde. 18 Taha Hseyin, age. s.7. 19 T a h a Hseyin, tge. s . l , 8-9.
1

528

Hatrlatmakta yarar vardr ki, Cemal Nairi en ok etkileyen yazarlardan biri de Taha Hseyin'dir. Birazdan onun bu dorultudaki grlerini zetleyeceiz. 3) slam ncesi Deerler Bilinci slam ncesi deerler bilinci Msrlnn yaam lsnde nemli rol oynar. Siyaset alanndan sanat alanna kadar hemen her alanda bu bilincin etkilerine tank olmak mmkndr. slam ncesi dnemlerdeki Yunan uygarlklarnn Msr zerinde ve Msr uygarlklarnn da Yunan zerinde oynad rol sanki yeni olumu gibi hafzalarda yaatlr. "Yunan-Msr" kardelii vlr. eitli konularda ve zellikle Kbrs konusunda Yunan-Trk anlamazlklarn Msr daima Yunan lehine olmak zere desteklemitir. Msr hkmeti 1934 tarihinde, byk bir lider olarak halkn sevgisini kazanm olan Zaglul'un mezarna bir abide dikilmesine karar verirken, bu abidenin Mslman Msr stilinde veya Mslman Msr' karakterize edecek ekilde deil, slam ncesi Msr tarihini ve uygarln ve zellikle firavunlar dnemini hatrlatacak stilde olmasn n g r m t r . 2 0

C) Msr Milliyetiliini "Panarabizm" Slogan erisinde Gerekletirme Gayretleri Msr milliyetiliini "Msrllk" bilincine dayatmak isteyenler yannda, Panarabizm slogan eklinde ele alanlar da olmam deildir. Bunlar Msrll ikinci plana atmak davrannda ya da o grnteydiler. Ne var ki, akm taraftarlarnn says ve etkisi Msr milliyetiliini Msrllk faktrne dayandranlara oranla ok daha dktr. Msrllk bilinci Msr milliyetiliinin ylesine kkl bir dayana olmu ve ylesine Araptan baka bir hviyet ve benlik yaratr nitelik kazanmtr ki, bu akmlarn ar baz eleri Araplarla olan dil birliini bile koparp Eski Msr yazsn ve alfabesini ve dilini canlandrma arelerini dnmlerdir. 2 1
20 Hans Kolin, Orient unci Occident. N e w York. 1934, s.40. 21 E. Be'eri. age. s.377.

529

Panarabizm Msr milliyetilii iin sembolik bir anlam tamtr. Panarabizm eilimleri ve gelimesi ierisinde Msr farkl ve Araplktan ayr bir milli bilince sahip olmutur. Msr kendisini srf kendi karlar uruna ve politik nedenlerle Arabn yannda grm ve Arap birliinin bir yesi saymtr. Arap birlii Msr iin Msr milliyetilii asndan sembolik bir deer tamaktan ileri gitmemitir. Msr milliyetisi Sa'ad Zaglul (1927'de ld - k i bilindii zere Vafd'n kurucusudur-) Arap birliini sfrlar toplam olarak grr ve yle derdi: "Sfra bir sfr daha ilave ona da bir sfr ilave edecek olur ve bunlar toplarsanz ne bulursunuz?" 2 2 1) Nasr'n Milliyetilik Felsefesi: nce Msrlltk, Sonra Arap Birlii Davas Daha sonralar Nasr, her ne kadar Arap birliini Arap kardelii felsefesine oturtur gibi grnmse de, aslnda bu birlii Msr milliyetilii gayelerine ve ihtiraslarna alet eklinde tasavvur etmitir. Msr' ve dolaysyla kendisini Arap birliinin Tanr tarafndan seilmi lideri olarak grrd. Arap birlii ya da slam birlii onun nazarnda bir yandan srail'e kar Msr'n stnln ve galebesini salayabilecek ve dier yandan da ilahi takdir gereince Msr rehberliinde i grecek bir varlkt. Yukardaki gelimeyi Nasr'n siyasi fikirlerinin oluum ve uygulanmasnda aka bulmak mmkndr. htilalin Felsefesi adl kitabnda Nasr, Taha Hseyin gibi ve onun etkisiyle Msr milliyetiliinin zindeliini ve hayatiyetini slam ii mterek yaant ve deerlerde deil, slam ncesi Msr uygarl ve tarihinde arar ve bu llere gre iler. Kitabnn ilk iki blm Arap milliyetisi lleriyle deil, Msr milliyetisi azyla kaleme alnmtr ve bu iki blm son nc blmden yllarca nce yazlmtr. Temel fikir, Msr halknn Msrllk benlii ve bilinci ierisinde milli duygulara sahip olmasdr. Vatan ve ulus anlay slami llere gre, yani "Darl slam", "mmeti Muhammed" elerine deil, "Msr yurdu", "Msr halk", "Msr ulusu" llerine gredir. Milliyetilik deyimi Araplar da kap22 E. Be'e i, gi'. s.376.

530

sayacak ekilde deil, sadece Msrly hedef alacak ekilde anlam ifade etmitir; Msr' Msr yapan slam ncesi tarihin nemine dokunurken "...Msr'n firavunlar dnemi tarihini... gz nnde tutmamak mmkn deildir" der. Nasr'a gre Msr iip nemli saylabilecek tarihi gelime evvela bu firavunlar dnemiyle balar; Msr kltr uygarlnn Yunan fikir uygarlyla karlkl olarak birbirlerini etkilemeleri ve daha sonra Romallarn Msr' fethi dnemi ve nihayet Araplarn dalga dalga Msr'a yerlemelerine vesile olan slam igalleri bunu takip eder. Nasr' okurken karmzda sanki Taha Hseyin'i konuuyor grrz. Siz hi dnebilir misiniz bizim eriat siyaset'adamnn Trkn slam ncesi meziyetlerini ve uygarln vgye konu yaptn? 1954 ylna gelinceye kadar denilebilir ki, Nasr Msrllk bilincini gelitirici faktrleri Arapllk (Arap birlii) faktrlerinden ne almtr. 2) Nasr'm Siyasi Nedenlerle Arapllk Faktrne Arlk Verir Grnmesi (1954'ten Sonra): Srf Msr Milliyetilii karlar i lk defa 1954 ylndadr ki, Nasr Arap kardelii, Arap birlii ve "Arap Msr" temasn ilemeye balar. 1954 ylnn T e m m u z aynda (4 T e m m u z ) radyoda yapt bir konumada "Muhteem Araplkta kardelik" sloganyla; "Ebediyetlere kadar Araplk adna ve bir tek Arap ulusu adna, sizlere Arap Msr'dan Arap kutlamas (sevgi ve sayglarn) yollarm." 2 3 htilalin Felsefesi adl kitabnn son blmnde de Araplk faktrne ncelik vermekte olduu grlr; bu blm biraz evvel dediimiz gibi Msrllk bilinci ierisinde bocalad ve henz Araba ynelmenin nemini tam ekilde idrak etmedii nceki yllarda yazm bulunduu ilk iki blmden ok sonra yazlmtr. Ve Arapllk ruhunu zleyiten deil., Msr'n karlarnn bunu gerektirdiindendir; "karlar ve tarihiyle bizimle sk skya ilikili, bizi evreleyen ve bizimle bir btn tekil eden 'Arap dnyasnn' varln inkr edebilir miyiz?" 2 4 derken kar uruna Arapl smrmekten geri kalmayan bir havas vardr. Bu
23 E. Seferi, ge, s . 3 8 3 . 24 A. Nasr, Felsefem. T k e y e eviren M. Saliholu, basn tarihi yok, s.39.

531

gaye onda ylesine hkimdir ve Arapla yneli ylesine yapmacktr ki, btn dncesinin Msuilk ve Msr milliyetilii olduu eitli frsatlarda kendisini gstermitir. Nitekim 4 Temmuz 1954 tarihinde radyoda yapt konuma srasnda Araplk vgs adna sarf ettii yukardaki szlerden 4-5 ay sonra, 26 Ekim 1954 tarihinde, kendisine kar yaplmak istenilen suikast olayn mteakip; "Tanr ve Msr uruna ehit olmaya hazrm" demekten kendisini kurtaranamtr. 2 5 Yani "Araplk uruna" szn kullanmamtr. nk ruhunun derinliklerinde yatan ey Araplk veya slamclk deil, Msrllktr. 1954 ylndan sonra Arap Birlii ve Arap milliyetilii tezine ve Arap ideolojisine Msr karlarnn gerekleri lsnde ve bu itie gre zaman zaman fazla zaman zama daha az arlk verir olmutur. 1957'de ve asl Suriye'yle birlik kurduu 1958 tarihlerinde Arap milliyetilii tezine hz ve nem vermi, Arap milliyetiliini kendi genel siyasetinin temeli haline getirir olmutur. Bu tutumu 1960'a kadar bylece devam etmi ve 1 Kasm 1960 tarihinde "Cezayir Gn" dolaysyla verdii nutkunda Arap milliyetiliinin gelime seyrini incelemitir. Fakat Suriye'yle ilikilerin bozulmas zerine Arap milliyetilii esine kar vgleri azalmaya balam ve yeniden Msuilk sloganna sarlmtr. 2 6 3) Nasr, Arap Milliyetilii Unsuru Yannda slamcl da Msr Milliyetiliine Alet Etmitir. "Vatan Yok, man Birlii Var" eklindeki eriat Hkmn Msr karlar Adna Kullanmtr Nasr iin Arap milliyetilii esas itibariyle Msr milliyetilii adna smrlecek tek vasta deildi; bunun yannda slam ve slamclk da smiirlmeliydi. Mslman btn lkeler arasndaki ilikilerin kuvvetlenmesi konusunu kitabnda eletirirken, Mslmanlarn hac farizesini, kurnazlkla oyuna getirebilecek bir vesile sayar: "Byk Kraln vefat dolaysyla Msr resmi heyetiyle birlikte taziyeye gittiimde Mslman kentler arasndaki ilikileri kuvvetlendirmenin nemini kavradm... Kbe nnde dini grevimi ifa ederken dncelerim ve dualarm slam damgal btn
25 E. Be'eri. age, s.383. 26 E. Be'eri. age. s.384-388.

532

lkeleri kapsyordu. Sonra yle dndm: 'Hac anlaymz deimelidir. Kabe'yi ziyaret ne cennetten ke kapmak iin geerli bilet olmal, ne de yksek ulvi aff temin amacnda bir kurnazlk'..." 2 7 Yani Nasr Mslmanlarn hac ziyaretini bu iki ede bulmaktayd: Cennette yer ayrma teebbs ve affedilmek istei. Binaenaleyh bunlardan yararlanarak bu ziyarete Msr liderliindeki slam birlii iin bir buluma yeri haline getirmek gerekirdi. "Hac byk bir siyasi kuvvet olabilir. Btn dnya basn hacc det haline gelmi dinsel ynden deil, her yl belirli zamanlarda toplanan ve slam devletlerinin yneticilerinin, fikir sahiplerinin, ulemalarn, yazarlarn, tccarlarn, sanayicilerin, genliin, Mslman memleketlerin ortak konularn tarttklar bir kongre olarak ele almaldr." "Yeryznde mevcut Mslmanlar hatrladka... ve bunlarn ayn inan iinde birletiklerini dndke btn bu Mslmanlar bir dayanma etrafnda toplamak hususundaki inancm daha fazla kuvvetleniyor." 28 Grlyor ki, Nasr burada, slamn "vatcn" kavramna yer vermeyen ve vatan "iman birlii" eklinde anlayan, yani baka bir deyimle, insanlar bir tek inan altnda birletiren ve inanc da adeta vatan ekline sokan hadis hkmnn yaratt sonular kendi hrslarna alet etme peindedir. "Mslmanlar bir dayanma etrafnda toplamak..." Pekiyi kim yapacak bu ii? Tahmin kolay: Msr ve onun byk efi Nasr. Nasr'n htilalin Felsefesi adl kitabn okumaya devam edelim imdi. Yalnz bu noktada, kitabn daha gerilerdeki bir sayfasnda kendi kendisine sormu olduu bir soru vard; onu yle bir hatrlayalm: "...Yine tarih sayfalar, oyuncusunu bulmam byk rollerle de doludur. Nedendir bilmem bana yle geliyor ki, iinde bulunduumuz blgede oyuncusunu bekleyen nemli bir rol var... Nedendir bilmem, bana yle geliyor ki, bizi evreleyen geni blgedeki bu rol cesur kiiye arda bulunuyor." 2 9
27 A. Nasr, htilalin Felsefesi. Trke evirisi M. Saliholu, basm tarihi yok. s.53. 28 A. Nasr, age. s . 5 4 . evirideki yanllar ve tmce dklkleri e v i r m e n e aittir. 29 A. Nasr, age. s . 4 0 /

533

Ve ite imdi, yani "...Mslmanlar bir dayanma etrafnda toplamak hususunda inancm daha fazla kuvvetleniyor" dedikten sonra, hemen yukardaki sorunun cevabn, hi tereddt etmeden verme zaman gelmitir. Ve veriyor Bakan Nasr: "Bu dayanma phesiz kuvvet ve kudretimizin en byk heykeli olacaktr. Bu ksa izahatmdan sonra sonu olarak nceden belirttiim kahraman bekleyen role geliyorum. Karakterini kfi derecede izebildim sanyorum. Bu biziz, yalnz biziz, bu role arlmz..."30 "Bu role arlmz."; evet kim arm bu role? Tabii Tanr. Yani Tanr slam birliinin Msr rehberlii altnda gereklemesi iin "...tarih sayfalarnda oyuncusunu" imdiye kadar bulamam role Nasr' davet etmektedir. Bylece Nasr, Msr milliyetilii iin tasavvur edilebilecek ne varsa her eyi ara yapmak istemitir: Msr'n slam ncesi tarihi, slam sonras yaants, Araplk duygusu, slam birlii, hac ziyareti... vb... Nasl ki Araplar Arap milliyetiliine ayn ekilde, her eyi vasta yapabilmilerse. 4) Nasr'n Ustal: slama Balyn Grnp slamu Gereklerine Srt evirebilmek Modern an yaam ve gerekleriyle slam badatrmann olanakszln en iyi anlayanlardan biri de Nasr olmutur. htilalin Felsefesi adl kitabnda; "Gerilere, onuncu yla artk dnemeyiz, o dnemlerin imdi gzlerimize yabanc ve egzotik grnen giysilerini giyemeyiz ve o dnemin zihniyeti ierisinde kendimizi kaybolmu bulamayz; o zihniyet ki, hibir nur olmayan karanlk bir a gibidir bugn bize" 3 1 derken kelimeleri aznda pek inemedii grlmektedir.
30 A. Nasr, age, s.54. 31 Gaal Abd'ul-Nasser, Egypl's Liberalimi....

s.83.

534

Sadece gnlk yaam bakmndan deil, a ii modern bir devletin ynetiminin de slami esaslarla oluturulamayacan anlamt. "Mslman Kardeler Birlii" kuruluuyla hibir iliki kurmamaya zen gstermesi bu bakmdan ilgintir. te yandan btn konumalarnda ve nutuklarnda "Tanr" ve "Muhammed" adlarn azndan eksik etmez ve Kur'an hkmlerini yeri geldike sralamaktan geri kalmazd. Fakat bir yandan bunu yaparken, dier yandan da Sovyetler Birliiyle ittifaklar peinde koard; o Sovyetler Birlii ki, Kur'an deyimiyle Tanrsz ve kfir bir lke idi. Byle bir lkeyle ibirlii yapmak, byle bir lkeden yardm ve destek salamak, silah ve para almak, slamn izin verdii bir ey olamazd. Ama Nasr, Msr karlar adna btn bunlar yapmakta saknca grmemitir. 3 2 Msr karlar adna Nairin slama aykr davranlar sadece slamn "kfir" diye telakki ettii kiiler ve toplumlarla iliki kurmak bakmndan deil, slamn din kardei diye belirttii toplumlara kar sava amak eklinde de kendisini gstermitir. Yemen'e yneltilen saldrlar ve Y e m e n i n Msr ordular tarafndan igali bunun en yakn rneidir.

D) Trk Dmanl Duygularn leyerek Msr Milliyetiliini Gelitirme Gelenei Daha nceki sayfalarda ve zellikle "Arap Milliyetilii Davasnda Trk Aleyhtarl esi" blmnde pek ok Msrl yazar ve dnrn veya devlet adamnn (rnein Muhammed Abduh, Muhammed Raid Riza, Taha Hseyin gibi) Trk dmanl ve Trke kar nefret duygularn ilemek suretiyle Msr veya Arap milliyetilii davasnda nasl i grdklerini ksaca eletirmitik. Bunlar burada tekrarlamaya gerek yoktur. Fakat unu hatrlamakta yarar vardr ki, Msrl milliyeti yazarlar, Tkle ilgili her eyi kendilerine bahane yaparak milliyetilik konusunu
32 Ruslara irin g r n m e k iin Nasr, Moskova'y ziyaret ettiinde slamn en b y k iki dman olan Lein'le Stalin'in mezarlarna iek koymutur. Bu hususlarda bkz. Malaehi Martin, The Encounter, New York, 1969. s.258.

535

gelitirmekten geri kalmamlardr. Trk eriatsysa Trk milliyetilii duygularna sahip olmak veya byle bir eyi aklna getirmek yle dursun, aksine Arap ve Msr milliyetileriyle el ele ve yan yana Arap veya Msr milliyetiliinin gelimesine hizmette kusur etmemitir. Daha ilerideki sayfalarda bu konuyu tekrar ele alacak ve air Mehmet Akif rneini vereceiz. slam karlarn Trkn karlarnn ok stnde gren bu ve buna benzer nice yazar ve dnrlerimiz iin her eyden nce Msr karlarn gz nnde tutan Msr aydnlar ibretle izlenecek rneklerdir. .Hseyin Fevzi bunlardan biridir. skenderiye niversitesi'nde hocalk ve dekanlk etmitir. Mensup bulunduu topluma uygarlk ve benlik bilinci alamay kendisine yaam boyunca ama edinmitir. 1961 ylnda yaynlanan Sinclbad Msri adl kitabnda Msr'n, bir zamanlar byk uygarlklar kurmuken ve bu uygarl slama girdikten sonda da srdrmken, gerilemesi ve benliini kaybetmesi nedenlerini eletirirken Trklerle ilgili grler ortaya koyar. Tpk dier Arap ve Msrl yazarlar gibi o da, Trkn slam uygarlna amansz bir darbe vurduundan sz eder ve zellikle Msrlnn yaamna getirdii felaketleri zetler. yle der: "Krtlerle ve Trklerle ve erkezlerle... temasa getikten sonra Msrlnn bana ok uzun srecek olan felaketler kmtr... Daha sonra Trkler ok kt bir ynetim sistemini getirmilerdir, bunu Arnavutluk'larnki izlemitir." 3 ^ Trk egemenliinden ve boyunduruundan kurtulmakla yava yava gelimeye balayan Msr, yazara gre bundan bin yl gerilere inen Msr uygarlndan ve tarihinden yararlanmak suretiyle bugne kadar varln ve benliini srdrebilmitir ve ayn kaynaklardan esinlenmek suretiyle gelimeye, mutlulua ve byk bir ulus olma yoluna girecektir. 20. yzyln balarnda Msrllara ve Msr'a kar yaknlk gstermedii iin Osmanl hanedanna atan Msrl yazarlar olmam deildir. rnein Hafz brahim. Bu nl air ngiliz egemenlii altnda bulunan lkesinin bu boyunduruktan kurtulmas zlemi iinde yle derdi:
33 Husavn Favzi. Sinclbad Mwi. Le Caire. 1 % 1 . s. 139-141.

536

"Ey Osnanloullar, Kitap ve Tar kardei olan bizlere kar bu ne soukluktur; Bizi siz, dince, karakterce ve geleneke farkl insanlara terk ettiniz. " 34 Bylece Hafz brahim, Arabn ve Msrlnn ruhunda yzyllarn biriktirdii bilinalt Trk nefretlerine yeni bir k noktas salam olmaktayd. Msrlnn ve baz Arap lkelerinin ngiliz egemenlii altnda yaamakta olmasn ve Osmanl devletinin Msr'a yardmc olup, bu egemenlikten kurtulmas imknlarn yaratmamasn ikyet konusu yapmaktayd. lm deinde bulunan Osmanl devletinin, deil Msr' kurtarmak, kendi yaamn srdrmek gcnde olmadn Hafz brahim elbette ki bilmekteydi. Fakat iinde bulunduu eziklikler nedeniyle bir amar olan arama ihtiyac ona yukardaki satrlar rahatlkla syletmekteydi. Ve bu satrlar, hi phe edilemez ki, Msrlnn veya Arabn Trk dmanl duygularn kamlamakta olduka etkili olmaktayd. Msrldaki Tiirke kar dmanlk, halk ynlarndan ziyade toplumu yneten glere kendisini belli etmitir. st tabaka, ulema ve ynetici snf, Msr milliyetiliini Trk dmanl yoluyla beslemitir; Trk kkenli Msrl dahi bu dmanl srdrenlerin banda gelmitir. 3 5

34 Bu pasaj iin b k z . brahim Amin G l a l i , L E g y p e Natlonalise et Liberale, ele Motsapla Kemal Saad Zaghul. 1892-1927. la Have 1969. s.37. Ayrca bkz. H a f z Divan. Kahire, 1937, c.2, s. 118-199. 35 Msr' ve M s r halkn ok yakndan tanyan ve pek ok yln Msr'da ngiliz temsilcisi olarak g e i r m i bulunan Earl Cromer. Msr halkm. "Trk asll Msrl T u r c o - E g y p t i a n " . u l e m a ky aalar-eyhleri ve fellal olmak zere eitli snflarda ele alr ve bunlar eletirir. O n u n satrlarndan anlamak m m k n d r ki, Msr'da aydn veya a v d n olmayan snflar ve bata "Turco-Egyptian" dedii Trk asll Msrllar ncc ngilizlerden ve sonra Trklerden nefret etmektedirler. TurcoEgyptian dedii snflarn ngilizlerden nefret etmesini, ngiliz ynetimine boyun emekte bulur. T r k l e r d e n nefret etmesini de "korku"ya ve "Trk yola getirme olanakszl" n e d e n l e r i n e balar. Earl C r o m e r , Abbas. London, 1915, c.2. Ayrca bkz. brahim Amin Glali. age, s.67.

537

E) Msr Milliyetisi, Msrly Araba ve Trke stn Grr al-Mutehabat adl yaptnda Msrl yazar Ahmed Liitfi, Msrly rk, kan, ecere itibariyle Araptan ve Trkten farkl ve stn grr; o kadar ki, Araplarla ya da Trklerle shriyet iddialarn Msrl bakmndan kltc, haysiyet ykc bulur. 3 6 Ahmed Ltfi, yukardaki gr ileyen yazarlardan sadece biridir. Daha nicelerini sralamak mmkndr. Grlyor ki bizde, Ahmed Nim'ler ya da Mustafa Sabri'ler vb. Trk Arap karsnda aa sayarlarken ve bugn dahi eriatlarmz bu eilimi srdrrken, Msrl milliyeti kendisini Araptan ve Trkten stn grmenin alkanl ierisindedir.

F) slamclk Siyasetine Sarlanlara Atatrk'n Aklcln t Verenler unu da hatrlatmakta yarar vardr ki, slamclk siyasetine sarlan Msr liderlerine Msrl baz yazarlar Atatrk'n aklc davranlarn rnek vermilerdir. Bilindii gibi Atatrk sayesinde Trkiye kendi milli snrlar dndaki slam dnyasnn sorunlaryla uramaktan ve bylece bir yandan kendi z evlatlarn ve varln slam uruna harcamaktan kurtulmu ve dier yandan da bamsz ekilde yaamak isteyen slam lkelerini kendi balarna brakma gereini duymutur. Gemi yzyllar ierisinde Trkn yapt btn savalar Trk karlar ve savunmas adna deil, ou zaman Trkn gerek karlar
36 Almecl Ltfi-al-Seyyid 1907-1914 yllar arasnda al-Cerida adl gazetedeki yazlaryla Msr milliyetiliini krkleyenlerin b a n d a gelirdi. nsancl grleri de s a v u n d u u grlr. 16 Ocak 1913 tarihli al-Cerida'da D-l Ikn ve Dar-iil Harp ayrmnn sakncalarndan sz eder, din ve devleti ayrmann gereini savunur. Bu konudaki grlerinin zeti iin bkz. Charles W e n d e l , Tle Evolution of the Egyptia National lnage; Fron Iis Origins lo Ahmad Lutfi al-Suyyid, Uivesity of C a l i f o r n i a Press, 1972, s.200-293. Bu hususlar iin bkz. Nadav Safran, Egypt. in Seurcl of Political Community: An Analyses of the Intellecttal and Political Evolution of Egypt. 1H04-1952, Harward University Press, Cambridge, M a s s 1971, s.95. A h m e d Ltl'iiin kitabnda s.66.

538

aleyhine olacak ekilde sadece slam karlar uruna olmutur. Trk btn enerjisini, btn zamann, btiin yaamn slamn emrine uyacam diye din savalarna, cihatlara harcam ve bu yzden yeryznn en geri, en ilkel, en kltrsz lkelerinden biri olarak kalmtr.-' 7 te Msrl birok yazar bu ac rneklerden ders alnarak ayn yolda yrnmemesini kendi lkelerinin liderlerine salk vermilerdir: "Eer Msr," modern bir lke olmak istiyorsa, kendi snrlar dndaki slam dnyasnn sorunlarna burnunu sokmamah, Atatrk' izlemelidir" fikrini ilemilerdir. 3 8

37 Bu konuda bkz. lhan Arscl, Y a y n l a n . 4. b a s m , stanbul, Eyll 38 Bkz. Nadav S a f r a n . In Search tellectual and Political Evolution of Mass. 1961, s . 2 5 7 - 2 5 8 .

eriat Devleri'ndet Laik Cumhuriyel'e, Kaynak 1997. af Political Community; An Analyses of the InEgypt 804-1952, Harward University Press.

539

KNC KESM MISIR'DAN B A K A RNEKLER Milliyet duygularn gelitirmek amacyla slami deerler dndaki elere bavuran Mslman lke sadece Msr deildir. Pakistan, ran gibi lkeleri de rnek vermek mmkndr. Bunlar arasnda yer almayan tek lke Atatrk ncesi ve Atatrk sonras Trkiye'sidir.

A) Pakistan'da kbal, Cinnal ve Azad Bilindii zere Muhammed kbal (1873-1938) ve M. Ali Cinnah (1876-1948), Pakistan devletinin kurulmasnda emei ve gayreti geen kimselerdir. 1 Her ne kadar daha sonralar Mslman Pakistan milliyetilii fikrine ynelmilerse de, ilk balangta kendilerini her eyden nce Hintli ve sonra Mslman olarak grrlerdi. Abu'l Kalam Azad (1888-1958) ise, kendisi bizzat Mslman olmakla beraber, Hint milliyetiliini Mslmanla tercih ederdi ve daima birinciyi ikincinin stnde grrd. 1940 ylnda Hindistan milli kongresinde "Blnmez Hint milliyetiliinin bir parasym" demekten geri kalmamtr. 2 Kendisi iin "Evvela Hintliyim, sonra Mslmanm" derdi. Halbuki Trkn eriatsnn kr krne sapland parola "Evvela Mslmanm"d\

B) ran rnei: Trk Dmanl Gelenei slamdan sonraki dnemler boyunca ranl, kendi zengin tarihini, gemiteki byk uygarln, stnlklerini ve niteliklerini hep Firdevsi'nin diliyle ve onun naklettii hikyelerle anm, gurur duymutur.
1 Abdul Vahid, Thoughts and Reflections of h/bal, Lahore, 1964. 2 H a l i z Malik, "Abu'l Kalan Azad's T h e o r y of N a t i o n a l i s m " , in The Muslim World. I Ocak 1963, c.53. say 1, s.33-40. Y u k a r d a k i p a s a j iin bkz. s.33.

540

Milli duygularn hep Fidevsi'nin slam ncesi ran tarihini canlandran eserleriyle, ehname ile beslemitir. Bu eserinde Firdevsi dnyann yaratlndan slamn ortaya k ve ran'a yayl anna kadar olan tarihi ve bu tarih iinde ranlnn yerini, gemiini hikye eder. Bilindii zere bu eserini Mahmut Gaznevi'ye hediye etmitir. Saltanat makamn igal eden ve kudretin ta. kendisini temsil eden Mahmut Gaznevi Trklnden ne kadar habersiz idiyse, onun sarayndan plenen Firdevsi de o derece milliyeti ve ranl idi. Gerekten de, ran kltrn adeta ebediletiren ve ran tarihini en parlak bir dilde beeriyete tantmaya alan Firdevsi, ehname'de kendi rkn kltc her eyi bertaraf etmeye almtr. rnein nl yaptnda ranly kk gsterecek hibir olaya yer vermemitir. Araplarn ran ordularn yenilgiye uratmasna veya ran' igal etmesine ran ahlarnn en sonuncusunun Arap ordularna mukavemet edemeyip Trklere (yani o zamana kadar en ezeli dman kabul ettii Trklere) snmas olaylarna ya da ran'n Trkler tarafndan feth ve igal edilmesine hi temas etmez. Baka bir deyimle ranllarn slam kabul ettikleri tarihten sonraki dneme hi yer vermez. Zira bunu yapm olsa, Rza Nur'un dedii gibi, ranlnn izzeti nefsini zedelemi olacan dnr. 3 Tiirk Dmanln Srdren Firdevsi, Mslman Olmasna Ramen, Mslmanl Iranllk Duygusu zerine karmamtr Firdevsi, Mslman olmasna ramen, Mslmanl ranllk duygusu zerine karmaz. Bilakis ranlln her eyin fevkinde bir deer olarak tanr. Nasl ki, bugn Arap veya Msrl yle yapyorsa, Firdevsi, daha o dnemlerde din esini milliyet duygusundan ayrabilmiti. Milli bilinci ve milli duygular ran tarihinin zengin kaynaklarna ve Acem'in eriat ncesi niteliklerine dayandrmaya alm ve bunu yaparken Trk aleyhtarl esini gelitirmekten de geri kalmamtr. nk Firdevsi hem koyu bir milliyeti ve hem de koyu bir Trk dmandr. Trklerden sz ederken "en iren bir rk" deyimini kullanr. Siyavu Tarihi ni yazarken Trk ile ranly karlatrr ve bunlar birbirlerine
3 Dr. Rza Nour, Le Chah-Name/Livres des Ris et les Guerres Emre le Tourcn et Tiran. Reve de Turcologie, Fevrier 1934, Toe I. Livrc 4. s.8,418.

1)

541

nazaran su ve ate eklinde grr ve rnein ona Trk hakann "pi" olarak tanmlatr. Acem kumandanlarnn Trklere kar giritikleri hile ve desise siyasetini yceltir ve ayn usullere bavurmaya kalkan Trkleri hilekrlkla, dzenbazlkla ve korkaklkla sulandrr. 4 Trkn eriat dorultusundaki davranlarm knar ve bu ayn davranlarn Arap ya da Acemdeki olumalarn fazilet sayar. Sylemeye gerek yoktur ki, Trke kar dmanlklarnn kkeninde yatan nedenler Araptakinin hemen ayndr. Ve bu ayn Firdevsi, Trk dmanl duygularn ycelten ehname adl yaptn Trk hkmdar Gaznevi'ye gururla sunar ve bu yapt iin ondan para alr ve para az verildi diye de ierler. 2) Modem ran Yazarlarna Gre slamda Hr Dnce Yoksunluunu Yaratanlar Trkler Olmutur Her ne kadar slan farkl bir mezhebine bal olarak ve Trk boyunduruu altna girmeden yaamn srdrebihnise de, ran, tpk dier Mslman lkeler gibi geri ve hr dnceden uzak olarak oluagelmitir. Modern ran yazarlar, Arap taktiiyle ve dier slam lkeleri dnrlerinin elimeli davranlarn izleyerek, bir yandan hr dnce gelimesine Trklerin engel olduklarn sylerken, dier yandan slam tarihi boyunca aklc ve felsefi davrana ynelenlerin uradklar feci akbetleri sayarlar ve slam dininin uyguland her yerde hogr yoksunluunun varlndan sz ederler. Pek ok rnekten biri olarak Ali Dati'yi ksaca inceleyecek olursak: ncilizceye In Search fOnar Khayyam bal altnda evrilen ve 1971 ylnda yaymlanan kitabnda Ali Dati, mer Hayyam'n fikir ve dnce alanlarnda cesaretsizlii konusuna eilir; ona gre bunun nedeni, bu usta airin yaam olduu ortama taassup havasnn egemen olmasdr. Taassup havas ierisinde hibir cesaretin oluamayacana deinen yazar, Seluklular tarihini karanlk bir a olarak ele alr ve Seluklular zamannda banazln yerletiini belirtir: "Eski Yunanin altn anda felsefe, en byk etkiyi yaratacak kertedeydi; oysa ki Seluk saltanat dneminde geleneksellik fikir ve dnce salnn kayna olarak grlrd. Manta dayal
4 bici. s. 15. 425.

542

dnce tarzna byk bir pheyle baklr ve bunun kutsal kitab ihlal eden ve hataya srkleyen yol olduu dnlrd. GeIenekselcilik ve ekilcilik taraftarlar mantk ilmini yasaklayacak kadar ileri gidebilmilerdir. Ancak bu satrlar yazan yazar, hemen bir sayfa sonra al-Halla, alHamdani ve ahraverdi gibi dnrlerin, srf felsefi fikirlere yneldiler diye eitli dnemlerde ve eitli halifeler zamannda ldrtlm olduklarn belirtir ve belirtirken de bu kiilerin son derece dindar kiiler olduklarn ve hibir zaman iktidara kar gelmediklerini ve belli bir siyasi dzeni deitirmek gibi bir dilekleri bulunmadklarn ve bu nedenle ldrtlmeleri iin ortada bir' neden olmadn, fakat btn sularnn, kendi yaadklar dneme ve ortama egemen olan gerici grlere yatkn dmeyen bir felsefeye sapl bulunmalar olduunu syler. stelik Eski Yunan'daki fikir ve dnce uygarln ve hrriyetini eletirerek, fikir ortamn ve hr dnceyi yok eden slam lkelerindeki ortam ile Eski Yunan'daki Sokrat'lar, Anaxagoras'lar ve dier dnrler tarafndan yaratlan ortam ve bu ortam srdten Pericles gibi devlet adamlar rneini verir. 6 Btn bunlardan anlalmas gereken ey odur ki, slam lkelerinde ve ran'da, Trk egemenlii zamanlarnda oluan ve gelien taassup ortamnn ve fikir ve dnce hrriyeti yoksunluunun asl nedeni Trklerden ziyade slamn ta kendisidir.

C) Suriye: Trk Aleyhtarl Yoluyla Milliyetilik Bir tek Arap lkesi gsterilemez ki, Trk dmanl duygularyla beslenmemi olsun. Ve her bir Arap lkesinde bu duygular o lkenin liderleri elinde tam bir smr arac iini grmtr. Biraz nce grdk ki, Msr'da baz aydn evreler ve milliyeti yazarlar Trke kar beslenen dmanlk duygularn daha da kkrtarak Msr milliyetiliini
5 Bkz. Ali Dashti, n Searcl of Or Klutyya. Acemcede ngilizceye eviren L.P. EKvell-SuUon. C o l o m b i n University Press. 1971, s.62. 6 bici s.63 vd.

543

canlandrmak ve ahlandrmak iin Osmanl devletinin Msr'a kar ilgi gstermediini ve zellikle Msr' ngiliz emperyalizminden kurtarmaya almadn ileri srmler ve buna benzer bahanelere sarlmlard. Bu arada II. Merutiyet dnemiyle birlikte gelimeye balayan ve Yeni Osmanllarn kurcaladklar Trklk akmlar konusu da bunlar Msr ve Arap milliyetilii ynnde tahrik etmekteydi. Buna benzer bir durumun Suriye'de de kendisini gsterdiine tank olmaktayz. II. Merutiyet dneminde Suriye'deki pek ok yazar Trklk gelimelerinin Trk-Arap Federasyonu hayallerini ve dileklerini yok ettiini ne srerek Suriye'de Arap milliyetilii gayretlerine girimilerdi. Daha I. Dnya Savandan nce bu alanda bir hayli de mesafe almlard. 7 Daha yukardaki sayfalarda eyh Abd'ul Hamid al-Zihrav'nin Suriye'de Arap milliyetilik akmlarn srdren nemli bir lider olduunu ve o tarihlerde Paris'te toplanan Arap Birlii Konferans'na bakanlk ettiini ve yine o tarihlerde Suriye'de bulunan eitli yazarlarn anlarnda Trk dmanlnn Suriyeliler arasnda olduka etkili i grd hususunun belirtildiini grmtk. 8

D)Sudan 1914 ylnda ngilizler, Sudan'daki Trk dmanln, bu lkenin din adamlaryla ve ileri gelenleriyle ibirlii yaparak iyice smrmesini bilmiler ve Sudan' Osmanl mparatorluundan koparmann yollarn bulmulardr. Arabistan'da Lawrence ne i gdyse Sudan'da Wingate, Mslman halkn ve ulemann ve din adamlarnn yardmlaryla aa yukar ayn ii grmtr. O tarihlerde Sudan'n lideri durumunda bulunan Seyid Abdullah Rahman al-Mehdi ngiliz boyunduruunu Trk ynetimine tercih edenlerin banda gelmekteydi. Bilindii zere Sudan, Osmanl padiahnn vekili durumunda bulunan Msr Hidivi'nin kontrol altndayd. ngiliz temsilcisi Wingate, al-Mehdi'yi ve onunla birlikte
7 Bu k o n u d a bkz. Robel M. Haddad. Syrian Christians it Muslim Society; An Interpretation. Princeton University Press. N.J.. 1970. s . 9 l . 8 Bu konuda H.I. Katibah. The New Spirit in Arab Lands. New York. 1940. s.181 vd.

544

Sudan'n ileri gelen din adamlarn kendisine mttefik yapmasn bilmiti. Bu ittifak ierisinde Sudan'n Osmanl devletine kar direnmesi ve halifenin "cihat" arlarna kar kulaklarn tkamas kolay olmutur. O tarihlerde bata al-Mehdi olmak zere btn din adamlar ve ulema, ngiliz ynetimine balanmak iin beyannameler yaymlamlardr. Arabistan'da Mekke erifi Hseyin Osmanl devletine kar nasl bir hyanet iinde bulunduysa, al-Mehdi de Sudan'da ayn ii grmtr. Trk (ve hatta Msr) dmanl onu ve onunla birlikte btn lkeyi Osmanl devletine kar ngilizlerle birlikte savaa srklemitir. 9

9 G. Warburg, Religious Policy i the Nothern Sutlun; Ulema and Sufism. 1899-1918, in Ulema in Modern History. Edited by Gabriel Baer, Asian and African Studies, 1971, c . 7 , s . 8 9 - 1 1 9 . Yukardaki hususlar iin bkz. s.l 16. 188.

545

BENC B L M ARABIN MLLYETLK T U T U M U N A KARI T R K N MLL BENLKTEN YOKSUNLUU

A R A B I N M L L Y E T L K T U T U M U N A KARI T R K N MLL BENLKTEN YOKSUNLUU Yukardaki sayfalarda Arabn, slam tarihi boyunca Trk hakkndaki tutum ve davranlaryla duygularnn ve kendi milliyetiliine ara yapt din ve dil elerinin tanmlanmasnn ksa bir zetini grdk. eitli nedenlerle Arap dnyasnn Trke kar nefretlerinin, dmanlklarnn ve kskanlklarnn ve nihayet eylemli direnmelerinin rneklerini ve belli kalemlerde ve azlarda ald ekli eletirdik ve yine din ve dil elerini kendi karlar adna nasl smrdn akladk. Ve grdk ki, eriatn kii yaamna getirdii mutsuzluklar ve basklar yznden iini darya aksettirmeyen ve "ilkellik felsefesine" kar dikilemeyen ve hr dnce yoluyla dzen bozukluuna are bulamayan Arap, btp"p boaltmalarn" Trk aleyhtarl esine sarlmak suretiyle yapmaya almtr. eriatn iermekte olduu btn kt messese ve eilimleri, sanki bunlar eriata yabancym da Trkler yznden yaratlm gibi bir kan uyandrmann yollarn aramtr. Bundan dolaydr ki, yzyllar boyunca, slam uygarlnn Trkler yznden geliemediini ve gerilediini iddia etmitir. Bundan dolaydr ki, klelik messesesinin, sanki eriat bu messeseyi benimsememi gibi, Trkler tarafndan devam ettirildiini ileri srmtr. Bundan dolaydr ki, sava, adam ldrme ve farkl inantakilere kar cihat geleneini, sanki eriat bunlar reddeden bir dzenmi gibi, Trker tarafndan yaratlm' ve yaatlm eyler olarak gstermitir. Sadece gemite deil, bugn dahi Arabn yapt ve yapmakta olduu ey budur ve o, Trke kar hn karma mutluluunu, en koyu ekliyle bugn de srdrmektedir. u son 20-30 yl ierisinde Arap yazar ve dnrleri tarafndan Arapa ya da yabanc dilde olarak yaymlanm kitaplar yle bir gzden geirmek bu konuda bir fikir edinmek iin yetirlidir.

549

I) ARAP

MLLYETSNN

TRK DMANLIINA

KARI

Arabn Trke ynelttii yermeleri olgunlukla eletirmemiz ve bu yermelerden yararlanmamz kouldur. Bunu yaparken onun da kendi bakmndan hakl bulunduunu ve yzyllar boyunca onun gelimesine engeller yarattmz dnmemiz dikhaklk gereidir. Ne var ki, bunu yaparken Arabn giritigi yalan ve iftiralar ve sulamalar yersiz bir mahviyete derek yantsz brakmamz da doru olmaz, zira bu takdirde kendimize kar hakszlk etmi oluruz. rnein "slamn ve slam uygarlnn ykcs Trklerdir" eklindeki Arap iftiralarnn ya da "Arap geriliklerinin nedeni kt Trk ynetimidir" eklindeki iirmelerin hakl olmayan ynlerini ortaya koymamz hem bilimsel ve hem de ulusal bir grevdir. Bu konuda Arabi daha insafl bir dorultuya sokmamz mmkndr. Bunu yapmaya bizi zorlayan dayanaklarmz da vardr. Bunlardan biri udur ki, yzyllar boyunca Arabi boyunduruk altnda tutmu olan ve her trl gce sahip bulunan Trk, eer istemi olsayd Arap milliyetilii diye bir davrana olanak brakmazd. Fakat bunu yapmam, aksine ona milliyetilik duygusunu gelitirme frsatn vermitir. 1 O kadar ki, Osmanl mparatorluu'na dahil Araplar, milliyetilik gelimesi sonucu, kendi balarna devlet kurabilmilerdir. Btn bunlar bir yana, Trk hkmetleri, Trkn kendi karlarn dahi unuturcasna, eitli zamanlarda Arabn i ve d siyasetinde genellikle yardmc olmak ve Arap dmanlarna kar Arap ile birlikte cephe kurmak istemitir. Ne ilgintir ki, I. Dnya Sava'ndan sonra Trkiye, bir yandan yabanc igallerden kurtulmak ve kendi varln srdrebilmek iin lm kalm mcadelesi verirken ve Araplarla meskn eski yerler zerinde hak iddiasndan vazgeerken, dier yandan da Arap halklarnn kendi kaderlerine kendilerinin kara; vermeleri ilkesini savunmu, bu asaleti gsterebilmitir. Oysa ki Arap dnyas, Rusya dahilindeki milyonlarca Trke milliyetilik tadn tattrmayan
I Nitekim bunu byle olduunu ada Arap yazarlar kabul ederler. rnein Z. Zeine, The Emergence of Arab Natiotmlism adl kitabnda (Beyrut, 1966) yle der: "Trk egemenlii altnda yaam olmasna ramen (Araplar), Trkn bile kendi bakmndan hibir zaman mazlar olamad bir milliyet duygusuna sahip olabilmiler ve Araplklarn unutmamlardr. stelik de Trkler, Araplar milli benlikten yoksun klmak ve Trkletirmek iin hibir giriimde bulunmamlardr." s. 149.

550

Rus hkmetine kar en ufak bir serzenite bulunmay aklndan geirmemitir. ki nedenle: Bir kere Rusya'nn Arap milliyetiliini desteklemi olmasndan dolay Rusya'ya kar besledii minnettarlktan ve ikincisi, Mslman bir toplum olan Trkiye'ye milliyetilik ruhunun girmesini nlemek arzusundan. 2 te yandan Trk idaresi altnda Arap, kendi z kanndan olanlarn vaktiyle kendisine ektirdiklerine benzer bir muamele grmemitir; o kadar ki, Arap ataszleri arasnda "Arabn adaletindense Trkn zulm" eklinde bir sz yer almtr. Bylece Trkn zulm Araba, vaktiyle bedevi Arabn Arap idarecilerinden ektikleri zulme nazaran,, ok daha insani grnmtr. 3 Her eye ramen Arap, Osmanl mparatorluu dneminde yle sanld ve sylendii ekilde kt, hain ve insafsz muameleye muhatap braklm saylmaz. Onun geri ve ilkel kalmasnn tek nedeni Trk olmamtr. Hatta baz Batl yazarlar arasnda Arabn olduka iyi bir davran grdn ve Trkn onu korumu olduunu belirtenler oktur. 1963 ylnda yaymlad kitabnda Charles D. Cremeans yle der: "Osmanl mparatorluu'nda Araplar, haysiyeti gerekten rencide edilen bir ulus durumuna itilmemilerdir. Aksine, slamn daha eski kuaklar olmalar hasebiyle Trklerden saygya layk muamele grmeye hak kesbettikleri kans ierisinde yaamlard. Aralarndan kan nl kiiler Osmanl devletinin en yksek mevkilerinde (rnein Divan- Ali'de) idareye katlmlardr ve sorumluluk tayan pek ok grevde i grmlerdir. Dil, kltr ve
2 Bilindii gibi 20. yzyl balarnda Rusya'daki Trkler arasnda baz milliyetilik eilimleri ve "pantrkizm" ynnde baz gelimeler grlr. zellikle Krm'da, Tatar asll smail Gasprinski, nce Volga ve Krm Tatarlar ve sonra da Kafkas ve Orta Asya Trkleri arasnda olduka saha kazaian bir Trklk a k m yaatmtr. Bu akmlara "usulii cedd" ad verilir. Din unsurundan ziyade dil birlii esine dayaldr ve daha ziyade aydn saylan kimseler tarafndan benimsenmitir; halkn desteine nazlar olamamtr. Balangta Rus hkmetinin ses karmad bu akmlara Trkiye dahi ilgi gstermemitir. Zamanla Rusya bu akmlar kknden yok edecektir. Bu k o n u d a bkz. G e o f f r e y Wheeler, "Russia and Islamic Nationalism", in Arap Nationalism anda Wider World, Edited by S.G. Haim, N e w York, 1971, s.26-52. 3 John L e w i s Burchkhardt, Arabic Proverbs, dern Egyptians, L o n d o n . 1830, s.47. Or the Manners and Customs of the Mo-

551

din konularnda Trklere ders verme imknna sahip olmulardr. ktisadi bakmdan Trklerden ok daha gvenlik ierisinde tutulmulard... Trkler Araplara sadece askeri bakmdan gvenlik salam deil, fakat onlar ayn zamanda yabanc igallere kar da korumulardr." 4 Araplarn geri kalmlklarnn sorumluluunun Trklere atfedilemeyeceini belirten bir dier tannm yazar, Arap topraklarnn Trk igallerinden yararlanm olduunu anmsar."1 Ona gre Abdlharid rejimine gelinceye kadar Araplar Trk yneticilerinin kendi ilerine fazla el atmasndan deil, aksine az karm olmasndan dolay zarar grmlerdir. 6 Ortadou lkelerinin siyasi ve iktisadi tarihi konularnda tin yapm iki Batl yazar da yukardaki izlenimler dorultusunda yle yazarlar: "Osmanl mparatorluu'na dahil edilmekle Suriye, imparatorluun Asyal dier her lkesinden fazla olarak maddi karlara sahip olmutur. nk ticari ilikiler ve balar orada soyal ve iktisadi hayatn fevkalade gelimesine vesile yaratmtr." 7 unu da hatrlatalm ki, daha nceki blmlerde deindiimiz gibi, Trk ynetiminin Araplar lehine yapmak istedii hayrl ilere ve rnein Cemal Paa'nn toprak reformuna ya da Hicaz Valisi Fuat P a a n n klelii kaldrmak iin giritii ilere kar bir yandan Arap eyhleri, dier yandan Arap ahalisi kar kmlardr. unu sylemek yanl olmayacaktr ki, Trk egemenlii olmasayd, bir baka yabanc egemenlik olacak ve muhtemelen Arap iin daha da iyi bir durum domayacakt. Aabn Trkten ektii, Trkn kendi padiahlar idaresinden ektiinden daha fazla deil, aksine daha az olmutur. Yabanc egemenliinde deil de kendinden olan bir ynetim altnda yaasayd dahi, daha iyi bir.yaam srm olmayacakt. Ve nihayet unu da unutmamak gerekir ki, Arabn geri ve ilkel kalmasnn
4 Crecans, Charles D.. The Ab aul the World: Nasser's Aral) Nationalist Policy. New York, 1963, s.121. 5 Zeine. Z. Zeine, The Emergence of Arab Nationalism. Beyrut. 1966, s.17. 6 Zeine, Z. Zeine, age, s. 17. 7 Gibb and B o w e n . Islamic. Society and the West. O x f o r d . 1950, c . l , p a n I. s.218.

552

nedeni gerek anlamyla Trk deil, fakat Trk dahi onunla birlikte geri ve ilkel brakan eriattr. Btn geri kalmlk nedenlerini her eyden nce eriatta aramakla ie balamak en doru yol olacaktr. Fakat Arap bunu yapmaz ve mutsuzluunun ve geliememiliinin tek nedenini Trkte arar ve Tanrdan Trk yok etmesini diler; Cemal A. Nairin yapt gibi.

A) T r k n A r a b a Kar Husumeti, Arabn Trke Kar Di Bilemesinden Daha Zararsz Olmutur Her ne kadar Trk Arabi karakter bakmndan aa grr ve bu nedenle sevmez ve ondan holanmaz ve onun hakknda "entarili Arap", "donsuz Arap", "kalle Arap", "ne am'n ekeri ne Arabn yz" eklinde ya da buna benzer olmak zere i ac olmayan szler sylerse de, onu dnya kamuoyu nnde aalatmaya maruz brakmamtr. Bunun nedenlerinin bir ksmn Trkn elebiliinde, bir ksmn (bu konudaki) cehaletinde ve nemli bir ksmn da slama ballnda aramak gerekir. nk daha nceki blmlerde grdmz gibi, Muhammed, slam Araplkla ayniyet haline sokmu ve Arabi sevmeyi ve saymay slamn adeta bir art yapmtr. Yzyllar boyunca Trk yazar ve dnrleri ve eriats Trkn beynini hep bu inanla ykamlardr. Unutmayalm ki, bundan 70 yl nce nice Mustafa Sabri'ler ya da Ahmet N a i m l e r ve Ebuzziyaiar hep bir azdan "Arap rk dier rklarn ve Trk rknn stndedir, Araba kar mihnet duygusu ierisinde bulunmamz gerekir" eklinde tlerde bulunmular ve " M u h a m m e d i sevmek Arabi sevmektir, Arabi sevmek iman sahibi olmak demektir. Arabi sevmemek kfir olmak demektir" eklindeki szleri hatrlatmay grev saymlardr, u muhakkak ki, eer Yavuz Sultan Selim gibi eriatn baz emir ve hkmlerine kulak asmayan padiahlar olmam olsayd, Trk ne Arap lkelerine (ve Msr'a) kar savalar aar, ne halifelie el koyar ve ne de bu blgelerde egemenlik'kurabilirdi. Pek muhtemelen Araplar tarafndan yok edilmek durumuyla kar karya kalabilirdi.

553

te yandan Trk, Araba kar genellikle daha yumuak, daha lml ve daha hogrl davranmtr. Arapla savat zamanlarda dahi anlay gstermekten geri kalmamtr. Asaf Tanrkut'un Yemen Notlan adl kitabnda "Yemen'den Gelen Mektup" airinin u satrlar nice saysz rnekten biri olmak zere fikir verecektir: "Yemen in kanl aktr yaras Sormak ister size bizden buras, Bilmeyz kim neye biz harb idiyoz, Arabn derdi nedir biz ne diyoz, Sen atnca durakoysun mu sana, O da candr atar elbette sana... " 8 Bu msralardan kan anlam, ordu komutannn "Erzakmz snglerinizin ucundadr" emrine balanmaktadr. Daha yakn bir tarihten rnek vermek gerekirse, 1920 Austos'unda Mustafa Kemal'in (Atatrk) Pozant'da yapt bir konumada, Arabn btn ihanetine ve arkadan hanerlemelerine ramen Araplar iin "Kardelerimiz" deyimiyle hitap etmi olmasn zikretmek gerekir. 9 Ve nihayet unu da hatrlatmak doru olacaktr ki, Trk halk, kendisine hibir ey aklanmad iindir ki, Arabn tarih boyunca kendi hakknda besledii kin ve nefretlerden ve giritii ihanetlerden habersizdir. Arabi hor grmesine ramen onun uruna kan dkmeyi sevap bilmitir. Braknz gemi yzyllar, Svey Kanal'nn ald 1869 tarihini izleyen 45 yllk bir sre ierisinde Yemen'de bir milyonu akn Anadolu evladnn gmldn hatrlamak yeterli olmaldr. 1 0 Yine ayn airin azyla: "Yemen'in dal ok uludur, Hele kumsal cehennem yoludur Bura Trk kabri gibi gel bak Bir tan altna girmi be o c a k . . . " 1 1
8 Asaf Tanrkt, Yemen Nallar, stanbul, 1965; stanbul U m u m i Ktphanesi'nde 2 6 7 6 6 ' d a kaytl, s.21-22, 26. 9 tihat dergisinin 30 Kasm 1321 tarihli ve 139 sayl n s h a s n a baknz. 10 Tarkut, age; s.21-22. 11 evket S r e y y a A y d e m i r , Tek Adam, stanbul, 1964, c . l , s. 186. 554

eklinde konuan insanlarmz Araba kar yine de kin beslemez. 1966 ylnda Trkiye'yi ziyaret eden Suudi Arabistan Kral Faysal'a kar Trk halknn gsterdii sevgi tezahrlerine deinmek yeterlidir. Bilindii gibi Faysal, Vahhabilerdendir. O Vahhabler ki, vaktiyle Anadolu'evladna kan kusturmakta birbirleriyle yar etmilerdir. Trkn bu saflna karlk Arap, Trk dmanl bilinciyle yorulmutur. Geen yzyl boyunca Arap milliyetisi, bu bilinten yararlanmak suretiyle Arap ahaliyi ayaklandrabilmi ve ngilizlerle 12 birlik olup, Trke kar savamasn becerebilmitir. Cemal Paa'nn 1913-1919 yllarna ait anlarndan kolayca anlamak mmkndr ki, Arap, Trkn kendisi hakknda ne dndn bilerek davranlarn buna gre ayarlamasn baarabilmitir. Cemal Paa bu anlarnda, o tarihlerde stanbul'da kdam gazetesi yazarlarndan Ahmet erifin Beyrut ve Suriye Mektuplar bal altnda yaymlad yazlar dolaysyla Aziz Ali Bey'le yapm olduu bir konumay nakleder. Aziz Ali Bey, sz konusu bu mektuplar tenkit babnda Cemal Paa'ya uzun uzadya yaknmtr. Cemal Paa'dan okuyalm: "Adana Valisi bulunduum tarihlerde stanbul'a gitmitim; orada Aziz Ali Bey'le, kdam gazetesi yazarlarndan Ahmet erif Bey'in yaymlad nl 'Beyrut' ve 'Suriye'den Mektuplar' konusunda bir grmemiz oldu... Aziz Ali Bey kibirli bir tonla bana cevap verdi: - A r a p l a r tamamyla hakldrlar; siz Trkler, biz Araplar yok etmeye almaktan, bizi tahkir etmekten ve bizi hor grmekten baka bizler iin ne yaptnz ki? Bizden imdi dost olarak nasl bir karlk bekleyebilirsiniz? Unutuyor musunuz ki stanbul'da, kpekleri arrken, Arap, Arap, Arap diye barrsnz? Veya mulak ve anlalmaz bir eyi tarif
12 G e e n yzyln ortalarnda bir ngiliz izlenci Arap kylsnn Trklerden ne denli nefret etmekte o l d u u n u anlatrken: " . . . T r k l e r , kendilerine kar Arabn d u y d u u bu nefretlerden haberdardrlar" der. Yazara gre, Aabn tek dncesi, kendi i a n l a m a z l k l a r n giderip T r k e kar birlemektir. Bu b i r l e m e d n c e s i , yine yazara gre, T k endieye yneltniemektedir, nk'O, nasl olsa takdiri ilahinin h e r eyi a y a r l a y a c a inancndadr ve dolaysyla yaplacak bir ey o l m a z kansndadr. Bu h u s u s t a bkz. J. Finn, Sriring Times, Or Records From Jerusalem; Consutar Chrmicles 1853 to 1848. London, 1878.

555

etmek istediiniz zaman 'Arap sa gibi' dersiniz. En ziyade kullandnz tmce: 'Ne am'n ekeri ne Arabn yz' deil midir? airlerinizden birinin; 'am'dan ayrldm gece yle dedim: Bu kutsal geceye krler olsun' eklindeki szleri en ziyade kullandnz bir ifade deil midir?.." 1 3 Arabn bakalar tarafndan (rnein Batllarca) kt bir deerleme lsne vurulmasnda Trkn pek dalli olmamtr, ama Batlnn Trk hakknda olumsuz gre sahip bulunmasnda Arabn rol ve etkisi byk olmutur. nk Bat yzyllar ierisinde Arap yazarlarn Trk hakkndaki grleriyle beslenmitir. Trk kk grme gelenei Arap ataszlerine kadar girmitir; rnek olarak: "Barbarlk Tiirkiin iliklerine kadar ilemitir" szn, saysz rnekten biri olarak burada belirtmek mmkndr. Batl yazarlar Trk karakterini olumsuz ekiller altnda gsteren bu Arap ataszne deinirler: "Btn bilim alanlarnda gelimi (temayz etmi) olsa bile barbarlk yine de Trkn karakterinde (tabiatnda) var olur." Bu ataszn dorulayan bir yabanc yazar, "Drt yz yl boyunca olduu gibi bugn de bu byledir" der. 1 4 Gnl isterdi ki, Cemal Paa yukardaki konumalar srasnda Aziz Ali Bey'e hi olmazsa bu rnei verebilmi olsun ve bu rnek vesilesiyle Muhammed'in Trkler aleyhindeki szlerine deinsin. Kitabmzn ilk blmlerinde eletirdiimiz bu szler - k i yzyllar ierisinde Arap ataszleri haline girmitir-, Trk halknn aznda yer alan Arap aleyhtar szlerle kyas kabul etmez arlktadr. Kendisini Tanr elisi diye kabul ettiren Muhammed'in Tanrdan geldiini syledii szler olarak yerlemitir. Bu itibarla Trkn Arap aleyhinde syledii szleri, Arabn Trk aleyhinde geerli kld kltmelerle kyaslamak insafszlk olur.

13 Bu p a s a j C e m a l Paa'n ngilizeeye evrilen Memories of Turkish Statelsnan, 913-1919 ( N e w Y o r k , 1922) kitabnn 61. s a y f a s n d a n a l n m t r . 14 J a m e s L e w i s Farley, Turks and Chiristians; A Solution o] Eastern Question. L o n d o n , 1876, s.26.

556

Il) ARAPLA

KAR1M1LIK

VE KA YNAMIL1K KONUSUNDA

Arap karakterini izen ' eski ve yeni kalemler, "hrszlk", "yamaclk", "yalanclk", "kurnazlk", "mnafklk", "hunharlk", "acmazlk", "riyakrlk" gibi tm ktlkleri Arabn tanmnda temel unsur olarak kullanrlar. Bu konularda Arap rkn dier milletlere oranla rakip kabul etmez ustalkta sayarlar. l Arabnn ahlaksal ve ruhsal yapsn dile getiren koca bir dnya edebiyat, Arabistan llerinde ve lkelerinde Arabn bu ktlklerine kurban gidenlerin ykleriyle doludur. Nice yazar, Arabi, kendi emeiyle ve alnteriyle yaamn salamay sevmeyen ve hatta bunlar kmseyen ve buna karlk baka yollarla, rnein yamaclk, soygunculuk ya da hrszlk vb. usullerle "rzkn" elde etmeyi "eref bilen ve her eyi Tanr'dan bekleyen kaderci ve banaz bir insan tipi olarak ele almlardr. bn Haldun, Mukcddima adl yaptnda Arabn kanun tanmaz ynlerini en belirli bir ekilde aklamtr. Ahmed Cevdet Paa, nl TonYnde, Arap zelliklerini "yamac Arap" szckleriyle zetlerken Vahabiliin yaylmasnn (yani eriatn z u>gulamasnn) "yamac Arabn" iine geldiini belirtir. Trk iirinde geen cmlesi fitne ve sark kilb- Arabn eklindeki ya da Arabn fendine hep aldanduk ya da O yezid ibn yezid Arab- gmrahtan gibi ve benzeri tanmlamalar, sadece kiisel intibalar rn deil, bir bakma Arap kaynaklarndan ve hatta Kur'an'n benzeri verilerinden mlhem eylerdir. Bir iki ilgin rnek vermek gerekirse; Bektai airi Edip Harab yle yaknr: "Gnlme dodu muhabbat Cidde'de ol ahtan, Bize haccetme nasip oldu bu yl Allah'tan,
15 Cevdet Paa Tarihinden Semeler, c . l , s.414. Ayrca saysz d e n e c e k kadar ok kaynak arasnda bkz. Max W e b e r . Ancient Judaism, Transi, by H . H . Gorthand-D. Martindal, s. 12. A n d r S e n d e r , Islam and the Psychology of the Musulman, ngilizce eviri, 1924, s. 19 vd. Xavier de Planhol. "The Geographical Setting", in The Cambridge History of Islam, C a m b r i d g e University Press, 1970, s.443-468, 444; Robert Roberts, The Social Laws of the Qoran, London. 1925, s.90 vd. 557

* Ne meekkt ekiyor kafile-i ehl-i hacac, O yezid ibn yezid Arab- gmrahtan, Cmlesi fitne ve sark kilb- Arabn Bunu mu anladlar nush- kelmullahtan Ne para kald ne eya heme sirkat oldu Cscblak geriye dndk a Beytullahtan." Yemen llerinde Arabn melanetine uramlarn kaderini de "Yemen'den Gelen Bir Mektup" sahibinin azndan dinleyelim: "Yemenin kahrna erdik ereli Kaderin denizine girdik gireli, Arpaya, budaya hasret kalduk Arabn fendine hep aldanduk Cpcbldak donumuz yok, bamz Yalnayak komadadr yzbamz." 1 6
16 B h u s u s t a bkz, A s a f T a n k u t , Yemen Notlan, stanbul, 1965, s.21-22, 26. Azeri airi Sabir ise slamn temsilcisi olarak grd Arabn ktlklerinden ylm olarak k o r k u s u n u " K o r h i e m " ( K o r k u y o r u m ) balkl iiriyle dile getirirken y e r y z n d e h e m e n hibir eyden k o r k m a d n , fakat bir M s l m a n g r d n d e k o r k u y a kapldn yana yakla anlatr. Bir iki msrayla yerinelim: "Py- piyade d i r e m llere Har mugylan g r r e m k o r h m i r e m ( k o r k m a m ) Gh o l i r e m bahr de zevrakniin Dalgal tufan griem k o r h m i r e m G h kirem sanile, her yanda mi Vahi garan g r i r e m k o r h m i r e m , Gel inirem saye tek ormanlara Yrtc hayvan grirem k o r h m i r e m Bu kiire-i arzda ben muhtasar Muhtelif elvan grirem k o r h m i r e m Harici m l k n d e de hatta gezip ok tuhaf insan grirem k o r h m i r e m Lk, bu k o r k m a z h k ile dorusu Ay dada, vallah billal, tallahi H a r d a Miislman grirem k o r h i r e m . . . " l A r a b n m ilkelliini ve Tiirke kar melanetini dile getiren Charles M. Doughty'nin Travels in Arabia Deserta, ilk basm 1888 tarihlidir. Daha sonraki basm L o n d o n , 1936; m u t l a k a okumalyz. 558

Daha yukardaki blmlerde bedevi Arabn bu ynlerinin Kur'a'da. aklandn ve rnein Tevbe Suresi'nde "Bedevi'ler kafirlik ve mnafklk bakmndan ehirlilerden beterdir..." (K 9 Tevbe Suresi, ayet 97), "Bedevi'lerden yleleri vardr ki... size belalar gelmesini gzetip dururlar, bekledikleri, kt belalar kendi balarna gelsin" (K 9 Tevbe Suresi, ayet 98) eklinde ayetler bulunduunu ve benzeri szlerin Muhammed tarafndan sk sk tekrarlandn belirtmitik. slamdan nceki dnemde de Arabn ok ilkel bir yaam srd, batl itikatlar iinde yzd, mrn sefil ve sefih bir ekilde iki ierek, kumar oynayarak geirdii, evlilik yaamnda sakat bir zihniyete sahip olduu, mirasta erkek ocuklarna ncelik tand, kz ocuklarn belli bir yaa geldiklerinde ldrd vb. geleneklere sapl bulunduu yine bu Arap kaynaklarn ortaya koyduu eylerdendir. Her ne kadar slam sayesinde Arabn "Cahiliye"den kurtulup kl dneme girdii sylenirse de, slam ncesi bu dnemin geleneklerinin ounu srdren ve ounu da pek olumlu saylamayacak tarzda deitiren slamiyet, 1 400 yllk bir uygulamaya ramen Arabn karakterinde, Arabn zihniyetinde ve yaam usullerinde herhangi bir gelime yaratamamtr. Muhammed dneminin Arabyla 20. yzyln Arabi arasnda byk bir deiiklik olmamtr.

A) Arabn lkel l artlarna Uygun eriatn, Bu artlara Y a b a n c Milletlere Yararl Olmad l Arabnn gerekten ilkel yaam artlarna gre hazrlanm bir dinin, bu artlardan uzak ve farkl karakterdeki milletlere yatkn dmeyecei aikrdr. Nitekim biz Trkler iin durum bu olmutur. Muhammed'in ve Kur'cn'm belirttiine gre riyakrl ve fitnecilii ikinci bir tabiat haline getirmi olan Arabn karakterine ve onun kadercilii aklcln nne geiren felsefesine yabanc Trk, eriat dinini kabul etmekle Arabn kertesine inmi, onun geleneklerine ve zihniyetine brm ve stelik kendi niteliklerini yitirerek gelime ansn b u l a m a m t r .

559

Denilebilir ki, slam, Arabi ilkellikten ve ona zg musibetlerden kurtaramad gibi, baz askeri baarlar dnda, Tiirke de hibir ey kazandrmamtr. Arapla karm ve eriata saplanm olarak Trkn bin yllk tarihi, esas' itibariyle kl kuanmakla ve sava meydanlarnda at oynatmakla ve ne yazk ki uygar gelime ksrlklaryla doludur. slamn "kfirlere (Dar-l Harb'e) kar saldr"y ngren emirleri gereince ve ou kez kendi z karlarn feda edercesine din "savalarna yneldii oranda uygar gelime ansndan uzaklamtr. Her ne kadar bu savalar hanlara, sultanlara ve padiahlara zaferler, beldeler ve zenginlikler kazandrmsa da, Trk halkna felaketten, sefaletten ve biarelikten baka bir ey salamamtr. Sadece ve sadece fikirsel ve kltrsel zavalllklar hazrlamtr. Bu bin yllk dnemin "kazan" ve "zarar" bilanosundan habersiz eriatmz, Trkn Arapla temas sonucu ve slam sayesinde gerilikten kurtulduunu sanr ve Arapsz yaamn mmkn olmadn anlatmak iin air'in, "Tiirk Arcpsz yaayamaz, kim ki yaar der, delidir..." satrlarna sarlr. Ve Trk de bununla kandrr. nk eriat iin nemli olan ey Trkn karlar deil slamn karlardr. Buna kanm olarak Trk, slama hizmet edeceim diye Arabn,karlarna altn fark etmez. Tarihi boyunca yapt ey, slam karlarn salayacam diye Araba hizmet olmutur.

B) "Eer Trkn Yolu Buradan Deil Yukarlardan Gemi Olsayd" Yukardaki sayfalarda belirttiimiz gibi Arap milliyetisi, Arap geriliklerinin nedenlerini Araplarn Trklerle temas haline girmi olmalar "talihsizliinde" arar. Oysa ki, bu talihsizliin asl Trkler bakmndan sz konusu yaplmas gerekir. Atatrk dneminde, eer yanlmyorsak, 1937 yllarnda bir bakan, Meclis krssnde bu konuda yle konumutur: "Eer Trkn yolu, bu taraflardan deil de yukarlardan gemi olsayd, Trkler imdi olduklarndan en az be yz yl ileride olurlard." Sylemek istedii uydu ki, Orta Asya'da yaadklar srada

560

dinamik, akdc, demokratik vs. olan Trkler, Arap lkelerine yneldikten ve eriata girdikten sonra fikren ve ruhen Araplamlar ve Arabn banazln bir hastalk gibi devralmlar, tm enerjilerini gereksiz ve yersiz din savalaryla harcamlardr. 1 7 Belirtejim ki, eriat cenderesinden gememi ve mspet eitim sayesinde aydn kafal olmu her Trkn bilinalt duygularnda bu dnce- yatmaktadr ve onun ruhuna bu gerei ilk alayan da Atatrk olmutur. Araplarla birlikte yaamann ve slam dnyasnn btn sorumluluunu yklenmenin Trklere nelere mal olduunu en ok takdir eden Atatrk'tr. Kont Sforza Makers of Mocler Europe adl kitabnda Atatrk'le bu konudaki konumasn nakleder ve Atatrk'n kendisine, "Araplar zerinde Trk egemenliinin kurulmu olmas biz (Trklerin) geri kalmamzda en byk neden olmutur" dediini nakleder. 1 8 Ve bu fikir Atatrk'n eitli tarihlerde ve eitli ekillerle srarla ifade etmek gereini duyduu bir fikirdir. 29 Ekim 1923 tarihli bir konumasnda, "Menelerimizi hatrlaynz. Tarihimizin en mutlu dnemi, hkmdarlarmzn halife olmadklar zamandr" derken de anlatmak istedii ey buydu. Bilindii zere, Memlkler balangta baarl bir idare sistemi kurmulard ve onlarn bu baarlarnn balca srr kendilerini Araptan uzak tutabilmeleri ve Ardpla karmam olmalar olmutu. Batl nl bir yazar, William Muir yle diyor:
17 Ne acdr ki, gerei su yzne Vuranlar T r k yazarlardan ziyade T r k dostu yabanclar o l m u t u r . Y u k a d a k i k o n u m a n n yapld tarihten ok nce, daha 1901 tarihlerinde Halil G a n e m , Les Sultans Ottomans adl kitabnda (Paris. 1901. 2 cilt) Trklerin Araplar ve A c e m l e r ile t e m a s sonucu olarak bir yandan Acemin ataletini ve gevekliini ve dier y a n d a n da Arabn banazln aldn ve eriata g m l m e k l e , fikren sahip bulunduu btn enerjisini ve canlln.diri savalarna harcadn ve e e r bu t e m a s o l m a m olsayd, enerji ve d i n a m i z m i n i b a k a faaliyetlere (ve r n e i n ilim. sanat, ziraat, sanayi, ticaret vs. gibi alanlara) kaalizc ederek geliebilirdi tezini savunur. Yazara gre. ayn z a m a n d a ince bir ruh, hogr ve asil bir k a r a k t e r rnei olarak Trk, bu sayede yeryznn en m k e m m e l uluslarndan biri haline girebilirdi. H e r ne kadar yazar, "Farzumuhal Hristiyan o l m u olsalard" e k l i n d e bir varsaym yrtitmekteyse de. bu varsaym dnda da sonucun ay olaca i n a n c n a .yer v e r m e k gerekir. Yakardaki hususlar iin bkz. Halil Ganem, age. c. I, s . 2 0 0 - 2 0 1 . 18 Count Carlo S f o r z a . Makers of Modern Europe. B o o k s for Libraries Press. New York, 1969, s.372.

561

"Zira, Memlkler kendilerini, boyunduruk altnda tuttuklar rklardan ayr ve farkl artabilmilerdir. Gerekten de onlar oligarik bir sistem kurmulard... te Memlkleri, dier btn rklara gre temayz ettiren ey, bu ayrlk ve farkllk duygusudur ve onlarn btnlklerini ve bamszlklarn (stnlklerini) salayan da budur ve bu e Memlklerin ok uzun sren iktidarlarnn belli bal nedenlerinden biri saylmaldr." 19 Memlklerin baarl olularnn bir dier nedeni de iyi bir eitim sisteminden gemi olmalardr: "u hususu belirtmek gerekir ki, Memlkler genellikle olduka yksek bir eitim grm kimselerdi. Bar ve sava okulunda yetimilerdi; daha gen yalarda felsefe, ilahiyat, ilim sahasnda olduu kadar askerlik ve valyelik sanatnda da ou zaman fevkalade yetenekliydiler; bundan dolaydr ki, idarede ve yksek mevkilerde fevkalade yeterliydiler." 20 phesiz ki, bunun her zaman byle olduu ileri srlemez ve zaman zaman saltanat mevkiine adn yazmaktan aciz kimseler de gelmemi deildir. Btn bu stn niteliklere sahip olmalarna ramen Memlklerin zayf kaldklar bir husus vardr ki, o da insan deeri tanmam olmalaryd. Fakat bu noksanlk onlarn rki hasletlerinden domu deil, daha ziyade eriat zihniyetine saplanm olmalarndand. Zira u bir gerektir ki, slam tarihi boyunca gelmi gemi yneticiler arasnda hunhar, gaddar ve kana susam olmayan pek az rnek kmtr. Trk, aslnda zalim ve insan varlna kar saygsz deildir. Fakat onu byle yapan ey, eriatlk ve Arapllk ruhu olmutur. Aapla kart, onunla hal hamur olduu ve onun yaantlar zentisine dorulduu srece Trk gerilemi, stn niteliklerini yitirmi ve tm benliiyle eriyip gitmitir. Buna karlk Bat'ya dnk yaamlara kavutuu an baarlara ynelmitir. Yenieri tekilat rneinden balayp Atatrk'n Batllama siyasetine dek eitli giriimler incelenecek olursa bunun byle olduu anlalr. nk Batl olmak demek aklc olmak demektir; akl verilerini, din verilerinin nne
19 Sil- W i l l i a m Muir, The Memlke Or Suive Dvnasrv of Egypl. don, 1896, s.21.7. 20 Ibicl. s.218. 1260-1517, A.D.. Lon-

562

geirmek, demektir; daha dorusu akl a, dnrlerinin (rnein Voltaire'in) deyimiyle "akl Tanr ve Tanr'y akl yerine geirmek"tir. Bat'ya ynelmekle Trk, vaktiyle sahip bulunduu, fakat eriat yznden uzaklatrld aklc geleneklerine kavumutur. Batllamakla baar salamasnn ve tm Mslman lkelerin nne gemesinin tek srr budur. Trk Arap ilikilerinin Trk aleyhindeki bilanosundan haberli olanlarmz ve Trk uyarmaya alanlarmz yok deildir. Trkn, slama girdikten bu yana, bin yllk sre boyunca Arapla kaynamlnn felaket felsefesini en derin bir ekilde zetleyen Neyzen Tevfk olmutur. "Pek fedakrane yandn bir Kureyi kin iin" satrlarn kapsayan "Trke kinci t" balkl iirinde yer alan u birka msray okumak yeter: "Cehli kahrettike idrakinle fenne, ilme tap Gitme mazinin karanlk yollarndan, garbe sap "Yk dedim, yk, kanl krsiden hayr yoktur sana. Ba'dema meydan brakma bunlar tekrara Trk Kendi mlknden garibane dilendin din iin Tpk beygirler gibi dndrd eyh ayin iin Srtta heybe, cerre ktn gafleti telkiyn iin Pek fedakrane yandn bir Kureyi kin iin."

C) Arapla Kaynatka Aklclktan Uzaklaan Trk, Ayn Z a m a n d a A r a b m Kaderciliine Saplanmtr Her ne kadar kadercilik, az ya da ok dozda olmak zere, her rka zg bir nitelik ise de, yeryznn eitli halklar arasnda Araplar kadar kaderci bir baka rka pek rastlanmaz. Arap karakterini tanyan yazar ve dnrlerin belirttikleri odur ki, Arap insan, yeryz yaantsyla ilgili her eyi alnyazs bilir; gelmi ve gemi ve gelecek ne varsa her eyi, insan iradesi dndaki gler marifetiyle olumu grr. Arabn bylesine kr bir kadercilie saplanm olmasnn nedenlerini aratranlar, bunu Arabn iinde yaad corafi (zellikle iklimsel) ve fiziki ortamn artlarnda bulurlar. 21 Usuz bu21 Walter M. Patton; "The Doctrine of Freedom in the Koran", bkz. The American Journal af Semitic Languages and Literatures, 1900, c.16, say 3, s. 129-144.

563

caksz ve susuz kum llerinde, cehennemi bir scak iklimde ve deimez grnen tabiat olaylarna bal yaamlar ierisinde her eye boyun emek, her eye raz olmak ve kendisini bu hain evrede yaratm olan giie (Tanr'ya) kul kle durumunda grmek, l Arabna teslimiyet ruhu alamtr. slamiyet demek kaderciliin doruk noktasna erimilik demektir. (slam szc teslimiyet karldr.) slam ncesi Arap edebiyat ve zellikle nl airlerin iirleri, Arabn kaderciliini en bariz ekilde ortaya koymaya yeterlidir. Fakat slamiyet, Arabn kaderci karakterini daha da pekitirmi ve doruk noktasna eritirmitir. 2 2 Zira Muhammed, bizzat kendisi batl itikatlara inanan ve son derece kaderci bir kimse olduundan, kendisine inananlar da tam manasyla kaderci yapmaya alm ve bu nedenle Kur'cm' bu inanca yer veren hkmlerle doldurmutur. stisnai saylabilecek hkmleri ve daha dorusu kiinin sanki kendi kaderine yn verebilirmi kansn douran ayetleri, srf baarszla urad durumda (ve rnein bir ksm Araplar slama sokamad ve sorumluluu ya onlarn srtna ya da Tanr'ya yklemeye alt) haller iin yerletirmitir. Buna kar Arabi (ve daha sonra Arapla birlikte Arap olmayan inananlar) kendisine balayabilmek, itaat ettirebilmek iin Araptaki kaderci karakteri ve teslimiyet ruhunu kendi bildii gibi yourmu ve Kur'an'a soktuu saysz hkmlerle kul durumunda kld bu varl, elisi bulunduunu syledii Tanr'ya (ve dolaysyla kendisine) taptrtm, yerlere yattm, kaldrm ve her eyini Tanr'dan uman ve daima bir eyler dilenircesine ona avu aan, zavall ve biare bir yaratk yapmtr.. Anz Kur'an' , hemen her satr itibariyle karnzda; "Yeryznde yrr hibir mahluk, hibir yaratk yoktur ki onun kaderini Tanr izmemi olsun" (K 40 Hd Suresi, ayet 56) ya da "Yeryzne ve sizin banza gelen herhangi bir olay yoktur ki, yaratmadan nce O, Kitab'da bulunmasn" (K 57 Hadd Suresi, ayet 22)

22 Ringgren, age, s.l 15;.ayrca bkz. W. M o n t g o m e r y , Free Will and Predestination in Early Islam, N e w York, 1948, s. 171 vd.

564

gibi ayetler yannda, kiinin rzkn Tanr'nn keyfi kararyla tayin ettiine dair, "Allah dilediine ltfeder, ihsanda bulunur" (K 14 ibrahim Suresi, ayet 11); "Tanr dilediini hesapsz ekilde rzklandrf" (K 24 Nr Suresi, ayet 38) hkmleri ve kiiyi "Hibir ey insann kendi emeinin rn deildir" eklindeki "...grmez misiniz ektiin tohumu... siz mi bitiriyorsunuz. Yoksa biz mi bitirmedeyiz?" (K 56 Vka Suresi, ayet 63-67) eklindeki hkmleri bulursunuz. 2 3 Sylemeye gerek yoktur ki, bylesine kr bir kadercilikle ve tm ktlklerin ya da iyiliklerin ya da gereklerin Tanr inayetine gre ortaya ktna inanm bir zihniyetle ne mspet ilim yapmak, ne mspet ahlaka ulamak ve ne de haysiyetli bir toplum (ya da kii) olarak var kalmak mmkndr. Arapla temas sonucu Trk, aklclk gibi kendine zg o en deerli niteliinden yoksun kalrken, ayn zamanda Arabn kaderciliine saplanm ve bu yzden btn dinamizmini, canlln ve yaratcln da yitirmitir. ylesine ki, btn her eyi, el aarak yalvar yakar olduu Tanr'dan bekler olmutur. Baka bir deyimle, kendi emeinden ziyade kendi dndaki glerden medet ummu, her eyini talih ve tesadfe ve yaratann keyfiliine brakmtr. Baarl kald tek alan, "cesaret" unsurunun balca rol oynayabildii dnem boyunca askeri alan olmutur. Yukardaki nedenlerle aklc bilimlerin ve tekniin gelimesine ayak uyduramad iin bu alanda da geri kalm ve "aklc Bat" karsnda haysiyet krc yenilgilere uramtr. Kadercilie ballk ona hibir alanda yardmc olmamtr. Ve ite bin yllk bir kader denemesi.sonucu tarihten silinme tehlikesiyle ba baa kalan. Trk bu felaketten Atatrk kurtarmtr. Kurtarrke de Trke "Kaza ve kader, talih ve tesadf deyimleri Arapadr... Trkleri ilgilendirmez" hatrlatmasn yapm ve "Trk, n, al, gven" dnde bulunmu ve Bat'ya, yani aklcla ynelmenin uygarla k olduunu anlatmtr.

23

Bu k o n u d a bkz. . Arsel, Toplumsal Geriliklerimizin Sorumlular..., Ars'el, Teokratik Devlet Anlayndan.... s.300 vd.

s.176 vd.;

565

III) ARA BN MLLYETLNE SES KARMA YAN, FAKAT TRKN MLLYETLN "KAFRLK" SAYAN EVRELERMZ Osmanl mparatorluu'nu oluturan eitli milletler ierisinde milliyetilik eilimlerine ve millilik bilincine en son ynelen Trkler olmutur. Bunun balca nedeni Araplk tlsmna kaplm Trk eriatsnn Arapla birlik olup, slamn, "iman birliine dayal iimmet" yaratt ve bu itibarla milliyetilik duygularna olanak brakmad yalanlarn geerli saym olmasdr.

A) Arap Milliyetisinin Yalanlarna Kanan Trk eriats Daha nceki blmlerde de grdmz gibi, Arap, kendisi koyu milliyeti ve hatta rkdr, ama slam camias iinde kendinden bakasnn milliyetiliine raz olmaz. slamiyetle milliyetiliin badamaz eyler okluunu, nk slamn rk, renk, dil vs. ayrlklar yok edip iman birliini her eyin stnde kldn syler ve Arap olmayan Mslman toplumlarn buna uymasn ister, ama kendisini bu kuralla bal saymaz. Yeryzn Dar-iil slam ve Dar-iil Harb diye ikiye ayrarak slam dnyasnda yaayan Mslmanlarn rk fark ne olursa olsun, din ve iman kardei olduklarn syler ve Kur'a'dan ayetler getirir, ama kendisini Tanr'nn stn bir kavim olmak zere setii ve stn meziyetlerle donatt rk olarak grmekten ve kranlarn aklamaktan geri kalmaz. 2 4
24 is'.ar.n Araplara hn nedenlerle bir ninet olarak verildiine inanan Abd al-Rahma al-Bazzaz. 1959 da Badat'ta yaymlad Fi Rtth-al-slin adl kitabnda btn bu grleri i l e m e n i n d n d a , d a h a n c e y a y m l a d bir kitabnda yle demitir: " . . . A r a p milliyetilii ile slamiyet a r a s n d a ne atma ve e ele e l i m e vardr. Araplk ile lalam birbiri ierisine girmi iki e m b e r eklinde m t a l a a etmek m m k n d r . . .Bu bizim kran duygularyla kabul e t m e m i z gereken bir d u r u m d u r . Bu d u r u m b i z Araplara u nimeti bir talih eseri olarak bahetmitir ki, savunur o l d u u m u z milliyetilik sahip b u l u n d u u m u z din ile b a d a m a z deildir."

566

Muhammed'in tm insanlara gnderilmi bir peygamber olduunu belirtir, ama esas itibariyle Arapl slamiyetle ayniyet halinde tutan ilk Arap milliyetisi olduunu ve Arabi tanmlarken "Araplk, Arapa ve slamdan ibarettir" eklinde konutuunu ortaya koymaktan kanmaz. .Dier Mslman toplumlarn slam ncesi geleneklerini ve tarihini kanksar ve yadrgar, ama slam ncesi Arap geleneklerini ve tarihini yceltmekten usanmaz. Bir toplumun milli benliine kavuabilmesinin, geliebilmesinin, ilim ve kltr uygarlna eriebilmesinin dil esi sayesinde olabileceine ve Arap dilinin bu bakmdan Arap uluslar iin son derece hayati nemi olduuna inanmtr, ama ayn imkn kendisinden baka Mslman toplumlara tanmak istemez. Bundan dolaydr ki, ibadetin Arapadan baka bir dilde yaplmasna ve Kur'a'n evrilmesine asla izin vermek istemez ve bunu engellemek iin elinden geleni yapar. Atatrk'n dil inklab veya ezan Trke okutturmas, ibadeti Trke yaptrtmas ve Kur'an' Trkeye evirtmek istemesi, Arabn e ok dmanlkla karlad, en fazla baltalamaya alt eyler olmutur. Arap, btn gcyle Arap olmayan Mslman toplumlar ve zellikle Trkleri Kur'an'n baka dile ve Trkeye evrilemeyecei fikrine yatrmak istemitir ve bu gayretlerinde olduka baarl olmutur. ylesine olmutur ki, bu konuda kendisine her zaman iin yardmc eler bulmutur. O kadar ki, kendi lkemizde Arabn kandrmalarna kaplarak Atatrk'n dil devrimlerine ve Kur'an' Trkeye evirtme heveslerine kar gelen gler domutur. Bunlar Arabn davasna hizmet saflna saplanacak kadar bu kandrmalara kaplmlardr. Tipik bir rnek olmak zere Mehmet kif olayna birazdan deineceiz. Hatrlatmakta yarar vardr ki, 19. yzyl sonlarnda Arap milliyetiliinin en ateli taraftar olan Arap yazarlar, Trk milliyetilik akmlarn oluturmak isteyenlerimizi Yahudilikle sularlard. Tpk bugn yaptklar gibi. Arap karlarna yatkn nitelikte d siyaset gtmeyen Trk liderlerini de bugn Araplar Yahudi asll olarak tanmlarlar. Kahire'de kan al-Alram gazetesinin 29 Eyll 1956 tarihli nshasn kartrmak isteyenler bunun byle olduunu greceklerdir.

Bundan dolaydr ki. Trklk benliini ve bilincini canlandrmak ve Tiirke zg nitelikleri ve meziyetleri dile getirmek isteyenlerimiz daima korku, daima aalk duygular ierisinde kendilerini Aaba kar adet mazeret beyan eder tutumlara sokmulardr. Nice rnekten biri olmak zere, Cemal P a a n n , drdnc ordu kumandan olarak Suriye'de bulunduu yllarda Trk-Arap ilikilerini dzeltmek iin bavurduu taktie deinmek yerinde olacaktr. am'da Arap liderleriyle grrken Gen Trklerin Trklk akmlarna ynelen davranlarnn Araba kar bir davran olmadn ve Trk-Arap husumetini yaratmadn ve bilakis Tiirke kendi benliini kazandrma gayesine yneldiini yle ifade etmiti: "Size unu sylemek isterim ki, stanbul'da ve Trklerle meskn slam lkelerinde bugn grdnz Trklk cereyanlar (Arap milliyetiliine) katiyen muhalif deildir. Pekl biliyorsunuz ki, imdiye kadar Osmanl lkesinde Bulgarlk, Rumluk, Ermenilik cereyanlar vardr. imdi buna Araplk cereyan ilave olundu. Trk kendisini unutmu, hatta milliyetini telaffuz, etmekten utanr olmutu. Millilik fikrinin yok oluu, nihayet inkiraz kat'iyi inta edebilirdi. Bundan rken Trk genlii, ayan takdir bir intibah ile kyam etti. Tiirke Trkln ve onun snrsz faziletlerini anlatmak konusunda milli savaa giriti. airleri, hatipleri, edipleri, grlerini akladlar. ki yldan beri bu sahada gl bir almaya baladlar. te bu cereyan Osmanl hilafetinin glenmesine yardm etti. imdi grdnz ordumuz vcuda geldi... Bugn size unu sylemek durumundaym ki, Trk ve Arap idealleri arasnda hibir atma yoktur. Milli gayretlerinde, onlar birbirlerinin kardeidirler ve bu gayretleri belki de yekdierini tamamlamaktadr." 2 5 Cemal Paa'nn yukardaki beyannn Arap liderler tarafndan hibir ekilde ciddiye alnmadn ve samimi kabul edilmediini dnmek yanl olmaz. Zira Trklk akm taraftarlar, btn gayretleri ierisinde Araba kar ne kadar az saldrgan idiyseler, Araplk akm taraftarlar,
25 C e m a l Paa. Halm, 1913-1922. stanbul. .1922, s. 172. Yukardaki satrlarda baz deyimler Osmanlcadan Trkeye tarafmdan evrilmitir. Metnin ngilizce evirisi iin bkz. Djmal Pasla. Mcmorics of a Turkish Stalcsman. 1913-1919. London. 1922. s.200.

568

aksine, Trk ile beraberlii deil, fakat Tiirk her safhada safd klc gayretlerin ierisindeydiler. Kendi z benliklerini, kendi tarih ve kltrlerini ve hatta slam dinini Trkten ayrarak i grmek arzusundaydlar. Ve bunu yaparlarken ylesine bencil, ylesine karcydlar ki, kendileri gibi milliyetilik kaygusuna den ve kendi benliine kavumak isteyen Trkn milliyetilik arzularn ve gayretlerini ho grmeyip, bunu> slam dinine ve zihniyetine aykr bulmakta ve yermekteydiler.

B) "Nerede ki slam Yerlemitir, Orada Araplk Bilinci V a r d r " Gr Hakknda u bir tarihi gerek grnmektedir ki, slam, ona dahil her toplumu, her kiiyi, rengi, rk, cinsiyeti, dili vb. ne olursa olsun (ve zellikle Trk) Araplatrmakta, ona Arabn ruhunu alamakta ve onu Arap kafa yapsna ve zihniyetine sokmaktadr. Gnmzn Arap yazarlarndan biri yle diyor: "(slama dahil bulunan) btn bu lkeler, (Araplk) oluumu cereyanlarnn katkcsdrlar. Arap ruhlu olma bilinci bakmndan, aralarnda byk ayrlklar vardr. Bazlar kendilerini bu akmdan uzak klmak istemitir. Fakat hibirisi kendisini bundan kurtarmaya ve Arap ayniyetinden uzaklatrmaya muvaffak olamamtr ve u muhakkak ki, hibirisi kendi zbenliini yaratabilecek Araplk d ruhu bulamam ve yaratamamtr. Modern Trk milliyetisi ya da Acem ve Endonezya ve Nijerya milliyetisi kendi kendilerini 'biz Arap deiliz' diye arabilirler, fakat bu bilincin (kendine zg ve) Araplk d bir oluumu mevcut deildir. Ne kadar kararl veya zorunlu veya eski veya yeni olursa olsun, onun (yani Trk, Acem vb.)... milliyetilii saf bir blgecilikten baka bir ey- deildir ve (bu blgecilik duygusu) ne kadar gl grnrse grnsn... yine de var oluum akmlarna kendine zg bir anlam salayan amatan yoksundur. (Onlarn) bu basit milliyetiliinin tek nedeninin karcla... dayanm olduuna bundan dolay armamak gerektir..." 2 6
26 smail Ragi-A aI-Faruqi, agc. s. 199. 569

Ve yazar, slama dahil toplumlarn ve kiilerin, Araplk bilincinden ve duygusundan tamamyla syrlm ve uzaklam olarak kendilerine zg bir milliyetilie kavuamayacaklarn ve nk slam dininin onlar az veya ok llerde Arapllk ayniyetine sokmu bulunduunu belirtir ve sonra bu grlerini ispat maksadyla Trk rneini verir: "Hi phesiz ki, Trk askeri hayatn Trkiye iin vermeye hazrdr. Fakat acaba bu kahraman ruh, urunda kendini fedaya hazr olduu idealin ne olduu sorusuna kar ne cevap verirdi? Bu ideal (eer asl gerek aranrsa) slam deil midir? Ve dolaysyla Araplk oluumu deil midir? Ve bunu slami deyimlerle aklamayacak mdr?., (ve sonu olarak) onun bu u'ubiyat' (Araba yabanclk) byle anlarda sfra mncer olmu olmayacak mdr?" 2 7 Baka bir deyimle, Arap milliyetisinin kans odur ki, slama dahil her toplum, slamn Arap nitelii nedeniyle Araplk ruhunu alr ve Araplk bilincine saplanr: "slam kabul eden kii, (gerek anlamda) Mslman saylabilmek iin Arapa Kur'an' renmek zorunluluundadr; bu demektir ki, etik ve din asndan Arapa dnecektir ve Araplk bilinci ierisinde muhakeme edecektir." 28 Ve yine yazara gre, slamn tm kurallarn uygulayan kimse ya da toplum Arabn yaantsn, Arabn deer llerini benimsemek ve gerekletirmek durumundadr: "Arap yarmadas Araplktr... "29 dna yaylan ey slam deil, fakat

Ve bunun byle olmasn isteyen, bizzat Muhammed lmtr. Bundan dolaydr ki, Kur'an'n Arapa kalmas halinde kutsal niteliini koruyabileceini ngrmtr. deal deerlere ancak Araplk bilinci aracl ile kavuabileceini sylemesi de yine bundandr.
27 tbid. s.200. 28 bid, s.204. 29 bid, s.204. 570

Bylece slam mmeti denilen ey Araplk bilincine sahip uluslar toplumu anlamna alnacaktr. Baka bir deyimle iimmet anlay, mahalli ve milli yaantlarn veya bilincin veya geleneklerin beraberce ve tek bir Tanr fikri altnda birlemeleri yolu ile kurulan niversallik deil, fakat eitli toplumlarn ve rklarn, Arap ruhuna brnerek, yani Araplaa ak slam ad altnda yekvcut hale gelmeleri olayn kapsamaldr. slamn ngrd her husus Arabm yaantlarna ilikin (veya ondan kma, onu dzenleyen) eylerdir ve Araplk ruhunu alar niteliktedir. Bundan dolaydr ki, slamn mmet anlay Arap benliine ve niteliine brnm bir niversalizmden baka bir ey olamaz. slamn ngrd iiniversalizme dahil her milli ya da mahalli grup, btn yaantlarn, geleneklerini, benliini ve ruhunu az veya ok lde terk ederek Arap deerleri ve nitelikleriyle hal hamur hale girecektir. Bir baka A r a p yazar yle ekler: "Nerede ki slam yerlemitir, orada Arabn ze' tarihi rol olduu bilinci hkim olmutur (ve bu bilincin dayanaklar u olmutur); peygamber bir Araptr; Kur'an Arapa yazlmtr; Araplar slamn zdrler,.." 3 0 Bu durumun zellikle Osmanllar iin bir gerek olduunu belirten yazar, Trk toplumuna Araplk ruhunu alayanlarn ve bunu adeta "milli bir bilin" haline getirenlerin Osmanl padiahlar olduunu ilave eder. Dorudur ve hele Kanuni Sleyman'dan itibaren Osmanl yneticileri (ulemann ve din adamlar snfnn gayretleriyle) slam Araplk bilinci ierisinde benimsemiler ve Trk toplumuna bylece benimsetmiiedir: Arapay ba tac etmek, Trkeyi ve Trk kltmek, slam yaymak konusunda kendilerini mutlak bir sorumluluk iinde saymak vb. yollarla bu sonucu salamlardr. 19. yzyl sonlarna doru bu eilim tam anlamyla meyvelerini vermi ve toplumu srkleyen btn snflar (yazar, dnr, din adam, devlet adamlar ve padiah ile birlikte) Arabi stn ve Trk gerekten aa gren ve klten davranlara hi ekinmeden ve bu duygulan aka beyan edercesine girimilerdi. Ali Naim, Mustafa Sabri, Ebuzziya gibi rnekler nihayet birka isim olarak hatuiatlmaya deer.
30 Bkz. Albert Hourai, Arabic Thought i the Liberal age, 789-1939. London, s.33. 1962.

571

C) Trk slamclk nanlarna Saplayarak Benliinden ve Gelimeden Yoksun Klan Trk eriats , Bilindii gibi Bat dnyas halklarnn genellikle bal bulunduklar din Hristiyanlktr. Fakat Hristiyanlk ierisinde bu halklar "millilik" duygusundan yoksun'kalmamlardr. Ayn dine mensup olmakla birlikte, her biri kendine zg millilik bilincine, geleneine, kendi diline vs. sahip kabilmitir. Ancak biz Trkler iin durum bu olmamtr; biz slama girdiimiz andan itibaren Trklkle ilgili ne varsa her eyi yava yava terk eder olmu, kendimizi unutmuuzdur. Trk eriats iin slamclk dnda hibir gerek, hibir hedef, hibir ama sz konusu olmamtr. Bu kr inanla o, Trk slamc yapacam diye uramtr. slamcln, Trk tm benliinden ve niteliklerinden yoksun klmasn hibir zaman nemli bulmamtr, nemli olan ey sadece slam olmutur. Bundan dolaydr ki, Trke zg ne varsa her eyi yok bilmi ve Trkn slam ncesi tarihini, geleneklerini, dilini, uygarlk giriimlerini kiimsemitir. Ve ite onun yzyllar boyunca srdrd bu melun siyaset yznden Trk, Trklk bilincini yitirip Mslmanlk bilinci ierisinde fikren ve ruhen Araplamtr. Gerekten de slam kabul eden eitli milletler arasnda biz Trkler kadar zbenliini slamiyet ierisinde eritmi ve yitirmi bir baka millet yoktur. Bu gerek, yerli ve yabanc pek ok yazar tarafndan aklanmtr. Tiifk dostu yabanc bir yazar, Bernard Lewis yle demektedir: "...her ne kadar kendi Trklk bilincini kaybetmemi baz gruplarn varlna ve izlerine rastlanmakta ise de, u muhakkak ki, Trkler, slamdan nceki tarih ve gemileri hakknda pek az bir anya ve balla sahiptirler ve Trk olan ile olmayan arasnda hibir zaman rk kstasn engel olarak grmemilerdir." Joseph Castagne, 1922 ylnda Sovyet Rusya'da Bolevik rejimi altnda yaayan Trkler hakknda yaymlad bir yazsnda Krgz, zbek, Trkmen ve Tatar gibi Trk aznlklarn kendi milli benliklerinden tamamen syrldklarn, Trklklerini unuttuklarn ve eriat
572

kisvesi altnda birletiklerini anlatr. Bu Trkler iin Trklk diye bir duygu, Trklk diye bir varlk yoktur, sadece Mslmanlk vardr. Bunlar kendilerini Trk olarak deil Mslman olarak tanmlamaktadrlar ve Mslman ulusu adyla tannmak isteindedirler. 31 Krgz Trkl, zbek Trkl, Trkmen Trkl diye bir ey yoktur. Btn bu Trk ubeleri "Mslman ulusu" ad altnda birlemilerdir; Trk ulusu diye birleme "gereini duymamlardr. eriatl Trkln ok stnde tutan ve her zaman iin Arabi Trke tercih eden ve din konusunda Araptan da daha dar grl, daha fanatik ve daha ilkel olanlarmzn (genellikle din adamlarmzn) davranlarna ve dncelerine tank olduka ve gemi yzyllara yle bir gz attka, yukardaki satrlara hak vermemek imknszdr. Gerekten de biz Trkler, malum evrelerin, teviki, eriatnn tahriki ve nihayet siyaset bezirgannn etkisiyle, din sahasnda slam kendilerinden aldmz ve rendiimiz Araptan daha bilgisiz, her bakmdan daha tahammlsz, biroumuz itibariyle daha koyu mmeti, yani daha az "milliyeti" ve milli bilince daha az sahip grnmekteyiz. 32 O kadar ki; "Trk ancak Mslmanken Trklne kavuur" diyerekten eriat olmayan veya olup da farkl mezhebe (rnein ii gibi) bal olan veya din ve devlet ayrl fikrini, yani laiklii savunan ve hatta din kurallarn akl kstasndan geirmeye kalkanlarmz kendimizden saymayz; bu gerilikte olanlarmz oktur iimizde. Mslman Arap bile Hristiyan Arabi kendinden kabul eder de, bizim din yobazmz Trk ancak eriat ise makbul, deilse kfir telakki eder; onu islam ahlak tesinde ve hem de slamn en dar, en kat kalplar dnda grmeye tahamml yoktur ve hibir zaman da olmamtr.- 1 3 Yzyllar boyunca bizi Araptan da daha az milliyeti ve
31 Bkz. J o s e p h C a s t a g n e , Le Bolshevisne el /'islam, Reve lt Mimde Musulman, Ekim 1922, c.51, s. 1 - 2 5 4 . 32 "Milliyeti" ve "milli" deyimlerini kitabmzn banda belirttiimiz ekilde insanlk l k s n e aykr d m e y e c e k niteliklerle kullandmz hatrlatmak isteriz. 33 Bundan bir sre n c e liselere din dersi konmasn isleyen, bir parlamento yesi; " . . . T r k milleti iin slamiyette baka bir maneviyat, slam ahlakndan baka bir ahlak dnlemez!" diyordu ve slam ahlak derken, btnu, l Arabn ahlak olduunu biliyordu. Bilmedii ey, Trkiye Cumhuriyeti'nin son 45 yldan beri Arab eriat ahlakndan farkl bir aklc allak anlayyla yaamakta olduu ve ancak bu sayede, az da olsa, k a l k n m a hamleleri yapabildiiydi. Fakat, ruhu ve bilinci ylesine Araplamt ki, Trkiye'nin bu ahlak anlay ierisinde yetitiinin farknda deildi.

573

ondan da daha ok fanatik yapan ey onun bu ilkellii ve hogrden yoksun bu zihniyetidir. Bundan dolay deil midir ki, slamiyeti kabulden beri iimizde daha "hr", daha "serbest" dnebilen; daha "liberal" davranta olan; daha "insani" dnya grne sahip ve eriatn dar kalplarndan kendilerini daha kolaylkla kurtarabilen ve hatta bazen eriata kart yol takip edebilen insanlarmz km, fakat dar grller ounluu bizler onlar dahi kendimizden saymak istememiizdir. Bu topraklarn barndrd eitli halk snflar ierisinde, ekilci anlamyla "softa" ynleri az, fakat "Trk"lk nitelii ok kimseler bol sayda yetimitir ve bunlar, Trkn slamdan nceki pek gzel, pek elebi ve pek insani geleneklerinin sadk takipisi olmulardr. Aralarnda, kadna eriatn kabul edemeyecei kadar stn bir durum ve "hr" bir yaant ve erkee e bir "ahsiyet" salayan mezhepler kurmular, ibadet ve ayinlerine kadnlar dali katmlar, onlarla beraber oturup beraber kalmlardr. Hatta Kur'an'n yasaklarndan bazlarna fazla nem vermeyen ve rnein slamn haram kld arab kendilerine caiz grenler ve bunun manevi sarholuunu ruh gdas yapanlar kmtr. Fikir ve dnce hayat asndan "pheci", "tenkiti" ve "aklc" nitelikleriyle fanatizmden uzak ve insanla daha yakn bir hayat srebilmilerdir. Ve stelik Kur'an'm "mukaddes" saylan Arapa dilini bir kenara itip, Trkn z diline bal kalanlar da olmutur. Ne yazk ki, kendi geleneklerinden ok Arabn geleneine, kendi z yaantlarndan ok Arabn l hayatnn icaplarna ve nihayet kendi temiz dilinden ok Arabn ve Acemin diline ve dinine bal gericilerimiz, Trk ounluunu da pelerine takarak, aydn grl bu insanlar ve bu gruplar, sanki bu lkenin yabancs ve dmanym gibi grmler ve toplumdan uzaklatrmlardr. Trk topluluunun zbez Trk olan bu eleri, kendi ileri grllklerini hazmedemeyen ounluk ierisinde, her eyleri ile gizli yaamaya zorlanmlardr. Baka bir deyimle, srf daha liberal ve daha ideal bir dini inanca sahip olmalar sebebiyledir ki, bunlar, dar ve ilkel zihniyetteki ounluun basks altnda tutulmular ve bu ounluun hmna uramlardr. Bugn dahi laik Cumhuriyetimizin

574

eitli mezheplerine mensup Trk halk arasnda, mesela Alevi Trkler sanki baka bir dinin salikleriymi gibi muamele grrler; srf baka ve farkl bir inann insanlardr diye 13 bin Alevi kyne henz okul yapmamzdr. Devlet okullarnda din dersi almaya zorladmz ocuklara, velev ki bunlar farkl dn ve mezhepteki ailelerin ocuklar olsun, kendi inanlarna aykr esaslar retmekle ve alamakla megulzdr. '. D) Trkn "Trklk" Bilincine Kavumasn Dinsizlik Sayan ve A r a p stnln Savunan Trk eriats Gnlk gazetelerimizin hemen her gn yaymlar olduklar bir tr resim vardr ki, devrim aleyhtarlarnn mutluluunu ne kerte salarsa, Atatrk, uygarlk ve ilerici aydnlarmzn vicdanlarn da o derece szlatr ve memleketimizin gelecei bakmndan bizleri dehete drr: Trk yavrusunun, Arapa harflerle sslenmi bir snfta, banda takke, elinde Kur'an, softa klkl bir hocann nefret saan nazarlarndan ylm hali. Bu eit resimler sadece gazetelerde deil, ellerde de dolayor. Evet Trk yavrusu, pek oumuzun farkna varmad bir ekilde bu ellere terk edilmitir. Kur'an kurslar ve benzeri eitim yolu ile onun o krpecik beyni, bilmedii bir dilde, kendisine yabanc, Trkn niteliklerine aykr bir hayat felsefesinin dondurulmu ilkel kurallaryla yourulmakta. Arabn l yaantsnn talimine sokularak rtlmekte ve milli benliine aykr bir ruh ile yetirtirilmekte. Tpk Atatrk'ten nceki dnemlerde olduu gibi. Bundan 60 u kadar yl ncesine gelinceye kadar toplumumuzda Trklk benliine, Trklk ruhuna ve Trkn z niteliklerine gerekten dman bir snf vard ki, Trk ile ilgili hibir eye tahamml edemezdi. Bu snf olduka geni ve Osmanl toplumunu tam manasyla etkileyen, srkleyen bir snft. lerinde nl yazarlar, dnrler, niversite profesrleri, eyhlislamlar ve nihayet padiahlar, yani tek kelime ile devleti srkleyen btn bir takm vard ve temsil ettikleri zihniyet eriat zihniyetti.

575

eriatnn en byk korkusu Trkn Trklk bilincine kavumas, Trklk benliine brnmesi, kendi z tarihi ile gururlanmas ve slam ncesi nitelikleriyle ve meziyetleriyle ortaya kmas, kendi z diline sarlmas ihtimali olmutur. nk bu takdirde Trkn slama kar yabanclk duyabileceini, dini inanlarnn bile zayflayabileceim dnmtr. Trk "Mslman" klacam veya "Mslman" tutacam diyerekten Trklnden uzaklatrmann gayreti ierisinde bocalamtr. 19. yzyln sonlarna doru Trklk akmlar uyanmaya ve gelimeye balad zaman bu durum kendisini bariz bir ekilde gsterir olmutur. Zira slamc zihniyetin mmessilleri, o tarihten nceki eden dnemlerde gerekleen Batclk hareketlerinin din asndan yaratabilecei tehlikelerin Trklk akmlar sonucu olarak ortaya kabileceini hesaplamlard. 3 4 "Trk" Deyiminin Kullanlmasna Dahi Tahamml Gstermeyen Zihniyet; Trk Araba Nazaran ok Aa Gren Davran Bunlar Trkler arasnda Trk deyiminin kullanlmasna dahi kar kan ve Trklk akmlarn kfirlik ve dinsizlik ithamlaryla engellemeye alan, Trkn Arap rkna nazaran ok aa seviyede olduunu alenen beyan eden ve neredeyse Trk diye bir yaratk olamayacan savunan zbez Trklerdir. 3 5 1912 tarihli Sebil ur-Read dergisinde kan ve yazar belli olmayan bir yazda bu konu zellikle ele alnm ve Tiirk deyimini kullanmann ve rnein "Trk hkmeti", "Trk ordusu", "Trk lkesi" veya "Trk hakan" eklindeki deyimlere yer ve nem vermenin Osmanl halk arasnda tedirginlik ve rahatszlk yaratt ifade edilmitir. Bu tarz konumalar yapmann slama aykr olduu belirtilmitir. Trk deyiminin kullanlmasn aknlkla karlayan yazar, "Ne demektir Trk?" diyordu ve ilave ediyordu:
34 Niyazi Berkes, The Develapmenl of Sectlcrism in Trkey. Montreal, Mc Gill University Press, 1964, s.373. 35 Bu konuda ve bu eit ithamlar iin bkz. A. S l e y m a n , "slamiyet ve Trklk", Sebil ur-Read, 1912. say 191; T a h i r al-Mevlevi, "Tiirk Haka'nn Tahta kt G n " , Sebil ur-Read. 1912, say 192.

I)

576

"Trk denilen ey, Osmanl Saltanat ve slam Halifelii ad altnda kurulu siyasi bir irketin nihayet bir yesi d e m e k t i r . " 3 6 Trklk akmlarna dman olanlar, "Trk m ? O da ne demek? Siz Trk m satarsnz?" diyerekten Trk alay konusu ederlerdi. Trk milliyetiliinin dier azl bir dman Ebuzziya (Tevfk) Efendi ise, 1913 tarihli Meanua-i Ebuzziya adl derginin 94. saysnda yle diyordu: "Bizim Trklmz, sembolizmden baka bir ey deildir. Bizler (yani Trkler) tm olarak slam ierisinde erimiizdir ve (Trk filan deil) sadece ve sadece Mslmanz..." Ve hemen arkasndan Buharal hanlarn bile kendilerini Trkten saymayacaklarn, zira cedlerinin Trkistan' vaktiyle fethetmi olan Araplardan baka bir ey olmadn ilave ediyordu. 3 7 Fakat Trke kar en akl almaz hakaret ve en byk darbe yine o tarihlerde Ahmet Naim (1872-1934) adnda bir niversite profesr ile Mustafa Sabri adndaki bir din adamndan (ki bu ahs 1919-1920 tarihlerinde eyhlislam olacaktr) gelmitir. stanbul niversitesi'nde felsefe hocal yapm olan Naim, Galatasaray ve Mlkiye mezunuydu. Mehmet VI. zamannda Ayan Meclisi yelii yapmtr. 1913 ylnda stanbul'da yaymlad skanda Dava-y Kavmiyet adl kitabnda Trk milliyetiliini savunanlara kar aka hcuma gemi ve btn Mslmanlara genel bir arda bulunarak onlar Trke kar kutsal sava (cihat) a m a y a tevik etmitir. Ona gre "milliyetilik" denilen duygu, "bizim Trklerimizin" Bat'dan aldklar "musibetlerden" (ktlklerden) biriydi. nsan Vcudu iin kanser hastal ne kadar zararl ve ldrcyse, slamn varl iin de milliyetilik hevesleri ylesine kt ve yok ediciydi. Bu, Bat'dan taklit edilmeye allan yabanc asll bir yenilikti. Ahmet Naim'e gre eriat, kendi dayana olan eitli kaynaklardan kan ve zellikle Kur'an ve hadis emirleri yoluyla milliyetilii yasaklam, mahkm etmiti. Milliyetilik slama aykr bir eydi ve tek kelimeyle dinsizlikti. 3 8
36 Sebil ur-Read. 1912. say 232. Yukardaki pasaj iin bkz. Niyazi Berkes. age. s.373-374. 37 Ebuziyya ( T e v f i k ) , "Trklk ve Tatarlk", Meanua-i Ebuzziya. say 94 ve 1913, pasaj iin bkz. N. Berkes, age, 4S3-492. 38 Alned Naim. Ikmda Dv-\ Kavmirat. stanbul, 1913. s.51-52: N. Berkes, uge. s.375. 577

Ahmet Naim. yukardaki tezini biraz -daha gelitirerek unu ileri srmtr ki, Trklk ve Trklk akmlar, kendilerine Trk diyenlerin uydurduklar bir eydir ve sahtekrlktan baka bir deeri yoktur. Ona gre Trk tarihi diye bir ey mevcut deildir ve olamaz da; var olan tek ey slam tarihidir; slam tarihi dnda Trk iin Trk tarihi diye bir eyden bahsedilemez. Yine ona gre, Trklk akmlarn srdrenler, damarlarnda bir tek damla Trk kan olmayan bir topluma Trklk inanc alama gayretleriyle kvranmaktadrlar. Ve bu gayret ierisinde birtakm "acayip" Trke deyimler ve isimler ortaya atmaktadrlar ve bu acayip isimleri ve deyimleri "o gzelim Mslman isimler" yerine koymaktadrlar. Ve bununla da kalmayp, bir de birtakm "garip milli gnler uydurmann tela ierisindedirler" ve neredeyse "o eski amanist dini ihya edeceklerdir". Ayn kitabnda Naim, "Trkn gemiini bilmeye ve renmeye hi lzum ve ihtiya yoktur... Bizim iin lzumlu olan ey eriat renmek, Muhammed'i tanmak, slam dnyasn bilmek ve slam kahramanlarnn hayatlarn tetkik etmektir... Budur bizim iin lzumlu olan tek ey" diyordu. Ve insan biraz daha hayrete sevk eden ey udur ki, bu kitabn yazld tarihlerde Arap milliyetisi, her trl davran kendisine meru vasta klarken ve milliyetilik duygularn ahlandrmak maksadyla Arabn Trke kar dmanlklarn krklerken ve slam kendisine smr esi yaparken ve hatta Arabn slam ncesi yaantsn milli gurur kayna haline getirirken Ahmet Naim, btn bunlar ya inkr edercesine ya da bilmeyerek - k i bu da cehaletinin bir dier tezahrydArap milliyetisinin davranlarn farkl ekilde deerlendirmekteydi. ddias o idi ki, Arap milliyetilii Araplarn milli geliimini ve bykln dile getirirken ve bununla vnrken, sadece slamdan bu yana olan tarih snrlar ierisinde kalmaktadr. slamn dnda ve slamdan nceki tarihe dayanmamakta ve ihtiya duymamaktadr. Belirtmek gerekir ki, Ahmet Naim'in bu satrlar yazd ve yaymlad gnlerde Arap milliyetisi, hem de Mslman Arap ve Hristiyan Arap el ele vermi olarak, Araplk duygusunu slamn dnda ve hatta stnde grmeye ve gstermeye ve bakaca birok are yannda bir de bu yoldan Arap milliyetilik akmlarn kuvvetlendirmeye almaktayd. I. Dnya Sava'nn hemen arifesinde

578

Arapl islamcln nne diken Arap dnrler ve yazarlar oktu: "Biz her eyden nce Arabz. Mslman Arapta Araptr, Hristiyan Arap da. Fakat bizim Mslmanlmzdan veya Hristiyanlmzdan nce Araplmz gelir. Biz btn dualarmz ve ibadetimizi camilerde ve kiliselerde brakmzdr. Bundan dolaydr ki, eer bizim Araplmz, Mslmanlmzdan ve Hristiyanlmzdan nce geliyorsa, Araplmzn Osmanllmzdan nce gelmesi alacak bir ey olur mu?" Bu szler nerede ve kimler tarafndan sarf edilmitir tahmin edebilir misiniz? Bu szler 1913 ylnda, stanbul'un gbeinde Arap milliyetilik davasn yrten Mslman Araplar tarafndan ve hem de Araplarn stanbul'da kurduklar bir dernein (ki ad "AlMuhtada al-Arabi", Arap Edebiyat Kulb) salonlarnda nutuklar eklinde sylenmitir. stelik Msr'daki Al-Ahram gazetesinin 22 Nisan 1913 tarihli nshasnda yaymlanmtr. 3 9 Arap milliyetisinin buna benzer davranlarna daha pek ok rnek vermek mmkndr; bundan nceki sayfalarda bunlara ayrca temas etmitik. Grlyor ki, Trk milliyetilii akmlarna ve asl Trke dman Ahmet Naim ve benzerleri Trke hakaret stne hakaret yadrrlarken ve Arap milliyetilerinin slam dnda milliyetilik aramadklarn beyan ederlerken, Arap milliyetisi, hem de onlarn burunlarnn dibinde, "Biz Mslmanlktan ve Osmanllktan nce Araplk duygusuna sahibiz" diye haykrmaktayd. Ne var ki, bizim Trk dman aydnlarmz her trl yalan sanki dmanlklarna vasta yapmaktaydlar. Ve btn bunlar yetmiyormu gibi bir de Trke, yani kendi mensup bulunduklar milli camiaya hi sklmadan, "Gemi tarihi boyunca slama hizmeti dokunmu ka tane Trk kmtr?" diye de sormaktaydlar. Sanki asl olan slama hizmetmi de, Trkle ve insanla hizmet deilmi gibi. phesiz ki, Trkn genel olarak uygarlk geliimi konusunda ne katklar olduunu tartmak ayr bir konu. Fakat "Trkn slama ne hizmeti dokunmutur?" diye soru soran bir kimsenin, her eyden nce "slamn Trke ne hizmeti dokunmutur?" sorusunu ele almas ve eer Trkn slama ve ondan daha nemli olarak insanla hizmeti dokunmad kansmdaysa, bunun ne39 Hisham Sharabi. Arab lrellecluls and le Wes: Tle Fonmive Years, 1875-1914,
The John Hopkins Press, 1970. s. 126.

579

derilerini aratrmas gerekirdi. Bunu yapabilmi olsa, eriatn Trk neden gelimekten alkoyduu gereini grebilirdi. Fakat Trkln unutarak Araplam bir ruhtan btn bunlar beklemek elbette ki abestir. Evet, Ahmet Naim gibiler ylesine Trklk duygusundan uzaklamlard ki, btn bu yukarda sylediklerini yeterli grmeyerek bir de Trk zellikle Araba kar kk drc, Trk Araba feda edici bir davran ierisinde kvranmaktaydlar.

2) Arab Tiirke stn Olduu Tezini Savunan Trk eriats Ahmet Naim adeta Arabn azyla konuurcasna ve Arab milliyetilik davasna hizmet edercesine Trk ve Trkl kltmekten ve bylece slama hizmet etmekten zevk almaktayd. Trkn Araba kar aalk duygusu ierisinde kalmas ve Arabi kendisinden fazla sevmesi, ona balanmas iin ne mmknse bunlarn hepsini dnmt. Ve dndklerini de Tiirke adeta hakaret edercesine aklamaktan geri kalmamaktayd. Ona gre Trkler Arap rknn stnln kabul etmeliydiler: "Araplarn slama sadakatleri ve Muhammed ile olan rki yaknlklar ve Arapann Kur'an dili olmas ve slam getirmi olmalar ve bu yzden Araba kar beslenilmesi gereken minnet duygular nedeniyle Arap rk, dier btn rklarn ve zellikle bizim rkmzn (yani Trk rk demek ister) ok stnde kabul edilmeli ve herkes tarafndan yaylmal ve sevilmelidir." 4 0 Biitn bu iddialarn ve beyanlarn glendirmek maksadyla Naim, Kur'an ve hadis kaynaklarndan alnma hkmleri kendisine dayanak yapyor ve neden dolay Trklerin her eyden ok Arap rkn sevmeleri gerektiini ve bunun btn Trkler bakmndan "zorunluluk" olduunu belirtiyor ve zellikle Muhammed'in u szlerini ve hadislerini hatrlatyordu: '"Ben bir Arabm, Kur'an Arapadr ve cennete gidecek olan Mslmanlarn konuacaklar dil Arapadr'; 'Arabi sevmek
40 Almcd Naim, <ge, s.51-52. Bu pasaj iin bkz. N. Berkes. uge. s.375-376.

580

demek man sahibi olmak demektir, Araptan holanmamak demek slamdan ayrlmak demektir'; 'Araba kar kim kt davranrsa (kfr ederse) o kfirdir."' 4 1 O tarihlerde Tiirke Trkln unutturmaya ve Trk Araba kar aalk duygular ierisinde tutmaya alanlar arasnda sadece Ebuzziya Efendi'ler, sadece Ahmet Naim'ler veya Sleyman Nazif'ler ve benzeri yazarlar deil, nl din adamlarmz da vard. Mustafa Sabri bunlardan biriydi. 19. yzyln sonlarnda Trk Arapa kitaplardan kurtarp Batnn mspet ilmine yneltmek isteyenler, ki bunlar arasnda zellikle Hseyin Cahit (Yaln) yer almt, karlarnda bu din adamn bulmulard. Hseyin Cahit, eitli yazlaryla, khne Arapa kitaplarn okutulmas sisteminden vazgeilmesini ve bunun yerine ada ilim ve teknii getirecek ve retecek olan modern kitaplarn kabul edilmesini srarla tavsiye ediyor ve "Bu kitaplar biz, Araplardan deil Bat'dan almalyz" diyordu. "Cretkr Bir Dekadan" bal altnda Malumat'da. yaymlad bir makalesinde Mustafa Sabri, "...Araplara kyasla biz (Trkler) ne deer tarz ki" diyerek slam dini dolaysyla Arabn Tiirke stnln belirtiyor ve Trkn Araba kar sayg ve sevgi'besleesi gereini ileri sryor ve Tiirke Trklk benliini vermek isteyenlere btn nefret ve hiddetiyle saldrarak onlara kar soysuzlar deyimini esirgemiyordu. slam dini dolaysyla Araba kar beslenmesi gereken balln, Osmanl birliini yapan "karc" ilikilere benzetilemeyeceini ve "ruhlarmzn ta derinliklerine kadar ilemi bulunan slam" nedeniyle "dinimizi Arap ilmi olmadan benimsemeyeceimizi" ilave ediyor ve btn bu grlerini 1898 ylnda Malumat adl dergide Trk kamuoyuna aklyordu. Kitabmzn "Arap Milliyetilii Davasnda Trk Aleyhtarl esi" blm tetkik edilecek olursa grlecektir ki, Arabn milliyetilik davasna Trk dmanl esini vasta klan Arap yazarlar arasnda dahi Mustafa Sabri veya Ahmet Naim vb. kadar Arap karlarna alan az olmutur. Mustafa Sabri, 1919-1920 yllarnda eyhlislamlk grevine getirilecek ve Trk istiklal hareketlerine kar dmanca tutum taknacak ve daha sonra da gidip Msr'a yerleecektir. 1949 ylna kadar orada yaayacak
41 A h m e d Naim. ge. s.52: N. Berkes. age. s.375-376.

581

ve orada lecektir. Ayn ii grenlere gnmzde de aydn sandmz kiiler arasnda rastlamaktayz. Bu listeyi zenginletirmek ve gnmze dek getirmek kolaydr; bunlar arasnda sadece din adamlar, sadece okumu geinen kiiler deil, fakat lkenin kaderini elinde bulunduran siyaset adamlar dahi yer almtr. O kadar ki, 1978 yllarnda hkmette grevli bir bakan Kahire'de yapt bir konumada kendisini Trk deil, fakat Arap milliyetisi olarak grmekle vndn sylemitir. 4 2 3) Halifenin Trklerden Olamayacan Savunan Tiirk Din Adamlar Bizim din adammzn Trke kar melanetini dier uluslarn din adamlarnn ktlkleriyle kyaslamak kolay deildir. Din adamlarmzn ve aydn geinen eriatlarmzn Trke ve Trk ile ilgili her eye kar dmanlklar sadece Trkeyi ihmal ve hatta yok etmeye ya da Trkn gemi tarihini inkr veya "dinsizlik dnemi" eklinde gstermeye almak, milli mcadele dnemini bile nemsiz klmaya uramak, Trk Bat'ya, yani mspet akla ve ilme ynelmekten alkoymak eklinde olmamtr. Bunun da ilerisinde ve akln alamayaca kadar ciddi ihanet noktalarna ulamtr. Gerekten de kimin aklna gelebilir ki, Arabn srf kendi z ve milli karlar ve milliyetilik duygular nedeniyle bavurduu areleri, Arap milliyetisinin de iine gelecek tarzda, Trk din adamlar desteklesin ve Arabn yannda yer alarak Trk karlarna kar adeta savasn ve rnein 19. yzyln sonlarnda bile (yani, Hilafetin Trkler tarafndan alnmasndan 400 yl sonra) halifenin Tkten olamayaca ve ancak Arap rkndan gelme birisi olabilecei tezini savunsun. Bilindii zere bu tez Muhammed tarafndan ortaya atlm ve o tarihten bu yana yzyllar boyunca Arap dnrler tarafndan devaml ekilde ilenegelmitir. Halifeliin
42 Bu Bakan, 1978 ylnda istila eden M.C. Hkmeti'nin MSP'li bakanlarndan Fehi Adak'tr. C u m h u r i y e t Senatosu'nun 12 Oeak 1978 tarihli o t u r u m u n d a Senatr Halil T u n . istifa ede h k m e t i n t u t u m u n u eletirirken yle d e m i t i r : "Devlet yle bir hale gelmiti ki. Kahire'de 'Ben Trk deil Arap milliyetisiyim' diyen bir bakan vard." Senato yeleri kendisine "Kinidir o" diye sorduklarnda, "Fehi Adak" diye yant vermitir. Bu k o n u d a bkz. Cumlmriye gazetesi. 13 O c a k 1978.

Araptan baka ve hatta Araplar ierisinde de Kurey kabilesinden baka kimselere geemeyecei tezi Arap milliyetisinin en ok benimsedii fikirlerden biri olmutur. Ve Arap milliyetisini bu konuda besleyen kaynaklar fevkalade zengindir. Al-ahrastni, Kitah Nihayatu'l-kdam Fi'ilni Kalcm adl kitabnda bu tezi gelitiren slam dnrlerinin nllerindendir ve halifenin sadece Mslman bir kii olmasnn yeterli bulunmadn, fakat ayn zamanda Kurey kabilesinden gelme bir kii olmas gerektiini Muhammed'in szlerine ve davranlarna ve onu takip eden ilk halifelerin tutumuna gre gelitirir. 43 te Arabn bu tezini Trk din adamlar, bundan 80-90 yl ncesine gelinceye kadar ve daha dorusu tepelerinde Yavuz Sultan Selim veya ona benzer padiahlar bulmadka savunabilmilerdir. Kur'a'daki hkmlere uygun olarak halifeliin Araptan baka uluslara ait olamayaca fikrini Abdlhamid'in tahta ilk k tarihlerinde gelitirmeye almlard. O tarihlerde stanbul'un balca camilerinin baimamlar bu konuda fikir birliine varmlar ve halka, bir yandan vaazlar vermek ve dier yandan eriat kaynaklarndan ve zellikle Ku 'a'dan alnma hkmleri ve yaynlar datmak suretiyle bu fikirlerini kabul ettirmeye azmetmilerdi. 1908 ylnda Abdlhamit, srf kendi karlar nedeniyle bu davran nlemeye alm ve bu eit yaynlar toplattmt. Fakat onun bu tedbirleri din adamlar arasnda huzursuzluk ve honutsuzluk yaratmt. 4 4 Tiirkiin Padiah Bile Arabn Davasna Hizmette Grlyor ki, u son yakn tarihimiz ierisinde din nedeniyle Trkn Trke dmanl pek eitli ekillerde ve ok ynl olarak kendisini gstermitir. Bu listeye Araba kar Trkten ok yaknlk gsteren, gven besleyen ve etrafna zzet Abul Huda ve Emin Efendi ve eyh Esat gibi Arap danmanlar toplayan ve onlarn telkiniyle Trkn uygarlamasna ve Bat ilimlerine kavumasna engel olan Abdlhamid'i ve dier padiahlar da eklemek mmkndr. Bu ve43 al-Shahrastani, Kitah Nihuyatu'l l/clan fi'ilni Kalan. tarafndan, s. 157. 44 Sir E. Pears. Life ofAbdulhamid ... S .49. ngilizce evirisi A. Guillaune

4)

583

ileyle Abdlhamid hakknda da bir iki sz eklemek gerek. Abdlhamid'in Trke kar ne sevgisi, ne saygs ne de gveni vard. Araplar ve erkezleri, bu rklar Trkten daha alakgnll ve daha sadktrlar diyerek, Trke tercih ederdi. Bundan dolaydr ki, bir Arap olan zzet Abul Huda'y ve Emin Efendi'yi kendine en yakn danman olarak semiti. 4 5 Ve ite Abdlhamid'i Trkn yararna olabilecek iler yapmaktan alkoyanlar ve rnein slama aykr der diyerek Bat ile temastan geri brakanlar, yine bu Arap danmanlar veya Abdlhamit'in yakn dostlar olan dier Araplard. Abdlhamid'in gvendii ve kendisine yardmc yapt bu Araplar ve zellikle Muhammed Zafr'ler, eyh Esad'lar, Abul Huda Efendi'Ier, ona daima unu telkin ederler ki, daha nce saltanat makamn igal etmi olan padiahlar Hristiyan Avrupa lkeleriyle dostluklar kurmu olmakla hata ve gnah ilemilerdir ve yaplacak en doru hareket Hristiyanla kar slam birliini kurmak ve saldraya gemektir. 4 6 Din adamlarmzn o zaman olduu gibi bugn dahi hayranlkla anar olduklar Abdlhamid, gerek anlamyla bir Trk dmanyd. Trkn rkna, tarihine, diline, geleneklerine, her eyine karyd. O tarihlerde Arap milliyetisi, Araplk benliini gelitirmek iin her areye bavururken, bizim sultanmz Trklk benliinin domasna ve gelimesine tahamml gsteremezdi. Abdlhamid'i ok yakndan tanyan ve genliini adeta onunla birlikte geirmi bulunan Vambery (kz kardeine Franszca dersi verirdi), Abdlhamid ile ilgili anlarn anlatrken yle konuur: "Kendi z rk ve hemen hemen hi dolamad kendi lkesi hakknda ok yanl bilgilere sahipti. O kadar ki, bir gn kendisine Trk rknn yeryznde en geni corafi blgelere yaylm rk olduunu ve Trk dilinin nisbeten hafif deiiklikler gsterdiini sylediim zaman ard kald (ilk defa reniyorcasna). Btn bu bilgisizliine ramen ara sra milli gurur izharnda bulunurdu,
45 A. V a m b e r y , "Personal Recolleclions of A b d l h a m i d II and His Court", in The XIXll Ceniniy and Afler. T e m m u z 1909, c.66, s.69-88: Zeine. Z. Zeie, Tlc Emergece of Arab Nationulism, Beyrut, 1966, s . 5 4 v d . 46 Bu k o n u d a bkz. Greul Brilain Handbook. The Rise of i s l a m and the Caliphatc, The Pan Islamic M o v e m e n t , say 96 (a ve b), s.54-55.

584

fakat bu davran sadece kendi slalesine kar besledii duygunun ifadesiydi (yani Trke mensubiyet bakmndan deil); zira bir defasnda Galatasaray Lisesi'nde Trk rknn etnolojisi hakknda bir konferans vermek zere kendisinden izin istediimde, bunu iddetle reddederek bana -'Milliyet konularna asla yer vermemeliyiz. Zira btn Mslmanlar kardetiler ve milli farkllk niteliindeki her engel ciddi husumetler yaratr' dedi." 47 Asl dncesi phesiz ki bu deil, fakat "Kavm-i Necib" diye kabul ettii Araba kar eilimi ve buna mukabil Trke kar olan gvensizliiydi. ylesine Trk nefreti ierisindeydi ki, biraz yukarda da belirttiimiz gibi etrafna Trkten baka eler toplard. Vambery, ki uzun yllarn Trkiye'de geirmi ve Trkleri iyi tanyan bir yazardr, Asyallar arasnda Trklerin en gvenilir kimseler olduunu aka beya ederdi. Fakat Abdlhamid onu dinlemez, Araplar ve sonra Bonaklar tercih ederdi. Araplar zellikle bann tac yapard. Zira eriat bir ruhu vard ve Kur'an ve hadisler yolu ile Arabn stnl, "asaleti" gibi fikirlere saplanmt. Bu fikirler gerek camilerde ve gerek din okullarnda eriat eitimi olarak toplumun her bir kiisine alanmaktayd. Bu durum, onun anlayna gre, "milli farkllk" yaratmazd, ama Trk rk ve tarihi hakknda konferans verme teebbsleri Abdlhamid Efendi'ye tehlikeli grnr veya dine aykr saylrd. Ve esasen btn dnd ne din, ne Trk ne de hibir eydi; sadece kendi zel karlar ve gvenliiydi. Bundan dolaydr ki, sarayna veya yksek mevkilere sadece kendi ahsna bal olacandan emin bulunduu kimseleri getirirdi. 4 8 Ve getirirken de bunlar arasnda en cahil en kle ruhlu olanlar seerdi. Vambery anlarnda yle der: "Bundan dolaydr ki fanatik ruhlu ve hamakat rnei Hac Ali Bey ile iliki kurmutu... (O Hac Ali ki Padiahn badanman
47 A. V a n b e y . "Persona! Recollections of A b d l h a m i d II. and His Court", in tle X/Xll Ccmry undAfier. 1909, c.66. s.69-88 ve c.65, s.980-993. Yukardaki pasaj iin bkz. c.66, s.83. 4S A. V a m b e r y , an e. c.65, s.989.

585

olarak onun zerinde snrsz bir etki yaratmt.) Ayn katagoriye " ne idii belli olmayan ve karakteri pek pheli bir Arap mollasn, eyh Ebul Huda'y sokmak mmkndr. Daha ok din ilerinde danman olarak, fakat aslnda miineccimba niteliiyle i grrd. Araplar ve erkezleri, Trkte daha sadktrlar ve mtevazdrlar diyerek her zaman iin tercih ederdi. Ebul Huda'ya ve Emin Efendi'ye ve zzet'e kar zaaf bundan ileri gelmekteydi, fakat unu sylemek isterim ki, bunda yanlmaktayd, zira bildiim Asyallar ierisinde Trkler en ok gvenilebilecek kimselerdir." 4 9 Trk dinleyicilerine Trkn eski (slam ncesi) tarihini ve uygarlklarn anlatmak iin konferans vermek isteyen Vambery'ye "Hayr" demesini bilen Kzl Sultan, Trkn eski yaamn ve aamalarn merak edip renecek yerde, Trk kk grr, hatta yok sayard. Fakat buna karlk Arap tarihinin renimini ve eletirilmesini salamak amacyla hibir eyi esirgemezdi. Nitekim 1877 tarihlerinde Mnif Paa'nn (ki o zamanlar Eitim Bakan'yd) teklifi zerine eski Endls uygarl ve tarihiyle ilgili aratrmalarda bulunmak zere bn al-Talamid al-Turkuz al-inkiti adndaki bir Arap tarihisini spanya'ya yollamtr. 5 0 Trke ve Trk milliyetiliini dile getirebilecek her eye kar di bileyen bu hain Padiah, Arap milliyetiliini glendiren her eyi ve herkesi kendisine ba tac ederdi. Koyu bir Arap milliyetisi olan Arabi Paa'nn Arabn yararna dnk her davranndan duygulanrd. Onu Mecidiye nian ile dllendirmiti. Kmil Paa'nn (1832-1913) birinci cildi yaymlanm bulunan Hatrat'nda ve Ahmet Rasim'in ki Hatrat, ahsiyet (ada Yaynlar, stanbul, 1976, s. 14-15) adl yaptnda btn bunlar renmek mmkn.

49 bid, s.989. 50 Bu k o n u d a bkz. M. Henri Prs. L'Espagne Vue par les Voyageurs Musiilenians de 1610 1930. Paris, 1937. s.52. Yukardaki pasaj iin bkz. Bernard Lewis. Islam in History. London, 1973, s. 116.

586

5) Gen Trkleri "Dinsiz" Diye lan Ettiren Abdiilhamid, _ Din Adamnn Desteini Salar Trk toplumunu uyandrmak ve milli benlie kavuturmak konusunda Gen Trklerin sarf ettikleri abalara daha nce deinmitik. O tarihlerde bu abalarn karsna en hain ve en kurnaz bir davranla dikilenlerin banda Abdlhamid ve ona yardmc olan din adamlar gelirdi. Trk halknn fikir ve kltr seviyesinin ykselmesini asla istemeyen ve onu bylece smren bu kt ruhlu padiah, Gen Trkleri ypratmak iin eytann bile akl edemeyecei yollar denerdi. Bu yollardan biri, bu idealistleri para ile satn almaya almak ya da onlarn adn dinsize karmakt. Takdiini baarya ulatrmak amacyla din adamlarn kendisine ara yapmt. te yandan ordudaki askerleri subaylar aleyhine kkrtmann arelerini de bulmutu. "Din elden gidiyor" ya da "eriat ihmale urad" feryatlaryla btn Anadolu halkn Trk milliyetilii aleyhine kkrtmaktan geri kalmamtr. Eer Selanik'ten hareket eden Kurtulu Ordusu biraz daha gecikmi olsayd, kim bilir bu melanetini nerelere kadar gtrm olacakt. 5 1 Ve o bunlar yaparken Arap milliyetisi (ve hem de burnunun dibinde faaliyet gsteren Arap milliyetisi), Arabn stn ve Tanr'nn inayetine mazhar bir rk olduu fikirlerini yaymakla ve kendi milli benliini gelitirmekle meguld. Ne rihine yazar, slam ilgintir ki, bizim din adamlarmz, Trkn slam ncesi tave niteliklerine bylesine dman kesilirken, Trk olmayan bir Cemaleddin Afgan, Trkn slam ncesi zelliklerini ele alp bununla hal hamur etmeye almtr. 5 2

6) Araptaki Trk Dmanl Duygularnn Nedenlerini Bilmekten Aciz Calil evrelerimiz Bizim gerici ve cahil evrelerimiz sanr ki, Arabn Trke kar husumeti, nefretleri, dmanlklar ve krgnlklar, Tanzimat dnemi ile,
51 A. Vanbery, ge. c.66. s.87. 52 Fazlur R a h m a n , uge. s.643.

587

Gen Trklerin tutumu ile ve nihayet Atatrk'n laiklie ve uygarla ynelmi davran nedenleriyle balamtr ve glenmitir. Yani sanr ki, Arap, srf Tlirkte din duygusu azald diye Trke dman kesilmitir. Cahil evrelerimiz Trkn, zellikle Atatrk zamannda ve halifeliin kaldrlmas, din ve devlet ilerinin ayrlmas yznden dinden uzaklatn kabul eder ve Arabin bu nedenle Trke ynelttii sulamalarn hakl bulur. Bu evrelere gre Arabn Trke kskn davranmas, Trk kendisine yabanc grmesi olaandr ve bundan dolaydr ki, Arap eitli vesilelerle Trkn yannda deil Trke kar cephe almtr (Kbrs davasnda olduu gibi). Bu bakmdan Trk, yine bu evrelerin inanna gre, slama dnmelidir, eriata balanmaldr ve "Arap kardeliine" sarlmaldr. Trk iin yaplacak ey, onlara gre, Bat'ya deil, fakat Arap lkelerine ve Arap kardeliine ynelmektir. Hemen belirtmek gerekir ki, Trk bu fikre altrmaya uraanlar bunu din adna, slam adna yaptklarn sylerler, fakat ou zaman ya cehalet ya da karlar nedeniyle bu ekilde davranrlar. karlar nedeniyle davrananlar dahi Arabn Trk dmanlna neden saplanm olduunu, ne zamandan beri saplandn bilmezler; Arabn Trke kar olan husumetinin yeni deil, fakat ok gerilere, ta 7. yzyllara inen bir ey olduunu dnemezler. Ve yine undan habersizlerdir ki, Araptaki Trk dmanlnn asl nedeni Trkn slama az ball (veya hi bal olmamas) deildir. Ve hele Trkn farkl bir rktan gelme, farkl niteliklerde olma durumunun Arabi Trkten uzaklatrdn hi akllarndan geirmezler. Bilmezler ki Arap, aa yukar ayn nedenlerle, yani farkl rktan olmas nedeniyle Acemi sevmemi, Acemden nefret etmitir. Denilebilir ki, Arabn Trk dmanl duygularna saplanmasndaki en nemli faktrlere, Trk egemenlii altnda yaam olmak, ou zaman Trkn kt idaresine bal kalm bulunmak vb. hususlar katlabilir. Fakat u muhakkak ki, din esi ve Trkn slama sonradan girmi olmas gibi hususlar Arabi Trke dman etmi deildir. nk etmi olsayd bu takdirde Arabn her eyden nce Hristiyan Araba kar dman kesilmesi

588

gerekirdi. Halbuki, daha nceki sayfalarda da grm olduumuz zere, bu byle olmamtr. Bilakis Mslman Arap, Mslman Trke veya Mslman ranlya kar dmanlk beslerken, Hristiyan Araba, yani slamn emirlerine ve hkmlerine gre asl dman olmas gereken elere kar, srf o kendi kanndandr diye kardelik beslemi, onunla birlikte milliyetilik mcadelelerini yrtmtr.- X l Tiirkliik Bilincini Gelitirmek isteyenler Genellikle eriata Saplanmam Kimseler Olmutur eriat eitimiyle yorulmu kiilerin Trklk bilincinden yoksun olarak nasl kendilerini Trkden ok Arap ruhu ierisinde bulduklar ve bu ruhla nasl Trk hakir grebildikleri hususuna deinmitik. eriat ruh ve zihniyetle yetimi kimseler arasndan Trkn slam ncesi tarihine eilen ve Trk slam dnda bir deer olarak ele alan pek kmamtr. Ziya Gkalp gibi bir iki isim dnda Trkn kendi z tarihini, niteliklerini ve deerini eletirme konusu yapanlar genellikle Tkten baka eler olmutur. Geen yzyln sonlarna doru Osmanl devletine snan ve zellikle Macaristan ve Polonya'dan gelme baz bilim adamlar bu konularda nemli almalar yapmlar ve Trke Trklk bilincini salayc yaptlar vermilerdir. Bunlardan bazlarn belirtecek olursak; Mustafa Celalettin Paa ile Galatasaray'n kurucusu Hayrettin Paa'lar ilk olarak rnek verilecek kimselerdir. Her ikisi de Polonya'dan g etmiler, slann kabul etmiler ve devletin nemli mevkilerinde i grmlerdir. Mustafa Celalettin Paa, ki Mslman olmadan nce Constanty Borzecki adn tard, 1869 ylnda yaymlad Eski ve Yeni Trkler Tarihi adl kitabnda Trklerin eski, yani slamdan nceki zengin tarihini ve yarattklar uygarl gn na kavuturmutur. Trkenin gzelliini ve Bat dilleri zerindeki etkisini de ilmi ekilde ortaya koymutur. 7)

53 Bu konuda bkz. Z u r a y k . al-Vc:.i ttl-Ktvmi (Milli Bilini ). Beyrut. 1938. -,.128-130.

589

A. Vambery, ki Macar aslldr, Abdlhamid Il'nin danman olmutur. Osmanl Trkln gelitirenlerdendir. Joseph de Guigns'in 1756-1758'de Trk ve Mool tarihi ile ilgili yaptlar olduka nemlidir. Arthur Lumley Trk grameri hakknda yaptlar vererek Ali Suavi'ye adeta kaynak iini grmtr. Onun gibi gramer stad David, Fuat Paa ile Cevdet Paa'ya bu konularda rehberlik etmitir. Lon Cahun, 1896 ylnda yaymlad L'Introduction l'histoire de l'Asie adl kitabnda Asya tarihinde Trklerin roln ve etkisini deerlendirmitir. lk Trkolog olarak tannan Necip Asm bu kitab 1899 ylnda Trke'ye evirmitir. Ziya Paa bundan yararlanmtr. 5 4

E) Trkn slamiyet Sayesinde Trkln Koruduunu Sanan eriatmz Trkn, slama girmeden nceki dnemlerde Trklk bilincine sahip olmad ve rnein Trk ad altnda devlet rgt kurmad ve hatta Trk szcn bile kendi bulmayp inlilerden ald 5 5 iddia olunur. Buna karlk Trkn Trkln slamiyet sayesinde koruduuna inananlarmz oktur. Aslnda her iki kan da yanltr ve bu yanl Trkl, "Trk" ad ile tanmlama alkanlndan domaktadr. Oysa ki, Trk Trk yapan ey Trk ad deil Trklk niteliidir. Bu niteliklerini ise Trk, slama girmekle yitirmi ve bu nedenle Trklk bilincinden ve benliinden uzaklamtr. I) Trkln Tanm "Ad" le Deil "Niteliklerle" Oluur Bizim eriatmzn inand ve insanlarmza da inandrd o olmutur ki, Trk milleti Trkln slamiyet sayesinde korumutur ve slamiyeti kabul etmemi olan Trkler Trklklerini yitirmilerdir. Bir tarih profesrmz yle diyor:
54 Yukardaki hususlar iin bkz. Robert Anciaux, Le Turquisme, Correspondance d'Orient Etudes, 1967, s.50-73. 55 Orta Asya'da yaayan ve kendileriyle devaml iliki halinde bulunan halklarn inliler tarafndan Tit-Kiyu d i y e arldklar ve Trk adnn bundan kt sylenir.

590

"Musevilii kabul etmi olan Hazarlarn, Hristiyanl benimsemi olan Macar ve Bulgarlarn bugn iin Trklklerinden artk bahsedilememektedir. Bunlarn aksine, slamiyetin kabul Trklere yeni bir ruh ve kuvvet vermi, Asya steplerine, Avrupa ilerine kadar uzanan byk ve uzun mrl imparatorluklarn kurulup yaamasnda balca sebeplerden birisi olmutur. Bundan daha nemlisi, slamiyetin ortaya koyduu prensiplerin milli bnyelerine uymas sebebiyle Trkler varlklarn koruyabilmilerdir. slam dinini kabul etmi olan Trk boylarndan hibirisi... milli varlklarn kaybetmemilerdir..." 5 6 Bize yle geliyor ki, bu gr hemen her yn ile yanl ve sakattr. nk bir kere slamiyetin ortaya koyduu prensiplerin Trk milli bnyesine uyar bir yn olmamtr. Zira slamiyet genellikle eriat rehberliini (yani vahyin akla stnln) veya kadercilii ya da kadn aa grmeyi vs. gibi ilkeleri n plana ald halde, Trkn slam ncesi yaam btn bu ilkelere ters der nitelikte eyler olmutur: rnein Trkn milli bnyesine uyan ey "aklclktr", "demokratik ruhtur", "kader ve talihe ballk" yerine kendi kendine gvendir ve asl nemlisi kadna deer vermektir. Oysa ki, btn bu deer llerini Trk, yukardaki blmlerde ksmen deindiimiz ve birazdan yine deineceimiz gibi, slam kabul etmekle yitirmitir. slamdan nce "Gereklere akl rehberlii ile eriilir" prensibine balyken ve bu sayede Tonyukuk kitabelerini yaratacak uygarla u l a m k e n , 5 7 slama girdikten sonra bunu terk etmi ve "Gereklere eriat yoluyla gidilir" felsefesine ynelmitir ve tabii bu yzden gerilemitir. slamdan nce kendi kaderini kendi izerken, slama girdikten sonra kaderini, gkten indii sanlan hkmlerin kleliine terk etmitir. Ve tabii zgrln yitirmitir. Byk Atatrk "kaza ve kader, talih ve tesadp deyimleri Arapadr... Trkleri ilgilendirmez" derken, Trk slam ncesi niteliine kavuturmak istemitir.
56 Hakk Dursun Yldz, slamiyet\e Trkler, ar Yaynlar, 1980, s.l 1. 57 T o n y u k u k kitabelerinin tad anlam k o n u s u n d a bkz. . Arsel, eriat Devleti'nden Laik Cumhuriyet'e. K a y n a k Yaynlar, stanbul, 1997, s.97 vd.; Bahaeddin gel, slamiyetlen nce Trk Kltr Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. 1984.

591

slam ncesi dnemde demokratik saylabilecek bir ruhtayken, slam benimsemekle despotik ruhlu olmutur; tabii bu nedenle demokrasi kervanna katlamamtr? 8 slamdan nce kadn toplumun eit yesi sayarken ve erkekten karmazken ve hatta devletin bana hkmdar yapabilecek kadar deer bilirken, slama adm att andan itibaren, slami kurallar gereince, kadna kar adeta dmanlam, onu kmese tkar gibi kapatm, dvlecek, svlecek bir yaratk yapm ve "Kadnlar aklen ve dinen dn yaratlmlardr" diyebilecek kadar Araplamtr. Ve bu yzden, kendi kendini ilkel kalmaya mahkm klm ve bylece kadn toplumdan atan ilkel toplumlarla ak atmtr. Baka bir deyimle Trk, slama girmekle Trk Tiirk yapan en nemli niteliklerinden yoksunlamtr. Koruyabildii tek ey sadece Tiirk ad ile sava rlm olmutur. Oysa ki, Tiirk arlmakla Trklk salanm olmaz. nkii Trk Tiirk yapan ad deil niteliklerdir. Yani, biraz evvel dediimiz gibi, aklc geleneklerdir, kadna deer vermektir vs... Hatrlatmak yerinde olacaktr ki, bu nitelikleri koruyabildii srece Trkler, Trk adyla arlmadklar zamanlar dahi Trk kalmlardr. Fakat ne zaman ki slama girip eriatn karanlklarna dalmlardr, ite o andan itibaren kendilerine zg niteliklerden yoksun kalmlar ve Arap niteliklerini almlar ve her ne kadar kendilerini Trk diye arsalar da, gerek anlamda Trk olmaktan uzaklamlardr. Trk bu z niteliklerine kavuturarak Trklne dntrmek isteyen ilk insan Atatrk olmutur. Her ne kadar Atatrk'ten nce, mesela 19. yzyln ikinci yarsnda ve zellikle Merutiyet dnemlerinde Trklk akmlar vesilesiyle baz olumlu (ve baz da olumsuz) abalar sarf edilmi ve Trklk duygularm canlandrc davranlar grlmse de, gerek anlamyla bilinli diyebileceimiz ve "insancl bir milliyetilik" nitelii ierisinde sayabileceimiz dnem, Atatrk'n eriata taviz vermeyen ve "ulus" kavramn din birlii esine dayatmayan ve Trkn slam ncesi nitelikleri t* 1
58 Bu hususlar iin bkz. 1. Asel. Yaynlar. 1997. stanbul, s. 157 v<l. eriat Devleliiule Laik Cumhuriyete. Kaynak

592

arasndan en iyilerini ayrp (rnein aklclk esi, rnein kadna deer verme nitelii gibi) bunlara yeniden can veren tutumu sayesinde balamtr. Biz hem kendi ulusal benliimizin bilincine ve hem de insanlk amacna ynelik milliyetilie onun gayretleriyle kavumuuzdur. 2) "Tiirk Kimdir?" Sorusunu Yantlamayacak Kadar Tiirkliik Bilincinden Yoksunluk Trklk bilincinden ylesine yoksun yaamlmz olmutur ki, "milliliimizi" dnmek ve tanmlamak yle dursun, Trkln dman kesilmiizdir. Trk szcn hakaret ve kiifr karl olarak deerlendirmiizdir. Ahmed Naim'ler ya da Mustafa Sabri'ler ve benzerleri, bu szc hep aalatc, kltc anlamda kullanmlardr. te yandan "Trk kimdir?" ya da "Trkn tanm nedir?" gibi sorularla megul olmay aklmzn kenarndan geirmemiizdir. Atatrk'n zorlamasyla bu konular zerine eilmeye baladmz tarihlerde dahi "Trklk bilinci diye bir ey henz, yerlememitir" diyerek omuz silkmiizdir. 1924 ylnn Nisan aynda toplanan "Birinci Trk Ocaklar Genel Toplants srasnda ortaya atlan 'Tiirk kimdir?'" sorusu vesilesiyle kongreye bakanlk eden Ahmed Aaolu, "Millilik bilinci olmad iin bu sorunun cevaplandrlamayacan" aklamtr. 5 9 O tarihten bu yana deimi pek bir ey yoktur. Devlet, bizzat kendisi Trkln kstas olarak slam ele almay ve Mslman olmayan Trk Trk olarak kabul etmemeyi ilke edinmitir. Bulgaristan'dan gelen Mslman Trkleri Tiirk kabul edip, Mslman olmayanlar bu ekilde tanmlamaktan kaman devlet yetkililerine rastlanmtr. U y g u l a m a da bu ekilde olmutur. 6 0
59 Bkz. 1340 Senesi Nisa'nda Toplanan Birinci Tiirk Ocaklar Umumi Kongresi Zabtlar, Yeni Giin Matbaas, Ankara, 1341 (1925), s.41-56. 60 Atatrk dahi T r k yceltirken, "Trk kimdir?" sorusunu eletirmek ve t a n m l a m a k yoluna pek g i d e m e m i t i r . n k , gitmi olsa ve rnein M s l m a n l k esi dna tap M s l m a n olmayan Trkleri de kapsayacak genellikle bir Trk tanmlamas y a p m o l s a y d , eriatnn ihanetine urayacan ve gerek a n l a m d a T r k l k bilincinin y e r l e m e d i i bir d n e m d e bunun sakncal olabileceini hesaplamt. Onun asl a m a c , kedi z a m a n n a gelinceye dek Anadolu'da yaam olan Trkleri tahkir iin kullanlan Trk deyimini bu olumsuz nitelikten kurtarmak, Trklk duy-

593

3) Hkmdar, Aydn ve Halkyla "Trklk" Duygusundan Yoksun Toplum Biz "Trklk" duygusunu gerek anlamyla daha Mahmut Gaznevi zamannda unutmua benzeriz. Gerekten de Mahmut Gaznevi, tarih ierisinde Tiirke kar en byk hakaret darbelerini ve sulamalarn layk gren ahame adl eserin hazrlanmasnda n ayak olmu ve bu eserin yazar Firdevsi'yi, hani slama ramen Acemliini unutmayan ve bununla gurur duyan bu nl Acem airini ba tac etmi ve Trk kltmelerle dolu bu eserin sayfalarn sarayn duvarlarna eeveletmitir. Bu konuya daha nce temas etmi olmakla beraber bir iki noktay burada hatrlatmak isteriz. Bilindii zere ahame, Sultan Mahmut zamannda Firdevsi tarafndan kaleme alnm ve ona ithaf edilmi nl bir eserdir. ahname'n'm yazlmasnda ona destek olan, onu bu eserin tamamlanmasna tevik eden ve nihayet sonunda bundan dolay para ile mkfatlandran (her ne kadar airin bekledii lde deilse de) Mahmut Gaznevi'dir. Bunun byle olduunu Firdevsi'nin azndan, daha dorusu Firdevsi'nin Mahmut hakknda yazm olduu methiyeden anlamak mmkndr. 6 1 Sultan Mahmut'u vmek ve ondan para koparmak maksadyla kaleme ald iirinde Firdevsi, eski byk Trk Hakan Afrasiyab'n Acemler tarafndan yenilgiye uratln ve bunun yannda Trk kltc nitelikleri dile getirir. Buna ramen Sultan Mahmut, ahname't ad geen Trklerin slam ncesi dnemde yaam Trkler olduunu ve( bundan dolay hakarete layk grlebileceklerini dnerek, Firdevsi'yi bu eseri iin para ile mkfatlandrnutr. Ksaca hatrlatalm ki, ahame slam ncesi ran tarihini, yaantsn ve Acemin Tke stnlklerini ve zaferlerini anlatan bir eserdir ve genellikle Acem menkbelerinin hikayeleriyle doludur. slamdan nceki tarih ierisinde cereyan eden Acem-Trk savalar bu eserde tek tarafl olarak ele alnm ve Acemi
gularn gelitirmekti. Bundun dolaydr ki. "Trk, n. gven, al!" s l o g a n n d a ii ve ;iive deyimlerini baa alarak k o n u m u t u . T r k n diline ve tarihine s a l a m a k istemesi de bundand. 61 tlnue'mn ngilizce evirisi iin bkz. Ferdovvsi, Slal-Nune'-Tle Ejiic of he Kigs. ransl. by Reubu Levy. Chicago. 1967, 9 cilt. Ytkardaki hususlar iin bkz. c . l , s . 3 i .

594

yceltecek ekillere sokulmutur. MS 6. yzyldan itibaren sk sk karlalan Trk ve Acem ordularnn birbirlerine nasl saldrdklar ve Acem ordularnn nasl daima stn geldikleri belirtilmitir. Eser, Trk aalatn ve her trl meziyet ve nitelikten yoksun gsterici tanmlamalar ve iftiralarla sslenmitir. Firdevsi bu eserinde Acemin vgsn yapar ve onun stn kalitelerini sralar ve phesiz ki, Acem ulusunu olduundan ok farkl faziletler ve stnlklerle gsterir ve buna mukabil, Trk yine olduundan ok farkl ekilde ve dk seviyelerde takdim eder. slama dahil olduktan sonraki btn dnemler boyunca ranl, kendi slam ncesi gemiini ve bykln, stnln, meziyet ve hasletlerini hep Firdevsi'nin kaleminden kma bu hikyelerle renmi, bunlar terennm etmi ve bunlarla gurur duymutur. Milli benliini ve duygularn hep Firdevsi'nin, slam ncesi ran tarihini ve uygarln canlandran ve dnyaya tantan bu eseri sayesinde besleyebilmi ve az da olsa (nk eriat daha fazlasna engel olmutur) gelitirebilmitir. Firdevsi'nin Trk ne derece batrdn ve bunu mukabil, Acemi ne derece ycelttiini anlamak iin eserin tamamn okumaya lzum yoktur. Baz blmlerine gz atmak yeterlidir. ahncme'mn 7. blmnde ran ah Behram'n Trklere kar giritii savalar anlatlr. Behram'n Trkleri nasl yenilgiye uratt ve bu yenilgi zerine Trk askerlerinin canlarn kurtarmak maksadyla nasl yalvar yakar olduklar ve ah'n merhamete gelip nasl onlara canlarn balad, fakat haraca balad hikye edilir. 6 2 Trke kar zaferler kazanan ve Trk lkelerini igal eden Behram'n, kendi z kardei Narsi'ye yazd mektuplar dile getirilir. 6 3 Trk Han Smgibu'nun Miladi 560-570 yllarnda Nuirvan karsnda nasl yenildii ve kendi karlarn salamak maksadyla kzn nasl ona verdii belirtilir. 6 4
62 uhnamc'mn ngilizce evirisi iin bkz. Shahname of Firdusi, ngilizceden eviren A.G. W a r n e r and E. Warner. 9 cilt. London. 1915. Ytkardaki husular iin bkz. c.7. s.21-91. 63 bid. s.92-93. 64 bid. c.8. s.217-364.

595

Yine bu 7. blmde Firdevsi, Trklere malup ettirdii toplumlarn azndan Trk tantmaya alr ve onun sava, vahi yaratk rnei olduunu syler. Trkleri bylece vahi, sava ve gl gsterdikten sonra, bu toplumlarn yenemedii bir ulusu Acemlerin yenebilecei sonucunu karr. 65 ahncme'mn 8. blmnde ah Hrmz'n Trklere kar sava baarlar, Trkleri dize getiri hikyeleri ve nihayet Trklerin yok edilmesi gereken bir ulus olduklar anlatlr. Bu blmde Firdevsi Trkler hakkndaki pek ar hakaret deyimlerine yer verir. Rstem'i babas Zal'n hayat ve Trk hkmdar Afrasiyab'a kar savalar 1. blmde anlatlmtr. Trkler o dnemlerde Acemlerin en byk dman olarak tannrlar. Rstem ve Zal, Acemlerin en biiyk milli kahramanlardr. Firdevsi bilhassa bu iki milli kahraman ele alarak Tke kar hn karr. Trklerin Rstem'den nasl ylp katklar Trk Hakan Afrasiyab'n nasl yenilgiden yenilgiye srklendiini uzun uzun ve Trk kk drc masallarla tekrar eder. 6 6 Daha nce de belirttiimiz gibi Firdevsi, ran'n eriat ncesi tarihini ve uygarln yceltmek maksadyla ahane'yi yazmtr. Dnya edebiyatnn aheserleri arasnda yer alan bu eser sayesinde ran' ve ranly dnya uygarlna katkda bulunan eler eklinde takdim etmitir. Ederken de btn gcn ranlnn Tiirke iistn olduu fikrine dayatmtr. clmame'nin her sayfas Tike stn gelen Acem zaferleriyle doludur. Trkn Acem ordular karsndaki yenilgileri en mbalaal ekillerde anlatlmtr orada; Tke iftiralar, hakaretler vardr orada. Ve Firdevsi bu kitabn, Trk hkmdar Mahmut Gaznevi'nin istei zerine hazrlam ve ona ithaf etmitir. Mahmut Gaznevi ise bu kitabn sayfalarn kendi saraynn duvarlarna naketmitir. Trk aydn ve Trk yazarlar ve zellikle airleri, sadece Firdevsi'nin dilini, stilini, duygularn taklit etmekle kalmamlar, kendilerini, Trkn adeta dman kesilecek kadar ranl saymlardr. Firdevsi, slam ncesi ranly kendi kanndan ve canndan bilmi ve Mslman ranl ile Mslman olmayan ranl arasnda fark gzetmemitir (veya gzetse de ikinciyi birinciye tercih etmitir); bizim yazarlarmz ve airlerimiz ise, slamdan nceki Trk "gvur"
65 fbitl. s.332.
66 /biti. c . l . Blm 8: c.2, s. 14, 116. 3 5 4 : c.3. B l m 5. s.351.

596

ya da yabanc grm ve gstermilerdir. Firdevsi ran'n slam ncesi tarihini adeta zaferler abidesi gibi dikmi ve ranly bu dnemler itibariyle fazilet ve meziyet rnei olarak yceltmi, bizim aydn snflarmz ise slamdan nceki Trk tarihini ve Trkn btn milli duygularm, milli geleneklerini ve meziyetlerini unutmu ve Trkl utan verici bir damga gibi grerek 1 Arap ve Acem ruhu ierisinde eriyip gitmilerdir. Sadece kendileri deil, mensup olduklar Trk halklarn da kendileriyle beraber eritmilerdir. Ne hazindir ki, Firdevsi'ni Acem kahraman diye anlata anlata bitiremedii ve Trklere kar daima zaferlerle hayatn ssledii Zalolu Riistem'i, Trk yazarlar (ve airler) Trkn karsna tarihin en byk simas olarak karmlar ve kendi kanlarndan olan halklara onu sanki bir milli kahramanm gibi benimsetmilerdir. Onlarn bu akl almaz gayretleri deil midir ki, Trkn, ou zaman kendi kendisini "Zal Olu Rste gibi..." grp vnmesi acayipliini ve haysiyetsizliini dourmutur. 6 7 eriat ncesi dnemi yok farz edip ya da "dinsizlik dnemi" eklinde gsterip, din adna bylesine milli benlikten uzaklamlk ve bylesine milli haysiyeti terk etmilik tarihte pek grlmemitir. 4) Benliimizi Umtmuluumuz, "Tonga Alp Er" Yerine Acem'in "Afrasiycb" Deyimini Tercih Edecek Kadar Snrszdr Trklmz ve benliimizi unutmuluumuzu, eriat ncesi milli kahramanlarmz kendi z Trke adlaryla deil, fakat yabanclarn verdii adlarla anmaya varncaya kadar gtrmzdr. rdein, eski Trk tarihinin nl kahraman Tonga Alp Er'i bu adla deil de Acem'in ona verdii Afrasiyab adyla anar olmuuzdur. Gerek anlamyla Trk diyebileceimiz kaynaklarda ve rnein Kttadkubilik'te veya Kagarl Mahmud'un Lgat-cl Trk'nde,, (ki ikisi de aa yukar ayn tarihlere rastlar ve Trkn henz eriat dehlizlerine fazla dalmad dnemlerde yazlm eserlerdir) Tonga Alp Er'in hikyesini okumak mmkndr. KtadkulnUk'te (1069'da yazld) Tonga Alp Er'in cesur, akll ve zeki bir Trk beyi olduu ve onu Acemlerin Afrasiyab diye ardklar belirtilir. Divan-t Lgat alTiik'te ise Mahmut Kagrl yle der:
67 Bu hususta bkz. Rza Nur'u Reme de Turalogie'h y a y m l a d ve ahnime'yle ilgili yazs, s. 18. 4 2 8 .

597

"Trklerin byk Hakan Afasiyab'n gerek Trk ad Tonga Alp Er'dir; anlam 'kaplan gibi kuvvetli' yahut 'kahraman adam'dr." 6 8 Ne var ki, eriata saplandka Trk hkmdarlar ve ulemas Tonga Alp Er'i bu adla deil de Afrasiyab adyla anar olmulardr. Gerek Seluk hkmdarlar, gerek Karahanllar ve nihayet Osmanllar iin Tonga Alp Er hep Afrasiyab olmutur. Seluk hkmdarlar, kendi iktidarlarn meru gstermeye alrlarken ve halk zerindeki egemenliklerini srdrrlerken Afrasiyab'n ahfad olmakla vnrlerdi. Karahan slalesi ise kendi kendilerini Afrasiyab ailesinden gelme kimseler olarak gsterirler ve "Afrasiyab Hanedan" olarak tanmlarlard. Osmanl padiahlar, kendileri iin setikleri pek eitli unvanlar arasnda "Afrasiyabah" (Afrasiyab gibi kudretli) diyimine yer verirlerdi. Oysa yine tekrarlayalm ki, Afrasiyab, Acem mitolojisinde daima kk drlmeye allan, Acem milli kahramanlklar karsnda daima yenilgiye uratlan, daima ktlk timsali olarak gsterilen bir kimsedir. Firdevsi'nin nl almane'sinde Afrasiyab bu ynleriyle alay konusu edilen bir tiptir. Bu eseri Mahmut Gaznevi, bu ekliyle barna basm ve yazarn mkafatlandrmtr. Bir yabanc yazar yle diyor: "Afrasiyab efsanesinin ilgin olan yn, Acem mitolojisindeki ktlk temsilcilii rolndeki bir karakteri Trklerin kendilerine mal etmeleri deil, fakat (bu karakteri) Acemin ona verdii lakap ile benimsemi olmalardr." 6 9 5) Siyasi Birlik Duygusunun Olmaynn Nedeni Milli Benlik Bilinci Yoksunluundan: zbekler ve Ouzlar rnei Yanl olarak yerlemi olan kan odur ki, siyasi birlik duygusu eriat dzeninin ortaya kard bir duygudur ve bu sayede eriat lkelerinde siyasi istikrar salanabilmitir. Gemi yzyllar esnasnda slam lkelerinde var olduu sylenen siyasi birlik, eriat dzeninin arlar nedeniyle deil, fakat eriatn yaratt despotizm sayesinde olmutur.
68 Bu konuda hkz. Robert Devereus, "A Note On Afrasiyab". in Tle Muslim World. Nisan 1963, c.53. say 2. s.141 -144. 69 Ibid. s. 143.

598

Eer eriat sistemi siyasi birlii tesis iin tek are olmu olsayd, Timur'un Samarkant'ta kurduu imparatorluk veya zbeklerin bu imparatorluu alaa ederek bunun yerine kurduklar yeni devlet, siyasi birlie sahip olarak payidar olurdu. 7 0 Halbuki zbekler arasnda siyasi birlik yoksunluunu ve bu birlii kurma ynndeki abalarn yararszln Harzem'in ac kaderiyle lmek mmkndr. 16. yzylda Orta Asya'daki Trk halklar arasnda cereyan eden kanl i savalar ve dolaysyla siyasi birlik kurma imknszl, bu devletlerde eriat duygusunun zayflamasndan veya yokluundan deil, fakat sadece milli benliin (Trklk benliinin) azalmasndan domutur. Milli benliin kayboluu ve kltrszln var oluuysa, eriat sisteminin kklemesiyle orantl olacak ekilde kendisini gstermitir. slama ballk bu ekimeleri ve kavgalar bertaraf edememitir. 16. ve 17. yzyllarda Trk hkimiyetinin Orta Asya'y muazzam sahalaryla iine ald malumdur. Fakat zbeklerin hkim olduu btn bu geni snrlar ierisinde uygarlk, kltr ve milli birlik yoksunluundan baka gze arpan hibir ey olmamtr. 7 1 zbeklerin kltrsz kal da ran ile temaslarn azlndandr. Zira zbekler Orta Asya'da yayldka ranllarla temaslarn kaybetmilerdir. Halbuki ran, kendisiyle yakn ve temas halinde bulunan lkeleri ve toplumlar uygarla srkleyen ve bu yanda etkileyen bir g olmutu. ranllarla iliki azaldka zbekler kltr bakmndan kmeye ve ktke de siyasi birlik duygusundan uzaklamaya baladlar. Fakat buna mukabil, Ouz\ox iin durum ok farkl oldu. Zira Omuzlar, ran ile adeta i ie bulunduklarndan zbeklere nazaran ok daha gelitiler, bu nedenledir ki, daha istikrarl bir devlet anlayna sahip olabildiler. Bu rnekleri oaltmak pek tabii ki mmkndr. Fakat varmak istediimiz sonu odur ki, Trkler iin siyasi birlik ve gelime durumu eriata balanmaktan doma bir ey deildir. eriata saplandka
70 Bu konuda bkz. VV. Bartlold. Hislnie ilex Tns d'Asie Ceninde. Paris. 1945. s. 1X5. 188. 71 Asya'nn byk bir ksmnn zbekler gibi kltrce ok geri bir millet taralndan istila edilmi o l m a s . Orta Asya'y o devirler itibariyle uluslararas bir ticaret alan ve merkezi o l m a k t a n karmtr. Bkz. W. Bartlold. tge. s. 189.

599

Trk kltiirszlemi, milli benlik duygusundan uzaklam ve siyasi birlik kavramndan yoksun kalmtr. Trk siyasi birlik anlayna gtren yol eriattan gemez; Trk iin siyasi biiik duygusu, uygar ve kltrl evre ile beraber olabilmekten doan bir sonutur. Nitekim yukarda bahis konusu ettiimiz tarihi olaylardan yzlerce yl sonra ayn durum Atatrk'n Trk aklc raya oturtmas ve Bat uygarlyla temasa geirmesi ve kendi milli benliine kavuturmas sonucu olarak yeniden ortaya kar gibi olmutur.

IV)

TRKN TARHN SLAMA GR LE BALATAN VE SLAM NCES TRK UYGARLN HE SA YAN ERATIMIZ

Nasl ki Arap eriats, Muhammed'in slam ncesi dnemi "caliliye" olarak ktleyip, slam sonrasn "nurlu dnem" olarak yceltme siyasetini yzyllar ierisinde Arap halklarna kurnazca uygulayabilmise, bizim kendi eriatmz da bu kurnazl Trk halkna ayn ustalkla uygulamasn bilmitir; Trk slam ncesi dnem itibariyle yok farz edip tm yaantsn Arap llerine ve deerlemesine gre ayarlamak suretiyle. Gerekten de millilik bilincinden olduu kadar tarih bilgisinden de yoksun olanlarmz bugn hl Trk tarihini Trklerin slamiyeti kabul ettikleri tarihten bu yana, yani bin yllk bir zamana sktrmann abas ierisindedirler: "Trk milletinin en byk bahtiyarl on asr nce Mslman olarak 'Allah katnda en keriminiz, takvaca en ileri olannzdr' srrna ermesidir. O gnden bu yana Trk milleti bir kln olagelmitir; eliini slam suyundan alan..." 7 2 Bu satrlar yaymlayan Diyanet leri Bakanl sz konusu "srrn" altnda slamn Arap stnln ngren ve rnein Muhammed'in "nsanln en stn snf Aaplardr... beni seven Araplar sever, sayar..." eklindeki hkmlerin ve szlerin yattn elbette ki bilir. Yine bilir ki, Arap bile kendi tarihini slaiyetle deil, fakat slam ncesi dnemler itibariyle balatmay gurur edinir.
72 Diyanet leri B a k a n l n c a yaymlanan dergide kan bu yaz iin bkz. G n e r Tolgay, "Millet ve Vatan Sevgisi", Diyanet Dergisi, Ocak-ubat 1976, c . I 5 . say 1. s.42.

600

Ne var ki, gz "eriatlk" ile perdelenmitir. Bundan dolay, eskiden olduu gibi bugn de iddias odur ki, Trk, slam kabul etmeden nce ne doru drst bir dile, ne dzenli bir devlet yaamna ve ne de olumlu bir ahlaka sahipti. Deer olarak ne varsa her eyi slam sayesinde edindi. Bu tezini akla kavuturmak zere Trk dilinin, evvelce "mahdut szcklerden ibaret bir airet dili" olduunu ya da Trk birliklerinin devlet dzeni iinde deil, fakat gebe ekilde yaadklarm kantlamaya alr. 7 3 Bu grleri sadece din adamlarmz deil, yazarlarmz ve politikaclarmz dahi savunur olmaya balamlardr. Bir sre nce seimlerde ounluu salayan bir pati lideri "Hazreti Muhammed dnemini getireceiz" diye nutuklar ekmekteydi. Aklndan ve gnlnden "Trkn eski parlak uygarln getireceiz" demek gememitir. eriat yazarlarmz da ayn ekilde Trkn yaam sorunlarnn ele alnmasnda Trke zg deer lsn deil, fakat Araba zg slami lleri gz nnde tutarlar.

A) Trkn slam ncesi Uygarl Hakknda Trkn tarihi ile ilgili ve genellikle yabanc ilim adamlar tarafndan yaplm aratrmalar ve eletirmeleri gzden geiriniz; tm olarak izleniminiz u olacaktr: Trkn eriat dzenine girmeden nceki yaants, zihniyeti, ahlakilii, sanat ve edebiyata ynelmilii ve her eyi ou zaman gs kabartc, genellikle stn olmu ve fakat buna mukabil eriat sonras yaantlar, davranlar ve zihniyeti ve her eyi daima dk kertede kalmtr. Ortadou ve Asya uluslar tarihiyle yakndan ilgilenmi ve bu sahada derin tetkiklerde ve ilmi aratrmalarda bulunmu yabanc yazarlarn (ve rnein M. Sprengling, W. Barthold, F. Max MuHer gibi) eserleri ve aratrmalar incelendike grlr ki, Trkn slam ncesi uygarl, yetenekleri, dinamizmi, enerjisi, aklcl, ahlaki, sosyal yaantlar ile ilgili olarak sylenmi ve
73 Nice rneklerden olmak zere bkz. Serdar, "Dilimize Kastedenler", Milli Gazete, 11 M a y s 1975; Hakk Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, ar Yaynlar. stanbul 1980. s.l 1-12.

601

yazlm vc eyler onun eriat sonras tarihi itibariyle tekrarlanmamtr. Bu yazarlar ve bilginler arasnda Trkn slam ncesi tarihi yaantsndan rnekler alp bunlarn Bat'nn kadim alardaki o en vnlecek Roma devirleriyle ve rnein Sezar ve Augustus rnekleriyle boy lebilecek ve hatta bir bakma daha da stn nitelikte olduunu ileri sren ve ispat edenler vardr. Bat'nn Trk iin baz yarm yamalak bilgilerle "hasta adam" veya "konuulmaz Trk" diy.ebildii dnemler Trkn gerek Trklne sahip olduu dnemler deil, fakat eriat nedeniyle benliinden uzaklam, zek ve karakter niteliklerini yitirmi, aklc ve yaratc glerden syrlm olduu dnemlerdir. Ve zellikle Osmanl mparatorluu'nun dme dnemidir. Batl ilim ve fikir adamlar Trk Trkn eriat ncesi tarihi itibariyle ve eitli ynlerden yermemi ve tenkit yamuruna tutmam deildir. Fakat genellikle bu yerme Trkn "saval", "gebelii", "kr krne itaatkrl" vs. gibi hallere zgdr. Ancak Trk slam ncesi yaam itibariyle deerlendirmeleri vardr ki, (ve bu deerlendirme bilimsel aratrmalara dayaldr) bu yn ile Trk, onlarn kaleminde aklc, zeki, tekilat, cesur, samimi, diirst, sznn eri, pragmatik, logriilii ya da bunlara benzer zellik tar. Ve btn bunlardan baka Trk, yine onlarn deerlendirmelerine gre, baarl bir uygarln kurucusudur da. slam ncesi hibir dnem itibariyle Trk, bu kalemlerde "hasta adam" ya da "konuulmaz Trk" ya da "uygarlk dman Trk" "uygarla katks olmam Trk" damgalarn yememitir. Ona bu veya buna benzer iftiralar yapanlar Araplar ve Acemlerdir. Bu sulamalarn temelsiz olduunu anlamak iin eski Tklerdeki uygarlk konusunda Bat bilim adamlarnca ortaya karlan tarihi gerekleri eletirmek kouldur. Bunun en gzel rneklerinden birini Sprengling, "Tonyukluk Epitath; an old Turkish Masterpiece" (Tonyukluk Kitabeleri; eski bir Trk aheseri) adl yazsnda en gzel bir ekilde dile getirmektedir. Orta Asya'da A.D. 550 ile 750 arasnda byk imparatorluk kurmu olan Trklerle ilgili birtakm kitabelerin ortaya karlmas zerine M. Sprengling'in 1939 ylnda ortaya koyduu grlerini gzden geirecek olursak, Batnn kltr ve fikir asndan pek clz nitelikte

602

sayar olduu Trkn, eski Bat uygarlkkryla ve rnein Roma ile kyaslanabilecek nitelikte uygarlk aamalar yapm olduunu grrz. Sprengling, her eyden evvel Bat'nn Trk hakkndaki deerlendirmesine temasla yle der: "Trkler ve Tatarlar hakknda yarm yamalak fikirlere sahip Bat, bu son yllar zarfndan gnllere ho gelmeyecek eyler duymutur. Bat bugn hl 'stn' siyaset adamnn ve gazete muhabirlerinin... sloganlaryla sarhotur. Bat'da Tatar hl Tatardr. Bat hl Trkn 'konuulmaz' niteliine ve bazen de Giadston'un 'Avrupa'nn Hasta Adam' deyimlerine gz kpar. Fakat gerek Trkn nitelii ve baarlarnn ne olduu hakknda vasat bir Batl aydn hemen hemen hibir ey bilmez." 7 4 Ve devamla: "...Uzun sre benimsenegelmi... Batl inann aksine olarak biz bugn Baykal Gl'nden Macar ovalarna kalar olan saha ierisindeki gebe atldan motor ve uak dnemi yaamna ve farkl zamanlarda, farkl artlarda... alt ile on deiik Asya alfabesini uygulayanna varncaya kadar Tk-Tatar halklarnn ne olduklarn grmeye baladk artk. Bu usuz bucaksz geni sahalar ierisinde 1 500 yldan beri bu halklar dnya apndaki dinleri benimsemiler, bazen bu dinler zerinde byk etkiler yaratmlar, teknik gelimeye ve prensiplere sahip olmulardr. Bat'daki cihanmul imparatorluklara benzer ve onlardan ok daha mrl ve dnya siyaseti bakmndan daha az nemli olmayan imparatorluklar kurmulardr. Sanat ve ilim sahalarnn insanlar eklinde ve sanata ve ilme kanat gerenler olarak son derece hayati saylabilecek roller oynamlardr." 7 -* Bilge Hakan ve Kultegin ve Tonyukuk ile ilgili yazlar dolaysyla hayranln belirtirken yle der Sprengling:
74 Bkz. M. Sprengling, Tonykuk's Epittlr; An Old Tki.sl Masterpiece. Tlc American Journal of Senilic Laguages and literatre. Ocak 1939. c.56. s. 1-19. Y a k a r daki pasaj iin b k z . s.2. 75 Bkz. M. Spenling, uge. s.3.

603

".. .Bu satrlarn yazar, kendi kendisine tekrar ve tekrar u soruyu sormutur: 'Bu kitabelerin bir baka benzerini bilir misin ki sanat inceliine bylesine sahip olmu olsun, bylesine zarif, ak ve gzel muhtevada bulunsun? Ve yine tekrar ve tekrar olmak zere u cevab vermitir: 'Hayr bilmiyorum'..." 7 6 Bu kitabelerden edindii intibaa gre yazar Tonyukuk'u o dnemler itibariyle yeryznn en byk devlet adam ve onun niteliklerini dile getiren yazlar da bulunmaz esizlikte birer sanat eseri olarak grmektedir. "Her yeni aratrc sonucunda (ibu satrlarn) yazarnn zihninde gittike younlaan inan o oldu ki, ihtiyar vezir, Tonyukuk, beeriyetin yetitirdii en byk dimalardan biridir. Yal hikayecinin bu 'Pro Vita Suat' methiyesinde yer alan yk nakletme sanatnn zarafetine, dncelerdeki incelie ve stil asaletine e olabilecek bir baka rnek bulabilmek iin insann ok uzun, ok derin ve ok ince aratrmalar yapmas gerekir. Bunlardan daha mkemmelini -zellikle ta zerine yazlm yaz olarak- bulmak hi phesiz ki pek nadirattan bir eydir." 7 7 Tiirk kitabeleri zerinde derin aratrma yapm olan yazar bu kitabelerin sadece tarih nitelii itibariyle deil, fakat ayn zamanda emsalsiz bir Trk edebiyatnn rnekleri olarak deer tadn sylemektedir. "Bu kitabelerde biz, sadece birinci snf nemde ve son derece stn seviyede tarihi yazlar bulmuyoruz, ayn zamanda eski Trk edebiyatnn o ender hazinelerine ve kendi trndeki emsalsiz rneklerine ve ahsiyetlerine ahit oluyoruz. Her birisinin de kendisine has zellikleri var. aheser szc hi yanlmaz bir dakiklik ile kendi 'mediuriunu en etkili bir ekilde kullanmasn salayan ey iin kullanlr. .. Tonyukuk eserlerini Sezai''n yorumlaryla kyaslamakla bu eserleri rencide etmi olmalyz. bu aratrmalarn yazar ve kendileriyle danm olduu meslektalar ta kitabeleri sanatnda Trke rakip bir baka ulus tanmamaktadrlar ve una kanidirler ki, yeryznn nl ve
76 M. Sprengling, ngc, s.5. 77 M. Sprengling, cgc, s.5.

604

stn nitelikteki kitabeleri ierisinde pek nadir denilebilecek birka Trk kitabelerinin emsalsiz gzelliine yaklaabilir." Trklere, bu uygarlk kalntlaryla vnebilecekleri tn verirken yazar yle der: "Eer modern Trkiye'nin insanlar yeni Bakent Ankara'daki Romal Augustus'un zafer abidelerinin... glgesinde kendilerini biraz tedirgin hissedecek olurlarsa, kendi hesaplarna atalarnn gemiteki aamalarna yle bir gz atp onlarn en stn Roma eserleri kadar emsalsiz ve muhakkak ki ok stn muhtevadaki aheserlerini iftiharla gsterebilirler." 7 8

B) Bilgisizlik Yznden Trk eriats, Trkn slam ncesi Gzel Niteliklerine ve Geleneklerine Dmandr Trkn slam ncesi yaam, davranlar, gelenek ve nitelikleri Trk eriats iin "tabu" niteliinde eylerdir. Bunlar ya Arabn ilkel deer llerine feda eder, ya bilmezlikten gelir ya da alenen inkr eder. Bu konuda verilebilecek rneklerden biri olmak zere, Diyanet leri Bakanlnn 1973 ylnda kadnlarn giyimiyle ilgili bir aklamas olduka ilgintir. Bu aklamada Bakanlk, Trk kadnnn rtnmesi ve arafa brnmesi gereini Arabn cahiliye dnemi deerlendirmesine dayatarak ayarlamaya almtr. Trkn o eski alarda kadn erkekten karmayan, uvala tkmayan, hr ve serbest tutan geleneklerini hesaba katmamtr. O sadece Arabn ilkel yaant llerini kstas alp, bunu 20. yzyl Trk yaamna uygulama arelerini aramtr. 79 Dier bir rnek olarak Milli Eitim Bakanlnca desteklenen "Bin Temel Eser" serisine gz atmak yerinde olacaktr. Bu yaynlar Trk kltrn ve deerlerini slami llere paralel bir anlaya oturtmaktadr; rnein bn Batuta'nn linl eseri olan Seyahatname'yi grelim. Bu eseri dilimize 1971 ylnda eviren kii, kitapta Trkn sadece Mslman olan
7S Bkz. M. S p e n g l i n g , u>e, s.9. Islamcesi Tiik kltr hakknda ayrca bkz. Bahaeddin el. lalaniyeten nce Trk Kltr Tarihi. (Orta A s y a Kaynak ve Buluntularna G r e ) , Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Ankara, 1984. 79 Bu aklama iin bkz. Tercman gazetesi. 6 ve 7 Haziran 1973 nshalar.

605

eleriyle ilgili blmleri semi ve sadece bunlar okuyucuya sunmutur. eviriye esas olan kstas Trklk deil slamlk olmutur. Bunu kendi azndan dinleyelim: "...Gezginin (yani bn Batuta'nn) hayatnda 29 yl dolduran ve onun... btn slam dnyasn dolamasna sebep olan emelin slam lemini tantmak olduunu, gezilerinde yolculuklarn kesen, onu geri dnmeye zorlayan tek amilin, slamiyetin corafi snrlar olduu gereini dikkate alrsak, zellikle milli kltrmzn temel eserlerini derleyen byle bir yaynla bn Batuta Seyahatname'sini de gezginin slami llerine paralel bir anlayla milli kltrmzdeki deeri ve yeri ile deerlendirmek zorunda olduumuz kolaylkla anlalm olur." 8 0 "Bu tutumun bir sonucu olarak da bu eserden slam dnyas iinde Trklk alemini ondan da sadece Bat Trk illerini ve uzun yzyllar... ortaklaa bir yaay iinde olduumuz Kuzey Trk lkelerini 14. yzyln gerekleri... iinde tantmak ve bu kadarla yetinmek mecburiyeti kendiilinden kar..." 8 1 Ve bu dnce ile evirici, Seyehatname'nin bugnk anavatan dnda kalan Trk sahalarnn sadece Musul'dan Nusaybin'e kadar olan ksmlarn alm ve "Orta Asya Trk lkelerine ilikin izlenimler"! semeler dnda brakmtr. Halbuki Seyahatname'nin Trkn gerek nitelikleri ve tarihi bakmndan en nemli saylabilecek blmleri eviricinin slami llere sadk kalmak bahanesiyle seme dnda brakt blmlerdir. evirici, milli kltr ve milli benlik elerini sadece slami kstas asndan ele alm, fakat Trkn kendi z tarih oluumunu yapan ve onun karakterinden, silinmeyen temel niteliklerin kaynana gitmek istememitir. Sanki slam sonras yaantlar Trk Trk yapan llermi gibi, kendisine hareket noktas olarak slami lleri uygulam ve uygularken de bn Batuta'nn sadece Kuzey Trk
80 bn Batta, fbi Bat/ta Seyahatnamesinden Semeler, Milli Eitini Basmevi, stanbul, 1971. s.5. lgin olan husus u d u r ki. yayn tarihinde babakan olan Demirel ve Milli Eitim Bakan H.O. Bekata'nm da yaynlar destekleyen n s z l e r v a r kitabn b a n d a .

81 bid. s.5.
606

illeri, Gneydou Anadolu sahalar gibi yerlerdeki gezilerini evirmi ve bunun dndaki yerlerde yaayan Trk toplumlar hakkndaki izlenimleri kayda deer bulmamtr. Halbuki evirici Trkn kendi z llerine gre hareket etmi olsayd ve Trklerin eriata daha yeni saplanan veyahut da eriat d kalan yaantlarn konu yapan izlenimlerini tetkik etseydi, muhakkak ki ok daha yararl bir hizmette bulunmu olurdu. Zira unu belirtmek gerekir ki, b Batuta'y, Trklerin yaantlar bakmndan en fazla hayranla sevk eden hususlar eviricinin her nedense evirmekten kanm olduu blmlerde dile getirilmitir. Trkn kadna verdii deer ve kadna kar gsterdii sayg, btn Seyahatname boyunca bn Batuta'nn hayranlkla izledii hususlar olmutur. Hele in snrlarna yakn bir Trk toplumunu ziyaret ettii srada, belli bir blgenin genel valiliini yapmakta olan bir Trk kadnyla olan grmesi vardr ki, okurken insann gurur duymamas mmkn deildir. Fevkalade ilgin olmas nedeniyle bu konuda bn Batuta'nn izlenimlerinden baz ksa rnekler vermek iyi olurdu. Ne var ki, bizim eviricimiz iin bu slami llere pek yatkn deildi. Zira bahis konusu Trklerin bir ksm, o tarihlerde henz eriatn karanlk dehlizlerine dalmamlardr ve dolaysyla kendi z niteliklerini kaybetmemilerdir. Dier bir ksm ise Mslman olmayan Trklerdi. Ne var ki, Mslmanlk dnda kalan bu Trklerdeki kadn saygs ve kadn ba tac etme ve kadn hr iradeye sahip bir vaik eklinde grme gelenei ve nihayet kadn devletin bana hkmdar klma olgunluu gerekten grlmedik bir eydir ve bn Batuta, kendisi Mslman olmasna ve eriatn kadn klten, kadn erkein mal haline getiren ve hele "Kadnn sz ile hareket edersen yeryznn alt stnden daha evladr" eklindeki hkmlerini Tanr ya da Peygamber emirleri olarak kabul etmesine ramen, bu konudaki hayranlklarn gizIeyememitir. Ne zcdr ki, bizim eriat ruhlu eviricimizi bunlar hi ilgilendirmez, zira onun iin nemli olan husus Trkn akla ve ahlaka uygun lleri deil, slamiliktir. Sadece kitap evirisi bakmndan deil, fakat kitap seimi bakmndan da bu ayn eriat zihniyet Trkn kafasn slami deerler cenderesine sokmak ister.

607

ster Arapa ister Bat dillerinde olsun, slam uygarln ve kltrn Trkn yok ettiini ve sndrdn anlatan binlerce kitab yasaklamaz ve kitaplklarmza sokar ve ocuklarmza okutur, ama slamn gerek bir uygarlk yaratamayacak nitelikte olduunu, siyasal, sosyal ve ekonomik gelimeye olanak brakmadn ve bu nedenle eriat lkelerindeki geriliklerinin sorumluluunu Trklere yklememek gerektiini belirten kitaplar yasaklar. Yine bunun gibi Trk vahi, gaddar, kaba, fikren geri nitelikler ierisinde tantan Arap yazarlarn (bn al-Banna'lar, Sait al-Andalusi'ler, drisi'ler, mam Gazali'ler, Muhammed bn Tulun'Iar, Muhammed Abduh'lar, Seyid Ali Emirler vb.) yaptlarn Trkn kafasna sokarcasna bakelerde tutar, ama Trkn eriat nedeniyle geliemedii konusunu ileyen kitaplar (rnein H. Muller'in The Loorn ofthe History adl kitab gibi) yasaklar listesinin bana koyar. Bylesine Tiirk haysiyetini ve gururunu korumaya alanlara dmandr.

C) slama Girmeden ce Trklerin Doru Drst Dile ve Alfabeye Sahip Olmadn Savunan eriat eriat bir kalemden kan u satrlar okuyalm: "Trke ise, slamdan evvelki dnemde mahdut kelimelerden ibaret kk kk kabile ve airet lisan idi." 8 ~ Bu bilgisizlik karsnda insann nutku tutulur. Cahil halk ynlarna kendilerini dindar gstermek suretiyle bu tr inanlar yerletirenlerin Tiirke kar yaptklar hakszlklarn ve ihanetin bir rneine baka lkelerde rastlamak mmkn deildir. Yukardaki satrlar yazan kii ve onun benzerlerine gre Trke ile uraanlar Trk ulusunun slam diniyle, Kur'an 1a, din mahreli kelime ve tabirlerle "alakasn ve irtibatn" kesmek amacndadrlar. Tiirkenin gzelliini savunanlar genellikle Yahudilerdir ve onlarn da istedii zaten budur.
82 Abdrralman Serdar. "Dilimize Kastedenler", Milli Gazete. I l Mays 1975.

608

Daha yukadaki blmlerde de belirttiimiz gibi, eriat eitimi ile yorulmu ve medrese zihniyetiyle beyni ykanm insanlarmzda ylesine Araplk bilinci ve benlii oluur ki, bu oluum ierisinde Trkn slam ncesi biitiin deerlerini ve aamalarn ve uygarlklarn inkr etmek bir yana, Trke adeta dman bir tutum ve davran, ierisine girmek doal olur. Daha nce Ahmet Naim, Mustafa Sabri gibi bir iki rnei vermitik. Ayn zihniyetin temsilcilerinin, elli yllk Atatrk dnemine ramen bugn hl i grr olmalar insana aknlk vermektedir. 1) Arap Alfabesinin Tiirkeye Yatkn Olmamas Genellikle kabul edilir ki, Arap harflerini kabul etmekle Trkler kendi z dillerine en biiyk darbeyi indirmilerdir. Dil bilginlerinin ve uzmanlarnn grleri odur ki, Arap harfleri Sami dillerine zg niteliktedir. Oysa ki Trke Ural-Altay kaynandan kmadr ve Sami dilinin tabiatna yatkn bulunan Arap harfleri Ural-Altay zelliindeki Trkeye uymamaktadr. nk Trkedeki sesli harf says Arapaya nazaran daha fazla olduundan Arapa harflerin benimsenmesi zerine ve Trke kelimeleri Arap harfleriyle yazmak gerei nedeniyle Trke yaz dili olarak da baltalanm ve kullanlamaz hale gelmitir. Nasl ki, Arapa harflerle Franszca, yazmaya kalknca Franszcay berbat etme sonucu doarsa, Trke iin de durum byle olmutur. Bu ve buna benzer dier zorluklar nedeniyle Tkeyi Arapa harflerle okumak ve yazmak fevkalade glemitir. Bu glk nedeniyle halk iin o k u m a yazma olana yok olmutur. Sadece belirli bir snf - k i o da Arapay bildii iin- dilbilgisini (okuma ve yazmay) kendi tekelinde bulundurmutur. Halk ynlar iin Arapay ve Arap harflerini renmek uzun ve zor bir eitimi gerektirdiinden ve esasen halk eitmek, aydn geinen karc snflarn iine de gelmediinden halk ynlar cahil kalmtr. Bylece halk ynlanyla, okuma yazma bilen bu az kalabalk zmre arasndaki dil farkll gittike bym ve ksa bir sre ierisinde ylesine bir hal almtr ki, okumu geinen snflarla halk ynlarnn konutuklar dil birbirinden ok ayr ve ok farkl ni-

609

teliklerde olumutur. Bu iki snf, ayn ulustan olmakla beraber, birbirlerinin dillerini adeta anlayamaz hale gelmiler ve birbirlerine yabanclamlardr. 8 3 te yandan Arapan yzyllar ierisinde geliemeyip dondurulmu ve hatta l bir dil halinde, kalmas, yeni deyimlere ve gelimelere uydurulmamas ve sadece akademik (zellikle din bakmndan) nitelikte bir deer tamas sonucu.olarak da Trkler iin hem dil ve hem de fikir bakmndan gelime olana yok edilmitir. Arap harflerinin hem bilimsellikten uzak bulunduunu ve hem de Tiirkeye zararl ve Tiirkeyi baltalar nitelikte olduu hususu Trkiye dnda yaayan baz Trk ubelerince, zellikle Rusya'daki Trk aznlk tarafndan da vaktiyle anlalmt. Bundan dolaydr ki, 1926 ylnda Rusya'da yaayan Trklerin giriimiyle Bak'da "Trk Dili Kongresi" toplanm ve Arap harflerinin Trkeye zararl ve Tiirkeyi yok edici ynleri ve bilimsellikten uzakl tartlm ve bu nedenle Arap harflerinin terk edilmesi dilei savunulmutur. Bu kongreye o tarihlerde Trkiye'den de katlan olmutur. Atatrk'n 1928 ylnda harf devrimi yaparken gz nnde tuttuu husus bu olmutur. u muhakkak ki, Arapa harfler yerine Latince harflerin kullanlmas o tarihten bu yana Trkenin arnm bir hale gelmesi ve btn gzelliiyle ortaya kmas olasln yaratmtr. 2) Arap Harflerim Geri Getirme zlemi Trkiye'de 1972 ylnda gittike younlaan gericilik ve eriata dn hareketleri ve gayretleri konusunda yapt bir konumada bir senatrmz elindeki rnekleri parlamento yelerine sunmutur. Trk okullarnda okutulan kitaplarda "Arapann mterek bir dil olmas gereine" iaret edildiini belirttikten sonra; "Celal Nuri Bey ttihad islam adndaki kitabnda Mslmanlar iin Arapay mterek lisan olarak tavsiye etmektedir" diyordu. "Yine 1971 ubat tarihli bir gnlk gazeteden okuyorum: - G e n nesilleri lik devlet okutacak ve dinsiz bir tahsil verecektir... imdi okuduum pasajda -slami Trk alfabesi deitirilmi ye83 Bu hususlar iin bkz. Deae Fos Heller, Hero of Modern York, 1972. s. 149-151. Trker Atatrk. N e w

610

rine Latin harfleri alnmtr- cmlesi yer alyor. Miladi 10. yzyla kadar Uygur, Gktrk alfabesi kullanan Trkler, ancak Arap hkimiyeti ile birlikte onun alfabesini de kullanmak zorunda braklmtr. Oysa ki bugn dnyada en kalabalk nfusa sahip slam, devleti Endonezya'da Latin alfabesi, ikinci nfus ounluuna sahip Banglade'te de Arap harfleriyle hibir ilgisi bulunmayan yerli harfler kullanlmaktadr. Aslnda bir nebat yazs olan lat, menat, zza gibi Araplarn eski putlarn methetmek iin kullandklar bu yaz, sonradan Kur'an' Kerim'in yazlmasna da hizmet etmitir." 8 4 Daha yukarda grdk ki, bugn Arap aydn bile kendi alfabesini ve eski yaz dediimiz Arap harflerini modern bilgi ve kltr eitiminde yeterli bulmaz ve deitirmek ister, fakat srf Kur'an dilidir ve yazsdr diyerek ve fanatik milyonlardan ekindii iin deitiremez; ama bizim eriatmz harf devrimi nimetlerini teperek Trk yavrusunu yine o eski yaz musibetine gtrmenin kurnazln dnr.

D) "Dil", "Tarih" Gibi Unsurlar, Kendi Toplumu Bakmndan Gereksiz Gren eriatmz Trkiye Cumhuriyeti'nin 50. yldnm vesilesiyle 1973 ylnda yaymlanan bir kitapta "ulus.kavram" ile ilgili olarak u satrlar okumaktayz: "Bir Ulus, vatan, dini, dili, tarihi, kltr, gelenek ve greneklerine ball ile uluslar topluluu iinde yaama hakk elde eder. Bu vasflar bir toplumu ulus yapar, devlet yapar, vatan, dini, dili, tarihi, kltr gelenek ve grenei olmayan ve bunlara sahip kmayan uluslar ve toplumlar yok olmaya mahkmdur. Byle toplumlar aalk duygusuna kaplr, taklitilikten kurtulamaz... Bylesi toplumlarn yce idealleri... byk ulus olma kaygular yoktur."
84 Bu k o n u m a iin b k z . Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, 4 T e m m u z toplant 11. b i r l e i m 72. 1972, c.5,

611

Bu gr belirten kitap Trkiye Cunfhuriyeti'nin Diyanet leri Bakanl'nca yaymlanmtr ve Hutbeler.adn tar. Hutbeler kitab, ad geen Bakanln resmi bir yayndr. Bu kitap slam lkeleri ierisinde "Ulus egemenlii", "Cumhuriyet", "Milli benlik", "Milli dil", "Milli snrlar", "Milli yurt" kavramlarn ve buna benzer daha nice demokratik kurulular ilk kez olmak zere benimseyen ve uygulayan Trkiye'nin kurucusu Atatrk'n adn bir tek satrda olsun anmayan bir kitaptr. Ve bu kitab yaymlayan organ, yzyllar boyunca bu ulusa kendi z dilini kullandrmayan, bu dil yerine bambaka kaynaklardan kma ve bambaka bir ulusun dili olan Arapay adeta resmi dil gibi kabul ettiren ve yine bunun gibi bu ulusa kendi z ve eski tarihini ve o eski gzel gelenek ve greneklerini (rnein kadn erkek eitliini, kadn iktidara getirme geleneini, kadna saygy, aklcl vb.) unutturan ve sanki Trkn tarihi slam kabul ile balarm gibi grnen ve slam ncesi Trk yaamn, Trk tarihini, gelenek ve greneklerini yok farz edip bunlardan hi sz etmeyen, bunlar hatrlamak bile istemeyen Trk din adamlar snfnn bir bakma temsilcisi olan bir organdr. Bir yandan ulus kavramnn ancak dil, tarih, gelenek, grenekler ile tanmlanmas gereinden sz eden bu kurulu, yani Diyanet leri Bakanl, din adamnn Trk toplumunu milli benlik ve bilin halinde tutmas ve yaatmas gereken btn deerlerden yzyllar boyunca yoksun tutmu olduunu hi dnmez. Yzyllar ierisinde deil, fakat bugn dahi yapt budur ve yukarda adn belirttiimiz kitap bunu tanklayan rneklerden nihayet bir tanesidir. 85 Bu kitapta Trkn z Trkesinden, z tarihinden, slam ncesi yaamndan sz eden bir tek satr bulmak mmkn deildir. Deildir, ama din adammz; "Bir ulus... dili, tarihi... gelenek ve greneklerine ball ile uluslar topluluu ierisinde yaama hakk elde eder... dili, tarihi... gelenek grenei olmayan ve bunlara sahip kmayan uluslar ve toplumlar yok olmaya mahkmdur. Byle toplumlar aalk duygusuna kaplr, taklitilikten kurtulamaz... Bylesi toplumlarn yce idealleri... Byk ulus olma
85 Diyanet leri Bakanl'n Cumluriyct'in 50. yldnm vesilesiyle yaymlad Hutbeler balkl kitapta (Ayyldz Matbaas, Ankara, 1973), ne Atatrk'ten ne Cuhuriyet'in kurulu ve zelliklerinden, ne Trkn slam ncesi znden ve Trkesinden. evet milli saylabilecek hibir eyden sz edilmiyor. Sadece. Mulammed'den. onun tarihinden ve davranlarndan, kahramanlklarndan sz ediliyor.

612

kayglan yoktur" diye konuur. Ve konuurken bu ulusa kendi z Trkesini, kendi z tarihini ve gzel Trk gelenek ve greneklerini unutturan ve hl unutturmakta devam eden gcn bizzat kendisi olduunu dnmez. Yukadaki grleri belirtirken bizim din adammz, belki de farknda olmadan Arap milliyetisinin bavurduu forml papaan gibi tekrarlamakta olduunu bilmez. Arabn kulland forml kullanrken aslnda bunu Trklk asndan deil Araplk asndan ele alm olduunun faiknda deildir. Arap milliyetisi, gemi blmlerde grm olduumuz gibi, "Diline, tarihine, gelenek ve greneklerine sahip bulunmayan uluslar ve toplumlar yok olur" formlne eilirken, dil deyiminden Arapa'y; tarih deyiminden Arap tarihini; gelenek ve grenek deyiminden de Arap gelenek ve greneklerini anlar. O kendi dilini, tarihini ve gelenek ve greneklerini sadece slamn balangc esasna gre ngrmez. Onun dili slamdan nce de Arapayd; onun slamdan nce bir tarihi vard ve bu tarih slamdan sonraya da uzand; onun gelenek ve grenekleri slamdan nce de vard ve slam dini bu gelenek ve greneklerin bir devam gibi ortaya kt. Kur'an diye bilinen kitap Arabn kendi dilinin kitab, kendi tarihinin anlatm, kendi gelenek ve greneklerinin tanmyla ilgili bir kitaptr. Arap kendi dilini, yani Arapasn kaybetmemitir; kendi tarihinin olaylarn unutmamtr, kendi gelenek ve greneklerini bir baka toplumdan almamtr. Kur'an' ve hadisleri ve bunlara dayanan din kurallarn okurken ve renirken bunlar kendi z dilinde okur ve renir. badetini kendi z dilinde yapar. Kur'a' okurken orada kendi tarihini ve kendi tarihiyle ilgili bir dnyay tanr. Bylece kendi milli benliini korur ve korumak iin de dil, tarih, gelenek ve grenekle ilgili balarn salamlatrmak ve daha dorusu bunlar kaybetmemek ister. Bu nedenledir ki, "dilini, tarihini unutan ve bunlara sahip kmayan uluslar yok olmaya mahkmdurlar" diyebilir. Oysa ki bizim din adammz ve eriatmz yukardaki forml kullanrken bu formldeki dil, tarih, gelenek ve grenek deyimlerini "Tiirk dili" veya "Trk tarihi" veya "Trk gelenek ve grenekleri" vb. eklinde ele almaz ve alamaz. nk alm olsa bu takdirde ibadeti Arapa deil Trke yaptrtmas, ezan Arapa deil Trke okutmas, Kur'an' "mealen" deil "eviri" olarak benimsetmesi, Trkn tarihini sadece slam kabul itibariyle deil, fakat slarn ka613

buklen ok nceleri itibariyle renmesi ve retmesi gerekecektir. Muhammed'ler, Ebu Bekir'ler, mer'ler ve Ali'ler ve sonras itibariyle Arap tarihini Trkn talihiymi gibi gstermek yerine Orhun kitabelerinde tanmn bulan ve Atatrk'n deyimiyle 1500 yl boyunca devlet stne devlet kurmu bir ulusun tarihini retmeleri gerekecektir. Ve btn bunlar yannda slam dininin Arap geleneklerine oturtulmu ekline deil, fakat Trk niteliklerine yatkn debilecek uygulamalarna biraz olsun kafa yormalar ve kendilerini Araplktan kurtarp Trk benlii ierisinde grmeleri ve bu ekilde bu ulusa hizmet etmeleri gerekecektir. Hutbeler adl kitabnda "...diline, tarihine, gelenek ve greneklerine sahip kmayan bir ulus yok olmaya mahkmdur" diyen bir Diyanet leri Bakanl, her eyden nce Trkn Tiirkesine, Trkn "aklc" ve "kadna sayg besler" ve benzeri niteliklerine, tarihine deer vermelidir. Eer dil esinin nemini idrak etmise, bu takdirde ibadetin Trke yaplmasna, ezann Trke okutulmasna yer vermekle ie balamaldr. Eer bir ulusun oluumu iin tarih esini nemli sayyorsa Trkn kendi z tarihine ynelmelidir. Oysa ki Diyanet leri Bakanl, braknz slam ncesi Trk tarihini, fakat Cumhuriyet ile balayan ve Atatrk Devrimleri'yle glenen milli tarihimizi bile umursamamtr. Daha yukardaki blmlerde de deindiimiz gibi tarihi gerek udur ki, bu ulusa kendi z dilini ve gzel Trkesini unutturan ve onun yerine Arapay kabul ettiren en etkili g din adamlarndan gelmitir. Bu ayn din adamlar bugn dahi ibadeti Arapa yapmakta ve ezan Arapa okutmakta direnirler. Bu ayn din adamlardr ki, Trkn eski tarihini ele almaktan ve rnein slam ncesi Trk trelerinden ve greneklerinden sz etmekten kanrlar ve Trke milli benlik bilincini, kendi dilini ve tarihini kazandran Atatrk', Trkn karsna sanki bir d m a n m gibi dikmeye alrlar. Hutbeler adl kitapta Diyanet leri Bakanl, kendi z vatannn insanlarna "Aziz Mslmanlar" diye seslenmektedir; "Aziz. Trkler" diye hitap etmeyi aklndan geirmemektedir. Ve btn bunlar yaptktan sonra Trkn karsna geip, "Aziz Mslmanlar ...bir ulusu veya toplumu ykmak, iinden kertmek isteyen dmanlar, o

614

ulusun nce dinini, dilini, tarihini, kltrn, gelenek ve greneklerini ulus fertlerinin ve bilhassa gelecek nesillerin ruhundan skp atmaya, bunlarn yerine kendi... gelenek, greneklerini, kendi kltrlerini yerletirmeye alrlar" demekten kanmamaktadr. Bu ulusa kendi z Trkesini unutturanlar, kendi z tarihini okutmaktan kananlar, kendi gelenek ve grenekleri yerine Arap geleneklerini taklit ettirenler kendileri olduklar halde, imdi btn bunlardan habersizmi gibi grnp ulusa "talkm" vermek isterler. stanbul'un fethinden, Malazgirt Sava'ndan sz ederken Fatih'leri, Alparslan'lar yceltirler, ama Trkiye devletini yoktan adeta OT eden ve haysiyetli bir ulus yaratan Atatrk' anmazlar. Syledikleriyle dndklerinin ve davranlarnn ne kadar elimeli ve samimiyetten uzak olduunu bilmekte yarar vardr.

E) eriat hmale Gelemeyen Zihniyet Baz Arap yazar ve dnrler, Bat'daki milliyetilik gelimelerinden mlhem olarak ve zellikle reformasyon dnemlerini gz nnde tutarak din esinin siyeset dnda braklmas grn bugn dahi savunmaktan geri kalmazlar. Onlara gre ilerici ve mtecanis bir Arap ulusunu devam ettirebilmenin yolu budur. Ve bu grlerine Hristiyan Arap esinin Arap milliyetilii davasndaki hizmet ve etkilerini dayanak yaparlar. Evvelce adn zikrettiimiz bir Arap yazar Nuseibeh, 1959'da yaymlad bir kitabnda 8 6 Hristiyan Araplarn Arap milliyetiliinde oynadklar rol hatrlattktan sonra "ilerici" ve "birlik ve btnlk" duygusuna sahip bir ulus yaratabilmek, dini, tpk Bat'da reformasyondan sonra yapld gibi, siyaset dna atmak gereine iaret eder. Tezini glendirmek iin Osmanl devleti zamanndaki "gayrimslimlerin" durumunu hatrlatr ve yle ekler: "Osmanl devletinde, mparatorluk snrlan ierisinde yaayanlar, milliyet esine gre deil, fakat din esine gre tasnif edilirlerdi. Gayrimslmler, ayr ve farkl bir grup olarak snflandrlmlard ve kendi yaantlarn rgtlemilerdi. Sonu u olmutur ki, Os86 Hazem Zeki N u s e i b e h . The Icles of Anl) Natialisn. Conell Universily Press, 1959, s . 9 l .

615

manii mparatorluu'ndaki Hristiyan Araplar kendilerini devlete bal grme duygusundan yoksun kalmlardr; btn kalpleriyle ve ruhlanyla mparatorluk iinde her eye yabancydlar." 87 Halbuki bu ayn Hristiyan Arap, Mslman Araba kar kardelik ve millilik duygularyla balyd ve bu nedenle Osmanl devletine kar mterek bir safta olmak zere mcadeleye ve savaa girimilerdi. u son 20-30 yl ierisinde bu eilimi srdrmek isteyen Arap yazarlarn says pek artmtr. S. Husari, 1958 ylnda Beyrut'ta yaymlad kitabnda, 8 8 Arap milliyetiliinin glendirilmesi ve slam dinini temel e olarak almamak gerektiini, zira Arabn milliyetilik anlaynda Mslmandan baka elerin de (yani Hristiyan Araplarn da) bulunduunu belirtmitir: "Bizim iin slam birletirme esi olarak i grecek bir e deildir, nk btn Araplar ona (yani slama) girmemilerdir. Arap dnyasnda inan bakmndan aznlk eklinde yaayan ve slam dinine bal olmadklar iin slam birliine kar koyan bir aznlk vardr ki, bunlar ihmal etmi (unutmu) olamayz." 8 9 Bu gr Husari'den biraz daha nce savunan Faris ve Hseyin adndaki yazarlar, slamn vaktiyle byk baarlar saladn ve Arabn yaantlarn byk etkiler yarattn ve Arabi zaferlere ve mutluluklara srklediini ve bugn dahi sosyal, ekonomik ve siyasal alanlarda devlete temel ve destek olmak emelinde bulunduunu, fakat artk slam dininin Arabn bugnk ve gelecekteki siyasal yaamlar bakmndan i gremeyeceini aka ileri srebilmitir. 9 0 Fakat bu yazarlar bununla da kalmamlar ve daha da ileri giderek Arap milliyetiliinin olumlu ve gelien tutum ve davranlar yannda slamcln pek geri kaldn anlatmaya almlardr. 9 1
87 Ibid. S .9I. dipnot 4 1 . 88 S. Husari, al-Uruba Ayyukun Dural lln'il al-Malayin. Beyrut, 1958, s.99. 89 S. Husari'nin bu pasaj iin bkz. smail Ragi A. al-Faucji, On Arab'sn; Urubal and Retigum, A m s t e r d a m , 1962, s. 146. 90 Bu g r iin bkz. N.A. F a i s - M . T . Htsayn, Huda al-Alc al-Aab, Beyrut. 1953. s.209. 91 Bkz. N.A. Fais-M.T. Husayn. age. s.212: R.A. smail. aI-Faruqi. age, s. 150.

616

Onlara gre Arap milliyetiliini Araplk bilincine dayatmak, sosyal yaanty ve adalet dzenini salamak bakmndan slamcla dayatmaktan daha yararldr. Zira Arap milliyetilii, devleti elinden ayrmak suretiyle kiiye diledii ekilde Tanr'ya ibadet etme imknn salamakta ve ayrca ilim (mspet ilim) ve adalet esaslarna bal olarak kii ve toplum yaantlarn ayarlamak amacndadr. Yazarlarn izahna altklar ey udur ki, uygarlk ve ilerleme yolu, slamclk hevesleriyle deil, fakat Arap milliyetilii sayesinde salanabilir. 92 Ayn tarihlerde yazan dier baz Arap dnrler arasnda slami deerleri, zaman gemi ve artk Arabn gelimesine hizmet edemez nitelikte bulunlar da olmutur. rnein Mhammed Vehbi I956'da Beyrut'ta yaymlad kitabnda, slam deyimini aka kullanmamakla beraber, Arabn btn yaantsn uygarlktan uzak bulur; ona gre Arap bugnn modern sistemlerini ilkel bir kafa yaps ile ve ilkel amalarla kullanmaktadr. 9 3 imdi siz Arap milliyetisinin Arabn z karlar adna denemek istedii u yollar ve areleri, bizim, "slamn ilk ekline dneceiz, Hazreti M h a m m e d dnemini geri getireceiz, okullarmza Durkheim yerine Gazali'yi sokacaz" diyerek seim kampanyasna girien Meclise giren ve hkmet icraatnda arlk tekil eden siyasilerimizin ve din adamlarmzn tutumlaryla karlatrnz. Nasl bir uuruma srklendiimizi kolaylkla fark edersiniz.

F) slama Girmeden nce Trkn "Devlet" Anlayndan Yoksun Bulunduunu Sanan Zihniyet Trkn slamda ok nce, hem de demokratik denebilecek nitelikte olmak zere devlet zerine devlet kurduundan habersiz eriatmz, Trk toplumunun devlet yaam bilincine slamiyeti kabul ettikten sonra sahip ktn sanr ve "...slam ve slamn kazandrd cemaat
92 R.A smail, al-Faruqi, age, s.151; Paris Husay. age, s.212. 93 Bu pasaj iin b k z . M h a m m e d Vehbi. Azn al-Tanaddun al-Arabl s. 14: R.A. smail al-Faraqi. age. s. 170 vd.

Beyrut.

1956,

617

ve nizam uuru ile deviet olmann hakiki manasna eren Trkler, bu alma ve gayret ile byk, muteber devletler kurmaya balamlardr" eklinde konuur. 9 4 Konuurken de Arap yazarlarn klasik temasn tekrarlam olur. Daha nce de grdmz gibi eski ve yeni A:ap yazarlarn tmnn savunduklar tez odur ki, slam dini aslnda demokratik bir devlet ve hkmet sistemine, halk ynetime, zgrlk, eitlik ve adalet ilkelerine yer vermitir ve Muhammed'in kurduu ilk Arap devleti bu nitelikte olmutur. Ne var ki, daha sonralar slama riayetsizlik nedeniyle demokrasiden uzaklatrlmtr ve hele Trklerle birlikte despotik rejimler ortaya kmtr. Bu iddialarn temelsiz olduunu anlayabilmek iin slam eletirmek ve Muhammed'in kurduu devleti incelemek yeterlidir. Zira bu yaplacak olursa grlecektir ki, ne slam demokratik bir sisteme olanak yaratmtr ve ne de Muhammed'in kurduu devlet bu nitelikte olmutur. Despotik ve totaliter devlet uygulamasn getiren Trkler deil, fakat Trkleri bu tr devlet zihniyetine zorlayan slam olmutur. Zira Trkn slam kabulden nce benimsedii devlet anlay insancl, zgrlk ve halka dnk ilkelere dayal olmutur. 9 5 Bunun byle olduunu, miladdan be yz yl ncelerine inen Eski Yunan'm bilim otoritelerinden ve rnein Hippokrat ya da Galen gibi statlarn yaptlarndan balayp amzn en byk tarih bilgini saylan Wells'e gelinceye kadar salam kaynaklara gz atmak suretiyle anlamak mmkndr. 9 6 The Outline of History adl nl yaptnda Wells, eski Trk devletleriyle ilgili aratrmalara dayanarak Trk lkelerinin uygarln dile getirirken, "unu hatrlatmak gerekir ki, o tarihler itibariyle bylesine gelimi kentlere Anglo Sakso ingiltere'sinde bile rastlamak pek mmkn deildir" der. 9 7
94 A b d u r r a h m a n Serdar, "Dilimize Kastedenler". Milli Gzele, 1 M a y s 1975. 95 Bu k o n u d a bkz. lhan Arsel, Teokratik Devlet Anlayndan Demokratik Devlet Anlayna: Serial Devlei'de Laik Clriver'e. K a y n a k Yaynlar, stanbul. 1997, s.87 vd. 96 Mi, s.92 vd. 97 Ibid, s.94.

618

te yandan Orta Asya'daki eski Tonyukuk kitabelerini inceleyen bilim adamlarnn grleri odur ki, Trkn eriat ncesi devlet yaamlarna egemen olan ilkeler aklc, zgrlk insancl ve demokratik niteliktedir. 98 Toplumun yaam ve kaderini izen g, gkten inme verilere deil, fakat akl verilerine dayaldr. Tre ve yasalar deimez, eletirilmez nitelikteki ilahi emirler eklinde deil, fakat aklc hkmler eklinde o l u m a k t a d r . " ktidarn kaynann ne olduu ve devlet rgtnn nasl bir usule dayal bulunduu konularnda kesin bir fikre sahip olmak mmkn grlmemekle beraber, egemenliin yneticilerle halk arasnda paylaldn syleyenler vardr. 1 0 0 ktidar mutlak nitelik ierisinde dahi olsa baz ksntlara tabi ve toplum yarar amacna dayal olarak kullanlmaktadr. Arabn slamdan nceki ve sonraki snrsz "uhrevi" iktidar keyfilikleri sz konusu deildir. Siyasi yaantlar Araplarda olduu gibi anarik ve airet hali eklinde deil, askeri asalete dayal rgtleme niteliindedir. 1 0 1 slam ncesi Trk devletlerinin zelliklerinden biri de, kadn sadece sosyal yaamlar bakmndan eit ve haysiyetli varlk olarak tanmak deil, ayn zamanda siyasal hak ve yetkilerle de donatmak ve devletin bana hkmdar yapabilecek uygarla sahip olmaktr. 1 0 2 Baka bir deyimle, Trkn zellii dinsel inanlara bal olarak deil, fakat aklc verilere bal olarak devlet kurabilmek olmutur. Oysa ki Araplar iin byle bir tutum sz konusu deildir. slamdan nce airetler halinde yaayan Araplar ancak dinsel inanlar yoluyla
98 Tonyukuk kitabelerini bugn hl byk bir hayranlkla inceleyenler vardr ve ne ilgintir ki. b u n l a r genellikle yabanc bilim adamlardr. Bu kitabeler zerinde derin aratrmalar y a p a n Danimarkal bilim adam Profesr W i l h e l m Tolmsen'in kulland deyim u d u r : "aheser bir yapt." Bu konuda bkz. E. Denisson Ross, "The T o n y u k u k Inscription", in Bulletin of tle Schoo! uf Oriental Studies, L o n d o n , Inst. 1930. c.6, B l m 1, s.37-43. 99 Bu hususlar iin bkz. Paul Wittek, Le Role des Tribus Turques Dans l'Empire Ottoman. Dans " M l a n g e s Georges Smets", Universit Libre de Bruxelles. Brksel, 1952, s.665-676. 100 bid. s.674. 101 I. Arsel, eriat Devleti'nden Laik Cumhurixet'e.... s.108. 102 Ibid. s. 108.

619

birleebilmi ve devlet kurabilmilerdir. Arabn akl yolu ile deil ancak din yolu ile ynetilebilecei gereini, bata bn Haldun gibi yazar ve dnrler ortaya koymulardr. Yine ayn ekilde Arabn ne slam ncesi ve ne de sonras itibariyle demokratik, zgrlk ve insancl bir devlet yaam olmamtr. nk slamiyet totaliter ve mutlakiyet sistemleri dnda bir devlet ve hkmet ekline olanak tanmamtr. 1 400 yllk slam tarihinin ortaya koyduu gerek udur ki, Muhammed'in kurduu ilk Mslman devleti dahil olmak zere slam lkelerinin hibirinde hibir zaman demokrasi diye bir devlet ve hkmet sistemi uygulanmamtr; uygulanm olan tek rejim despotik ve totaliter nitelikte eyler olmutur. nk demokrasi, en yaygn ve basit tanmyla egemenliin topluma ait ve ounluk iradesi eklinde ve akl verilerine dayal olarak olutuu, iktidarn bu iradeye kar sorumlu tutulduu, kiinin eitlik, zgrlk vs. gibi temel haklar olduu ve bunlar ihlal eden bir iktidarn zulmeden iktidar sayld bir rejimdir. Oysa ki, slanda egemenlik toplum iradesi olarak deil, fakat Tanrnn ve Peygamberinin hibir g tarafndan deitirilmeyecek olan iradesi olarak i grr. Bu nedenle Diyanet, "Milli irade kitabmzn (Kur'an'm) en peygamberimizin.gsterdii yoldur..." 1 0 3 der. Kur'an Tanr iradesi olarak toplumun dnyevi ve uhrevi yaamn ayarlayan temel yasadr, 1 0 4 hem de kiinin ve toplumun tm yaantlarn, en ince noktasna varncaya kadar ngrrcesine... Bu hkmleri toplum, ounluk kararyla ya da hatta oybirliiyle dahi kaldramaz, yerlerine yenilerini koyamaz, 1 0 5 bunlar akla, manta, adalet ve insanlk anlayna ya da eitlik duygularna ters dm olsa dahi. Bundan dolaydr ki, Mslman zihniyet slamn demokrasi anlayn u formle balar:
103 Hutbeler, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, A n k a r a . 1973, s. 180. 104 "Biz K u r ' a n i Arapa bir yasa olarak indirdik..." eklindeki hiikiim Kur'an'm lenen her suresinde tekrarlanmtr. (rnein, K. 2 Bakara Suresi, ayet 2; K. 13 Ra'd Suresi, ayet 3 7 . . . ) 105 Nice rneklerden K. 12 Yusuf Suresi, ayet 111: K. 6 En an Suresi, ayet 38: K. 11 Hd Suresi, ayet 6; K. 18 Kehf Suresi. ayet 27.

620

"(Demokrasiden) kastedilen ounluk iradesinin mutlak hkimiyet ve kanun koyma gc ise, slam bu anlamda bir demokrasiden uzaktr. Mesela bir 'nas' ile Ku'an- Kerim veya sahih bir hadis ile belirtilen bir esas ounluun iradesi deil, farz- muhal biitn insanlarn ittifakla verecei bir karar bile deitiremez." 1 0 6 Bundan anlalmas gereken udur ki, slama dayal bir devlette halk ada uygarla ynelik, insancl ve demokratik nitelikte kanunlar koyamayacaktr, nk koymak istedii takdirde Kur'an (ve hadisler) ile atr durumda kalacaktr. rnein demokratik zihniyete ve insanla ters. den klelii reddeden bir karar alamayacaktr. nk klelik Kr'an'n doal bir kuruluu olarak kabul edilen bir eydir. 1 0 7 Yine bunun gibi demokrasinin art kld eitlik ilkesini uygulayc kanunlar yapamayacaktr, nk slam ne Mslmanlarla Mslman olmayanlar arasnda ve ne de Mslmanlarn kendi aralarnda eitlik esine olanak tanmamtr. Mslman Mslman olmayana stiin tutmu, Mslmanlar arasnda Arap',ar Arap olmayanlara ve Arap olmayanlar arasnda da baz halklar (rnein Acemleri) baz halklara (rnein Trklere) stn saymtr. Btn bunlar yetmiyormu gibi cinsiyet fark gzeterek kadnlar hak ve zgrlk ve haysiyet bakmndan aalatm, "Kadnlar dinen ve aklen dn yaratklardr" eklindeki tanmlara layk bulmu ve akas kadn erkein klesi ve hizmetisi durumuna sokmutur. 1 0 8 Yine ayn ekilde slami devlette halk, demokrasisinin temel ilke sayd fikir, dnce ve vicdan zgrln ngren kanunlar yapamayacaktr, nk slam, slamdan baka bir dine bal olanlarn sapk olduklarn, kfir sayldklarn ve farkl inanta ise ana ve babaya ve yaknlara dahi dman olunmasn, mriklerin ldrlmelerini, kitab ehlinin (Yahudilerin ve Hristiyanlarn) slama arlmalarn, kabul etmeyecek olurlarsa haraca balanmalarn, buna da raz olmazlarsa ortadan kaldrlmalarn Tanr'nn deimez emirleri olarak 1 0 9 ngrmtr.
106 K. 16 Nall Suresi'nin 75 ve K. 30 R m Suresi'nin 28. ayetleri verilecek nice rneklerdendir. Bu k o n u d a ayrca bkz. 1. Arsel, eriat Devleii'den..., Kaynak Yaynlar. stanbul. 1997. s . 2 3 3 vd. 107 Bu konuda bkz. . Arsel, uj>e. s.212 vd. 108 bid, s.226 vd. 109 . Arsel. Din Adandan . .. Kaynak Yaynlar, stanbul, 1996, s.323 vd.

621

te yandan demokrasi despotik bir iktidara yer vermeyen bir rejimdir; oysa ki slam, asayii koruma bahanesiyle, iktidarn en kt, en tahmmtil edilmez, en mstebit uygulamalarna dahi izin vermitir. O kadar ki, "... dinin ayakta durmas hkmdarlar sayesindedir. Zalim ve fask olsalar da onlara itaat gerekir" ya da "60 yllk istibdat bir saatlik huzursuzluktan daha iyidir" ya da "Zalim imam devam eden fitneden hayrldr" eklindeki inanlarn domasna olanak yaratan Muhammed "lerde banza yle amirler gelecektir ki, bunlarn kabul ve red edeceiniz tutum ve davranlar olacaktr. Bunlar ifsadatta bulunacaklardr. Fakat Tanr'nn onlar vastasyla slah edip dzelttii, onlarn isfacl edip bozduklarndan daha ok olacaktr. yilik yaparlarsa ecri onlara iikrii de sizedir. Ktlk yaparlarsa cezas onlaradr. Size den sabr etmektir" demitir. 1 1 0 Bundan dolaydr ki, slam devletlerinde "hrriyet" ile "asayi" aras denge hibir zaman dnlmemi ve slam tarihi, asayi uruna her tiii istibdad ve ktl meru klan bir iktidar anlay ierisinde sadece despotik devlet ve hkmet ekillerine rnek vermitir. Bal bana bir kitap haline sokulabilecek olan bu listeyi uzatmak kolaydr. Fakat sadece u birka rnek dahi demokrasi rejimi ile slamn ne kerte atr olduunu ve slam kabul etmekle Trkn neden dolay despotik ynetime srklendiini anlatmaya yeterlidir." 1

G) Trkn slam Sayesinde Hogrl Olduunu Sanan eriatmz, slamn Hogrye Yer Vermediinden Habersizdir Nasl ki Arap milliyetisi, Trkn hogrye sahip bulunmadn iddia eder olmusa, bizim eriatmz da Trk toplumunun hogr geleneini slama girdikten sonra edindiini sanr. slam ncesi dnem itibariyle serbest ve hogrl olan Trkn slama yneldikten sonra banazlatn bilmek ve renmek istemez. Gerekten de slamiyeti kabul edip eriat bataklna sapland ana gelenceye kadar Trkn din
I 10 Bkz. Gazali, flya'u.... c.4, s.186-187; ayrca bkz. . Arsel, eriat Devletinden..., Kaynak Yaynlar, stanbul, 1997. s.75 vd. II 1 Kur'an't temel kanun yapan .eriat devletinde demokrasinin neden olamayaca hususu iin bkz. . Arsel, eriat Devleti'ulen..., Kaynak Yaynlan, stanbul. 1997. s.75 vd. 622

ve vicdan zgrl bakmndan olduka liberal saylabilecek yaam olmutur. Orta Asya Trkleri sadece farkl din anlayna bal kalmamlar, fakat eitli dinleri birbiri ardna denemiler ve eitli lkelerin halklar arasnda deiik dini inanlarn insanlar olmulardr. Kendilerine uygun grmedikleri dini terk edip, uygun grdkleri bir baka dine girmekte tereddt etmemilerdir. Orhon kitabelerini inceleyen yabanc bilginlerin izlemleri odur ki, Trkler, eitli ve farkl hayat felsefesine ilgi gsteren, hibir inanca fanatik ekilde ynelmeyen ve gerekli grdkleri an, ok farkl geleneklere ve yaam tarzna geebilen, daha iyiye ynelmek iin dini dahi rahatlkla deitirebilen ve pragmatik zihniyette bir millet olmulardr. Ve asl ilgin olan ey udur ki, farkl din ve mezhepte olmay dmanlk ya da yabanclk nedeni olarak saymamlardr. 8. yzyln ikinci yarsnda Uygur Trklerinin amanizmi terk edip Mani dinine girdikleri ve bylece ilk kez temelinde gerek nitelikleriyle etik prensipler yatan bir dini semi olduklar tarihi bir gerektir. Bu olay geni grlln ve fikri olgunluun bir simgesi kabul etmek gerekir. Trklerin aman dinini brakp Mani dinine gemeleri toplum yaamnda bir aama olarak grlr, nk Mani dini daha insani, daha salam temelli, etik kurallara daha fazla yer veren bir din olarak kabul edilmitir: rnein amanizme gre ldrme fiili bal bana kt bir ey saylmad ve hatta aksine kiiler bakmndan gelecek dnyalarda dl kazandran, kar salayan bir davran saylmad halde, Mani dininde ldrme fiili her ekliyle kt ve gnah bir davran olarak benimsenmiti. Sadece insan ldrmek deil, hayvan ldrmek (ve hatta hayvan eti yemek) dahi yasaklanmt. Trkler Mani dinini kabul ederek vejetaryen rejime girmi oldular. W. Bartholdn Trklerle ilgili kitabnda, Orhon kitabelerinin bu konuda bilgi verdii yazldr. Gerekten de bu kitabelerde bununla ilgili unlar yazldr: "O zamana kadar (yani Mani dinini kabul ettikleri tarihe kadar) et ve etten yaplma gda ile beslenen (Trk halklar), bu tarihten sonra pirin ile besleneceklerdir; cinayetler (ldrmeler) lkesi olan (Trk lkesi) bundan byle iyilikler (ahlakilikler) lkesi olacaktr." 112
I 12 Bu kouda bkz. W. Bathokl, Hisotre cles Trcs l'Asie Ceminle. Paris. 1945. s.39-40.

623

Hazar Denizi'ne dklen Grgen Nehri kylarn ele geiren Trklerin yine bu tarihlerden sonra Acem kltrne merak sardklarn ve buna balandklar ve bunun etkisiyle Zerd dinine girdikleri g r l m t r . " 3 Fakat biitiin bunlardan da daha ilgin plan ey udur ki, Caspienne Denizi'nden in snrlarna kadar olan geni evrede eitli ve farkl devletler halinde yaayan Trkler, farkl dinlere mensup olmak itibariyle birbirlerine kar husumet ve dmanlk beslemekten uzak kalabilmilerdir; hatta dmanlk beslemek yle dursun, ayn devlet snrlar ierisinde dahi farkl dinlerin insanlar olarak kardee ve beraberce yaayabilmilerdir: rnein Dokuz-Ouzlar, 8. yzylda, yani iinlii Arap tarihisi Tamim bn Bahrin gezileri srasnda (Miladi 760 ylndan nceleri), hem Mani dinini ve hem de Zerd dinini benimsemilerdir. Ayn lkenin snrlar ierisinde her iki din ayn zamanda uygulanmaktayd. Genellikle kentlerde ve bakentte halkn ounluu Mani dinine balyd; lkenin geri kalan blgelerinde ise (kyler vb.) Zerd dini hkimdi. 1 1 4 slama girmeden nceleri bir ksm Trk halklarnn Hristiyanl kabul ettikleri yine tarihi bir gerektir. Btn bunlar unu gstermektedir ki, eriata saplanmadan nce Trklerin din ve inan anlaylarnda son derece geni bir hogr egemendi. Bu kitabn birinci blmnde Trk hkmdar Abu'l ei Hmerveyh ve daha sonra Seluk hkmdar Alaeddin I ile ilgili ksa bilgileri de burada hatrlatmak gerek. 1) Mslman Trkn Mslman Olmayan Trk Kendinden Saymay Yukardaki sayfalarda Mslman Arabn, Mslman olmayan (zellikle Hristiyan) Arapla yan yana ve kardee yaam olduunu, ou kez mterek dmana kar ayn safta cephe kurduklarn, rnein slamn ilk dnemlerinde ranllara kar beraberce savatklarn, daha sonralar, 19. yzyllarda Tiirke kar ve 20. yzylda ngiliz ve Fansza kar beraberce kan akttklarn ve nihayet milliyetilik akmlarn birlikte yrttklerini grmtk.
113 M / , s. 33. 114 MI. s.42.

624

Bunun da nedeninin Araplk duygusunda yattna ve nk ister slam ve ister Hristiyan dinine mensup olsun, Arabn bu duyguyu her eyin stnde tuttuuna deinmitik. Oysa ki Trkler bakmndan durum bunun tam tersi olmutur. Zira eriatn oluturduu banaz ruh iinde Trk, Mslman olmayan hibir eye kar yaknlk duymam ve bu nedenle Mslman olmayan Trk dahi kendinden saymamtr... S a y m a k yle dursun, ona kar dman olmutur. Gerekten de 10. yzyl ortalarnda slam dinini kabul ettikten sonra Trkn yaamlarnda, dozunu byk bir hzla artran bir hogr yoksunluu ve banazlk egemen olmaya balamtr. slam kabul etmeden nce din ve inan fark nedeniyle dman grmedikleri uluslar slama girdikten sonra srf bu nedenle dman bilmilerdir. Bu dmanl sadece baka rktan olanlara kar deil, fakat kendileriyle ayn rktan olanlara, rnein Bulgaristan'daki Hristiyan Trklere kar da besler olmulardr. Bilindii zere Karav'uzlar adyla tannan bu Hristiyan Trkler, 800 yla yakn bir sreden beri Bulgaristan'n Karadeniz sahillerinde yerlemi olarak yaarlar. Anadilleri Trkedir. Saylar bugn 100 bin civarnda bulunan bu Trkler Sultan zzettin Keykavus'un banda bulunduu toplumunun gnmze kadar gelen kalntlardr. "- 1 Ne var ki, Osmanllar bu Trkleri kendilerinden addetmediler, tpk bugn Trkiye Cumhuriyeti halknn etmedii gibi. Evet ne yazk ki bu byle: Arabn "Mslman" olan var, "Hristiyan" olan var ve hatta "Tanrsz" ya da "oktanrl" olan var ve btn bu farkl inantaki Arap, yan yana, i ie yaar ve ayn mmetin yapc eleri olabilir ve stelik kendisini slam camiasnn Arap olmayan toplumlarndan (ve zellikle Trklerden) ayr ve stn grr ve kendini "Kavm- necib" diye bilir.
1 15 Bilindii gibi Seluk H k m d a r Keykavus, 1261 ylnda Mool istilas yznden tahtn k a y b e d i p Bizans mparatoru Paleologus'a snmt. Bu h k m d a r n gayretleriyle Bulgaristan'n Karadeniz sahillerinde kurulan koloni bu Trklerden meydana gelmiti. Keykavus bu koloninin banda idareyi ele aklktan sonra Hristiyanl kabul etti ve Anadolu'dan getirttii ailelerle bu koloniyi geniletti. Onlar dahi Hristiyan dinine girdiler. Bkz. Ernest M a x Hoppe. "The Turkish Christian Gagauz". in The Moslem World. 1934. c.24. sav 3. s.278-280. Yukardaki pasaj iin bkz. s.278.

625

Bizim eriatmz ise Trkn, braknz farkl mezhepten olmasn, fakat birazck "hr" dncede, birazck "laik" davranta olmasn kabul edemez; edemedii gibi onu, yabanc ve "gvur" sayar. Onun indinde Arap, hani kendisini har gren, kendisine tarihi boyunca "felaket getirici rk" nazaryla bakm olan ve olmadk dmanlklar yapm olan Arap, ok daha deerlidir, ok daha kardetir. nk bizim eriatmz, Aabn neyi varsa her eyine zenmitir; dininden diline, 1 1 6 mziinden zevkine ve tm dnne, gemiine ve nihayet pisliine varncaya kadar, neyi varsa her eyini benimsemitir. Ve bu klmeyle de benliini yitirmitir." 7 Elbette ki, kendinden saymad Trkn badman kesilecektir. phesiz ki, dar grl bir milliyetiliin ve hele ovenizmin, Eric Fromm'un dedii gibi, "iren bir gnah", "putperestlik" ve "lgnlk" olduunu dnr ve byle bir eye zlem duymayz. nk milliyetilik denen eyin, bir rkn ya da milletin dierlerine stn yaratlm olma kansndan ktn, oysa ki byle bir inann insanlkla badaamayacan biliriz. Bundan dolaydr ki, milli egoizmi insanlk ideali stne karan hibir eilime heves etmeyiz. Ve yine hi phesiz ki, 20. yzyln insancl gelimeleri ierisinde bizim de, dnya uluslaryla kaynam olarak beraberce, kardee ve tpk bir ailenin kiileri gibi sevgi ve sayg duygularyla doymu olarak yaamamz ve bu yaama ulusal meziyetlerimizle katkda bulunmamz gereine inanrz. Fakat bunu yapabilmek iin evvela kendimizi bilmemiz ve benliimize erimemiz ve asl nemlisi din kisvesi altnda Araplamaktan kurtarmamz arttr.
116 "Selamn a l e y k m " yerine "Gnaydn" diyenlerimizi dahi din softas kendisine yabanc grr. 117 Arap, I 4 0 0 yl ncelerinin airet kavgalarn ve olaylarn unutur ya da alk zerinde durulmaya demez grr de, bizim din bilginlerimiz 1969 Trkiye'sinde bu dertli milletin sanki baka hibir ilesi, hibir znts ve halledilecek hibir din sorunu y o k m u gibi. "Kerbela" facialarnn nedenlerinden m a m Hseyin'in ldrlnden. Z'I-Cena'nn (atnn addr) nasl yzn gzn onun kanna srp, "zalim"leri tekmelediinden sz ederek, bir yandan Hseyin'i sevenlerle sevmeyenlerin yaralarn demeye ve dier yandan cahil halkn k a f a gdasn bu incir ekirdeini doldurmaz masallarla salamaya ve doal olarak T r k n beynini daha da boaltmaya gayretten geri kalmazlar. A. Glpmarl'nn "13. Asr Sona Kerbela" yazs iin bkz. Milliyel gazetesi, 28 Mart 1969.

626

Trk eriatsnn en byk gnah, toplumumuz bakmndan slami uygulamay Trkn niteliklerine uyduramam olmaktr. slami Tiirke uyduracak yerde Trkii slama uydurmu ve bu yzden hem Trkn gzel geleneklerini ve insancl meziyetlerini (rnein aklcln ya da kadna deer ve sayg geleneini) yitirmi ve hem de Trke pek yabanc l yaamnn zihniyet ve koullar ierisinde onu kertmitir.

2)

Btn Bu Dar Grlln Nedeni: eriat Zihniyeti eriatn hogr dini olduu sanlr ve bunu kantlamak zere "Dinde zorlama yoktur" (K. 2 Bakara Suresi, ayet 256) ya da "Sizin dininiz size, benim dinim bana" (K. 109 Kfrn Suresi, ayet 6) eklindeki ya da bunlara benzer ayetler rnek verilir.

Oysa ki slam, tpk dier semavi dinler (rnein Yahudi ve Hristiyan dinleri) gibi, hogrye yer vermez. Gerekten de slamdan baka "gerek din" tanmayan (K. 3 li mrn Suresi, ayet 19), slama bal olmayanlar "sapk" olarak tanmlayan (K. 3 li mrn Suresi, ayet 85), mriklere kar lm saan (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 5) ve kitab ehli diye bilenleri (yani Yahudileri ve Histiyanlar) hara vermeye ve vermedikleri ve slami da kabul etmedikleri takdirde yok edilmeye mahkm klan (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 29) ve buna benzer daha nice hkmler sevk eden bir sistemi hogr dini olarak tanmlamak mmkn deildir. 1 1 8 Hogr klnda grnen hkmleri Muhammed, Mekke'de peygamberliini ilan ettii ve daha henz kendini gl bulmad dnemlerde koymutur. Kendisine kar cephe alan Kureylilere kar zor kullanma olanana sahip bulunmad iin kendisini Tanr emirlerini tebli etmek ve sadece t vermekle grevliymi gibi gstermitir: "Ey M u h a m m e d , sen t ver; esasen sen sadece bir tcsn. Sen onlara zor kullanacak deilsin..." (K. 88 A'l Suresi, ayet 21-26.) Ayn ekilde Yahudilere ve Hristiyanlara kar da hogrl davranmak d u r u m u n d a kalmtr.
118 Ayrca bkz. Hutbeler. Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara. 1973, s.216 vd.

627

Fakat taraftarlarnn arttn grp de glenmeye baladn anlad an bu hogr siyasetine son vererek zor kullanmaya, Mslmanl kabul etmeyenlere kar (ister Arap olsun ister Yahudi ya da Hristiyan) savalar yapmaya balamtr. zellikle Medine'ye hicret ediinden sonraki yaamlar bunun en belirli rnekleriyle doludur. Bu dnemde Kuran'a yerletirdii hkmler hep bu dorultudadr. Btitn bu hkmleri burada ele almaya phesiz imkn yoktur. Fakat pek ksa olarak bir fikir edinebilmek iin, biraz yukarda iaret ettiklerimizden baka u bir iki rnekle yetinelim. Kr'anin Tevbe Suresinin 5. ayetinde; "...mrikleri nerede grrseniz ldrn..." (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 5) dendikten sonra, Enfl Suresinde Tanrnn ve peygamberinin emirlerini inkr edenler iin; "...ank onlarn boyunlarn vurun, parmaklarn dorayn..." (K. 8 Enfl Suresi,, ayet 12) diye emredilmi; Tevbe Suresi'nin 29. ayetinde Yahudilerin ve Hristiyanlarn slama arlmalar ve eer girmeyecek olurlarsa hara vermeye zorlanmalar ve vermeyecek olurlarsa ldrlmeleri emredilmi, Enfl Suresi'nde slamdan baka din kalmayncaya kadar sava gerei belirtilerek; "Fitne kalmayp yalnz /\ ilah 'm dini kalana kadar savan onlarla..." K. 8 Enfl Suresi, ayet 39) denmi ve saysz denecek kadar ok dier hkmlerle kfirlere kar sava (cihat), yama ve talan siyaseti aklanmtr. te yandan slam, slamdan baka bir din ve baka bir dinde peygamber tanmaz. Daha nceki blmlerde grdmz gibi, Muhammed, Yahudi dini ya da Hristiyan dini diye bir ey olmadn sylemi ve daha nce gnderilen peygamberlerin (rnein brahim, shak, Musa, sa vs.) hepsinin Mslman peygamberler olduklarn ve indirilen kitaplarn da (yani Tevrat'n ve incil in) hep slami esaslar kapsadn iddia etmitir. Kr'an bunun byle olduunu belirten hkmlerle doludur. 1 1 9 Hatrlatalm ki Kr'an, yeryz insanlarn Mslman olanlar ve Mslman olmayanlar diye ikiye ayrm ve birincileri ikincilere sadece stn deil, ayn zamanda dman saymtr. Bundan dolaydr ki, yeryz dnyas, eriat deerlendirmesine gre, Dar-l slam ve Dar-iil
1 19 r n e i n : K. 3 Ali mr Suresi, ayet 19. 65, 67: K. 2 Bakara Suresi, ayet.140: K. 87 A l Suresi, ayet 18-19: K. 6 En'n Suresi, ayet 161 vs.

628

Harp olmak zere ikiye blnm ve Dar-l slam'da yaayan Mslman kiilerin ve lkelerin Dar-l Harp te yaayanlara kar devaml sava halinde bulunmalar Tanr emri olarak grlmtr. Bu durumda Mslman olmayan Tiirk, tpk Dar-l Hap'te yaayan yaratk niteliine itilmitir. te yandan Mslman kiiler iin man (yani Mslman olmak) her eyin temeli saylmtr. Mslman kii bakmndan Mslmanlk ana, baba ve karde balarndan daha kutsal bir deer tar. Mslman kii, Mslman olmayan kendi z ana ve babasn dahi dman gibi grme eiliminde ve hatta grevindedir. rnein Tevbe Suresi'nin 23. ayetinde, apak bir ekilde yle yazldr: "...Ey inananlar, kfirlii severler ve kiifrii tercih ederlerse babalarnz ve kardelerinizi de dost edinmeyin ve iinizden ki onlar severse onlardr zulmedenler..." (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 23.) Bilindii gibi bu ayet, Vakkas olay ile ilgilidir. 1 - 0 Yine Vakkas'la ilgili dier, bir olay vesilesiyle de Ankebt Suesi'nde u hkm yer almtr: "...eer ana, baba, senin bilgin olmayan bir eyi Bana e tutman iin seninle ekiirse artk onlara itctat etme..." (K. 29 Ankebt Suresi, ayet 8.) te yandan Lokman Suresi'nin 15. ayetinde yle yazldr: "...Ey insanolu, ana, baba, seni kr krne Bana ortak koman iin zorlcrsa, onlara itaat etme..." (K. 31 Lokman Suresi, ayet 15.) Tevbe Suresi'nin 113. ayetinde yle bir hkm vardr:
120 Saad bn Ab A b b a s . Eb Bekir'in srarlar zerine slama girer. Fakat anas Hanna, sevgili olunun iman deitirdiini ve M u h a m m e d ' e uyduunu duyunca fena halde zlr ve o l u n u bu iten vazgeirmek iin urar. O kadar ki. olu eski dinine dnnceye kadar alk grevi yapmaya karar verir. Yemek yemez, su imez ve hastalanacak raddeye gelir. Anasnn bu ekilde lecek hale geldiini gren Vakkas ne yapacam arr ve zavall anasnn daha ktye gitmesini n l e m e k iin yapt iten dnmeyi tasarlar. te yukardaki ayetler. Vakkas' bundan vazgeirmek \e anasnn hastalna ya da lmne aldr etmeyerek slamda kalmasn salamak iin konmutur. Bylece benzeri d u r u m d a olanlara bir ihtar iini grmtr.

"...Babanz dahi olsa puta tapan ya da Tann'ya dman olandan uzaklasn, onlara marifet dilemeyin..." (K. 9 Tevbe Suresi, ayet 113.) Bunu izleyen 114. ayette de brahim Peygamberin kendi atas iin yarglanma dileinde bulunduu, fakat arasnn Tanr dman olduunun kendisince anlalmas zerine bu duadan vazgetii yazldr. Kur'an in bu hkmleri konusunda Beyzavi'nin yazdklarndan anlalmaktadr ki, Muhammed, bu yukardaki hkmlere dayanarak anas Emine iin hayr dua etmemi ve Tanr'nn kendisini bundan yasakladn sylemitir. 1 2 1 Oysa ki Muhammed'in, ok gen yatayken kaybettii annesi Emine'ye ocukluunda ok bal olduu sylenir. Fakat Emine'nin Mslman olmadan lm bulunmas ona, tpk brahim Peygamber gibi davranmak zlemini vermitir. Bundan baka slamdan baka dinlere bal olanlarn "sapk" olduklarna ve onlara kar gven beslenilmesinin gnah saylacana dair gerek Kur'at'da ve gerek hadislerde saysz denebilecek kadar ok hkm vardr. te slama daha admn atarken Trkn karsna kan hkmler bu nitelikte hkmler olmutur. eriata daldka ve saplandka Trk, bu hkmleri ve bununla birlikte Muhammed'in bu konudaki davranlarn kendisine birer ilahi rnek olarak alm ve bunun sonucu olarak da hogrsn yitirmi ve Mslman olmayan Trk dahi kendisine yabanc ve dman grmeye balamtr. Btn bu yukardaki esaslara ve rneklere bir de slam ncesi Trk hakknda, gerek Muhammed'in ve gerek daha sonra Arap dilinde yazanlarn Trk aleyhtar grlerini ve davranlarn da ekleyecek olursanz, Mslman Trkn Mslman olmayan Trke dmanln ve slam ncesi gelenek ve yaamna ilgisizliini ve yabancln anlamak ve bu duygularn yzyllar boyunca nasl gittike younlatn izlememiz kolaylar.
121 Beyzavi, age. Bkz. K. 9 Tcvbe Suresi'ni 114. ayctiyle ilgili yorumu. ngilizce eviri iin bkz. M o h a m m a d Kaddal. Chrestoutlic Baidawiana. Glasgow, 1957.

630

H) Ulusal karlarmz Feda Edercesine eriata Sarlmlmz Trklk bilincinden ylesine yoksun kalmzdr ki, sadece i yaamlarmzda deil, fakat d ilerimizde de milli karlarmz ve her eyimizi slam adna feda eder hale gelmiizdir. Gemi tarihimizi kartrmaya hi zahmet etmeyelim,' 2 2 u son 15 yllk dnemi gzden geirmek yeter. Kbrs davamzda, azlarmzdan "din kardelerimiz" deyimini drmediimiz Araplarn tutumunu yle bir hatrlayalm. Eskiden olduu gibi bugn de Arap, her durumda ve her vesileyle Ttirkten ok Yunanlya yaknlk gstermi ve ona destek olma frsatlarn aramtr. Temmuz 1974 tarihinde Kbrs' Yunanistan'a katmak amacyla Kbrs hkmetini devirip idareyi ele geiren Etosisilerin bu kanunsuz davranlarna engel olmak ve onlarn cinayetlerine son vermek zere ve "Guarantor" devlet olarak mdahale grevini yerine getiren ve Kbrs'a karma yapan Trkiye'nin karsna yine Arap lkeleri dikilmitir. Kbrs'n ksmen Trkler tarafndan igalinden sonra Yunanllar gerilla sava hazrlna baladlar. Yunanl gerillalarn yetitirilmesi iini Araplar zerine aldlar. 1975 yl Nisan'nda Msr Bakan Enver Sedat, o tarihlerde Kbrs'a dnen Bapiskopos Makarios'a sevgi telgraflar ekerek kardelik duygulan iletirken Filistin Kurtulu Ordusu lideri Arafat'n temsilcisi Ebu Mazer, Kbrs Rumlarna; "Biz sizleri karde mcadeleciler sayyoruz. Sizin zaferiniz bizim de zaferimiz olacaktr. Dmanmz ortak bir dmandr" diye konumutur. Bu konuma o tarihteki Trk gazetelerinde de kmtr. Biitn bunlar hatrlatmaktan maksadmz udur ki, Kbrs davamzda Arap, Trkn eref ve haysiyetini ve karlarn zerrece kaile

122 Bu hususlar iin bkz. lhan Arsel, Teokratik Devlet.... Ankara, 1975. Bu kitabmzda O s m a n l Devleti z a m a n n d a T r k n karlarn hie s a y p her eyi din emirlerine ve slam karlarna gre z m l e m e y e alan khne devlet zihniyeti eletirilmitir. 123 En gvenilir kaynaklardan elde edilen bilgilere gre. Austos 1974 tarihinde Yunan kuvvetlerine m e n s u p 18 gnllnn Lbnan'da Filistinlilerle birlikte gerilla eitimine katldklar anlalmtr. (Bkz. 30 Austos 1974 tarihli New York Times.)

631

almam ve Yuna' btn gcyle desteklemi, fakat bizim eriatmz ve bizim gericimiz Arap-srail anlamazlnda "Trkn milli karlar acaba neyi gerektirir" diye kendi kendine bir soru sormam, gz kapal ekilde Arab yannda yer almtr. Basnn eriat kanatlar Arap kardeliinden ya da "slam Birlii"nden ve d politikamzn bu birlii glendirmeye ve "kfirlere" kar cephe almaya yneltilmesi gereinden bahisle "mukaddes cihat" havas yaratmlardr. Bu gayretkeliin tek nedeni, byle bir yneliin milli karlarmza daha yararl dmesi deil, fakat din "lazimesine" daha yatkn olmas olmutur. Hi kukusuz kimsenin aklndan "imdiye dek Araplardan sadece dmanlk grdk, bu nedenle srail'den yana olalm" fikri gemez. Petrol tekelini elinde tutan Arap lkelerine kar karlarmza uygun bir siyaset izleme gereini inkr da mmkn deildir. Sylemek istediimiz ey, i ve d politikamz yrtrken yrngemizi "din kardelii" ya da "din emirleri" gibi ad llere gre deil, fakat gerek karlarmza gre izmemiz gerektiidir. Ne var ki bu gerei, kafa yaps itibariyle din emirleri dnda davran nedir bilmeyen insanlarmza ve teokratik devlet anlayndan kurtulamam siyaset adamlarmza anlatma olana yoktur.

V)

"TRKLK", ".SLAMCILIK" KLNN GNMZDEK GELMES

Trk toplumu bakmndan eriaty gerekten blc ve ykc bir tehlike haline sokan bir davran vardr ki, o da Trkl slamclk adma feda eden davrantr. " m m e f i l e r i m i z e hkim olan ilkel dnce odur ki, Trk Trk yapan ey Mslmanlktr; daha ileri gidip Trkn tarihini "Sultan Hamit" ile balatanlar vardr. Onlara gre Yldrmlarn ve Kanunilerin dnemleri, "...Batak yolun balad dnemlerdir". Bu iki padiah yine onlara gre, basit kafal ve din dman olan padiahlardr.

632

'"...Sultan Hamit'i koca bir da ve Kanuni'yi bu da zerinde bir p olarak kabul eden tarihi' gerek tarih olarak benimsemek gerekir. Tanzimat dnemi sahte kahramanlarn ve din dmanlarnn at bir dnemdir. Mithat Paa'lar, Fuat Paa'lar birer bela, bayramza ha taktran birer dman, Hristiyan olarak lm ve Mslman olarak gmlm birer kfirdirler; zgrlk gaye ise eekte de vardr... bu zppeler oala oala Kemal'e (Atatrk demek ister) eritiler." 1 2 4 Din kstasndan hareketle Trk Trk benliinden yoksun etmekten kanmayan bu kiileri akl yolu ile klara kavuturmann ve mesela onlara gelime kanunlarnn bugn artk toplumlar dinden baka elerle ulus haline getirdiini ve ayakta tuttuunu sylemenin veya ulus olmak duygusunu sadece slamcla balamaya almann Trk toplumunu, kendinden olmayana kar aalk duygusu ierisinde ezilmek ve erimek ve milli bilinci kaybetmek tehlikesinde brakacan hatrlatmann ve btn bunlardan baka, bu eit iddialarn "ulusuyla ve lkesiyle" blnmezlik prensibini benimseyen Trk Anayasas'n kundaklamakta bulunduunu belirtmenin; Mslmanln kii ile Tanr arasnda zel bir iliki olduunu ve bu ilikiye hi kimsenin karmaya hakk bulunmadn, fakat buna karn Trkln "ulus" esini meydana getiren bir nitelik olduunu ve bu bakmdan din kavramnn dnda ele alnmas gerektiini anlatmann ve ayn dine bal eitli uluslar yannda baka baka dinlere bal tek uluslar olduunu ve nitekim Trkiye halknn dahi farkl dinlere ve mezheplere salik kiilerden olutuunu tekrarlamann hi yarar yoktur.

A) Gnmz Trkiye'sinde Milli Benlii Yok Etme Gayretleri Arap evrelerin ve Arap milliyetisinin Araplk benliini var etmek iin sarf ettii gayretleri ylece gzden geirdikten sonra Trkiye'de younlaan eriat gayretleri ve Atatrk'n kazandrd Trklk benliini ldrme abalarn izlemek pek acdr.
124 Bu szler 1968 ylnda tarihi bir hatip tarafndan okul rencileri nnde sylenmitir. Bkz. lhan Arsel, "Tiirklk-slamclk". Cumhuriyet gazetesi, 27 Mart 1968.

633

Saysz gazete ve dergilerde ve din okullarnda sarf edilen abalan buraya sralamak phesiz ki imknsz. Fakat bir senatrmzn 1972 ylnn Temmuz ay ierisinde Senato'da yapt konumadan baz pasajlar vermekte yarar vardr: "...Okullarmzda Atatrk milliyetiliini alamakla grevli retmenlerin gzleri nnde okunan bir kitabn bu konudaki telkinlerini de izninizle okuyaym: -'Milliyet insann almasyla ve dilemesiyle elde edebilecei bir meziyet olmad halde, Mslmanlk dilemekle kazanlan bir fazilettir. Bnn iin kimsenin ulusu ile iftihara hakk olamaz. nsann dini urunda m, yoksa ls urunda'n daha fedakr olacan inceleyelim...' Milliyetilikte, bir fedakrlk kuvveti elde edebilmek iin fke ve manta dayanan sebepler yoktur. uursuz hislere dayanan fedakrlklar da karln alamaz. Hele ulusu idare etmekte olan ilericiler, smrcler onlar iin canlarn hi feda etmezler... 'Mslmanlar cyr ayr milliyetlere bliiniirlerse birbirleriyle arpma tehlikesi bagsterir-' Bir gnlk gazete ise ayn konu zerine 'milliyetiliin... olmad slami bir hamle, cihad istiyoruz. slam birlii olmal... denilmektedir.'" 1 2 5 "Milliyetin, almakla ve dilemekle kazanlan bir ey olmadna", fakat Mslmanln dilemekle kazanlan bir fazilet olduuna inanm eriatlarmza, bu inanlarnn Kur'an'a aykr dtn sylemek gerek. Zira Kur'an'da Mslmanln kii iradesine bal bir i olmayp Tanrnn dileine bal bir ey olduu tekrarlanmtr. rnein K. 10 Yunus Suresi'nin 100 ayetinde "...Allah'n izni olmadan hi kimse inanamaz" diye yazldr. K. 35 Ftr Suresi'nin 8. ayetinde "...Allah dilediini saptr, dilediini doru yola eritirir..." diye yazldr. K. 13 Ra'd Suresi'nin 31. ayetinde "...Allah dileseydi biitn insanlar doru yola eritirildi..." diye aklanmtr. K. 39 Ziimer Suresi'nin 22. ayetinde "...Allah kimin gnln slama amsa, o, Rabbi katnda bir nur zre olmaz m?" diye yazlmtr. Ve Kur'an'da bunlara benzer daha nice ayetler yer almtr.

125 Do. Dr. Bahriye Uok'un bu k o n u m a s iin bkz. Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi. 4 T e m m u z 1972, c.5, toplam I 1. 72. birleim, s.48-50.

634

Bunlardan anlalmas gereken udur ki, Mslman olma iinin kiiye ve kiinin zgr iradesine bal olan bir yn yoktur, bunlar T a n r n n keyfine braklmtr. te yandan bu ayn eriat zihniyet Ezher'deki eitim sistemini Trke uygulatacam diye frsat arar ve oraya renci gndermenin zlemini duyar. Bilmez ki orada esas itibariyle Arap milliyetilii ruhu gelitirilir; eitim ve retim sistemine Trk dmanl duygular ve malzemesi hkimdir; okutulan eyler, yzyllar boyunca Trk kti, canavar, barbar-, slam gerileten ve uygarlk dmanym gibi tanmlamak iin birbiriyle adeta yara girmi Mslman dnrlerin ve yazarlarn eserleridir. Trk Bat'ya en olumsuz, tiksinti verici ekiller altnda tantan Bibir Gece Masallar'ndan, Trk slam uygarlnn ykcs gibi gsteren ya da slama en uygunsuz kurulular (rnein klelii) getirmi gibi sulayan kitaplara varncaya kadar, Trk aleyhtar her trl bilgileri Ezher eitiminin temelinde bulmak mmkndr. 1 2 6 Ezher'de okuyup da Arap milliyetii bilincine erimemek ve Trk aleyhtar duygularna srklenmemek imknszdr. Hatrlatalm ki, eyh Hasan bn Muhammad Al-Atta/ (1766-1825) ve Rifa'ah Rf al-Tahtav (1801-1873), ki Arap milliyetiliini Trk aleyhtar duygularla perinleyenlerin en azllarndandr, el-Ezher'de okumu ve okutmu kimselerdir. Birincisi el-Ezher'de rektrlk yapm ve bu kurulua Arap milliyetiilinin bilimsel esaslarn yerletirmi ve bylece orada okuyan rencinin koyu ekilde Arap milliyetilii duygularyla yetimeleri zeminini hazrlamtr. Al-Tahtav'ye gelince, o da el-Ezher'in yetitirmesidir ve milliyetilik eilimlerine orada kaplmtr; daha sonralar Msr'da aydn snflarn lideri olacak ve Trk aleyhtarl siyasetini kurcalayacaktr. 127 Hi kukusuz bu adlara saysz rnekler eklemek kolaydr. Btn bunlardan bizim eriatmzn ya haberi yoktur ya da olsa bile Trkn Trklk bilinci onun iin nemsizdir. Onun tek istedii ey elEzher'den diploma almaktr.
126 el-Ezler'deki eitimin ktln ve nelere y e r verdiini T a h a Hseyin'in azndan o k u m a k gerek. Bkz. Tala Hssein, Tlc Sleen of'Days; A Sludenl al he Azlar, ngilizce evirisi Hilary Waymet tarafndan, L o n g m a n s Green Co.. 1948, s.46. Bibir Gece Masallar'nn okutulduu konusunda bkz. s.97. 1.27 Bu konuda bkz. Ahed, Jaal M u h a m m e d , Tle Inleleclual Origins af Egyptia Natimalism. O x f o r d Uiversity Press, 1966. s.6. 15.

635

1968 ylnda lkemizin eitli blgelerinde, ky ve kentlerinde yaplan ilmi bir aratrma gstermitir ki, cehalete ve eriata sapland nisbette insanlarmz ulusallk bilincinden yoksun ve buna kart laik eitime yneldii ve eriat duygusundan uzaklaabildii nisbette de bu duyguya sahip olabilmektedir. Aa yukar 460 kyde ve 6 500 kyl arasnda yaplan bu aratrmann sonucu olarak yabanc bir yazar u tespiti yapyor: "...Kyde yaayan Trkler, kentlerdekilere nazaran ulusallk duygusunu daha az ortaya koymaktadrlar ve kydeki gen kuaklar, kentlerdeki lise ve benzeri devlet okullarnda okuyan gen kuaklara nazaran ulus kavramna daha az ballkla ynelmilerdi."' 2 8 Yine ayn ekilde geri braklm Dou ve Orta Anadolu blgelerinde yaayanlarmzn bat blgeleri halklarna nazaran daha az ulusallk duygusu ierisinde olduklar anlalmaktadr. eriata saplanmlkta daha nde-giden gneydou blgelerinde ulusallk duygusunun da bylesine zayf olduu belirtilir. Fakat genel olarak ulus kavramna eilmilik ve bu kavram anlamlk bakmndan kentli ile kyl ve geri kalm blgelerde yaayanlar arasnda, uurumlar kadar fark olduu bir gerek olarak ortaya kmaktadr. Bu satrlar bitirirken tekrar etmek lzumunu duyduumuz husus udur: Bu kitap, bataki sayfalarda da belirtildii zere, "nsanlar aras kardelik" ve "tek diiya devleti" idealine hizmet fikrinin kutsallna inanmlar iin yazld. Her insan, iinde yaad toplumun gelimesine katkda bulunmak suretiyle bu ideale yardmc olabilir. inde bulunduu toplumun gelimesine katkda bulunabilmesi iin de o topluma ballk duygular iinde bulunmas gerekir. Bu ballk duygusu ise ulusal bilince sahip olmakla salanr. Eer byle bir bilince sahip deilse, o toplumun ne kanunlar, ne refah, ne ynetimi, ne hkmeti, hibir eyi onu ilgilendirmez: Kanunlara sayg deil, fakat saygszlk, devlet ynetimine (seimlere) katlmak deil katlmamazlk, yurdu savunmak iin grev yapmak deil grevden uzak kalmlk, vergi demek deil vergi karclk vb. esas olur onun iin. Kendi mut128 Bkz. Frederick W. Frey, "Socializatio of National Identification A m n g Turkish Peasent", Journal ofPolitks. Kasm 1968, e.30, s.946.

636

uluunu ve kendi karlarn iinde yaad toplumun mutluluu ve karlaryla badar grmekten yoksun kalr ve bylece bireyin zararl yaamnn olumsuz sonular dalga dalga etkisini yaygnlatrr.

B) Kendisini Trkten ok Arap Milliyetisi Sanan Trk Siyasetisi Petrol yardm istemek zere Suudi Arabistan'a giden ve giderken de, sanki Araplar kandrmann en etkili yoluymu gibi Kabe'yi ziyaret ederek hac olan M S P Lideri ve Babakan Yardmcs olan kii Suudi Arabistan kralna yazd mektupta yle yazyordu: "Vereceiniz kredi ile Trkiye'nin dou ve gneydou blgelerinde yaplacak eserlerin (Suudi Arabistan tarafndan) yapldnn buralar halk ve haclarnca bilinmesi nemlidir. Beni Trkiye'de glendirin. Bu kredi gerekleirse Trkiye'de slam alemine bilyeni alma ve bir yeni r, balayacaktr. Yardmnz, alacak bu yeni r glendirecektir." Bu satrlar sanki Trkiye'ye yabanc ve Trkiye'yi ele geirmek isteyen bir devletin temsilcisi tarafndan yazlmasna insan dehete sokmakta... eriat zihniyeti ve ruhu ile yorulmu bir insann kendini kendi Trkiye'sine kar ne derece uzak ve yabanc duyabileceini ve kendi yurdunu Arap karlarna ne ekilde peke edebileceini pek ak, bir ekilde gstermekte. Kendisini glendirmesi iin yabanc bir devletin bakanndan yardm ve medet uman bir siyaset adamdr bu zat. Glenmek ve Trkiye halk gznde sevgi ve saygya sahip olabilmek iin Trkiye'nin yabancs ve hem de I. Dnya Sava'ndan nce veya o sralarda ngilizlerle birlik olup Trkiye'yi arkadan vurmaya alm ve on binlerce Trk subayn ve askerini en alak ve hain usullerle ldrtm olan bir lkenin yardmna ve araclna el amakta olan bir siyaset adamdr, hem de bir babakan yardmcsdr. Trk devletinin ve ulusunun haysiyetini drten bu zatn yukardaki davranna deinen bir dergi, 3 Haziran 1974 tarihli saysnda "...bu yz kzartc mektubun

637

sahibini Trk vatandaln terk ederek Arap vatandalna gemeye" davet ederken tm yurtsever kurulular "protesto etmek iin greve armay yurtseverliin ba koulu" saymtr. 1 2 9 Ne hazindir ki, bu davran nedeniyle meclis soruturmasna ya da gensoru nergesina konu yaplmak ya da en azndan aleyhte gsteri tertiplenmesi gereken bu ahs hakknda ne meclis, ne niversiteler ve ne de kurulular (rnein genlik kollan vs.) seslerini bile karmamlardr. Ne dndrcdr ki, yukardaki tarihten drt yl sonra Meclis'te, bir baka bakann Kahire'ye yapt gezi srasnda "Ben Trk deil Arap nilliyetisiyin" diyerek vnmesine deinen bir senatrn szleri neredeyse alklar toplayacaktr.' 3 0

C) Ve eriat Basn Atatrk'n adn lm yldnmnde bile anmayan, onun hakknda bir satr olsun yaz yazmay "gnah" sayan, u veya bu vesileyle ondan bahsetmek gerektiinde "deccal" deyimini kullanan tutucu basn, 1975 ylnn Mart aynda stunlarn gnlerce hem de en byk puntolarla, yeeni tarafndan ldrlen Suudi Arabistan Kral Faysal'a ayrmtr. Kukusuz ki, iren bir cinayete kurban giden-her insan gibi Faysal'n ldrlmesi olay da insanlktan nasibini alan herkesi zer. Bu zntnn ar llerle de olsa izharna kar sylenecek hibir ey yoktur. Fakat bir yandan bu insani grevi yerine getirirken dier yandan da tarihi gerekleri hatrlamak ve hatrlatmak "gereksever" her aydnn grevi olmaldr. Atatrk', yani lkemizi haritadan silinme tehlikesinden kurtaran ve uygarlk rayna oturtan o byk insan yermekten zevk duyan gerici basnn Faysal'a bylesine sevgi ve sayg tezahrnde bulunmas ve onu dnemimizin en byk insan gibi gstermesi dndrcdr. nk bir kere Faysal, insanlk ve uy129 Olay adl bu derginin 3 Haziran 1974 tarihli nshasnda s z konusu ettii bt iki kii B a b a k a n Y a r d m c s Erbaka'dr. I3 Sz konusu kii 12 O c a k 1978 tarihinde istifa eden MC (Milliyeti Cephe) hkmetinin MSP'I bakanlarndan Fehi Adak'tr. Yukardaki konumay yapan zat ise o tarihte Kontenjan Senatr (ve Ttirk-l Genel Bakan) Halil Tun'tur. Bu hususta bkz. Cumhuriyel gazetesi, 13 Ocak 1978.

638

garlk dnyasnn llerine gre ne "byk bir insan", ne de "btn dnyann gnlnde yce taht kurmu" bir kiiydi. Yakn bir tarihe gelinceye kadar lkesinde klelii doal ve meru bir kurulu olarak srdren ve bununla vnen, bunun gibi insanla utan verici dier sosyal kurulular yaatan ve ancak yabanc devletlerin basks zerine kaldrm grnen, snrsz petrol zenginliklerine ramen halkn ilkellikler ve gerilikler vadisinde, keyfi ve despotik bir rejim altnda tutan ve devleti 1400 yl ncelerinin eriat koullarna gre yneten bir insana "byk insan" demek hata olur. Gerici basnn yceltme yarna girdii Faysal, yakn bir tarih itibariyle babas ve btn ailesi efradyla Tiike kar (ngilizlerle birlik olup) saldrmay ve Trk srtndan hanerlemeyi marifet bilen ve binlerce Trk subaynn ve Trk askerinin Arabistan llerinde en vahi usullerle ldrlmeleri iini dzenleyen ve Trk yurdunun Arap lkeleri yararna olmak zere paralanmasn Bat devletlerine tleyen ve bu amalarla onlardan yardm dileyen bir zihniyetin ve davrann insandr. Ksaca hatrlatmakta yarar vardr ki, I. Dnya Sava srasnda ve sonralar itibariyle Trkn en byk dmanlar Loyd George'ler (ngilizler) ya da Wilson'lar (Amerikallar) ya da Clemenceau'lar (Franszlar) deil, bn Suud'lar, Mekke erifi Hseyin'ler ve Emir Faysal'lard. te Trklk bilincinden yoksun ve slam nedeniyle Araplara hayranlk duyan eriat basn, Atatrk'e layk grmedii sayfalarn 1975 ylnda Faysal'a vglerle doldurmutur.

D) Trke Benlik Salamak steyenlerimizi Dman Gren eriat evre air Mehmet Akif, eriatlarmzn ve bilinsizce onlara destek olan evrelerimizin ycelttii ve adna okullar at, adna para bast ve bana ta yapt bir kimsedir. Tiirkseverliiyle deil Arapseverliiyle, Trkn karlarna ballyla deil (Trk karlar aleyhine de olsa) eriat karlarna ballyla ve eriat ve Arap iin her eyi ve her deeri feda ederliliiyle Un yapm bir kimsedir. Arap-Trk

639

ilikilerinin yzlerce yl geriye giden olumsuz bilanosundan ve Arabn Trke kar ihanet ve cinayet niteliindeki oyunlarndan haberli olmasna ramen, Trk ve Arap ayniyetine inanm olarak; "... Trk arapsz yaamaz, kim ki yaar der delidir, Aap'n Trk ise lem sa gz hem sa elidir" diyecek kadar "perdelenmitir". Bundan dolaydr ki, Tevfik Fikret ona "Molla Srat" lakabn vermiti. Btn mollalna ramen o bu lakab sevmez ve kendisine byle hitap eden Fikret iin; "imdi Allah'a sver, sora biraz bol para der, Hi utanmaz Protestanlara zongtlk eder" derdi ve derken de tabii Fikret'in stanbul'daki Robert Kolej'de edebiyat retmenlii yapmasna atard. Ne var ki, Tevfik Fikret iin "Bol para der" veya "zonguluk eder" diyen bu ayn kif, Kur'ani Tiirkeye evirmemek ve Atatrk inklaplarn protesto etmek amacyla Trkiye'yi terk eden ve Msrlara g ederek orada Msr paalarnn kanelerinde yllarn geiren ve Rait Rza ve benzerleri gibi Trk dman Arap dnrleriyle yarenlik eden bir kiidir. Tevfik Fikret, ki son derece haysiyet sahibi, karakterli ve phesiz ki ondan ok bilgili bir Trk airidir, hayat boyunca ne "Bol para" demi ve ne de zonguluk etmitir. Robert Kolej'de Trk edebiyat retmenlii yapmtr, ama bu okulun retim program arasnda Trk aleyhtarl ve Trk dmanl yer almamtr. Fakat A k i f i n Trkiye'den (hem de Trkn gelimesine ve -ilerlemesine vesile olacak reformlar protesto amacyla) kaarak snd ve ders vermekle gurur duyduu el-Ezher niversitesi yzyllar boyunca Trk dmanln ve Trke kar iftira ve hakaretleri ilim haline getiren drisi'lerin, Yakut'larn, Belazuri'lerin bn al-Banna'larn, Gazali'lerin, bn Tulun'larn, Muhammed Abduh'larn ve daha yzlerce bu nitelikteki slam dnr ve yazarlarnn fikirlerini retim program haline getirmi, bu fikirler ve bilgiler ierisinde pei sra kuaklar yetitirmitir. Ve ite bizim eriat evremiz kif gibi insan alklar, yceltir ve Fikret gibi emsalsiz bir insan zongu diye yerer. Bylesine seviyesiz bir deerlemesi vardr eriatmzn.

640

VI)

TRK MLLYETLNN SAPLANDII KMAZ

Trkn sapl olduu kmaz, slamiyet ile Trkln badamamas ve eriat ierisinde Trklk benliini korumann mmkn bulunmamasdr. Baka bir deyimle, Trkn hem samimi olarak slam uygulamas ve hem de ayn zamanda Trklk benliine ve niteliklerine sahip kalmas dnlemez. Bundan dolaydr ki, Trk milliyetisi iki eyden birini semek aresizliindedir; ya eriat kenara itip Trkn kendi deer llerine, z niteliklerine ve geleneklerine geerlilik vermek ya da eriata gmlp Trk Tiirk yapan ne varsa her eye hayr demek. Nitekim slam kabul tarihinden itibaren Atatrk'e gelinceye dek olan tarih ierisinde, eriat yznden Trklk benlii ve bilinci yitirilmi ve Atatrk'le birlikte eriat arka plana atlabildii iin milliyetilik ve uygarlk dorultusuna geilebilmitir. Bunun nedenlerini bu kitap boyunca eletirmeye altk. zetleyecek olursak: Trkn slam ncesi yaamna inen nitelikleri arasnda aklclk vardr, ho grliilk vardr, zgrlk ve eitlik duygusu vardr, kadm (hem de devletin bana getirecek kadar) haysiyetli ve erkee eit bir deer ve varlk sayma gelenei vardr. Bu niteliklerin (ve zellikle aklclk ve kadn deer bilme geleneklerinin) her biri, bal bana gelime ve uygarlama iksiri denebilecek eylerdir. Kiinin ve toplumun daha insani ve daha ileri bir gelime safhasna ulamasnda bunlar kadar hayati rol oynayan hibir ey yoktur. rnein Bat'da uygarlk aamas bu niteliklerin ve asl aklcln benimsenmesi sayesinde mmkn olmutur. Rnesans demek aklcla dn ve bilimsel ve ahlaksal gereklere din verileriyle deil akl rehberlii ile eriebilecei fikrinin egemenlii demektir ve ite eer Trkn slam ncesi bu nitelikleri ve zellikle aklcl korunabilmi olsayd Trk toplumu bugn muhakkak ki uygar lkeler arasnda yer alm olurdu. Oysa ki, bu ve dier tm niteliklerini eriat bataklna sapland andan itibaren giderek yitirmitir. slam ncesi dnem ile slam sonras dnem, Trk bakmndan birbirine zt, birbirini yok eden dnemler olmutur. Birisi akl, stii ve gereklere gtren yol biie ve dieri akl geri plana iten; birisi fikir ve
641

yaam zgrln ngren dieri bu zgrl eriat emirlerine feda eden; birisi hogry benimseyen, dieri banazl emreden; birisi kadn ycelten dieri klten vs. dnemler olmutur. eriat ncesi dnemde kendi dnya yaamn, kendi aklnn rehberliine uydururken, eriat sonras dnemde akln ve mantn kabul edemeyecei emirlere (saysz denecek rneklerden biri olmak zere "l ile ya ela hayvanla cinsi mnasebette bulunan kiinin kaza orucu tutmas gerekir" ya da "yemee ve iecein iine sinek dtnde onun dada kalan kanadn iyice batm sonra atn, iinkii sinein bir kanadnda giinah dierinde sevap vardr" vs.) uymay Mslmanlk saymtr. eriat ncesi dnemde farkl inantakilere kar insani davranabilir ve hatta din deitirecek kadar hogrye sahipken, eriat sonras dnemde farkl inantakilere kar "slandan gayr bir dine ynelen sapktr" ya da "Eerfarkl inanta iseler baban ve kardein de olsa onlarla temas kes" ya da "mrikleri nerede grrsen ldiir" ya da (slam kabul etmedikleri takdirde) "Kitcb ehline (Yahudilere ve Hristiyalara) kar sava a, onlar harcca (cizye vermeye) zorla", eklindeki Kur'an ve hadis emirlerine uymay marifet bilmitir. eriat ncesi dnemde eitlik duygusuna sahipken, eriat sonras dnemde Kur'an'n; "...ve Biz Allah'n aramzdan seip ltfettii bunlar m demeleri iin halkn bir ksmn, bir ksmiyle deneriz." (K. 6 En'm Suresi, ayet 53) ya da "...Allah rzk bakmndan bir ksmnz bir ksmnza iist etmitir..." (K. 16 Nahl Suresi, ayet 71) eklinde hkmleri gereince eitlik ve adalet duygularn yitirmi ve yine Kr'an'm, "...Bir tarafta hibir eye gc yetmeyen bir kle, bir tarafta da bol rzk verdiimiz... birisi olsa, bu ikisi denk olur mu? kr Allah'a ki eit deildir" (K. 16 Nahl Suresi, ayet 75) eklinde hkmleri gereince klelii dahi doal bulur olmutur. eriat ncesi dnemde kadn serbest, zgr ve haysiyetli bir varlk bilirken ve iktidar sahibi dahi yaparken, eriat sonras dnemde Muhammed'in kadn hor gren ve klten, erkein klesi haline getiren ve nihayet siyasal haklardan yoksun eden emirlerine ve rnein; "Kadnlar aklen dn yaratlmlardr, iinkii Kr'a'da 'iki kadnn tankl bir erkein tanklna bedeldir' diye yazlmtr; kadnlar dinen de dn durumdadrlar, iinkii Tanr onlar det grecek ekilde yaratm ve det

642

grdkleri zana oru tutmalarn yasaklamtr" eklindeki szlerine uyarak, kadn toplumdan atmtr. Bu listeyi bu ekilde uzatmak ve koca bir kitap haline getirmek mmkndr. 1 3 ' Fakat belirtmek istediimiz husus udur ki. Trkn slam ncesi gelenek ve nitelikleri slama ters der eylerdir ve slam, Kuran ve hadis hkmleri dnda gerek kabul etmedii ve arama olana vermedii iindir ki, Trk toplumu, bu gelenek ve niteliklerini terk etmek ve Arabn l yaam ve zihniyetine srklenmek zorunluunda kalmtr. slam ona "Kur'an ve peygamber emirleri dnda davranamazsn, dnemezsin, akln kullanamazsn" derken, Trk insan iin buna kar direnmek ve rnein "Hayr, akl en byk rehberdir, benim geleneklerim arasnda aklclk vardr, akla ters den emirlere uymayacam" demek mmkn olamamtr; nk bunu yapmak dinsizlik saylmtr. Kur'an ve hadis kaynaklan "ki kadnn tankl, bir erkein tanklna bedeldir..." ya da "Kadnlar aklen ve dnen aa yaratklardr, erkek 'efendi' ve stn, kadn ise 'tabi' ve aadr, kadnlara ynetim hakk tannmamtr" eklinde ve buna benzer olarak kadn deersiz klc hkmler sevk ederken, Trk buna kar, "Hayr benim geleneklerim arasnda kadn saymak, her alanda erkee eit klnck, devletin bana hkmdar yapmak geleneim var" diye direnememitir, nk direnmeye kalkt an dinsiz, zndk, gibi durumlarla karlamas sz konusu olmutur. Snrsz ekilde oaltlabilecek bu rneklerin ortaya koyduu sonu odur ki, Trkn ulusal kaderi asndan eriat bir felaket kayna olmutur. Her ne kadar sava alanlarnda Trkn baarlar salamasn ve byk devletler (Seluk ve Osmanl gibi) kurmasn slamn "cihat"! tevik eden ve "cennetler" vaat eden (ya da buna benzer) ynlerine atfedenler varsa da, bu iddiann isabetli olduu phelidir. Hi kukusuz Kur'a'm, din adna sava yapmay ve cihata katlmay slamn art yapmas ve yine bunun gibi bir yandan yama, talan ve ganimet va131 Btiin bu y u k a r d a k i hususlarla ilgili Ku 'un ayetleri ve hadis hkmleri iin bkz. . Arsel. eritli Devleti'ler..., Kaynak Yaynlan, stanbul. 1997. s.226 vd; . Arsel, Din Arlanlan..., Kaynak Yaynlar, stanbul. 1997, s.185; . Arsel, eial ve Katln. Kaynak Yaynlar. stanbul. 1997.

643

atleiyle ve dier yandan cennetteki "memeleri yeni sertlemi yat kzlara, kara gzl, cilveli, irin szl hurilere vs." 1 3 2 kavuturma iimitleriyle sava ruhunu glendirip pekitirmesi, kiiler iin lm hie sayp askeri kahramanlklar ve ahlanmalar yolunu amtr. Fakat unutmamak gerekir ki, Trkn askeri cesaret ve niteliklere sahip oluu ve byk devlet kurma gelenei, slama girmesinden ok nceki dnemlere iner. te yandan unu da hatrlatmak gerekir; sava alanlarndan zaferler kazanmak, byk imparatorluklar kurmu olmak bal bana vnlecek eyler deildir. Bir toplum iin vnlecek ey, fikir ve kltr aamas yapabilmektir, akl ve zek stnldr, haysiyet ve benlik gelimesidir. Ne hazindir ki, Trk toplumu btn bu gzel nimetlerden eriat nedeniyle yoksun kalmtr.

A) eriatn Tm Ktlklerini ve slam Tarihinin Tm Olumsuzluklarn Temsil Durumunda Kalan Trk eriat uygulamas ieresinde Trk, ylesine bir kmaza ve aresizlie saplanmtr ki, bu dzenin btn ktlklerini yklenmek zorunluunda kalmtr. Yukardaki blmler boyunca grdk ki Arap, slamn btn olumsuzluklarnn sorumluluunu Trke yamamtr. rnein slam uygarlnn slam dini sayesinde yaratldn, fakat bu uygarln Trkler tarafndan yok klndn, slamda klelik diye bir kurulu olmadn, fakat kleliin Trkler tarafndan slama sokulduunu; slamn kadna hak ve deer tandn, fakat bu haklarn Trkler tarafndan kaldrldn vs... inanlmaz bir kurnazlkla iddia eder olmutur. Bunu yaparken, Trkn bu tr iddialar cevaplandrmasnn ve savunma yollarna bavurmasnn kolay olmadm, nk byle bir eye kalkacak olursa slam ile atr durumda kalacan hesaplamtr. Basit bir rnekle aklamak gerekirse, klelik kuruluunu ele alalm. Arap milliyetisine gre klelik slamn reddettii bir kurulutur; fakat buna ramen Trkler slama klelii sokmulardr.
132 C e n n e l tanmlar iin bkz. K. 78 Nebe' Suresi, ayet 32-34; K. 56 Vka Suresi, ayet 15-38; K. 76 Dahr (nsan) Suresi, ayet 12-21; ayrca bkz. 1. Arsel. eriat Devlei'den.... Kaynak Yaynlar, stanbul. 1997, s.655 vd.

644

Byle bir iftiraya yant vermek kolaydr. nk, daha nce de deindiimiz gibi, Muhammet! klelii doal bir kurulu olmak zere yerletirmi ve bununla ilgili olarak Kur'cn'a hkmler koymutur: "...Allal, hibir eye gc yetmeyen ve bakasnn mal olan bir kle ile, kendisine verdiimiz gzel nimetlerden... safeden kimseyi misal gsterir. Hi bunlar eit olur mu?.." (K. 16 Nahl Suresi, ayet 75.) te yandan bizzat kendisi, mr boyunca kleler satn alm ve kullanmtr. Kleliin kaldrlmas iin kendinden rnek vermek yle dursun, aksine, srdrlmesi iin her eyi dnmtr. Bu nedenledir ki, slamda klelik ok yakn bir tarihe gelinceye kadar doal bir kurulu olarak yaamtr. Ancak Bat uygarlnn zorlamas ve Bat lkelerinin tehdidi sonucu olarak "resmi" olmaktan karlmtr. Bu ve buna benzer kaynaklar ve rnekleri otaya koymak suretiyle kleliin sorumluluunun Trklere deil, fakat dorudan doruya Muhammed'e ve slama ait olduunu anlatmak kolaydr. Ne var ki, bunu yapabilmek iin slam eletirmek ve aslnda yermek gerekecektir. Oysa ki bu bir cesaret, bir bilgi iidir; nk slam, din konusunda her trl eletiriyi, tartmay yasaklamtr. Bu yasaa uymayanlar slamn dman saylr, en azndan dinsizlikle sulanr. Bu ise Mslman Trk bakmndan korkulacak bir sonutur. slam dman saylmaktansa iftiraya katlanmaya ve Trkln unutmaya hazrdr. te Arap milliyetisinin ve ona destek Trk eriatsnn hesaplad da budur. eriatmz ve din adamlarmz, bugn belki cesaret edip Arap yazarlarn Trk aleyhtarlyla dolu yaptlarnn yorumunu henz yapmyor ve muhtemelen yapabilecei gn bekliyorlard!'. Fakat aslnda Trk "Araplatrmak" ve kendi z niteliklerine yabanc klmak iin Arap yazarlarn kitaplarna dahi ihtiyalar yoktur. Zira ellerinde ok daha etkili eriat kaynaklar, bata Kur'cn ve hadisler vardr. Bu kaynaklarda yatan hkmler Tanr'dan ve Muhammed'den gelmedir diyerek Trke kabul ettirebildikleri srece iktidar ve saltanatlarn artracaklardr. Araplk ruhu ve l zihniyetiyle yourduklan dimalar, muhakeme gcne sahip deildir ki, onlarla savaabilsin ya da tartabilsin. O krpecik ya da nasrlam beyinlerden, mspet dnme ve mantk yo-

645

lunu deneme gayretini bekleyemezsiniz. Ne din okulunda, ne camide ve ne de hibir yerde Mslman Trkn eriat hkmlerini eletirmesini ve rnein kalkp da, "Hoca Efendi, Tanr'nn Araplar btn insanlara stn kldin, Kur'a' Arapa indirdiini, peygamberini Araplardan setiini, vs... sylyorsun, ama neden Tanr Arabi ve hem de l bedevisini tercih etsin de Araptan daha faziletli, daha drst, daha mert, daha insancl ve kadna saygl baka bir ulusu, rnein Trk semesin? Neden Tiirkten bir peygamber karmasn ve TLirke, Trkn dili ile Trke hitap etmesin de anlamad Arapa ile etsin? Neden Trk kltsn de Arabi yceltsin? Tanr bu derece keyfi ve bu derece deer llerinde yanlm olabilir mi?" eklinde konumasn isteyemezsiniz. steyebilmeniz iin her eyden nce bu lkeye "serbest dnce"yi getirmeniz, slam eletirme ve yerme geleneini yerletirmeniz ve bylece Trk eriatnn yalanlarna, aldatmalarna ve kandrmalarna kar hcyr diyebilecek kerteye eritirmeniz arttr.

B) Ve Bitmeyen Tehlike Bu kitab okuyup bitirdikten sonra, imdi kendi kendinize souyorsunuzdur: "Bu yazlanlar yalan olamaz. nk yazar btn bunlar Arap ve Mslman kaynaklara dayal olarak sergilemitir. Pek iyi ama nasl olur da Trk eriats, Trkn ulusal meziyet ve niteliklerini inkr edebilir? Nasl olur da Arap milliyetisi, kendi halkn kendi slam ncesi tarihi ve gelenekleriyle, kendi z diliyle ve buna benzer elerle benlik sahibi yapmaya alrken, Trk eriats Trk, Trkle ilgili ne varsa her eyinden yoksun klmaya urar? Bu sorunun yantn vermek kolaydr. Eer siz Trk yavrusunu, o kck yalardan itibaren eriat eitimine tabi tutar ve yourursanz ve rnein bu kitap boyunca bazlarn belirttiimiz eriat hkmlerini kafasna ve ruhuna sokacak olursanz, sonu sizi artmamaldr. Bu eitimden geireceiniz yavrularmzdan yakn bir gelecekte, saysz Mustafa Sabri'ler ve Ahmet Nai'ler ve Abdlhamit'ler kaca muhakkaktr. eriatn bir yandan "Araplk ruhu" alayan ve dier yandan insan kafasn ilemez hale sokan ve insanla dman klan

646

eitimine tabi tuttuunuz Trk yavrusuna siz bir de Arapay retiniz ve baknz nasl bir insan tipi oluturursunuz. Bu dile vkf olarak o, eline geirecei Arapa kitaplar, yani Trk hem Araba ve hem de d leme ve zellikle Bat'ya kar "uygarlk dman" ya da "ayan bast yeri kurutan" ya da "slam uygarlktan uzaklatran" ya da buna benzer olumsuz tanmlamalarla dolu kitaplar okusun ve bu kitaplardaki yalanlara kar kabilecek bilgilerden yoksun kalsn da, grnz baknz nasl bir kuak yetitirmi olursunuz. eriat eitimine "paydos" diyebilen Atatrk'n bykln biz bugn inkr ededuralm. Fakat unu bilelim ki, eriatnn ellerine terk ettiimiz yavrularmz, ada uygarlk anlayndan, aklclktan ve milli benlik duygusundan yoksun olarak yakn bir gelecekte karmza dikilecek ve bizlere Atatrk ilkelerine balln su olduunu haykracaklardr.

C) Gzlerimiz nnde lenen Cinayet Gzlerimizin nnde ilenmekte olan ve Trk mezara gtrebilecek olan bir cinayet var ki, bunu bir yandan cehaletimiz yznden gremiyor ve dier yandan da okumu saylanlarmzn bir ksmnn ksknl ve nemelazmcl ve dier bir ksmnn da karcl nedeniyle nleme yolunu dnmyoruz. Bu cinayetin sorumlular Trk sadece fikren ilkel ve biare veya sadece maddeten sefil ve yoksul klmakla kalmyorlar, milli benliini ve bilincini unutturma ve sonunda da tarihten silip atma uurumuna gtrdklerini fark edemiyorlar. Yalar 10 ile 20 arasnda yz binlerce Trk yavrusunun devam ettii Ku'cn kurslarnda, imam-hatip okullarnda, slam Enstitleri ve hatta din dersleri verilmekte olan mspet eitim okullarndaki bir o kadar Trk ocuu bugn hem fikren ve hem ruhen l felsefesinin ve yaantsnn insan olarak yetitirilmekte ve milli benlii yitirici bir eitimin kurban olmakta, "Kavm-i necib" diye kendilerine tantlmak istenilen Arabn, slam toplumlar ierisinde neden dolay stiin ve imtiyazl duruma sahip olduu masallarn, Ku 'an ve hadis hkmlerinin telkin ve tehdit edici basks altnda renmektedir.

647

eriat eitimine g vermek, Kr'an kurslar ihdas etmek, niversitelere mescit yerletirmek gibi abalar laik Trkiye Cumhuriyeti iktidar partilerinin balca amac haline gelmitir. 1986 ylnn balarnda bir devlet bakannn u szleri bu alandaki baarlan simgelemeye yeterlidir: "zellikle 19 ilde yatl Kr'an kursu binalar yaplmaktadr ve imam evlerinin yapmna arlk verilmitir. Trkiye'deki tm camilerin bakm ve onarmn... devlet stlenmitir. Her niversitenin gerek bir ibadethaneye kavuturulmasn amalyoruz. Hacettepe niversitesi'nde alan mescit gibi dier niversitelerimize de ibadet yerleri aacaz. Bylece bu problem de ortadan kalkacak." Atatrk'n cann diine takarak aklcla, mspet ahlak ve uygarla ve benlik duygusuna gtrd ve "insanlk camiasnn bir yesi" olma gururu ile vndrd bizim kuak, imdi yeni kuaklarn ad kafa ve ruh yaps ile eitilmekte oluunu byk bir karamsarlk ve umutsuzluk ierisinde seyretmektedir. Trk yavrusunun ve insannn bugn eriatnn elinde, tpk Cumhuriyet dneminden nce olduu gibi, yine yaratc zekdan uzak, yine gkten inme emirleri tek gerek sayan ve her eyi din asndan lye vuran Direr yaratk eklinde yetitirilmelerini ii kanayarak izlemektedir. Ama hi kuku edilmemelidir ki. eriatnn bu sahte saltanat bir gn gelip snecek ve eriatn insan beynini eriten tlsm mutlaka sona erecektir. Yzyl da gese, bin yl da gese ve hatta Trkn eceli de gelse, insan aklna meydan okuyan eriat mikrobunun sonu gelecektir. Del Vechhio'nun dedii gibi; "Snrsz ekilde gelimeye mstait bir insan beyni olduu srece, gericilik daima ezilecektir".

648

KAYNAKA*

ABAD, Akram, M Uma t al-Qawmiyyah al-'Arabiyyah, The Ordeal of Arap, Nationalism, Beyrut, 1962. ABBOUSHI, W.F., The Agy Arabs, The Westminster Press, Philadelphia, 1974. A B D AL-RAHM, Muddathir, AI-Islam wa'l Qawmiyyah fi'l Sharq alAwsat, Islam and Nationalism in the Middle East, Hiwar, Beyrut, 1963, c . l , say 6. ABD AL-RAZIQ, M.H., Arabic Literature Since the Beginning of the XIX th Century , "Bulletin of the School of Oriental Studies", 1922, c.2. A B D A L L A H , De Sahb, Development et Questions D'Orient, Toulouse, 1972. A B D U L L A H , King of Jordan, My Memoirs, (Mudhakkarati), Jerusalem, 1945. Abu'l Ghazi Bahadur Han, The Geological Histoiy of the Tartars, Tatarcadan eviri, London, 1730, 2 cilt. ABU, Salih, The Churches and Monasteries of Egypt and Some Neighboring Countries, ngilizce eviri B.T.A. Evetts, Oxford, 1895. A D A M S , Charles, "Abu Hanifah, Champion of Liberalism and Tolerance", The Muslim World, 1946, c.36, s.217-227. A H M E D , Jamal Mohammed, The Intellectual Origins of Egyptian Nationalism, Oxford University Press, 1960. A H M A D , Amin, Yawn al-tslam, Kahire, 1952. A H M A D , Amin, Fayd al-Khatr, Kahire, 1938. A H M A D , Amin, al-ark ve al-Garb, Kahire, 1955.
* Yazar ve kilap a d l a n , genellikle yabanc biivk kitaplklardaki yazl biiminde belirtilnilir. ster A r a p a olsun, ister dier dillerde, bu kitaplarn pek ounu ancak Bat kitaplklarnda bulmak m m k n d r .

649

AL-ALAYL, Abdullah, Dstiir al-'Arab al-Qawmi, The National Consitution of the Arabs, Beyrut, 1941. AL-ANDALUS, Sa'id, Kitab Tabaqual al-Uman, Arapadan Franszcaya R. Blachre tarafndan eviri, Livres des Catgories des Nations, Paris, 1935. AL-ASAR, Kitab Maqctlat al-Islamiyyun Wa'Ihtilaf al-Musallim, Edited by H., Ritter, 1929-1930. A L - A S H A R , Ali lbn Isma'il, The Theology of al Ash'ari, The Arabie text of al-Ash'ari's Kitab al-Lwna and Risalat Istihsan al-Khaud fi'ilni al-Kalatn, with briefly annoted translations by Richard J. Me. Carty, Beyrut, 1953. AL-BALADHUR, Ahmed Ibn Yahya lbn Jabir, The Origins of the Islamic State, being a Translation... of the Kitab Futuh al-Buldan, by Philip H. Hitti Columbia University Press, New York, 1916-1924, 2 cilt. BALZUR, Abul-Abbas Ahmad b. Yahya, Kitab Futuh al-Buldan, Ed. Goeje, Leiden, 1866. AL-BALH, Abu Zayd b-Sahl al-Balh, Kitab al-bad' val-tcirih, kitabn Franszcaya evirisi Huart tarafndan, Paris, 1919. . AL-BALHKH, Abou-Zeid Ahmed Ben Sahl, Le Livre de dci Cration et de l'Histoire, Publi et Traduit par M.C1. Huart, Paris, 1901. AL-BANNA, Hasan, Our Movement in a New Stage, (Arapa), Cairo, 1952. A L - B A R R A V V , Rait, ktisadiyat cil-Alain al-Arab, 3. basm, Kahire, 1973. AL-BAYZV, Envr l-Tenzil ve Esrar-iit Tevil, Leipzig, 1848. AL-BAZZAZ, Abd al-Rahman, On Arab Nationalism, London, 1965. AL-BUKHAR, Sahili.... L. Krehl basm, Leiden 1862-1908. AL-CAHZ, Abu O s m a n A m r b. Bahr, Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, Ankara, 1967. AL-CEBERT, eyh Abd al-Rahman, (Cheikh Abd El-Rahman alDjabarti), Merveilles Biographiques et Historiques, Ou Chroniques, Arapadan Franszcaya efik Mansur ve Abdiilziz, skender Amanun tarafndan evrilmitir, Le Caire 1888, 9 cilt. AL-DEMR, Hayat al-Hayavcn, ngilizceden eviren Jayakar, Londra, 1906.

650

AL-ESR, Izz al-Din bn, al-Kamil fVl-Tarih, Beyrut, 1965. AL-FARUQI, smail Ragi A., On Aabism. "Un/bal" and Religion, Amsterdam, 1962. AL-HUSAYN, Ishaq Musa, The Moslem Brethren, Arapa, Beyrut, 1956. AL-HUSAYN, Ishaq Musa, The Crisis of Arab Thought, Beyrut, 1954. AL-ISTAKHR, Abu Ishaq brahim bn Muhammed, The Oriental Georgraphy of'Ebn Haukctl, an Arabian Traveller of the Tenth Century, eviren Sir William Queseley, Londra, 1800. AL-JUVAN, Ala al-Din Ata Malik, The History of the WorldConqueror, Manchester University Press, 1958. AL-KHATB, Wali ad-Din Muhammed b. Abdallah, Mishkat alMashabili, ngilizce eviri J. Robson, Publisher: Muhammed Ashraf, Lahore, 1960. AL-MARVAZ, eref al-Zaman Tahir, Taba'i al-Hayavan, Delhi, 1943. AL-MAWARDI. Ali bn Muhammed bn Habib, El-Ahkam es Sodthaniya; Traite de Droit Public Musulman, ngilizce eviri Fagmant tarafndan, Franszca eviri L. Ostrorog, Paris 1901-1906, 2 cilt. A L - M A Y M N , Muhammed al-Abd Allah, Nidl al-Arab Diclcl cl stimcr, Kahire 1972, Arap dnyasnn Osmanl'ya kar sava incelenir. AL-MEDA'N, Abu'l Hasan Ali bn M., Ki tab Futuh Horasan. A L - M U T T A K , Kanz al-Ummal fi subut sunan Al-Akval va'la'fal, Bulak 1286. Ayrca Kahire, 1321 ve Haydarabad, 1312-1213 basmlar vardr. AL-RAZZAZ, Munif, Tatavvur Mc'na al-Kavmiyya, Beyrut, 1960. A L - S H A H R A S T A N , Abu al-Farh Muhammed, The Sununa Philosophiqe of al-Shalrastani, Kitabu Nihaycti'l Iqdam fi'ilmi Kalan, Edited from Manuscript in the Libraries of Oxford, Paris and Berlin by A. Guillaume, London, Oxford University Press, 1931. AL-SHAB, Mustafa, Al-Kavmiyya al-Arabiyyah, Kahire, 1959. AL-SLEYMAN, Ali bn Husayn, al-Alkt cl-Hiyaziy! al-Msriyah, Kahire, 1973, Memlkleri Msr'daki ynetimi. AL-TABAR, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, Milli Eitim Bakanl Yaynlan, 1966.

651

A L - T A B A R , Tafsir al-Ccmi al-Beyan, Bulaq, 1323. AL-TABAR, Tarih al-Rusul va'l-Muluk, Ed. Goeje, Leiden, 1879-1989. A L - U R A V V , Abd Allah, cl-Arab va-al-Fikr al-Tarihi, Beyrut, 1973. ALLEN, Henry Elisha, The Turkish Transformation; Study in Social and Religious Development, N. Y. Greenwood Press, 1968, kitabn ilk basm, University of Chicago, 1935. AL N A S R E D D N , Kadiyyat al-Arab, Beyrut, 1946. A M E E R , Ali Syed, The Spirit of Islam, London, 1935. A N O U A R , Abdel Malek, La Pense Politique Arabe Paris, 1970.

Contemporaine,

ARAB, Muhammad 1 Abdullah, Dinucjrtiyyat al-Qawmiyyali alArabiyyah, The Democratic Nature of Arab Nationalism, Kahire, 1959. A R A F A T , W., "The Attitude of Islam to Slavery", The Islamic Quarterly, Haziran 1966, c. 10, say 1-2. A R M A J A N I , Yahya, Middle East, Past and Present, Prentice Hall Inc., New Jersey, 1970. A R M I N J O N , Pierre, De Ici Nationalit dans l'Empire Ottoman, Paris, 1903. A S I M E F E N D , Okyanus, stanbul, 1305 basm. A H T E R M U S T A F A , Ahteri-i Kebir, stanbul, 1309 basm. A T Y A H , E., An Arab Tells His Story: A study in Loyalties, London, 1946. A T Y A H , E The Arabs, Edinburg, 1955. A Z Z A M P A S H A , Abd al-Rahman, Al-Rislah al-Khlidah, The Eternal Message, Kahire, 1946. B A G A V , Imam Husciyn iil-Bagavi, Mesabih us-Sunne, Kahire, 1294. B A H U M , M u h a m m e d Jamil, Al-Arab Wa'l Turk, The Arabs and the Turks, Beyrut, 1957. B Q U R l , A h m e d Hasan al-, Urubah iva Din, Arabism and Religion, Kahire, tarihsiz. B A R K E R , Edward B.B., Syria and Egypt Under the Last Five Sultans of Turkey; Being Experiences During 50 years of Mr. Consul Generali Barker, London, 1876, 2 cilt. B A R T H O L D , W., Histoire des Turcs d'Asie Centrale, Paris, 1954.

652

BASHML, Muhammed Ahmed, Al-Qawmiyyah fi Nazcr al-lslam. Nationalism from the Viewpoint of Islam, Beyrut, 1960. BE'ERI, E., Army Officers in Arab Politics and Society, Praeger, Pall Mall, New York, 1970. BEL1NG, Willard E., Pan-Arabism and Labour, Harward University Press, 1960. BELL, R., Introduction to the Qur'cin, Edinburg, 1953. BERKES, Niyazi, The Development of Secularism in Turkey, Mc Gill University Press, Montreal, 1964. BERRO, Tawfik Ali, Al-Arab Wa'l-Turkfi Ahd al-Dcistur al-Utlunani, 1908-1914, The Arabs and the Turks Under the Ottoman Constitution 1908-1914, Kahire, 1960. BERRO, Tawfik Ali, Al-Qawmiyyah al-Arabiyyah fi'l Qam al-Tasi Ashar, Arab Nationalism in the XIX th Century, Damascus, 1965. Beyaz Kitap, Trkiye Gerekleri ve Terrizm, Ajans Tiirk Matbaas, Ankara, 1973. BINDER, Leonard, The Ideological Revolution in the Middle East, New York, 1964. BISHAI, Wilson B., Humanity in the Arabic-Islamic World, Iowa, 1973. BLYDEN, Edward W., Christianity, Islam and the Negro Race, Edinburg, 1967. B O S W A R T H , C.E., "Language Reform and Nationalism in Modern Turkey", The Muslim World, Ocak 1965, say 1, c.55, B U R C H K H A R D T , John Lewis, Arabic Proverbs, or the Manners and Customs of the Modern Egyptians, London, 1830. C E M L PAA, Hatrat, 1913-1922, Istanbul, 1922. CHEJNE, Anwar G., The Arabic Language; Its Role in Histoiy, University of Minnesota, Mineapolis, 1969. C L E V E L A N D . L., The Making of an Arab Nationalist, Ottomanism and Arabism in the life and Thought ofsati al-Husri, Princeton University Press, 1971. Colloquim on Islamic Culture in its Relation to the Contemporary World, Eyll 1953, Princeton, N.Y. CREMEANS, Charles D The Arab and the World, Nasser's Arab Nationalist Policy, New York, 1963.

653

CROMER, E.B., Modem Egypt, London. 1907. DAN MEND, smail Hm, Trk Irk Niin Mslman Olmutur?, Okat Yaynlan, stanbul, 1959. D AR W AZ AH, al-Hakam-Jabburi, Hamid al-, Ma al-Qawmiyyah clArabiyyah, Arab Nationalism, Kahire, 1958. D A W A L I B i , Ma'ruf, Al-Qawmiyyah al-Arabiyyah fi Haqiqatiha, The truth about Arab Nationalism, Kahire, 1959. D A W N , C. Ernest, From Ottomanism to Arab'sn; Essay on the Origins of Arab Nationalism, University of Illinois Press, 1973. DERVEZE, H. Darwaza, Fi al-Tahkik al-Kavmi, On Nationalist Educotion, Milliyetilik Eitimi zerine, 1960. DERVEZE, H., Ma'al-Kavmiyya al-Arabiyya, With Arab Nationalism (Arap Milliyetiliiyle), Kahire, 1957. D E T L E V KHALD, Modern Interpretaion of Muslim Universalisai, in Islamist Studies, Journal of the Islamic Research Institute, Pakistan, Mart 1969, c.8, say 1, s.47-96. D J E M A L PASHA, Memories of a Turkish Statesman, 1913-1919, London 1922. DODGE, Bayard, ATAzhar, A Millennium of Muslim Learning, The Middle East Institute, Washington, D. C., 1967. DURl, Abd al-Aziz al-, Al-Judhur al-Tarikhiyyah li'l Qawmiyyah alArabiyyah, The historical roots of Arab Nationalism, Beyrut, 1960. EB D V D , Kitabu-Siinen, Msr basm. EBUZYYA, Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, Kervan Yaynlar, stanbul, tarihsiz. FAHM, Mahir Hasan, Al-Qawmiyyah al-Arabiyyah wa'1-Shi'r alM'asr, Arab Nationalism and contemporary poetry, Ma'al-Arab, Kahire, 1960, say 6. FARS, Nabih Amin, The Living Arabs, Beyrut, 1947. FARS, Nabih Amin-Huseyin M. T., The Crescent in Crisis, The University of Kansas Press, 1955. F A R L E Y , Tames Lewis, Turks and Christians; A Solution of Eastern Question, London, 1876, 2 cilt. F A R R U K H , Omar A., Arab Genius in Science and Philosophy, Washington, 1954.

654

FATEM, Narollah S., The Roots of Arab Nationalism, 1959, Orbis 3, s.437-456. FAWZ, Husayn, Sindbad Misri, Le Caire, 1961. FAYEZ, A., Sayegh, Arab Unity; Hope and Fulfillment, New York, 1958. FERDOWSI, Shah-Name, The Epic of the Kings, eviren R. Levy., Chicago, 1967. FERD, ed-din Attar, Tezkere-i Evliya, Franszca evirisi A. Pavett tarafndan "Le Memoir des Saints", Paris, 1889. FEVZ M. Naccai" (Fauvzi M. Najjar), Nationalism and Socialism, in the Arab World. From Nationalism to Revolution, Edited by A. Jabara, J. Terry, Illinois, 1971. FINN, James, Stirring Times or Records, From Jerusalem Consular Cronicls of 1853 to 1858, Londra, 1878. GANEM, Halil, Les Sultans Ottomans, Paris, 1901, 2 cilt. GAZAL M., Miskat-ul Envar, (Nurlar Feneri), Bedir Yaynevi, eviren S. Ate, stanbul, 1966. G E R M A N U S , Jarhius, The Role of the Turks in slam, Islamic Culture, the Hyderabad Quarterly Review, c.7, s.519-533. GHALI, Paul, Les nationalits dtaches de l'Empire Ottoman ci la suite de la guerre, Paris, 1934. GHAZAL, M., Mishkcit al-Anwar, ngilizce eviri W. H. Gairdner, London, 1924, "The Niche for Lights". G H R A Y B A H , Abd al-Karim Mahmud, Al-Arab wa'l-Atrak, The Arabs and Turks, Damascus, 1961 (Hicri 1381). GYRAYBAH, Abd al-Karim Mahmud, Muqaddamat Ta'rikh al-Hadith 1500-1918. An introduction to the modem history of the Arabs 15001918, Damascus,1960. GIBB, H.A.R., Modern Trends in Islam, Chicago, 1947. GIBB and Bowen, Islamic Society and the West, Oxford, 1950, c . l . GOITEIN, S.D., Studies in islamic Histoiy and Institutions, Leiden, 1966. GOLDZIHER, Ignaz, Muslim Studies, ngilizce eviri, Chicago, 1967. G R U N E B A U M , G.E., Von, Modern Islam; The Search for Cultural Identity, Berkeley, 1962.
655

HAFEEZ. Malik, Abu'l Kalan Azad's Theory of Nationalism, "Muslim World", 1963, c.53, N o . l . HFIZ, Abd al-Salm Him, al-Madinah al-Munavvarah fi alTarih, Kahire, 1972, Trk ynetimi hk. HAFIZ, Wahba (Sheikh), Arabian Days, Londra, 1964. HAM, S. G., "Islam and the Theory of Arab Nationalism", The World of Islam, Leiden 1956, c.4. Arap Nationalism; An Anthology Selected and Edited by S. G. Haim, Los Angeles, 1962. HAKM, Yusuf al-., Beirut wa Lubnan fi Ahd al-Uthman, Beirut and Lebanon during the Ottoman period), Beyrut, 1964. HAROLD, Armstrong, Turkey and Syria Reborn, Londra, 1930. HASLUCK, F.W., Christianity and Islam under the Sultans, Oxford, 1929, 2 cilt; c,2. HASSAN, Ibrahim Hassan, Islam; A Religious, Political, Social and Economic Study, Badat, 1967. HElKAL, Mohammed, The Cario Documents, New York, Doubleday, 1973. HITTI, Philip K Islam, a way of Life, Univ. of Minnesota Press, 1970. HOTTINGER, Arnold, The Arabs, Their History, Culture and Place in the Modern World, New York, 1963. HOURANI, Albert Habib, Arabic Thought in the Liberal, Oxford Univ., 1789-1993, Londra, New York, 1962. H O U R A N I , G. F., Averreos on the Harmony of Religion and Philosophy, Londra, 1961. H U D U D , al-Alam, (The Regions of the World), A Persian Geography, 372 A.H./982, A.D., eviri V. Minorsky, Londra, 1937. HUREWITZ, J. C., Diplomacy in the Near East; A Documentary Record 1914-1956, Princeton, N. J., 1956. H U R G R O N J E , C. Snouck, L'Islam et le Probleme des Races, "Revue du Monde Musulman", 1922, c . l . HUSSEIN, Taha, The Future of Culture in Egypt, ngilizce eviri, S.. Glazer, 1954. HUSSEN, Taha, The Streen of Days; student at the Azhai; ngilizce eviri Hilary Wayment, Longmans Green, 1948.

656

bn al-Nadim, Fihrist, Edition Flugel-Roediger. bn Batuta, ibn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, (Miili Eitim Basmevi, stanbul, 1971. bn Haldun, Mukaddina, Beyrut, 1967 basm. bn Ishaq, The Life of Muhammad, ngilizce eviri A. Guillaum, Oxford University Press, 1955. bn Khallikan, Biographical Dictionary, ngilizceye eviren Slane, Paris, 1843. bn Khaldun, The' Muqaddimah, an Introduction to History, ngilizceye eviren Franz Rosenthal, Pantheon Books, 1958, 3 cilt. drisi, Georgraplie d'Edrisi, Franszca eviri, P.A. Jaubert, Paris, 1886. LAH, Muhammed Manzur, (Ed. And. Tn.), The English Translation of the Holy Tradition, Lahore, 1932. ISSAWI, Charles, Egypt in Revolution; An Economic Analysis. Oxford University Press, 1963. ZZETTN, Nejla, The Arab World, Chicago, 1953. KAMEL, Mostafa, Arab Nationalism; A Movement of Awakening, Washington, D.C., 1958. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Ankara, 1954-1956. KATBAH, H.I., The New Spirit in Arab Lands, New York, 1940. KAZARUS, Hava, Contemporay Religious Thought Among the Ulema ofal-Azhar, "Asian and African Studies", 1971, c.7. KEDOURE, E (Editor), Nationalism in Asia and Africa, Nal Book, 1971. KEMAL, smail, The Memoirs of Ismail Kemal Bey, Londra, 1920. KHADDUR, Majid, Political Trends in the Arab World; The Role of Ideas and Ideals in Politics, Baltimore, The J. Hopkins Press, 1970. KHARALLAH, K.T., Les Regions Arabes Librs, Paris, 1919. KHALD, Khalid Muhammad, From Here We Start, eviren smai'l R. al-Faruqi, Washington, 1953. KHALD, M.R. A1-, Al-lnqilab al-Uthmani wa Turkiyya al-Fcitat, The Ottoman Revolution and the Young Turks, A. H., Cario, 1.326. KHALL, Yasin, Al-Idiologiyyah al-Arabiyyah, The Arab Ideology, Badat; Ministry of Culture and Guidance, 1966.

657

KHARBUTL, Ali Hasani Al-, Muhammad wa'l-Qawmiyyah alArabiyyal, Muhammad and Arab Nationalism, Cairo, 1959. KHARBUTL, Ali Hasani Al-, Al-Ta'rikl al-Mnvahhad li'Ummah alArabiyyah, A Unified History of the Arab Ummah, Cairo, 1970. KRMAN, Hamid al-Din al-, Rahatu'l Akl, M. K. Huseyn&M. M. Hilmi basm, Kahire, Leiden 1953. KOHN, Hans, Histoiy of Nationalisme in the East, London, 1929. KRAMERS, J.H., The Role of the Turks in the Histoiy of Hither Asia, "Analecte Orientalia", Leiden, 1954, c. 1. KURKOLU, mer E., Trkiye'nin Arap Orta Dousu'na Kar Politikas 1945-1970, Sevin Matbaas, Ankara, 1972. LAOUST, H., Le Califat Dans le Doctrine de Rasid Rida, Beyrut, 1938. L A Q U E U R , W.Z., Communism and Nationalism in the Middle East, New York, 1956. LAVAN, "Spencer, Four Christian Arab Nationalists; A Comparative Study", The Muslim World, Nisan 1967, c.57, say 2. LAWRENCE, T.E., Seven Pillars of Wisdom; A Triumph, New York, 1936. LEWIS, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, Londra, 1965. LEWIS, Bernard, Race and Color in Islam, New York, 1971. LEWIS, Bernard, Islam in History, Londra, 1973. Macolla, T e m m u z 1962; Aralk 1967; Kasm 1968 saylar. MACFARLANE, Charles, Constantinople 1828; A Residence of Sixteen Months in the Turkish Capital and Provinces, Londra, 1829, 2 cilt. M A H M U D , Kagai, Divanii Lgct-it-Trk, Trk Dil Kurumu, eviren Besim Atalay. MAJDHUB, Muhamma al-, Al-Qawmiyyah al-Arabiyyah Aman Tasan al-Addad, Arap Nationalism face to face with contradictory struggles, Beyrut, 1960. MAKDISI, George, Autograph Diciiy of cm Eleventh Centuiy Historian of Baghdad, "Bulletin London University School of Oriental African Studies", 1957, c.19, s.13-48. MA'OZ, Moshe, Ottoman Reform in Syria and Palestine, 1840-1861; The Impact of the Tanzimat on Politics and Society, Oxford, Clarendon Press, 1968.
658

MARVAZ, Sharaf al-Zaman al-, Taba'i al-Hayavan. "The Natural Properties of Animals", eviren V. Minorsky, Londra, 1942. MARVAZ, Sharaf al-Zaman al-, On China, The Turks and India, eviren V. Minorsky. Londra, 1942. MA'SUD, Jubran, Lbnan wa'1-Nahdah al-Arabiyyah al-Hadithah, Lebanon and the Modern Arap renaissance. Beyrut, 1967. MAZLOLU, Hasibe, Fuzuli-Hafz, Ankara, 1956. Mehmed Kadri Paa, Code of Muhammadcm Personel law According to the Hanafite School, ngilizce eviri, Wasey Sterry and N. Abcarrires-For the Sudan Government, 1914. Memoirs of King Abdullah of Transjordan, Edited by Philip D. Graves, eviren G. Khuri, Londra, 1950. MILLER, D.H., Diary at the Peace Conferance of Paris 1918-1919, New York, 1924, dokman no.250, c.4. M O H A M M E D , Abclou, Rissalat al-Tawhid, Expos de la Religion Musulname, Trad, par Moustapha Abdel Razik-B. Michel, Paris, 1925. Montgomery James, "Arabia To Day", Journal of the American Oriental Society dergisinde 1927, c.47, s.97-131. MUBARAK, Muhammad al-, Al-Ummah al-Arabiyyah ji Ma'rakat Tcihqiq al-That, The Arab Ummah in the struggle to establish its identity, Damascus, 1950. M U H A M M A D , Rasid Rida, Al Khilafah Wa al-lmamah al-Uzma, Cairo, 1923. Franszca eviri H. Laoust tarafndan, Le Califat Dans la Doctrine de Rashid Rida, Beyrut, 1938. M U H A M M A D , Rasid Rida, Tafsi al-Manar, Kahire, 1928, c.9. MUIR, William, The Memluke or Slave Dynasty of Egypt 1260-1517. A.D., Londra, 1896. MULLER, Max F., Suggestions for the Assistance in learning of the seat of War in East: With a Suirey of the three families of language; Semitic-Aricin and Turanian, Longman, Longmans, Londra, 1854. MUNS, Husayn, Alam al-slam, Misr. Dr al-Ma'arif, 1973. MUNS, Husayn, Egypt and its Mission, Arapa, Cario, 1954. NADAV, Safran, Egypt in Search of Political Community; an analyses of th Intellectual and Political Evolution of Egypt 1804-1952, Harward University Press, Mass., 1961.

N A M , Ahmed, slamda Dv-y Kavmiyct, stanbul, 1913. N A K U O L A , al-Turk, Histoire de l'Expdition des Franais en Egypt, Publie et traduite par M. Desgranges Ain, Paris, 1839. N A S R , al-Din, Ali, Qadiyyat a-Arab, The Arab cause, Beyrut, 1963. N A S S E R , Gamal Abdul, Egypt's Liberation; The Philosophy of the Revolution, D. C.,Washington, 1955. N U S E B E H , H a z e m Zeki, The Ideas of Arab Nationalism, Cornell University, Press, 1956. N U S U L , Anis Zakariya, Asbab al-Nalulad al-Arabiyyah ft-l Qarn alTasiashar, The causes of Arab Renaissance in the XIX th Century, Beyrut, 1926. N U V E Y R E , (Sihabuddin A h m e d in), Nihayet ul-ireb funun il-ecleb, Kprl Kitapl'nda 1186 No.'da kaytldr. OAL'AJ, Qadri, Jeel al-Fida, A generation that was sacrificed, Beyrut, 1968. O ' L E A R Y , De Lacy Evans, Arabic Thought and, its place in Hisloiy, N e w York, 1939. PATA, R The Arab Mind, New York, 1973. P E A R S , Sir Edwin, Life of Abdulhamit. N e w York, 1917. Q U B A N , Fahuim I., Inside the Arab Mind, Middle East Research Associates, Virginia, 1960. R A B B A T H , Edmond, Unit Syrienne et Devenir Arabe, Paris, 1937. R A Y M O N D , J., Memoire sur l'Origine des Vahhabis sur la Naissance et sur l'influence dont ils Juissent comme nation, 1806. La Socit de la Gographie d'Egypte, 1925. R A Z Z A Z , Munif Al, N e w York, 1963. The Evolution of the Meaning of Nationalism, Ottoman Empire, AmsMes-

S A A B , Hassan, Arab Federalists terdam, Djambatan, 1958.

of the

S A ' A D A H , Antun, Islam in its Christian sages, 3. basm, Arapa, Beyrut, 1958.

and Muhammedan

S A B A , Jean S., L'Islam et la nationalit, Paris, 1931. S A B R Y , M., La Gense de l'Esprit National Egyptian, Paris, Saliih- Buhr Muhtasar Tecrid- Bakanl Yaynlar, c.1-12. Sarih Tercemesi,

1924. leri

Diyanet

660

SA'D, Ahmed, Al-Qawni\yah al-Arabiyyah.Arab nationalism, Cairo, 1959. SA'ID, Nuri, as., Arab Indeppendance and Unity, Badat, 1943. SALEM. Elie, "Arab Reformers and the Reinterpretation of Islam", The Muslim World, 1965, c.55, say 4. S ATI, al-husri, Arab'sn First, Beyrut, 1956. SATI, al-Husri, Mci'hiya al-Kavmiyyah. 2. basm, Beyrut, 1963. S ATI, al-Husri, Al-Urubah Beyn Duatiha Ve Muradiha. Beyrut, 1961. SAYEGH, Anis, The Arab Idea in Egypt. Beyrut, 1959. SAYEGH, Fayez A., Arab Unity; and Hope Fulfilment, New York, 1958. S E T O N - W A T S O M , R. W., The Rise of Nationality in the Balkans, Howard Fertig, New York, 1966. SHABAN, M. A., The Abbaside Revolution, Cambridge, ngiltere, 1970. SHABAN, M. A., Islamic History, A D., 600-750 (A. H. 132); /I New Interpretation, Cambridge, ngiltere, 1971. SHABAN, Ahmad al-., Al Qawmiyyah al-Arabiyyali wa'l-Tatbiq, The theory and practive of Arab nationalism, Beyrut, 1966. S HAKR, Amin, ryan, SA'D, Al-, -Ata, M. M., Turkiyyah wai Siyasal al-Arabiyyal, Turkey, and Arab politcs, Cairo, 1954. S HAKR, Mahmud, Trkistan al-iniyah, al-akiyah, Beyrut, 1973. SHARAB, Hisham, Arab Intellectuels and the West: The Formative Years 1875-1914, The John Hopkins Press, 1970. SHARAB, Hisham, Government and Politics of the Middle East in the XX th Century, Prenceton, New York, 1962. SHARAB, Hisham, Nationalism and Revolution in the Arab World, D.Van Nostrand Co. Inc., New York, 1966. SHARA, A. L., Fi al-Kavmiyya al-Arabiyya, (Oil Arab NationalismArap Milliyetilii hakknda), Beyrut, 1957. SHAW, Stanford J., Ottoman Egypt in the Age of the French Revolution, Harward Univ. Press, 1964. SHAYBAN, Kitab al-Asl: The Islamic Law of Nations; Sliaybani's Siyar, ngilizce eviri Majid Khadduri, The John Hopkins Press, 1966. SMITH, W. C Islam in Modern Histoiy , Princeton, 1957. SPRENGLING, M Tonyukuk's Epitath, an old Turkish Masterpiece, "The American Journal Semitic Languages and Literature", Jan-Dec 1939, c.56, s. 1-19.
661

STRIPLING, George W. F., The Ottoman Turks and the Arabs 15111574, Illinois Studies in the Social Sciences, Universty of Press, 1942, c.26, say 4. SUYT, al-La'ali al-masmu'a. SUYT, al-Cami al-sagir min ahadis al-basir ka'l-nazir, Beyazt Kitaplnda 1 110 No'da kaytldr. SUYT, Jalaluddin, History of the Calips, ngilizce eviri, H. J. Jarret, Calcutta, 1881. TAFTAZAN, Sa'd al-Din ak, On The Creed of Nazm al-Din alNascifi, E. Elder evirisi. TAHR, al-Mevlevi, Tiirk Hakan'n Tahta kt Gn, Sebil UrRead; 1912, say 192. THA'ALB, Abd al-Malik Ib Muhammad, Histori des Rois des Perses, Franszca eviri H. Lotenberg, Paris, 1900. T H A A L B . Abd al Malik bn Muhammad, "Tableau Littraire du Khorassan et de la Transoxane au 4e Sicle de l'Hgire", par C. Barbier de Meynard. Journal Asiatique, Paris, 1853-1854, c . l , 3. The Theologus Antoclidactus of Ib al-Nafis, Edited by Max Meyerhof..., J. Sachacht, Oxford, 1968. T H O M S O N , H Reisehauer, (Edit), R. D., Modernization of the Modern World, D. Van Nostrand Comp. Inc. New York, 1966. T H O M P S O N , W.F., Practical Philosophy of the Muhcimmedan People... Being a translation of th Ahlak-i Jalaly... From the Persian of Fakir Jany Muhammad Asaad..., by W.F. Thompson, 1839, Londra. Thousand Nights and A Night, ngilizce tercme R.F. Bourton tarafndan; yaymlayan the Khamashastra Society, 1885, 10 cilt. TBAW, A.L., Muhadarat Fi Tarikh al-Arab wal Islam, 2 cilt. TiBAW, A.L.. Arabic and Islamic Themes, Historical, Educational and Literary Studies. Londra, 1976. T i B A W i , A.L., "Is the Qur'an Translatable?", The Muslim World, Ocak 1962, C.52. TODERINI, Abb (Giovanni Battista), De la Literature des Turcs, Paris, 1789.

662

TUS, Nasr Ad-Din, The Nasirean Ethics, ngilizceye eviren G.M. Wickens, George Allen and Un win, 1964. T T S C H , Hans E., Facets of Arab Nationalism, Wayne State University Press, Ditroit, 1965. UTB, (Abu Nasr M.B. Muhammad al-), Kitab al-Yamini, kitabn ngilizce evirisi iin bkz. A. History of Sultan M a h m u d of Ghaznah, Kahire, 1870. VAL, Frene A., Bridge Across the Bosphonts, The John Hopkins Press, 1971. VAKDI, Kitab al-Maghazl Almanca evirisi iin: J. Welhausen, Muhammad in Medina, das ist Vakicli's Kitab al Mcighazi in Verkiirtzer deutscher Wieclergabe, Berlin, 1882. V A M B E R Y , A., Personal Recollections of Abdulhamid II, and his Court, "The X I X th Century and After", 1909, c.65. VAN, Mehmed Efendi, Amis al-Kur'an ve Nefais ul Furkan, Beyazt Kitaplnda, say 67. VELD, V. Kazziha (Walid W. Kazziha), Revolutionary Transformation in the Arab World; Habash and His Comrades-From Nationalism to Marxism, Londra, 1975. V O L N E Y , Constantin, Franois Chasseboeuf, Travel in Syria and Egypt in the Years 1783, 1874 and 1785... With Observations on the Manners, Customs, and Government of the Turks and Arabs, (Franszcada eviri, Londra, 1787, 2 cilt. V O N S A N D E R S , Liman, Five Years in Turkey, Londra, 1927. WALID, W. Kazziha, Revolutionary Transformation in the Arab World; Habash and His Comrades-From Nationalism to Marxism, Londra, 1975. WATT, William Montgomery, The Influence of Islam an Medieval Europe, Edinburg, 1972. W E N D E L L , Charles, The Evolution of the Egyptian National Image; From its origins to Ahmad Lutfl al-Sayyid, University of California Press, 1972. WENSICH, A.J., A Handbook of Early Muhammedan Tradition, tekrar basm, Leiden, 1971.

663

WILLIAMS, John Alden (Editor), Themes of Islamic Civilization, Univ. of California Press, Berkeley, 1971. YAKUT-, Hamev, Mu'cem ul-Buldan, Msr basm, 1323-1324. ZEINE, Z. Zeine, Arab Turkish Relations and the Emergence of Arab Nationalism, Beyrut, 1958. ZEINE, Z. Zeine, The Emergence of Arab Nationalism, With a Background Study of Arab Turkish Relation in the Near East, Caravan Books, New York, 1973. ZIYADEH, Niqula, Arabism in the Balance of Nationalism, Arapa, Beyrut, 1960. ZIADEH, N., Arabism in Nationalism in Asia and Africa, Edited by E., Kedourie, Nal Book, 1971, s.294-303. Z U R A Y K , C., The Meaning of the Disaster, eviren R.B. Winder, Beyrut, 1956.

664

DZN

Abbas Halim Paa, 395. Abbasi, 218, 257; -1er, 135, 223; - halifeleri, 159,217. Abd-al Rahman al-Bazzaz, bkz. al-Bazzaz. Abduhhal Laru, 248. Abdul Rahim al-Fudah, 486. Abdullah
116.

Abuzziya (Tevfik) Efendi, 577. ad-Damiri, 77. Afgan, Cemaleddin, 587. Afrasiyab, 597. Aaolu, Ahmed, 593. Ahad Cemiyeti, 302. Ahlk- Celli, 41, 172. Ahmed Cevdet Paa, 557. Ahmed Faris, 296. Ahmed b n T u l u n , 159. Ahmet H. al-Nakuri, 482. Ahmet evki, 282. Ahter Mustafa Efendi, 80. kif, Mehmet, 47, 375, 392, 567, 639. al-Ahad, 295. al-Amir, 478. al-Ansar, 130. al-A'r, 331. al-Balh, 88, 243. B. alal-Bazzaz, 59, 184, 194, 334, 416, 492. al-Brn, 137, 141, 331. 182,

b.

Sevvr el-Abd,

Abdullah Laru, 204. Abdullah Sahb, 202, 230. Abdurrahman al-Bazzaz, 202. Abdlhamid, 43, 177, 194, 270, 282, 289, 3 0 3 , 3 6 9 , 5 8 3 ; - I I . , 472. Ab Hanife, 350, 393. Ab Hayyan al-Tevhid, 128. Ab Sleyman al-Mantk alSgstan, 130. Abu'l Abbas, 218. Abu'l Hasan al-Nadv, 203. Abu'l-Rayhan Ahmad Brn. Muhammed bkz. al-Brn,

665

al-Chiz, 123, 214, 343. al-Dur, 332. al-Fatah, 295. al-Hamav, 142. al-Hekim, 159. al-dris, 142. al-sthr, 134. al-Kavakib, 178. al-Kindi, 214, 218. al-Kirman, 137, 141. al-Mansur, 213. al-Marvarrud, 130. al-Me'mun, 187, 213, 218. al-Mu'tasm, 120, 135, 178. al-Mu'tazz, 121. al-Muhaddab, 150. al-Mukaff, 128. al-Muntasr, 119. al-Mutanabbi, 477. al-Muti'lilah, 111. al-Muvahhid, 221. al-Miista'in bi'llah, 120. al-Miitevekkil, 119, 219. al-Nazzam, 382. al-Raz, 215. al-Riiknettin al-Salam, 220. al-ahrastan, 344, 362, 479, 583. al-aybni, 352. al-dyak, 296. al-Ta'alib, 331, 480.

al-Taber, 75, 342, 347. al-Utb, 139. Aleddin (Al al-Din Keykubd
I), 160.

Ali Abd al-Rzk, 258. Ali Husni al-Harbutli, 484. Ali SeyidEmir, 189. A m r bin meyye Zamr, 241. Anaxogoras, 215. Arap, 263; - ahali, 264; - ayaklanmas, 264, 287; -lk bilinci, 508; - birlii, 194, 504; - karlar, 58; -a, 327, 358, 373, 389, 609; - emaretleri, 279; karakteri, 360; -1ar, 90, 381, 431; -lk, 406, 414, 419; llk, 296, 487; - milliyetilii, 52, 282, 294, 326; - milliyetisi, 47, 201, 406, 431; saldrlar, 277; - uygarl, 211;-stnl, 474,477. Aristo, 147, 214, 215, 217. Armstrong, Horald, 386, 388. as-Salih bn Ruzzik, 150. Asm Efendi, 79. Atatrk, 43, 249, 256, 271, 313, 316, 320, 330, 340, 348, 365, 374, 390, 392, 397, 440, 503, 507, 538, 554, 560, 565, 5 6 7 , 5 9 1 , 6 0 0 , 638,648. Aziz Ali Rey, 555.

666

Balkan Sava, 286. Bedir Sava, 236. Beni Haim, 9, 466. Beni Kurayz, 240. Bilge Hakan, 603. Bilge Han, 243. Bilmen Efendi. 392, 397. Bii Bir Gece Masallar, Bosworth, C.E., 386. Budizm, 357. Buhara, 243. Cahiliye, 4 4 2 , 4 4 8 , 4 8 7 , 4 9 1 . Cahit, Hseyin (Yaln), 581. Cemal Abdlnasr, 186, 206. Cemal Nasr, 202, 523, 529. Cemal Paa, 265, 285, 292, 555, 568. Cemleddin Afgan, 197, 297. Cevdet Paa, 375. Cinnah, M. Ali, 540. Clemenceau, 286. Cuma, 450. Cuvayn, 157. Dar-l Harb, 409, 566, 628. Dar-l Hikma, 219. Dar-l slam, 409, 566, 628. Democritis, 215. Demokrasi, 248. Dil, 333. Din adam, 374. 126.

Diyanet leri Bakanl, 612. Ebu Bekir, 4 5 3 , 4 7 0 . Ebu Sifyan, 241. Ebu Ubeyde, 470. Eflatun, 215. Ekonomik kalknma, 254. el-Ezher, 46, 229, 258, 345, 516, 635. el-Hallc, 149. el-Mhelleb, 114. Emeviler, 2 1 3 , 4 7 6 , 508. Emir Faysal, 40, 287, 293, 303. Emir Muhammed el-Sud, 177 Emr-l, 219. Envar ezne, 490. Er, Tonga Alp, 597. Eski Yunan, 214, 219, 221. Ezan, 356, 375. Farab, 139, 202, 215. Fatih Sultan Mehmed, 368. Fatimi Araplar, 279. Fatimi hanedan, 279. Faysal, Emir, 40, 638. Fikret, Tevfik, 640. Firdevsi, 78, 541, 594. Freud, Sigmund, 44. Fuat Paa, 228, 264, 265. Galen, 88, 152, 215,220. Ganem, Halil, 387. Gazali, 142, 145, 220, 227, 339,511.

667

Gen Trkler, 39, 587. General Grsel, 396. Gkalp, Ziya, 500, 589. Glhane Hatt- Hmayun, 263. Gltekin, 243. Habib al-Acam, 351. Hac farizesi, 448. Haccc b. Ysuf, 110. Hal Seferleri, 195,278. Hled M. Hled, 247. Halid bn Barnak, 218. Halife al-Faiz, 150. Halife Me'mun, bkz. al-Me'mun. Halife Mu'tasm, bkz. alMu'tasm. Halife Mstecid, 219. Hanef Okulu, 351, 353. Haram Aylar, 451. Hariciler, 471. Harun Reid, 122, 187, 213, 218,219. Hasan al-Banna, 480. Hasan al-Basr, 351. Hatice, 422, 496. Hayreddin Paa, 199. Hristiyan Arap, 190, 4 2 1 , 4 3 8 , 501. Hristiyanlk, 235. Hicaz Kral Hseyin, 180. Hilafet, 179, 468. Hippokrat, 88, 152, 215.

Him b. Abdiilmelik, 110. Hunerveyh, 159. Hunayn bn shak,219. Hutbeler, 612. Hseyin, Taha, 185, 389, 490, 523, 525. Ibn l-Arab, 42. bdir, 143. bn al-Mukaffa, 118 bn Arab, 215. bn Bacca, 221. bn Batuta, 243, 605. bn Ciibeyr, 243. bn Faris, 328. bn Hacar, 350. bn Haldun, 64, 76, 167, 192, 2 0 2 , 2 1 2 , 360, 557. bn Hallikan, 64. bn shak, 441. bn Kuteyba, 343. bn Miskeveyh, 135. bn Mukaffa, 238. bn Rst, 188, 221. bn Sina, 139, 202, 215, 216, 220. bn Suud, 286. bn ar, 167. bn Teymiyye, 165, 220. bn Tulun, 239.

668

brahim Glas, 259. brahim Paa, 169. brahim Peygamber, 434, 449, 463. lhanllar, 167. mam Gazali, 64, 347. nananlar, 431 ncil, 422. sa, 312, 3 5 7 , 4 1 5 . skendemme, 79. slam uygarl, 212, 213. slam, 226, 233, 417; -clar, 410, 419; -iyet, 419. smail Han Danimend, 65, 103. stanbul-Arap Kuruluu, 295. ttihad ve Terakki Frkas, 263. Kabe, 446. Kadn, 242, 257. Kanuni Sleyman, 169, 172. Karavuzlar, 625. Kasm Amin, 242. Kagarh M a h m u d , 102, 353, 3 7 1 , 3 7 6 , 3 8 9 , 597. Kavm-i necip, 278, 413, 504, 516. Keykavus bn skender, 227. Keykavus, zzettin, 625. Klelik, 224, 266. Kral Abdullah, 182, 263. Kral Faysal, 230. Kral Hseyin, 263.

Kuds, 456. Kultegin. 603. Kur'an, 213, 219, 221, 234, 346, 348, 374, 405, 425, 462, 5 1 1 ; - d i l i , 359. Kurey, 406, 448, 465, 472; Suresi, 465. Kuteybe b. Mslim, 110. Kk Sait Paa, 369. Laiklik, 271. Lawrence, T.E., 301. Lebon, Gustave, 203. Loyd Georges, 286. Luther, 374. Ltfi al-Haffaf, 185. M. Abduh, 178. M. Kavakib, 197. Mahmud Abu Dakikah, 350. Mahmud Gaznev, 78, 184, 541, 594. Makarios, 318. Mani, 159. Marco Polo, 243. Martel, Charles, 195. M c M a h o n , 191. Medine, 235. Mehmed Ali Paa, 228, 273, 284, 315, 414. Mekke erili Hseyin, 182, 191, 265, 268, 285, 286, 287, 292. Mekke, 235, 427, 447.

669

Melik bn Vahib, 220. Memlk. 252; - l e r , 207, 276, 308,329, 561. Mes'd, 131. Meseid-i Aksa, 446. Mescid-i Haram, 446. Merutiyet, 375; - dnemi, 292, 295; II. - , 440. Mevlevilik, 161. Msr, 228, 253, 273, 278, 289, 521; -llk, 297; - milliyetilii, 522; - ulemas, 313. Milliyetilik, 48, 412. Moollar, 167, 195, 278. Mutezile, 187, 219, 362, 382, 469, 471. Muallim-i evvel, 215. Muallim-i saf, 215. Muhammad Ibn al-Asir, 158. Muhammed Abduh, 178, 197, 242, 297, 298. Muhammed al-Dasuk, 229. Muhammed Ferid Vecdi, 348. Mhammecl H. Haykal, 232. Muhammed Ibn Ali bn Tln, 174. Muhammed kbal, 410, 540. Muhammed zzet Darvazah, 493. Muhammed 392. Raid Riza, 47,

213, 225, 226, 231, 234, 240, 327, 331, 349, 354, 355, 360, 3 7 2 , 4 1 3 , 4 1 8 , 4 2 1 , 4 4 0 . 443, 473, 478, 492, 494, 504. Muller, F. Max, 333, 373, 383, 384. Musa, 473. Mussolini, 314. Mustafa Celaletti Paa, 589. Mslman Arap, 190. Nairn, Ahmet, 577. Napoiyo, 204, 206, 257, 306, 307. Nasr, Abdiceml, 41, 293. Nair al-Din Tusi, 172. Nejl zzettin, 203. Niabur, 144. Nuh, 86. Orhon kitabeleri, 623. Osman, 454; - l devleti, 276, 288, 289, 472, 481; -llar, 2 7 6 ; - l l k , 296; O s m a n h - A r a p Kardelii Kuruluu, 295. mer A. Faruk, 201. mer bin Hattab, 470. mer Hayyam, 542. mer, 454. 475. zbekler, 599.

Muhammed akir, 340. Muhammed, 53, 87, 92, 200,

670

Panarabizn, 411, 523, 529. Panislamizm, 319, 411. Pernot, Maurice, 305. Physagoras, 215. Raid Rza, 185, 197, 271,

Sleyman Hazin, 482. Sleyman ah, 79. amanizm, 623. eref al-Zaman Thir Marvaz, 88, 152. eyh Abdul-Hamid al-Zihav, 294. eyh Hafz Vahba, 210, 289. irazl Hafz, 128, 162. irazl Saad, 155. Tanzimat Reformlar, 263. Tevfik, Neyzen, 563. Tevrat, 422, 474. Thales, 215. Tonyukuk kitabeleri, 251, 591, 603,619. Totaliter, 250. Turan, 2 4 7 , 4 1 5 . Tusi, 154. Trk, 58; - aleyhtarl, 57, 63, 198, 200, 211, 535, 541; - e , 384, 386, 387, 395; -lk, 52,319, 376,440, 577; - dili, 376; - dmanl, 176, 181, 200, 281; - egemenlii, 283; -ler, 74, 225, 243, 268, 391, 392,436, 467;-milliyetilii, 416; - szc, 86; - subaylar, 269; - ynetimi, 284.

297, 298, 348, 436. Rait Eyyiib, 306. Renan, Ernest, 56, 188. R i f a R f (al-Tavab), 196. Rifa'a Rafi al-Tahtav, 296. R o m a mparatorluu, 283. Saab, E., 195. Sabri, Mustafa, 577, 581. Sadk Cell al-Azm, 260. Sid al-Andalus, 137. Sid Ramadan, 410. Sait Zaglul Paa, 294. Sami evket, 438. Sati al-Husr, 334, 420, 498. Sedat, Enver, 63 1. Seluk, 223; - l u l a r , 159, 279, 366. Selim III, 177. Seyid Ali Emir, 199,224. Spinoza, 474. Su-lu, 110. Suud, 249; - ailesi, 289; -i Arabistan, 305. Sleyman elebi, 79.

671

Ulu Bey, 368. Uygur alfabesi. 367. Uygur Trkleri, 623. mmet, 433, 480, 571; -i Muhammed, 439. Vahdettin, 180. Vahhabler, 176, 196, 197,284, 555. Vakara bin Navfel, 422. Vambery, 584. Van i Mehmed Efendi, 103. Vsk, 120. Wilson, 286. Wyclif, 374.

Yafis, 86. Ykut al-Hamav, 143, 144. Yavuz Sultan Selim, 180, 278, 281,472. Ye'cc ve Me'cc, 68, 70, 75, 81, 87, 99, 277, 51 i. Yezd Ii, I 10. Yezd bn al-Muhallab, 109. Zeine Z. Zeine, 261. Zeyd, 444. Zeyneb, 444. Zl-Karneyn, 71, 104. i 34, 238, 247,

672